Krystyna Kamińska • Andrzej Gaca
wydawca (ć) Copyright by Krystyna Kamińska, Andrzej Gaca Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności .DOM ORGANIZATORA" 87-100 Toruń, ul. Czerwona Droga 8 / Al. 500-lecia 31 tel. (+ 48 56) 62-23-807, 62-22-898, 62-23-342 fax (+ 48 56) 62-23-123 tel. kora. 0-601-17-67-21 http://www.Moik.torun.pl/ e-mail:
[email protected]
Wydawnictwo „Dom Organizatora" jest członkiem Polskiej Izby Książki ISBN 83-7285-086-0 Printed in Poland Toruń Druk ukończono w 2002 r.
poszczególne rozdziały napisali Krystyna Kamińska: Przedmowa, I, II, IV, V, VI, VH, IX, XI, XII, XV, XVI, XVII, x v m , XIX, XX, XXV, tablice Andrzej Gaca: HI, VIII, X, XIII, XIV, XXI, XXII, XXIII, XXIV
nadzór wydawniczy ZBIGNIEW CHMIEL
przygotowanie do druku
floBJlo Toruń, ul. Szosa Chełmińska 127/28 tel./fax: (0-56) 65-11-413
druk i oprawa Zakład Poligraficzno-Wydawniczy „POZKAL" 88-104 Inowrocław, ul. Cegielna 10/12 tel. (0-52) 35-42-700 Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część lej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomoc.) u r o d z e ń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniego wyrażenia zgody prtez wydawcę i autora.
Spis treści
Przedmowa PAŃSTWO NIEWOLNICZE I. Monarchie despotyczne 1. Egipt 1.1. Stosunki społeczne 1.2. Ustrój polityczny 1.2.1. Administracja centralna 1.2.2. Administracja lokalna 1.2.3. Sądownictwo 1.2.4. Administracja skarbowa 1.2.5. Wojskowość 2. Mezopotamia 2.1. Stosunki społeczne 2.2. Ustrój polityczny 2.2.1. Administracja centralna 2.2.2. Administracja lokalna 2.2.3. Sądownictwo 2.2.4. Armia 3. Cechy charakterystyczne despotycznych formacji państwowych . II. Państwa greckie 1. Państwa greckie w okresie królewskim 2. Sparta — polis arystokratyczna 2.1. Ustrój społeczny 2.2. Ustrój polityczny 2.2.1. Królowie 2.2.2. Organy centralne 2.3. Losy Sparty od Vw. p.n.e. do 146 r. p.n.e 3. Ateny 3.1. Ateńska polis arystokratyczna (do VI w. p.n.e.)
17 21 23 23 25 27 27 27 27 28 28 28 30 31 31 31 32 32 32 35 36 37 37 40 40 41 43 45 45
6
III.
Spis treści
3.1.1. Ustrój społeczny 3.1.2. Ustrój polityczny 3.2. Reformy Solona (594/3 r. p.n.e.) — polis oligarchiczna . . 3.3. Reformy Kleistenesa (507/6 r. p.n.e.) — polis demokratyczna 3.3.1. Ustrój społeczny Aten po reformach Kleistenesa 3.3.2. Ustrój polityczny Aten po reformach Kleistenesa 3.3.2.1. Organy kolegialne 3.3.2.2. Urzędnicy 3.3.2.3. Sądownictwo 3.3.2.4. Skarbowość 3.4. Związki miast greckich 3.5. Losy demokracji ateńskiej od Vw. p.n.e 3.6. Cechy charakterystyczne demokracji ateńskiej Państwo rzymskie 1. Okres królewski (753-509 r. p.n.e.) 1.1. Ustrój społeczny 1.2. Ustrój polityczny 1.2.1. Król 1.2.2. Organy centralne 2. Okres republikański (509 - 2 7 r. p.n.e.) 2.1. Rozwój terytorialny państwa rzymskiego 2.2. Ustrój społeczny 2.3. Kryzys republiki rzymskiej 2.4. Ustrój polityczny 2.4.1. Centralne organy kolegialne 2.4.2. Magistratury 2.4.3. Zarząd Italii i prowincji 3. Pryncypat (27 r. p.n.e.-284 r. n.e.) 3.1. Stosunki społeczne 3.2. Ustrój polityczny 3.2.1. Podstawy władzy princepsa 3.2.2. Centralne organy kolegialne 3.2.3. Magistratury 3.2.4. Skarbowość 3.2.5. Zarząd Italii i prowincji 3.3. Kryzys pryncypatu 4. Cesarstwo rzymskie (III-IV w.) 4.1. Stosunki społeczne 4.2. Ustrój polityczny 4.2.1. Cesarz 4.2.2. Organy centralne 4.2.3. Administracja lokalna
45 46 48 51 52 55 56 60 62 64 64 65 66 69 69 70 74 74 75 76 79 80 84 89 89 95 102 104 105 108 108 111 113 116 116 117 118 121 124 124 124 126
7 Spis treści
4.3. 4.4. 4.5.
4.2.4. Sądownictwo 4.2.5. Skarbowość 4.2.6. Wojskowość Podział imperium i upadek cesarstwa Zachodniorzymskiego Różnice między Cesarstwem Zachodniorzymskim i Wschodniorzymskim w V wieku Stosunki między państwem a Kościołem
PAŃSTWO FEUDALNE Uwagi wstępne IV. Ogólne zagadnienia feudalizmu 1. Powstanie wielkiej własności ziemskiej 2. Kształtowanie się władztwa gruntowego 3. Stosunek lenny V. Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym 1. Charakterystyka gospodarki państw europejskich w późnym średniowieczu 2. Powstanie i ustrój miast 3. Stosunki społeczne w państwie feudalnym do końca XV wieku 3.1. Stan szlachecki (rycerski) 3.2. Stan duchowny 3.3. Stan mieszczański 3.4. Chłopi 4. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej od XVI do XVIII wieku 5. Przemiany społeczne w okresie od XVI do XVIII wieku . . . . VI. Germanie 1. Organizacja plemienna Germanów 2. Germańskie państwa barbarzyńskie na obszarze imperium rzymskiego 2.1. Państwo Wizygotów 2.2. Państwo Wandalów 2.3. Państwo Ostrogotów 2.4. Państwo Burgundów 2.5. Longobardowie VII. Frankowie 1. Ustrój polityczny 1.1. Król 1.2. Dwór i urzędy nadworne 1.3. Zgromadzenia ludowe 1.4. Administracja lokalna 1.5. Sądownictwo
127 128 129 129 131 132 135 137 145 145 150 152 159 159 160 170 171 176 178 181 185 193 205 206 207 209 210 211 212 213 217 219 220 222 223 224 226
8
VIII.
IX.
X.
XI.
Spis treści
1.6. Skarbowość 1.7. Wojskowość 2. Reformy Karola Wielkiego 3. Stosunki między państwem a Kościołem 4. Podział państwa frankońskiego Słowianie 1. Państwo Karantanów 2. Państwo Samona 3. Państwo bułgarskie 4. Państwo Wiclkomorawskie 5. Państwo czeskie 6. Państwo kijowskie 7. Państwo polskie Bizancjum od II połowy VI w. do 1453 roku 1. Stosunki społeczne 2. Ustrój polityczny Włochy 1. Miasta 1.1. Rozwój komun miejskich 1.2. Okres rządów konsulów 1.3. Okres rządów podesty 1.4. Okres cechowy 1.5. Siniorie i księstwa 1.6. Republiki miejskie 2. Królestwo Sycylijskie 2.1. Geneza Królestwa Sycylijskiego 2.2. Ustrój polityczny Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od Xw. do 1806 roku 1. Rzesza od X do końca XV wieku 1.1. Ustrój polityczny 1.1.1. Król 1.1.2. Organy centralne 1.1.3. Sądownictwo 1.1.4. Skarbowość 1.1.5. Wojskowość 1.2. Władztwa terytorialne 1.3. Stosunki między państwem a Kościołem 2. Rzesza Niemiecka od XVI w. do 1806 roku 2.1. Ustrój polityczny Rzeszy 2.1.1. Cesarz 2.1.2. Organy centralne 2.1.3. Obwody Rzeszy 2.1.4. Skarbowość 2.1.5. Wojskowość
227 228 228 231 232 235 239 240 240 241 242 243 244 245 246 247 251 253 256 257 260 264 264 265 267 267 269 275 275 277 277 279 281 282 283 283 287 288 290 290 291 295 295 295
9 Spis treści
2.2. 2.3.
Xn.
XIII.
Stosunki między państwem a Kościołem Terytoria Rzeszy 2.3.1. Monarchia Habsburgów 2.3.2. Państwo brandenbursko-pruskie Francja od X w. do 1789 roku 1. Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego i monarchii stanowej (X - XV w.) 1.1. Ustrój polityczny 1.1.1. Król 1.1.2. Organy centralne ' 1.1.3. Organy lokalne 1.1.4. Sądownictwo 1.1.5. Skarbowość 1.1.6. Wojskowość 1.2. Stosunki między państwem a Kościołem 2. Francja od XVI w. do 1789 roku 2.1. Ustrój polityczny 2.1.1. Król 2.1.2. Organy centralne t 2.1.3. Organy lokalne 2.1.4. Sądownictwo 2.1.5. Kupno urzędów 2.1.6. Skarbowość 2.1.7. Wojskowość 2.2. Stosunki między państwem a Kościołem Anglia (IX-poł. XVII w.) 1. Państwo anglosaskie 1.1. Przebieg procesu zjednoczeniowego 1.2. Zarys ustroju państwa anglosaskiego 2. Anglia od r. 1066 do końca XII wieku 2.1. Ustrój polityczny 2.1.1. Król 2.1.2. Organy centralne 2.1.3. Organy lokalne . 2.1.4. Sądownictwo 2.2. Stosunki między państwem a Kościołem 3. Anglia w okresie monarchii stanowej i absolutnej (1215-1640) . 3.1. Ustrój polityczny 3.1.1. Król 3.1.2. Organy centralne 3.1.3. Organy lokalne 3.1.4. Sądownictwo 3.2. Stosunki między państwem a Kościołem
295 297 300 305 313 313 315 315 320 323 324 330 331 332 333 335 336 337 341 343 346 347 348 349 353 353 353 355 357 360 360 362 363 364 364 365 370 370 372 377 379 381
v
10
XIV.
Spis treści
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku 1. Państwo Kijowskie do najazdu mongolskiego 1.1. Ustrój polityczny 1.1.1. Książę 1.1.2. Organy centralne 1.1.3. Administracja lokalna 1.1.4. Skarbowość 1.1.5. Sądownictwo 1.1.6. Wojskowość 1.2. Stosunki pomiędzy państwem a Kościołem 2. Republiki miejskie Nowogród i Psków 2.1. Ustrój polityczny Nowogrodu 2.1.1. Organy centralne 2.1.2. Administracja lokalna 2.2. Ustrój Pskowa 3. Ziemie ruskie od najazdu tatarskiego do końca XV wieku . . . 3.1. Ustrój polityczny 3.1.1. Wielki książę i książęta dzielnicowi 3.1.2. Organy centralne 3.1.3. Administracja lokalna 3.1.4. Skarbowość 3.1.5. Sądownictwo 3.1.6. Wojskowość 3.2. Stosunek państwa do Kościoła prawosławnego 4. Rosja w okresie monarchii stanowej i wczesnego absolutyzmu (XVI-XVII wiek) 4.1. Reformy Iwana IV Groźnego 4.2. Ustrój polityczny 4.2.1. Car 4.2.2. Organy centralne 4.2.3. Zarząd lokalny. Samorząd gubny i ziemski . . . 4.2.4. Skarbowość 4.2.5. Sądownictwo 4.2.6. Wojskowość 4.3. Stosunek państwa do Cerkwi 5. Kryzys monarchii rosyjskiej w początkach XVII wieku i podstawowe przemiany ustrojowe państwa pierwszych Romanowów . 5.1. Organy centralne 5.2. Organy lokalne 5.3. Stosunek państwa do Cerkwi 6. Reformy ustrojowe w Rosji od czasów Piotra I do Katarzyny II 6.1. Okres panowania Piotra I (1682-1725) 6.2. Ustrój polityczny
385 385 389 389 391 392 392 393 393 394 395 396 397 399 399 400 407 408 410 411 412 412 413 413 414 414 416 416 417 419 420 420 421 421 422 424 425 428 429 429 433
11 Spis treści
6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7.
6.2.1. Car 6.2.2. Organy centralne 6.2.3. Administracja lokalna Tabela o rangach Wojskowość Stosunek Piotra I do Cerkwi Rosja za następców Piotra I (1725-1762) Reformy Katarzyny U (1762-1796)
PAŃSTWO N O W O Ż Y T N E Uwagi wstępne XV. Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw od XVII do XX wieku 1. Zróżnicowanie ekonomiczne Europy w okresie poprzedzającym pojawienie się państwa nowożytnego 2. Rewolucja przemysłowa 3. Handel 4. Nowożytne rolnictwo 5. Koncentracja produkcji 6. Główne kierunki ekspansji kolonialnej w XIX i XX wieku . . . XVI. Zmiany społeczne od XVII do XX wieku 1. Arystokracja 2. Mieszczaństwo 3. Uwłaszczenie chłopów 4. Robotnicy i warstwy średnie XVII. Nowożytne doktryny polityczne 1. System prawa natury Hugona Grocjusza (1583-1645) 2. John Locke (1632 -1704) — koncepcja praw naturalnych i umowy społecznej 3. Karol Montesquieu (1689-1755) — koncepcja trójpodziału władzy 4. J. Jakub Rousseau (1712-1778) — koncepcja umowy społecznej i suwerenności ludu 5. Liberalizm 5.1. Adam Smith (1723-1790) 5.2. Beniamin Constant (1767-1830) 6. Doktryny polityczne II połowy XIX wieku i I połowy XX wieku 6.1. Liberalizm 6.2. Społeczna nauka Kościoła 6.3. Liberalizm I połowy XX wieku 6.4. Komunizm 6.5. Faszyzm
433 433 436 438 438 439 440 442 447 449 459 459 462 467 468 469 472 477 477 480 481 489 495 495 496 497 499 501 503 504 505 505 509 509 510 511
12
Spis treści
XVIII. Anglia od XVII do XX wieku 1. Anglia od 1603 do 1688 roku 1.1. Ustawodawstwo Długiego Parlamentu z lat 1641 -1648 . 1.2. Projekty zmian ustroju angielskiego z lat 1647-1649 . . 1.3. Ustrój Republiki angielskiej w latach 1649-1653 . . . . 1.4. Anglia w okresie protektoratu (1653-1660) 1.5. Anglia od 1660 do 1688 roku 2. Anglia w okresie kształtowania się systemu rządów parlamentarnych (XVIII w.) 2.1. Parlament 2.2. Gabinet 2.3. Administracja lokalna 2.4. Wojskowość 2.5. Sądownictwo 3. Wielka Brytania w XIX i XX wieku 3.1. Król 3.2. Parlament 3.3. Gabinet 3.4. Reformy prawa wyborczego 3.5. Administracja lokalna 3.6. Sądownictwo 4. Szkocja, Irlandia i kolonie zamorskie W. Brytanii 4.1. Szkocja 4.2. Irlandia 4.3. Kolonie zamorskie W. Brytanii XIX. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.) . . . . 1. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn 1.1. Kolonie angielskie w Ameryce Północnej do I połowy XVIII wieku 1.2. Przyczyny wybuchu wojny o niepodległość 1.3. Walka kolonii w Ameryce Północnej z W. Brytanią o niepodległość 2. Kształtowanie się ustroju Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn. w latach 1776-1787 3. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn 4. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej w XIX i XX wieku . . 4.1. Ustrój polityczny 4.2. System partyjny Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn. . . 4.3. Sądownictwo XX. Rosja w XIX i XX wieku 1. Rosja od 1801 do 1917 roku 1.1. Rosja w czasie panowania Aleksandra I (1801-1825) . . .
513 514 518 522 525 526 530 534 537 540 541 542 542 543 544 545 548 550 552 553 558 558 559 560 565 565 565 571 575 578 581 586 589 593 594 597 599 599
13 Spis treści
1.2. 1.3.
XXI.
XXII.
Rosja pod rządami Mikołaja I (1825- 1855) Reformy przeprowadzone w Rosji w czasie panowania Aleksandra II (1855-1881) 1.4. Reakcyjne rządy Aleksandra III (1881 - 1894) 1.5. Mikołaj n (1894-1917) 2. Rosja od 1917 do 1939 roku 2.1. Państwo liberalno-demokratyczne (od lutego do października 1917 r.) 2.2. Rosja Radziecka od 1917 do 1922 roku 2.3. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich w latach 1922-1939 Niemcy w XIX i XX wieku 1. Związek Reński (1806-1813) 1.1. Upadek I Rzeszy i geneza związku Reńskiego 1.2. Ustrój Związku Reńskiego 2. Związek Niemiecki (1815- 1866) 2.1. Powstanie Związku Niemieckiego 2.2. Ustrój Związku Niemieckiego 2.3. Związek Celny 2.4. Ustrój państw skonfederowanych 2.5. Parlament frankfurcki 2.6. Upadek Związku Niemieckiego 3. Związek Północno-Niemiecki (1867-1871) 3.1. Geneza Związku Północno-Niemieckiego 3.2. Ustrój państwa związkowego w latach 1867-1871 . . . . 4. n Rzesza Niemiecka (1871-1918) 4.1. Powstanie i prawny charakter II Rzeszy 4.2. Ustrój II Rzeszy 4.3. Kulturkampf 5. Republika Weimarska (1919-1933/45) 5.1. Powstanie Republiki Weimarskiej 5.2. Konstytucja Weimarska z r. 1919 5.3. Praktyka konstytucyjna w latach 1919- 1933 6. Niemcy w okresie dyktatury hitlerowskiej (1933 -1945) . . . . 6.1. Geneza III Rzeszy 6.2. Kształtowanie się państwa totalitarnego. Ustrój III Rzeszy Prusy w XIX i XX wieku 1. Ewolucja ustroju państwa pruskiego 2. Reformy Steina i Hardenberga 2.1. Reforma stosunków włościańskich 2.2. Reforma administracji centralnej 2.3. Reformy administracji i samorządu terytorialnego . . . . 2.4. Reforma systemu finansowego
604 606 611 613 620 620 622 626 633 633 633 636 638 638 639 640 641 643 646 647 647 647 649 649 652 654 657 657 658 663 665 665 667 671 671 672 674 674 676 677
14
Spis treści
2.5. Reforma sądowa 2.6. Reforma wojskowa 2.7. Uregulowanie sprawy ludności żydowskiej 3. Rewolucja 1848 r. w Prusach 4. Konstytucja państwa pruskiego z roku 1850 5. Praktyka konstytucyjna 6. Administracja lokalna i samorząd w II połowie XIX wieku . . . 7. Przemiany polityczno-ustrojowe w Prusach w latach 1918 - 1932 8. Konstytucja Wolnego Państwa Pruskiego z roku 1920 XXin. Austria w XIX i XX wieku 1. Cesarstwo Austriackie (1804-1867) 1.1. Kontynuacja feudalnej monarchii absolutnej 1.2. Wystąpienia rewolucyjne w monarchii austriackiej w latach 1848-1849 i ich ustrojowe następstwa 1.3. Powstanie węgierskie (1848-1849) 1.4. Ruch narodowy we Włoszech w I połowie XIX wieku . 1.5. Kryzys monarchii w latach sześćdziesiątych XIX wieku . 2. Monarchia Austro-Węgierska (1867-1919) 2.1. Unia realna Austro-Węgierska (1867-1918) 2.2. Ustrój monarchii austriackiej 2.3. Organy władzy i samorządu w krajach koronnych . . . . 3. Austria po I wojnie światowej 3.1. Pierwsza republika (1918-1938) 3.2. Konstytucja austriacka z r. 1920 XXIV. Francja w latach 1789-1946 1. Monarchia ograniczona (1789-1792) 1.1. Początek rewolucji francuskiej 1.2. Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 VIII 1789 r. . 1.3. Reformy zarządu terytorialnego i sądownictwa 1.4. Uregulowanie stosunku państwa do Kościoła katolickiego 1.5. Konstytucja z 14.IX.1791 r. 1.6. Zmierzch panowania Ludwika XVI 2. Okres rządów Konwentu (1792-1793) i dyktatury jakobińskiej (1793-1794) 2.1. Rządy Konwentu (1792-1793) 2.2. Dyktatura jakobinów (1793- 1794) 2.3. Konstytucja jakobińska z r. 1793 3. Okres Dyrektoriatu (1794/95-1799) 3.1. Rządy Termidorianów 3.2. Konstytucja dyrektorialna z r. 1795 3.3. Rządy Dyrektoriatu 4. Francja w okresie osobistych rządów Napoleona Bonaparte (1799-1814)
678 679 680 680 683 686 688 690 691 695 695 695 697 702 704 706 707 707 710 712 712 712 714 717 717 717 718 719 720 722 725 725 725 726 727 729 729 730 732 733
15 Spis treści
XXV.
4.1. Konstytucja konsularna z r. 1799 4.2. Konsulat i cesarstwo J 4.3. Reformy administracji lokalnej 4.4. Reformy sądownictwa 4.5. Konkordat z r. 1801 5. Okres Restauracji Burbonów (1814-1830) 5.1. Karta konstytucyjna z r. 1814 5.2. Praktyka konstytucyjna. Upadek Karola X 6. Monarchia lipcowa (1830-1848) 6.1. Geneza monarchii lipcowej 6.2. Karta konstytucyjna z r. 1830 6.3. Kryzys i upadek monarchii lipcowej 7. n Republika (1848-1852) 7.1. Rewolucja 1848 r. we Francji. Geneza II Republiki . . . . 7.2. Konstytucja 1848 r 7.3. Praktyka ustrojowa II Republiki i jej upadek 8. n cesarstwo (1852-1870) 8.1. Konstytucja z r. 1852 8.2. Ewolucja ustrojowa II Cesarstwa i jego upadek 9. III republika (1870/75-1940) 9.1. Narodziny III Republiki 9.2. Konstytucja z r. 1875 9.3. Praktyka ustrojowa III Republiki 9.4. Państwo a Kościół 10. Okres przejściowy od III do IV Republiki (1940-1946) 10.1. „Państwo Francuskie". Rząd w Vichy 10.2. Od Komitetu Wolnej Francji do Rządu Tymczasowego . Konstrukcja „państwa prawnego" 1. Geneza i treść państwa prawnego w I połowie XIX wieku . . . 2. Pozytywizm prawniczy 3. Koncepcja państwa prawnego w II połowie XIX wieku 4. Sądownictwo administracyjne
Tablice Tablica I Tablica II Tablica III Tablica IV Tablica V Tablica VI
Wielka Brytania (XIX/XX w.) Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn. (17.IX.1787r.) Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (10. VII. 1918 r.) Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (5.XII. 1936 r.) Konstytucja II Rzeszy Niemieckiej (16.IV.1871 r.) Konstytucja Republiki Weimarskiej (ll.VIII.1919r.)
733 735 736 738 739 741 741 744 746 746 746 748 750 750 752 754 755 755 757 758 758 759 763 765 766 766 767 769 769 771 773 775
781 782 783 784 785 786
16
Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica Tablica
Spis treści
VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII
Konstytucja Królestwa Pruskiego (31.1.1850 r.) Ustrój Monarchii Austro-Węgierskiej (od 1867 r.) Konstytucja Republiki Austriackiej (l.X.1920r.) Konstytucja francuska (3.IX. 1791 r.) Ustawa konstytucyjna Republiki Francuskiej (24.VI. 1793 r.) Konstytucja Republiki Francuskiej (22.VIII. 1795 r.) Konstytucja Republiki Francuskiej (13.XII. 1799 r.) Karta konstytucyjna (4.VI.1814 r.) Karta konstytucyjna (14.VIII. 1830 r.) Konstytucja Republiki Francuskiej (4.XI. 1848 r.) Konstytucja z 14.1.1852 r. Ustrój 111 Republiki Francuskiej (od 1875 r.)
Literatura Wykaz zalecanej literatury Wykorzystane teksty źródłowe
787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 898 799 799 800
Przedmowa
W okresie międzywojennym historię ustrojów państwowych na Zachodzie Europy wykładał profesor UJ Stanisław Estreicher. Dopiero po drugiej wojnie światowej, faktycznie od 1947 roku, do programu uniwersyteckich studiów prawniczych wszedł przedmiot pod nazwą „Powszechna historia państwa i prawa". Podstawy dla tej dyscypliny stworzył wybitny przedstawiciel nauk historyczno-prawnych, prof. Karol Koranyi. Uczony ten, podkreślając znaczenie znajomości historii pisał, że „nie da się określić granicy między historią, a życiem bieżącym" i że chcąc poznać aktualną rzeczywistość, bądź kształtować przyszłość, należy pamiętać iż „przeszłość z przyszłością składa się w jedną nierozerwalną całość". Stwierdzenia te pozostają aktualne po dziś dzień. Trudno sobie wyobrazić, by można było oceniać ustrój, a tym bardziej podejmować próby jego reformy, bez znajomości jego kształtu oraz podejmowanych reform i ich efektów w przeszłości. Opracowanie niniejsze przedstawia instytucję państwa (jest to więc tylko część problematyki, jaka składa się na powszechną historię państwa i prawa) w jego rozwoju od starożytności do drugiej wojny światowej. Zmiany, jakie dokonały się po drugiej wojnie światowej, składają się na problematykę państwa współczesnego, która jest przedmiotem takich dyscyplin, jak: prawo konstytucyjne, czy ustrój państw współczesnych. Pod względem terytorialnym uwzględnione zostały te państwa,
18
Przedmowa
których instytucje i kultura, czyli tradycja państwowa, wywarła wpływ na kształtowanie państwowości w wiekach późniejszych, aż po dwudzieste stulecie. Uwaga autorów skierowana została na te tylko państwa, w których wykształciły się instytucje państwowe, bądź systemy polityczne, które zachowały pewną ciągłość. Obszar zainteresowania autorów ograniczony został ponadto do tych państw, których tradycja ustrojowopolityczna trwa do dziś w kręgu kultury europejskiej oraz państw, z którymi sąsiadowała Polska lub z którymi związane były losy polityczne i ustrojowe ziem polskich. W związku z powyższym zaprezentowane zostały państwa starożytnego świata śródziemnomorskiego: państwa greckie i państwo rzymskie, a także państwa starożytnego Wschodu (Egipt i Mezopotamia), których tradycję przejęły państwa śródziemnomorskie. Wpływy kultury państwowej okresu starożytności znajdujemy następnie w państwach europejskich okresu średniowiecza (w państwie feudalnym), kiedy to wzorce ustrojowe przejęte zostały bądź bezpośrednio z imperium rzymskiego, bądź dopiero z czasem sięgnięto do wzorów rzymskich i bizantyjskich (taka sytuacja miała miejsce w państwach germańskich i słowiańskich, które wyrosły ze wspólnoty plemiennej). Przedstawiona zostanie zatem historia ustroju następujących państw: germańskich, słowiańskich, Francji, Włoch, Niemiec, Anglii, Rosji i Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn. To ostatnie państwo, zanim jeszcze ukształtowało własną państwowość, przejęło wiele tradycji europejskich, w szczególności angielskich (w okresie powiązania kolonii z metropolią), a po uzyskaniu niepodległości stworzyło nowy system polityczny (prezydencki), którego elementy można odnaleźć w ustroju państw europejskich, zwłaszcza w dwudziestym wieku. W rozwoju państwa, gdy śledzimy ten proces z perspektywy historycznej, dostrzegany zarówno zjawisko kontynuacji, jak i modernizacji jego struktur stosownie do dokonujących się zmian ekonomicznych i przemian w układzie sił politycznych. Państwo w żadnym momencie nie pozostaje w stagnacji i z tego powodu rodzą się trudności związane z klasyfikacją jego form rozwojowych. Przyjmując, że rozwój państwa jest procesem długotrwałym, wszelkie kryteria pozwalające odróżnić poszczególne formy państwa stają się mało ostre i nieprecyzyjne.
Przedmowa
19
Autorzy za podstawę służącą wyodrębnieniu typów państwa przyjęli kryterium stosunków społecznych i gospodarczych. Przy ich zastosowaniu wyodrębnili państwo niewolnicze i feudalne. Państwo kapitalistyczne i socjalistyczne, które dają się odróżnić na podstawie tych samych kryteriów, określone zostały wspólnym mianem państwa nowożytnego. Podział ten jest umowny, zważywszy że regułą było, iż stosunki społeczne i gospodarcze ulegały zmianom i rozkładowi jeszcze w państwie starego typu, a zmiany te były jednocześnie zapowiedzią przyjmowania przez państwo cech charakterystycznych dla nowej jego jakości. Każdy typ państwa przyjmował następnie różnorodne formy, które dają się odróżnić na podstawie kryterium stosunków politycznych, zwłaszcza wzajemnych relacji między poszczególnymi władzami w państwie. Każdy typ państwowości zilustrowany został opisem ustroju konkretnych państw. Zagadnienia społeczne i gospodarcze potraktowane zostały w sposób ogólny dla danego typu państwa. Autorzy uwzględnili także w stopniu bardzo ograniczonym niektóre doktryny polityczno-prawne, te mianowicie, które stanowiły teoretyczne uzasadnienie modyfikacji ustrojowej. Historia państwa stanowi tylko nieznaczną cząstkę historii człowieka na Ziemi. Przyjmuje się bowiem, że historia państwa liczy około 6 tys. lat. W tym okresie przez ok. 4 tys. lat trwało państwo niewolnicze. Większość współcześnie istniejących państw europejskich powstała w okresie od V do X wieku, przyjmując formę państwa feudalnego. Okres istnienia państwa feudalnego trwał ponad tysiąc lat. Przejętych wówczas zostało wiele instytucji z państwa niewolniczego. Początki państwowości były bardzo skromne, często jedynym łącznikiem samodzielnych terytoriów był władca. Przez wieki panujący prowadzili swoje państwa ku jedności i nie w każdym przypadku starania te zakończyły się powodzeniem (Niemcy, Włochy pozostały rozbite terytorialnie i politycznie). Celem opracowania jest, oprócz prezentacji ustroju państwa w jego rozwoju, wskazanie na pewne prawidłowości, które dostrzegalne są na przestrzeni dużych przedziałów czasowych. W państwie niewolni-
20
Przedmowa
czym (z wyjątkiem państwa rzymskiego) i w długim okresie istnienia państwa feudalnego, państwo traktowane było w kategoriach prywatnoprawnych. Dopiero od XV/XVI wieku (od schyłku monarchii stanowej a zdecydowanie w monarchii absolutnej) następował proces nadawania państwu statusu podmiotu prawa publicznego. Zarówno w państwie niewolniczym, jak i feudalnym, jednostka w przeważającej mierze była przedmiotem a nie podmiotem praw (tylko nieznaczna część społeczeństwa korzystała z pełni praw cywilnych i politycznych). W państwie nowożytnym następował proces wstępowania społeczeństwa w nową rolę — podmiotu prawa publicznego, aż do ukształtowania się w XX wieku społeczeństwa obywatelskiego. Historia państwa nowożytnego trwa zaledwie nieco ponad 200 lat. Dla nowych rozwiązań brak było często wzorców, które można byłoby czerpać z przeszłości. Każda z wypracowanych w tym okresie form ustrojowych podlegała ciągłej ewolucji. Nawet kiedy formalnie obowiązywała konstytucja, to nie oddawała ona w pełni rzeczywistego ustroju państwa. W każdym przypadku państwa nowożytnego należy zatem uwzględniać praktykę konstytucyjną. Cechą charakterystyczną dla państwa nowożytnego jest wreszcie ciągle rozrastająca się sfera działalności państwa, co prowadzi w konsekwencji do rozrostu jego organów, ale bynajmniej nie do wzrostu sprawności państwa. Ten ostatni problem, jak również poszukiwanie sposobów służących rozwiązywaniu rodzących się w jego następstwie konfliktów, to zadania, z którymi winno „zmierzyć się" państwo współczesne. Autorzy
PAŃSTWO NIEWOLNICZE
I.
Monarchie despotyczne
Dzieje instytucji państwa sięgają IV tysiąclecia p.n.e. Dwie najstarsze cywilizacje rolnicze powstały na Bliskim Wschodzie: jedna w dolinie Nilu, druga w dorzeczu Tygrysu i Eufratu. Osadnictwo rolnicze rozwijało się tam już w V tysiącleciu p.n.e. W rejonie tzw. Żyznego Półksiężyca organizowano roboty nawadniające, których efektem były kanały i zbiorniki, zapewniające obfite plony. Wykonanie tak wielkich przedsięwzięć przerastało możliwości rodów — wymagało wprowadzenia scentralizowanego aparatu planistycznego i wykonawczego i to był czynnik, który wykreował władzę stojącą ponad wspólnotami rolniczymi.
1.
Egipt
Pierwsze większe jednostki terytorialne w dolinie Nilu, których stolicą był gród, zwane były nomami. Stanowiły one małe samodzielne państewka, wśród których pojawiła się tendencja zdominowania drobnych przez większe jednostki. Dążenia zjednoczeniowe doprowadziły do powstania na północy, w delcie Nilu, tzw. państwa Dolnego Egiptu (czerwonego
Nomy
24
Dawne państwo egipskie
Średnie państwo egipskie
Nowe państwo egipskie
Państwo niewolnicze
królestwa), na południu zaś, w oddaleniu 1 5 - 2 5 km wzdłuż Nilu, tzw. państwa Górnego Egiptu (białego królestwa). Z tych dwu organizmów terytorialnych prężniejsze i bardziej scentralizowane było państwo Górnego Egiptu. Jego władca Menes ok. 3200 r. p.n.e. zjednoczył państwo, podporządkowując sobie państwo Dolnego Egiptu. Od 3200 r. p.n.e. do ok. 2400 r. p.n.e. to okres dawnego państwa egipskiego, którego stolicą było Thin a następnie Memfis. W miarę konsolidacji państwa zanikały struktury rodowe a władza panującego przybierała charakter despotyczny. W III tysiącleciu p.n.e. w państwie tym nasiliły się dążenia odśrodkowe, czego rezultatem było rozluźnienie jego spoistości. Znalazło to wyraz we wzroście znaczenia urzędników lokalnych. W dalszej perspektywie dawne państwo egipskie rozpadło się, jednak nie na długo. Pod presją potrzeb gospodarczych doszło do ponownego zjednoczenia pod rządami władców Teb ok. 2150 r. p.n.e. Od tego momentu rozpoczął się okres średniego państwa egipskiego, który trwał do ok. 1700 r. p.n.e. W okresie tym doszło do ponownego scentralizowania administracji państwowej. Konflikty społeczne, a zwłaszcza wielkie powstanie chłopskie, podważyły jednak podstawy tego państwa. Rozpadło się ono na drobne jednostki i to m.in. ułatwiło podbój terenów Dolnego Egiptu przez koczownicze plemiona wywodzące się z Półwyspu Synajskiego na ok. 1 1 / 2 wieku. Tymczasem władcy Górnego Egiptu utrzymali swą niezależność, wypędzili najeźdźców i ok. 1580 r. p.n.e. ponownie zjednoczyli Egipt. Od 1580 r. do połowy XI w. p.n.e. to okres ponownie scentralizowanego nowego państwa egipskiego. W państwie tym przeprowadzono reformy wewnętrzne. W stosunkach zewnętrznych nowe pań-
Monarchie despotyczne
25
stwo egipskie prowadziło politykę ekspansji, zwłaszcza w Azji Mniejszej. Rangę mocarstwa uzyskał Egipt za panowania Ramzesa II (XIV/XIHw. p.n.e.). Cały okres państwowości Egiptu od IV tysiąclecia p.n.e. do połowy VII w. p.n.e. charakteryzowała, mimo częstych rozpadów, znaczna trwałość struktury terytorialnej. W połowie VII w. p.n.e. Egipt podbili na krótko władcy Etiopii, potem zaś władcy Asyrii. Imperium Asyryjskie było pierwszą próbą politycznego zjednoczenia Bliskiego Wschodu. Próba ta, podobnie jak następnie podbój perski w 525 r. p.n.e. i podbój przez Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e., nie zdołały stopić tamtejszych obszarów w polityczną jedność. W 30 r. p.n.e. Egipt wszedł w skład państwa rzymskiego jako jedna z jego prowincji.
1.1.
Stosunki społeczne
Rozpad wspólnoty rodowej powodował wzrost nierówności majątkowych między członkami gminy. Cała ziemia uchodziła za własność faraona, którą nadawał on kapłanom, dostojnikom państwowym i wojownikom. Część tej ziemi użytkowały gminy chłopskie w zamian za co każdego roki płaciły daniny. Kapłani dysponowali wielkimi majątkami, które należały do świątyń. Ze względu na to, że kapłani posiadali największą wiedzę potrzebną do prowadzenia prac nawadniających, cieszyli się dużym autorytetem i znaczeniem w państwie. Synowie kapłanów najczęściej także kontynuowali tę służbę, zatem powstał zamknięty stan, do którego przynależność od II tysiąclecia p.n.e. stała się dziedziczna. Urzędnicy zróżnicowani byli na wyższych, których ranga rosła szczególnie w okresie osłabienia wła-
Ludność wolna Kapłani
Urzędnicy
26
Żołnierze
Chłopi
Kupcy Rzemieślnicy
Niewolnicy
Państwo niewolnicze
dzy faraona i niższych. Poprzez dziedziczność wykonywania funkcji urzędnicy także stworzyli rodzaj zamkniętego stanu. Żołnierze wpływ i przywileje, zwłaszcza podatkowe, uzyskali w okresie nowego państwa egipskiego w związku z rolą armii w polityce ekspansjonistycznej. Za zasługi wojenne uzyskiwali ziemię. Stan żołnierski także stał się zamkniętym. Chłopi, oprócz pracy na roli, zatrudniani byli przy wielu pracach publicznych. Ziemię uprawiali albo w ramach wspólnot gminnych i świadczenia na rzecz faraona uiszczali solidarnie albo dzierżawili grunty należące do kapłanów i urzędników świeckich. W tym drugim wypadku zobowiązani byli do świadczeń na rzecz faraona i jednocześnie na rzecz właściciela gruntu. W okresie nowego państwa umożliwiono dziedziczenie dzierżawionej ziemi. Chłopu nie było jednak wolno opuścić ziemi bez zezwolenia. Za niewypełnienie świadczeń chłopi podlegali karom (pierwotnie karą było pozbawienie ziemi). Świadczenia uiszczane były w naturze. Kupcy i rzemieślnicy nie posiadali praw, pracowali w przedsiębiorstwach nadzorowanych przez urzędników państwowych. Niewolnicy w większej części byli własnością państwa i używani byli do robót publicznych. Własnych niewolników miały świątynie i urzędnicy. Niewolnicy pochodzili z wypraw wojennych, bądź byli kupowani poza granicami państwa. Do VIII w. p.n.e. niewolnikiem można było stać się na skutek niespłacenia długów.
27
Monarchie despotyczne
1.2. 1.2.1.
Ustrój polityczny Administracja centralna
Faraon, skupiający w swoim ręku najwyższą władzę, otaczany był boską czcią, często uchodził za boga. Władza jego obejmowała ustawodawstwo, wojskowość i sądownictwo. W każdej z tych dziedzin uchodził za najwyższą instancję. Wezyr był najwyższym dostojnikiem po faraonie. Godność ta istniała od połowy III tysiąclecia p.n.e. Pierwotnie wezyrem był następca tronu lub ktoś inny z rodziny faraona, z czasem była to osoba spoza tego kręgu. Do kompetencji wezyra należało administrowanie krajem przy pomocy urzędników zorganizowanych w rozbudowany aparat. 1.2.2.
Wezyr
Administracja lokalna
Administracja lokalna należała do naczelników — nomarchów, którzy zarządzali powiatami — nomami — w dziedzinie gospodarczej, finansowej i sprawowali sądownictwo. Nomarchowie pochodzili z nominacji faraona a wynagrodzenie pobierali w naturze. Do dużego znaczenia naczelnicy dochodzili w okresach osłabienia wewnętrznego państwa. Niekiedy w takiej sytuacji stawali się dziedzicznymi władcami powiatów. W terenie obok lokalnych urzędników administracyjnych działali specjalni urzędnicy, przewidziani do nadzorowania prac publicznych. 1.2.3.
Faraon
Nomarchowie
Sądownictwo
Sądownictwo lokalne należało do nomarchów. Sądownictwo wyższe sprawował Trybunał Sześciu Izb Sądowych, któremu przewodniczył wezyr. Najwyższym sędzią był faraon, który każdą sprawę mógł sądzić osobiście lub mógł zmienić każdy wyrok. Nie-
Nomarchowie Trybunał Sześciu Izb Sądowych Faraon
28
Państwo niewolnicze
które sprawy podlegały wyłącznie sądowi faraona (sprawy szczególnie niebezpieczne dla państwa lub władzy). 1.2.4. Skarbnik Podskarbi
Administracja skarbowa była bardzo rozbudowana. Na jej czele stał naczelny skarbnik, któremu pomocą służyli dwaj podskarbi. W terenie przymusowym ściganiem danin zajmowała się policja. Źródłem dochodów państwa były daniny i podatki w naturze. 1.2.5.
Gwardia przyboczna Pospolite ruszenie Stała armia
Administracja skarbowa
Wojskowość
Wojsko pierwotnie ograniczone było do gwardii przybocznej faraona. Gdy zachodziła potrzeba zwoływano pospolite ruszenie złożone z chłopów. W nowym państwie egipskim pojawiła się stała armia. Dostojnicy wojskowi często wywierali wpływ na ważne sprawy państwowe.
2.
Mezopotamia
Mezopotamia to kraj położony między Eufratem i Tygrysem, stąd zwany był inaczej Międzyrzeczem. Obydwie te rzeki miały takie znaczenie dla Mezopotamii, jak Nil dla Egiptu. Ok. III tysiąclecia p.n.e. na terenie Mezopotamii istniało wiele drobnych państewek, którymi zarządzali miejscowi książęta — patesi. W III tysiącleciu p.n.e. do środkowej Mezopotamii wtargnęły koczownicze ludy pochodzenia semickiego — Akkadowie. W czasie rywalizacji władców poszczególnych państewek w połowie HE tysiąclecia p.n.e. do dużego znaczenia doszedł król Lagaszu Ennatum. Władcy Lagaszu ściągali wysokie daniny od
Monarchie despotyczne
29
ludności a także od kapłanów, co wywołało powstanie.
W XXIV w. p.n.e. przeważającą część Mezopotamii zjednoczył władca Akkadu — Sargon I (ok. 2500 r. p.n.e.). Władca ten rozszerzył granice państwa po Syrię na zachodzie i po Zatokę Perską na południu oraz po Armenię na północy. Stworzył tzw. państwo sumeryjsko-akkadyjskie, które trwało ponad jeden wiek. Ok. 2400 r. p.n.e. władzę uzyskał nie spokrewniony z panującą dynastią w Ur, Urukagina, który w czasie swego panowania osłabił stanowisko arystokracji i poprawił położenie uboższych grup ludności. W końcu III tysiąclecia p.n.e. na miejscu państwa Ur powstało wiele małych państewek, wśród nich Babilon. Wszystkie one rywalizowały między sobą o hegemonię. Z rywalizacji tej zwycięsko wyszedł władca Babilonu Hammurabi (1792-1750 p.n.e.). Stworzył on tzw. państwo starobabilońskie, w którym uległy zatarciu dawne podziały administracyjne i dzielnicowe. Po 1 1/2 wieku istnienia państwo to opanowane zostało przez Hetytów a następnie Kasytów, którzy panowali w Babilonii przez ponad połowę tysiąclecia. Następnie tereny państwa babilońskiego musiały uznać zwierzchnictwo Asyrii. Państwo asyryjskie szczyt swej potęgi uzyskało ok. 630 r. p.n.e. za Assurbanipala. Na początku VII w. p.n.e. władca babiloński Nabopalassar pokonał Asyrię. Jego następca Nabuchodonozor w I połowie VHw. p.n.e. ponownie stworzył silne państwo babilońskie, tzw. nowobabiloński. Państwo to w 583 r. p.n.e. włączone zostało do monarchii perskiej.
Państwo sumeryjsko-akkadyjskie
Państwo starobabilońskie
Państwo nowobabilońskie
30
Państwo niewolnicze
2.1.
Własność publiczna
Własność indywidualna
Kadurru
llkum
Ludność świecka
Stosunki społeczne
Ziemia, która pierwotnie była własnością rodów, wskutek rozpadu wspólnot rodowych przekształciła się we własność gminną. Część ziemi gminnej podzielona została między rodziny. Obok własności prywatnej istniała własność publiczna: gmin, monarchy, przy czym własność państwowa nie miała takiego znaczenia jak w Egipcie. Rosła natomiast własność indywidualna: króla, świątyń i prywatnych osób w związku z coraz częściej stosowaną praktyką przenoszenia prawa własności zbiorowej na rzecz określonych osób. Dowodem przeniesienia własności były kamienie tzw. kadurru> które były dokumentami stwierdzającymi prawo do gruntu. Część ziemi wraz z domem i inwentarzem drobni rolnicy uzyskiwali od panującego w dzierżawę — ilkum w zamian za osobistą służbę i opłaty, llkum było dziedziczne i niezbywalne. Obdarzeni ziemią zobowiązani byli do świadczenia czynszu w naturze, który wynosił nawet do 1 1/2 uzyskanych plonów. Spośród wszystkich grup społecznych szczególną pozycję w życiu politycznym i gospodarczym odgrywali kapłani. Ludność świecka dzieliła się na:
Awilum
awilum — pełnoprawnych obywateli, z których wywodzili się dostojnicy państwowi. Do tej grupy należeli wielcy właściciele ziemscy oraz kupcy i rzemieślnicy.
Muszkenum
muszkenum to grupa niższa od awilum, do której należeli głównie dzierżawcy ziemi. Grupa ta posiadała prawa cywilne, pozbawiona zaś była praw politycznych. Prawdopodobnie do tej grupy zakwalifikowano podbitą ludność autochtoniczną
31
Monarchie despotyczne
oraz niewolników obdarzonych wolnością (wyzwoleńców). - wardum {amtum) to niewolnicy. Źródłem niewoli, prócz urodzenia i niewoli wojenne), mogła być także sprzedaż w niewolę niewypłacalnego dłużnika (ten rodzaj niewoli nie mógł jednak trwać dłużej jak 3 lata). Niewolnik mógł się wykupić z niewoli. 2.2.
Niewolnicy
Ustrój polityczny
2.2.1. Administracja centralna Monarcha — patesi — panował na terenie swego księstwa, posiadał władzę ustawodawczą, wojskową, sądową i administracyjną. Kiedy drogą podboju podporządkował sobie inne państewka i władza jego obejmowała większe terytorium, zwano go lugalem — wielkim człowiekiem. Władca pierwotnie przyjmował tytuł bóstwa i utożsamiał się z bóstwem. Czynnikiem jednoczącym ludność terytorium była cześć boska oddawana panującemu. Od II tysiąclecia p.n.e. władcy nie odbierali bezpośrednio czci boskiej a uważani byli jedynie za wybrańców bóstw na ziemi. Zarządem dworu i sprawami ogólnopaństwowymi zajmował się rządca dworu — nubanda. Był on pierwotnie naczelnym dowódcą wojskowym i rozporządzał dochodami państwa. 2.2.2. Administracja lokalna W miarę rozwoju terytorialnego państwa następowała rozbudowa aparatu administracyjnego zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Prowincją zarządzał gubernator (isaku), okręgiem — naczelnik (pahatu), gminą — naczelnik gminy (rabianu). Nie było przy tym rozdziału funkcji administracyjnych od sądownictwa.
Patesi
Lugai
Nubanda
isaku
Rabanu
32
Państwo niewolnicze
2.2.3.
Naczelnicy okręgów Naczelnicy gmin Monarcha
Sądownictwo pierwotnie należało do kapłanów, za Hammurabiego nastąpiła jego laicyzacja i odtąd sądy sprawowali urzędnicy: naczelnicy okręgów i gmin. Także w otoczeniu panującego znajdowali się sędziowie królewscy. Najwyższym sędzią był monarcha, który mógł każdą sprawę rozstrzygnąć sam lub zlecić ją rezydującym u jego boku sędziom. 2.2.4.
Pospolite ruszenie Stała armia
Sądownictwo
Armia
Armia składała się pierwotnie głównie z pospolitego ruszenia. Od Hammurabiego podstawę armii tworzyło wojsko stałe złożone z oddziałów piechoty i strzelców. Do służby wojskowej zobowiązani byli wszyscy mieszkańcy kraju. Część żołnierzy w zamian za służby wojskową otrzymywała ziemię. Pomocniczo posługiwano się cudzoziemskimi oddziałami najemnymi.
3.
Cechy charakterystyczne despotycznych formacji państwowych
Despotie starożytne charakteryzowały się następującymi cechami: - Powstały z drobnych organizmów o charakterze państwowym; - Gospodarka oparta była na eksploatacji ludności, głównie niewolników; - Względy gospodarcze decydowały o potrzebie stworzenia fachowego aparatu państwowego zorganizowanego na zasadzie centralizmu; - Racjonalna organizacja polityczna połączona była z wyobrażeniami magicznymi;
Monarchie despotyczne
- Władza monarchy nad poddanymi była nieograniczona, miała charakter teokratyczny, ponieważ była ściśle łączona z wyobrażeniami religijnymi; - W gospodarce dominowało rolnictwo, charakteryzowała ją stagnacja (działania ograniczały się tylko do nawadniania pól) i brak postępu. - Stagnacja gospodarcza decydowała o stagnacji ustroju politycznego.
33
II.
Państwa greckie
W II tysiącleciu p.n.e. nad M. Śródziemnym powstawały państwa niewolnicze ściśle związane z gospodarką morską. Ok. 2000 r. p.n.e. na terenie Półwyspu Bałkańskiego osiedliły się greckie szczepy Achajów i Jończyków. Osadnictwo to nie nabrało stałego charakteru. Ok. 1200-1100 r. p.n.e. Peloponez opanował grecki szczep Dorów, który dał początek cywilizacji greckiej. Aż do VIw. p.n.e. trwał ruch kolonizacyjny Greków. Jego przyczynami były: brak ziemi; z konieczności zajmowano się handlem, który służyć miał utrzymaniu się ludności, handel z kolei skłaniał do zakładania wielu kolonii zamorskich celem opanowania ważniejszych szlaków handlowych; jedną z przyczyn były także walki wewnętrzne i kryzysy społeczne w miastach. Kolonizacji sprzyjała cechująca Greków przedsiębiorczość. Grecy zakładali kolonie na wschodzie, na wybrzeżach Azji Mniejszej a stamtąd docierali do północnych wybrzeży M. Czarnego, na południu kolonizowali Afrykę, na zachodzie — południowe Włochy i południowe wybrzeża późniejszej Francji. okresie kolonizacyjnym Grecy zorganizowani byli w plemiona (fyle), które łączyły pewną liczbę rodów (osób pochodzących od wspólnego przodka). W
Kolonizacja grecka
organizacja
rodowa
36
Polis grecka
Państwo niewolnicze
Członków fyle łączyło wspólne pochodzenie, gospodarka i wspólny kult. Czasem kilka plemion łączyło się w związek szczepowy. Ludność grecka dzieliła się w najwcześniejszym okresie na wolnych i niewolników. Niewolnictwo miało charakter patriarchalny, tzn. praca niewolników nie stanowiła pierwotnie podstawy gospodarki państw greckich. Po najeździe Dorów, w okresie X - I X w . p.n.e., w wyniku procesu politycznego wyłoniła się nowa forma państwowości — polis, państwo-miasto, obejmująca miasto i z reguły niewielki otaczający je okręg. Polis jako państwo stanowiła wspólną własność, nie należało do jednostki. Każda polis zajmowała od kilkudziesięciu do kilkuset km 2 . Liczba jej mieszkańców także była zróżnicowana, wahała się od tysiąca do kilkudziesięciu tysięcy (wyjątkiem były znacznie ludniejsze Ateny).
1. Król
Rada starszych Zgromadzenie ludowe
Państwa greckie w okresie królewskim
Pierwotnie na czele państwa stał król (ibazileus), którego władza była ograniczona przez radę starszych, złożoną z najstarszych wiekiem a następnie z najwybitniejszych członków rodów. Zakres władzy królewskiej ulegał rozszerzeniu jedynie w czasie wojny. W warunkach pokojowych król był tylko pierwszym wśród równych (primus inter pares). Godność królewska początkowo elekcyjna, przekształciła się w dziedziczną. Wszystkie ważniejsze sprawy państwowe król rozwiązywał wspólnie z radą starszych — bule. W sprawach istotnych dla losów całego państwa król zwoływał zgromadzenie ludowe — agora. Zaznaczyć
Państwa greckie
37
przy tym należy, że miejsce przeznaczone na publiczne zgromadzenia ludu stanowiło centrum polis (nie była tym centrum siedziba króla). Bogowie greccy nie byli protektorami władcy (tak jak to było w państwach despotycznych), lecz opiekunami całej społeczności. W tej sytuacji szybkie postępy czynił proces laicyzacji władzy, a decyzji politycznych nie wiązano już z wolą bóstw. Decyzje te wynikały z dyskusji toczonych podczas zgromadzeń. Tym samym w życiu politycznym uczestniczył szeroki krąg ludności wolnej.
2.
Sparta — polis arystokratyczna
Państwo spartańskie ze stolicą w Sparcie założyli Dorowie ok. XI w. p.n.e. Ustrój polityczny Sparty do końca istnienia państwa miał charakter arystokratyczny. Według przekazów starożytnych pisarzy twórcą ustroju Sparty był Likurg, prawdopodobnie żyjący w IX w. p.n.e., legendarny król Sparty i wielki prawodawca. 2.1.
Ustrój społeczny
Podstawą gospodarki Sparty, w przeciwieństwie do większości innych polis greckich, było rolnictwo oparte na eksploatacji podbitej ludności miejscowej. Typ gospodarki znalazł odbicie w stosunkach społecznych. Grupą posiadającą pełne prawa obywatelskie byli spartiaci (homoioi). Wszyscy należący do tej grupy byli pierwotnie równi. Każdy spartiata otrzymał dział ziemi (kleros) razem z niewolnikami, którzy ziemię tę uprawiali. Ziemia należała do państwa, spartiata korzystał tylko z dziedzicznego prawa użytkowania z zakazem alienacji. Pierwotnie równe pod
Spartiaci
38
Agoge
Periojkowie
Państwo niewolnicze
względem dochodowym działy ziemi na skutek dziedziczenia przez synów podlegały podziałom a tym samym ustawicznemu zmniejszaniu si£. Z chwilą gdy do dziedziczenia dopuszczono córki, drogą małżeństw dochodziło z kolei do kumulowania majątków ziemskich. Kolejnym źródłem pogłębiania się nierówności majątkowej między spartiatami była możliwość kupowania ziemi przez periojków, bowiem ta grupa mogła ziemią dysponować swobodnie, bez ograniczeń. Wszystkie te zmiany prowadziły do zubożenia znacznej liczby spartiatów. Aby posiadać prawa polityczne spartiaci mieli obowiązek uiszczania składek na wspólne uczty (fiditia, sissitia). Ci, których nie było stać na składki spadali do grupy osób pozbawionych praw politycznych. Oprócz udziału w ucztach, warunkiem posiadania pełni praw politycznych było otrzymanie zgodnego z prawem wychowania — agoge. Wychowanie dzieci, w którym szczególny nacisk położono na kulturę fizyczną, odbywało się pod nadzorem państwa. W tym celu dzieci odbierano z domów. Z chwilą gdy mężczyzna ukończył 20 lat nabywał prawa obywatelskie. W wieku 31 lat spartiata miał obowiązek zawarcia związku małżeńskiego. Aż do 60 roku życia miał też obowiązek odbywania służby wojskowej. Ze względu na liczebną przewagę ludności ujarzmionej spartaci byli w sposób ciągły utrzymywani w gotowości bojowej. Głównym zajęciem spartiaty były ćwiczenia wojskowe (w oddziałach hoplitów — ciężkozbrojnych) i życie w oddziałach wojskowych. Przyzwyczaić do takiego życia miały spartiatów wspólne uczty. Ludność zależna — periojkowie, mieszkali na obrzeżach terytoriów zamieszkałych przez spartia-
Państwa greckie
tów. Trudnili się głównie rzemiosłem i handlem, mniej uprawą ziemi. Była to grupa ludności osobiście wolnej. Posiadali prawa cywilne, a więc byli właścicielami ziemi i mogli swobodnie nią dysponować. Pozbawieni zaś byli praw politycznych. Na periojkach spoczywał obowiązek służby wojskowej w oddziałach ciężkozbrojnych (podobnie jak spartiaci). W czasie najazdu wroga spartiaci często obawiali się przejścia periojków na stronę przeciwnika. W takiej sytuacji urzędnicy państwowi, eferowie, mieli prawo zabić dowolną liczbę periojków. Heloci, niewolnicy, byli potomkami mieszkańców podbitych terytoriów. Ta grupa pozbawiona była praw cywilnych i politycznych. Stanowili własność państwa i byli przywiązani do działek ziemi, które państwo nadawało spartiatom. Spartiata, który otrzymał ziemię wraz z helotami, nie mógł nimi swobodnie dysponować. Oprócz pracy na roli heloci w czasie wojny pełnili służbę wojskową jako lekkozbrojni.
39
Heioci
Heloci przeważali liczebnie nad pozostałą ludnością Sparty. Nierzadko wzniecali bunty. Toteż troską państwa było utrzymanie tej grupy w posłuszeństwie a do tego celu najlepiej nadawał się terror. Co jakiś czas urządzano ekspedycje karne (krypteje) przeciwko helotom. Podstawą dla nich były ogłaszane przez władze państwowe „święte wojny". Zabicie heloty w czasie takiej wojny nie było przestępstwem. Czasem zabijano helotów po zakończonej wojnie, aby tym sposobem pozbyć się najbardziej niebezpiecznych jednostek. Tylko państwo mogło nadać helotom wolność, bowiem należeli oni do państwa. Wolnością obdarzano helotów za zasługi wojenne. Wyzwoleńcy, zwani neodamodami, tworzyli odrębną grupę.
Wyzwoleńcy
40
Państwo niewolnicze
2.2. 2.2.1.
Ustrój polityczny Królowie
Na czele władz Sparty stali dwaj dziedziczni królowie, którzy być może byli następcami dwóch naczelników plemion, które połączyły się by dać początek państwu. Władzę po zmarłym królu przejmował najstarszy syn a w jego braku najbliższy krewny. Władzę królowie sprawowali kolegialnie — każda decyzja wymagała zgody obu. Ten wymóg prowadził do osłabienia władzy królewskiej. Często bowiem między królami dochodziło do sporów, które rozstrzygane były przez kolegialne organy władzy. Od końca VI w. p.n.e., w czasie wojny, jeden król wyruszał na wyprawę. Królowie mogli być posądzeni o znieważenie bogów, co było podstawą do wdrożenia postępowania sądowego a następnie pozbawienia ich władzy. W końcu Vw. p.n.e. planowano zastąpić królów dziedzicznych elekcyjnymi. Od tego też czasu dwóch eforów towarzyszyło królowi w wyprawie wojennej po to aby go kontrolować. Negatywna ocena mogła być podstawą do postawienia króla w stan oskarżenia. Sąd w składzie drugiego króla, eforów i geruzji mógł orzec karę pozbawienia tronu, wygnania a nawet karę śmierci. Pierwotnie szerokie uprawnienia króla uległy znacznemu ograniczeniu i sprowadzały się do władzy wojskowej oraz funkcji kapłańskich. Władza królewska wzrastała tylko w czasie wojny — przysługiwało wtedy królowi prawo karania obywateli. Ograniczeniem kompetencji wojskowych króla była kontrola eforów. Królowi w żadnym wypadku nie było wolno nadużywać swej władzy. Jako najwyżsi kapłani królowie reprezentowali państwo wobec bogów.
Państwa greckie
41
N a utrzymanie królów przeznaczane były daniny z ich dóbr rodowych, z przydzielonych im gruntów państwowych, część ofiar składanych bogom oraz część łupów wojennych. 2.2.2.
Organy centralne
Najwyższym organem państwa obok królów była Rada starszych {geruzja). Jej skład tworzyło 28 członków (gerontów) i dwaj królowie. Członków geruzji wybierano dożywotnio. Byli oni nieodpowiedzialni. Gerontem mógł zostać wybrany pełnoprawny obywatel, który osiągnął wiek 60 lat. Gerontów wybierało zgromadzenie ludowe. Geruzję, która stanowić miała radę królewską, pierwotnie zwoływali królowie. Oni także przewodniczyli jej obradom. Geruzja była w gruncie rzeczy radą państwa — rozpatrywała ważniejsze sprawy państwowe, przygotowywała wnioski, które miały być przedstawione zgromadzeniu ludowemu. Takie uchwały, które geruzja przyjęła jednomyślnie, od razu stawały się obowiązującym prawem. Przyjęte przez geruzję tylko większością głosów, traktowane były jako projekty, które następnie przedstawiano zgromadzeniu ludowemu. Geruzja była także władna uchylić uchwały zgromadzenia ludowego o ile uznała je za szkodliwe dla państwa.
Geruzja
Zgromadzenie ludowe (apella) było organem ustawodawczym, który rozstrzygał o najważniejszych sprawach państwowych, w tym o wojnie i pokoju. W obradach zgromadzenia, które odbywały się w ustalonych terminach, z reguły co miesiąc, mogli brać udział wszyscy pełnoprawni obywatele, którzy ukończyli 20 lat. Zgromadzenie zwoływali królowie a od Vw. p.n.e. eforowie. Prawo przemawiania
Apeiia
42
Państwo niewolnicze
w zgromadzeniu posiadali członkowie rady starszych i eforowie. Do kompetencji zgromadzenia ludowego należało: - przyjmowanie albo odrzucanie wniosków geruzji lub eforów bez prawa dyskusji nad nimi; - wybór gerontów, eforów, nauczycieli zajmujących się wychowaniem młodzieży spartańskiej (paidonomów), dowódców wojskowych; - decydowanie, który z królów ma objąć naczelne dowództwo na czas wojny; - sądownictwo nad urzędnikami, którzy dopuścili się przestępstwa. Eforowie
Kompetencje
eforów
Najważniejszymi przedstawicielami ludu byli eforowie. Pierwotnie eforowie byli wyznaczani przez królów dla sprawowania nadzoru nad wychowaniem młodzieży i nad trybem życia spartiatów oraz pozostałych grup ludności Sparty. W zastępstwie królów sprawowali też sądownictwo. Z czasem eforowie występowali jako urzędnicy równorzędni królom a wybierało ich zgromadzenie ludowe w liczbie pięciu na 1 rok. Odtąd eforowie tworzyli kolegialny organ rządzący pod przewodnictwem pierwszego efora. Zwano go efor eponymos, a od jego imienia od 755/4 r. p.n.e. nazywano rok. Uchwały eforowie podejmowali większością głosów. Eforowie zajmowali się w szczególności: - kontrolą królów — w tym celu od V w. p.n.e. króIowie składali wobec eforów przysięgę, że będą przestrzegali prawa. Co 9 lat eforowie badali konstelacje gwiazd i gdy wynik był niepomyślny, mogli zawiesić królów w urzędowaniu;
Państwa greckie
- kontrolą decyzji króla w czasie wyprawy wojennej; - nadzorowaniem i karaniem wszystkich dowódców oddziałów wojskowych; - nadzorem nad ludnością zależną; - indywidualnie rozstrzygali sprawy cywilne i drobne karne, w których zaangażowani byli obywatele spartańscy oraz wszystkie sprawy karne periojków; - z upływem czasu zwoływali zgromadzenie ludowe i radę starszych (te funkcje pierwotnie pełnili królowie), przewodniczyli obradom i wprowadzali w życie uchwały tych organów; - kierowali polityką zagraniczną. Po upływie kadencji ustępujący na ręce nowych eforów składali sprawozdanie ze swej działalności i z tego tytułu mogli być pociągnięci do odpowiedzialności. 2.3.
Losy Sparty od V w . p.n.e. do 146r. p.n.e.
W VIIw. p.n.e. Sparta uzyskała hegemonię na Peloponezie. Ale już w połowie Vw. p.n.e. pozycja Sparty uległa pomniejszeniu w związku z rosnącą potęgą Aten. Obydwa te państwa realizowały politykę zaborczą. Do sojuszu ze Spartą skłaniały się te mniejsze państewka greckie, w których istniał ustrój arystokratyczny, w kierunku zaś Aten ciążyły z kolei państwa greckie o ustroju demokratycznym. Rywalizację ustrojów pogłębiała ponadto rywalizacja handlowa. Do starcia obydwu państw doszło w 431 r. p.n.e., kiedy to wybuchła tzw. wojna peloponeska, zakończona w 404 r. p.n.e. zwycięstwem Sparty. Zwycię-
43
44
Prawo Epitadeusa
Reformy Agisa
Reformy Kleomenesa III
Reformy Nabisa
Państwo niewolnicze
stwo to nie zostało jednak przez Spartę wykorzystane. Sparcie brakowało rozbudowanego aparatu administracyjnego, który pozwoliłby na utrwalenie jej panowania nad innymi państwami greckimi. Wojna ta miała jednak doniosłe znaczenie dla przyszłych losów Sparty, przede wszystkim osłabieniu uległa jej siła militarna. W czasie działań wojennych zginęło wielu spartiatów, zubożały grupy ludności zależnej, pogłębiły się różnice majątkowe w grupie pełnoprawnych obywateli. Upadł dawny wojskowy styl życia spartiatów. Na podstawie prawa efora Epitadeusa, które weszło w życie ok. 400 r. p.n.e., zezwolono na darowiznę i zapisywanie w testamencie nieruchomości. Skutek był taki, że z dotychczasowej grupy spartiatów wyłoniła się.wąska grupa oligarchii, która w swoim ręku koncentrowała własność ziemi i faktycznie rządziła państwem. Jednocześnie hegemonii Sparty przeciwstawiły się Teby. W 371 r. p.n.e. w bitwie pod Leuktrami Sparta poniosła klęskę i tym samym zakończył się okres spartańskiej dominacji w świecie greckim. Upadek Sparty próbował powstrzymać król Agis IV (245-241 p.n.e.), który zamierzał przywrócić dawny ustrój oraz zwiększyć liczbę pełnoprawnych obywateli do 4,5 tys. przez nadanie praw obywatelskich zasłużonym periojkom i cudzoziemcom. Chciał też przeprowadzić nowy podział ziemi tak, by działki ponownie były równe. Zamierzał także unieważnić długi. Próby reform Agisa IV spotkały się ze sprzeciwem. Agis został skazany na śmierć. Próby reform ponowił król Kleomenes III (235 — 222 r. p.n.e.). Po klęsce Sparty w wojnie z Macedonią (221 r. p.n.e.) Kleomenes uciekł ze Sparty a częściowo już wprowadzone w życie reformy zostały zniesione. Ostatnią próbę reform w końcu III w. p.n.e. podjął tyran Nabis. Próba ta także nie powiodła się.
Państwa greckie
45
W 146 r. p.n.e. Sparta wraz z całą Grecją znalazła się pod panowaniem Rzymu. Do końca istnienia państwa spartańskiego panował w nim ustrój arystokratyczno-oligarchiczny w takiej postaci, jaką uzyskał w II połowie VII w. p.n.e. Od V w p.n.e. zdecydowany wpływ na rządy uzyskali bogaci spartiaci. Ustrój panujący w Sparcie czynił z tego państwa zmilitaryzowany obóz, zamknięty dla wpływów zewnętrznych, oparty na bezwzględnym posłuszeństwie ludności wobec władz.
3.
Ateny
3.1.
Ateńska polis arystokratyczna (do VI w. p.n.e.)
Attyka, której ośrodkiem były Ateny, położona była we wschodniej części Grecji. Państwo to rozrastało się kosztem innych drogą pokojową (tzw. synojkizm) w ten sposób, że mniejsze państewka zrastały się z większymi. Zgodnie z legendą połączenia Attyki dokonał król Tezeusz, od którego wywodziła się panująca dynastia Tezeidów. 3.1.1.
Synojkizm
Ustrój społeczny
Pierwotny ustrój Aten oparty był o strukturę rodową, tak jak we wszystkich państwach greckich. Ród był podstawową jednostką podziału społeczeństwa. Kilkadziesiąt rodów (zazwyczaj 30) tworzyło fratrię (było ich w Atenach 12), które z kolei wchodziły w skład 4 plemion (fyle). Około VII w. p.n.e. obok istniejącego podziału rodowego wprowadzono podział terytorialny na naukrarie (na każdą fyle przypadało 12 naukrarii). Podstawą dla jego wprowadzenia były obowiązki podatkowo-wojskowe ludności.
struktura rodowa
Fratrie Fyie
Naukrarie
46
Ludność wolna
Niewolnicy
Państwo niewolnicze
Każda naukraria musiała dostarczyć 1 okręt wojenny wraz z załogą a także dwóch jeźdźców. Na ludność naukrarii nałożony został podatek odpowiednio do posiadanego majątku lub uzyskiwanego dochodu. Podział na naukrarie w przyszłości miał doprowadzić do wyparcia struktury rodowej. Wolna ludność ateńska dzieliła się na klasy: szlachtę (eupatridai) — jedyną grupę uprawnioną do sprawowania urzędów, drobnych właścicieli ziemskich {geomoroi) i rzemieślników (demiurgoi). Podział ten z czasem nabrał większego znaczenia niż struktura rodowa. Występowała nadto w Atenach coraz liczniejsza grupa niewolników. 3.1.2.
Król
Archonci
Kolegium prawodawców Kolegium dziewięciu archontów
Ustrój polityczny
Ustrój polityczny Aten miał charakter monarchiczny, z tym że władza królewska, podobnie jak w Sparcie, uległa dużemu ograniczeniu. Godność królewska stała się obieralna i dożywotnia. Odebrane królowi kompetencje wojskowe przejął obierany dożywotnio archont polemarchos, następnie kierownictwo wszystkich spraw państwowych przejął archont eponymos. W rezultacie królowi pozostała wyłącznie funkcja kapłańska. Następnie ograniczono sprawowanie funkcji króla i archontów w czasie — do 10 lat, w końcu, ok. 683 r. p.n.e. do jednego roku. W ten sposób monarcha stał się urzędnikiem a dostęp do tego urzędu miał każdy, kto wchodził w skład szlachty. W VII w. p.n.e. ustanowiono kolegium sześciu prawodawców (thesmothetów). Razem z wymienionymi wyżej archontami tworzyli oni kolegium dziewięciu archontów, na którego czele stał archont eponymos (od jego imienia nazywano rok), który kierował sprawami wewnętrznymi państwa. Drugi — archont bazileus — zatrzymywał dawny tytuł króla i peł-
47
Państwa greckie
nił funkcje kapłańskie; archont polemarchos zajmował się sprawami wojskowymi. Pozostałych sześciu archontów zajmowało się sądownictwem i ustawodawstwem. Rada starszych (areopag — nazwa pochodzi od wzgórza Aresa, gdzie rada zbierała się), złożona była z byłych archontów, którzy zakończyli po roku swoje urzędowanie. Zastąpiła dawną radę królewską. Radzie przewodniczył archont bazileus. Rada zajmowała się sądzeniem najpoważniejszych przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, sprawami administracyjnymi, nadzorem nad wykonywaniem ustaw oraz powoływała archontów i kontrolowała ich działalność, podobnie jak i innych urzędników. Ze względu na swój skład rada miała charakter wybitnie arystokratyczny. W połowie Vw. p.n.e. areopag utracił większość kompetencji na rzecz innych organów. Społeczeństwo ateńskie coraz bardziej różnicowało się pod względem majątkowym, co wywoływało niezadowolenie niższych grup społecznych. Dzięki postępom kolonizacji rozszerzyły się możliwości greckiego handlu zamorskiego. Rozkwit gospodarki towarowo-pieniężnej wyłonił nowe grupy w społeczeństwie: armatorów, przedsiębiorców, bankierów. Pojawiły się pierwsze oznaki dążenia do zastąpienia rządów sprawowanych do tej pory przez ludzi dobrze urodzonych ludźmi bogatymi (oligarchia). Niezadowolenie społeczne próbował wykorzystać Kylon, który w 30-tych latach VII w. p.n.e. chciał przejąć władzę w Atenach. Próba przewrotu zakończyła się niepowodzeniem. Szlachta ateńska, aby złagodzić nastroje społeczne, postanowiła pójść na ustęp-
Areopag
Kryzys polis
ar
ystokratyc
48
Prawo Drakona
Państwo niewolnicze
stwa — znieść dotychczasową dowolność w stosowaniu prawa — w 621 r. p.n.e. spisano prawo karne (tzw. prawodawstwo Drakona). Prócz tego nie dokonano żadnych reform w dotychczasowym ustroju. 3.2.
Sejsachteja
Reforma gospodarcza
Reformy Solona (594/3 r. p.n.e.) — polis oligarchiczna
Rozwój rzemiosła i handlu doprowadził do wzbogacenia się nowych grup ludności, które w starej strukturze rodowej nie posiadały żadnych praw. Aby uniknąć kolejnych rozruchów zdecydowano się na większe zmiany. Dzieła reform podjął się Solon, który obrany archontem w 594 r. p.n.e., otrzymał w tym celu szerokie pełnomocnictwa. Reformy Solona stworzyły podstawę dla późniejszego rozwoju ustroju demokratycznego. Objęły one wiele dziedzin życia. Reforma ekonomiczna (sejsachteja, strząśnięcie ciężarów) miała na celu anulowanie wszystkich długów, jakie zaciągnięto pod zastaw gruntów. Zniesione zostały wszystkie długi obywateli wobec państwa. Ci, którzy popadli w niewolę za długi, odzyskali wolność. Ziemię oddaną w zastaw zwrócono dawnym właścicielom, sprzedani w niewolę za długi poza granice zostali wykupieni na koszt państwa. Niewola za długi została zniesiona. W rezultacie strząśnięcia ciężarów zwiększyła się liczba drobnych właścicieli ziemskich. W stosunkach gospodarczych w miejsce eginackiego systemu miar i wag wprowadzono system eubejski, dzięki czemu nastąpił rozwój stosunków handlowych; zakazał Solon wywozu produktów rolnych z wyjątkiem oliwy, co było korzystne dla ludno-
49
Państwa greckie
ści miejskiej; rzemieślnicy obcego pochodzenia, o ile osiedliliby się w Attyce, mogli uzyskać obywatelstwo. Jako podstawę posiadania praw politycznych wprowadził Solon cenzus majątkowy (do tej pory 0 prawach politycznych decydowało pochodzenie). W tym celu podzielił obywateli na 4 klasy stosownie do wielkości majątku i uzyskiwanego dochodu. Tylko należący do trzech pierwszych klas mogli piastować urzędy. Archontem mógł być tylko obywatel należący do pierwszej klasy. Należącym do czwartej klasy przyznano tylko prawo uczestnictwa w organach, które wymagały udziału wszystkich wolnych (w zgromadzeniu ludowym i sądzie — heliai) 1 zajmowały się wyborem urzędników i pociąganiem ich do odpowiedzialności. Przynależność do określonej klasy decydowała także o obowiązkach wojskowych. Obywatele czwartej klasy byli zwolnieni od służby wojskowej, służyli tylko w sytuacji szczególnego zagrożenia. Na należących do dwu pierwszych klas nakładano także obowiązki wobec państwa (liturgie).
Reforma społeczna
Solon wprowadził nowe organy władzy, istniejące zaś zreformował. Na miejsce dawnej rady starszych o charakterze arystokratycznym (areopagu) powstała Wielka Rada (bule), licząca 400 członków, do której wchodziło z każdej fyli po 100 osób wybranych spośród obywateli, którzy ukończyli 30 lat i należeli do trzech pierwszych klas. Zadaniem Wielkiej Rady było wstępne rozpatrywanie spraw, które miały być przedłożone zgromadzeniu ludowemu. Wskutek utworzenia Wielkiej Rady ograniczone zostały dotychczasowe uprawnienia areopagu. Najważniejszym jego uprawnieniem była od tej pory możność unie-
Reforma ustroju politycznego
Bule
50
Ekkiezja
Heliaia
Państwo niewolnicze
ważnienia uchwały zgromadzenia ludowego, jeśli byłaby ona sprzeczna z obowiązującym prawem. Zgromadzenie ludowe (ekklezja), składało się z wszystkich obywateli, którzy ukończyli 20 lat. Zgromadzenie nie posiadało inicjatywy ustawodawczej. Rozpatrywało tak jak dawniej wszystkie ważniejsze sprawy państwowe i dokonywało wyboru urzędników. Władzę wykonawczą sprawowali nadal archonci w liczbie dziewięciu. Z racji swej działalności podlegali kontroli zgromadzenia ludowego. Sąd przysięgłych (heliaia) był nowoutworzonym organem. Na członka sądu mógł być powołany każdy obywatel, który ukończył 30 lat. Sąd przysięgłych sprawował najważniejsze sądownictwo, w tym także nad urzędnikami. Reformy Salomona okazały się niezadowalające dla wszystkich grup społecznych, przede wszystkim dla szlachty ze względu na strząśnięcie długów. Zadowoliły tylko kupców i rzemieślników. Toteż system polityczny stworzony przez Solona nie był stabilny. Już wkrótce rozgorzała walka w związku z obsadzeniem urzędu archontów. Polis, jaka wyłoniła się po reformach, miała charakter polis oligarchicznej — rządy były zdominowane przez najbogatszych. W tej sytuacji władzę udało się uchwycić przedstawicielowi jednego z rodów szlacheckich — Pizystratowi, który sprawował w Atenach władzę w latach 560 - 527 p.n.e. Aby usatysfakcjonować najbiedniejszą ludność rozdał Pizystrat ziemię małorolnym i bez-
Tyrania
rolnym. Okres rządów Pizystratydów — okres tyranii (w tym i syna Hippiasza) trwał 35 lat (do 514r. p.n.e.). Pojecie tyran było równoznaczne z królem, ponieważ jednak król pełnił funkcję najwyż-
Państwa greckie
51
szego kapłana, wobec tego nowi władcy nazywali się tyranami. Tyran występował jako przywódca ludu w walce z oligarchią. Tyrania jako forma rządów nie utrwaliła się w Atenach, ponieważ chwilowo zaspokojony lud nadal domagał się rozszerzenia praw, głównie wprowadzenia równości prawa. 3.3.
Reformy Kleistenesa (507/6 r. p.n.e.) — polis demokratyczna
Specjalne pełnomocnictwa dla zreformowania państwa uzyskał w 507 r. p.n.e. przedstawiciel obozu demokratycznego, Kleistenes. Istotą przeprowadzonej przez niego reformy było obalenie resztek dotychczasowego znaczenia struktur rodowych. Zniesienie przywilejów rodowych złamało przewagę szlachty przeciwnej demokratycznym reformom. Kleistenes zostawił dotychczasowym fylom wyłącznie funkcje sakralne. W miejsce dawnych 4 fyl wprowadził fyle terytorialne, które obejmowały obywateli ateńskich. Liczbę pełnoprawnych obywateli Kleistenes powiększył, włączając do tej grupy ludzi z innych grup, w tym wyzwoleńców. Każda z fyl obejmowała 3 dzielnice — powiaty (tritie), położone w różnych częściach terytorium państwa: do każdej fyle wchodziła część miasta Aten, część obszaru środkowego Attyki i część obszaru nadbrzeżnego. W ten sposób w każdej fyle znajdowała się ludność zróżnicowana gospodarczo. W gruncie rzeczy podziałowi podlegało nie społeczeństwo a terytorium. Pod względem politycznym mieszkańcy stali się przynależni do terytorium. Każda fyle miała własnego opiekuna i samorząd z obieralnymi trzema naczelnikami. Organem najwyższej władzy było zgromadzenie ludowe fyli (agora).
Fyle terytorialne
Tritie
Agora
52
Demy — władze lokalne Demarchos Zgromadzenie demu
Państwo niewolnicze
Dzielnica (tritia) dzieliła się na demy. Ogółem demów było 100. Na czele demu stał corocznie wybierany starosta (demarchos). Władzą najwyższą było zgromadzenie demu, nadto urzędnicy, skarbnicy, kapłani. Władze demu wykonywały swoje własne funkcje, korzystały bowiem z autonomii oraz funkcje powierzone przez państwo (np. pobór podatków). Demy jako jednostki administracji lokalnej zastąpiły naukrarie (funkcje tych ostatnich sprowadzały się teraz już tylko do dostarczania okrętów). Pełnoprawny obywatel musiał być wpisany na listę demu. Przynależność do demu była dziedziczna (mógł ktoś mieszkać w innym demie a wpisany był w innym). Przynależność obywatela do demu wskazywał tzw. demotikon — dodatek do imienia. Ten kto należał do demu, posiadał pełne prawa obywatelskie. Reformy przeprowadzone przez Kleistenesa wymusiły pewne zmiany ustrojowe. Zwiększyła się do dziesięciu liczba fyl, zatem należało zwiększyć liczbę członków Rady Starszych do 500 (z każdej fyle po 50). Dla zabezpieczenia demokracji Kleistenes wprowadził ostracyzm. 3.3.1.
Ludność wolna Obywatele
Ustrój społeczny Aten po reformach Kleistenesa
Ludność Aten dzieliła się na wolnych i niewolnych. Obywatele to osoby pochodzące z legalnego małżeństwa (w którym matka i ojciec byli pełnoprawnymi obywatelami). Tę zasadę wprowadzono w 450 r. p.n.e. Ateńczyka, który ukończył 18 lat, wpisywano na listę demu, do czego potrzebna była uchwała zgromadzenia demu. Z praw obywatelskich osoba taka faktycznie korzystała dopiero po odbyciu szkolenia
Państwa greckie
wojskowego, które trwało dwa lata (do 20 roku życia). Wszystkie prawa obywatelskie Ateńczyk zdobywał dopiero wtedy, gdy ukończył 30 lat. Ogół praw przysługujących obywatelowi stanowił jego cześć obywatelską. Czci tej można było obywatela pozbawić na zawsze lub czasowo (atimia) w następstwie popełnienia przestępstwa. Z kolei za zasługi dla państwa Ateńczyk mógł uzyskać szczególne przywileje (np. zwolnienie od podatków). N a obywatelach ciążył przede wszystkim obowiązek służby wojskowej, który trwał do ukończenia 60 roku życia (wyłączeni byli tylko wyżsi urzędnicy), przy czym rodzaj służby uzależniony był od przynależności do określonej klasy majątkowej, zgodnie z podziałem Solona. W końcu IV w. p.n.e., celem zakwalifikowania obywatela do określonej klasy w miejsce uzyskiwanych z ziemi dochodów w naturze, obliczano dochód w pieniądzach. Do ludności zależnej zaliczano: Metojków — cudzoziemców mieszkających w Attyce. Zajmowali się oni handlem i rzemiosłem. Grupa ta nie posiadała praw politycznych. Metojkowie nie mogli nabywać nieruchomości ani zawierać związków małżeńskich z obywatelami ateńskimi. Nakładano na nich specjalny podatek (metojkion). Spoczywał na nich obowiązek służby wojskowej. Pośrednikiem między metojkami a władzami był opiekun, którego każdy z metojków winien sobie dobrać. Wszyscy metojkowie musieli być wpisani na listę metojków. Stanowisko zbliżone do metojków posiadali wyzwoleńcy. Członek tej grupy także miał swego opiekuna, płacił metojkion a dodatkowo jeszcze specjalną opłatę (triobolon). Niewolnicy w niektórych okresach historii Aten
53
Cześć obywatelska
Metojkowie
Wyzwoleńcy
Niewolnicy
54
Niewolnicy
prywatni
Niewolnicy państwowi
Państwo niewolnicze
byli tak liczni, że znacznie przewyższali liczbę obywateli i nieobywateli. W połowie V w. p.n.e. w Attyce żyło ok. 67 tys. obywateli, 40 tys. metojków i 200 tys. niewolników. Niewolnikami stawali się wskutek urodzenia z matki niewolnicy. Źródłem niewoli była także niewola wojenna. Liczbę niewolników przysparzał handel nimi. Niewolnicy dzielili się na prywatnych i państwowych. Prywatni używani byli najczęściej do posług domowych w gospodarstwach rolnych i przemyśle (w ergasteriach). Wykorzystywani byli do wszystkich ciężkich prac. Pogardzano wolnym, który np. zajmował się rzemiosłem. Według Arystotelesa „cnota obywatelska znamionuje... tych, którzy są wolni od pracy dla koniecznego utrzymania", co oznaczało, że jako niewolnik traktowany był przede wszystkim ten kto pracował. Niewolnik był własnością pana, traktowany był jak rzecz, był pozbawiony praw cywilnych. Właściciel dysponował nim jak rzeczą i ponosił odpowiedzialność za szkody spowodowane przez niewolnika. Właścicielowi przysługiwało nieograniczone prawo karania niewolnika z wyjątkiem kary śmierci, którą mógł orzec wyłącznie sąd. Właściciel mógł także karcić swoich niewolników. W lepszym położeniu znajdowali się niewolnicy państwowi, którzy mogli posiadać własne gospodarstwa. Nimi obsadzano wiele podrzędnych stanowisk w służbie publicznej (w urzędach, więzieniach, oddziałach policji). Niewolnicy mogli uzyskać wolność: prywatni aktem właściciela, najczęściej w drodze testamentu; państwowi za zasługi wojenne.
Państwa greckie
3.3.2.
55
Ustrój polityczny Aten po reformach Kleistenesa
Wraz z rozwojem znaczenia militarnego i politycznego Aten w Grecji, od połowy Vw. p.n.e. ustrój państwowy ulegał dalszej demokratyzacji. Na czele obozu demokratycznego stanął Efialtes i Perykles, którzy postanowili wystąpić przeciwko wpływom arystokracji. W latach 462/1 p.n.e. przeprowadzone zostały kolejne reformy. Wieloosobowość organów ateńskich powodowała ich niesprawność w zakresie funkcji kierowniczych i koordynujących. Pojawiła się zatem funkcja przywódcy ludu, tzw. demagoga, osoby odpowiedzialnej za politykę wewnętrzną i zagraniczną. Przywódcą tym został Perykles, mimo iż oficjalnie pełnił urząd stratega. Od 444/3 r. p.n.e. Perykles przez 15 lat nieprzerwanie był strategiem. Niższe klasy społeczne uczestniczyły w wojnach i w konsekwencji uzyskały wpływ na bieg spraw państwowych (rozszerzono zasięg biernego prawa wyborczego w zakresie wyboru na pewne urzędy nawet do trzeciej klasy włącznie). Ograniczono znacznie uprawnienia areopagu (kontrolne, wykonawcze i sądownicze), przelewając je po części na Radę Starszych, częściowo na zgromadzenie ludowe. Był to przejaw demokratyzacji, ponieważ do tych dwóch organów dostęp mieli obywatele ateńscy stojący do tej pory najwyżej w strukturze klasowej. Pojawiło się niebezpieczeństwo przejęcia władzy przez grupę najbogatszych, którzy mogli sobie pozwolić na to, by cały swój czas poświęcić służbie publicznej. Aby wyeliminować to niebezpieczeństwo grożące demokracji wprowadzono wynagrodzenie za udział w pracach publicznych: za udział w zgroma-
Demagog
56
Państwo niewolnicze
dzeniu ludowym — ekklezjastikon, w sądach przysięgłych — heliastikon. Wydatki te pokrywano z dochodów uzyskiwanych z podatków oraz z sum płaconych na rzecz Aten przez sprzymierzone miasta. Z czasem rozwiązanie to przyniosło ujemne następstwa — państwo ateńskie z funduszów publicznych musiało utrzymywać ok. 20 tys. osób, bowiem do takich rozmiarów rozrósł się aparat polityczno-administracyjny. 3.3.2.1. Ekklezja
Zgromadzenia zwyczajne
Zgromadzenia nadzwyczajne
Organy kolegialne
Organem najwyższej władzy było w Atenach zgromadzenie ludowe. Uczestniczyć w zgromadzeniu mógł każdy pełnoprawny obywatel posiadający cześć obywatelską, który ukończył 18 lat (faktycznie 20 lat). Dla ważności uchwał na tzw. zgromadzeniach głównych było konieczne quorum wynoszące co najmniej 6 tys. obywateli. Zgromadzenia odbywały się na wzgórzu Pnyks. Początkowo zgromadzenie ludowe obradowało raz w miesiącu. O d reform Kleistenesa rok podzielono na 10 części (prytanie) i w każdej prytanii odbywały się cztery zwyczajne zgromadzenia, co oznacza, że w roku łącznie odbywało się 40 zgromadzeń. Prócz tego w miarę potrzeby można było zwołać zgromadzenie nadzwyczajne. N a jednym ze zgromadzeń zwyczajnych każdej prytanii, które zwane było głównym, przeprowadzano kontrolę urzędników i zajmowano się sprawami obronności. Zgromadzenia zwoływała Rada poprzez urzędujących jej członków, zwanych prytanami. Każda sprawa wciągnięta do programu obrad zgromadzenia ludowego (program musiał być ogłoszony na 4 dni wcześniej) musiała być uprzednio przygotowana i omó-
Państwa greckie
57
wioną przez Radę. Przybywający na obrady byli kontrolowani czy są uprawnieni do udziału w zgromadzeniu. Dokładną kontrolę realizowano zwłaszcza po wprowadzeniu diet. Przewodniczył zgromadzeniu jeden z prytanów wyłoniony na jedną dobę drogą losowania. Od połowy IV w. p.n.e. przewodniczyło zgromadzeniu kolegium dziewięciu, złożone z przedstawicieli nie urzędujących wydziałów Rady (tzw. proedrów). Obradowano siedząc. W każdej sprawie w pierwszej kolejności przedstawiany był wniosek albo opinia Rady. Decydowano o ich przyjęciu lub o rozpoczęciu dyskusji. Udział w dyskusji mógł brać każdy członek zgromadzenia. Następnie głosowano przez podniesienie rąk, tylko wyjątkowo, gdy sprawa dotyczyła pojedynczej osoby — tajnie. Specjalnie wybierani corocznie urzędnicy czuwali nad tym, by uchwały zgromadzenia nie były sprzeczne z prawem. Każdemu członkowi zgromadzenia przysługiwało prawo skargi przeciwko temu, kto wystąpił z wnioskiem sprzecznym z prawem. Do kompetencji zgromadzenia należało: - w dziedzinie ustawodawstwa: uchwalanie ustaw, czyli aktów ogólnie obowiązujących oraz uchwał, które dotyczyły szczególnych spraw. Z wnioskiem o zmianę obowiązującego prawa wystąpić mógł każdy. Projekt wstępnie rozpatrywała Rada. Dyskusja nad przyjęciem projektu sprowadzała się do przewodu sądowego prowadzonego między dwiema wyznaczonymi przez zgromadzenie komisjami: obrońców dawnego prawa i zwolenników nowego projektu. Po zakończeniu tej procedury głosowano nad przyjęciem projektu. Wobec przyjętej ustawy każdy obywatel mógł wysunąć
Kompetencje zgromadzenia
58
Państwo niewolnicze
zarzut, że jest sprzeczna z obowiązującym prawem lub szkodliwa dla państwa. Taką publiczną skargę rozpatrywała heliaia. Gdyby zarzut uznała za słuszny, ten kto wystąpił z projektem ustawy podlegał karze; - podejmowanie decyzji w ważnych sprawach państwowych: polityki zagranicznej, decydowanie 0 sprawach wojny i pokoju, w sprawach gospodarczych i religijnych; - wybór urzędników i dowódców wojskowych oraz kontrola urzędników;
Sąd skorupkowy
Bule
- ochrona państwa przed osobami, które zagrażały ustrojowi demokratycznemu. W tym celu na zgromadzeniu odbywał się tzw. sąd skorupkowy. N a głównym zgromadzeniu szóstej prytanii głosowano w kwestii czy jest w kraju osoba, która zagraża ustrojowi. Jeśli wynik głosowania wypadł pozytywnie, to na wyznaczonym zgromadzeniu odbywał się ostracyzm. W tajnym głosowaniu wpisywano nazwisko obywatela na glinianej skorupce (ostrakon). Uchwała zapadała większością głosów. Dla ważności uchwały wymagano quorum w liczbie 6 tys. obywateli. Wyrokiem skazywano na wygnanie z kraju, pierwotnie na 10 lat, następnie na 5 lat. Tym sposobem pozbywano się szczególnie niebezpiecznych 1 niewygodnych pod względem politycznym obywateli. Głównym organem zarządzającym w państwie była Rada Pięciuset (bule), zwana Wielką Radą. Pierwotnie skład jej liczył 400 członków, od reform Kleistenesa 500 (buleutów), wybieranych, a od V w. p.n.e. losowanych po 50 z każdej fyle spośród pełnopraw-
Państwa greckie
nych obywateli, którzy ukończyli 30 rok życia. Obywatel musiał zgodzić się na piastowanie godności buleuty. Mimo wprowadzenia diet o tę godność ubiegali się najczęściej bogaci obywatele. Kadencja Rady trwała 1 rok. Buleutą ta sama osoba mogła być tylko dwa razy. Prócz wyboru dokonywano tzw. dokimazji, czyli badano kwalifikacje kandydata — czy spełnia wymagane kryteria formalnoprawne. Po upływie kadencji Rada składała sprawozdanie ze swojej działalności. Ewentualną odpowiedzialność członkowie Rady ponosili zbiorowo. Także w czasie trwania kadencji poszczególni członkowie mogli być wykluczeni z Rady gdy dopuścili się przestępstwa. O wykluczeniu decydowała sama Rada. Ze względów technicznych Rada podzielona została na 10 wydziałów — prytanii, z których każdy urzędował codziennie, z wyjątkiem świąt, przez 1/10 część roku. Wydział liczył 50 członków — prytanów. Spośród prytanów każdego dnia wylosowywano innego przewodniczącego, który urzędował bez przerwy. Do niego należała piecza nad pieczęcią państwową i kluczami do skarbca i archiwum. Zwoływał także Radę oraz zgromadzenie ludowe i wraz z prytanami przewodniczył obradom tych ciał. Od IV w. p.n.e. przewodnictwo należało do proedrów — członków dziewięciu nie urzędujących prytanii, których losowano każdorazowo przed zebraniem się Rady lub zgromadzenia ludowego. W Radzie pracowali także sekretarze (pierwotnie 1, od IV w. p.n.e. — 3) wybieralni, a następnie wyłaniani drogą losowania. Do ich kompetencji należały sprawy kancelaryjne i finansowe w zakresie sprawozdawczości z dochodów państwowych. Każdą sprawę, którą zajmowała się Rada, podda-
59
Prytanie
Proed rowie
Sekretarze
60
Kompetencje Wielkiej Rady
Państwo niewolnicze
wano głosowaniu pierwotnie jawnemu, a następnie tajnemu. Uprawnienia Rady obejmowały: - ustawodawstwo: przygotowywanie projektów ustaw, które miały być przedstawione zgromadzeniu oraz wprowadzanie w życie aktów uchwalonych przez zgromadzenie; - administrację, w szczególności nadzór nad urzędnikami i poszczególnymi działami administracji państwa, w tym administrowanie finansami państwowymi i kontrola wydatków; - politykę zagraniczną, w tym utrzymywanie stosunków dyplomatycznych z innymi państwami; - wojskowość: nadzór nad wojskiem lądowym i marynarką; - sądownictwo — ten zakres uprawnień Rady w IV w. p.n.e. uległ poważnemu ograniczeniu na rzecz zgromadzenia ludowego. Rada mogła odtąd wymierzyć tylko karę pieniężną. 3.3.2.2.
Dokimazja
Urzędnicy
Urzędy obsadzano drogą wyboru (urzędy wyższe) lub losowania (urzędy niższe). Losowanie było formą bardziej demokratyczną, ponieważ każdemu dawało jednakowe szanse. Losowano urzędników spośród tych, którzy zgłosili swoje kandydatury. Nie można było zrzec się urzędu, chyba, że decydował o tym bardzo ważny powód. Przed objęciem urzędu każdego kandydata poddawano tzw. dokimazji: badano wiek, obywatelstwo itp. Nie zwracano przy tym uwagi na czynnik fachowości (tej wymagano tylko od strategów). O d kandydatów na niektóre urzędy wymagano specjalnych kwalifikacji, np. posiadania ziemi w Attyce.
Państwa greckie
61
Urzędnicy wybierani byli na 1-roczną kadencję i nikt nie mógł piastować urzędu dwukrotnie. Urzędy były kolegialne, zazwyczaj liczyły 10 członków po 1 z każdej fyle. Urzędy jednoosobowe były wyjątkiem, takie z reguły tworzono od połowy IV w. p.n.e. W urzędach kolegialnych jeden pełnił funkcję przewodniczącego. Znakiem sprawowania funkcji publicznej był wieniec mirtowy noszony na skroniach. Do kompetencji urzędników należało wydawanie zarządzeń i prawo nakładania kary pieniężnej za ich nieprzestrzeganie. Urzędnicy podlegali kontroli i mogli być pociągnięci do odpowiedzialności przed zgromadzeniem ludowym lub przed heliaią tak w czasie kadencji, jak i po jej zakończeniu. Warunkiem zgodnego z prawem zakończenia urzędowania było uzyskanie absolutorium. Najwyższymi urzędnikami byli archonci, którzy kierowali sprawami państwowymi i sprawowali sądownictwo. W Vw. p.n.e. zdystansowali ich swoją pozycją strategowie. Uległy także z czasem ograniczeniu kompetencje sądowe archontów. Wykonywali tylko drobniejsze czynności związane z sądownictwem oraz przyjmowali skargi: eponymos przyjmował skargi w sprawach rodzinnych, spadkowych i opiekuńczych, bazileus — w sprawach związanych z kultem i o przelew krwi; polemarchos — w sprawach cywilnych dotyczących metojków i cudzoziemców. Ci trzej archonci zajmowali się także sprawami kultowymi. Każdy z nich mógł przybierać sobie pomocników (proedrów). Pozostałych sześciu archontów thesmotbetów zajmowało się sprawami sądowymi, wyznaczali posiedzenia heliai i przewodniczyli na nich, wnosili oskarżenia, rewidowali stan ustawodawstwa i wystę-
Urzędnicy wyżsi
Archoncl
62
Strategowie
Urzędnicy niżsi
Państwo niewolnicze
powali z wnioskami uzupełnienia materiału normatywnego. Po upływie kadencji archonci wchodzili w skład areopagu. Strategowie w liczbie 10-ciu, to urzędnicy wojskowi. O d V w. p.n.e. stali się najważniejszymi urzędnikami w państwie. O d kandydatów na ten urząd wymagano kwalifikacji zawodowych i posiadania ziemi. Mogli być wybrani na urząd kilkakrotnie, nie odnosił się do nich wymóg 1-rocznej kadencji. Strategów wybierało zgromadzenie ludowe. Podczas wojny kilku z nich wyruszało na wyprawę lub zgromadzenie powierzało dowództwo jednemu z nich. O d połowy IV w. p.n.e. dokonano podziału kompetencji wojskowych między poszczególnych strategów. Ponadto strategowie zajmowali się polityką zagraniczną i utrzymywaniem stosunków dyplomatycznych z innymi państwami. Spośród pozostałych urzędników należy wymienić skarbowych (apodekci) oraz policyjnych, zajmujących się utrzymaniem porządku i czystości w mieście oraz kontrolą miar i wag. 3.3.2.3.
Sąd przysięgłych
Sądownictwo
Sąd przysięgłych (Jbeliaia), wprowadzony przez Solona, składał się z 6 tys. członków (heliastów)> których losowano po 600 z fyle spośród obywateli, którzy ukończyli 30 lat. Sąd dzielił się na 10 sekcji (dikasterii). O d IV w. p.n.e. członkiem heliai mógł zostać każdy obywatel, który zgłosił się do wykonywania tej funkcji. Sprawy rozpatrywały poszczególne sekcje. Tylko w wyjątkowych sprawach orzekał cały komplet heliai. Sąd ten rozstrzygał wszystkie sprawy z wyjątkiem zastrzeżonych dla zgromadzenia ludowego,
Państwa greckie
bule, areopagu i efetów. Haliaia przeprowadzała także dokimazję urzędników i zatwierdzała sprawozdania urzędnicze. Ponadto zatwierdzała nowouchwalone ustawy. Areopag sądził sprawy, w których śmierć poniósł obywatel ateński. Efeci w liczbie 51 (każdy z efetów musiał ukończyć 50 lat) sądzili przede wszystkim różne odmiany mężobójstwa. Kolegium Jedenastu (bendeka) w składzie 10 członków i pisarza zajmowało się nadzorem nad więzieniem i nad wykonaniem wyroków (wyroki z reguły nie były wykonywane publicznie) oraz sądziło przestępców schwytanych na gorącym uczynku, a także pospolitych przestępców, najczęściej złodziei. Kolegium Czterdziestu (tettarakontd) sądziło drobne sprawy cywilne i karne. Początkowo był to sąd objazdowy. Od końca Vw. p.n.e. Kolegium miało stałą siedzibę w Atenach. Sędziowie rozjemczy: publiczni i prywatni. N a sędziego rozjemczego miał obowiązek zgłosić się każdy obywatel ateński, który ukończył 60 lat pod groźbą utraty praw obywatelskich. Sędziowie rozjemczy sądzili jednoosobowo. Wszystkie sprawy dochodzone skargą prywatną musiały być rozpatrywane przez sędziego rozjemczego, który miał doprowadzić do zawarcia ugody Gdyby do niej nie doszło, sędzia rozjemczy kierował sprawę do heliai. Prywatnych sędziów rozjemczych wybierały same strony i od ich orzeczeń nie przysługiwało odwołanie.
63
Areopag
Efeci
Kolegium Jedenastu
Kolegium Czterdziestu
Sędziowie rozjemczy
Państwo niewolnicze
64
3.3.2.4.
Skarbowość
Dochody państwa miały postać zwyczajnych i nadzwyczajnych. D o zwyczajnych zaliczyć należy podatki, cła, opłaty i kary sądowe. Środki z uzyskanych dochodów przeznaczone były na wynagrodzenie dla urzędników, diety i datki dla ubogich, wydatki związane z kultem, na cele wojskowe i publiczne, zwłaszcza budowle publiczne. 3.4.
Związki miast greckich
Mimo rozdrobnienia politycznego Grecji w okresie od VII do IV w. p.n.e. powstawały związki — konfederacje polis, tworzone w określonych celach, przeważnie obronnych. Należały do nich: Związek Joński
- Związek Joński, założony ze względów religijnych w VIII w. p.n.e.;
Związek Beocki
- Związek Beocki, założony w VII w. p.n.e. przez Teby jako przeciwwaga dla Aten. Dziedziną wojskowości w Związku kierowała Sparta;
Związek Peloponeski
- Związek Peloponeski, założony przez Spartę w VI w. p.n.e. dla celów obronnych przeciwko agresji Persji;
Związek Morski
- Związek Morski, założony w 478 r. p.n.e. pod hegemonią Aten. Obejmował on ok. 150 polis, które zjednoczyły się aby zapewnić utrzymanie wspólnej floty. Rychło Związek przekształcił się w ateńskie imperium, w którym wszelki opór był tłumiony siłą. Istnienie Związku miało wiele pozytywnych następstw, m.in. doszło do znacznego ujednolicenia rynku greckiego, w pewnym sensie także do unifikacji prawa. Dzięki Związkowi rozpowszechniły się w państwach członkowskich zasady ustroju demokratycznego i kultura ateńska.
Państwa greckie
3.5.
Losy demokracji ateńskiej od V w . p.n.e.
W pierwszej połowie Vw. p.n.e., w czasie wojen perskich (492/479 r. p.n.e.), Ateny stały się potęgą morską. Następstwem był wzrost znaczenia politycznego i gospodarczego państwa ateńskiego. W ramach utworzonego Związku Morskiego Ateny ściśle uzależniły od siebie wiele sprzymierzonych miast greckich i ingerowały w wewnętrzne sprawy tych miast. Ateny kosztem innych miast przekształciły się w jednolite państwo. Tych, którzy przeciwstawiali się hegemonii ateńskiej, wysiedlano. Wraz ze wzrostem znaczenia politycznego nastąpił rozwój przemysłu i handlu. Rozwój gospodarczy a także prowadzone wojny, w których uczestniczyli zarówno obywatele, jak i mieszkańcy Aten, doprowadziły do dalszego zdemokratyzowania ustroju. Wyrazem demokratyzacji było przede wszystkim rozszerzenie praw politycznych na członków niższych klas majątkowych i dopuszczenie ich do udziału w decydowaniu o sprawach państwa i do sprawowania wielu urzędów. Rozszerzono też uprawnienia organów, które miały reprezentacyjny charakter: zgromadzenia ludowego i heliai, kosztem uprawnień areopagu. Aby umożliwić przedstawicielom klas niższych faktyczny udział w organach państwowych wprowadzono różnorodne rodzaje wynagrodzeń. Wkrótce jednak miało okazać się, że reformy demokratyczne nie zapobiegały nasilaniu się różnic majątkowych. W końcu V w. p.n.e. w związku z wojną, jaką Ateny toczyły ze Spartą, doszło do wystąpień wobec rządów demokratycznych. W rezultacie dotychczasowy ustrój poddano reorganizacji: ograniczono liczbę obywateli uprawnionych do udziału w pracach zgromadzenia do 5 tys., wg kryterium majątkowego, najwyż-
65
66
Państwo niewolnicze
szym organem władzy ustawodawczej i wykonawczej uczyniono Radę Czterystu w takiej postaci, jaką nadał jej Solon. Oznaczało to faktyczne ograniczenie kompetencji zgromadzenia ludowego. Rządy należały odtąd do oligarchii. Rada sprawowała rządy w sposób niepodzielny i stan ten trwał aż do jej upadku w 411 r. p.n.e. W 410 r. p.n.e. udało się przywrócić rządy demokratyczne. Ostatnie dziesięciolecie Vw. p.n.e. i początek IV w. były okresem ustawicznych zmagań między siłami demokratycznymi a grupą oligarchii majątkowej. Zmagania te rzutowały na ustrój oraz pozycję militarną Aten. W odnowionym w 378 r. p.n.e. Związku Morskim (tzw. Drugi Związek, istniał do 355 r. p.n.e.) Ateny nie posiadały już tak silnej pozycji, jak w I połowie Vw. p.n.e. Przede wszystkim ograniczona została możliwość ingerencji Aten w sprawy wewnętrzne innych państw, członków Związku. Zaborcza polityka Aten doprowadziła do wojny ze sprzymierzeńcami. W jej następstwie w 355 r. p.n.e. Związek Morski upadł. Państwa greckie, podbite przez władcę Macedonii, Filipa II, utraciły samodzielność. 3.6.
Cechy charakterystyczne demokracji ateńskiej
Ustrój demokratyczny Aten znamy głównie z opisu Arystotelesa. Ustrój ten charakteryzował się następującymi cechami: - był kompromisem, bowiem zapewniał korzyści różnym klasom i zapewniał im udział we władzy. Ubożsi sprawowali liczne niższe funkcje, z którymi wiązały się diety. Faktyczną władzę, wyższe urzędy, sprawowali bogaci;
Państwa greckie
- najwyższa władza należała do obywateli ateńskich; - obywatelom demokracja zapewniała równość praw politycznych: dostęp do funkcji publicznych, równość głosu. Prawa jednostki w tym ustroju były wyeksponowane; - demokracja ateńska oparta była o zasady: wolności w granicach prawa i zasadę rządów prawa, co oznaczało, że obowiązywały takie prawa jakie uchwalił lud; - liczne grupy ludności były pozbawione wpływu na rządy (cudzoziemcy — obcy etnicznie, niewolnicy, kobiety), był to więc ustrój o charakterze ekskluzywnym, demokracja ograniczona; - demokracja miała charakter bezpośredniej, ponieważ każdy obywatel mógł wyrazić swą wolę osobiście, uczestnicząc w podejmowaniu decyzji państwowych; - mechanizm demokracji polegał na zharmonizowaniu poczynań zgromadzenia ludowego, rady, urzędów i sądów; - funkcjonariusze państwowi podlegali kontroli; - gwarancją praw politycznych było sądownictwo ludowe; - wysoki poziom życia publicznego był podstawą dla rozwoju myśli politycznej, do której przez wieki będą odwoływali się zwolennicy rządów demokratycznych.
67
III.
1.
Państwo rzymskie
Okres królewski (753 - 509 r. p.n.e.)
Początki Rzymu, sięgające VIII wieku przed Chrystusem, związane z legendarnymi postaciami Romulusa i Remusa, są zarazem początkiem jego państwowości, która przybrała, podobnie jak pierwotnie greckie poleis, formę monarchii. W okresie królewskim państwo rzymski, położone na lewym brzegu Tybru, rozciągało się jedynie na Rzym i jego okolice (civitas). Przypuszcza się, że obszar ten zamieszkiwały początkowo dwie grupy etniczne, latyńska i sabińska, które pod wpływem Etrusków zostały zmuszone (w drodze podboju lub pokojowej infiltracji) do zjednoczenia w jeden organizm państwowy. Tradycja przekazała nam imiona siedmiu królów, z których tylko trzech ostatnich (pochodzenia etruskiego): Tarkwiniusza Starego, Serwiusza Tuliusza i Tarkwiniusza Pysznego, uznać można za postacie historyczne. Etruskowie odegrali prawdopodobnie dużą rolę zarówno w założeniu samego Rzymu jak i jego organizacji tworząc znany im ustrój państwa — miasta, z królem na czele. Należy przy tym pamiętać, że mimo obalenia etruskiego władztwa, wpływy etruskie w zakresie instytucji politycznych, w religii,
Początki państwa rzymskiego
Civitas
Rola Etrusków w kształtowaniu się rzymskiej państwowości
70
Państwo niewolnicze
kulturze, języku i alfabecie przetrwały w państwie rzymskim przez wiele wieków. 1.1.
Rody
Pater familias
Kuria
Tribus
Populus Romanum Quiritum
Ustrój społeczny
Różnice etniczne i religijne były zatem podstawą pierwotnych podziałów społecznych starożytnego Rzymu. Niektórzy badacze uważają, że podział mieszkańców szeregu osiedli, rozsianych na wzgórzach dookoła Tybru, na plebejuszy i patrycjuszy, ma związek z dawnymi podziałami etnicznymi, charakterystycznymi dla najstarszego ustroju państwa rzymskiego. Plemiona zamieszkujące wspomniane osiedla złożone były z rodów podzielonych na mniejsze jednostki, czyli rodziny. Ród, do którego należeli wszyscy pochodzący od wspólnego przodka stanowił podstawową komórkę społeczną, posiadającą znaczenie sakralne, gospodarcze i polityczne. Prowadził on wspólną gospodarkę na zajętej ziemi a własność indywidualna obejmowała tylko rzeczy ruchome. Ród miał charakter patriarchalny. Ojciec rodziny {pater familias) posiadał wielką władzę, był nieomal panem życia i śmierci jej członków, jej sędzią i kapłanem. Pierwotnie ojciec mógł porzucić słabe lub chorowite potomstwo oraz miał prawo sprzedać swe dzieci w niewolę. Uprawnienia te uległy ograniczeniu dopiero za czasów cesarstwa. Grupa dziesięciu rodów tworzyła kurię — jednostkę wojskową i podatkową, posiadającą swoje odrębne miejsce zgromadzeń. 2 kolei dziesięć kurii tworzyło tribus (pokolenie, plemię). Trzy tribus (Ramnes, Tides i Luceres) stanowiło łącznie naród rzymski {populus Romanum Quiritum), do którego mógł należeć tylko ten, kto był członkiem jednego z 300 rodów.
Państwo rzymskie
Cała ludność Rzymu zorganizowana w ustroju rodowo-plemiennym dzieliła się w okresie królewskim na dwie zasadnicze klasy: wolnych i niewolników. Pośrednie stanowisko zajmowali klienci (clientes) i tzw. goście (hospites). Do wolnych obywateli państwa (aves Romani) należeli patrycjusze i plebejusze. Pełne prawa polityczne posiadali tylko patrycjusze. Ich stanowisko prawne charakteryzowało posiadanie następujących uprawnień w zakresie prawa prywatnego:
71
Ludność wolna i niewolnicy
Patrycjusze i plebejusze
Uprawnienia patrycjuszy
- prawo zawierania ważnych małżeństw (ius eonubii)\ - prawo nawiązywania stosunków handlowych na podstawie ius civile oraz nabywania na własność i alienacji rzeczy (ius commercii)\ - prawo do udziału w rzymskim procesie (legis actio) oraz w zakresie prawa publicznego: - prawo udziału głosowania w zgromadzeniach (ius suffragii)\ - prawo piastowania urzędów (ius honorurri). Pozostali, osobiście wolni mieszkańcy Rzymu — plebejusze, znajdujący się poza starymi rodami, byli obywatelami „gorszego prawa". Mogli oni bowiem posiadać własność ziemską, mieli (choć w ograniczonym zakresie) prawo skutecznego uczestniczenia z obywatelami rzymskimi w obrocie gospodarczym (ius commercii), płacili podatki, pełnili służbę wojskową, brakowało im jednak w stosunku do patrycjuszy ius conubii, nie mogli sprawować żadnych urzędów, ani brać udział w zgromadzeniach kurii. Klienci (clientes) stanowili tę część ludności Latium, która była ściśle związana z organizacją rodową, a której geneza nie została dotychczas całkowi-
Pozycja plebejuszy
Klienci
72
Hospites
Niewolnicy
Reformy Serwiusza
Tuhusza
Państwo niewolnicze
cie wyjaśniona. Być może rekrutowali się oni z wyzwoleńców lub przedstawicieli podbijanych ludów i obywateli miast przyjmowanych do gminy rzymskiej. Pewne jest, że były to osoby zależne od poszczególnych rodów, podlegające ochronie politycznej i osobistej opiekunów, tzw. patronów. Patron sprawując opiekę nad klientem występował w jego imieniu zarówno w stosunkach prawno-publicznych, jak i prywatnych w zamian za posłuszeństwo, wierność i wykonywanie pewnych świadczeń. Hospites (goście, obcy) to warstwa ludzi wolnych przebywających czasowo na terenie Rzymu, którzy celem uchronienia się od złego traktowania i zabezpieczenia sobie pewnej pomocy i ochrony prawnej poddawali się zwykle opiece jakiegoś obywatela rzymskiego. Niewolnicy, rekrutujący się głównie z jeńców wojennych, w obliczu prawa traktowani byli nie jak osoby, lecz jak przedmioty. Nie posiadali oni praw publicznych, ani prywatnych. Stanowili własność swoich panów, którzy mogli nimi dowolnie rozporządzać. Przedstawiony powyżej w zarysie ustrój społeczny państwa w okresie królewskim uległ istotnym przeobrażeniom w wyniku reform przypisywanych Serwiuszowi Tuliuszowi. Wzrost obszaru państwa rzymskiego i przesiedlenie się do Rzymu pokonywanych przezeń Latynów, spowodował znacznie powiększenie się stanu liczebnego ludności plebejskiej. Już Tarkwiniusz Stary pragnął wprowadzić równowagę pomiędzy patrycjuszami a coraz liczebniejszym plebsem, starając się m.in. włączyć bogatsze rody plebejskie do patrycjatu, względnie wciągnąć je do centurii wojskowych. Właściwą jednak reformę na tym polu przypisuje się
Państwo rzymskie
przedostatniemu, szóstemu z kolei królowi Rzymu, Serwiuszowi Tuliuszowi, który podobnie jak wielki Ateńczyk, Solon, podzielił obywateli na pięć klas, przyjmując jako kryterium wielkość posiadanego majątku. Każda klasa podzielona została na centurie, zbierające się na ogólnych zgromadzeniach, zwanych komicjami centurialnymi (comitia centuńata). Komicje te rozstrzygały o najważniejszych sprawach państwowych. System głosowania na tych zgromadzeniach dawał jednak nadal przewagę patrycjuszom, gdyż oni głównie należeli do dwóch najbogatszych klas, które tworzyły więcej centurii niż pozostałe klasy (98 na 193 wszystkich). Tradycja rzymska przypisuje Serwiuszowi Tuliuszowi również podział Rzymu na cztery okręgi, tribus lokalne, których liczba rosła później poprzez wciąganie obywateli posiadających grunta poza miastem do okręgów wiejskich (ok. 495 r. p.n.e. było ich 27, do III w. p.n.e. liczba tribus wzrosła do 35). Te nowe okręgi terytorialne stanowiły podstawę przy powoływaniu do służby wojskowej i ściąganiu podatków. Ponieważ od stanu majątkowego obywatela, a nie od związków rodowych, jak dotychczas, zależała teraz przynależność do tej lub innej klasy, co pięć lat dokonywano spisu majątku każdego obywatela (cenzus), zakończonego bardzo uroczystym aktem sakralnym (lustrum). Nowy podział społeczeństwa na 5 klas majątkowych miał znaczenie nie tylko wojskowe, ale przede wszystkim polityczne, gdyż dopuszczał plebejuszy do udziału w sprawach publicznych. Większość bowiem spraw należących do kompetencji zgromadzeń kurialnych, przeszła na zgromadzenia centurialne. Dzięki reformom serwiańskim nie tylko nastąpiło zdecydo-
73
Centurie
Komicja centurialne
Tribus
Cenzus
Skutki reform serwiańskich
74
Państwo niewolnicze
wane załamanie ustroju rodowego przez usunięcie w cień zgromadzeń kurialnych, ale przede wszystkim plebejusze weszli w skład populus Romanus Quiritum, do którego dotychczas należeli tylko patrycjusze. Nadal jednak nie posiadali oni prawa piastowania urzędów i nie mogli zawierać ważnych małżeństw z patrycjuszami. Zatem ich zwycięstwo było tylko połowiczne. Wprawdzie reforma, czyniąc majątek zasadniczym kryterium podziału ludności, zachwiała silnie istniejącym ustrojem rodowym, jednak nie usunęła głównych źródeł konfliktu. Ponieważ patrycjusze byli z reguły zamożniejsi od plebejuszy utrzymali oni nadal przewagę, a system głosowania w comitia centuriata nie sprzyjał równouprawnieniu, nadając państwu po reformie serwiańskiej charakter plutokracji. Postępem jednak był sam fakt zastąpienia podziału stanowego podziałem na klasy, co spowodowało, że granice między poszczególnymi warstwami społecznymi stały się bardziej płynne torując drogę kształtowania się nowego pojęcia narodu rzymskiego. 1.2. 1.2.1.
Zakres wtadzy królewskiej
Ustrój polityczny Król
N a czele państwa, rozciągającego się na Rzym i jego okolice, stał król sprawując najwyższą władzę wojskową, administracyjną, sądową i kapłańską. Władza królewska słabła w miarę rozwoju zgromadzeń ludowych i senatu. Obejmowała ona m.in.: - prawo zwoływania korniej ów i senatu oraz przewodniczenia im; - reprezentację państwa na zewnątrz; - administrowanie skarbem publicznym; dowództwo nad wojskiem;
Państwo rzymskie
75
- decydowanie o zawarciu pokoju; - jurysdykcję w sprawach karnych i cywilnych; - przewodniczenie kolegiom kapłańskim. Jeżeli chodzi o władzę ustawodawczą to należała ona w zasadzie do zgromadzenia kurialnego, które uchwalało lub odrzucało wnioski postawione w formie zapytania przez króla. Mógł ona natomiast samodzielnie wydawać rozporządzenia w zakresie swojej władzy wykonawczej. Początkowo, być może zgodnie ze wzorami Wschodu, król sam mianował swojego następcę. Nie był ani wybierany, ani kontrolowany przez lud. Później prawdopodobnie władcy Rzymu pochodzili z wyboru. W okresie tzw. interregnum następowało wyznaczenie króla przez senat z udziałem zgromadzenia kurialnego. Wymagało ono dokonania szeregu aktów (icreatio, designation lex curiata de imperio, inauguratió). 1.2.2.
Zasady następstwa
tronu
Organy centralne
U boku króla występował Senat, uczestnicząc, jak należy przypuszczać, jako organ doradczy, w podejmowaniu wszystkich ważniejszych decyzji państwowych. Większe uprawnienia zyskiwał Senat epoki królewskiej w okresie bezkrólewia. W wypadku śmierci króla organ ten przejmował władzę w państwie powołując na 5 dni interrexa, który po upływie tego czasu ustępował miejsca innemu interrexowi, desygnowanemu przez Senat. Zastępcy ci sprawowali władzę aż do momentu wyboru nowego króla (prawdopodobnie przez zgromadzenia kurialne) i zatwierdzenia go przez Senat. Pierwotnie senat składał się ze 100, potem 200, a następnie 300 członków, przy czym nie został dotychczas dostatecznie wyjaśniony sposób ich powoływania.
Rola Senatu
^e^kim
76
Zgromadzenia kurialne (comitia curiata)
Uprawnienia ko miej ów kurialnych
Państwo niewolnicze
0 najważniejszych sprawach państwowych decydowało zgromadzenie ludowe, złożone ze wszystkich 30 kurii. Było to zebranie wszystkich pełnoprawnych obywateli, zwoływane w porządku rodowo-plemiennym (według kurii), dostępne tylko dla patrycjuszy. Posiadało one następujące uprawnienia: - uchwalało ustawy na wniosek króla (władza ustawodawcza); - prawdopodobnie brało udział w wyborze króla 1 przekazywało mu władzę (imperium etpotestas)\ - wybierało urzędników; - rozstrzygało o wypowiedzeniu wojny; - było odwoławczą instancją sądową od wyroków śmierci, wydawanych przez duumvirów\ - asystowało przy sporządzaniu testamentów i przy przyjęciu nowego obywatela do rodziny.
Kolegia kapłańskie
Już w tym okresie dużą rolę, nie tylko sakralną, odgrywały kolegia kapłańskie. Przewodniczył im król. Miały m.in. prawo badania i tłumaczenia znaków wyrażających wolę Boga (auspici)\ do nich należała także wykładnia obowiązującego prawa i oznaczenie dni procesowych.
2.
Okres republikański (509-27 r. p.n.e.)
Jednocześnie z wygnaniem drugiego syna Pizystrata, Hippiasza i obaleniem tyranii w Atenach nastąpiło prawdopodobnie zniesienie władzy królewskiej w Rzymie, a raczej przejście jej na dwóch konsulów, wyposażonych w imperium, jakie uprzednio przysługiwało królowi. Jedynie zakres władzy kapłańskiej przeszedł na tzw. „króla ofiar" (rex sacrorum), specjalny urząd kapłański, stanowiący relikt
Państwo rzymskie
dawnego ustroju monarchicznego. Jednakże zniesienie monarchii i wprowadzenie ustroju republikańskiego nie zmieniło położenia politycznego plebejuszy i mimo zastąpienia więzi rodowych cenzusem majątkowym ustrój rzymski republiki miał wyraźnie arystokratyczny charakter. Reformy serwiańskie z VI w. p.n.e. stanowiły niejako pierwszy etap demokratyzacji ustroju państwa. Jednakże ciężkie warunki materialne, w których znalazło się wielu plebejuszy, będące wynikiem prowadzonych przez Rzym ustawicznie wojen z jednej strony, oraz surowe i bezwzględne stosowanie rzymskiego prawa zobowiązań wobec niewypłacalnych dłużników z drugiej, stały się powodem poważnych starć pomiędzy plebejuszami i patrycjuszami pod koniec Vw. p.n.e., zakończonych opuszczeniem przez uzbrojonych plebejuszy miasta (494 r. p.n.e.). Zajęli oni wzgórze pomiędzy Tybrem a jego dopływem, grożąc że tam założą nowy, plebejski Rzym (tzw. pierwsza secesja na Górę Świętą). Obawiając się nadmiernego osłabienia siły militarnej państwa wobec odmowy plebejuszy udziału w wyprawie przeciwko Ekwom, patrycjusze musieli zgodzić się na pewne ustępstwa, z których najważniejszym było ustanowienie instytucji trybunów ludowych, nietykalnych urzędników, mających nieść pomoc plebejuszom krzywdzonym przez magistratury. Posiadali oni prawo intercesji (ius intercessionis), na mocy którego mogli unieważnić wszelkie zarządzenia szkodliwe dla plebsu. Wynikiem drugiej secesji na Górę Świętą (449 r. p.n.e.) było spisanie przez komisję decemwirów prawa, którego znajomość stanowiła dotąd wyłączną domenę patrycjuszy (Prawo Dwunastu Tablic). Wyryte ono zostało na spiżowych tablicach i wy-
77
Walka plebejuszy z patrycjuszami o równouprawnienie
Pierwsza secesja na Górę Świętą
Powołanie instytucji trybunów ludowych
Prawo intercesji
Druga secesja na Górę Świętą
Prawo Dwunastu Tablic
78
Państwo niewolnicze
stawione na Forum Romanum, oraz rynkach i placach wszystkich kolonii rzymskich. Na mocy tej pierwszej i jedynej do czasów Justyniana kodyfikacji rzymskiego prawa zwyczajowego, plebejusze uzyskiwali m.in. zdolność majątkową w zakresie zawierania aktów prawnych (ins commercii). W toku dalszych zmagań plebejusze uzyskiwali stopniowo dalsze uprawnienia prowadzące do całkowitego zrównania ich stanowiska z patrycjuszami. W szczególności należy do nich: Ustępstwa patrycjuszy na rzecz plebejuszy
- uzyskanie prawa zawierania ważnych małżeństw z patrycjuszami (ius conubii) na mocy lex Canuleia z r. 445 p.n.e. - wybór odr. 444 p.n.e. w miejsce konsulów trybunów wojskowych z władzą konsularną, którymi mogli być również plebejusze (urząd ten nie wszedł na stałe w skład magistratury rzymskiej, gdyż po kilkudziesięciu latach powrócono do wyborów konsulów). - zaliczenie zapłaconych procentów na poczet długów, które można było spłacić w ciągu trzech lat (376 r. p.n.e.) - prawo obejmowania w posiadanie części ziem zajmowanych przez Rzym (tzw. ziemi okupowanej), pod warunkiem płacenia czynszu dzierżawczego (367 r. p.n.e.); - w 367 roku p.n.e. lex Licinia Sextia ustanowiła możność wybrania konsulem plebejusza (co nastąpiło po raz pierwszy w 365 r. p.n.e.), a od 320 r. p.n.e. jeden z konsulów powinien być plebejuszem; - dwie ustawy w sprawie złagodzenia warunków spłaty długów (m.in. w 326 r. p.n.e. zniesienie niewoli za długi);
Państwo rzymskie
79
- dostęp do edylatu kurulnego (364 r. p.n.e.), dyktatury (356 r. p.n.e.), cenzury (351 r. p.n.e.) i pretury (337 r. p.n.e.); - lex Ogulnia z 300 r. p.n.e. otwiera plebejuszom dostęp do głównych godności kapłańskich (pontyfików i augurów); - lex Hortensia z 287 r. p.n.e. — uznanie uchwał zgromadzeń plebejskich (concilia plebis) za obowiązujące dla wszystkich obywateli bez obowiązku zatwierdzenia ich przez senat. 2.1.
Lex Hortensia
Rozwój terytorialny państwa rzymskiego
Ustępstwa patrycjuszy w walce z plebejuszami, dążącymi do zrównania w prawach politycznych, miały związek z długotrwałymi walkami z sąsiadami o hegemonię w Lacium, najazdem Galów (pocz. IV w. p.n.e.) oraz wojnami samnickimi, które trwając z przerwami blisko pięćdziesiąt lat (342-295 r. p.n.e.) doprowadziły do rozszerzenia panowania rzymskiego na terytorium środkowych i południowych Włoch. N a początku III w. p.n.e. Rzym rozpoczął walkę z koloniami greckimi położonymi na południu Italii (tzw. Grecja Wielka). W roku 281 p.n.e. Rzymianie wypowiedzieli wojnę najpotężniejszemu miastu greckiemu na Półwyspie Apenińskim, Tarentowi, które mimo pomocy udzielonej mu przez króla Epiru Pyrrusa, zostało pokonane (272 r. p.n.e.). Dalsze wyprawy w kierunku północnym doprowadziły do rozszerzenia władzy Rzymu aż po rzekę Arno. Do znacznego powiększenia państwa kosztem fenickiej Kartaginy, która posiadała hegemonię polityczną i handlową w zachodniej strefie basenu Morza Śródziemnego, doszło w następstwie trzech wojen punickich, toczonych od poł. III w. p.n.e. do poł. II w. p.n.e.
Wojny samnickie ( 3 4 2 - 2 9 5 r . p.n.e.)
Wojny punickie ( 2 6 4 - 1 4 6 r . p.n.e.)
i 80
Wojny
(20?-168^p n e)
Państwo niewolnicze
Opanowana została wówczas Sycylia, Sardynia, Korsyka, północne Włochy, znaczna część Hiszpanii, wybrzeża Morza Śródziemnego i północna Afryka. Dalszy rozwój terytorialny Rzymu był skutkiem prowadzonych w poł. II w. p.n.e. wojen macedońskich, które doprowadziły do likwidacji państw hellenistycznych w Grecji. Macedonia i Grecja stały się rzymskimi prowincjami. Podbój Azji Mniejszej zakończył kolejną wojnę, tzw. syryjską, prowadzoną na początku Ew. p.n.e. W latach 143 - 30 p.n.e. Rzymianie m.in. zakończyli podbój Hiszpanii, przyłączyli, zapisany w testamencie Pergamon, zajęli wyspy Baleary, Galię Zaalpejską, Bitynię, Syrię, pozostałą część Galii i Egipt. Tak więc w okresie republikańskim z miasta — państwa (civitas) Rzym najpierw stał się panem Italii, by następnie przeobrazić się w rozległe śródziemnomorskie imperium o uniwersalnych aspiracjach. 2.2.
Nobiiitas
Ordo senatorius
Ustrój społeczny
W wyniku ustępstw w walce z plebejuszami zaczęła zacierać się stopniowo różnica pomiędzy tymi klasami. W ciągu IV i El w. p.n.e. wytworzyła się z dawnych patrycjuszy i górnej warstwy plebejuszy nowa warstwa społeczna, szlachta, czyli nobilowie. Byli to przede wszystkim właściciele latyfundiów, których przodkowie sprawowali wysokie urzędy i godności senatorskie. Domeną wpływów tej urzędniczej arystokracji był senat, kierujący teraz faktycznie polityką państwa. Rekrutował się on w okresie republiki z byłych senatorów, wpisanych na listę przez cenzora. Ponieważ do końca III w. p.n.e. stopniowo zaczął utrwalać się zwyczaj, że na urzędy wybierano prawie wyłącznie członków rodów szlachec-
Państwo rzymskie
kich, nobilitas zaczęto określać stanem senatorskim (ordo senatorius). Pod koniec III w. p.n.e. zaczęła wyodrębniać się inna uprzywilejowana warstwa ludności rzymskiej, rekrutująca się z tych, którzy posiadając znaczny majątek, nie zasiadali w senacie. Obywateli tych ze względu na ich zamożność zapisywano do centurii jeźdźców (centuriae equituni), dlatego określano ich mianem ekwitów. Ponieważ członkowie rodów senatorskich nie mogli zajmować się handlem ani transakcjami pieniężnymi, ekwici jako „arystokracja finansowa" dorabiali się majątków przede wszystkim kupiectwem na dostawach dla wojsk, organizacji robót publicznych, dzierżawach podatków państwowych (publikanie) i operacjach bankowych. Początkowo interesy polityczne stanu senatorskiego i ekwitów były zbieżne. Jednakże w okresie reform Grakchów ekwici otrzymali wyłączną jurysdykcję w sprawach o nadużycia w prowincjach i często występowali przeciwko senatorom, z którymi rywalizowali o udział w zyskach z prowincji. Najliczniejszą grupą społeczną wolnych obywateli stanowił plebs. W skład tego stanu wchodziły warstwy uboższe, drobni przedsiębiorcy, rzemieślnicy oraz chłopi, którzy masowo opuszczając ziemię, powiększali szeregi miejskiego proletariatu, żyjącego na koszt państwa i sprzedającego swój głos na zgromadzeniach ludowych. Zubożenie chłopstwa i jego migracja do miast, przybierająca coraz większe rozmiary, były przede wszystkim skutkiem długotrwałych wojen, zadłużenia i poważnej konkurencji wielkich latyfundiów, opierających się na bezlitosnym wyzysku niewolników, których liczba stale wzrastała. Drobne gospodarstwa rolne rujnował także napływ taniego zboża ze zdobytych prowincji, albo-
81
Ekwici
Plebejusze
82
Państwo niewolnicze
wiem jego uprawa, na skutek znacznego spadku cen, stawała się nieopłacalna. Plebejusze, posiadając teraz pełnię praw obywatelskich i mając formalnie zabezpieczony udział w sprawowaniu rządów, pozostawali w istocie w zależności od bogatszej mniejszości rzymskiego społeczeństwa. Reformy Grakchów
Pierwsze reformy agrarne
Reformy Tyberiusza Grakcha
Wyniszczenie kraju, a zwłaszcza wyludnienie wsi w okresie wojen punickich prowadziło do stopniowego upadku wolnych chłopów, którzy sprzedając ziemię lub oddając ją za długi udawali się do miast, a zwłaszcza do stolicy. Ponieważ w armii rzymskiej służyli przede wszystkim średni i drobni właściciele ziemscy, malała tym samym liczba obywateli obowiązanych do służby wojskowej, powodując trudności z rekrutacją żołnierzy. Stąd próby reform agrarnych, które miały na celu zapobiec postępującej szybko ruinie chłopstwa, nadmiernemu wzrostowi wielkiej własności ziemskiej i dalszemu wzrostowi liczebności rzymskiego proletariatu. Już w 376 roku p.n.e. usiłowano ograniczyć posiadanie gruntu publicznego do 500 jugerów (ok. 125 ha), jednakże ani ta, ani pochodząca z pierwszej połowy II wieku p.n.e. ustawa, nie doprowadziła do skutecznej reformy stosunków agrarnych. Kolejną ważną, choć w zasadzie również nieskuteczną próbą odnowienia wolnego chłopstwa, rozwinięcia ruchu kolonizacyjnego oraz przeciwstawienia się nadmiernej koncentracji gruntów publicznych w rękach latyfundystów, były reformy rolne braci Tyberiusza i Gajusza Grakchów. W roku 133 p.n.e. Tyberiusz Grakchus, wnuk wielkiego wodza Scypiona Afrykańskiego, wybrany trybunem ludowym, przedstawił projekt ustawy agrarnej. Oprócz mas ubogiego i bezrolnego chłop-
Państwo rzymskie
83
stwa poparła Tyberiusza Grakcha wąska grupa nobilów, której zależało przede wszystkim na tym, aby poprzez rozwiązanie kwestii agrarnej odrodzić rzymską armię. Projekt, pomimo oporu zamożnej warstwy szlacheckiej i intercesji jednego z trybunów (Marka Oktawiusza) został uchwalony przez zgromadzenie ludowe. Na podstawie tej ustawy ograniczono obszar posiadanej ziemi publicznej do 500 jugerów (jeżeli było 2 synów — to do 1000 jugerów). Nadwyżka miała być podzielona na działki, które otrzymają bezrolni, bez prawa alienacji, za opłatą niewielkiego czynszu. Wykonaniem postanowień tej ustawy, zwłaszcza podziału nadwyżek miała kierować specjalna, 3-osobowa komisja, posiadająca także uprawnienia sądowe (w sprawach czy dany grunt stanowi własność państwową, czy prywatną). Ponadto Tyberiusz Grakchus wystąpił z wnioskiem, który został przyjęty, aby majątek zapisany w testamencie Rzymowi przez ostatniego króla Pergamonu oddano do dyspozycji zgromadzenia ludowego, a nie senatu oraz, aby przeznaczyć go na zakup inwentarza dla ubogich rolników. Kiedy Tyberiusz Grakchus starał się o ponowny wybór na trybuna ludowego, jego przeciwnicy doprowadzili do zbrojnych starć, podczas których został on wraz z wieloma swoimi zwolennikami zamordowany. Śmierć Tyberiusza Grakcha nie oznacza wstrzymania reform agrarnych. Kontynuatorzy jednak jego dzieła realizowali je powoli i niezbyt konsekwentnie. Dziesięć lat później jego brat Gajusz Grakchus wybrany trybunem ludowym w roku 123 p.n.e., chcąc przywrócić prawo agrarne Tyberiusza, wystąpił z programem nowych reform. Aby zapewnić sobie trwałe poparcie ludu wprowadził ustawę zbożową umożliwiającą proletariatowi rzymskiemu pra-
Reformy Gajusza
Grakcha
Ustawa zbożowa
84
Wzrost znaczenia Ekwitów
Losy reform Grakchów
Państwo niewolnicze
wie bezpłatne przydziały zbożowe. Dążąc do pozyskania skłóconych ze szlachtą ekwitów przyznał im jurysdykcję w sprawach o nadużycia w prowincjach oraz powierzył im wyłączne prawo ścigania podatków z bogatej prowincji Azji (ziemie królestwa Pergamonu, o które wzbogacił się Rzym w 133 r. p.n.e.). Chciał również przeprowadzić nadanie obywatelstwa rzymskiego Latynom, ale natrafił na zaciekły opór nawet swoich zwolenników. Przeciwnicy reform, mając poparcie senatu wywołali rozruchy, w czasie których zginęło wielu jego stronników, a on sam, nie chcąc wpaść w ręce wrogów, kazał się przebić mieczem swojemu niewolnikowi. Reformy Grakchów nie doprowadziły do celu jaki zamierzali osiągnąć ich twórcy. Obdzieleni ziemią, korzystając ze zniesienia zakazu zbywania gruntu, masowo tę ziemię sprzedawali i znów powracali do klasy proletariuszy. Równocześnie na mocy lex Thoria z 111 r. p.n.e. dawni posiadacze gruntów publicznych uzyskali je na własność. W ten sposób ostatecznie zniweczono rozpoczętą przez Grakchów reformę. 2.3.
Popuiarzy
Optymaci
Kryzys republiki rzymskiej
Walki o przeprowadzenie reform Grakchów i demokratyzację ustroju przyczyniły się do powstania dwóch ugrupowań politycznych — popularów i optymatów, których rywalizacja o władzę w państwie, przyspieszyła upadek ustroju republikańskiego. Popularzy, stanowiący stronnictwo wszystkich niezadowolonych z rządów senatu, dążąc do zdobycia wpływów w państwie występowali z programem reform społecznych i politycznych, głównie by zyskać poparcie szerokich mas w zgromadzeniach ludowych. Optymaci, wywodzący się z bogatych i wpływowych
Państwo rzymskie
85
rodzin senatorskich, byli zwolennikami istniejącego porządku i silnej władzy senatu. Jednym z następstw walk pomiędzy stronnicami było osłabienie militarne Rzymu. Człowiekiem, który zmierzając do zahamowania tego procesu, zreorganizował armię, był przywódca popularów, Mariusz. Upadek braci Grakchów uniemożliwił odnowienie italskiego włościaństwa, na którym opierała się dotychczas siła rzymskich legionów. Powodowało to konieczność zmiany dotychczasowego sposobu uzupełnienia szeregów armii, opartego na cenzusie majątkowym. Dzieła tego dokonał w okresie piastowania godności konsula (104-110 r. p.n.e.), wywodzący się z rodziny plebejskiej wybitny wódz i polityk rzymski Gajusz Mariusz, zmieniwszy obywatelskie pospolite ruszenie w stałą armię zawodową. Mariusz znosząc przymusowy pobór, zastępując go zaciągiem ochotniczym, dopuszczając do służby wojskowej również nie osiadłych obywateli i rezygnując z cenzusu majątkowego, umocnił armię, ale zarazem nadawał jej całkiem nowe oblicze. Większość ochotników rekrutowała się spośród rzymskich i italskich proletariuszy. Żołnierze otrzymywali od państwa żołd, uzbrojenie i ekwipunek. Po 20 latach służby weteranom nadawano działki ziemi w prowincjach. Nowa zawodowa armia rzymska, ściśle związana ze swoim wodzem, umacniając militarną pozycję państwa i przyczyniając się do nowych zwycięstw Rzymu, stawał się zarazem realnym zagrożeniem dla jego republikańskich instytucji prawnych. Wojny domowe, w których armia była teraz coraz częściej wykorzystywanym narzędziem walk politycznych przyspieszyły upadek autorytetu zarówno senatu jak i zgromadzeń ludowych. W rezultacie
Reformy Mariusza
Reformy wojskowe — powstanie armii zawodowej
Zagrożenia spowodowane reformą armii
86
Państwo niewolnicze
w najbliższej przyszłości armia miała stać się decydującym czynnikiem w rozgrywkach politycznych o władzę w państwie. Powstania niewolników
Źródła niewól i
Elementem, który niewątpliwie również przyczynił się do wzruszenia demokratycznego ustroju państwa były powstania niewolników. Liczne wojny toczone przez Rzym od I poł. IV w. p.n.e. powodujące stały wzrost liczby jeńców oraz przeobrażenia społeczno-gospodarcze i polityczne doprowadziły do poważnego wzrostu w porównaniu z poprzednim okresem ilości niewolników i znacznego pogorszenia ich położenia. Oprócz niewoli wojennej można było utracić wolność m.in. poprzez: - urodzenie z niewolnicy - uchylanie się od spisu ludności - ucieczkę przed poborem wojskowym oraz dezercję - sprzedaż dłużnika przez wierzyciela za długi - karę za kradzież w przypadku złapania złodzieja na gorącym uczynku - wyrok skazujący na dożywotnią pracę przymusową w kopalni oraz śmierć - dopuszczenie się niewdzięczności wobec swojego patrona
wyzwoleńca
- utrzymywanie przez kobiety wolne stosunków płciowych z cudzymi niewolnikami. Najcięższe było położenie niewolników w wielkich majątkach, należących do nobilów rzymskich oraz miejscowych bogaczy w prowincjach, gdzie w przeciwieństwie do Italii prowadzono bardzo intensywną gospodarkę obliczoną na produkcję dużej
Państwo rzymskie
ilości zboża, wielu niewolników pracowało również w kopalniach i kamieniołomach. Zanikły wszelkie pozostałości stosunków patriarchalnych (traktowanie niewolników jak członków rodziny), a bezwzględny wyzysk niewolników prowadził stopniowo do tego, że ich praca stawała się podstawą całego rzymskiego procesu wytwarzania. W warunkach wzrastającego stale ucisku, upośledzenia i okrutnego traktowania u schyłku republiki nastąpiła fala groźnych powstań niewolników. W zasadzie już na początku II w. p.n.e. zdarzały się coraz częściej bunty niewolników w Italii, z których szczególnie wielkie rozmiary miało powstanie niewolników na Sycylii (ok. 137 r. p.n.e.), dopiero po pięciu latach krwawo stłumione przez rzymską regularną armię. W tym samym roku, kiedy złamane zostało powstanie sycylijskie (123 r. p.n.e.) rozpoczął się inny szeroki ruch społeczny połączony z buntem niewolników, tym razem w Azji Mniejszej, w byłym królestwie Pergamonu, zapisanym Rzymowi w testamencie prze Attalosa III. Pod wodzą Aristonikosa powstańcy opanowali władzę w państwie, zadając klęskę rzymskiej ekspedycji, której wódz poległ podczas decydującej bitwy. Dopiero następna wyprawa legionów zdołała zgnieść powstanie i utrwalić w Azji władzę rzymską (zorganizowanie nowej prowincji Azji). Kilkadziesiąt lat później (73 r. p.n.e.) wybuchło jedno z najważniejszych w starożytności powstań niewolników pod władzą Traka Spartakusa. Armia powstańcza, która opanowała znaczną część południowej i środkowej Italii, prawie 3 lata opierała się wojskom rzymskim. Bunt stłumiony został dopiero w roku 71 p.n.e., a jego przywódca walcząc bohatersko padł na polu decydującej bitwy, stoczonej w nie-
87
Powstania niewolników:
Powstanie sycylijskie
Powstanie Spartakusa
88
Państwo niewolnicze
znanym bliżej miejscu, w Apulii. Tysiące jego towarzyszy schwytanych po zadanej powstaniu klęsce zostało przybitych do krzyży na drodze wiodącej od Kapui do Rzymu. Upadek republiki
Wojna domowa (82 r. p.n.e.)
Dyktatura Sulli
Reformy Sulli
Nasilenie przez popularów dążeń do demokratyzacji ustroju państwa wywołało czynny opór optymatów, zmierzających do przejęcia władzy. Wojna domowa (82 r. p.n.e.), która wybuchła pomiędzy przywódcą popularów Mariuszem i jego zwolennikami z Sullą, przewodzącym armii optymatów, zakończyła się zwycięstwem Sulli. Zwycięski wódz otrzymał na czas nieograniczony urząd dyktatora. Po sporządzeniu list proskrypcyjnych (ok. 5 tysięcy swoich przeciwników) i pozbyciu się w ten sposób wielu politycznych, a niejednokrotnie i osobistych wrogów, konfiskując zarazem ziemie należące do walczących po stronie popularów municypiów, Sulla korzystając z nowego, znacznie poszerzonego zakresu władzy dyktatorskiej, rozpoczął działalność prawodawczą, zmierzającą przede wszystkim do wzmocnienia roli senatu. Wśród ważniejszych reform ustrojowych Sulli można wymienić: - podwyższenie liczby członków senatu do 600; - zmianę sposobu powoływania senatorów (faktyczne zniesienie urzędu cenzora); - powiększenie liczby kwestorów do 20 i dopuszczenie ich do senatu; - ograniczenie kompetencji zgromadzeń ludowych (komicja mogły uchwalać tylko te ustawy, które uprzednio przyjął senat i tylko na jego wniosek); - oddzielenie władzy wojskowej od cywilnej w magistraturach;
Państwo rzymskie
89
- ograniczenie władzy trybunów ludowych, których projekty ustaw mogły być zgłaszane po uprzedniej aprobacie senatu, a ten kto został wybrany trybunem, tracił prawo do ubiegania się o inne urzędy; - usunięcie ekwitów z sądownictwa i odebranie im dzierżawy dochodów z prowincji Azji; - przyznanie obywatelstwa rzymskiego wszystkim Latynom, którzy pozostali wierni Rzymowi (lex Julia z 89 r. p.n.e.).
Lex Julia
W 79 r. p.n.e. Sulla zrzekł się nadzwyczajnych pełnomocnictw, złożył urząd dyktatora i opuścił Rzym udając się do swego majątku w Kampanii. Większość jego reform została wkrótce odrzucona (m.in. ograniczono rolę senatu, przywrócono uprawnienia zgromadzeniom ludowym oraz trybunom). Dyktatura Sulli była pierwszą próbą wprowadzenia systemu jedynowładztwa w Rzymie. Władzę jednostki próbował również utrwalić Pompejusz po upadku pierwszego triumwiratu oraz Cezar, który dążył do zastąpienia republiki monarchią, czerpiąc wzory z ptolemejskiego Egiptu. Jednakże dopiero nieporozumienia pomiędzy triumwirami (tzw. drugi triumwirat), kolejna wojna domowa i ostateczne zwycięstwo Oktawiana, adoptowanego syna Cezara nad Markiem Antoniuszem pod Akcjum (31 r. p.n.e.), położyły kres republice rzymskiej. 2.4. 2.4.1.
Ustrój polityczny Centralne organy kolegialne
W okresie republiki rzymskiej funkcjonowały trzy rodzaje zgromadzeń: wyłącznie patrycjuszowskie (comitia curiata), wyłącznie plebejskie (concilia ple•
Zgromadzenia
ludowe
( komic
90
Conciones
Upadek znaczenia zgromadzeń ludowych u schyłku republiki
Komicja kurialne
Zmiana składu komicjów kurialnych
Państwo niewolnicze
bis) i mieszane (comitia centuriata i comitia tributa). Ponadto zgromadzenia dzieliły się na comitia, które uchwalały ustawy i podejmowały różne ważne decyzje państwowe i condones (wiece). Condones zbierane były przede wszystkim w celu przedyskutowania spraw co do których następnie komicja miały powziąć uchwały. Na samych bowiem komicjach nie wolno było dyskutować nad projektem ustawy, wnoszonym przez uprawnionego do tego urzędu, lecz tylko przyjąć go lub odrzucić. Komicja odgrywały największą rolę do końca II w. p.n.e., w okresie rozkwitu ustroju republikańskiego. U schyłku okresu republikańskiego nastąpił upadek znaczenia zgromadzeń. W następstwie coraz częstszego nadawania obywatelstwa rzymskiego, zwłaszcza po wojnach ze sprzymierzonymi dotąd Latynami, zgromadzenia ludowe przestały być zgromadzeniami narodu rzymskiego. Brali bowiem w nich udział spoza Rzymu przeważnie tylko ci, którzy przypadkowo znaleźli się w mieście. Zgromadzenie ludowe mając formalnie bardzo szerokie uprawnienia, w ostatnich wiekach republiki traciły faktycznie swe znaczenie na rzecz innych organów, zwłaszcza senatu. Komicja kurialne (comitia curiata). Początkowo w zgromadzeniach tych brali udział tylko patrycjusze, członkiem bowiem kurii był tylko ten, kto należał do jednego z 300 rodów. Później dopuszczono do nich również plebejuszy, jednakże w okresie republiki komicja te utraciły swoje znaczenie, zachowując jedynie pewne uprawnienia w zakresie prawa prywatnego (sporządzanie testamentów i adopcja) oraz prawo udzielania imperium wyższym urzędnikom, wybranym przez komicja centurialne w drodze lex curiata de imperio. Z biegiem czasu zaczęto zwoływać jedynie 30 liktorów, którzy reprezentowali dawne kurie.
Państwo rzymskie
91
Komicja centurialne (comitia centuriata). Byty to zgromadzenia ludowe zwoływane od czasów Serwiusza Tuliusza według oddziałów wojskowych, centurii, które zbierały się na Polu Marsowym. Podczas głosowania każda centuria miała jeden głos. W okresie republiki do kompetencji tych zgromadzeń w szczególności należało:
Komicja centurialne
Uprawnienia komicjów centurialnych
- zatwierdzanie lub odrzucanie projektów ustaw przedkładanych przez urzędników (konsulów i pretorów); - wybór urzędników posiadających (konsulów, pretorów, cenzorów);
imperium
- podejmowanie uchwał o rozpoczęciu wojny (traktaty pokojowe zatwierdzał senat); - rozstrzyganie odwołań od wyroków skazujących za pewne przestępstwa zagrożone karą śmierci lub karą cielesną. Komicja kurialne zwoływano poza granicami miasta, na Polu Marsowym. Głosowanie odbywało się kolejno centuriami według klas majątkowych. Każda centuria miała jeden głos, co zapewniało w przypadku zgodnego opowiedzenia się za jakimś wnioskiem przewagę najbogatszym obywatelom dysponującym głosami 98 centurii (jazda — 18 centurii, pierwsza klasa pieszych — 80 centurii) na ogólną liczbę 193 (w III w. p.n.e. liczba centurii wzrosła do 373). Komicja tribusowe (comitia tributa). W komicjach tribusowych, które rozwinęły się prawdopodobnie ze zgromadzeń plebejskich początkowo brali udział tylko plebejusze, później wszyscy obywatele według zamieszkania (tribus). W przeciwieństwie do zgromadzeń centurialnych nie odgrywał tu roli cenzus ma-
Zasady głosowania w comitia centuriata
Komicja tribusowe
92
Uprawnienia komicjów tribusowych
Państwo niewolnicze
jątkowy. Głosowanie odbywało się tribusami. Każda tribus miała 1 głos. Comitia tributa dawały znaczną przewagę mieszkańcom wsi ponieważ na 35 tribus były tylko 4 miejskie i 31 wiejskich okręgów terytorialnych. Zbierały się w różnych miejscach: na Forum, na Kapitolu, czasem poza miastem. Do uprawnień komicjów tribusowych należało w szczególności: - przyjmowanie lub odrzucanie wniosków zawierających projekty ustaw, wnoszonych głównie przez pretorów; - wybory edylów kurulnych, kwestorów i innych niższych urzędników; - rozstrzyganie odwołań od wyroków skazujących za pewne przestępstwa zagrożone karą pieniężną.
Zgromadzenia plebejskie
Plebiscita
Senat w okresie republiki
Zgromadzenia plebejskie (concilia plebis). Był to osobny rodzaj zgromadzeń, w którym brali udział tylko plebejusze. Odbywały się one z uwzględnieniem podziału na okręgi tribusowe. Ich głównym zadaniem był wybór trybunów i edylów plebejskich. Uchwały tych zgromadzeń (plebiscita) obowiązywały zrazu samych plebejuszy, ale od wydania lex Hortensia ok. 287 r. p.n.e. uchwały powzięte na zgromadzeniach plebejskich obowiązywały również patrycjuszy. Od tego więc czasu plebiscita obowiązywały wszystkich obywateli. Senat będący w okresie monarchii radą przyboczną króla zachował formalnie charakter ciała doradczego wobec konsulów, czy dyktatora jeszcze na początku republiki. Z czasem jednak, zwłaszcza od końca III w. p.n.e., senat stał się głównym, organem rządzącym, który zatwierdzał budżet i sprawował
Państwo rzymskie
93
wyłączną kontrolę nad finansami państwa. Ponadto w zakres kompetencji senatu wchodziło: - czuwanie nad bezpieczeństwem wewnętrznym; - możliwość pociągania do odpowiedzialności zarówno urzędników jak i obywateli działających na szkodę państwa; - wydawanie zarządzeń w sprawach kultu; - kontrola administracji, zwłaszcza skarbowej, w zakresie zarządzania majątkiem państwowym; - nadzór nad prowincjami i kontrola ich zarządów; - zatwierdzanie ustawodawstwa korniej ów (wnioski ustaw były zazwyczaj wcześniej uzgadniane z senatem). U schyłku republiki rola prawodawcza senatu znacznie wzrosła; - prawo zatwierdzania przez zgromadzenia;
urzędników
wybranych
- reprezentacja państwa na zewnątrz; - wypowiadanie wojny, określanie warunków pokoju oraz przymierzy, przyjmowanie i wysyłanie poselstw, przyznawanie tytułów i wyróżnień sprzymierzonym władcom; - wyznaczanie wodzów oraz dyktatora w razie zagrożenia państwa; - podejmowanie w przypadku wielkiego niebezpieczeństwa wewnętrznego uchwały o wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego i oddania konsulom nieograniczonej władzy. W początkowym okresie republiki członków senatu mianowali konsulowie lub trybuni z uprawnieniami konsularnymi, ale już od końca IV wieku p.n.e. układanie listy senatorów należało do cenzorów (lex Ovinia). W senacie zasiadały dożywot-
Kompetencje
94
Auctoritas senatus
Senatus consuitum
Kolegia kapłańskie
Kolegium pontyfików
Państwo niewolnicze
nio osoby piastujące uprzednio godności państwowe (zwłaszcza konsulowie i pretorzy), które cieszyły się nieposzlakowaną opinią. Z tego wynikał auctoritas senatus, czyli powaga i autorytet moralny, który był źródłem wpływów i znaczenia senatu. Senat zwoływali konsulowie, względnie trybuni wojskowi z władzą konsularną oraz pretorowie, dyktator, później także trybuni ludowi. Pierwotna liczba 300 senatorów podwojona została za Sulli, a Cezar podniósł ją do 900. Zgromadzenie senatu odbywało się na Kapitolu w tzw. curia Julia, bądź na Polu Marsowym, kiedy przyjmowano posłów zagranicznych. Obrady senatu nie miały z góry przewidzianego porządku. Sprawy przedstawiał (relatio) i kierował tokiem dyskusji przewodniczący, którym zostawał urzędnik zwołujący posiedzenie senatu (konsul, a podczas jego nieobecności pretor). Głosowanie było jawne i odbywało się przez przechodzenie na jedną lub drugą stronę. Prawomocna uchwała senatu {senatus consuitum) stawała się obowiązującym prawem, o ile wobec niej nie wyraził sprzeciwu trybun ludowy na mocy przysługującego mu ius intercessions. O ile na przełomie III i II w. p.n.e. organ ten posiadał przodujące znaczenie w państwie, to jego rola polityczna została znacznie zredukowana w okresie reform Grakchów, słabnąc jeszcze bardziej u schyłku republiki. Kolegia kapłańskie, powstałe jeszcze w okresie królewskim, odgrywały nadal dużą rolę. Do najważniejszych kolegiów kapłańskich należały: - kolegium pontyfików (zajmowało się obok spraw kultu i układania kalendarza, sporządzaniem for-
Państwo rzymskie
95
muł procesowych i interpretacją przepisów prawnych); - kolegium augurów (głównie tłumaczyło znaki, przez które miała objawiać się wola bóstw);
Kolegium augurów
- kolegium fecjałów (brało udział w aktach dotyczących spraw międzynarodowych).
Kolegium fecjałów
2.4.2.
Magistratury
Określenie magistratus oznaczało zarówno urząd, jak i urzędnika wybranego przez lud na komicjach. Urzędników rzymskich można podzielić ze względu na zakres władzy na wyższych i niższych. Do urzędników zwyczajnych zaliczamy tych, których wybierano corocznie na ich urząd, stale funkcjonujących, natomiast nadzwyczajnych, do których należał m.in. dyktator, powoływano w przypadku wystąpienia nieprzewidzianych okoliczności lub do wykonania specjalnych zadań. Podział na magistratury kurulne i niekurulne (od zasiadania w czasie urzędowania na specjalnych krzesłach z kości słoniowej — sella curulis) wskazują na stopień godności danego urzędu. Uprawnienia magistratur obejmowały dwa pojęcia: potestas i imperium. Potestas to władza publiczna, w którą wyposażone były wszystkie magistratury oznaczająca:
Magistratury rzymskie w okresie republiki
Magistratury kurulne i niekurulne
Potestas
- prawo wydawania rozporządzeń w zakresie wykonywanej przez siebie władzy (edicta); - prawo nakładania kar pieniężnych celem wymuszenia posłuchu; - prawo zwoływania wieców; - prawo przeprowadzania auspicjów. Na imperium, którego udzielały wyższym urzędnikom comitia curia ta składały się:
Imperium
96
Państwo niewolnicze
- uprawnienia wojskowe, m.in. prawo dowodzenia, zwoływania i zwalniania obywateli obowiązanych do służby wojskowej, mianowanie dowódców mniejszych jednostek, prowadzenie układów z nieprzyjacielem; - władza sądowa w sprawach karnych, cywilnych i administracyjnych; zakres przyznawanego wyższym urzędnikom imperium bywał szerszy lub węższy, np. imperium konsula obejmowało także prawo wymierzania kary śmierci; - prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i senatu oraz prawo przedkładania im swoich wniosków ustawodawczych do głosowania. Cechy charakterystyczne
urz( dów
?
republikańskich
Cechy rzymskich magistratur w okresie republiki: - wybieralność przez zgromadzenia ludowe (tylko J
r
B
w
dyktator wyznaczał konsula na podstawie uchwały senatu); - kolegialność (z wyjątkiem dyktatora); tę zasadę pojmowano w sensie koleżeństw na urzędzie, np. powołując dwóch konsulów, każdego z pełną władzą. Urzędnicy wybierani kolegialnie mieli prawo veta (prawo intercesji) wobec zarządzeń współtowarzyszy na urzędzie; - ograniczanie urzędowania w czasie; - bezpłatność; rekompensatę stanowiło powierzanie byłym konsulom i pretorom jako prokonsulom i prop retorom zarządu prowincji; - odpowiedzialność (z wyjątkiem dyktatora i cenzora); obywatele wybrani na urzędy odpowiadali przed zgromadzeniem ludowym, a każda osoba prywatna mogła urzędnikowi rzymskiemu wytoczyć proces cywilny lub karny w razie popełnienia nadużyć.
97
Państwo rzymskie
Kandydat ubiegający się o urząd musiał spełniać pewne warunki. Do okoliczności bezwzględnie uniemożliwiających dostęp do godności magistraturalnych należał m.in.: - brak pełnego obywatelstwa
Przeszkody uniemożliwiające piastowanie rzymskich magistratur
- wolnego urodzenia - czci obywatelskiej - płeć żeńska - niepełnoletność - choroba umysłowa - skazanie za ciężkie przestępstwo. Każdy obywatel mógł sam wysunąć swoją kandydaturę na urząd i prowadzić w związku z tym agitację (tzw. ambitus). W połowie IV w. p.n.e. ustanowiono, że to samo stanowisko państwowe można piastować dopiero po 10-letniej przerwie. Około połowy III w. p.n.e. wprowadzono zakaz powtórnego sprawowania urzędu cenzora, a w połowie II w. p.n.e., zakaz dwukrotnego piastowania urzędu konsula. Miało to ochronić republikę przed nadużyciem władzy przez urzędników i zabezpieczyć ją przed ewentualnym wprowadzeniem władzy jednostki. Pod koniec II w. p.n.e. uregulowana została również ustawowo kolejność piastowania urzędów.
Poszczególne magistratury dzieliły się, jak zostało powiedziane ze względu na zakres władzy, na wyższe i niższe. Do wyższych urzędników wybieranych przez komicja centurialne zaliczamy: konsulów, pretorów i cenzorów. Urzędników niższych wybierały komicja tribusowe. Należeli do nich: kwestorzy, edylowie i vigintisextiviri (26 urzędników wybieranych
Ambitus
Kolejność sprawowania urzędów
Urzędy zwyczajne
98
Państwo niewolnicze
corocznie na zgromadzeniach ludowych do pomocy wyższym magistraturom). Urzędy wyższe: Konsulowie
Kompetencje konsulów
Pretorzy
Postępowanie
Pretor peregrinus
Konsulowie. Była to najwyższa godność w Rzymie początkowo zastrzeżona wyłącznie dla patrycjuszy (od 367 r. p.n.e. na podstawie lex Licinia Sextia dostępna także dla plebejuszy). Po zniesieniu monarchii zajęli oni miejsce króla. Dwaj konsulowie wybierani byli na jeden rok przez komicja centurialne. Powtórny wybór był niedopuszczalny (zasada ta złamana została u schyłku republiki). Początkowo posiadali oni ogromną władzę (zwłaszcza dowodząc wojskiem), jednakże wraz z dopuszczeniem plebejuszy do konsulatu ich uprawnienia zmniejszono, przekazując je innym urzędnikom. Zachowali jednak najwyższą władzę wojskową, prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i senatu oraz prawo przewodniczenia im, a także jurysdykcję w najważniejszych i wyjątkowych sprawach karnych. Po upływie rocznego urzędowania w Rzymie uzyskiwali oni namiestnictwo prowincji z tytułem prokonsulów. Pretorzy. Urząd ten powstał w 367 r. p.n.e. Dopuszczając plebejuszy do konsulatu przekazano pretorowi sądownictwo w sprawach cywilnych pomiędzy obywatelami rzymskimi. Nie rozstrzygał on jednak bezpośrednio sporów, a jedynie rozpatrywał w postępowaniu in iure czy w danym przypadku prawo rzymskie daje ochronę roszczeniu powoda, po czym ustalał i formułował przedmiot sporu. Następnie sprawę rozpoznawali i wydawali wyrok sędziowie (in indicium), których powoływały strony lub pretor ze specjalnej listy. Gdy w 242 r. p.n.e. powołano urząd pretora dla perygrynów (pretor peregrinus), rozpatrywał on również in iure spory między cudzoziemcami oraz cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi.
99
Państwo rzymskie
Pierwszy z tych pretorów (zwany teraz urbanus) stał wyżej w hierarchii rzymskich magistratur, albowiem w czasie nieobecności konsula sprawował jego funkcje w Rzymie. Pretor nie posiadał wprawdzie władzy ustawodawczej, ale podobnie jak inne magistratury kurulne, obejmując urząd wydawał edykt, w którym zawarte były zasady, jakie będzie on stosował w czasie swego urzędowania. Z reguły pretorzy wydając edykt przejmowali z edyktu swoich poprzedników te postanowienia, które przyjęły się w praktyce, dodając do nich swoje poprawki i uzupełnienia. W ten sposób wykształciła się stała część edyktu. Odegrała ona wielką rolę w rozwoju rzymskiego prawa prywatnego (ius praetorium, ius honorarium). Cenzorzy. Początkowo zadaniem cenzorów wybieranych przez zgromadzenia centurialne na pięć lat było przeprowadzenie spisu ludności, połączone z oceną wartości majątku obywateli. N a podstawie tych spisów cenzorzy dokonywali przydziału obywateli do klas i centurii oraz określali wysokość podatku. Z biegiem czasu cenzorzy sprawdzali nie tylko cenzus majątkowy obywateli, ale także ich zachowanie się w życiu publicznym i prywatnym (cenzus moralny), stając się strażnikami dobrych obyczajów. Od 312 r. p.n.e. przysługiwało im także prawo rewidowania i uzupełniania list członków senatu. Skreślenie czy przeniesienie z listy obywateli lub senatorów drodze tzw. noty cenzorskiej było dotkliwą karą, skuteczną, aż do nowego spisu, a od decyzji nie było odwołania. Wreszcie cenzorzy sprawowali także pieczę nad budżetem państwa oraz zarządzali majątkiem państwowym, sprawując w tym zakresie sądownictwo w razie zaistnienia sporu pomiędzy obywatelem a państwem lub pomiędzy obywatelami, gdy spory dotyczyły używania majątku państwo-
Pretor urbanus
Edykt pretorski
Efekty działalności edyktalnej
Cenzorzy Przeprowadzanie spisu obywateli i ich majątku
Nadzór nad zachowaniem się obywateli
Nota cenzorska
Zarząd majątkiem państwowym
100
Państwo niewolnicze
wego. Ważnym uprawnieniem cenzorów było sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem wielkich robót publicznych (m.in. budową dróg i wodociągów). Urzędy niższe: Edylowie
Kompetencje edylów
Kwestorzy
Kompetencje kwestorów
Edylowie. Początkowo wybierani byli spośród plebejuszy na zebraniach plebejskich jako pomocnicy trybunów ludowych w zakresie sądownictwa karnego (edylowie plebejscy). W 367 r. p.n.e. wprowadzono nowy urząd edylów kurulnych, wybieranych na jeden rok przez kumicja tribusowe. Mieli oni zbliżone kompetencje, z tym że edylowie kurulni mieli ponadto prawo wydawania edyktów oraz prawo wejścia do senatu po zakończonej kadencji. Do zakresu uprawnień edylów należało: utrzymanie porządku w mieście, zapewnienie bezpieczeństwa na drogach publicznych, kontrola miar i wag, zabezpieczenie dostatecznej ilości zboża dla zaopatrzenia ludności, obowiązek urządzania igrzysk i uczt ludowych. Spory, które wynikały w zakresie objętych kompetencjami edyla należały do jego jurysdykcji. Kwestorzy. Początkowo wykonywali funkcje pomocnicze u boku króla, następnie wybierani byli przez komicja tribusowe do pomocy konsulom, bez określonych z góry uprawnień, do realizacji specjalnych zleceń. Pierwotnie wybierano 2 kwestorów (quaestores urbani), z czasem kiedy zaczęto im powierzać współzarząd prowincji, ich liczba wzrosła (za Sulli do 20, za Cezara do 40). Kwestorowie miejscy zajmowali się głównie jurysdykcją karną w najcięższych sprawach, zagrożonych karą śmierci. W tym zakresie głównym ich zadaniem było prowadzenie dochodzeń i występowanie z oskarżeniem w sprawach o morderstwo. Z czasem te uprawnienia sądowe przeszły na pretorów. Do obowiązków kwestorów należał również nadzór nad skarbem państwa oraz przecho-
101
Państwo rzymskie
wywanie ważniejszych dokumentów państwowych. Kwestorzy, którzy pełnili urząd przy dowódcach wojska, sprawowali przede wszystkim funkcje skarbowe (podobnie jak u boku konsula). Na prowincjach kwestorzy przydzieleni byli do innych magistratur. W okresie republiki piastowanie kwestury stanowiło początek kariery urzędniczej. Od czasów Sulli były kwestor zostawał członkiem Senatu. Do najważniejszych urzędów nadzwyczajnych zaliczamy dyktatora i trybunów wojskowych z władzą konsularną. Dyktator. Zwykle mianował go konsul na podstawie uchwały senatu, wówczas gdy państwu groziło niebezpieczeństwo od zewnątrz lub z powodu rozruchów wewnątrz kraju. W wyjątkowych wypadkach (np. w r. 217 p.n.e.) wyboru dyktatora dokonywały komicja centurialne. Godność tę powierzano na okres najwyżej 6 miesięcy byłym konsulom, a od 356 r. p.n.e. dostęp do tej magistratury mieli również plebejusze. Otoczony 24 liktorami, sprawował swoją władzę wojskową niezależnie od senatu, nie był również prawdopodobnie ograniczony prawem intercesji trybunów. Do pomocy mianował dyktator magistra equitum, który wypełniał jego polecenia i zastępował go w Rzymie, gdy dyktator prowadząc wojnę był w mieście nieobecny. Z chwilą wykonywania powierzonego zadania dyktator składał swój urząd, nie będąc obowiązanym do składania sprawozdania. Trybuni wojskowi z władzą konsularną. Początkowo wybierani dla prowadzenia częstych wojen. O d 455 r. p.n.e. wybierano ich na podstawie uchwał senatu w miejsce konsulów. Jakkolwiek posiadali oni władzę konsularną, nie mieli jednak oznak dostojeń-
Urzędy nadzwyczajne:
Dyktator
Uprawnienia dyktatora
Trybuni wojskowi z władzą konsularną
102
Państwo niewolnicze
stwa oraz pewnych uprawnień konsulów (m.in. prawa przeprowadzania spisu ludności i mianowania senatorów). Trybun ludowy
Prawo intercesji
Nietykalność osoby
trybuna
Obok właściwych urzędników czyli zwyczajnych i nadzwyczajnych magistratur szczególną rolę odgrywała w Rzymie godność trybuna ludowego. Instytucja ta została wprowadzona według rzymskiej tradycji w 494 r. p.n.e., prawdopodobnie w następstwie pierwszej secesji plebejuszy na Górę Świętą. Początkowo dwóch, potem czterech, a w końcu dziesięciu trybunów uzyskało prawo ochrony intereS O W ludności plebejskiej poprzez możliwość uchylania zarządzeń wszystkich urzędników, decyzji senatu i projektów ustaw przedstawianych zgromadzeniom ludowym, krzywdzącym plebejuszy. Mieli również prawo karania urzędników. Osoba trybuna była nietykalna, za opór i gwałt wobec trybuna groziła kara śmierci bez sądu. Trybuni stale przebywali w Rzymie, a ich dom był miejscem schronienia dla każdego plebejusza. Mieli także prawo zwoływania zgromadzeń plebejskich (concilia plebis), komicjów tribusowych, a z czasem uzyskali też prawo zwoływania senatu.
2.4.3.
Municypia
Zarząd Italii i prowincji
Podbijając w IV i III w. p.n.e. obszary Półwyspu Apenińskiego zamieszkałe m.in. przez Latynów, Samnitów, Etrusków czy Greków, Rzymianie wcielali je do swego państwa tworząc tzw. municypia, zakładali kolonie, bądź zawierali ze zdobytymi miastami przymierza. Miasta inkorporowane czyli municypia wchodziły w pewien stosunek zależności od Rzymu.
Państwo rzymskie
Mieszkańcy tych miast, traktowani jako poddani rzymscy, płacili podatki i zobowiązani byli do służby wojskowej. Początkowo nie mieli oni prawa głosowania, ani prawa sprawowania urzędów, ale posiadali ius conubii i ius commercii. Jednym miastom pozostawiono ich samorząd (senaty, rady, własnych urzędników i własne sądownictwo), inne podlegały władzy rzymskich urzędników (prefektów). Z biegiem czasu mieszkańcy municypiów uzyskiwali pełne prawa obywatelskie. Osady zakładane na podbitych terytoriach o szczególnym znaczeniu strategicznym nazywano koloniami. Rzymscy koloniści zasiedlali w nich część ziem zabranych pokonanym ludom, tworząc ośrodki obronne dla państwa rzymskiego. W okresie reform Grakchów wysyłano do kolonii ubogich obywateli, a w ostatnich latach republiki osadzano w koloniach weteranów wojskowych. Koloniści zachowywali pełnię praw obywatelskich, podczas gdy ludność miejscowa miała ograniczone prawa obywatelskie. W wyniku tzw. wojny ze sprzymierzeńcami (91 88 r. p.n.e.) przyznano mieszkańcom Italii obywatelstwo rzymskie, a na mocy ustawy o municypiach z 45 r. p.n.e. nadano samorząd wszystkim miastom italskim. Organami samorządu były: zgromadzenia ludowe, rada miejska i wybierani urzędnicy. Jurysdykcja karna należała do rzymskiej magistratury. Zarząd prowincji sprawowany był pierwotnie przez namiestnika, którym był pretor posiadający szerokie uprawnieni administracyjne, wojskowe i sądowe. Pod koniec okresu republiki namiestnictwo prowincji zaczęto powierzać byłym konsulom i pretorom (proconsul, propraetor), dając im szerokie uprawnienia zarówno administracyjno-wojskowe, jak i jurysdykcyjne. Ściąganie danin i podatków nie nale-
103
Pozycja prawna mieszkańców municypiów
Kolonie rzymskie
Wojna ze sprzymierzeńcami ( 9 1 - 8 8 r. p.n.e.)
Namiestnik
104
Pubiikanie
Państwo niewolnicze
żało do kompetencji rzymskich urzędników. Z reguły ciężary te wydzierżawione były osobom prywatnym, tzw. publikanom, którzy płacąc z góry do skarbu państwa ryczałtową sumę, dopuszczali się później znacznych zdzierstw i nadużyć wobec ludności.
3. Geneza i charakter władzy princepsa
Pozory kontynuacji ustroju republikańskiego
Kumulacja różnych urzędów, godności i tytułów republikańskich
Przeobrażenia władzy cesarskiej po śmierci Augusta
Pryncypat (27 r. p.n.e.-284 r. n.e.)
Twórcą ustroju, który utrzymał się w Rzymie do końca m wieku zwanego pryncypatem był Oktawian. Doceniając siłę tradycji republikańskich, mimo faktycznego panowania nad całym państwem w oparciu o ogromną siłę wojskową podlegającą jego wyłącznemu dowództwu, zrzekł się on w roku 27 p.n.e. dotychczasowych uprawnień, by otrzymać je z powrotem, choć w nowej postaci. August usiłował swą nieomal nieograniczoną władzę przedstawić jako kontynuację ustroju dawnej republiki, głównie poprzez zachowanie starych instytucji politycznych, wyrażających idee zwierzchnictwa narodu i demokracji bezpośredniej. W istocie jednak poprzez kumulację różnych urzędów republikańskich, których w poprzednim okresie nie wolno było łączyć, August mieniąc się przedstawicielem i pełnomocnikiem narodu przejął wszystkie ważniejsze atrybuty władzy państwowej, skupiając w swoim ręku pełnię uprawnień cywilnych i wojskowych. Władza ta mając w istocie monarchiczny charakter, sprawowana była z zachowaniem pozorów starego ustroju. Po śmierci Augusta pozycja faktyczna i formalna cesarzy uległa dalszemu wzmocnieniu, a ustrój państwa, podlegając przeobrażeniom — od powrotu elementów republikańskich po postać dawnej tyranii — przybrał w II wieku n.e. kształt monarchii absolutnej.
Państwo rzymskie
105
Dopiero w połowie lat trzydziestych drugiego stulecia, na skutek głębokiego kryzysu politycznego zapanowała anarchia, która zachwiała podstawami systemu rządów stworzonych przez Oktawiana. W okresie pryncypatu Rzym kontynuował swoje podboje a Imperium Romanum ulegało dalszemu powiększemu. Oktawian zwyciężając Antoniusza zajął w roku 30 p.n.e. sprzymierzony z nim Egipt, a północną granicę państwa przesunął aż po Dunaj, obsadzając ją, jedną ze stale pozostających pod bronią armią. Podobnie zabezpieczył granicę wschodnią opartą na rzece Ren. W pierwszej połowie I wieku n.e. legiony rzymskie opanowały znaczną część Brytanii. Największy zasięg terytorialny osiągnął jednak Rzym za panowania Trajana (98-117 n.e.). Na początku II wieku podbił on Dację (106), a następnie Armenię (114) i Mezopotamię (115), docierając aż do Zatoki Perskiej. Ze zdobytych przez niego ziem dawnej Babilonii i Asyrii jego następca Hadrian zrezygnował, przywracając granicę na Eufracie. Władca ten prowadził na szeroką skalę rozpoczętą przez Trajana rozbudowę granicznych fortyfikacji, co dowodzi, że państwo rzymskie przeszło w tym okresie do defensywy. 3.1.
Dalsza ekspansja
ler lor,aln3 Rz
y
y"
Stosunki społeczne
W początkowym okresie pryncypatu następowały dalsze przeobrażenia stosunków społecznych. Stan senatorski stawał się stanem zamkniętym, dziedzicznym, zyskującym szereg nowych przywilejów. Nowym zjawiskiem był znaczny wzrost liczby senatorów pochodzących z prowincji, dopuszczanych stopniowo przez następców Augusta do senatu i zarządu państwem. Przynależność do ordo senatońus
stan senatorski
106
Stan ekwitów
Plebejusze
Niewolnicy
Państwo niewolnicze
ojca rodziny gwarantowała jego synom przynależność do tego samego stanu. Zmniejszenie roli tego stanu nastąpiło w połowie III wieku poprzez odebranie senatorom prawa sprawowania pewnych urzędów w związku z zakazem odbywania przez nich służby wojskowej. Znacznie natomiast rozszerzył się krąg urzędów i stanowisk, do których dostęp uzyskali ekwici. Byli oni obok stanu senatorskiego drugą uprzywilejowaną grupą stanowiącą podporę władzy cesarskiej. O przynależności do stanu ekwitów decydował princeps, który przejmując władzę cenzorską, wpisywał na listę cenzorską osoby, które osiągnęły odpowiedni cenzus majątkowy. Liczba ekwitów stale wzrastała przez awans osób wywodzących się z kadry oficerskiej i z arystokracji municypalnej. Przedstawicieli obu tych uprzywilejowanych stanów ze względu na ich przewagę majątkową i pozycję społeczną zaczęto w końcowej fazie pryncypatu określać jako honestiores w odróżnieniu od humiliores, to jest pozostałej części wolnych, lecz niemajętnych obywateli. Humiliores podlegali surowszym karom niż honestiores a także spoczywały na nich większe obciążenia podatkowe. Wprawdzie rola polityczna plebsu w związku ze zmniejszeniem znaczenia instytucji republikańskich malała jednakże ze względu na liczebność tej grupy August i jego następcy dbali o poparcie ludu rzymskiego. Proletariat rzymski nadal korzystał z rozdawnictwa zboża, pieniędzy i uczestniczył w specjalnie organizowanych igrzyskach. Widocznym symptomem kryzysu systemu niewolniczego był wzrastający proces wyzwalania niewolników, który mimo wydawania specjalnych ustaw, mających na celu jego zahamowanie, coraz
Państwo rzymskie
bardziej nasilał się i prowadził do zmniejszenia się roli niewolnictwa w gospodarce rzymskiej. Przemiany polityczne i społeczne zachodzące w Rzymie w I wieku p.n.e. prowadziły do zacierania się różnic prawnych pomiędzy latynami i mieszkańcami Rzymu. W wyniku tzw. wojny ze sprzymierzeńcami (19 - 88 r. p.n.e.) Latynom i ludności zamieszkującej miasta, które pozostały wierne Rzymowi, przyznano obywatelstwo rzymskie. W okresie pryncypatu prawa obywatelskie uzyskali również cudzoziemcy {peregryni), posiadający dotychczas na terenie państwa rzymskiego jedynie ius gentium i zdolność prawną własnego prawa ojczystego. Decydujący wpływ miała tu konstytucja Antoniusa Karakalli z roku 212 n.e., nadająca obywatelstwo w zasadzie wszystkim mieszkańcom prowincji. Początki i rozwój kolonatu. Kryzys drobnej własności chłopskiej zapoczątkowany w połowie II wieku p.n.e. nasilił się w okresie pryncypatu. Jednocześnie wielkie latyfundia ziemskie, oparte na pracy niewolniczej zaczynały przynosić straty albowiem dopływ nowych niewolników stopniowo malał, a rosnąca ich cena, przy ciągle niskiej wydajności pracy, czyniła nieopłacalną dotychczasową formę gospodarki rolnej. Aby wydajność tę zwiększyć niektórzy właściciele majątków ziemskich dawali niewolnikom w użytkowanie wydzielone działki gruntu, pozwalając im zatrzymać dla siebie uzyskane nadwyżki produkcyjne. Ponieważ jednak długie lata pokoju coraz bardziej ograniczały napływ niewolników, wielu latyfundystów, naśladując nowy system, który upowszechnił się w dobrach cesarskich, oddawało ziemię w dzierżawę bezrolnym, tzw. kolonom w zamian za uiszczany czynsz. Dzierżawcy ci byli ludźmi wolnymi, bowiem rekrutowali się głównie spośród zu-
107
Latynowie
Peregryni
Konstytucja Karakalli z r 212
Powstanie i rozwój instytucji kolonatu
Państwo niewolnicze
108
Przywiązanie koionow do ziemi
bożałych chłopów i wyzwoleńców. Kolonat oparty początkowo na dobrowolnej dzierżawie przez stopniowe przedłużanie okresu tej umowy, przekształcił w u z a ] e 2ni e nie dzierżawcy od właściciela gruntu, co w rezultacie doprowadziło do przywiązania kolonów do ziemi. 3.2. 3.2.1.
Ustrój polityczny Podstawy władzy princepsa
Oktawian kontynuując monarchiczną tradycję Cezara dążył do uzyskania nadrzędnej pozycji w państwie opierając się, podobnie jak Cezar, na armii, ale doceniając zarazem głębokie przywiązanie społeczeństwa rzymskiego do rządów republikańskich i pomny na los wielkiego poprzednika, zachował zewnętrzną fasadę dotychczasowego ustroju. W starszej historiografii określa się często stworzony przez niego system jako cesarstwo republikańskie. Podstawy i zakres władzy princepsa Imperium prokonsularne
Władza w Egipcie
Władza trybuna ludowego Prawo intercesji
Podstawę prawną władzy princepsa za panowania Oktawiana stanowiły przyznane mu przez senat: imperium prokonsularne, władza trybuna ludowego oraz godność najwyższego kapłana. Rozszerzone w stosunku do republikańskiego imperium prokonsularne zapewniało mu bezpośredni zarząd prowincji cesarskich, płynące z tych prowincji dochody, a także nadzór nad prowincjami senatorskimi, oraz duży wpływ na obsadzanie stanowisk namiestników tych prowincji. W zasadzie nieograniczoną władzę posiadał w bogatym Egipcie, gdzie występował jako następca faraonów. Władza trybuna ludowego, czyniąc go nietykalnym, dawała cesarzowi prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i senatu. Miał również prawo intercesji wobec wniosków przedstawionych na zgromadzeniach, uchwał senatu oraz zarzą-
109
Państwo rzymskie
dzeń wszelkich urzędników. Równocześnie władza ta dawała mu prawo inicjatywy ustawodawczej. Tytuł najwyższego kapłana (ponLifex maximus) zapewniał mu zwierzchnictwo nad sprawami kultu. Wprawdzie w roku 23 p.n.e. Oktawian zrezygnował z władzy konsula, ale otrzymał tzw. imperium mains, na mocy którego sprawował on naczelne dowództwo nad wojskiem. Wiązał się z tym tytuł imperatora, jaki wcześniej zwycięskie wojska nadawały swojemu wodzowi. W zasadzie, jak zostało wyżej powiedziane, armia była najważniejszym oparciem władzy Augusta. Cesarz występował jako pierwszy z senatorów (princeps senatus) i uchodził za pierwszego obywatela (princeps civium). Od tego tytułu wywodzi się prawdopodobnie nazwa pryncypatu. Ponadto senat nadawał Oktawianowi tytuł Augustus i Divi filius, uświęcając jego osobę oraz honorowy tytuł ojca ojczyzny (pater patriae). Oktawian otrzymał poza tym szereg nadzwyczajnych pełnomocnictw do których należało m.in.: układanie listy senatorów (po przyjęciu dawnych funkcji cenzorów), zaopatrzenie miasta w zboże, prowadzenie polityki międzynarodowej, prawo zalecania swych kandydatów na urzędy, równoznaczne z nominacją (ius commendationis). Należy pamiętać, że znaczenie i wpływy polityczne Augusta daleko przewyższały władzę wynikającą z kumulacji republikańskich magistratur. Źródłem wielu nadzwyczajnych uprawnień powierzonych Oktawianowi była jego auctoritas, czyli moralny autorytet działalności politycznej. Niektórzy uważają jednak, żc faktyczny zakres władzy Augusta wynikał nie tyle z uznania autorytetu i cech osobistych cesarza, ile z wyniesienia go ponad innych obywateli, połączenia uprawnień wymienionych urzędników, przy-
Godność najwyższego kapłana
Imperium maius
Imperator
Princeps senatus Princeps civium
Augustus Divi filius
Pater patriae
Pełnomocnictwa nadzwyczajne
Auctoritas
110
Rozszerzenie władzy cesarskiej
Rozporządzenia (konstytucje) cesarskie:
Mandaty
Edykty
Dekrety
Reskrypty
Państwo niewolnicze
znanych mu tytułów, rozwinięcia zręcznej propagandy i otoczenia osoby princepsa nimbem boskości, a nade wszystko z uwarunkowań politycznych i społecznych okresu poprzedzającego wprowadzenie pryncypatu. W późniejszym okresie senat przyznawał cesarzom jeszcze rozleglejszą władzę niż ta, którą miał Oktawian. Uzyskali oni m.in. prawo nadawania obywatelstwa, rozstrzygania o wojnie i pokoju, zawierania przymierzy, najwyższe sądownictwo w sprawach cywilnych i karnych oraz prawo wydawania rozporządzeń (constitutiones). Rozporządzenia te w okresie późnego pryncypatu stały się jedynym źródłem prawa stanowionego. Rozróżniamy 4 rodzaje rozporządzeń cesarskich: mandaty (mandatu), edykty (edicta)> dekrety (decreta) i reskrypty (rescripta). Mandaty — były to instrukcje dla namiestników prowincji i innych urzędników cesarskich. Regulowały one działalność poszczególnych urzędników, ale mogły też wiązać ludność podległą danemu urzędnikowi. Największe znaczenie miały mandaty wydawane w dziedzinie prawa administracyjnego i karnego. Edykty — rozporządzenia wydawane na mocy przysługującego im ius edicendi. W przeciwieństwie do edyktów republikańskich magistratur, mogły one obowiązywać za życia cesarza, a także za panowania jego następców, jeżeli nie zostały przez nich uchylone. Dekrety — były to orzeczenia sądowe wydawane przez cesarza sprawującego najwyższe sądownictwo, bądź wydawane jako odwołania od wyroków urzędników. Reskrypty — odpowiedzi cesarza udzielane na pi-
111
Państwo rzymskie
śmie na skierowane do niego zapytania urzędników lub osób prywatnych w kwestiach spornych lub budzących wątpliwości prawne. Słabością tego ustroju był brak prawnego uregulowania następstwa po zmarłym cesarzu. August usynowił Tyberiusza, ażeby ten jako spadkobierca dziedziczył także władzę princepsa. Władza ta jednak miała charakter czysto osobisty i została powierzona Oktawianowi przez naród. Tak więc mimo, że Tyberiusz został przez senat wybrany kolejnym cesarzem, koncepcja Augusta nie miała żadnej mocy prawnej. W przyszłości przekazywanie władzy następować będzie poprzez dziedziczenie, wybór następcy na podstawie adopcji bądź ustanowienie współregenta za życia panującego cesarza. Nieregulowana zasada sukcesji władzy była powodem szeregu poważnych konfliktów w czasie trwania pryncypatu. 3.2.2.
Centralne organy kolegialne
Podstawowym uprawnieniem zgromadzeń stał się teraz wybór urzędników republikańskich, godności ich jednak przeradzały się w okresie pryncypatu w funkcje tytularne. Komicja, tracąc stopniowo swoje dawne znaczenie funkcjonowały do końca pierwszego stulecia. Ostatnią znaną ustawą uchwaloną na zgromadzeniu ludowym jest lex agraria z 96 r. p.n.e. wydana za czasów cesarza Newry, który powrócił do dawnej idei kolonizacji, to jest wykupowania ziemi wielkich posiadaczy i parcelowania jej między bezrolnych. Od II wieku n.e. w miejsce działalności ustawodawczej zgromadzeń weszło faktycznie ustawodawstwo senatu. Zgromadzenia ludowe odrodziły się na krótko prawdopodobnie w połowie III wieku za panowania Aleksandra Sewerusa w nowej, bliżej nieznanej formie.
Zgromadzenia ludowe Znaczenie zgromadzeń ludowych w okresie pryncypatu
112
Senat i jego znaczenie w okresie republiki
Zarząd skarbem republiki
Rola senatu w zakresie powoływania magistratur
Wzrost znaczenia senatu w okresie interregnum
Państwo niewolnicze
W obecnym okresie znacznie wzrosły uprawnienia senatu. Jako główny element republikańskiej fasady, senat, w początkowym okresie pryncypatu sprawował szerokie funkcje ustawodawcze, sądowe i administracyjne. Już za czasów Augusta uważano, że uchwały senatu mają moc ustawy obowiązującej, a wraz z zanikiem zgromadzeń ludowych władza prawodawcza komicjów przeszła faktycznie na senat. Stopniowo przeszły na senat także wybory magistratur, na które jednak decydujący wpływ miał cesarz. Mógł on oficjalnie zalecać swoich kandydatów. Senat zarządzał również skarbem republiki (aerarium), ale znaczna część dochodów płynęła teraz do skarbca cesarskiego (fiscus). Niektórzy autorzy uważają, że w okresie pryncypatu występowała diarchia czyli dwuwładza cesarza i senatu. W istocie senat tracił stopniowo swoje znaczenie, stając się powolnym narzędziem w ręku imperatorów. W rzeczywistości zdecydowana większość uchwał senatu zapadała z inicjatywy i na wniosek cesarza. Posiadał on nie tylko prawo zwoływania senatu i prawo sprzeciwu wobec jego uchwał, ale również przejmując uprawnienia cenzora, faktycznie sam ustalał skład senatu. W III w. n.e. uprawnienia ustawodawcze senatu przeszły całkowicie na cesarzy Senat posiadał również uprawnienia w zakresie powoływania magistratur, władzę sądową oraz administracyjną. Jednakże w wykonywaniu swoich funkcji pozostawał on pod ścisłą kontrolą władcy. Należy podkreślić, że rola senatu wzrastała w momencie śmierci cesarza, bowiem mimo utartego zwyczaju desygnacji następcy za życia cesarza poprzez adopcję lub wybór współrządcy, do senatu należała formalnie decyzja o wyborze nowego władcy i przyznaniu mu jego uprawnień (lex de imperium). Od
113
Państwo rzymskie
uchwały senatu zależało również, czy zmarły cesarz zaliczony będzie w poczet bogów. W razie potępienia pamięci zmarłego, senat uchylał wszystkie wydane przez niego akty prawne. Organem konkurującym z senatem była Rada cesarska, początkowo zwoływana dorywczo, stale występująca od czasów Hadriana. Składała się ona z doradców cesarskich rekrutujących się spośród najwybitniejszych senatorów, urzędników i uczonych prawników. Do rady należało przede wszystkim ostateczne formułowanie wszelkich aktów ustawodawczych i wykładania ustaw. Posiadała również uprawnienia administracyjne i sądowe. 3.2.3.
Rada cesarska
Magistratury
Konsulowie. Urząd ten utrzymywał się, tracąc jednak swoje znaczenie najważniejszej magistratury w państwie. Konsulów wybierano na krótkie okresy 4, a nawet 2 miesiące, głównie do formalnego przeprowadzenia pewnych czynności (m.in. zapisy testamentowe, ustanawianie fideikomisów, wyzwoleń). O d czasów Nerona w zasadzie mianowani byli przez cesarza. W okresie pryncypatu konsulat stopniowo przekształcał się w funkcję tytularną, którą imperator powierzał osobom ze swego otoczenia. Mimo coraz bardziej honorowego raczej znaczenia, urząd pozostawał nadal atrakcyjny ze względu na perspektywy sprawowanych po nim funkcji. Namiestnictwo w prowincjach powierzano zazwyczaj byłym konsulom. Dla nich zastrzeżonych było kilka nowych, wyższych urzędów cesarskich.
Ograniczenie zakresu kompetencji dawnych urzędników republikańskich
Pretorzy. Początkowo utrzymali oni w zasadzie kompetencje w zakresie sądownictwa w sprawach cywilnych. Z czasem tracili swoje uprawnienia na rzecz
Pretorzy
Konsulowie
114
Edictum perpetuum Cenzorzy
Edylowie
Kwestorzy
Vigintisexviri
Trybuni ludowi
Wyżsi urzędnicy cesarscy Powstanie i zasady biurokracji cesarskiej Wybór urzędników przez cesarza
Wynagrodzenie za służbę
Państwo niewolnicze
nowych urzędników cesarskich, zachowując prawo sądzenia szczegółowo oznaczonych spraw. Przewodniczyli w niektórych sądach m.in. w sądach centumwiralnych dla spraw spadkowych. Po wydaniu za panowania cesarza Hadriana w roku 132 n.e. edictum perpetuum utracili oni prawo wydawania edyktów. Cenzorzy. W zasadzie zaprzestali wykonywać swoje uprawnienia odkąd cesarz przejął je jako censor perpetuus (84 r. n.e.). Edylowie. Urzędnikom tym, którzy zachowali częściowo uprawnienia sądowe w sprawach dotyczących handlu, powierza się głównie czynności policyjne. Od początku III w. n.e. przestano wybierać edylów. Kwestorzy. Liczbę kwestorów zredukowano z 40 do 20, wprowadzając urząd kwestora przy boku cesarza (quaestor candidatus principis). Vigintisexviri. August ograniczał liczbę tych urzędników do 20 (w wyniku tego zmieniono ich nazwę na vigintiviri). Trybuni ludowi. Trybunat stracił swoje znaczenie wobec dożywotniej władzy trybunackiej imperatora. Od III w. n.e. zaprzestano wybierać trybunów plebejskich. Z biegiem czasu dawne instytucje republikańskie traciły znaczenie na rzecz nowego zbiurokratyzowanego aparatu, podporządkowanego cesarzowi. Dawne magistratury utraciły większość swoich kompetencji na rzecz urzędników cesarskich, wyznaczonych przez władcę do wykonania ściśle określonych zadań i tylko przed nim odpowiedzialnych. Urzędnicy ci jako mandatariusze sprawowali władzę w imieniu cesarza, od którego otrzymywali wysokie wynagrodzenie za swą służbę.
115
Państwo rzymskie
W zasadzie zerwano również z kolegialnością urzędów i ius intrecessionis. Za czasów Hadriana (117-138 r. n.e.) dokonano reorganizacji administracji cesarskiej, która tracąc swój dworski charakter i stając się instytucją państwową, opierała się przede wszystkim na osobach posiadających odpowiednie kwalifikacje. Do głównych urzędników cesarskich należeli:
Zanik zasady kolegialności
- Praefectus pretorio — początkowo dowódca przybocznej straży cesarskiej czyli gwardii pretorianów, później uzyskał także uprawnienia administracyjne i jurysdykcyjne w sprawach cywilnych i karnych. Od czasów Aleksandra Sewera (222- 235 r. n.e.) prefekt pretorio mógł wydawać rozporządzenia nie sprzeciwiające się ustawom i konstytucjom cesarskim.
Praefectus pretorio
- Praefectus urbi — pierwotnie sprawujący swój urząd w razie nieobecności cesarza w Rzymie. Odpowiadał za utrzymanie porządku i bezpieczeństwa w mieście, uzyskując z czasem uprawnienia sądowe, najpierw w sprawach karnych, a następnie cywilnych.
Praefectus urbi
- Praefectus annonae — odpowiadał za dostarczenie do Rzymu odpowiedniej ilości zboża, jego rozdział i kontrolę cen. W zakresie powierzonych mu zadań wykonywał jurysdykcję karną i cywilną m.in. w sprawach handlu, spekulacji, transportu i lichwy.
Praefectus annonae
- Praefectus vigilum — urząd ustanowiony w celu zapewnienia bezpieczeństwa w Rzymie (szczególnie w nocy). Sprawował również sądownictwo karne w sprawach o podpalenie, kradzież i rabunek.
Praefectus vigilum
116
Prefekt Egiptu
Państwo niewolnicze
Spośród urzędników funkcjonujących w prowincjach, szczególne znaczenie miał prefekt Egiptu, posiadający bardzo szerokie uprawnienia. 3.2.4.
Aerarium populi romani
Fiscus principis
Patrimonium Caesaris
Do skarbu z okresu republikańskiego określanego jako aerarium populi romani, którego zarząd spoczywał w rękach senatu, wpływały dochody z prowincji senatorskich. 2 biegiem czasu traci on swoje znaczenie na rzecz stworzonego przez Oktawiana skarbu cesarskiego (fiscus principis, fiscus Caesaris). Do tego skarbu wpływały wszelkie dochody z prowincji cesarskich, a z czasem również sumy pochodzące z prowincji senatorskich. Ponadto istniał oddzielny skarb związany z odrębnym majątkiem cesarza, patrimonium Caesaris, którym dysponował on w drodze aktów prywatno-prawnych. Część tego majątku przypadała po śmierci władcy jego spadkobiercom. 3.2.5.
Municypia i kolonie
Prowincje senatorskie i cesarskie
Namiestnicy
Skarbowość
Zarząd Italii i prowincji
Municypia i kolonie w Italii posiadały nadal szeroki samorząd, tj. senat, zgromadzenia i urzędy wzorowane na analogicznych organach rzymskich. Od początku II wieku samorząd ten ograniczany był przez powoływanie specjalnych urzędników cesarskich, tzw. kuratorów, sprawujących funkcje kontrolne. W II i m wieku Italia straciła część przywilejów, zwłaszcza wojskowych i podatkowych, które odróżniały ją od prowincji. Oktawian podzielił prowincje na senatorskie i cesarskie. Prowincji senatorskich było 10. Formalnie znajdowały się one pod władzą senatu, który mianował namiestników, prokonsulów sprawujących władzę administracyjną i sądową. Prokonsul nie dowo-
Państwo rzymskie
dził wojskiem. Do pomocy, zwłaszcza w sprawach sądowych, mianował senat, na wniosek namiestnika tzw. legatów. W zakresie administracji skarbowej namiestnikom pomocy udzielali kwestorzy, wybierani w Rzymie i kontrolowani przez cesarza. Namiestników, najpierw 12, a od czasu Trajana 40 prowincji cesarskich, wyznaczał władca, który powoływał również odpowiedzialnych tylko przed nim urzędników skarbowych tzw. prokuratorów. Namiestnicy w prowincjach cesarskich posiadali zarówno władzę cywilną jak i wojskową. Już od czasów cesarza Klaudiusza (I poł. I w. n.e.) stało się regułą nadawanie obywatelstwa rzymskiego poszczególnym mieszkańcom prowincji, zwłaszcza żołnierzom po odbyciu służby wojskowej i ich rodzinom. Późniejsi cesarze nadawali je niekiedy całym miastom, a nawet prowincjom (np. cesarz Wespazjan (69-79 n.e.) ofiarował rzymskie obywatelstwo wszystkim miastom w Hiszpanii). Wreszcie cesarz Karakalla rozciągnął w r. 212 n.e. rzymskie prawa obywatelstwa na wszystkich wolnych mieszkańców Cesarstwa. Jakkolwiek właściwym celem tego edyktu (constitutio Antoniniana) było rozciągnięcie na całe państwo pewnych podatków bezpośrednich, które płacili tylko obywatele rzymscy, stanowił on zarazem uwieńczenie procesu integracji wolnej ludności Imperium i zwycięstwo idei ponadnarodowego państwa.
3.3.
117
Konstytucja
KarakaMl z r
Kryzys pryncypatu
Stopniowy wzrost sprzeczności pomiędzy reliktami urządzeń republikańskich zachowanych w okresie pryncypatu, a dążeniami cesarzy do uzyskania władzy niczym nieograniczonej zaznaczył się wyraź-
Przyczyny upadku pryncypatu
Państwo niewolnicze
118
Anarchia wojskowa
Przejawy kryzysu
nie już pod koniec II wieku n.e. O kryzysie jednak dotychczasowej formy ustroju państwa można mówić w odniesieniu do I potowy III wieku, zwłaszcza po roku 235 n.e., kiedy zamordowany został przez zbuntowanych żołnierzy z prowincji naddunajskich, ostatni przedstawiciel dynastii syryjskiej, Aleksander Sewerus. Odtąd zaczęła się anarchia wojskowa, która trwała blisko pół wieku. Zdarzało się, że obwoływano kilku cesarzy w kilku częściach państwa równocześnie, zwalczających się wzajemnie. Napór Germanów, Partów, oraz szczególnie groźne najazdy perskie, spowodowały poważne zagrożenie zewnętrzne państwa. Szereg miast, w tym również Rzym otoczono murami obronnymi. W ostatniej fazie pryncypatu imperium przeżywało również wielkie trudności wewnętrzne. Kryzys polityczny, społeczny, gospodarczy i religijny nie sprzyjał stabilizacji władzy. Przeżywanie się systemu niewolniczego, stopniowa utrata znaczenia i wyludnienie Italii, zubożenie ludności, upadek handlu i rzemiosła, nasilenie ucisku fiskalnego, dewaluacja pieniądza, wzrost cen, ustawiczne walki o tron, o obsadzie którego decydowały coraz częściej poszczególne armie, przeznaczanie wszystkich dochodów państwa na wojsko, próby usamodzielnienia się poszczególnych prowincji — to tylko niektóre symptomy śmiertelnej choroby pryncypatu, która nieuchronnie przybliżała kres „republikańskiego cesarstwa".
4.
Cesarstwo rzymskie (III - IV w.)
W II połowie III w. Cesarstwu Rzymskiemu z zewnątrz zagrażały szczepy germańskie, zagrożeniem zaś wewnętrznym były powstania niewolników i ko-
119
Państwo rzymskie
lonów. Wraz ze stopniowym upadkiem Zachodu centrum polityczne państwa przesuwało się na Wschód do założonego nad Bosforem Nowego Rzymu — Konstantynopola, który od 330 r. stał się stolicą. Na rozległych terenach trudno było utrzymać jedność gospodarczą i administracyjną. Toteż cesarze rzymscy zostali zmuszeni do wprowadzenia w imperium zmian oi^anizacyjnych. Reformy podjął cesarz Dioklecjan (284-305), a kontynuował je cesarz Konstantyn I zwany Wielkim (306-337). Ze względu na osłabienie powiązań między poszczególnymi częściami Cesarstwa zreformowany został przede wszystkim ustrój państwa: - dotychczasowy princeps uzyskał nowy tytuł „dominus" (pan, bóg), co miało być krokiem do wprowadzenia boskiego kultu cesarza. Od nowego tytułu dla formy rządów sprawowanych w Cesarstwie od przełomu III/IVw. przyjęło się określenie „dominat";
Reformy Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego
Dominat
- panującemu należał się wiernopoddańczy posłuch, wszelki sprzeciw, zwłaszcza odmowę składania ofiar, traktowano jako przestępstwo obrazy majestatu; - władza cesarska podzielona została pomiędzy cztery osoby — tzw. tetrarchia. Sam Dioklecjan, zarządzający częścią wschodnią Cesarstwa, przyjął sobie współregenta — Maksymiliana, któremu powierzył zachodnią część ze stolicą w Mediolanie. Obaj nosili tytuł „augustus". Tetrarchia nie wprowadziła formalnego podziału terytorialnego państwa i w zasadzie wszyscy czterej cesarze mieli władzę nad całością Imperium. Był to zatem podział funkcji rządzenia, władzy naczelnej
Tetrarchia
Podział funkcji rządzenia państwem
120
Państwo niewolnicze
na określonym obszarze, a nie państwa. Podział ten legł w niedalekiej przyszłości u podstaw faktycznego podziału państwa na część wschodnią i zachodnią.
Kontynuacja reform za panowania Konstantyna
W założeniu pierwotnym wszystkie akty prawne obowiązywać miały w całym Cesarstwie. Rychło jednak doszło do złamania tej zasady. Każdy z augustów dobierał sobie współrządcę z tytułem cezara. Okres rządów obydwu augustów przewidziany był na 20 lat, po czym każdy z nich miał ustąpić, a miejsca te zajmowali cezarowie, którzy mianować mieli nowych współrządców. Podział ten załamał się już na początku IV w. W 324 r. Konstantyn zjednoczył władzę w swoim ręku: - administrację oparto na zasadzie i biurokratyzmu;
centralizmu
- kontynuując reformy zapoczątkowane przez cesarza Galliena (253-268 r.) oddzielono władzę wojskową od cywilnej. Za Konstantyna praefectus praetorio faktycznie utracił uprawnienia wojskowe; - u boku cesarza powstał kolegialny organ doradczy — Święty Konsystorz o fachowym składzie; - urzędnicy centralni sprawowali władzę w imieniu cesarza, pochodzili z nominacji i w każdej chwili mogli być odwołani; - wydzielone zostały urzędy terytorialne — administracja terenowa oparta została na zasadzie hierarchicznej. Państwo podzielone zostało na prefektury (Rzym, Konstantynopol i 4 terytorialne), te na diecezje, prowincje i civitas. W civitas, najmniejszej jednostce podziału terytorialnego, funkcjonował samorząd;
Państwo rzymskie
121
- w 305 r. zwiększono liczbę prowincji z 48 do 120, aby ograniczyć uprawnienia zarządców: - wprowadzono pełnowartościową monetę oraz taryfę cen maksymalnych na towary i usługi dla zahamowania inflacji. Za przekroczenie wyznaczonych cen groziła kara śmierci; - zmiany w systemie podatkowym: oprócz nowych podatków zamieniono część opłat pieniężnych na świadczenie w naturze; - w wojsku: podział armii na oddziały przygraniczne i rezerwowe oraz przymusowy pobór rekruta, prawie dwukrotny wzrost liczebności armii; - stworzono przymusowy system zamkniętych stanów zawodowych, do których przynależność była dziedziczna. Przymus dotyczył kupców i rzemieślników, danin i świadczeń; - przymus zawodowy objął także wieś i spowodował przywiązanie kolonów do ziemi. W związku z tym status kolona również stał się dziedziczny. 4.1.
Stosunki społeczne
Ludność Cesarstwa dzieliła się na uprzywilejowanych (honestiores) i pozostałych, nie korzystających z przywilejów (humiliores). Do honestiores należała przede wszystkim grupa senatorów (ordo senator ius), stojąca najwyżej w strukturze społecznej. Godność senatorska była dziedziczna. Obok senatorów dziedzicznych pojawiła się godność senatorska z nadania cesarskiego. Nabycie godności senatorskiej wiązało się z piastowaniem niektórych stanowisk cywilnych lub wojskowych. Posiadający honorowy tytuł senatora nie zasiadali w senacie.
Honestiores
Stan senatorski
122
precarium
Humiliores
Koiegia zawodowe
Państwo niewolnicze
Senatorowie posiadali liczne przywileje zwalniające ich od ciężarów, które obciążały inne grupy społeczne, a także przywileje sądowe. W miarę słabnięcia władzy cesarskiej senatorowie, zwłaszcza w Cesarstwie Zachodniorzymskim, odgrywali dużą rolę w życiu publicznym. Podstawą materialną potęgi należących do tego stanu były ogromnych rozmiarów posiadłości ziemskie. Posiadłości te rozrastały się jeszcze dzięki rozwojowi instytucji patronatu {precarium), poprzez którą własność ziemi pojedynczej osoby lub całej wsi, która oddawała się w opiekę możnemu, przechodziła na wielkiego właściciela ziemskiego. Chłop korzystał tylko z prawa użytkowania z zastrzeżeniem zwrotu ziemi. Za prawo własności oddający się w opiekę korzystał z takich przywilejów, jakimi cieszyły się posiadłości możnych Możni przejmowali także ziemię chłopów, którzy nie byli w stanie spłacić zaciągniętych długów. Cesarze wielokrotnie zakazywali takich praktyk, zawsze jednak bezskutecznie, tym bardziej, że polityka cesarzy nie była konsekwentna — często sami nadawali przywileje możnym, głównie po to aby ich sobie zjednać. Prócz senatorów do honestiores należeli także średni właściciele ziemscy oraz dekurionowie, członkowie najwyższych organów w miastach. Do humiliores należeli kupcy, rzemieślnicy, drobni właściciele ziemscy oraz koloni. Kupcy i rzemieślnicy przymusowo zrzeszeni byli w kolegiach, związkach o charakterze zawodowym. N a kolegiach spoczywała odpowiedzialność za uiszczenie podatków. Względami fiskalnymi podyktowany był więc przymus przynależności do kolegium. Z czasem przynależność ta stała się dziedziczna.
Państwo rzymskie
Wśród ludności wiejskiej przeważali koloni, dzierżawiący w zamian za czynsz ziemię małorolni lub bezrobotni chłopi, wyzwoleńcy lub niewolnicy. Ta grupa ludności pozbawiona była swobody przesiedlania się a w IV w. została przytwierdzona do ziemi. Wśród kolonów rozróżniano wolnych, niewolnych i przypisańców. Wolni otrzymywali od pana ziemię w dzierżawę, natomiast inwentarz mieli własny. Przypisańcy (adscripticii) nie mieli ani ziemi, ani inwentarza. Z chwilą przytwierdzenia kolonów do ziemi niemożliwą stała się swobodna alienacja ziemi bez kolonów. W II połowie IV w. ograniczono swobodę dysponowania przez kolonów własnym mieniem. Przynależność do grupy kolonów stała się dziedziczna. Stopniowo zacierała się różnica między kolonami a niewolnikami. Od III w. szeregi kolonów zwiększały się o wolnych chłopów. Zarówno kolonowie jak i wolni chłopi znaleźli się w zależności osobistej od właścicieli ziemi, którą uprawiali. Kiedy ustały wojny zaborcze, ustał także napływ niewolników. W położeniu tej grupy ludności zaznaczyła się pewna poprawa. Często niewolników osadzano na ziemi i wówczas znajdowali się w sytuacji zbliżonej do kolonów. Szczególnie surowo karani byli niewolnicy, którzy dopuścili się ucieczki. Zbiegostwa niewolników dotyczyły liczne konstytucje cesarskie. Ze względu na małą wydajność pracy niewolników zniesiono dawne ograniczenia odnoszące się do ich wyzwolenia (zwłaszcza że wyzwolenie przynosiło panu korzyści w postaci opłaty).
123
Koloni
Różne kategorie kolonów: Wolni Niewolni Przypisańcy
Niewolnicy
Państwo niewolnicze
124
4.2. 4.2.1. Zakres władzy cesarskiej
Cesarz
Cesarz był panem w stosunku do wszystkich, nieograniczonym i nieodpowiedzialnym (dominus). Ceremoniał dworski a także traktowanie panującego jako boga przejęto z despotii wschodniej, głównie z państwa perskiego. Pod wpływem chrześcijaństwa panującego zaczęto uważać za zastępcę Boga na ziemi. Następstwo tronu oparto na zasadzie dziedziczności, z tym iż często o faktycznej obsadzie decydowała armia. Po podziale państwa w 395 r. jego jedność miała znaleźć odzwierciedlenie w jednolitym prawie. Na to jednak, by prawo obowiązywało w obydwu częściach musieli zgodzić się dwaj cesarze. Ostatnią kodyfikacją, która obowiązywała w obydwu częściach Cesarstwa był Kodeks Teodezjusza z 438 r. W otoczeniu cesarz znajdowała się rozbudowana administracja centralna — palatium sacrum. 4.2.2.
Senat w okresie dominatu
Ustrój polityczny
Organy centralne
Jeszcze w okresie pryncypatu senat zmienił zasadniczo swoje oblicze. Stało się to głównie dlatego, że o jego składzie zaczął decydować w dużym stopniu sam cesarz powołując na jego członków wyłącznie osoby wywodzące się z honestiores. W epoce dominatu, wobec faktycznej dziedziczności stanu senatorskiego w zachodniej części cesarstwa, senat rzymski zachował swój arystokratyczny charakter, podczas gdy w senacie wschodnim dużą rolę odgrywali również ludzie niższego pochodzenia mianowani przez władcę. Jeden senat istniał w Rzymie, a drugi w Konstantynopolu. Organ ten pełnił role rady cesarskiej, szcze-
Państwo rzymskie
125
golnie, gdy aktualny cesarz był silną indywidualnością. Znaczenie senatu wzrastało w okresach osłabienia bądź upadku władzy cesarskiej. W rzeczywistości rola senatu sprowadzała się do pełnienia funkcji rady miejskiej Rzymu i Konstantynopola. Oddzielenie władzy cywilnej od wojskowej miało osłabić pozycję wyższych urzędników. Urzędy dzieliły się na centralne i lokalne. Wszyscy urzędnicy zostali podzieleni na rangi. Urzędnicy niżsi podporządkowani byli wyższym. Każdy urzędnik miał własną kancelarię (iofficium). Z urzędami związane były tytuły. O d Konstantyna W. zasłużonym urzędnikom nadawano godność patrycjusza, z czym wiązało się dożywotnio szlachectwo. Wszyscy urzędnicy pobierali pobory. Urzędników mianował cesarz: cywilnych na czas ograniczony, wojskowych najczęściej z pominięciem ograniczenia czasowego. Każdy kto został mianowany na urząd musiał uiścić opłatę, co przypominało kupno urzędu. Z dawnych urzędów zachowali się konsulowie, pretorzy, kwestorzy, z tym iż ich uprawnienia były już niewielkie. W administracji centralnej pojawili się nowi urzędnicy: minister dworu (magister officiorurn) — kierownik kancelarii cesarskiej, który kierował polityką zagraniczną oraz sprawował nadzór nad administracją lokalną; kanclerz — urzędnik wpływający w dużym stopniu na kształt ustawodawstwa, opracowywał bowiem projekty ustaw, przewodniczył także sądowi cesarskiemu; minister skarbu; minister domen, do którego należał zarząd prywatnym majątkiem cesarza, wielki szambelan, zarządzający dworem. Prócz tego wyznaczani byli funkcjonariusze dla spraw specjalnych (agentes).
Administracja
Rozbudowa i utrwalenie zarządu centralnego państwa
126
Święty Konsystorz
Państwo niewolnicze
Najwyżsi urzędnicy wchodzili w skład przybocznej rady cesarskiej — konsystorza, która rozważała ważne sprawy z dziedziny administracji państwowej oraz sprawy sądowe, w których cesarz osobiście miał wydać wyrok. Stanowisko konsystorza nie wiązało jednak cesarza. Od połowy V w. konsystorz pod przewodnictwem kanclerza funkcjonował jako sąd apelacyjny. 4.2.3.
Administracja lokalna
Nowy podział administracyjny państwa
Nowy podział administracyjny państwa, zapoczątkowany przez Dioklecjana i przeprowadzony przez Konstantyna, zerwał ze starym podziałem na prowincje. Poprzednio na czele każdej prowincji stał namiestnik, który sprawował zarząd zarówno cywilny, jak i dowództwo wojskowe. Niekiedy, zwłaszcza w czasie zamieszek lub osłabienia pozycji imperatora, jego rozległa władza stawała się groźna dla cesarza. Obecnie w zasadzie zostały im odebrane uprawnienia wojskowe.
Prefektury
Na czele każdej z czterech prefektur, na które zostało podzielone państwo (2 na wschodzie i 2 na zachodzie), stał praefeclns praetorio, namiestnik który prócz władzy administracyjnej i sądowniczej miał prawo wydawania rozporządzeń. Prefektury dzieliły się na diecezje (było ich 12, następnie 15), na czele których stali wikariusze. Po 535 r. godność ta została zniesiona. Diecezje dzieliły się na prowincje (było ich 96, następnie w V w. 120), na czele z namiestnikiem z tytułem prezesa lub rektora. Jedna lub kilka prowincji stanowiły okręg wojskowy, w którym władzę wojskową sprawował dux. Na oddzielnych zasadach oparta była administracja Rzymu i Konstantynopola. Oba te miasta two-
Diecezje
Prowincje
Okręgi
127
Państwo rzymskie
rzyły odrębne prefektury na czele z prefektami, którzy sprawowali też kontrolę nad handlem i rzemiosłem oraz aprowizacją. W miastach ograniczony został samorząd. Obywatelami gminy miejskiej byli tylko wolni jej mieszkańcy. Organami gminy były: ogólne zgromadzenie, kuria — rada miejska i urzędnicy municypalni. Kuria zarządzała majątkiem miejskim i sprawowała nadzór nad urzędnikami. Do zadań kurii należał rozdział podatków przypadających na gminę. Za wpływ ustalonej sumy podatków członkowie kurii — dekurionowie, odpowiadali własnym majątkiem. Stąd, mimo przywilejów jakie łączyły się z piastowaniem godności dekuriona (należeli m.in. do grupy honestiores), pełnienie tej funkcji było ciężarem, od którego starali się uwolnić, m.in. przez wstąpienie do wojska. Aby uniemożliwić takie praktyki wprowadzono dziedziczność godności dekuriona (pierwotnie była ona dożywotnia), a zamożniejszych mieszkańców miast zmuszano do objęcia tej godności. Dla ochrony praw uboższych grup ludności na początku IV w. utworzony został urząd defensora, który przyjmował skargi na nadużycia urzędników oraz sprawował sądownictwo w drobnych sprawach. Początkowo obsadzony przez prefekta, później przez biskupa i przedstawicieli mieszkańców, urząd ten w Vw. stracił na znaczeniu.
4.2.4.
Sądownictwo
Sądownictwo połączone było z władzą administracyjną. Jeden organ rozpatrywał też sprawy cywilne i karne (istniały tylko pewne odrębności proceduralne). Oddzielone zostało tylko sądownictwo wojskowe w związku z wydzieleniem władzy wojsko-
Organizacja samorządu miast
Dekurionowie
Defensor
128
Hierarchia sądów w okresie dominatu
Wzrost znaczenia sądownictwa kościelnego
Państwo niewolnicze
wej. Rozpatrywanie spraw osób cywilnych przez sądy wojskowe było zabronione. Odpowiednio do hierarchii urzędów, sądownictwo zbudowane zostało na zasadzie instancyjności, tzn. od wyroku wydanego przez organ niższej instancji można było złożyć apelację do instancji wyższej. Sądem I instancji był namiestnik w prowincji. Od jego wyroku można było odwoływać się do wikariusza, od wikariusza do prefekta. Tylko od wyroku prefekta nie przysługiwało odwołanie do cesarza, ponieważ sądził on w zastępstwie cesarza. Od czasów Konstantyna I znaczenie zaczęło zdobywać sądownictwo kościelne, sprawowane przez biskupa. Biskup występował w charakterze sędziego polubownego (obydwie strony musiały zgodzić się na poddanie sporu do rozstrzygnięcia biskupowi), a wyrok jego korzystał z tej samej mocy prawnej, z jakiej korzystał wyrok sądu świeckiego. Od wyroku biskupa nie przysługiwało odwołanie. Sąd biskupa dysponował niezwykle skutecznym środkiem egzekucyjnym stosowanym wobec strony, która nie poddała się wyrokowi — klątwą. 4.2.5.
Reformy skarbowe Dioklecjana
Rozwinięty system podatkowy
Skarbowość
Reforma monetarna przeprowadzona przez Dioklecjana (wprowadzenie do obiegu pełnowartościowej monety złotej, srebrnej i brązowej) nie zlikwidowała inflacji i panującego chaosu gospodarczego. Reforma podatkowa łączyła podatek gruntowy z pogłównym. Podatek ten (annona) przeznaczony był na utrzymanie wojska i armii urzędników. Płacili go koloni i niewolnicy. Podatek od posiadłości ziemskich płacili też senatorzy. Pogłównym obciążona była ludność miejska. Brzemię podatków, które wzrastały w miarę rozrastania się biurokracji, ar-
129
Państwo rzymskie
mii i dworu, obciążało głównie chłopów i kolonów. Mimo reform Dioklecjana, które miały sprawiedliwie rozłożyć podatki, stan senatorski otrzymywał ulgi i zwolnienia. Kupcy i rzemieślnicy płacili podatek przemysłowy, który także wzrastał, co powodowało ucieczkę tych grup społecznych z miasta. 4.2.6.
Wojskowość
W okresie dominatu rozrosła się armia rzymska, która już w czasie rządów Dioklecjana liczyła ok. 1/2 min żołnierzy. Została ona podzielona na oddziały stałe, które strzegły granic oraz oddziały doborowe, przeznaczone do walki w miejscach zagrożenia. Osobę cesarza strzegła specjalnie szkolona gwardia. W końcu IV w. przewagę w armii uzyskali żołnierze pochodzenia germańskiego. Stanowiska oficerskie nie były już obsadzane wyłącznie osobami wywodzącymi się ze stanu senatorskiego. Najwyższe stanowiska oficerskie stały się dostępne za odwagę i zasługi niezależnie od pochodzenia. Dzięki temu armia uległa barbaryzacji i demokratyzacji. 4.3.
Ucisk fiskalny
Nowy system organizacji wojskowej
Barbaryzacja i demokratyzacja armii
Podział imperium i upadek cesarstwa Zachodniorzymskiego
Reformy Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego nie zapobiegły upadkowi państwa. W 330 r. stolicę państwa, a tym samym punkt ciężkości jego zarządu przeniesiono do Konstantynopola. Od 380 r. Konstantynopol stał się siedzibą cesarzy wschodniorzymskich. Ostatecznie podział państwa na Cesarstwo Zachodniorzymskie i Wschodniorzymskie utrwalił się od 395 r. kiedy Teodozjusz I przekazał władzę dwom synom: Arkadiuszowi
Utrwalenie się podziału państwa na część zachodnią i wschodnią (od 395 r.)
130
Upadek cesarstwa Zachodniorzymskiego
Przywrócenie panowania cesarzy wschodniorzymskich w Italii
Państwo niewolnicze
nad częścią wschodnią, Honoriuszowi nad zachodnią. Cesarstwo Zachodniorzymskie częściej narażone było na najazdy Germanów. Dwukrotnie Germanie zajęli Rzym: w 410 i 455 r. Z tego powodu stolicę Cesarstwa Zachodniorzymskiego przeniesiono do Rawenny, która bardziej nadawała się do obrony. Cesarstwo Zachodniorzymskie traciło znaczne części swoich terenów na rzecz germańskich państw szczepowych: Wizygoci zajęli Galię, a następnie przenieśli się Półwysep Pirenejski; Wandalowie zajęli północną Afrykę; tereny nad środkowym Renem zajęli Burgundowie. Także Italię w 476 r. zajęli ostatecznie Germanie pod wodzą Odoakra. W 488 r. cesarz skierował przeciwko Odoakrowi inny szczep germański — Ostrogotów, a ich królowi Teodorykowi nadał godność konsula. W latach 80-tych Vw. zakończył się samodzielny byt państwowy Cesarstwa zachodniego. N a jego dawnych terenach rozwinęła się sieć szczepowych państw germańskich: Burgundów, Wandalów, Ostrogotów, Wizygotów, Longobardów i Franków. Dawną świetność, a zwłaszcza jedność terytoriów Cesarstwa, usiłował jeszcze przywrócić cesarz Justynian (527-565): w północnej Afryce odebrał terytorium Wandalom, Wizygotom południowo-wschodnie wybrzeża Hiszpanii, w 544 r. Ostrogotom odebrał Italię. Sukces Justyniana nie nosił jednak cech trwałości. Już w II połowie VI w. (568 r.) Italię zajął germański szczep Longobardów, a od początku VII w. terytoria cesarskie na zachodzie opanowali Arabowie.
Państwo rzymskie
4.4.
Różnice między Cesarstwem Zachodniorzymskim i Wschodniorzymskim w V wieku
Pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią Cesarstwa istniały daleko idące różnice w stosunkach gospodarczych. W szczególności w Cesarstwie Wschodniorzymskim: - upadek gospodarczy nie przybrał tak drastycznego wyrazu jak w części zachodniej; - proces feudalizacji przebiegał wolniej niż na Zachodzie, wobec czego z pewnym opóźnieniem, dopiero w V w., obserwujemy te przemiany, które w części zachodniej wystąpiły już w II połowie III w.; - istniały liczne gospodarstwa wolnych chłopów, a także wolne gminy wiejskie; - nie występowały zamknięte przed wpływami szerszego rynku samowystarczalne wielkie majątki ziemskie; - przetrwały miasta jako ważne ośrodki handlu, trwały zatem nadal stosunki towarowo-pieniężne, podczas gdy na zachodzie miasta pogrążyły się w upadku; - interesy gospodarcze wielkich właścicieli ziemskich decydowały o tym, że grupa ta popierała scentralizowane państwo, podczas gdy na zachodzie wielcy właściciele ziemscy zainteresowani byli decentralizacją władzy państwowej. O wielu odmiennościach decydował czynnik zewnętrzny. Cesarstwo zachodniorzymskie narażone było na ustawiczne podboje barbarzyńców, w rezultacie nastąpił upadek rolnictwa i handlu. Napór bar-
131
132
Państwo niewolnicze
barzyńców spowodował także, że do większego znaczenia doszła tam władza wojskowa. Sytuacja gospodarcza poszczególnych części Cesarstwa Zachodniorzymskiego była zróżnicowana. Najbardziej zrujnowana gospodarczo była Italia, w której mimo to istniały wielkie miasta. Rzymska Afryka posiadała doskonale rozwinięte rolnictwo przy słabym jednak rozwoju miast i rzemiosła. Latyfundia oparte na niewolniczej pracy tylko nielicznie występowały w Galii i Hiszpanii. Najlepiej rozwinięte były tereny nad Morzem Śródziemnym oraz nadreńskie. W części wschodniej w życiu gospodarczym dominowały Egipt i Syria.
4.5. Prześladowania chrześcijan
Zmiana polityki wobec Kościoła za panowania Konstantyna Wielkiego
Stosunki między państwem a Kościołem
Od I do IV w. trwały prześladowania chrześcijan, zwolenników nowej religii, głoszących poglądy społeczno-polityczne, które były wrogie dotychczasowym zasadom ustrojowym. Była to religia bardzo ekspansywna. Na przełomie III i IV w. sytuacja wewnątrz Kościoła chrześcijańskiego uległa stabilizacji. Przebrzmiały też akty wrogości ze strony władz cesarskich. O ile jeszcze Dioklecjan bezwzględnie prześladował wyznawców Chrystusa, to za panowania jego następców w IV w. Kościół został włączony w działania władzy państwowej, zważywszy że wielkiemu imperium jedna religia służyć mogła znacznie lepiej od wielu różnorodnych wyznań. Chrześcijaństwo służyć mogło szczególnie wzmocnieniu pozycji cesarza, mogło też przyczynić się do jednoczenia społeczeństwa i przebudowy państwa. Inspiratorem nowej polityki religijnej był Konstantyn Wielki, który uznał siebie za wybrańca Boga.
Państwo rzymskie
W 313 r. Konstantyn wydał w Mediolanie edykt tolerancyjny, przyznający chrześcijanom swobodę praktyk religijnych na równi z innymi religiami. Kler zwolniony został od ciężarów na rzecz państwa. W rezultacie cesarz uzyskał poparcie ze strony organizacji kościelnej. Stopniowo chrześcijaństwo uzyskiwało stanowisko wyznawania uprzywilejowanego. W 380 r. cesarze: Teodozjusz I, Gracjan i Walentynian uznali chrześcijaństwo za religię państwową, nakazując wierzyć w całym państwie w Trójcę Św. Następne akty cesarskie skierowane już były przeciwko wyznawcom innych religii, których uznano za heretyków: edyktem z 392 r. zakazano innych wyznań prócz chrześcijańskiego, w 416 r. wprowadzono zakaz obejmowania urzędów przez pogan. Ceną za podniesienie statusu religii chrześcijańskiej do rangi religii państwowej była ingerencja cesarza w wewnętrzne sprawy Kościoła, nie wyłączając spraw wiary. Jednocześnie panujący obdarzył Kościół i duchowieństwo licznymi przywilejami majątkowymi, w tym zwolnieniem od świadczeń na rzecz państwa i sądowymi — duchowni odpowiadali wyłącznie przed sądami duchownymi {privilegium fori). Z chwilą upadku władzy cesarza na zachodzie Kościół uzyskał duży stopień niezależności od władzy cesarza na zachodzie Kościół uzyskał duży stopień niezależności od władzy świeckiej. Inaczej było na wschodzie, gdzie miał miejsce proces odwrotny — zależność Kościoła od władcy uległa pogłębieniu. Kościół chrześcijański od I w. posiadał własną organizację, opartą na podziale terytorialnym jaki istniał w państwie rzymskim. Wśród duchowieństwa ustaliła się hierarchia, na czele której od 45 l r . stali biskupi Rzymu i Konstantynopola z tytułem patriarchów. Z czasem na Wschodzie ustaliły się jeszcze 4
133
Edykt mediolański (313 r.)
Uznanie chrześcijaństwa za religię panującą (380 r.)
Początki organizacji kościelnej:
Patriarchaty
134
Prowincje
Diecezje Parafie
Państwo niewolnicze
patriarchaty. Biskupa rzymskiego od V w. tytułowano papieżem, co oznaczało, że uważany był za zwierzchnika Kościoła. O ile patriarchów wschodnich podporządkowała sobie władza świecka, biskupowi rzymskiemu udało się utrzymać niezależność od władzy świeckiej, na co niemały wpływ miało poparcie władców germańskich (po przyjęciu chrześcijaństwa prze Germanów). Mniejszymi od patriarchatów jednostkami były prowincje, którymi zarządzali arcybiskupi. Dzieliły się one na diecezje na czele z biskupami. Najmniejszym okręgiem kościelnym była parafia, którą zarządzał proboszcz. W ważnych dla Kościoła sprawach, tak organizacyjnych jak i dogmatycznych od IV w. co jakiś czas zwoływane były przez cesarza lub papieża powszechne zjazdy duchowieństwa — sobory. Ich odpowiednikiem na szczeblu prowincji były synody.
PAŃSTWO FEUDALNE
Uwagi wstępne
137
Uwagi wstępne Ustrój społeczny w państwie feudalnym oparty był na nierówności prawa, na przywilejach feudalnych majątkowych i politycznych. Panowała feudalna postać prawa własności, której konsekwencją była zależność chłopa od pana. Państwo feudalne występowało przede wszystkim jako monarchia, w której król stał ponad prawem. Monarchia feudalna przybierała kolejno formę monarchii wczesnofeudalnej, państwa znajdującego się w rozdrobnieniu feudalnym, monarchii stanowej i monarchii absolutnej. Monarchia wczesnofeudalna to forma państwa, w której porządek społeczny oparty został na strukturach feudalnych. Funkcje państwowe na tym etapie jego rozwoju były skromne, toteż aparat państwowy był słabo rozwinięty a funkcje dworskie mieszały się z państwowymi. Władzę królewską charakteryzowały cechy patrymonialne, nastąpiło bowiem przemieszanie pojęcia własności i władzy, stosunków prywatnoprawnych z publicznoprawnymi. Władza królewska była na tyle silna, że mogła dominować nad tendencjami odśrodkowymi, jakie występowały wśród feudałów. Grupa feudałów popierała władzę królewską, ponieważ opieka jaką państwo otaczało możnych pozwalała im na umocnienie feudalnej władzy nad chłopami. Przyczyną stopniowego osłabienia władzy królewskiej były przywileje nadawane feudałom. W miarę ewolucji stosunków społeczno-politycznych i wzrostu znaczenia feudałów, narastało dążenie do rozbicia spoistości państwa. Doniosłą rolę w monarchii wczesnofeudalnej odgrywał Kościół. Z jednej strony był podporządko-
Monarchie
Monarchia
wczesnofeu
138
Rozdrobnienie
feudalne
Państwo feudalne
wany państwu, był narzędziem służącym do umocnienia ustroju feudalnego, za co otrzymywał przywileje, z drugiej — starał się wyzwolić z zależności od monarchy. Okres rozdrobnienia feudalnego charakteryzował się dezintegracją państwa. W tym okresie wyzwoliły się nowe siły społeczne: które zdecydowały o rozwoju miast i ich prawnym ^wyodrębnieniu. Ukształtowała się stanowa struktura społeczna. W okresie tym władza królewska spadła do roli zwierzchnika nad państwem rozbitym na lenna, bądź tylko do roli zwierzchnika nad bezpośrednio od króla zależnymi feudałami. Władza podzielona została między panującego i feudałów z tym, że punkt ciężkości władzy znajdował się w terytoriach podległych władcom terytorialnym. Szczytowy okres rozdrobnienia przypadł na XI i XII wiek. W wyniku ograniczenia władzy państwowej redukcji uległ aparat centralny zarządu państwem, natomiast aparat lokalny znalazł się w ręku feudałów. Podobnie jak feudałowie świeccy, tak i Kościół w dużym stopniu uniezależnił się od państwa a ponadto rozszerzył władzę duchowną na sprawy świeckie. Okres rozdrobnienia feudalnego nie wystąpił w Anglii, w której polityka pierwszych władców, jak i system lenny, nie doprowadziły do feudalizacji urzędów i powstania zwartych lenn, które mogłyby zdominować władzę centralną. W końcowym okresie rozdrobnienia pojawiły się wewnętrzne czynniki integrujące: rozwój gospodarki, handlu, dążenie do rozszerzenia rynku oraz czynnik zewnętrzny, którym było zagrożenie dla bytu państwowego. Zjednoczeniem państwa zainteresowane były niższe grupy feudalne oraz mieszczaństwo po to aby ograniczyć samowolę feudałów i zwiększyć możliwo-
Uwagi wstępne
ści wymiany towarowej. Tendencje zjednoczeniowe występowały niekiedy wcześniej w dzielnicach. Proces zjednoczeniowy przebiegał przez włączanie kolejnych dzielnic do dzielnicy centralnej, w każdym państwie nieco inaczej i w innym czasie. Zjednoczenie nie mogło ograniczyć się tylko do odebrania władcom terytorialnym władzy politycznej i podporządkowania ich koronie. Należało też uniemożliwić im sięgnięcie po władzę w przyszłości. W związku z tym władza centralna czyniła wysiłki by ograniczyć dochody feudałów, administrację lokalną zastąpić królewską i wyeliminować możliwości obronne władców terytorialnych, zakazując im utrzymywania własnych wojsk. Dla realizacji tych zadań władca musiał korzystać z poparcia pewnych grup społecznych (mieszczaństwa, niższych feudałów) oraz dysponować stosownymi środkami, przede wszystkim finansowymi (skarb) i militarnymi (wojsko). Dzięki tym zabiegom w większości państw europejskich proces zjednoczenia powiódł się. Odmiennie przedstawiła się Rzesza Niemiecka, w której procesy zjednoczeniowe doprowadziły do konsolidacji władzy państwowej jedynie w poszczególnych terytoriach, nie doszło jednak do zjednoczenia Rzeszy jako całości, ponieważ władza centralna nie była w stanie podporządkować sobie mniejszych państewek feudalnych. Toteż w Rzeszy kolejna forma państwa feudalnego, jaką była monarchia stanowa, rozwinęła się jedynie w poszczególnych terytoriach państwa niemieckiego. Monarchia stanowa (XIII i XIV w.) położyła kres anarchii feudalnej i ugruntowała zjednoczone państwo. W XIV w. stany występowały jako uznane przez państwo grupy społeczne, które uczestniczyły w zarządzie państwem na szczeblu' centralnym i lo-
139
Monarchia stanowa
140
Dualizm władzy
Państwo feudalne
kalnym. Toteż w tej formie państwa wystąpił dualizm władzy, jej podział między monarchię (organy państwowe) i uprzywilejowane stany (organy stanowe), które utworzyły swoją reprezentację w postaci zgromadzeń stanowych. Podział ten był możliwy w związku z rozróżnieniem: sfery praw króla — tzw. prawa Korony i sfery praw stanowych. Tym ostatnim nadawano często postać umów, zatem bez zgody stron nie mogły ulec zmianie a potwierdzał je król w przysiędze koronacyjnej. Umowy władców ze stanami zaopatrywano czasem w klauzulę o czynnym oporze (np. w Wielkiej Karcie Wolności z 1215 r., w Złotej Bulli Andrzeja Węgierskiego z 1222 r.). W konstytuowaniu zgromadzeń stanowych wykorzystano wzorce wcześniej znane w Kościele — zasadę reprezentacji, stosowaną w praktyce synodów diecezjalnych, prowincjonalnych oraz instytucję pełnomocnictwa przejętą z praktyki sądowej. Zgromadzenia stanowe występowały pod różnymi nazwami (Parlament w Anglii, Stany Generalne i prowincjonalne we Francji, Sejm Rzeszy i Sejmy Krajowe w Rzeszy Niemieckiej, Sobór Ziemski w Rosji). Każde z nich posiadało specyficzne cechy, wynikające głównie z układu sił społecznych i pozycji monarchy. Zinstytucjonalizowany udział stanów w rządzeniu państwem pociągał za sobą z reguły ograniczenie władzy monarchy. Władza królewska uległa konsolidacji i przybrała charakter publiczny. Ograniczeniem władzy królewskiej były uprawnienia polityczne stanów. Powodem słabości władzy monarszej była konieczność uzyskiwania zgody stanów (wolnych od świadczeń na rzecz państwa na podstawie przywilejów) na wprowadzenie nowych podatków. W zamian
Uwagi wstępne
za zgodę na podatki stany uzyskiwały coraz szersze prawa polityczne. Przedstawiciele stanów występowali teraz już nie we własnym imieniu, lecz w interesie tej grupy, którą reprezentowali (wytworzyła się solidarność stanowa). Wewnętrzne antagonizmy w łonie stanów oraz między stanami wykorzystał z czasem król, który opierając się na jednej z grup społecznych wzmocnił swoją władzę na tyle, że możliwe było przekształcenie monarchii stanowej w absolutną. Szczególnie silny antagonizm narastał między duchowieństwem a szlachtą i mieszczaństwem. Stany świeckie występowały głównie przeciwko nadmiernemu bogaceniu się Kościoła. Monarchie stanowe ukształtowały się jako państwa narodowe, jako instytucje publiczne, w których odrodziła się władza centralna. Aparat państwowy na szczeblu centralnym i lokalnym podlegał reorganizacji a organy państwowe coraz częściej obsadzano według kryterium fachowości. Posłowie wchodzący w skład zgromadzeń stanowych byli przedstawicielami swego stanu. Cechą charakterystyczną monarchii stanowej było, że swobodę działania posłów ograniczały instrukcje wyborcze, nie reprezentowali zatem narodu a tylko stanowe interesy swoich wyborców. Monarchia absolutna (od XV w.) nadała państwu. jako osobie prawnej, postać państwa suwerennego. W tej formie państwa rozwinął się rozbudowany aparat administracyjny na szczeblu centralnym i lokalnym. Rządziła nim zasada biurokratyzmu i centralizmu. Państwo do swoich kompetencji włączyło prowadzenie polityki gospodarczej. W instytucji państwa dominowały teraz elementy publicznoprawne. W monarchii absolutnej uległa zmianie administracja. Dawne stanowe, często dziedziczne urzędy
141
Monarchia
absolutna
142
Państwo feudalne
zastępowano nowymi, obsadzanymi przez monarchę drogą nominacji — zlecenia. Stopniowo kształtowała się biurokracja — zorganizowana administracja, przy pomocy której król realizował funkcje państwa. Administracja w coraz szerszym zakresie przybierała charakter zawodowy, urzędy podlegały specjalizacji, realizowały zadania o charakterze publicznoprawnym. Wprowadzenie w życie powyższych zasad było długotrwałym procesem. Stąd też obok nowych urzędów zachowały się przez długi czas dawne instytucje stanowe, pozostające tylko pod nadzorem państwa. Urzędnikom przydzielano kompetencje według kryterium rzeczowego, ale i terytorialnego, co było często powodem sporów kompetencyjnych. Organy administracyjne były w większości kolegialne (wyjątkiem była Francja) i ustalały tylko propozycje dla panującego, który sam podejmował decyzje. Panujący stał się organem państwa. Ograniczeniu uległy uprawnienia polityczne stanów. Często monarchia znosiła zgromadzenia stanów, przejmując władzę suwerenną. Władza monarchy stała się nieograniczona i nie podlegała kontroli. Feudałowie nadal byli tą grupą społeczną, która dominowała nad pozostałymi. Wprawdzie otwarta została droga do urzędów dla mieszczaństwa, ale nie było to równoznaczne z uzyskaniem praw politycznych. Wiele stanowisk i funkcji było nadal zastrzeżonych dla szlachty, np. funkcje oficerskie w armii. Państwo starało się podporządkować sobie sprawy wyznaniowe. Kościół służyć miał monarchii, uzyskał status kościoła państwowego. Z Kościołem zaś związana była władza państwowa, co wydatnie wzmocniło system rządów absolutnych. Monarchia scentralizowana rozwijała aktywność nie tylko wewnątrz pań-
Uwagi wstępne
stwa (w sferze administracyjno-politycznej — tworzenie jednolitego aparatu administracyjnego; gospodarczej — świadoma polityka gospodarcza państwa, reforma skarbowości; społecznej — ujednolicenie dotychczasowej różnorodności podziałów społecznych) ale i na zewnątrz w formie ekspansji. Argumentacje ideologiczne w procesie tworzenia absolutystycznej władzy monarszej znaleziono w prawie rzymskim a także w postulatach wysuwanych przez ideologów reformacji, którzy domagali się rozdzielenia władzy świeckiej od kościelnej a często nawet podporządkowania Kościoła państwu. Prawo rzymskie nadawało władcy uprawnienia jednostki stojącej ponad prawem i będącej źródłem prawa. Zakres władzy panującego, takiej by zapewniała skuteczność działania w imię racji stanu (nie w interesie poddanych), przedstawił N . Machiavelli w dziele 11 Principe (1516 r.). Teoretyczne podstawy dla absolutystycznej formy państwa stworzył J. Bodin w dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej (1576 r.). Zaprezentował w nim ideę suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej państwa. Za najlepszą formę państwa uznał monarchię absolutną, która stoi ponad prawem. Jedynym ograniczeniem absolutnej monarchii może być prawo własności. Król uprawniony jest do podejmowania większości decyzji a od poddanych ma prawo żądać posłuszeństwa. W Anglii już w XVII w. a w innych państwach w XVIIIw., przemiany ekonomiczne stały się przyczyną pojawienia się opozycji wobec feudalnych form rządzenia państwem oraz wobec ograniczeń życia gospodarczego. Najwcześniej w Anglii a następnie we Francji nastąpił upadek feudalizmu. W innych państwach, zwłaszcza w tych gdzie silna była pozycja feudałów, w XVIIIw. próbowano przeprowadzić re-
143
144
Monarchia oświeconego absolutyzmu
Republiki
Państwo feudalne
formy w duchu oświeceniowym po to aby wyeliminować najdotkliwsze, przestarzałe instytucje ustroju feudalnego a także niewygodne rozwiązania gospodarcze. Monarchia absolutna świadomie reformująca nieomal wszystkie dziedziny zarządu państwa zyskała miano monarchii oświeconej. Celem przeprowadzanych reform było osłabienie opozycji anty feudalnej i umocnienie monarchii absolutnej a zatem i umożliwienie dalszego trwania państwa feudalnego. W schyłkowym okresie monarchia absolutna uzyskała postać państwa policyjnego. Sporadycznie państwo feudalne przybierało postać republiki. W okresie rozdrobnienia feudalnego powstały miejskie republiki feudalne we Włoszech, w Rosji w Nowogrodzie i Pskowie. Tej formie ustroju sprzyjały warunki gospodarcze. Z bogatym kupiectwem związała się grupa feudałów. Dzięki dobrej pozycji ekonomicznej udało się miastom nie tylko zdobyć niezależność, ale i narzucić zwierzchnictwo na terytoria przylegające do miasta. Ustrój, pierwotnie demokratyczny, z czasem przekształcił się tam w arystokratyczny.
IV.
1.
Ogólne zagadnienia feudalizmu
Powstanie wielkiej własności ziemskiej
Pierwsze przejawy kształtowania się wielkiej własności ziemskiej, charakterystycznej dla państwa feudalnego, obserwujemy już w monarchii Franków. W momencie rozszerzania się osadnictwa w Galii rozpadła się u Franków wspólnota rodowa, rosły uprawnienia gminy wiejskiej (marca), zwłaszcza uprawnienia o charakterze majątkowym. Często osoby majętne zrywały przed sądem związek z rodem aby uwolnić się od obowiązków wobec współrodowców. Coraz intensywniej rozwijała się własność indywidualna. W Galii północnej Frankowie nie byli w mniejszości w stosunku do miejscowej ludności, żyło tam więcej wolnych chłopów. Inna była sytuacja w Galii środkowej i południowej, gdzie znajdowały się rozległe posiadłości latyfundystów uprawiane przez niewolników, a jeszcze częściej przez kolonów. W miarę jak rozwijały się wielkie majątki ziemskie położenie chłopów frankońskich pogarszało się. Największymi majątkami ziemskimi dysponował król. Część swych dóbr przekazywał Kościołowi, stąd
Rozpad wspólnoty
rodowe
J
146
Własność indywidualna
Geneza własności podzielonej
Własność zwierzchnia i użytkowa
Państwo feudalne
już w połowie VI w. rozległe obszary znajdowały się w posiadaniu instytucji duchownych. Król przekazywał także ziemie osobom świeckim w zamian za zasługi, za pełnienie funkcji państwowych oraz za służbę w drużynie. Obdarowani tworzyli grupę możnych, która stawała się coraz liczniejsza. Grupa możnych ukształtowała nowe instytucje i zasady związane z władaniem ziemią i ludnością poddańczą. Instytucje te już po rozpadzie państwa frankońskiego znalazły zastosowanie w państwach, które powstały na terenach należących niegdyś do Franków. Ludy germańskie przejęły z prawa rzymskiego indywidualną własność ziemi, jednak w odróżnieniu od Rzymu, gdzie właściciel miał nieograniczone prawo dysponowania rzeczą, u Germanów zastosowano ograniczenia. Ziemię dziedziczyli synowie z wykluczeniem córek, w braku synów dalsi krewni męscy a czasem nawet sąsiedzi, co było przeżytkiem dawnej wspólnoty. W efekcie inaczej ukształtowało się pojęcie prawa własności, na które istotny wpływ miały dawne zwyczaje i pojęcia germańskie. Germańskie posiadanie, gewere, nie było uzależnione od rzeczywistego dzierżenia nieruchomości, lecz wiązało się z koniecznością pobierania z niej pożytków. Dzięki temu na tej samej nieruchomości mogło istnieć jednoczesne posiadanie więcej osób: pan gruntu pobierał czynsz; chłop czynszownik uzyskiwał plony z ziemi; senior był uprawniony do korzystania z usług wasala; wasal pobierał bezpośrednio pożytki z ziemi. Wszystkie te podmioty były właścicielami, z tym, iż w różnym zakresie. Pan, senior dysponował własnością zwierzchnią — zaś chłop, wasal — własnością użytkową. Te dwie formy: własność zwierzchnia i użytkowa złożyły się na pojęcie feudalnej własności podzielonej.
147
Ogólne zagadnienia feudalizmu
Podstawową jednostką feudalną była włość pana (villa), z której wydzielona część przeznaczona była na potrzeby pana, pozostały zaś areał dzielono na łany, które pan przekazywał w użytkowanie chłopom. Feudalna posiadłość ziemska obejmowała z reguły kilka włości, niekoniecznie położonych w sąsiedztwie, o obszarze od 500 do 1500 ha, składających się z jednej lub kilku osad wiejskich. Ziemie orne włości dzieliły się na dwie części, z których jedną, ok. 1/4, zajmowało gospodarstwo pańskie (terra dominica} Vorwerk), resztę użytkowali chłopi prowadzący samodzielne gospodarstwa, obciążone świadczeniami (renta feudalna). Na włość składało się od 10 do 50 gospodarstw, które były podstawowymi jednostkami produkcyjnymi. Oprócz tego pewne obszary przeznaczone były do wspólnego użytkowania (lasy, łąki). System taki zwał się we Francji senioralnym, w Anglii manoralnym, w Niemczech władztwem gruntowym. Dominowała gospodarka naturalna, w której villa była samowystarczalna. W konsekwencji nastąpił upadek miast. Dopiero w XIII w. zaznaczyło się pewne ożywienie gospodarcze na skutek wzrostu popytu na artykuły rzemieślnicze, ożywił się więc handel, w tym handel dalekosiężny. Właściciele wielkich majątków wymuszali na chłopach pracę w swoich posiadłościach, wykorzystując do tego własną przewagę ekonomiczną oraz uprawnienia jakie dawały pełnione funkcje państwowe. Szczególną dolegliwością dla chłopów było powoływanie ich na wyprawy wojenne, na które musieli stawić się we własnym uzbrojeniu. Po to aby je nabyć, zmuszeni byli albo sprzedać albo oddać swoją ziemię możnemu. Tą drogą rozrastały się majątki ziemskie feudałów świeckich.
Włość feudała
Władztwo gruntowe
148
własność Kościoła
Darowizny dla
zbawiema duszy
Państwo feudalne
Kościół rozszerzał stan swojego posiadania wykorzystując wzrost religijności społeczeństwa oraz wiarę w zbawienie po śmierci w zamian za modlitwy duchowieństwa. Celowi temu służyła instytucja tzw. darowizn dla zbawienia duszy (donationes pro remedio animae), które występowały w kilku formach: - donatio post obitum — własność darowanej ziemi przechodziła na rzecz Kościoła po śmierci darczyńcy; - donatio reseruato usufructu — prawo własności przeniesione było z chwilą dokonania darowizny a darczyńca zatrzymywał ziemię w dożywotnim użytkowaniu; - donatio a die presente — darczyńca zabezpieczał sobie tylko utrzymanie na czas życia.
Precaria
Głównym jednak powodem przekazywania ziemi możnym świeckim lub Kościołowi było dążenie do uchylenia się od obowiązku służby wojskowej, bowiem tylko ludność zależna lub nie posiadająca majątku była wolna od obowiązków wojskowych. Uzależnieniu się doskonale służyła instytucja precarium. Nie posiadający ziemi zwracał się z prośbą o przekazanie mu gruntu w użytkowanie w zamian za czynsz lub inne usługi. Nadanie ziemi było początkowo ograniczone w czasie (5 lat), z czasem okres ten wydłużono aż stało się dożywotnie a nawet dziedziczne. Nadawanie ziemi miało formę odpłatną: za czynsz lub robociznę. Precaria występowały w trzech formach: - precaria oblata — właściciel gruntu przenosił na rzecz możnego prawo własności a otrzymywał użytkowanie tego gruntu; uwalniał się tym samym od służby wojskowej;
Ogólne zagadnienia feudalizmu
149
- precańa data — nadanie ziemi w użytkowanie bezrolnym, którzy nie posiadali własnej ziemi; - -precańa remuneratońa — do przekazanej ziemi przez darczyńcę obdarowany dodawał własną ziemię i cały obszar przekazywał darczyńcy w użytkowanie. Obdarowany, feudal, zapewniał sobie uprawę ziemi, zwiększał obszar włości, których był właścicielem, zaś z ziemi którą oddał w użytkowanie otrzymywał świadczenia w postaci czynszu lub robocizny. Nadanie ziemi na prośbę zainteresowanego określano mianem precarium, natomiast nadanie ziemi z inicjatywy pana świeckiego lub Kościoła określano mianem beneficjum. Z czasem dokonało się innego rodzaju rozróżnienie obydwu tych instytucji: precarium to nadanie ziemi w zamian za czynsz lub inne usługi; beneficjum — nadanie ziemi głównie w zamian za usługi wojskowe. Na skutek rozprzestrzeniania się tych dwu form zależności malała szybko liczba chłopów wolnych. Chłopi tracili na rzecz możnych świeckich jak i duchownych nie tylko ziemię, ale i wolność osobistą czasowo lub dożywotnio. Pojawiły się też dodatkowe powody popadania w zależność: zadłużenie chłopów, z którego nie mogli się wypłacić lub za karę. W I X w. występowali jeszcze niewolnicy. Byli oni osadzani na ziemi jako serui casati — związani z ziemią i położeniem swym byli zbliżeni do rzymskich kolonów. Razem z kolonami niewolnicy przekształcili się w chłopów poddanych. Stosunek między właścicielem ziemskim a podporządkowaną mu ludnością przybierał postać stosunku poddańczego. Stosunek ten charakteryzowały następujące cechy:
Beneficjum
stosunek P°ddanczy
Państwo feudalne
150
- chłop miał wyłącznie prawo do użytkowania ziemi (<dominium utile — własność użytkowa), podczas gdy panu przysługiwała własność zwierzchnia (dominium directum); - z tytułu użytkowania chłop zobowiązany był do wielu świadczeń, które określa się mianem renty feudalnej (w naturze, pieniądzach, dorobku); - właściciel posiadał prawo własności do ziemi; - właściciel w stosunku do chłopa posiadał nadto szereg uprawnień, które do tej pory należały do władzy państwowej. Rozwój tych uprawnień następował drogą immunitetów.
2.
immunitet
Kształtowanie się władztwa gruntowego
Poprzez przejmowanie uprawnień o charakterze publicznym wielka własność ziemska przybierała postać władztwa gruntowego. Instytucją, która umożliwiała przeniesienie uprawnień państwowych na rzecz osób prywatnych był immunitet, Immunitet, czyli zwolnienie od ciężarów państwowych i podatków, znany był w Cesarstwie Rzymskim, gdzie obejmował domenę cesarską. Cesarze rozszerzali praktyczne stosowanie immunitetu, obdarzając nim dobra kościelne. Dawne ziemie rzymskie objęte immunitetem przejęli następnie Frankowie, którzy respektowali istniejące już uprawnienia. Potwierdził je edykt Chlotara II z 614 r., który uznawał immunitety posiadane przez Kościół i możnych świeckich. Co więcej, od Vw. władcy frankońscy sami stosowali tę formę uprzywilejowania możnych. Na podstawie przywi-
Ogólne zagadnienia feudalizmu
leju immunitetowego urzędnicy królewscy nie mieli wstępu w charakterze urzędowym na teren objęty immunitetem celem odbywania sądów lub ściągania danin, grzywien, wyznaczania ręczycieli, stosowania przymusu. Nie oznaczało to bynajmniej zwolnienia od ciężarów ludności zamieszkałej na terenie immunizowanym. Uprawnienia przysługujące dotąd władzy publicznej przejmował obdarzony immunitetem, wobec tego dochody z sądów i podatki od ludności stanowiły teraz jego dodatkowe źródło dochodów. Dla wykonania swych uprawnień uprzywilejowany wprowadzał na obszar objęty immunitetem własny aparat patrymonialny. Dla sprawowania sądownictwa obdarzony immunitetem wyznaczał najczęściej własnego urzędnika, zwanego sędzią (index) lub wójtem (advocatus). Uprawnienie pana immunitetowego w zakresie sądownictwa obejmowało pierwotnie tylko drobne sprawy cywilne i karne (causae minoreś). Pozostałe sprawy należały do właściwości sądu królewskiego, z tym iż pozwanie do sądu następowało za pośrednictwem możnego. Z czasem zakres immunitetu sądowego uległ rozszerzeniu na sprawy większej wagi. Skutkiem stosowania immunitetów był rozkład państwowego aparatu skarbowego i sądowego a w konsekwencji i decentralizacja władzy, zjawisko charakterystyczne dla monarchii wczesnofeudalnej. Dochody panującego ograniczone zostały tylko do domeny królewskiej, co nie wystarczało na pokrycie potrzeb administracyjnych i wojskowych państwa. Dlatego władcy zmuszeni byli poszukiwać dodatkowych źródeł dochodów w podatkach, do odwoływania się do zgody stanów. Tym sposobem obok panującego pojawił się nowy czynnik władczy — reprezentacja stanowa.
151
Immunitet ekonomiczny
Immunitet sądowy
Decentralizacja władzy
152
Państwo feudalne
3.
Komendacja
Stosunek lenny
Na tradycji germańskiej i celtyckiej oparte zostały nowe stosunki, jakie kształtowały się między możnymi a ludźmi pozbawionymi środków do życia. Zubożali oddawali się pod opiekę możnego i w zamian za utrzymanie zobowiązywali się do posłuszeństwa i różnorodnych posług. Była to instytucja komendacji — oddawania się w opiekę. Komendacji dokonywano według ustalonej formuły. Wasal klęcząc wkładał ręce w dłonie seniora i składał mu przysięgę wierności. Od VIIIw. opiekuna zwano seniorem, oddającego się w opiekę — wasalem, zaś stosunek łączący te dwie strony stał się dożywotni i nierozerwalny o ile wasal otrzymał od seniora dar. Stosunek taki mógł być rozwiązany za zezwoleniem seniora. Wasal mógł zerwać stosunek ten jednostronnie tylko wtedy gdy senior nie wywiązywał się ze swoich obowiązków, tzn.: - naruszył spokojne posiadanie ziemi, którą przekazał wasalowi; - nastawał na życie lub zdrowie wasala; - naruszył cześć lub honor wasala albo jego rodziny.
Beneficjum
Feudum
Coraz powszechniej na wasali nakładano obowiązek służby wojskowej. Aby zwiększyć liczbę wasali oraz zapewnić im materialne podstawy tak by mogli wypełnić obowiązek wojskowy, seniorzy nadawali wasalom ziemię. Nadanie takie zwało się beneficjum. Cel komendacji i beneficjum był podobny, przeto od IX w. te dwie instytucje zlały się i wykształciło się lenno, od X w. zwane feudum. Obdarzony ziemią nie miał prawa swobodnego dysponowania nią, nie była to zatem pełna własność.
Ogólne zagadnienia feudalizmu
Beneficjum pierwotne było dożywotnie, seniora z wasalem łączył bowiem stosunek osobisty, oparty na umowie. Stosunek ten gasł po śmierci seniora lub wasala. Z czasem ziemię dziedziczyli potomkowie wasala a dopiero w ich braku ziemia wracała do seniora. Następnie ustaliła się praktyka, że wasal mógł część lenna oddać w podlenno pod warunkiem pozostawienia sobie takiej części, która umożliwiałaby mu wykonanie obowiązków lennych. W połowie IX w. za obowiązek uznano nadanie przez seniora beneficjum synowi zmarłego wasala. Ustalił się też termin dla takiego nadania i wynosił 1 rok i 1 dzień. W rezultacie, o ile beneficjum było dożywotnie, to lenno stało się dziedziczne a sukcesorzy zmarłego uzyskiwali roszczenie do inwestury. Z czasem w niektórych państwach wykształcił się przymus nadawczy lenn (tak było w Niemczech, tzw. Leihezwang), kiedy wymagano by w ciągu roku i 1 dnia lenno zostało odnowione. Dziedziczność lenna doprowadziła do dziedziczności nadawanych jako lenno urzędów i praw zwierzchnich. Przy dożywotnim beneficjum prawo własności pozostawało przy seniorze, wasal przejmował ziemię tylko w użytkowanie. Dziedziczne lenno związane było z własnością podzielną: własność zwierzchnia (<dominium directum) należała do seniora, użytkowa lub podległa (dominium utile) — do wasala. Tak dziedziczenie lenna, jak i jego alienacja, Stwarżały poważne problemy. Lenno dziedziczyć mógł najstarszy syn (tzw. fraragium), ale pozostawał wówczas problem — do końca nigdy nie rozstrzygnięty — zaopatrzenia pozostałych synów. Możliwe było przyjęcie tzw. paragium, tzn. lenna wewnętrznie podzielonego między braci, których na zewnątrz reprezentował najstarszy. Kiedy nie było męskich potomków
153
Przymus nadawczy
lenn
Dziedziczenie lenna
154
Alienacja lenna
Hołd lenny
inwestytura
Obowiązki wasala
Państwo feudalne
lenno dziedziczyły kobiety, zaś senior dobierał kobiecie męża. Małoletniego wasala senior często brał na swój dwór, gdzie sprawował nad nim opiekę i dbał o jego wychowanie. Z czasem opieka nad małoletnim wasalem przeszła na najstarszego krewnego. Pozbycie lenna możliwe było pierwotnie za zgodą seniora, z czasem możliwą stała się swobodna dyspozycja, jednak seniorowi zastrzeżone było prawo pierwokupu. Nowy nabywca lenna zobowiązany był do złożenia seniorowi hołdu oraz opłaty. W niektórych państwach wasale mieli możliwość sprzedawania lenna osobie trzeciej. Nigdy jednak nie mogli rozporządzać lennem na wypadek śmierci (różnica z własnością alodialną). Stosunek lenny powstawał na podstawie kontraktu, w którym senior nadawał wasalowi ziemię w lenno w zamian za świadczenia z obowiązkiem wzajemnej lojalności. Zawarciu kontraktu towarzyszył ceremoniał, który składał się z hołdu lennego (homagium) — wasal składał seniorowi przysięgę wierności i inwestury — senior wręczał wasalowi przedmiot symbolizujący lenno, np. miecz. Przedmiotem lenna była ziemia (lenna rycerskie sięgały 100-200 ha) lub dochody z ziemi oraz urzędy. W ramach stosunku lennego na obu stronach ciążyły określone obowiązki. Wasal zobowiązany był do: - służby wojskowej (,auxilium), na którą składała się służba przez 40 dni w roku, obowiązek stawienia się na krótką wyprawę na każde żądanie seniora (kawalkata) i stróża — służba na zamku; - udzielania seniorowi rady (consilium), służby dworskiej, uczestniczenia w naradach i w sądzie lennym. Taki osobisty kontakt wasala z seniorem miał być gwarancją wzajemnej lojalności;
Ogólne zagadnienia feudalizmu
155
- świadczeń finansowych w ściśle określonych wypadkach (za odnowienie lenna, wykupienie seniora z niewoli, gdy najstarszy syn seniora był pasowany na rycerza, najstarsza córka wychodziła za mąż, kiedy senior zamierzał uczestniczyć w wyprawie krzyżowej). Na Seniorze Spoczywał obowiązek:
Obowiązki seniora
- lojalności wobec wasala; - zapewnienia wasalowi nadanej mu ziemi;
spokojnego
posiadania
- zapewnienia opieki, w tym sądowej (indicium parium — sądu równych, parów). Niewywiązanie się z obowiązków traktowane było jako wiarołomstwo — felonia. Gdy dopuścił się jej wasal prowadziło to do konfiskaty lenna, kiedy zaniedbał swoich obowiązków senior (diffidatio) to konsekwencją było rozwiązanie stosunku lennego. Decyzję podejmował sąd parów. Każdy senior mógł posiadać wielu wasali (ich liczba zależała od zamożności seniora). Senior i jego wasale tworzyli jedną grupę lenną, której członkowie zwali się parami. W wyniku struktury lennej społeczeństwa feudalne zorganizowane były według hierarchicznego porządku: wasale bezpośredni, dla których seniorem był król; wasale II, III... stopnia. U podstaw takiej drabiny lennej występowali chłopi, związani z możnymi nie stosunkiem lennym, lecz poddańczym. Hierarchia lenna nie była prosta i przejrzysta, ponieważ jedna osoba mogła być wasalem kilku seniorów. Upowszechniły się stosunki lenne wielokrotne, w związku z tym komplikował się problem dochowania wiary wielu seniorom. Starano się zaradzić temu
Felonia
Grupa lenna parowie
Hierarchia lenna
156
Systemy prawa lennego
System frankoński
System normandzki
System longobardzki
Państwo feudalne
przez przyznanie jednemu seniorowi pozycji uprzywilejowanej i wówczas jemu wasal winien służyć w pierwszej kolejności (homagium ligium). Czasem przyznano priorytet temu seniorowi, który nadał wasalowi największe lenno lub któremu wasal najwcześniej złożył hołd (tak było np. w północnych Włoszech) albo temu seniorowi, któremu wasal złożył hołd specjalny (tak było np. we Francji). Stosowane były różne systemy prawa lennego: - Struktura lenna mogła być oparta na zasadzie: „wasal mego wasala nie jest moim wasalem" (homo hominis mei homo meus non est) — był to system frankoński, który znajdował zastosowanie we Francji i Niemczech. W praktyce prowadził do dezintegracji państwa ze względu na to, że królowi podporządkowani byli tylko bezpośredni lennicy; - W Anglii znalazł zastosowanie system przeciwstawny frankońskiemu — normandzki, oparty na zasadzie „wasal mego wasala jest moim wasalem". System ten umożliwiał centralizację państwa a król mógł pobierać opłaty także od podlenników. W stosunku do bezpośrednich wasalowi królowi przysługiwało prawo zatrzymania lenna na okres 1 roku po śmierci wasala i pobierania z niego dochodów; - Na terenie Włoch w systemie prawa lennego wytworzyły się pewne odrębności spowodowane znacznym rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej. Powstał tam system longobardzki, który znacznie różnił się od frankońskiego: - przy nadawaniu lenna wasal składał tylko przysięgę wierności (brak było hołdu); - w prawie spadkowym wszyscy synowie mieli
157
Ogólne zagadnienia feudalizmu
równe prawa do spadku, co prowadziło do rozdrobnienia lenn; - dopuszczalna była alienacja lenna w całości lub w części, początkowo za zezwoleniem pana, a z czasem bez zezwolenia. We Włoszech dzięki temu ziemia stała się przedmiotem obrotu. Drobni rycerze ze względu na rozdrobnienie lenn nie byli w stanie utrzymać się ze swoich posiadłości. Przenosili się więc do miast, gdzie wykonywali zajęcia miejskie. Zbliżyło to feudałów do grupy kupców. System lenny był zjawiskiem występującym tylko w Europie zachodniej. Wykształciły się tam rozbudowane zwyczaje prawne, które regulowały stosunki lenne (składały się na odrębny dział zwany prawem lennym). Kiedy wojskowa służba lenna straciła swoje znaczenie na rzecz wojsk najemnych i kiedy doszło do pokonania procesu rozdrobnienia feudalnego i zjednoczenia państwa pod silną władzą króla, polityczna rola hierarchii lennej zaczęła upadać. Instytucja lenna utrzymała się jeszcze tylko jako specyficzny typ własności ziemskiej.
Prawo lenne
V.
1.
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
Charakterystyka gospodarki państw europejskich w późnym średniowieczu
Gospodarka państw feudalnych do XII w. oparta była na rolnictwie, w którym dominowała wielka własność ziemska i świadczenia chłopów w naturze. Wydajność ziemi była niska. Stosowanie prymitywnych metod uprawy w dużym stopniu uzależniało gospodarkę od warunków klimatycznych. Zwiększające się z czasem dochody feudałów przekraczały ich zapotrzebowanie na produkty żywnościowe i miejscowe usługi rzemieślnicze. Wzrosło zainteresowanie wyrobami rzemiosła miejskiego, konsumpcją luksusową. Dla zdobycia wyrobów miejskich potrzebny był pieniądz. Toteż od XII w. dostrzega się powolny proces wprowadzania renty pieniężnej (czynszu), która wypierała wcześniejszą rentę naturalną. Proces ten najwcześniej rozpoczął się w zachodniej Europie (XII w.) a w XIV w. objął obszary środkowej i wschodniej Europy.
Gospodarka naturalna
Renta naturalna
Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej
Renta pieniężna
160
Rozwój handlu
Państwo feudalne
Wraz z upowszechnieniem się czynszu zmienił się charakter gospodarstw chłopskich, które uzależnione zostały od rynku. Chłop obarczony czynszem musiał sprzedać część swoich produktów. Najczęściej sprzedawał ich tyle aby spłacić czynsz. Cechą charakterystyczną gospodarki feudalnej była samowystarczalność gospodarstw chłopskich mimo wzrostu ich towarowości. Wymiana towarowa miała pierwotnie charakter dorywczy i ograniczona była do niezbędnego minimum. Jej zasięg uległ zwiększeniu kiedy rozwinęły się miasta — stałe miejsca wymiany oraz produkcji rzemieślniczej. Rzemiosło miejskie przez długi czas miało jednak charakter produkcji domowej. Rozwój wymiany towarowej, której ośrodkiem stały się miasta, uzależniony był głównie od wzrostu towarowości gospodarstw rolnych. Istotny wpływ na rozwój gospodarki towarowej miało upowszechnienie się czynszu. Zainteresowani kupnem wyrobów miejskich byli nie tylko feudałowie, ale i chłopi. Rozwinął się handel lokalny, czyli stała wymiana między miastem a wsią lub miastami prowincji czy całego państwa, a w późnym średniowieczu także handel dalekosiężny. Pośrednikami w handlu byli kupcy.
2.
Powstanie i ustrój miast
Przyjmuje się, że miasta „przekształciły jakość życia człowieka". Dla feudalizmu miasta okazały się niezbędne — obsługiwały i umacniały feudalizm. Z punktu widzenia rozwoju miast można wyodrębnić w Europie trzy strefy: - obszar dawnego Cesarstwa Rzymskiego, który w czasie wędrówek ludów został w niewielkim
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
161
stopniu zniszczony — wzdłuż M. Śródziemnego, funkcjonowały ośrodki handlowo-rzemieślnicze w sposób nieomal nieprzerwany; - pozostałe obszary Cesarstwa, gdzie miasta zostały zniszczone, ale tradycja wymiany ułatwiła odbudowę sieci miejskiej; - ziemie, gdzie nie było tradycji miejskiej. Miasta (civitas, oppidum) były osadami, które wyróżniały się od terenu je otaczającego pod względem: gospodarczym — były to skupiska ludzi trudniących się handlem i rzemiosłem; prawnym — organizacja miejska posiadała własne prawo miejskie; topograficznym — były ośrodkami zwartymi pod względem przestrzennym. W okresie monarchii wczesnofeudalnej miasta były słabo rozwinięte, o czym decydowały niedostatki produkcji rolnej. Produktów rolnych nie było tyle by zapewniły utrzymanie ludności nierolniczej. Zachowały się tylko nieliczne miasta z czasów Cesarstwa Rzymskiego. Tylko niektóre z miast prosperowały dobrze dzięki rozwojowi handlu śródziemnomorskiego. Nowe miasta zaczęły powstawać w ośrodkach diecezji kościelnych, na podgrodziach i w centrach zarządu państwem. Skupiska te długo nie pełniły samodzielnej roli ekonomicznej. Były częścią kompleksów majątkowych feudałów świeckich, duchownych i króla. Cechą charakterystyczną miast był rodzaj zajęć zamieszkującej je ludności, która trudniła się wymianą towarową i rzemiosłem. Prócz tego, że miasta były miejscami, w których ześrodkowana była produkcja i handel, pełniły też rolę centrów administracyjnych. Posiadały własny ustrój i sądownictwo, co
Cechy miasta
162
Ruch komunalny
Państwo feudalne
było podstawą dla ukonstytuowania się odrębnego stanu społecznego — mieszczaństwa. Od XI w. rozpoczął się w Europie zachodniej ruch komunalny, wielka reforma miejska, której motorem było wzrastające w zamożność mieszczaństwo a celem było uzyskanie autonomii, która warunkowałaby dalszy rozwój życia miejskiego. Kolebką ruchu komunalnego była północna Francja, gdzie powstawały gminy (icommunitas), rodzaj sprzysiężenia mieszczan przeciwko feudałom. Miasta przystąpiły do walki o: - sprecyzowanie powinności finansowych i wojskowych mieszczan; - wolność osobistą; - samorząd gospodarczy; - własne sądownictwo; - otoczenie miast murem.
Przywiieje
karty^swobód
Pierwszym ustępstwem na rzecz przyszłych miast było nadanie obszarowi miejskiemu immunitetu, który zwalniał mieszkańców od obciążeń prawa książęcego. Następnie feudałowie wystawiali przywileje, karty swobód, dokumenty lokacyjne, które określały nowy status miasta. Uregulowany w nich został zakres uprawnień właściciela, organizacja władz miejskich, mieszkańcy uzyskali szereg swobód. Miasto odtąd posiadało osobowość prawną i władzę w ramach swego terytorium. Od tej pory miasta zaczęły pełnić funkcję polityczno-administracyjną, a z dochodów, które pozostały po odprowadzeniu świadczeń na rzecz właściciela, finansowały inwestycje publiczne. Zostały też włączone w system militarny państwa, przede wszystkim były punktami obronnymi. Dzięki uzyskanym przywilejom miasta umiejscowiły się w systemie państwa feudalnego.
163
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
W każdym z państw europejskich rozwój miast przebiegał nieco inaczej. Często model ustroju jednego miasta (miasta macierzyste) przejmowały inne (miasta filialne), np. miasta angielskie wzorowały się na normandzkich, w Niemczech na terenach wschodnich wzorem był Magdeburg, na północy — Lubeka, na południu — Wiedeń. Pod względem ustroju miasta różniły się w zależności od państwa a nawet w jednym państwie występowały różne typy miast. Dużą samodzielność uzyskały miasta flandryjskie i włoskie. Te ostatnie po wojnie z cesarzem niemieckim i zawarciu w 1183 r. pokoju w Konstancji, ukształtowały się jako suwerenne republiki miejskie. We Francji ruch komunalny, którego celem było wyemancypowanie się miast spod władzy feudałów, rozpoczął się najwcześniej w części północnej, już w końcu XI wieku. Podstawą ustroju autonomicznego były karty komunalne, które udało się wywalczyć wielu miastom. Karta zapewniała miastu: - swobodę polityczną; - prawo wyboru władz miejskich; - własne sądownictwo; - własne ustawodawstwo; - prawo nakładania podatków na mieszkańców miasta; - prawo utrzymywania sił zbrojnych. Na przełomie XII i XIII w., gdy władcy francuscy zwalczali dążenia decentralizacyjne feudałów, popierali miasta. Kiedy władza królewska zdobyła przewagę nad feudałami, w połowie XIII w., zmienił się stosunek króla do miast. Władcy dążyli odtąd
Miasta macierzyste
1 f,l,alne
Francja
Karty komunalne
164
Państwo feudalne
do ograniczenia swobód miejskich. Ingerencja króla w wewnętrzne sprawy miast nasiliła się z początkiem XIV w., w miarę jak władcy umacniali władzę centralną. Jedynie w sprawach ściśle lokalnych miasta pozostały samodzielne. W zależności od zakresu swobód wyróżniamy we Francji miasta: Miasta komunalne
- komunalne, położone na północy, miasta o bardzo dużej autonomii. Organem najważniejszym było tu ogólne zebranie obywateli. Władzę administracyjną i sądową pełniła ława (24- 100 ławników) z merem na czele. Władze pochodziły z wyborów (wybierane były na 1 lub 2 lata);
Miasta konsularne
- konsularne, położone na południu, o ustroju podobnym do miast włoskich. Organem była w nich wielka rada, konsulowie (2-24) i rada mniejsza. W XII w. konsulów zastąpił organ jednostkowy — podesta;
Miasta prewotalne
- prewotalne, położone w środkowej Francji, pozbawione były samorządu i własnego sądownictwa. Władzę sprawował w nich prewot, który był urzędnikiem królewskim lub senioralnym. Nadawane tym miastom karty swobód miały tylko w niewielkim stopniu zabezpieczyć mieszkańców przed samowolą urzędników;
Bastydy
- miasta nowo zakładane w XIII w., tzw. bastydy, na terenach przygranicznych o zakresie swobód podobnym do miast prewotalnych. Od XVI w. rozpoczęło się stopniowe ograniczanie swobód miejskich. Proces ten nasilił się w XVII w., kiedy to urzędnikom królewskim podporządkowana została gospodarka finansowa miast. Nadzór nad nimi objęli intendenci. Stanowiska w aparacie miej-
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
165
skim obsadzał król drogą sprzedaży. Toteż w rządach miejskich uczestniczyła odtąd głównie burżuazja. Przedstawiciele tej grupy zasiadali w ogólnym zgromadzeniu oraz w zarządzie miejskim z merem na czele. W Niemczech początki rozwoju miast były podobne jak we Francji. Terytorium miast zamykało się w murach miejskich, nie było jednak tak rozległe jak w miastach włoskich. Miasta niemieckie zdobyły znaczną pozycję polityczną. Regale targowe, czyli prawo zakładania miast, przysługiwało królowi. Wraz z innymi regaliami prawo to król częstokroć przekazywał władcom terytorialnym. W zależności od osoby właściciela można wyróżnić w Niemczech miasta:
Niemcy
Regale targowe
- cesarskie, zwane miastami państwowymi lub miastami Rzeszy, które były rozsiane na terenie całych Niemiec. Podlegały bezpośrednio królowi, wobec tego wraz z upadkiem władzy królewskiej uzyskały cały szereg autonomicznych uprawnień;
Miasta cesarskie
- biskupie, które wcześnie uniezależniły się i uzyskały uprawnienia podobne do miast cesarskich. Od XIV w. zwane były „wolnymi miastami Rzeszy", ponieważ coraz mniej spoczywało na nich świadczeń;
Miasta biskupie
- krajowe, należące do feudałów świeckich, zwłaszcza władców terytorialnych.
Miasta krajowe
Uprawnienia właściciela miasta wynikały bądź z immunitetu, bądź z przywileju królewskiego. Władzę w mieście pan sprawował za pośrednictwem swego urzędnika: wójta dziedzicznego lub sołtysa,
Okres wójtostwa dziedzicznego
166
Samorząd miejski
Organy samorządu miejskiego
Państwo feudalne
do którego kompetencji należały sprawy administracyjne i sądowe. Wójt reprezentował też w mieście interesy właściciela. W miastach prywatnych wójt sprawował tylko sądownictwo w sprawach mniejszej wagi, zaś w miastach królewskich i części biskupich wójt sprawował także sądownictwo wyższe. Dopiero z czasem właścicielom miast prywatnych udało się uzyskać uprawnienia w zakresie sądownictwa wyższego. Na przestrzeni XI do XII w. miastom udało się wywalczyć samorząd, dla którego wzorem był ustrój miast włoskich z okresu konsularnego. Uwolnione od zależności biskupów miasta zwały się odtąd wolnymi miastami (były one wolne od wielu ciężarów na rzecz państwa). W XIw. cesarze i władcy terytorialni popierali miasta, szukając w nich oparcia w walce z feudałami. Stosunek ten uległ zmianie na przełomie XII i XIII wieku. W XV miasta stawały się w coraz większym stopniu uzależnione od książąt. Miasta, które wywalczyły sobie niezależność posiadały własne organy: radę miejską z jednym lub kilkoma burmistrzami (Burgermeister), przy czym w skład rady, wybieranej na 1 rok, wchodzili rajcowie (consuleś). Organ ten posiadał kompetencje administracyjne, skarbowe i policyjne; - ławę z wójtem, zajmującą się sądzeniem. Często podstawą dla rozwoju samorządu były uprawnienia wójta dziedzicznego, które miasto zdobyło drogą wykupu. Najdłużej zależność miasta od właściciela utrzymywała się w dziedzinie sądownictwa wyższego (rozstrzyganie ważniejszych spraw). Aby przeciwstawić się feudałom często kupcy różnych miast niemieckich zawiązywali organiza-
167
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
cje o charakterze handlowo-gospodarczym. Celem tych organizacji była obrona interesów gospodarczych zrzeszonych w nich kupców. Zdarzało się nierzadko, że organizacje regulujące handel wykraczały poza granice jednego miasta i obejmowały wiele miast — tzw. hanzy. W XIII i XIV w. powstawały związki miast we Frankonii, Bawarii i Westfalii. Spośród związków miast wymienić należy związek miast nadreńskich, który istniał do 1226 r. i związek miast szwabskich, istniejący do 1388 r., który zagroził nie tylko feudałom niemieckim, ale i cesarzowi. Największe znaczenie uzyskał związek miast na czele z grupą miast wendyjskich pod przewodnictwem Lubecki, tzw. Hanza. Był to pierwotnie związek kupców, który następnie przekształcił się w związek ich miast macierzystych. Wszystkie miasta zrzeszone w Hanzie dzieliły się na cztery dzielnice: westfalską, saską, wendyjską i prusko-inflacką. Hanza posiadała też placówki zagraniczne w Nowogrodzie, Londynie, Bergen i Brugii. Hanza nie posiadała stałych organów związkowych. Podstawą jej działalności były dwie konfederacje: greiswaldzka z 1361 r. i kolońska z 1367 r. W miarę potrzeby zwoływane były zjazdy, na które przybywali przedstawiciele zrzeszonych w Hanzie miast. Zjazdy odbywały się w celu ustalenia ogólnych zasad działalności Hanzy. W II połowie XIV w. Hanza stanowiła poważną siłę nie tylko gospodarczą, ale i polityczną. W połowie XV w. znaczenie Hanzy zaczęło upadać z powodu pojawienia się możliwości wykorzystania innych szlaków handlowych a także dlatego, że władcy terytorialni nakazywali miastom swoich terytoriów wystąpienie z Hanzy. Żądania takie nasiliły się w okresie reformacji.
Związki miast
Związek miast nadreńskich Związek miast szwabskich
Hanza niemiecka
168
Anglia
Odrębność miast
angielskich
Państwo feudalne
Miasta w Anglii wykazywały wiele różnic w porównaniu z miastami kontynentu: - przede wszystkim miasta angielskie rozwinęły się późnie], jeszcze w XI w. były półrolniczymi osiedlami, bowiem w Anglii wolniejsze było tempo oddzielania się miast od okręgu wiejskiego; - miasta angielskie nigdy nie wyodrębniły się też tak wyraźnie z otaczającego je okręgu, jak to miało miejsce na kontynencie; - w XIII i XIV w. uzyskiwały osobowość prawną i samorząd, z tym że nie posiadały takich wolności, jak miasta kontynentu; - rozwój organów administracyjnych w mieście rozpoczął się od wydzierżawienia miastu podatków {firma burgi). Takie przywileje — karty, stawały się podstawą samorządu miast. W kartach miasta uzyskały prawo wyboru własnych organów: rady i szeryfa; - nie wytworzyło się oddzielne sądownictwo miejskie. Sądownictwo miast angielskich było ograniczone i tylko nieliczne miasta uzyskały uprawnienia sądowe takie jak hrabstwa, stąd zwano je hrabstwami-miastami. Miasta położone na ziemiach prywatnych uzyskały swobody znacznie później niż miasta królewskie. Z kolei miastom królewskim władcy często od końca XIIIw. odbierali swobody miejskie. W XVI w. przyjęto założenie, że każde miasto posiada osobowość prawną. Władzę w miastach sprawowały odtąd rady złożone z najbogatszych mieszczan. Organ ten miał prawo wydawania rozporządzeń. Wielu miastom angielskim udało się uzyskać prawa polityczne. W su-
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
169
mie ponad 100 miast miało prawo zasiadania w Izbie Gmin. W Rosji rozwój miast był opóźniony. Miasta istniejące na ziemiach ruskich zostały zniszczone przez Tatarów i dopiero w XVI w. zaczęły podnosić się z upadku. Do większego ich rozwoju doszło dopiero w XVII w., kiedy to powstało wiele nowych miast (60). Przez długi czas miasta rosyjskie nie posiadały samorządu. Od 1699 r. władzę w miastach sprawowały izby ziemskie, kompetentne w dziedzinie ściągania podatków, zarządzania handlem i rzemiosłem. Od 1708 r. izby podporządkowane zostały gubernatorom. Na początku XVIII w. władzę w mieście sprawował magistrat obsadzany tylko przez tzw. obywateli regularnych, bogatych mieszczan, posiadających w mieście nieruchomość. W 1720 r. miała w Rosji miejsce reforma ustroju miast. Powstał wówczas w Petersburgu Główny Magistrat, podporządkowany Senatowi. Magistratowi petersburskiemu podporządkowano magistraty innych miast (złożone były z prezydenta i od 1 do 4 burmistrzów). Członkowie magistratu wybierani byli dożywotnio. Magistraty zajmowały się sprawami gospodarczymi, skarbowymi, sądowymi i policyjnymi. W 1727r. magistraty podporządkowano gubernatorom, co oznaczało ograniczenie samodzielności władz miejskich. Przywilej Katarzyny II dla miast z 1785 r. wprowadził nową organizację władz miejskich. Miastom przyznany został ograniczony samorząd, podlegał bowiem kontroli władz gubernialnych. Aby decyzje władz miejskich mogły być wykonane, musiały po-
Rosja
Rozwój samodzielności miast
Samorząd miejski
170
Państwo feudalne
siadać zezwolenie gubernatora. Organami samorządu miejskiego były: Organy samorządu
-
miejskiego
ogólne zebranie, które tworzyli mieszkańcy spełniający wymogi określone cenzusem wieku (25 lat) i majątkowym. Zebranie obradowało jeden raz na trzy lata celem wyboru władz miejskich oraz przedstawiało gubernatorowi postulaty dotyczące potrzeb miasta;
- powszechna duma, złożona z radnych, wybierana na trzy lata. Faktycznie organ ten nie odgrywał większej roli w mieście; - duma sześciu radnych, którą wybierała powszechna duma. Przewodniczył jej prezydent. Zbierała się zazwyczaj raz w tygodniu. Ten organ faktycznie sprawował zarząd miastem.
3.
Stany społeczne
Stosunki społeczne w państwie feudalnym do końca XV wieku
Społeczeństwo w państwie feudalnym podzielone było na stany społeczne, czyli grupy ludności różniące się między sobą nie tylko położeniem faktycznym: materialnym i zawodowym, ale przede wszystkim sytuacją prawną. Każdy stan posiadał własne przywileje i prawa, które czyniły zeń mniej lub bardziej zamkniętą całość. Z upływem czasu przynależność do stanu, z wyjątkiem duchownego, stała się w większości państw dziedziczna. W państwie feudalnym wyróżniamy cztery stany: szlachtę, duchowieństwo, mieszczan i chłopów. Mimo jednakowych praw, położenie materialne osób wchodzących do tego samego stanu nie było jednakowe. W miarę rozwoju państwa feudalnego zwiększało się zróżnicowanie majątkowe wewnątrz stanów.
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
3.1.
171
Stan szlachecki (rycerski)
W skład stanu szlacheckiego wchodziły różne kategorie feudałów świeckich, dysponujących własnością ziemską. Ziemię uzyskali feudałowie przede wszystkim w systemie beneficiarnym na prawie lennym lub rycerskim {feudum militare). Zyski z ziemi miały zapewnić feudałom utrzymanie oraz umożliwić wypełnianie podstawowego obowiązku, jakim była służba wojskowa. Stan szlachecki posiadał liczne przywileje. Pierwotnie rycerzom wolno było dochodzić swoich praw zbrojnie (tzw. wróżda), co prowadziło często do wojen prywatnych, a w rezultacie do osłabienia militarnego państwa i ogólnego chaosu. Toteż z tym niekorzystnym dla państwa zwyczajem przez długi czas walczyła władza państwowa przez tzw. pokoje ziemskie oraz Kościół, drogą tzw. pokoju bożego {pax Dei) lub rozejmu bożego (Treuga Dei). Kościół zezwalał na stosowanie wróżdy tylko przez kilka dni w tygodniu oraz wyłączał pewne osoby lub rzeczy spod działania wróżdy. Państwo zezwalało na wróżdę dopiero wtedy, gdy droga sądowa okazała się bezskuteczna. Ponadto szlachta korzystała z prawa odpowiadania wyłącznie przed sądem szlacheckim oraz z prawa do piastowania urzędów i godności oraz zwolnień podatkowych. Stan ten posiadał też własne herby, zawołania i obyczajowość. Początkowo, jeszcze w dobie karolińskiej, wejście do stanu rycerskiego następowało poprzez podjęcie służby wojskowej w związku z uzyskaniem ziemi. Z czasem o wejściu do stanu decydować zaczęło pasowanie na rycerza (od XII w.) a następnie, od XIII w., urodzenie. W związku z zamknięciem stanu, osoby z zewnątrz mogły wejść do stanu szlacheckiego drogą
Przywileje stanu szlacheckiego Wróżda
Odrębność sądów prawo do urzędów
Zamknięcie stanu szlacheckiego
172
utrata szlachectwa
Szlachta rodowa
Szlachta urzędnicza
Sziachta wyższa
Parowie angielscy
Państwo feudalne
nobilitacji, która była aktem zastrzeżonym najczęściej dla panującego. Utrata szlachectwa następowała gdy zapadł wyrok skazujący za przestępstwo przynoszące ujmę na czci (głównie za zbrodnię obrazy majestatu) a także za wykonywanie zawodów, które uchodziły za niegodne szlachcica (takie jak handel, rzemiosło). Szlachta, która swą egzystencję opierała na dobrach ziemskich, tworzyła grupę szlachty rodowej. Spośród niej część stale przebywała na dworze panującego (tzw. szlachta dworska), większa zaś część przebywała w swoich dobrach — szlachta prowincjonalna. W okresie monarchii absolutnej wyodrębniła się ponadto grupa szlachty urzędniczej, rekrutująca się często z niższych grup społecznych (najczęściej z mieszczan). Podstawą materialną dla szlachty urzędniczej były nie dobra ziemskie, lecz dochody z urzędu. W zależności od tego, czy szlachtę łączył bezpośredni czy też pośredni stosunek lenny z królem, rozróżniano szlachtę wyższą i niższą. Do szlachty wyższej należeli: w Anglii — lordowie, we Francji — wasale korony, w Niemczech — książęta Rzeszy (tzw. wysoka szlachta). Angielskich możnowładców, bezpośrednich wasali korony, nazywano baronami. Cechą charakterystyczną była podległość baronów sądom równych (tzw. sądy parów). W związku z tym baronowie nazywani byli parami. Zasiadanie w sądzie para oznaczało przynależność do grupy baronów. Kiedy powstał Parlament, baronowie zasiadali w Izbie Lordów. Od XIV w. królowie rozszerzali skład Izby, nadając dziedziczną godność para na mocy przywileju osobom z zewnątrz. Izba Lordów skupiała odtąd całą wyższą szlachtę angielską i byli to już nie tylko baronowie, ale np. hrabiowie. Godność para dziedziczył
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
najstarszy syn, a pozbawić tej godności mógł tylko Parlament. Parostwo niekoniecznie musiało wiązać się z posiadaniem zwierzchnictwa terytorialnego. We Francji do wyższej szlachty należeli ci, którzy dzierżyli lenno wprost od króla, władający lennami obejmującymi całe prowincje. Nosili tytuły książąt, hrabiów, markizów. Książęta Rzeszy (tzw. stan książęcy) posiadali bezpośredniość państwową (byli bezpośrednimi wasalami króla) i stanowość (Landeshoheit) — posiadali zwierzchnictwo terytorialne. Każdy z książąt stanowił stan (państwo), pozostający w związku z Rzeszą (Reichsstande). Od XIV w. aby dostać się do grupy wyższej szlachty trzeba było uzyskać władztwo terytorialne na podstawie przywileju cesarza. Największe znaczenie wśród książąt Rzeszy posiadała grupa elektorów, niżej stali książęta i wolni panowie. Wyższa szlachta próbowała podporządkować sobie szlachtę niższą, stąd rycerze szukali często ochrony u króla, przy okazji wzmacniając autorytet korony. Do grupy niższej szlachty w Anglii należeli rycerze (subtenentes), którzy nie byli wprawdzie bezpośrednimi wasalami króla, jednak składali królowi przysięgę wierności (byli pośrednio wasalami króla). Odmiennością stosunków angielskich w porównaniu z krajami kontynentu europejskiego było, że wszyscy podlennicy pośrednio byli wasalami króla, wobec czego system lenny nie powodował w Anglii osłabienia władzy centralnej. Druga różnica polegała na tym, że nie było zakazu aby dobra rycerskie nabywały osoby spoza stanu rycerskiego. Toteż od XII w. zatarła się w Anglii różnica między rycerstwem a pozostałą ludnością wolną. Przyczynami tego zjawiska był upadek militarnej roli rycerstwa oraz nałożenie
173
Książęta, hrabiowie, markizowie we Francji
Elektorzy, książęta, wolni panowie w Rzeszy
Szlachta niższa
Rycerze w Anglii
174
Tzw, szlachta w todze we Francji
Szlachta krajowa w Rzeszy
Ministeriałowie
Państwo feudalne
na wszystkich wolnych obowiązku posiadania broni i udziału w pospolitym ruszeniu. Edward I w 1290 r. wprowadził swobodę sprzedaży lenn, a zatem podważony został lenny system dzierżenia ziemi. W rezultacie zaczęła się zacierać różnica między baronami ze względu na wielkość lenna. We Francji do grupy niższej szlachty należeli pośredni wasale króla. Znaczenie szlachty niższej systematycznie malało, aż zeszła do roli mieszkającej na wsi i żyjącej z czynszów. Aby realnie zwiększyć swoje dochody szlachta ta prowadziła praktykę grodzenia lub zamiany czynszu na renty naturalne. Jednocześnie rozrastała się we Francji liczebnie grupa szlachty urzędniczej (tzw. szlachta w todze), wywodząca się często spośród mieszczan, których król nobilitował w związku ze sprawowaniem urzędu. W końcu XVIIIw. ok. 4 tys. urzędów dawało szlachectwo. W Rzeszy szlachta niższa, krajowa (der niedere Adel) była w większości podporządkowywana władcom terytorialnym. Do niższej szlachty weszli też tzw. ministeriałowie, rekrutujący się często z dawnej czeladzi niewolnej i ludności poddańczej, którym feudałowie powierzali lenna służbowe (Dienstlehen) w zamian za służbę wojskową lub pełnienie funkcji urzędniczych. Z feudałami ministeriałów wiązał stały stosunek zależności. Od XIV w. ministeriałowie weszli w skład niższej szlachty. Lenna służbowe przyjmowali też tzw. ministeriałowie z zastrzeżeniem. Byli to młodsi synowie szlacheccy, którzy nie posiadali ziemi, wobec tego przyjmowali lenna służbowe z zastrzeżeniem, że zachowają wolność. Znaczenie niższej szlachty w Niemczech zmniejszyło się kiedy nie spełniała już swojej roli rycerska służba wojskowa. W 1523 r. doszło nawet do wybu-
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
chu powstania drobnej szlachty w Szwabii i Nadrenii pod przewodnictwem Franciszka von Sickingen. Szlachta domagała się utrzymania zależności od Cesarstwa, wyeliminowania zwierzchnictwa książąt i wyższego duchowieństwa. Powstanie upadło, ponieważ szlachta nie uzyskała poparcia ze strony miast. Tylko nieliczna grupa niższej szlachty na terenie południowo-zachodnich Niemiec zachowała bezpośredniość państwową, nie posiadała jednak stanowości, czyli nie mogła zasiadać w Sejmie Rzeszy. Była to grupa tzw. rycerstwa państwowego, które posiadało szereg przywilejów. Od końca XVI w. rycerstwo państwowe posiadało własną organizację ze zjazdami włącznie. Obok szlachty rodowej, od końca XVI w. pojawiła się w Rzeszy szlachta z przywileju. Pierwotnie prawo nobilitacji należało do kompetencji Sejmu Rzeszy. W XVII w. ograniczenie to zniesiono. Szlachectwo nadawali odtąd władcy terytorialni urzędnikom wywodzącym się ze stanu mieszczańskiego. W Rosji nie było rozwiniętego systemu lennego, wobec tego szlachta pod względem formalnym była jednolitym stanem. Ci, którzy otrzymali ziemię wolną od posług (wotczyny) w zamian za służbę wojskową, tworzyli grupę bojarów. Nimi obsadzano godności dworskie a te z kolei uprawniały do udziału w Dumie Bojarskiej (tzw. godności dumne). Wotczyny były dziedziczne i mogły być alienowane. Grupa bojarów uległa wewnętrznemu zróżnicowaniu w okresie panowania tatarskiego. Najwyższą pozycję zajęli książęta służebni (kniaziowie), którzy wywodzili się z dawnych samodzielnych władców dzielnicowych. Niżej znajdowali się bojarzy, którzy swoją pozycją przypominali zachodnioeuropejskich seniorów. Służba wojskowa miała charakter ekstery-
175
Rycerstwo państwowe
Szlachta z przywileju
Szlachta w Rosji
Kniaziowie
Bojarzy
Państwo feudalne
176
Dzieci bojarsk ie
Dworianie
Tabeia o rangach
torialny, tzn. nie zależała od miejsca położenia wotczyny. U dołu znajdowali się zubożali potomkowie rodów bojarskich tzw. dzieci bojarskie. Hierarchia rodów, tzw. miestniczestwo, miała znaczenie przy obsadzaniu urzędów. Osoby, które pełniły różne funkcje na dworze, często jako słudzy dworscy i od XV w. otrzymywały ziemię, jednak nie na prawie dziedzicznym, lecz dożywotnio (pomiestija), należały do grupy dworiaństwa (słudzy pod dworskim). Dworianie tworzyli trzon armii rosyjskiej. Z upływem czasu pomiestija stały się także dziedziczne, w związku z tym możliwa była likwidacja zróżnicowania na bojarów i dworian. Piotr I ukazem z 1714 r. zezwolił na dziedziczenie pomiestii i od tej pory w Rosji występował jednolity stan szlachecki. Od XVIII w. można było w Rosji nabyć szlachectwo za wysługę. Podstawy prawne do nobilitacji dawała tabela o rangach z 1722 r., która dzieliła stanowiska w państwie na 12 rang. Uzyskanie dziewiątej rangi dawało szlachectwo osobiste, wyżej — dziedziczne. Dominującą pozycję szlachty w państwie rosyjskim potwierdził przywilej Katarzyny II z 1785 r. 3.2.
Stan duchowny
Duchowieństwo było drugim uprzywilejowanym stanem, który od feudałów świeckich różnił odmienny status prawny, nie ekonomiczny. Duchowni mieli prawo do korzystania z beneficjów kościelnych, czyli uposażenia związanego ze stanowiskiem kościelnym. W związku z tym stan ten dysponował własnością ziemską. W związku z funkcją pełnioną w strukturze Ko-
177
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
ścioła rozróżniamy duchowieństwo wyższe i niższe. Dostęp do święceń mieli w zasadzie wszyscy, jednak duchowieństwo wyższe rekrutowało się przede wszystkim z górnych warstw szlachty. O miejscu w hierarchii duchownej decydowało zatem pochodzenie. Do grupy duchowieństwa wyższego należeli arcybiskupi, biskupi i opaci. W Rzeszy duchowieństwo wyższe wchodziło w skład grupy książąt i korzystało z takich samych uprawnień, jak feudałowie świeccy. Duchowieństwo niższe, parafialne, rekrutowało się z mieszczaństwa i chłopów. Odrębna była sytuacja klasztorów i duchowieństwa zakonnego. Klasztor posiadał osobowość prawną. Zarządzał nim opat lub przeor. Klasztory dysponowały często ogromnymi majątkami ziemskimi, podczas gdy zakonnicy nie posiadali niczego, wstępując do klasztoru składali bowiem śluby ubóstwa. Różnica między duchowieństwem wyższym i niższym szczególnie silnie ujawniła się w zakresie zamożności. Ze względu na zwiększającą się liczbę duchownych nie wszyscy członkowie tego stanu mogli mieć zapewnione wysokie dochody. Do stanu duchownego wchodziło się w Kościele katolickim i prawosławnym drogą święceń lub przez złożenie ślubów zakonnych (nie dziedzicznie). Dziedziczne było prawosławne duchowieństwo parafialne. W Kościele katolickim od XI w. obowiązywał celibat. W Kościele prawosławnym celibat obowiązywał z reguły tylko zakonników. Duchowieństwo protestanckie było świeckie. Ta grupa stanie się z czasem stanem zamkniętym, ponieważ zabroniono osobom innych stanów przyjmowania święceń. Duchowni podlegali odrębnemu prawu: kanonicznemu lub kościelnemu, posiadali własne sądow-
Duchowieństwo wyższe
Duchowieństwo niższe
Przywileje duchowieństwa
Państwo feudalne
178
Priviiegium fori Priviiegium immumtatis
nictwo {priviiegium fori), zwolnienie od ciężarów na rzecz państwa (priviiegium immunitatis) oraz od służby wojskowej. We Francji zebranie duchowieństwa uchwalało wprawdzie tzw. dar dobrowolny, daninę na rzecz króla, jednak wysokość jej nie była wielka. Duchowni pobierali od ludności zamieszkującej w dobrach im podległych daniny, ponadto biskupi pobierali dziesięcinę od ludności diecezji. Duchowni, zwłaszcza wyżsi, pełnili różne, często ważne funkcje i urzędy państwowe oraz wchodzili w skład reprezentacji stanowych: w Sejmie Rzeszy do kolegium elektorów i książąt oraz panów, we Francji i Rosji tworzyli odrębne kolegia (do Stanów Generalnych wchodziło 300 duchownych, w Rosji Święty Sobór stanowił odrębne kolegium). Pozycję duchowieństwa zachwiała reformacja, kiedy to dokonano sekularyzacji dóbr a nawet w niektórych terytoriach, bądź państwach, wyeliminowano katolicyzm. Duchowieństwo protestanckie zostało podporządkowane państwu. Kolejnym ciosem były zmiany jakie przyniósł XVIII wiek: we Francji próbowano wprowadzić zakaz nabywania nieruchomości przez duchownych, w Austrii realizowano politykę józefinizmu, czyli podporządkowania duchowieństwa interesom państwa. 3.3.
Stan mieszczański
Powstanie stanu mieszczańskiego wiąże się z powstaniem miast i z ruchem, jaki narodził się wraz ze wzrostem zamożności mieszkańców miast, którego celem miało być wyemancypowanie się spod zwierzchniej władzy feudałów. Zaczęła się walka o autonomię, która byłaby warunkiem dalszego rozwoju życia miejskiego.
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
Podstawą prawną dla funkcjonowania miast i żyjących w nim mieszkańców było prawo miejskie. Mieszkańcy miasta tworzyli odrębny stan, który nie wszędzie był stanem zamkniętym. Przynależność do stanu mieszczańskiego była dziedziczna a nadto można było wejść do tego stanu przez pobyt w mieście przez 1 rok i 1 dzień, otrzymanie prawa miejskiego (obywatelstwa) oraz przez małżeństwo. O obywatelstwo miejskie mogły ubiegać się osoby, które nabyły w mieście nieruchomości lub trudniły się rzemiosłem, handlem, wchodziły w skład cechu itd. Ludność miejska nie była jednolita. Bogaci kupcy i mistrzowie niektórych cechów tworzyli patrycjat, który miał decydujący wpływ na sprawy miejskie i decydował o obsadzie stanowisk miejskich. Niżej w hierarchii społecznej miast znajdowało się pospólstwo, składające się w większości z członków cechów. Pozostali to mieszkańcy miasta — plebs, pozbawiony wpływu na bieg spraw miejskich. W miarę rozwoju miast i napływu ludności ze wsi, powiększały się w miastach rzesze plebsu, marginesu społecznego. Ludność miast rosyjskich (posadskije ludi) podzielona była na kategorie według zamożności. Szczególną pozycję posiadali goście, kupcy zwłaszcza należący do tzw. seciny sukienniczej. Godność gościa nadawał car najbogatszym kupcom. Obdarzeni tą godnością mogli posiadać ziemię, korzystali z licznych przywilejów, w tym ze zwolnień podatkowych i mieli prawo zasiadania w Soborze Ziemskim. Przy pomocy tego przywileju car włączał gości do służby państwowej. Między pospólstwem a patrycjatem toczyła się rywalizacja o wpływy w mieście. W toku walki o równouprawnienie w wielu miastach pospólstwo odnosiło sukcesy (zwłaszcza w miastach południowych
179
Prawo miejskie
Obywatelstwo miejskie
Patrycjat
Pospólstwo
Plebs
180
Organizacje zawodowe Gildie
Cechy
Organizacje religijne — bractwa
Państwo feudalne
i zachodnich Niemiec), w związku z czym w skład władz miejskich weszli przedstawiciele cechów. W organach samorządu panował patrycjat kupiecki i bankierski i on narzucał przewagę pospólstwu, przejmował często obyczaje szlacheckie, naśladował atrakcyjne wzory feudalnego stylu życia. Z drugiej strony patrycjat poczuwał się do solidarności z mieszczaństwem i pozostawał w permanentnym konflikcie ze szlachtą. Wszystkie te konflikty wewnętrzne nadawały miastom szczególny koloryt. Rychło w miastach powstały organizacje o charakterze zawodowym. Kupcy wchodzili w skład organizacji handlowych — gildii (gildia maercatoria), które powstały najwcześniej. Gildie nie zawsze ograniczały się do jednego miasta. Później powstały cechy — organizacje zrzeszające rzemieślników wykonujących ten sam zawód. Cechy były organizacją przymusową i zamkniętą. Liczba mistrzów, czeladników i uczniów była ograniczona. Nad działalnością cechu czuwała starszyzna cechu. Od XIII w. cechy uchwalały własne statuty, które normowały warunki pracy, zasady zaopatrywania się w surowce oraz ceny na gotowe produkty. Pierwotnie ustrój cechowy przyczyniał się do rozwoju przemysłu miejskiego (wpływał pozytywnie na gospodarkę miast, ponieważ eliminował niepożądaną konkurencję) i do utrzymania równowagi między rolnictwem i przemysłem. Z upływem czasu organizacja cechowa okazała się instytucją hamującą swobodny rozwój przemysłu i wolność przemysłową. Istniały też w miastach bractwa — organizacje o charakterze religijnym, które m.in. zajmowały się działalnością charytatywną. Przedstawiciele miast wchodzili w skład reprezentacji stanowych: w Anglii w skład Izby Gmin, we
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
181
Francji — Stanów Generalnych (stan trzeci), w Rzeszy przedstawiciele miast cesarskich tworzyli w Sejmie oddzielne kolegium, w Rosji — w skład Soboru Ziemskiego. 3.4.
Chłopi
O d XI w. postępy czynił proces feudalizacji. Komendacja oraz nadania ziemi w użytkowanie powodowały wzrost zależności chłopów. Stopniowo zacierała się różnica między wolnymi chłopami a uprawiającymi ziemię na zasadzie zależności feudalnej. Chłopów wolnych można było spotkać coraz rzadziej. W końcu XII w. zakazano synom chłopskim dostępu do służby rycerskiej i od tej pory zaczął się coraz wyraźniej wyodrębniać stan poddańczej ludności chłopskiej. Poddaństwo występowało w formie poddaństwa osobistego lub gruntowego. Obydwie te formy były dziedziczne. Poddaństwo osobiste, oprócz ciężarów z tytułu użytkowania gruntu, polegało na zależności osobistej chłopa od pana: pan narzucał chłopu rodzaj prac i świadczeń, wyrażał zgodę na zawarcie związku małżeńskiego (;maritagium — opłata za zgodę) a po śmierci chłopa pan zagarniał część jego majątku ruchomego (tzw. odmarszczyzna, mortuariurn). Poddaństwo gruntowe wynikało z faktu użytkowania przez chłopa gruntu, który był obciążony powinnościami feudalnymi, głównie rentą feudalną. Z czasem chłop został przypisany do gruntu i nie mógł go opuścić. Na chłopach spoczywał też obowiązek płacenia czynszu i odrabiania pańszczyzny. Prawa i obowiązki chłopów regulowały ustawy dworskie (tura curiae> Hofrechte) lub spisy zwyczajów dworskich.
Poddaństwo osobiste
Poddaństwo gruntowe
Ustawy dworskie
182
Formy zwierzchności feudała nad chłopami
Państwo feudalne
Zwierzchność pana przybierała różne formy: - sądownictwa patrymonialnego, które mogło być kontrolowane przez panującego lub też niczym nie skrępowane; - kategorycznego związania chłopów z ziemią (glebae adscriptio), z czego wynikał zakaz opuszczania ziemi; - pan zastrzegał sobie wyłączność pewnych świadczeń ekonomicznych, np. utrzymywania młyna, handel napojami alkoholowymi (we Francji prawo to zwało się banalites); - ograniczenia wolności osobistej — respektowanie przez pana tych uprawnień zbliżało chłopów do dawnych niewolników z tą tylko różnicą, że chłopi będący poddanymi posiadali podmiotowość prawną.
Świadczenia chłopów
Rodzaj świadczeń, do których zobowiązani byli chłopi, był różnorodny w poszczególnych państwach i epokach. Na zachodzie Europy świadczenia chłopskie podlegały pewnej ewolucji: od robocizny, przez daniny, do renty pieniężnej. Na chłopów też przerzucano cały podatek na rzecz państwa. Chłopi zobowiązani także byli do świadczenia różnorodnych robocizn na rzecz dworu: pracy ze sprzężajem przy uprawach polowych, pieszej pracy polowej, prac specjalnych w gospodarstwie pana (np. przy omłotach), budowania zamków, dróg, mostów, transportu produktów pańskich.
Chłopi we Francji
We Francji chłopi mogli wykupić się od poddaństwa osobistego za zapłatą określonej kwoty. Tą drogą zwiększyła się tam grupa wolnych czynszowników. Praktykę tę zainicjował Ludwik w 1315 r. w swoich dobrach, wzywając innych panów do pójścia w swoje ślady.
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
W Niemczech chłopi dzielili się na trzy grupy:
183
chłopi w Niemczech
- wolnych, którzy płacili wyłącznie czynsz i byli zwolnieni od innych świadczeń; - chłopów przywiązanych do ziemi, którzy obok renty feudalnej uiszczali szereg dodatkowych świadczeń; - grupę sług i parobków, pracujących na dworach. Na przestrzeni od XII do XIV w. w położeniu chłopów niemieckich nastąpiła pewna poprawa, której powodem był upadek gospodarki naturalnej a także świadoma polityka panów, mająca zapobiec odpływowi kolonistów na Wschód. W Anglii chłopi wolni (sokeman) mogli nawet sprzedać swoje posiadłości, jeżeli wywiązali się ze świadczeń, w przeciwieństwie do chłopów poddanych (wiliam), którzy byli przywiązani do ziemi. Zaznaczyć należy, że w Anglii więcej niż na kontynencie było chłopów wolnych. Od XIV w. zarówno sokomeni, jak i willani korzystali ze statusu wolnego posiadacza ziemi (copyholders). Szybki rozwój gospodarki pieniężnej doprowadził w Anglii wcześnie do wyeliminowania ze świadczeń chłopskich pańszczyzny i renty naturalnej. Obydwie te formy renty feudalnej zastąpił dogodniejszy dla obu stron czynsz. Największe zróżnicowanie wśród chłopów występowało w Rosji. Wolni (smerdowie) żyli we wspólnotach, które były jednostkami administracyjnymi, zapewniającymi bezpieczeństwo i obciążonymi podatkami. Smerdowie w coraz większym stopniu byli wciągani w zależność poddańczą, przeważnie poprzez zaciąganie pożyczek. Uzależnieni w ten sposób chłopi zwali się riadowiczami (albo zakupi). Pierwotnie zależność, w którą
Chłopi w Anglii
chłopi w Rosji
184
Powstania chłopskie
T z w . dwanaście artykułów chłopskich
Państwo feudalne
popadł chłop zmuszony do zaciągnięcia pożyczki, miała charakter czasowy. Kiedy jednak zmalała szansa na uwolnienie się od długu, zależność zmieniała się w stałą. Od XIII w. rosyjskich chłopów określano mianem krestjanie. Wśród nich w najlepszym położeniu znajdowali się chłopi zamieszkujący na ziemi podległej księciu (czornyje ludi). Chłopi rosyjscy mogli opuścić ziemię w terminie św. Jerzego (w końcu listopada), prawo to jednak od XVI w. ograniczały tzw. zapowiednyje Ijeta, kiedy opuszczanie ziemi było zakazane. W stosunku do zbiegów obowiązywał kilkunastoletni okres przedawnienia, w czasie którego mogli być ścigani. Chłopi poddani często zrywali się do buntów: we Francji „Żakeria" (1358 r.), w Anglii — powstanie pod wodzą Wata Tylera (1381 r.). W Niemczech niezadowolenie chłopów jeszcze przed reformacją wyładowało się w licznych ruchach społecznych. W 1493 r. wybuchło powstanie w Alzacji, w 1514 r. do otwartego powstania doszło w Wittembergii i w Badenii (powstanie pod nazwą „ubogi Konrad"). Największym wystąpieniem były ruchy chłopskie w latach 1524-25 na terenie Szwabii, Frankonii i Turyngii, w których zaangażowana była duża liczba chłopów. Program chłopski zawarty został w tzw. dwunastu artykułach chłopskich. Chłopi domagali się: zniesienia poddaństwa osobistego, złagodzenia kar wymierzanych przez sądy patrymonialne, zniesienia najdrastyczniejszych ciężarów, w tym ograniczenia pańszczyzny, przeznaczenia dziesięciny na utrzymanie proboszczów a ewentualne nadwyżki miały być przeznaczone na cele charytatywne dla najbiedniejszej ludności w parafii, zniesienia odumarszczyzny, przywrócenia prawa polowania i połowu, wprowadzenia zasady wyboru proboszcza przez wiernych. Radykalny
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
odłam chłopów sformułował program jeszcze w większym stopniu ograniczający władzę feudałów — domagano się m.in. by szlachta oddała swoje majątki po to, aby mogła korzystać z tolerancji. Po klęsce powstańców pod Frankenhausen chłopi niemieccy na następne cztery wieki zostali odsunięci od życia politycznego. W Rosji zdarzyło się, że w jednym roku dochodziło do kilkudziesięciu wystąpień chłopskich. Z większych wymienić należy powstanie w latach 1606 - 1607 pod wodzą Iwana Bołotnikowa i w 1667 r. pod wodzą Stiepana Riazina.
4.
Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej od XVI do XVIII wieku
Od XVI w. rozwijała się coraz gwałtowniej w Europie zachodniej gospodarka towarowa. Zmianę stosunków gospodarczych zapowiadały takie zjawiska, jak: - wykorzystanie środków produkcji (w tym ziemi) jako kapitału przeznaczonego nie tylko do zaspokojenia potrzeb, ale głównie do osiągnięcia zysku pieniężnego; - przewaga produkcji przeznaczonej na sprzedaż (nie jak do tej pory na świadczenia); - stosowanie w produkcji coraz powszechniej pracy najemnej (praca także stała się towarem); - wyodrębnienie się z samowystarczalnego gospodarstwa domowego produkcji zarobkowej; - dążenie do osiągnięcia maksymalnych zysków, co było bodźcem dla działalności gospodarczej.
185
186
Merkantylizm
Protekcjonizm
Polityka merkantyina
Państwo feudalne
Rozkładowi uległa dotychczasowa naturalna i samowystarczalna gospodarka a jednocześnie formowała się ogólnopaństwowa polityka gospodarcza, która w ówczesnych państwach przybrała postać merkantylizmu. Jako doktryna ekonomiczna merkantylizm pojawił się w Europie zachodniej w XVII wieku. W myśl tej doktryny miarą bogactwa i potęgi państwa jest ilość zgromadzonych kruszców szlachetnych. Merkantyliści wzrost bogactwa kraju widzieli w przypływie pieniędzy do skarbu państwa, co mogło nastąpić kosztem innego kraju w drodze korzystnej wymiany zagranicznej. Stąd w centrum ich zainteresowania znalazł się handel zagraniczny. Uważano, że kraj bogaci się wówczas, gdy wartość eksportu przewyższa import (jeżeli występuje dodatni bilans handlowy). Toteż dążenie do uzyskania dodatniego bilansu handlowego stało się naczelną zasadą polityki gospodarczej ówczesnych państw. Aby teorię merkantylną stosować w praktyce posługiwano się polityką protekcjonizmu. Popierano własną produkcję a dla jej wzrostu stosowano protekcyjną politykę celną (niskie cła wywozowe, wysokie wwozowe) po to, aby zatrzymać w kraju głównie surowce celem dalszego ich przetwarzania. Produkcję krajową miały wzmóc pożyczki i subwencje. Stosowano także merkantylistyczną politykę kolonialną, traktując kolonie jako źródło surowców i rynek zbytu dla towarów z metropolii. Politykę merkantylną we Francji realizował B. Colbert, główny kontroler finansów w końcu XVII wieku. Wprowadził on zakaz wywozu zboża aby zapobiec zwyżce cen chleba i utrzymać płace na niskim poziomie. Taryfy celne miały uniemożliwić przywóz do kraju gotowych produktów zagranicznych. Popie-
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
rał też ekspansję kolonialną. W 1669 r. umożliwiono szlachcie zajmowanie się handlem morskim. W II polowie XVIIw. przejawy polityki protekcjonistycznej dostrzegamy też w Rosji. W 1646 r. zniesione zostały przywileje celne kupców angielskich a w latach 1654 i 1667 ograniczono prawa innych kupców cudzoziemskich. Ustawa z 1667 r. wprowadziła jeden podatek celny i ustaliła taryfę celną. Polityka merkantylistyczna rozwijała się równolegle z rozbudową monarchii absolutnych, w których administracja i wojsko wymagały znacznie więcej niż dotąd środków ze skarbu państwa. Toteż głównym celem nowej polityki gospodarczej było zapewnienie maksymalnych dochodów dla rosnących potrzeb państwa. Na szeroką skalę pojawiły się nowe formy organizacyjne produkcji: system nakładczy i manufaktura. Najwcześniej nowe formy gospodarki rozwinęły się w Anglii i Niderlandach. Nie bez znaczenia był postęp techniczny, który spowodował powstanie i rozwój nowych gałęzi wytwórczych. Z kolei rozwój handlu zamorskiego po wielkich odkryciach geograficznych spowodował poważne zmiany w konsumpcji. W XVI w. miał miejsce kryzys produkcji rolnej, któremu towarzyszył znaczny przyrost ludności. Nastąpił też wzrost cen, który prowadził do obniżenia realnej wartości czynszów płaconych przez chłopów. Te ostatnie były teraz niekorzystne dla feudałów. Toteż część szlachty zaczęła poszukiwać źródeł dochodu w działalności pozarolniczej, poprzez udział w handlu i zakładanie manufaktur. W miarę rozszerzenia się rynku tracił swoje uzasadnienie przymus cechowy. W XVI i XVIIw. rosła liczba cechów o coraz bardziej zróżnicowanych specjalnościach. Jednocześnie rosła liczba par-
187
Zmiany
w
produkcji
188
System nakładczy
Manufaktury
Kompanie handlowe
Praca najemna
Zmiany w rolnictwie
Państwo feudalne
taczy, nie związanych ograniczeniami cechowymi, a tym samym i rozmiary ich produkcji. Wśród tej grupy zaczął się rozpowszechniać system nakładczy. Nakładca, kupiec-pośrednik, dostarczał surowce, odbierał gotowe wyroby oraz organizował produkcję. Przedsiębiorca ten dysponował kapitałem i przyjmował na siebie ryzyko produkcji. Najwcześniej nakład szerzył się w produkcji tkackiej. W XVII w. pojawiły się w Europie manufaktury — duże zakłady produkcyjne, skupiające większą liczbę robotników. Pracę w manufakturze wykonywano w przeważającej części ręcznie, z tym iż występował podział czynności produkcyjnych. Dzięki podziałowi pracy w obrębie jednego zakładu osiągano wyższą wydajność produkcji. Obok manufaktur, w których wytwarzano przedmioty zbytku, czy wyroby przeznaczone na potrzeby wojska, powstały manufaktury produkujące wyroby masowe, na powszechny użytek, głównie w dziedzinie włókienniczej i metalowej, ponieważ na te towary istniało największe zapotrzebowanie. W krajach Europy zachodniej od XVII w. dokonywało się znaczne nagromadzenie kapitału. Dostarczał ich handel zamorski, rozwój instytucji kredytowych, oszczędności a także bogacenie się jednych ludzi kosztem innych. Powstawały towarzystwa handlowe, tzw. kompanie, których celem była monopolizacja handlu z krajami dalekimi — np. kompanie angielskie: Lewantyńska (1518 r.), Afrykańska (1536 r.), Moskiewska (1555 r.), Wschodnia (1579 r.). Spośród ubogich rekrutowali się pracownicy najemni zatrudniani w manufakturach. Pracę najemną świadczyli głównie pozbawieni ziemi chłopi. W Anglii najwcześniej, już w XVI w., zanikało poddaństwo osobiste. W południowo-wschodniej An-
189
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
glii dominowały drobne gospodarstwa rolne, z których feudałowie pobierali rentę od ich dzierżawców. W północnej Anglii i Szkocji już od końca XIV w. stopniowo likwidowano drobne gospodarstwa a ich kosztem rozwijały się duże farmy specjalizujące się w hodowli owiec. Chłopi i dzierżawcy oprócz uprawianej przez siebie ziemi w systemie tzw. pól otwartych (nie były to obszary zwarte i dostęp do nich miał każdy), użytkowali ziemie gminne (np. pastwiska), które stanowiły ponad 1/3 użytków rolnych. Wspólne pastwiska krępowały jednak inicjatywę indywidualnych rolników, toteż tradycyjny ustrój rolny od XVI w. zaczął rozpadać się. Szlachta ogradzała pastwiska i przeznaczała je do hodowli owiec. W akcji ogradzania, która w Anglii osiągnęła rozmiary nie spotykane gdzie indziej, uczestniczyła szlachta i zamożniejsi chłopi. W rezultacie doszło do całkowitej likwidacji ziem gminnych, gdyż chłopi pozbawieni prawa korzystania z użytków wspólnych nie byli w stanie utrzymać się. Dzięki ogradzaniu część chłopów wyswobodziła się z dotychczasowych zależności gminnych i uzyskała większą swobodę gospodarowania. Powstawały duże gospodarstwa towarowe o charakterze wyspecjalizowanym oraz podniosła się dochodowość rolnictwa. Zrujnowani chłopi najmowali się do pracy w większych gospodarstwach lub manufakturach, inni chłopi jako właściciele lub dzierżawcy stali się farmerami. Z reguły pastwiska zakładano na gorszych ziemiach bądź nieużytkach, nie doszło zatem w skali całego kraju do spadku produkcji zbóż. W przemianach gospodarczych w Anglii aktywnie uczestniczyła nowa szlachta, która wywodziła się często z burżuazji. Weszła ona w posiadanie dużych majątków ziemskich wskutek sekularyzacji
Farmy
Akcja ogradzania
190
Rewolucja cen
Folwarki
wtóme poddaństwo
Państwo feudalne
dóbr w czasie rewolucji. Dążyła do wzrostu produkcji i dochodowości i w tym celu stosowała nowe metody w dziedzinie uprawy i hodowli (stosowanie lepszych pasz, melioracje). Różnego typu innowacje nasiliły się w XVIIIw. (tzw. rewolucja rolnicza). We wszystkich państwach dominującą dziedziną gospodarki było rolnictwo. W Europie zachodniej w XVI w. potrzeby konsumpcyjne przekraczały możliwości produkcyjne. Aby zaspokoić zapotrzebowanie na artykuły żywnościowe importowano je z krajów Europy wschodniej (tu było mniej ludności i więcej ludzi trudniło się rolnictwem). Czynnikiem, który skłaniał do eksportu była rewolucja cen spowodowana napływem kruszców do Europy. W wyniku wzrostu cen, tak jak i na Zachodzie, w krajach Europy wschodniej spadły dochody szlachty żyjącej z czynszu, z tym że szlachta wschodnioeuropejska znajdowała się w innej sytuacji, niż miało to miejsce w Europie zachodniej. Nie mogła zmusić chłopów do płacenia wyższych czynszów, ponieważ gospodarstwa chłopskie nie były w stanie podnieść swych dochodów. Łatwiej było wyegzekwować robociznę. W związku z tym rosły rozmiary pańszczyzny. Chłopi odrabiając pańszczyznę używali własnych narzędzi, dzięki czemu w znacznej części ponosili koszty produkcji, dla szlachty zaś produkcja była tania. Swoje dochody szlachta podnosiła także zwiększając uprawiane obszary kosztem wspólnych użytków oraz zwiększając liczbę rąk do pracy. Dzięki zabiegom szlachty powstawały rozległe folwarki, które w XVII w. w Europie środkowo-wschodniej obejmowały ok. 1/2 areału ziem uprawnych. Powstawaniu folwarków towarzyszył wzrost zależności chłopów (przeciwnie jak na Zachodzie). Proces ten określa w t £ r n e poddaństwo (lub tzw. drugie pod-
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
daństwo), a system oparty na gospodarce folwarczno-pańszczyźnianej określa się mianem władztwa dworskiego. Panowało powszechnie dziedziczne poddaństwo osobiste, chłop był tylko czasowym użytkownikiem ziemi, do której był przytwierdzony. Pan posiadał nad chłopami władzę administracyjną, sądową i policyjną. Państwem, w którym graniczyły z sobą dwa systemy gospodarcze: gospodarka towarowo-pieniężna i folwarczna, były Niemcy. N a wschód od Łaby panował system zwany władztwem dworskim, na zachód od Łaby — władztwo gruntowe. Charakterystyczną cechą gospodarki folwarcznej, władztwa dworskiego, we wschodnich Niemczech i Austrii było powiększanie folwarków przez zagarnianie ziem gminnych (tzw. al mendy) i chłopskich. Chłopów zamieniano w poddanych użytkujących grunty pańskie. Na wielką skalę rugi występowały w Meklemburgii i Brandenburgii. Chłop traktowany tam był jako część inwentarza pana a pańszczyzna dochodziła do 4 a nawet 6 dni w tygodniu. W XVIII w. rugi chłopskie przybrały ogromne rozmiary, co stało się zjawiskiem niekorzystnym dla państwa, zmniejszała się bowiem liczba podatników i rekrutów do wojska. Toteż władze państwowe w Prusach i Austrii ograniczały usuwanie chłopów, łagodziły poddaństwo i ciężary chłopskie. Umożliwiono chłopom odwoływanie się do urzędów i sądów państwowych, ograniczając zarazem możliwość karania chłopów przez sądy dominialne. Różnice ekonomiczne między Europą zachodnią i wschodnią, występujące od XVI w. spowodowały, że głównym artykułem handlu stało się zboże, które eksportowano z krajów o rozwiniętej gospodarce fol-
191
Władztwo dworskie
Dwa systemy gospodarcze w Europie
Rugi chłopskie
192
Państwo feudalne
warcznej na Zachód. Gospodarka wschodnioeuropejska przybrała charakter rolniczo-surowcowy. Bogaciła się szlachta i ona stała się na obszarach Europy środkowo-wschodniej głównym organizatorem produkcji. Obok niej inicjatywę w dziedzinie produkcji przejęło też państwo (tak było w Prusach, Saksonii, Rosji), które tą drogą zamierzało zwiększyć swoje dochody. W polowie XVIIIw. pojawiły się pierwsze negatywne objawy gospodarki folwarcznej: - dochód uzyskiwany z gospodarki znajdował się w rękach szlachty; - dochód w większej części przeznaczony był na konsumpcję; - kurczył się rynek wewnętrzny; - zaostrzeniu podlegało poddaństwo chłopów; - formą protestu były liczne bunty.
Fizjokratyzm
Powstanie dwóch różnych systemów odegrało ogromną rolę w Europie w XVI i w następnych wiekach. Dwa odrębne typy gospodarki wytworzyły różne stosunki społeczne, rzutowały na politykę i ustrój państwowy. W XVIIIw. pojawiła się nowa teoria i szkoła ekonomiczna, tzw. fizjokratyzm, której twórcą był F. Quesnay. Fizjokratyzm wyrósł z opozycji burżuazji wobec istniejących struktur państwowo-gospodarczych i politycznych. Wcześniej merkantylizm przyczynił się wprawdzie do podniesienia stanu gospodarczego państwa, jednak państwo wkroczyło w sferę życia gospodarczego, co oznaczało, że gospodarka służyć miała państwu. Zatem państwo wprowadziło reglamentację i ograniczyło wszelką wolność gospodarczą. Państwo przy tym nadal było feudalne, służyło przede wszystkim feudałom.
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
Przeciwko takiemu układowi sił zaczęła występować burżuazja, dążąca do przeprowadzenia postępowych reform i objęcia władzy. Z tego powodu propagowała antyfeudalne idee w postaci fizjokratyzmu. Fizjokraci za jedyne źródło bogactwa uważali rolnictwo a za pracę produkcyjną — pracę w rolnictwie. Nie byli jednak obrońcami feudalnej własności ziemi. Założeniem systemu fizjokratycznego była wolność osobista, swoboda działania, wolna konkurencja, interes własny uważany był za główny bodziec działalności gospodarczej. Quesnay twierdził, że powiększanie kapitałów jest głównym środkiem prowadzącym do pomnożenia pracy. We Francji idee fizjokratyczne próbował realizować generalny kontroler finansów Turgot. W 1776r. zniósł cechy i wprowadził wolność przemysłową. Decyzja ta spotkała się ze zdecydowanym oporem kół rządzących i została cofnięta. Niepowodzenia fizjokratów m.in. skierowały Francję na drogę prowadzącą ku rewolucji.
5.
Przemiany społeczne w okresie od XVI do XVIII wieku
W okresie monarchii absolutnej wszyscy mieszkańcy kraju zostali podporządkowani państwu. Było to poddaństwo o charakterze publiczno-prawnym. W tej sytuacji podział stanowy nabierał charakteru anachronicznego. Podziały społeczne stały się płynne wskutek zbliżania się do siebie grup społecznych z różnych stanów (w Anglii szlachty i mieszczaństwa, we Francji — niższego duchowieństwa i stanu trzeciego). Zaczął kształtować się nowy podział społeczeństwa w oparciu o kryteria mająt-
193
194
Szlachta urzędnicza
Gentry
Państwo feudalne
kowe. Państwo nakładało na wszystkich poddanych obowiązki i świadczenia, nie licząc się z przywilejami stanowymi. Rozwój gospodarczy i służba monarsza ułatwiły mobilność społeczną i przenikanie międzystanowe. Zjawiskiem charakterystycznym dla krajów europejskich był aktywny udział szlachty, zwłaszcza średniej, we wszystkich dziedzinach życia (w XVI-XVIIw.). We Francji grupą niezwykle dynamiczną stała się szlachta urzędnicza wywodząca się z mieszczan, którzy byli najaktywniejsi gospodarczo i często wykształceni. Nabycie szlachectwa poprzez urząd było ułatwione w związku z praktyką kupowania urzędów. Mieszczański rodowód szlachty urzędniczej decydował o tym, że interesy szlachty urzędniczej były bliskie interesom mieszczaństwa. Nadmienić przy tym należy, że dla Francji charakterystyczne było zjawisko zdecydowanego odcinania się arystokracji od mieszczaństwa. W Anglii, obok podupadłej ekonomicznie arystokracji, powstała aktywna grupa średniej szlachty — tzw. nowa szlachta, gentry. Między nową szlachtą a mieszczaństwem od dawna wytworzyła się wspólnota interesów, co uzewnętrzniało się we wspólnej izbie w Parlamencie. W krajach niemieckich przenikanie nowych elementów do stanu szlacheckiego było bardzo powolne, władcy niechętnie widzieli mieszczan w urzędach i w korpusie oficerskim. Jednocześnie w niektórych terytoriach Niemiec w okresie wojny trzydziestoletniej znaczna część szlachty została zrujnowana. Tak było np. w Brandenburgii. Władcy terytorialni zmienili wówczas dotychczasową politykę, dając niższej szlachcie możliwości awansu w administracji i armii oraz nieograni-
195
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
czone wręcz możliwości eksploatacji chłopów pańszczyźnianych. W efekcie w Prusach i Austrii szlachta nie kwestionowała władzy absolutnej i przyzwyczaiła się do wiernej służby na rzecz panującego. Także wśród mieszczaństwa nastąpiło zróżnicowanie. Dokonywał się proces bogacenia górnych warstw tego stanu, które trybem życia od dawna zbliżały się do arystokracji. Wzrostowi majątkowemu nie towarzyszył rozwój uprawnień politycznych. Wręcz przeciwnie — monarchia absolutna znacznie ograniczała uprawnienia samorządu miejskiego. Podobne przegrupowania społeczne następowały w Europie środkowo-wschodniej, gdzie także zaznaczał się wzrost znaczenia średniej szlachty. Wszędzie gdzie warstwy pośrednie zdobywały znaczenie ekonomiczne, zaczęły krytycznie oceniać przywileje arystokracji świeckiej i duchowieństwa. W Anglii dokonujące się zmiany gospodarcze, w szczególności praktyka ogradzania, powodowały wzrost liczby bezrobotnych. Jednocześnie właściciele ziemscy starali się nie dopuścić do odpływu taniej siły roboczej. Problemy pracy regulował statut o terminatorach, który wprowadził przymus pracy dla każdego mężczyzny liczącego poniżej 30 lat. Jednocześnie umowa o pracę nie mogła być zawarta na okres krótszy niż 1 rok. Przeciw włóczęgom skierowane było tzw. krwawe ustawodawstwo: ustawa Henryka V m z 1530 r., Edwarda IV z 1547 r., Elżbiety z 1572, 1576 i 1597. Według tych ustaw sędziowie pokoju przeprowadzali lustrację żebraków w hrabstwie i wydawali pisemne licencje na żebranie w określonym okręgu. Za żebranie poza okręgiem groziła kara aresztu. Przy powtórnym schwytaniu na włóczęgo-
Anglia
Statut O terminatorach
T z w . krwawe ustawodawstwo
196
Państwo feudalne
stwie groziła kara chłosty i odcięcie połowy ucha, przy trzecim — włóczęga podlegał karze śmierci. Statut z czasów Jakuba I przewidywał możliwość skazania włóczęgi na przymusowe roboty (przy pierwszym schwytaniu). Podobnie jak chłopi pozbawieni ziemi, tak i drobni chłopi najmowali się do pracy. Na wsi pojawili się chłopi wzbogaceni. Obok arystokracji feudalnej pojawiła się szlachta czerpiąca z ziemi dochody o charakterze kapitalistycznym. Francja
Znoszenie poddaństwa osobistego
We Francji szlachta na krótko przed rewolucją liczyła ok. 350 tys. Była grupą korzystającą z przywilejów ekonomicznych, sądowych, posiadała monopole, godności, urzędy i liczne prawa honorowe. Spośród szlachty rekrutowali się niemal wyłącznie duchowni. Także służba oficerska zastrzeżona była dla szlachty. Nabycie szlachectwa coraz częściej łączyło się z piastowaniem większości urzędów. Do stanu trzeciego wchodzili wszyscy nie należący do stanu pierwszego (duchowieństwo) i drugiego (szlachta), w sumie w XVIIIw. ok. 96% Francuzów. Z powodu zdecydowanej przewagi stan trzeci identyfikował się z narodem. Do stanu tego zaliczała się burżuazja i chłopi, przy czym między mieszczaninem i chłopem granica była płynna. Bogate mieszczaństwo nabywało często ziemię, traktując ją jako korzystną lokatę kapitału. Przed rewolucją chłopi stanowili ponad 80% społeczności Francji. Proces zwalniania chłopów z zależności osobistej rozpoczął się wcześnie i w XVI w. większa część ludności chłopskiej była osobiście wolna. We wschodniej części państwa utrzymało się poddaństwo osobiste, z tym że ograniczone było tylko do pewnych ciężarów materialnych. W 1779r. Ludwik XVI zniósł
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
poddaństwo osobiste w dobrach królewskich. Bezpośrednio przed wybuchem rewolucji chłopów poddanych osobistych było tylko trochę ponad 6%, toteż przed rządem rewolucyjnym stanął głównie problem rozwiązania kwestii własności nieruchomości. Zmieniła się forma władania ziemią przez chłopów. Na szeroką skalę rozwinął się system dzierżawy: wieczystej lub krótkoterminowej. Ziemią dzierżawioną wieczyście chłopi mogli swobodnie dysponować, w związku z tym w XVIII w. zatarła się różnica między dzierżawą a własnością. Dzierżawiąc duże obszary ziemi wielu chłopów znacznie wzbogaciło się. Przy dzierżawie krótkoterminowej chłopi płacili czynsz w naturze lub pieniądzach a czasem odrabiali pańszczyznę. Ten rodzaj dzierżawy był korzystny dla panów, którzy mogli zmieniać wysokość czynszu w zależności od dochodowości ziemi. Także państwo wynosiło korzyści z umów dzierżawy, pobierało bowiem opłaty za ich zawarcie. Negatywnym następstwem krótkoterminowej dzierżawy był brak zainteresowania chłopów podniesieniem wydajności ziemi. Praktycznie chłopi nie czynili żadnych nakładów na ziemię, którą użytkowali. Nie ominął też Francji proces zagarniania ziem gminnych. Rozpoczął się w XVII wieku. Dekret z 1669 r. zezwalał panom na zabór 1/3 ziem gminnych. W rezultacie zmniejszyły się obszary pastwisk. Na chłopach głównie ciążyły podatki państwowe. Od końca XVII w. tylko na chłopach ciążył też obowiązek służby wojskowej. Szlachta była od tego obowiązku wolna, mieszczanie zaś najczęściej wykupywali się. W Prusach średni właściciele ziemscy od XVII w. zwani byli junkrami (nazwa znana była w średnio-
197
System dzierżaw
Prusy
Państwo feudalne
198
Poddaństwo umiarkowane
Austria
Urbaria
Patenty Józefa II w sprawach chłopskich Patent o poddaństwie umiarkowanym
wieczu i używana na oznaczenie młodszych synów rycerskich). W 1718 r. zniesione zostało poddaństwo osobiste w dobrach szlacheckich. Jego miejsce zajęło poddaństwo umiarkowane. Według Landrechtu Pruskiego z 1794 r. chłopi nadal byli przytwierdzeni do ziemi i całkowicie uzależnieni od pana, co oznaczało pewien regres w porównaniu z wcześniejszymi zmianami. W tym czasie we Francji wszelkie zależności i powinności feudalne chłopów były już zniesione. Większą skalę przybrały zmiany w Austrii. Za rządów Marii Teresy sporządzone zostały spisy powinności chłopskich, tzw. urbaria. Patent o robociznach z 1775 r. ujednolicił rozmiary pańszczyzny w poszczególnych terytoriach monarchii — wynosiła ona 3 dni tygodniowo dla chłopów, którzy byli posiadaczami gruntów. Ustalono też długość dnia roboczego (od 8 do 12 godzin). Józef II wydał w 1781 r. trzy patenty w sprawach chłopskich. Pierwszy zniósł poddaństwo osobiste, które zastąpiono umiarkowanym. Polegało ono na tym, że chłop uzyskał prawo: - zawierania małżeństwa bez zgody pana; - swobodnego wyboru zawodu; - wychodu ze wsi, z tym że pozostając nadal poddanym miał obowiązek odbywania służby wojskowej. O d 1785 r. chłop, który chciał opuścić wieś, musiał uiścić tzw. wychodne i pozostawić następcę.
Patent o sądownictwie
Patent o sądownictwie stanowił, że jeżeli wymierzona wobec chłopa kara aresztu przekracza 8 dni, wymaga zgody urzędu obwodowego, czyli wprowadził kontrolę urzędu państwowego nad sądownictwem dominialnym.
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
Trzeci patent regulował postępowanie w sporach między panem a poddanymi, wynikających ze stosunku poddańczego. W sporach takich istniała także możliwość odwołania się od orzeczenia pańskiego do urzędu obwodowego. Chłopi stawający przed sądem państwowym mogli bezpłatnie korzystać z pomocy specjalnych adwokatów, ustanowionych dla poddanych. Zostały też w Austrii uporządkowane sprawy związane z posiadaną przez chłopów ziemią. Grunty podzielono na dominikalne — pańskie i rustykalne — chłopskie. Gdyby poddany opuścił ziemię, musiała ona być oddana innemu chłopu. Wśród gruntów rustykalnych wyodrębniono grunty wykupne, które pan mógł odstąpić chłopom na własność użytkową za określoną cenę. Gruntami tymi chłop mógł swobodnie dysponować. Odmienny był status gruntów niewykupnych. Józef II przygotował także nowy system podatkowy związany z oczynszowaniem chłopów i zniesieniem pańszczyzny. Chłopom przypaść miało 70% dochodów z ziemi, z pozostałych 30% mieli płacić podatek na rzecz państwa i czynsz panom (1789 r.). Wraz ze śmiercią Józefa II, w 1790 r. patent został zniesiony. W Rosji w XVIIw. ludność dzieliła się na dwie grupy: ludzi służebnych, których obowiązkiem była służba wojskowa oraz ludzi obciążonych powinnościami na rzecz państwa (tiaglyje ludi). Do drugiej grupy należała ludność miast i chłopi. W 1682 r. zniesione zostało miestniczestwo, które okazało się przeżytkiem ograniczającym swobodę cara przy nadawaniu godności. Za Piotra I powstał jednolity zamknięty stan szla-
199
Patent o postępowaniu w sporach między panem a poddanymi
Grunty dominikalne i rustykalne
Rosja
200
Tabela o rangach
Obowiązek służby państwowej
Przywileje dla szlachty
Państwo feudalne
checki (ukaz o jedynospadkobraniu z 1714 r.). Do stanu tego nie zaliczano zubożałych potomków dworian i dzieci bojarskich, którzy jako tzw. jednodworcy uzyskali stanowisko zbliżone do chłopów. Tabela 0 rangach z 1722 r. ustanowiła hierarchię służbową cywilną i wojskową i umożliwiła przenikanie do stanu szlacheckiego osób innego pochodzenia. Szlachectwo można było odtąd uzyskać przez nadanie carskie albo w następstwie przyznania orderu. Szlachta od czasów Piotra I zobowiązana była do odbywania służby państwowej: w armii, flocie 1 w służbie cywilnej. Do ostatniej dopuszczono tylko niewielką część szlachty (1/3). Służba państwowa była dożywotnia (rozpoczynała się od 15 roku życia). Na młodzież szlachecką nałożono obowiązek zdobywania umiejętności czytania i pisania. Czas trwania służby państwowej został skrócony przez Annę do 25 lat i tylko jeden syn szlachecki był od służby tej zwolniony. W 1762 r. Piotr III zniósł obowiązkową służbę państwową dla szlachty. Uprzywilejowane stanowisko szlachty potwierdził przywilej Katarzyny II z 1785 r. Nie wolno było odtąd wobec szlachty orzekać kar cielesnych, ta grupa korzystała ze zwolnień podatkowych, tylko szlachta mogła pełnić funkcje oficerskie (1798 r.). W XVIII w. uległo także uregulowaniu prawo szlachty do ziemi. Na mocy ukazu z 1714 r. grunty dziedziczyć mógł tylko jeden z synów szlacheckich, co miało zapobiec rozdrobnieniu wielkiej własności ziemskiej i zwiększaniu wyzysku chłopów przez zubożałą szlachtę. Ukaz ten zniesiony został w 1731 r. Anna zakazała nieszlachcie nabywania dóbr ziemskich. Następnie Katarzyna II ustaliła, że dobra nieruchome oraz chłopów pańszczyźnianych może posiadać wyłącznie szlachta. Szlachcie wolno było także
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
nabywać domy w mieście oraz w pewnym zakresie zajmować się handlem produktami rolnymi w kraju i za granicą (w grę wchodziło głównie zboże). W czasie panowania Piotra I kupcy rosyjscy uzyskali prawo nabywania manufaktur. Kupujący manufaktury otrzymywali pożyczki i ulgi podatkowe, można też było uzyskać manufakturę bezpłatnie pod warunkiem wprowadzenia udoskonaleń i rozbudowy. W celu zapewnienia manufakturom rąk do pracy kupcy mogli nabywać wsie wraz z chłopami, którzy należeli odtąd do manufaktury (tzw. chłopi posesyjni). Ludność miast już w XVIIw. dzieliła się na dwie podstawowe grupy według kryterium majątkowego: kupców i czarnych ludzi posadskich. Posadskije ludi uzyskali nazwę mieszczan. W 1721 r. podzieleni zostali na regularnych (należący do gildii kupcy i rzemieślnicy) i nieregularnych. Tylko regularni obywatele miejscy posiadali prawa polityczne i uczestniczyli w wyborach władz miejskich. Korzystne dla kupców było zniesienie w Rosji w 1753 r. wewnętrznych ceł, dzięki czemu mógł rozwinąć się ogólnokrajowy rynek (nastąpiło to w Rosji wcześniej niż w Europie zachodniej). Kolejnej klasyfikacji ludności miejskiej dokonał przywilej dla miast wydany przez Katarzynę II w 1785 roku. Dzielił on ludność miejską, tworzącą zamknięty stan (wpisaną do księgi obywateli miejskich) na sześć kategorii, z których każda miała inny zakres praw i obowiązków. Byli to: - rzeczywiści obywatele miejscy (posiadacze nieruchomości w mieście); - kupcy, podzieleni na trzy gildie w zależności od zamożności, przy czym należącym do pierwszej
201
Popieranie rozwoju manufaktur
Mieszczanie
Regularni Nieregularni
Przywilej dla miast z 1725 roku
Kategorie ludności miejskiej
202
Państwo feudalne
gildii wolno było prowadzić handel detaliczny i hurtowy w kraju i za granicą, należącym do drugiej — handel tylko na terenie Rosji, do trzeciej — tylko handel detaliczny w mieście lub powiecie; - rzemieślnicy cechowi; - kupcy cudzoziemscy miast);
(pochodzący
z
innych
- znamienici obywatele (do tej kategorii należały m.in. osoby uprawiające wolne zawody); - posadscy, czyli wszyscy inni, którzy utrzymywali się z własnej pracy. Podział mieszczan na kategorie uniemożliwił powstanie w Rosji zwartego stanu mieszczańskiego. Już w I połowie XVIII mieszczanie pozbawienie byli prawa posiadania majątków ziemskich i chłopów pańszczyźnianych (z wyjątkiem manufaktur). Wśród chłopów rosyjskich nastąpiło daleko idące ujednolicenie. W XVIIIw. można wyróżnić trzy grupy chłopów: Chłopi państwowi
- chłopi państwowi, do których należeli: a) chłopi zamieszkujący w dobrach państwowych. Korzystali oni z pewnej swobody w gospodarowaniu ziemią. Płacili czynsz do skarbu państwa, podatki i dostarczali rekrutów. Kiedy w połowie XVIIIw. wprowadzony został, zamiast podymnego, podatek zwany podusznym (płacony od każdej osoby płci męskiej), położenie chłopów państwowych uległo znacznemu pogorszeniu, bowiem rozmiary nadziałów ziemskich dostosowano do ilości dusz w gospodarstwie chłopskim. Chłopi państwowi posiadali własny samorząd gminny na czele ze starostą. W II połowie
Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie feudalnym
203
XVIHw. liczba chłopów państwowych zmalała wskutek licznych nadań jakie Katarzyna II i Paweł I czynili na rzecz szlachty; b) z chłopami państwowymi zrównani zostali jednodworcy od kiedy Piotr I obciążył ich podusznym. Byli to potomkowie wolnych drobnych posiadaczy ziemskich, którzy otrzymali ziemię na terenach przygranicznych, przeważnie z obowiązkiem obrony granic; c) chłopi domenialni wywodzący się z dóbr cerkiewnych, które po sekularyzacji przeszły pod zarząd Kolegium Domen Państwowych; d) chłopi dworscy, zamieszkujący w dobrach, z których dochody przeznaczone były na utrzymanie dworu. Od 1797r. zwani byli chłopami apanażowymi, ponieważ stanowili osobistą własność rodziny carskiej; - chłopi posesyjni — ta grupa chłopów powstała kiedy w 1721 r. właścicielom manufaktur zezwolono na nabywanie wsi wraz z chłopami pod warunkiem, że zarówno wsie jak i chłopi będą przynależnością manufakty. Chłopi posesyjni pańszczyznę odrabiali w manufakturze;
Chłopi posesyjni
- chłopi prywatni, zamieszkujący w dobrach feudałów. Liczebnie przeważali nad innymi grupami. Chłopi prywatni w największym stopniu byli eksploatowani. Przedmiotem handlu zagranicznego było zboże, toteż szlachta chcąc zwiększyć swoje dochody potęgowała wyzysk chłopów. Jednocześnie zwiększył się stopień zależności osobistej chłopa od pana. W połowie XVIII w. chłopi zostali uznani za własność pana — odtąd chłop był przytwierdzony nie tylko do ziemi ale i do osoby pana, zatem mógł być sprzedany, darowany itp.
Chłopi prywatni
204
Państwo feudalne
W 1765 r. szlachcie przyznano prawo zsyłania chłopów za karę na Syberię. powstania chłopskie
Położenie chłopów było powodem wielu powstań: w latach 1705 - 1706 powstanie astrachańskie, w latach 1707-1708 powstanie Kondratija Buławina nad Donem, powstanie Baszkirów (1705 - 1711). W I I połowie XVIIIw. powstania chłopskie nasiliły się. Największym było powstanie pod wodzą Jemieliana Pugaczowa w latach 1773 - 1775, które wybuchło na Uralu i objęło ludność Powołża. Pugaczow podawał się za Piotra III i jako samozwaniec zjednał sobie wielu zwolenników. Po pokonaniu powstania wzrósł w Rosji ucisk chłopów. W czasach panowania Pawła I (1796- 1801) ruchy chłopskie objęły ponad połowę guberni rosyjskich, co skłoniło cara do pewnych regulacji: w 1797 r. wprowadzono ukaz o 3-dniowej pańszczyźnie, czego w praktyce szlachta nie przestrzegała.
VI.
Germanie
W IV w. imperium rzymskie otaczały ludy zwane „barbarzyńskimi". Należeli do nich Słowianie (na obszarach Europy środkowej i wschodniej), Celtowie (wprawdzie zromanizowani, ale utrzymywali się w Szkocji i Irlandii), Arabowie (koczowali na Półw. Arabskim) oraz Germanie. Były to ludy pod każdym względem aktywne, bynajmniej nie dzikie. Germanie pochodzili z Półw. Jutlandzkiego i Skandynawskiego, skąd ok. 1200 r. p.n.e. przesunęli się na tereny Niziny Niemieckiej. W czasie swej ekspansji ulegli podziałowi na szereg grup, z których grupa zachodnia skierowała się w stronę Renu i Dunaju i tu graniczyła z Cesarstwem, grupa zaś wschodnia (Goci) od II połowy IV w. znad Morza Czarnego zaczęła przesuwać się na zachód. W czasie zmiany swych siedzib Goci ulegli rozbiciu na dwa odłamy: Wizygotów i Ostrogotów. Wielki proces migracyjny, który rozpoczął się w IV w. zwany jest wielką wędrówką ludów, podczas której losy przyszłych szczepowych państw Germanów zachodnich i wschodnich splotły się z losami Cesarstwa Zachodniorzymskiego. W rezultacie Germanie doprowadzili do upadku tę część Cesarstwa.
wielka wędrówka
lljdow
Państwo feudalne
206
1.
Rozpad wspólnoty rodowej
Państwa plemienne
Demokracja wojenna
Książę Wiec
Organizacja plemienna Germanów
W okresie wędrówek w wyniku przemieszczania się plemion traciła znaczenie wspólnota krwi, ród patriachalny a nabierała znaczenia organizacja terytorialna, sąsiedzka. W nowej wspólnocie dużą rolę odgrywała już zindywidualizowana uprawa roli. Tylko lasy, pastwiska i wody znajdowały się we wspólnym władaniu. Ludność wspólnot dzieliła się na wolnych, półwolnych i niewolnych. Jedynie wolni posiadali pełne prawa. W grupie wolnych doszło też do największego zróżnicowania majątkowego. Pierwsze organizacje tworzone przez Germanów miały postać państw plemiennych (civitates), zorganizowanych na zasadach demokratycznych. Obowiązywała w nich zasada równości członków plemienia. Civitas rozpadała się na okręgi (pagus), te na osady (-vicus). Najważniejsze decyzje zapadały na zgromadzeniu ludowym — wiecu, na który stawiali się wolni w uzbrojeniu, stąd ten pierwszy ustrój nazywany jest demokracją wojenną. Na wiecu wybierano przywódcę plemienia, księcia, który był dowódcą wojskowym oraz decydowano o najważniejszych sprawach plemienia. Wybory księcia ograniczano z reguły do jednego możnego rodu, co stanowiło połączenie zasady elekcyjności z zasadą dziedziczności. Zakres władzy księcia nie był szeroki — najważniejszym jego zadaniem było sprawowanie dowództwa wojskowego. Oprócz tego książę przewodniczył wiecowi. Sądownictwo zorganizowane było dwustopniowo: najważniejsze sprawy sądził wiec z księciem, drobniejsze rozstrzygane były w związkach terytorialnych. Wojskowość oparta była na powszechnej służ-
207
Germanie
bie wojskowej, do której zobowiązani byli wszyscy wolni. U boku księcia rezydowała stale drużyna książęca, będąca jednocześnie strażą księcia i oddziałem gotowym w każdym czasie do walki. Organizacja plemienna wymagała środków na jej utrzymanie. Pochodziły one z łupów zdobytych podczas wypraw, danin płaconych przez inne, podporządkowane plemiona, kar sądowych oraz darów składanych tak księciu, jak i naczelnikom przez członków plemienia. Pierwsze organizacje plemienne Germanów były rozbudowane i stwierdzić należy, że zawierały podstawowe elementy, które w przyszłości stały się podstawą władzy państwowej. Organy plemienne miały wprawdzie charakter demokratyczny, nie tworzyły jednak wyodrębnionego systemu, który panowałby nad całą zbiorowością. Stopniowo ogół wolnych tracił prawa polityczne na rzecz grupy uprzywilejowanej, przyszłej grupy rządzącej. W ten sposób rodziło się państwo zwane barbarzyńskim.
2.
Germańskie państwa barbarzyńskie na obszarze imperium rzymskiego
Z terenów pogranicznych Germanie przesuwali się poza granice Cesarstwa i w III oraz w IV w. osiedlali się najczęściej na słabiej zaludnionych terenach imperium. Dzięki Germanom Cesarstwo miało zapewnioną uprawę ziemi oraz obronę terenów przygranicznych. W czasie akcji osadniczych nierzadko dochodziło do konfliktów z administracją rzymską. Jeden z takich konfliktów doprowadził do wojny z Wizygotami, w czasie której Cesarstwo poniosło klęskę pod Adrianopolem (378 r.). Od tej pory przez
Powszechna słuiba
w
°Jskowa
208
System kwaterunkowy
Państwo feudalne
otwartą granicę wschodnią napływały rzesze Germanów. W IV i V w. osadnictwo Germanów nasiliło się i objęło także obszary środkowej części imperium, leżące w obrębie M. Śródziemnego. Napływające szczepy germańskie nie były zbyt liczne. Wielkie szczepy nie przekraczały 100 tys. ludności, co nie było wielką liczbą w proporcji do ludności miejscowej. Władze Cesarstwa zmuszone zostały do uregulowania statusu przybyszów. W 398 r. cesarze Honoriusz i Arkadiusz ustawowo ustalili zasady osiedlania się Germanów na terenach rzymskich — tzw. syst e m kwaterunkowy (hospitalitas). Polegał on na tym, że ludność miejscowa przekazywała Germanom część posiadanego dobytku — 1/3, 1/2 lub 2/3 ziemi wraz z inwentarzem i część domostw. W czasie osiedlania się Germanów na podstawie umów, które przywódcy plemienni zawierali z cesarzem, realizacja systemu kwaterunkowego spowodowała przejście dużej części latyfundiów w ręce elity germańskiej. Te szczepy, które osiedlały się w oparciu o system kwaterunkowy, władze rzymskie traktowały jako sprzymierzeńców (socii). Niektóre szczepy germańskie weszły w granice imperium jako zdobywcy, nie respektowały więc zasad kwaterunku. W ten sposób osiedlili się w Cesarstwie Longobardowie. W czasie toczących się walk Germanie przejmowali pełnię władzy tak cywilnej, jak i wojskowej nad terenami zachodniego imperium rzymskiego i tworzyli półsuwerenne obszary. Wodzowie germańscy przyjmowali tytuł króla, który często pretendował do roli niezależnego od Cesarstwa monarchy. Takie szczepowe państwa germańskie przejęły niektóre instytucje ustrojowe rzymskie. Doszło też w miarę upływu czasu do przemieszania się kultury i obycza-
Germanie
209
jów. Proces stapiania się ludności germańskiej z rzymską ułatwiło i przyspieszyło przyjęcie przez Germanów chrześcijaństwa. 2.1.
Państwo Wizygotów
Wizygoci pod wodzą Alaryka od połowy III w. atakowali prowincje rzymskie i sukcesywnie opanowywali Bałkany. Na początku Vw. przesiedlili się do południowo-zachodniej Galii, gdzie w 419 r. otrzymali od cesarza Akwitanię. Tam jako sprzymierzeńcy założyli pierwsze szczepowe państwo germańskie, którego stolicą była Tuluza — tzw. państwo tolozańskie. Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego uniezależnili się całkowicie. Już w II połowie Vw. Wizygoci rozpoczęli podbój Hiszpanii. N a początku VI w. po klęsce w wojnie z Frankami, Wizygoci utracili swoje posiadłości w Galii i odtąd państwo wizygockie obejmowało głównie obszar Półw. Pirenejskiego, gdzie do Toledo przeniesiona została stolica państwa — tzw. państwo toledańskie. Państwo to istniało do 711 r., kiedy zostało podbite przez Arabów. W ramach systemu kwaterunkowego Wizygoci uzyskali 2/3 ziemi i inwentarza. Pod wpływem rzymskim wśród osiadłych Wizygotów rychło uległy zmianie stosunki społeczno-ekonomiczne. Wyodrębniała się grupa wielkich właścicieli ziemskich, pojawił się i czynił postępy proces feudalizacji. Wielu spośród ludności wolnej popadło w zależność od możnych. Najczęściej w zamian za opiekę i utrzymanie (ziemię) wolni wstępowali do służby wojskowej u możnych. Traciły znaczenie dawne związki rodowe. Ludność wizygocka przemieszała się z rzymską, zwłaszcza po 587 r., kiedy Wizygoci przyjęli katolicyzm.
Państwo tolozańskie
Państwo toledańskie
210
Państwo feudalne
Na czele państwa stał elekcyjny król, posiadający uprawnienia w dziedzinie ustawodawstwa i sądownictwa. W czasie sprawowania rządów król musiał liczyć się z radą królewską, w której zasiadało możnowładztwo. Administracja lokalna oraz skarbowość pozostawała w zasadzie taka, jaką była w czasach rzymskich. Na czele prowincji stał dux (nie prezes jak za Cesarstwa), na czele civitas — comes (hrabia). 2.2.
Państwo Wandalów
W IV w. Wandalowie otrzymali od cesarza Konstantyna prawo osiedlenia się w Panonii, położonej na północ od Dunaju, w zamian za obronę granic Cesarstwa. Stamtąd na początku Vw. najechali na Galię, a następnie w 409 r. na Hiszpanię i w południowej jej części uzyskali po raz pierwszy prawo osiedlenia się w charakterze sprzymierzeńców. Na początku V w. Wandalowie zostali częściowo rozbici przez Wizygotów. Reszta Wandalów w drugim ćwierćwieczu Vw. przesiedliła się do Afryki północno-zachodniej i tam Wizygoci ponownie uzyskali prawo osiedlenia się. W latach 439-455 Wandalowie prowadzili wojny z Cesarstwem celem uniezależnienia posiadanych ziem od Rzymu. W 474 r. cesarz przyznał Wandalom Afrykę północno-zachodnią, Korsykę, Sardynię i Sycylię. W 534 r. państwo Wandalów przestało istnieć. Podbiła je armia rzymska pod dowodztsvem Belizariusza, realizująca plan cesarza Justyniana zmierzający do przywrócenia Cesarstwu wszystkich utraconych ziem. Na zdobytych terenach cesarz ustanowił egzarchat. Pierwotnie Wandalowie przestrzegali zasad rzymskiego systemu kwaterunkowego. N a terenie Afryki rozpoczęli jednak swobodne osadnictwo, oparte na
Germanie
prawach zdobywcy i usiłowali podporządkować sobie miejscową ludność. W czasie rządów Gejzeryka (428-477) wzrosła bardzo władza królewska. Wzrostowi władzy królewskiej służyć miała dziedziczność tronu, który obejmować miał każdorazowo najstarszy z męskich potomków Gejzeryka. Administracja państwowa miała charakter scentralizowany. Zgromadzenia ludowe straciły całkowicie wpływ na bieg spraw państwowych. 2.3.
211
Wzrost władzy
krolewsk,e
i
Państwo Ostrogotów
Przeciwko Germanom, którzy pod wodzą Odoakra osiedlili się po 476 r. w Italii, cesarz wschodniorzymski wysłał w 488 r. Ostrogotów, którymi dowodził ich król Teodoryk. Po zdobyciu Rawenny w 493 r. Tcsdoryk odsunął Odoakra od rządów i założył w Italii państwo ostrogockie. Państwo to objęło Italię a także Dalmację, południowe tereny alpejskie i Prowansję. Państwo ostrogockie pod względem formalnym było częścią Cesarstwa. Jego władca występował w dwojakim charakterze: był zastępcą cesarza w stosunku do miejscowej ludności rzymskiej i królem Ostrogotów. W 526 r. zmarł Teodoryk. Wkrótce cesarz Justynian przystąpił do realizowania planu likwidacji państwa ostrogockiego. Interwencję w Italii Justynian podjął w 536 r. Walki trwały nieomal przez 20 lat — w 554 r. Italia wróciła do Cesarstwa. Ostrogoci osiedlili się na zasadach kwaterunku. Stan swego posiadania znacznie jednak rozszerzyli, odbierając ziemię ludności rzymskiej. Władza króla ostrogockiego pochodziła z delegacji cesarza. Miał zatem Teodoryk ograniczoną władzę ustawodawczą
Ograniczona władza króla
212
Państwo feudalne
(ustawy mógł wydawać tylko cesarz). Teodoryk wydawał jednak edykty, które nie będąc ograniczone w czasie, były zbliżone do ustaw. W pozostałych dziedzinach władca ostrogocki był w zasadzie niezależny. W organizacji państwa, obok wielu urzędów rzymskich, istnieli urzędnicy ostrogoccy, którzy kontrolowali urzędników rzymskich, a często też ograniczali ich kompetencje. Tylko w prowincjach przygranicznych całą władzę sprawował ostrogocki dowódca wojskowy. Charakter wybitnie germański zachowała armia, w której służyć mogli wyłącznie Ostrogoci. Ludność rzymska obciążona była podatkami, od których zwolnieni byli Ostrogoci. 2.4.
Królestwo wormackie
Państwo Burgundów
Burgundowie w końcu II w. osiedlili się nad Odrą, skąd w IV w. przenieśli się na Zachód. Tu za zgodą władz cesarskich osiedlili się w okolicach Moguncji i Wormacji z obowiązkiem strzeżenia granic. N a tym terenie powstał pierwszy organizm państwowy Burgundów, tzw. królestwo wormackie, które upadło już w latach 435 - 437. Około połowy Vw. Burgundowie osiedlili się w Sabaudii, a wkrótce swoje terytorium rozszerzyli na obszary południowo-wschodniej Galii. Tam powstało ponownie państwo burgundzkie, którego stolicą był Lyon. W 534 r. państwo burgundów podbili Frankowie. Na czele państwa stał król z szerokim zakresem uprawnień. Miejsce rzymskich prowincji zajęły germańskie okręgi (pagus), w których władzę cywilną z sądownictwem włącznie i wojskową sprawowali hrabiowie.
213
Germanie
2.5.
Longobardowie
W I w. Longobardowie zamieszkiwali tereny nad Łabą. W V w. wyruszyli na obszary Panonii a w 568 r. skierowali się do Italii, gdzie natrafili na większy opór wojsk cesarskich. Zajęli zatem północną część Italii — Lombardię. W 572 r. zdobyli Pawię, którą uczynili stolicą swego państwa. Po osadzeniu się Longobardów w Italii tamtejsze ziemie uległy podziałowi między Cesarstwo i Longobardów. Do Cesarstwa należały: Istria, laguny weneckie, tereny ujścia Padu z Rawenną, tereny tzw. Pentapolis (pięciu miast — Ankony, Sinigagli, Fano, Pesaro i Rimini), tereny wokół Rzymu, Neapolu, Apulia i Kalabria. Największa świetność państwa longobardzkiego przypadła na okres rządów króla Liutpranda (713-744). Wtedy to Longobardowie przystąpili do dalszego podboju Italii. Oparł się im jednak Rzym. Przez cały czas bytności Longobardów w Italii papieże dążyli do utrzymania niezależności od Longobardów. Kiedy Papiestwo poczuło się zagrożone, papież Grzegorz III zwrócił się o pomoc do Franków. Podobnie jego następca papież Stefan II wezwał na pomoc władcę frankońskiego Pepina Małego. Frankowie zorganizowali wówczas dwie wyprawy do Włoch (754 i 756), w których pokonali Longobardów i zmusili do zwrotu zabranych ziem. Tereny te: Pentapolis i egzarchat raweński Pepin przekazał papieżowi (tzw. darowizna Pepina). Wraz z Rzymem stały się podstawą państwa kościelnego. Do ponownego konfliktu między Papiestwem a Longobardami doszło za pontyfikatu Hadriana I. Przeciwko Longobardom wyprawił się wówczas król Franków Karol Wielki (773 r.), który zmusił króla longobardzkiego
Powstanie państwa
kosc,e,ne
&°
214
Wykonywanie prawa najeźdźcy
Zrównanie ludności w prawach
Państwo feudalne
Dezyderiusza do abdykacji (774 r.). Państwo longobardzkie zostało włączone do frankońskiego a Karol Wielki przyjął tytuł rex Francorwn et Longobardorum. Osadnictwo Longobardów oparte zostało, w przeciwieństwie do innych szczepów, na prawach zdobywcy, w związku z czym ludność rzymska pozbawiona została praw politycznych. Najeźdźcy często pozbawiali ludność miejscową prawa własności gruntów. Miejscowych podporządkowano longobardzkiemu prawu i sądom. Tylko obowiązek służby wojskowej obciążał wyłącznie Longobardów. Od VII w. Longobardowie zaczęli przechodzić na katolicyzm i od tej pory dochodziło do coraz większego zbliżenia dwu przeciwstawnych grup ludności. Od kiedy w połowie VIII w. doszło do zrównania wszystkich w dziedzinie prawa, ludność rzymską zaczęto powoływać także i do służby wojskowej. 2 chwilą osiedlenia się w Italii, wśród longobardzkiej ludności wolnej wyraźnie wyodrębniła się grupa wielkich właścicieli ziemskich, do której należeli też wyżsi urzędnicy królewscy oraz członkowie drużyny królewskiej. Część mniej zamożnej ludności wolnej popadła w zależność od możnych. Często ludzie ubożsi otrzymywali ziemię od możnych w zamian za czynsz. Niektórzy, nie mogąc opuścić ziemi, spadli do rzędu ludności półwolnej (aldiowie). Półwolni pozostawali pod patronatem pana i przywiązani byli do ziemi. Liczni byli u Longobardów niewolnicy, z tym iż postępy feudalizacji przyczyniły się do poprawienia położenia tej grupy.
Organizacja władzy centralnej
2miany nastąpiły także w ustroju politycznym. Ogólne zgromadzenie ludowe straciło swoje znaczenie i miało raczej charakter przeglądu wojskowego. Większą rolę w zgromadzeniu odgrywali dostojnicy państwowi i możni. 2e względu na rozległość pań-
Germanie
stwa znaczenia nabrały zgromadzenia lokalne. Zmienił się też z czasem wybór króla — połączono elekcyjność z dziedzicznością, z tym że wybór ograniczony był do członków rodu królewskiego. Panujący przejął większość uprawnień ogólnego zgromadzenia, posiadał najwyższą władzę wykonawczą, sądową i był naczelnym wodzem. Obok króla znajdował się centralny ośrodek administracji państwowej — dwór. Urzędników nadwornych powoływał król, często spośród członków drużyny książęcej. Państwo podzielone było na województwa, które z reguły obejmowały obszar rzymskiej civitas, na czele której stał wojewoda (dux), mianowany dożywotnio przez króla. Niektórzy z wojewodów uzyskali znaczną niezależność, posiadali własne dwory i drużyny. Wojewoda skupiał całą władzę cywilną i wojskową. Zarządcą dóbr królewskich w terenie był urzędnik mianowany przez króla i w każdej chwili odwołany — gastald. Królowie powoływali gastaldów z reguły dla województwa, powierzając im funkcje wojskowe i policyjne. Urzędnik ten stał się zatem konkurentem wojewody, zwłaszcza, że niektórym gastaldom król powierzał wszystkie dotychczasowe funkcje wojewody. Urząd gastalda doskonale nadawał się do walki jaką prowadził panujący z aspiracjami wojewodów, zmierzających do uzyskania całkowitej samodzielności.
215
Administracja
lokalna
VII.
Frankowie
W III w. z Cesarstwem Rzymskim zetknął się lud pochodzenia germańskiego — Frankowie. W 358 r. na podstawie układu z cesarzem Julianem Frankowie uzyskali prawo osiedlania się na terenie dzisiejszej Belgii. Frankowie zróżnicowani byli na wiele plemion, wśród których najważniejszymi byli Frankowie saliccy i rypuarscy. Frankowie saliccy zapoczątkowali proces jednoczenia plemion frankońskich. W połowie V w. władca salicki, przedstawiciel rodu Merowingów, Chlodwig, usunął przywódców poszczególnych plemion. Stworzył państwo frankońskie, którym następnie rządził w latach 481-511. Chlodwig pokonał też namiestnika "rzymskiego w Galii, co pozwoliło mu rozszerzyć terytorium swego państwa aż po Loarę. Do 496 r. Chlodwig podporządkował sobie wiele plemion frankońskich. Kiedy w 496 r. Chlodwig przyjął katolicyzm, zyskał sobie poparcie Kościoła oraz miejscowej ludności rzymskiej. Tym samym Frankowie uzyskali przewagę nad innymi plemionami germańskimi, wyznającymi arianizm. Podejmował też Chlodwig wojny z innymi germańskimi państwami szczepowymi: Burgundami i Wizygotami. Burgundów pokonał i w związku
Utworzenie jednolitego państwa
Przyjęcie katolicyzmu
218
Podział państwa po śmierci Chlodwiga
Majordomus
Dynastia Karolingów
Państwo feudalne
z rym w 532 r. zostali oni włączeni do państwa frankońskiego, Wizygotów zaś całkowicie wyparł z Galii (507 r.). Od tej pory państwo frankońskie na długi czas ustabilizowało sytuację polityczną w Europie Zachodniej. Po śmierci Chlodwiga państwo znalazło się pod władzą jego czterech synów i aż do końca panowania dynastii Merowingów ulegało częstym podziałom. Władcy dzielnicowi prowadzili między sobą walki, co dodatkowo jeszcze osłabiało państwo i władzę centralną, zwłaszcza w II połowie VI w. W konsekwencji nastąpił wzrost znaczenia możnych, w tym dostojników państwowych na czele z majordomami. Doszło nawet do tego, że majordomom wywodzącym się z rodu Arnulfingów udało się na terenie Austrazji doprowadzić w VII w. do dziedziczności urzędu majordoma. Osłabienie władzy państwowej wykorzystali możni, którzy wymuszali na panującym szereg ustępstw. Większość władców manipulowana była zwłaszcza przez majordomów. Majordomowi Austrazji Pepinowi z Heristalu udało się nawet podporządkować sobie trzy dzielnice: Austrazję, Neustrię i Burgundię (687 r.). Jeszcze mocniejszą pozycją cieszył się jego syn Karol Młot, zwycięzca w wojnie z Arabami — -732 r. (od niego dynastia przyjęła nazwę Karolingów), który mógł pozwolić sobie na podział państwa pomiędzy synów. Młodszy z nich, Pepin Krótki, po 747 r. zjednoczył władzę państwową w swoim ręku. Pepin cieszył się poparciem papieża (papież w tym czasie szukał protektora, ponieważ czuł się zagrożony ze strony Longobardów, nadto liczył na akcję misyjną nad Renem) i dlatego w 751 r., po potwierdzeniu praw Pepina do korony przez możnowładców frankońskich, możliwa była jego koronacja na króla Franków.
Frankowie
Już wkrótce po koronacji (752 r.) Pepin został poproszony przez papieża o interwencję w Italii, aby odeprzeć atakujących Papiestwo Longobardów. W wyprawach w 754 i 756 r. Longobardowie zostali pokonani. Tereny odebrane im stały się podstawą Państwa Kościelnego, którego opiekunem został Pepin. Okres największej świetności państwa frankońskiego przypada na panowanie Karola Wielkiego (768-814). Władca ten rozszerzył terytorium państwa o tereny Sasów aż po Labę, o tereny Longobardów i Bawarię. Zwierzchnictwo narzucił także Obodrytom. W walkach z lat 782 i 789 zetknął się ze Słowianami serbołużyckimi i Lucicami. W 778 r. przeprowadził interwencję zbrojną w Hiszpanii, gdzie doszedł aż do rzeki Ebro. Sukcesy militarne i polityczne Karola a także dalsza pomoc, jakiej udzielał Papiestwu, to czynniki, które ogromnie podniosły pozycję tego władcy. One też kierowały papieżem Leonem III, kiedy 25 XII 800 r. koronował Karola w Rzymie na cesarza. Koronacja ta dopiero w 812 r. została zaaprobowana przez cesarza wschodniorzymskiego Michała I i od tej pory nie tylko faktycznie, ale i formalnie istniały dwa imperia (Cesarstwo Franków i Bizancjum). W akcie koronacji Karol Wielki dostrzegał przejawy przewagi władzy kościelnej (sacerdotium) nad świecką, które wyraźniej uzewnętrzniły się dopiero w czasach późniejszych.
1.
Ustrój polityczny
W ustroju politycznym wykorzystanych zostało wiele rzymskich zasad zarządu państwem. Sięgnięto także do instytucji kościelnych, traktując je jako wzór, zwłaszcza dla zebrań nadwornych i sposobu
219
Panowanie Karola
Wielk,e
e°
Koronacja Karola
220
Patrimonium
Państwo feudalne
kontrolowania administracji lokalnej. Przede wszystkim jednak państwo Franków wyrosło na gruncie istniejącej demokracji wojennej, tak że wczesnofeudalna monarchia odbiegała znacznie od wzorów antycznych. Państwo Franków było typowym państwem patrymonialnym, które władca traktował jako swoją osobistą własność {patrimonium), wobec tego według swojego uznania dzielił państwo między synów lub przekazywał terytoria tym, których zamierzał wynagrodzić. 1.1.
Edykt Chiotara II
Król
Panowanie nad rozległym obszarem dawnego Cesarstwa Rzymskiego, przyjęcie licznych uprawnień należących niegdyś do cesarzy rzymskich oraz domeny cesarskiej to czynniki, które niebywale podniosły znaczenie władców frankońskich i wzmocniły ich stanowisko. Na zewnątrz znalazło to wyraz w tytulaturze. Już w 774 r. Karol W. tytułował się rex Francorum et Longobardorum ac patricius Romanorum, a po koronacji na cesarza tytulatura była jeszcze bardziej wyniosła. Od VII w. za ostatnich Merowingów, kiedy wzrosło znaczenie możnych, królowie frankońscy walcząc o tron zabiegali o względy możnych i zmuszeni byli liczyć się z nimi a nawet iść na ustępstwa kosztem własnej władzy. Przykładem ustępstw jest edykt Chlotara II z 614 r. — wielka karta możnowładztwa frankońskiego, w którym: - król uznał prawa i wolności Kościoła, w tym swobodę wyboru biskupów przez kler i ludność; - znosił podatki, które ludność uznawała za niesłuszne; - przyznał ogólny immunitet;
Frankowie
221
- zrzekł się swobody wyboru hrabiów — od tej pory hrabią mógł być tylko możny, któiy posiadał dobra na terenie hrabstwa. Wraz z objęciem władzy przez pierwszych Karolingów władza królewska ponownie uległa wzmocnieniu. Karol W walczył z samowolą i nadużyciami możnych. Rządy sprawował osobiście. Za następców Karola W., którzy rywalizując o tron szukali poparcia u możnowładztwa, władza królewska uległa ponownie osłabieniu. Uprawnienia króla: - bannus królewski — prawo wydawania nakazów, których naruszenie powodowało kary pieniężne;
Bannus królewski
- był strażnikiem pokoju wewnętrznego (mir królewski), wyjęcie jakiejkolwiek osoby spod miru było najcięższą karą — wyjęciem spod prawa; - mógł niektóre osoby bądź instytucje otoczyć szczególnym mirem, co było równoznaczne ze wzmożoną ochroną prawną; - w ramach władzy ustawodawczej miał prawo wydawania ustaw, zwanych kapitularzami (capitularia — nazwa pochodzi od capitula — ustęp, na które dzielił się cały akt); - kapitularzami mógł uzupełniać prawo zwyczajowe; - pełnił funkcję dowódcy nad wojskiem; - jako najwyższy sędzia (bannus sądowy) mógł każdą sprawę przejąć do rozpoznania i nie był przy tym związany prawem szczepowym; - od wszystkich wolnych, półwolnych i niewolnych odbierał przysięgę wierności (zwyczaj ten stosowany był przez Merowingów, następnie ustawowo został wprowadzony przez Karola w 789 i 802 r.).
Kapitularze
222
Zasady następstwa
tronu
Państwo feudalne
Od czasów Chlodwiga tron na zasadzie dziedziczności przejmowali synowie zmarłego króla, w ich braku — bracia zmarłego. Gdy było kilku uprawnionych do tronu, to następował podział państwa na dzielnice. W połowie VII w. zasada dziedziczności została zastąpiona przez elekcyjność ograniczoną do rodu. Od 751 r. panowała dynastia Karolingów. Za Karola W. powróciła dziedziczność tronu z możliwością podziału państwa. Od końca IX w. obowiązywała ponownie wolna elekcja. 1.2.
Palatium
Drużyna królewska
Urzędy nadworne
Skarbnik Stolnik Majordomus
D w ó r i urzędy nadworne
Dwór królewski (palatium) był ośrodkiem zarządu państwem. Składał się z osób, które pozostawały pod szczególną ochroną prawa. Państwo Franków nie miało stałej stolicy, stąd król z dworem przenosił się z miejsca na miejsce. Tym sposobem dwór miał zapewnione utrzymanie a jednocześnie król mógł kontrolować urzędników w terenie. Karol W. w ostatnich latach panowania najczęściej przebywał w Akwizgranie. U boku króla, na dworze, przebywała drużyna królewska. Jej członkowie składali królowi szczególną przysięgę wierności. Wielu z członków drużyny pełniło ważne funkcje państwowe. Urzędy centralne miały charakter nadworny. Za Karolingów sprecyzowane zostały obowiązki dostojników nadwornych: skarbnika, stolnika, którzy oprócz funkcji na dworze zajmowali się zarządem państwa. Część funkcji stolnika przejął majordomus (od końca VI w.), stolnikowi zaś pozostały funkcje gospodarcze na dworze. Majordomus został głównym doradcą króla i jego zastępcą oraz naczelnikiem drużyny książęcej. Urząd ten obsadzany był zgodnie z interesem możnowładz-
Frankowie
twa. Kiedy państwo podzielone było na dzielnice, każdy z władców posiadał własnego majordoma. Od 613 r. urząd ten stał się dożywotni a następnie od 687 r., poczynając od majordoma Pepina z Heristalu, dziedziczny w rodzie Arnulfingów. Z tego rodu wywodził się Pepin Krótki, który w 751 r. objął władzę królewską. Od tego czasu urząd majordoma, uznany za zagrożenie dla panującego, przestał istnieć. Kancelarią królewską zajmował się naczelny referendarz, którego za Karolingów zastąpił kanclerz. Sprawowanie tego urzędu należało do duchownych, ponieważ z reguły duchowni posiadali umiejętność czytania i pisania, niezbędną przy sprawowaniu funkcji kanclerskich. Był to jedyny urząd, w którym zatrudnieni byli fachowcy (obok kanclerza w kancelarii zatrudnionych było wielu pomocników). Sądy w zastępstwie króla sprawował palatyn. Z jego kompetencji wyłączone były tylko sprawy zastrzeżone wyłącznie królowi. 1.3.
223
Kanclerz
Paiatyn
Zgromadzenia ludowe
Pierwotnie decydujące znaczenie miał wiec, który odbywał się regularnie w marcu każdego roku. Wojownicy zebrani na nim decydowali o wojnie, pokoju i wyborze króla — wodza. Już za Chlodwiga dawne zgromadzenia ludności wolnej straciły swoje znaczenie, głównie z powodu znacznej rozległości państwa. Zastąpiły je zgromadzenia ludzi pod bronią, na których dokonywano przeglądów wojsk, ogłaszano akty królewskie a niekiedy głosowano ale tylko po to, aby nadać większą powagę rozporządzeniu króla. Po śmierci Karola W. i te zgromadzenia przestano zwoływać, natomiast popularne stały się zebrania dygnitarzy, wzorowane na synodach kościelnych, które
Zgromadzenie wolnych
Zgromadzenie zbrojnych
Zebrania dostojników państwowych
224
Państwo feudalne
odbywały się na dworze (consilium regis). Zwoływał je król. Ze zwoływanych dwa razy w roku (jesienią i wiosną) większą rangę miały zebrania wiosenne (placitum generale), w których brało udział rozszerzone grono dostojników (także duchowni). Zarówno kompetencje, jak i tryb obrad tych zebrań nie były precyzyjnie określone. Stanowisko uczestników zebrania nie wiązało króla. Dopiero Ludwik Pobożny w 830 r. zobowiązał się, że nie podejmie decyzji bez zgody możnych. Od tego czasu żaden akt prawny króla nie mógł wejść w życie bez takiej zgody.
1.4. Podział terytorialny Hrabstwa Centeny
Województwa
Urzędy lokalne Hrabia
Bannus hrabiego
Administracja lokalna
Państwo frankońskie dzieliło się na okręgi — hrabstwa (cornitatus, pagus), które rozpadały się z reguły na 4 mniejsze jednostki: centeny (setnie) we wschodniej części państwa lub wikariaty w zachodniej części. W niektórych rejonach państwa istniały większe jednostki — województwa (dacatus), obejmujące kilka hrabstw, tworzone dla celów wojskowych. Na czele hrabstwa stał hrabia (comes), którego kompetencje sukcesywnie rosły, poczynając od wojskowych, poprzez sądownictwo, administrację, policję, na skarbowych kończąc. Hrabia przewodniczył rokom sądowym hrabstwa, powoływał pod broń tamtejszą ludność i sprawował dowództwo oraz ściągał podatki. Hrabia posiadał prawo wydawania nakazów (bannus comitis), za naruszenie których groziła kara grzywny. Z urzędem hrabiego nie było związane stałe wynagrodzenie — dochody czerpał z dóbr przydzielonych do urzędu oraz pobierał dla siebie 1/3 ściągniętych grzywien. Na urząd hrabiego pierwotnie król nominował dowolną osobę, którą też mógł swobodnie odwołać.
Frankowie
Od 614 r. wybór hrabiego przez króla został ograniczony do możnowładców, którzy posiadali dobra na terenie hrabstwa. Od kiedy urząd hrabiego związany został z dobrami nadanymi w ramach stosunku lennego, gdy ustaliła się dziedziczność lenn, urząd hrabiego również stał się dziedziczny (od połowy IX w.), przy czym nastąpiło to wcześniej w zachodniej części państwa frankońskiego. Od tej pory króla z hrabią łączył nie stosunek służbowy, lecz lenny. Centeną administrował centenariusz, który był przede wszystkim organem pomocniczym i wykonawczym hrabiego. Z czasem tytuł centenarius wyparty został przez tytuł sołtysa. Od czasów Karola W. sołtys posiadał uprawnienia sądowe. Na czele województwa stał mianowany przez króla wojewoda (dux), który był dowódcą wojsk hrabstw wchodzących w skład województwa. Na wschodnich terenach państwa w VII w. wielu wojewodów przekształciło się w wojewodów szczepowych, którzy uznawali wprawdzie zwierzchnictwo króla, ale byli dziedziczni. Stali się zatem w dużym stopniu niezależni od króla. Sprawowali na swoim terenie najwyższe sądownictwo i z tego tytułu pobierali grzywny, mianowali hrabiów, posiadali władzę ustawodawczą, zwoływali zgromadzenia. Wojewodowie szczepowi pozycją zbliżeni byli do króla. Karolingowie dążąc do utrzymania spoistości państwa przystąpili do likwidacji województw szczepowych, co ostatecznie powiodło się w drugiej połowie VIII w. (ostatnie województwo szczepowe w Bawarii zlikwidowane zostało w 788 r.). Ponownie województwa szczepowe pojawiły się na przełomie IX i Xw., gdy na terenach wschodnich wygasła dynastia Karolingów. Niekiedy król wysyłał w teren specjalnych swoich wysłanników dla załatwienia spraw państwowych
225
Centenariusz (sołtys)
Wojewoda
Wojewodowie szczepowi
Wysłannicy królewscy
226
Państwo feudalne
(missi dominici). W tym celu zaopatrzeni oni byli w stosowne pełnomocnictwa. 1.5. Sądy powszechne Sąd setni
Rachinburgowie
Roki zwyczajne
Roki nadzwyczajne
Sądy dworskie
Sąd królewski
Sądownictwo
Sądownictwo powszechne należało do sądu setni, w którym sądził sędzia (ithunginus), wybrany przez zgromadzenie z udziałem wolnej ludności. Spośród osób uczestniczących w zgromadzeniu sędzia wybierał rachinburgów, którzy mieli przedstawić propozycję wyroku. Rachinburgowie byli organem pomocniczym sędziego i wybierani byli zazwyczaj na jedno posiedzenie sądu. Co 6 tygodni odbywały się tzw. roki wyłożone, zwyczajne (rocznie 8 - 9 ) . Od połowy VI w. sądom przewodniczył hrabia, wobec tego zmuszony był objeżdżać centeny. Oprócz roków zwyczajnych hrabia zwoływał roki nadzwyczajne (2 razy w miesiącu). Tak na rokach zwyczajnych, jak i nadzwyczajnych udział ludności wolnej był obowiązkowy. Za niestawiennictwo groziły kary pieniężne. Ludność odrywana była zatem od zajęć gospodarskich, zwłaszcza, że roki zwoływane były często a ściągane grzywny były źródłem dochodu urzędników. Chęć uniknięcia obowiązku uczestnictwa w rokach sądowych kierowała często wolnymi gdy oddawali się w zależność możnym. Osoby zależne od możnych podlegały sądom dworskim. Zasięg tego sądownictwa rozszerzył się poprzez immunitety do tego stopnia, że sąd dworski stał się równy sądowi centenariusza. W sądzie dworskim orzekał albo sam możny albo jego urzędnik — wójt. W miejscu pobytu króla odbywał się sąd królewski. Przewodniczył mu król lub majordomus (w czasach Merowingów) a w składzie sądu zasiadali asesorzy wywodzący się z otoczenia króla. Od
227
Frankowie
końca VII w. sądowi królewskiemu przewodniczył palatyn. Z upływem czasu wyodrębnił się oddzielny sąd paiatyna, od IX w. o coraz szerszych kompetencjach. Sąd królewski mógł rozpoznać każdą sprawę, nie był związany prawem szczepowym, dopuszczalne były odstępstwa od zwykłej procedury na rzecz zasad słuszności. Ponadto król mógł wywołać sprawę przed swój sąd (ius evocandi). Nieliczna była grupa spraw zastrzeżonych wyłącznie dla króla, wśród nich sprawy o naruszenie obowiązków urzędniczych, ucieczka z wojska. Z czasem osoby bardzo zamożne lub cieszące się szczególną pozycją polityczną uzyskały tzw. prawo reklamacji — mogły domagać się aby sprawa ich została przeniesiona z sądu powszechnego do królewskiego. O d końca VII w. sąd królewski rozpatrywał także sprawy, w których wyrok sądu powszechnego został naganiony. 1.6.
Sąd paiatyna
Prawo ewokacji
Prawo reklamacji
Skarbowość
Nie rozróżniano prywatnego majątku króla od własności państwowej. Źródłem utrzymania króla i dworu były dochody z dóbr królewskich (fiscus — tym terminem określano także cały majątek królewski). Brakowało podatku powszechnego. Podatki, które przetrwały z czasów Cesarstwa Rzymskiego płaciła tylko ludność rzymska (podatek gruntowy i pogłówny). Źródłem dochodu króla były grzywny i kary pieniężne, cła, myta, opłaty targowe (od transakcji dokonywanych na targach), regalia. Przetrwał także zwyczaj składania królowi corocznie darów. Ponadto na ludności spoczywały świadczenia w naturze: budowa dróg, umocnień, podwody. W okresie karolińskim wzrosły daniny płacone przez
Dochody z dóbr królewskich
Kary pieniężne, cła, regalia
Świadczenia w naturze
228
Państwo feudalne
ludność terytoriów podporządkowanych monarchii Franków. 1.7.
Wojskowość
Do służby wojskowej zobowiązani byli wszyscy
Powszechny słuzby
wojskowej
wolni. Zwolnienia stosowane były tylko wyjątkowo (zły stan zdrowia, podeszły wiek, duchowni, gdy było kilku synów jeden z nich mógł pozostać w domu). Niestawiennictwo było karane grzywną i od tej kary zwalniano tylko wyjątkowo osoby ubogie. Każdy wolny miał obowiązek uzbroić się i wyżywić przez okres trzech miesięcy na własny koszt. Rodzaj uzbrojenia zależał od przynależności do określonej grupy społecznej i posiadanego majątku. Uzbrojenie było drogie, toteż wielu nie było na nie stać. Ludność szukała sposobów na uniknięcie obowiązku wojskowego: komendowała się instytucjom kościelnym, oddawała się w niewolę, bądź korzystała ze zwolnień jakich udzielał hrabia. Skutkiem tych działań było osłabienie siły militarnej państwa, stąd władze państwowe usiłowały przeciwdziałać, zwłaszcza bezprawnym praktykom, najczęściej jednak bezskutecznie.
2.
Reforma administracyjna Marchie
Reformy Karola Wielkiego
Karol Wielki, zarządzając rozległym państwem, stanął przed problemem usprawnienia sposobu jego administrowania oraz podniesienia poziomu gospodarczego. W wielu dziedzinach przeprowadził reformy. W dziedzinie administracji lokalnej na terenach pogranicznych utworzone zostały margrabstwa (marchie: duńska, windyjska, friulska, hiszpańska, bretońska), obejmujące większy teren niż hrabstwo. Stoją-
Frankowie
cego na czele marchii margrabiego mianował król. Margrabia miał znacznie szersze kompetencje niż hrabia, zwłaszcza w dziedzinie wojskowości. Na ludności marchii spoczywał głównie obowiązek obrony granic, margrabiowie zaś mogli utrzymywać stosunki z państwami sąsiadującymi z marchią. W aparacie administracji lokalnej Karol W wprowadził instytucję wysłanników królewskich (missi dominici) dla kontroli urzędników i czuwania nad sądownictwem. Państwo w tym celu podzielone zostało na okręgi — missatica i dla każdego z nich przydzielono dwóch wysłanników na okres jednego roku (jednego świeckiego i jednego duchownego z osób spoza okręgu). Wysłannicy otrzymywali instrukcje, w których wymienione były obowiązki wysłanników. Wysłannicy kontrolowali m.in. czy nie doszło do bezpodstawnego zwolnienia ludności z obowiązku wojskowego i czy sądy stosują prawo. Pewne sprawy wysłannicy mogli rozstrzygać sami w ramach oddzielnych roków sądowych. W czasie trwania kadencji wysłanników, w okręgu mogło odbyć się 16 roków. Wysłannicy rozpoznawali te sprawy, których hrabiowie nie umieli rozstrzygnąć lub których rozstrzygnięcia odmówili. Wysłannicy byli doskonałym narzędziem dla realizowania polityki centralizacyjnej. Za następców Karola W. wpływ na nominację wysłanników uzyskali możni. Wysłanników zaczęto wówczas wyznaczać nie na określoną kadencję, lecz na stałe. Te zmiany wpłynęły na wypaczenie istoty instytucji. Karol W. starał się wyeliminować uciążliwości wynikające z obowiązku udziału wszystkich wolnych w sądach poprzez ograniczenie udziału ogółu tylko do niektórych sądów. Ludzie wolni mieli odtąd uczestniczyć w posiedzeniach sądu tylko od dwu do trzech razy w roku, na tzw. rokach głównych (placita
229
Wysłannicy królewscy
Reforma sądownictwa
Roki główne
230
Causae maiores Roki mniejsze
Causae minores Ławnicy
Sądy ławnicze
Sąd gorącego prawa
Reforma wojskowa
Powszechny obowiązek służby wojskowej
Państwo feudalne
generalia), którym przewodniczył hrabia. Rozstrzygano na nich najcięższe sprawy karne, zagrożone karą śmierci lub cielesną, sprawy o wolność i nieruchomości (causae maiores). Co 14 dni odbywały się roki mniejsze (placita minora) pod przewodnictwem sołtysa, na których ogół wolnych reprezentowali ławnicy. Na rokach tych rozstrzygano sprawy mniejszej wagi, należące do causae minores. Nową instytucją byli ławnicy (scabini). Od dawnych przedstawicieli społeczności — rachinburgów, różnili się tym, że ustanawiani byli w zasadzie dożywotnio lub na kadencję (rachinburgów wybierało zgromadzenie na jedno posiedzenie) i wydawali wyrok razem z sędzią (rachinburgowie tylko proponowali sędziemu osnowę wyroku). Dla sądów z udziałem ławników przyjęła się nazwa sądów ławniczych. Wszyscy wolni mieli obowiązek udziału tylko w tzw. sądzie gorącego prawa — gdy sprawcę schwytano na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub gdy usłyszano wołanie poszkodowanego. Celem reformy wojskowej było umożliwienie odbywania służby wojskowej ludziom nie posiadającym majątku i wyeliminowanie praktyki uchylania się od tej służby. Obowiązek wojskowy uzależniony został od stanu majątkowego. Każdy kto posiadał majątek wielkości najmniej 4 łany (ok. 3 0 - 4 0 ha) lub majątek ruchomy o wartości równej wergeldowi (karze pieniężnej) przewidzianemu dla osoby, obowiązany był osobiście do służby wojskowej. Posiadający majątek mniejszy winni łączyć się w grupy tak, by łączny majątek wynosił ustalone minimum. Należący do danej grupy winni dostarczać środki na uzbrojenie jednego spośród siebie (kiedy właściciel np. 3 łanów ziemi łączył się z właścicielem 1 łanu, ten ostatni winien
Frankowie
udać się na wyprawę, ponieważ uzyskał pomoc materialną). Ubogich zobowiązano do pełnienia służby wartowniczej. Szczególne znaczenie przywiązywano do jazdy, ponieważ ona umożliwiała szybkie koncentrowanie wojska na rozległych terenach państwa. Jazdę wystawiali wasale wyposażeni w beneficja, stąd też punkt ciężkości w dziedzinie wojskowości spoczywał na tych, którzy pozostawali względem siebie w stosunku lennym. Karol W. uczynił seniorów odpowiedzialnymi za służbę wojskową podległych im wasali. Przyznał też seniorom prawo dowodzenia oddziałami własnych wasali. Powoływanie pod broń przez króla odbywało się za pośrednictwem seniorów. Wszystkich mieszkańców państwa powoływano pod broń tylko w sytuacji szczególnego zagrożenia. Reforma monetarna polegała na wprowadzeniu monety srebrnej, podzielonej na stałe jednostki monetarne. W dziedzinie skarbowości zwiększyła się liczba usług na rzecz króla. Karol W. zadbał też o rozwój szkolnictwa: powstały szkoły klasztorne i katedralne oraz szkoła pałacowa, w której naukę pobierali członkowie dworu. Kształcono w niej przyszłych urzędników państwowych.
3.
Stosunki między państwem a Kościołem
Przyjęcie przez Franków chrześcijaństwa w roku 496 miało dla państwa frankońskiego duże znaczenie. Król frankoński uzyskał poparcie Kościoła w walce z innymi szczepami germańskimi, Kościół zaś uzy-
231
Wojska lenne
Reforma monetarna
Reforma skarbowości Reforma szkolnictwa
232
Ingerencja władców w sprawy Kościoła
Rozszerzenie właściwości sądów kościelnych na osoby świeckie
Privilegium fori
Państwo feudalne
skał podstawę by stać się instytucją posiadającą znaczenie polityczne w państwie. Panujący obdarzali dobra kościelne immunitetami, ludność natomiast od VI w. obowiązana była do uiszczania dziesięciny (początkowo dziesięcina była daniną dobrowolną). Władcy frankońscy ingerowali w wewnętrzne sprawy Kościoła: zwoływali synody, uchwały synodu wymagały zatwierdzenia króla, decydowali o obsadzaniu godności biskupich (albo wskazywali kandydata albo wprost desygnowali biskupa), wydawali kapitularze — ustawy, które dotyczyły spraw Kościoła. Duchowieństwo z kolei współuczestniczyło w zarządzaniu państwem. Od połowy IX w. Kościół sprzeciwiał się praktyce władców, w szczególności narzucaniu świeckich ustaw, stając na stanowisku, że nie był i nie jest związany prawem świeckim. Kościół jako instytucja podlegał prawu rzymskiemu (zasada: Ecclesia vivit lege Romana). Domagał się też Kościół aby w sprawach dotyczących duchowieństwa właściwe były sądy kościelne. Sądom tym winny podlegać także niektóre kategorie spraw osób świeckich, m.in. sprawy małżeńskie. W IX w. jurysdykcja sądów kościelnych rozszerzyła się i obejmowała już takie sprawy, jak przeszkody małżeńskie, cudzołóstwo, kazirodztwo, ojcobójstwo oraz sprawy przeciwko religii. Ustaliła się też zasada privilegium fori — wyłączności sądów kościelnych w sprawach dotyczących duchownych.
4.
Przyczyny rozpadu państwa Franków
Podział państwa frankońskiego
W strukturze państwa frankońskiego tkwiły zalążki jego przyszłego rozkładu, brak było bowiem wewnętrznej spoistości między poszczególnymi czę-
Frankowie
ściami państwa. W wielu częściach terytorium państwowego pojawiły się tendencje odśrodkowe. Do rozkładu państwa przyczyniło się także zewnętrzne zagrożenie: od północy ze strony Normanów, od południa atakowali Saraceni — afrykańscy i hiszpańscy wyznawcy islamu. Jedną z przyczyn osłabienia państwa była rywalizacja synów królewskich o tron. Syn Karola W. Ludwik I Pobożny (814-840) w 817 r. wydał akt dotyczący następstwa tronu. Najstarszy z jego synów, Lotar, wraz z godnością cesarską pełnić miał zwierzchnią władzę wobec swoich braci: Pepina i Ludwika, którzy uzyskać mieli dzielnice i tytuły królewskie. Bracia mieli być zależni od najstarszego z nich. Zanim jednak akt ten wszedł w życie doszło do zatargu między Ludwikiem i synami w związku z tym, iż Ludwik zamierzał przyznać dzielnicę synowi z drugiego małżeństwa, Karolowi. W 838 r. zmarł Pepin. Po śmierci Ludwika I w 840 r. doszło do konfliktu między braćmi i do zawarcia kompromisowego traktatu w Verdun w 843 r. Państwo zostało podzielone na trzy części: Lotar uzyskał Włochy i terytoria na północ od Alp między Skaldą, Mozą, Saoną, Rodanem a Renem oraz Fryzję; Karol Łysy — ziemie na zachód od dzielnicy Lotara; Ludwik Niemiec — ziemie między Renem a Łabą. Dzielnica Lotara uległa następnie na podstawie traktatu w Meersen w 870 r. podziałowi między Karola i Ludwika. Późniejsze próby przywrócenia jedności państwa nie powiodły się. Jeszcze w IX w. (888 r.) nastąpił podział na trzy państwa: Niemcy, Francję i Włochy. Państwo Karola W. okazało się nietrwałym związkiem głównie z powodu odrębności (gospodarczych, etnicznych, językowych i prawnych), jakie zachowały się po dawnych państwach szczepowych. Odrębno-
233
Traktat w Verdun
Traktat w Meersen
Państwo feudalne
234
Skutki rozpadu państwa Franków
ści te legły u podstaw tendencji odśrodkowych, jakie ujawniły się na terenach przyłączonych przez Karola Wielkiego. W końcowym okresie swego istnienia państwo Franków przekształciło się w luźną federację prowincji. Skutki rozpadu państwa Franków były wielorakie*
- nastąpił wzrost znaczenia urzędników prowincjonalnych, z których wielu kumulując urząd i majątki ziemskie uzyskało faktycznie pozycję władców, tylko że bez korony; - istniejący partykularyzm polityczny uległ spotęgowaniu przez partykularyzm gospodarczy. Pojawiły się „włości-państwa" należące do możnowładztwa; - duchowieństwo objął proces zeświecczenia a wśród duchownych pojawiło się wielu wielkich właścicieli ziemskich. Państwa, które powstały na terytorium monarchii Franków, oparły się już na nowej podstawie gospodarczej — wielkiej własności ziemskiej.
VIII.
Słowianie
Praojczyzną Słowian, ludów pochodzenia indoeuropejskiego, były prawdopodobnie tereny Azji Środkowej i Europy Wschodniej. Podobnie jak Germanie już na początku naszej ery zaczęli tworzyć swoje organizacje i związki plemienne. W traktacie Tacyta o Germanii z I w. n.e. znajdujemy wzmianki o Wenedach, przodkach Słowian zachodnich. Kronika gocka z VI w. n.e. potwierdza występowanie w IV w. n.e. w dorzeczu Dniestru ludu Antów, którzy dali początek Słowianom wschodnim i wraz ze Sklawinami, Słowianom południowym. Proces wędrówek tych ludów przenikających, coraz bardziej na zachód i zajmujących tereny opuszczone przez Germanów zagrożonych najazdami Hunów, doprowadził do znacznego rozproszenia Słowian na ogromnych obszarach Europy. W miejsce używanego początkowo przez te ludy wspólnego języka prasłowiańskiego nastąpiło wśród nich wyodrębnienie się trzech grup językowych: południowej (Karantanie, Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy, Bułgarzy), wschodniej (plemiona ruskie) i zachodniej (plemiona polskie, czeskie, morawskie, słowackie, połabskie i serbołużyckie). Na przełomie V/VI wieku Słowianie zaczęli tworzyć pierwsze or-
Wenedowie
Antowie Sklawinowie
Trzy grupy językowe
236
Ustrój społeczny Słowian
Ustrój polityczny Słowian
Szczepy Plemiona Związki plemienne Wielkie plemiona
Książęta
Państwo feudalne
ganizacje państwowe w postaci państw plemiennych. Największe nasilenie ekspansji Słowian miało miejsce pomiędzy VI a VIII wiekiem. Dotarli oni na zachodzie do Wezery, Menu i Alp, a na południu aż do Peloponezu i wysp Morza Egejskiego, opanowując nieomal wszystkie bałkańskie prowincje Bizancjum. Dzięki zachowanym źródłom bizantyjskim powstałym na przełomie VI i VII wieku poznajemy stosunki gospodarcze, społeczne i polityczne jakie występowały u Słowian. Plemiona słowiańskie ze względu na prymitywne formy gospodarki, której podstawą było ekstensywne rolnictwo i hodowla, często zmieniały swoje miejsca pobytu, dlatego koalicje i związki między nimi nie miały trwałego charakteru. Początkowo podstawową jednostką społeczną był ród, złożony z kilku spokrewnionych rodzin. W miarę rozpadania się patriarchalnych struktur rodowych, coraz większe znaczenie uzyskiwały organizacje sąsiedzkie zwane żupami, mirami bądź opolami. Z wolna zatem dawną wspólnotę rodową opartą na więzach pokrewieństwa zastępowała wspólnota terytorialna. Współpraca rodów stanowiących opole, żupę czy mir — albo na skutek zagrożeń zewnętrznych albo w wyniku konieczności przemieszczania się na nowe obszary — prowadziła do powstawania większych jednostek tworzących szczepy, te zaś łączyły się z czasem tworząc małe plemiona, jednoczące się w VII — IX w. w związki plemienne lub wielkie plemiona słowiańskie. Stopniowe rozwarstwienie ludności, będące wynikiem rozszerzania prywatnej własności i wytwarzania się zamożniejszych rodów, których źródłem bogactwa były zwłaszcza łupy wojenne, powodowało powstawanie starszyzny plemiennej. Spośród tej grupy wybierano najczęściej dowódców wojsko-
Słowianie
wych (wojewodów) i kneziów. Stawali oni na czele plemion słowiańskich, uzyskując znaczną władzę polityczną, zwłaszcza w czasie wojen i wędrówek. Książęta ci wybierani byli przez wiec, w którym uczestniczyli wszyscy wolni członkowie plemienia, zdolni do noszenia broni. Wiec decydował o wszystkich ważniejszych sprawach, dlatego tę formę słowiańskiej organizacji plemiennej określa się niekiedy, podobnie ja u innych tzw. barbarzyńskich ludów, jako demokracje wojenną. Do uprawnień wieców, zwoływanych zazwyczaj kilka razy w roku w określonych terminach należało między innymi: wypowiadanie wojny lub zawarcie pokoju, wybór władzy lub dowódców wojskowych na czas wojny i sądownictwo. Z czasem głównie w wyniku rozwoju terytorialnego państw słowiańskich, wzrostu uprawnień monarchy oraz rozszerzania się zakresu władzy państwowej, znaczenie wiecu zaczęło maleć. Mimo demokratycznej formy rządów, już w okresie wędrówek ludów, nastąpiło znaczne zróżnicowanie społeczne wśród Słowian, a ustrój rodowy znajdował się w stadium rozkładu. Skupiająca się wokół księcia grupa możnych zaczynała odgrywać coraz ważniejszą rolę, często narzucając swoją wolę wiecowi. Również książęta wybierani pierwotnie na czas wojny, dążyli do przedłużenia trwania swej władzy i uczynienia jej dziedziczną w swej rodzinie. Coraz częściej książę otoczony jest zbrojnym orszakiem, który stanowił zaczątek drużyny. Pierwsze państwa słowiańskie wykraczające poza organizację plemienną zaczęły powstawać na początku VII wieku. Plemiona ulegając podstawowym przeobrażeniom rozpływały się w nadrzędnych wspólnotach terytorialnych, mających charakter ponadplemienny. Zadecydowały o tym zarówno czyn-
237
Rola wiecu
Demokracja wojenna
Zmniejszenie się znaczenia wieców
Wzrost znaczenia możnych
Drużyna
Pierwsze państwa słowiańskie
238
Zmiana charakteru władzy książęcej
Patrymonialny charakter państwa
Rola dworu monarszego w zarządzaniu państwem
Chrystianizacja państw słowiańskich
Państwo feudalne
niki wewnętrzne, które doprowadziły do tego etapu rozwoju organizacji politycznej, jak i zewnętrzne (np. integracja w celu obrony niezależności). Ustrój polityczny tych państw kształtował się podobnie jak ustrój państw germańskich, które zaczęły tworzyć dwa wieki wcześniej. Jedynie model feudalizmu słowiańskiego kształtował się w odrębnych warunkach niż feudalizm zachodnioeuropejski, dlatego posiadał on swoje specyficzne cechy. Władza książęca staje się w tym okresie dziedziczna. Panujący zrzucając zwierzchnictwo wieców i ograniczając ich znaczenie, rozbudowując aparat władzy i rozszerzając zakres swoich osobistych uprawnień, opierał się przede wszystkim na grupach uprzywilejowanych, wywodzących się z dawnej starszyzny plemiennej. Do księcia, który traktuje terytorium państwa jak prywatny majątek (patrimonium) należy dowodzenie siłą zbrojną, zapewnienie pokoju wewnętrznego i wydawanie rozkazów, władza sądowa oraz prawo pobierania danin. Zarówno grupa zawodowych wojowników czyli drużynnicy, jak i nominowani przez władzę urzędnicy wynagradzani są przez niego i związani z nim węzłem wierności. Należy jednak zaznaczyć, że w charakteryzowanym okresie nie wykształciły się jeszcze zinstytucjonalizowane organy zarządu państwem, a funkcje ośrodka kierowniczego pełnił dwór monarszy. Bardziej zróżnicowany w państwach słowiańskich był natomiast system zarządu lokalnego, który charakteryzował się brakiem hierarchicznej organizacji urzędów. Ważnym elementem dla rozwoju ustroju państw słowiańskich jest przyjęcie chrześcijaństwa i pojawienie się, poczynając od VIII w. hierarchii kościelnej. Duchowieństwo budując własną administrację stwo-
239
Słowianie
rzyło drugą, obok państwowej, organizację terytorialną społeczeństwa pełniącą nie tylko funkcje religijne, ale także mającą ogromny wpływ na jego duchowy i materialny rozwój. Chrystianizacja prowadziła ponadto do wzrostu autorytetu władzy książęcej, popieranej przez podporządkowany monarchom Kościół.
1.
Państwo Karantanów
Państwo Karantanów (lub Koruntanów), organizacja polityczna Słowian alpejskich, podobnie jak państwo Samona miało jeszcze charakter dość luźnego związku plemion. Powstało ono około 600 r. jako związek plemion słowiańskich pod wodzą księcia Walluka na terenie dzisiejszej Karyntii. Najwcześniej ze wszystkich państw słowiańskich poddane zostało chrystianizacji (połowa VII w.). Połączone prawdopodobnie z państwem Samona, istniało jako niezależne księstwo Słowian karantańskich, także po jego upadku. Zagrożone przez najazdy Awarów przyjęło ok. 740/745r. zwierzchnictwo Bawarów, zachowując swą organizację i rodzimych władców. W roku 788 państwo Karantanów weszło wraz z Bawarami w skład państwa frankońskiego, a potem niemieckiego. Próba wyrwania się spod władzy Franków (819) spowodowała usunięcie z Karantanii rodzimych książąt słowiańskich i utworzenie na jej ziemiach nowych marchii, rządzonych przez hrabiów frankońskich. Mimo utraty niezależności politycznej (Otton II wydzielił Księstwo Wielkiej Karyntii), zachowały się pod panowaniem niemieckim aż do późnego średniowiecza słowiańskie instytucje państwowe oraz odrębne elementy ustroju społecznego i tradycji
Powstanie państwa
Chrystianizacja
Zwierzchnictwo Bawarów Karyntia pod panowaniem frankońskim i niemieckim
240
Państwo feudalne
Słowian alpejskich, m.in. utrzymano aż do XIV w. dawny obrzęd intronizacji nowego księcia.
2. Powstanie przeciw Awarom
Rozpad państwa
Państwo Samona a państwo Wielkomorawskie
Wybuch w roku 623 wielkiego powstania ujarzmionych Słowian przeciw Awarom doprowadził do utworzenia wielkiego państwa słowiańskiego, stanowiącego federację plemion, na czele którego stanął jeden z przywódców powstańczych, prawdopodobnie kupiec pochodzenia frankijskiego, Samo. Zarówno położenie, jak i obszar tego państwa nie są dokładnie znane. Przypuszczalnie powstało na terenie Moraw, obejmując swoimi wpływami Czechy, południowe ziemie Słowian połabskich, Karyntię oraz być może Śląsk. Zapewne państwo to rozpadło się wraz ze śmiercią twórcy, lecz jego główny ośrodek, Morawy, przetrwał, jak się przypuszcza jako kontynuacja organizacji państwowej Samona, stając się później podstawą Państwa Wielkomorawskiego.
3. protobułgarzy
Państwo Samona
Państwo bułgarskie
W II połowie VII wieku pojawił się w Europie pomiędzy dolnym Dnieprem a Dunajem nowy lud turecki spokrewniony z Hunami, Bułgarzy. Część tego ludu, której przewodził chan Asparuch, osiedliła się pod koniec lat siedemdziesiątych VII wieku w Besarabii. W obrębie nowego dość potężnego państwa bułgarskiego, które w r. 681 odparło zwycięsko najazd cesarza bizantyjskiego zamieszkiwały liczne plemiona słowiańskie, które uznawały zwierzchność chanów bułgarskich. Jednakże nieliczni najeźdźcy zostali w stosunkowo krótkim czasie wchłonięci przez
Słowianie
miejscową ludność słowiańską. Proces slawizacji doprowadził do przekształcenia się już w wieku IX państwa bułgarskiego w jednolite etniczne państwo słowiańskie. Duży wpływ na zasady organizacji państwa i kulturę Bułgarów wywarło Bizancjum. W 864 r. chan Borys doprowadził do przyjęcia chrztu w obrządku greckim, co uzależniło kościół bułgarski od Konstantynopola. Najświetniejszym okresem państwa starobułgarskiego było panowanie Symeona Wielkiego (893-927), który po zwycięskich wojnach z Bizancjum przyjął tytuł cara Bułgarów i Greków. Kres państwu bułgarskiemu położył na pocz. XI wieku cesarz bizantyjski Bazyli II (zwany później Bułgarobójcą). Państwo to odrodziło się w 1187 r. w wyniku zwycięskiego powstania przeciwko Grekom (tzw. Drugie Carstwo Bułgarskie).
4.
241
Proces slawizacji Bułgarów
Chrystianizacja państwa
Kres państwa bułgarskiego
Drugie Cesarstwo Bułgarskie
Państwo Wielkomorawskie
Państwu Wielkomorawskiemu przypisuje się już pewne cechy wczesnofeudalne. Powstało ono na początku IX w., przy czym niektórzy uważają je za kontynuację Państwa Samona. Pierwszym znanym władcą Państwa Wielkomorawskiego był książę Mojmir, który panował na terytorium obejmującym Morawy i zachodnią Słowację. W roku 822 uznał on zwierzchnictwo Franków, składając hołd i trybut cesarzowi Ludwikowi Pobożnemu. W 831 r. Mojmir przyjął chrzest za pośrednictwem duchowieństwa bawarskiego, co spowodowało formalne podporządkowanie jego państwa diecezji w Passawie. Ważnym elementem chrystianizacji Wielkich Moraw była działalność misyjna greckich
Początek państwa Wielkomorawskiego
Panowanie Mojmira
Chrystianizacja Moraw
242
Misja Cyryla i Metodego
Rozwój terytorialny Wielkich Moraw
Upadek państwa
Państwo feudalne
misjonarzy Cyryla i Metodego, którzy używali w liturgii języka słowiańskiego. Dzieło ich jednak zostało zniweczone ponieważ w 885 r. papież pod naciskiem niemieckich rywali greckich mnichów potępił obrządek słowiański, a zwolenników Metodego zmuszono po jego śmierci do opuszczenia Moraw. Czasy największej ekspansji terytorialnej Wielkich Moraw przypadają na okres panowania Świętopełka (871-894). Podporządkował on sobie Czechy, Panonię, uzależnił Śląsk i ziemię Wiślan, zmuszając ich księcia, który dostał się do niewoli, do przyjęcia chrztu. Po śmierci Świętopełka nastąpił pod koniec IX w. rozpad terytorium Wielkich Moraw. Ostateczny upadek państwa nastąpił w 906 r. w wyniku najazdu Niemców oraz koczowniczego ludu ugrofińskiego Węgrów (Madziarów).
5.
Zjednoczenie Czech przez Przemyślidów
Rządy Przemyślidów
Państwo czeskie
Madziarom nie udało się opanować wszystkich ziem wchodzących w skład Państwa Wielkomorawskiego. Korzystając z jego upadku plemiona czeskie zamieszkujące Kotlinę Czeską zjednoczyły się pod władzą książąt praskich Przemyślidów, którzy pod koniec X wieku uzyskali przewagę nad rywalizującym z nimi rodem Sławnikowiców. Czasy największego rozwoju terytorialnego państwa pod rządami Przemyślidów przypadają na okres panowania Bolesława I zwanego Srogim (929-972). Oprócz Czech władał on również Śląskiem. Mimo uznania przez jego poprzednika, Wacława I zwierzchnictwa cesarza niemieckiego Henryka Ptasznika, Bolesław prowadził początkowo politykę antynie-
Słowianie
miecką. Jednakże w 950 r. zmuszony został do uznania zwierzchnictwa Niemiec i płacenia trybutu. Wykorzystując rozgromienie Węgrów w bitwie na Lechowym Polu przez wojska Ottona I, którym Czesi udzielili pomocy (955), Bolesław opanował część obszarów okupowanych przez Madziarów, zajmując Morawy, Słowację i kraj Wiślan. Przemyślidzi będąc wasalami Rzeszy stworzyli jedno z najpotężniejszych państw słowiańskich, którego stolica Praga stała się wielkim ośrodkiem handlu środkowoeuropejskiego.
6.
243
Uznanie
niemieckiego'3
Państwo kijowskie
Proces kształtowania się państwowości staroruskiej nastąpił w pierwszej połowie IX wieku, kiedy nad licznymi wschodniosłowiańskimi plemionami zaczęli zdobywać przewagę Słowianie nowogrodzcy oraz władcy Kijowa. Walki o hegemonię doprowadziły do zajęcia Kijowa w 882 r. przez księcia nowogrodzkiego Olega, potomka legendarnego wodza wareskiego Ruryka. Zapoczątkowało to zjednoczenie ziem wschodniej Rusi wokół Kijowa, które zakończył książę Włodzimierz Wielki (980-1015). Po okresie walk dynastycznych państwo zostało ponownie zjednoczone przez Jarosława Mądrego (1019- 1054). Jednakże po jego śmierci nastąpił podział Państwa Kijowskiego pomiędzy jego synów. Walki pomiędzy potomkami Jarosława doprowadzą do rozbicia jedności państwa i utratę przez Kijów w I połowie XII wieku jego politycznej pozycji.
Państwo kijowskie pod rządami pierwszych Rurykowiczów
Rządy Włodzimierza Wielkiego Panowanie Jarosława Mądrego
Początek rozbicia feudalnego na Rusi
244
Państwo feudalne
7. Rola Polan w utworzeniu państwa polskiego
Panowanie Mieszka I
Państwo polskie
Twórcą państwa polskiego było plemię Polan, osiadłe na terenie dzisiejszej Wielkopolski. Państwo to nie powstało wokół ważnego ośrodka politycznego jakim był już w IX wieku kraj Wiślan ponieważ ich wielkoplemienna organizacja państwowa uzależniona została najpierw od Wielkich Moraw, a następnie od Czech. Pierwszym historycznym władcą Polski był Mieszko I, który rozporządzając w początkach swojego panowania Wielkopolską, Ziemią Sieradzko-Łęczycką i Mazowszem doprowadził w II połowie X wieku do zjednoczenia plemion polskich zamieszkałych pomiędzy Odrą a Bugiem. Opanował on również pozostający od kilkudziesięciu lat w rękach czeskich Śląsk oraz dawne ziemie Wiślan z Krakowem. Oprócz wymienionych państw słowiańskich swe odrębne organizacje polityczne utworzyły inne ludy m.in. plemiona słowiańskie w Macedonii, Serbowie, Chorwaci, Połabianie, Pomorzanie, Wieleci, Obodrzyce.
IX.
Bizancjum od II połowy VI w. do 1453 roku
Przełom VI i VII w. kończył epokę starożytnego Cesarstwa Rzymskiego. Na arenie międzynarodowej pozostała jego średniowieczna kontynuacja — Bizancjum. Samodzielny byt państwowy Bizancjum był kilkakrotnie zagrożony. W połowie VII w. w stronę Cesarstwa skierowała się ekspansja Arabów, którzy zajęli posiadłości bizantyjskie w Azji Mniejszej i w Afryce. Na początku VIII w. zagrozili Bizancjum Bułgarzy. W H połowie IXw. cesarz Bazyli I (867-886), założyciel dynastii macedońskiej, wykorzystał kryzys jaki przeżywał kalifat i podjął zwycięską ofensywę przeciwko Arabom. Kolejnym zagrożeniem dla Bizancjum byli napływający krzyżowcy w czasie wypraw do Ziemi Świętej. W latach 1204-1261 krzyżowcy zastąpili Bizancjum Cesarstwem Łacińskim. W końcu XIII i w XIV w. Bizancjum zagrozili z kolei Persowie, Turcy i Serbowie. Turcy już w końcu XIV w. zawładnęli większą częścią terenów bizantyjskich. Szczątkowe państwo bizantyjskie obejmowało nieliczne miasta dzisiejszej Turcji, kilka wysp na M. Egejskim, część Peloponezu. W 1453 r. Turcy zdobyli Konstantynopol.
246
Państwo feudalne
1.
Proces feudalizacji
Grupa możnych
Pronoja
Chłopi
Niewolnicy
Ludność miast
Stosunki społeczne
Na początku VII w. wielu chłopów wschodniorzymskich popadło w zależność poddańczą. N a przełomie V n i VIII w. zaczął rozpowszechniać się zwyczaj nadawania chłopom ziemi w zamian za obowiązek służby wojskowej. Panujący starał się w związku z tym o rozszerzenie stanu swoich posiadłości kosztem ziem klasztornych. Proces feudalizacji wzmógł się w IX i w Xw. Drobną własność ziemską zagarniali możni, z kolei chłopi coraz powszechniej oddawali się w opiekę możnym. Wreszcie rozwinęła się praktyka nadawania pustek a także ziem chłopskich dostojnikom w charakterze tzw. pronoji (opieki). Uprawniony do sprawowania opieki uzyskiwał prawa sądowe i administracyjne nad chłopami zamieszkałymi na danym terenie. W celu podniesienia poziomu gospodarczego kraju władze dbały o stan rolnictwa. M.in. dla zasiedlenia obszarów wyludnionych stosowano kolonizację wojskową oraz planową akcję przesiedleńczą. Chłopi zobowiązani byli do świadczenia renty feudalnej i odbywania służby wojskowej. Ziemię dzierżyli początkowo dożywotnio a następnie dziedzicznie. Zwiększała się rzesza chłopów poddanych (paryków). Mimo tych zmian wolna własność chłopska całkowicie nie zanikła. Niewolnicy występowali w znikomej ilości. Zatrudniano ich w gospodarstwach właścicieli. W miastach, w których pomyślnie rozwijał się przemysł, funkcjonowała struktura korporacji kupieckich i cechów, w których zgromadzeni byli wszyscy zajmujący się handlem i rzemieślnicy. Organizacje te objęte były nadzorem i kontrolą państwa tak w sprawach organizacyjnych, jak i produkcyjnych. Dosko-
Bizancjum od TI połowy VI w. do 1453 roku
247
nale rozwijał się handel, dzięki czemu szybko postępował rozwój gospodarczy, zwłaszcza w miastach nadmorskich.
2.
Ustrój polityczny
Do końca VI w. Bizancjum zachowało rzymską organizację administracyjną. Od VII w. ustrój polityczny Bizancjum ulegał daleko idącej orientalizacji i ostateczny swój kształt uzyskał w X w. Cesarz od VII w. nosił tytuł basileusa. Występował w charakterze absolutnego władcy z kompetencjami we wszystkich dziedzinach życia państwowego (ustawodawstwo, władza wykonawcza, sądownictwo, wojskowość), łącznie z pełnieniem funkcji głowy Kościoła. Utrwaliła się bowiem zasada wyższości władzy świeckiej nad duchowną, a cesarz wpływał na obsadę wszystkich stanowisk kościelnych. Zwyczajowo ustaliły się zasady następstwa tronu w ten sposób, że sprawujący władzę wyznaczał za swego życia współrządcę, który po śmierci cesarza obejmował władzę, albo tylko wyznaczał swego następcę. Była to faktycznie dziedziczność, którą często naruszały przewroty pałacowe, a wpływ na obsadę tronu uzyskiwała wówczas armia bądź dostojnicy nadworni. Senat sukcesywnie tracił swoje znaczenie w dziedżinie ustawodawstwa i władzy wykonawczej a od końca IX w. przejął kompetencje rady cesarskiej (konsystorza). Administracja została scentralizowana. Wielu urzędników podlegało bezpośrednio cesarzowi. Nastąpił rozrost aparatu administracyjnego na szczeblu centralnym — wzrosła liczba urzędów centralnych
Cesarz
Senat
Administracja
scerurallzowar
248
Urzędnicy wyżsi, ministrowie
Kancelaria cesarska
Podział terytorialny, administracja lokalna
Egzarchaty
Temy
Dyrekcje
Państwo feudalne
oraz ich aparatu pomocniczego. Wszyscy urzędnicy podzieleni byli na rangi. Wiele urzędów oraz godności tytularnych można było kupić. Wśród wyższych urzędników najważniejsi byli czterej logothetes. Naczelne miejsce zajmował naczelnik poczty, który pierwotnie kierował pocztą a następnie pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych, zagranicznych i kanclerza państwa. Z tego powodu od Xw. zwany był wielkim logotetem. Obok niego działali trzej logothetes: minister skarbu, główny skarbnik wojskowy i minister dóbr państwowych. Nadzór nad skarbnikami pełnił główny kontroler. Spośród pozostałych urzędników centralnych ważną rolę odgrywali: quaestor, który zarządzał wymiarem sprawiedliwości; wielki domesticos, czyli naczelny dowódca; minister marynarki i eparcha, czyli administrator stolicy. Każdy z ministrów miał do pomocy biura — secreta (logotbesia), wśród których najważniejszym była kancelaria cesarska. W administracji lokalnej ze względu na zagrożenie zewnętrzne połączono władzę cywilną z wojskową. Militaryzację administracji państwowej najwcześniej wprowadzono w Azji Mniejszej, a następnie i na innych terenach. Na takiej też zasadzie tworzono egzarchaty: na terenie Włoch z siedzibą w Rawennie i w Afryce z siedzibą w Kartaginie. Egzarchaty dzieliły się na mniejsze jednostki, którymi były okręgi. W VII w. dawne prowincje zastąpiły okręgi korpusów — temy (w Xw. było ich 31), w których cała władza tak cywilna, jak i wojskowa należała do podporządkowanego władzom centralnym stratega, który nosił tytuł patriciusa. Temy zgrupowane były w dwóch dyrekcjach:
Bizancjum od II połowy VI w. do 1453 roku
wschodniej i zachodniej. W mniejszych jednostkach podziału administracyjnego władzę sprawowali dowódcy wojskowi (wyeliminowano bowiem prefektów i wikariuszy). W miastach w końcu IX w. zanikały resztki samorządu. Tereny przygraniczne podzielone zostały na mniejsze okręgi (kleizura), których centra stanowiły obronne zamki. Sądownictwo nadal było instancyjne. W ternach sprawy cywilne rozstrzygał sędzia, jego zwierzchnikiem był strateg, do którego właściwości należały sprawy karne. Armia w czasach pojustyniańskich, od II połowy VIw., dzieliła się na dwie części, z których jedna — oddziały wyborowe, stacjonowały w stolicy, druga — rozmieszczona była w prowincjach. Żołnierze otrzymywali jako uposażenie ziemię, która była źródłem ich utrzymania a zarazem obligowała do uzbrojenia się na własny koszt. Nie spełniła oczekiwań instytucja pronoji — oparcia służby wojskowej na nadaniach ziemi możnym, którzy wystawić mieli w zamian oddziały zbrojne. Wobec tego administracja egzekwowała opłaty przeznaczone na wynajęcie wojsk obcych.
249
Okręgi
Sądownictwo
Armia zawodowa
Wojska najemne
X.
Włochy
Detronizacja Romulusa Augustulusa w 476 r. oraz odesłanie insygniów cesarskich do Konstantynopola przez dowódcę oddziałów germańskich Odoakra oznaczała faktyczny kres cesarstwa rzymskiego na Zachodzie. Formalną zasadę zwierzchnictwa cesarza Wschodu nad okupowaną przez germańskiego wodza Italią potwierdzał przyznany mu tytuł namiestnika i patrycjusza. Kiedy jednak Odoaker usiłował usamodzielnić się, Ostrogoci pod wodzą Teodoryka, działając w sojuszu z Bizancjum, pokonali go zakładając w Italii swoje własne państwo, stanowiące formalnie część cesarstwa (493 r.). Próba przywrócenia dawnej jedności Imperium podjęta przez Justyniana (527-565) doprowadziła, po prawie 20 latach walk z Gotami, do odzyskania Półwyspu Apenińskiego przez wojska bizantyjskie (ostateczny podbój w 555 r.). Przywrócona cesarstwu Italia stała się jednak wkrótce po śmierci Justyniana celem najazdów Longobardów. W 568 r. zajęli oni część północnych Włoch, opanowując następnie do połowy VII wieku znaczną część środkowych i południowych Włoch. Pod panowaniem Bizancjum pozostały niewielkie obszary na północy, część środkowych Włoch i posiadłości na południu Półwyspu oraz wyspy Sy-
Upadek zachodniego cesarstwa
Odzyskanie znacznej części Italii przez Bizancjum ( 5 3 6 - 5 5 5 r.)
Najazdy Longobardów
252
Egzarchat Raweński
Zwycięstwa Pepina Małego nad Longobardami Powstanie Państwa Kościelnego
Podbój Królestwa Longobardów przez Karola Wielkiego (774 r.)
Lotariusz władcą Włoch
Upadek Karola Grubego
Państwo feudalne
cylia, Sardynia i Korsyka. Utrzymane przez cesarzy wschodnich ziemie włoskie stanowiły oddzielny okręg administracyjny, zwany Egzarchatem Raweńskim. W skład Egzarchatu wchodził również Rzym, w którym faktycznie rządy sprawowali jednak papieże. Kiedy Longobardowie opanowując w 751 r. Rawennę i inne posiadłości bizantyjskie w środkowej Italii zagrozili Rzymowi, wezwany przez papieża Zachariasza (741-752) król frankoński Pepin Mały (który koronował się uprzednio za zgodą papieża) pokonał w dwóch kolejnych wyprawach króla longobardzkiego Ajstulfa, zmuszając go do rezygnacji z tych zdobyczy. Tereny odebrane Longobardom i przekazane następnie przez Pepina papieżowi stały się wraz z dukatem rzymskim zalążkiem Państwa Kościelnego, które przetrwało do roku 1870. Kiedy w 774 r. Karol Wielki dokonał podboju Królestwa Longobardów również zajęte przez nich uprzednio terytoria w Italii dostały się pod panowanie Franków. W wyniku podziału państwa frankońskiego na mocy traktatu w Verdun w 843 r. Włochy wraz z pasmem ziem łączących Alpy z Morzem Północnym przypadały wraz z tytułem cesarskim najstarszemu z wnuków Karola Wielkiego, Lotarowi. Po śmierci Lotara (855) doszło do podziału jego części. Włochy otrzymał najstarszy z jego synów Ludwik II (zm. 875). Na nim wygasła włoska linia Karolingów. Podjęta przez Karola Grubego próba przywrócenia dawnej jedności monarchii karolińskiej nie powiodła się. W roku 888 nastąpiło jej ostateczne rozpadnięcie się. Sytuacja polityczna w Królestwie Włoskim na początku II połowy X wieku, a zwłaszcza walki o tron pomiędzy miejscowymi książętami, umożliwiły królowi niemieckiemu Ottonowi I interwencję we Wło-
Włochy
szech i koronację, najpierw na króla Italii (961), zaś rok później na cesarza rzymskiego. Od tego czasu Włochy północne i środkowe były przez całe średniowiecze połączone z państwem niemieckim, którego władcy, poczynając od Ottona I i jego następcy, będą również dążyć do opanowania południowej Italii, częściowo uznającej zwierzchnictwo cesarzy zachodnich, częściowo zaś związanej z cesarstwem wschodnim lub wchodzącej w jego skład. Posiadanie Włoch musieli królowie niemieccy okupować przywilejami na rzecz włoskich feudałów świeckich i duchownych, a później także miast. Niektóre spośród nich zdobyły dużą niezależność już w XI wieku (m.in. Piza, Genua, Mediolan, Piacenza, Lucca). Zupełną niezawisłość osiągnęła w tym okresie Wenecja, uznająca przedtem zwierzchnictwo Bizancjum.
1.
253
Koronacja Ottona I na króla Włoch i przyjęcie tytułu cesarskiego
Przywileje cesarskie na rzecz miast włoskich
Miasta
Istnieje w literaturze zasadniczy spór co do tegO, czy miasta średniowieczne położone na terenach nieistniejącego Imperium Romanum wywodziły się z dawnych rzymskich municypiów, czy też geneza tych miast ma związek z tymi zjawiskami, które dały początek miastom i instytucjom miejskim w innych częściach Europy. Niezależnie od przyjętego poglądu należy pamiętać, że jakkolwiek najazdy barbarzyńskie, a zwłaszcza inwazja longobardzka, zadały ostateczny cios rzymskiej organizacji municypalnej, to jednak przynajmniej niektóre miasta Italii przetrwały lub zostały odbudowane. Utrzymały one dawną tradycję, pozostając zarazem ośrodkami życia publicznego oraz siedzibą władz, które zastępowały zniszczony samorząd miejski.
Teoria rzymskiego
włoskich6"'3 m 3St
254
Skutki rządów germańskich we Włoszech
Upadek rzymskiego ustroju municypalnego
Wzrost roli biskupów w miastach włoskich
Przywilej Karola Wielkiego dla biskupów
Państwo feudalne
Trwające kilkadziesiąt lat po upadku Cesarstwa Zachodniego rządy germańskie we Włoszech oraz próba odbudowy jednego uniwersalnego państwa podjęta przez Justyniana i toczone w związku z tym długotrwałe i wyniszczające wojny z Ostrogotami doprowadziły do ruiny kraju, gospodarczego wyniszczenia i upadku miast włoskich. W tym właśnie okresie nastąpiło wyraźne załamanie dawnej organizacji municypalnej w Italii. Przestały działać kurie miejskie, które już wcześniej stopniowo traciły na znaczeniu. Ich funkcje przejmowali urzędnicy cywilno-wojskowi i biskupi. Rola biskupów w miastach rosła, ponieważ skupiały one głównie katolików jako, że germańscy arianie osiedlali się przede wszystkim na wsiach. Uprawnienia administracyjne i sądowe biskupów, jakie uzyskali oni od cesarzy bizantyjskich prowadziły do wzrostu ich autorytetu. Stając się rzecznikami interesów ludności katolickiej, zdobywali oni coraz większy wpływ na życie miasta. W 772 r. Karol Wielki wydał przywilej, na mocy którego biskupi zostali wyjęci spod władzy hrabiów, a tym samym miasta na czele których stali biskupi uzyskały znaczny stopień autonomii. Uprawnienia administracji królewskiej przechodziły na urzędników powoływanych przez biskupów, którzy uzyskując z kolei wyższe sądownictwo i to przeważnie z prawem rozstrzygania w ostatniej instancji, mieli zarazem swobodę w rozporządzaniu finansami miasta. Ostateczne rozpadnięcie się monarchii karolińskiej nie osłabiło pozycji wyższego duchowieństwa. Przeciwnie, często zmieniający się miejscowi władcy, rywalizujący o koronę włoską, chcąc mieć poparcie biskupów należących do elity feudalnego możnowładztwa, nadawali im dalsze przywileje. Liczne przywileje immunitetowe szczodrze udzielane kościo-
Włochy
łowi stały się prawną podstawą emancypacji miast. Także pierwsi cesarze rzymscy narodu niemieckiego faworyzowali biskupów, dążąc do ograniczenia znaczenia feudałów świeckich w oparciu o organizację kościelną. Już Otton I, szukając poparcia nie tylko niemieckich, lecz i włoskich biskupów nadawał im szereg uprawnień, które dawniej mieli hrabiowie w miastach: prawo sądownictwa, administracji, poboru opłat celnych czy bicia monety. Coraz szerszy zakres władzy świeckiej biskupów w miastach, stanowiących ośrodki silnie związane z cesarstwem, przyspieszał rozwój autonomii i proces wyodrębniania się miast z otaczającego je obszaru, co stwarzało dogodne warunki ich rozwoju ekonomicznego. Ale właśnie przyspieszony rozwój gospodarczy miast, zwłaszcza nadmorskich, rozwój handlu i rzemiosła, bogacenie się mieszkańców miast, stawały się przyczyną narastających sprzeczności pomiędzy biskupami a zamieszkałym w mieście wyższym i niższym rycerstwem oraz pozostałą częścią ludności miejskiej. Coraz częściej dochodziło do konfliktów na tle religijnym, politycznym i ekonomicznym. Pierwsze przejawy tej walki zanotowano jeszcze w IX wieku. Osłabienie władzy biskupów wskutek sporu o inwestyturę, walki papiestwa z cesarzem sprzyjają dążeniom uboższych warstw miejskich, które występują zarówno przeciw władzy biskupów, jak i przeciw wpływom możnego rycerstwa zamieszkującego w miastach. Połowa IX wieku jest okresem wielkiego zamętu w stosunkach miejskich we Włoszech.
255
Stosunek pierwszych cesarzy niemieckich do biskupów
Narastanie sprzeczności między biskupami a mieszkańcami miast
Osłabienie władzy biskupów w miastach
Państwo feudalne
256
1.1.
Rozwój komun miejskich
Geneza emancypacji miast włoskich
Dążenie do ograniczenia rosnącego uprzywilejowania feudałów świeckich i duchownych doprowadziło w drugiej połowie XI wieku w wielu miastach włoskich do tworzenia tajnych związków, których celem było uniezależnienie miasta od władzy biskupa (lub hrabiego) i zmniejszenie roli możnego rycerstwa w miastach. W niektórych ośrodkach miejskich to dojście do władzy niższych klas ludności następowało w drodze ewolucji, niekiedy poprzez specjalne ugody gwarantujące ludowi udział w sprawowaniu rządów w mieście. W innych biskupi pozbawieni zostali swoich uprawnień w wyniku walk, czasami dość krwawych. Proces wyodrębniania się autonomicznych władz miejskich przyspieszała walka pomiędzy cesarstwem a papiestwem o inwestyturę oraz wewnętrzne walki w samym kościele. Miasta stojące po jednej lub drugiej stronie uzyskiwały uprawnienia, które dotąd przysługiwały tam hrabiom lub posiadającym uprawnienia hrabiowskie biskupom. Papieże popierali dążenia miast do uniezależnienia się od świeckiej władzy biskupów, którzy byli na ogół zwolennikami cesarza. Tylko w niektórych mniejszych miastach utrzymywała się władza biskupów.
Powstawanie komun miejskich
Ludność która przejmowała władzę w miastach tworzyła nowy organ samorządu miejskiego tzw. komunę miejską, obejmującą zazwyczaj tych, którzy mieli pełnię praw politycznych, czyli rycerstwo i patrycjat. Nie we wszystkich miastach włoskich komuny całkowicie pozbawiły władzy biskupów czy hrabiów. Niekiedy pozostawiono im pewien zakres uprawnień, stopniowo coraz bardziej ograniczając je, by z czasem doprowadzić do wyeliminowania pozostałości poprzedniego ustroju. Komuny posiadając su-
Włochy
werenność polityczną miały prawo stanowienia własnych norm prawnych (statutów), prawo swobodnego wyboru swoich organów ustawodawczych, wykonawczych i sądowych. Communitas civium nie obejmowała jednak ogółu mieszkańców, gdyż nie wszyscy mieszkańcy posiadali pełnię praw politycznych. To kto jest pełnoprawnym obywatelem miejskim było w poszczególnych miastach rozmaicie unormowane. Komunę początkowo tworzyła mniejszość mieszkańców miasta, wyróżniająca się pochodzeniem, pozycją społeczną i bogactwem, czyli zasadniczo zamieszkałe w mieście rycerstwo i patrycjat. W ustroju komun włoskich wyróżnić możemy trzy fazy rozwojowe:
257
Statuty miast włoskich Communitas civium
Fazy rozwojowe w ustroju komun miejskich
- okres konsularny (trwał od końca XI w. do końca XII w.); - okres rządów podesty (od końca XII w. do połowy XIII w.); - okres cechowy (od połowy XIII w. do schyłku XIV w.). 1.2.
Okres rządów konsulów
Głównym organem decydującym o wszystkich ważnych sprawach miasta w tym okresie było ogólne zebranie obywateli, w którego skład wchodzili mieszkańcy posiadający pełnię praw politycznych (parlamentum, consilium generale, colloquium generale). Początkowo parlament zbierał się dość często, później, w miarę przyrostu ludności coraz rzadziej. Stanowił on ustawy, wybierał organy wykonawcze i sądowe, decydował o wojnie i pokoju. W zakresie pozostałych uprawnień zgromadzenie ogólne mieszkańców zastępowała Rada Wielka, ciało mniej liczne,
ogólne zebranie
obywatel
'
Rada wielka
258
Rada Mniejsza
Konsulowie
Geneza urzędu konsulów
Czas trwania i zasady wyboru konsulów
Państwo feudalne
złożone z 300-500 członków wybieranych spośród patrycjatu. Uchwały w Radzie Wielkiej, podobnie jak na zgromadzeniu, zapadały większością głosów. Rada ta powoływała od 2 do 21 konsulów i Radę Mniejszą, organ doradczy i kontrolujący konsulów. Kolegium to współdziałało z konsulami, a niektóre postanowienia konsulów nie były ważne bez zgody Rady Mniejszej. Naczelna władza wykonawcza należała do konsulów. W ich ręku spoczywała ponadto władza sądowa w sprawach karnych, przedkładali oni projekty ustaw, które uchwalały zgromadzenia mieszczan oraz sprawowali naczelne dowództwo wojskowe. Urząd ten pojawił się i przyjął pod koniec XI wieku. Jego geneza jest w nauce przedmiotem sporów. Niektórzy wywodzą konsulów z dawnych urzędników rzymskich (F. v. Savigny), inni z ławników germańskich. Sposób powoływania konsulów zależał od rozwiązań przyjętych w poszczególnych miastach. Często wybór konsulów był dwustopniowy (pośredni). Najpierw wybierano elektorów, którzy przysięgali, że wybiorą najlepszych i najzdolniejszych obywateli. W niektórych miastach ustępujący konsulowie wybierali nowych. N a początku urzędowania składali oni przysięgę, że będą przestrzegać statutów miejskich. Konsulowie sprawowali swój urząd przez rok, po którym zobowiązani byli złożyć pisemne sprawozdanie. Ponadto ustępując zobowiązani byli wprowadzić w urzędowanie nowych konsulów i pouczyć ich o ich prawach i obowiązkach. Ponowny wybór był dopuszczalny. Za swoją pracę otrzymywali oni od gminy wynagrodzenie, tzw. feudum. Oprócz wymienionych organów komuny mianowano na oznaczony okres wielu urzędników udziela-
Włochy
jących pomocy konsulom w poszczególnych działach administracji i sądownictwa. Rządy konsularne okazały się niedoskonałe. Ich podstawową wadą była kolegialność urzędu konsulów. Między konsulami dochodziło nierzadko do rozgrywek wewnętrznych, co utrudniało podejmowanie decyzji. Niezależnie jednak od istotnych wad tej fazy rozwoju ustroju komun włoskich, miasta Italii osiągnęły w tym okresie znaczną autonomię (w zakresie władzy ustawodawczej, sądowniczej, wojskowej i skarbowej). Dalszemu rozwojowi samodzielności miast i przejmowaniu regaliów przysługujących wyłącznie cesarzowi usiłował przeciwstawić się Fryderyk I Barbarossa (1152-1190). Odbierając miastom włoskim na mocy postanowień sejmu ronkalskiego (1158) prawo wyboru własnych urzędników, mianował w to miejsce nowych urzędników, tzw. potestates. Byli oni odwoływanymi przez cesarza jego przedstawicielami w poszczególnych miastach. Pierwszy zbuntował się przeciwko temu Mediolan, zdobyty i zburzony przez wojska cesarskie. Z dalszych walk z cesarzem miasta włoskie zjednoczone w Lidze Miast Lombardzkich wyszły jednak zwycięsko. Na mocy postanowień pokoju zawartego w Konstancji (1183) Fryderyk I uznał istniejący w miastach stan rzeczy. Wprawdzie formalnie władze miast musiały być zatwierdzone przez cesarza oraz miasta musiały płacić mu daninę, gdy przebywał we Włoszech, jak również od pewnych wyroków miejskich można było się odwołać do cesarza, jednak w praktyce te uprawnienia cesarskie bardzo rzadko mogły być od miast faktycznie wyegzekwowane. Do najważniejszych uprawnień znacznej liczby miast północnych i środkowych Włoch, uznanych przez cesarza w Konstancji należało:
259
Przyczyny upadku rządów konsularnych
Konflikt miast włoskich z cesarzem Niemiec
Liga Miast Longobardzkich Pokój w Konstancji (1183 r.)
260
Warunki układu cesarza z miastami włoskimi
Państwo feudalne
- prawo wyboru konsulów, którzy jednakże mieli otrzymywać inwestyturę od cesarza i składać mu przysięgę; - prawo komun do własnego sądownictwa cywilnego i karnego (z możliwością apelacji od wyroku sądu miejskiego do sądu przedstawicielstwa cesarza, który to jednak sąd rozstrzygać mial sprawę wg statutów danego miasta); - uznanie zwierzchności miast nad terytoriami pozamiejskimi; - prawo do utrzymania własnego wojska i budowy fortyfikacji; - prawo pobierania ceł; - prawo zawiązywania związków z innymi miastami oraz zawierania traktatów. Wprawdzie pokój w Konstancji doprowadził do pewnego ograniczenia autonomii miast włoskich, stał się jednak zarazem prawną podstawą ich faktycznej niezawisłości, sankcjonując niejako wcześniejszą niezależność. Cesarz uznał władzę komun, miasta zaś, uznając zwierzchność cesarską, przejęły jakby rolę wielkich feudałów, by podobnie jak oni uwalniać się stopniowo od swych obowiązków na rzecz suzerena. 1.3.
Przyczyny kryzysu dotychczasowej organizacji miast
Okres rządów podesty
W okresie walk miast włoskich z Fryderykiem I zaczęły zachodzić pewne zmiany w ustroju komun włoskich. Dotychczasowy system oparty na kolegialnym konsulacie nie był w stanie zapobiec kryzysowi dotychczasowej organizacji miejskiej. Kryzys ten pogłębiały przede wszystkim walki partyjne stronnictw papieskiego i cesarskiego, które powstawały w miastach. Organ kolegialny konsulów nie był również
Włochy
261
wygodny dla miejskiej arystokracji, albowiem dawał dostęp do udziału w rządach niższym klasom. Aby zapobiec dalszej dezintegracji władzy zaczęto już w II połowie XII w. w niektórych miastach (np. Bolonii, Ferrarze, Sienie) powierzać całą władzę konsularną jednemu z konsulów (prior consulum, capo dei consoli). Było to podyktowane przede wszystkim dążeniem, by główny organ wykonawczy stał ponad zwalczającymi się partiami. U schyłku XII wieku w większości miast włoskich pojawił się w miejsce dawnych konsulów urząd podesty. Pierwowzorem dla miejskiego podesty była funkcja potestates (podesty), którą cesarz przed pokojem w Konstancji ustanowił w kilku wrogich sobie miastach. Głównym zadaniem tych urzędników było strzec, by prawa cesarskie nie były naruszane przez miasta. Chociaż byli oni narzuceni przez Fryderyka I, to jednak inne miasta, widząc że tam gdzie sprawowali rządy pełnomocnicy cesarscy ustawały waśnie partyjne i panował większy ład i porządek, zaczęły powierzać u siebie rządy jednostkom pochodzącym przeważnie z innego środowiska miejskiego, z władzą i nazwą podesty. Urzędnicy ci musieli spełniać określone warunki: - powinni mieć najmniej
30
lat;
- pochodzić z rycerskiego rodu; - posiadać odpowiednie wykształcenie; - musieli prowadzić specjalny tryb życia (m.in. nie wolno im było z nikim w mieście wchodzić w związki pokrewieństwa, zaprzyjaźniać się, utrzymywać stosunków towarzyskich); - nie wolno im było sprowadzać do miasta żadnych krewnych, nawet żony; nie mogli zaciągać pożyczek w mieście ani nabywać nieruchomości;
Podesta
Warunki wyboru i sprawowania urz
? du
podesty
262
Państwo feudalne
- bez pozwolenia Rady Większej nie wolno było im wydalać się poza mury, a w niektórych miastach nie mogli nawet wysyłać ani otrzymywać korespondencji.
Zakres władzy podesty
Spadek znaczenia ogólnych zebrań obywateli
Aby uniemożliwić podeście utrwalenie w mieście swej władzy wybierano go na krótko, zwykle na rok, z czasem tylko na pół roku. Jego wybór określany był statutami miejskimi. Przeważnie dokonywany był przez specjalnych elektorów. Podobnie jak konsulowie, dostawał on stałą pensję {feudum). Podesta obok władzy administracyjnej posiadał władzę sądową i sprawował naczelne dowództwo wojskowe. Ponadto ściągał podatki, zajmował się szpitalami i ubogimi, a przede wszystkim dbał o wewnętrzny spokój w mieście i bezpieczeństwo publiczne. Niektórych urzędników (np. sędziego, notariuszy, straż przyboczną) obowiązany był sprowadzić ze sobą. Za sprawowanie swych rządów był odpowiedzialny. Po upływie urzędowania musiał złożyć rachunki, które badał specjalny organ, tzw. Syndykat. W zależności od wyników badania podesta otrzymywał wynagrodzenie lub musiał wyrównać ewentualną szkodę wyrządzoną miastu. W okresie rządów podesty straciło prawie zupełnie na znaczeniu ogólne zebranie mieszczan (parlament), zwoływane tylko w nadzwyczajnych przypadkach (np. wobec konieczności zmian ustrojowych). Jedynie w małych miastach zgromadzenia ogólne zachowały swe dawne znaczenie. Ich uprawnienia, szczególnie ustawodawcze, przeszły na Wielką Radę, która podobnie jak Rada Mniejsza, utrzymywała nadal niezmienione kompetencje. Rada Mniejsza tworzyła stałą radę przyboczną podesty, sprawując faktycznie wraz z nim władzę wykonawczą i po-
Włochy
nosząc z podestą odpowiedzialność za rządy miastem. W tym okresie znaczenie i rola miast w życiu politycznym Włoch bardzo wzrosła. Wielkie komuny miejskie zdobyły zwierzchnictwo nad rozległymi terytoriami, pozostawiając jednak na tych obszarach komunom miejskim pewien samorząd. Jednakże z drugiej strony należy stwierdzić, że wprowadzenie urzędu podesty nie ziściło tych nadziei, które w nim pokładano. W obrębie bowiem samych komun miejskich nie doszło do konsolidacji stosunków wewnętrznych. Jedną z głównych przyczyn tego stanu rzeczy była słabość władzy wykonawczej. Podestę wybierano na bardzo krótki okres i był on zależny od Rad. Częste wybory wywoływały walkę stronnictw i zamieszki w miastach. Ponadto osoby sprawujące tę funkcję liczyły się przede wszystkim z najbardziej wpływowymi warstwami, a więc głównie z rycerstwem i bogatym patrycjatem, co w wyniku wzrostu antagonizmów społecznych w miastach dodatkowo destabilizowało sytuację wewnętrzną i wywoływało przejawy niezadowolenia. W połowie XIII wieku kończy się okres panowania podestów. W tym czasie coraz częściej w miastach zaczynają ujawniać się dążenia plebsu do szerszego udziału we władzy. Dotychczas bowiem główne urzędy i decydujący wpływ na wybór władz naczelnych pozostawały w ręku nielicznej mniejszości, gdy większość ludności miejskiej posiadała niewielkie możliwości bezpośredniego wpływania na rządy w mieście. Poza żądaniami politycznymi lud domagał się bardziej równego rozdziału ciężarów podatkowych i bezstronnego wymiaru sprawiedliwości.
263
Przyczyny upadku rządów podesty
Kres panowania podestów
264
Państwo feudalne
Organizacje piebsu
k
«chy 'bfactwa religijne
Już w połowie XII wieku plebs miejski zaczyna tworzyć swoje organizacje. Najczęściej są to cechy, oprócz tego tworzą się różne bractwa religijne. Walka ludu zgrupowanego w korporacjach cechowych z arystokracją miejską doprowadziła do powstania osobnej komuny ludowej z kapitanem ludu (Capitano del popolo) na czele. 1.4.
Organizacja miast w okresie cechowym
Kapitan ludu
Komuna Ludowa
Tajna Rada
W wyniku tworzenia się komun ludowych w miastach powstawały dwie władze: gmina właściwa (tzw. Komuna Wielka lub Komuna Podesty), obejmująca całe mieszczaństwo i gmina ludowa, której przewodzi kapitan ludu (urząd wzorowany na funkcji podesty). Komuny te od początku prowadzą walkę ze sobą. Komuna Ludowa zorganizowana była na podobieństwo Komuny podesty. Odpowiednikiem Rady Wielkiej była Rada Starszych a Rady Mniejszej, Tajna Rada. Komuna ta posiadała własną armię, parlament i Rady. Mogła jednak do niej należeć jedynie ludność miejska zaliczana do populus, a zatem szlachta musiała zadowolić się przynależnością do Komuny wielkiej, która stopniowo traciła swoje znaczenie. Z czasem właściwy zarząd miasta przeszedł całkowicie w ręce organów Komuny Ludowej. 1.5.
Upadek komun
Okres cechowy
Siniorie i księstwa
Druga połowa XIII w. i wiek XIV to czasy największego zamętu w stosunkach miejskich, prowadzącego do dalszej ewolucji ustroju miast włoskich. Ewolucja ta przebiegała w sposób zróżnicowany w poszczególnych miastach, prowadząc do ostatecznego upadku autonomicznych komun włoskich u schyłku XIV wieku.
Włochy
Zwycięscy w walkach wewnętrznych, kapitan ludu lub podesta, utrzymując dawne urządzenia republikańskie, starali się przedłużyć swoją władzę na dłuższy okres czasu. Jednocześnie przyznano im bardzo szerokie uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej i wykonawczej, co prowadziło do sytuacji, że stawali się oni faktycznymi panami miasta, niekoronowanymi jedynowładcami. Stopniowo ustrój komun włoskich przekształcał się w siniorię. Formalnie funkcjonowały nadal wszystkie demokratyczne instytucje. Istniały nadal komunalne urzędy, jednakże ci, którzy je sprawowali, stawali się całkowicie uzależnieni od siniora. Niekiedy siniorem zostawał nie kapitan ludu czy podesta, lecz feudał, który narzucał miastu swoją władzę. Siniorami zostawali też czasami kondotierzy (dowódcy zaciężnych oddziałów wojskowych). Siniorowie, chcąc uzyskać władzę dziedziczną oraz dla uniezależnienia się od ludności miast, starali się o uzyskanie od cesarza lub papieża pewnych tytułów (np. wikariusz). Sniorie zaczynają w ten sposób przekształcać się w księstwa. Ustrój komuny najdłużej utrzymał się w Wenecji (do końca XVIII wieku, tj. do czasów Napoleona).
1.6.
265
Zakres władzy
smiora
Kondotierzy
Księstwa
Republiki miejskie
Tylko nieliczne komuny włoskie utrzymały się przez dłuższy okres czasu jako republiki, bądź mieszczańskie (Florencja), bądź arystokratyczne (Wenecja, Genua). W będącej głównym ośrodkiem miejskim Toskanii, Florencji, do XIII wieku rządy faktycznie sprawowała szlachta, chociaż formalnie na czele komuny stał podesta oraz działały Rada Większa i Rada Mniejsza. Wzrost roli mieszczaństwa, zorganizowanego w ce-
Republika
noren^a"^3 ~~ Podesta
Rady
266
Kompanie
Republika arystokratyczna Wenecja
Wielka Rada
Rada Mniejsza
Rada Czterdziestu
Doża
Państwo feudalne
chach, doprowadził w połowie XIII wieku do przejęcia władzy przez lud. System jego rządów opierał się na wewnętrznej organizacji wojskowej (podział na 20 kompanii odpowiadających poszczególnym dzielnicom miasta). Praktycznie wyeliminowanie szlachty z życia publicznego nastąpiło w roku 1294, co zapewniło florenckiemu mieszczaństwu dominację w zarządzaniu Republiką prawie do końca XIV wieku, tj. do czasu kiedy wprowadzono w mieście rządy oligarchiczne. W przeciwieństwie do demokratycznych przemian jakie przez prawie półtora wieku dokonywały się we Florencji, w Rzeczypospolitej Wenecji przez całe stulecia, poczynając od wieku XI, panowały rządy aiystokracji, przeważnie pochodzenia kupieckiego. Jej interesy reprezentował przede wszystkim główny organ kierujący sprawami państwa, czyli Wielka Rada, w której uczestnictwo stało się faktycznie pod koniec XIII wieku dziedziczne w kręgu kilkuset szlacheckich rodzin. Przejęła ona większość uprawnień ogólnego zgromadzenia obywateli (arengo). Wybierana corocznie, uchwalała ustawy i podatki, decydowała o wojnie i pokoju, nadawaniu godności patrycjusza, wyborze doży i innych urzędników. Obok niej istniała także Rada Mniejsza, która później przekształciła się w Senat, stanowiąca organ doradczy doży, do którego należała władza wykonawcza w Republice. Niezależnie od dwóch wymienionych ciał kolegialnych działała w Wenecji Rada Czterdziestu (Quarantia). Do jej kompetencji należało przygotowywanie projektów praw i wymiar sprawiedliwości. Wybierany w wyniku skomplikowanego, wielostopniowego systemu elekcji, doża, choć formalnie był początkowo naczelnikiem państwa, z bardzo sze-
Włochy
rokim zakresem uprawnień, od schyłku XII wieku zaczął stopniowo tracić swoje kompetencje w wyniku kontroli jego działalności przez Senat (powstał w poł. XIIIw.) i Radę Dziesięciu (powołaną w 1335 r.). Nowo wybrany doża musiał od roku 1192 zaprzysięgać rodzaj kapitulacji, które ściśle określały jego uprawnienia. Najważniejsze decyzje państwowe mógł on podejmować tylko w porozumieniu z członkami rady przybocznej i za zgodą Wielkiej Rady. Szeroko rozbudowany system kontroli, zarówno nad organami władzy, jak i nad życiem każdego obywatela, zapobiegł więc utworzeniu się tyranii w Wenecji, co nastąpiło w większości miast włoskich i utrwalił, podobnie jak w Genui, panowanie oligarchii kupieckiej.
2. 2.1.
267
Rada Dziesięciu
Królestwo Sycylijskie Geneza Królestwa Sycylijskiego
Pierwsi rycerze normandzcy pojawili się na południu Włoch na początku XI wieku. Wzywani oni byli zarówno przez Longobardów do walk przeciwko Bizancjum, jak i przez Bizantyjczyków walczących z Arabami, którzy w latach 827 - 902 zdobyli Sycylię, a następnie opanowali część południowych obszarów Półwyspu Apenińskiego, zagrażając również Włochom środkowym. Ponieważ władza Greków w Italii przeżywała ostry kryzys Normanowie zajmowali nie tylko tereny wydarte Arabom ale zdobyli również szereg posiadłości bizantyjskich na południu Włoch. W roku 1059 papież Mikołaj II nadał im wszystkie zdobyte przez nich ziemie jako lenno, co tworzyło prawną podstawę ich władzy na tych terytoriach. O ile Normanowie, jak zostało powiedziane, pojawili się w Italii jako najemni rycerze w służbie
Panowanie Normanów
268
Państwo feudalne
miejscowych władców, z czasem ich głównym celem stawała się kolonizacja i zajęcie zdobytych terenów. Militarna przewaga, jaką posiadali nad miejscowym rycerstwem, kryzys władzy Greków, brak jedności wśród Arabów, wreszcie poparcie cesarstwa i papiestwa, sprzyjały kolejnym podbojom i zakładaniu tutaj własnych księstw. Szczególną rolę w tej ekspansji odegrali synowie rycerza normandzkiego Tankreda de Hauteville. Jeden z nich, Robert Giscard zjednoczył większość księstw południowowłoskich i wyparł z Włoch zarówno Arabów, jak i Bizantyjczyków. Inny, Roger I, dokończył dzieła, podbijając pod koniec XI w. Sycylię. Jego bratanek Roger II, jednocząc wszystkie ziemie opanowane przez Normanów, nadał ostateczny kształt nowemu państwu, skupiającemu południowowłoskie i sycylijskie posiadłości normandzkie. Zjednoczona, silna monarchia obejmująca Sycylię, Kalabrię i Apulię przyjęła w 1130 r. nazwę Królestwa Sycylii, którego koronę uzyskał w tym samym roku Roger II z rąk papieża Anakleta II w Palermo. Poszanowanie przez władców normandzkich dotychczasowych odrębności etnicznych, religijnych i prawnych doprowadziło do znacznego rozkwitu gospodarczego i kulturalnego tej części Włoch i przyspieszyło asymilację żywiołu normańskiego. Rozbudowując zależny od króla aparat władzy i powściągając aspiracje różnych sił społecznych do ograniczenia królewskiej supremacji, normańscy władcy południowych Włoch stworzyli taki rodzaj politycznej struktury, która mimo wielkich przemian w następnych stuleciach, uniemożliwiła tam proces rozbicia, charakterystyczny dla środkowych i północnych Włoch.
Włochy
Po wymarciu normandzkiej dynastii Altavillow (1194) Królestwo Sycylii przeszło w drodze spadku na niemieckich Hohenstaufów. Po śmierci ostatniego z nich (poł. XIII w.) nastąpił podział państwa pomiędzy francuskich Andegawenów i hiszpańskich Aragonów, którzy po długoletnich walkach opanowali pod koniec XIII w. całą Sycylię (ich państwo nazwane zostało później Królestwem Obojga Sycylii). Tereny na lądzie stałym, pozostające we władaniu Andegawenów, weszły w skład nowo utworzonego królestwa ze stolicą w Neapolu (Królestwo Neapolitańskie). 2.2.
269
Królestwo Sycylijskie za panowania Hohenstaufów
Królestwo Neapolitańskie
Ustrój polityczny
W przeciwieństwie do Włoch północnych, podzielonych na republiki miejskie, powstała na południu nowa monarchia stworzona została przez władców, którzy potrafili przeciwdziałać skutecznie dążeniom odśrodkowym feudalizmu oraz tendencjom autonomicznym miast. Organizując swoje państwo Normanowie korzystali z wzorów arabskich i bizantyjskich (zwłaszcza w zakresie urządzeń administracyjnych i fiskalnych), wprowadzając zarazem rozwiązania ustrojowe, które przyjęli wcześniej w księstwie Normandii, stworzonym przez nich na początku Xw. we Francji. Dla wszystkich państw zdobytych i zorganizowanych przez Normanów charakterystyczną jest dążność do wykształcenia silnej władzy monarszej. Na stworzenie w Królestwie Sycylijskim państwa, którego władca sprawował władzę absolutną, nieograniczoną systemem lennym, ani przeniesionymi z kontynentu instytucjami feudalnymi, miała niewątpliwie znaczny wpływ tradycja rzymsko-bizantyjska, silnie zakorzeniona na tych ziemiach.
Źródła władzy monarszej
Silna władza monarsza
270
Organizacja zarządu państwem
Ograniczony samorząd w miastach
Panowanie Fryderyka II
Organy administracji centralnej
Państwo feudalne
Królestwo zorganizowane zostało pod panowaniem dynastii normandzkiej na zasadach lennych, ale władza króla, który rządził przy pomocy poddanych sobie urzędników, była od początku bardzo silna. Od XII wieku do Rady Królewskiej zaczęto powoływać oprócz wysokich urzędników również wielkich panów lennych oraz dostojników kościelnych, lecz organ ten miał jedynie charakter doradczy. Najważniejszymi instytucjami centralnymi były kancelaria królewska i naczelny organ skarbowy oparty na wzorach arabskich. Zresztą jak zostało powiedziane wpływy arabskie widoczne były i w innych dziedzinach administracji sycylijskiej. Wielu dostojników państwowych było muzułmanami. Sprzyjała temu wielka tolerancja religijna panująca w państwie sycylijskim. Wszelka władza sądowa sprawowana była przez urzędników w imieniu monarchy, a sprawy zagrożone karą śmierci podlegały jurysdykcji specjalnych urzędników królewskich. Miasta posiadały jedynie ograniczony samorząd. Rozpoczęte przez Rogera II organizowanie państwa na zasadach centralizmu i biurokratyzmu oraz konsekwentne dążenie do umocnienia pozycji monarchy przez jego następców kontynuował, opierając się na doświadczeniach swoich normańskich poprzedników, cesarz Fryderyk II Hohenstauf (1197-1250). Rozbudował on sprawnie działający aparat państwowy, zastępujący urzędy oparte na nadaniach lennych hierarchią urzędniczą złożoną z funkcjonariuszy mianowanych na określony czas (najczęściej na 1 rok) i opłacanych przez monarchę. Na czele administracji centralnej stała Kuria Królewska, której przewodniczył Naczelny Justycjariusz. Kuria podzielona była na szereg resortów (officio, —
Włochy
prototyp dzisiejszych ministerstw), którymi kierowali odrębni urzędnicy, mający do pomocy specjalne kolegia złożone zazwyczaj z fachowców, a zwłaszcza wykształconych prawników. Z uwagi na znacznie rozbudowany system podatkowy, stanowiący podstawowe źródło dochodów państwowych, ważną rolę odgrywała Izba Rachunkowa, sprawująca zarząd nad finansami, którą kierował Naczelny Komornik. Sądownictwo apelacyjne sprawowała, tzw. Wielka Kuria, stanowiąca odrębny wydział Kurii Królewskiej, pełniąca zarazem funkcję najwyższego sądu królewskiego, któiy mógł rozstrzygać w I instancji w sprawach zastrzeżonych do jego wyłącznej kompetencji. Zarządem prowincji, na które podzielone zostało państwo, zajmowali się justycjariusze, podporządkowani Naczelnemu Justycjariuszowi. Oprócz władzy administracyjnej sprawowali oni również sądownictwo w sprawach karnych. Sprawy skarbowe prowincji należały do komorników, którzy podlegali Naczelnemu Komornikowi. Władzę administracyjną, skarbową i sądową w okręgach i w miastach sprawowali bajulowie. Z tytułu wykonywanych funkcji podlegali oni zarówno justycjariuszowi, jak i komornikowi. Miasta monarchii sycylijskiej były bezpośrednio podległe i podporządkowane władzy królewskiej. Pozostawiono im tylko pewne swobody w zakresie sądownictwa i skarbowości. Próby zdobycia szerszej autonomii podejmowane przez niektóre miasta zostały przez Fryderyka II krwawo stłumione. Królestwo Sycylijskie posiadało również własny parlament, który powstał z Rady Królewskiej. W 1323 r. obok baronów i wyższych duchownych, wchodzących w skład Walnej Rady (Curia Generalis),
271
Urzędnicy lokalni
Parlament
272
Liber Augustalis z 1321 r.
Polityka Fryderyka II wobec Kościoła
Rozbudowany aparat policyjny
Polityka gospodarcza państwa Fryderyka II
Państwo feudalne
Fryderyk II powołał do niej również przedstawicieli miast. Uprawnienia parlamentu w zakresie ustawodawczej były ograniczone i sprowadzały się głównie do uchwalania podatków. Należy natomiast zwrócić uwagę na znaczne uprawnienia ustawodawcze monarchy. Pierwszą próbę unifikacji prawa podjęli królowie normandzcy już w połowie X n wieku (tzw. Asyza z Ariano). W 1321 r. Fryderyk II wydał wielki kodeks sycylijski (Liber Augustalis), stanowiący jedno z najważniejszych osiągnięć kodyfikacyjnych średniowiecza. Obowiązywał on w królestwie Neapolu za panowania Andegawenów i na Sycylii, która poddała się władcom aragońskim (1282). Jurysdykcji i fiskalizmowi królewskiemu podporządkowany został także Kościół, który pozbawiono władzy sądowej nad osobami świeckimi. Herezje miały być ścigane przez państwo. Ponadto Fryderyk II zakazał m.in. darowizn dóbr ziemskich na rzecz Kościoła. Pozycję Kościoła osłabiało utrzymanie zasady pełnej wolności religijnej dla innowierców. Władca stał również na straży bezpieczeństwa wewnętrznego. Podlegał mu bardzo rozbudowany aparat policyjny. Fryderyk II wydawał zakazy pomocy własnej w dochodzeniu sprawiedliwości, wiele przestępstw ścigano z urzędu, zabronione były pojedynki i wojny prywatne. Dotychczasowe pospolite ruszenie oparte na wojskowej służbie feudałów, chociaż państwo nadal posiadało pewne znaczenie, ustępowało miejsca armii zaciężnej rekrutowanej głównie z Saracenów, osiedlonych w Apulii. Fryderyk II stworzył silną flotę wojenną. Monarcha ten prowadził bardzo aktywną politykę gospodarczą państwa. Zakładał szkoły, budował drogi, dbał o rozwój handlu i rzemiosła (część han-
Włochy
dlu, zwłaszcza zbożem, objął ścisłą kontrolą). Stworzył liczne monopole państwowe, ujednolicił system miar i wag, wprowadził rozbudowany system celny. System stworzony w Królestwie Sycylijskim, będący prototypem feudalnego ustroju absolutystycznego, mimo iż zaczął upadać wraz z rozpadem państwa w II połowie X n wieku, stał się wzorem dla wielu państw europejskich. System ten przyjęła częściowo Aragonia, próbował naśladować Filip Piękny we Francji i Karol IV Luksemburski w Czechach. Jego oddziaływanie można również zauważyć w organizacji państwa krzyżackiego.
273
Ustrój Królestwa Sycylijskiego wzorem dla innych państw europejskich
XI.
1.
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od Xw. do 1806 roku
Rzesza od X do końca XV wieku
W 887 r. ze wspólnoty karolińskiej wyłamało się państwo Franków Wschodnich, zwane Niemcami. W wyniku rozluźnienia kontaktów z zachodnią częścią państwa frankońskiego na terenie wschodnim odżyły dawne wspólnoty plemienne, wykazujące wiele odrębności tak pod względem prawnym, jak i obyczajowym. Wobec zagrożenia zewnętrznego na czele wspólnot stanęli miejscowi możnowładcy lub margrabiowie. Z czasem wspólnoty przekształciły się w księstwa terytorialne, takie jak Bawaria, Frankonia, Saksonia, Szwabia. W 911 r. zmarł Ludwik Dziecię, ostatni przedstawiciel dynastii karolińskiej i od tej pory korona z dziedzicznej stała się elekcyjną. Budowę silnego państwa niemieckiego zainicjował wybrany na tron w 919 r. Henryk z rodu Ludolfingów, władca Saksonii. Władca ten podporządkował państwu niemieckiemu Lotaryngię, a następnie w 929 r. z Czech uczynił lenno niemieckie. Jednocześnie w 928 r. i 929 r. skierował Henryk atak przeciwko Słowianom, narzu-
Rozszerzanie
ter t0f,um
y
pastwa
276
Wielkie bezkrólewie
Państwo feudalne
cając zależność Lucicom i Obodrytom. Wkrótce opanował ziemie między Salą i Łabą. Pozycja Henryka wzrosła tak znacznie, że po jego śmierci w 936 r. na tron wybrano jego syna Ottona I. Ten władca przez cały okres swego panowania (do 973 r.) z całą konsekwencją dążył do wprowadzenia rządów centralistycznych. Zwycięstwo nad Węgrami (955 r.), podporządkowanie Włoch i pomoc udzielana papieżowi to droga, którą przebył Otton aby uzyskać koronę cesarską. Państwo Ottona obejmowało tereny włoskie (środkowe i północne Włochy), na zachodzie sięgało do Rodanu i Saony, na wschodzie aż do Odry. W dalszych dziejach państwa niemieckiego istotne znaczenie miał konflikt z Papiestwem o obsadę wyższych godności duchownych (1075-1122). Niepomyślnie dla państwa niemieckiego zakończyła się walka, jaką prowadził dużo późniejszy władca, Fryderyk II z republikami miejskimi Włoch. Ówczesny papież Innocenty IV na soborze w Lyonie w 1245 r. przeprowadził detronizację Frydeiyka II i zażądał od książąt niemieckich wyboru nowego króla. Upadek Hohenstaufów dał początek bezkrólewiu (1256- 1273). Brak władzy centralnej stworzył dogodne warunki dla pogłębienia się rozdrobnienia feudalnego i umocnienia stanowiska książąt, którzy wkrótce zaczęli odgrywać rolę decydującego czynnika politycznego w kraju. Zamierzeniem książąt był wybór na tron niewiele znaczącego władcy terytorialnego, który nie zagrażałby ich partykularnej polityce. Zamysł ów okazał się nierealny. Kolejni władcy, poczynając od Rudolfa Habsburga, dla zapewnienia sobie przychylności feudałów nadal obdarzali przywilejami władców terytorialnych. Toteż od połowy XIV w. zaczęto wybierać
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
277
władców niemieckich z dynastii Luksemburgów, następnie zaś ponownie Habsburgów, Rezultatem wzrostu znaczenia książąt terytorialnych było przekształcenie się Rzeszy w państwo złożone pod względem terytorialnym. Partykularyzm terytorialny i słaba władza centralna były przyczyną pojawienia się w niektórych rejonach państwa tendencji separatystycznych. W II połowie XV w. od Niemiec zaczęły odrywać się kraje szwajcarskie. W 1474 r. Habsburgowie zmuszeni zostali do uznania niezależności kantonów szwajcarskich. N a północy Szlezwik i Holsztyn w 1460 r. przyłączone zostały do Danii. 1.1.
Ustrój polityczny
Dla wschodniej części monarchii karolińskiej ustaliła się w IX w. nazwa Francia orientalis a następnie Regnum Theutonicorum. Koronacja Ottona I na cesarza w 962 r. sprawiła, że odżyły tradycje imperium rzymskiego. Toteż na początku XIw. pojawiła się nazwa Cesarstwo Rzymskie, zaś od czasu panowania Fryderyka I (II połowa XII w.) Sacrum Imperium, od połowy XIII w. — Sacrum Romanum Imperium. Od XV w. przyjęła się nazwa Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (das heilige Rómische Reich deutscher Nation). 1.1.1.
Król
Władca państwa niemieckiego na terenie Niemiec był królem, a od 962 r. i cesarzem. Od 961 r. był także królem Włoch (od Ottona I). Formalnie szeroki zakres uprawnień króla, faktycznie został ograniczony przywilejami udzielanymi książętom. Król pełnił funkcje:
Król
278
Państwo feudalne
Zwierzchni pan lenny
- zwierzchniego pana lennego, co formalnie mogło prowadzić do objęcia opróżnionych lenn, na przeszkodzie srał jednak panujący w Niemczech tzw. przymus nadawczy lenn, zgodnie z którym król zmuszony był nadawać opróżnione lenno nowemu lennikowi w ciągu roku;
Właściciel dóbr państwowych
- właściciela dóbr państwowych, z tym że były one okrojone na skutek nadań na rzecz osób trzecich. Nadania takie często stosował król, wobec tego od połowy XIII w. ustaliła się zasada, że panujący nie może wyzbyć się dóbr państwowych bez zgody elektorów. Ze względu na elekcyjność tronu dokonano rozdzielenia prywatnych dóbr króla od dóbr państwowych;
Najwyższy sędzia
- najwyższego sędziego — to uprawnienie także uległo ograniczeniu poprzez przywileje przekazujące sądownictwo w ręce feudałów;
Naczelny dowódca wojskowy
- naczelnego dowódcy wojskowego. Król jako najwyższy sędzia sam nie podlegał żadnemu sądowi. Na początku XIII w. ustaliła się zasada, że prawo sądzenia króla przysługuje palatynowi nadreńskiemu. Zasadę tę przewidywało Zwierciadło Saskie ale praktycznie nie stosowano jej. Teoretycznie król był nieusuwalny. Przysługiwały mu liczne regalia, z których wiele przekazał na rzecz władców terytorialnych.
Cesarz
Elekcyjność tronu
Od koronacji Ottona I (2 II 962 r.) król niemiecki był jednocześnie cesarzem. Z tego tytułu nie przysługiwały władcy niemieckiemu żadne szczególne uprawnienia poza reprezentowaniem państwa na zewnątrz. Tron był elekcyjny, co przyczyniło się znacznie do osłabienia władzy królewskiej. Wyboru władcy dokonywali od XII w. możnowładcy, którzy byli bez-
279
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
pośrednimi lennikami króla. Z racji wpływu na wybór elektorzy stali na stanowisku, że są władni kontrolować króla, a nawet usunąć władcę. Także papieże starali się zachować wpływ na wybór króla niemieckiego. Wpływowi papieża na wybór cesarza przeciwstawiła się ustawa z 1338 r., zgodnie z którą ten kto został wybrany przez elektorów, uzyskuje godność króla i cesarza na mocy samej elekcji. Zasady wyboru króla ustaliła Złota Bulla z 1356 r. wydana przez Karola IV celem zjednania sobie elektorów. Zawarta w niej ordynacja wyborcza obowiązywała w Rzeszy aż do XIX w. Zgodnie z Bullą w czasie bezkrólewia rządy sprawował palatyn reński i książę saski. Skład kolegium wyborczego tworzyć miało siedmiu elektorów: arcybiskupi — Moguncji, Kolonii i Trewiru jako przedstawiciele władzy duchownej i czterech reprezentantów feudałów świeckich: król czeski, palatyn reński, książę sasko-wittemberski i margrabia brandenburski. Przy elekcji obowiązywała zasada większości głosów. Kolegium elektorów przewodniczył arcybiskup moguncki i jego głos oddawany na końcu miał decydujące znaczenie. Elekt przez sam wybór nie uzyskiwał godności cesarza, lecz tylko króla rzymskiego z prawem koronacji na cesarza. Ogłoszenie wyborów króla winno nastąpić w ciągu trzech miesięcy od opróżnienia tronu. Wybór nastąpić miał w ciągu 30 dni od zebrania się elektorów. Miejscem wyboru był Frankfurt, koronacja na króla odbywała się w Akwizgranie, na cesarza zaś w Rzymie, dokąd organizowano specjalną wyprawę koronacyjną. 1.1.2.
Organy centralne
Organizacja administracji centralnej była słabo rozwinięta głównie z powodu rozbicia terytorialnego
z ł o t a Bulla
280
Urzędnicy nadworni
Kanclerz
Rada nadworna
Zjazd nadworny
Sejm Rzeszy
Stanowość państwowa
Bezpośredniość państwowa
Kolegia w Sejmie
Państwo feudalne
Niemiec i systematycznego osłabiania władzy cesarskiej. Główne urzędy skupione były na dworze cesarskim. Wśród urzędników nadwornych największe znaczenie miał kanclerz, którą to funkcję pełnił arcybiskup moguncki. W praktyce częściej rolę kanclerza pełnił kanclerz nadworny, który towarzyszył królowi podczas objazdów kraju. U boku króla istniała rada nadworna (Hofrat), złożona z dostojników rekrutujących się z najbliższego otoczenia panującego. Częściej jednak król korzystał z rady swoich bezpośrednich wasali. Kiedy należało rozstrzygnąć sprawę szczególnej wagi król zwoływał zjazd nadworny (Hoftag), na który obok bezpośrednich wasali zapraszał także inne osoby według swego uznania. Zjazdy nadworne z czasem przekształciły się w Sejm Rzeszy. Ustaliła się też zasada, że w ważniejszych sprawach państwowych król ma obowiązek zasięgać rady książąt. Obowiązek stawiennictwa wezwanego na zjazd nadworny przekształcił się w prawo książąt do zasiadania w sejmie z głosem stanowczym, tzw. stanowość państwowa. Od połowy XIII w. na sejmy zaczęto powoływać przedstawicieli miast (miast państwowych i biskupich) z prawem zabierania głosu w sprawach miejskich. Na stałe zapraszano miasta od 1489 r. Od XIV w. do udziału w obradach Sejmu powoływano także hrabiów i panów, którzy mieli tzw. bezpośredniość państwową, tzn. nie podlegali władzy żadnego z książąt terytorialnych. Sejmowi przewodniczył król lub jego zastępca. Sejm nie miał stałego miejsca obrad. Według Złotej Bulli pierwszy sejm po koronacji powinien być zwołany do Norymbergii. W końcu XV w. w Sejmie ustaliły się trzy odrębne jego części — kolegia: elekto-
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
281
rów, książąt, hrabiów i panów oraz kolegium miast. Każde z kolegiów obradowało osobno. Pierwotnie nie były ściśle określone kompetencje Sejmu. Zwyczajowo przyjęło się, że zgoda Sejmu jest potrzebna na ogłoszenie wyprawy wojennej, na zawarcie traktatu z innym państwem bądź na utworzenie nowego księstwa. Ostatecznie struktura i kompetencje Sejmu oraz tryb jego obrad ustaliły się na przestrzeni XVI i XVII wieku. 1.1.3.
Sądownictwo
Sądem centralnym Rzeszy był od XIII w. sąd nadworny, którego kompetencje były znacznie uszczuplone przywilejami jakie posiadali władcy terytorialni. Na początku XV w. nastąpił upadek sądu nadwornego a jego miejsce zajął królewski sąd kameralny, w którym sądził król z doradcami. Z tego sądu w końcu XV w. wykształcił się państwowy sąd kameralny (1495 r.). Sprawy o naruszenie pokoju ziemskiego rozstrzygały sądy pokoju ziemskiego. Na terenie Westfalii działały tzw. wolne sądy, które zwano sądami Femy (.Freigerichte, Femgerichte). Wywodziły się z dawnych sądów sprawowanych przez hrabiów w oparciu o bannus sądowy, jaki hrabiowie otrzymali od króla. W sądach wolnych mogli brać udział w charakterze ławników wszyscy wolni. Do właściwości sądów należały głównie sprawy karne, stąd wzięła się nazwa — sądy Femy. Posiedzenia sądowe były jawne, gdy uczestniczyli wszyscy wolni lub tajne, gdy udział brali ławnicy. Od XIII w. zaprzestano zwoływania wszystkich wolnych, wobec tego posiedzenia były wyłącznie tajne. Postępowanie wszczynano na podstawie skargi, z którą mógł wystąpić każdy z ławników (była to za-
Sąd nadworny
Królewski sąd kameralny
Sądy pokoju ziemskiego T z w . sądy Femy
Państwo feudalne
282
rem skarga urzędowa, rodzaj postępowania z urzędu). Oskarżony miał ograniczone prawa do obrony, spośród środków dowodowych dopuszczalna była tylko przysięga ze współprzysiężnikami. Wyrok skazujący mógł zapaść także pod nieobecność pozwanego. Skazanego poddawano wyjęciu spod prawa, wyroki śmierci wykonywali zaś ławnicy. Poza terenem Westfalii, gdyby sprawcę przestępstwa schwytano na gorącem uczynku, odbywał się sąd w trybie doraźnym, z ograniczoną do trzech liczbą ławników. Wyrok wykonywano na miejscu (był to rodzaj postępowania uproszczonego). Ze względu na sprawność funkcjonowania sądy Femy objęły z czasem terytorium całych Niemiec, zwłaszcza że przy pomocy tych sądów cesarze starali się umocnić swoją władzę. Kiedy jurysdykcja w sprawach karnych uległa decentralizacji a ośrodkiem jej stały się terytoria oraz miasta, w końcu XV w. dalsza działalność sądów Femy straciła rację bytu. 1.1.4. Dochody z dóbr
państwowych Regaiia
Podatki
Skarbowość
Panujący czerpał dochody z dóbr państwowych, które od czasu gdy ustaliła się wolna elekcja zostały oddzielone od prywatnych dóbr króla. Źródłem dochodów były także regalia. Wskutek rozdawnictwa w lenno dóbr państwowych oraz regaliów dochody panującego znacznie uszczupliły się. Podatki pierwotnie były nieliczne i obciążały miasta oraz wsie państwowe. Na początku XV w. podjęto próbę wprowadzenia stałego podatku pobieranego bezpośrednio od ludności. Wobec braku administracji skarbowej próba ta okazała się nieudaną. Jedynie w miastach sprawnie funkcjonował system podatkowy w postaci podatków bezpośrednich i pośrednich, opartych na różnorodnych źródłach.
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
1.1.5.
Wojskowość
Armia pierwotnie składała się z lenników, jednak ze względu na wieloszczeblową strukturę lenną powołanie do służby było znacznie utrudnione. W praktyce król mógł powoływać tylko swoich bezpośrednich lenników. Powszechny obowiązek służby wojskowej ciążył także na ludności miejskiej. Chłopi powoływani byli tylko do obrony kraju. W II połowie XII w. pojawiły się wojska zaciężne, na które potrzebne były większe środki finansowe. Najwcześniej w miastach zamieniono powszechny obowiązek służby wojskowej na podatek przeznaczony na najem wojsk zawodowych. W XIV w. ze względu na zmiany w sztuce wojennej, ostatecznie upadło znaczenie wojsk lennych. Dla Rzeszy jako całości najem wojska był jednak utrudniony z powodu braku środków finansowych. Z takich armii korzystali natomiast władcy terytorialni. 1.2.
283
Wojsko lenne
Powszechny obowiązek służby wojskowej
Wojska zaciężne
Władztwa terytorialne
W miarę narastania przyczyn, które prowadziły do rozpadu monarchii Franków, we wschodnich częściach państwa odżyły województwa (księstwa SZCZepowe), których władcy w dużym stopniu byli niezależni od władzy centralnej. Dowodem samodzielności było m.in. nadawanie przez nich hrabstw na podległym terenie według własnego uznania. Otton I zainicjował centralistyczną politykę i zarówno on, jak i jego następcy, podejmowali wysiłki aby przekształcić godność księcia szczepowego w urząd lenny a nadto zmniejszyć posiadłości książąt szczepowych. Polityka władców niemieckich zakończyła się chwilowo sukcesem, bowiem od 1180 r. książęta szczepowi przestali istnieć. Od tej poiy nastąpił szybki rozwój
Książęta szczepowi
284
Geneza władztw terytorialnych
Przywileje dla książąt
Państwo feudalne
księstw znajdujących się w ręku bezpośrednich wasali cesarza. Hrabstwa z czasów frankońskich uległy na terenie całych Niemiec daleko idącym przekształceniom. Wraz z nadawaniem hrabstwa w lenno, godność hrabiego stała się dziedziczna. Ustaliła się zasada, że hrabstwo jest niepodzielne. Nie była ona jednak przestrzegana. Wobec tego liczba hrabstw ustawicznie zwiększała się. Także król nadawał liczne hrabstwa w charakterze lenna. W połowie XIII w. na terenie Niemiec było 38 księstw świeckich i 92 należące do duchownych. Ci hrabiowie (możnowładcy), którzy uzyskali prawo sprawowania wyższego sądownictwa i prawa zwierzchnie, przekształcili się we władców terytorialnych. W grupie tej dominowali książęta. Prawa zwierzchnie rozszerzyły przywileje Fryderyka II dla książąt duchownych (1220 r. Confoederatio cum principibus eclesiasticis) i świeckich (1232 r. potwierdzony w 1235 r. Statutom in favorem principium)} w których cesarz zrzekał się na obszarach należących do książąt wielu regaliów, jak bicia monety, zakładania targów i miast, gdyby ich wykonywanie godziło w interes władców terytorialnych. Zrzekł się następnie prawa nakładania nowych podatków, przyjmowania do miast królewskich zbiegłych poddanych oraz przyznawał możnym pełnię władzy sądowniczej. Dalszy wzrost znaczenia władców terytorialnych nastąpił w czasie bezkrólewia, kiedy to zagarnęli kolejne regalia. Dysponowali odtąd własnym skarbem i aparatem administracyjnym. W tym czasie gdy inne kraje europejskie dążyły do zjednoczenia swego terytorium, w Niemczech rozwój polityczny szedł w odwrotnym kierunku, ku partykularyzmowi. Książęta niemieccy przeciwstawiali się wszelkim próbom
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
umocnienia władzy centralnej. Rzesza przekształciła się w państwo złożone z coraz bardziej niezależnych terytoriów. Szczególną pozycję wśród władców terytorialnych uzyskali elektorzy dzięki Złotej Bulli. Przyznała ona: dziedziczność godności elektorskiej według primogenitury w linii męskiej, niepodzielność terytorium elektorskiego, ochronę prawną równą cesarskiej (tzw. prawo majestatu), najwyższe sądownictwo z zakazem apelowania do króla {priviiegium de non appellando), zniesienie prawa króla do wywoływania spraw, które zawisły w sądzie elektora {priviiegium de non evocando) oraz szereg regaliów. W ważniejszych sprawach danego terytorium władcy naradzali się z możnymi i wyższym duchowieństwem. Od XIII w. książęta nie mogli ustanawiać prawa ani nakładać podatków bez zgody reprezentacji swojej ziemi (1231 r. Sententia de iure statuurn). N a narady książęta zaczęli powoływać także drobniejszą szlachtę i przedstawicieli miast. Tym sposobem w terytoriach ukształtowały się reprezentacje stanowe — sejmy krajowe {Landtagi). Ustaliła się zasada, że we wszystkich sprawach dotyczących całego terytorium książę ma obowiązek zwoływać sejm krajowy. W sejmie tym zasiadało duchowieństwo, szlachta i przedstawiciele miast (wyjątkowo tylko chłopi). Każdy stan obradował osobno. Wobec księcia stany posiadały prawo oporu (wypowiedzenia posłuszeństwa). W zależności od sytuacji albo stany wywalczyły sobie znaczne przywileje od księcia, albo też książęta uniezależnili się od sejmów, wykorzystując często konflikty między stanami. Reprezentacja stanowa decydowała przede wszystkim w sprawach podatkowych. Rzesza jako całość nie wypracowała żadnego systemu podatkowego, na-
285
Przywileje dla elektorów
Organizacja władz w księstwach
Sejmy krajowe
286
Rady nadworne
Sądy stanowe
Sąd nadworny
ks,ęc,a
Państwo feudalne
tomiast władcom udało się wprowadzić i utrzymać w swoich terytoriach stałe podatki, którymi obarczeni byli głównie chłopi i mieszczanie. Systematycznie w księstwach kształtowała się struktura organów centralnych i organów zarządu lokalnego. Centralnym organem zarządzającym obok księcia była rada nadworna. Urzędników lokalnych, którzy pełnili funkcje administracyjne i sądownicze, mianował i odwoływał książę. Terytoria posiadały własny rozbudowany system sądownictwa, w którym decydującym kryterium była przynależność stanowa. Funkcjonowały zatem sądy lenne, kościelne, miejskie i oddzielne sądy dla szlachty i chłopów. Dla chłopów kompetentny był sąd ziemski niższy (indicium minus) w sprawach karnych zagrożonych karami na gardle i w sprawach dotyczących ziemi. Niekiedy tę funkcję sprawował sąd dworski pana. Dla szlachty właściwy był sąd ziemski wyższy (indicium mains), który rozstrzygał sprawy cywilne. Sprawy karne szlachty rozstrzygał sąd nadworny księcia, który był jednocześnie wyższą instancją dla całego terytorium. Jeżeli władca posiadał privilegium de non appellando, wówczas wyroki sądu nadwornego były ostateczne. W XV w. pojawiły się w Rzeszy dwie potęgi dynastyczne: Hohenzollernowie i Wettynowie. Hohenzollernowie już w połowie XIII w. zdobyli znaczne tereny wschodnie. W 1415 r. uzyskali Brandenburgię, która w przyszłości stać się miała podstawą ich potęgi i ekspansji. W 1455 r. od Krzyżaków odkupili Nową Marchię. Wettynowie od połowy XIII w. jako lenno dzierżyli marchię miśnieńską oraz Turyngię. W 1423 r. uzyskali księstwo saskie wraz z prawami elektorskimi.
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
1.3.
287
Stosunki między państwem a Kościołem
Od czasu powstania I Rzeszy w stosunkach z Kościołem wyraźnie uwidaczniała się przewaga władzy świeckiej. Cesarz i władcy terytorialni decydowali o obsadzie wyższych godności kościelnych. Kościół służył cesarzowi dla umacniania władzy wewnątrz państwa i w polityce zagranicznej, w ramach misji chrystianizacyjnych pomagał rozszerzyć wpływy Cesarstwa na nowe tereny. W połowie XI w. w kręgach kościelnych pojawił się jednak silny prąd dążący do wzmocnienia autorytetu i władzy Papiestwa. Polityczna działalność terytorialnych władców duchownych skierowała się na zdobycie supremacji nad władzą świecką. W 1059 r. dekret papieża Mikołaja II zakazał inwestytury świeckiej. Nadawanie inwestytury przez władców świeckich było źródłem poważnych dochodów, od dysponentów stanowisk kościelnych pobierano bowiem opłaty. Praktykę tę, zwaną symonią, zwalczał ruch reformistyczny w Kościele. Pogląd o wyższości władzy duchowej nad świecką wyraził zdecydowanie papież Grzegorz VII w traktacie Diclalus papae (1075 r.). W jego treści wymięnione zostały kompetencje papieża, m.in. wyłączność w sprawie pozbawienia godności biskupów, papież też może zwalniać poddanych od przysięgi na wierność „bezecnym". Do otwartego konfliktu doszło w 1076 r. w związku z ustąpieniem arcybiskupa Mediolanu Gwido. Konflikt ten trwał długo i zakończył go dopiero konkordat wormacki zawarty przez Henryka V z papieżem Kalikstem II w 1122 r. Konkordat uznał postulaty reformistów, w związku z tym biskupi i opaci mieli być wybierani przez kapituły w obecności króla
Symonia
Dictatus papae
Konkordat
wormackl
Państwo feudalne
288
niemieckiego lub jego pełnomocnika. Do intronizacji mogło dojść w Niemczech dopiero po nadaniu elektowi lenna przez panującego, w innych częściach Cesarstwa (np. we Włoszech) kolejność miała być odwrotna. Cesarz zobowiązał się nadto zwrócić Kościołowi wszystkie zabrane wcześniej majątki. Na podstawie konkordatu Kościół uzyskał prawo do kanonicznego wyboru najwyższych dostojników kościelnych. Cesarstwo natomiast utrzymywało nadal wpływ na personalną obsadę najważniejszych urzędów kościelnych. Konkordat wormacki przez długie wieki był podstawą stosunków między Rzeszą a Kościołem. Kolejnym okresem, kiedy nasiliła się rywalizacja Papiestwa z Cesarstwem był pontyfikat Innocentego III, który naśladując Grzegorza VII zamierzał zapewnić Papiestwu zwierzchnictwo nad całym światem (dominium mundi). Pierwszym etapem miało być podporządkowanie papieżowi całych Włoch, jednak na przeszkodzie tym planom stanęła polityka Staufów.
2.
Rzesza Niemiecka od XVI w. do 1806 roku
Zróżnicowanie gospodarcze istniejące między poszczególnymi częściami powodowało nasilanie się różnic ustrojowych i politycznych. Brak spoistości państwa spowodował odłączenie się niektórych terytoriów Rzeszy (np. Szwajcarii w 1499 r., Niderlandów w II połowie XVI w.), inne natomiast tereny należące do władców terytorialnych ulegały powiększaniu (np. Austria, Brandenburgia). W I połowie XVI w. wszystkimi terytoriami Rze-
289
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
szy wstrząsnęła reformacja, chociaż nie wszędzie w jednakowym stopniu. Konsekwencją wystąpienia M. Lutra w 1517 r. było szerzenie się różnych kierunków reformacyjnych, a następnie wojny religijne: pierwsza w latach 1546- 1548, druga w latach 1552-1555, zakończone pokojem w 1555 r. W I połowie XVII w. terytoria Rzeszy były terenem działań wojennych zakrojonych na ogromną skalę (wojna trzydziestoletnia 1618-1648). Wojna spowodowała w Rzeszy ogromne straty ludnościowe (wynosiły dla całej Rzeszy od 30 do 40%, a były terytoria, w których zaludnienie zmniejszyło się o ponad 60%) i gospodarcze (największe w rolnictwie). W wyniku wojny trzydziestoletniej został zmniejszony obszar Rzeszy (Francja uzyskała Alzację i zwierzchność nad 10 miastami, Szwecja — Pomorze ze Szczecinem, wyspę Uznam, Wolin, biskupstwo Bremy). Przy czym wewnątrz Rzeszy niektóre z terytoriów uzyskały znaczne nabytki terytorialne (np. Brandenburgia). Kolejnym okresem ważnych zmian terytorialnych w Rzeszy był początek XIX w. Po objęciu władzy we Francji przez Napoleona (09. XI. 1799 r.) przewaga armii francuskiej nad koalicją, w której znajdowała się Rzesza, nie ulegała już wątpliwości. W tej sytuacji na Sejmie w Ratyzbonie w 1803 r. dokonano reorganizacji Rzeszy przez likwidację 112 „stanów Rzeszy". Formalnie utrzymano Rzeszę, ale w praktyce zmiany oznaczały rozbicie państwa niemieckiego, w którym Austria nie mogła liczyć na utrzymanie dawnej pozycji. Dla wzmocnienia własnego państwa cesarz niemiecki Franciszek II przyjął tytuł cesarza Austrii jako Franciszek I. Po kolejnej klęsce Austrii w wojnie z Napoleonem w 1805 r. i po utworzeniu pod protektoratem
Okres wojen religijnych
Wojna trzydziestoletnia
Okres wojen z armią Napoleona
290
Państwo feudalne
Francji Związku Reńskiego (1806 r.), 6.VIII. 1806 r. Franciszek II zrzekł się tytułu cesarza Rzeszy. 2.1. Rozbicie polityczne
Kategorie władztw terytorialnych
Ustrój polityczny Rzeszy
Po traktacie westfalskim (1648 r.) rozbicie polityczne Rzeszy osiągnęło apogeum. Rzesza tylko pod względem formalnym stanowiła jednolite państwo. Faktycznie była luźnym związkiem wielu państw o różnej wielkości i często odmiennym ustroju. W końcu XVIIw. Rzesza składała się z 1789 terytoriów, z których 1475 to posiadłości rycerskie mające bezpośredniość państwową, tym samym nie pozostających w zależności od żadnego z władców terytorialnych. Tylko 314 terytoriów posiadało stanowość Rzeszy, a więc reprezentowanych było w Sejmie Rzeszy. Wśród władztw terytorialnych wymienić należy: - świeckie księstwa Rzeszy, wśród których szczególną rolę odgrywały księstwa należące do elektorów; - księstwa biskupie, które stanowiły świeckie uposażenie biskupów; - mniejsze terytoria świeckie i kościelne (hrabstwa i opactwa); - miasta Rzeszy. 2.1.1.
Cesarz
Godność cesarska była elekcyjna. Od 1438 r. aż do upadku I Rzeszy ( z wyjątkiem lat 1742-1745) korona pozostawała w rodzie Habsburgów. Spośród władców niemieckich Karol V był ostatnim cesarzem koronowanym przez papieża. Późniejsi władcy tytułu cesarza używali już od momentu koronacji na króla niemieckiego.
291
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
Od 1519 r. ustaliła się praktyka przedstawiania elektowi warunków, tzw. kapitulacji wyborczej, ograniczającej i tak niewielkie uprawnienia cesarza. Wszystkie uprawnienia cesarza można podzielić na: - iura comitialia — uprawnienia, które cesarz mógł wykonywać tylko wspólnie z Sejmem;
Kapitulacja wyborcza
Uprawnienia cesarza
- iura reseruata limitata — które mógł wykonywać tylko z elektorami; - iura reseruata — samodzielne uprawnienia cesarza: reprezentacja państwa, zwoływanie Sejmu, inicjatywa ustawodawcza, zatwierdzanie ustaw, najwyższe zwierzchnictwo lenne. 2.1.2.
Organy centralne
Od końca XV w. do połowy XVII w. ustalała się organizacja, sposób funkcjonowania i kompetencje Sejmu. Składał się on z kolegiów:
Sejm Rzeszy
- elektorów, których początkowo było 7, ostatecznie ustaliła się liczba 8. Każdy elektor posiadał 1 głos (tzw. głosy wirylne) a do kolegium wchodził z urzędu. Kolegium przewodniczył arcybiskup moguncki;
Kolegium elektorów
- książąt, w skład tego kolegium wchodzili książęta (w liczbie 94, w tym 35 duchownych), hrabiowie i wolni panowie (w liczbie 141). książęta posiadali głosy wirylne, a jeśli jeden książę połączył kilka terytoriów to dysponował kilkoma głosami. Pozostali członkowie kolegium mieli głosy kurialne (każda kuria miała 1 głos). Początkowo kurie były 3, z czasem było ich 6. Kolegium przewodniczył arcybiskup salzburski i arcyksiążę austriacki;
Kolegium książąt, hrabiów i wolnych panów
- miast, w skład którego wchodzili przedstawiciele 51 miast, podzieleni na dwie ławy: reńską (14
Kolegium miast
292
Państwo feudalne
miast) i szwabską (37 miast). Na stałe miasta zapraszano od 1489 r. Każde miasto miało 1 głos. Kolegium przewodniczył delegat miasta, w którym obradował Sejm. Dopiero od 1648 r. miasta miały w Sejmie głos stanowczy (wcześniej tylko doradczy). Tryb obrad Sejmu
Kompetencje Sejmu Rzeszy
Sejm Rzeszy obradował na sesjach. W czasie między sesjami obradowała komisja, której uchwały musiał zatwierdzić cesarz. Każde kolegium obradowało osobno. Uchwała przyjęta przez trzy kolegia stanowiła „opinię", która dopiero po zatwierdzeniu przez cesarza była ustawą. Ustawy uchwalone na jednej sesji ogłaszano jako reces. Od 1663 r. Sejm stał się nieustającym ze stałą siedzibą w Ratyzbonie. Od tej pory ustawy ogłaszano w formie dekretów cesarskich. Mimo permanencji działanie Sejmu było bardzo ociężałe, głównie z powodu ograniczonych pełnomocnictw reprezentantów wchodzących w jego skład. Do kompetencji Sejmu należało: - ustawodawstwo; - wypowiadanie wojny, zawarcie pokoju; - sprawy międzynarodowe; - podatki; - pobór do wojska; - w niewielkim zakresie sądownictwo (w sprawach o odebranie stanowości państwowej).
Rząd Rzeszy
Rząd istniał w Rzeszy tylko w latach 1500- 1502 i 1521- 1530. Próba wprowadzenia stałego rządu nie powiodła się z uwagi na skupienie władzy w terytoriach a także ze względu na brak środków finansowych.
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
Sądownictwo sprawował Sąd Kameralny Rzeszy, który powstał w 1495 r. jako najwyższy trybunał dla całego państwa. W 1521 i 1654 r. został zreorganizowany. Siedzibą sądu była Spira, od 1693 r. — Wetzlar. Sędziego (przewodniczącego) sądu mianował cesarz spośród książąt, hrabiów i wolnych panów. W sądzie zasiadało 16 asesorów, zajmujących się ustalaniem osnowy wyroku: 1/2 spośród nich winna być pochodzenia szlacheckiego, 1/2 winna posiadać doktorat prawa. Z czasem Sąd Kameralny podzielony został na wydziały, na czele z prezydentami, których mianował cesarz. Zwiększyła się także liczba asesorów do 50, następnie ze względów oszczędnościowych ograniczona została do 25. Sąd Kameralny orzekał na podstawie ustaw Rzeszy. Ogólnopaństwowe ustawodawstwo było jednak fragmentaryczne, znacznie obszerniejsze było ustawodawstwo partykularne, w którym z kolei trudno było znaleźć podstawę prawną, na którą powoływała się strona w procesie. W tej sytuacji częściej korzystano z drugiej możliwości przewidzianej w ustawie z 1495 r. — oparcia orzeczenia na „prawie powszechnym", czyli rzymskim. Toteż orzecznictwo Sądu Kameralnego w dużej mierze przyczyniło się do praktycznej recepcji prawa rzymskiego w Rzeszy. Sąd Kameralny sądził w I instancji sprawy: - o złamanie pokoju powszechnego; - gdy sąd właściwy odmówił rozstrzygnięcia; - sprawy cywilne osób posiadających bezpośredniość państwową. W II instancji rozstrzygał: apelacje od wyroków sądów władców terytorialnych w sprawach cywilnych gdy wartość przedmiotu sporu przekraczała 400
293
Sąd Kameralny Rzeszy
Wydziały Sądu Kameralnego Rzeszy
Podstawa orzekania
Właściwości Sądu Kameralnego Rzeszy
Państwo feudalne
294
talarów, z wyjątkiem terytoriów posiadających privilegium de non appellando. Rozpatrywania apelacji w sprawach karnych zakazała ustawa z 1530 r. Ze względu na rozbicie polityczne Rzeszy działalność Sądu Kameralnego w charakterze sądu odwoławczego była bardzo ograniczona, zważywszy, że władcy terytorialni posiadali przywileje sądowe. Jako ostatnia taki przywilej w 1779r. uzyskała Meklemburgia. Rada Nadworna Rzeszy
Właściwość Rady Nadwornej Rzeszy
W końcu XV w. została utworzona Rada Nadworna Rzeszy jako organ administracyjny i sądowy. W 1654 r. poddano ją reorganizacji. Wbrew założeniom zajmowała się głównie sądownictwem i w tej dziedzinie skutecznie konkurowała z Sądem Kameralnym (zwłaszcza że działanie tego ostatniego było mało sprawne i przewlekłe). Członków Rady mianował cesarz. Jako sąd Rada zajmowała się sprawami: - karnymi osób posiadających bezpośredniość państwową; - lenn państwowych; - przywilejów; - zastrzeżonych uprawnień dla cesarza.
Kancelaria Nadworna Rzeszy
Sprawami wewnętrznymi i zagranicznymi zajmowała się Kancelaria, kierowana przez kanclerza, którym był arcybiskup moguncki, faktycznie zaś przez wicekanclerza. Organ ten tracił znaczenie od 1620 r., kiedy to powstała austriacka Nadworna Kancelaria, która przejęła kierowanie polityką zagraniczną Rzeszy.
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
2.1.3.
Obwody Rzeszy
W celu utworzenia jednolitej administracji podzielono terytorium Rzeszy na obwody (okręgi) w liczbie 6 a następnie 10. W każdym z obwodów działać miał sejmik obwodowy o składzie podobnym do Sejmu Rzeszy. Organami wykonawczymi byli: starosta i 4 radców, którzy tworzyli dyrektoriat. Do kompetencji obwodów należały sprawy podatkowe, ochrona pokoju powszechnego, wojskowość, gospodarka i komunikacja. Większe znaczenie obwody uzyskały tylko w południowo-zachodniej części Rzeszy, gdzie nie były atakowane przez władców terytorialnych. Mimo ograniczonego zasięgu tej organizacji, obwody zapewniły poczucie łączności między państewkami wchodzącymi w skład okręgu. 2.1.4.
Skarbowość
Rzesza jako całość nie znała systemu stałych podatków. Jedynym o takim charakterze był podatek przeznaczony na utrzymanie Sądu Kameralnego. W miarę potrzeby Sejm Rzeszy uchwalał podatki nadzwyczajne. 2.1.5.
Wojskowość
Nie posiadała też Rzesza stałej armii. Gdy zaistniała potrzeba wówczas wojska dostarczały stany Rzeszy według ustalonych kontyngentów, różnych dla poszczególnych terytoriów. W końcu XVII w. ogólny kontyngent wynosił 28 tys. żołnierzy pieszych i 12 tys. jazdy. 2.2.
295
Stosunki między państwem a Kościołem
W miarę poprawnymi stosunkami z Kościołem, jakie utrwaliły się po konkordacie wormackim, za-
Podział administracyjno-terytorialny i organy Sejmik obwodowy
Dyrektoriat
Państwo feudalne
296
Przyczyny reformacji
chwiała reformacja. Przyczyny jej tkwiły nie tylko w zmienionej sytuacji zewnętrznej (rozwój humanizmu) ale i wewnątrz Kościoła, w którym od dawna dostrzec można było takie negatywne zjawiska, jak: - osłabienie organizacyjne Kościoła na przełomie XV i XVI w.; - demoralizacja duchowieństwa; - polityka fiskalna, jaką prowadził Kościół (kumulacja beneficjów, annaty, sprzedaż odpustów); - niski poziom moralny zakonników.
Pokój augsburski
Ius reformandi
Rozbicie religijne Rzeszy
Powyższe zjawiska budziły krytykę ze strony społeczeństwa. W samym Kościele zrodziła się tendencja do reform, których celem było pogłębianie postawy religijnej Kościoła i wprowadzenie zmian organizacyjnych. Reformy jednak nie powiodły się. Do wprowadzenia zmian zakrojonych na szeroką skalę zmuszony został Kościół dopiero wtedy, gdy na początku XVI w. pojawiły się kościoły konkurencyjne (M. Luter praktykę sprzedaży odpustów uznał za nadużycie Kościoła — to było przewodnią myślą w treści 95 tez ogłoszonych 13 X 1517 r.). Reformacja przyniosła z sobą nowe problemy w zakresie stosunków między państwem a Kościołem. Ich rozwiązaniem zajął się tzw. augsburski pokój religijny z 1555 r., który ogłaszając wolność religijną dla bezpośrednich stanów Rzeszy, oddał w ich ręce tzw. ius reformandi, czyli prawo do decydowania o wyznaniu poddanych w myśl zasady (cuius regio eius religio). Postanowienia pokoju augsburskiego potwierdzone zostały następnie w pokoju westfalskim (1648 r.). Tym samym usankcjonowano rozbicie Nie-
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
297
miec na kraje katolickie i protestanckie. Kościoły protestanckie w większym stopniu związały się z władzą państwową. Po pokoju westfalskim na dalsze losy stosunków między państwem a Kościołem wpływał kierunek polityki władców terytorialnych. 2.3.
Terytoria Rzeszy
Do wzrostu znaczenia władców terytorialnych przyczyniły się następujące okoliczności: - reformacja, w wyniku której władcy uzyskali: a) prawo decydowania o wyznaniu mieszkańców terytorium — zasada cuius regio eius religio (1555 r.);
Przyczyny wzmocnienia pozycji władców terytorialnych Reformacja — pokój augsburski
b) w terytoriach protestanckich władcy uzyskali najwyższą władzę kościelną; c) w wyniku sekularyzacji przejęli dobra kościelne, dzięki czemu zwiększyła się ich zamożność; - priviiegium de non appellando, dzięki któremu byli niezależni od sądów ogólnopaństwowych w dziedzinie sądownictwa;
Priviiegium de non appellando
- pokój westfalski z 1648 r. uznał suwerenność władców — ius territorii et superioritatis, przyznał prawo zawierania traktatów z obcymi państwami. Pokój potwierdzał też władcom ius reformandi, czyli szczególne uprawnienie książąt w zakresie spraw wyznaniowych, polegające na decydowaniu o wyznaniu poddanych. 2 powodu tak poważnych ustępstw na rzecz książąt, wojnę trzydziestoletnią i kończący ją traktat uważa się za punkt kulminacyjny w zdobywaniu przez władców zwierzchnictwa terytorialnego;
Pokój westfalski
298
Państwo feudalne
Uprawnienia podatkowe władców terytorialnych
- w terytoriach zmalało znaczenie sejmów lokalnych w związku z przejęciem uprawnień podatkowych przez władców. Na tej podstawie zaczęła kształtować się w terytoriach nowa forma ustroju, jaką była monarchia absolutna. Dążenia absolutystyczne władców wsparła ustawa Sejmu Rzeszy z 1654 r., mocą której wprowadzono stałe podatki na obronę i budowę twierdz. Uprawnienie do ściągania tych podatków uzyskali władcy terytorialni. W ich ręce przeszła też administracja podatków. Podatki stałe umożliwiły utrzymanie własnej administracji i wojska. Te dwa instrumenty stały się podstawą przyszłych monarchii absolutnych. Absolutyzm z kolei pogłębiał rozbicie polityczne Niemiec;
Polityka merkantylna
- władza absolutna w terytoriach Rzeszy opierała się nie na mieszczaństwie, lecz na aparacie urzędniczym, w którym znajdowała się szlachta i mieszczaństwo. Grupa tzw. kameralistów (zwolenników merkantylnej polityki, którą prowadzili władcy) główną uwagę skupiała na podniesieniu gospodarki kraju z myślą o zapewnieniu większych dochodów władcom. Wśród państw wchodzących w skład Rzeszy, dwa zasługują na szczególną uwagę ze względu na ważną rolę jaką odgrywały wewnątrz Rzeszy oraz z uwagi na ich miejsce i rolę w polityce europejskiej. Była to monarchia Habsburgów i Brandenburgia, od 1701 r. występująca jako państwo pruskie. Obydwa te państwa rywalizowały z sobą zarówno wewnątrz Rzeszy, jak i w stosunkach zewnętrznych. Po wojnie siedmioletniej (po 1763 r.) utrwalił się w Rzeszy antagonizm austriacko-pruski. Do dużych zmian w obydwu państwach doszło
299
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
w X V I E w , po 1740 r., kiedy władcy zaczęli realizować rządy w nowym stylu, absolutyzmu oświeconego (od objęcia rządów w Austrii przez Marię Teresę, a następnie za Józefa II, w Prusach czasy rządów Fryderyka II). Ta forma ustrojowa charakteryzowała się wprowadzeniem w państwie szeregu zmian:
Cechy rządów absolutyzmu oświeconego
- władcy występowali w charakterze sług państwa; - zmierzali do zreformowania państwa wg zasad rozumu; - przeprowadzali liczne reformy: - podatkowe — zrównanie ciężarów państwowych dla wszystkich grup społecznych celem zwiększenia dochodów państwa; - administracyjne — celem była unifikacja prowincji i poszczególnych ziem; - społeczne — celem było zniesienie najbardziej rażącego zróżnicowania społeczeństwa; - religijne — polegały głównie na wprowadzeniu tolerancji religijnej; - wojskowe — w celu zwiększenia liczebności armii i jej udoskonalenia; - w działalności centralnych organów zaznaczyła się zdecydowana przewaga monarchy, który decyzje podejmował osobiście; - w dziedzinie gospodarczej posługiwano się teorią i polityką merkantylną; - zreformowane zostało sądownictwo, w któiym zadbano o odpowiednie wykształcenie sędziów. Celem wszystkich tych reform było zachowanie feudalnej struktury społeczeństwa i systemu rządów absolutnych. Wprowadzone w XVIII w. struktury organizacyjne przetrwały do połowy XIX w.
Dziedziny objęte reformami władców w XVIIIw
300
Państwo feudalne
2.3.1.
Terytoria monarchii Habsburgów
Monarchia Habsburgów
Czołowe miejsce wśród państw niemieckich zajmowała monarchia austriacka. Posiadłości Habsburgów połączone były unią personalną, nie stanowiły jednak zwartej pod względem ustroju całości. Państwo dzieliło się na: - Austrię; - Czechy, Morawy, Śląsk — tzw. kraje korony św. Wacława; - Węgry, Chorwacja, Słowacja — tzw. kraje św. Stefana. W procesie budowy monarchii absolutnej, który rozpoczął się od wojny trzydziestoletniej, sukcesywnie ograniczano samodzielność terytoriów. N a terenie Czech system rządów absolutnych wprowadzono już w 1620 r.
Ustrój polityczny Król
Sankcja pragmatyczna
W ustroju politycznym centralnym organem był monarcha. Za Karola VI (1711-1740), który nie miał męskiego potomka, w tzw. sankcji pragmatycznej z 1713 r. uregulowana została dziedziczność tronu. Zapewniono tron córce cesarza, Marii Teresie. Wszystkie ziemie państwa ogłoszone zostały niepodzielnymi i nierozerwalnymi. Cesarzowa Maria Teresa przystąpiła do przebudowy dawnej formy rządu, tak by dostosować ją do zmienionych potrzeb. Na czele najważniejszych organów centralnych postawiła energicznych i wybitnych polityków, takich jak Wenzel Kaunitz, Leopold v. Daun. Zreorganizowała także służbę dyplomatyczną. Zmiany te realizował następnie syn Marii Teresy, Józef II. W efekcie aparat administracyjny uzyskał kształt pośredni między biurokratycznym a stanowym.
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
Sejm zachował swoje kompetencje tylko na Węgrzech. W innych częściach monarchii sejmy utraciły znaczenie. Od XVIIIw. sejmy wyrażały tylko zgodę na postulaty rządu dotyczące podatków. Organem doradczym panującego, głównie w dziedzinie polityki zagranicznej, była Tajna Rada. Jej kompetencje w 1669 r. przejęła Tajna Konferencja (istniała do początku XVIIIw.). W dziedzinie skarbowości funkcjonowała Nadworna Izba Skarbowa (Hofkammer); w dziedzinie wojskowości — Nadworna Rada Wojenna (Hofkriegsrat). Od 1620 r. istniała Kancelaria Nadworna, która przekształciła się w najwyższy organ wymiaru sprawiedliwości. N a początku XVIIIw. przejęła uprawnienia w dziedzinie spraw wewnętrznych a także z dziedziny polityki zagranicznej, należące do Tajnej Konferencji (Geheime Konferenz). Kancelaria Nadworna miała swoje odpowiedniki z analogicznymi kompetencjami w poszczególnych częściach monarchii. Jednolitą organizację władz centralnych wprowadziła cesarzowa Maria Teresa a dalsze reformy ustrojowe kontynuował Józef II. W 1742 r. powstała Kancelaria Dworu i Państwa z kanclerzem na czele. Był to organ właściwy w dziedzinie polityki zagranicznej i zarządu domeną królewską. W 1749 r. zniesione zostały odrębne kancelarie nadworne w poszczególnych częściach monarchii. Sprawy wewnętrzne, finansowe i podatkowe powierzone zostały wspólnemu organowi administracyjnemu — Dyrekcji Publicznej i Kameralnej (Directorium Publicis et Cameralibus). W 1761 r. jej miejsce zajęła Zjednoczona Kancelaria Nadworna (Vereinigte Hofkanzlei), która swoją właściwością nie obejmowała sądownictwa i skarbowości oraz kompetencje jej nie rozciągały się na Węgry.
301
Organy centralne do końca X V I I w. Sejmy
Tajna Rada
Nadworna Izba Skarbowa Nadworna Rada Wojenna Kancelaria Nadworna
Organy centralne w X V I I I w.
Kancelaria Dworu i Państwa
Dyrekcja Publiczna
Zjednoczona Kancelaria Nadworna
302
Rada Wojenna
Rada Stanu
Organy lokalne Podział terytorialno-administracyjny Gubernie Gubernator (starosta krajowy lub namiestnik)
Sejmy
Starostwa
Gmina miejska
Gmina wiejska
Sądownictwo
Państwo feudalne
W 1749 r. zreorganizowano organy wojskowe tworząc Narodową Radę Wojenną i Generalny Komisariat Wojenny. Organem doradczym panującego była Rada Stanu (,Staatsrat), utworzona w 1760 r. Rada Stanu kontrolowała także władze w całym państwie. Oprócz Węgier, w pozostałych terytoriach monarchii wprowadzono jednolitą administrację lokalną. Największą jednostką podziału kraju były gubernie, których odpowiednikiem w mniejszych terytoriach były starostwa krajowe. Stojących na czele: gubernatora, starostę krajowego lub namiestnika oraz radców mianował król. Gubernator podlegał Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej. W guberniach działały sejmy, w stosunku do których szerokie uprawnienia posiadał gubernator. Mniejszymi jednostkami były starostwa (cyrkuły), w których funkcjonowały urzędy obwodowe ze starostami na czele. Starosta oprócz spraw administracyjno-policyjnych sprawował nadzór nad miastami oraz kontrolował stosunki między panem i poddanymi. W miastach od 1783 r. mieszczanie wybierali wydział miejski. Ten z kolei wybierał magistrat, złożony z radców i burmistrza. Magistrat dzielił się na trzy senaty, dwa o kompetencjach sądowych, jeden ds. gospodarki miejskiej. Gmina wiejska podporządkowana była dominium, zwierzchności gruntowej, której urzędnikami byli wójt i przysiężnicy (starszyzna wiejska), zarządzający majątkiem gminnym oraz sprawujący sądownictwo polubowne. Reformę sądowniczą, której celem było oddzielenie sądów od administracji, przeprowadził Jó-
303
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
zef II. Sądy I instancji zachowały charakter stanowy. W sprawach cywilnych sądami I instancji były:
Sądy I instancji
- sądy dominialne we wsiach, które sprawował justycjariusz; - senaty cywilne magistratów miejskich, którym przewodniczył syndyk miejski; - sąd ziemski właściwy dla szlachty. W sprawach karnych funkcjonowały: - sądy kryminalne w obwodach; - senaty karne magistratów miejskich. II instancją tak w sprawach cywilnych, jak i karnych były sądy apelacyjne. Najwyższą instancją była Najwyższa Izba Sprawiedliwości w Wiedniu.
Sądy II instancji
W dziedzinie skarbowości w XVIIIw. pod wpływem kameralistyki starano się oprzeć działania państwa na określonym systemie ekonomicznym. Przedmiotem kameralistyki była gospodarka państwowa. Realizując jej założenia od 1748 r. władze zainteresowały się zwiększeniem dochodów państwowych. Ujednolicono kwoty należne skarbowi państwa z poszczególnych terytoriów, które sejmy krajowe uchwalały na kilka lat. Uzyskane tą drogą podatki przeznaczane były na utrzymanie wojska. Za czasów Marii Teresy przymuszono do płacenia podatków szlachtę oraz poddano lustracji i szacunkowi majątki szlacheckie. Patent Józefa II z 1789 r. przewidywał jednakowe podatki płacone od gruntów pańskich i chłopskich. Z powodu śmierci cesarza patent nie został wprowadzony w życie.
Skarbowość
Koszty utrzymania administracji pokrywano z dochodów z dóbr państwowych. W II połowie
Sąd najwyższy
Próba reformy podatków
304
Nadworna Izba Obrachunkowa
Państwo feudalne
XVIII w. finansami zarządzała Nadworna Izba Obrachunkowa.
Wojskowość
Powstanie armii austriackiej datuje się na 1649 r. Służba wojskowa była dożywotnia. Nabór do armii opierał się na werbunku, formalnie dobrowolnym, faktycznie jednak przeprowadzany był w sposób przymusowy. Tę armię uzupełniały kontyngenty dostarczane przez poszczególne kraje. W 1753 r. ustalono zasady dostarczania rekrutów: 1 rekrut na 20 lub 30 poddanych. W sytuacji szczególnego zagrożenia 1 na 10 poddanych. W 1770r. przeprowadzono spis ludności, tzw. konskrypcję dusz. Każdy okręg zaciągowy miał obowiązek dostarczenia określonej liczby rekrutów. Wiele grup ludności korzystało ze zwolnień od obowiązku wojskowego, faktycznie wiec obowiązek ten spoczywał na chłopach i biedniejszej części ludności miejskiej.
Stosunki między państwem i Kościołem
W XVIIIw., podobnie jak w innych państwach tak i w Austrii, pojawiło się dążenie do zdobycia przewagi państwa nad Kościołem. Polityka państwa wobec Kościoła nabrała zdecydowanego kształtu za rządów Józefa II i określana jest mianem „józefinizmu". W dotychczasowych stosunkach dokonano wielu zmian:
Zmiany w stosunkach między państwem a Kościołem, tzw. józefinizm w węższym znaczeniu
- wprowadzono obowiązkowe placetum regis — zakaz ogłaszania aktów papieskich bez zgody panującego; - likwidowano klasztory a majątki klasztorne złożyły się na Fundusz Religijny, z którego środki państwo przeznaczało na cele kościelne; - w 1781 r. wprowadzono tolerancję religijną, jed-
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
nak Kościół katolicki utrzymał faktycznie stanowisko wyznania panującego. Edykt tolerancyjny zapewniał przedstawicielom niekatolickich wyznań i Żydom pełnię praw obywatelskich oraz możność odprawiania nabożeństw prywatnie; - z kompetencji sądów kościelnych sprawy małżeńskie;
wyłączono
- opodatkowano duchowieństwo; - duchowieństwo traktowano jako część aparatu państwowego, zatem miało działać w interesie państwa i starać się głównie o utrzymanie wiernych w posłuchu dla państwa; - zmniejszono liczbę świąt, zapobiegano zbyt licznym pielgrzymkom (miało to służyć potrzebom gospodarczym kraju); - regulowano porządek nabożeństw, wprowadzono zakaz urządzania procesji i kontrolowano kazania wygłaszane przez duchownych. 2.3.2.
Państwo brandenbursko-pruskie
Od 1415 r. Brandenburgia należała do władców z dynastii Hohenzollernów. W XVII w. państwo to uległo powiększeniu: w 1614 r. o terytoria Nadrenii, w 1618 r. o księstwo pruskie, w 1648 r. o znaczną część Pomorza Zachodniego, w 1720 o Szczecin. Od 1657 r. władcy Brandenburgii zrzucili zależność lenną z księstwa pruskiego. N a początku XVII w. państwo elektora było unią łączącą szereg krajów stanowych. Tereny państwa były bardzo rozrzucone, w związku z tym władcy brandenburscy byli obecni przy rozstrzyganiu wszystkich ważniejszych spraw Rzeszy. Dzięki reformom przeprowadzonym w XVIIIw. państwo brandenburskie z luźnego związku terytoriów prze-
305
306
Państwo feudalne
kształciło się w zunifikowany, rządzony centralistycznie organizm. Król
Powstanie państwa pruskiego
T z w . rządy gabinetowe
Elektor brandenburski był w Rzeszy jednym z najważniejszych elektorów. Dynastia odegrała ogromną rolę w rozwoju państwa brandenburskiego, była uosobieniem interesu państwa. Budowę silnego państwa rozpoczął elektor Fryderyk Wilhelm, zwany Wielkim Elektorem (1620-1688). W pertraktacjach ze stanami uzyskał znaczne podatki, które pozwoliły mu na budowę armii. Już w połowie XVII w. elektor przystąpił do likwidowania znaczenia stanów prowincjonalnych i do centralizacji administracji. Syn Wielkiego Elektora Fryderyk III uzyskał od cesarza zgodę na przeprowadzenie koronacji jako władca Prus, które nieoficjalnie nie należały do Rzeszy. 18 stycznia 1701 roku w Królewcu Fryderyk III koronował się na króla. Rządził odtąd jako Fryderyk I. Od tej pory wszystkie posiadłości Hohenzollernów, także na terenie Rzeszy, uzyskały nazwę „królewskich pruskich państw". Głównym twórcą doskonale zorganizowanego państwa był Fryderyk Wilhelm I (1713-1740). Ten władca zainicjował tzw. rządy gabinetowe, szczególną formę rządów absolutnych. Polegała ona na tym, że decyzje podejmował król w swoim gabinecie, wykonanie zaś decyzji należało do urzędników. W tym czasie państwo pruskie posiadało silną armię i dobrze zorganizowany aparat państwowy. Prowadzona była przemyślana polityka gospodarcza oraz planowanie w dziedzinie finansowo-gospodarczej. Kolejny władca — Fryderyk II (1740- 1786) przeprowadził w państwie reformy w duchu absolutyzmu światłego.
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
307
W 1604 r. utworzona została Tajna Rada jako centralna władza administracyjna, głównie skarbowa dla całego państwa. Szczególnie do jej właściwości należały sprawy zagraniczne, wojska i finansów. W razie nieobecności elektora Tajna Rada rządziła w jego zastępstwie w takim zakresie, jaki powierzał jej elektor. Tajna Rada spełniała też drugie podstawowe zadanie — była organem doradczym elektora. W 1651 r. Rada została zreorganizowana, podzielono ją wówczas na 19 oddziałów rzeczowo-terytonalnych oraz wyodrębniono z niej sprawy zarządu finansami domen, powierzając je oddzielnej kamerze, z której w 1689 r. wyłoniła się kamera nadworna (Hofkammer). Oddzielono finanse państwa od finansów dworu panującego. W 1699 r. powstał organ nadzorczy nad kamerą nadworną, od 1713 r. zwany Generalną Dyrekcją Finansów (obok spraw domen podlegały jej m.in. poczta, lasy, regalia).
Organy centralne: Tajna Rada
W 1660 r. utworzony został Generalny Komisariat Wojny z siedzibą w Berlinie. Zadaniem tego organu było dbanie o zaopatrzenie wojska poprzez odpowiednią politykę podatkową i finansowo-gospodarczą. Podlegały mu komisariaty a następnie komisarze w okręgach. Tym sposobem instytucje wojskowe przekształciły się w gospodarczo-podatkowe. W 1723 r. Generalny Komisariat Wojny połączono z Generalną Dyrekcją Finansów w jeden organ — Generalny Dyrektoriat (GeneraIdirektorium) o charakterze kolegialnym z kompetencjami administracyjno-finansowymi, działający pod przewodnictwem króla. Od tej pory zaczęło maleć znaczenie Tajnej Rady.
Generalny Komisariat Wojny
Na początku lat 40. Fryderyk II wprowadził istotne zmiany w Generalnym Dyrektoriacie. Podzielił go na tzw. realne departamenty, na czele których
Kamera nadworna
Generalna Dyrekcja Finansów
Generalny Dyrektoriat
Departamenty
308
Ministerstwo Gabinetowe Ministerstwo Sprawiedliwości
Ministrowie
Tajna Rada
Nakazy gabinetowe
Organy lokalne: Podział administracyjno-terytorialny
Prowincje
Namiestnicy
Państwo feudalne
postawił zależnych od siebie ministrów, którzy mieli przydzielone ściśle określone sprawy. Departamentów było 5, od 1746 r. — 6, od 1768 r. — 7. Utworzone zostały według kryterium rzeczowego (wiele spraw załatwiały w skali kraju) i terytorialnego (podlegały im sprawy określonych prowincji). Sprawy zagraniczne od 1728 r. podlegały wydzielonemu Ministerstwu Gabinetowemu. W 1737 r. utworzono oddzielne Ministerstwo Sprawiedliwości. Osoby stojące na czele ważniejszych urzędów nosiły tytuły ministrów. Od Fryderyka I niektórzy wybitni ministrowie uzyskiwali pozycję pierwszego ministra. O d czasu panowania Fryderyka Wilhelma I instytucja pierwszego ministra nie była znana. Wszyscy ministrowie wchodzili w skład Tajnej Rady, która zachowała głównie kompetencje sądowe. Król Fryderyk II przestał uczestniczyć w kolegialnych posiedzeniach ministrów. Ministrowie przedstawiali królowi tylko te sprawy, co do których nie mogli podjąć zgodnej decyzji. Na podstawie raportów otrzymywanych od centralnych organów król podejmował decyzje — tzw. nakazy gabinetowe (rozporządzenia — Kabinettsorder). Urzędnicy stali się narzędziem służącym królowi. Zostali zobowiązani do bezwzględnego posłuchu wobec zwierzchnika. Terytorium państwa podzielone było na prowincje na czele z mianowanymi przez elektora namiestnikami. Obok namiestników działały organy stanowe, zwane rządami krajowymi. Kompetencje rządów krajowych były systematycznie ograniczane przez namiestników, tak że w końcu XVII w. ograniczały się do sądownictwa (jako sąd wyższy). Istniała też sieć organów do zarządzania wojskiem i finansami — komisarze, którzy podlegali władcy.
309
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
Zaznaczyć należy, że Wielki Elektor nie zlikwidował organów stanowych a jedynie poważnie okroił ich kompetencje, tak że reprezentacje stanowe przestały pełnić rolę współrządcy krajem. Zajmowały się sprawami lokalnymi, społeczno-gospodarczymi. W latach 1713- 1723 terytorium państwa podzielono na okręgi zwane departamentami kamer na czele z kolegialnymi organami — kamerami wojny i domen (powstały z połączenia organów wojskowych — komisariatów wojny z organami administracyjnymi — kamerami zarządu domen). Kamery wojny i domen zajmowały się sprawami administracji, policji, wojska, podatków oraz częściowo sądownictwem. Na ich czele stali prezesi kamer. Już w XVIIw. wykształcił się w Brandenburgii podział na powiaty na czele z dyrektorami powiatowymi, których od 1702 r. zwano landratami (notable stanowi) mianowanymi przez króla. Działali oni zarówno w interesie stanowym, jak i spełniali zadania państwowe. Podział na powiaty został z czasem wprowadzony we wszystkich prowincjach. Do pomocy landrat miał dwóch deputowanych z sejmiku powiatowego, złożonego z przedstawicieli szlachty. Miasta podzielone były na państwowe i prywatne. Posiadały ograniczony samorząd. Nadzór nad miastem sprawował mianowany przez króla radca skarbowy, podporządkowany komisarzowi wojennemu a następnie kamerom. Od końca XVTIIw. organem gminy miejskiej, pochodzącym z wyboru lub nominacji króla, było zgromadzenie oraz magistrat. Wsie pozostały pod władzą właścicieli, władze gminy wiejskiej pochodziły z nominacji pana. Ustrój sądowy wykazywał wiele prowincjonalnych odrębności. Po uzyskaniu w 1746 r. pełnego im-
Departamenty kamer
Kamery wojny i domen
Powiaty
Landraci
Miasta
Gmina wiejska
Sądownictwo
310
Najwyższy Trybunał
Sąd Najwyższy
Skarbowość Podatki stałe
Kontrybucja
Akcyza
Wojskowość
Armia stała
Państwo feudalne
munitetu sądowego dla terenów położonych w Rzeszy, utworzono z części Sądu Kameralnego Najwyższy Trybunał jako najwyższą instancję sądową. Dla Prus Wschodnich utworzono sąd najwyższy w Królewcu. W końcu X V m w . powstał jeden Sąd Najwyższy z siedzibą w Berlinie. Dla sprawowania nadzoru nad wymiarem sprawiedliwości i władzami administracyjnymi oraz przestrzeganiem prawa na początku XVIII w. powołano fiskałat na czele z generalnym fiskałem, podległym Ministrowi Sprawiedliwości. Podatki uchwalane przez sejmy rychło przekształciły się w stałe. Głównym był podatek gruntowy, tzw. kontrybucja, którą obciążeni byli chłopi (na poczet kontrybucji oddawali ok. 40% swoich dochodów). Miasta obciążone zostały akcyzą — podatkiem pośrednim od żywności i obrotu. Nadzór nad pobieraniem akcyzy sprawowali radcy podatkowi. Dużych dochodów (ok. 60%) dostarczały majątki państwowe. Po to aby nie uległy zmniejszeniu, w 1713 r. ustanowiono zasadę niepozbywalności domen państwowych. By zwiększyć dochody państwa władcy systematycznie dbali o rozwój gospodarczy, popierali rozwój przemysłu, handlu i kompanii handlowych. W żadnym kraju armia nie odgrywała takiej roli jak w państwie prusko-brandenburskim. Interesom militarnym podporządkowane zostały wszystkie inne dziedziny życia państwowego. Armia pruska służyć miała aktywnej polityce zagranicznej. Od połowy X V n w. Brandenburgia posiadała stałą armię (1644 r.), ściśle związaną z władzą państwową. Zmiany w armii wprowadził Fryderyk Wilhelm.
Rzesza Niemiecka (I Rzesza) od X w. do 1806 roku
Służba wojskowa przeciętnie trwała 20 lat. Wszyscy mężczyźni od ukończenia 20 lat podlegali obowiązkowi rejestracji (zwalniano tylko synów szlacheckich i bogatych mieszczan). Każdy pułk związany był z okręgiem, który mu przydzielono (kantonem), o określonej liczbie gospodarstw, z których przeprowadzano rekrutację. Każdy kanton musiał dostarczyć po jednym rekrucie z 10 dymów. Aby w związku z obowiązkiem wojskowym nie pozbawić kraju rąk do pracy wcielano do wojska poddanych z innych państw oraz urlopowano część oddziału lub pozwalano żołnierzom na mieszkanie poza koszarami. Do końca XVIII w. do wojska wcielano także za karę.
311
Powszechny
wojskowy*
XII.
1.
Francja od X w. do 1789 roku
Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego i monarchii stanowej (X - XV w.)
W X i XI w. Francja (Francia occidentalis), czyli zachodnia część dawnego państwa frankońskiego, zajmowała obszar między rzekami: Rodan, Saona, Moza i Skalda. Terytorium to było w jeszcze większym stopniu rozbite, niż tereny niemieckie. Panowali tam, często w rozległych księstwach, dawni hrabiowie, margrabiowie i wielcy właściciele ziemscy, korzystający z szerokich praw immunitetowych. Władcy lokalni, których było kilkudziesięciu, powiązani byli z królem stosunkiem lennym. Najpotężniejszym z nich był książę Normandii, którego państewko powstało w 911 r. Drugą potęgą była Flandria. Do śmierci Ludwika V tron francuski należał do Karolingów. Nowym władcą w 987 r. został hrabia Paryża Hugon Kapet, założyciel nowej dynastii Kapetyngów. Władza pierwszego Kapeta rozciągała się na małym terenie między środkową Sekwaną i Loarą. Stąd też pierwsi królowie prowadzili politykę ekspansywną, której celem było poskromienie in-
Dynastia
Ka et n
P y«
314
Francja w okresie wojny stuletniej
Państwo feudalne
nych władców feudalnych i przyłączenie ich ziem do korony. Pomocą służyli królowi duchowni. Sukcesy w powiększaniu terytorium Francji odniósł Filip II August, który starł się z imperium Andegawenów. W 1204 r. udało się jemu pod zarzutem felonii pozbawić króla angielskiego Jana bez Ziemi znacznej części jego posiadłości we Francji. Od tej pory posiadłości króla francuskiego rozciągały się od Kanału La Manche po M. Śródziemne. W związku z tym już w połowie XIII w. władca francuski stał się pierwszoplanową postacią na scenie polityki europejskiej. N a przełomie XIII i XIV w., za rządów Filipa IV Pięknego (1285-1314), Francja była już niemal zjednoczona i przekształcała się w monarchię stanową. W latach 1337- 1453 Francja była zaangażowana j s t u l e t n i ą , którą prowadziła z Anglią. Powodem wojny były pretensje króla angielskiego do korony francuskiej, przede wszystkim jednak problem Flandrii i wiążące się z nią interesy gospodarcze. W pierwszym długim okresie wojny do 1422 r. zniszczona została flota i armia francuska. Osłabieniu też uległa władza króla francuskiego, zwłaszcza za rządów obłąkanego Karola VI, kiedy książęta usiłowali ponownie usamodzielnić się politycznie. Dopiero w końcowym etapie wojny, pod rządami Karola VII (1422-1461), Francji udało się pokonać Anglię. Do zwycięstwa przyczynił się głównie patriotyczny zryw narodu francuskiego. W rezultacie wojny Anglicy uzyskali tylko port Calais, nabytek wprawdzie ważny ze względów handlowych, ale niewspółmierny do wysiłku wojennego. Francja wyszła z wojny zniszczona ale jednocześnie końcowy etap działań wojennych podniósł prestiż władzy królewskiej.
w
w o
n ę
Dzieło zespalania terenów francuskich zakończył Karol VIII (1461-1483) przyłączając Burgundię, An-
Francja od X w . do 1789 roku
315
jou, Prowansję i Bretanię. Stałe podatki i armia stały się filarem pod budowę monarchii absolutnej. 1.1. 1.1.1.
Ustrój polityczny Król
Władcy senioralni niekiedy przewyższali swą potęgą króla francuskiego. Król występował w podwójnej roli: - jako władca senioralny na bezpośrednio podległym sobie obszarze (dux) a więc w roli podobnej do innych seniorów z tą różnicą, że ponad nim nie było innego zwierzchnika;
Dux
- jako zwierzchnik innych władców senioralnych (rex). Pełniąc drugą z tych ról stał na czele hierarchii lennej. Bezpośrednimi wasalami króla byli wasale korony. Z wasalami kolejnych szczebli drabiny lennej króla nie łączył żaden stosunek w myśl obowiązującej zasady frankońskiego systemu lennego, że „wasal mego wasala nie jest moim wasalem."
Rex
W pierwszym okresie sprawowania władzy przez Kapetyngów wsparciem służył królowi Kościół. Duchowieństwo francuskie utrzymywało, że król jest namiestnikiem Boga i jako taki jest nietykalny. Ta ideologia miała wywyższyć króla ponad innych władców i często przynosiła pozytywne skutki w praktycznym stosowaniu. Kapetyngowie systematycznie realizowali politykę wzmocnienia swej władzy. Czynili to w różny sposób: - Pierwszym posunięciem służącym temu celowi było wyeliminowanie wolnej elekcji i zapewnienie ciągłości władzy w ramach rodziny, czyli ustale-
Zabiegi królów francuskich o wzmocnienie władzy monarszej
Ustalenie zasad następstwa tronu
316
Zasada dziedziczności tronu
Zasada primogenitury w linii prostej z wyłączeniem kobiet
Teoria statutowa
Zasada niepozbywalności i niepodzielności domeny królewskiej
Regencja
Dbałość o domenę królewską
Apanaże
Państwo feudalne
nie zasad następstwa tronu. Już w XI w. ustaliła się zasada, iż syn króla zostaje za życia ojca wybrany przez możnych i uzyskuje tytuł króla desygnowanego. Stosowanie desygnacji przez długi czas doprowadziło do ustalenia się dziedziczności tronu. Ostatnim desygnowanym władcą był Filip August. Odtąd uznano, że syn zmarłego króla jest jego następcą. Zasada ta zaliczona została do tzw. praw zasadniczych. Od XIII w. zasadę dziedziczności odniesiono do mężczyzn w linii prostej z zastosowaniem primogenitury. Na początku XIV w. w oparciu o Lex Salica wykluczono od dziedziczności kobiety oraz ich synów. Na początku XV w. legiści sformułowali tzw. teorię statutową, zgodnie z którą najstarszy syn króla z mocy prawa jest urodzonym dziedzicem korony. Pełnię praw następca uzyskuje wraz ze śmiercią swego poprzednika, przed koronacją. Następca nie mógł zrzec się swych praw do korony, abdykować, ani swobodnie dysponować koroną. Dodatkowo już w XIV w. kształtowała się zasada, oficjalnie ogłoszona w 1566 r., niepozbywalności i niepodzielności domeny królewskiej. W przysiędze koronacyjnej król wypowiadał stosowną do treści tej zasady formułę. Jeżeli był małoletni to rządy sprawował regent. Regentem była osoba uprawniona do sprawowania opieki zgodnie z wymogami prawa rodzinnego; Dbałość o zachowanie domeny królewskiej. Ustalenie dziedziczności tronu przez najstarszego syna zrodziło problem uposażenia pozostałych dzieci królewskich. Służyły temu apanaże — wydzielone ziemie, które miały być podstawą utrzymania obdarzonych nimi. Apanaże nadawano w formie
Francja od Xw. do 1789 roku
317
lenna z dużymi ograniczeniami w zakresie dziedziczenia. Ziemie apanażowe przejmować mogli tylko spadkobiercy zmarłego króla w linii prostej, od połowy XIV w. wyłącznie synowie, a w razie ich braku ziemie wracały do korony. Córki otrzymywały apanaże w formie pieniężnej. Aby apanażyści nie usamodzielnili się i nie zagrozili jedności terytorium państwa, król zastrzegał sobie na ziemiach apanażowych szereg praw. Wskutek braku sukcesorów większość ziem apanażowych wróciła z czasem do korony; Zwiększanie domeny. Za rządów Ludwika VI i VII (do 1180 r.) nastąpiło uporządkowanie domeny królewskiej. Przyłączono do niej posiadłości wielu wasali, tak że domena królewska rozpościerała się i na południu Francji. Filip II (1180-1223) powiększył domenę królewską aż czterokrotnie (był to rezultat zwycięstwa nad Janem bez Ziemi). Władca ten powiększał także domenę królewską poprzez włączanie do niej lenn wakujących, przy czym pojęcie lenna wakującego było systematycznie rozszerzane, często z naruszeniem praw krewnych bocznych;
Powiększanie domeny królewskiej
Wzrost autorytetu króla francuskiego w stosunkach międzynarodowych. Od momentu powstania Rzeszy Niemieckiej we Francji nie respektowano doktryny o cesarzu jako władcy świata i zwierzchniku królów. Wręcz przeciwnie — pojawiło się przeświadczenie o równorzędności cesarstwa i królestwa francuskiego, które stało się częścią francuskiej tradycji politycznej (rex Francorum est imperator in regno suo)\
Wzrost autorytetu króla francuskiego na arenie międzynarodowej
W stosunku do władców senioralnych uzyskał król stanowisko suwerena. Z uprawnień króla
Król suwerenem wobec władców senioralnych
318
Państwo feudalne
jako najwyższego suwerena wykształceni prawnicy, tzw. legiści wydedukowali teorie, które uzasadniały prawo urzędników królewskich do ingerencji w obszary należące do wasali korony. Król rygorystycznie egzekwował obowiązki lenne a ich naruszenie było podstawą wielu konfiskat. Z duchowieństwem król zawierał umowy, tzw. pariages, na mocy których uzyskiwał współwładzę na terytorium biskupa. Na tej podstawie ustanowił tam swoją administrację, co było wstępem do późniejszej inkorporacji. Taki sposób wejścia do współrządów król stosował i do innych, świeckich lenników; Zapobieganie anarchii i wojnom prywatnym
Wzrost autorytetu króla wewnątrz państwa. Król był strażnikiem pokoju, w związku z tym miał prawo przeciwdziałania wojnom prywatnym (wróżdom). Dla zwalczania wróżdy posługiwał się takimi środkami jak: czterdziestodniówka królewska, czyli zakaz atakowania w ciągu 40 dni od chwili rozpoczęcia kroków nieprzyjacielskich i zabezpieczenie królewskie — zobowiązanie się stron przed urzędnikiem królewskim, że nie będą stosowały siły. Zobowiązanie taki początkowo miało charakter dobrowolny, z czasem urzędnik królewski mógł narzucić stronom swoje stanowisko z urzędu;
Rozszerzanie władzy ustawodawczej
Rozszerzanie władzy ustawodawczej króla. Pierwotnie władca senioralny posiadał na swoim terenie wyłączność w dziedzinie ustawodawstwa. Ustawy króla na terenach innych władców mogły obowiązywać jedynie za zgodą seniora. Jeszcze w I połowie XIII w. ustaliła się zasada, że jeśli ustawę królewską podpisze pewna liczba feudałów, to obowiązuje ona na terenach podległych
Francja od X w . do 1789 roku
319
wszystkim władcom senioralnym, nawet tych, którzy jej nie podpisali. Ustawodawstwo królewskie wkraczając na teren władców przyczyniło się do unifikacji prawa; Rozszerzenie sądownictwa królewskiego na podstawie przyjętej zasady, że wszelkie sądownictwo wywodzi się od króla a sądownictwo władców senioralnych ma swoje źródło w nadaniu króla. Tym sposobem rozszerzono zakres spraw naruszających interes króla, tzw. sprawy królewskie (cas royaux), które sądzić mogły wyłącznie sądy królewskie. Do spraw królewskich zaliczano też naruszenie pokoju wewnętrznego, a w XVI w. wszelkie cięższe przestępstwa. Wzrost kompetencji sądów królewskich prowadził do ograniczenia sądownictwa senioralnego; Ograniczeniom poddano także sądownictwo kościelne; Skoro sądownictwo wywodziło się od króla, to stało się możliwe tzw. wyprzedzanie, które polegało na przejęciu sprawy przez urzędników królewskich zanim jeszcze zaczął ją sądzić sąd senioralny. Coraz częściej realizowano prawo wyprzedzania w formie absolutnej, co oznaczało, że jeśli sprawę przejął sąd królewski, to władca senioralny nie mógł domagać się przekazania jej sądowi seniora. Król sprawował też funkcję najwyższego sędziego, co oznaczało, że do sądu króla mogła być skierowana sprawa, której rozstrzygnięcia właściwy dla niej sąd odmówił lub w której odwoływano się od wyroku — przez naganę a później apelację. Możliwość bezpośredniego odwołania się do króla od końca XIII w. została ograniczona przez
Rozszerzanie sądownictwa królewskiego
Sprawy królewskie
Ograniczanie sądownictwa kościelnego
Wyprzedzanie
Król najwyższym sędzią
wprowadzenie instancyjności w sądach królewskich. W pierwszej kolejności odwołania rozpatrywał urzędnik królewski (balliw). 1.1.2. Dwór królewski
Urzędnicy dworscy
Wielki seneszałk
Konetabl Kanclerz
Organy centralne
Ośrodkiem zarządu państwa był dwór królewski (curia regis). Bezpośrednio zarządem zajmowali się urzędnicy dworscy, rekrutujący się ze średniej szlachty i mieszczaństwa, mianowani dożywotnio. Coraz częściej król otaczał się duchownymi. Naczelne miejsce wśród urzędników dworskich zajmował wielki seneszałk, który sprawował zwierzchnią władzę nad urzędnikami lokalnymi, dowodził wojskiem królewskim i zastępował króla w sądzie królewskim. W ostatnim dziesięcioleciu XII w. urząd ten został zniesiony. Kompetencje wojskowe wielkiego seneszałka przejął konetabl a pozostałe kanclerz, szef kancelarii złożonej z notariuszy królewskich. O d XIV w. funkcję kanclerza król powierzał niższym duchownym lub jednemu z legistów. Kanclerz przewodniczył radzie królewskiej oraz reprezentował króla w Parlamencie. Od XV w. kanclerza mianował król. Przy nominacjach król coraz większą wagę przywiązywał do fachowości kandydata.
Rada nadworna
Wszyscy urzędnicy nadworni tworzyli radę królewską, kurię, pierwotnie o niesprecyzowanych kompetencjach. W miarę rozrastania się terytorium państwa rozrastały się też dziedziny, w których kompetentna była rada. Doszło wówczas do wykształcenia się z kurii:
Rada Królewska
- rady królewskiej ściślejszej, zwanej Radą Królewską (Tajną lub Prywatną), która zajmowała się sprawami politycznymi i administracyjnymi.
321
Francja od Xw. do 1789 roku
Poza kierowaniem wszystkimi sprawami państwa w XIV w. Rada Królewska zaczęła rościć pretensje do sądownictwa, co spotkało się ze sprzeciwem Parlamentu. W 1496 r. z Rady Królewskiej wyodrębniła się oddzielna sekcja do spraw sądowych, zwana Wielką Radą — składającą się z mianowanych radców (siedziba Rady znajdowała się w Paryżu);
Wielka Rada
- Parlamentu, działającego w charakterze sądu;
Parlament
- Izby Obrachunkowej właściwej dla spraw skarbowych, do zadań której należała kontrola dokumentów skarbowo-finansowych przesyłanych przez urzędników prowincjonalnych, kontrola administrowania dobrami królewskimi a także sądownictwo w sprawach skarbowych;
Izba Obrachunkowa
- właściwego dworu. Na początku XIV w. powstała we Francji reprezentacja stanowa, zwana do 1484 r. Trzema Stanami, a następnie Stanami Generalnymi. Od czasu rządów Filipa Augusta w zawiłych sprawach polityki król zwykł radzić się zgromadzeń (curia generalis), złożonych z biskupów, baronów i bogatego mieszczaństwa. Trzonem takiego zgromadzenia była rada królewska, którą król rozszerzał o osoby postronne. Takie zgromadzenie było instytucją, z której wyłoniły się Stany Generalne. Po raz pierwszy Stany zwołał Filip IV Piękny w 1302 r. Następnie zwoływane były w 1308 i 1314 r. Do 1484 r. do Stanów powoływani byli spośród szlachty tylko bezpośredni wasale króla, których zapraszano imiennie. W ten sposób powoływani też byli przedstawiciele duchowieństwa. Stan trzeci reprezentowali przedstawiciele miast uprzywilejowanych.
Właściwy dwór
Stany Generalne
322
Kompetencje Stanów Generalnych
Państwo feudalne
Czas i miejsce obrad zależały od woli króla. Od początku istnienia tego organu dostrzec można wielką nieregularność w zwoływaniu Stanów. W połowie XIV w. zbierały się z reguły raz w roku. Każdy stan obradował oddzielnie. Wszystkie stany zbierały się na otwarciu i zamknięciu sesji. W ramach stanu decydowano większością głosów. Kompetencje Stanów nie były ściśle określone, •
i
Zajmowały Się:
- uchwalaniem podatków, jednak kiedy uchwalano podatki na czas nieokreślony (w 1369 r. podatek od soli) i stałe (1435, 1439), osłabiło to pozycję Stanów; - przedstawianiem królowi zażaleń, w których zawarte były postulaty wydania pewnych zarządzeń. Przyjęcie postulatów zależało od woli króla. Stany nie posiadały inicjatywy ustawodawczej, co było jednym z powodów przewagi króla nad Stanami; - niekiedy król wydawał ordonanse z udziałem Stanów. W 1357 r. Stany Generalne próbowały ustalić zasady swego funkcjonowania, narzucając królowi tzw. wielki ordonans. Zgodnie z jego postanowieniami Stany miały zbierać się okresowo i miały posiadać uprawnienia wysyłania swych delegatów do Rady Królewskiej. Próba reformy, jaką podjęły Stany, nie powiodła się. Zgromadzenie
Notabh
Z przedstawicieli trzech stanów, imiennie powoływanych przez króla, złożone było Zgromadzenie Notabli. Kompetencje Zgromadzenia były podobne do kompetencji Stanów Generalnych z wyłączeniem
Francja od X w. do 1789 roku
323
podatków, które zastrzeżone były wyłącznie dla Stanów. 1.1.3.
Organy lokalne
N a podległym sobie obszarze król wyznaczał urzędników zwanych prewotami, którzy zarządzali okręgami prewotalnymi. Na południu Francji prewoci zwani byli baj ułam i. Urzędnicy ci byli kompetentni w sprawach administracji, skarbowych, sądowych i wojskowych. Ogłaszali akty królewskie w terenie, pobierali dochody z dóbr królewskich, zarządzali ziemiami włączonymi do korony, dowodzili oddziałami wojskowymi swego okręgu. Do XIII w. byli dzierżawcami urzędu, odprowadzali więc królowi tylko część dochodów jako czynsz, następnie pobierali wynagrodzenie ze skarbu królewskiego. Prewoci dorywczo kontrolowani byli przez urzędników nadwornych (baillis). Z instytucji kontrolerów w końcu XII w. wykształciły się dalsze okręgi administracji państwowej (balliwie), dla zarządzania w imieniu króla domeną monarszą. Nowi urzędnicy, stali, zwali się balliwami, na południu seneszałkami. Balliwów mianował król z reguły spośród średniej i drobnej szlachty, często z osób o wykształceniu prawniczym. Król też mógł urzędników tych odwołać. Formalnie balliwowie traktowani byli jako członkowie rady królewskiej. W stosunku do okręgu, który im podlegał oraz do zamieszkałej tam ludności musieli zachowywać niezależność (m.in. balliwom nie było wolno nabywać nieruchomości na terenie balliwii). Niezależność balliwów od wszelkich wpływów lokalnych i podległość bezpośrednio królowi miała uczynić z nich narzędzie niezależnej polityki króla. Urzędnicy ci w dużym stopniu przyczynili się do wzmocnienia władzy królewskiej.
Prewoci —
ba ulowie
i
Balliwowie —
seneszałkowie
Państwo feudalne
324
Gubernatorzy
Stany prowincjonalne
Zakres kompetencji balliwów był taki sam jak prewotów a ponadto sprawowali także nadzór nad prewotami (przyjmowali dochody zebrane przez prewotów, sprawdzali rachunkowość, w dziedzinie sądownictwa byli instancją odwoławczą od sądu prewota). W XIV w. kompetencje zarówno prewotów, jak i balliwów uległy ograniczeniu i od tej pory sprowadzały się w głównej mierze do sądownictwa. Balliwie jako okręgi sądowe i wyborcze utrzymały się do 1790 r. Od końca XIV w. w prowincjach przygranicznych król zaczął ustanawiać nowych urzędników — gubernatorów — o kompetencjach wojskowych. Odpowiednikiem Stanów Generalnych na szczeblu lokalnym były stany prowincjonalne, które wywodziły się z zebrań stanowych zwoływanych w niektórych ziemiach przez władców senioralnych, bądź przez króla. Złożone były z przedstawicieli stanów, podobnie jak Stany Generalne i w podobny sposób obradowały. Zwoływał je król, głównie w sprawach podatkowych, toteż kiedy wprowadzone zostały podatki stałe, król zaczął dążyć do zniesienia stanów p rowincj onalnych. 1.1.4.
Sądy senioralne
Sądownictwo
Sądownictwo było dziedziną bardzo rozbudowaną. Obok sądów senioralnych pojawiło się sądownictwo królewskie, które ulegało rozbudowie w miarę jak król rozszerzał swoje kompetencje sądowe. Także wraz z rozbudową aparatu administracyjnego pojawiły się sądy specjalne. Pozostałością stosunków lennych były sądy senioralne.
Francja od X w. do 1789 roku
325
Sąd seniora właściwy był: - w sprawach wypływających ze stosunków lennych; - jako sąd powszechny nad mieszkańcami terytorium, na którym senior wykonywał uprawnienia z tytułu immunitetu. Królowie francuscy dążąc do wzmocnienia swej władzy zdołali odebrać wasalom korony część sądownictwa powszechnego, głównie sądownictwo wyższe, w sprawach „gardłowych". W rezultacie władcom terytorialnym pozostało sądownictwo niższe (sprawy cywilne i karne poza sprawami zagrożonymi karą śmierci, cielesnymi i sprawami cywilnymi, w których środkiem dowodowym był pojedynek sądowy). Ograniczeniem działalności sądów senioralnych było dopuszczenie odwołania od wyroku do sądu królewskiego. W podobny sposób ograniczono sądownictwo miejskie, sprawowane przez organy miejskie w sprawach dotyczących mieszczan. W związku z tym w końcu XV w. zarówno sądownictwo senioralne, jak i miejskie zostały podporządkowane sądownictwu królewskiemu. Sądy królewskie (powszechne) rozrosły się i wykształciły się instancje:
Sądy miejskie
Sądy królewskie powszechne
- sąd prewota, któremu podlegały osoby zamieszkujące w okręgu prewotalnym, z wyjątkiem mieszczan i osób podlegających sądowi nadwornemu króla. W I instancji sąd prewota sądził drobne sprawy cywilne i karne o mniejsze przestępstwa. W II instancji rozpatrywał odwołania od sądów senioralnych;
Sąd prewota
- sąd balliwa w I instancji rozstrzygał w sprawach dotyczących króla (cas royaux), w II — gdy pre-
Sąd balliwa
326
Namiestnik
Państwo feudalne
wot odmówił rozstrzygnięcia sprawy, a także odwołania od wyroków sądów prewotalnych i senioralnych. W XV w. sądownictwo balliwialne przeszło w ręce mianowanego przez króla namiestnika. Dla każdej balliwii ustanowiono dwóch namiestników, z których jeden rozstrzygał sprawy cywilne a drugi karne;
Parlament w Paryżu
Parlament jako sąd najwyższej instancji wyodrębnił się w XIIIw. z kurii królewskiej. Początkowo w skład Parlamentu wchodzili członkowie kurii i nie był to skład stały. Z upływem czasu te same osoby, często znawcy prawa, zasiadały w Parlamencie w sposób ciągły. Od XIIIw. Parlament rezydował w Paryżu i sądził w ramach stałych sesji. W pierwszych dziesięcioleciach XIV w. ustaliła się ostatecznie organizacja Parlamentu, która przetrwała aż do rewolucji. Parlament składał się z czterech izb:
Izba Wielka
Izba Wielka (Rozpraw), która sądziła sprawy cywilne i karne jako instancja odwoławcza od wyroków sądów balliwialnych i sądu prewota Paryża. W I instancji i jednocześnie ostatniej sądziła w sprawach o obrazę majestatu, dóbr królewskich, apanaży, sprawy przeciwko członkom Parlamentu i przeciwko parom Francji. Od wyroków tych nie było odwołania;
Izba Wieżyczki
Izba Wieżyczki (nazwa jej pochodzi od miejsca-wieży w gmachu sądu), pierwotnie była komisją pomocniczą Izby Wielkiej do rozpatrywania spraw karnych zagrożonych karą śmierci. W XV w. przekształciła się w stałą komisję a na początku XVI w. usamodzielniła się i odtąd miała prawo wyrokowania jako instancja odwoławcza;
Izba Dochodzeń
Izba Dochodzeń początkowo opracowywała pro-
Francja od X w. do 1789 roku
327
jekty wyroków na podstawie materiałów z dochodzeń w sprawach, w których wyrokować miała Izba Wielka. Od początku XVI w. uzyskała prawo samodzielnego wyrokowania. Ze względu na dużą liczbę spraw w Izbie Dochodzeń, funkcjonowały w niej aż trzy wewnętrzne izby; - Izba Skarg powstała z komisji, która przejmowała skargi kierowane do króla i decydowała, jaka władza ma skargę rozstrzygnąć. Z czasem sama wydawała orzeczenia, z tym że od wyroku Izby Skarg można było odwoływać się do Izby Wielkiej. Izba Skarg uzyskała także prawo wyrokowania w sprawach osób, które korzystały z przywileju, że sprawy ich będą rozstrzygane w I instancji przez Parlament. Na wzór Parlamentu w Paryżu od XV w. powstały parlamenty prowincjonalne (np. w Burgundii, Prowansji, Normandii). Oprócz kompetencji sądowych Parlament miał pewne uprawnienia w innych dziedzinach:
Izba Skarg
Parlamenty prowincjonalne Inne kompetencje Parlamentu
- sprawował nadzór nad urzędnikami na prowincji; - w dziedzinie ustawodawczej — badał czy akty prawne wydane przez króla są zgodne z obowiązującymi prawami i wpisywał je do rejestrów a następnie kierował do wykonania. Z uprawnienia tego wytworzyło się prawo kontroli ordonansów królewskich przez Parlament i prawo odmowy wpisania ich do rejestru — tzw. prawo remonstracji. Król mógł przejść ponad sprzeciwem Parlamentu poprzez: - pisemny nakaz rejestracji; - osobiste przybycie do Parlamentu i nakazanie rejestracji ordonansu — lit de justice (z chwilą przy-
Rejestracja aktów prawnych króla — prawo remonstracji
328
Państwo feudalne
bycia króla do Parlamentu stawał się on częścią kurii królewskiej, w której decyzje podejmował król); - Parlament miał prawo wydawania rozporządzeń, które uzupełniały obowiązujące ustawodawstwo — arrets de reglement. Podobne uprawnienia w zakresie ustawodawstwa miały także parlamenty prowincjonalne. Parlament paryski uzyskał ogromny autorytet, cieszył się opinią nieprzekupności i wysokiej fachowości (ze składu Parlamentu wyeliminowano osoby nie znające prawa). Organ ten był czymś więcej niż sądem. Stał się symbolem jedności Francji, bowiem do Parlamentu zaczęto odwoływać się z prowincji. W połowie XIV w. ustalił się stały skład Parlamentu: 78 radców (44 duchownych i 34 świeckich), których mianował król dożywotnio z zachowaniem możliwości odwołania. Na przełomie XIV i XV w. Parlament uzyskał prawo uzupełnienia swego składu samodzielnie przez kooptację, po czym w XV w. powrócono do nominacji, której dokonywał król mianując jednego z trzech kandydatów przedstawionych przez Parlament. Pojawiła się także możliwość kupna stanowiska radcy, bowiem ustępujący radca mógł wskazać swego następcę, za co pobierał opłatę. Parlament funkcjonował na sesjach, które odbywały się pierwotnie kilka razy w roku, od początku XIV w. przez większą część roku. Sądy specjalne
Każdy organ administracji posiadał także kompetencje sądownicze (nie było oddzielonego sądownictwa od administracji). Stąd wyróżnić należy sądy specjalne. Sądy specjalne dzieliły się na:
Francja od X w. do 1789 roku
- niższe, zwane Sądami Marmurowego Stołu i były ^^
329
Niższe — Sądy Marmurowego
- sąd konetabla, właściwy w sprawach osób wojskowych; - sąd admiralski — rozpatrywał sprawy związane z handlem morskim i żeglugą; - sąd referendarzy d/s wód i lasów, właściwy w sprawach wodnych i leśnych; - wyższe:
Wyższe
- Izba Obrachunkowa — sądziła urzędników i poborców podatkowych za niedopełnienie obowiązków;
Izba Obrachunkowa
- Izba Skarbu — sprawowała sądownictwo w sprawach związanych z administracją domen królewskich;
Izba Skarbu
- Izba Podatków — sądziła sprawy podatkowe;
Izba Podatków
- Izba Mennicza — sprawy monetarne.
Izba Mennicza
Przy sądach królewskich działali tzw. ludzie królewscy: prokuratorzy i adwokaci, którzy byli pełnomocnikami króla przed sądami z obowiązkiem obrony interesów królewskich.
T z w . ludzie królewscy
Prokuratorzy: generalni (przy sądach wyższych) i królewscy (przy sądach niższych) wszczynali ściganie, przygotowywali na piśmie wnioski procesowe i nadzorowali wymiar sprawiedliwości.
Prokuratorzy
Adwokaci: generalni i królewscy (w przeciwieństwie do prokuratorów królewskich, którzy mogli działać tylko w sprawach związanych z obroną interesów króla, adwokaci królewscy mogli przyjmować także sprawy osób prywatnych) przemawiali przed sądem i uzasadniali wnioski. Adwokatów przy jed-
Adwokaci
330
Państwo feudalne
nym sądzie mogło być więcej niż jeden (prokurator był tylko jeden). 1.1.5.
Świadczenia pieniężne
Podatki
Skarbowość
Od początku XIIIw. dochody należne skarbowi z domeny królewskiej zamieniano na świadczenia pieniężne. Dochody te uzupełniały świadczenia z miast, dochody z wakujących biskupstw, z odnowienia stosunku lennego (relief). Osobistą służbę lenną zamieniono na opłaty. Pokaźne wpływy pochodziły z grzywien sądowych. Wszystkie te dochody powiększały prezenty i pożyczki od poddanych. Dochody ściągali i jednocześnie administrowali nimi prewot i balliwowie. W XIV w. dużą część dochodów czerpano z podatków: - aide royale — był to podatek konsumpcyjny od napojów, w 1435 r. ustanowiony został jako podatek stały; - taille royale — podatek stały uchwalony w 1439 r. z przeznaczeniem na utrzymanie armii. Płacony był od dymów. W związku z tym spisano wszystkie gospodarstwa w królestwie. Podatek ten płaciły stany niższe. Szlachta i duchowieństwo były od niego zwolnione; - gabelle — podatek od soli wprowadzony w XIV wieku, egzekwowano go poprzez wprowadzenie przymusu kupna oznaczonej ilości soli rocznie.
Podatki zwyczajne i nadzwyczajne
Administracja skarbowa była oddzielna dla dochodów z domen królewskich i opłat wprowadzonych w czasach dawniejszych (tzw. podatki zwyczajne) i dla podatków nowych (tzw. nadzwyczajnych).
Francja od X w. do 1789 roku
We Francji funkcjonował system podatkowy repartycyjny. Król określał globalną kwotę — taille. W celu poboru podatków kraj podzielony był na okręgi, tzw. generalności. W granicach generalności kwotę podatkową dzielono między miasta i wsie a następnie na podatników. Był to system uciążliwy, zwłaszcza że globalna suma podatków wobec wzrostu potrzeb państwa wykazywała tendencję wzrostową. Francuski system podatkowy w XV w. przyjęły inne kraje europejskie. Kontrolę nad dochodami na terenie całego kraju sprawowała Izba Obrachunkowa. Uprawnienia jej uległy ograniczeniu kiedy powstały: Izba Podatków, Skarbu i Mennicza. 1.1.6.
331
System podatkowy repartycyjny
Generalność
Wojskowość
Podstawą armii byli pierwotnie lennicy. Od XII w. obowiązek służby wojskowej lenników ograniczony został w czasie (do 40 dni) i co do obszaru. Za służbę ponad obowiązek lenny należało się wynagrodzenie. Od Xniw. lennicy dążyli do uwolnienia się od osobistej służby wojskowej, najczęściej w zamian za opłatę. Była to pierwsza oznaka upadku wojsk lennych. Miejsce rycerzy zajęły wojska najemne. W wojnie obronnej król mógł zwoływać pospolite ruszenie. Od 1445 r. król zaczął tworzyć stałe oddziały regularnej jazdy, tzw. kompanie ordonansowe, z których każda liczyła 600 osób. Dowodził nią kapitan. W 1448 r. powołano piechotę, tzw. wolnych strzelców, rekrutujących się spośród chłopów. Od 1451 r. z każdych 50 zagród należało wystawić 1 strzelca. Oddziały piechoty tworzono tylko na czas wojny.
Wojska lenne
Wojska najemne Pospolite ruszenie
Kompanie ordonansowe T z w . wolni strzelcy
332
Państwo feudalne
1.2.
Rywalizacja władzy duchownej ze świecką — zwycięstwo króla Francji
Stosunki między państwem a Kościołem
W początkach istnienia państwa francuskiego duchowieństwo uzależnione było od władzy świeckiej. Królowie starali się nie być despotyczni wobec Kościoła, stąd być może nie dochodziło do ostrych konfliktów. Władcy sprawowali opiekę nad instytucjami kościelnymi, ograniczając tym samym władzę seniorów duchownych. Król francuski zachował wpływ na obsadę około 20 biskupstw. Z opieki tej wywodziło się regale królewskie uprawniające króla do pobierania opłaty od wakujących biskupstw (do czasu ich obsadzenia). Spór o inwestyturę, jaki toczył się między Papiestwem i cesarzem Niemiec, nie wywoływał we Francji większych konfliktów, z tym że od tej pory Kościół starał się uwolnić od kurateli królewskiej. Król uznał i godził się na kanoniczny wybór biskupów. Kiedy w końcu XIIIw. papieżem został zwolennik silnej władzy papieskiej w Kościele, Bonifacy VIII, doszło do starcia z ówczesnym królem Filipem IV Pięknym. Król potrzebował pieniędzy, wobec tego zakazał wywożenia danin dla papieża. Niebawem spór przekształcił się w konflikt, którego przedmiotem stała się władza świecka papieża nad królem. W bulli Unam Sanctam Bonifacy VIII zawarł stwierdzenie o wyższości władzy duchownej nad świecką. Papież zamierzał pozbawić Filipa władzy i liczył przy tym na poparcie duchowieństwa francuskiego. Jednak autorytet korony był na tyle utrwalony, że stan duchowny zachował lojalność wobec monarchy. Na zwołanym w 1302 r. wielkim zgromadzeniu reprezentantów stanów francuskich Filip wystąpił z hasłem „suwerennej wolności królestwa" i znalazł dla hasła tego poparcie ze strony społeczeństwa. Za na-
Francja od X w. do 1789 roku
stępcy Bonifacego,. Klemensa V, kuria papieska znalazła się w orbicie wpływów francuskich. Skandalem dla Filipa IV okazała się likwidacja zakonu templariuszy, przeprowadzona ze względów fiskalnych. W 1312 r. papież Klemens V wyraził zgodę na kasatę zakonu. Mimo że oficjalnie zarzucano członkom zakonu wiele ciężkich przestępstw, dla współczesnych oczywistym pozostał motyw finansowy decyzji króla. W XV w. pojawiły się we Francji tendencje do uniezależnienia Kościoła francuskiego: W 1438 r. na zjeździe biskupów francuskich w Bourges uchwalono tzw. Sankcję Pragmatyczną, w której sformułowano wolności „gallikańskie" Kościoła francuskiego, rozluźniając tym samym związek z Rzymem. Państwo uzyskało kontrolę nad:
333
Wolności „gallikańskie" Kościoła francuskiego
- obsadzaniem stanowisk duchownych, (jakkolwiek zastrzeżono, że wyboru biskupów i opatów dokonują kapituły i konwenty, to król miał prawo polecania kandydatów); - sądownictwem kościelnym — dopuszczono odwołania od sądów duchownych do Parlamentu (1476 r.); - wykluczono wszelki wpływ papieża na króla, jego urzędników i poddanych.
2.
Francja od XVI w. do 1789 roku
Proces tworzenia państwa scentralizowanego, trwający od XV w., doprowadził do ukształtowania monarchii absolutnej, która w XVIIw. przybrała postać nieomal wzorcową, klasyczną. Monarchia ta realizowała politykę ekspansji na zewnątrz, przede wszystkim w stronę Włoch. W wyniku wojen wło-
Monarchia absolutna
334
Walka monarchy z opozycją hugenotów
Edykt nantejski
Państwo feudalne
skich (1492-1559) Francja zyskała niewiele: biskupstwo Toul, Metz, Verdun, nadto Calais i skrawki Sabaudii. Klęski odnoszone w wojnach z Habsburgami wywołały w połowie XVI w. krytyczny stosunek do rządów absolutnych, zwłaszcza ze strony zwolenników kalwinizmu, którzy rekrutowali się z mieszczaństwa, a nierzadko i ze szlachty. Kalwinizm początkowo był tolerowany przez władze państwowe, kiedy jednak przeszedł z pozycji umiarkowanych na radykalne, władze zmieniły swój stosunek. Dla tępienia herezji w Parlamencie paryskim powstała tzw. Izba Gorejąca. Od 1551 r. rozpoczęły się represje wobec zwolenników kalwinizmu — hugenotów. W latach 1562-1598 trwały wojny religijne między katolikami i kalwinami, zakończone objęciem władzy w 1589 r. przez Henryka IV i ustaleniem wolności wyznania w 1598 r. W czasie wojen religijnych ujawniły się dążenia separatystyczne prowincji, które przycichły dopiero pod wpływem groźby wystąpień społecznych. Wszelkie tendencje separatystyczne zdecydowanie zwalczał kardynał Armand Richelieu, kierujący polityką Francji w latach 1624-1642. Stworzył on mocne podstawy dla francuskiego absolutyzmu. Mając na względzie nadrzędny cel — suwerenność państwa i wzmocnienie jego pozycji w stosunkach międzynarodowych, eliminował wszelkie przejawy ambicji politycznych warstw uprzywilejowanych. Dla realizacji tego celu rozciągnął też kontrolę władzy państwowej nad przywilejami duchowieństwa i szlachty a nawet nad poczynaniami gospodarczymi i politycznymi burżuazji. Następcą i kontynuatorem polityki Richelieu był kardynał Juliusz Mazarini (do 1661 r.). W tym czasie
Francja od X w. do 1789 roku
w latach 1648-49 kolejną reakcją przeciwko absolutyzmowi była tzw. Fronda, ruch kierowany przez Parlament paryski, do którego przyłączyły się następnie Izba Obrachunkowa, Podatków i Wielka Rada. Fronda była w gruncie rzeczy nieudaną próbą przejęcia władzy politycznej przez arystokrację. Już w 1653 r. doszło do likwidacji ruchu. Największy rozkwit monarchii absolutnej nastąpił za rządów Ludwika XIV. Już jednak od początku II połowy XVI w., za rządów Ludwika XV, rozpoczął się kryzys monarchii. W wojnie z Anglią Francja utraciła swoje kolonie w Ameryce Pn. (Kanadę i Luizjanę). Zakończenie wojny o sukcesję hiszpańską (do 1713/14 r.) kończyło jednocześnie okres hegemonii Francji na Zachodzie. Kryzys wewnętrzny państwa zaczął objawiać się ze szczególną ostrością i nie zdołały mu przeciwdziałać próby reform, które usiłował przeprowadzić generalny kontroler finansów Torgot a następnie J. Necker. Turgot próbował reformować gospodarkę francuską w duchu fizjokratyzmu. Niepowodzenia stały się powodem zwołania Stanów Generalnych. Zebranie się Stanów 5 maja 1789 r. było początkiem końca monarchii absolutnej.
2.1.
Ustrój polityczny
W połowie XVI w. przeciwko monarchii absolutnej wystąpili przedstawiciele obozu protestanckiego. Ich celem była obrona przywilejów feudalnych. Absolutnej władzy króla przeciwstawiali teorię, w myśl której władza królewska ma charakter umowny, podczas gdy w rzeczywistości władza należy do narodu. Wychodząc z takich założeń wywiedli prawo do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa gdyby tylko dopuścił się nadużycia władzy. Skrajny kierunek kry-
335
Tzw. Fronda
Kryzys monarchii
absolutne
J
336
idea suwerenności
panstwa
Państwo feudalne
tyków, tzw. monarchomachowie, dopuszczał nawet możliwość usunięcia a także zabójstwa króla. Przeciwieństwem powyższych teorii była idea suwerenności państwa, którą rozwinął przedstawiciel stanu trzeciego J. Bodin w pracy „De republica libri sex" (1576 r.). Bodin za najlepszą formę rządu uznał monarchię absolutną, w której król stoi ponad prawem, władza jego wywodzi się od Boga, a jedynym ograniczeniem władzy królewskiej jest prawo boskie. Teoria J. Bodin odzwierciedlała ówczesne postawy mieszczaństwa, które z myślą o własnych interesach popierało monarchię absolutną (w przeciwieństwie do feudałów, którzy absolutyzmowi byli przeciwni). Postawy te w połowie XVIIIw. uległy jednak zmianie. Monarchii absolutnej przeciwstawiła się wówczas szczególnie burżuazja i grupy średniej szlachty. Przedstawiciele tych grup wywodzili konieczność wprowadzenia nowego układu sił politycznych w państwie. Reakcją na monarchię absolutną była w szczególności teoria o podziale władz, której twórcą był K. Montesquieu (1689 - 1755) oraz teoria umowy społecznej i suwerenności narodu w wydaniu J. J. Rousseau (1712-1778). Radykalni przedstawiciele francuskiego Oświecenia: Mably i Morelly posunęli się jeszcze dalej — zaatakowali własność prywatną. 2.1.1.
Prawa zasadnicze
Król
Władza królewska systematycznie wzrastała i objęła w końcu wszystkie dziedziny życia państwowego. Ograniczeniami władzy królewskiej były tylko tzw. prawa zasadnicze: - zasada dziedziczności tronu w linii męskiej wg primogenitury;
Francja od X w. do 1789 roku
337
- zasada niepozbywalności domeny królewskiej; - zasada niezawisłości władzy królewskiej od władzy duchownej; - swobody gallikańskie Kościoła francuskiego; - zasada nienaruszalności własności prywatnej (ta weszła do katalogu praw zasadniczych dopiero w XVIII w.); - zasada, że bez zgody Stanów nie mogą być nakładane podatki (1788 r.). Praw zasadniczych nie było królowi wolno zmieniać żadnym aktem, mogły być zmienione jedynie przez Stany Generalne. Nie były jednak ustalone sankcje za naruszenie tych praw, wobec tego nie krępowały one króla. Stany Generalne nie były zaś zwoływane, uważano zatem, że strażnikiem praw zasadniczych jest Parlament. 2.1.2.
Organy centralne
W XVI w. ustaliły się zasady wyboru delegatów do Stanów Generalnych. Okręgiem wyborczym była balliwia, w której wybierano jednego lub kilku delegatów z każdego stanu. Wybory odbywały się w ramach poszczególnych stanów. Wybory do stanu pierwszego i drugiego odbywały się bezpośrednio, do stanu trzeciego — pośrednio. Spośród duchownych prawo wyborcze mieli posiadacze beneficjów, kapituły i klasztory. Spośród szlachty — posiadacze lenna, którzy ukończyli 25 lat. Prawa wyborcze w stanie trzecim uzależnione były także od kryterium majątkowego. Każdy delegat otrzymywał od wyborców instrukcję. Stany zbierały się na zarządzenie króla. Każdy stan obradował i decydował oddzielnie. W stanach głosowano według balliwii, z których każda
stany Generalne
Zasady prawa
w borcze
y
s°
338
Państwo feudalne
miała jeden głos. Uchwały zapadały większością głosow. Kompetencje Stanów nie były określone precyzyjnie — przede wszystkim Stany rościły sobie prawo do uchwalania podatków. Stany pozbawione były przy tym nadal bardzo ważnej kompetencji — inicjatywy ustawodawczej. Zgromadzenie Notablów
W sytuacji gdy w XVII w. (od 1614 r.) Stany Generalne nie były zwoływane, ich namiastką było Zgromadzenie Notablów. Ze względu na imienne zaproszenia skład Zgromadzenia był płynny: od 60 do 150 notabli. Zgromadzenie zwoływał król w okresach, kiedy nie były zwoływane Stany Generalne, w sytuacjach politycznie trudnych. W takiej też sytuacji zwołał je Ludwik XVI w 1787r. z zamiarem, by Zgromadzenie uchwaliło potrzebne państwu podatki. Zgromadzenie uznało się jednak w sprawach podatkowych za niekompetentne. Ostatni raz Zgromadzenie zwołane zostało w 1788 r. dla rozstrzygnięcia zagadnienia liczebnego składu stanu trzeciego w mających się zebrać Stanach Generalnych.
Rada Królewska
Sekcje Rady Królewskiej Rada Stanu
Rozbudowana została Rada Królewska. W skład Rady Królewskiej wchodziło 3 0 - 120 radców z racji urodzenia, godności, urzędu, przywileju i nominacji. W XVIII w. na posiedzenia Rady zapraszano sekretarzy stanu, stojących na czele resortów. Rada zajmowała się wieloma sprawami, stąd już w XVII w. podzielona została na cztery sekcje (rady). Były to: Rada Stanu (Rada Wysoka, Tajna), która była najważniejszą wśród sekcji. Przewodniczył jej król. Zajmowała się polityką zagraniczną oraz najważniej-
Francja od X w. do 1789 roku
szymi sprawami wewnątrzpaństwowymi. W skład Rady Stanu wchodziło zaledwie kilka osób, przede wszystkim sekretarze stanu, generalny kontroler finansów i kanclerz. Wchodzący w skład Rady Stanu nosili tytuł ministra stanu; Rada Depesz właściwa w sprawach administracji państwowej. Działała także w charakterze sądu w sprawach z zakresu administracji; Rada Finansów zajmowała się ustaleniem podatków i ich rozdziałem na okręgi podatkowe. Wszystkie trzy Rady wydawały postanowienia, które były częścią ustawodawstwa francuskiego. Często król wydawał rozporządzenia w Radzie, omijając tym sposobem obowiązek przedstawienia ich Parlamentowi celem rejestracji. Rada Prywatna (Rada do Spraw Procesowych) o kompetencjach sądowych. Działała pod przewodnictwem kanclerza jako:
339
Rada Depesz
Rada Finansów
Rada Prywatna
- sąd kasacyjny, to znaczy znosiła wyroki najwyższych sądów z powodu naruszenia prawa materialnego lub procesowego i przekazywała sprawę do ponownego rozpatrzenia sądowi; - poprzez ewokację mogła przejąć każdą sprawę zawisłą w innym sądzie; - trybunał kompetencyjny w razie sporu między sądami najwyższymi, dotyczącego właściwości. Na początku XVIII w. do czterech wymienionych Rad doszła kolejna — Rada do Spraw Handlowych o charakterze doradczym, zajmująca się m.in. sprawami kolonii. Obok centralnych organów kolegialnych działały we Francji na szczeblu centralnym urzędy jednooso-
Rada do Spraw Handlowych
Urzędy centralne
340
Kanclerz
Generalny kontroler
finansów
Sekretarze stanu
Państwo feudalne
bowe. Dawne urzędy nadworne częściowo zlikwidowano a częściowo przekształciły się w tytularne. Aby ograniczyć wpływy możnowładców król pozostawił im godności, z którymi wiązały się wysokie pobory oraz przywileje, podczas gdy faktycznie obowiązki związane z daną funkcją wykonywały inne osoby nominowane przez króla. Kanclerz. Urzędnik ten stał na czele kancelarii królewskiej a pod nieobecność króla przewodniczył sekcjom Rady Królewskiej. Najważniejsze kompetencje kanclerza wiązały się z kancelarią. Jako strażnik pieczęci królewskiej sprawował kontrolę pism wychodzących z kancelarii. Zdarzało się, że urząd kanclerza był okresowo tytularny. Miało to miejsce wówczas gdy kanclerz nie cieszył się zaufaniem króla. Pełnienie funkcji kanclerskich przejmowała wówczas inna osoba mianowana przez panującego. Generalny kontroler finansów był urzędnikiem istniejącym od 1661 r. Wywodził się z urzędu nadintendenta finansów. Generalny kontroler finansów zajmował się administracją skarbową, przemysłem, handlem, rolnictwem, komunikacją. Sekretarze stanu wywodzili się z notariuszy kancelarii królewskiej, obdarzanych szczególnym zaufaniem, którym król zlecał określone czynności. Stąd wziął się ich tytuł — sekretarze do zleceń i finansów królewskich. W XVI w. zaczęto ich nazywać sekretarzami stanu. Sekretarzy stanu było czterech. Każdy z nich kierował sprawami jednego z czterech okręgów, na które podzielono państwo (decydowało więc kryterium terytorialne). W końcu XVI w. rozdzielono między nich kompetencje według kryterium rzeczowego. Powstały wówczas resorty, na czele których stali sekretarze stanu:
Francja od X w. do 1789 roku
341
- do spraw wojny; - do spraw zagranicznych; - do spraw domu królewskiego; - do spraw marynarki. Oprócz kierowania resortem każdy z sekretarzy sprawował zarząd w jednym z okręgów państwa, zwanym departamentem. Pozycja sekretarzy stanu uległa wzmocnieniu w XVIIw. Zaczęto ich nazywać ministrami. Podlegali królowi i byli wykonawcami jego poleceń. Pochodzili z nominacji króla. Podstawą działalności każdego z ministrów było zlecenie królewskie. Pierwotnie urząd ministra nie był kupny, zatem minister mógł być w każdym czasie odwołany. Z czasem, tak jak i inne urzędy we Francji, stał się urzędem kupnym.
Ministrowie
Na początku XVIII w., w czasie regencji po śmierci Ludwika XIV, próbowano sekretarzy stanu zastąpić organami kolegialnymi — radami (w latach 1715-1718). Próba ta została rychło cofnięta z powodu niesprawności kolegiów. Niekiedy jednemu z ministrów król powierzał kierowanie polityką państwa i wtedy zwał się on pierwszym ministrem. Po śmierci kardynała Mazariniego przez 54 lata nie istniał we Francji system pierwszych ministrów (Ludwik XIV rządził sam). 2.1.3.
Organy lokalne
Stany prowincjonalne utrzymały się tylko w prowincjach przygranicznych. Zbierały się na zarządzenie króla. Przewodniczył im gubernator prowincji. Do kompetencji stanów prowincjonalnych należały głównie sprawy podatkowe (podatki dla państwa i na potrzeby prowincji).
Samorząd w prowincjach Stany prowincjonalne
342
Zgromadzenia prowincjonalne, dystryktowe i municypalne
Urzędnicy lokalni
Gubernatorzy
Państwo feudalne
W II polowie XVIII w. powstały projekty wprowadzenia zgromadzeń przedstawicielskich (autorami projektów byli Turgot i Necker). Projekty te nie weszły jednak w życie (powodem było ustąpienie Turgota, projekt zaś Neckera wywołał opór klas uprzywilejowanych). W 1787 r. wprowadzono według projektu Turgota zgromadzenia: municypalne (we wsiach i miastach), dystryktowe i prowincjonalne. Dla stanu trzeciego przewidziana była w zgromadzeniach podwójna liczba przedstawicieli. Tryb głosowania był odmienny od stosowanego dawniej — wprowadzono głosowanie osobiste a nie stanami. Organem wykonawczym zgromadzeń były wydziały. Zgromadzenia miały kompetencje szersze niż stany prowincjonalne, bowiem oprócz podatków zajmowały się niektórymi sprawami lokalnymi, miały też prawo zgłaszania królowi postulatów. Reformy samorządowej nie zrealizowano jednak do końca z powodu wybuchu rewolucji. W XVI w. nastąpiły zmiany w strukturze urzędników lokalnych. Prewoci i balliwowie utracili większość swoich dawnych kompetencji. O d 1689 r. godność balliwa stała się tylko tytularna. W miarę ograniczania kompetencji balliwów rosło znaczenie gubernatorów, których w XVI w. król ustanawiał nie tylko na terenach przygranicznych, ale i wewnątrz państwa. Urzędnicy ci przejęli uprawnienia sądowe oraz prawo ściągania podatków. Wykazywali też dążenie do przejęcia innych uprawnień królewskich i z tego powodu stali się zagrożeniem dla władzy królewskiej. Od Ludwika XIV zaczęto ograniczać pobyt gubernatorów w prowincji, zastępując ich intendentami, tak że godność gubernatora przekształciła się w honorową.
Francja od X w. do 1789 roku
2 instytucji doraźnie wysyłanych na prowincję kontrolerów oraz komisarzy wykształcił się urząd intendenta. Wysyłano ich w teren dla zaprowadzenia porządku publicznego. W XVIIw. intendenci byli stałymi urzędnikami, których mianował król na wniosek generalnego kontrolera finansów spośród szlachty urzędniczej i burżuazji, z uwzględnieniem czynnika fachowości. Byli w każdej chwili odwołalni. Wkrótce zastąpili dawnych gubernatorów. Intendenci stali na czele generalności — okręgów, które zostały wydzielone dla celów skarbowych. W II połowie XVIII w. było we Francji 30 generalności. Do kompetencji intendentów należało sądownictwo (nadzór nad sądami, w I i ostatniej instancji sądzili przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu państwa), skarbowość (nadzór nad organami skarbowymi, wojskowością, nad rozkładaniem i ściąganiem podatków) i administracja (kontrola nad całą administracją i nad miastami). Dla wykonania tylu zadań pomocą służyli podlegli intendentom pomocnicy — subdelegaci.
343
intendenci
Subdeiegad
Intendenci podlegali Radzie Depesz oraz generalnemu kontrolerowi finansów. Już w końcu XVIIw. nastąpiła stabilizacja pozycji intendentów. 2.1.4.
Sądownictwo
Działalność sądów senioralnych uległa dalszemu ograniczeniu na rzecz sądów królewskich, ale tylko formalnie, ponieważ odwołanie do sądu królewskiego wymagało złożenia wysokiej opłaty. Sądy miejskie rozstrzygały tylko sprawy o naruszenie porządku publicznego. Sądy królewskie nadal działały jako sądy prewota i balliwa. Niektóre z sądów balliwialnych w połowie XVTw. zostały przekształcone w sądy prezydialne,
Sądy senioralne
Sądy miejskie
Sądy królewskie Sąd prewota Sąd balliwa Sąd prezydialny
344
Parlamenty
Próby ograniczenia prawa remonstrancji
Państwo feudalne
o szerszym składzie i szerszych kompetencjach (niektóre sprawy sądziły w I i ostatniej instancji — gdy wartość przedmiotu sporu nie przekraczała 2 tys. liwrów). Obok Parlamentu paryskiego działały Parlamenty prowincjonalne. Przed wybuchem rewolucji było ich 12. Dopuszczenie w XVI w. kupna stanowiska członka Parlamentu paryskiego doprowadziło do dziedziczności i nieusuwalności radców. Parlament zachował wszystkie dotychczasowe kompetencje, z których głównie prawo remonstracji prowadziło od XVII w. do częstych konfliktów z królem. Od początku XVII w. Parlamenty, zwłaszcza paryski, uważały się za strażników i obrońców podstaw ustroju Francji przed samowolą króla. Przekonanie to wynikało z faktu niezwoływania przez króla Stanów Generalnych. Z jeszcze większą siłą postawę taką przyjmował Parlament od 1715 r. aż do rewolucji i w tym okresie stał się faktycznie ośrodkiem opozycji przeciwko systemowi rządów absolutnych. Ze strony króla z coraz większą częstotliwością pojawiały się próby ograniczenia prawa remonstracji. Z inicjatywy kardynała Richelieu w 1641 r. zakazano remonstracji w stosunku do aktów administracyjnych, nierzadko zmuszano niewygodnych radców do sprzedawania stanowisk w Parlamencie. Duże znaczenie zdobył Parlament w okresie Frondy od 1648 do 1652 r. Do zdecydowanego ograniczenia prawa remonstracji przystąpił Ludwik XIV. W 1673 r. zobowiązał Parlamenty do rejestracji wszystkich aktów królewskich. Remonstracja mogła mieć zastosowanie dopiero po rejestracji. W związku z tym w czasie rządów tego władcy (do 1715 r.) prawo remonstracji nie było wykonywane. Konflikty nasiliły się w XVIIIw.
Francja od X w. do 1789 roku
W 1771 r. w wyniku jednego z konfliktów Ludwik XV skonfiskował stanowiska radców oraz zmienił organizację Parlamentów (m.in. rozdzielił funkcje Parlamentów na szereg Rad Wyższych). Ludwik XVI w 1774 r. przywrócił poprzednią organizację ale konflikty trwały nadal. Od końca 1789 r. Parlamenty przestały istnieć. W związku z wprowadzeniem w sprawach karnych pisemności zmniejszyło się znaczenie adwokatów. Występowali oni tylko w sprawach cywilnych, które dotyczyły interesów skarbu państwa. Wzrosła natomiast rola prokuratorów, szczególnie generalnych, którzy stali się narzędziem króla w walce z Parlamentem paryskim. Tylko za zgodą prokuratora Parlament mógł wydawać rozporządzenia. W porównaniu z poprzednim okresem zwiększyła się liczba sądów specjalnych niższych. Powstały jako nowe:
345
Adwokaci
Prokuratorzy
Sądy specjalne
- sąd wielkiego prewota Francji (właściwy w sprawach o przestępstwa popełnione na dworze królewskim i w sprawach cywilnych urzędników dworu królewskiego);
Sąd wielkiego prewota Francji
- sądy referendarzy dworu królewskiego, które rozstrzygały sprawy cywilne książąt i dygnitarzy koronnych, osób posiadających przywilej procesowania się przed Parlamentem;
Sądy referendarzy dworu królewskiego
- sądy konsularne do spraw handlowych;
Sądy konsularne
- sądy prewotów marszałkowskich — ustanowione w okręgach intendenckich, zajmowały się od XVI w. ściganiem przestępstw popełnionych przez wojskowych. Sądownictwo ich rozszerzono następnie, tak że stały się kompetentne dla przestępstw przeciwko porządkowi publicz-
Sądy prewotów marszałkowskich
346
Państwo feudalne
nemu (w tym dla uczestników ruchów chłopskich). Sądy te sądziły w trybie uproszczonym, od wyroków nie przysługiwała apelacja. Sądownictwo zastrzeżone
Z założenia, że król jest źródłem władzy sądowej wynikały arbitralne uprawnienia monarchy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości. Określano je mianem sądownictwa zastrzeżonego. Do sądownictwa zastrzeżonego należały w szczególności uprawnienia:
Ewokacja
- ewokacji;
Kasacja
- kasacji każdego wyroku;
Committimus
- przyznanie przywileju, że sprawy osoby fizycznej lub prawnej będą rozstrzygane tylko przez określony sąd — committimus; - przekazanie sprawy karnej do nadzwyczajnej komisji;
Pisma sprawiedliwości
Pisma łaski
Pisma pieczętne
- zmiana wyroku w sprawach cywilnych drogą tzw. pism sprawiedliwości; - zmiana wyroków w sprawach karnych — tzw. pisma łaski; - nakazy uwięzienia (tą drogą król pozbywał się przeciwników politycznych, pisma pieczętne były często przejawem samowoli królewskiej). 2.1.5.
K u p n o urzędów
Urzędy we Francji dzieliły się na dwie grupy: o stałych kompetencjach i o kompetencjach określonych w zleceniu króla. Urzędy o kompetencjach stałych w XVI w. stały się kupnymi. Franciszek I wprowadził oficjalnie sprzedaż stanowisk przez państwo pod warunkiem uiszczenia określonej kwoty na rzecz skarbu państwa. Takiej transakcji nadawano pierwotnie pozory pożyczki. W 1567 r. uznano ważność odpłatnej rezygnacji z urzędu na
Francja od X w. do 1789 roku
rzecz innej osoby. Henryk IV w 1604 r. wprowadził roczną opłatę (paulelte — nazwa pochodzi od nazwiska projektodawcy Pauletta), która wynosiła 1/60 wartości stanowiska. Uiszczający opłatę a także jego spadkobiercy mieli prawo przeniesienia stanowiska na rzecz osób trzecich. Bez ważnych przyczyn król nie mógł odmówić nabywcy urzędu nominacji. W rezultacie stanowiska urzędnicze stały się dziedziczne. Urzędnicy byli nieusuwalni, należało im bowiem zwrócić wpłaconą kwotę (chyba że urzędnik został skazany za przestępstwo). Dobór kadr urzędniczych w dużej mierze uniezależnił się od króla. Sprzedaż urzędów umożliwiła nabywanie stanowisk bogatej burżuazji a ponadto była źródłem dochodów skarbu państwa. W nieco innej sytuacji znajdowali się urzędnicy spełniający funkcje na podstawie zlecenia króla. Zlecenie mogło być w każdym czasie cofnięte, nawet gdyby dotyczyło to urzędu kupnego. 2.1.6.
347
Oficjalna sprzedaż urzędów
Dziedziczność stanowisk urzędniczych
Skarbowość
Państwo czerpało dochody z domen, z dawnych podatków bezpośrednich i pośrednich, które znacznie podwyższono oraz ze sprzedaży stanowisk. Ze względu na rosnące potrzeby finansowe państwa w końcu XVII i w XVIII w. wprowadzono nowe podatki: - pogłówne, podatek powszechny, dochodowy. Szlachta jednak uzyskiwała zwolnienia i ulgi, duchowieństwo zaś uwolniło się od tego podatku poprzez jednorazową w roku wpłatę pewnej sumy do skarbu. Stąd pogłówne było podatkiem, który w przeważającej mierze spoczywał na chłopach;
Pogłówne
Państwo feudalne
348
Podatki pośrednie
- podatki pośrednie: opłaty stemplowe, 1-procentowy podatek od przeniesienia własności nieruchomości na rzecz innej osoby;
Cła
- cła wewnętrzne i cła stosowane w handlu zagranicznym. Centralnym organem administracji skarbowej był generalny kontroler finansów. Administracja podatków bezpośrednich w terenie należała do intendentów. Nadal istniał podział kraju na generalności, które dzieliły się na mniejsze okręgi — elekcje. 2.1.7.
Armia stała
Reforma wojskowości
Wojskowość
Decydującą rolę w dziedzinie wojskowości odgrywała armia stała, na którą składały się pułki złożone z Francuzów oraz pułki cudzoziemskie. Mimo że stanowiska oficerskie formalnie zastrzeżone były dla szlachty rodowej, to podobnie jak inne stanowiska, tak i one stały się kupne. Umożliwiło to kupno stanowisk burżuazji. W latach 1688-91 sekretarz stanu do spraw wojny Louvois przeprowadził w wojsku reformę: - oddzielił wojskowość w ścisłym znaczeniu tego słowa od spraw administracyjno-gospodarczych;
Milicja prowincjonalna
- zorganizował milicję prowincjonalną, która stanowić miała oddziały rezerwowe, złożone głównie z chłopów, którzy zamiast stałej służby w wojsku, co jakiś czas odbywali ćwiczenia. Chłopi ci wybierani byli drogą losowania; - zmienił wyposażenie armii. W latach 1678-98 zbudowano tzw. żelazny pas fortyfikacji w celu obrony granic państwa. Umocniono też mury fortec.
349
Francja od X w. do 1789 roku
Wcześniej, bo już w 1669 r. została zreformowana przez Colberta marynarka wojenna. Zobowiązani do służby w marynarce odbywali rotacyjnie służbę na okrętach przez rok. Rozbudowano bazy i arsenały morskie w portach atlantyckich. W rezultacie reform na początku XVIII w. armia francuska liczyła 360 tys. żołnierzy, w tym 60 tys. cudzoziemców. 2.2.
Stosunki między państwem a Kościołem
Od XVI w. zaczęły pojawiać się we Francji tendencje antypapieskie, skierowane przeciwko centralizmowi w Kościele. W 1516 r. Franciszek I zawarł z papieżem Leonem X konkordat — tzw. konkordat boloński, na podstawie którego organizacja kościelna została podporządkowana monarchii. Król uzyskał prawo przedstawiania swego kandydata na każde stanowisko duchowne. Kandydatowi temu papież nadawał inwestyturę kanoniczną, po czym król nadawał beneficjum. System ten przetrwał aż do rewolucji. Wychodząc z założeń konkordatu Parlament kształtował swoją praktykę tak, aby ograniczyć wpływy Kościoła w państwie. Charakterystyczna dla Francji doktryna i polityka, która określała niezależność władzy świeckiej od kościelnej, zwała się gallikanizmem. Podkreślano w niej odrębność Kościoła we Francji w ramach Kościoła katolickiego (nie był to jednak Kościół narodowy). Zasady polityki Parlamentu przedstawił w 1549 r. Piotr Pithou w dziele „Wolność Kościoła gallikańskiego": - król francuski w sprawach politycznych jest niezależny od papieża;
Konkordat boioński
Gallikanizm
Tezy Piotra Pithou
350
Państwo feudalne
- król posiada prawo do sprawowania opieki i kontroli Kościoła francuskiego; - władza kościelna nie może wydawać zarządzeń o treści świeckiej; - najwyższą władzą w Kościele jest sobór; - majątki kościelne stanowią własność króla, Kościołowi zostały oddane tylko w użytkowanie; - zakony istnieją na podstawie przywileju, który może być odwołany; - zarządzenia papieskie obowiązują na terenie Francji dopiero po zatwierdzeniu przez króla.
Deklaracja kleru francuskiego o władzy kościelnej
Postanowienia edyktu nantejskiego
Oficjalne stosunki między państwem a Kościołem regulowała Deklaracja kleru francuskiego o władzy kościelnej, przyjęta przez zgromadzenie duchowieństwa francuskiego w 1682 r. Duchowieństwo uznało w niej ingerencję papieża w wewnętrzne sprawy Francji za atak na suwerenność. Biskupi sprzeciwili się usuwaniu władców świeckich przez papieża oraz uwalnianiu poddanych od przysięgi na wierność królowi. Deklaracja utrzymywała w mocy zasady Kościoła gallikańskiego. Wcześniej szerzący się kalwinizm wywołał konieczność uregulowania statusu protestantów w państwie. Wojny religijne zakończył we Francji edykt z Nantes (1598 r.), który wprowadził tolerancję religijną i ustalił zasady współżycia zwolenników obu wyznań: katolickiego i kalwińskiego. Protestanci (hugenoci) zostali zrównani w prawach cywilnych z katolikami. Uzyskali dostęp do urzędów. Mogli odbywać praktyki religijne publicznie w jednym z miast okręgu, z wyjątkiem Paryża. Jako gwarancję ze strony władz państwowych hugenoci uzyskali miejsca bezpieczeństwa — ok. 100 twierdz z załogą kalwiń-
Francja od X w. do 1789 roku
ską. Nad sprawiedliwymi wyrokami czuwać miały osobne izby przy Parlamentach o mieszanym składzie wyznaniowym. Kalwini płacić mieli dziesięciny i respektować święta katolickie, w zamian za co państwo decydowało się pokrywać koszty utrzymania ich armii i Kościoła. Wyposażeni w armię i twierdze hugenoci stali się niebezpieczni dla państwa. Toteż kardynał Richelieu, zdążający do obrony niepodzielnej suwerenności państwa, zbrojnie odebrał hugenotom twierdze, po czym w Alais wydał tzw. edykt łaski (1629 r.), który znosił przywileje polityczne hugenotów, zachowując zasadę tolerancji religijnej. W czasie rządów Ludwika XIV zaczęto ograniczać tolerancję (hugenotów było ok. 1,7 min): zakazano hugenotom wykonywania pewnych zawodów, zamykano szkoły, kwaterowano żołnierzy w domach i posiadłościach hugenockich. Ostatecznie edykt z Fontainebleau (1685 r.) uchylił postanowienia edyktu nantejskiego. Odebrano protestantom prawo odbywana praktyk religijnych, skonfiskowano mienie kościoła reformowanego, nakazano burzenie zborów. Reakcją była masowa emigracja hugenotów do krajów protestanckich (Anglii, Holandii, Niemiec). Dostęp do urzędów protestanci uzyskali dopiero w 1787r. (z wyjątkiem szkolnictwa i sądownictwa).
351
T z w . edykt łaski
Edykt
z Fontameb,eau
XIII.
1. 1.1.
Anglia (IX - pol. XVII w.)
Państwo anglosaskie Przebieg procesu zjednoczeniowego
Ludność zamieszkująca pierwotnie Wyspy Brytyjskie, prawdopodobnie spokrewniona z Iberami, podbita została przez Celtów w VI - I V w. p.n.e. Ludy te, zasiedlając Anglię, stworzyły tu podobną organizację ustrojową i strukturę społeczną jak Celtowie w Galii. Wyprawy Rzymian do Brytanii zapoczątkował Juliusz Cezar w okresie podboju Galii (55 i 54 r. p.n.e.). Nie doprowadziły one jednak wówczas do trwałego podboju wyspy. Sto lat po Cezarze, za panowania cesarza Klaudiusza, Rzym podjął ponownie plan podboju wyspy (r. 43 n.e.). W ciągu ok. 35 lat Rzymianie opanowali obszar późniejszej Anglii, tworząc na zajętych terenach oddzielną prowincję (Brytanię), podzieloną później na dwie odrębne prowincje: Północną i Południową Brytanię. Kiedy zawiodły próby opanowania północnej części wyspy, tj. Szkocji, Rzymianie stworzyli system fortyfikacji (wały Hadriana i Antonina) dla ochrony granic prowincji. Nie podejmowano natomiast prób przyłączenia Irlandii do terytorium Imperium Romanum.
Brytania przed najazdami Rzymian
Panowanie rzymskie w Brytanii
354
Ustąpienie Rzymian z Brytanii
Heptarchia
Chrystianizacja Brytanii
Najazdy Duńczyków
Zjednoczenie państwa przez Alfreda Wielkiego
Państwo feudalne
Trwające prawie cztery stulecia panowanie Rzymian, mające dla Cesarstwa przede wszystkim znaczenie militarne (ochrona Galii przed najazdami Celtów brytyjskich), nie doprowadziło do trwałej romanizacji Brytanii ani, z wyjątkiem Walii, do chrystianizacji rodzimej ludności. W początku Vw. Rzym zmuszony był odwołać swoje legiony z Brytanii wobec najazdu Germanów na Galię. Po ustąpieniu Rzymian, któiych wojska stopniowo opuszczały wyspę nasiliły się najazdy ludów celtyckich oraz plemion germańskich z północnych Niemiec. Niebawem szczepy Anglów, Sasów, Jutów i Fryzów zaczęły wypierać Celtów w kierunku północnym i zachodnim, zakładając szereg drobnych państewek, toczących między sobą walkę o hegemonię. Z początkiem VII wieku było ich siedem (tzw. Heptarchia). Doniosłym wydarzeniem, które nastąpiło w tym czasie, było przyjmowanie przez ludność poszczególnych królestw anglosaskich chrześcijaństwa. Utworzenie jednolitej organizacji kościelnej, z arcybiskupem Canterbury na czele, wyprzedziło zjednoczenie polityczne kraju, którego pierwszą próbę podjął na początku IX w. król Wessexu Egbert. Pomyślny rozwój jego państwa przetrwały najazdy Skandynawów, którzy w wieku IX wielokrotnie podejmowali wyprawy na wyspę, pustosząc znaczne jej obszary. Duńscy Normanowie opanowali znaczną część Brytanii, zajmując Northumbrię (w roku 866 zdobyli York), wschodnią Marcję (r. 868) i East Anglię (do r. 870). Pokonał Duńczyków, jednocząc ostatecznie państwo, król Wessexu Alfred Wielki (871-899). Kraj podzielony został na 2 części. Znaczny obszar wschodniej Anglii (Danelag) pozostał we władaniu duńskim. Jednakże następcy Alfreda narzucili asymi-
Anglia (IX - poł. XVII w.)
lującym się stopniowo Duńczykom zwierzchnictwo, jednocząc formalnie oba narody w polowie X wieku. Lecz i ich dzieło zniweczone zostało przez drugą falę najazdów duńskich, które doprowadziły na początku XI w. do podboju państwa anglosaskiego przez króla duńskiego Kanuta Wielkiego (1016-1035), twórcę skandynawskiego imperium, wnuka po kądzieli księcia polskiego Mieszka I. Zjednoczył on pod swoim berłem Anglię, Danię, Szwecję i Norwegię. Imperium Kanuta rozpadło się krótko po jego śmierci, a tron angielski objął ostatni w linii prostej potomek Alfreda Wielkiego, Edward Wyznawca (1042-1066), wychowany na dworze normandzkim, który wyznaczył na swego sukcesora i następcę, księcia Normandii Wilhelma. Próba obalenia testamentu Edwarda i osadzenia na tronie przedstawiciela rodzimego możnowładztwa Harolda, zakończona zwycięstwem Wilhelma pod Hastings (1066), oznaczała kres państwa anglosaskiego i zarazem początek państwa anglonormandzkiego. 1.2.
355
Druga fala najazdów duńskich
Imperium Kanuta Wielkiego
Kres imperium Kanuta
Kres państwa anglosaskiego
Zarys ustroju państwa anglosaskiego
Jeżeli chodzi o zasadnicze cechy ustroju politycznego Anglii w okresie anglosaskim to jest rzeczą znamienną, że mimo długotrwałej okupacji wojskowej, nie uległ on w większym stopniu wpływom rzymskim. Po wycofaniu się legionów zarówno ludność miejscowa, jak i stojące na stosunkowo niskim stopniu rozwoju cywilizacyjnego w porównaniu z Frankami czy Longobardami, napływające plemiona germańskie Anglów, Sasów i Jutów odrzucili rzymski system organizacji prowincji, który ulegając likwidacji ustępował instytucjom o teutońsko-celtyckim rodowodzie.
Cechy ustroju politycznego Anglii w okresie anglosaskim
356
Zgromadzenie wita nów
Urzędnicy nadworni
Shires (hrabstwa)
Ealdorman (earl)
Państwo feudalne
Jest to jak się wydaje okres w dziejach ustroju państwa angielskiego, który można porównać pod pewnymi względami ze współczesnym okresem patrymonialnego państwa frankońskiego na kontynencie. Podobny jest system gospodarczy, feudalna forma organizacji państwa, podział królestwa na hrabstwa oraz patrymonialny charakter władzy królewskiej. Należy jednak również wspomnieć o istotnych różnicach. Zasadniczą jest to, że królowie anglosascy dzieląc się władzą ze zgromadzeniem witanów (witenagemoot) nie osiągnęli nigdy tak silnej pozycji jaką mieli w pewnych okresach władcy Franków. Zależała ona w dużej mierze od siły i indywidualności obieranych przez możnych monarchów. Witenagemoot czyli zgromadzenie mądrych (consilium sapientium), którego charakter i zakres uprawnień nie został dotychczas do końca wyjaśniony, m.in. wybierało i kontrolowało króla, współuczestniczyło w wydawaniu ustaw, mianowało w porozumieniu z królem najwyższych dostojników państwowych, rozstrzygało o wojnie i pokoju, udzielało lub odmawiało zgody na nadawanie gruntów publicznych, sprawowało najwyższe sądownictwo w sprawach cywilnych i karnych. Tak jak i w monarchiach wczesnofeudalnych na kontynencie u boku króla występował szereg urzędników nadwornych, wśród których nie było jednak kanclerza. Sprawami kancelarii zajmowali się kapelani królewscy. Państwo podzielone było na okręgi zwane shires, odpowiadające kontynentalnym hrabstwom. Na czele hrabstwa stał ealdorman, określany z początkiem XI w. również jako earl, mianowany przez króla w porozumieniu z witanami spośród miejscowych możnych i reprezentujący w zasadzie interesy lokalne. Sprawował on władzę nad pospolitym ruszę-
Anglia (IX - poł. XVII w.)
niem danego okręgu. Faktycznie przedstawicielem króla w hrabstwie był mianowany przez niego urzędnik noszący tytuł gerefa (z czasem scire-gerefa, od czego wywodzi się późniejsza nazwa „szeryfa"), sprawujący władzę sądowniczą. Hrabstwa dzieliły się na setnie, a te na gminy wiejskie. Na wszystkich szczeblach podziału administracji lokalnej występowały zgromadzenia, które posiadały przede wszystkim uprawnienia sądowe.
2.
357
Geref
Setnie Gminy wiejskie Zgromadzenia
Anglia od r. 1066 do końca XII wieku
Zwycięstwo Wilhelma I pod Hastings w r. 1066 przesądziło o upadku dotychczasowego państwa anglosaskiego, choć niektóre instytucje ustrojowe wprowadzone w Brytanii przed podbojem zostały zachowane. Mimo że formalnie podstawą rządów Wilhelma Zdobywcy w Anglii był nie podbój, lecz wyrażona w testamencie wola Edwarda Wyznawcy, znaczna część możnowładztwa anglosaskiego, która wcześniej poparła Harolda, stawiała nadal opór nowemu władcy. Krwawe, trwające kilka lat walki z przeciwnikami, prowadzone zwłaszcza na północy Anglii, doprowadziły do stopniowego odsunięcia anglosaskiej arystokracji od wpływów politycznych. Masowej konfiskacie ziemi Anglosasów towarzyszyło przekształcenie bardzo licznej jeszcze wówczas warstwy wolnych chłopów w poddanych. Skonfiskowane przeciwnikom dobra Wilhelm bądź włączał do swoich domen, bądź nadawał rycerzom normandzkim jako lenna, majątki rozproszone w poszczególnych hrabstwach, aby nie dopuścić do tworzenia większych kompleksów ziemskich skupionych w ręku pojedynczych feudałów. Dawało mu to znaczną przewagę nad
Skutki i znaczenie
"ormandzkiego
358
Zjazd w Salisbury (1086 r.)
Domesday Book
Danegeld
Pierwsza karta swobód
Państwo feudalne
baronami. Przewagę tę wzmacniała przysięga wierności, którą król na zjeździe w Salisbury (1086) nakazał złożyć całej wolnej ludności, zarówno rycerskiej, jak i nierycerskiej. Odtąd każda przysięga lenna, zarówno wasali bezpośrednich monarchy, jak i lenników tych wasali, mogła być złożona tylko z zastrzeżeniem zachowania przysięgi wierności wobec króla, co miało łagodzić odśrodkowe tendencje reprezentowane przez feudalną arystokrację. Aby uzyskać możność kontroli nad stanem posiadania i określić zdolność podatkową ludności Wilhelm Zdobywca nakazał sporządzić w latach 1085-1086 powołanej przez niego komisji kataster gruntu, Domesday Book. Stanowił on szczegółowy raport statystyczno-finansowy o stanie posiadania wszystkich mieszkańców królestwa, który miał służyć przede wszystkim za podstawę wymiaru podatku gruntowego (szczególnie tzw. Danegeldu, ustanowionego jeszcze przez królów anglosaskich na cele obrony przed najazdami Skandynawów). Księga Sądu Ostatecznego zawierała szczegółowy spis posiadłości ziemskich należących w każdym hrabstwie do króla oraz duchownych i świeckich feudałów. Podawała ilość wasali, jakich posiadał każdy baron, rozmiary posiadłości, rodzaj gleby, liczbę chłopów, wysokość danin, powierzchnię lasów, pastwisk, ilość młynów, stawów rybnych, kopalni itp. Określono również w tym spisie przybliżone dochody w gotówce z poszczególnych posiadłości. Wilhelm Zdobywca, utrwalając centralistyczne rządy, znacznie wzmocnił władzę królewską. Politykę tę kontynuował jego syn Wilhelm II Rudy (1078-1100). Jednakże jego młodszy brat i następca Henryk I (1100-1135), aby uzyskać poparcie baronów i duchowieństwa w walce o tron wydał w r. 1100
Anglia (IX - poł. XVII w.)
kartę swobód, w której dokonał szeregu ustępstw, zwłaszcza w dziedzinie fiskalnej na rzecz feudałów świeckich i Kościoła. Kiedy na Henryku I wygasła męska linia dynastii normandzkiej walkę o tron i sukcesję po nim podjęli — jego siostrzeniec Stefan hrabia Blois i córka zmarłego króla, Matylda żona hrabiego Anjou, Godfryda Plantageneta. Stefan z Blois potwierdził kartę swobód z r. 1100 oraz wydał nowy przywilej dla duchowieństwa (1136), gwarantujący szereg wolności majątkom kościelnym. Dopiero syn Matyldy, hrabia Anjou jako Henryk II (1154-1189), przerywając okres panującej prawie 20 lat anarchii, ponownie wzmocnił osłabioną w czasie wojny domowej władzę monarszą, kładąc kres dalszemu wzrostowi potęgi baronów. Ten wybitny monarcha, który stał na czele olbrzymiego imperium, rozciągającego się od Pirenejów do Szkocji, przeprowadził wiele znaczących reform ustrojowych prowadzących do konsolidacji wewnętrznej państwa, m.in. utrwalając zasadę dziedziczenia tronu, reorganizując administrację centralną i lokalną oraz porządkując sądownictwo, zwłaszcza rozszerzając kompetencje sądów królewskich, kosztem sądów feudalnych. Wydane w r. 1164, tzw. konstytucje klarendońskie, stanowiły wyraz dążeń Henryka II do ograniczenia przywilejów Kościoła. Jednakże zdecydowany opór duchowieństwa i męczeńska śmierć arcybiskupa Tomasza Becketa zmusiły króla do kompromisu i odstąpienia od większości postanowień tego aktu. Jego następca Ryszard Lwie Serce (1189-1199), udając się na długą krucjatę, a następnie wdając się w walki na kontynencie w obronie swego andegaweńskiego dziedzictwa, przebywał w Anglii zaledwie
359
Znaczenie panowania Henryka II Plantageneta dla wzmocnienia władzy królewskiej
Konstytucje klarendońskie
Śmierć Tomasza Becketa
Panowanie Ryszarda Lwie Serce ( 1 1 8 9 - 1 1 9 9 )
Państwo feudalne
360
kilka miesięcy. Rządy w jego imieniu sprawował wyznaczony przez króla justycjariusz Hubert Walter, arcybiskup Canterbury. 2.1. 2.1.1.
Rola systemu normandzkiego w umacnianiu władzy monarszej
Tarczowe (scutgium)
Ustrój polityczny Król
Okres panowania monarchów z dynastii normandzkiej oraz pierwszych Plantagenetów charakteryzował się ugruntowaniem silnej władzy królewskiej i stawianiem skutecznego oporu tendencjom odśrodkowym reprezentowanym przez wielkich baronów. Już Wilhelm Zdobywca, jako sukcesor królów anglosaskich, uzyskując jednocześnie tron drogą podboju, znacznie rozszerzył zakres uprawnień monarszych, wzorując się na scentralizowanym systemie normandzkim. Podczas gdy na kontynencie obowiązywała zasada „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem" w Anglii związek między królem a pośrednimi wasalami nie został zerwany. Winni oni byli królowi posłuszeństwo i zobowiązani byli do świadczeń na jego rzecz, a szczególnie w razie wezwania królewskiego do osobistej służby wojskowej. Od czasów Henryka I lennicy, którzy chcieli uchylić się od obowiązku służby wojskowej mogli za zgodą króla wnieść specjalną opłatę tzw. tarczowe, scutagium. Wilhelm Zdobywca, podkreślając patrymonialny charakter swojej władzy, konfiskował zdobywane ziemie swoich przeciwników włączając rozległe tereny do własnej domeny, resztę nadając jako lenna normandzkim rycerzom. Król był najwyższym zwierzchnikiem lennym i strażnikiem pokoju w państwie. Złamanie miru królewskiego uchodziło za ciężką zbrodnię i podle-
Anglia (IX - poł. XVII w.)
gało sądownictwu królewskiemu, które ograniczając działalność innych sądów przyczyniło się do ujednolicenia wymiaru sprawiedliwości w całym państwie. Do ważniejszych uprawnień króla należało także prawo wydawania ustaw, kierowanie polityką zagraniczną i powoływanie urzędników. Miejsce Anglosasów, zarówno na wyższych stanowiskach kościelnych, jak i w administracji świeckiej, zajęli przybyli z Wilhelmem normandzcy przybysze z Francji. Silna władza królewska popierana była przez feudałów normandzkich, do czasu kiedy umocnili oni swoją pozycję w państwie integrując się z tą częścią możnowładztwa anglosaskiego, która opowiedziała się po stronie nowej dynastii. Od początku XII w. zaczęły występować konflikty między królem a baronami, dążącymi teraz do ograniczenia władzy monarszej. Doprowadziło to do wydania trzech przywilejów na rzecz feudałów świeckich i duchowych (1110, 1135, 1136), zawierających pewne ustępstwa ze strony króla, zwłaszcza w dziedzinie fiskalnej, które na krótko i w stosunkowo nieznacznym stopniu osłabiły władzę monarszą. Władcą, który stanowczo odrzucił ograniczenia wynikające z wydanych przez swych poprzedników kart swobód był prawnuk Wilhelma Zdobywcy po kądzieli, Henryk II Plantagenet. Ugruntowując swoją władzę, położył on kres uzurpacjom baronów. Było to niewątpliwie dowodem silnej pozycji tego wybitnego monarchy, uważanego za jednego z najwybitniejszych władców Średniowiecza. Nie oznaczało jednak zaniku sprzeczności narastających między monarchią a feudałami, o czym przekonać się mieli jego następcy, zwłaszcza Jan bez Ziemi. Jedyną instytucją, która skutecznie przeciwstawiła się Henrykowi
361
Uprawnienia króla
Dążenie baronów do ograniczenia władzy królewskiej
Wzrost znaczenia władzy królewskiej w okresie panowania Henryka II
362
Państwo feudalne
II był Kościół, reprezentowany przez arcybiskupa Tomasza Becketa, początkowo jednego z najwybitniejszych współpracowników króla. 2.1.2. Organizacja administracji centralnej
Kuria królewska
Rada Zwyczajna
Wielka Rada
Exchequer
Organy centralne
Wprawdzie po najeździe Normanów znacznie wzrósł zakres władzy monarszej, ale ustrój państwa za panowania nowej dynastii stanowił swego rodzaju konglomerat instytucji normandzkich i anglosaskich, które podlegając ewolucyjnym przekształceniom nadawały angielskiej monarchii wczesnofeudalnej, zachowującej polityczną jedność, odmienny, charakterystyczny dla niej kształt. Kuria królewska (curia regis) była głównym organem zarządu państwa, który, zwłaszcza jeżeli chodzi o skład, w mniejszym stopniu, jeśli idzie o kompetencje, był kontynuacją anglosaskiego zgromadzenia witanów. Jako Rada Zwyczajna (consilium ordinarium) składała się z urzędników nadwornych, których opinii zasięgał król przed podejmowaniem ważnych decyzji. Ponadto kilka razy w ciągu roku zwoływana była Wielka Rada (magnum consilium), złożona z bezpośrednich wasali króla. Oba te zgromadzenia obejmowano wspólną nazwą kurii królewskiej (curia regis). Miała ona głos doradczy, spełniała pewne funkcje kontrolne, dworskie i wojskowe oraz stanowiła sąd pierwszej instancji dla bezpośrednich wasali króla (iudicium parium), w sprawach dotyczących króla oraz sąd apelacyjny. Już w początkach XII wieku wyodrębnił się z kurii Exchequer, doskonale zorganizowany centralny organ skarbowy, a równocześnie trybunał właściwy w sprawach związanych z działalnością skarbu królewskiego. Organ ten stworzony został prawdopodob-
Anglia (IX - poł. XVII w.)
nie na wzór analogicznej instytucji, która wcześniej rozwinęła się w Normandii. Ważną rolę, jeżeli chodzi o centralny zarząd państwa, odgrywali nadal urzędnicy nadworni. 2 dawnych urzędów występujących od czasu Edwarda Wyznawcy szczególną pozycję u boku króla zajmował kanclerz, stojący na czele kancelarii, w owej epoce zawsze osoba duchowna. Najważniejszym nowo powstałym urzędem państwa anglonormandzkiego był wielki justycjariusz, główny pomocnik i zastępca króla, zwłaszcza w przypadku jego nieobecności w kraju. Wraz z utratą przez królów angielskich większości ich posiadłości na kontynencie, urząd ten został zniesiony na początku X m wieku, a część jego uprawnień przejął kanclerz. 2.1.3.
363
Kanclerz
Wielki justycjariusz
Organy lokalne
Jeżeli chodzi o zarząd lokalny to po podboju utrzymany został anglosaski podział na hrabstwa, na czele których nominalnie stali nadal dziedziczni hrabiowie, noszący tytuł earla, rekrutujący się spośród wasali korony. Był to jednak obecnie tytuł honorowy, który nie dawał żadnej efektywnej władzy, albowiem faktycznym naczelnikiem hrabstwa był nominowany przez króla wicehrabia, tzw. szeryf. Sprawował on władzę sądową, policyjną, skarbową i wojskową w hrabstwie. Szeryfowie podlegali dość ścisłej kontroli, zwłaszcza w sprawach skarbowych. Dwa razy w roku musieli składać szczegółowe rozliczenie dochodów i wydatków przed Exchequerem. W XE w. funkcje sądowe szeryfów ograniczone wstały na rzecz sędziów objazdowych i sędziów koronnych (koronerów). Urzędnik ten powoływany najczęściej spośród zwykłych rycerzy otrzymywał wynagrodzenie pie-
Utrzymanie podziału państwa na hrabstwa
Upadek znaczenia urzędu hrabiego
Uprawnienia szeryfa (wicehrabiego)
364
Zgromadzenia hrabstw
Państwo feudalne
niężne za swą służbę w postaci części opłat skarbowych pobieranych od ludności. Zarówno w hrabstwach jak i w setniach zachowały się tradycyjne zgromadzenia wolnych uczestniczące w sprawowaniu sądów. Zgromadzenia hrabstwa (shiremoor) odbywały się pod przewodnictwem szeryfa jako przedstawiciela króla, biskupa, reprezentującego Kościół i ealdormana występującego w imieniu hrabstwa. 2.1.4.
Sądownictwo królewskie
Sądy lenne Sądy patryrnonialne
Sądem najwyższym w tym okresie był sąd królewski, który mógł występować jako sąd I instancji w sprawach dotyczących króla i bezpośrednich wasali korony. Obok sądu kurii królewskiej wykształcił się odrębny sąd do spraw skarbowych (Exchequer). Oprócz sądownictwa królewskiego, które rozwinęło się zwłaszcza poprzez powołanie sędziów objazdowych i koronerów występowało sądownictwo patrymonialne, sądy lenne oraz odrębne sądownictwo kościelne. Sądy zgromadzeń hrabstw i setni zaczęły stopniowo tracić znaczenie w drugiej połowie XII w., w miarę rozszerzania się kompetencji sądownictwa królewskiego.
2.2. Konflikty monarchów z Kościołem
Dążenie do usamodzielnienia się przez Kościół
Sądownictwo
Stosunki między państwem a Kościołem
W Anglii, podobnie jak i w Niemczech, stosunek państwa do Kościoła, poczynając od Wilhelma Zdobywcy, prowadził do konfliktów, których źródłem były m.in. spory o obsadzanie wyższych godności duchownych, problem świadczeń finansowych Kościoła na rzecz państwa i zakres uprawnień sądów kościelnych. Wprawdzie już Wilhelm Zdobywca przyznał
Anglia (IX - poł. XVII w.)
duchowieństwu prawo do własnego sądownictwa kościelnego, jednakże przyjął zarazem zasadę, że wszystkie bulle papieskie musiały zawierać sankcję królewską, a uchwały synodów powinny być uzgadniane z królem. Z kolei Henryk I zrzekł się dokonywania inwestytury, nie doprowadziło to jednak do trwałego sojuszu korony z Kościołem. Przeciwnie, jak zostało wyżej powiedziane, jedyną instytucją, która skutecznie przeciwstawiała się Henrykowi II był właśnie Kościół. W następstwie wypadków spowodowanych męczeńską śmiercią prymasa Tomasza Becketa, poniesioną z rąk rycerzy królewskich, Henryk II zmuszony został do cofnięcia tzw. konstytucji klarendoriskich z r. 1164, które zawierały m.in. ograniczenia sądownictwa kościelnego i swobodnego wyboru przez Kościół wyższych dostojników duchownych.
3.
365
Następstwa śmierci Tomasza Becketa
Anglia w okresie monarchii stanowej i absolutnej (1215-1640)
Po śmierci Ryszarda Lwie Serce rządy w Anglii objął jego brat Jan bez Ziemi (1199-1216), którego król francuski Filip II August, pod zarzutem felonii, na mocy wyroku sądu parów, pozbawił w roku 1204 rozległych posiadłości francuskich, dziedzictwa Henryka II. Stracił je łącznie z Normandią. Aby zdobyć niezbędne środki finansowe na wojnę z królem francuskim Jan bez Ziemi wzmógł znacznie ucisk fiskalny wobec poddanych, dopuszczając się przy tym licznych nadużyć i samowoli. Wywołało to przede wszystkim niezadowolenie wśród duchowieństwa, które poparł papież. Konflikt króla z Kościołem zaostrzyła postawa Jana wobec mianowanego przez
Rządy Jana bez Ziemi (1199-1216)
Utrata przez Jana bez Ziemi posiadłości na kontynencie
Niepowodzenie króla w polityce wewnętrznej i zewnętrznej
366
Geneza Wielkiej Karty Wolności
Bitwa pod Bouviens (1214 r.)
Postanowienia Wielkiej Karty Wolności
Państwo feudalne
papieża arcybiskupa Canterbury. Wobec nieuznawania go przez króla Innocenty III rzucił na Jana ekskomunikę, a całą Anglię obłożył interdyktem. W roku 1213 za cenę zniesienia interdyktu Jan ukorzył się przed legatem papieskim, uznał się lennikiem papieża i na znak zależności lennej zobowiązał się do płacenia mu daniny. Próba odzyskania posiadłości francuskich w koalicji z cesarzem Ottonem IV doprowadziła do klęski niemieckich aliantów pod Bouviens (1214), w wyniku której Jan musiał zrzec się utraconych we Francji posiadłości. Niepowodzenia króla zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zewnętrznej, doprowadziły do powstania przeciw Janowi feudałów, których poparło duchowieństwo i mieszkańcy Londynu. Opozycja antykrólewska domagała się potwierdzenia dawnych praw oraz przywilejów przyznanych przez Henryka I. Na skutek odmowy króla rozpoczęła się między nim a baronami otwarta walka. Wobec groźby wojny domowej i utraty korony angielskiej Jan bez Ziemi skapitulował ogłaszając w czerwcu 1215 r. Wielką Kartę Wolności (Magna Charta Libertatum). Był to przywilej, który z uwagi na zaprzysiężenie przestrzegania jego postanowień przez króla i baronów miał faktycznie znamiona dwustronnej umowy. Najważniejsze postanowienia Wielkiej Karty: - ściąganie tarczowego (scutagium) i innych opłat lennych jedynie za zgodą Wielkiej Rady Królestwa; - zakaz przekazywania innym władzom spraw podlegających sądowi królewskiemu; - żaden wolny człowiek nie może być aresztowany,
Anglia (IX - poł. XVII w.)
367
więziony albo pozbawiony mienia bez prawomocnego wyroku sądowego; - gwarancja przyznana hrabiom i baronom, iż będą oni sądzeni tylko przez równych sobie {judicium parium); - w razie wymierzania kary majątkowej należy skazanemu pozostawić pewną część majątku wystarczającą mu na utrzymanie; - zapewnienie duchowieństwu zupełnej wolności kanonicznych wyborów; - potwierdzenie przywilejów miast i wolności handlu; - zakaz sprowadzania obcych żołnierzy najemnych do Anglii. Artykuł 61 określał sankcje naruszania postanowień Wielkiej Karty (prawo oporu). W takim przypadku komisja złożona z 25 baronów miała prawo wezwać ludność do czynnego oporu przeciwko władcy, jednakże z zachowaniem nietykalności króla i jego rodziny. W późniejszych redakcjach Karty, np. z r. 1216 artykuł ten został pominięty.
Prawo oporu ^ArŁ'61 ^
Wielka Karta Swobód położyła kres formom ustrojowym stworzonym przez Wilhelma Zdobywcę i zapoczątkowała ewolucję, która miała przekształcić Anglię w ciągu najbliższych stu lat po jej wydaniu w państwo stanowe o bardzo specyficznych cechach. Kiedy Henryk III usiłował uwolnić się od przyjętych zobowiązań i zrzucić szereg ograniczeń swej władzy doszło do nowej wojny między królem a baronami, którym przewodził Szymon de Montfort, zakończonej zwycięstwem opozycji antykrólewskiej (r. 1264, bitwa pod Lewes). Z inicjatywy Szymona
Znaczenie Karty
368
Powstanie Parlamentu
Detronizacje
Wojna Dwóch Róż
Wzrost znaczenia gentry
Wprowadzenie i rozwój rządów absolutnych
Reformacja w Anglii
Państwo feudalne
de Montfort zebrał się w r. 1265 Parlament, w którym po raz pierwszy obok bezpośrednich wasali królewskich, wchodzących w skład Wielkiej Rady Królestwa znaleźli się wysłannicy miast i przedstawiciele rycerstwa wybierani w hrabstwach. Zwyczaj powoływania do Parlamentu przedstawicieli miast i rycerstwa utrwalił się za panowania następcy Henryka III, Edwarda I (1272-1307). O dalszym wzroście znaczenia Parlamentu świadczyć może detronizacja jego następcy Edwarda II (1307 -1327) pod zarzutem złamania zobowiązań przyjętych w przysiędze koronacyjnej. Zdetronizowany został również Ryszard II (1377-1399), dążący do stworzenia monarchii absolutnej, po którym wyniesiony został na tron angielski Henryk IV (1399-1413) przedstawiciel nowej dynastii Lancastrów spokrewnionej z Plantagenetami. W okresie panowania tej dynastii (do 1461) nastąpiło dalsze wzmocnienie pozycji baronów oraz wzrost roli Parlamentu. Przypadająca na lata 14551485 trzydziestoletnia wojna o tron między dwoma gałęziami rodu Plantagenetów, Lancastrów i Yorków, tzw. wojna Dwóch Róż, zakończyła się powołaniem na tron w roku 1485, wywodzącego się z rodziny Tudorów, Henryka VII (1485-1509). Wojna ta spowodowała upadek starej arystokracji angielskiej i wzrost znaczenia średniej klasy szlacheckiej, gentry. Z panowaniem nowej dynastii wiąże się wprowadzenie w Anglii rządów absolutnych. Utrwalił je syn Henryka VII, Henryk VIII (1509-1547) oraz jego następcy, Edward VI (1547- 1553) i Elżbieta I (1558-1603). Rosnący autorytet władzy królewskiej sprzyjał umacnianiu się aparatu władzy centralnej. Niemałe znaczenie dla ugruntowania pozycji Tudorów miała Reformacja w Anglii oraz ekspansja kolo-
369
Anglia (IX - poł. XVII w.)
nialna i dynamiczny rozwój angielskiej gospodarki, zwłaszcza w epoce elżbietańskiej. Władcy z tej dynastii mieli poparcie społeczne na skutek zbieżności interesów korony oraz tych klas, których przedstawiciele zasiadali w Parlamencie. Po śmierci Elżbiety (1603) tron angielski przeszedł w ręce szkockiej dynastii Stuartów w osobach Jakuba I (1603 -1625) i jego syna Karola I (1625-1649), którzy pragnęli wprowadzić w Anglii system rządów zbliżony do tego, jaki występował wówczas we Francji i w Hiszpanii. Autokratyczne rządy pierwszych Stuartów, zwolenników teorii nadrzędnego i nadprzyrodzonego pochodzenia uprawnień królewskich doprowadziły do konfliktu z Parlamentem, który przybrał szczególnie ostrą postać za panowania Karola I. Kilkakrotne rozwiązanie Parlamentu, będące rezultatem braku jego uległości wobec arbitralnych decyzji króla, zwłaszcza w sprawie samowolnego ściągania podatków bez uprzedniej uchwały Parlamentu, pogłębiły kryzys rządów absolutnych w Anglii. Symptomem tego było m.in. uchwalenie przez Parlament „Petycji o prawo" (1628). Zawierała ona zarzuty pod adresem króla, a ponadto zabraniała: - nakładania i pobierania podatków bez zgody Parlamentu; - naruszania postanowień Wielkiej Karty Swobód; - więzienia kogokolwiek bez podania powodów; - przymusowego kwaterowania żołnierzy w domach prywatnych; - funkcjonowania w czasie pokoju sądów wojennych. Mimo zatwierdzenia Petycji król nie przestrzegał zawartych w niej postanowień.
Dążenie Stuartów do wzmocnienia władzy absolutnej
Konflikt króla z Parlamentem
Petycja o prawo
370
Rządy Karola I (1629-1640)
Początki obrad Długiego Parlamentu
Państwo feudalne
Jedenastoletnie rządy osobiste Karola I bez zwoływania Parlamentu (1629 -1640) wzmogły opór opozycji przeciw polityce królewskiej. Powstanie w Szkocji (1636) i porażka wojsk królewskich w walce ze Szkotami zmusiły Karola I do zwołania tzw. Długiego Parlamentu, co stanowiło początek angielskiej rewolucji burżuazyjnej, której dalszy przebieg doprowadził do upadku monarchii i nastania dwunastoletniego okresu rządów republikańskich. 3.1. 3.1.1.
Prowizje oksfordzkie
Prowizje westminsterskie
Ustrój polityczny Król
W XIII w. państwo angielskie przyjęło charakter feudalnej monarchii stanowej. Władza królewska wzmocniona przez Henryka II uległa ograniczeniu za rządów Jana bez Ziemi. Wydał on w r. 1215 Wielką Kartę Swobód wymuszoną na nim przez baronów, popieranych przez rycerstwo i miasta. Po śmierci Jana bez Ziemi tron objął Henryk III, za panowania którego doszło do współrządów feudalnej oligarchii przez ustanowienie na mocy, tzw. prowizji oksfordzkich specjalnych organów m.in. stałej Rady przy królu. Król zaprzysiągł, że bez konsultacji z Radą nie podejmie żadnych ważnych decyzji państwowych. Niedotrzymanie przez baronów obietnic w sprawie ustępstw na rzecz niższego rycerstwa i mieszczan doprowadziło do wydania w r. 1259 tzw. prowizji westminsterskich, które zwalniały wasali od obowiązku udziału w sądach feudalnych swych panów oraz od powinności wojskowych na ich rzecz, jeśli nie byli do nich wyraźnie zobowiązani na mocy kontraktu lennego. Ponadto baronów pozbawiono prawa rozpatrywania apelacji od wyroków podległych im sądów.
Anglia (IX - poł. XVII w.)
Próba wykorzystania przez Henryka III rozłamu wśród baronów i niezadowolenia rycerstwa dla odrzucenia przyjętych uprzednio ograniczeń władzy monarszej doprowadziła do klęski króla i zwołania Parlamentu z udziałem przedstawicieli niższego rycerstwa i miast (1265). Odtąd rozpoczął się w Anglii okres umacniania się Parlamentu jako reprezentacji stanowej, współuczestniczącej w sprawowaniu rządów w państwie. Głównym atutem Parlamentu było to, że jego zgoda stała się konieczna przy nakładaniu podatków, a później przy ustanawianiu praw. Już w XIV w. uznawana była zasada, że żadna ustawa nie może być ważna bez zgody króla, Izby Lordów i Izby Gmin. Uchwała zatem obu izb Parlamentu nie stawała się prawomocną bez sankcji królewskiej. Monarcha mógł odmówić akceptacji danej ustawy lub zawiesić jej moc obowiązującą {prawo suspensy). W zakresie władzy ustawodawczej król posiadał ponadto możność samodzielnego działania, tzw. prerogatywy. Mógł np. pomiędzy sesjami Parlamentu wydawać tymczasowe ustawy zwane ordonansami i proklamacjami. Oprócz tego posiadał on tzw. prawo dyspensy. Polegało to na tym, że król nie naruszając ogólnej mocy ustawy uchylał jej stosowanie w pewnym konkretnym przypadku, bądź w stosunku do konkretnej określonej osoby. To jaki wpływ posiadał Parlament na sprawowanie przez króla władzy wykonawczej zależało w dużej mierze od osobowości monarchy i stosunków politycznych w danym okresie. Za panowania Lancastrów, bocznej linii Plantagenetów, której prawo do tronu było kwestionowane, królowie musieli szukać oparcia w Parlamencie, co doprowadziło do wzrostu jego znaczenia. Z kolei po wojnie „Dwóch Róż" na skutek wygaśnięcia wielu
371
Powstanie i rosnące znaczenie Parlamentu
Prawo suspensy
Prawo dyspensy
Rozwój rządów absolutnych
372
Państwo feudalne
rodów możnowładczych, z przedstawicieli których składała się Izba Lordów, nastąpiło znaczne zmniejszenie się roli Parlamentu i zarazem znaczny wzrost pozycji pierwszych monarchów z dynastii Tudorów. Władza królewska ulegała dalszemu wzmocnieniu w ciągu XVI w. dzięki Reformacji i prowadzeniu polityki gospodarczej i zagranicznej, zgodnej z interesem znacznej części społeczeństwa angielskiego. Dopiero za panowania szkockiej dynastii Stuartów, odrzucających wszelkie ograniczenia swej władzy, doprowadziło to do zdecydowanego przeciwstawienia się Parlamentu monarchii absolutnej, która przestała służyć siłom społecznym popierającym uprzednio Tudorów. 3.1.2. Kanclerz
Sąd Kanclerski
Kuria królewska
Organy centralne
Zniesienie urzędu wielkiego justycjariusza (1232) doprowadziło do wysunięcia się na czoło urzędników nadwornych kanclerza, który dotychczas przede wszystkim kierując kancelarią królewską, sprawował kontrolę nad wychodzącymi z niej dokumentami. Przejęcie części kompetencji wielkiego justycjariusza znacznie podniosło rangę tego urzędu, sprawowanego dotąd zwyczajowo przez osoby duchowne, a od czasów Edwarda III również przez osoby świeckie. Wraz z zanikiem uprawnień kanclerza w zakresie administracji oraz skarbowości następował, poczynając od końca XIII w., wzrost jego roli w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości, szczególnie na skutek wyodrębnienia się osobnego Sądu Kanclerskiego (Court of Chancer)/), który samodzielnie rozpoznawał sprawy kierowane do króla. Głównym organem centralnym u boku króla pozostała nadal Kuria królewska. Z czasem, a szczególnie za panowania Tudorów, w jej składzie przeważać zaczął element fachowy w miejsce dominujących
Anglia (IX - poł. XVII w.)
373
w niej uprzednio dygnitarzy nadwornych i bezpośrednich wasali królewskich. W miarę rozszerzania i różnicowania się zadań administracyjnych tego organu, kuria uległa poważnym przekształceniom. Wyłonione z niej odrębne organy to: - Exchequer (jako najwyższy organ skarbowy i sąd Exchequeru); - Rada Zwyczajna (Ściślejsza);
Rozdział funkcji Kurii królewskiej między wyłonione przez nią organy
- Izba Lordów; - Sąd Ławy Królewskiej; - Sąd Spraw Pospolitych; - Sąd Izby Gwiaździstej. W zależności od układu sił w walce pomiędzy możnowładztwem a koroną zmieniały się zasady ustalania składu Rady oraz niekiedy zakres jej faktycznych, bardzo szerokich uprawnień. Zasadniczą reformę Rady Królewskiej przeprowadził Henryk VIII. Przybrała ona nazwę Tajnej Rady (Privy Council), stając się głównym narzędziem absolutyzmu królewskiego. Duże znaczenie w Radzie uzyskali nominowani przez króla sekretarze stanu, którzy wywodząc się z sekretarzy królewskich przekształcili się w ministrów łączących uprawnienia w zakresie władzy wewnętrznej i polityki zagranicznej. Już w I połowie XIIIw. królowie angielscy, prowadząc walkę z baronami, zaczęli powoływać Wielką Radę w rozszerzonym składzie, wzywając do niej obok bezpośrednich wasali, przedstawicieli rycerstwa, początkowo wyznaczonych przez szeryfa a następnie wybieranych przez hrabstwa. W wyniku klęski zadanej Henrykowi III (1216-1272) przez Szy-
Powstanie Tajnej Rady
Sekretarze stanu
Parlament
374
Geneza i skład dwuizbowego Parlamentu
Zasady wyboru członków Izby Gmin
Zasady zwoływania Parlamentu
Państwo feudalne
mona de Montfort pod Lewes (1264) w Radzie Królewskiej, zwołanej przez niego w r. 1265, zasiedli również po raz pierwszy przedstawiciele szeregu hrabstw i miast. Oznaczało to, że Wielka Rada wystąpiła wówczas jako reprezentacja trzech stanów. W tym również czasie ustaliła się nazwa „Parlament", oznaczająca wspólne zjazdy rozszerzonej Rady, do której obok świeckich i duchownych feudałów wchodziło po 2 lub 4 rycerzy z poszczególnych hrabstw oraz przedstawiciele miast. Dalszy rozwój Parlamentu przechodził długą drogę ewolucji i dopiero w XIV i XV w. uzyskał on kształt, który w głównym zarysie przetrwał do dnia dzisiejszego. W wieku XIV nastąpił podział na dwie izby: Izbę Lordów i Izbę Gmin. W skład Izby Lordów wchodzili arcybiskupi, biskupi, opaci oraz bezpośredni lennicy królewscy, hrabiowie i baronowie, mający posiadłości lenne określonej wielkości. Skład ten stopniowo powiększał się o osoby, które król wprowadzał do Izby Lordów, nadając im godność para. W Izbie Gmin zasiadali wspólnie rycerze jako przedstawiciele hrabstw i delegaci uprzywilejowanych miast. Sposób powoływania reprezentantów rycerstwa i miast ulegał licznym przeobrażeniom. Początkowo reprezentantów tych desygnował szeryf, z czasem jednak zostało to zastąpione przez wybory przeprowadzone na tzw. zgromadzeniach hrabstwa. W r. 1413 ustalono, że udział w wyborach mogą brać tylko osoby zamieszkałe w danym hrabstwie. System wyborów posłów do Izby Gmin, wprowadzony w 1429 r., oparty na wysokim cenzusie majątkowym, przetrwał do reformy wyborczej w r. 1832. Prawo zwoływania Parlamentu przysługiwało królowi, przy czym nie było stałych terminów jego zwoływania, czy określonego czasu trwania obrad. W okresie monarchii stanowej
Anglia (IX-poł. XVTTw.)
król z reguły zwoływał Parlament corocznie w opactwie westminsterskim, zwykle jeśli chciał uzyskać jego zgodę na nowe podatki. Posłowie byli początkowo związani instrukcjami swoich wyborców. Od XV wieku mogli oni jednak głosować według własnego uznania, traktowani nie jako delegaci swojego stanu lub regionu lecz jako reprezentanci całego narodu. Pojawiła się również w Anglii praktyka, że członek Parlamentu powinien mieć zapewnioną szczególną ochronę prawną, co stanowiło początek zasady nietykalności poselskiej. Kompetencje Parlamentu angielskiego nie były pierwotnie ściśle ustalone, ale dość wcześnie obejmowały one uprawnienia skarbowe, ustawodawcze i sądowe. Niewątpliwie główne uprawnienie Parlamentu stanowiło wyrażanie zgody na nakładanie nowych podatków. W r. 1297 Parlament uzyskał od Edwarda I (1272-1307) wyłączne prawo uchwalania podatków, rozszerzając stopniowo swe uprawnienia finansowe o kontrolę nad celowością i sposobem ich wydatkowania. Uprawnienia ustawodawcze Parlamentu rozwinęły się z prawa przekazywania królowi petycji o wydanie nowych ustaw. Król mógł wydać nowe prawo zgodnie z treścią petycji lub ją odrzucić. Już w XIV w. przyjęto zasadę, że każdy projekt nowej ustawy, aby stać się obowiązującym prawem, musiał zostać uchwalony kolejno przez obie Izby i uzyskać zatwierdzenie królewskie. Kompetencje Parlamentu obejmowały również dziedzinę sądownictwa. Szczególnie ważną funkcją Parlamentu było rozpatrywanie spraw w formie tzw. impeachment. To prawo polegało na tym, że Izba
375
Instrukcje poselskie
Zasada nietykalności poselskiej
Kompetencje Parlamentu
Kompetencje podatkowe
Kompetencje ustawodawcze
Kompetencje sądowe
376
Impeachment
Act of attainder
Parlament w monarchii Tudorów
Act of Proclamation
Państwo feudalne
Gmin mogła postawić w stan oskarżenia każdą osobę, pełniącą funkcję urzędową, zarzucając jej nadużywanie władzy. W takim przypadku sądem właściwym, którego wyrok nie podlegał zaskarżeniu, była Izba Lordów (pierwszy przypadek zastosowania impeachment miał miejsce w r. 1376). Wreszcie Parlament mógł, wydając specjalną ustawę tzw. Act of attainder, skazać jakąś osobę, bez postępowania sądowego, na karę śmierci lub wygnanie. Obie te instytucje stanowiły ważną formę kontroli Parlamentu nad organami władzy królewskiej i stanowiły pierwowzór późniejszej konstytucyjnej odpowiedzialności ministrów. Do pewnej degradacji politycznej Parlamentu przyczyniła się wojna Dwóch Róż. Wprawdzie umocnienie podstaw absolutyzmu przez pierwszych monarchów z dynastii Tudorów spowodowało dalsze ograniczenie znaczenia Parlamentu, ale należy zauważyć, że w zgromadzeniu tym dominowały w owym czasie siły społeczne zainteresowane umocnieniem monarchii, które poparły reformy wiodące nieuchronnie do wzmocnienia władzy królewskiej kosztem Parlamentu. Był on zwoływany rzadko, a poddając się zazwyczaj woli monarchy, nie stanowił realnej przeciwwagi dla utrwalonego stopniowo przez następców Henryka VII absolutyzmu królewskiego. Jego syn Henryk VIII doprowadził do zupełnego podporządkowania sobie Parlamentu, który m.in. w r. 1539 uchwalił Act of Proclamation upoważniający króla do wydawania rozporządzeń obowiązujących na równi z ustawami Parlamentu. O ile przedstawiciele dynastii Tudorów, zachowując pozory legalizmu, zwoływali, choć nieregularnie podporządkowany sobie Parlament, to Jakub I Stuart zwoływał go zaledwie 4 razy podczas 22 lat swoich rządów, a jego następca,
Anglia (IX - poł. XVII w.)
Karol I w latach 1629-1640 rządził w ogóle bez Parlamentu. Polityka królewska doprowadziła do zaostrzenia konfliktu pomiędzy monarchą i jego zaufanymi doradcami, a znaczną częścią angielskiego społeczeństwa, budząc coraz silniejszy opór, zwłaszcza średniej szlachty i mieszczaństwa, przeciw osobistym rządom Karola I. Zwołany ponownie po jedenastu latach przerwy Parlament wykorzystał tę okazję do wymuszenia ustępstw na królu i umocnienia swej pozycji. Ustawy jednak Długiego Parlamentu z r. 1641, podobnie jak Petycja o Prawo z r. 1628, nie zakończyły sporu króla z Parlamentem. Dopiero wojna domowa doprowadziła do załamania absolutyzmu królewskiego i wprowadzenia ustroju republikańskiego, którego prawną podstawę stanowił akt Parlamentu z 19.05.1649 roku. 3.1.3.
377
Konflikt między Karolem I a Parlamentem
Ustawy Długiego Parlamentu z 1641 r.
Organy lokalne
W wyniku tworzenia nowego aparatu skarbowo-finansowego i rozbudowy sądownictwa lokalnego szeryfowie już w drugiej połowie XHI w. zaczęli tracić stopniowo swe kompetencje, zwłaszcza sądownicze. Zanikła również funkcja kontrolna szeryfa, związana z instytucją wolnej poręki. Utrzymane natomiast zostały jego uprawnienia administracyjno-policyjne i wojskowe. Szeryfowie byli nadal nominowani przez króla, ale od XIV w. tylko spośród osób osiadłych w danym hrabstwie. Już za Wilhelma Zdobywcy wszyscy rycerze zobowiązani byli przysięgać na wierność królowi, jak również składali przysięgę, że nie będą naruszać pokoju wewnętrznego. W razie niezachowania w / w warunków odpowiadali oni przed szeryfem. W XII w. powoływano już specjalnych nadzorców, strażników
Szeryf
Sędziowie pokoju
Strażnicy pokoju
378
Geneza instytucji sędziów pokoju'
Samorząd w hrabstwach
Ogólne zebrania mieszkańców
Komisja samorządowa
Geneza i ewolucja przysięgłych
Państwo feudalne
pokoju, którzy czuwali nad wypełnianiem tej przysięgi, a w razie jej naruszenia pokoju, donosili o tym szeryfowi. Z czasem strażnicy pokoju zaczęli sami ścigać osoby naruszające mir królewski, a od r. 1328 mieli prawo karania schwytanych przestępców. W II połowie XIV strażnicy pokoju przekształcili się w sędziów pokoju. Byli oni powoływani przez króla spośród osób zamieszkujących w danym hrabstwie i posiadających odpowiedni majątek. Rozpatrywanie drobniejszych spraw odbywało się zazwyczaj jednoosobowo, ważniejsze rozpatrywane były kolegialnie na kwartalnych sesjach. Równolegle z wykształceniem się Parlamentu powstał w hrabstwach i w miastach angielski samorząd. Powstanie tego samorządu wiązało się z przejmowaniem funkcji administracyjnych i sądowniczych przez organy wyłonione przez rycerstwo w hrabstwach i przez patrycjat w miastach. Ograniczone zostały przez to kompetencje szeryfa, który jednak reprezentując króla sprawował nadzór nad samorządem i administrował dochodami królewskimi w danym hrabstwie. Powstanie samorządu w hrabstwach wiązało się z działalnością ogólnych zebrań mieszkańców hrabstwa, które wyłaniały spośród siebie specjalną komisję samorządową. Oprócz niej powstały różne organy samorządowe, posiadające funkcje porządkowe, wojskowe i sądowe. Najdonioślejsze znaczenie miało wykształcenie się sądów przysięgłych, początkowo nie tylko dla celów sądowych, ale i administracyjnych. Udzielali oni np. pod przysięgą odpowiedzi na królewskie pytania, dotyczące stanu królewskiej własności, wartości określonych majątków, praw korony i ich ewentualnych uzurpacji. Uczestniczyli również
Anglia (IX - poł. XVII w.)
w ściąganiu podatków. Funkcje sądowe przysięgłych polegały najpierw na wskazaniu pod przysięgą znanych im przestępców. Praktyka ta stosowana była od czasów Henryka II Plantageneta. Początkowo przysięgli w procesie byli zatem wyłącznie świadkami, których oświadczenie zastępowało oskarżenie prywatne i służyło za podstawę do wydania wyroku przez sędziego. Pod koniec XIIIw. nastąpił dalszy rozwój tej instytucji, która uległa ewolucyjnym przekształceniom do XVI wieku. Jeżeli chodzi o proces cywilny, to przysięgli pierwotnie potwierdzali tylko prawdziwość sporządzonych w ich obecności dokumentów, na które powoływała się strona. Z czasem kiedy powstała odrębna ława przysięgłych dla spraw cywilnych orzekali oni 0 stanie faktycznym. W postępowaniu karnym wyłoniły się dwie ławy: ława oskarżająca, tzw. Wielka Ława (grand jury) 1 tzw. Ława Mniejsza (petty jury). Wielka Ława badała, czy w danej sprawie istnieje dostateczna podstawa prawna do nadania biegu oskarżeniu. Jeżeli ława ta uznała większością głosów prawdopodobieństwo winy oskarżonego, Ława Mniejsza musiała jednomyślnie uznać niewinność oskarżonego albo potwierdzić jego winę. 3.1.4.
379
Przysięgli w procesie angielskim
Przysięgli w procesie cywilnym
Przysięgli w postępowaniu karnym Wielka Ława Mniejsza Ława
Sądownictwo
Wprawdzie w okresie monarchii stanowej i absolutnej utrzymane zostały sądy lokalne, ale już po reformach Henryka II traciły one na znaczeniu pod wpływem rozwoju sądownictwa królewskiego. Od sądów w hrabstwie mogły być skierowane skargi odwoławcze do sądów centralnych wyłonionych z kurii królewskiej. Ograniczeniu uległy nie tylko uprawnienia są-
Sądy lokalne
380
Państwo feudalne
dowe zgromadzeń hrabstw, ale przede wszystkim sądów immunitetowych, tzw. sądów baronialnych i dworskich. Sądownictwo na szczeblu lokalnym sprawowane było nadal przez szeryfów, strażników pokoju i sędziów pokoju i sędziów miejskich. W dalszym ciągu funkcjonowały również sądy kościelne, także po roku 1534. Sądownictwo królewskie
Od końca XII w. zaczęła kształtować się w Anglii nowa struktura sądownictwa królewskiego. Na szczeblu centralnym sądownictwo w imieniu króla sprawowały następujące sądy:
Sąd Spraw Pospolitych
- Sąd Spraw Pospolitych, wyłoniony z kurii królewskiej w XII w., rozpatrywał przede wszystkim sprawy cywilne, które nie dotyczyły korony;
Sąd Ławy Królewskiej
- Sąd Ławy Królewskiej, wyodrębniony z kurii królewskiej w XIII w., rozstrzygał głównie sprawy karne oraz sprawy cywilne, w których stroną była korona lub król, a także sprawy osób posiadających przywilej, do rozstrzygania ich sporów przez króla;
Sąd Exchequeru
- Sąd Exchequeru, zorganizowany w XII w. jako organ sądowy dla rozpatrywania spraw skarbowych;
Sąd Kanclerski
Sąd Izby Gwiaździstej
- Sąd Kanclerski, sąd który powstał w wyniku przekazywania kanclerzowi do samodzielnego załatwienia petycji skierowanych do króla. Przy wyrokowaniu w tym sądzie stosowano odrębne, postępowanie zrywające z formalizmem procesowym, według zasady słuszności (equity)-, - Sąd Izby Gwiaździstej, wyodrębniony w r. 1487 z Tajnej Rady, skuteczne narzędzie walki z przeciwnikami absolutyzmu królewskiego. Rozpatrywał głównie sprawy przeciwko bezpieczeństwu państwa. Sądził bez przysięgłych. Mógł stosować
Anglia (IX - poł. XVII w.)
381
tortury. Sprawował kontrolę nad ławami przysięgłych. Pierwsze trzy z wymienionych wyżej centralnych sądów królewskich urzędowały w Westminsterze, stąd zwane były „sądami westminsterskimi". Te właśnie trybunały przede wszystkim przyczyniły się poprzez swoje orzecznictwo do wykształcenia się w Anglii jednolitego prawa powszechnego (common law). Dwa ostatnie sądy zniósł Długi Parlament w r. 1641. Jednym z przejawów walki z sądownictwem lokalnym było powstanie tzw. sądów koronnych delegowanych. Kilka razy w ciągu roku sędziowie centralnych trybunałów westminsterskich udawali się do hrabstw w celu rozpatrzenia spraw na miejscu. Z delegowanymi sędziami współpracowały lokalne ławy przysięgłych. W przeciwieństwie do dawnych sędziów objazdowych sędziowie sądów królewskich zajmowali się wyłącznie sprawami sądowymi. Od końca XIV w. przyjazd do danej miejscowości nie powodował zebrania się pełnego zgromadzenia hrabstwa, a tylko przybywali przysięgli, którzy reprezentowali całe hrabstwo. Organizacja sądów koronnych delegowanych powstałych w połowie XIV w. utrzymała się do końca XIX wieku. Cały kraj podzielono na 6 obwodów sądowych, które objeżdżali delegowani przez króla sędziowie koronni (koronerzy). 3.2.
Stosunki między państwem a Kościołem
Już w wieku XIII (Edward I) i XIV (Edward HI, Ryszard II) państwo podejmowało próby rozciągania swej władzy również na Kościół, który zachował jednak w zasadzie swej przywileje od czasów panowania
Rola sądów westminsterskich w wykształceniu się systemu common law
Sądy koronne delegowane
382
Akt o supremacji
Rozwój reformacji w Anglii
Purytanizm
Prezbiterianie Independenci
Państwo feudalne
Henryka VIIL Jego spór z papieżem o unieważnienie małżeństwa z Katarzyną Aragońską doprowadził do zerwania Anglii z Rzymem. Powstanie Kościoła anglikańskiego przyczyniło się w dużym stopniu do wzmocnienia władzy królewskiej. Na mocy wydanego w r. 1534 Aktu o supremacji król stanął na czele anglikańskiego Kościoła narodowego i wydany został nakaz złożenia przysięgi uznającej króla jako głowę tego kościoła. Zrywając z Rzymem Henryk VIII nie przeszedł jednak na protestantyzm. Zachowana została liturgia, organizacja kościelna i znaczna część katolickich dogmatów (tzw. Statut o 6 artykułach wiary). Dopiero na okres panowania jego następcy Edwarda VI, przypada rozwój Reformacji i wprowadzenie protestantyzmu w Anglii. Pod względem dogmatycznym i liturgicznym wyznanie anglikańskie upodabniało się do kalwinizmu. Jednocześnie wzrosły uprawnienia monarchy w stosunku do hierarchii kościelnej w związku z wprowadzeniem zasady wyboru biskupów przez króla, a nie jak dotychczas przez kapituły. Mimo przywrócenia przez siostrę Edwarda VI Marię, która objęła z kolei tron, katolicyzmu, za panowania następnej córki Henryka VIII, z drugiego małżeństwa, Elżbiety I, zwyciężył ostatecznie protestantyzm. W II połowie XVI w., a więc za czasów panowania Elżbiety, zaczął szerzyć się wśród nowej szlachty, a zwłaszcza wśród burżuazji, kalwinizm. Wśród zwolenników kalwinizmu, zwanych purytanami, którzy odrzucali zachowany w Anglii po Reformacji system episkopalny z królem jako głową kościoła, rozwinęły się dwa odłamy: umiarkowany — prezbiteriański i bardziej radykalny — indepen-
Anglia (IX - poł. XVII w.)
decki. Prezbiterianie domagali się stworzenia organizacji kościelnej na wzór szkocki, tzn. jako zbioru autonomicznych gmin kościelnych z obranymi przez te gminy duchownymi i radą złożoną z osób świeckich na czele. Ponad radą gminy stać miał specjalny synod. Independenci z kolei chcieli oprzeć organizację kościelną na niezależnych zarówno od państwa, jak i nawzajem od siebie gminach.
383
XIV.
1.
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
Państwo Kijowskie do najazdu mongolskiego
Słowianie wschodni utworzyli kilka organizacji państwowych, z których najpotężniejszymi były księstwa kijowskie i nowogrodzkie, zjednoczone w końcu IX wieku przez pierwszego historycznego władcę Rusi, księcia nowogrodzkiego Olega (879-912), następcę legendarnego wodza Waregów Ruryka, według tzw. „normańskiej teorii", protoplasty dynastii panującej w staroruskim państwie. Pierwotnie rolę głównego ośrodka jednoczącego ziemie ruskie pełnił Kijów, który już na początku IX w. uzyskał rangę centrum politycznego Rusi. Oleg, podporządkowawszy Nowogród Wielki Kijowowi, kontynuował proces jednoczenia ziem wschodniosłowiańskich, znacznie rozszerzając granice państwa kijowskiego. Następca Olega i domniemany syn Ruryka Igor (912-945), idąc w ślad swojego poprzednika, który w latach 907-911 wyprawiał się
Początek panowania dynastii Rurykowiczów
Normańska teoria
Rozwój terytorialny państwa
386
Traktaty z Bizancjum
Panowanie Włodzimierza Wielkiego
Chrzest Rusi
Państwo feudalne
na Bizancjum i zawierał z Grekami korzystne dla Rusi traktaty handlowe, dwukrotnie przedsiębrał wyprawy na Konstantynopol zawierając nowe traktaty z cesarzem bizantyjskim (941 i 944). W roku 945 Igor zginął podczas wyprawy na Drewlan. Regencję po nim w imieniu małoletniego Swiętosława objęła jego żona Olga. Syn Igora, Swiętosław (957-972) znacznie rozszerzył granice państwa na wschodzie podbijając ludy zamieszkujące środkową i zachodnią część Kaukazu, zwyciężając w roku 965 Chazarów i gromiąc w roku 971 Bułgarów z ziem których został wyparty wkrótce przez wojska bizantyjskie (traktat z 971 r.). Po śmierci Swiętosława, poniesionej w zasadzce przygotowanej przez Pieczyngów, rozgorzała na Rusi wojna domowa między jego synami. Z bratobójczych walk zwycięsko wyszedł Włodzimierz zwany w przyszłości Wielkim albo Świętym (980-1015). Za panowania tego władcy doszło do wzrostu potęgi państwa kijowskiego, dalszego rozszerzenia i utrwalenie jego granic (m.in. w roku 981 zajęcie Grodów Czerwieńskich; w roku 988 wyprawa na Krym). Włodzimierz starał się także zapewnić ład wewnętrzny i dążył konsekwentnie do wytworzenia jedności narodowej połączonych w jedno państwo plemion ruskich. Ruś Kijowska posiadała bowiem już w owym czasie bardzo rozległe terytorium, ale była zarazem państwem niejednolitym pod względem etnicznym. Najbardziej jednak doniosłym wydarzeniem polityczno-kulturalnym okresu rządów Włodzimierza Wielkiego był chrzest Rusi w roku 988 przyjęty w obrządku greckim. Przyjęcie chrztu, podporządkowanie metropolii kijowskiej patriarsze Konstantynopola oraz ślub Włodzimierza z siostrą cesarza Anną (990) prowadziły do bliższych związków
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
religijnych, kulturalnych i politycznych Rusi z Bizancjum i włączenia jej do strefy cywilizacyjnej cesarstwa wschodniorzymskiego. Większość badaczy dziejów Rusi wyraża pogląd, że szczyt świetności politycznej państwa staroruskiego przypadł na okres panowania kolejnego władcy, Jarosława Mądrego (1019-1054), który po kilkuletnich walkach wewnętrznych zasiadł na tronie kijowskim. Rządy Jarosława doprowadziły do rozkwitu państwa, dalszego rozszerzenia jego granic (szczególnie przez podporządkowanie ludów nadbałtyckich i ponowne przyłączenie Grodów Czerwieńskich w roku 1031 oraz klęskę zadaną Pieczyngom w roku 1036) i uzyskania przez nie bardzo silnej pozycji w ówczesnej Europie. W tym okresie Ruś Kijowska nawiązała bądź rozwinęła rozległe stosunki polityczne, związki dynastyczne i utrzymywała ożywioną wymianę handlową z wieloma państwami zarówno Wschodu jak i Zachodu. Wraz ze śmiercią Jarosława Mądrego (1054) zakończyła się epoka jedności politycznej Rusi. Na mocy testamentu doszło, zgodnie z wolą zmarłego księcia do podziału państwa kijowskiego między pięciu synów Jarosława, z których najstarszy, jako senior miał sprawować władzę zwierzchnią nad całą Rusią (zasada pryncypatu). Od tego czasu rozpoczął się okres walk pomiędzy potomkami Jarosława co doprowadziło do stopniowego rozpadu Rusi — szczególnie po roku 1097 (zjazd w Lubeczu) — na odrębne, niezależne od siebie księstwa. Podobnie jak później w Polsce, po śmierci Bolesława Krzywoustego, zasada zwierzchnictwa księcia kijowskiego została rychło pogwałcona. Na początku XII w. Włodzimierz Monomach (1113-1125) i jego syn Mścisław (1125-1132) podjęli próbę konsolidacji władzy wielkoksiążęcej. Był to
387
Rządy Jarosława Mądrego
Testament Jarosława Mądrego
Zjazd w Lubeczu (1097 r.)
388
Upadek zasady zwierzchnictwa na Rusi (1132 r.)
Utrata znaczenia politycznego i gospodarczego przez Kijów
Powstawanie księstw dzielnicowych
Rola Włodzimierza nad Klaźmą
Panowanie Andrzeja Bogolubskiego (1157-1174)
Państwo feudalne
jednak ostatni sukces zwolenników jedności państwa. Od roku 1132 książęta przestali uznawać zwierzchność wielkiego księcia i doszło stopniowo do zupełnego rozbicia Rusi Kijowskiej. Ani Monomachowi, ani jego synowi nie udało się w sposób trwały powstrzymać toczącego się niezależnie od ich wysiłków procesu rozdrobnienia feudalnego państwa staroruskiego. Zapowiedzią tego rozbicia były zresztą tendencje odśrodkowe grożące jedności państwa, które wyrażały się we wspomnianych wyżej bratobójczych walkach poprzedzających objęcie władzy zarówno przez Włodzimierza Wielkiego, jak i później przez Jarosława Mądrego. Pełniący dotąd rolę stołecznego grodu Kijów tracił zarówno znaczenie polityczne jak i gospodarcze. Było to oprócz wspomnianych przyczyn wynikiem najazdów Pieczyngów, a później Połowców, które doprowadziły do spustoszenia całego kraju. W miejsce centralnego ośrodka jednoczącego ziemie ruskie, jakim był Kijów, pojawiają się księstwa dzielnicowe (rostowo-suzdalskie, nowogrodzkie, halicko-wołyńskie, połocko-mińskie, perejesławskie, czernichowskie, tmutarakańskie, muromsko-riazańskie, turowskie, smoleńskie), których władcy walczą ze sobą o utrwalenie suwerenności podległych im ziem, a nierzadko o hegemonię nad innymi. Największe znaczenie wśród wymienionych księstw zdobyło sobie w II połowie XIIw. księstwo rostowo-suzdalskie ze stolicą we Włodzimierzu nad Klaźmą (stąd późniejsza nazwa: księstwo włodzimiersko-suzdalskie). Na obszarze tego księstwa leżała Moskwa, po raz pierwszy wymieniona w kronice pod rokiem 1147. Znaczenie księstwa włodzimiersko-suzdalskiego wzrosło zwłaszcza za panowania wnuka Monomacha, Andrzeja Bogolubskiego (1157-1174), przedstawiciela dośrodko-
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
wych tendencji politycznych i bezkompromisowego rzecznika jednolitej, silnej władzy wielkoksiążęcej na Rusi, zamordowanego przez bojarów w roku 1174. Po śmierci brata Andrzeja, Wsiewołoda, księstwo włodzimiersko-suzdalskie rozpadło się na kilka dzielnic, uznających formalnie zwierzchność książąt włodzimierskich. Książętom tym udało Się Stworzyć na początku XHI wieku związek ziem północno-wschodniej Rusi oraz powstrzymać ekspansję szwedzką i niemiecką (Aleksander Newski). Zaczątki procesu zjednoczenia zostały jednak przerwane na skutek najazdu Mongołów. 1.1.
Aleksander Newski
Ustrój polityczny
Państwo kijowskie reprezentowało formę monarchii wczesnofeudalnej. Jego upadek związany był ze wzrostem tendencji odśrodkowych, zmianą dróg handlowych i upadkiem autorytetu władzy wielkiego księcia kijowskiego. Po ostatecznym obaleniu zasady senioratu (1132) Ruś wkroczyła na drogę rozbicia dzielnicowego. Charakterystycznym dla tego okresu państwa było zjawisko policentryzmu, który pogłębił się w II połowie XII w., co doprowadziło do powstania przeszło 70 niezależnych od siebie i prowadzących samodzielną politykę księstw dzielnicowych. Niektóre spośród nich zaczęły odgrywać większą rolę, przyjmując nazwę wielkich księstw. Poważne znaczenie uzyskały również dwie feudalne republiki miejskie: Nowogród i Psków. 1.1.1.
389
Policentryzm
wielkie księstwa
Książę
Monarcha stojący na czele Rusi Kijowskiej nosił tytuł wielkiego księcia. Posiadał on szeroki zakres uprawnień, przede wszystkim wojskowych oraz
Uprawnienia
wielkie
s° ks,^cia
390
Państwo feudalne
związanych z utrzymywaniem pokoju wewnętrznego. W rękach księcia spoczywała rosnąca władza sądowa, którą sprawował sam lub za pośrednictwem swoich urzędników. Posiadał również pewne kompetencje ustawodawcze, które ulegając rozszerzeniu, pozwalały mu zmieniać dotychczasowe zasady prawa zwyczajowego i łagodzić konflikty społeczne. Reprezentował on państwo na zewnątrz i kierował polityką zagraniczną. Stojąc na czele słabo jeszcze rozwiniętej administracji centralnej mianował urzędników, którym powierzał wykonywanie różnych funkcji państwowych. Następstwo tronu
Patrymonialny charakter państwa
Zasada senioratu a zasada „ojcowizny"
Poiicentryzm Rządy regencyjne
Początkowo w państwie kijowskim władza książęca była dziedziczna i przysługiwała najstarszemu z rodu. Krąg pretendentów obejmował zatem szereg krewnych z linii bocznych, co prowadziło niekiedy do walk o tron. System patrymonialny, będący konsekwencją traktowania całej Rusi jako własności władcy i jego rodu, prowadził do wydzielania dzielnic wszystkim męskim potomkom rodziny panującej. W miarę jak poszczególni książęta umacniali się w swoich dzielnicach zasada senioratu ustąpiła miejsca zasadzie „ojcowizny". Ta zasada sukcesji zapewniała prawo do tronu tylko potomkom w linii prostej. W XI i XII w. obie te zasady współzawodniczyły ze sobą. Niekiedy o osobie panującego decydowała elekcja. W XIIIw. zwyciężyła ostatecznie zasada „ojcowizny", co prowadziło do powstania wielu równorzędnych księstw ruskich, nie uznających zwierzchnictwa wielkiego księcia (policentryzm). W sukcesji tronu na Rusi występowała również regencja w okresie małoletności panującego (np. rządy Olgi po śmierci Igora sprawowane w imieniu ich syna Swiętosława).
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
1.1.2.
391
Organy centralne
Rada książęca początkowo, pełniąc funkcję rady przybocznej, składała się z wybitniejszych członków drużyny i przedstawicieli starszyzny, tzw. „mężów książęcych" powoływanych do niej przez księcia. Później, gdy z osiadłych na ziemi drużynników i rodowo-plemiennych wielmożów powstała jednolita klasa bojarów, panujący zapraszał do niej niektórych z nich oraz zaufanych urzędników i przedstawicieli duchowieństwa. Rada ta miała jednak wyłącznie charakter doradczy, a jej skład i zakres uprawnień zależał od woli władcy i aktualnego układu stosunków w państwie.
Skład i charakter
Rady ks,ązęce
i
Po powstaniu państwa kijowskiego wiece, będące reliktem okresu organizacji rodowo-plemiennej, traciły na znaczeniu. Ożywienie działalności wieców nastąpiło w związku z rozwojem miast, zwłaszcza będących stolicami księstw. Szczególne znaczenie posiadały wiece w Nowogrodzie Wielkim i Pskowie. Pewną rolę odegrały one również w niektórych księstwach w okresie rozdrobnienia feudalnego. Wiece zwoływano dla rozstrzygnięcia najważniejszych spraw państwowych (m.in. decydowały one o wojnie i pokoju, usunięciu księcia).
wiec
Szczególną rolę odgrywały w okresie rozdrobnięnia feudalnego zjazdy feudalne. Brali w nich udział książęta i znaczniejsi bojarzy. Kompetencje zjazdów nie były ściśle określone. Na ogół zwoływano je jednak dla rozstrzygnięcia spraw o wyjątkowym znaczeniu (np. powołanie nowego władcy, wystąpienie przeciw księciu, który nie dotrzymał umowy zawarcia przymierza).
Zjazdy feudalne
392
Administracja centralna Dwór książęcy ośrodkiem zarządu państwa Urzędnicy nadworni
Państwo feudalne
Głównym ośrodkiem zarządu państwa był dwór książęcy z wczesnofeudalnymi urzędami nadwornymi, podobnymi do tych jakie występowały na dworze frankońskim. Urzędników nadwornych mianował książę powierzając im wykonywanie różnych funkcji państwowych w imieniu władcy. Największe znaczenie spośród nich posiadał dworecki, zarządzający dworem książęcym. Obok niego dużą rolę odgrywał wojewoda, który dowodził wojskiem oraz strażnik pieczęci, pełniący funkcje naczelnika książęcej kancelarii. Na dworze występowali również miecznicy, cześnicy, stolnicy i koniuszowie. 1.1.3.
Urzędnicy lokalni: Tysięcznicy Setnicy Dziesiętnicy
Samorząd gminny
Posadnicy Wołostiele
Obok zarządu książęcego w ścisłym tego słowa znaczeniu funkcjonował na Rusi zarząd terenowy. W okresie początków państwa administrację lokalną sprawowali w imieniu księcia tysięcznicy, setnicy i dziesiętnicy. Występował również samorząd gminny (tzw. pogosty). W XI i XII w. urzędnikami książęcymi w grodach byli posadnicy, a w okręgach wołostiele. Łączyli oni funkcje administracyjne, sądowe, skarbowe i wojskowe. Pomocnikami ich byli m.in. ciwunowie, wirnicy i mostnicy. 1.1.4.
Źródła książęcych dochodów
Administracja lokalna
Skarbowość
Podstawę dochodów książęcych, obok dochodów z jego dóbr i zdobyczy wojennych, stanowiła danina uiszczana przez ludność. Danina ta była zbierana przez urzędników książęcych współdziałających w wykonywaniu swoich uprawnień skarbowych z samorządem gminnym. Oprócz podatku podymnego i poradlnego ludność ruska zobowiązana była do pewnych świadczeń osobistych. Ważną pozycję w docho-
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
393
dach księcia stanowiły również opłaty i grzywny sądowe. 1.1.5.
Sądownictwo
Najwyższa władza sądowa spoczywała w rękach księcia. Sądził on osobiście lub zastępował go ciwun. W ważniejszych sprawach książę rozstrzygał sprawy przy udziale bojarów. Początkowo książęcej władzy sądowej podlegali wyłącznie drużynnicy i czeladź. W wieku XI i XII jego sądownictwu podlegała również ludność Kijowa oraz bojarzy, którzy nie podlegali kompetencji sądów lokalnych. Pozostała ludność sądzona była przez urzędników książęcych. W większych grodach funkcje sądowe pełnili posadnicy, w mniejszych niżsi urzędnicy książęcy. Uprawnienia sądowe posiadali również wirnicy, metelnicy i miecznicy. Coraz większe znaczenie miało także sądownictwo kościelne, któremu podlegało nie tylko duchowieństwo, lecz także osoby świeckie, tzw. ludzie cerkiewni. 1.1.6.
Zakres władzy sądowej księcia
Funkcje sądowe posadników
Wojskowość
Organizacja wojskowa państwa kijowskiego oparta była na trzech elementach: 1) drużynie książęcej, stanowiącej przez długi czas podstawę potęgi militarnej państwa;
Drużyna książęca
2) pospolitym ruszeniu, czyli powoływaniu wszystkich ludzi wolnych pod broń;
Pospolite ruszenie
3) oddziałach najemnych, składających się głównie ze skandynawskich Waregów i stepowych koczowników, osadzanych często na rubieżach dla ochrony granic.
Oddziały najemne
Drużynnicy osiedleni na ziemi (bojarzy) jako wasale książęcy stawiali się uzbrojeni na rozkaz władcy
394
Państwo feudalne
wraz z podległymi im ludźmi. Również książęta dzielnicowi powinni byli stawiać się na wezwanie księcia wraz ze swymi oddziałami. 1.2. Znaczenie przyjęcia chrztu za pośrednictwem Bizancjum
Przeniesienie metropolii do Włodzimierza nad Klaźmą (1229 r.)
Stosunki pomiędzy państwem a Kościołem
W roku 988 Ruś przyjęła chrześcijaństwo w obrządku greckim. Wprowadzenie religii chrześcijańskiej za pośrednictwem Bizancjum i uznanie chrześcijaństwa za religię panującą wzmocniło autorytet władzy państwowej, sprzyjało kształtowaniu, opartych na zasadzie zależności, stosunków feudalnych, przyśpieszało rozwój kulturalny Rusi i przyczyniło się do ściślejszego zespolenia ziem ruskich. Fakt, że chrześcijaństwo przyjęte zostało z Bizancjum, gdzie Kościół nabrał cech instytucji państwowej i ściśle podporządkowany był cesarzowi, miał zasadnicze znaczenie dla dalszego ukształtowania się stosunku władzy świeckiej do Cerkwi na Rusi. W roku 1037 powołano metropolię w Kijowie. Metropolitów w zasadzie mianował patriarcha konstantynopolitański (wyjątkowo dwukrotnie mianowani byli przez biskupów), któremu formalnie podlegali, przez co posiadali pewną niezależność od wielkiego księcia i książąt dzielnicowych. W okresie rozbicia feudalnego metropolita przeniósł się z Kijowa do Włodzimierza nad Klaźmą (1229). Cała Ruś, stanowiąca jedną metropolię, podzielona była na diecezje (eparchie) z biskupami na czele, wyznaczanymi i usuwalnymi przez wielkiego księcia lub książąt dzielnicowych. Tylko w Nowogrodzie wyjątkowo arcybiskupa (włodykę) wybierał wiec.
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
2.
395
Republiki miejskie Nowogród i Psków
W okresie rozbicia dzielnicowego odmienną drogę rozwojową obrały dwie feudalne republiki miejskie, które uformowały się na obszarze północno-zachodniej Rusi, Nowogród Wielki i Psków. Republiki te nie uległy jarzmu tatarskiemu, chociaż niejednokrotnie musiały stosować się do woli i żądań chana. Nadto uniezależniły się one od władzy wielkich książąt. Nowogród Wielki, jeden z głównych ośrodków politycznych i gospodarczych państwa kijowskiego powstał w IX w. Za datę powstania niezależnej politycznie republiki nowogrodzkiej przyjmuje się rok 1136, w którym nowogrodzianie wypędzili osadzonego przez wielkiego księcia kijowskiego, wnuka Monomacha, Wsiewołoda i powołali na jego miejsce jednego z książąt czernichowskich. Odtąd mieszkańcy Nowogrodu sami wybierali swoich książąt, którzy przed objęciem władzy musieli zaprzysięgać przedstawioną im umowę, określającą ich obowiązki i uprawnienia. Cechą charakterystyczną ustroju społecznego Nowogrodu było to, że klasą sprawującą rządy w mieście i jego posiadłościach byli bojarzy — właściciele ziemscy, zajmujący się często również handlem, i bogaci kupcy, tworzący wspólnie patrycjat miejski. Nowogród Wielki był ważnym ośrodkiem gospodarczym i handlowym. Swoją potęgę ekonomiczną zawdzięczał między innymi roli pośrednika w wymianie towarów między Rusią a Europą Zachodnią. Pośrednictwo to było ściśle powiązane z licznymi kontaktami handlowymi zwłaszcza z miastami hanzeatyckimi. Hanza miała w Nowogrodzie swoje, dobrze prosperujące faktorie.
Geneza republiki nowogrodzkiej
Wybór książąt przez mieszkańców Nowogrodu
Rola patrycjatu w sprawowaniu rządów w mieście
Związki Nowogrodu z Hanzą
396
Wcielenie Nowogrodu do państwa moskiewskiego
Republika pskowska
Państwo feudalne
Samodzielność polityczna Nowogrodu zaczęła maleć w miarę wychodzenia Rusi z rozdrobnienia. W okresie zjednoczenia Nowogród Wielki, wraz z należącymi do niego ziemiami, został w roku 1478 wcielony przez Iwana III do państwa moskiewskiego. Książęta Moskwy pozbawili Nowogród dotychczasowej niezależności odbierając mu prawo prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej i zmuszając do płacenia wysokiej kontrybucji. Zniesiony został wiec a miejsce posadnika zajął namiestnik wielkoksiążęcy. Bojarska republika nowogrodzka przestała istnieć. Republika pskowska powstała przez uniezależnienie się Pskowa w połowie XIV w. od Nowogrodu i zachowała odrębność do roku 1510, kiedy uległa ostatecznie Moskwie. Znacznie mniejsza od nowogrodzkiej, posiadała podobny ustrój zarówno społeczny, jak i polityczny, z wiecem, który wybierał księcia i wyższych urzędników, jako głównym organem, i Radą. 2.1.
Oligarchia mieszczańsko-bojarska
Ustrój polityczny Nowogrodu
Nowogród Wielki, przypominający feudalne republiki miejskie jakie rozwinęły się we Włoszech (zwłaszcza w Wenecji), mimo demokratycznych podstaw (wiec), opierał w istocie swój ustrój na oligarchii mieszczańsko-bojarskiej wchodzącej w skład Rady Panów. Dzięki temu, że ten ważny ośrodek polityczny uniknął zniszczeń związanych z najazdem Mongołów zachował on swoją silną pozycję ekonomiczną i charakter republiki feudalno-arystokratycznej do końca lat 70 XV w., kiedy wcielony został do państwa moskiewskiego.
384
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
2.1.1.
Organy centralne
Formalnie najwyższym organem władzy był wiec, składający się z ogółu wolnej ludności miejskiej i wiejskiej, zwoływanej na obrady głosem specjalnego dzwonu. W wiecu brali też udział przedstawiciele miast uzależnionych przez Nowogród (tzw. prigorodów). Wiec miał m.in. następujące uprawnienia:
wiec
skład
|j£c™petencje
- wybierał i usuwał księcia, posadnika, tysięcznika i arcybiskupa (władykę); - ustanawiał podatki; - decydował o wojnie i pokoju; - posiadał uprawnienia sądowe (w sprawach o przestępstwa polityczne). Dominujący wpływ na wiecach zdobyli bojarzy, bogaci kupcy i przedstawiciele wyższego duchowieństwa, chociaż zdarzały się przypadki opozycyjnych wystąpień niższych warstw ludności przeciw rządzącej oligarchii. Rada Panów (tzw. Gospoda). Z biegiem czasu faktyczną władzę w Nowogrodzie przejęła, licząca ok. 300 osób Rada, złożona z wyższych aktualnych i byłych urzędników oraz przedstawicieli bojarów i kupców, którym przewodniczył arcybiskup. Decydowała ona o: - najważniejszych kwestiach polityki wewnętrznej i zewnętrznej; - o sprawach, które miały być przedstawione wiecowi; - kandydatach na urzędników wybieranych przez wiece. Należała do niej również inicjatywa ustawodawcza i wykonanie uchwał wiecowych.
skład Rady Pa'niw*
398
Książę
Umowa zaprzysięgana przez księcia
Uprawnienia księcia
Państwo feudalne
Za początek powstania republiki nowogrodzkiej uznać można rok 1136, w którym nowogrodzianie wypędzili dotychczasowego księcia naznaczonego przez wielkiego księcia i samodzielnie dokonali wyboru nowego władcy. Wybierany był on przez wiec z rodu Rurykowiczów, głównie wtedy gdy groziło jakieś niebezpieczeństwo lub z uwagi na doraźny interes polityczny. Wybrany książę musiał zaprzysiąc specjalną umowę (riad), rodzaj kapitulacji wyborczych (pactów conventow), co było warunkiem objęcia władzy przez elekta (najstarsza zachowana umowa Nowogrodu z księciem twerskim Jarosławem pochodzi z r. 1264). Treść zawieranych z książętami umów była w zasadzie niezmienna. Wyjątkiem była umowa zawarta z Kazimierzem Jagiellończykiem z r. 1470-1471. Książę zobowiązywał się nie wypowiadać wojny bez zgody wiecu ani nie decydować o innych ważnych sprawach państwa bez zgody posadnika. Nie mógł również obsadzać wyższych urzędów, a niższe mógł powierzać wyłącznie mieszkańcom Nowogrodu za zgodą posadnika. Usunąć urzędnika z urzędu mógł wyłącznie udowadniając mu sądownie przestępstwo. Książę posiadał przede wszystkim uprawnienia wojskowe i pewne kompetencje sądowe. W innych dziedzinach ograniczony był przez wiec, Radę i posadnika. Księciu nie wolno było posiadać dóbr ziemskich na terytorium republiki, ani też mieszkać w środkowej części miasta. Nierzadko książę miał w Nowogrodzie swojego namiestnika, który zastępował go podczas nieobecności, gdyż władcami Nowogrodu bywali książęta rządzący jednocześnie innymi ziemiami.
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
Właściwym naczelnym organem władzy wykonawczej był posadnik. Stał on na czele aparatu urzędniczego Nowogrodu. Do roku 1136 nazwy „posadnik" używano w stosunku do „książąt namiestników". Wybierany przez wiec, głównie spośród przedstawicieli najpotężniejszych rodów bojarskich. Przewyższał znaczeniem księcia, sprawując wspólnie z nim władzę sądowniczą i kontrolując go w zakresie innych jego uprawnień.
399
Posadnik
Wybór i uprawnienia posadnika
Pomocnikiem posadnika był tysięcznik, wybierany również przez wiec. Sprawował on funkcję dowódcy pospolitego ruszenia miejskiego oraz dowodził wojskiem, ustępując księciu, gdy zagrażało jakieś większe niebezpieczeństwo. Ponadto stał on na czele policji handlowej i sprawował sądownictwo w sprawach handlowych.
Tysięcznik
Szczególne znaczenie w feudalnej oligarchii Nowogrodu posiadał arcybiskup (włodyka) wybierany niezależnie od metropolity kijowskiego przez wiec. Zwoływał on Radę Panów, wiec i rozporządzał skarbem nowogrodzkim i dobrami państwowymi.
Arcybiskup
2.1.2.
Administracja lokalna
Była dwustopniowa. Nowogród dzielił się na 5 dzielnic, na czele których stali starostowie. Dzielnice te dzieliły się na setnie i „ulice". 2.2.
Rola arcybiskupa w zarządzaniu miastem
Ustrój Pskowa
Psków miał podobny ustrój polityczny do ustroju Nowogrodu. Głównym organem był tu wiec, faktycznie kierowany przez bojarów i bogatych kupców. Właściwym rządem, podobnie jak w Nowogro-
Starostowie
400
Państwo feudalne
dzie, była Rada Panów. Jeżeli chodzi o pozycję księcia, to w Pskowie występowało większe ograniczenie jego władzy niż w Nowogrodzie. Nie występował tutaj urząd tysięcznika. Podobnie natomiast zorganizowana została administracja lokalna. Jeżeli chodzi o ustrój społeczny Pskowa to należy wskazać na pewną przewagę kupców i producentów miejskich nad bojarami. Lepszym też było stanowisko prawne włościan, którzy mieli prawo wnosić powództwo sądowe przeciw swoim panom.
3.
Ziemie ruskie od najazdu tatarskiego do końca XV wieku
Pogłębianie się rozbicia feudalnego na Rusi
Rozbicie dzielnicowe i związane z tym rozdrobnienie sił wojskowych, osłabienie polityczne i ekonomiczne, w szczególności zaś niezgoda między książętami, którzy w wojnach prowadzonych między sobą przywoływali niekiedy na pomoc zewnętrznych wrogów, ułatwiły Tatarom (tak nazywano Mongołów w Europie) podbój Rusi i narzucenie jej swego jarzma na przeszło dwa stulecia.
Bitwa nad rzeką Kałką (1223 r.)
W roku 1223 koalicja książąt ruskich udzielając pomocy zbrojnej dotychczasowym wrogom, Połowcom, podniosła ciężką porażkę nad rzeką Kałką. Mongołowie działając podczas tej wyprawy tylko częścią swoich sił nie zaatakowali na razie Rusi i kierując się na północny wschód uderzyli na Bułgarów nadwołżańskich. Jednakże dziesięć lat po śmierci Dżyngis-chana i podziale olbrzymiego imperium mongolskiego na cztery części, jego wnuk, Batu-chan, który objął władzę w Chanacie Kipczackim, zwanym później Złotą Ordą, wkroczył zimą 1237 r. na ziemie księstwa ria-
Podbój Rusi
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
zańskiego, a po jego zdobyciu opanował, mimo bohaterskiej postawy wojsk ruskich, księstwo włodzimiersko-suzdalskie (1238). Kolejne wyprawy Batu-chana podejmowane w latach 1239-1240 doprowadziły do podboju prawie całej Rusi. O d najazdu ocalały częściowo tylko północno-zachodnie księstwa (nowogrodzkie, pskowskie i połockie). Po zdobyciu Kijowa, opanowaniu Wołynia i Halicza, Tatarzy dzieląc swe siły ruszyli na Węgry, Polskę, Czechy i Mołdawię. W wyniku najazdu mongolskiego ziemie ruskie utraciły niezależność uznając zwierzchność Złotej Ordy i pozostając w znacznej swej części pod władzą tatarską do roku 1480. Spowodowało to wiele ujemnych i mających długotrwały charakter następstw, będących skutkiem gwałtownego powstrzymania normalnego biegu rozwoju państwa staroruskiego. Spustoszenie, zniszczenie i wyludnienie wielu miast i wsi na Rusi zahamowało na długo ich rozwój, a liczne daniny i świadczenia, bezwzględnie egzekwowane przez Tatarów, traktujących je jako należny im haracz, dodatkowo pogłębiły kryzys gospodarczy, upadek rolnictwa, rzemiosła i handlu. Sytuację społeczną i ekonomiczną zajętych ziem znacznie pogarszał fakt, iż dla utrzymania ich w całkowitym posłuszeństwie wobec chanów organizowano, w przypadku buntów lub zamieszek, ekspedycje karne, pacyfikujące niekiedy całe dzielnice. W zasadzie najeźdźcy tatarscy nie stosowali form bezpośredniej okupacji wojskowej ziem ruskich. Zachowując zwierzchnictwo pozostawili oni miejscow y m książętom wpływ na sprawy wewnętrzne, z tym, że każdy książę musiał uzyskać od Ordy specjalny przywilej na sprawowanie swej władzy, tzw. jarłyk. Książę dzielnicowy, który otrzymał od chana
401
Polityczne, społeczne i gospodarcze następstwa najazdu mongolskiego
Zahamowanie rozwoju Rusi
Jarłyk
402
Jarłyk wielkoksiążęcy
Rywalizacja książąt o uzyskanie jarłyku wielkoksiążęcego
Pierwszy jarłyk wielkoksiążęcy
Korzystne warunki rozwoju Tweru i Moskwy
Państwo feudalne
jarłyk na Wielkie Księstwo Włodzimierskie występował na terenie całej Rusi jako przedstawiciel władzy tatarskiej. Odpowiadał on za wywiązywanie się wszystkich książąt z należnych Tatarom świadczeń oraz ład wewnętrzny. Rywalizacja książąt starających się o pozyskanie jarłyku wielkoksiążęcego, który dawał wyraźną przewagę w stosunku do innych władców dzielnicowych temu kto go uzyskał, ułatwiła Tatarom utrzymanie między nimi niezgody i była zarazem gwarancją, że żaden z potomków Ruryka nie wzmocni nadmiernie i nie utrwali swej pozycji. Aby ten stan rzeczy utrzymać chanowie nadawali jarłyk wielkoksiążęcy coraz to innemu z książąt dzielnicowych, według swego uznania. Pierwszym wielkim księciem z nominacji Batu-chana został w roku 1243 Jarosław (książę na Perejesławiu Zaleskim). Po nim jarłyk wielkoksiążęcy przypadł na krótko jego bratu Swiętosławowi, a następnie przeszedł w ręce syna Jarosława, Aleksandra Newskiego (1246-1263). Pod koniec XIIIw. nastąpił kilkuletni okres walk o tron wielkoksiążęcy między synami Aleksandra, z których zwycięsko wyszedł książę Andrzej, panujący jako wielki książę włodzimierski do roku 1304. W rywalizacji o jarłyk wielkoksiążęcy po jego śmierci wzięli udział na początku XIV w. książęta twerscy, suzdalscy, riazańscy oraz moskiewscy. Szczególną jednak rolę w dalszej walce o przewagę na Rusi odegrać miały dwa z wymienionych księstw, które w I połowie XIIIw. wyodrębniły się na ziemi suzdalsko-włodzimierskiej, Twer i Moskwa. Księstwa te, mając bardzo dogodne położenie geograficzne, jako że przez ich terytoria przechodziły ważne szlaki handlowe, stosunkowo mniej ucierpiały
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
w skutek najazdu tatarskiego niż inne ziemie ruskie. Dlatego też rozwój gospodarczy odbył się tam szybciej a ich władcy konsekwentnie dążyli do rozszerzenia granic swoich włości. Ekspansja terytorialna księstwa moskiewskiego rozpoczęła się w latach 1300-1303 od przyłączenia miasta Kołomny (należącego wcześniej do księstwa riazańskiego), Perejesławia oraz Możajska. Wprawdzie w roku 1305 chan tatarski przyznał jarłyk na wielkie księstwo włodzimierskie księciu Tweru, Michałowi, jednakże po jego śmierci godność tę uzyskał jego największy rywal, książę Moskwy, Jerzy (1318). Synowie straconego z wyroku Ordy władcy Tweru odzyskali wkrótce z łaski chana utracony przez ojca tytuł wielkiego księcia (1322), ale nie na długo, albowiem wykorzystując bunt mieszkańców Tweru przeciwko Tatarom, książę moskiewski Iwan, zwany później Kalitą, brat Jerzego, za krwawe stłumienie powstania otrzymał w nagrodę tron włodzimierski (1328). To ważne wydarzenie spowodowało nie tylko wysuniecie się Moskwy na pierwsze miejsce w jej długotrwałej rywalizacji z Twerem o hegemonię, ale zapoczątkowało zarazem, proces jednoczenia ziem ruskich pod przewodnictwem książąt moskiewskich. Panowanie Iwana Kality (1325 - 1340) to nie tylko szczególny okres w dziejach księstwa moskiewskiego, ale bardzo znaczący czas dla całej rozdrobnionej Rusi. Konsekwentne dążenie Kality do umocnienia pozycji własnego księstwa (m.in. przez przeniesienie stolicy metropolity z Włodzimierza do Moskwy w r. 1326 stworzyło znakomite warunki jego następcom do uczynienia Moskwy głównym ośrodkiem politycznym Rusi, wokół którego skupią się w przyszłości pozostałe ziemie ruskie.
403
Uzyskanie tronu włodzimierskiego przez Iwana Kalitę — początek przewagi książąt moskiewskich
Panowanie Iwana Kality
404
Przekazanie Iwanowi Kalicie prawa ściągania haraczu
Panowanie Dymitra Dońskiego
Bitwa na Kulikowym polu (1380 r.)
Rola księstwa moskiewskiego w jednoczeniu ziem ruskich
Państwo feudalne
Iwan Kalita nie tylko uzyskał tytuł wielkiego księcia włodzimierskiego, ale oprócz tego chan powierzył mu, rezygnując z utrzymywania dotychczasowego systemu znienawidzonych przez ludność miejską baskaków i dzierżawców danin, prawo ściągania haraczu dla Ordy i obowiązek odsyłania go na dwór chański w odpowiednich terminach. Dało to Iwanowi możliwość ingerowania w sprawy wewnętrzne poszczególnych księstw oraz stanowiło poważne źródło dodatkowych dochodów, jako że ściągał on nierzadko więcej niż przekazywał Ordzie i dzięki tym „nadwyżkom" zgromadził znaczne bogactwa. Utrwaliły one podstawę materialnej potęgi' władców Moskwy, a przyczyniły się do tego, że od czasów Kality godność wielkiego księcia, z wyjątkiem kilku krótkich przerw, utrzymała się w rękach książąt moskiewskich. Ich przewaga utrwalona została w I połowie XIV w. kiedy zmusili oni do uznania zależności księstwo twerskie i riazańskie. Za panowania wnuka Kality, Dymitra, zwanego później Dońskim (1359- 1389) księstwo moskiewskie podjęło pierwszą próbę wyzwolenia się spod władzy tatarskiej. Wprawdzie dotkliwa klęska zadana Tatarom w bitwie na Kulikowym Polu (1380) nie doprowadziła do zrzucenia obcego jarzma, a nawet w odwecie Tatarzy spalili Moskwę i zmusili Dymitra do ponownego płacenia daniny, to jednak owo zwycięstwo mające ogromne znaczenie moralne przyspieszyło upadek Złotej Ordy. Władcy moskiewscy, noszący od czasów Kality tytuł „książąt całej Rusi" dążąc do przezwyciężenia rozdrobnienia feudalnego na Rusi poprzez podporządkowanie sobie innych dzielnic, zetknęli się w I połowie XIV w. z groźnymi rywalami prowadzącymi podobną politykę — książętami litewskimi Ge-
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
dyminem i Olgierdem, którzy rozwijając ekspansję na sąsiednie ziemie ruskie opanowali znaczną część Białorusi i Ukrainy, wypierając z tych ziem Tatarów. Dymitr Doński i jego następcy nie zamierzali jednak mimo zbrojnych konfliktów z Litwą, która wyraźnie dążyła do przejęcia hegemonii nad ziemiami ruskimi, zrezygnować ze swej przewagi w północno-wschodniej Rusi i odstąpić z drogi wytyczonej przez Iwana Kalitę. Dalszy poważny wzrost terytorialny wielkiego księstwa moskiewskiego nastąpiła za panowania Wasyla I (1389-1425). Przyłączył on między innymi do Moskwy księstwo niżno-nowogrodzkie. Jego syn Wasyl II mimo trwającej prawie dwadzieścia lat wojny domowej, z której wyszedł zwycięsko, umocnił jeszcze władzę wielkoksiążęcą doprowadzając do wyboru metropolity przez synod biskupów ruskich, bez udziału patriarchy (1448). Zapoczątkowało to usamodzielnienie się Cerkwi ruskiej od Konstantynopola, ale oznaczało zarazem na przyszłość całkowitą jej zależność od władców Moskwy. Decydującą jednak rolę w procesie tworzenia zjednoczonego państwa moskiewskiego odegrał panujący w n połowie XV w. Iwan HI Srogi (1462-1505). W roku 1478 zmuszony był poddać się temu władcy i przyjąć jego warunki Nowogród Wielki. W kilka lat później nastąpiło również przyłączenie do wielkiego księstwa moskiewskiego ziemi twerskiej. W ten sposób zakończony został w zasadzie proces jednoczenia większości północno-wschodnich ziem ruskich pod władzą wielkich książąt moskiewskich i zaczęło kształtować się rosyjskie jednolite państwo narodowe. Powstanie scentralizowanego państwa moskiewskiego sprzyjało bowiem stopniowemu tworzeniu się narodu wielkoruskiego.
405
Wybór metropolity przez synod biskupów ruskich
Zakończenie procesu jednoczenia większości ziem ruskich Początek tworzenia się jednolitego rosyjskiego państwa narodowego
406
Rozpad Złotej Ordy
Zrzucenie jarzma tatarskiego przez Iwana III Srogiego
Wzrost roli państwa moskiewskiego w polityce europejskiej
Małżeństwo Iwana III z Zofią Paleolog i jego polityczne znaczenie
Państwo feudalne
Równolegle z tym odbywał się odwrotny proces w Złotej Ordzie. Następował tam wewnętrzny rozpad państwa i jego stopniowe rozdrobnienie (wyodrębnienie się w II połowie XV w. chanatu krymskiego, kazańskiego i astrachańskiego). Korzystając z rywalizacji o władzę pomiędzy poszczególnymi chanatami Iwan III zaprzestał w roku 1480 płacenia daniny, odpierając zwycięsko dwie wyprawy odwetowe, zorganizowane w celu jej ponownego narzucenia. Oznaczało to ostateczne zrzucenie jarzma tatarskiego, kres trwającej 240 lat niewoli. Krótko po porażce chana Achmata, władcy Wielkiej Ordy (takiej nazwy zaczęto używać w odniesieniu do dawnej, okrojonej Złotej Ordy), książę moskiewski przechodzi do zdecydowanej ofensywy przeciw osłabionemu przeciwnikowi i jeszcze pod koniec XV w. dochodzi do narzucenia chanatowi kazańskiemu zwierzchnictwa Moskwy. W roku 1500 wojska rosyjskie przekroczyły Ural, a władcy tamtejsi zmuszeni zostali do płacenia daniny wielkiemu księciu moskiewskiemu. Za panowania Iwana III państwo moskiewskie zaczęło już odgrywać poważną rolę w polityce europejskiej i przy okazji tworzenia antyjagiellońskiej koalicji nawiązało ożywione kontakty dyplomatyczne z wieloma krajami. Zarówno papież Sykstus IV, jak i Habsburgowie doceniając znaczenie faktu powstania nowego potężnego państwa na Wschodzie, usiłowali wykorzystać je dla realizacji własnych celów politycznych. Na tle tych zabiegów dyplomatycznych skojarzyli małżeństwo Iwana III z bratanicą ostatniego cesarza bizantyjskiego Zofią Paleolog (1472). Poprzez to powinowactwo Iwan III uznał się za spadkobiercę i prawnego następcę cesarzy bizantyjskich, zaczął
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
używać jako herbu cesarskiego dwugłowego orła oraz tytułu cara, popierając zmiany w obyczajach i ceremoniale dworskim inspirowane wzorami bizantyjskimi. Teoria tzw. Trzeciego Rzymu, którą zaczęto wówczas propagować, głosiła, że tak jak po upadku pierwszego Rzymu, miejsce jego zajęło Bizancjum (drugim Rzymem nazywano często w średniowieczu Konstantynopol), tak po upadku Bizancjum miejsce jego zajęła Moskwa, a czwartego Rzymu nie będzie nigdy. Teoria ta, której twórcami byli przedstawiciele wyższego duchowieństwa stanowiła zapowiedź dążenia do budowy imperium o charakterze uniwersalnym, którego władca, jako głowa Cerkwi, posiadać będzie władzę zwierzchnią nad wszystkimi wyznawcami prawosławia. Ostatni etap zjednoczenia ziem wielkoruskich przypada na okres panowania syna Iwana IH, Wasyla III (1505-1533). Przyłączył on do wielkiego księstwa moskiewskiego ziemię pskowską (1510), Smoleńsk (1514) i księstwo riazańskie (1521). Opanowanie wszystkich ziem zamieszkałych przez Wielkorusów oznaczało kres dziejów państwa moskiewskiego i początek historii monarchii rosyjskiej. 3.1.
407
Teoria Trzeciego Rzymu
Panowanie Wasyla III (1505-1533)
Ustrój polityczny
Jest to okres, w którym trwa rozdrobnienie feudalne na Rusi, zapoczątkowane w roku 1132. W XII i XIII w. nastąpił zupełny zanik władzy centralnej. Dopiero od XIV w. zaczęły występować pewne tendencje integracyjne. Proces ten doprowadził do wyłonienia się kilku wielkich księstw przy czym szczególną rolę w jednoczeniu ziem ruskich odegrało księstwo moskiewskie. Wyzwalająca się z tatarskiego jarzma Ruś pół-
Rozdrobnienie feudalne Zanik władzy centralnej
408
Zahamowanie rozwoju politycznego Rusi
Państwo feudalne
nocno-wschodnia zaczęła ze znacznym opóźnieniem, w porównaniu z innymi państwami europejskimi, wychodzić z długiego okresu rozdrobnienia feudalnego, przeobrażając się stopniowo w monarchię stanową, która rychło, bo w II połowie XVII w. przekształci się w monarchię absolutną. Opóźnienie to było przede wszystkim skutkiem najazdu mongolskiego i długotrwałego uzależnienia ziem ruskich od Złotej Ordy, co wywarło znaczny wpływ zarówno na stosunki polityczne jak i społeczno-ekonomiczne Rusi. 3.1.1.
Dążenie Mongołów do utrwalenia rozdrobnienia feudalnego
Jarłyk
Szczególna rola jarłyku wielkoksiążęcego jako instrumentu polityki mongolskiej
Wielki książę i książęta dzielnicowi
Jedną z najważniejszych konsekwencji utrwalenia się wpływów tatarskich na Rusi było zahamowanie procesów zjednoczeniowych i utrwalenie rozdrobnienia politycznego, jako, że Mongołowie podtrzymywali samodzielność poszczególnych książąt dzielnicowych, podsycając umiejętnie rywalizację między nimi o uzyskanie godności wielkoksiążęcej. Było to możliwe dzięki temu, że najeźdźcy, nie pozostawiając na Rusi stałych garnizonów wojskowych, starali się zapewnić swe zwierzchnictwo przez wyrażenie zgody na sprawowanie władzy książęcej. Wszyscy zatem książęta ruscy, aby objąć swe stanowiska musieli uzyskać specjalny przywilej zatwierdzający, wydany przez chana, zwany jarłykiem. Zachowali oni większość swoich dotychczasowych uprawnień, ponosząc odpowiedzialność za spokój i posłuszeństwo poddanych w swoich dzielnicach oraz dostarczając posiłki wojskowe na każde żądanie Ordy. Najważniejszym był jarłyk na Wielkie Księstwo Włodzimierskie, z którym związany był tytuł wielkoksiążęcy i posiadanie stołecznego grodu. Tatarzy uznali zwierzchnictwo księcia włodzimierskiego nad innymi książętami,
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
ale był on zarazem odpowiedzialny przed chanem za całą Ruś. Pretendenci walczący o uzyskanie godności wielkoksiążęcej, aby wyeliminować swoich rywali starali się nie tylko przekupstwem i hojnymi darami zyskać przychylność chana i jego urzędników, ale uciekali się często do wzajemnych intryg i fałszywych oskarżeń, które prowadziły nierzadko do śmierci pomówionych konkurentów. Każdy z książąt dzielnicowych był na swym terytorium samodzielnym panem, sprawując nad nim władzę zwierzchnią. Sprawował sądownictwo, zbierał podatki, nadawał przywileje. Stosunek ich do wielkiego księstwa nie był początkowo formalnie unormowany. Wszyscy książęta jako władcy nazywają się wzajemnie braćmi i nawzajem gwarantują sobie nietykalność swego władztwa na obszarach posiadanych księstw. Z czasem stosunki między książętami dzielnicowymi zaczęto regulować układami, których głównym celem było ustalenie wspólnego kierunku polityki zewnętrznej, przede wszystkim zaś zawarcie wspólnych sojuszów. Również wielki książę, uznawany za „starszego brata", co dawało mu nie tylko wyjątkową pozycję, ale również pewne prerogatywy co do dowództwa wojskowego, zaczyna zawierać specjalne układy z książętami sprawującymi władzę w poszczególnych dzielnicach. W zamian za nietykalność ich władztw, przyrzekają oni wielkiemu księciu posłuszeństwo. Był to stosunek przypominający więź pomiędzy wasalem a suzerenem. W ciągu XIV w. udało się poszczególnym wielkim książętom zlikwidować na swych terytoriach księstwa dzielnicowe, a dotychczasowych ich władców zepchnąć do rzędu bojarów.
409
Pozycja książąt dzielnicowych
Układy między książętami
Uprawnienia wielkiego księcia
Państwo feudalne
410
W wyniku jednoczenia się państwa powstaje pewna hierarchia na której czoło wysuwa się wielki książę moskiewski noszący tytuł „księcia wszystkiej Rusi". Iwan HI Srogi tytułujący się „z Bożej łaski władcą całej \usi", czasem używał już nawet tytułu cara. Wielkoksiążęca władza zwierzchnia nabrała teraz nowego znaczenia w związku z pozycją na zjednoczonym terytorium ziem ruskich. 3.1.2. Duma Bojarska
skład Dumy
Puti
Organy centralne
Najważniejszą rolę wśród organów centralnych spełniała Duma Bojarska. Ukształtowała się w ciągu XIV wieku, jako stały organ doradczy wielkiego księcia. Musiał on liczyć się jednak z jej stanowiskiem albowiem „wolny odjazd" bojarów, którzy w niej uczestniczyli (czyli prawo wypowiadania księciu swej służby) gwarantował im udział w sprawowaniu władzy zwierzchniej. W skład Dumy nie wchodzili wszyscy bojarzy, lecz tylko ci, których powołał książę (tzw. „bojarzy wprowadzeni"). Oprócz bojarów członkami Dumy były osoby z rodziny książęcej, metropolita i wyżsi dostojnicy cerkiewni. 2 początkiem XVI wieku nastąpiło dalsze rozszerzenie składu Dumy o powołanych do niej przedstawicieli dworiaństwa. Ponadto powoływano do Dumy niektórych diaków stojących na czele prikazów (dumni diacy). W okresie tym utrzymane zostały dawne urzędy dworskie, charakterystyczne dla wczesnofeudalnych stosunków monarchii patrymonialnej (m.in. dworecki, podczaszy, koniuszy, stolnik). Bojarzy pełniący na polecenie księcia funkcje związane z zarządem dworu uzyskiwali zarazem pewne uprawnienia związane z administracją państwa. Polegało to na tym, że zarząd dworu podzielony był na pewne działy tzw.
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do X V I I I wieku
puti. Stojącym na ich czele bojarom („putnym bojarom") powierzano pewną kategorię spraw lub ludzi pod zarząd. Bojarzy ci, wraz z podległymi im urzędnikami, sprawowali również władzę administracyjną, sądową i skarbową na ziemiach przypisanych do poszczególnych działów. Było to zatem połączenie instytucji zarządu centralnego z zarządem nadwornym. W miarę rozwoju księstwa moskiewskiego i przekształcania się go w państwo scentralizowane wzrastała potrzeba stworzenia bardziej sprawnego aparatu administracji centralnej. Za Iwana III, u schyłku XV wieku zaczęły powstawać tzw. prikazy — specjalne urzędy resortowe o charakterze centralnym. Rozwinęły się one jednak dopiero w drugiej połowie XVI wieku. Na ich czele stali bojarzy, którym podlegali diacy i poddiacy. Niektóre z prikazów rozwinęły się z dawnego Z a rządu nadwornego (np. priakaz skarbowy, dworski, koniuszy). Inne powstawały w związku ze wzrostem potrzeb i nowych zadań rozwijającego się państwa (m.in. prikaz poselski, prikaz do spraw wojskowych, prikaz pocztowy). Z czasem rosła liczba prikazów i ich organizacyjna sprawność. Na początku XVI utworzono łącznie ok. 10 prikazów, które stały się podstawą późniejszego rozwoju rosyjskiego systemu centralnej administracji. 3.1.3.
411
Putni bojarzy
Prikazy
Geneza prikazów
Administracja lokalna
W miarę wzrostu państwa moskiewskiego musiała ulec usprawnieniu dawna administracja lokalna. Nie była ona jednolita. Występował podział na „ziemie" i „ujezdy". Niektóre ujezdy obejmowały stare okręgi grodowe i ziemie lub część ziem byłych księstw dzielnicowych inkorporowanych przez Moskwę. Organami zarządu byli jak dawniej namiestnicy
Ziemie i ujezdy
Namiestnicy
412
Wołostiele
Kormienije
Państwo feudalne
i wołostiele. Ich władza nie obejmowała jednak ziem korzystających z immunitetów, bądź bezpośrednio podległych zarządowi centralnemu. Namiestnicy i wołostiele w granicach swoich ujezdów czy ziem nadal pełnili funkcje administracyjne, sądowe, skarbowe i wojskowe. Za swoją służbę otrzymywali od ludności zaopatrzenie w naturze (kormienije) oraz zatrzymywali sobie część danin i grzywien sądowych. W tym okresie zarząd lokalny traci stopniowo swój patrymonialny charakter uzyskując formalno-prawne podstawy administracji państwowej. Podstawy te tworzyły m.in. specjalne „listy posłuszne" (posłusznyje gramoty) i „listy organizacyjne" (;ustawnyje gramoty). Poza tym nadal istniał samorząd gminny i występował odrębny zarząd panów gruntowych w dobrach posiadających immunitet. 3.1.4.
Baska kowie
Ziemie ruskie płaciły na rzecz Ordy daninę (haracz), od płacenia której zwolnione było w zasadzie duchowieństwo. Początkowo daninę tę ściągali specjalni tatarscy urzędnicy (tzw. baskakowie), w niektórych księstwach stosowano system wydzierżawiania danin muzułmańskim kupcom i bankierom, wreszcie zaczęli je ściągać sami książęta ruscy, a od połowy XIV w. powierzono to zadanie jednemu tylko księciu. Oprócz daniny na rzecz Tatarów mieszkańcy miast i wsi zobowiązani byli płacić podatki i pewne świadczenia naturalne na rzecz księcia. 3.1.5.
Brak rozgraniczenia władzy administracyjnej i sądowej
Skarbowość
Sądownictwo
Nadal brak było ścisłego rozgraniczenia władzy administracyjnej i sądowej. Funkcje centralnych organów sądowych pełnili w zakresie swej działalno-
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
ści: książę, Duma Bojarska, putni bojarzy i prikazy. Sądownictwo lokalne sprawowali namiestnicy i wolostieley w zasadzie w pierwszej i zarazem ostatniej instancji (tylko w ważnych sprawach ich wyroki podlegały zatwierdzeniu przez wielkiego księcia). Dopiero w XV w. rozwinęła się możliwość odwoływania się od ich decyzji do sądu wyższej instancji. N a obszarach immunitetowych sądownictwo nad chłopami sprawowali panowie. Spod ich jurysdykcji wyłączone jednak były ważniejsze sprawy karne podlegające sądowi książęcemu. 3.1.6.
413
Centralne organy sądowe: Książę Duma bojarska Putni bojarzy Prikazy
Sądownictwo lokalne: Namiestnicy Wołostiele
Wojskowość
Siłę wojskową państwa moskiewskiego w tym okresie tworzyły trzy „formacje": - „dwór", czyli oddziały złożone z tzw. dzieci bojarskich i dworian;
Dwór
- oddziały złożone ze służebnych książąt i bojarów, którzy przybywali ze swoimi oddziałami oraz wolnych sług;
Oddziały złożone ze służebnych książąt i bojarów
- pospolite ruszenie (które od początku XVI w. traciło na znaczeniu).
Pospolite ruszenie
Za panowania Iwana III znaczącą rolę zaczęły odgrywać coraz liczniejsze oddziały artylerii. 3.2.
Artyleria
Stosunek państwa do Kościoła prawosławnego
Zwierzchnictwo tatarskie nie osłabiło uprzywilejowanego stanowiska duchowieństwa na Rusi. Przeciwnie, szczególną cechą charakterystyczną panowania tatarskiego była tolerancja religijna wobec Cerkwi prawosławnej, która przejawiała się zarówno w niczym nieograniczonej swobodzie kultu, jak i zwolnieniu posiadłości cerkiewnych od danin na rzecz
Stosunek Mongołów do Cerkwi
414
Jarłyki dla wyższego duchowieństwa
Przeniesienie siedziby metropolity do Moskwy
Wybór metropolity bez udziału patriarchy
Państwo feudalne
chana, co miało niewątpliwie stanowić zachętę do poparcia przez organizację kościelną rządów Mongołów na Rusi. Podobnie jak w przypadku władzy świeckiej, również wyższe godności kościelne nadawane były przez Tatarów w formie specjalnych przywilejów, tzw. jarłyków. Zawierały one m.in. potwierdzenie przywilejów kościoła prawosławnego. W roku 1326 przeniesiona została siedziba metropolity z Włodzimierza nad Klaźmą do Moskwy. Wielki książę Wasyl II, wykorzystując próbę, podjętą przez ówczesnego metropolitę Izydora, unii z Kościołem rzymsko-katolickim, pozbawił go stanowiska i doprowadził do wyboru jego następcy przez synod biskupów ruskich bez udziału patriarchy (1448). Ten precedens zapoczątkował usamodzielnienie się Cerkwi moskiewskiej od Konstantynopola, ale zapowiadał zarazem na przyszłość jej całkowitą zależność od władców Moskwy.
4.
4.1.
Rosja w okresie monarchii stanowej i wczesnego absolutyzmu (XVI-XVII wiek) Reformy Iwana IV Groźnego
Po śmierci syna Iwana III, Wasyla III (1505 - 1533) regencję w państwie, w imieniu małoletniego syna Iwana IV (1533- 1584) sprawowała wielka księżna Helena Glińska. Kiedy nagle umarła ona w roku 1538, prawdopodobnie otruta, rządy w państwie przejęła oligarchia bojarska, z rywalizującymi o władzę rodami Szujskich i Bielskich na czele. Krwawe rządy bojarów wywołały powszechne niezadowolenie, które wykorzystał Iwan IV i wkrótce po korona-
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
cji i przyjęciu tytułu cara (1547) rozpoczął przeprowadzenie gruntownych reform. Ich głównym celem było osłabienie bojarów i wzmocnienie władzy monarszej, poprzez scentralizowanie aparatu państwowego. Iwan IV, przeprowadzając reformy wewnętrzne, kontynuował jednocześnie zapoczątkowaną przez swoich poprzedników ekspansję na zewnątrz, utrwalając wielonarodowy charakter państwa moskiewskiego. W roku 1552 do jego terytorium włączony został chanat kazański, a cztery lata później chanat astrachański. Zajęcie bogatego i urodzajnego Powołża wiązało się z szeroko zakrojoną akcją kolonizacyjną nowo zdobytych ziem. Już w roku 1555 chan syberyjski uznał się wasalem Moskwy i zobowiązał się do płacenia carowi, daniny. Dało to początek penetracji rozległych obszarów Syberii i zajęcia znacznej jej części do końca XVI wieku. Tylko walka o dostęp do Morza Bałtyckiego zakończyła się klęską księstwa moskiewskiego w wojnie z Polską i Szwecją. Konflikt z członkami nieoficjalnego rządu, jakim była Wybrana Rada, popierającymi kontynuowanie ekspansji w kierunku wschodnim i południowym, a carem który uważał, że największe znaczenie dla Rosji ma zdobycie dostępu do Morza Bałtyckiego, niepowodzenia w wojnie inflanckiej, wreszcie postawa bojarów wobec dotychczas przeprowadzonych reform, doprowadziły do podjęcia przez Iwana IV nadzwyczajnych środków w celu ostatecznego złamania siły i znaczenia bojarstwa. W latach 1565 -1572 car ustanowił tzw. opryczninę. Były to rozległe, środkowe i północne obszary państwa, o dużym znaczeniu gospodarczym, które Iwan IV wydzielił, przekazując zabrane bojarom dobra wiernym sobie oprycznikom rekrutującym się w większości spośród dworiaństwa. Zorganizowano ich w specjalne oddziały
415
Ekspansja terytorialna za panowania Iwana IV
Konflikt cara z członkami Wybranej Rady
Oprycznina
Państwo feudalne
416
Ziemszczyna
Samodzierżawna władza cara
Początki monarchii stanowej
zbrojne, wykorzystywane do walki z faktyczną i domniemaną opozycją bojarską. Przymusowo wysiedlanym z ich rodowych posiadłości bojarom, car nadawał ziemię, najczęściej jako dożywotnie pomiestije, w pozostałej części państwa (ziemszczynie), którą obłożył ogromnym podatkiem. Oprycznicy, pełniąc swą służbę dopuszczali się licznych samowoli i okrucieństw, czego przykładem może być m.in. tragiczny los wielu tysięcy zamęczonych na śmierć mieszkańców Nowogrodu (1570). Podczas akcji prześladowania bojarów ofiarą opryczników stała się znaczna część rodzin chłopskich. Położenie chłopów uległo za panowania Iwana IV dalszemu pogorszeniu. Szlachta uzyskała prawo ustalania powinności chłopskich według własnego uznania. Potwierdzono zakaz wychodu chłopów z ziemi w innych terminach niż tzw. Juriew dień (14 dni w roku), a w roku 1581 zakazano prawa wychodu nawet w tym okresie. Większość przeprowadzanych reform doprowadziła do znacznego wzmocnienia władzy monarszej, która przybiera w drugiej połowie XVI w. znamiona władzy nieograniczonej. Należy jednak pamiętać, że jednocześnie nastąpiło zwiększenie roli stanów w rządzeniu państwem, jako że te same siły społeczne, które poparły „samodzierżawie", wyłoniły, z poparciem i pomocą cara, organy samorządu lokalnego oraz Sobór Ziemski, instytucje typowe dla monarchii stanowej. 4.2. 4.2.1.
Ustrój polityczny Car
W wieku XVI nastąpił znaczny wzrost władzy carskiej. Dotyczy to w szczególności okresu panowa-
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
417
nia Iwana Groźnego. Władzę tę charakteryzuje określenie „samodzierżawie" (samowładztwo) — prawo życia i śmierci nad poddanymi — co nie oznaczało jednak rządów absolutnych. Należy podkreślić wyraźnie, że jakkolwiek uprawnienia monarsze ostatnich Rurykowiczów były formalnie nieograniczone, to jednak w sprawowaniu władzy zwierzchniej współdziałały z nimi stany. 4.2.2.
Organy centralne
Duma Bojarska. Występowała już w poprzednim okresie jako organ doradczy wielkich książąt. W XVI w. zaczęła stopniowo tracić swój arystokratyczny charakter albowiem car, usuwając z niej przedstawicieli starych rodów bojarskich, wprowadził na ich miejsce wybranych przez siebie bojarów, dworian, urzędników zarządu centralnego, tzw. diaków i urzędników dworskich, zwanych okolniczymi. Duma współdziałając z carem w załatwieniu najważniejszych spraw państwowych posiadała również pewne uprawnienia ustawodawcze i sądowe. Za panowania Iwana IV była organem stosunkowo nielicznym, w którego skład wchodziło niespełna 30 osób. Z Bojarskiej Dumy wyłoniła się w tym czasie tzw. Bliżniaja Duma (Tajna Rada) złożona z tych członków Dumy, którym car ze względu na wagę omawianych spraw, najbardziej ufał. W drugiej połowie XVIIw. wyodrębniła się z Dumy jako odrębny organ sądowniczy Rasprawnaja Pałata, która orzekała w sprawach najcięższych przestępstwach przeciwko państwu, a także odgrywała rolę sądu apelacyjnego. Na początku panowania Iwana Groźnego Duma odsunięta została od wpływów na rządy, a część jej funkcji przejęła Wybrana Rada (Izbrannaja Rada), skupiająca wokół cara zaufanych ludzi, mająca
Duma Bojarska
Bliżniaja Duma
Rasprawnaja Pałata
Wybrana Rada
418
Sobór Ziemski
Skład Soboru
Kompetencje Soboru
Prikazy
Państwo feudalne
znaczny udział zarówno w kierowaniu sprawami wewnętrznymi jak i na politykę zagraniczną Rosji. W roku 1549 Iwan Groźny powołał po raz pierwszy szerszą instytucję stanową o charakterze reprezentacyjnym określaną jako Sobór Ziemski. Jego najważniejszym dziełem był ułożony w roku 1550 Carski Sudiebnik, nowy zbiór praw, w którym już wyraźnie odbiły się tendencje do umocnienia samowładztwa. Bliższe wiadomości mamy jednak dopiero o Soborze Ziemskim zwołanym w roku 1566. W XVI w. oprócz Dumy Bojarskiej i złożonego z najważniejszych dostojników duchownych tzw. Świętego Soboru w Soborach Ziemskich brali udział przedstawiciele dworiaństwa, ludności miejskiej i strzelców. Uczestnicy Soborów wyznaczani byli przez cara lub jego urzędników. Początkowo miał on wyłącznie doradczy charakter i jego uchwały nie były wiążące dla cara. Sobory zwoływał władca, a podczas bezkrólewia patriarcha lub Duma Bojarska. Do ich uprawnień należało uchwalanie nowych podatków, rozstrzyganie spraw wojny i pokoju, uchwalanie szczególnie ważnych ustaw i wybór cara w przypadku braku następcy. Kompetencje i znaczenie Soborów zmieniały się w zależności od stosunków faktycznych panujących w danym okresie. Rola Soborów wzrosła w okresie osłabienia władzy carskiej, po śmierci Iwana Groźnego (1584). Pod koniec XVI w. i w I połowie XVII w. dokonywano na nich wyboru nowych carów (1584, 1598, 1613, 1645). Istotną rolę jeżeli chodzi o zarządzanie państwem spełniały w omawianym okresie prikazy. Za panowania Iwana Groźnego istniało już 15 prikazów znanych nam z nazwy i kompetencji oraz pewna ilość prikazów, o których mamy niewiele informacji. W miarę
419
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
wzrostu ilości prikazów ich uprawnienia niekiedy trudno było rozgraniczyć. Powstały one bowiem bezplanowo, w miarę doraźnych potrzeb i według różnych zasad. Tworzono je zarówno według kompetencji resortowych, jak i według kryterium terytorialnego, wreszcie według podziałów stanowych. Często z istniejących prikazów wyodrębniały się nowe, niekiedy o bardzo wąskim zakresie działania. Cechą charakterystyczną prikazów było to, że stanowiły one zarazem organy władzy administracyjnej i sądowej, spełniając ponadto szereg innych funkcji. Również obsadzanie stanowisk w prikazach nie podlegało żadnym sztywnym regułom. 4.2.3.
Różne kryteria tworzenia prikazów
Zarząd lokalny. Samorząd gubny i ziemski
Do ważnych reform Iwana Groźnego należy niewątpliwie zaliczyć reorganizację administracji lokalnej. Wobec licznych nadużyć namiestników urząd ten został zniesiony, a zarząd oparty został na nowym organie stanowym — samorządzie gubnym. Jego głównym zadaniem była początkowo walka z rozbójnikami i tzw. „lichymi ludźmi". Później kompetencje te zostały rozszerzone. Samorząd gubny składał się z urzędników wybieralnych przez samą ludność poszczególnych powiatów. Organem tego samorządu była gubna izba złożona z gubnego starosty, przysięgłych i 4 - 6 gubnych diaków. Gubnego starostę wybierano spośród szlachty. Przysięgłych wybierali tylko chłopi i mieszczanie. Innym nowym organem zarządu lokalnego był samorząd ziemski, który oprócz kompetencji sądowych, posiadał pewne uprawnienia skarbowe, gospodarcze i policyjne.
Reorganizacja administracji lokalnej
Samorząd gubny
Skład samorządu gubnego
Samorząd ziemski
420
Skład samorządu ziemskiego
Państwo feudalne
Organem samorządu ziemskiego była ziemska izba, w skład której wchodzili starosta ziemski, ziemski diak i przysięgli, wybierani przez ludność. 4.2.4.
Reformy systemu podatkowego
Skarbowość
Uporządkowano również system podatkowy. Dokonywanie uaktualnionych spisów podatników i wprowadzenie nowych podatków znacznie podniosło dochody skarbu. Oprócz podatków bezpośrednich, ciążących na ludności miast i wsi, ważnym źródłem dochodu były podatki pośrednie i monopole. Role organów skarbowych na szczeblu centralnym zaczęły pełnić specjalne prikazy m.in. prikaz wielkiego dworu, który zarządzał dochodami i utrzymaniem dworu carskiego, prikaz wielkiego skarbu, do zarządu podatków bezpośrednich i prikaz wielkiego dochodu, zarządzający podatkami pośrednimi. Pojawiły się również prikazy zarządzające podatkami według podziału terytorialnego tzw. czetwierti. 4.2.5.
Sądownictwo
Sądownictwo wyższe sprawowali: Car
- car (sądził tylko te osoby, które uzyskały przywilej, że ich sprawy sądzone będą wyłącznie przez władcę);
Duma Bojarska
- Duma Bojarska;
Prikazy
- prikazy (każdy w zakresie swych kompetencji, a niezależnie od tego występowały prikazy, które były głównie lub wyłącznie organami sądowymi, tzw. sudnyje prikazy). Organami sądownictwa lokalnego były:
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
421
- samorząd gubny (początkowo sądził sprawy o rozbój, rozszerzając z czasem swoje uprawnienia w sprawach karnych);
Samorząd gubny
- samorząd ziemski (rozpatrywał głównie sprawy cywilne, ponadto również karne).
Samorząd ziemski
Oprócz tego nadal występowało sądownictwo duchowne, dominialne oraz pojawiły się sądy pułkowników strzeleckich, które rozpatrywały sprawy strzelców. 4.2.6.
Wojskowość
Podstawę armii państwa moskiewskiego tworzyły pułki dworiańskie. Ludność miast i wsi dostarczała rekruta z pewnych określonych co do wielkości obszarów ziemi (50 dziesięcin). Nadal traciło na znaczeniu pospolite ruszenie. Iwan Groźny stworzył w roku 1550 nową formacje, liczący 3000 ludzi korpus strzelców, stanowiący zalążek stałej armii. Pułki strzeleckie formowane były w drodze dobrowolnego zaciągu z ludzi wolnych. Jednakże strzelcy nie byli wojskiem regularnym, w ścisłym tego znaczeniu. Zamieszkiwali z rodzinami w specjalnych osadach w okolicach Moskwy i innych większych miast, i w czasie pokoju trudnili się handlem i drobnym rzemiosłem. Reorganizując wojsko podniesiono znacznie techniczne wyposażenie armii, wzmacniając zwłaszcza artylerię, która w ówczesnym czasie zaczęła odgrywać niezwykle doniosłą rolę. 4.3.
Pułki dworiańskie
Korpus strzelców
Artyleria
Stosunek państwa do Cerkwi
Zasadnicza reforma dotycząca spraw wyznaniowych przeprowadzona została na początku lat pięćdziesiątych XVI w. Główne jej założenia sformuło-
Reforma stosunków wyznaniowych
422
Państwo feudalne
wane zostały w uchwalonej na soborze cerkiewnym specjalnej księdze (Stogław). Zunifikowano obrzędy kościelne, dokonano pewnych ograniczeń w zakresie przekazywania na rzecz duchowieństwa i nabywania przez Cerkiew nieruchomości, unieważniono szereg nadań na rzecz klasztorów. W celu podniesienia moralnego autorytetu Kościoła znacznie wzmocniono dyscyplinę wśród duchowieństwa, nałożono na Cerkiew obowiązek zakładania szkół, a gospodarkę monaster ów poddano kontroli rządu.
5.
Wielka Smuta
Kryzys monarchii rosyjskiej w początkach XVII wieku i podstawowe przemiany ustrojowe państwa pierwszych Romanowów
Po bezpotomnej śmierci nieudolnego następcy Iwana IV, jego syna Fiodora (1598), ostatniego władcy z dynastii Rurykowiczów, nastąpił okres powszechnego zamętu, opozycji niezadowolonego dworiaństwa, walk o tron oraz ingerencji państw ościennych (Polska, Szwecja) w wewnętrzne sprawy Rosji. Krótkie panowanie Borysa Godunowa (1598-1605), próby opanowania władzy przez samozwańców, podających się za rzekomo ocalałego syna Iwana Dymitra, rządy Wasyla Szujskiego (1606-1610), próba osadzenia na tronie moskiewskim polskiego królewicza Władysława, doprowadziły do ogólnej anarchii, chaosu i znacznego osłabienia państwa. Wyjątkowo trudną sytuacje polityczną pogłębiały w tym czasie ostre konflikty społeczne, zwłaszcza wielkie powstanie chłopski pod wodzą Bołotnikowa (1606-1607).
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
423
Dopiero powołanie na tron przez Sobór Ziemski w roku 1613 cara Michała Romanowa, założyciela nowej dynastii, uznaje się za koniec „wielkiej smuty" i początek stabilizacji politycznej państwa rosyjskiego. Na początku XVIIw. władza carska nawet pod względem formalnym przestała być właściwie doraźnie nieograniczona. Wasyl Szujski zawdzięczający tron poparciu bojarów musiał przy wyborze cara zaprzysiąc przedstawione mu warunki, gwarantujące przede wszystkim szlachcie nietykalność. Dalej idące zobowiązania wzorowane na warunkach, jakie przyjmowali polscy królowie podczas wolnych elekcji przedstawione zostały przy wyborze królewicza Władysława. Przewidywały one m.in. wspólne rządy przyszłego cara i Dumy Bojarskiej, gwarancję nietykalności osobistej i majątkowej szlachty i innych jej przywilejów, a zwłaszcza potwierdzenie jej dotychczasowej zwierzchności dominialnej nad chłopami oraz przestrzeganie zasady supremacji prawosławia.
Wybór Michała Romanowa na cara
Pozycja Cerkwi uległa w tym okresie wzmocnieniu. W roku 1589 Moskwa ustanowiła własny patriarchat, uznany w roku 1593 przez sobór patriarchów wschodnich. Podniosło to bardzo prestiż i znaczenie głowy Kościoła „moskiewskiego i wszystkiej Rusi", co na początku XVIIw., w związku z bezkrólewiem prowadziło do uznania patriarchy za duchownego przywódcę narodu, zastępującego monarchę. Za panowania pierwszych Romanowów będzie on występował obok cara jako równouprawniony współuczestnik władzy zwierzchniej.
Wzmocnienie pozycji Cerkwi
Bezpotomna śmierć Fiodora (1598) przyczyniła się również do wzrostu znaczenia Dumy Bojarskiej i Soboru Ziemskiego, który dokonał elekcji Borysa Godunowa. Wybranym przez rosyjską reprezentację
Wzrost znaczenia Dumy Bojarskiej i Soboru Ziemskiego
Powstanie patriarchatu moskiewskiego (1589 r.)
424
Dalszy rozwój terytorialny państwa i wzrost znaczenia władzy cara
Państwo feudalne
stanową był również Michał Romanow (1613). Podczas bezkrólewia Sobory Ziemskie miały szczególne znaczenie ponieważ sprawując suwerenną władzę decydowały o najważniejszych sprawach państwa. Michał Romanow i jego następcy dążyli do rozbudowy terytorialnej państwa, przerwanej w okresie „smuty" (zdobycie m.in. Smoleńska, lewobrzeżnej Ukrainy, dalszy podbój Syberii). Już za pierwszych Romanowów, chociaż nadal rządzili oni przy udziale Dumy Bojarskiej i Soborów Ziemskich, następował znaczny wzrost autorytetu i zakresu władzy monarszej, co prowadziło także do istotnych zmian w sferze stosunków społecznych. Wytworzyło się powszechne przekonanie, że wszyscy poddani cara, od książąt i bojarów po mieszczan i chłopów, są jego sługami i niewolnikami. 5.1.
Organy centralne
Sobory ziemskie
Umocnienie się dynastii Romanowów w Rosji prowadziło do stopniowej eliminacji Soborów Ziemskich ze struktury politycznej państwa. Kiedy przeminął okres smuty, reprezentacja złożona z przedstawicieli wybieranych przez poszczególne stany stała się ponownie pewnym rodzajem służby. Powinność ta traktowana była przez cara jako obowiązek, przypisanych do służenia państwu stanów. Sobory Ziemskie zwoływano coraz rzadziej, a po roku 1665 w zasadzie zaprzestano je w ogóle zwoływać.
Duma Bojarska
W miarę jak wzrastał absolutyzm carski znaczenie Dumy Bojarskiej zaczęło również maleć, co doprowadziło do zaniku tego organu na początku XVIII wieku. Wprawdzie w porównaniu z wcześniejszym okresem znacznie wzrosła liczba jej członków, głównie w wyniku wprowadzenia do niej dworian i dia-
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
ków dumnych, jednakże u schyłku XVIIw. coraz więcej uprawnień Dumy Bojarskiej przejmują wykształcone z niej pewne zespoły dla określonych spraw, Bliżniaja Duma i Rasprawnaja Pałata. Powstała wcześniej Bliżniaja Duma, złożona z zaufanych doradców zbierana uprzednio doraźnie, teraz przekształciła się w stały organ doradczy z powoływanymi do niej specjalnie bojarami. Rasprawnaja Pałata, wydzielona z Dumy w roku 1681 miała charakter osobnej izby sądowej. Wiele spraw, w których załatwianiu dotychczas car współdziałał z Dumą Bojarską przejęła tajna kancelaria {prikaz welikogo gosudaria tajnych diet). W organizacji naczelnej władzy administracyjnej zaczęły występować już w pierwszej połowie XVIIw. pierwsze objawy centralizmu i biurokratyzmu, stanowiące zapowiedź przekształcania się Rosji w drugiej połowie tego samego stulecia w monarchię absolutną. Nadal wzrastała liczba prikazów, tworzonych dość chaotycznie, w których coraz większą rolę odgrywali przygotowani fachowo urzędnicy (diacy i poddiacy). Nad poszczególnymi prikazami nadzór sprawował jako organ centralny, specjalny Tajny Prikaz. Innym sposobem usprawnienia administracji było łączenie niektórych prikazów. Jednakże nadmierna ilość prikazów, brak niejednokrotnie wyraźnego rozdzielenia kompetencji, opieszałe załatwianie spraw, czy wreszcie masowo występująca korupcja urzędników powodowały, że organy te przestawały odpowiadać nowym potrzebom. 5.2.
425
Bliżniaja Duma Rasprawnaja Pałata
Tajna kancelaria
Prikazy
Tajny Prikaz
Wadliwe funkcjonowanie instytucji prikazów
Organy lokalne
Za próbę centralizacji, niezmienionej zasadniczo, dotychczasowej struktury administracji lokalnej,
Wojewoda
426
Kompetencje
wojewody
izba prikazna
Instrukcja
Państwo feudalne
uznać można powołanie z początkiem XVII w. wojewody, nowego organu zarządu miejscowego, stojących na czele poszczególnych ziem; wojewodów wybierano najczęściej spośród miejscowej szlachty. Z biegiem czasu wojewodowie podporządkowali soo r g a n y samorządowe, nad którymi pełnili nadzór, sprawując zarazem władzę administracyjną, sądową, policyjną i wojskową w ujezdach (powiat z grodem). Urzędując w miastach powiatowych mieli także zwierzchnictwo nad wybieralnymi starostami ziemskimi i naczelnikami miast (burmistrzami). Wojewodę mianował car wspólnie z Dumą Bojarską. Miał on do pomocy diaków i poddiaków, z którymi razem tworzyli lokalny organ państwowy tzw. „izbę prikazną". Decydującą rolę odgrywał w niej wojewoda. Pozostali urzędnicy pełnili tylko funkcje doradcze i pomocnicze. Wojewoda był przedstawicielem administracji centralnej w terenie i w działalności swej podlegał dyrektywom i władzy zwierzchniej różnych prikazów, w zależności od rodzaju i charakteru poszczególnych kategorii spraw, które wchodziły do szerokiego zakresu jego kompetencji. Przy wykonywaniu swoich obowiązków musiał on przestrzegać specjalnej instrukcji, którą otrzymał on wraz z nominacją na urząd. Instrukcja ta określała jego uprawnienia oraz zawierała wykaz tych spraw, na które powinien zwrócić szczególną uwagę. Aby zapobiec nadużywaniu przez wojewodów ich rozległej władzy i nadmiernego ucisku miejscowej ludności przez nich mianowano ich zwykle na krótki okres czasu, najczęściej na rok lub dwa lata. Jak zostało wyżej powiedziane, po wprowadzeniu urzędów wojewódzkich samorządy gubne i ziemskie
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
nadal funkcjonowały, jednakże podporządkowane zostały wojewodom. Stosunek wojewodów do organów samorządu nie był jednolity w poszczególnych ujezdach. Niekiedy bywały przerwy w mianowaniu wojewodów i wtedy wszelkie ich uprawnienia przekazywano starostom gubnym. Zdarzało się również, ze zawieszano niekiedy samorząd gubny a jego kompetencje przejmował wojewoda. W większym stopniu niż samorząd gubny zwierzchnictwu wojewodów podlegał samorząd ziemski. W roku 1661 instytucja wojewodów została zniesiona (przywrócono ją w roku 1679). Ich uprawnienia przejęli starostowie gubni, nad którymi, ze względu na częste nadużycia, ustanowiono specjalnych kontrolerów. W roku 1679 zniesiono z kolei samorząd gubny, przywrócono w roku 1684 i ostatecznie zlikwidowany w roku 1702. Zasadniczo dotychczasowy system podatkowy nie uległ istotnym zmianom. Pewne znaczenie dla usprawnienia zarządu skarbowego miało łączenie na początku XVII w. ujezdów w większe okręgi tzw. razńady. Wzrostowi dochodów skarbu sprzyjał aktywnie popierany przez carów rozwój handlu, rzemiosła i rolnictwa. Władza sądowa poszczególnych organów centralnych i lokalnych sprawowana była nadal w połączeniu z ich uprawnieniami związanymi z zarządem państwa. Najwyższym sędzią był car, jednakże następowały dalsze ograniczenia zarówno co do osób, jak i spraw, które mogły być sądzone wyłącznie przez władcę. Od XVIIw. zakazane było karą zwracanie się wprost do cara o rozpatrzenie sprawy z pominięciem właściwego sądu. Istotną zmianą jeżeli chodzi o sądy wyższe było wyodrębnienie się w II połowie XVTIw. z Dumy Bo-
427
Stosunek wojewodów do organów samorządu
Skarbowość
Sądownictwo
428
Rasprawnaja Pałata Wojskowość Spadek znaczenia pospolitego ruszenia
Państwo feudalne
jarskiej tzw. Rasprawnej Pałaty jako osobnej izby sądowej. Wobec niedostatków dotychczasowej podstawy rosyjskiej organizacji wojskowej, szlacheckiego pospolitego ruszenia, tzw. opołczenjia, zaczęto tworzyć oddziały stałej regularnej armii (m.in. pułki rajtarów, dragonów i artylerii, formowane często z udziałem cudzoziemskich najemników), której zalążkiem były, powołane jeszcze przez Iwana Groźnego pułki strzeleckie. Za panowania Michała Romanowa (1613-1645) liczebność oddziałów strzeleckich wzrosła do 40 tys. ludzi. Od drugiej połowy XVII w. strzelcy spełniali rolę korpusu ochrony carskiej. Pojawiły się również specjalne pułki piechoty złożone z chłopów, dowodzonych przez szlachtę i cudzoziemców. 5.3.
Znaczny wzrost władzy patriarchy
Reforma Nikona i jej następstwa
Stosunek państwa do Cerkwi
Kryzys monarchii rosyjskiej na początku XVII w. połączony z bezkrólewiem doprowadził do znacznego wzrostu władzy patriarchy. Również za panowania dwóch pierwszych Romanowów pozycja polityczna patriarchów uległa dalszemu wzmocnieniu, jako że, zarówno Filaret jak i Nikon występowali u boku cara jako równouprawnieni współuczestnicy władzy zwierzchniej. Używali oni tytułu „wielikijgosudar" co prowadziło do swoistej „dwuwładzy". Jednakże ostry konflikt patriarchy moskiewskiego Nikona, zwolennika tezy o wyższości władzy duchownej nad świecką, dążącego do całkowitej niezależności Cerkwi, z carem Aleksym, doprowadził do upadku Nikona, którego Sobór Cerkiewny zebrany w Moskwie (1667) pozbawił tytułu i nakazał osadzić w klasztorze.
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
Jednocześnie Sobór ten uznał, że Kościół prawosławny jest niezależny od państwa, a jego przywileje zarówno sądowe, jak i majątkowe powinny być nietykalne. Było to odpowiedzią na utworzenie osobnego Prikazu Monasterskiego do spraw ziemskich majątków monasterskich oraz sądzenia ludzi cerkiewnych w sprawach świeckich. Połączenie Ukrainy Zadnieprzańskiej z państwem moskiewskim (II poł. XVIIw.) spowodowało podporządkowanie się metropolii kijowskiej patriarsze moskiewskiemu. Oznaczało to wznowienie jedności administracji kościelnej Rusi, i zarazem znaczne rozszerzenie się prowincji patriarszej, której centralny zarząd zreformowano na wzór administracji carskiej. Istotne zmiany nastąpiły również w zarządzie poszczególnych diecezji (eparchii). Na czas panowania cara Aleksego (1645-1676) przypada również okres walki związanej z reformą cerkiewną zainicjowaną przez patriarchę Nikona. Doprowadziła ona do rozłamu (raskol) w Kościele prawosławnym. Przeciwnikami reformy byli raskolnicy (starowiercy, staroobrzędowcy), krwawo prześladowani zarówno przez Cerkiew, jak i przez władzę państwową, która opowiedziała się za reformą.
6.
6.1.
Reformy ustrojowe w Rosji od czasów Piotra I do Katarzyny II Okres panowania Piotra I (1682 - 1725)
Po śmierci cara Fiodora III Romanowa w roku 1682 władzę przejęli, na skutek walki o wpływy potężnych rodów Miłosławskich i Naryszkinów, jednocześnie dwaj synowie Aleksego: Iwan V i Piotr I
429
utworzenie Prikazu Monasterskie
g°
Skutki reformy
cerkiewne
J
430
Regencja Zofii
Wielkie poselstwo
Nieudana próba stworzenia koalicji antytureckiej
Państwo feudalne
(1682-1725), obydwaj małoletni, stąd do roku 1689 trwał okres siedmiu lat regencji, a w rzeczywistości samowładnych rządów ich starszej siostry, carówny Zofii. Zamierzając zdobyć upragnione jedynowładztwo próbowała ona z pomocą strzelców, siłą zmusić młodszych braci do zrzeczenia się tronu na jej korzyść. Zamach stanu zakończył się niepowodzeniem. Zofię umieszczono w klasztorze, a jej najbliższy doradca i faworyt kniaź Golicyn zesłany został na Północ. Formalnie do roku 1696, tj. do śmierci Fiodora, Piotr I sprawował rządy razem z niedorozwiniętym umysłowo bratem. Już pod koniec lat osiemdziesiątych, spędzając większość czasu w podmoskiewskiej wsi Preobrażenskoje Piotr I zorganizował pierwsze regularne pułki wojskowe, preobrażeński i siemionowski, a na początku lat dziewięćdziesiątych przystąpił do budowy w Archangielsku stoczni okrętowej. Były to pierwsze znaczące działania mające na celu rozbudowę armii, która miała się stać narzędziem przyszłej imperialnej polityki zagranicznej, zapoczątkowanej dwiema wyprawami na Azow (1695 - 1696) twierdzę tatarską, z przebywającym w niej licznym garnizonem tureckim. Do jej szerszej realizacji przystąpił Piotr I już w czasie „wielkiego poselstwa", kiedy to w latach 1697-1698 wyprawił się do Europy zachodniej nie tylko w celu zapoznania się z osiągnięciami nauki i techniki, zwłaszcza sztuki budowy okrętów, lecz przede wszystkim w celu pozyskania uczestników koalicji antytureckiej (bawił m.in. w Szwecji, Holandii i Anglii). Tymczasem wielkiemu poselstwu nie udało się znaleźć na Zachodzie sojuszników do wojny z Turcją. W czasie pobytu za granicą Piotr doszedł do przekonania, że największym przeciwni-
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
kiem Rosji jest Szwecja, odcinająca ją od wybrzeży Morza Bałtyckiego, do którego dostęp warunkował dalszy rozwój gospodarczy kraju. Aby zdobyć dostęp do Bałtyku należało zaatakować Szwedów. Prawdopodobnie w końcowym etapie podróży cara po Europie zaczęła tworzyć się antyszwedzka koalicja, w której obok Rosji znalazła się Dania i Saksonia. W drodze powrotnej w trakcie spotkania Piotra I z królem polskim Augustem II w Rawie Ruskiej (1698) uzgodnili oni, że Saksonia weźmie udział w wojnie przeciwko Szwecji, lecz Rzeczpospolita pozostanie neutralna. W roku 1700 rozpoczęły się działania wojenne zwane wojną północną. Zanim to nastąpiło Piotr rozprawił się krwawo ze strzelcami, którzy podczas jego nieobecności podnieśli bunt. Wielu strzelców zostało straconych a ich pułki rozwiązano. W początkowej fazie wojny Rosjanie ponieśli dotkliwą klęskę pod Narwą. Spowodowała ona, że Piotr I, opierając się na wzorach zachodnioeuropejskich przeprowadził zasadniczą reorganizację armii, którą znacznie lepiej wyposażył pod względem technicznym. Wykorzystując fakt, że większość sił Karola XII przez kilka lat znajdowała się w Polsce, wojska rosyjskie zyskiwały przewagę nad Bałtykiem i zajęły całe dorzecze Newy. Już w roku 1703 w opanowanej części Ingrii Piotr rozpoczął budowę Sankt-Petersburga. Jednym z przesądzających o losach tej wojny etapów była zdecydowana klęska Szwedów pod Połtawą (1709). Wprawdzie wojna rozpoczęta w roku 1711 przez Turcję zmusiła Rosję do znacznych ustępstw na jej rzecz, ale za cenę Azowa i zniszczenia floty czarnomorskiej Piotr zawarł pokój z Sułtanem. Wojna ta nie
431
Powstanie koalicji antyszwedzkiej
Wojna północna
Klęska Rosjan pod Narwą (1700 r.)
Zwycięstwo Rosjan pod Połtawą (1709 r.)
432
Pokój w Nystad (1721r.)
Charakterystyka okresu panowania Piotra Wielkiego
Państwo feudalne
zmieniła jednak sytuacji Rosji nad Bałtykiem, którego znaczna część wschodniego wybrzeża, od Wyborga po Rygę, zajęta była przez wojska rosyjskie. W następnym okresie wojny Rosjanie zajęli prawie całe Inflanty, Estonię i Finlandię wkraczając na Pomorze Zachodnie (1713-1714). W roku 1718 rozpoczęły się rokowania pokojowe między Rosją a Szwecją zakończone pokojem zawartym w Nystad (1721). Na jego mocy Rosja uzyskała Inflanty, Estonię, Ingrię i znaczną część Karelii, co dawało jej dominujące stanowisko nie tylko nad Bałtykiem ale także w północnej i środkowej Europie. Po pokoju nystadzkim Piotr I zaczął tytułować się cesarzem a Rosję zaczęto oficjalnie nazywać Cesarstwem Rosyjskim (Polska uznała ten tytuł dopiero w roku 1764). Z ważniejszych późniejszych nabytków terytorialnych z okresu panowania Piotra wymienić należy ziemie okalające od południa i zachodu Morze Kaspijskie, które uzyskał car w wojnie z Persją (1723). Okres panowania Piotra Wielkiego charakteryzuje nie tylko szeroka ekspansja terytorialna Rosji i rozbudowa jej politycznej potęgi, ale również, a może przede wszystkim, dążenie cara do przebudowy ustroju gospodarczego i społecznego Imperium oraz reformy, których celem było stworzenie nowego aparatu państwowego. Dotychczasowy bowiem aparat nie odpowiadał potrzebom kraju, z którego rozwój wymagał nowoczesnego, scentralizowanego i zbiurokratyzowanego systemu polityczno-administracyjnego. Wprowadzone zmiany, dzięki którym Rosji, zgodnie z intencjami Piotra uda się upodobnić do zachodniej monarchii absolutnej, objęły niemal wszystkie dziedziny życia: administrację państwową, wojsko, gospodarkę, oświatę, kulturę, obyczaje i Kościół prawosławny.
433
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
6.2. 6.2.1.
Ustrój polityczny Car
Zewnętrznym wyrazem absolutnego charakteru władzy monarchy rosyjskiego było przyjęcie przez Piotra w roku 1721 tytułu cesarza (imperatora, sa• mowładcy Wszechrosji). Korona carska była dziedziczna, ale Piotr I obawiając się o losy przeprowadzonych reform pozbawił swego syna Aleksego, który był ich przeciwnikiem, prawa do tronu, ustalając w roku 1722, że każdy car może wyznaczyć testamentem swego następcę według własnego upodobania. Sam Piotr nie uczynił tego, co utorowało drogę do przewrotów dworskich i częstych zmian personalnych na tronie rosyjskim po jego śmierci. Zresztą testamenty późniejszych władców nie były w stanie tym przewrotom zapobiec i dopiero Paweł I wydał w roku 1797 akt o sukcesji tronu, w którym określił ustawowy porządek dziedziczenia tronu według zasady primogenitury. Pierwszeństwo mieli na jego podstawie mężczyźni. Kobietom pozostawiono prawo dziedziczenia korony, ale tylko w przypadku braku uprawnionych następców męskich. 6.2.2.
Zmiana zasady następstwa tronu przez Piotra I
Akt o sukcesji tronu Pawła I
Organy centralne
Z reform ustrojowych do najważniejszych należy niewątpliwie gruntowna przebudowa administracji centralnej. Po upadku Dumy Bojarskiej i Soborów Ziemskich w zarządzie zwierzchnim znika pierwiastek stanowy, a na jego miejsce wstępują instytucje biurokratyczne. Miejsce Dumy Bojarskiej zajęła początkowo Rada Ministrów, kancelaria przyboczna cara o ograniczonych kompetencjach (tzw. Gabinet). Dopiero w roku 1711 Piotr powołał Senat Rządzący,
Upadek Dumy Bojarskiej i Soborów Ziemskich
Rada Ministrów
Senat Rządzący
434
Państwo feudalne
który zastępował monarchę podczas jego nieobecności, ale posiadał również szerokie uprawnienia podczas kiedy władca przebywał na miejscu. Należało do nich m.in.: Kompetencje
- zarząd finansami i troska o zwiększenie dochodów skarbu; - nadzór nad działalnością administracji i sądownictwa; - kontrola nad wykonaniem ustaw; - opracowywanie projektów ustaw (w razie naglącej potrzeby był upoważniony do wydawania ustaw); - sprawowanie sądownictwa w najważniejszej instancji (od wyroków Senatu jako sądu najwyższej instancji apelacja do cara zakazana była pod karą śmierci. Faktycznie jednak zdarzało się, że osobisty sąd cara, jakkolwiek w zasadzie uchylony, nadal rozstrzygał sprawy o szczególnej doniosłości).
Kancelaria Senatu
Fiskałowie
Prokuratura
Pierwotnie szerokie kompetencje Senatu z czasem uległy ograniczeniu do kontroli nad administracją i do sądownictwa. Senat składał się z 9 osób mianowanych przez cara. Od roku 1718 weszli do niego prezesi nowo mianowanych kolegiów. Senat miał własną kancelarię z tzw. „obersekretarzem" na czele. Dla wykonywania nadzoru nad wykonywaniem ustaw przez podległe mu urzędy w roku 1714 ustanowiono na wzór szwedzki fiskałów, którzy potajemnie śledzili urzędników i donosili Senatowi o naruszeniu przez nich ustaw. W roku 1722 ta znienawidzona instytucja została zniesiona a na jej miejsce utworzono prokuraturę, organ kontrolny nad całą administracją i będący zarazem strażnikiem interesów państwa.
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
Zorganizowana przy Senacie prokuratura z mianowanym przez władcę generał-gubernatorem na czele podlegała carowi. Generał-gubernator posiadał następujące uprawnienia: - prawo i obowiązek sprzeciwiania się sprzecznym z prawem decyzjom Senatu;
435
Generał-gubernator
Kompetencje generał-gubernatora
- sprawowanie nadzoru nad wykonaniem zarządzeń Senatu; - pełnił funkcję naczelnika kancelarii Senatu; - zwoływał posiedzenia Senatu i przewodniczył im; - kontrolował działalność administracji i sądownictwa w całym kraju za pośrednictwem podległych mu bezpośrednio prokuratorów. Przyjęło się, że generalny prokurator pośredniczył między Senatem a carem, co stanowiło realizację zasady, że monarcha formalnie przewodniczy Senatowi. Konsekwencją reform administracji lokalnej okazała się pilna konieczność zasadniczych zmian dotychczasowych organów administracji centralnej, prikazów., których było około 50. Ich miejsce zajęły zorganizowane w latach 1717-1720 kolegia, stworzone na wzór podobnych instytucji występujących m.in. w krajach skandynawskich i niemieckich. Były to organy wyodrębnione według kompetencji rzeczowych, kolegialne, stanowiące prototyp współczesnych ministerstw. Początkowo powstało ich 10, z czasem liczba ta wzrosła do 16. Były to: - kolegium do spraw zagranicznych; - do spraw wojskowych; - do spraw marynarki; - do spraw sądowych; - do spraw dochodów państwowych; - do spraw wydatków państwowych;
Kolegia
Podział kolegiów według kompetencji rzeczowych
436
Państwo feudalne
- do spraw kontroli; - do spraw handlu; - do spraw przemysłu; - do spraw górnictwa. Przyczyny sporów kompetencyjnych między kolegiami
Skład kolegium
Kolegia zorganizowane zostały w zasadzie według rzeczowego rozdziału kompetencji, jednakże ponieważ w praktyce nie zawsze podziały te przeprowadzone były wyraźnie i konsekwentnie dochodziło między nimi do częstych sporów kompetencyjnych. Powszechną plagą, podobnie jak w dotychczasowej strukturze administracyjnej było szerzące się powszechnie przekupstwo wśród urzędników zasiadających w kolegiach. Oprócz trzech kolegiów tzw. „wyższych": do spraw zagranicznych, wojska i marynarki, które posiadały bezpośredni kontakt z monarchą, pozostałe podporządkowane były Senatowi sprawującemu nad nimi nadzór i przejmującemu odwołanie od ich decyzji. Na czele kolegium stał prezes. Ponadto w skład kolegium wchodzili: wiceprezes, radcy i asesorzy. Prezesa i wiceprezesa mianował sam car, a pozostałych urzędników powoływał Senat. Każde kolegium posiadało własną kancelarię. Wszystkie sprawy w kolegiach rozstrzygane były wg zasady większości głosów, a przy ich równym podziale rozstrzygał głos prezesa. 6.2.3.
Reforma zarządu lokalnego
Administracja lokalna
Jedną z pierwszych reform Piotra, rozpoczęta jeszcze na początku XVIII w. była reforma zarządu lokalnego. Zniesione zostały dotychczasowe organy samorządu gubnego, a funkcje gubnych starostów przejęli wojewodowie.
437
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
W roku 1708 państwo rosyjskie podzielone zostało na gubernie (początkowo 8, później 20), na czele których stanęli gubernatorowie podlegający bezpośrednio Senatowi. Posiadali oni rozległe uprawnienia administracyjne, skarbowe, wojskowe i sądowe. Gubernie podzielono w roku 1719 na prowincje, które dzieliły się z kolei na dystrykty. Na czele prowincji ustanowieni zostali podporządkowani gubernatorom wojewodowie, a na czele dystryktów komisarze ziemscy. Kompetencje wojewody określała specjalna instrukcja. Zobowiązany on był przede wszystkim do czuwania nad spokojem w swojej prowincji, walki z grabieżą, rozbojem, włóczęgostwem i innymi przestępstwami. Jego uwadze polecano istniejące manufaktury, szkoły, szpitale i domy sierot. W prowincjach utworzono szereg nowych stanowisk ze specjalnymi funkcjami: kameriera i rentmeistera, którzy zarządzali finansami, prowiantmeistera sprawującego nadzór nad gromadzeniem zapasów zboża i waldmeistera, nadzorującego lasy. Obok nowej cywilnej administracji lokalnej Piotr I wprowadził swego rodzaju terenową administrację wojskową, tzw. dystrykty pułkowe. Ich zadaniem było zapobieganie rozruchom wybuchającym szczególnie w związku z pobieraniem podatku pogłównego. Mimo pewnych prób podejmowanych przez Piotra I mających na celu wyodrębnienie sądownictwa, ze względu na brak odpowiednich środków finansowych na rozbudowę osobnego aparatu wymiaru sprawiedliwości, pozostało ono nadal w rękach organów administracji. W miastach wprowadzone zostały magistraty podporządkowane Głównemu Magistratowi w Peters-
Gubernie
Prowincje Dystrykty Wojewodowie Komisarze ziemscy
Nowe urzędy w prowincjach
Dystrykty pułkowe
Magistraty Główny Magistrat
Państwo feudalne
438
burgu. Sprawowały one funkcje gospodarcze, policyjne, skarbowe i sądowe. Na czele magistratów stali burmistrzowi. 6.3.
Przymus służby
«iachtyWeJ W°beC
Jeżeli chodzi o urzędników aparatu państwowego oraz armię Piotr I wprowadził nową organizację tzw. czynu obejmującego hierarchię stopni w służbie cywilnej i wojskowej. Wydana w roku 1722 Tabela 0 rangach stwarzała możliwość nabycia szlachectwa osobistego lub dziedzicznego przez osoby pochodzenia nieszlacheckiego osiągające pewną rangę w służbie cywilnej lub wojskowej. Tak więc dotychczasowa służba stanowa podporządkowana została nowym wymogom zarządu państwowego, a o miejscu w hierarchii biurokratycznej czy wojskowej decydować miało nie tylko urodzenie, lecz osobiste zasługi 1 kwalifikacje. W odniesieniu do szlachty Piotr I wprowadził przymus służby państwowej. Służba szlachcica, podejmowana od najniższego stopnia, rozpoczynała się od 15 roku życia i była w zasadzie dożywotnia. 6.4.
Stworzenie stałej armii i marynarki wojennej Likwidacja pułków strzeleckich
Tabela o rangach
Wojskowość
W dziedzinie wojskowości, której reforma okazała się najtrwalszym dokonaniem Piotra I w sferze reorganizacji aparatu państwowego, główną zmianą było utworzenie stałej armii i marynarki wojennej. Piotr I zerwał ostatecznie z systemem pospolitego ruszenia, a w następstwie buntu strzelców zlikwidował tę formację. Wprowadzony został powszechny obowiązek służby wojskowej, bezterminowej, aż do utraty sprawności fizycznej. Do korpusu oficerskiego przyjmo-
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
wani byli w zasadzie wyłącznie synowie szlacheccy, regularny natomiast pobór rekruta przeprowadzany był spośród chłopów i mieszkańców miast według określonych norm liczbowych. Jeżeli chodzi po ludność chłopską, to początkowo powoływano po 1 rekrucie od 20 zagród. Obok nowej cywilnej administracji lokalnej Piotr I wprowadził swego rodzaju administrację wojskową, tzw. dystrykty pułkowe. Ich zadaniem było zapobieganie rozruchom wybuchającym szczególnie w związku z pobieraniem podatku pogłównego. 6.5.
439
Dystrykty pułkowe
Stosunek Piotra I do Cerkwi
Kiedy w roku 1700 zmarł patriarcha Adrian, który był przeciwnikiem reform państwa według zachodniego wzoru, Piotr zniósł godność patriarchy moskiewskiego i powierzył przejściowo zarząd Kościoła prawosławnego metropolicie riazańskiemu Stefanowi Jaworskiemu. Wkrótce jednak car sam stanął na czele Kościoła w Rosji. W roku 1721 utworzone zostało odrębne „kolegium duchowne" nazwane Najświętszym Rządzącym Synodem, w którego skład wchodziło 12 wyższych dostojników Kościoła mianowanych przez cara. W ten sposób Cerkiew pozbawiona została swej niezależności, a zarząd Kościoła prawosławnego uległ ogólnej biurokratyzacji państwowej. Rząd rozciągał też nadzór nad posiadłościami Cerkwi poddając je kontroli monasterskiego prikazu, który pobierał na rzecz państwa część dochodów z dóbr kościelnych. Ponadto Piotr usiłował zmniejszyć liczbę duchowieństwa zakonnego, zabraniał mu swobodnego opuszczania klasztorów oraz budowania nowych świątyń bez pozwolenia Synodu. Tolerancyjną politykę prowadził
Zniesienie godności patriarchy moskiewskiego
Najświętszy Rządzący Synod
Państwo feudalne
440
natomiast car wobec protestantów i katolików, zezwalając im na swobodne uprawianie ich kultu religijnego. 6.6.
Rosja za następców Piotra I (1725 - 1762)
Wraz ze śmiercią Piotra Wielkiego Rosja weszła w okres przewrotów pałacowych będących po części skutkiem tego, że władca ten, umierając nie zdążył ustalić następstwa po sobie na tronie carskim. Przez kolejnych 35 lat rewolucje dworskie powodowały, że koronę carów rosyjskich uzyskiwały osoby pozostające z Piotrem I w różnym stopniu pokrewieństwa. Byli to kolejno: Następcy Piotra I
Katarzyna I (1725- 1727), wdowa po Piotrze I; Piotr II (1727-1730), wnuk Piotra I, syn zamęczonego carewicza Aleksego; Anna (1730-1740), córka Iwana V, siostrzenica Piotra I; Iwan VI (1740- 1741), wnuk siostry Anny; Elżbieta I (1741 -1762), córka Piotra I; Piotr III (1762), siostrzeniec Elżbiety, po którego 6-miesięcznym panowaniu tron objęła jego żona jako Katarzyna II. Jakkolwiek we wspomnianym okresie panowania następców Piotra Wielkiego system rządów w Rosji w zasadzie nie uległ zmianie, to jednak poszczególni władcy byli często poważnie uzależnieni od wpływowych rodzin, grup dygnitarzy i ambitnych jednostek, często obcego pochodzenia. Był to nie tylko okres zastoju w ekspansji terytorialnej Rosji, ale również w procesie kontynuowania reform wewnętrznych zapoczątkowanych przez Piotra I. Niektóre z jego reform zostały przez jego następców odrzucone.
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
Jeżeli chodzi o tendencje ograniczania władzy monarszej, to wkrótce po śmierci Piotra I wdowa po nim, Katarzyna I, aby załagodzić spór o następstwo tronu pomiędzy starą arystokracją a grupą dostojników (tzw. „nową arystokrację" powstałą za czasów Piotra I) stworzyła w roku 1726 Najwyższą Tajną Radę, początkowo organ doradczy, który faktycznie stał się niebawem organem rządzącym, obejmując swoimi kompetencjami najważniejsze sprawy państwowe z nadzorem nad działalnością Senatu i kolegiów włącznie. Ceną za poparcie przez Najwyższą Tajną Radę po śmierci Piotra II kandydatury wdowy po księciu kurlandzkim, Anny było podpisanie przez nią specjalnych warunków przedłożonych przez Radę tzw. kondycji, które poważnie ograniczały władzę cesarską. Gdyby Anna chciała przestrzegać tych warunków, oznaczałoby to kres absolutyzmu monarszego w Rosji. Jednakże po objęciu rządów odrzuciła ona podpisane uprzednio „kondycje" i rozwiązała Najwyższą Tajną Radę (1730), powołując tzw. Gabinet Ministrów, najwyższy organ zarządu państwa z szerokimi uprawnieniami. Dopiero za Elżbiety I, likwidując Gabinet, przywrócono dawne uprawnienia Senatowi Rządzącemu. Po śmierci Piotra I nastąpiły również zmiany w stworzonym przez niego systemie kolegiów. Przede wszystkim zmniejszona została ich ilość. Po upadku Najwyższej Tajnej Rady zniesione kolegia zostały przywrócone. Stopniowo jednak niektóre z nich traciły na znaczeniu. Uproszczono również w 1727 organizacje administracji lokalnej i zlikwidowano Główny Magistrat w Petersburgu podporządkowując magistraty poszczególnych miast gubernatorom lub wojewodom.
441
Zmiany ustrojowe w Rosji po śmierci Piotra Wielkiego
Najwyższa Tajna Rada
Kondycje
Gabinet Ministrów
Zmiany w systemie kolegiów
442
Państwo feudalne
Istotnym ustępstwem na rzecz szlachty było zwolnienie jej od przymusu służby na rzecz państwa. Już cesarzowa Anna w roku 1736 skróciła szlachcie obowiązkowy czas trwania służby państwowej do 25 lat, a następnie Piotr III w roku 1762 zniósł w ogóle obowiązek służby państwowej szlachty. 6.7.
Reformy Katarzyny II (1762 - 1796)
Dopiero za panowania Katarzyny II, żony Piotra III, niemieckiej księżniczki z rodu Anhalt-Zerbst doszło do wielkiego rozwoju terytorialnego Imperium Romanowów i przywrócenia zachwianej stabilności państwa rosyjskiego. Dzięki zwycięskiej wojnie z Turcją uzyskała Rosja dostęp do Morza Czarnego, a udział w rozbiorach Polski przyniósł jej Białoruś, Ukrainę prawobrzeżną, Litwę i pozwolił definitywnie przyłączyć Kurlandię. Obejmując władzę w Rosji Katarzyna II zastała całkowitą dezorganizację administracji państwowej oraz zupełny upadek gospodarczy. Aby wyprowadzić państwo z trudnej sytuacji, do jakiej doprowadzili jej poprzednicy, musiała kontynuować ten kierunek przemian w polityce wewnętrznej, który wyznaczył jej wielki poprzednik, Piotr I, opierając się na klasie feudalnej, dzięki której zdobyła tron rosyjski.
Zmiany w zakresie
pa^stwowej^
Dlatego reformy ustrojowe przeprowadzone przez Katarzynę II nie zmieniły zasadniczo układu sił społecznych w Rosji, choć po stłumieniu powstania Pugaczowa doszło do zaostrzenia różnic stanowych i wzrostu uprzywilejowanej pozycji szlachty, zwłaszcza w zakresie jej władzy feudalnej nad chłopami. Istotne natomiast zmiany nastąpiły w zakresie administracji państwowej. W przeciwieństwie do swych poprzedników Katarzyna II sama, i to bardzo gorli-
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
wie, dążąc do umocnienia rządów osobistych, zajmowała się sprawami państwa. Brała udział w posiedzenia kolegiów ministerialnych, wydawała decyzje w ważniejszych sprawach, często pisała projekty ustaw i rozporządzeń. Najgłośniejszą inicjatywą Katarzyny II w zakresie ustawodawstwa było zwołanie w roku 1767 komisji kodyfikacyjnej, która miała zreformować prawo. Dla komisji tej cesarzowa zredagowała specjalną Instrukcję, opartą na pracach Monteskiusza i Baccarii. Dzięki niej uzyskała ona sławę postępowej władczyni. Komisja obradowała bezowocnie do końca 1768 r. Wraz z wybuchem wojny z Turcją została rozwiązana. W roku 1763 zreorganizowany został Senat Rządzący. Podzielono go na 6 departamentów z ober-prokuratorem przy każdym departamencie (organ nadzorczy i kontrolny). Wzrosło znaczenie Senatu jako sądu najwyższego w Rosji. Zwiększono również kompetencje generał-prokuratora m.in. w zakresie nadzoru nad Senatem. Jeżeli chodzi o system kolegiów to z wyjątkiem tzw. „wyższych" kolegiów (do spraw zagranicznych, wojskowych i marynarki) pozostałe traciły stopniowo na znaczeniu, zwłaszcza na skutek reform przeprowadzanych w dziedzinie zarządu lokalnego. Reformowana od roku 1727 administracja lokalna uzyskała ostateczny kształt w roku 1775. Znacznie zwiększona została wówczas ilość guberni (50), które podzielono na powiaty (ujezdy). Na czele guberni stali generał-gubernatorzy i gubernatorzy jako ich zastępcy, obydwaj podlegający bezpośrednio carowi i Senatowi. Zwykle kilka guberni łączono w większe okręgi tzw. generał-gubernie. Na ich czele stawiano generał-gubernatorów, którym podlegali jakby w cha-
443
Instrukcja Katarzyny II (1767 r.)
Reorganizacja Senatu Rządzącego
Zmiany w systemie kolegiów
Reforma administracji lokalnej
Generał-gubernie
444
Okręgi pograniczne
Niższy sąd ziemski
Samorząd szlachecki Zgromadzenie szlachty
Samorząd miejski
Ogólne zgromadzenie obywateli Rada miejska Zarząd miejski
Prezydent miasta
Organizacja trójinstancyjnego ustroju sądów:
Państwo feudalne
rakterze ich zastępców gubernatorzy poszczególnych guberni wchodzących w skład takich okręgów. Generał-gubernatorzy byli namiestnikami cara w terenie 0 szerokim zakresie uprawnień, zwłaszcza w okręgach pogranicznych. Stojących na czele powiatów isprawników, którzy wraz z dwoma asesorami tworzyli organ administracyjno-policyjny, tzw. niższy sąd ziemski wybierała sama szlachta, a zatwierdzał ten wybór gubernator. W każdej zatem jednostce podziału administracyjnego funkcjonowały organy jednoosobowe, organom zaś kolegialnym (tzw. zarządom gubernialnym w guberniach i niższym sądom ziemskim w powiatach) nadano charakter pomocniczy. W roku 1785 w guberniach i powiatach powstał samorząd szlachecki, którego organami były zgromadzenia szlachty na szczeblu zarówno guberni jak 1 powiatów. W skład tych zgromadzeń wchodziła cała szlachta tam zamieszkująca, posiadająca dobra ziemski lub stopień oficerski. Również w roku 1775 wprowadzona została nowa organizacja władz miejskich. Miastu przyznano samorząd, ściśle podporządkowany władzom gubernialnym. Organami tego samorządu były: ogólne zgromadzenie obywateli, rada miejska (powszechna duma) wybierana przez 6 kategorii uprawnionych „obywateli miejskich" oraz ścisły zarząd miejski (tzw. sześciogłasna duma), wybierany przez radę. Na czele rady i zarządu stał prezydent miasta. Funkcje policyjne w miastach sprawowali borodniczowie, w miastach stołecznych oberpolcmajstrzy, a w miastach z garnizonami komendanci. Wprawdzie dopiero w wyniku reform Aleksandra II nastąpiło ostateczne wyodrębnienie sądownictwa jako samodzielnej części składowej ustroju pań-
Ziemie ruskie i państwo rosyjskie od IX do XVIII wieku
stwa rosyjskiego, ale Katarzyna II usiłowała rozwiązać ten problem w roku 1775 organizując nowy, trójinstancyjny ustrój sądowy, nadal oparty na zasadzie stanowej. Każdy stan otrzymał osobne sądy złożone z sędziów przez niego wybieranych i tylko sądy apelacyjne były wspólne dla wszystkich stanów. Dla szlachty istniały w guberni dwie instancje: powiatowy sąd ziemski i wyższy sąd ziemski w mieście gubernialnym. Dla mieszczan: magistraty miejskie i magistraty gubernialne. Dla chłopów: sąd niższy w powiatach i wyższy w mieście gubernialnym. Trzecia instancja była wspólna dla wszystkich stanów na szczeblu guberni w postaci dwóch izb sądowych: karnej i cywilnej. Nad wszystkimi sądami stał Senat jako najwyższy sąd apelacyjny i rewizyjny. Istotną zmianą w organizacji wojskowości było ustalenie w roku 1766 zasady corocznego poboru po 1 rekrucie na 100 osób. Początkowo dożywotnią służbę wojskową z czasem skrócono do 20 lat. Jeżeli chodzi o stosunki między państwem a Cerkwią to istotną zmianą była przeprowadzona w roku 1764 ostateczna sekularyzacja dóbr kościelnych. Z wyjątkiem niewielkiej ilości majątków ziemskich pozostawionych Kościołowi prawosławnemu nastąpiło przejęcie ich na własność skarbu, a wydatki na utrzymanie instytucji kościelnych, w tym również pensje dla duchowieństwa pokrywane były odtąd z budżetu państwa.
445
Powiatowy sąd ziemski Wyższy sąd ziemski Magistraty miejskie Magistraty gubernialne
Gubernialne izby sądowe
Sekularyzacja dóbr kościelnych
PAŃSTWO NOWOŻYTNE
Uwagi wstępne
Uwagi wstępne Państwo, które wyłoniło się najwcześniej, bo na przełomie XVII i XVIII w. w Anglii, w końcu X V n i w . we Francji i Stanach Zjednoczonych Ameryki Pn. a następnie w XIX w. w innych państwach Europy kontynentalnej, określane jest często terminem „państwo kapitalistyczne" lub „państwo burżuazyjne". Określenie to oparto na kryteriach społecznych (państwo służące interesom ówczesnej klasy panującej — burżuazji) i gospodarczych (państwo, w którym panowały stosunki gospodarcze kapitalistyczne) dla odróżnienia od państwa socjalistycznego. Tymczasem udział w życiu gospodarczym według nowych, kapitalistycznych zasad, brało nie tylko mieszczaństwo ale także znaczna część feudałów, a zwłaszcza aktywna była średnia szlachta. Różnicowanie ekonomiczne w grupie feudałów, jak i mieszczaństwa rozpoczęło się wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej (szczególny rozwój tej gospodarki zaznaczył się w XVI w.). Z obydwu grup wyłoniła się nowa warstwa dysponująca kapitałem i decydująca o kierunku rozwoju gospodarczego. Tak jak nie była to cała dawna grupa feudałów, tak i nie weszło w skład nowej warstwy dysponującej kapitałem całe mieszczaństwo, bowiem znaczna część mieszczan uległa pauperyzacji. Przez długi też czas feudałowie byli wyłącznymi posiadaczami praw politycznych. Mieszczaństwo dopiero wówczas gdy zwiększyło stan swego posiadania, rozpoczęło ekspansję w sferze praw politycznych. Okres walki mieszczaństwa o realizację demokracji burżuazyjnej przypadł na XIX w., szczególnie na II jego połowę, a w wielu państwach w XIX w. walka ta nie zakończyła się jeszcze sukcesem.
449
450
Monarchia
^obszamicza"
Państwo nowożytne
Sposób przeprowadzenia uwłaszczenia chłopów w państwach Europy środkowo-wschodniej (w tym w Prusach i Austrii) przez indemizację (odszkodowania za zniesienie powinności feudalnych w postaci przekazania panu części ziemi użytkowanej przez chłopa) doprowadził do powstania dużych gospodarstw obszarniczych. Dawne folwarki przybrały postać tzw. obszarów dworskich, które były najmniejszymi jednostkami podziału administracyjno-terytorialnego państwa. Panowie na terenie obszaru dworskiego sprawowali władzę państwową, często z mocy prawa sprawowali osobiście funkcję wójta lub zlecali te czynności powołanym przez siebie urzędnikom. Do ich uprawnień należała, oprócz władzy administracyjnej władza policyjno-sądowa, czyli sądzenie drobnych spraw cywilnych i wykroczeń. Obszary dworskie zostały zniesione dopiero po I wojnie światowej. Stąd w okresie od 1848/50 do 1918/19 Prusy i Austrię określa się mianem monarchii burżuazyjno-obszarniczej, ponieważ obok burżuazji, która uzyskała prawa polityczne, poważny udział w sprawowaniu władzy państwowej mieli obszarnicy. Dla nowego typu państwa przyjmuje się także określenie „państwo konstytucyjne" w oparciu o kryterium formalnoprawne, czyli konstytucję. W pojęciu „państwo konstytucyjne" mieści się zarówno państwo burżuazyjne, jak i socjalistyczne, ale z kolei W. Brytania jest państwem, które w znaczeniu formalnym konstytucji nie posiada. W znaczeniu zaś materialnym na konstytucję brytyjską składają się akty prawne wywodzące się z okresu feudalizmu (Wielka Karta Wolności, Petycja o prawo). 2 drugiej strony prawa zasadnicze obowiązujące we Francji w okresie monarchii absolutnej to także szcze-
Uwagi wstępne
gólny rodzaj konstytucji. Zdać sobie należy także sprawę, że dla poznania ustroju określonego państwa nie wystarczy ograniczyć się do znajomości tekstu obowiązującej w nim konstytucji. Znać trzeba przede wszystkim praktykę konstytucyjną, a ta bardzo często odbiegała od treści jaką pragnęli nadać konstytucji jej twórcy. Jaskrawym przejawem odejścia od treści konstytucji były państwa faszystowskie. Zważywszy na niedostatki stosowanych powszechnie kryteriów, autorzy zdecydowali się przyjąć dla państwa, które wyłoniło się z feudalizmu, określenie „państwo nowożytne" Określenie „czasy nowożytne" stosowane jest przez historyków dla okresu, w którym pojawiły się podstawowe mechanizmy i cechy charakterystyczne dla społeczności i państw, których trwanie obserwujemy do chwili obecnej. Historia państwa i prawa jest częścią nauk historycznych, w której w większym stopniu niż w historii politycznej, dostrzega się ciągłość procesu i tradycji. W rezultacie pojęcie „państwo nowożytne" obejmuje wszelkie formy państwowe, jakie pojawiły się od przełomu XVIII i XIX wieku do drugiej wojny światowej. Geneza państwa nowożytnego sięga czasów monarchii absolutnej, w której pojawiły się nowe zjawiska: - rozwinięto zasadę suwerenności tak w stosunkach zewnętrznych, jak i wewnętrznych; - wprowadzono pojęcie państwa jako osoby prawnej w kategoriach publicznoprawnych; - zreorganizowano i rozbudowano instytucje centralne państwa; - poddano reorganizacji zarząd lokalny w oparciu o zasadę centralizmu i biurokratyzmu;
451
452
Państwo nowożytne
- państwo podjęło prowadzenie działalności gospodarczej; - zainicjowano prace kodyfikacyjne i unifikacyjne w dziedzinie prawa.
Państwo kapitalistyczne Państwo socjalistyczne
Pojęcie konstytucji
Aktywność i nowe inicjatywy państwa z największą wyrazistością wystąpiły we Francji, gdzie monarchia absolutna osiągnęła klasyczną postać, na której wzorowały się następnie inne państwa. Państwo nowożytne powstało w wyniku naturalnego rozwoju, jakim była presja i walka polityczna nowych grup społecznych z monarchią o udział we władzy (Anglia) albo w wyniku walki rewolucyjnej (Francja). Zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku u podłoża walki leżały przemiany społeczno-gospodarcze, dopiero później powstało państwo kapitalistyczne. Inną drogą powstało państwo socjalistyczne, mianowicie w wyniku naruszenia ogólnej prawidłowości w rozwoju państwa: w pierwszej kolejności powstało państwo, które posługując się przymusem stworzyło nowe stosunki społeczno-ekonomiczne. Teoretyczne konstrukcje twórców państwa socjalistycznego, które zostały narzucone rzeczywistości, uczyniły podstawy tego państwa sztucznymi, a w konsekwencji nietrwałymi. Podstawowe zasady działania państwa i jego organów w dobie nowożytnej ustalała najczęściej konstytucja. Współcześnie określenie „konstytucja" używane jest: - w znaczeniu faktycznym — oznacza wówczas ustrój bez względu na to, czy w tym celu wydany został specjalny akt prawny;
Uwagi wstępne
- w znaczeniu formalnym — oznacza ustawę zasadniczą, podstawowe źródło prawa konstytucyjnego, państwowego, które reguluje podstawy życia gospodarczego, społecznego i politycznego państwa. Konstytucja w znaczeniu formalnym swym rodowodem sięga czasów rewolucji burżuazyjnej, kiedy to domagano się uchwalenia ustawy zasadniczej z następujących powodów: - szerzącego się światopoglądu prawniczego; - idei oświeceniowych, w myśl których konstytucja miała być zespołem „rozumnych" reguł rządzenia państwem; - przyjęto pogląd, że prawo winno służyć całemu społeczeństwu; - zgodnie z koncepcją umowy społecznej konstytucja stanowić miała odnowienie takiej umowy w formie spisanej; - konstytucja miała mieć znaczenie propagandowe, być zespołem zasad leżących u podłoża nowego ładu społecznego. Konstytucja mogła być uchwalona przez organ przedstawicielski lub nadana przez monarchę (oktrojowana). Wyjątkiem pod tym względem była Anglia, w której poza okresem republiki, nie było nigdy konstytucji pisanej. W drodze praktyki ukształtowały się tam zasady ustrojowe, które dostosowały instytucje feudalne do potrzeb nowego państwa. Stąd w odniesieniu do Anglii mówi się o konstytucji w znaczeniu materialnym. Ustrój W. Brytanii reguluje szereg aktów prawnych, które powstały na przestrzeni długiego okresu czasu oraz instytucje ukształtowane drogą praktyki.
453
454
Formy ustrojowe państwa kapitalistycznego Monarchia konstytucyjna Monarchia parlamentarna
Republika prezydencka Republika parlamentarna
Demokracja pośrednia
Elementy demokracji bezpośredniej
Zasady prawa wyborczego
Państwo nowożytne
Głównymi cechami państwa kapitalistycznego, które wykształciło się w XVIII i XIX w., było powstanie nowej grupy społecznej — burżuazji, która przejęła władzę i sprawowała ją sama lub w kompromisie z arystokracją a okresowo w sojuszu nawet z robotnikami. Nowe rządy przyjęły formę demokracji, w której przede wszystkim wykształciło się pojęcie praw podmiotowych jednostki. Dawny poddany był od tej pory obywatelem, który mógł bronić swych praw także wobec organów państwa. Państwo kapitalistyczne przyjmowało postać monarchii konstytucyjnej (ta przeważała do I wojny światowej) lub parlamentarnej, w której monarcha nie ponosił odpowiedzialności konstytucyjnej (prawnej) za naruszenie prawa, ani politycznej (parlamentarnej) za prowadzoną politykę. Odpowiedzialność tę przerzucono na ministrów poprzez wymóg kontrasygnaty (przykładem jest Anglia). Mogło też państwo kapitalistyczne przyjąć formę republiki prezydencjalnej lub parlamentarnej (republiki dominowały po I wojnie światowej). Stojący na czele republiki prezydenci objęci zostali odpowiedzialnością konstytucyjną, ale podobnie jak monarchowie nie ponosili odpowiedzialności politycznej. Demokracja przyjęła formę demokracji pośredniej, w której naród sprawuje władzę poprzez przedstawicieli (zasada reprezentacji narodowej). Pozostawiono tylko fragmenty demokracji bezpośredniej (plebiscyt, referendum). Wybór członków do organu przedstawicielskiego był najważniejszą funkcją obywateli. Przez długi czas toczyła się walka o nadanie demokracji charakteru rzeczywistego, o powszechne prawa wyborcze. Powszechność prawa wyborczego była obwarowana różnorodnymi ograniczeniami (cenzusami), takimi jak: majątkowy, wieku, do-
Uwagi wstępne
micylu (faktycznego zamieszkania), płci, wykształcenia, rasy. Ograniczenia te stopniowo były eliminowane. Prawa wyborcze oparte mogły być o następujące zasady: powszechność, równość, bezpośredniość, tajność, proporcjonalność. W systemach wyborczych państw przyjmowano bądź wszystkie, bądź cztery z tych zasad, stąd mówimy o cztero lub pięcioprzymiotnikowych wyborach. System wyborów czteroprzymiotnikowych rozpowszechnił się dopiero po I wojnie światowej. W XIX w. parlamenty znajdowały się na pierwszym miejscu w strukturze organów państwa, były ucieleśnieniem zasady suwerenności narodu, symbolem zwycięstwa nowych grup społecznych nad systemem feudalnym. Do podniesienia znaczenia parlamentów przyczynił się w II połowie XIX w. pozytywizm prawniczy, który podkreślał rolę prawa stanowionego w państwie. Prawo to tworzyły parlamenty. W XX stuleciu (po I wojnie światowej) rozpoczęła się praktyka przekazywania organom władzy wykonawczej pełnomocnictw do wydawania aktów prawnych. Proces ten przyczynił się do wzmocnienia pozycji władzy wykonawczej kosztem parlamentu. W konstrukcji organu przedstawicielskiego wykorzystano najczęściej wzorzec angielski. Struktura parlamentu mogła być dwuizbowa lub jednoizbowa. W parlamencie dwuizbowym izba wyższa mogła mieć skład arystokratyczny (członkowie dziedziczni lub mianowani), federalny (w skład wchodzili przedstawiciele państw członkowskich) lub reprezentacyjny — tylko w tym wypadku izba ta, tak jak i niższa, miała charakter przedstawicielski. W XX w. w wielu państwach zniesiono izbę wyższą (nie nastąpiło to w państwach federalnych).
455
Parlament
^edScieiski
456
Zmiana konstrukcji władzy wykonawczej
Zmiany administracji terytorialnej
Państwo nowożytne
Państwo kapitalistyczne wprowadziło zmiany w konstrukcji władzy wykonawczej. Zarząd poszczególnych działów administracji państwowej powierzono organom jednoosobowym, ministrom, ponoszącym odpowiedzialność za działalność resortu. Oprócz tego powstał w wielu państwach organ kolegialny — rząd. Daleko idące zmiany zaszły w administracji terytorialnej kraju. Wprowadzono samorząd terytorialny, czyli wybieralne organy administracji lokalnej, całkowicie niezależne od organów centralnych (tak było w W. Brytanii) lub pozostające pod kontrolą aparatu biurokratycznego. Oddzielono władzę sądowniczą od ustawodawczej i wykonawczej oraz wprowadzono gwarancje niezawisłości sędziowskiej w postaci nieusuwalności i immunitetu sędziowskiego. Pierwszy okres w historii państwa kapitalistycznego od obalenia monarchii feudalnej do momentu poddania władzy kontroli organu przedstawicielskiego (odpowiedzialność parlamentarna) oraz rozpoczęcia walki o rozszerzenie praw wyborczych, trwał w Anglii do końca XVIIIw., we Francji do trzeciego ćwierćwiecza XIX w., w innych państwach (z wyjątkiem Rosji) do I wojny światowej. Okres ten łączył się z kapitalizmem wolnokonkurencyjnym i jego ideologią — doktryną liberalizmu gospodarczego i politycznego. W okresie tym istotną cezurą był 1814 r., który kończył pierwszą fazę rozwoju państwa kapitalistycznego. W II połowie XIX w., kiedy zaczęły powszechnie powstawać partie polityczne, rządy demokratyczne przybrały faktycznie postać demokracji partyjnej, bowiem rząd zaczęto tworzyć z członków partii, która uzyskała większość w parlamencie. Akty ciała ustawodawczego odzwierciedlały odtąd na tyle jego wła-
457
Uwagi wstępne
sne decyzje, na ile decyzje te podejmował elektorat i partie polityczne sprawujące władzę. Liberalna koncepcja państwa krytykowana była m.in. przez zwolenników idei socjalistycznej, którzy wysuwali hasła równości gospodarczej i sprawiedliwości społecznej. Wolną konkurencję zastąpić miała zbiorowa gospodarka społeczna oparta na uspołecznionych środkach produkcji. W takim ujęciu celem, dla którego istnieje państwo, nie jest już dobro jednostek, lecz społeczeństwo jako całość. Podstawowymi dla państwa . i były następujące zasady: i
kapitalistycznego
L
Podstawowe zasady ustroju państwa kapitalistycznego
- konstytucji jako gwarancji praworządności (organizacja i funkcjonowanie organów państwa znajduje oparcie w konstytucji); - suwerenności narodu (suwerenem w państwie jest naród, z czego wynika, że ustawy są podstawowym źródłem prawa); - podziału władz; - prawa i wolności obywateli są zagwarantowane w konstytucji. Zasady te stworzyły doktryny Oświecenia, a realizowano i udoskonalano je przez cały XIX i XX wiek. W końcu XIX w. państwa kapitalistyczne zaczęły odchodzić od założeń liberalizmu gospodarczego i przyjmować założenia interwencjonizmu. Pojawiły się wówczas tendencje zmierzające do wzmocnienia władzy wykonawczej kosztem organu przedstawicielskiego, szczególnie widoczne w dwudziestoleciu międzywojennym. Reakcyjnym odejściem od liberalizmu był w końcu lat dwudziestych XX w. system faszystowski z teorią „państwa totalnego" (Włochy, Niemcy, Hiszpania,
Państwo
fasz stowsk,e
y
458
Totalitarne państwo dyktatorskie
Państwo unitarne i złożone
Konfederacja
Federacja
Państwo nowożytne
Portugalia). Nastąpiło wówczas odrzucenie zasady suwerenności narodu, podziału władz i praw jednostki. Ograniczono rolę parlamentu a prawa i wolności obywatelskie podporządkowano dobru nadrzędnemu — interesowi państwa. Najbardziej wynaturzoną formą stały się europejskie ustroje faszystowskie. Rewolucja październikowa 1917 r. w Rosji zrodziła jeszcze inny typ państwa — totalitarne państwo dyktatorskie z nieograniczonymi totalnymi uprawnieniami władzy centralnej. W innych państwach po I wojnie światowej zrodziła się koncepcja „państwa dobrobytu", która przy zachowaniu demokratycznych założeń państwa liberalnego, po to aby złagodzić niebezpieczne dla państwa napięcia społeczne, zakładała interwencję państwa w sferę gospodarki. Pod względem struktury można mówić o państwach jednolitych (unitarnych) i złożonych. Te ostat= nie przybierały formę konfederacji lub federacji. Unie (personalne lub realne), jakie istniały w okresie feudalizmu, w państwie nowożytnym należały do rzadkości. Konfederacja stanowiła luźne połączenie równorzędnych i suwerennych państw dla realizacji określonych celów. Konfederacja trwała określony czas (potrzebny dla realizacji celu) albo z upływem czasu przeradzała się w państwo związkowe. Federacja, w przeciwieństwie do związku państw, stanowiła państwo związkowe. Państwa wchodzące w jej skład rezygnowały z części swej suwerenności i przekazały ją na rzecz państwa związkowego. Linię demarkacyjną między uprawnieniami organów związkowych a uprawnieniami organów własnych państwa wchodzącego w skład federacji, wyznaczała konstytucja.
XV.
1.
Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw od XVII do XX wieku
Zróżnicowanie ekonomiczne Europy w okresie poprzedzającym pojawienie się państwa nowożytnego
Układ kapitalistyczny kształtował się stopniowo i kolejno obejmował poszczególne państwa. Najwcześniej pojawił się w Anglii i Niderlandach, przy czym pierwsze jego symptomy pojawiły się już w okresie feudalizmu. Najwcześniej kapitał pojawił się w dziedzinie handlu i bankowości, by dużo później objąć przemysł. Szerzeniem wiedzy technicznej zajmowali się głównie rzemieślnicy dzięki swoim wędrówkom i osiedlaniu się w innych miastach lub krajach. Duże znaczenie w rozprzestrzenianiu postępu technicznego miały migracje ludności spowodowane reformacją i związanymi z nią prześladowaniami religijnymi. Kraje protestanckie, które przejmowały uchodźców-
460
Manufaktury
Akumulacja kapitału
Zmiany w rolnictwie angielskim
Państwo nowożytne
-katolików, zyskały w dziedzinie postępu technicznego najwięcej. Od XVII w. zaczęły pojawiać się w Europie zachodniej manufaktury — zakłady, które w jednym pomieszczeniu, pod jednym zarządem, skupiały większą liczbę robotników w celach produkcyjnych. Początkowo opierały się na pracy ręcznej, ale w miarę upływu czasu zostały zmechanizowane. Praca w manufakturach była zorganizowana, oparta na specjalizacji w zakresie poszczególnych czynności i na podziale pracy, dzięki czemu możliwa stała się większa wydajność. Manufaktury zakładano po to aby produkować przedmioty zbytku, uzbrojenie dla wojska, artykuły powszechnego użytku, przede wszystkim z branży włókienniczej i metalowej, ponieważ na nie było największe zapotrzebowanie na coraz szerszym rynku. Podstawą dla akumulacji kapitału w tym czasie był: handel zamorski i związany z nim protekcjonizm, handel europejski, spekulacje papierami wartościowymi na giełdzie, rozwój banków. Dodać do tego także należy zasady wyznawane i realizowane przez mieszczaństwo, takie jak oszczędność i kalkulacja. Pierwsze symptomy zmian gospodarczych zwiastujące nową epokę pojawiły się już w końcu XIV w. w rolnictwie angielskim. W północnych terenach Anglii dokonywała się stopniowo likwidacja drobnych gospodarstw chłopskich i rozwój dużych farm, w których hodowano owce. Produkcja wełny nosiła cechy gospodarki towarowej. Rozpad dawnego ustroju rolnego szczególnie nasilił się w XVI w. i trwał do XVIIIw., przy czym to ostatnie stulecie było okresem rewolucji w rolnictwie angielskim. Wielkie farmy hodowlane powstawały drogą zagarniania i ogradzania przez szlachtę ziem gminnych, które wcześniej były użytkowane wspólnie przez
Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw...
wszystkich mieszkańców gminy. Gospodarkę hodowlaną prowadziła albo sama szlachta albo oddawała ziemię w dzierżawę. Skutki ogradzania były wielorakie:
461
Skutki praktyki ogradzania
- Część chłopów wyrugowanych z ziem gminnych nie mogła odtąd utrzymać się. Chłopi ci opuszczali wieś i często najmowali się do pracy w manufakturach; - Część chłopów nie będąc już krępowana zasadami użytkowania wspólnych gruntów, uzyskała swobodę gospodarowania a tym samym możność bogacenia się; - Wśród mieszkańców wsi nastąpiło silne rozwarstwienie; - Nowopowstałe duże gospodarstwa prowadzone były według zasad gospodarki towarowej, z udziałem pracowników najemnych, które produkowały artykuły często jednorodne z przeznaczeniem dla rynku. Zmiana koniunktury gospodarczej na Zachodzie — większa produkcja i większe zapotrzebowanie na artykuły pochodzenia rolniczego — w Europie wschodniej (na wschód od Łaby), gdzie gospodarka towarowo-pieniężna nie poczyniła takich postępów jak na Zachodzie, wywołała inną reakcję. Szlachta tamtejsza starała się powiększyć areał ziemi znajdującej się w jej bezpośrednim użytkowaniu oraz zwiększała obowiązkową robociznę chłopów. W krajach niemieckich położonych na wschód od Łaby nastąpił w związku z tym rozwój folwarków (najwcześniej na Pomorzu Zachodnim, w Prusach, na Śląsku i w Czechach). Później, bo dopiero w XVIII w. folwarki pojawiły się w Rosji. Na wschód od Łaby szlachta wypracowywała nadwyżki finansowe i następnie lokowała
Powstanie dwóch systemów gospodarczych: gospodarki towarowo-pieniężnej i folwarcznej
Państwo nowożytne
462
je w przemyśle, z tym że w porównaniu z Zachodem proces ten zaczął się później i przebiegał wolniej. W przeciwieństwie do Zachodu, na Wschodzie organizatorem produkcji manufakturowej stało się oprócz szlachty także państwo, o czym decydowały przede wszystkim względy militarne.
2. Pojęcie rewolucji przemysłowej
Rewolucja przemysłowa
Przez rewolucję przemysłową rozumieć należy gwałtowne przemiany gospodarcze, których przejawem były: - przewrót techniczny (zastępowanie pracy ręcznej maszynami), który umożliwił produkcję masową; - przewrót ekonomiczny, czyli zmiany w organizacji produkcji i w zasadach kalkulacji.
Rewolucja przemysłowa w Anglii
Całość tych przemian prowadziła do powstania przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji technicznej. Najwcześniej, w ostatnich czterech dziesięcioleciach XVII w., rewolucję przemysłową przeżywała Anglia. Działo się to pod wpływem rewolucji w rolnictwie, dużego zapotrzebowania na produkcję przemysłową na rynkach zagranicznych (głównie w koloniach), nagromadzonych kapitałów, dużej mobilności siły roboczej, którą wywołała swoboda poruszania się. Niebagatelne znaczenie miała zdobywająca coraz większą popularność w społeczeństwie zasada wolności produkcji i handlu. Przykładem znacznego rozszerzenia się rynku zagranicznego było powiązanie gospodarcze Anglii z innymi kontynentami. Postępująca równolegle z rozwojem przemysłu rozbudowa systemu kolonialnego sprzyjała zajęciu przez Anglię
Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw...
przodującego miejsca w gospodarce i polityce światowej w XIX wieku. Rewolucja przemysłowa w Anglii wywarła wpływ na inne kraje, w których z pewnym opóźnieniem dokonywały się analogiczne przemiany. Miały one miejsce: we Francji i Belgii w 1. 30-tych XIX w., w USA i w Niemczech — w 1. 40-tych, w Austrii i europejskiej części Rosji po 1870 r., w końcu XIX w. we Włoszech. Zastosowanie w procesie produkcji maszyn zmieniło formę i organizację przedsiębiorstw, które odtąd stały się fabrykami zatrudniającymi dużą liczbę najemnych robotników. W II połowie XIX w. we wszystkich dziedzinach dokonał się postęp techniczny oraz organizacyjny, którego celem był wzrost wydajności pracy. Przyspieszenie tempa rozwoju gospodarczego prowadziło do pojawienia się ogromnych kontrastów między krajami bardziej i mniej uprzemysłowionymi. Było to nowe zjawisko, do tej pory nieznane. Mimo, że kraje słabo rozwinięte mogły korzystać z nowych wzorców technicznych z krajów uprzemysłowionych, upływ czasu kontrasty te jedynie zwiększał. Kraje uprzemysłowione wcześniej uzyskały wzrost wydajności pracy, co pozwalało im na szybsze w czasie obniżenie kosztów produkcji i w rezultacie na tańszą produkcję. Była ona konkurencyjna tak pod względem jakości, jak i ceny dla produkcji krajów dopiero wstępujących na drogę industrializacji. N a kontynencie europejskim sytuacja gospodarcza kształtowała się częściowo pod wpływem zmian dokonujących się w Anglii, w większym jednak stopniu pod wpływem rewolucji burżuazyjnej we Francji a następnie pod wpływem przeobrażeń w Europie okresu Napoleona. Zniesiono feudalne powinności
463
W p ł y w rewolucji przemysłowej w Anglii na inne kraje
Czynniki wywierające wpływ na przemiany gospodarcze w państwach kontynentu europejskiego
464
Francja — specyfika przemian gospodarczych
Państwa niemieckie — zjednoczenie gospodarcze a polityczne
Państwo nowożytne
chłopów, nadano chłopom prawo własności ziemi, usunięto wspólne władanie ziemią w gminach, co umożliwiło postęp techniczny w rolnictwie; zniesiono cechy, wprowadzono wolność działalności gospodarczej, co z kolei umożliwiło rozwój przemysłu; zniesiono monopole handlowe i wprowadzono wolność handlu. Warunki dla rozwoju przemysłu we Francji stworzyła przede wszystkim rewolucja francuska. Napoleon dał początek protekcyjnej polityce gospodarczej. Przy dużym zapotrzebowaniu ze strony wojska i administracji zaczął rozwijać się przemysł we Francji, na terenach niemieckich, Belgii oraz w innych państwach znajdujących się pod wpływem politycznym Francji. Po krótkotrwałym załamaniu w związku z upadkiem Napoleona, dzięki protekcyjnej polityce państwo francuskie po 1830 r. stworzyło ponownie dogodne warunki dla rozwoju przemysłu. Zauważyć jednak należy, że industrializacja we Francji przebiegała w nieco inny sposób niż w Anglii: mniej było tutaj węgla, podstawowego surowca potrzebnego w energetyce i metalurgii; niższy był przyrost naturalny, zatem mniej było rąk do pracy a także węższy był rynek wewnętrzny; mniejszy był odpływ ludności wiejskiej do miast; brak większego rynku zagranicznego. Z powyższych powodów we Francji nie było wielkiego przemysłu a przeważały drobne i średnie zakłady przemysłowe. W Prusach w politykę uprzemysłowienia ingerował rząd, tworząc w niektórych dziedzinach zakłady rządowe. Wprowadzenie wolności przemysłowej nastąpiło po 1810 r., kiedy to zniesiono cechy. W rozwoju gospodarczym państw niemieckich poważną przeszkodą było rozbicie polityczne. Jego konsekwencją była duża różnorodność zasad handlo-
Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw...
wych, celnych, monetarnych i podatkowych. Tym niemniej zjednoczenie gospodarcze dokonało się tam szybciej niż zjednoczenie polityczne. Działo się tak głównie z inicjatywy Prus, które w 1833 r. utworzyły Związek Celny. W połowie XIX w. Związek ten obejmował już 4/5 terytorium niemieckiego. Czynnikiem jednoczącym tereny niemieckie były szczególnie koleje, rozwiające się w szybkim tempie pod patronatem rządu. Wielki przemysł rozwinął się tylko w niektórych ośrodkach Niemiec: w Nadrenii, Saksonii, na Śląsku i w Berlinie. Kiedy w 1871 r. doszło do ostatecznego zjednoczenia kraju, proces uprzemysłowienia był już daleko posunięty. Wytworzyły się też na terenach niemieckich silne powiązania między przemysłem i bankami, co dla Anglii i Francji było zjawiskiem nieznanym. Jeszcze dalej idące odmienności dostrzec można w krajach Europy środkowo-wschodniej — uprzemysłowione były tam tylko niektóre regiony i niektóre dziedziny gospodarki. Np. w monarchii Austro-Węgierskiej przemysł skupiony był głównie na terenach czeskich i w Wiedniu. O odmiennościach tych decydowały takie czynniki, jak: długo utrzymujące się stosunki folwarczno-pańszczyźniane w rolnictwie; dysponowanie kapitałem przez ziemiaństwo, nie mieszczaństwo, a szlachta rzadko inwestowała w przemysł; tania siła robocza, co hamowało dążenie do wprowadzenia mechanizacji; duża rola państwa w procesie industrializacji, zwłaszcza w takich dziedzinach jak przemysł ciężki, kolejnictwo; duży udział kapitału obcego, którego właściciele dyktowali swoje warunki. Jeszcze inne uwarunkowania decydowały o rozwoju przemysłu w Stanach Zjednoczonych Ameryki
465
Kraje Europy środkowo-wschodniej
Stany Zjednoczone Ameryki Pn.
466
Zróżnicowanie gospodarcze USA: przemysłowa Północ i rolnicze Południe
Państwo nowożytne
Pn. Czynnikiem, który w dużym stopniu zadecydował o szybkim rozwoju gospodarczym tego państwa był ciągły napływ osadników, zwłaszcza po proklamowaniu niepodległości. Przybywali tam ludzie w wieku produkcyjnym, przedsiębiorczy, którzy reprezentowali różne nacje i różne warstwy społeczne. Przedsiębiorczość wyzwalał także szeroki katalog swobód i wolności polityczno-gospodarczych. N a dynamikę rozwoju gospodarczego istotny wpływ miał także szybki rozrost terytorialny USA. Szybki rozwój postępu w przemyśle warunkowała w Stanach Zjednoczonych wysoka cena siły najemnej. Ze względu na duże obszary wolnej ziemi każdy mógł ją uzyskać, co zmniejszało liczbę ludności gotowej podjąć pracę najemną. Brak siły roboczej powodował większe zapotrzebowanie na maszyny. Dzięki temu już w połowie XIX w. Stany Zjednoczone stanowiły centrum postępu technicznego na świecie. Przemysł rozwijał się na północy kraju, podczas gdy Południe było wybitnie rolnicze. W krajobrazie gospodarczym Południa dominowały latyfundia. Zróżnicowanie gospodarcze stało się powodem narastania sprzeczności gospodarczych i politycznych między stanami północnymi i południowymi. Najwcześniej znalazły one wyraz w sporze o kolonizowanie tzw. Dzikiego Zachodu a następnie o zniesienie niewolnictwa. W ostatnich dziesięcioleciach XIX w. Anglia straciła przodujące stanowisko w produkcji i handlu międzynarodowym. W tym czasie nastąpiło ożywienie i rozwój wielkich inwestycji we Francji i Niemczech. Prawie tak szybko jak w Niemczech, koncentracja i monopolizacja postępowała w Stanach Zjednoczonych.
Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw...
W ostatnich dwóch dziesięcioleciach XIX w. dokonał się przełom w uprzemysłowieniu Rosji, dokąd napływał obcy kapitał (niemiecki i francuski) jako odpowiedź na zamówienia rządowe. W połowie XIX w. w Rosji przemysł c&ynił postępy głównie w północno-wschodnich guberniach. Większy rozwój przemysłu nastąpił po 1861 r., kiedy to w wyniku reformy uwłaszczeniowej ludność wiejska w szybkim tempie przenosiła się do miast. Wielkie zakłady przemysłowe powstały w Rosji dopiero w końcu XIX w., z tym że pod względem terytorialnym rozłożone były nierównomiernie, a większa część kraju pozostała nadal rolnicza.
3.
Uprzemysłowienie
w Rosjl
Handel
W rezultacie ekonomicznego zróżnicowania Europy zachodniej i wschodniej podstawowym artykułem handlu stało się zboże i inne płody rolne, których dostarczały folwarki Wschodu. 2 Zachodu na Wschód przewożono wyroby metalowe, sukna oraz artykuły spożywcze o charakterze luksusowym, m.in. wino, owoce południowe, korzenie. W II połowie XIX w. artykuły pochodzenia rolniczego stały się przedmiotem handlu międzynarodowego o światoi
-
i
-
L
*
i
wym zasięgu, ciągle rosi na nie bowiem popyt w bogatych krajach przemysłowych. Przedmiotem handlu krajów zachodniej Europy były głównie artykuły przemysłowe oraz surowce. Rewolucja przemysłowa i związana z nią masowa produkcja fabryczna pozostawały w ścisłym związku z rozwojem handlu nie tylko wewnętrznego, ale i międzynarodowego. W handlu uczestniczyły nadal dawne kompanie
467
Rozwój handlu międzynarodow
Państwo nowożytne
468
Kompanie
—
społki akcyjne
— związki kupców, ale jednocześnie coraz większe znaczenie zdobywały kompanie w nowym wydaniu, obracające kapitałem swych członków, którzy odpowiednio do wniesionego kapitału partycypowali w zyskach. Kompanie te były spółkami akcyjnymi, które uzyskiwały przywileje dające im monopol handlu z pewnymi krajami. Polityka monopolowa była przeszkodą dla swobodnego rozwoju handlu, hamowała wolną konkurencję. Same kompanie surowo zwalczały handel prowadzony przez indywidualnych kupców. Toteż kupcy opowiadali się często po stronie sił rewolucyjnych, licząc na zniesienie monopoli. Na początku XIX w. w handlu międzynarodowym przodowała W. Brytania. Istotne znaczenie dla rozwoju handlu i interesów kupiectwa angielskiego miały akty nawigacyjne (wydawane od 1651 r.). Także największe korzyści starała się uzyskać W. Brytania w traktatach handlowych z innymi państwami. W związku z ożywieniem się handlu następował dynamiczny rozwój miast, szczególnie na Zachodzie. Rosnące potrzeby transportu (konieczność przewozu masowych towarów) starano się zaspokoić poprzez wykorzystanie dróg wodnych śródlądowych i morskich. W I połowie XIX w. rozpoczęto także powszechnie budowę linii kolejowych służących do usprawnienia przewozu towarów.
4. Wzrost produkcji przeznaczonej na rynek
Nowożytne rolnictwo
W rolnictwie w XIX w. nastąpił wzrost produk^ J> zwłaszcza artykułów przeznaczonych na b y t poza teren wsi. Nastąpiło także daleko idące powiązanie rolnictwa z przemysłem spowodowane r0 ne
2
Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw...
koniecznością wprowadzania udoskonaleń technicznych dla zwiększenia wydajności. Dzięki temu tradycyjne gospodarstwo rolne przekształcało się stopniowo w przedsiębiorstwo (farma, plantacja), w którym dominowało dążenie do zdobycia zysku i nastawienie na produkcję jednego lub kilku tylko towarów. Samodzielnymi gospodarzami stali się najwcześniej chłopi w Europie zachodniej. W Europie środkowo-wschodniej włączenie się chłopów do gospodarki kapitalistycznej nastąpiło z dużym opóźnieniem. Różne drogi prowadzące do zmian w stosunkach agrarnych doprowadziły do zróżnicowania rozmiarów gospodarstw rolnych: w Anglii przeważały duże farmy (od 40 do 200 ha), we Francji i w zachodnich Niemczech przeważały gospodarstwa średnie (20 - 80 ha), w krajach Europy środkowo-wschodniej prawie połowa ziemi wchodziła w skład wielkich majątków ziemskich (powyżej 200 ha) a reszta to drobne gospodarstwa chłopskie (poniżej 20 ha). Kapitalizm w rolnictwie rozwijał się częściowo poprzez koncentrację ziemi (prowadziło to do daleko idącego rozwarstwienia wsi), podnoszenie wydajności pracy, przez stosowanie ulepszeń oraz wprowadzanie hodowli. Stosowano także pracę najemną. W Europie zachodniej częstym zjawiskiem było oddawanie ziemi w dzierżawę (dzierżawców zwano farmerami). Na farmach wykorzystywano do pracy pracowników najemnych.
5.
Koncentracja produkcji
Postęp techniczny, z którym nierozłącznie związany był rozwój nowych gałęzi przemysłu, wymagał coraz większych nakładów, stawał się kosztowny.
469
Zróżnicowana wielkość gospodarstw rolnych w poszczególnych krajach
Praca najemna w rolnictwie
470
Koncentracja pozioma Koncentracja pionowa
Rozwój kapitału finansowego
Spółki
Państwo nowożytne
Na przełomie XIX i XX w. rozwój przemysłu przybrał formę koncentracji produkcji. Niewiele przybywało przedsiębiorstw danej branży, za to pojawiały się przedsiębiorstwa o coraz większych rozmiarach, w których zarówno wzrastała produkcja, jak i liczba zatrudnionych robotników. Największe rozmiary przybrała koncentracja w przemyśle ciężkim (uzależniona tu była także od rozmieszczenia bogactw i prawa własności ziemi) i w nowych gałęziach produkcji, które wymagały nowej i drogiej technologii. Wielkie przedsiębiorstwa przybierały często postać kombinatów, w których wykonywano cały ciąg produkcji od surowca do końcowego wyrobu (koncentracja pozioma) albo oprócz produkcji podstawowej zajmowano się też produkcją uboczną (koncentracja pionowa). Koncentracja zmuszała do wprowadzenia do procesu produkcyjnego udoskonaleń technicznych i organizacyjnych po to by zmniejszyć koszty produkcji i jednocześnie rozszerzyć produkcję. Koncentracja produkcji wymagała także powiększenia kapitału. Przedsiębiorcy zaczęli poszukiwać go w bankach. Popularne stały się kredyty długoterminowe, niskoprocentowe, przeznaczone na cele inwestycyjne. Skutkiem aktywnej roli banków (poprzez kredyty podporządkowały sobie przedsiębiorstwa, przejmowały je na własność lub pod kontrolę) był rozwój kapitału finansowego. W wyniku tego procesu wykształciła się oligarchia finansowa, która zbliżyła się do aparatu państwowego a często inspirowała politykę państwa. Sposobem na powiększenie kapitału w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. było zawiązywanie spółek, które łączyły wiele kapitałów i rozkładały ryzyko produkcji na wiele podmiotów. Udziały w spółkach
Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw...
przybrały postać bezimiennych akcji, które wypuszczano w obieg w dużych ilościach. Było to niczym innym jak kredytem zaciągniętym u wielu nieznanych wierzycieli. Wśród posiadaczy akcji wyłączny wpływ na właściwe zarządzanie przedsiębiorstwami mieli posiadacze dużych pakietów akcji, które często znajdowały się w dyspozycji przedstawicieli kapitału finansowego. W ten sposób nastąpiło rozdzielenie własności od zarządzania przedsiębiorstwem. W połowie lat 70-tych XIX w. przedsiębiorcy zaczęli zawierać wzajemne porozumienia, które miały zapobiec konkurencji, ustalać wspólną cenę wyrobów, podział rynku i pozwolić na zmonopolizowanie produkcji. Takie związki monopolistyczne przybierały formę karteli lub syndykatów. Przedsiębiorstwa tej samej branży zrzekały się samodzielności lub łączyły się w trusty pozostające pod wspólnym zarządem. W wyniku wykupywania mniejszych przedsiębiorstw przez większe powstały koncerny i holdingi. Koncerny tworzyły najczęściej przedsiębiorstwa powiązane ze sobą ekonomicznie (np. metalowe, chemiczne), holdingi (od hold — trzymać) zajmowały się utrzymaniem akcji innych przedsiębiorstw i tym sposobem kontrolowały szerokie dziedziny produkcji. W końcu XIX w. przedsiębiorstwa konkurujące ze sobą na obcych rynkach zawierały międzynarodowe porozumienia w sprawie podziału rynków zbytu i dostaw surowców. Pierwotnie krótkotrwałe, od początku X X w. porozumienia zaczęły przybierać charakter trwały. Wszystkie związki przedsiębiorców poprzez świadome regulowanie procesem produkcji zmieniły zasady funkcjonowania gospodarki, która nie była już odzwierciedleniem kosztów produkcji, jak było to przy wolnej konkurencji. Powyższym zmianom to-
471
Związki monopolistyczne Kartele, syndykaty, trusty
Koncerny
Holdingi
472
Państwo nowożytne
warzyszył wywóz kapitału do krajów mniej rozwiniętych.
6.
Główne kierunki ekspansji kolonialnej w XIX i XX wieku
Rozwój gospodarczy spowodował, że między państwami rozpoczął się wyścig o zdobycie źródeł surowców i rynków zbytu w krajach rozwijających się. Do walki konkurencyjnej włączyły się też władze państwowe wprowadzając cła ochronne. Do końca XIX w. ekspansja europejska kierowała się głównie na tereny jeszcze nie kolonizowane. Szczególnie gwałtowne dążenia do podbojów kolonialnych krajów słabo rozwiniętych wystąpiły w państwach kapitalistycznych na przełomie XIX i XX w. Terenem ekspansji stała się wówczas Azja i Afryka.
Cele ekspansji kolonialnej na przełomie XIX i XX wieku
Do 1900 r. zakończony został podbój terytorialny i świat podzielony został na strefy wpływów kilku państw. Z tym momentem rywalizacja kolonialna przyjąć mogła już tylko formę walki o nowy podział wpływów. Kolonializacja miała teraz spełniać następujące cele: - zapewnić nowe rynki zbytu dla masowej produkcji; - znaleźć miejsca dla korzystnej lokaty kapitału; - znaleźć źródła nowych surowców; - opanować ważne punkty strategiczne.
Anglia
XIX w. — do 1870 r., był kulminacyjnym okresem w ekspansji kolonialnej Anglii. Skolonizowano w tym czasie Australię, Nową Zelandię, Przylądek Dobrej Nadziei w Afryce, uzyskano wpływy w Ira-
Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw...
nie, Afganistanie i Turcji a także po 1830 r. w Grecji. Najważniejszą kolonią angielską były Indie, skąd Anglicy mogli penetrować Chiny. Do kolonizowania Australii używano pierwotnie przestępców kryminalnych (do poł. XIX w.), po 1825 r. zaczął się szybki napływ ludności wolnej (po odkryciu złóż złota). W połowie XIX w. Anglia prowadziła w stosunku do kolonii politykę liberalną, co znalazło m.in. odzwierciedlenie od 1840 r. w stosunku do Kanady. W 1867 r. Kanada uzyskała pełną autonomię, w 1858 r. wprowadzono zasadę równości rasowej Hindusów i Anglików. Duży stopień niezależności uzyskała też Australia (1901 r.). Polityka kolonialna W. Biytanii radykalnie zmieniła się od 1875 r.: wprowadzono wówczas okupację wojskową Egiptu, nad M. Czerwonym założono angielskie bazy wojskowe, skierowano ekspedycje wojskowe do Azji (np. do Afganistanu) i do Afryki (rozpoczął się podbój całej Afryki wschodniej). Rząd angielski zaczął realizować politykę „większej Anglii" i „prawidłowego handlu". Od II połowy XVIII w. zaczęło rozpadać się francuskie imperium kolonialne. Na początku XIX w., w epoce Napoleona, Francja zrezygnowała z kolonialnych aspiracji w Ameryce (porażka Francji na Haiti, sprzedaż Luizjany Stanom Zjednoczonym). Po 1830 r. Francuzi rozpoczęli penetrację ekonomiczną Afryki północnej. Około 1860 r. opanowali Algierię, część wybrzeża nad Zat. Gwinejską (Wybrzeże Kości Słoniowej), Dahomej i Gabon. W Azji dzięki aktywności francuskich misji katolickich, udało się Francji opanować część Wietnamu oraz ogłosić protektorat nad Kambodżą.
Francja
473
474
Państwo nowożytne
Polityka kolonialna Francji polegała przede wszystkim na aktywności handlowej i finansowej. Pod wpływem idei liberalnych i humanitarnych część kolonii zamieszkałych przez białych uzyskała znaczne swobody polityczne i gospodarcze. W 1848 r. Francja uznała swoje kolonie za „terytoria francuskie" oraz zniosła w nich niewolnictwo. W latach 80-tych XIX w. Francja przypuściła kolonialny atak w stronę Indochin. Pewne koncesje gospodarcze oraz posiadłości uzyskali- Francuzi w Chinach. W Afryce Francuzi zetknęli się z kolonizatorami angielskimi, co musiało doprowadzić do wytyczenia linii granicznej między posiadłościami obydwu tych państw. Niemcy
Państwo niemieckie politykę kolonialną zaczęło prowadzić późno, bo dopiero za kanclerza O. v. Bismarcka. Polityka niemiecka skierowała się w stronę Afryki i Azji. W ostatnich latach XIX w. ekspansją gospodarczą objęto kraje Bliskiego Wschodu. W rezultacie na początku XX w. Niemcy były trzecim mocarstwem kolonialnym.
Rosja
Od końca XVIIIw. Rosja rozszerzyła swoje posiadłości na terenach od M. Bałtyckiego do M. Czarnego. Zasadniczy kierunek ekspansji politycznej i gospodarczej skierowała Rosja w stronę Azji. Zdobyte tereny były włączane do terytorium państwowego Rosji. Rozmachu nabrało zwłaszcza zagospodarowywanie Syberii, gdzie oprócz zesłańców planowo umieszczano osadników. Akcje osadnicze napotykały jednak na podstawową przeszkodę, jaką był brak w Rosji ludności wolnej. W końcu XIX w. Rosja zamierzała uzyskać wpływy polityczne i gospodarcze w Chinach, czemu słu-
Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw...
żyć miała sieć kolei. O wpływy w Chinach i Mandżurii walczyła Rosja z Japonią w larach 1904-5. Także i inne państwa: Holandia, Portugalia, Włoi i • chy rozszerzały zasięg swojego panowania. W końcu XIX w. do międzynarodowej rywalizacji o kolonie włączyły się też Stany Zjednoczone Ameryki Pn. Wynikiem zmian gospodarczo-politycznych było na przełomie XIX i XX w. inne niż dawniej traktowanie kolonii. Były one krajami podporządkowanymi całkowicie metropolii, chociaż formalnie niepodległymi. Zaczęto określać je pojęciem „półkolonii". Kiedy na początku XX w. świat podzielony był na strefy wpływów: kolonie bądź półkolonie, nasiliły się konflikty międzynarodowe o wpływy na innych kontynentach. Powszechne było przekonanie, że posiadanie kolonii jest podstawą prestiżu międzynarodowego.
Holandia, Portugalia, Włochy USA
475
XVI.
Zmiany społeczne od XVII do XX wieku
Zmianom gospodarczym od początku XVII w. towarzyszyły przemiany w strukturach społecznych. We wszystkich grupach społecznych dokonywały się szybkie przesunięcia majątkowe. Upadały dawne i powstawały nowe fortuny. W każdym ze stanów postępował proces wewnętrznego zróżnicowania, co prowadziło do wyłaniania się nowych warstw społecznych. Odmienną strukturę od europejskiego miało społeczeństwo przyszłych Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn., które nie było obciążone stanowymi podziałami o charakterze feudalnym.
1.
Arystokracja
Wzrost cen obniżył realną wartość dochodów dawnej arystokracji feudalnej. Część szlachty zaczęła poszukiwać dochodów w działalności gospodarczej. Szczególnie prężną w dziedzinie gospodarczej była średnia szlachta (w Anglii tzw. nowa szlachta, w Niemczech — rycerstwo), która aktywnie zajmowała się handlem.
478
Anglia
Państwo nowożytne
Największe przegrupowania społeczne dokonały się w Anglii. Właściciele ziemscy to:
Arystokracja
- arystokracja (lordowie), z której część zachowała majątki i znaczenie dzięki piastowanym godnościom;
Gentry
- gentry, średnia i drobna szlachta, która szybko przystosowała się do zmienionej koniunktury gospodarczej;
Dzierżawcy
- zamożni dzierżawcy, rekrutujący się z dawnych wolnych chłopów, zbliżeni pod względem majątkowym do grupy gentry.
Proces znoszenia obciążeń feudalnych
Stosunkowo długi, bo rozciągnięty w czasie, był w Anglii proces znoszenia obciążeń feudalnych, w tym opłat lennych należnych królowi z dóbr rycerskich (w imieniu króla opłaty te ściągał specjalny organ — Izba do Spraw Opieki i Inwestytury). O zniesienie opłat przez długi czas zabiegała szlachta. W 1641 r. Długi Parlament uchwalił ustawę znoszącą obowiązek poddawania się ceremonii pasowania na rycerza oraz należnych z tego tytułu opłat. W 1646 r. likwidacji uległa Izba do Spraw Opieki i Inwestytury. Dobra rycerskie oraz inne, z którymi wiązały się powinności na rzecz króla, stały się odtąd dobrami wolnymi. Realizację tych postanowień zakłóciła wojna domowa. Wykonanie decyzji nastąpiło dopiero w 1656 r., przy czym nie zniesiono obciążeń spoczywających na chłopach dzierżawiących ziemię. Ustawa z 1656 r. zniosła zatem opłaty feudalne spoczywające na dobrach obszarników, nie zwolniła jednak od opłat chłopów. W 1642 i 1643 r. na mocy uchwał Parlamentu majątki tej części arystokracji, która opowiedziała się za królem (delikwentów), objęte zostały sekwestrem.
479
Zmiany społeczne od XVII do XX wieku
Dochody płynące z nich przejmowały komitety do spraw sekwestru. W 1644 r. ci z rojalistów, którzy zapłacili grzywnę (było to źródło znacznego dochodu dla Parlamentu), objęci zostali amnestią. Obowiązek zapłaty grzywny stanowił duże obciążenie, stąd wielu nie będąc w stanie jej uiścić, sprzedawało ziemię bogatym kupcom. W rezultacie już w czasie rewolucji część ziemi zmieniła właścicieli. Nabywcami byli kupcy oraz nowa szlachta. Podobnie było z ziemią należącą do wyższego duchowieństwa. Ordonans z 1646 r. przewidywał przejęcie tych ziem w zarząd powierniczy a następnie sprzedaż, zaś uzyskany dochód miał być przeznaczony na potrzeby państwa. W 1649 r. zarządzono też sprzedaż dóbr dekanalnych i kapitulnych.
Zmiany
^ok"esie°rewoiucji
Zniesienie powinności spoczywających na właścicielach ziemskich nie oznaczało zniesienia obciążeń feudalnych, spoczywających na chłopach — dzierżawcach (copyholderach). Zarządzono kontrolę umów dzierżawnych i unieważnienie tych, które obowiązywały dłużej niż życie trzech pokoleń oraz umów zawartych po 1641 r. Tym sposobem część chłopów pozbawiono ziemi. Restauracja monarchii w Anglii nie przywróciła już dawnych feudalnych stosunków. Tylko część rojalistów odzyskała utracone ziemie. W 1660 r. potwierdzono wcześniejsze ustalenia o zniesieniu powinności rycerskich, a królowi jako odszkodowanie za utracone dochody przyznano roczną rentę. We Francji istotne zmiany w dziedzinie społecznej nastąpiły w czasie rewolucji burżuazyjnej. Przede wszystkim zniesiono przywileje stanowe, wprowadzono równość obywateli wobec prawa, jednolity system podatkowy. Zmiany te były korzystne dla
Francja
480
Państwo nowożytne
mieszczaństwa. Dzięki nim ta grupa społeczna mogła swobodnie rozwijać się, zdobywszy znaczny majątek najpierw w czasie rewolucji, a następnie w okresie panowania Napoleona. Arystokracja utraciła dotychczasowe wpływy polityczne. Należy stwierdzić, że rewolucja zrujnowała także materialnie arystokrację. Prusy i Austria
W Prusach i w Austrii sposób przeprowadzania uwłaszczenia w XIX w. spowodował, że majątki i władza polityczna znalazły się w rękach średnich właścicieli ziemskich — junkrów, ziemiaństwa, którzy dzięki korzystnym dla nich zasadom uwłaszczenia aż do początku XX w. utrzymali wpływy w państwie.
2.
Mieszczaństwo
Efektem rewolucji burżuazyjnych, a następnie rewolucji przemysłowej w XVIII i w I połowie XIX w., było ostateczne ukształtowanie się mieszczaństwa, które zajęło „dogodną" pozycję wśród innych grup społecznych: z jednej strony zwiększało swój stan posiadania, z drugiej — uzyskiwało coraz większe wpływy polityczne. Z czasem stylem życia mieszczaństwo zbliżyło się do arystokracji. Mieszczaństwo walczyło z feudalnymi instytucjami i z feudalnym, absolutystycznym sposobem rządzenia państwem. Celem tej walki było zniesienie feudalizmu i wprowadzenie konstytucji. Rychło jednak doszło do sprzeczności między interesami bogatego mieszczaństwa a dążeniami uboższych grup społecznych w związku z odmiennym pojmowaniem programu rządów demokratycznych. Mieszczaństwo w obawie
Zmiany społeczne od XVII do XX wieku
przed zbytnim radykalizmem zbliżyło się do arystokracji po to, aby opóźnić walkę o postępowe reformy społeczne i ustrojowe. Na początku XIX w. w Anglii radykalna część mieszczaństwa wraz z robotnikami zaczęła domagać się reform demokratycznych. Dążenia średniego mieszczaństwa realizowały reformy prawa wyborczego z lat 1832 i 1867. W I połowie XIX w. także na kontynencie rozpoczęła się walka drobnomieszczaństwa o pełniejszą demokrację. Grupa ta znalazła sojusznika w robotnikach, ale nie na długo. We Francji rewolucja 1830 r. doprowadziła do rozdziału między mieszczaństwem a robotnikami a Monarchia Lipcowa (1830-1848) umożliwiła bogatemu mieszczaństwu uzyskanie pełnej władzy. Odbiciem różnych sił społecznych występujących w państwach w II połowie XIX w. były partie polityczne, stanowiące podstawę działalności politycznej. Program mieszczański realizowały partie liberalne, przeciwstawiające się konserwatywnym (popierała ich program arystokracja a częściowo także chłopstwo).
3.
Uwłaszczenie chłopów
W XIX w. nastąpiła emancypacja społeczna ludności wiejskiej. Poprawiła się kondycja materialna tej grupy oraz położenie prawne. Zmniejszyła się też liczba ludności zajmującej się rolnictwem, w wyniku postępu technicznego ciągle bowiem postępował odpływ ludności wiejskiej do przemysłu. Podstawą dla tych przemian było uwłaszczenie — zniesienie feudalnego sposobu władania ziemią, które
481
Anglia
Francja
482
Państwo nowożytne
w Europie zachodniej dokonało się do końca I połowy XIX w. a na terenach Europy środkowo-wschodniej później. Anglia
System farm
W Anglii nabywanie ziemi na własność następowało samorzutnie pod wpływem dokonujących się już od XVIIw. przemian gospodarczych. Ustawa z 1677 r. dała duże uprawnienia właścicielom ziemskim w stosunku do chłopów — dzierżawców. Jeśli chłop nie mógł wykazać się pisemnym dokumentem, który stwierdzał, że ziemię posiada w dzierżawie, to mógł zostać pozbawiony ziemi. W ten sposób licznej grupie dzierżawców dożywotnich i dziedzicznych odebrano ziemię. Po rewolucji 1688 r. doszło w Anglii do sojuszu wielkich właścicieli ziemskich (landlordów) z bogatym mieszczaństwem i gentry, co znalazło wyraz w uznaniu przez mieszczaństwo przywilejów, jakie posiadali wielcy właściciele w stosunku do chłopów. Mieszczanie razem ze szlachtą uczestniczyli w ogradzaniu ziem gminnych, pozbawiając chłopów terenów przeznaczonych do wypasu bydła. Grodzenie stało się polityką państwową lansowaną przez Parlament, który mocą ustaw łamał wszelki opór drobnych właścicieli ziemskich. Równolegle przeprowadzano komasację gruntów, co także prowadziło do zaniku drobnych gospodarstw chłopskich. Biedniejsza ludność wiejska zmuszona była opuszczać wieś i zasilała szeregi robotników. Właściciele wielkich latyfundiów wydzierżawiali często ich część jako farmy bogatym chłopom. W farmach zatrudnienie w charakterze robotników najemnych znajdowała część zubożałych chłopów. W rezultacie przeobrażeń, jakie dokonały się we wsiach angielskich, na miejscu dawnych poddanych
483
Zmiany społeczne od XVII do XX wieku
pojawili się bogaci chłopi, dzierżawcy oraz najemni robotnicy rolni. Likwidacja feudalizmu we Francji nastąpiła w czasie rewolucji burżuazyjnej (1789-1793) i uważana jest za najważniejszy sukces tego okresu. Zdobycze francuskie zostały następnie albo przeniesione do innych krajów europejskich przez armię francuską (Włochy, Niemcy) albo na inne tereny docierały z Francji wiadomości, ośmielające mieszczan i chłopów do podjęcia zdecydowanych wystąpień. Wolność osobistą chłopów popierało mieszczaństwo, oczekując na siłę roboczą. Najdłużej utrzymały się różne formy zależności osobistej w tych krajach, gdzie nowy system gospodarczy pojawił się dopiero w XIX lub w X X wieku. W rezultacie przemian wprowadzano prawo swobodnego dysponowania własnością prywatną i jej ochronę, wolność wykonywania zawodu, na wsi znoszono wspólnoty gminne. Dekret z 4.VIII. 1789 r. zniósł we Francji przywileje szlachty i powinności feudalne chłopów, jednak proces faktycznego znoszenia ciężarów feudalnych należało dostosować do postanowień Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, która wprowadziła świętość prawa własności i należnego za nie odszkodowania. W związku z powyższym rozróżniono obciążenia: - narzucone chłopom (feudalizm dominujący), do których zaliczono sądownictwo patrymonialne i monopole pańskie; - oparte na umowie (feudalizm kontraktujący), czyli czynsz należny panu z tytułu władania przez chłopów ziemią.
Francja
Feudalizm
dommu c
^y
Feudalizm kontraktlJ
J3cy
484
Ustawy: 0 konfiskacie dóbr kościelnych 1 o konfiskacie dóbr szlachty-emigrantów
Państwo nowożytne
Świadczenia zakwalifikowane do feudalizmu dominującego zniesiono bez odszkodowania, od czynszu zaś chłopi mogli się wykupić (chłopa płacącego czynsz traktowano jak dzierżawcę). Mimo to niewielu chłopów było w stanie wykupić użytkowaną ziemię. Dopiero w okresie kryzysu rewolucji jej przywódcy zaczęli szukać oparcia wśród chłopów. Wtedy to wszedł w życie dekret (1792 r.), zgodnie z którym tylko ci chłopi zobowiązani byli do płacenia czynszu, którym panowie mogli udowodnić za pomocą stosownego dokumentu prawo do jego pobierania. Rzadko panowie byli w stanie taki dokument przedstawić (zbyt długi czas upłynął od zawarcia umowy i dokumenty często zaginęły lub też umowa zawarta była w formie ustnej), toteż faktycznie dekret z 1792 r. oznaczał zniesienie prawa własności panów do ziemi chłopskiej bez odszkodowania. Formalnie nastąpiło to na mocy dekretu z 17.VI. 1793 r. Dalszym ciągiem procesu likwidacji wielkiej własności ziemskiej była ustawa o konfiskacie dóbr kościelnych i ustawa o konfiskacie dóbr szlachty — emigrantów, uznanych za zdrajców. Dobra te przeznaczono do sprzedaży, która była jednocześnie parcelacją, ponieważ nabywcy rzadko kupowali duże obszary. Ziemię można było kupić nawet na raty, co wobec dużej dewaluacji w praktyce oznaczało niską cenę. Zmiany w stanie posiadania ziemi jakie dokonały się w czasie rewolucji potwierdził Kościół, zaś po restauracji monarchii Ludwik XVIII ogłosił nieodwracalność sprzedaży dóbr narodowych. Oznaczało to potwierdzenie likwidacji we Francji wielkiej własności ziemskiej.
Zmiany społeczne od XVII do XX wieku
485
W państwach Europy środkowo-wschodniej uwłaszczenie nastąpiło późnie] i na innych zasadach. Chłopi zobowiązani zostali do odszkodowania za zniesione powinności feudalne i do wykupu ziemi. Stan posiadania chłopów uległ uszczupleniu, ponieważ pozbawiono ich praw do ziem gminnych a także znaczną część użytkowanej przez nich ziemi przejęli wielcy właściciele jako formę odszkodowania.
Kraje Europy środkowo-wschodniej
W Prusach proces znoszenia świadczeń feudalnych rozpoczął się w 1807 r., kiedy to zniesione zostało poddaństwo osobiste chłopów i przyznano im wolność osobistą. Możliwości rozwiązania stosunku poddańczego dotyczył edykt regulacyjny z 1811 r. Ziemię na własność mogli uzyskać tylko ci spośród chłopów, którzy byli jej dziedzicznymi użytkownikami, o ile oddali panu 1/3 uprawianej ziemi tytułem odszkodowania (indemnizacja) lub też uiścili opłatę pieniężną. Pozostali chłopi obowiązani byli tytułem odszkodowania oddać 1/2 część uprawianej ziemi. Ustawa z 1816 r. zaostrzyła warunki regulacji poprzez wyłączenie z procedury mniejszych gospodarstw (nie sprzężajnych), dzięki czemu właściciele folwarków mieli zapewnioną jeszcze przez długi czas robociznę. Pozostali chłopi mieli być z ziemi usunięci. Ta tzw. regulacja pozostawiona była dobrowolnej umowie między chłopem a panem.
Prusy
Zasady uwłaszczenia były korzystne dla wielkich właścicieli ziemskich, którzy dzięki odszkodowaniom znacznie powiększyli swoje majątki. Chłopi nie uzyskali prawa do ziem gminnych. Powstały duże folwarki, w których wykorzystywano teraz w charakterze pracowników najemnych chłopów bezrolnych. Uwłaszczenie w Prusach przeciągało się w czasie. Zakończenie tego procesu przyspieszyły wyda-
Edykt regulacyjny
Indemnizacja
T z w . regulacja
486
Państwo nowożytne
rżenia 1848 r. W 1850 r. rząd zniósł resztki powinności feudalnych bez odszkodowania. W rezultacie reformy uwłaszczeniowej część chłopów, która utraciła 1/3 ziemi, w praktyce została wywłaszczona. Austria
Uwłaszczenie chłopów w Austrii związane było z wydarzeniami z okresu Wiosny Ludów (1848 r.). Chłopi uzyskali użytkowaną ziemię na własność. Podobnie jak w Prusach, uwłaszczenie w Austrii nastąpić mogło pod warunkiem odszkodowania, które w połowie wypłaciło właścicielom ziemskim państwo, w połowie zaś zapłacili chłopi. Spłaty, do których zobowiązani byli chłopi, rozłożone zostały na 20 lat.
Rosja
W I połowie XIX w. ok. 80% chłopów rosyjskich pozostawało w stosunku poddańczym. Jedynie w guberniach północnych zaczęto wprowadzać system czynszowy. Były jednak wypadki powrotu do pańszczyzny, często też wywłaszczano chłopów z gruntów. W tym czasie gdy większość chłopów w państwach europejskich wyzwoliła się z poddaństwa, w Rosji nadal trwały stosunki feudalne i to w najostrzejszej formie. Spośród trzech kategorii, na jakie podzieleni byli chłopi od czasów Piotra I, stosunkowo największą swobodą cieszyli się chłopi będący poddanymi państwowymi. Do reformy wiejskiej, jako jednej z najpilniejszych spraw w polityce państwa, przystąpił Aleksander II już wkrótce po wstąpieniu na tron. Powodem był ogólny kryzys gospodarczy, który znalazł najdobitniej swój wyraz w militarnej klęsce Rosji w wojnie krymskiej. Nie bez znaczenia były także liczne wystąpienia chłopskie. Projekt reformy opracował powo-
Zmiany społeczne od XVII do XX wieku
łany w 1857 r. Tajny Komitet. 19.11.1861 r. car podpisał ustawę o reformie rolnej, która składała się z manifestu carskiego oraz z całego pakietu aktów prawnych. Zniesione zostało poddaństwo, co oznaczało że chłopi uzyskali wolność osobistą. Ograniczono ją jednak w ten sposób, że przez dziewięć lat chłopi nie mogli zrzec się przyznanych im „nadziałów" ziemi. Było to tzw. czasowe zobowiązanie. Zniesiono sądownictwo panów podporządkowując chłopów sądom powszechnym (wprowadzonym w 1864 r.). Kolejne akty dotyczyły trybu uwłaszczenia chłopów. Cała ziemia uznana została za własność obszarniczą, co oznaczało, że chłopi winni ją wykupić. Dla każdego gruntu w ciągu dwóch lat należało sporządzić tzw. listy umowne, czyli spisy powinności, jakie chłop (od tej pory „czasowo zobowiązany") winien spełniać do czasu zawarcia umowy o wykup ziemi. Oznaczało to, że sytuacja faktyczna chłopów niewiele zmieniła się. Stworzono stan przejściowy, który mógł trwać długo, zważywszy że na obszarników nie nałożono obowiązku zawarcia umowy o wykup ziemi. Obszar ziemi, który mógł uzyskać chłop stanowił tzw. nadział, którego wielkość określił ukaz cara. Wielkość nadziału ustalana była według miejsca położenia na terytorium państwa, rodzaju gleby oraz liczby „dusz" w rodzinie. Przy okazji obszarnik zabierał nadwyżkę, obszar ziemi przekraczający nadział i dokonywał zamiany ziemi lepszej na gorszą. Toteż w wyniku reformy w ręku obszarników znalazły się ziemie urodzajne i zwiększył się obszar ziemi pańskiej kosztem chłopów. Do czasu wykupu nadziały wchodziły w skład obszaru tzw. wspólnoty gminnej (obszcziny), co oznaczało że nie powstała własność
487
Ustawa o reformie rolnej
T z w . czasowe zobowiązanie
T z w . listy umowne
Nadział
Wspólnoty gminne
488
Państwo nowożytne
indywidualna. Do czasu wykupu chłop nie mógł domagać się wydzielenia jego działki ze wspólnoty. Cena wykupu ustalona została według stawek płaconego czynszu a nie odpowiednio do wartości rynkowej ziemi. Chłopi winni zapłacić od razu 20% tak ustalonej wartości ziemi, 80% sum wy kupnych płaciło obszarnikom państwo. Chłopi mieli zwracać tę wyłożoną przez państwo kwotę w ratach wraz z oprocentowaniem przez 49 lat. W rezultacie chłopi spłacali znacznie większą kwotę niż wynosiła wartość rynkowa ziemi. Reforma nie rozwiązała problemu chłopskiego. Wzbogaciła obszarników a chłopi albo pozostali we wspólnocie albo, gdy zdecydowali się na wykup ziemi, to okazywało się, że nie są w stanie płacić rat albo dzierżawić ziemi. Często porzucali wieś i najmowali się do pracy w przemyśle. Reforma miała doniosłe znaczenie dla obszarników, którym dostarczyła środki na przebudowę gospodarki i w tym sensie stworzyła podstawę dla rozwoju kapitalizmu w Rosji. Na początku XX w. około 80% gospodarstw chłopskich wchodziło jeszcze w skład wspólnot. Toteż musiały nastąpić kolejne etapy reformy. 9.XI.1906r. car wydał dekret, który wszedł w życie w 1910 r. i przewidywał możliwość przekazania ziemi na własność, o ile z takim wnioskiem wystąpi użytkujący ją chłop. Do 1911 r. na tej podstawie ok. 1/4 chłopów wystąpiła ze wspólnot. Dekret o ziem i
W okresie rewolucji 1917 r. sprawy chłopskiej dotyczył dekret o ziemi z 27.X, będący pomysłem eserowców. Na jego podstawie ziemia stała się mieniem ogólnonarodowym będącym w dyspozycji komitetów rolnych. Chłopi uzyskali tylko prawo jej użytkowania. Dekretem z 1918 r. uznano ziemię za własność „ludu pracującego", przy czym wspólne gospodaro-
Zmiany społeczne od XVII do XX wieku
489
wanie ziemią stawiano ponad gospodarkę indywidualną. Tym samym ci chłopi, którzy wcześniej nabyli prawo własności ziemi, mieli sposobność z prawa tego korzystać zaledwie przez krótki czas.
4.
Robotnicy i warstwy średnie
Wraz z nasileniem się nowych form działalności gospodarczej rzemieślnicy stracili podstawę dalszej egzystencji. W podobnej sytuacji znaleźli się drobni chłopi trudniący się do tej pory często pracą chałupniczą. Zubożali na skutek ogradzania i rugów, nie mogli dostosować się do nowych wymagań rynku. Z obydwu tych grup społecznych formowała się nowa grupa — robotników najemnych zatrudnianych w fabrykach, zakładach nowego typu. Pojawienie się robotników a następnie wzrost liczebny tej grupy towarzyszyły tworzeniu się kapitału. Wzrost liczebny robotników postępował w miarę jak rozszerzała się produkcja przemysłowa. Ze zjawiskiem terytorialnej koncentracji przemysłu związana była koncentracja ludności w ośrodkach przemysłowych. Poprzez rozwój osad fabrycznych postępy czyniła urbanizacja, powstawały wielkie miasta przemysłowe. Z rozwojem liczebnym oraz koncentracją robotników w wielkich zakładach przemysłowych szedł w parze szybki rozwój ruchu robotniczego. Zgodnie z założeniami liberalizmu gospodarczego przedsiębiorcy w dowolny sposób ustalali czas pracy i płace. Stąd położenie robotników w pierwszym okresie rozwoju gospodarki kapitalistycznej było często więcej jak złe. Fabrykanci, potrzebujący coraz więcej rąk do pracy, zatrudniali także kobiety i dzieci. Szczególnie
Koncetracja ludności w ośrodkach przemysłowych
Rozwój ruchu robotniczego
490
Anglia Związki zawodowe
Czartyzm
Państwo nowożytne
nisko opłacani byli robotnicy w Rosji, gdzie warunki bytu robotników kształtowały się na poziomie niższym niż w innych krajach europejskich. Krytykę stosunków panujących w przemyśle zainicjowali przedstawiciele arystokracji niechętnej mieszczaństwu. Około połowy XIX w. zaczęło pojawiać się ustawodawstwo socjalne, regulujące warunki pracy robotników. W większym stopniu, niż fragmentaryczne ustawy, na poprawę warunków pracy wpłynęło szerzenie się idei socjalistycznych oraz rozwój organizacji robotniczych. Robotnicy w Anglii w XIX w. działali dwutor O W O . W przedsiębiorstwach działali poprzez związki zawodowe (trade), zakładane dla reprezentowania interesów robotniczych wobec przedsiębiorców. Związki łączyły się także w większe organizacje branżowe (trade-unions). Poprzez związki robotnicy zabiegali o poprawę warunków bytu i poprawę warunków pracy. Ten kierunek działań prowadzonych ugodowo, doprowadził do tego, że robotnicy angielscy znaleźli się pod względem materialno-socjalnym w znacznie korzystniejszym położeniu niż robotnicy w innych krajach. Angielskie związki zawodowe legalnie działały od 1871 roku. Robotnicy angielscy prowadzili też działalność polityczną, której rezultatem miały być reformy ustrojowe. Na tym tle powstał ruch robotniczy zwany czartyzmem (od charter — karta), który rozwijał się w latach 1836-1848. W 1837 r. Stowarzyszenie Robotnicze opracowało tzw. „Kartę Ludu", w której znalazły się w 6 punktach postulaty wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego i reformy Parlamentu, które zapewniłyby wejście do niego przedstawicieli robotników. W 1839 r. Parlament odrzucił kartę. Podobny los spotkał drugą kartę z 1842 r. i trze-
Zmiany społeczne od XVII do XX wieku
491
cią z 1848 r. Trzecia karta zawierała także postulaty ekonomiczne. Po aresztowaniach w 1848 r. czartyzm załamał się, a ruch robotniczy w Anglii przybrał już wyłącznie charakter ekonomiczny. Czartyzm był pierwszym politycznym ruchem robotniczym, który rozwijał się niezależnie od działań mieszczaństwa, które także zmierzało do zdemokratyzowania ustroju angielskiego. Znaczenie czartyzmu polegało na tym, że wywarł on wpływ na rozwój organizacji robotniczych także poza Anglią, na kontynencie europejskim. W II połowie XIX w. działalność angielskich robotników przejawiała się głównie na forum związków zawodowych. Już w organizacji czartystów pojawiły się dwa nurty: ugodowy i radykalny. Zwyciężył pierwszy, dzięki czemu w Anglii ruch robotniczy przybrał formę legalnych organizacji (zakaz zrzeszania się zniesiony został w Anglii w 1824 r.). Toteż kiedy w 1864 r. powstało w Londynie Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników (I Międzynarodówka), Anglia stała się kolebką międzynarodowego ruchu robotniczego. Zasługą angielskiego ruchu robotniczego było postępowe ustawodawstwo społeczne (np. ubezpieczenia łącznie z ubezpieczeniem na wypadek bezrobocia). Ruch robotniczy w Anglii znalazł też z czasem oparcie w Partii Pracy (1900 r.). W innych państwach ruch robotniczy przybierał postać wąskiej działalności konspiracyjnej prowadzonej przede wszystkim przeciwko władzom państwowym. Wszelkie próby wystąpień rewolucyjnych spotykały się z represjami ze strony organów państwowych. Zakaz zrzeszania się robotników zniesiony został we Francji dopiero w 1864 r., w Prusach w 1863 r., w Austrii w 1870 r., w całych Niemczech w 1871 r.
Zniesienie zakazu zrzeszania się robotników
492
Rozwój organizacji związkowych i ich program
Partie polityczne robotników
Rosja
Państwo nowożytne
Po zniesieniu zakazu zrzeszania się ruch robotniczy w Europie zdobywał coraz większe znaczenie, zwłaszcza od ostatnich dwu dziesięcioleci XIX wieku. Jeszcze przed I wojną światową w Anglii powstała centralna organizacja związkowa w postaci Kongresu Związków Zawodowych. Podobne organizacje powstały w Niemczech i Francji. Zatem jeszcze przed I wojną światową ruch zawodowy robotników uzyskał masowy charakter. Związki zawodowe organizowały samorząd robotniczy, wysuwały żądania ekonomiczne, hasło 8-godzinnego dnia pracy. Z wyjątkiem Anglii i Australii, gdzie 8-godzinny dzień pracy wprowadzono na początku X X w., w innych państwach do I wojny światowej obowiązywał 10-godzinny dzień pracy. Najpóźniej ustawodawstwo ochrony pracy pojawiło się w Rosji. Związki zawodowe wywalczyły tez sobie prawo do strajku — najważniejszą formę walki z przedsiębiorcami. Wzrost znaczenia politycznego związków zawodowych spowodował przekształcenie się niektórych stowarzyszeń robotniczych w partie polityczne. Za pierwsza partię robotniczą uważa się Ogólnokrajowe Stowarzyszenie Czartystów, które powstało w Anglii w 1840 r. W 1863 r. powstał Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy, w 1869 r. — Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Niemiec. W ostatnim ćwierćwieczu XIX w. w wielu państwach powstały partie socjaldemokratyczne. Upowszechnienie praw wyborczych powodowało udział przedstawicieli tych partii w parlamentach. U schyłku XIX w. zaczęły formować się organizacje robotnicze w Rosji. W latach 80-tych XIX w. kierownictwo w rosyjskim ruchu robotniczym objęła grupa „Wyzwolenie Pracy", kierowana przez G. Ple-
Zmiany społeczne od XVII do XX wieku
chanowa. W 1903 r. na zjeździe w Brukseli i Londynie powstała Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji. Wszystkie partie socjaldemokratyczne i socjalistyczne państw europejskich weszły w skład II Międzynarodówki (1889 r.), która wysunęła hasło wprowadzenia międzynarodowego ustawodawstwa pracy oraz hasło poprawy sytuacji materialnej i socjalnej robotników. Na kolejnych kongresach Międzynarodówki zajmowano się także zagadnieniami politycznymi, takimi jak ekspansja kolonialna, czy problem ograniczenia zbrojeń. Dogodniejsze, niż w Europie, było położenie robotników w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pn. Robotnicy tamtejsi mieli niezłe warunki pracy a także możliwość zajęcia się rolnictwem, niemal nieograniczoną, ze względu na kolonizowanie wolnych terenów. Mimo to występowały antagonizmy, które nasilały się w miarę rozwoju wielkiego przemysłu, któremu towarzyszył wzrost ucisku robotników. W 1881 r. powstała w Stanach Zjednoczonych federacja związków zawodowych pod nazwą Amerykańska Federacja Pracy. W wyniku strajku w 1886 r. robotnicy uzyskali 8-godzinny dzień pracy. Nie doszło jednak w Stanach Zjednoczonych do szerszego zorganizowania się ruchu robotniczego. Jednym z powodów było duże zróżnicowanie narodowościowe robotników. Do poprawy położenia robotników przyczyniło się wzmożenie interwencjonizmu państwowego w związku z kryzysem gospodarczym, jaki miał miejsce w latach 1929 - 1933. Politykę państwa w tym okresie określano „Nowym Ładem". W XIX w. w wyniku procesu uprzemysłowienia nastąpił spadek liczby ludności utrzymującej się z roi-
493
Międzynarodowe
Stany Zjednoczone
Amer kl pn
v
'
494
Warstwy średnie
Arystokracja robotnicza
Państwo nowożytne
nictwa. Liczebnie wzrastały warstwy średnie. W tej grupie znaleźli się urzędnicy, nauczyciele, pracownicy handlu i zajmujący się różnorodnymi usługami. Co bogatsi przedstawiciele warstw średnich tworzyli oddzielną grupę tzw. rentierów, tych którzy dobrze ulokowali swoje pieniądze i żyli z przychodów z tego tytułu. Spośród robotników wyłoniła się arystokracja robotnicza — wysoko kwalifikowani i dobrze opłacani robotnicy, którzy zajmowali kierownicze stanowiska w zakładach pracy. W zależności od koniunktury gospodarczej miała miejsce duża ruchliwość społeczeństwa kapitalistycznego, co przejawiało się przechodzeniem z jednej grupy do drugiej. Sytuacja gospodarcza była też przyczyną emigracji o charakterze zarobkowym.
XVII.
Nowożytne doktryny polityczne
Doktryny polityczne ujmować należy z jednej strony jako odzwierciedlenie rzeczywistości polityczno-prawnej, w której wyrosły; z drugiej zaś doktryny w swej treści zawierały inspiracje dla przeobrażeń. Twórcy doktryn mieli określoną wizję realizacji swych idei w praktyce, wyznaczali im pewną funkcję. Doktryny polityczne wreszcie odgrywały obiektywną rolę w procesie przeobrażeń ustrojowych państwa. Poznanie podstawowych doktryn politycznych jest pomocne w zrozumieniu mechanizmów polityki i władzy. W związku z powyższym przedstawione zostaną podstawowe doktryny, które wywarły wpływ na kształt państwa nowożytnego w jego rozwoju.
1.
System prawa natury Hugona Grocjusza (1583-1645)
Twórcą nowożytnej szkoły prawa natury jest Hugon Grocjusz, autor dzieła O prawie wojny i pokoju.
Państwo nowożytne
496
Niezmienność prawa natury
Podstawą ustroju jest umowa
Koncepcja prawa podmiotowego
Prawo natury ujmował Grocjusz jako „nakaz czystego rozumu, wskazujący, że pewien czyn wskutek samej zgodności z naturą rozumną ma cechy konieczności". Prawo natury jest niezmienne. Twórca koncepcji oddzielił prawo natury od treści religijnych. Do zasad prawa natury Grocjusz zaliczył: powstrzymywanie się od tego, co jest własnością innych, obowiązek zwrotu cudzej własności oraz wynagrodzenie wyrządzonej szkody, obowiązek dotrzymywania umów, poniesienie kary za popełnione przestępstwo. O formie ustroju państwa winien decydować lud. Powierzając rządy jednostce lud zawiera umowę, która wiąże obydwie strony: lud i monarchę. Grocjusz stworzył też koncepcję praw podmiotowych. Prawo ujmował jako uprawnienie człowieka do zrobienia czegoś lub posiadania czegoś. Na przełomie XVIII i XIX wieku prawo natury stało się podstawą kodyfikacji prawa i nowoczesnego konstytucjonalizmu.
2.
John Locke (1632-1704) — koncepcja praw naturalnych i umowy społecznej
Kataiog praw naturalnych
J. Locke w koncepcjach, które zawarł m.in. w pracach: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego i Myśl o wychowaniu, odwoływał się do prawa natury jako „wiecznej zasady dla wszystkich ludzi i ustawodawców". Prawami tymi są: prawo do życia, wolności . j j Najważniejszym z praw jest prawo własności. Skoro wolność i własność były prawami jednostki już w stanie natury, zatem zdaniem Locke'a, tylko jednostka może nimi dysponować. Państwo mogło powstać tylko w drodze umowy, co wymagało objawienia woli ze strony jednostek. m
e n
a
Nowożytne doktryny polityczne
Celem, dla którego powstało państwo, była ochrona trzech najważniejszych praw. Tym samym cele państwa muszą być ograniczone. Państwo winno pozostawić jednostce swobodę działalności gospodarczej, politycznej i religijnej. Społeczeństwo powołało władzę ustawodawczą i wykonawczą. Władza ustawodawcza zajmuje pozycję pierwszoplanową, kompetencje ustawodawcze przejąć winna reprezentacja społeczeństwa. Zakres władzy ustawodawczej ograniczony jest celem, dla którego istnieje państwo — ustawodawstwo winno ochraniać prawa natury. Państwo powstawało dwuetapowo: najpierw umowę zawierały z sobą jednostki i w jej wyniku powstało społeczeństwo, następnie społeczeństwo zawarło umowę z władzą, tworząc państwo zorganizowane według zasady podziału władz. J. Locke jest twórcą teorii podziału władz. Wyróżniał władzę ustawodawczą, skupioną w organie przedstawicielskim i władzę wykonawczą, przez którą rozumiał przede wszystkim wymiar sprawiedliwości. N a koncepcji J. Locke'a o potrzebie rozdzielenia w państwie władz oparł się następnie Montesquieu.
3.
Karol Montesquieu (1689 -1755) — koncepcja trójpodziału władzy
K. Montesquieu jest autorem prac: Listy perskie, O duchu praw. Prawa natury obrał Montesquieu za punkt wyjścia swojej teorii. Za podstawowe prawo człowieka uznał wolność. Analizował i poddał ocenie wszystkie znane ustroje polityczne. Uważał, że w państwie, w którym ma istnieć wolność, nie może występować jedna suwerenna władza, lecz winno być kilka
497
Cele państwa są ograniczone
Zasada podziału władz
498
Władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza
Mechanizmy hamowania władz
Państwo nowożytne
władz równorzędnych. W ślad za Locke'm rozróżniał Montesquieu różne funkcje państwa, stąd powstało rozróżnienie na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Twierdził dalej Montesquieu, że jeżeli te władze są z sobą połączone to nie ma wolności. Powinne być „rozdzielone i zlane ze sobą". Takiemu wzajemnemu układowi władz służyć miały mechanizmy hamowania jednej władzy przez drugą a ponadto hamulce istniejące wewnątrz poszczególnych władz. Wewnętrznym hamulcem we władzy ustawodawczej jest dwuizbowość organu przedstawicielskiego. Władzy wykonawczej jako hamulec wobec organu ustawodawczego służy weto głowy państwa. Władza ustawodawcza zaś kontroluje egzekutywę poprzez badanie legalności jej działań (o odpowiedzialności politycznej Montesquieu nie wspomniał). Władza sądowa winna być hamowana przez związanie sędziów ustawą oraz przez przekazanie egzekucji wyroków organom władzy wykonawczej. Idealny ustrój przedstawił Montesquieu na przykładzie W. Brytanii. Uznał, że najlepszy ustrój posiada monarchia o charakterze umiarkowanym, w której ochroną przed nadużyciami władzy i ewentualnym despotyzmem jest podział władzy. Idea podziału władzy Montesquieu połączyła założenia liberalizmu z konserwatyzmem, dając tym samym podstawy pod przyszły sojusz arystokracji z mieszczaństwem. Idea ta w gruncie rzeczy nie odzwierciedlała rzeczywistości angielskiej, lecz była swoistą konstrukcją teoretyczną. Montesquieu przede wszystkim nie przewidywał, że życie polityczne stworzy w przyszłości szczególne instrumenty hamowania władz — partie polityczne i opozycję polityczną. Zasada trójpodziału władz zyskała powszechne
Nowożytne doktryny polityczne
499
uznanie w praktyce konstytucyjnej już od końca XVIIIw. (konstytucja USA, francuska konstytucja z 1791 r. i następne konstytucje z XIX w.). Z czasem pojawiały się także inne sposoby dzielenia władzy w państwie.
4.
J. Jakub Rousseau (1712 - 1778) koncepcja umowy społecznej i suwerenności ludu
J. Rousseau jest autorem Rozprawy o pochodzeniu nierówności między ludźmi i Umowy społecznej, był teoretykiem, który najdalej poszedł w pojmowaniu praw natury. Stan natury jest u niego stanem przedspołecznym. W tym stanie nie istniało pojęcie „prawa". Przestrzegano wprawdzie pewnych reguł ale nieświadomie, bez przekonania, że są one wiążące. Rousseau wyróżnia dwa podstawowe prawa: wolność i bezpieczeństwo. Tak jak inni ideolodzy drobnomieszczańscy i plebejscy Rousseau uważał, że własność nie jest prawem naturalnym, ponieważ nie istniała w stanie natury, przed powstaniem państwa. Zatem własność prywatna oparta została na prawie stanowionym. Skoro własność stworzyły ustawy, to państwo jako zwierzchnik ma prawo swobodnie regulować ustrój własności. W kwestii prawa własności Rousseau twierdził: „Stan społeczny jest o tyle tylko dla ludzi korzystny, o ile wszyscy coś mają a żaden z nich nie ma niczego za dużo". Był więc Rousseau za zniesieniem zbyt daleko idących różnic majątkowych. Doniosłe znaczenie w doktrynie Rousseau miała koncepcja powstania państwa i władzy — instytucji
Podstawowe prawa: Tbezpieczeństwo
500
Państwo winno zabezpieczyć wolność i równość
Zasada suwerenności ludu
Krytyka rządów demokratycznych i monarchistycznych
Państwo nowożytne
mających zabezpieczyć wolność i równość obywateli. W stanie przedpaństwowym, obok egoistycznych interesów poszczególnych jednostek, wykształciła się grupa „wspólnych interesów". Na tym wspólnym interesie oparta została struktura państwa. Przejście do stanu państwowego zlikwidowało „neutralność człowieka", w miejsce instynktu wprowadziło sprawiedliwość. Drogą układu społecznego jednostki oddały się „pod kierownictwo woli powszechnej". Suwerenem jest więc ogół (zasada suwerenności ludu). W umowie społecznej wszyscy traktowani są na równych prawach. Władzę stworzyła „wola powszechna". Taka władza zwie się zwierzchnictwem, należy do ogółu i jest niezbywalna. Pogląd ten tworzył podstawę pod nieograniczony zakres władzy ustawodawczej. Ustawy tworzy suwerenny lud, od którego uzależniona jest z kolei władza wykonawcza. Do zadań państwa należy rozdział dóbr między obywateli w taki sposób, by nikt nie miał nadmiernej własności (było to niczym innym jak hasłem do ingerencji państwa w podział własności). Rousseau krytycznie ustosunkował się do rządów demokratycznych (uważał, że równości ekonomicznej nigdy nie będzie), jak i do rządów monarchistycznych (bowiem władcy zawsze dążą do niczym nieograniczonej władzy). Za najlepszy uznał rząd arystokratyczny, przez który rozumiał rząd grupy najlepszych, wybranych przez suwerenny lud. Taki rząd winien wykonywać wolę suwerena. Myśl J.J. Rousseau wpłynęła na treść Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela a następnie, poczynając od konstytucji z 1791 roku, na ustrój Francji w ten sposób, że przewagę posiadało przedstawicielstwo „ludu", czyli parlament.
Nowożytne doktryny polityczne
5.
501
Liberalizm
Teoria liberalna powstała już w XVIIIw. Pierwszą próbę wyjaśnienia stosunków gospodarczych podjęli pisarze doby Oświecenia, posługując się pojęciami z zakresu nauk przyrodniczych. Tym sposobem powstała koncepcja fizjokratyzmu. Uznawano pewne prawa za obiektywne, naturalne, głoszono koncepcję państwa, które nie może ingerować w sprawy społeczne i ekonomiczne. Najważniejszym postulatem było ograniczenie ingerencji państwa, w czym widziano jedyny sposób przeciwstawienia się władzy absolutnej. Koncepcja fizjokratów w pełni została rozwinięta w następnym stuleciu przez liberałów. Nie powiódł się eksperyment reformy ustroju Francji w latach 1740- 1772, ponieważ zbyt sztywne były struktury monarchii absolutnej. W rezultacie od 1772r. nastąpił totalny atak na francuski system rządów absolutnych. Reformy oparte na założeniach fizjokratyzmu przeprowadzono natomiast w Prusach i Austrii, dzięki czemu instytucje feudalne przetrwały w tych państwach aż do połowy XIX wieku. W końcu XVIIIw. A. Smith stworzył podstawy nauki ekonomii politycznej kapitalizmu a także podwaliny pod rozwój angielskiej szkoły ekonomii politycznej, zwanej szkołą manchesterską. Przedstawiciele tej szkoły zakładali, że czynnikiem sprawczym postępu gospodarczego jest dążenie do zysku. W tym celu należy pozostawić jednostce jak największą swobodę, co oznaczało że państwo powinno jak najmniej ingerować w gospodarkę, bowiem pierwszą zasadą dobrego rządu jest „non nocere". Liberałowie przyjęli inną koncepcję wartości niż ich poprzednicy (merkantyliści za źródło bogactwa uważali kruszce i obrót, fizjokraci — ziemię
Fizjokratyzm
T z w . szkoła manchesterska
Liberalizm gospodarczy
502
Trzy podstawowe wolności: wolność osobista, wolność przemysłu, wolność handlu
Liberalizm polityczny
Koncepcja państwa „stróża nocnego"
Państwo nowożytne
i rolnictwo). Według liberałów źródłem bogactwa jest ilość wytwarzanych dóbr. Najlepsze wykorzystanie sił ludzkich oraz zasobów naturalnych zapewnia wolna konkurencja, a zatem polityka gospodarcza państwa winna zostać sprowadzona do minimum. Liberalizm gospodarczy opierał się na trzech podstawowych wolnościach: wolności osobistej, wolności przemysłu i wolności handlu. W ówczesnej rzeczywistości gospodarczej powstawały liczne niezbyt duże przedsiębiorstwa. Wszechwładną stała się wolna konkurencja, która prowadziła do cyklicznych kryzysów nadprodukcji. Kryzysy te stały się głównym i niemal naturalnym mechanizmem wolnej konkurencji, który eliminował z gry gospodarczej przedsiębiorstwa słabe. Kryzys zatem był głównym regulatorem zachwianej równowagi między podażą a popytem. Odpowiednikiem liberalizmu gospodarczego był liberalizm polityczny, doktryna odnosząca się do ustroju państwa i praw jednostki. Rząd powinien być jak najtańszy, ponieważ wydatki pokrywane są z podatków, na które łoży całe społeczeństwo. Zadaniem rządu jest dbałość o bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne. Oznaczało to drastyczne ograniczenie funkcji państwa, któremu pozostała jedynie rola „stróża nocnego". Każdego, kto naruszy spokój, państwo powinno karać. Zasady, na których opiera się ustrój państwa oraz jego porządek prawny winne być przemyślane. Zasady te powinny jednocześnie gwarantować tzw. prawa obywatelskie. W tym celu liberałowie opracowali system gwarancji praworządności. W wieku XIX dominowała liberalna myśl polityczna, zarówno w Europie (głównie w Anglii i Francji), jak i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pn.
Nowożytne doktryny polityczne
503
W I połowie XIX w. niepodzielnie panował liberalizm klasyczny, zabiegający o uniezależnienie i wolność jednostki od państwa. Liberalizm oddziaływał bezpośrednio na życie polityczne. 5.1.
Adam Smith (1723 - 1790)
A. Smith uważany jest za klasyka liberalnej ekonomii politycznej. Jest autorem prac: Teoria uczuć moralnych, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Zdaniem Smitha państwo pojawiło się z chwilą gdy nastąpił podział ludzi na bogatych i biednych. Państwo zabezpiecza stan posiadania oraz zależności społeczne. Zadaniem panującego jest: - ochrona społeczeństwa przed atakiem innych społeczeństw (w tym celu państwo winno posiadać dobrą armię); - ochrona każdego obywatela przed niesprawiedliwością oraz ustanowienie dobrego wymiaru sprawiedliwości. Wolność jednostki i poczucie jej bezpieczeństwa opiera się na bezstronnym wymiarze sprawiedliwości. Dlatego sędzia winien być niezależny od innych części aparatu państwowo-politycznego; - panujący powinien utrzymać pewne instytucje użyteczności publicznej, które nie przynoszą zysku (tu wymienia Smith m.in. oświatę). Zdaniem Smitha dochód społeczeństwa powinien wyrównać deficyt poszczególnych gałęzi gospodarki (to znaczy, że w określonych wypadkach dopuszczał ingerencję państwa), jakkolwiek zdaniem Smitha „najlepszym podatkiem jest ten, którego nie uchwalono".
Zadania panującego, państwa
Państwo nowożytne
504
Praca jest własnością każdego człowieka, jest podstawą dla wszelkich innych własności, a przez to najświętsza i nienaruszalna. Wystąpił Smith przeciwko ustawowemu regulowaniu płac robotniczych oraz przeciwko hamowaniu przepływu robotników z jednego działu wytwórczości do drugiego, ponieważ tym samym hamuje się przepływ kapitału. Tylko wolna konkurencja doprowadzi wszystkie narody do bogactwa i przyczyni się do szczęścia jednostek. 5.2.
Najlepszą formą ustroju jest monarchia konstytucyjna
Dozwolone jest wszystko, czego nie zabrania prawo
Beniamin Constant (1767 -1830)
B. Constant wyrażał poglądy średniego mieszczaństwa. W pracach: O monarchii konstytucyjnej i rękojmiach publicznych oraz w Zasadach polityki stwierdzał, że najlepszą formą sprawowania władzy jest monarchia konstytucyjna. Był przeciwny idei Rousseau o suwerenności narodu. Wolność polega na tym, że władza państwowa nie ingeruje w sprawy jednostkowe. Wolność to podleganie jedynie ustawom, to prawo do czynienia wszystkiego, co nie przynosi szkody społecznej. Wszystko czego nie zabrania prawo jest dozwolone. Wolność B. Constant pojmował nie tak jak Montesquieu (wolność to prawo czynienia wszystkiego, czego nie zakazują ustawy) — jest tym co jednostki mają czynić, a czego społeczeństwo nie ma im prawa zabronić. Szczególnie dużo uwagi poświęcił Constant wolności prasy, uznając ją za podstawową formę gwarantującą jawność życia politycznego. Zasadę suwerenności ludu określił jako wyższość woli powszechnej nad indywidualną. Ale suwerenność ludu nie może być nieograniczona, winna mieć swoje granice — prawo bowiem nawet wtedy gdy jest wyrazem woli
Nowożytne doktryny polityczne
powszechnej, winno podlegać sprawiedliwości, która stoi ponad nim. Błędem, według Constanta, jest przekazanie całej nieograniczonej władzy ludowi (tu krytycznie ocenia rządy jakobinów), ponieważ zasada suwerenności ludu nie jest wystarczającym gwarantem wolności poszczególnych jednostek. Społeczeństwo nie może rościć sobie pretensji do nieograniczonych praw nad poszczególnymi członkami społeczeństwa, naród bowiem może być takim samym despotą jak absolutny władca. Doktryna Constanta zmierzała tym samym do ograniczenia działalności władzy państwowej, w szczególności parlamentu. Zmodyfikował też Constant teorię podziału władzy Monteskiusza. W państwie, jego zdaniem, winne być następujące władze: królewska, ministerialna, prawodawcza, sądowa i municypalna. Władzy królewskiej nie należy identyfikować z wykonawczą. Istnieje ona ponad pozostałymi władzami i ponad partykularnymi interesami. Król powinien być pośrednikiem między władzami.
6.
Doktryny polityczne II połowy XIX wieku i I połowy XX wieku
6.1.
Liberalizm
Doktryny polityczne od II połowy XIX wieku do połowy XX wieku rozwijały się pod wpływem głębokich i wielorakich zmian, jakie dokonywały się w stosunkach społecznych (wzrost liczby robotników, pojawienie się warstw średnich), politycznych (demokratyzacja ustroju większości państw, I wojna światowa, powstanie w Rosji nowego systemu poli-
505
Władza królewska pośrednikiem między pozostałymi władzami
506
Państwo nowożytne
tycznego) i gospodarczych (wielki kryzys gospodarczy w latach trzydziestych XX wieku). Kryzys gospodarczy okresu międzywojennego zmusił państwa do odejścia od liberalizmu na rzecz interwencjonizmu państwowego. Myśl polityczną tego okresu charakteryzuje szczególne zróżnicowanie. Pod wpływem rozgrywających się wydarzeń klasyczny liberalizm zaczął łączyć się z wątkami innych, do tej pory przeciwstawnych mu ideologii. Ich wspólną podstawą była troska o dalszy rozwój demokracji, poszukiwanie form jej ograniczenia, wynajdywanie dróg prowadzących do rozładowania konfliktów społecznych i gospodarczych. Liberalizm demokratyczny
Aleksis de Tocqueville
John Stuart Mili
W I połowie XIX wieku liberalizm był przeciwny demokratyzmowi. W wyniku demokratyzacji ustrojów państwowych utrzymanie tego stanowiska było niemożliwe, demokracja bowiem stała się zjawiskiem nieuchronnym, stąd idee liberalne zaczęto łączyć z demokratycznymi. Opis demokracji amerykańskiej a także perspektywy rozwoju ustrojów państw europejskich przedstawił Aleksis de Tocqueville (1805-1859) w pracy O demokracji w Ameryce. Autor tejże pracy dowodził, że rządy większości mogą doprowadzić do „tyranii" urzędników. Niebezpieczeństwa tego można uniknąć poprzez masową edukację polityczną obywateli. Poglądy de Tocqueville'a złożyły się na teorię społeczeństwa masowego i zbliżały go do liberalizmu demokratycznego. Jako liberał de Tocqueville postulował konieczność decentralizacji władzy. Właściwym twórcą kierunku liberalizmu demokratycznego John Stuart Mili (1806 -1873), autor prac Utylitaryzm, O wolności, O rządzie reprezentacyjnym, Zasady ekonomi politycznej.
Nowożytne doktryny polityczne
Mili twierdził, że należy określić granice działalności rządu, nawet gdy jest to rząd ludowy, bowiem może on podejmować decyzje zgodnie z wolą tych, którzy wcale nie są większością a jedynie za większość uważają się. Ludzi należy zabezpieczyć przed skłonnością społeczeństwa do krępowania rozwoju indywidualności. Konieczne jest ustalenie granicy, jak dalece może posunąć się władza aby nie naruszyć niezależności jednostki. Władza nie powinna ingerować w życie społeczne i prywatne obywateli. Ingerencja rządu nie może dotyczyć sfery produkcji dóbr materialnych. Mili dopuszczał ingerencję władzy w sferę wychowania i oświaty. Granice ingerencji rządu nie są ustalone raz na zawsze, zależą od okoliczności i stopnia rozwoju kraju. W kraju zacofanym rząd powinien zająć się wyprowadzeniem państwa z tego stanu. Ingerencja jest usprawiedliwiona tylko wtedy gdy zapobiega krzywdzie innych, rząd bowiem powinien mieć na uwadze przede wszystkim dobro powszechne. Najlepszym jest rząd reprezentacyjny, w którym lud ma swój udział. Ustanowienie takiego rządu jest kwestią reform. Rząd winien być kontrolowany przez parlament. Sam parlament nie powinien, zdaniem Milla, wykonywać funkcji prawodawczych. To zadanie winna realizować specjalna komisja złożona z ludzi kompetentnych w dziedzinie prawa. Oznacza to, że kierowanie sprawami państwa winno należeć do wąskiego grona osób, zaś jak największa liczba ludzi winna zajmować się działalnością kontrolną. Specjalne posłannictwo w państwie przyznał Mili inteligencji, tę grupę uważał za szczególnie pretendowaną do rządzenia. Z kolei nie należy zbytnio dopuszczać do władzy robotników, gdyż odbiłoby się to negatywnie na interesie społeczeństwa. Robotników na-
507
Dopuszczalna jest ingerencja władzy w niektóre dziedziny życia państwowego
508
Państwo nowożytne
leży poddać opiece bogatszych i oświeconych warstw społeczeństwa. Liberalizm socjalny
Państwo winno być aktywne
Podatki instrumentem sprawiedliwego podziału dóbr
Liberalizm konserwatywny Herbert Spencer
Prawa i wolności wywodzą się z tradycji
Rudolf v. Gneist Rudolf v. Mohl
Inna doktryna, liberalizm socjalny, wychodziła z założenia, że biedniejsza część społeczeństwa nie może być pozostawiona samej sobie w rozgrywkach z wolnym rynkiem. Państwo powinno ingerować w życie gospodarcze i społeczne, winno być aktywne aby tworzyć warunki dla realizowania wolności jednostki, dawać równe szanse dla jej wszechstronnego rozwoju. Państwo powinno także poprzez regulacje podatkowe doprowadzić do sprawiedliwej redystrybucji dóbr. Niektórzy z przedstawicieli liberalizmu socjalnego podkreślali społeczny charakter własności (odrzucali lub kwestionowali indywidualistyczne pojęcie własności). Prekursorem liberalizmu socjalnego był J.S. Mili. Głównym przedstawicielem kolejnego nurtu myśli politycznej — liberalizmu konserwatywnego, był Herbert Spencer (1820-1903), autor prac: Jednostka przeciw państwu, System filozofii syntetycznej. Spencer był zdecydowanym przeciwnikiem interwencji państwa w życie gospodarcze i społeczne. Liberalizm konserwatywny przeciwstawiał się radykalnemu rozwojowi demokracji. Prawa i wolności obywatelskie wywodził z tradycji a nie z prawa pozytywnego. Liberalizm konserwatywny w Niemczech reprezentowali Rudolf von Gneist i Rudolf von Mohl.
509
Nowożytne doktryny polityczne
6.2.
Społeczna nauka Kościoła
Wydana w 1891 r. przez papieża Leona XIII encyklika Reriun novarum była próbą połączenia założeń liberalnych z demokratycznym socjalizmem. Punktem wyjścia była nowa koncepcja własności jako funkcji społecznej. Własność jest naturalnym prawem osoby, podstawą jej wolności, ale korzystanie z własności łączy się z obowiązkiem wobec społeczeństwa. Program zawarty w encyklice był próbą pogodzenia interesów klasowych. Zadania państwa ujęte zostały w encyklice Leona XIII Graves de communi z 1901 r. Forma ustrojowa państwa ujęta została jako „demokracja chrześcijańska". W tej formie państwo może ograniczać prawa właściciela, jeżeli wymaga tego interes społeczeństwa, z zachowaniem jednak nienaruszalności istoty prawa własności. Uzupełnieniem była encyklika Quadragesimo anno, wydana w 1931 r. przez Piusa XI, w której sformułowana została zasada pomocniczości państwa — państwo ma obowiązek przychodzenia z pomocą ludziom wtedy, gdy wszystkie inne możliwości zostały wyczerpane a człowiek nie jest w stanie radzić sobie sam. 6.3.
Liberalizm I połowy XX wieku
W wyniku rewolucji w Rosji wprowadzone zostały w życie idee socjalizmu. Obok dotychczasowego systemu kapitalistycznego pojawił się konkurujący z nim system socjalistyczny. W pierwszej połowie XX wieku liberalizm znalazł się w głębokim kryzysie. Uznawano, że system liberalny nie jest w stanie rozwiązać problemów ówczesnej rzeczywistości. Do takiej postawy
Koncepcja własności jako funkcji społecznej
Demokracja chrześcijańska
Zasada pomocniczości państwa
495 Państwo nowożytne
wobec liberalizmu przyczynił się także upadek politycznych struktur liberalnych demokracji większości państw europejskich oraz wielki kryzys gospodarczy, który zdawał się wskazywać, że założenia liberalizmu gospodarczego należy zapisać na konto przeszłości. Nowym zjawiskiem było pojawienie się demokracji masowej poprzez upowszechnienie praw politycznych. Regułą było powszechne, równe, bezpośrednie, proporcjonalne i tajne prawo wyborcze. Prawa uzyskały także mniejszości narodowe. Ideologia liberalna w okresie międzywojennym rozwijała się w nurcie lewicowym — poszukiwano rozwiązań, które pomogłyby zachować liberalną demokrację zagrożoną komunizmem i faszyzmem oraz ograniczyć grożący konflikt społeczny. W związku z tym dopuszczano nawet ingerencję państwa w ruch cen i płac oraz wzrost sektora państwowego. Niektórzy z ideologów nakładali na państwo obowiązek działań interwencyjnych. 6.4.
System rad
Komunizm
W. Lenin, który główną uwagę w myśli politycznej zwracał na zagadnienie władzy, pojmował państwo jako instytucję klasy panującej. Państwo burżuazyjne niezależnie od jego formy, zawsze było dyktaturą. W konsekwencji rozważań Lenina komunizm musi oznaczać zniesienie państwa. W okresie przejściowym między kapitalizmem a komunizmem Lenin dopuszczał dyktaturę proletariatu, która nie mogła posłużyć się starą formą państwa, lecz miała przybrać formę systemu rad. Miała być to prawdziwa demokracja, ponieważ rządy sprawowała większość społeczeństwa. Lenin nie krył przy
496 Nowożytne doktryny polityczne
tym, że dyktatura proletariatu oznacza dyktaturę partii komunistycznej. 6.5.
Faszyzm
Faszyzm był zespołem różnych idei przeciwnych liberalizmowi i tradycji demokratycznej, a także komunizmowi, które zespolone w całość uczyniono podstawą ruchu politycznego. Dominowały w faszyzmie elementy negacji. Istotny element w ideologii faszyzmu stanowiło państwo. Miało ono być totalne, w którym zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością całego społeczeństwa. Państwo stało ponad jednostką. Oznaczało to likwidację życia politycznego, nieustanną kontrolę światopoglądu, kontrolę nawet prywatnego życia obywateli. W państwie faszystowskim szczególną rolę pełniła partia faszystowska i jej wódz. Władzę w państwie winni sprawować ludzie świadomi celów i zadań państwa. Państwo natomiast, uznawane za najwyższe dobro, nie musiało działać w sposób zgodny z prawem.
idea państwa
totalne
s°
XVIII.
Anglia od XVII do XX wieku
Kształtowanie się form życia politycznego oraz form ustrojowych Anglii pozostawało pod ogromnym wpływem silnego poczucia odrębności, charakterystycznego dla społeczeństwa angielskiego. Poczucie to wykształciło się pod wpływem warunków geograficznych, które oddzieliły i odseparowały Anglików od Europy kontynentalnej. W rezultacie powstał w Anglii własny, odrębny model ustrojowy. Cechą charakterystyczną ustroju angielskiego jest jego trwałość, na którą wpływ miało poczucie realizmu Anglików, dzięki któremu formy ustrojowe dostosowywano do potrzeb życia. Dla wykształcenia się tej cechy pomocne było także prawo zwyczajowe (precedensy), które w przeciwieństwie do prawa stanowionego było elastyczne i tym samym pozwalało dostosować formy ustrojowe do wymagań rzeczywistości. Z nawyku stosowania określonych zwyczajów wywodzi się ciągłość w rozwoju ustroju Anglii, swoisty tradycjonalizm. Poczucie legalizmu pozostawało w sprzeczności z dążeniami rewolucyjnymi, które gwałtownie zmieniłyby trwały układ ustrojowy. Jeden był tylko okres
Cechy ustroju angielskiego
Precedens jako źródło prawa
Trwałość zwyczajów
514
Państwo nowożytne
w historii Anglii, który charakteryzowała gwałtowność zmian — rewolucja w XVIIw. i czasy rządów O. Cromwella. Był to jednak okres wyjątkowy i stosunkowo niedługi. Zaczął się bezpośrednio po wstąpieniu na tron Stuartów w 1603 r. Zaraz po restauracji monarchii, od 1660 r., obserwujemy trwający przez niemal cały XVIII w. proces wypełniania dawnych, tradycyjnych instytucji nowymi treściami. Okres największych przeobrażeń ustrojowych w Anglii zakończyła rewolucja 1688 roku.
1.
Opozycja mieszczaństwa i nowej szlachty przeciwko rządom absolutnym
Purytanizm
Anglia od 1603 do 1688 roku
Na przełomie XVI i XVIIw. narastały przeciwieństwa między absolutnym władcą i jego sposobem rządzenia państwem w stylu feudalnym a mieszczaństwem i nową szlachtą, grupami społecznymi, które posiadały swoją reprezentację w Parlamencie. Te dwie grupy społeczne wystąpiły przeciwko dotychczasowym wpływom arystokracji feudalnej i monarchii absolutnej od początku panowania Jakuba I (1603 -1625), zaś szczególnie ostro za jego następcy - K a r o l a I (1625-1649). Rosnące w siłę nowe grupy społeczne znalazły oparcie w purytanizmie,' ideologii powstałej już w XVI w. na gruncie kalwinizmu, popierającej gromadzenie kapitału i ekspansję na zewnątrz. Była to angielska odmiana kalwinizmu. Purytanie zwalczani byli przez Kościół anglikański, podporę monarchii absolutnej. Przeciwko purytanom duchowieństwo anglikańskie na zgromadzeniu w 1640 r. uchwaliło szereg kanonów, które podkreślały boskie pochodzenie władzy królewskiej oraz potępiały wszelki opór przeciwko królowi.
Anglia od XVII do XX wieku
Już na początku rządów Karola I Parlament zaatakował politykę podatkową króla, przede wszystkim samowolne nakładanie podatków, z pominięciem Parlamentu. Stanowisko swoje Parlament wyraził w dokumencie Petycja o prawo, którą Karol I zmuszony był przyjąć w 1628 r. „Petycja „ zawierała następujące postulaty:
515
Petycja o prawo
- nowe podatki i inne opłaty można wprowadzić tylko na podstawie ustawy Parlamentu; - nie wolno nikogo więzić bez powodów znajdujących uzasadnienie w prawie; - w czasie pokoju nie powinny funkcjonować sądy wojenne; - nie można stosować przymusowego kwaterowania żołnierzy w domach prywatnych. Mimo zatwierdzenia „Petycji" Karol I nie przestrzegał jej, a protestujący Parlament rozwiązał w 1629 r. i aż do 1640 r. rządził bez organu przedstawicielskiego. Wydatki pokrywał z różnych źródeł. Między innymi w 1634 r. przywrócił tzw. podatek okrętowy, pobierany przez króla angielskiego od hrabstw nadmorskich jeszcze w okresie przed powstaniem Parlamentu. W 1635 r. podatek okrętowy rozciągnięto na obszar całego państwa, uzasadniając konieczność jego ściągania potrzebami obronnymi. Do zwołania Parlamentu w 1640 r. zmuszony został Karol w związku z wybuchem powstania w Szkocji. Parlament ten przetrwał zaledwie 3 tygodnie (stąd zwany jest Krótkim Parlamentem), kiedy bowiem przedstawił królowi swoje żądania, został rozwiązany (5 maja 1640 r.). Jeszcze jesienią 1640 r. król ponownie zwołał Parlament. Zasiadło w nim wielu przedstawicieli opozycji. Parlament przyjął ustawę, że król
Krótki Parlament
516
Długi Parlament
Kawalerowie i Okrągłogłowi Prezbiterianie
Independenci
Lewellerzy
Państwo nowożytne
nie może rozwiązać ani odroczyć Parlamentu bez jego zgody. Parlament ten, zwany Długim, obradował faktycznie do 1653 r., formalnie zaś rozwiązał się w 1660 r. Wyrazem różnic społeczno-gospodarczych i odmiennych dążeń politycznych społeczeństwa angielskiego był rozłam, który w 1641 r. zaznaczył się wśród członków Izby Gmin, na zwolenników króla (Kawalerów) i jego przeciwników (Okrągłogłowych). Spośród purytanów wyodrębniło się stronnictwo umiarkowane — prezbiterianie, którzy reprezentowali interesy bogatego mieszczaństwa i wyższych warstw nowej szlachty (gentry). Pod wpływem tego stronnictwa w 1642 r. Parlament powołał Komitet Bezpieczeństwa Publicznego (5 lordów i 10 posłów), który miał być organem wykonawczym Parlamentu. Po stronie Parlamentu stanął Londyn i inne miasta, nowa szlachta i znaczna część wolnych chłopów a także niektóre okręgi przemysłowe położone w północno-zachodniej części kraju. Spośród tych wszystkich stronników, zwłaszcza duże znaczenie dla Parlamentu miało finansowe poparcie miast. W sumie prezbiterianie mieli przewagę w Izbie Gmin do 1648 r., a już od 1644 r. prowadzili z królem pertraktacje w sprawie możliwości utrzymania monarchii za cenę ustępstw politycznych na rzecz Parlamentu. Inne stanowisko zajmował odłam radykalny — independenci, reprezentujący przede wszystkim interesy średniego mieszczaństwa i wolnych chłopów. Independenci byli przeciwni monarchii. Odłam ten posiadał duże wpływy w armii. W miarę jak narastał konflikt Parlamentu z królem, następowało dalsze różnicowanie się programów politycznych. O d independentów odsunął się odłam o jeszcze radykalniejszym programie — lewellerzy (równacze), którzy
Anglia od XVII do XX wieku
mieli wpływ wśród chłopów, drobnomieszczaństwa i proletariatu. Ten kolejny rozłam nastąpił wtedy, gdy średnio zamożni ziemianie nabyli ziemię rojalistów i Kościoła i tym samym przekształcili się w obszarników. Grupa wzbogaconych zbliżyła się ku purytanom, zaś radykalni lewellerzy zaczęli głosić zasadę suwerenności ludu i równości wobec prawa. Z lewellerów w końcu lat 40-tych wyodrębniła się jeszcze radykalniejsza grupa, tzw. prawdziwych lewellerów, diggerów (kopaczy). O ile lewellerzy uznawali prywatną własność, to diggerzy odrzucali ją. W latach 1649-1651 diggerzy próbowali nawet wprowadzić w życie założenia prymitywnego komunizmu i w tym celu zakładali wspólne gospodarstwa. Próby te nie powiodły się, ponieważ diggerów usunięto z zajętej przez nich ziemi. Głosili też diggerzy, że urzędnicy winni pochodzić z wyborów, a praca powinna być powszechnym obowiązkiem. Ruch diggerów nie odegrał jednak większej roli. Załamał się po 1649 r., kiedy złożone z nich pułki zostały wysłane do Irlandii, gdzie część wyginęła a część osiedliła się tam na stałe. Spośród wszystkich ugrupowań swoje wpływy zwiększali independenci, czego wyrazem był wzrost znaczenia armii. Po jej reorganizacji, w której dużą rolę odegrał wywodzący się z drobnej szlachty O. Cromwell (1599-1658), tzw. Armia Nowego Wzoru stała się podporą Parlamentu. Armię tę oparto częściowo na poborze, częściowo na ochotniczym zaciągu. Żołnierze otrzymywali od państwa żołd. Wprowadzono także surową dyscyplinę. Po wejściu w życie w 1645 r. Ordonansu o rezygnacji armia, a zwłaszcza jej oficerowie ulegli znacznej demokratyzacji. Cromwell mianowany został generał-porucznikiem, co dawało mu dowództwo nad kawalerią. Ar-
517
Diggerzy
Oliver Cromwell Armia Nowego Wzoru
Ordonans o rezygnacji
Państwo nowożytne
518
mia zdobyła tak znaczne wpływy polityczne, że od 1647 r. zaczęła przedstawiać własne projekty zmian ustroju. 1.1.
Ustawodawstwo Długiego Parlamentu z lat 1641 - 1648
Długi Parlament uchwalił szereg ustaw, które ograniczyły władzę króla: T z w . ustawa o trzechleciu
Ograniczenie możliwości rozwiązania lub odroczenia Parlamentu
Zniesienie Sądu Izby Gwiaździstej
Zniesienie Sądu Wysokiej Komisji
- ustawa z 15.11.1641 r. o zapobieżeniu niedogodnościom wynikającym z długich przerw parlamentarnych, w myśl której przerwa między posiedzeniami Parlamentu nie może przekraczać trzech lat (tzw. ustawa o trzechleciu). Jeżeli król nie zwołał w tym czasie Parlamentu, mógł to uczynić kanclerz, bądź parowie. Rozwiązanie lub odroczenie Parlamentu po jego zebraniu się nie mogło nastąpić wcześniej, jak po upływie 50 dni od zebrania się i to za zgodą obu izb i króla; - ustawa z 11.V.1641 r. ograniczająca możliwość rozwiązania i odroczenia Parlamentu. Gdy żądał tego cały Parlament, rozwiązanie lub odroczenie mogło nastąpić na mocy ustawy, a rozwiązanie izby — na mocy uchwały danej izby; - ustawa z 5.VII.1641r. o zniesieniu Sądu Izby Gwiaździstej i odpowiednich sądów terenowych. W dziedzinie wymiaru sprawiedliwości miały być odtąd kompetentne wyłącznie zwykłe sądy; - ustawa z 5.VII. 1641 r. o zniesieniu Sądu Wysokiej Komisji (utworzonego przez Elżbietę I), działającego według procedury procesu inkwizycyjnego. Działalność tego sądu skierowana była przede wszystkim przeciwko przeciwnikom Kościoła anglikańskiego;
Anglia od XVII do XX wieku
- u c h w a l o n a 22.XI.1641r. Wielka Remonstracja, w której Parlament domagał się pozbawienia biskupów anglikańskich prawa zasiadania w Parlamencie oraz usunięcia z rady królewskiej osób, które dopuściły się nadużycia prawa. Osoby powoływane na urzędy winne cieszyć się zaufaniem Parlamentu;
519
Wielka Remonstracja
- ustawa z 13.11.1642 r., która pozbawiała duchownych prawa zasiadania w Parlamencie i w Tajnej Radzie oraz pełnienia innych godności świeckich; - Dziewiętnaście propozycji z czerwca 1642 r. Dokument ten zmierzał wprost do wprowadzenia zwierzchnictwa Parlamentu w państwie. Zgodnie z brzmieniem Propozycji wyłącznie Parlament jest organem właściwym do rozpatrywania wszystkich ważnych dla państwa spraw, ma prawo zatwierdzania nominacji najwyższych urzędników, członków Tajnej Rady i sędziów. Zgody Parlamentu wymaga także powołanie przez króla nowych parów. Postanowienia te miały zapobiec obsadzaniu ważniejszych stanowisk w państwie stronnikami króla;
Dziewiętnaście propozycji
- Ordonans o rezygnacji z 3.IV. 1645 r., który wymagał aby członkowie Izb Parlamentu, którzy po listopadzie 1640 r. objęli stanowiska w służbie cywilnej lub wojskowej, ustąpili z nich w ciągu 40 dni. Ordonans ten przyczynił się do wyeliminowania z armii umiarkowanej wyższej szlachty i umożliwił radykałom objęcie stanowisk dowódczych.
Ordonans o rezygnacji
Wszystkie projekty zmian ustroju przyjęte przez Parlament w latach 1641 do początku 1648 r. wprowadziły rozwiązania kompromisowe: zachowanie mo-
520
Sposoby zdobywania przez Parlament środków finansowych na prowadzenie wojny z królem
Państwo nowożytne
narchii za cenę respektowania przez króla uprawnień Parlamentu. Kiedy doszło do wojny domowej Parlament zmuszony był do poszukiwania środków finansowych. N a mocy uchwał Parlamentu z 1642, 1643 i 1644 r. na wydatki wojenne przeznaczono dochody z dóbr należących do zwolenników króla tak świeckich, jak i duchownych. W 1644 r. Parlament uchwalił amnestię dla tych spośród rojalistów, którzy odeszli z obozu króla i opowiedzieli się za Parlamentem oraz zapłacili karę pieniężną. Aby zapłacić grzywnę wielu rojalistów zmuszonych było sprzedać część swych dóbr. Kupowali je mieszczanie. Sprzedaż dóbr należących do rojalistów, tzw. delikwentów, ciągnęła się aż do początku 50-tych lat XVIIw. W 1646r. na potrzeby państwa przeznaczone zostały majątki arcybiskupie i biskupie. W celu sprzedaży tych majątków ustalono cenę w wysokości 10-krotnego dochodu uzyskanego w 1641 r. W 1649 r. Parlament uchwalił sprzedaż majątków kapitulnych i dekanalnych. W tym samym roku podjęta została ustawa o sprzedaży dóbr królewskich. Prawo pierwokupu (ograniczone w czasie do 10 dni) uzyskali dotychczasowi posiadacze tych dóbr. Środki uzyskane ze sprzedaży miały być przeznaczone na zapłatę zaległego żołdu. Ustawa o konfiskacie dóbr dekanalnych i kapitulnych tworzyła podstawę do unieważnienia umów dzierżawnych zawartych na bardzo długi okres (dłuższy niż trzy pokolenia). W wyniku wykonania tej ustawy wielu chłopów zostało pozbawionych ziemi. Nabywcy — nowa szlachta i mieszczaństwo, z powodzeniem kontynuowali też proces ogradzania ziem gminnych, zważywszy że w Parlamencie wszelkie sprzeciwy wobec grodzenia nie przynosiły skutków. Ciężar wydatków związanych z prowadzeniem
Anglia od XVII do XX wieku
wojny spoczął więc głównie na niższych grupach społecznych. Na przedmioty osobistego użytku i artykuły spożywcze (wino, tytoń, piwo, towary kolonialne, tkaniny lniane, skóry itp.) nałożono w 1643 r. podatek konsumpcyjny (akcyzę) na okres 3 lat, a po upływie tego terminu przekształcono go w podatek stały. Korzyści ze zmiany systemu polityczno-gospodarczego odnieśli przede wszystkim mieszczanie, a szczególnie grupa bogatych kupców. W ich interesie na Radę Stanu nałożono ustawowy obowiązek dbania o rozwój handlu angielskiego i kolonii angielskich (ustawy z lat 1649, 1650, 1651, 1659, 1660). W interesie kupiectwa utworzono w 1650 r. stały organ w postaci Rady do Spraw Zorganizowania i Uporządkowania Handlu. Komisarze wchodzący w skład Rady mieli kontrolować jakość produkowanych towarów, badać rozmiary importu i eksportu a w efekcie badać bilans handlowy, zbadać stan kolonii angielskich i przystąpić do ich reorganizacji. Dla rozwoju handlu, floty angielskiej oraz kupiectwa ogromne znaczenie miał tzw. Pierwszy Akt nawigacyjny z 1651 r., według którego żadne artykuły nie mogły być dostarczane do Anglii i jej kolonii z terenu Azji, Afryki i Ameryki inaczej, jak na statkach angielskich (dowodzonych przez kapitanów angielskich z przewagą angielskiej załogi) pod karą konfiskaty przewożonych produktów i statków. Obcym statkom zabroniono żeglugi przybrzeżnej między portami angielskimi. Akt ten skierowany był głównie przeciwko Niderlandom. W latach 1652-54 toczyła się wojna między Anglią i Niderlandami i w 1654 r. Niderlandy musiały uznać Akt. Dalszym skutkiem Aktu było ściślejsze powiązanie kolonii angielskich z metropolią. Polityka kolonialna prowadzona przez Cromwella była więc, po okresie rządów Elżbiety, drugim eta-
521
Rada do Spraw Zorganizowania i Uporządkowania Handlu
Pierwszy Akt nawigacyjny
522
Państwo nowożytne
pem w angielskiej ekspansji w świecie. Po 1651 r. nastąpiła ogromna rozbudowa floty angielskiej. 1.2.
Podstawy propozycji przedstawione przez armię
Projekty zmian ustroju angielskiego z lat 1647-1649
W pierwszych projektach zmian ustrojowych ścierały się tendencje kompromisowe, bronione przez arystokrację i średnią szlachtę z tendencjami radykalnymi, za którymi optowała niższa szlachta i wojsko. Od 1647 r. z postulatami reformy ustroju państwowego zaczęła występować armia, w której panowały znacznie radykalniejsze poglądy niż w prezbiteriańskiej Izbie Gmin. Wstępne postulaty reformy Parlamentu przedstawiła armia w Deklaracji Armii, po czym 1. VII. 1647 r. przedstawiła szczegółowy projekt — Podstawy propozycji przedstawione przez armię. W akcie tym dokonano kompromisowego połączenia monarchii z uprawnieniami Parlamentu (większe uprawnienia Parlamentu, w składzie Izby Gmin miało znaleźć się więcej przedstawicieli średniej własności). Przewidziano tolerancję religijną i ograniczenie sądownictwa anglikańskich biskupów. W państwie istnieć miały trzy podstawowe instytucje: król, Parlament i Rada Stanu. W wyborach do Parlamentu obowiązywać miał cenzus majątkowy łączony z terytorium hrabstwa (od wysokości podatków uiszczanych przez hrabstwa miała zależeć liczba posłów do Izby). Do kompetencji Parlamentu należeć miały: - wypowiadanie wojny i zawieranie traktatów pokojowych; - przez 10 lat wyłączne prawo dysponowania armią i flotą;
Anglia od XVII do XX wieku
523
- przez 10 lat wyłączne prawo obsadzania najwyższych godności w państwie; - tylko Parlament mógł orzec wykluczenie posła z Izby za wypowiedzi w Parlamencie (nietykalność posłów). Powyższe uprawnienia Parlamentu poważnie ograniczały kompetencje króla. Monarcha nie mógł odraczać i rozwiązać Parlamentu, został ograniczony wpływ króla na politykę zagraniczną. Członków Rady Stanu, osoby „godne zaufania", powoływać miał Parlament na okres 7 lat. Organ ten miał sprawować nadzór nad armią i polityką zagraniczną. Rada mogła też zwoływać nadzwyczajne posiedzenia Parlamentu. 15.X.1647r. lewellerzy przedstawili program reformy ustroju jeszcze dalej idący — Sprawa armii wiernie przedstawiona. W dokumencie tym przewidziano powszechne i równe prawo wyborcze; tylko Izba Gmin miała posiadać uprawnienia ustawodawcze; obowiązywać miały tolerancja religijna oraz zasada równości wobec prawa. 28.X1647r. lewellerzy opracowali pierwszą redakcję Umowy Ludu, projekt konstytucji. Izba Gmin uznana została w Umowie za przedstawicielstwo narodu z wyłącznym prawem ustawodawstwa, pociągania do odpowiedzialności urzędników, zawierania traktatów pokojowych i wypowiadania wojny. Król miał stać na czele władzy wykonawczej i był podporządkowany Parlamentowi. Od II połowy 1648 r. w Parlamencie zarysowały się zdecydowane odmienności poglądów. Prezbiterianie (ziemiaństwo i bogate mieszczaństwo) starali się zawrzeć z królem ugodę, czemu była przeciwna armia. Radykałowie 6.XII.1648r. usunęli z Izby Gmin
Sprawa armii wiernie przedstawiona
Umowa Ludu
524
T z w . Kadłubowy Parlament
Osądzenie Karola I
Umowa wolnego ludu Anglii
Państwo nowożytne
posłów prezbiteriańskich. Tzw. Kadłubowy Parlament, który z tym momentem objął najwyższą władzę, reprezentował teraz interesy independentów. 6.1.1649 r. Parlament podjął uchwałę o powołaniu specjalnego Najwyższego Trybunału Sprawiedliwości, który miał zająć się osądzeniem króla. Wyrokiem z 27.1.1649 r. Trybunał skazał Karola Stuarta na karę śmierci. Wyrok wykonano 30.1.1649 r. Po czystce w Parlamencie, w grudniu 1648 r. opracowane zostały dalsze dwie redakcje Umowy Ludu. Ich treść odzwierciedlała interesy bogatego mieszczaństwa, przeciwnego przywilejom feudalnym i stanowym. Zawierały postulat równości wobec prawa i nienaruszalności własności prywatnej. Kadencja Parlamentu trwać miała dwa lata. W obydwu redakcjach „Umowy" nie został wymieniony król i Izba Lordów, co oznaczało że przeważyło dążenie do ustroju republikańskiego z jednoizbowym Parlamentem. Redakcje te powstały pod wpływem radykalnie nastawionych ugrupowań, głównie lewellerów. l.V.1649r. opracowana została czwarta redakcja „Umowy" — Umowa wolnego ludu Anglii, skracająca kadencję Parlamentu do 1 roku. Przewidywała zasadę suwerenności narodu i podział władz, przy czym organy wykonawcze miały być niezależne od Parlamentu. Zapowiadała zniesienie wszelkich ograniczeń w handlu zamorskim (to postanowienie miało stać na straży interesów bogatego mieszczaństwa). Program lewellerów realizował głównie dążenia drobnomieszczaństwa. Przewidywał ograniczenie praw wyborczych. Z powodu swego radykalizmu program ten (podobnie jak program diggerów) pozbawiony był szans powodzenia.
Anglia od XVII do XX wieku
1.3.
525
Ustrój Republiki angielskiej w latach 1649-1653
Wojna Parlamentu z królem zakończyła się klęską monarchy i ścięciem Karola I. 17.111.1649 r. zniesiono monarchię a 19.V. wprowadzono formalnie republikę — taką formę państwa, która reprezentowała interesy mieszczaństwa i nowej szlachty, czyli tych grup, które odniosły zwycięstwo nad królem. Po rozbiciu radykalnej opozycji ugruntowały się w Anglii dyktatorskie rządy O. Cromwella, który popierał zarówno interesy gospodarcze mieszczaństwa, jak i części szlachty (tej, która popierała rewolucję). Na początku 1649 r. Parlament uchwalił ustawę wprowadzającą Radę Stanu, organ liczący 41 osób, z których aż 31 było członkami Parlamentu. Radzie powierzono: - kierowanie siłami zbrojnymi; - politykę zagraniczną; - dbanie o rozwój handlu i kolonii angielskich; - w dziedzinie finansów — prawo nakładania podatków; - prawo przedstawiania Parlamentowi opinii w sprawach państwa; - szerokie pełnomocnictwa w dziedzinie bezpieczeństwa wewnętrznego. Rada Stanu zajmowała się także opracowywaniem projektów ustaw, które następnie uchwalał Parlament. Izba Gmin liczyła nieco ponad 80 członków. Zważywszy na liczbę członków Rady Stanu w Izbie i to, że opracowywanie projektów należało do Rady Stanu, uznać należy, że w rzeczywistości Rada Stanu przejęła władzę ustawodawczą. Dziedziną, w której
Wprowadzenie
republikańskiego
Rada stanu
526
Zniesienie Izby Lordów
Parlament Świętych
Państwo nowożytne
Rada Stanu odegrała największą rolę była polityka zagraniczna. Zniesiono Izbę Lordów (19.11.1649 r.) zastrzegając, że lordowie lojalni wobec republiki mają prawo zasiadania w Izbie. Ten 1-izbowy Parlament nie był jednak najwyższą władzą w republice. Faktycznie władzę sprawował Cromwell jako dowódca armii i główna osoba w Radzie Stanu. W końcu 1651 r. Parlament opracował ordynację wyborczą, która umożliwiła członkom Kadłubowego Parlamentu automatyczne wejście do nowego Parlamentu. Cromwell przeciwstawił się próbom podejmowanym przez Parlament aby zachować swój dawny skład. 20.IV. 1653 r. przy pomocy wojska rozpędził posłów a następnie rozwiązał Radę Stanu. Na jej miejscu powstał nowy 13-osobowy skład Rady Stanu, tym razem w większości złożonej z oficerów. Parlament, którego działalność wywołała niezadowolenie szczególnie armii, zastąpiło zgromadzenie w liczbie 144 osób, wybranych przez Radę. Zgromadzenie zebrało się po raz pierwszy 4 lipca 1653 r. i ogłosiło się Parlamentem. Zwane było „Małym Parlamentem" albo „Parlamentem Świętych". W jego składzie przeważało drobne mieszczaństwo i niższe ziemiaństwo. Już wkrótce radykalny sposób działania Parlamentu wywołał niezadowolenie oficerów i bogatego mieszczaństwa oraz ziemiaństwa. Pod naciskiem tych grup większość członków Parlamentu złożyła rezygnację na ręce Cromwella, pozostałych w grudniu 1653 r. usunięto siłą z sali posiedzeń. 1.4.
Anglia w okresie protektoratu (1653 - 1660)
Za cenę zapewnienia bezpieczeństwa, wobec groźby wystąpień radykalnych ugrupowań ludu a tak-
Anglia od XVII do XX wieku
że rojalistów, bogate mieszczaństwo i ziemiaństwo udzieliło Cromwellowi przyzwolenia na przejęcie rządów dyktatorskich. W końcu 1653 r. Cromwell zaprzysiągł konstytucję — Instrument Rządzenia, dzieło wyższych oficerów. Na mocy tego aktu Cromwell uzyskał dożywotnią godność Lorda Protektora Rzeczypospolitej Anglii, Szkocji i Irlandii, czyli funkcję głowy państwa (poza osobą Cromwella Lord Protektor miał być wybierany). Należała do niego cała władza wykonawcza, którą sprawować miał razem z Radą Stanu. Do kompetencji Lorda Protektora należało:
527
Instrument Rządzenia Lord Protektor
- obsadzanie wolnych miejsc w Radzie Stanu; - mianowanie najwyższych urzędników (nominację aprobował następnie Parlament); - dysponowanie milicją, wojskiem i marynarką (w czasie sesji Parlamentu za jego zgodą); - kierowanie polityką zagraniczną (za zgodą Rady Stanu); - wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju (za zgodą Rady Stanu); - wykonywanie prawa łaski (z wyjątkiem takich przestępstw jak morderstwo i zdrada państwa). Władza ustawodawcza powierzona została 1-izbowemu Parlamentowi, wybranemu na 3 lata. Wprowadzony do prawa wyborczego wysoki cenzus majątkowy poważnie ograniczył liczbę uprawnionych do głosowania. W biernym prawie wyborczym obowiązywał cenzus wieku — ukończenie 21 lat. Zwiększono liczbę posłów z hrabstw i dokonano zmian w reprezentacji miast, pozbawiając prawa wyboru posłów małe miasta, z jednoczesnym przyznaniem tego prawa miastom o większym znaczeniu gospo-
Parlement jednoizbowy
528
Państwo nowożytne
darczym. Parlament liczył 400 posłów z Anglii i po 30 ze Szkocji i Irlandii. Wybory zarządzał Lord Protektor. Sesje zwyczajne odbywał Parlament raz na trzy lata. W ważnych dla państwa sprawach Lord Protektor mógł zwołać nadzwyczajną sesję. W ciągu 5 miesięcy od zebrania się Parlament nie mógł być odroczony ani rozwiązany. Do kompetencji Parlamentu należało: - uchwalanie ustaw, które dla ważności musiały uzyskać zgodę Lorda Protektora, chyba że w terminie 20 dni nie udzielił takiej zgody i nie przedstawił wyjaśnień, wówczas projekt uchwalony przez Parlament uzyskiwał moc obowiązującą; - uchwalanie podatków. Rada Stanu
Walka Cromwella z opozycją w Parlamencie
Rządy dyktatorskie Cromwella
Kontrolę nad Lordem Protektorem sprawować miała Rada Stanu w składzie od 13 do 21 członków (kandydatów przedstawiał Parlament lub Rada Stanu a nominował na członka Rady Lord Protektor). Pierwszy Parlament zebrał się 3 września 1654 r. Okazało się, że wielu członków Parlamentu pozostaje w opozycji do Lorda, dążąc do rozszerzenia kompetencji Parlamentu kosztem Lorda Protektora. W celu wyeliminowania oponentów Cromwell zażądał od posłów, by uznali niektóre z zasad Instrumentu Rządzenia za fundamentalne (m.in. zasadę, iż rządy sprawuje Lord Protektor i Parlament, wolność sumienia). Ci, którzy nie podporządkowali się woli Cromwella nie zostali dopuszczeni do udziału w obradach Parlamentu. W styczniu 1655 r. Cromwell rozwiązał Parlament. W obawie przed rojalistami a także przed wystąpieniami ludu Cromwell wprowadził system rzą-
Anglia od XVII do XX wieku
dów dyktatorskich, tym razem już oficjalnie. Władzę objęli generał-majorowie z szerokim zakresem kompetencji. Wojna, jaką Anglia prowadziła z Hiszpanią, wymagała zwiększenia środków finansowych, w związku z tyrii Cromwell w 1656 r. zwołał Parlament. Nowy Parlament był przeciwny dyktaturze, ale też obawiał się utraty pozycji, jaką zdobyła nowa szlachta i bogate mieszczaństwo. Z tych powodów zaproponował Cromwellowi koronę. Cromwell nie przyjął korony, zgodził się natomiast na modyfikację ustroju w taki sposób, że stał się on zbliżony do monarchii. Zmiany nastąpiły na mocy Pokornej petycji i rady, którą Lord Protektor przyjął 25.V. 1657 r. Wybór Lorda zastąpiono dziedzicznością, przy czym urzędujący Lord Protektor miał prawo wyznaczenia swego następcy. Przywrócona została izba wyższa pod nazwą Drugiej Izby, której członków w liczbie 40 - 70 powoływał Lord. Druga Izba miała ograniczone uprawnienia sądowe. Obie izby miały teraz wyrażać zgodę na dysponowanie siłami zbrojnymi i na nominacje najwyższych urzędników oraz sędziów. Radę Stanu przemianowano na Tajną Radę. W zwołanym w nowej strukturze Parlamencie toczyły się spory dotyczące uprawnień, co doprowadziło do rozwiązania Parlamentu już w 1658 r. Jednocześnie dostrzec można było dążenie do powrotu do rządów monarchicznych. Rządów dyktatorskich nie popierali już republikanie, a tym bardziej rojaliści, nie widząc w nich jakichkolwiek gwarancji stabilizacji politycznej. Po śmierci O. Cromwella w 1658 r. przez kilka miesięcy (od maja 1658 r.) rządy w charakterze Lorda Protektora sprawował syn Cromwella — Ryszard, faktycznie władzę w tym czasie przejęli oficerowie. Zwo-
529
Pokorna petycja
1 rada
Przywrócenie tzw.
Dru
^ j lzby
Tajna Rada
530
Przywrócenie Długiego Parlamentu
Restauracja monarchii
Państwo nowożytne
łany został Parlament Kadłubowy. 25.V. 1659 r. Ryszard zrzekł się godności Lorda Protektora. Pod naciskiem wojska przywrócono Długi Parlament (sprzed czystki z 1648 r.), który zarządził nowe wybory i następnie rozwiązał się (16.m.l660r.). Nowy Parlament, zwany Konwentem (ponieważ nie został zwołany przez króla), l.V.1660r. podjął uchwałę o przywróceniu monarchii i na tron wezwał Karola II Stuarta. Nowy władca ogłosił amnestię (nie objęła członków trybunału, który skazał na śmierć Karola I), wolność sumienia, za nienaruszalne uznał dobra nabyte w czasie rewolucji. 1.5.
Karol II Stuart
Unieważnienie części rozporządzeń Parlamentu z okresu wojny domowej i Republiki
Anglia od 1660 do 1688 roku
Restauracja monarchii i objęcie tronu przez Karola II (1660-1685) oraz powrót do Anglii rojalistów spowodowały, że wiele wcześniejszych decyzji zostało cofniętych. W 1661 r. przywrócony został Parlament w swej dawnej, dwuizbowej strukturze a do Izby Lordów powrócili lordowie duchowni. Unieważniono wszelkie rozporządzenia Parlamentu, które nie posiadały sankcji króla. Oznaczało to pozbawienie mocy prawnej aktów uchwalonych począwszy od 1642 r. Majątki skonfiskowane przywrócono częściowo ich pierwotnym właścicielom, z tym że wiele majątków pozostało w rękach nabywców z czasów republiki w charakterze przedmiotu dzierżawy. Niemożliwe było jednak przywrócenie wszystkich dawnych instytucji, takich jak Sąd Izby Gwiaździstej czy Sąd Wysokiej Komisji (przywrócony na krótko w 1. 1686-1688). Kościół anglikański uznany został za państwowy. Utrzymana została zasada, że król winien zwoływać Parlament co 3 lata.
531
Anglia od XVII do XX wieku
W Parlamencie zwołanym w 1661 r., zwanym Drugim Długim Parlamentem, (z tego powodu, że przetrwał do 1679 r.) przewagę posiadali zwolennicy króla (stąd zwany też był Parlamentem Kawalerów). Taki skład rzutował na treść ustaw, które częstokroć skierowane były przeciwko przeciwnikom politycznym aktywnym w czasie rewolucji. Głównym celem ustawodawstwa stała się teraz ochrona monarchii i Kościoła anglikańskiego. Karol II wykazywał sympatię wobec katolików, zwłaszcza tych, którzy aprobowali system rządów absolutystycznych. Taka postawa króla zaczęła budzić niechęć Parlamentu. Obawy Parlamentu wobec katolicyzmu znalazły wyraz w ustawodawstwie z 1673 r., które zobowiązywało urzędników do złożenia przysięgi, że uznają króla za zwierzchnika Kościoła. Ustawa ta, podobnie jak kolejna z 1679 r., została odrzucona przez lordów. Obydwie ustawy wymierzone były przeciwko następcy tronu, Jakubowi, który od 1672 r. był katolikiem.
T z w , Drugi Długi Parlament
Wobec istnienia opozycji — w polityce wewnętrznej Karol zaczął stosować praktykę paraliżowania działalności Parlamentu. W 1681 r. Sąd Ławy Królewskiej wydał orzeczenie, według którego król jest źródłem prawa, ma zatem możliwość wstrzymania stosowania ustawy (w okresie tym król mógł usunąć sędziego ze stanowiska, wobec tego sądy faktycznie były zależne od króla). Praktykę polegającą na wstrzymywaniu mocy obowiązującej ustawy stosował zarówno Karol II, jak i Jakub II. Ten ostatni władca zamierzał przywrócić absolutną władzę w dawnym wydaniu.
Polityka paraliżowania działalności Parlamentu przez króla
Wstrzymanie mocy obowiązującej ustawy przez króla następowało drogą dyspensy, która była wstrzymaniem mocy obowiązującej ustawy wobec okre-
Dyspensa
532
Suspensa
Act of Habeas Corpus
Ochrona wolności osobistej
Państwo nowożytne
słonej osoby lub oznaczonej grupy osób lub drogą suspensy — wstrzymania mocy obowiązującej całej ustawy wobec wszystkich. Tym sposobem król paraliżował wykonanie przepisów uchwalonych przez Parlament. Aktem, który Parlament skierował przeciwko nieograniczonej władzy króla była ustawa z 1679 r. Act of Habeas Corpus („O lepszym zabezpieczeniu wolności poddanego i zapobieżeniu zamknięciu w więzieniu w krajach zamorskich"). Ustawa ta miała zapobiec stosowanej przez Karola II i jego ministrów praktyce osadzania w więzieniu przeciwników politycznych i w rezultacie miała przyczynić się do osłabienia opozycji. Aresztowani za jakiekolwiek przestępstwo, z wyjątkiem zdrady głównej i ciężkiej zbrodni, winni być przez władze więzienne dostarczeni do sądu, który miał wydać writ z podaniem powodów zatrzymania. Termin dostawienia więźnia do sądu wynosił 3 dni (był dłuższy gdy więzienie było oddalone od siedziby sądu o więcej niż 20 mil, ale nie powinien przekraczać 20 dni). Możliwe było zwolnienie więźnia za kaucją, która miała zabezpieczyć stawienie się w sądzie. Zwolnionego na podstawie writ of Habeas Corpus nie można było ponownie aresztować za to samo przestępstwo. Osoby aresztowane pod zarzutem zdrady głównej lub ciężkiej zbrodni mogły domagać się rozpatrzenia swej sprawy na najbliższym posiedzeniu sądu. Gdyby to nie nastąpiło, przysługiwało im zwolnienie za kaucją. Gdyby sprawa ich nie została rozpatrzona na kolejnym posiedzeniu sądu, winne być zwolnione z aresztu. Parlament dopuścił możliwość zawieszenia Act of Habeas Corpus tylko w nadzwyczajnych wypadkach. Do połowy XVIIw. akt ten zawieszony był 10 razy.
533
Anglia od XVII do XX wieku
Zawieszenie ustawy stwarzało rządowi możliwość odkładania sądu w stosunku do przestępców politycznych. Gdyby jednak w czasie zawieszenia aktu rząd przekroczył ramy legalności, osoby poszkodowane mogły wytoczyć przeciwko rządowi proces. Walka jaka toczyła się w Parlamencie spowodowała jego rozwiązanie przez Karola w 1679 r. Jakub II (1685 -1688), nie mający poparcia Parlamentu, podporą swych rządów uczynił katolicyzm. Zwołany w 1685 r. Parlament odroczył. Rządząc bez Parlamentu zawieszał moc obowiązującą niewygodnych dla swego stylu rządzenia aktów. W 1688 r. Anglia była zagrożona możliwością objęcia tronu przez syna Jakuba II z drugiego małżeństwa z katoliczką, księżną Modeny. Parlament zwrócił się wówczas do Marii, córki Jakuba z pierwszego małżeństwa i jej męża Wilhelma Orańskiego, namiestnika Holandii, z wezwaniem obrony protestantyzmu w Anglii. 5 listopada 1688 r. Wilhelm Orański przybył do Anglii, z której musiał zbiec nie mający poparcia Jakub II (zostało to uznane za zrzeczenie się tronu). Przewrót polityczny jaki w 1688 r. dokonał się w Anglii, nazwany został Sławną, Chwalebną lub Bezkrwawą rewolucją. Nowy Parlament w 1689 r. przekazał koronę córce Jakuba II — Marii (1689-1694) i jej mężowi Wilhelmowi III Orańskiemu (1689-1702), pozbawiwszy praw do tronu ewentualnych katolickich przedstawicieli dynastii. Od 1689 r. do początku II połowy XVIIIw. stanowisko Parlamentu ulegało systematycznemu wzmocnieniu kosztem władzy królewskiej, szczególnie po 1714 r., kiedy tron objęła boczna linia Stuartów w osobach elektorów hanowerskich. Parlament sprawował władzę w interesie oligar-
Jakub II Stuart
Bezkrwawa (Chwalebna) rewolucja Rządy Marii i Wilhelma III Orańskiego
534
Akty nawigacyjne
Państwo nowożytne
chii obszarniczo-burżuazyjnej, czego wyrazem była jego polityka handlowa. W 1660 r. uchwalony został kolejny Akt nawigacyjny, który nakazał przewożenie wielu towarów z kolonii angielskich tylko do Anglii, zaś towarów europejskich do kolonii wyłącznie na statkach angielskich. Akt z 1663 r. nadał portom angielskim monopol handlu z koloniami. Postanowienia obydwu tych aktów rozszerzył jeszcze Akt z 1672 r., zaś wszystkie akty nawigacyjne potwierdzone zostały w 1696 r. Wydarzenia z lat 1603-1688 przyczyniły się do ukształtowania nowych zasad, które na trwałe miały zakorzenić się w ustroju Anglii. Ustalono zasadę nietykalności osobistej — nikt nie mógł być oskarżony i więziony bez podstawy prawnej. W okresie walki jaką toczył Parlament z królem wytworzyło się poczucie solidarności między posłami reprezentującymi hrabstwa i miasta. Izba Gmin zaczęła uchodzić za reprezentację całego narodu, w przeciwieństwie do wcześniejszej reprezentacji stanowej. W sposób zdecydowany ustalone zostały kompetencje Parlamentu w dziedzinie ustawodawczej i finansowej. Przyjęła się zasada odpowiedzialności ministrów za króla przed Parlamentem, która w następnym stuleciu stać się miała podstawą rządów parlamentarnych.
2.
Biii o prawach
Anglia w okresie kształtowania się systemu rządów parlamentarnych (XVIII w.)
Ważnym etapem w rozwoju parlamentaryzmu angielskiego był dokument wydany przez Parlament wkrótce po rewolucji 1688 r. pod nazwą Bill
Anglia od XVII do XX wieku
o prawach (1689 r.). Wprowadził on następujące zasady: - stosowane przez króla suspensa i dyspensa są nielegalne; - nielegalne jest ściąganie podatków bez zgody Parlamentu; - za nielegalne uznał utrzymywanie bez zgody Parlamentu stałej armii w czasie pokoju; - król nie może stanowić nowych ustaw bez zgody Parlamentu; - każdy akt króla wymaga zgody tego ministra, który jest doradcą króla w danej materii; - poddani winni mieć prawo wnoszenia petycji do króla; - za nielegalne uznał stosowanie więzienia jako formy prześladowania politycznego; - za niedopuszczalne uznał wymierzanie okrutnych kar i wysokich kaucji; - Parlament winien zbierać się często; - zapewniona winna być wolność słowa w Parlamencie. Bill uchwalony został przez Parlament w 1690 r. Do jego treści dodano wówczas jeszcze, że monarcha obejmujący tron angielski winien podpisać deklarację potępiającą katolicki dogmat o przeistoczeniu a monarcha, który wyznawałby katolicyzm lub zawarł związek małżeński z katolikiem zostanie pozbawiony władzy. Od tej pory monarcha przestał być wyłącznym ustawodawcą. Władza ustawodawcza oraz inicjatywa ustawodawcza należeć miała do króla i Parlamentu. Do uchwalenia ustawy potrzebna była zgoda obu tych instytucji.
535
Państwo nowożytne
536
Ustawa
Kolejnym aktem ograniczającym kompetencje monarchy na rzecz Parlamentu była Ustawa o następ-
ca następstwie tronu
$ t w i e
t r o n u
^
^
^
^
^
^
^ c e s y j n a ) ,
która:
- regulowała porządek dziedziczenia tronu po bezpotomnej śmierci Wilhelma III a następnie Anny. Tron przejść miał na protestancką gałąź Stuartów — wnuczkę Jakuba I — Zofię, wdowę po elektorze hanowerskim i jej prawnych następców; - monarcha winien należeć do Kościoła anglikańskiego (także małżonek monarchy nie mógł być katolikiem); - wprowadziła zakaz opuszczania kraju przez króla bez zgody Parlamentu (postanowienie to zniesiono po wstąpieniu na tron w 1714 r. Jerzego I, który był jednocześnie elektorem Hanoweru); Incompatibilitas
Niezawisłość sędziów
- wprowadziła zakaz łączenia członkostwa Izby Gmin z piastowaniem urzędu królewskiego (incompatibilitas); - zakazała królowi usuwania niewygodnych sędziów (w ten sposób król wymuszał dogodne dla siebie orzeczenia sądowe). Sędziowie mieli być odtąd nieusuwalni, chyba że usunięcia zażądały obydwie izby Parlamentu (niezawisłość sędziów). Od tej pory monarcha był związany prawem, obalono tym samym zasadę, że król stći ponad prawem. Ponadto:
Zanik weta króla wobec ustaw Parlamentu
- od początku XVIII w. zaczęło zanikać stosowane przez króla weto wobec ustaw uchwalonych przez Parlament (po raz ostatni zastosowała je Anna w 1707 r.); - ograniczono uprawnienia króla w stosunku do członków rodziny królewskiej, polegające na wy-
Anglia od XVII do XX wieku
537
dawaniu zezwolenia na zawarcie związku małżeńskiego; - król został uzależniony od Parlamentu w dziedzinie finansowej. Od 1760 r. wprowadzono zasadę, że wstępujący na tron monarcha przekazuje dobra królewskie w zarząd skarbowi państwa. W zamian królowi przyznawano pewną sumę wpłacaną na listę cywilną. Z niej król winien zaspokajać potrzeby dworu i opłacać niektórych urzędników. Suma ta nigdy nie była wystarczająca na pokrycie wszystkich potrzeb, w związku z tym król zmuszony był zwracać się do Parlamentu o uchwalenie podatków, co sprzyjało umocnieniu roli Parlamentu. 2.1.
T z w . lista cywilna
Parlament
Do składu Izby Lordów król mógł powoływać nowych lordów, z czego często korzystał dla zapewnienia sobie poparcia. Do Izby Gmin wchodzili przedstawiciele hrabstw (122) oraz miast (432 posłów). Ponadto 4 posłów wybierały uniwersytety w Cambrige i Oxfordzie. Izba Gmin reprezentowała interesy ziemiaństwa i bogatego mieszczaństwa. System wyborczy był zdeformowany, ponieważ hrabstwa posiadały dwa razy tyle wyborców co miasta, zaś więcej posłów wybierano w miastach. Czynne prawo wyborcze w hrabstwach przysługiwało posiadaczom wolnej własności ziemskiej oraz dożywotnim dzierżawcom, których dochód roczny był nie niniejszy jak 40 szylingów. Wybory przeprowadzał szeryf. Posłów miejskich wybierały tylko te miasta, które posiadały przywilej królewski a tym samym miały osobowość prawną. Były to często bardzo małe
Izba Lordów
Izba Gmin
Zasady prawa wyborczego Czynne prawo wyborcze
538
Bierne prawo
wyborcze
Kadencja
Państwo nowożytne
miasta, które od czasu średniowiecza podupadły gospodarczo, tzw. zgniłe miasteczka. Zasady czynnego prawa wyborczego w miastach nie były jednolite — wymagano np. płacenia podatków, nadawano czynne prawo członkom zarządu miasta. Na wybór posłów często wpływ mieli właściciele ziemscy posiadający domy w mieście lub będący właścicielami gruntu. Brak też było proporcji między liczbą mieszkańców a liczbą wybieranych posłów. W biernym prawie wyborczym na mocy ustawy z 1710 r. obowiązywał cenzus majątkowy co najmniej 300 funtów rocznego dochodu z dóbr ziemskich. Zamykało to drogę do Parlamentu średniemu mieszczaństwu. Ograniczeniami biernego prawa wyborczego były: wymóg pokrywania kosztów wyborów przez samych posłów; brak diet poselskich; pozbawienie biernego prawa wyborczego katolików, gdyż od 1678 r. poseł winien złożyć deklarację o potępieniu dogmatu o przeistoczeniu; obowiązek wykazania się pochodzeniem angielskim przez cudzoziemców. Zarówno w czynnym, jak i w biernym prawie wyborczym obowiązywał cenzus wieku — ukończone 21 lat. Od 1694 r. kadencja Parlamentu trwać miała 3 lata (dawna ustawa o trzechleciu przewidywała nie kadencję, lecz zebranie się Parlamentu co najmniej co 3 lata), po czym wygasały mandaty posłów. W czasie kadencji Parlament winien zebrać się co najmniej 1 raz. Faktycznie Parlament zbierał się co roku wobec konieczności uchwalania podatków. W 1716 r. kadencję Parlamentu przedłużono do 7 lat, przy czym można było rozwiązać Parlament wcześniej. Do 1695 r. śmierć króla powodowała automatycznie rozwiązanie Parlamentu. Według ustawy z 1695 r. po śmierci króla Parlament mógł obradować jeszcze
539
Anglia od XVII do XX wieku
przez 6 miesięcy. Zgodnie z ustawą z 1707r. Parlament winien zebrać się natychmiast po śmierci monarchy aby złożyć przysięgę wierności nowemu monarsze. Uzależnienie trwania Parlamentu od życia monarchy zniesiono dopiero w 1867 r. Parlament zajmował się uchwalaniem ustaw oraz corocznym uchwaleniem podatków. Od 1666 r. ustawy podatkowe obowiązywały także duchowieństwo. O d 1721 r. Parlament ustalał liczebność armii w czasie pokoju. O d XIV w. obowiązywała w Anglii zasada, że Parlament może pociągać do odpowiedzialności doradców królewskich (oskarżenie wnosiła Izba Gmin a sądziła Izba Lordów). Praktyka ta zwana była impeachment. Utrzymała się ona po zwycięstwie Parlamentu nad królem w końcu XVII w. Oprócz tego wykształciła się praktyka pociągania do odpowiedzialności politycznej ministrów (poprzez kontrasygnatę aktów króla) a sankcją była odmowa zaufania ze strony Parlamentu, co oznaczało, że król ma złego doradcę i winien go zmienić. W Parlamencie rywalizowały ze sobą dwa stronnictwa polityczne, które powstały już w czasie walki o pozbawienie Jakuba II praw do tronu: wigowie, stojący na gruncie ideologii liberalnej, broniący władzy Parlamentu i tolerancji religijnej, opowiadający się za możliwością zmiany zasad następstwa tronu i dopuszczający czynny opór wobec monarchy oraz torysi, stojący na stanowisku legitymistycznym, broniący praw Korony, w szczególności prerogatywy królewskiej. Wigowie mieli poparcie wielkich właścicieli ziemskich i bogatych kupców, torysów popierało średnie ziemiaństwo i duchowieństwo anglikańskie. Z czasem wigowie zaczęli bronić interesów przedstawi-
Kompetencje
Impeachment
Stronnictwa polityczne w Parlamencie Wigowie
Torysi
540
Przewaga Parlamentu nad królem
Państwo nowożytne
cieli handlu i przemysłu; torysi — interesów ziemiaństwa. Zmiany jakie dokonały się po 1689 r. we wzajemnym układzie władz: król — Parlament, doprowadziły do przewagi Parlamentu nad królem a faktycznie przewagę polityczną miało ziemiaństwo i bogate mieszczaństwo, które opanowały Parlament. W praktyce ograniczone zostało prawo wnoszenia petycji do króla, a społeczeństwo do 1771 r. nie miało kontroli nad działalnością Parlamentu (w 1771 r. dopuszczono ogłaszanie sprawozdań parlamentarnych). 2.2.
Tajna Rada
Gabinet
Geneza tego organu wiąże się z działalnością za panowania dynastii Tudorów Tajnej Rady. W jej skład wchodzili najwyżsi dostojnicy stojący na czele działów zarządu państwa oraz dwaj sekretarze stanu (pierwotnie jeden z nich zajmował się sprawami hrabstw północnych, drugi — południowych), z których od 1781 r. jeden był sekretarzem stanu do spraw wewnętrznych a drugi — do spraw zagranicznych. Do Rady król mógł także powołać inne osoby a także w każdej chwili odwołać członka Rady. Tajna Rada była organem licznym i mało sprawnym. Po rewolucji straciła znaczenie. Karol II jeszcze w 1679 r. próbował zreformować Radę, ale bezskutecznie. W związku z tym tenże monarcha zaczął wybierać spośród Rady wąskie grono pięciu zaufanych ministrów, z którymi naradzał się w swoim gabinecie (stąd nazwa przyszłego organu). Organ ten nie cieszył się popularnością społeczeństwa i zwany był „kabałą" (od nazwisk członków: Clifford, Arlington, Buckingham, Ashley, Lauderdale). W czasie panowania Wilhelma III wyodrębniła się
Anglia od XVII do XX wieku
ostatecznie z Tajnej Rady rada gabinetowa, złożona z rzeczywistych doradców króla (ministrów). Dla zapewnienia w radzie zgodności poglądów, zaczął Wilhelm III od 1695 r. powoływać do rady ministrów wywodzących się z partii, która zdobyła większość w wyborach do Parlamentu. Od tej pory gabinet był jednopartyjny i musiał cieszyć się zaufaniem Parlamentu. Gabinetowi przewodniczył do 1714 r. król (Wilhelm II i Anna). Od 1714 r., gdy na tron wstąpiła dynastia hanowerska, jej przedstawiciele nie brali udziału w posiedzeniach gabinetu (zajmowali się rządzeniem w Hanowerze), pozostawiając swobodę działania ministrom wybranym spośród zwycięskiej partii. Przewodnictwo w gabinecie przejął wówczas jeden z ministrów jako pierwszy minister. Od tego czasu ustalił się system rządów gabinetu, w skład którego wchodzili praktycznie przywódcy większości politycznej w Izbie Gmin. Gabinet stał się niezależnym od króla organem kierującym sprawami państwa. Odpowiedzialność ministrów pierwotnie była indywidualna. W 1711 r. przyjęto zasadę, że ministrowie ponoszą odpowiedzialność solidarnie. Zasada ta zaczęła obowiązywać od 1782 r., kiedy to po raz pierwszy ustąpił cały gabinet. Od końca XVIIIw. (1784 r.) zaczęto także stosować zasadę, że gdy gabinet powołany przez króla nie zdobył poparcia Izby Gmin, to król rozwiązywał Izbę i zarządzał nowe wybory. 2.3.
541
Rada gabinetowa
Uniezależnienie się gabinetu od króla
Stanowisko pierwszego ministra
Odpowiedzialność ministrów Indywidualna Solidarna
Zaufanie Izby Gmin
Administracja lokalna
Szeryf zachował tylko nieliczne kompetencje sądowe. Nadto nadzorował wybory w hrabstwie.
Szeryf
542
Lord namiestnik
Sędziowie pokoju
Zgromadzenia parafialne
Państwo nowożytne
Ważną funkcję w hrabstwie pełnił lord namiestnik, który przewodniczył kwartalnym zjazdom sędziów pokoju i proponował kandydatów na sędziów pokoju spośród właścicieli ziemskich hrabstwa. Ponadto do jego kompetencji należało zapewnienie bezpieczeństwa na terenie hrabstwa. Wiele spraw administracyjnych w hrabstwie załatwiali sędziowie pokoju. Podporządkowane im były także mniejsze miasta. Na najniższym stopniu administracji lokalnej znajdowały się parafie. Zarząd w nich przeszedł w ręce wielkich właścicieli ziemskich. Tylko w miastach ustrój miał więcej cech demokratycznych, czego wyrazem były odbywające się zgromadzenia parafialne. N a zgromadzeniach wybierano lokalnych urzędników, kontrolowano dochody i wydatki. 2.4.
Milicja w hrabstwie
Stała armia
Flota
Od oficerów wymagano wykazania się wysokim dochodem. Na czele milicji w hrabstwie stał lord namiestnik. Do służby tej powoływano mężczyzn od 18 do 45 roku życia. Każdego roku odbywały się dwutygodniowe ćwiczenia oddziałów milicji. Utrzymanie stałej armii zależało od zgody Parlamentu. Armię uzupełniano drogą werbunku. Stanowiska oficerskie w armii lądowej do 1871 r. były kupne. Dużym szacunkiem cieszyła się flota, w której nie dopuszczano do kupna stanowisk oficerskich. 2.5.
Sąd Spraw Pospolitych Sąd Ławy Królewskiej Sąd Eksczekieru
Wojskowość
Sądownictwo
Według zasad prawa powszechnego nadal funkcjonowały: Sąd Spraw Pospolitych (głównie sprawy cywilne), Sąd Ławy Królewskiej (głównie sprawy karne), Sąd Eksczekieru (sprawy skarbowe). Istniał
Anglia od XVII do X X wieku
też nadal Sąd Kanclerski, który sądził według zasad słuszności. Sądami wyższej instancji były: Sąd Izby Eksczekieru (w sprawach skarbowych) oraz Izba Lordów, która była instancją apelacyjną w sprawach cywilnych, w I instancji sądziła sprawy karne z oskarżenia wniesionego przez Izbę Gmin oraz gdy zbrodnię popełnił lord (pełniła funkcję sądu parów). Jako sądy szczególne działały sądy kościelne oraz Sąd Admiralski, właściwy nie tyle już w sprawach przestępstw popełnionych na morzu (utracił je w XVI w.), lecz głównie w sprawach związanych z przewozem morskim.
3.
Wielka Brytania w XIX i XX wieku
W XIX wiek W. Brytania wkroczyła jako państwo, w którym w ubiegłych stuleciach uległy likwidacji różnice stanowe, zagwarantowano prawa i wolności obywatelskie oraz wykształciły się w pełni rządy parlamentarne. Nowymi rozwiązaniami wyprzedziła W. Brytania kraje kontynentu europejskiego, toteż w XIX w. była wzorem dla państw, które z opóźnieniem przystąpiły do przebudowy ustroju tak, by oparty on został na demokratycznych zasadach. Instytucje istniejące w W. Brytanii u progu XIX w. nie były bynajmniej nowe. Zasadniczy ich kształt wywodził się jeszcze ze średniowiecza, a zatem głównym i pilnym zadaniem było zdemokratyzowanie ustroju, a zwłaszcza organu przedstawicielskiego oraz dostosowanie organów zarządzających do potrzeb państwa stojącego na wysokim poziomie gospodarczym, będącego potęgą kolonialną.
543
Sąd Kanclerski
Sąd Izby Eksczekieru Izba Lordów
Sądy szczególne
Państwo nowożytne
544
Konstytucja angielska w znaczeniu materialnym
Precedensy
W. Brytania nie posiada konstytucji pisanej, zatem nie było tam problemu sprzeczności ustaw z konstytucją. N a konstytucję angielską składa się szereg elementów i aktów prawnych, które dotyczą ustroju państwa: - Prawo zwyczajowe, które mimo iż coraz częściej zastępowane było ustawami, w dziedzinie ustroju odgrywało rolę znaczącą. N a straży tego prawa stali sędziowie, kierujący się precedensami;
Konwenanse
- Konwenanse, których istnienie stwierdza się w postępowaniu przed innymi organami niż sądy. Należą do nich: powierzanie funkcji premiera przywódcy partii zwycięskiej w wyborach do Parlamentu, obowiązek ustąpienia rządu, który utracił zaufanie Izby Gmin, kolegialna odpowiedzialność gabinetu za prowadzoną politykę, zasada że premier musi być członkiem Izby Gmin oraz zasada, że ustąpienie premiera oznacza dymisję wszystkich członków gabinetu;
Najważniejsze akty prawne dotyczące ustroju państwa
- Akty prawne z przeszłości dotyczące ustroju, o długiej tradycji, takie jak: Wielka Karta Wolności (1215 r.), Petycja o prawa (1628r.), ustawy z 1641 r., Habeas Corpus Act (1679 r.), Bill o prawach (1689 r.), Ustawa z 1701 r. o następstwie tronu. 3.1.
Kompetencje monarchy
Król
Tron był nadal dziedziczny a król był głową państwa, Kościoła anglikańskiego i symbolem jedności Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Należało do niego: - pełnienie funkcji reprezentacyjnych; - stał na czele władzy wykonawczej, a więc wyko-
Anglia od XVII do XX wieku
545
nywał te uprawnienia, które nie były zastrzeżone dla innych organów, - promulgacja ustaw (prawo sankcji) — od 1707r. praktycznie uprawnienie to nie było wykonywane; - prerogatywy: prawo rozwiązania Parlamentu, powołania i odwołania premiera i członków rządu, kreowania nowych parów, mianowania dostojników kościelnych, nadawania odznaczeń, prawo łaski, zawierania aktów międzynarodowych. Jako konstytucyjne zasady obowiązywały: „król nie może działać źle" oraz „król nie może działać sam". Z zasad tych wynikało, że akty króla wymagają konrasygnaty ministra. Król nie mógł bez udziału ministra przyjmować przedstawicieli państw obcych, ani ogłaszać oświadczeń. Utrzymała się Tajna Rada złożona z ministrów oraz dostojników cieszących się szczególnymi względami króla. W Radzie król wydawał rozporządzenia. Praktycznie tym sposobem dokonywała się rejestracja aktów pochodzących od ministrów. 3.2.
Zasady konstytucyjne odnoszące się do króla
Prawo wydawania rozporządzeń w Radzie
Parlament
Dwuizbowość Parlamentu przybrała raczej formę pozorną, ponieważ Izba Gmin jako właściwy organ przedstawicielski dysponowała większą władzą. Od XIX w., w związku z rozwojem systemu dwupartyjnego, Izba stała się organem zdominowanym przez jedną z partii politycznych. W praktyce została podporządkowana gabinetowi, bowiem premier był przywódcą partii, która posiadała większość w Parlamencie. Ustawa o Parlamencie z 1911 r. wprowadziła za-
izba Gmin
546
Kadencja Izby
Gmm
Speaker
Kompetencje
Państwo nowożytne
sadę, że kadencja Izby Gmin nie może przekroczyć 5 lat. Oznaczało to, że możliwe było wcześniejsze rozwiązanie Parlamentu (w innych państwach taka sytuacja mogła mieć tylko charakter wyjątkowy, nadzwyczajny). Decyzja o rozwiązaniu Izby formalnie należała do króla, a faktycznie do premiera. Podejmował ją w momencie najdogodniejszym dla własnej partii politycznej (premier dążył do utrzymania władzy własnej partii), kiedy istniała możliwość wykorzystania sytuacji wewnątrz kraju przez partię rządzącą oraz był czas na przygotowanie programu wyborczego. Izba Gmin obradowała na sesjach. Na pierwszej sesji nowowybranego Parlamentu wybierano speakera Izby, którego zatwierdzał król. Speaker przewodniczył obradom, pilnował zasad postępowania Izby, reprezentował Izbę na zewnątrz. Uzyskał tez prawo przedstawiania królowi pisemnych wystąpień Izby, posłowie bowiem w przeciwieństwie do lordów nie uzyskali indywidualnego dostępu do króla. Także król nie miał prawa uczestnictwa w posiedzeniach Izby. Kompetencje Izby: - stanowienie prawa, przy czym Izba Lordów nie mogła odrzucić projektów budżetowych, do pozostałych zaś mogła wnosić tylko poprawki. Jeżeli poprawki wniesione przez Lordów nie zostały przyjęte przez Izbę, to po upływie roku projekt uznawano za uchwalony w wersji przyjętej przez Izbę; - inicjatywa ustawodawcza; - kontrola rządu przez pociągnięcie ministra do odpowiedzialności konstytucyjnej lub politycznej, - kontrola finansowa.
547
Anglia od XVII do XX wieku
Od XVIIIw. większego znaczenia nabrała odpowiedzialność polityczna, którą sprawowała opozycja parlamentarna. W skład Izby Lordów wchodzili lordowie duchowni i świeccy (ci ostatni przeważali liczebnie), w tym dziedziczni w linii męskiej według zasad primogenitury i mianowani przez króla listem królewskim. Większość lordów mianowanych została już w XX w. Liczba Lordów dziedzicznych nie była ściśle określona. Tylko lordowie Szkocji (od 1707r.) i Irlandii (od 1800 r.) pochodzili z wyboru. Liczba parów w XX w. wynosiła ok. 1 tys., z tym że wielu lordów nie brało aktywnego udziału w pracach Izby. Uprawnienia Izby Lordów były sukcesywnie ograniczane (w tym ustawą z 1911 r. — Parlament Act) i sprowadzały się do: - ustawodawstwa — w tej dziedzinie zgoda Izby Lordów była niezbędna do uchwalenia ustawy o przedłużeniu kadencji Izby Gmin. Utraciła Izba Lordów wpływ na projekty ustaw finansowych. Jej udział w ustawodawstwie ograniczony został do wstrzymywania na jakiś czas prac Izby Gmin. Rodzajem kontroli politycznej Izby Lordów nad Izbą Gmin było weto zawieszające, wykonywane w okresie 2 lat. Wobec powyższego, stwierdzić należy, że po 1911 r. władzę ustawodawczą przejęła całkowicie Izba Gmin; - sądownictwa — w tej dziedzinie Izba Lordów była uprawniona do sądzenia ministra gdy zastosowane było impeachment, jednak prawo to stopniowo wyszło z użycia. Sesje Izby Lordów odbywały się w tym samym czasie co Izby Gmin. Obradom przewodniczył Lord Kanclerz.
Izba Lordów
skład
Kompetencje
Weto zawieszające
548
Państwo nowożytne
3.3.
Rząd w znaczeniu szerokim
Rząd w znaczeniu węższym
Organ kolegialny, monopartyjny
Premierem przywódca partii zwycięskiej
Premier
Kompetencje
Gabinet
Formalnie organem wykonawczym była Korona, której uosobieniem był król. Monarcha uprawnienia wykonywał osobiście lub przez sługi Korony. W praktyce konstytucyjnej W. Brytanii zaczęto używać określenia „rząd" w znaczeniu szerokim, które oznaczało sługi Korony, którzy sprawowali stanowiska w administracji państwowej. Była to znaczna część członków partii rządzącej ze składu Parlamentu. Rząd nie był organem kolegialnym, lecz tworzył zespół „służby cywilnej". Rząd w znaczeniu węższym to gabinet, czyli kolegialny organ rządu (kilkunastoosobowy), który składał się z ministrów Korony, powołanych przez monarchę, politycznie odpowiedzialnych przed Parlamentem. Gabinet uzyskał największe znaczenie w praktyce politycznej W. Brytanii. Członkowie gabinetu wchodzili jednocześnie w skład Tajnej Rady. Członków gabinetu mianował król. Kiedy na premiera król zaczął powoływać przywódcę partii zwycięskiej po to, by był zdolny do skupienia większości parlamentarnej, wówczas wybór ten stał się tylko formalnością. Pozostałych członków gabinetu mianował król na wniosek premiera. Także prawo zdymisjonowania członka rządu formalnie posiadał monarcha. W praktyce funkcję tę przejął premier. W ten sposób straciła znaczenie odpowiedzialność polityczna członka rządu przed monarchą na rzecz odpowiedzialności przed Parlamentem, po to by następnie przeniesiona została na premiera jako szefa rządu i partii rządzącej. Główną postacią w gabinecie stał się premier, który uzyskał następujące kompetencje: - głównego doradcy monarchy;
Anglia od XVII do XX wieku
549
- szefa rządu; - szczególną pozycję uzyskał premier w Parlamencie, bowiem będąc przywódcą partii rządzącej (mimo że formalnie przewodnictwo sprawował speaker), wywierał zasadniczy wpływ na zachowania się frakcji parlamentarnych podczas głosowania; - faktycznie premier zaczął wykonywać uprawnienia króla w zakresie rozwiązania Parlamentu; - brał udział w wykonywaniu przez monarchę prerogatyw: nadawanie tytułów, stanowisk w rządzie, sądownictwie itd. (zob. Tablica I). Praktyka konstytucyjna szczególnie wyeksponowała premiera w systemie wszystkich organów angielskich, dzięki czemu mógł on aktywnie kształtować stanowisko gabinetu i swojej partii. O faktycznej roli premiera decydował przede wszystkim układ sił politycznych wewnątrz jego partii. Mogła mu wprawdzie zagrozić opozycja wewnątrz partii, jednak premier miał szereg możliwości aby taką opozycję złamać (np. przez usunięcie ze stanowiska w rządzie). Gabinet w systemie brytyjskim stał się ogniwem pośrednim między Parlamentem a resortami administracji, na czele których stali ministrowie. Gabinet miał niejako podwójny charakter: każdy minister polityczny charakter swego urzędu wywodził z członkostwa w Parlamencie, zaś administracyjny — z powierzonych mu zadań publicznych. Gabinet zaczął pełnić zadania:
Podwójny charakter urzędu ministra: polityczny i administracyjny
- ustalania polityki, która była przedstawiana Parlamentowi;
Ustalanie polityki
- kontroli w stosunku do organów wykonawczych zgodnie z polityką, którą określał Parlament;
Kontrola organów wykonawczych
550
Koordynowanie działalności resortów
„Gabinet cieni"
Państwo nowożytne
- koordynacji i kierowania działalnością resortów administracji państwowej — gabinet nie pełnił funkcji administracyjnej, ale odpowiadał za tę działalność przed Parlamentem, zatem został wyposażony w prawo kierowania oraz kontroli administracji. Ewolucja ustroju angielskiego miała następujący przebieg: poprzez stopniowe ograniczanie prerogatywy króla faktycznie władzę przejął w pierwszej kolejności Parlament, a wykonywał ją poprzez ministrów odpowiedzialnych politycznie. Następnie władza skoncentrowała się w gabinecie a Parlament stał się narzędziem władzy gabinetu. Dalej ewolucja przebiegała w kierunku ustalenia się szczególnej dyktatury gabinetu z premierem na czele. Przeciwwagą dla gabinetu i premiera, zagwarantowaną konstytucyjnie, była opozycja, która zaczęła stanowić ważny element życia politycznego. Opozycja stworzyła „gabinet cieni" gotowy do przejęcia władzy w każdej chwili. 3.4.
Reformy prawa wyborczego
Podstawowe zasady brytyjskiego prawa wyborczego, takie jak powszechność, równość, tajność, wykształcały się w długim okresie na przestrzeni XIX i XX wieku: - w 1829 r. prawa wyborcze uzyskali katolicy, w 1858 r. — Żydzi; Reforma Greya
- w 1832 r. tzw. reforma Greya odebrała przedstawicielstwo zgniłym miasteczkom (które od średniowiecza posiadały przywilej zezwalający na wysyłanie swych przedstawicieli do Parlamentu, jednak z czasem utraciły znaczenie gospodarcze
551
Anglia od XVII do XX wieku
i stały się małymi osadami), a przyznała je większym miastom przemysłowym. Nadal utrzymany został wysoki cenzus majątkowy. W rezultacie reformy zwiększyła się nieco liczba ludności posiadającej prawa wyborcze; w 1867 r. tzw. reforma Disraelego obniżyła cenzus majątkowy, w związku z czym średnie mieszczaństwo uzyskało prawa wyborcze;
Reforma Disraelego
w 1872 r. wprowadzono zasadę tajności głosowania;
Tajność głosowania
w latach 1884-85 tzw. reforma Gladstone'a wprowadziła:
Reforma Gladstone'a
a) zasadę że prawo wyborcze jest prawem podmiotowym jednostki (Izba Gmin od tej pory przestała być reprezentacją korporacji terytorialnych);
Prawo wyborcze jest prawem podmiotowym
b) równe i jednomandatowe okręgi wyborcze;
Równe, 1-mandatowe okręgi wyborcze
c) obniżyła cenzus majątkowy; w 1911 r. skrócona została kadencja Izby Gmin do 5 lat (od 1716 r. do 1911 r. kadencja trwała 7 lat); w 1918 r. tzw. reforma Lloyd George'a wprowadziła wybory powszechne i bezpośrednie oraz granicę wieku 21 lat a dla kobiet — 30 lat; w 1928 r. zrównano w prawie wyborczym kobiety z mężczyznami, nadal jednak utrzymała się nierówność w postaci wyborów pluralnych, które polegały na tym, że jeden wyborca mógł składać głos w kilku miejscach, np. w miejscu zamieszkania i w miejscu pracy. Nierówność tę zniesiono dopiero w 1948 r.
Reforma Lloyd George'a Wybory powszechne i bezpośrednie
552
Państwo nowożytne
3.5.
Samorząd
Reforma samorządu miast — rady miejskie Reforma samorządu hrabstw
Hrabstwa administracyjne — rady hrabstw
Urząd d/s samorządu
Administracja lokalna
Zarząd terytorialny od średniowiecza oparty był na samorządzie — na organach, które reprezentowały lokalne społeczności i działały bezpłatnie. Idea samorządu odpowiadała założeniom demokracji, miał on być antidotum na centralistyczną i biurokratyczną administrację, charakterystyczną dla monarchii absolutnej. Samorząd terytorialny nie był jednak demokratyczny, ponieważ tak w hrabstwach, jak i w miastach zapewniał rządy najbogatszym. W 1832 r. poddano reformie samorząd miejski, wprowadzając obieralne organy miejskie w postaci rad. W 1888 r. zreformowano samorząd hrabstw, odbierając władzę administracyjną sędziom pokoju (odtąd należało do sędziów tylko sądownictwo). Wprowadzono 52 tzw. hrabstwa administracyjne (obok nich istniały dawne hrabstwa jako okręgi wyborcze i sądowe), w których władzę powierzono radom hrabstw. W 1871 r. wprowadzono urząd do spraw samorządu. Było to odrębne ministerstwo, którego zadaniem była kontrola samorządu. Dzięki reformom administracja brytyjska nadal zachowała decentralistyczny charakter, bowiem nie wykształciła się hierarchia urzędów administracji ogólnej. We wszystkich jednostkach administracyjnych działały tylko kolegialne organy samorządowe odpowiedzialne przed wyborcami i przed sądami (z tytułu naruszenia prawa). Urzędnicy lokalni pełnili wobec organów samorządowych rolę doradców. Cechą charakterystyczną administracji angielskiej jest, że tradycja samorządu z państwa feudalnego przeniesiona została do państwa kapitalistycznego, w którym poddano samorząd daleko idącej modyfikacji w kie-
Anglia od XVII do XX wieku
553
runku jego zdemokratyzowania. Dopiero w XX w. zaczął się w W. Brytanii rozwój scentralizowanej administracji biurokratycznej. 3.6.
Sądownictwo
Sądownictwo angielskie wywodzi się z adwokatury. Prawnicy, którzy stykali się z sądami dzielili się na dwie kategorie: adwokatów i solicytorów. Adwokat działał w sądzie, toczył pojedynek z drugą stroną procesową, którą był także adwokat, nie było bowiem w W. Brytanii prokuratorów (oskarżenie i obronę wnosili prywatni adwokaci, proces był skargowy). W takim układzie sędzia był rozjemcą między walczącymi ze sobą adwokatami, czuwał by żaden z nich nie odstąpił od reguł uczciwej gry, by strony działały zgodnie z regułami dowodowymi. Toteż ten sam adwokat raz występował w roli oskarżyciela, innym razem w roli obrońcy. Solicytor był prawnikiem o wysokich kwalifikacjach, który nie występował na sali sądowej, udzielał natomiast obywatelom porad prawnych, przygotowywał sprawę i wynajmował adwokata dla swojego klienta. Klientem zatem adwokata była nie strona procesowa, lecz solicytor. Sędziowie zawodowi wybierani byli spośród adwokatów posiadających długoletnią praktykę. Komplet zawodowych sędziów w Anglii był nieliczny. Stali oni najwyżej w hierarchii sądowniczej i byli nieodwołalni. Uważano, że o wartości sądownictwa decyduje nie stan prawodawstwa, lecz poziom sędziów. Przez długi czas trwała walka o niezawisłość sędziów (zakończona w XVIIIw.). W przeciwieństwie do sędziów zawodowych wielotysięczna była natomiast armia sędziów pokoju,
Adwokaci
Solicytorzy
Sędziowie zawodowi
Sędziowie pokoju
554
Precedensy
Państwo nowożytne
którzy oprócz zadań sądowniczych pełnili wiele funkcji administracyjnych. Sędziowie pokoju nie musieli mieć przygotowania prawniczego. Pomagali im sekretarze posiadający co najmniej 5-letnią praktykę. Kandydatów na sędziów pokoju proponował lord namiestnik spośród właścicieli ziemskich hrabstwa, po czym nominacji udzielał król. Od 1745 r. wymagany był od kandydata dochód roczny co najmniej 100 funtów. Właściwość sędziów pokoju w sprawach cywilnych określić można jako bardzo szeroką, w tym wydawanie nakazów zapłaty długów, określenie obowiązku spełniania określonych świadczeń, orzekanie w sprawach małżeńskich (np. separacja) i rodzinnych (opieka nad dziećmi). Od 1919 r. urząd sędziego pokoju mogły sprawować kobiety. Cenzus majątkowy przy obsadzie tego urzędu obowiązywał do 1906 r. Sędziowie angielscy nie ogłaszali nigdy żadnej zasady prawnej. Rozstrzygali konkretną indywidualną sprawę i wyrok obowiązywał formalnie w danym tylko przypadku. Faktycznie gdy sędzia rozstrzygnął jakąś sprawę, to sędzia niższej instancji musiał w ten sam sposób rozstrzygnąć sprawę analogiczną. W rzeczywistości więc sędzia tworzył normę. Izba Lordów jako sąd była związana swoimi precedensami (zasada stare decisis). Oficjalnie sędziowie twierdzili, że nie wprowadzają niczego nowego a tylko ujawniają to, co dotychczas nie było wyraźnie stwierdzone. Kiedy istniał wyraźny przepis ustawy, sędziowie stosowali go odpowiednio do brzmienia. Tylko w prawie zwyczajowym gdy istniała wątpliwość, to sędzia tworzył nowe reguły. W tej dziedzinie sędziowie mieli dużą swobodę.
Anglia od XVII do XX wieku
W sprawach cywilnych sądem I instancji były sądy hrabstwa (1-osobowe). Hrabstwo podzielone zostało na okręgi, które sędzia objeżdżał tak aby w każdym okręgu przynajmniej jeden raz w miesiącu odbył się sąd. Odwołania od sądów hrabstwa kierowane były do Wysokiego Trybunału, który był częścią utworzonego w 1873 r. z połączenia różnych sądów wyższych, Najwyższego Trybunału (w ten sposób połączono sądy stosujące common law i sądy stosujące equity law). N a czele Trybunału stanął Lord Kanclerz (przewodniczył z urzędu Izbie Lordów), który z tej racji że był członkiem gabinetu, zmieniał się, gdy władza przeszła w ręce innej partii. Lord Kanclerz łączył wiele funkcji (instytucja ta jest zaprzeczeniem zasady podziału władz): był zwierzchnikiem sądownictwa, członkiem rządu, przewodniczył Izbie Lordów. W 1876 r. ze znakomitych prawników, którzy uzyskali dożywotnie parostwo, zorganizowano tzw. Lordów Apelacyjnych (Lordów Prawa) w Izbie Lordów — kolejną instancję odwoławczą. Odtąd lordowie nie będący prawnikami przestali uczestniczyć w posiedzeniach tego sądu. Trybunał ten sądził w składzie 5-osobowym. Na skierowanie sprawy do Izby Lordów należało mieć zezwolenie Trybunału lub samej Izby Lordów. Najniższą instancją w sprawach karnych byli sędziowie pokoju, którzy rozstrzygali ponad 2/3 spraw karnych. Sądzili oni dwuosobowo i na sesjach kwartalnych: - stanowili przede wszystkim obsadę sądów dla nieletnich; - w sprawach, które sądzono z udziałem przysięgłych przeprowadzali postępowanie przygotowaw-
555
Sądy w sprawach cywilnych Sądy hrabstwa
Wysoki Trybunał Najwyższy Trybunał
Lord Kanclerz przewodniczącym Trybunału
Lordowie Apelacyjni
Sądy w sprawach karnych Sędziowie pokoju
556
Państwo nowożytne
cze i na tej podstawie decydowali czy umorzyć postępowanie, czy skierować sprawę do sądu z udziałem przysięgłych; - pełnili funkcje policyjne, wydawali nakazy aresztowania podejrzanych; - rozpatrywali sprawy karne w I instancji: drobniejsze przestępstwa, dla których tradycja nie wymagała udziału przysięgłych; za które kara nie mogła przekroczyć 6 miesięcy pozbawienia wolności lub 100 funtów grzywny.
Trybunał sesji kwartalnych
Assize z udziałem przysięgłych
Przestępstwa zagrożone karą 2 tygodni pozbawienia wolności lub grzywny do 20 szylingów sądzić mógł tylko jeden sędzia. Niektóre okręgi miejskie za zezwoleniem ministra spraw wewnętrznych rezygnowały z bezpłatnych sędziów pokoju i zatrudniały zawodowego sędziego, któremu wypłacały wynagrodzenie. II instancją był Trybunał sesji kwartalnych, który rozpatrywał odwołania a w I instancji rozstrzygał z udziałem przysięgłych sprawy o przestępstwa o większym ciężarze gatunkowym (wyłączone były przestępstwa zagrożone karą śmierci lub dożywotniego więzienia). Sesje Trybunału odbywały się co kwartał w hrabstwach, kolegialnie w składzie co najmniej dwóch sędziów, których można było zastąpić sędzią zawodowym (sądził 1-osobowo). Najpoważniejsze przestępstwa sądził w I instancji Trybunał o nazwie Assize o składzie jednoosobowym. Była to pozostałość sądów królewskich z XII w. Dla sprawowania tego sądu Anglia podzielona została na okręgi. W głównym mieście każdego okręgu 2 - 4 razy w roku odbywał się sąd. Przekazywanie spraw karnych sądowi przysięgłych odbywało się w dwojaki sposób:
Anglia od XVII do XX wieku
557
przez sędziów pokoju po przeprowadzeniu postępowania przygotowawczego; poprzez sąd Coronera, instytucję nieznaną na kontynencie, której początki sięgają XIIIw. Coroner przeprowadzał dochodzenie gdy popełniono morderstwo, w tym m.in. dokonywał oględzin ciała osoby, która zmarła z niewyjaśnionych przyczyn. Coroner przeprowadzał rozprawę z udziałem 7 - 1 1 przysięgłych a działanie jego kończyło się przekazaniem sprawy sądowi z ławą przysięgłych. Odwołanie od Sesji Kwartalnych lub spraw wszczętych w Assize kierowano do Trybunału Apelacji Karnej (z odwołaniem mógł wystąpić minister spraw wewnętrznych). Sąd ten orzekał w składzie co najmniej 3 sędziów. W sprawach wyjątkowo ważnych możliwe było odwołanie do Izby Lordów (w 1948 r. zniesione zostało orzekanie Izby Lordów w I instancji w charakterze sądu parów — gdy przestępstwo popełnił par). Instytucją, poprzez którą miało realizować się w procesie prawo przewidziane w Wielkiej Karcie Wolności (art. 21) — prawo do sądzenia przez równych sobie, byli przysięgli. Przysięgłym mogła być osoba, między 21 a 60 rokiem życia. Do 1949 r. przysięgłym nie zwracano kosztów przejazdu oraz utraconych zarobków. Pełne zastosowanie instytucja przysięgłych znalazła w procesach w sprawach karnych, zaś w sprawach cywilnych jej zastosowanie ograniczono. Ustawa z 1888 r. o sądach hrabstwa przewidywała, że gdy wartość roszczenia przewyższa kwotę 5 funtów, to strony mogą żądać zwołania ławy przysięgłych złożonej z 8 osób.
Sąd Coronera
Trybunał Apelacji Karnej
Przysięgli
Ograniczenia udziału przysięgłych w sprawach cywilnych
Państwo nowożytne
558
W sprawach cywilnych ława orzekała o faktach i o wysokości odszkodowania
Udział przysięgłych w sprawach karnych — orzekali o faktach
Ława w sądzie Coronera
W 1. 1920-33 ze względów oszczędnościowych zaczęto ograniczać udział przysięgłych w procesach cywilnych (np. o powołaniu ławy decydował sąd). Ława orzekała zarówno o fakcie (np. o powstaniu szkody), jak i o wysokości odszkodowania. Werdykt musiał zapaść jednomyślnie. W procesie karnym przysięgli wypowiadali się wyłącznie co do faktów, zaś o kwalifikacji prawnej i wymiarze kary orzekał sędzia. Przysięgli uczestniczący w postępowaniu w sprawach karnych zorganizowani byli w ławy: - ława w sądzie Coronera liczyła od 7 do 11 przysięgłych i orzekała większością głosów;
Ława Mała
- Mała Ława na sesjach kwartalnych i w Assizes liczyła 12 przysięgłych a jej werdykt dotyczący winy zapadał jednomyślnie;
Ława Wielka
- Wielka Ława licząca od 12 do 23 przysięgłych wnosiła oskarżenie do Tiybunału sesji kwartalnych lub do Assize. Orzekała większością głosów.
Zniesienie Ławy Wielkiej
W 1933 r. Ławę Wielką uznano za zbędną z tego powodu, że w sprawach związanych z możliwością wniesienia oskarżenia wcześniej orzekał Coroner lub sędzia pokoju. Ze względów oszczędnościowych Wielką Ławę w procesie angielskim zniesiono.
4.
Szkocja, Irlandia i kolonie zamorskie W. Brytanii
4.1.
Szkocja
Wraz ze wzrostem znaczenia politycznego Anglii rozszerzyła się jej ekspansja terytorialna. Do zbliżenia między Szkocją i Anglią doszło w 1603 r., kiedy tron
559
Anglia od XVII do XX wieku
angielski objęła szkocka dynastia Stuartów. Obydwa państwa łączyła odtąd unia personalna. Unię Anglii ze Szkocją odnowiono w 1654 r., ale po restauracji w Anglii monarchii w 1660 r. została ona rozwiązana. W 1707r., za panowania Anny, doszło między państwami do zawarcia unii realnej. Państwo przyjęło nazwę Wielkiej Brytanii, królowie zaś przyjęli tytuł „królów Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii". Utworzony został wspólny Parlament, do którego szkockie hrabstwa wybierały 30 posłów, miasta — 15. Szkocja zachowała odrębny Kościół i sądownictwo. 4.2.
Unia personalna
Unia realna
Przyjęcie nazwy Zjednoczone Królestwo W . Brytanii
Irlandia
Od XIIw. Anglia czyniła starania o opanowanie Irlandii. Od końca XV w. ustawy uchwalone przez Parlament angielski obowiązywać miały w Irlandii, zaś parlament irlandzki mógł uchwalać ustawy jedynie za zgodą Tajnej Rady. W 1542 r. Henryk VIII przyjął tytuł króla Irlandii. W 1641 r. doszło w Irlandii do wybuchu antyangielskiego powstania. W latach 1649-52 powstanie rozgromiono a Parlament angielski uchwalił ustawę o kolonizacji Irlandii. Akcja kolonizacyjna łączyła się z walką z katolicyzmem, bowiem ustawa zezwalała na konfiskatę ziemi tak katolikom, uznanym za wrogów Anglii, jak i protestantom — uznawanym za wrogów ustroju angielskiego. Planowano wysiedlenie całej ludności irlandzkiej co nie powiodło się, ponieważ w wyniku kolonizacji angielskiej i jednoczesnych konfiskat powstały ogromne majątki ziemskie, które wymagały dużej liczby rąk do pracy. W okresie panowania w W, Brytanii dynastii hanowerskiej katolików irlandzkich pozbawiono praw wyborczych oraz prawa nabywania ziemi.
Kolonizacja Irlandii
Ustawodawstwo antykatolickie
Państwo nowożytne
560
Eksploatacja gospodarcza
Uznanie niezależności parlamentu irlandzkiego Unia
Republika Irlandii
Konstytucja
Od końca XVIII w. Irlandia traktowana była jak kolonia także pod względem gospodarczym. Dostarczała surowców i nie wolno było rozwijać tam przemysłu, który byłby konkurencją dla Anglii. Polityka W. Brytanii wobec Irlandii zmieniła się dopiero w II połowie XVIII w., w czasie trwania wojny w Ameryce Północnej. W 1782 r. W. Brytania uznała niezależność parlamentu irlandzkiego, złagodzono też ustawodawstwo antykatolickie. W 1798 r. zawarta została unia z mocą obowiązującą od 1800 r. W jej wyniku do Parlamentu angielskiego wprowadzono lordów i posłów irlandzkich. Kolejnej zmianie uległa tytulatura króla angielskiego. Obszarnicy angielscy władali większością ziem w Irlandii, co było powodem wielu dalszych konfliktów. W latach 70-tych XIX w. Irlandia występowała z żądaniem zniesienia unii i przywrócenia samorządu, zaś w 1886 r. wystąpiła z projektem autonomii. Dopiero w 1914 r. Parlament brytyjski uchwalił ustawę o autonomii Irlandii. Ustawa jednak nie weszła od razu w życie, a po I wojnie światowej została cofnięta. W 1919 r. parlament irlandzki uchwalił utworzenie niezależnej Republiki Irlandzkiej. W. Brytania uznała Republikę w 1921 r., traktując ją jako dominium wchodzące w skład Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W 1922 r. uchwalona została konstytucja, która nadała Irlandii ustrój parlamentarny zbliżony do brytyjskiego. 4.3.
Kolonie zamorskie W. Brytanii
Anglia od XVIIw. zwiększała stan posiadania kolonii zamorskich w Ameryce Pn., na wyspach Morza Karaibskiego i w Indiach.
561
Anglia od XVII do XX wieku
W 1713 r. W. Brytania uzyskała w Ameryce Pn. terytoria wokół zatoki Hudsona. Wzdłuż wybrzeży Atlantyku powstały liczne kolonie angielskie, z których w II połowie XVIII w. powstały Stany Zjednoczone Ameryki Pn. Na mocy traktatu pokojowego z 1763 r., kończącego wojnę siedmioletnią, W. Brytania uzyskała Kanadę z częścią Luizjany. Od 1764 r. zaczęto wprowadzać w Kanadzie ustawodawstwo angielskie. W 1791 r. podzielono Kanadę na dwie prowincje: Kanadę Górną, gdzie przeważała ludność angielska i Kanadę Dolną z przewagą ludności francuskiej. W 1840 r. Kanada uzyskała rządy parlamentarne a w 1867 r. z prowincji kanadyjskich utworzona została federacja — Dominium Kanady z parlamentem i rządem związkowym. Na Wschodzie ekspansja Anglii kierowała się w stronę Indii. W 1600 r. utworzona została „Kompania kupców londyńskich prowadzących handel ze Wschodnimi Indiami", która od Elżbiety I uzyskała na 15 lat przywilej wyłączności prowadzenia handlu, z prawem zarządzania Indiami. Przywilej zezwalał na nabywanie przez Kompanię nowych terenów i wydawanie ustaw pod warunkiem, że nie będą sprzeczne z ustawami angielskimi. W związku z tym Kompania miała prawo ustanawiania własnych władz, w szczególności obsadzania urzędu gubernatora. W 1639 r. przywilej dla Kompanii został odnowiony na czas nieograniczony (w czasie rewolucji angielskiej przywilej przez krótki czas nie obowiązywał, po czym w 1657 r. Cromwell przywrócił jego moc obowiązującą). W latach 1698-1708 przeprowadzono reorganizację Kompanii. W Indiach utworzono 3 okręgi administracyjne ze stolicami w Bombaju, Madrasie
Kolonie w Ameryce Pn.
Kanada
Dominium Kanady
Indie
Kompania Wschód nio-Indyjska organem zarządu Indiami
562
Urząd generalnego gubernatora Indii
Urząd Kontroli
Tajny Komitet
Pod porządkowanie administracji Indii organom państwowym W . Brytanii
Konstytucje Indii
Państwo nowożytne
i Kalkucie. Na czele każdego stał gubernator (prezydent) z radą przyboczną. Następnie w latach 70-tych XVIIw. Parlament brytyjski przystąpił do wprowadzania ponownych zmian w dziedzinie administrowania Indiami. Wprowadzono generalnego gubernatora z 4-osobową radą, organy wybierane na 5 lat. Jednocześnie działalność Kompanii została poddana kontroli władz państwowych. Wreszcie w 1784 r. weszła w życie ustawa, która na długi czas stała się podstawą zarządu Indii. Ustawa wprowadziła Urząd Kontroli złożony z 7 członków Tajnej Rady, mianowanych przez króla. Utworzony też został Tajny Komitet stojący ponad walnym zgromadzeniem Kompanii. Wzmocniona została pozycja generalnego gubernatora i prezydentów (kosztem rad). Zmiany te oznaczały podporządkowanie administracji Indii organom państwowym W. Brytanii. W 1858 r. Kompania została zlikwidowana a zarządem Indii z ramienia Korony zajął się specjalnie dla tego celu ustanowiony sekretarz stanu. Od tego też roku generał-gubernator uzyskał tytuł wicekróla Indii. W 1878 r. królowa W. Brytanii przyjęła tytuł cesarzowej Indii. Proces uniezależniania się Indii rozpoczął się na początku XX w. W 1919 r. weszła w życie ustawa konstytucyjna o ustroju Indii. Ustrój oparty został na zasadzie federacji. W prowincjach indyjskich wprowadzono ustrój parlamentarny ale w ograniczonej postaci. W Indiach zaczęły powstawać partie polityczne o nacjonalistycznych i separatystycznych programach, zjednoczone w Partię Kongresu na czele z Mahatmą Ghandi. W wyniku konfliktów między partią a władzami brytyjskimi w latach 1930-1935 doszło do zwołania kilku konferencji. W 1935 r. Par-
Anglia od XVII do XX wieku
563
lament brytyjski uchwalił nową ustawę konstytucyjną dla Indii, która nadała federacji stanowisko zbliżone do dominium. Na przełomie XVIII i XIX w. kolonie brytyjskie podlegały bezpośrednio Koronie albo należały do kompanii handlowych, które otrzymały odpowiedni przywilej od króla. W koloniach podległych Koronie urzędnikiem mianowanym przez króla był gubernator. Istniały też parlamenty złożone najczęściej z dwóch izb. Kolonie należące do kompanii w I połowie XIX w. poddane zostały bezpośredniemu zarządowi Korony. Od II połowy XIX w. kolonie zdobywały coraz większą samodzielność. Proces ten nasilił się na początku XX w., kiedy to kolonie zaczęły tworzyć tzw. dominia, pozostające tylko w luźnej zależności od Korony. Taki status w 1900 r. uzyskała Unia Australijska, w 1909 r. Unia Południowo-Afrykańska. Zagadnienia wspólne dla kolonii i W, Brytanii regulowano na tzw. konferencjach kolonialnych, z których pierwsza odbyła się w 1887 r. Na konferencji w 1907 r. samodzielnym koloniom przyznano nazwę dominiów. Ustalono też, że konferencje będą zwoływane co 4 lata. W 1911 r. przyjęta została zasada, że rząd brytyjski przed zawarciem umowy międzynarodowej winien porozumieć się z dominiami. Po zakończeniu I wojny światowej, w 1919 r. dominia przyjęte zostały do Ligi Narodów i wkrótce uzyskały prawo prowadzenia własnej polityki zagranicznej. W 1931 r. tzw. Statut Westminsterski stworzył podstawę organizacji zwanej Brytyjską Wspólnotą Narodów. Wchodzące w jej skład dominia stały się państwami równorzędnymi Zjednoczonemu Królestwu W. Brytanii, co oznaczało, że zakończył się
Dominia
Konferencje kolonialne
Brytyjska Wspólnota Narodów
564
Ustawy imperialne
Wysocy Komisarze Dominaim
Państwo nowożytne
okres przewagi W. Brytanii. Reprezentantem Korony w dominium był generalny gubernator mianowany przez króla w porozumieniu z rządem danego dominium. Wspólnota miała charakter luźnego związku państw, które łączyła Korona. Ogniwem łączącym członków wspólnoty były też tzw. ustawy imperialne — wydawane przez Parlament brytyjski za zgodą parlamentów dominialnych. Do zacieśnienia więzów pomiędzy dominiami a W. Brytanią przyczyniały się także wspólne konferencje, które z reguły poświęcano polityce zagranicznej. Rolę łączników między dominiami a W. Brytanią odgrywali Wysocy Komisar 2 e £ ) o m i n i a l n i rezydujący w Londynie. Prócz luźnych więzów o charakterze ustrojowym, poszczególne człony Wspólnoty Brytyjskiej łączyły także więzy gospodarcze.
XIX.
1.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn.
1.1.
Kolonie angielskie w Ameryce Północnej do I połowy XVIII wieku
Początki osadnictwa angielskiego w Ameryce Północnej sięgają XVI w., zaś w następnym stuleciu zaczęto organizować kolonie (Wirginia, New Plymouth, Massachusetts, Providence, Rhode Island, Connectiuc, New Haven, New Hampshire, Maine). W 1643 r. kolonie leżące na obszarze północnym zawarły układ, w którym stwierdzały, że dla obrony i wzajemnej pomocy tworzy się ligę o nazwie „Zjednoczonych Kolonii Nowej Anglii" (nie wszedł do ligi Rhode Island). Powodem stworzenia ligi były walki jakie toczyły się z Indianami. Organem wspólnym ligi była komisja złożona z przedstawicieli kolonii, która miała zbierać się co roku. W kolejnych latach XVII w. powstały następne kolonie, takie jak New York, New Jersey, Pensylva-
Liga — pierwszy
2wiązek kolonii
566
Napływ osadników do Ameryki pn.
Ludność kolonii
Obywatele
Państwo nowożytne
nia, Delaware, Maryland, Carolina, Georgia. Bezpośrednio przed wybuchem wojny o niepodległość W. Brytania posiadała 13 kolonii w Ameryce Północnej. W 1697 i 1754 r. powstały programy utworzenia konfederacji, które jednak nie spotkały się z aprobatą władz poszczególnych kolonii. W koloniach panowała głównie gospodarka rolna. W koloniach z obszaru tzw. Nowej Anglii rozwijał się ponadto handel a także przemysł włókienniczy. Osadnicy w koloniach byli różnej narodowości. Szczególnie licznie napływali do Ameryki Północnej osadnicy w czasie wojen religijnych i kryzysów gospodarczych, które miały miejsce w Europie. System nadawania ziemi w koloniach nie był niczym ograniczony, w niektórych nawet, tam gdzie stosowane uprawy wymagały dużych obszarów, praktyka nadawania ziemi doprowadziła do powstania rozległych plantacji. Od początku XVIII w. zaczęto w koloniach północnych ograniczać napływ osadników. Ograniczeń imigracyjnych nie było w koloniach środkowych, które były własnością prywatną (napływ osadników dostarczał właścicielom opłat za sprzedaną ziemię) i w południowych, gdzie ustawicznie potrzeba było rąk do pracy na plantacjach. Władze angielskie zareagowały dopiero w 1774r., wydając zakaz emigracji do kolonii w Ameryce Pn. (rząd angielski chciał skierować emigrację do Kanady). Ludność w koloniach dzieliła się na: - Posiadających obywatelstwo (ci, którzy mieli obywatelstwo w Anglii lub nabyli je w koloniach), przy czym istniały ograniczenia naturalizacji dla katolików;
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
567
Posiadających ograniczone prawa obywatelskie bez praw politycznych, nadane w drodze denizacji przez króla. Było to równoznaczne z posiadaniem praw cywilnych (np. prawo do posiadania nieruchomości);
Z ograniczonymi prawami obywatelskimi
Rzesze ludności, które stanowiły zasoby siły roboczej. Wśród nich byli:
Nie posiadający obywatelstwa
• słudzy kontraktowi, którzy licznie występowali w koloniach północnych. Byli to uchodźcy z Europy, którzy nie mieli środków na opłacenie przejazdu i zobowiązali się zapłacić po przybyciu do Ameryki. Będąc w sytuacji przymusowej emigranci zawierali kontrakty z plantatorami, zobowiązując się do pracy w zamian za zaciągnięty dług. Faktycznie była to forma sprzedaży emigrantów. Czas odpracowywania długu wynosił 3 - 6 lub nawet 8 lat i obejmował często także rodzinę (dzieci odpracowywały dług przez 1 0 - 1 4 lat). Słudzy kontraktowi mieli ograniczone prawa cywilne (nie mogli np. zajmować się handlem, na zawarcie małżeństwa potrzebna była zgoda wierzyciela). Ta grupa ludności była szczególnie eksploatowana. Sługa schwytany podczas próby ucieczki musiał za karę odbywać dłuższą służbę. Około połowy XVIIIw. instytucja sług kontraktowych zaczęła zanikać, ponieważ poważnie zmniejszyła się liczba emigrantów z Europy. W 1784 r. Parlament angielski uchwalił ustawę, która zabroniła przewożenia do Ameryki osób, które mogłyby tam stać się sługami kontraktowymi;
Słudzy kontraktowi
• przestępcy, którym sądy angielskie zamieniły karę śmierci na zesłanie do kolonii. W Ame-
Przestępcy zesłani do kolonii
568
Państwo nowożytne
ryce sprzedawano ich plantatorom. Mimo protestów kolonii w 1717r. Parlament angielski uchwalił ustawę zezwalającą sądom na skazywanie niektórych przestępców na zesłanie na okres nie krótszy niż 7 lat; Niewolnicy
Kompania Afrykańska
Hasła abolicjonistyczne
• niewolnicy, którzy byli najtańszą siłą roboczą. Szczególnie licznie występowali w koloniach południowych. Kiedy Indianie okazali się nieprzydatni do pracy w charakterze niewolników, zaczęto sprowadzać Murzynów. Pierwszy transport niewolników do Ameryki przybył w 1619 r. W 1631 r. utworzono kompanię angielską do handlu niewolnikami. W 1663 r. powstała w tym celu Kompania Afrykańska. W 1. 1713-1750 Anglicy zajmowali pierwsze miejsce w handlu niewolnikami. W koloniach powstały specjalne przedsiębiorstwa, które kupowały niewolników po to, by następnie wynajmować ich do pracy. W koloniach północnych niewolników było mniej i używani byli raczej do prac w gospodarstwach domowych. Przed wybuchem wojny o niepodległość w koloniach było ok. 1/2 min niewolników. Od II połowy XVIII w. pod wpływem Oświecenia zaczęły szerzyć się idee o konieczności zniesienia niewolnictwa. Z hasłami tymi występowano nie tylko z pobudek humanitarnych, ale także po to aby osłabić korzyści gospodarcze Anglii w koloniach. Toteż hasła abolicjonistyczne szczególnie nasiliły się w okresie zaostrzenia się konfliktów kolonii z metropolią. W 1774 r. I Kongres Kontynentalny uchwalił wstrzymanie przywozu niewolników do kolonii. W 1775 r. powstało „Stowarzyszenie do Wyzwolenia
569
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
Murzynów". W tym czasie stany północne wydawały zakazy handlu niewolnikami. Po zakończeniu wojny z W. Brytanią tendencje do wyzwalania niewolników zaczęły zanikać, bowiem w związku z rozwojem plantacji praca niewolników okazała się najrentowniejszą. Ograniczanie przez władze angielskie emigracji ludności do Ameryki, nadawanie im obywatelstwa lub denizacji a także przysyłanie przestępców, było powodem częstych konfliktów między władzami kolonii a metropolią. Kolonie uznawały to za ingerencję metropolii w ich sprawy wewnętrzne i z tej przyczyny umieściły te problemy w wykazie krzywd, jakich doznały ze strony rządu angielskiego. Deklarację krzywd zawarto w treści Deklaracji Niepodległości. Zarząd koloniami powierzono w Anglii organom: w 1660 r, Radzie do Spraw Handlu, od 1675 r. Komitetowi do Spraw Handlu i Kolonii wyłonionemu z Tajnej Rady; od 1768 r. Sekretarzowi Stanu d/s Kolonii; w 1782 r. Sekretarzowi Stanu do Spraw Wewnętrznych. Do połowy XVII w. sprawy kolonii uważane były za prerogatywę króla. W 1688 r. przeszły do wyłącznej kompetencji Parlamentu angielskiego. Ustawa z 1765 r. wprowadziła zasadę, że ustawy uchwalone przez Parlament angielski obowiązują w koloniach. Ze względu na zróżnicowanie ustroju w połowie X V m w. kolonie dzieliły się na:
Angielskie organy zarządu koloniami
Rodzaje kolonii z uwagi na ustrój
- królewskie (np. New York, Wirginia, Georgia), które pozostawały pod zarządem korony;
Królewskie
- prywatne (Maryland, Pensylvania, Delaware), które powstały na obszarach nadanych przez króla osobom prywatnym;
Prywatne
- posiadające karty od króla, w których uzyskały
Posiadające karty
570
Państwo nowożytne
liczne swobody łącznie z prawem wyboru władz (Connecticut, Rhode Island). Karty te zachowały moc obowiązującą do I połowy XIX w. i traktowano je jako konstytucje. Organy władzy w koloniach
Gubernator
We wszystkich koloniach występowały podobne organy, którymi były: - gubernator, który jako przedstawiciel króla lub właściciela był mianowany przez władzę zwierzchnią i od niej otrzymywał instrukcje dotyczące wykonywania funkcji. W koloniach posiadających karty gubernator pochodził z wyborów. Do gubernatora należało: - mianowanie urzędników; - reprezentowanie kolonii na zewnątrz; - zwoływanie i rozwiązywanie zgromadzenia oraz weto wobec jego uchwał; - dowodzenie siłami zbrojnymi; - prawo łaski.
Wicegubernator
Wydatki gubernatora były kontrolowane przez zgromadzenie. Zgromadzenie też uchwalało pobory dla gubernatora i w ten sposób często uzależniało go od siebie. Zastępcą gubernatora był wicegubernator.
Rada
- Rada, organ doradczy gubernatora i kontrolujący go, złożony z kilku do kilkunastu osób. Członkowie Rady pochodzili z nominacji lub wyboru (w koloniach posiadających karty), przy czym gubernator miał prawo sprzeciwu wobec kandydatury.
Ogólne Zgromadzenie
- Ogólne zgromadzenie — organ w połowie XVIII w. dwuizbowy (jednoizbowy tylko w Pen-
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
571
sylwanii do r. 1790 i w Georgii do 1789 r.). Izby niższe zgromadzeń pochodziły z wyborów (prawo wyborcze przysługiwało posiadającym obywatelstwo mężczyznom, którzy ukończyli 21 lat, ograniczone było cenzusem majątkowym, wyższym przy biernym prawie wyborczym oraz wyznaniem — pozbawieni praw wyborczych byli katolicy). Do kompetencji zgromadzenia należało ustawodawstwo, przy czym w stosunku do ustaw gubernator posiadał prawo weta. Także król za pośrednictwem Tajnej Rady do końca XVin w. miał prawo w określonym terminie odrzucić ustawę uchwaloną przez zgromadzenie, o ile została uznana za sprzeczną z prawem angielskim. Administracja lokalna oparta została na gminach, najniższej jednostce lokalnej, której organami były: zgromadzenie gminne, przewodniczący i zarząd gminy. Wyższą jednostką było hrabstwo, jednostka li cząca się głównie w dziedzinie sądownictwa. W koloniach południowych odpowiednikiem gminy była parafia, która swoje kompetencje sukcesywnie traciła na rzecz hrabstwa, bowiem w przeciwieństwie do północy, na południu decydującą rolę w administracji lokalnej odgrywały hrabstwa na czele z mianowanymi przez gubernatorów szeryfami. 1.2.
Przyczyny wybuchu wojny o niepodległość
Od połowy XVII w., kiedy wpływy polityczne w W. Brytanii zdobyły nowe grupy społeczne, władze angielskie zaczęły w większym niż dotąd zakresie ingerować w sprawy gospodarcze kolonii. Ingerencja miała na celu ograniczenie handlu kolonii i przyznanie w tej dziedzinie monopolu kupcom angielskim.
Administracja
lokalna Gmina — parafia Hrabstwo
572
Państwo nowożytne
Ograniczenia wprowadzano drogą tzw. aktów nawigacyjnych: Akty nawigacyjne
- z 1651 r., który krępował swobodę handlu kolonii (towary miały być przywożone do Anglii, bądź przewożone z krajów europejskich do Anglii lub kolonii tylko na statkach angielskich); - z 1660 r. — wymienione w nim towary można było wywozić tylko do Anglii lub kolonii angielskich, co znaczyło, że Anglicy przejęli rolę pośredników w handlu towarami pochodzącymi z kolonii; - z 1663 r. — towary miały być przewożone tranzytem przez Anglię, gdzie je przeładowywano i od niektórych pobierano cło; - z 1672 r. wprowadził cło od towarów przewożonych z jednej kolonii do drugiej. W 1696 r. potwierdzono postanowienia powyższych aktów. Po 1672 r. przez następne stulecie Parlament angielski wydał ponadto wiele ustaw, które ograniczały gospodarczo kolonie tak aby zachować dawny ich charakter (kolonie miały być źródłem surowców dla metropolii i odbiorcami towarów produkowanych w Anglii). W szczególności władze angielskie nie chciały dopuścić do powstania w koloniach manufaktur. Tymczasem w stosunkach gospodarczych kolonii zaszły poważne zmiany. Były one w zasadzie samowystarczalne i coraz większe niezadowolenie budziła ingerencja Londynu w wewnętrzne sprawy kolonii. Z tej przyczyny między koloniami rodziły się wspólne interesy, o które coraz śmielej podejmowano walkę.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
573
Wzrost niezadowolenia w koloniach wywołała zaostrzona polityka jaką prowadził rząd angielski po zakończeniu wojny siedmioletniej, której celem było obciążenie kolonii wydatkami wojennymi: - W 1764 r. ustawa o cukrze podwyższyła cło na importowany cukier a uzyskanymi tą drogą pieniędzmi dysponować miał Parlament angielski;
Ustawa o cukrze
- W 1765 r. ustawa stemplowa wprowadziła w koloniach opłatę stemplową pobieraną od dokumentów składanych w sądach, od gazet i książek (przewidziała surowe kary za naruszenie jej postanowień a za fałszowanie znaków stemplowych nawet karę śmierci);
Ustawa stemplowa
- W 1765 r. ustawa o wzmocnieniu stanu sił zbrojnych nałożyła na ludność kolonii ciężary związane z kwaterowaniem żołnierzy (także w domach prywatnych).
Ustawa o wzmocnieniu stanu sił zbrojnych
Ci, którzy naruszali postanowienia powyższych ustaw podlegali sądom admiralskim, które działały bez przysięgłych. W odpowiedzi na ustawę z 1765 r. zebrał się w Nowym Jorku tzw. Kongres stemplowy, który skierował do króla i Parlamentu rezolucję z prośbą o odwołanie ustawy stemplowej i innych, bowiem Kongres stanął na stanowisku, że podatki mogą być nakładane na ludność kolonii jedynie przez ich własne organy ustawodawcze. Wśród ludności kolonii narastała opozycja. Powstały związki „Synów wolności", kierowane przez burżuazję, które miały nie dopuścić do wejścia w życie ustawy stemplowej. Nastroje rewolucyjne oraz bojkot towarów angielskich powodowały, że ustawa mimo iż weszła w życie, nie była wykonywana. W 1766 r. Parlament angielski odwołał ustawę.
T z w . Kongres stemplowy
574
Państwo nowożytne
Już w roku następnym rząd brytyjski ponowił politykę zmierzającą do opodatkowania kolonii: Ustawa o dochodach
T z w . bostońskie picie herbaty
Ustawy represyjne
- w 1767 r. Parlament uchwalił ustawę o dochodach, która wprowadziła cło na wiele towarów importowanych. Dochody z ceł miały być przeznaczone na wynagrodzenia dla urzędników, których mianował król. W odpowiedzi w 1768 r. kupcy bostońscy ogłosili bojkot towarów angielskich. W 1769 r. organizacja bojkotowa objęła wszystkie kolonie, dzięki czemu ustawa o dochodach nie przyniosła dużych zysków. W rezultacie w 1770 r. Parlament angielski zniósł cła przewidziane w ustawie, z wyjątkiem cła na herbatę. Statki przywożące herbatę były odprawiane do ich macierzystych portów. Dostawa herbaty do Bostonu w 1773 r. z powodu sprzeciwu gubernatora, który nie zgodził się na odesłanie statków, doprowadziła do wrzucenia ładunku do morza (16.XII.1773 r.). W odpowiedzi w 1774r. Parlament brytyjski uchwalił ustawy represyjne: - ustawę o zamknięciu portu w Bostonie; - ustawę dotyczącą kolonii Massachusetts (na jej terenie znajdował się Bosoton), mocą której pozbawiono samodzielności wszystkie organy tej kolonii; - ustawę o przekazywaniu przestępców z Massachusets do sądów w innych koloniach lub do Anglii (by wyłączyć te sprawy z kompetencji sądów przysięgłych); - ustawę o przymusowym zakwaterowaniu żołnierzy w domach prywatnych.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
1.3.
575
Walka kolonii w Ameryce Północnej z W. Brytanią o niepodległość
Represje zastosowane przez rząd brytyjski uaktywniły organizacje „Synów wolności", które nawoływały do zorganizowania zjazdu przedstawicieli kolonii. 5.IX.1774r. w Filadelfii rozpoczął obrady Pierwszy Kongres Kontynentalny z udziałem 55 delegatów. Wśród zebranych ukształtowały się dwa obozy: konserwatywny, który był przeciwny zerwaniu związku z W. Brytanią i ten miał przewagę oraz umiarkowany, który zmierzał do samodzielności kolonii. W 1774r. Kongres uchwalił Deklarację praw i krzywd, która wymieniła wszystkie przypadki naruszenia uprawnień kolonii: nakładanie podatków przez Parlament angielski, rozszerzenie kompetencji sądów admiralskich, utrzymywanie stałej armii w czasie pokoju, wprowadzenie ustaw represyjnych. W dalszej części Deklaracja wymieniła uprawnienia, które przysługują koloniom na podstawie prawa natury: prawo do życia, wolności, własności, prawo do zgromadzeń, podatki mogą nakładać wyłącznie własne organy prawodawcze. Król może jedynie zastosować weto w stosunku do ustaw uchwalonych w koloniach (Parlamentowi angielskiemu przyznano wyłącznie prawo uchwalania ustaw o handlu zagranicznym). Aby zmusić rząd brytyjski do odwołania ustaw represyjnych przewidziano w Deklaracji środki przymusu: bojkot towarów angielskich oraz zakaz eksportu towarów do W. Brytanii. Kongres powołał związek bojkotowy, którego organy — komitety korespondencyjne w hrabstwach, miastach i gminach miały czuwać nad wykonaniem
Pierwszy Kongres Kontynentalny
Deklaracja praw i krzywd
Komitety korespondencyjne
576
Drugi Kongres Kontynentalny Powołanie naczelnego wodza
Komitet Tajnej Korespondencji Urząd do spraw wojska
Deklaracja Niepodległości
Państwo nowożytne
postanowień zawartych w Deklaracji do czasu odwołania ustaw przez rząd brytyjski. Związek bojkotowy miał charakter przymusowy. Ówczesny król angielski Jerzy III zażądał aby kolonie respektowały prawa metropolii. W końcu 1774 r. powstał Kongres kolonii Massachusetts, który wybrał Komitet Bezpieczeństwa jako swój organ wykonawczy. Zaczęły się przygotowania do wojny. Do pierwszego starcia wojsk brytyjskich z oddziałami milicji doszło 19.IV. 1775 r. pod Lexington. W Filadelfii doszło do zebrania się Drugiego Kongresu Kontynentalnego (10.V.1775 r.). Kongres wybrał naczelnego wodza w osobie J. Washingtona, a następnie uchwalił artykuły wojskowe. Większość członków Kongresu była przeciwna zerwaniu z W. Brytanią, toteż skierowano do króla petycję, by cofnął decyzje, a odpowiedzialnością za wydarzenia obciążył ministrów. Kiedy król i Parlament brytyjski nie przyjęli petycji, Kongres powołał Komitet Tajnej Korespondencji (spraw zagranicznych) oraz Urząd do spraw wojska i amunicji. Jednocześnie coraz większą popularność zdobywał pogląd o konieczności zerwania z W. Brytanią. Kongres wezwał kolonie do wprowadzenia zmian ustrojowych i usunięcia organów władz brytyjskich. Spośród członków Kongresu wybrany został komitet dla opracowania tekstu Deklaracji Niepodległości (5 osób, m.in. T. Jefferson — główny autor projektu). 4.VII.1776r. została ogłoszona Deklaracja Niepodległości, akt w którego treści zawarto: - teoretyczny wywód na temat przyrodzonych praw wszystkich ludzi: do życia, wolności i szczęścia. Źródłem władzy jest zgoda narodu. Ta część
577
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
oparta została głównie na doktrynie J. Locke'a (zob. rozdz. XVII, s. 496.); - wyliczenie krzywd wyrządzonych koloniom (od spraw emigracyjnych, poprzez gospodarcze do ograniczeń ustrojowych włącznie); - w części trzeciej zawarte zostało stwierdzenie, że kolonie są wolne od obowiązku posłuszeństwa wobec W. Brytanii, są niepodległymi państwami, które mogą prowadzić samodzielnie tak handel, jak i wojny. Cechą charakterystyczną Deklaracji Niepodległości było odstąpienie od angielskiej zasady, że „król nie może czynić źle", co pozwoliło obciążyć odpowiedzialnością króla a nie jego ministrów. Wojna z W. Brytanią trwała w 1. 1775-1783. Duże znaczenie zarówno militarne, jak i polityczne miało zwycięstwo wojsk amerykańskich pod Saratogą (l7.X.1777r.). W jego wyniku Francja uznała Stany Zjednoczone oraz zawarła ze stanami traktat o wzajemnej pomocy (1778 r.). Następnie do wojny przystąpiła Hiszpania. W 1781 r. pod Yorktown skapitulował brytyjski generał Cornwallis. Skłoniło to rząd brytyjski do wystąpienia z żądaniem podjęcia rokowań pokojowych. Traktat pokojowy podpisano 3.IX.1783r. w Paryżu. W. Brytania uznała w traktacie niezależność 13 stanów amerykańskich i odstąpiła im tereny zachodnie. Przez wiele jeszcze lat po podpisaniu traktatu toczyła się w stanach walka z lojalistami (byli to wielcy właściciele ziemscy z północy i południa, bogaci kupcy, ogółem ok. 1/3 ludności), których bądź łączyły interesy handlowe z W. Brytanią, bądź przeciwni byli przemianom demokratycznym.
Wojna kolonii
zw
'
Brytamą
Pokój paryski
578
Państwo nowożytne
2.
Konstytucje stanowe
Artykuły Konfederacji i Wieczystej Unii
Konfederacja
Organy Konfederacji Kongres
Kształtowanie się ustroju Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn. w latach 1776-1787
N a wezwanie Drugiego Kongresu w latach 1776-1783 większość stanów uchwaliła konstytucje (najwcześniej w 1776 r. w New Hampshire, Pd. Karolinie, Wirginii i New Jersey). Oparte one zostały na doktrynie praw naturalnych, zasadzie podziału władz (Monteskiusza) i teorii umowy społecznej Q. Locke'a i J.J. Rousseau). Wzorem dla konstytucji stanowych była konstytucja Wirginii z 1776r., toteż wszystkie konstytucje wprowadzały podobną strukturę władz: dwuizbowe organy ustawodawcze, wybieranych gubernatorów — jako organ wykonawczy oraz oddzieloną od pozostałych władzę sądowniczą. W czasie obrad Drugiego Kongresu B. Franklin przedstawił projekt konfederacji stanów w postaci Artykułów Konfederacji i Wieczystej Unii (1775), który wprawdzie nie wszedł pod obrady Kongresu, jednak stał się podstawą dla opracowania wkrótce nowego projektu. W 1777 r. Kongres uchwalił nową wersję Artykułów Konfederacji i Wieczystej Unii, które zwane też były pierwszą konstytucją Stanów Zjednoczonych. Do 1781 r. trwała procedura przyjmowania „Artykułów" przez poszczególne stany. Zjednoczone w formie konfederacji — luźnego związku, państwo przyjęło nazwę Stanów Zjednoczonych Ameryki. Zgodnie z postanowieniem „Artykułów" konfederacja zawiązana została dla wspólnej obrony a jej organ —• Kongres, składał się z wybranych na 1 rok delegatów stanowych (każdy stan posiadał w Kongresie 1 głos). Stany zachowały suwerenność, własne
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
prawo i sądownictwo. Do kompetencji Kongresu miały należeć przede wszystkim sprawy polityki zagranicznej, kontrola nad wojskiem, nominacja urzędników, sprawy monetarne, poczta, rozstrzyganie sporów między stanami. W tym czasie gdy nie obradował Kongres, władzę sprawował Komitet Stanów (po 1 przedstawicielu z każdego stanu), posiadający ograniczone kompetencje. Komitet nie był stałym organem wykonawczym, toteż ani ten organ, ani Kongres nie zdobyły większego znaczenia. Kongres był bezsilny wobec stanów w sprawach podatkowych, nie mógł narzucić stanom swej woli, ani egzekwować podjętych uchwał. Stany uważały się za suwerenne państwa, prowadziły własną politykę finansową, handlową i zagraniczną. Tymczasem wojna o niepodległość wprowadziła wiele zmian w stosunkach wewnętrznych stanów, w tym najważniejsze zmiany nastąpiły w stosunkach własnościowych (wielkie posiadłości ziemskie przestały istnieć). Słabe władze Konfederacji stanęły w latach 1783 - 87 wobec konieczności rozwiązywania wielu nowych problemów, w tym: - istniała pilna potrzeba zagospodarowania terenów między Appalachami a Missisipi, stanowiących własność Konfederacji. W 1785 r. przystąpiono tam do organizowania władz (ordonans z 1787 r.); - wprowadzenie jednolitego systemu monetarnego (1785 r.); - rozwiązanie trudności gospodarczych związanych z inflacją, które wywoływały zaostrzenie się stosunków wewnętrznych, powstania i krytykę ustroju stanów;
579
Komitet Stanów
580
Państwo nowożytne
- rozwiązanie problemów ustrojowych, zwłaszcza stabilizacji ustroju, część społeczeństwa bowiem optowała za monarchią.
Obrady Konwentu
Stronnictwo federalistów i antyfederalistów
Uchwalenie konstytucji
Coraz częściej pojawiały się hasła zwołania zjazdu przedstawicieli stanów, który podjąłby próbę rozwiązania powyższych problemów. W 1786 r. odbył się zjazd w Annapolis, na który stawili się delegaci pięciu stanów. Zjazd odroczono, ustalając termin kolejnego zjazdu-Konwentu — na 1787r. do Filadelfii. Przedmiotem obrad miało być dostosowanie ustroju do potrzeb państwa. W maju 1787r. z udziałem 55 delegatów rozpoczęły się obrady Konwentu, którym przewodniczył J. Washington. Wśród delegatów zaznaczył się rozłam: część chciała doprowadzić do takich zmian ustroju, których rezultatem byłaby większa centralizacja władzy, a zatem należało opracować nową konstytucję; część zaś była tylko za rewizją Artykułów Konfederacji. Pierwsze ze stronnictw przedstawiło projekt konstytucji, tzw. projekt wirgiński, oparty na zasadzie podziału władz (autorem projektu był James Madison). Drugie stronnictwo, antyfederalistów, reprezentowali delegaci mniejszych stanów, którzy przedstawili projekt zmian „Artykułów" (m.in. William Paterson). W wyniku kompromisu 17.IX.1787r. Konwent uchwalił i przesłał Kongresowi konstytucję, którą następnie winne przyjąć stany (po przyjęciu przez 10 stanów konstytucja miała wejść w życie). Do początku 1788 r. konstytucję przyjęło 5 stanów, w pozostałych toczyły się polemiki, w których zarzucano konstytucji antydemokratyczny charakter oraz brak postanowień o prawach obywatelskich. Ostatni stan, Rho de Island, przyjął konstytucję w 1790 r.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
3.
581
Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych oparta została na następujących zasadach:
Ameryki Zasady konstytucji
- podziału władz; - wzajemnego hamowania i równowagi władz; - regulowała tylko ustrój Unii jako federacji; - ustroju republikańskiego. Władzę ustawodawczą sprawował Kongres, złożony z Izby Reprezentantów, której przewodniczył speaker i Senatu, któremu przewodniczył wiceprezydent. W skład Izby wchodzili posłowie wybierani bezpośrednio przez ludność stanów na 2 lata (1 poseł na 30 tys. mieszkańców). Do Senatu wchodziło po 2 senatorów z każdego stanu, wybranych przez stanowe ciała przedstawicielskie na 6 lat, z tym że co 2 lata 1/3 senatorów ustępowała.
Kongres — władza ustawodawcza
Izba Reprezentantów Senat
W biernym prawie wyborczym obowiązywały kryteria: ukończenie 25 roku życia, do Senatu — 30 lat; posiadanie obywatelstwa (7 lat do Izby, 9 do Senatu); stałe zamieszkanie w stanie w chwili wyboru; zakaz piastowania innych urzędów w czasie kadencji. Odmienne zasady prawa wyborczego mogły ustalać poszczególne stany. Do uprawnień Kongresu należały sprawy: - podatki; - cła, sprawy monetarne; - handel międzystanowy i zagraniczny; - naturalizacja; - poczta; - polityka zagraniczna;
Kompetencje Kongresu
582
Państwo nowożytne
- floty, armii i milicji; - przyjmowanie nowych stanów do Unii; - ustawodawstwo w zakresie wymienionych kompetencji.
Kompetencje Izby Reprezentantów
W czasie ratyfikacji konstytucji, w 1791 r., w X poprawce do konstytucji ustalono, że uprawnienia, których konstytucja nie przekazała Unii i nie odmówiła ich stanom, należą do kompetencji organów stanowych. Wyłącznie Izbie Reprezentantów przysługiwało: - rozpatrywanie w pierwszej kolejności ustaw podatkowych; - prawo impeachment (pociąganie do odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta, wiceprezydenta, sędziów, wyższych urzędników za zdradę stanu, przekupstwo i inne ciężkie przestępstwo).
Kompetencje
Do Senatu należało:
Senatu
- wydanie wyroku gdy z oskarżeniem wystąpiła Izba (do I wojny światowej Izba wystąpiła z impeachment 8 razy). Senat wyrokiem mógł orzec usunięcie z urzędu i pozbawienie prawa do piastowania urzędu w przyszłości, a gdy skazany popełnił przestępstwo naruszając ustawę karną, to pociągany był następnie do odpowiedzialności karnej przez sąd; - udzielenie zgody większością 2/3 głosów na traktaty międzynarodowe jakie zawarł prezydent, zgoda na nominacje ambasadorów, sędziów i urzędników federalnych (w ten sposób realizowana była zasada hamowania władzy wykonawczej przez ustawodawczą).
583
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (odX V I I Ido XX w.)
Konstytucja przyznała prezydentowi prawo weta w ciągu 10 dni w stosunku do ustaw uchwalonych przez Kongres (tym sposobem władza wykonawcza hamować miała władzę ustawodawczą). Kongres mógł obalić weto większością 2/3 głosów. Gdyby prezydent nie zgłosił weta ani nie podpisał ustawy, to wchodziła ona w życie w wersji uchwalonej przez Kongres. Prezydent sprawował władzę wykonawczą. Wybierany był na 4 lata w głosowaniu dwustopniowym. W tym celu każdy stan wybierał elektorów w liczbie przedstawicieli jaką posiadał w Izbie i Senacie. Elektorzy wybierali dwóch kandydatów. Ten z nich, któiy otrzymał bezwzględną liczbę głosów wybrany został prezydentem, drugi wiceprezydentem. Kandydat na prezydenta musiał spełnić następujące warunki: ukończone 35 lat, posiadać obywatelstwo amerykańskie, być mieszkańcem stanu od 14 lat. Dopuszczalny był ponowny wybór na prezydenta. Prezydent posiadał następujące kompetencje: - dowództwo nad armią i flotą, milicją miejską pozostającą w służbie Unii; - mianował urzędników, sędziów przedstawicieli dyplomatycznych;
federalnych,
- prawo łaski; - informował Kongres o stanie Unii (stąd wziął się zwyczaj występowania przez prezydenta z orędziem, w którym zwracał Kongresowi uwagę jakie problemy wymagają ustawowego uregulowania). Prezydent nie miał formalnie inicjatywy ustawodawczej; - weto zawieszające w stosunku do ustaw uchwalonych przez Kongres;
Prezydent — władza wykonawcza
Kompetencje prezydenta
584
Państwo nowożytne
- zwoływał nadzwyczajne posiedzenia Kongresu (przy czym nie mógł rozwiązać ani odroczyć Kongresu).
Departamenty Sekretarze Stanu
,.Zebrania gabinetu
Konstytucja normowała tylko uprawnienia prezydenta. W 1789 r. powołano ministerstwa pod naZwą departamentów, które zostały podzielone na biura. Na czele departamentów stali sekretarze stanu, powoływani przez prezydenta i przed nim odpowiedzialni. Wprowadzono następujące departamenty: Spraw zagranicznych przemianowany na Departament Stanu, Departament Skarbu i Wojny. W 1870 r. powołano Departament Sprawiedliwości. W XIX w. — Departament Poczty i Departament Finansów, Marynarki, Spraw Wewnętrznych i Rolnictwa (zob. Tablica II). Prezydent J. Washington zainicjował praktykę organizowania zebrań z kierownikami departamentów, z którymi omawiał sprawy ogólnopaństwowe. Zebrania te zwano „zebraniami gabinetu". Od tego czasu gabinet stał się stałą instytucją, mimo że nie przewidywała go konstytucja (wspomina o nim ustawa z 1907 r.). Gabinet stał się ciałem doradczym, jego stanowisko w jakiejkolwiek sprawie nie wiązało bowiem prezydenta. Konstytucja Stanów Zjednoczonych może być zmieniona uchwałą podjętą kwalifikowaną większością 2/3 głosów każdej z izb Kongresu, po czym wymagane jest zatwierdzenie przez organy ustawodawcze 3/4 stanów. Ze względu na powyższe rygory przy ewentualnej rewizji, konstytucja Stanów Zjednoczonych należy do tzw. sztywnych. Uchwalono do niej zaledwie 25 poprawek (nowel), z któiych 10 dotyczy praw obywatelskich a wśród pozostałych tylko niektóre regulują ustrój. Pierwszych dziesięć poprawek
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
zwane jest Deklaracją Praw. Zawierają one ogół praw obywatelskich chronionych konstytucyjnie. Uchwalone w 1789 r. poprawki do konstytucji wprowadziły: - wolność słowa, prasy, petycji (I poprawka); - wolność noszenia broni (II poprawka); - zakaz kwaterowania wojska w domach prywatnych (III poprawka); - nienaruszalność mienia, zakaz przeprowadzania samowolnej rewizji (IV poprawka); - zakaz zmuszania do składania świadectwa przeciwko sobie (V poprawka); - oskarżonemu zapewniono sąd przysięgłych i szybki proces (VI poprawka była gwarancją procesową. O postawieniu w stan oskarżenia decydować miała Wielka Ława, o winie orzekała Mała Ława); - zakaz wymierzania nadmiernych i okrutnych kar (VIII poprawka). Zabroniono wprowadzenia religii państwowej i zapewniono ochronę własności prywatnej. Mimo niewielu zmian, konstytucja obowiązuje do dzisiaj głównie dzięki ogólnikowej formie swych postanowień. W związku z tym ustrój państwa kształtował się w rzeczywistości na drodze praktyki konstytucyjnej, w tym także duży wpływ na praktykę wywarło orzecznictwo Najwyższego Sądu Federalnego. Od momentu uchwalenia konstytucji i pierwszych do niej poprawek Stany Zjednoczone wkraczały w historię jako państwo republikańskie, oparte na zasadach suwerenności ludu i podziału władz. Pierwsze ćwierćwiecze XIX w. zamknęło pierwszy
585
Deklaracja Praw
586
Państwo nowożytne
okres w historii USA, w którym wykształciły się podstawowe instytucje polityczne.
4.
Przynależność do państwa oparta na koncepcji obywatelstwa
Wpływ orzecznictwa Najwyższego Sądu Federalnego na praktykę konstytucyjną
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej w XIX i XX wieku
Demokracja amerykańska przybrała kształt systemu politycznego, w którym przynależność do wspólnoty nie jest oparta na kryterium etnicznym, lecz na koncepcji obywatelstwa. Gwarancją demokracji jest Deklaracja Niepodległości oraz Konstytucja USA. Główne przeobrażenia ustroju amerykańskiego dokonały się nie drogą nowelizacji konstytucji, lecz drogą praktyki konstytucyjnej. Na tę praktykę istotny wpływ wywarło orzecznictwo Najwyższego Sądu Federalnego. XIX w. i I połowa XX w. były okresem tak dynamicznych i istotnych przemian w ustroju społecznym, politycznym i w treści kultury politycznej Stanów Zjednoczonych, jakich nie spotykamy w innych państwach. Jako czynniki sprawcze szybkich i głębokich przemian przytoczyć należy to, że: - Stany Zjednoczone były państwem wolnym od ciężaru przeszłości historycznej; - panująca w Stanach tolerancja sprzyjała rozwinięciu aktywności, głównie gospodarczej, przez społeczeństwo; - emigranci, którzy przybywali do Ameryki Północnej byli ludźmi, którzy często wykraczali poza kanony europejskie. W Stanach Zjednoczonych mieli warunki by wykorzystać swoją przedsiębiorczość.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
Na zmiany amerykańskiego ustroju politycznego niewątpliwy wpływ miał rozwój terytorialny kraju (kilkakrotny w porównaniu z 1776 r.) i wzrost zaludnienia (w 1787 r. — 1,1 min mieszkańców, w 1860 r. — 31,5 min, w 1900 r. — 76 min). W okresie od 1823 do 1861 r. przyjęto zasadę izolacjonizmu amerykańskiego (1823 r. tzw. doktryna Monroe — Ameryka dla Amerykanów), co oznaczało niemieszanie się państw europejskich do spraw Ameryki i odwrotnie. Postępował też rozwój ekonomiczny i uprzemysłowienie kraju oraz ekspansja terytorialna w stronę tzw. Dzikiego Zachodu. W ustroju politycznym nastąpiło wzmożenie centralizacji, rozrost kompetencji organów federalnych oraz umocniła się rola prezydenta. W latach 1861 - 1865 między stanami północnymi i południowymi toczyła się tzw. wojna secesyjna. Jej przyczynami było:
587
Doktryna Monroe
Wojna secesyjna
- funkcjonowanie wewnątrz jednego państwa dwóch odmiennych systemów społeczno-ekonomicznych (na północy rozwijał się przemysł, na południu — rolnictwo, w którym zatrudniano głównie niewolników); - odmienne poglądy stanów północnych i południowych na kierunek polityki zagranicznej (stany północne zamierzały skierować ekspansję w stronę Kanady, południowe —- do Ameryki Środkowej i Południowej); - spory regionalne i konflikty partyjne. Skutkiem wojny były ogromne zniszczenia. Przez całe dziesięciolecie od zakończenia wojny utrzymywała się okupacja Południa przez wojska Unii. Poprawkami do konstytucji z 1865, 1868 i 1870 r. znie-
Zniesienie niewolnictwa
588
System połownictwa
Modernizacja ustroju politycznego w II połowie X I X wieku
Państwo nowożytne
siono niewolnictwo, miejsce którego coraz częściej zajmował system połownictwa, który polegał na oddaniu ziemi w dzierżawę wyzwoleńcowi w zamian za 1/2 plonów Efektem wojny było także zmniejszenie wpływów plantatorów z Południa w życiu politycznym kraju. Po wojnie Stany Zjednoczone nie przeznaczały już większych środków na zbrojenia, toteż rychło nastąpił wspaniały rozwój przemysłu, rolnictwa, rozbudowano koleje, dynamicznie rozwijało się osadnictwo i rozbudowywały się miasta. USA stały się jedną z potęg przemysłowych świata. Zatem lata 1865-1900 były okresem względnej stabilizacji, w którym możliwa była modernizacja ustroju politycznego. W okresie tym rozpowszechniło się przeświadczenie, że prezydent jest rzecznikiem interesów państwa a zatem ugruntowała się nadrzędna rola głowy państwa w stosunku do pozostałych organów. Kolejny okres umacniania się dominacji prezydenta przypadł na niemal całą I połowę X X w. — od 1900 do 1945 r. W okresie tym w Stanach Zjednoczonych miało miejsce szereg konfliktów społecznych, spowodowanych przede wszystkim wielkim kryzysem gospodarczym. Aby jemu przeciwdziałać prezydent E Roosevelt realizował zasady interwencjonizmu państwowego, głównie poprzez odpowiednią politykę pieniężną i rozwój inwestycji państwowych. (tzw. Nowy Ład). Udział Stanów Zjednoczonych w dwu wojnach światowych (czym złamano zasadę izolacjonizmu) niejako prowokował prezydenta do sterowania polityką państwa tak wewnętrzną, jak i zagraniczną. W rezultacie w okresie tym szczególnie narosła tradycja autorytetu prezydenta.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
4.1.
589
Ustrój polityczny
Kompetencje Kongresu zostały ograniczone przez legislatywy stanowe. Największą ewolucję przeszedł skład tego organu. W rezultacie Kongres w mniejszym stopniu, niż na początku swego istnienia, identyfikował się z reprezentacją narodu a raczej stał się częścią machiny państwowej, jej organem.
Władza
W wyborach do Senatu utrzymano zasadę, że każdy stan wybiera dwu senatorów, co naruszało zasadę równości wyborów, gdyż liczba mandatów jakimi dysponował stan nie była proporcjonalna do liczby mieszkańców. Jednak liczba senatorów wzrosła wraz ze wzrostem liczby stanów. Od 1913 r. senatorów wybierała ludność stanu (wybory bezpośrednie — XIII poprawka do konstytucji). Senat stał się przede wszystkim strażnikiem praw poszczególnych stanów. Z tego powodu punkt ciężkości w zakresie kompetencji Senatu spoczął na polityce zagranicznej oraz udziale Senatu przy wszelkiego typu nominacjach.
Senat
Wzrost liczby ludności wpłynął na zmianę proporcji w wyborze posłów do Izby Reprezentantów. Od XX w. 1 mandat przypadał na 1/2 min mieszkańców. W dziedzinie praw wyborczych miały miejsce największe zmiany. Zasady amerykańskiego prawa wyborczego odznaczały się dużą różnorodnością z tego powodu, że regulowało je ustawodawstwo stanowe (w konstytucji nie ma wzmianek o prawie wyborczym). Wkrótce po wojnie secesyjnej rozpoczął się proces demokratyzacji i unifikacji prawa wyborczego, nie zakończył się on jednak do II wojny światowej.
ustawod
Strażnik praw
stanow
Izba Reprezentantów
Prawo wyborcze
590
Państwo nowożytne
Poprawka do konstytucji z 1870 r. przyznała prawa wyborcze Murzynom. W 1920 r. prawa wyborcze uzyskały kobiety (XIX poprawka do konstytucji). W wielu stanach zachowały się jednak nadal ograniczenia, takie jak np. „podatek od urny" (opłata wyborcza), obowiązek wykazania się umiejętnością czytania i pisania, wyjaśniania konstytucji. Prezydent
Zmiany zasad wyboru prezydenta
Kadencja prezydenta
Wiceprezydent
Demokratyzacji uległ sposób wyboru prezydenta. Od I połowy XIX w. elektorów w liczbie, w jakiej stan był reprezentowany w Izbie Reprezentantów i w Senacie, zaczęto powoływać w drodze wyborów (poprzednio czyniły to zgromadzenia stanowe), zaś kandydatów na prezydenta ustalały partie przed wyborem elektorów. Zatem wybór elektorów przesądzał o tym, kto zostanie wybrany na prezydenta. Prezydent mógł być przedstawicielem partii, która nie posiadała większości w Izbie. Od 1933 r. po wyborze prezydenta, 20 stycznia odbywała się inauguracja prezydencka, uroczystość, na którą składało się złożenie przysięgi oraz mowa inauguracyjna. W 1947 r. (XXII poprawka do konstytucji) ustalono, że ta sama osoba może sprawować urząd prezydenta najwyżej przez dwie kadencje. Konstytucja bowiem nie reguluje kadencyjności urzędu prezydenta. Od Washingtona przyjął się zwyczaj dwu kadencji, który zachwiany został w czasie II wojny światowej, kiedy urząd ten sprawował F. Roosevelt. Wiceprezydent pozostawał w cieniu prezydenta (zmieniła się pozycja wiceprezydenta dopiero od 1967 r., od tej pory jest raczej następcą prezydenta po to by zachować nieprzerwane sprawowanie władzy wykonawczej). Wbrew teoretycznym założeniom konstytucji, że władza w Stanach Zjednoczonych jest podzielona
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
i żadna z władz nie posiada przewagi, w praktyce konstytucyjnej stopniowo zdobywała przewagę egzekutywa. Na zdobycie przewagi przez prezydenta wpływ miały następujące czynniki: - jako organ jednoosobowy prezydent był w większym stopniu predystynowany do podejmowania decyzji;
591
Czynniki, które wywarły wpływ na przewagę prezydenta nad pozostałymi władzami
- poprzez wybory uważany był za reprezentanta całego narodu (senator reprezentuje swój stan, poseł —- okręg wyborczy), poprzez wybór prezydenta naród uznał, że bierze udział w ustanawianiu rządu; - prezydent wytyczał główną linię polityki państwa (poprzez orędzia); - w historii Stanów Zjednoczonych ustaliła się tradycja wybitnych prezydentów. W praktyce w stosunkach z Kongresem prezydent wykorzystywał nacisk opinii publicznej na Kongres. W zakresie odpowiedzialności władzy wykonawczej wobec ustawodawczej w praktyce Stanów Zjednoczonych istniała tylko odpowiedzialność konstytucyjna a nie przyjęła się odpowiedzialność polityczna (tak jak było to w systemie parlamentarnym). Kongres formalnie dysponował siłami zbrojnymi i mógł wypowiadać wojnę. Jednakże w praktyce przyjęło się, że działania zbrojne podjęte wobec państwa, które nie wywiązało się z zobowiązań wobec federacji, nie są wojną, lecz „interwencją zbrojną" i w tej sytuacji podjęcie decyzji o użyciu wojska zależy od swobodnego uznania prezydenta. Senat wyrażał zgodę na nominacje przedstawicieli dyplomatycznych. W braku takiej zgody prezydent wysyłał ambasadorów jako swych osobistych przedstawicieli a nie reprezentantów federacji.
Odpowiedzialność konstytucyjna — brak odpowiedzialności politycznej
Rozszerzenie uprawnień prezydenta w praktyce konstytucyjnej
592
Państwo nowożytne
Konstytucja nie przyznała prezydentowi inicjatywy ustawodawczej. Prezydent ani sekretarze stanu nie mogli uczestniczyć w obradach Kongresu. Prezydent miał jednak prawo wystąpienia na pierwszej sesji Kongresu w danym roku z orędziem o stanie Unii. Orędzie to z czasem przybrało charakter projektu ustawodawczego, zwłaszcza gdy do orędzia zaczęto dołączać teksty proponowanych ustaw. W stosunku do ustaw uchwalonych przez Kongres prezydent posiadał weto zawieszające (słabe), które mógł zrealizować w ciągu 10 dni od uchwalenia ustawy przez odmowę jej podpisania. W praktyce uchylenie weta prezydenta stosowano bardzo rzadko, co oznacza, że weto zawieszające słabe przekształciło się w weto stanowcze. Organy pomocnicze prezydenta
T z w . system łupów
Sekretarze stanu
T z w . gabinet
Od 1830 r. kiedy prezydentura przechodziła z rąk jednej partii do rąk drugiej, zmianie ulegała cała obsada personalna urzędów federalnych. Od 1829 r. zaczęto bowiem stosować tzw. system łupów, co oznaczało, że partia zwycięska miała prawo do obsady swymi członkami stanowisk w administracji. Rezultatem stosowania systemu łupów był brak stabilizacji w aparacie administracyjnym, zjawisko negatywne dla praktyki. Od II połowy XIX w. zaczęto ograniczać stosowanie systemu łupów do najważniejszych stanowisk. Doradcami prezydenta byli sekretarze stanu (ministrowie), którzy nie tworzyli gabinetu w znaczeniu europejskim, jakkolwiek stali na czele departamentów (resortów). Prezydent zachował swobodę w odwoływaniu sekretarzy stanu, którzy także odpowiadali tylko przed prezydentem. W Stanach Zjednoczonych nie powstał urząd premiera. Zebraniom z udziałem sekretarzy stanu, które nazywane były gabine-
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do XX w.)
tern, przewodniczył sam prezydent. Ten gabinet nie był jednak ciałem kolegialnym zdolnym do podejmowania uchwał. Od 1939 r. istniała Kancelaria Prezydenta, z której wyłoniły się takie organy jak Urząd Prezydenta (w skład wchodziło kilku sekretarzy stanu, asystenci), Biuro Budżetowe (istnieje od 1921 r.), Komitet Doradców Ekonomicznych. 4.2.
593
Kancelaria
prez dentc
y
System partyjny Stanów Zjednoczonych Ameryki Pn.
Od połowy XIX w. istnieją w Stanach Zjednoczonych dwie partie polityczne: republikańska i demokratyczna. Podział ten wykształcił się na tle istniejącego w końcu XVIIIw. zróżnicowania na federalistów i republikanów. Różnice między partiami nie tyle tkwiły w odmiennej ideologii, co raczej w bazie społecznej, na której partie opierały się. W kwestiach politycznych istniały między nimi raczej różnice tendencji. Partia Demokratyczna oficjalną nazwę przyjęła w 1840 r. Zwolenników miała wśród ludności stanów południowych i pogranicznych. Cieszyła się poparciem emigrantów, katolików, drobnych przedsiębiorców i inteligencji. W programie swoim podkreślała rozszerzenie równości praw wszystkich obywateli oraz interwencję państwa w sferę stosunków społecznych. Partia Republikańska powstała w 1854 r. a jej program związany był z działalnością prezydenta A. Lincolna. N a przełomie XIX i XX w. wzrosły w niej wpływy wielkiego przemysłu. Była raczej uważana za partię o charakterze konserwatywnym, w programie preferowała gospodarkę wolną od ingerencji pań-
Partia Demokratyczna
Partia Republikańska
594
T z w . partie trzecie
Państwo nowożytne
stwa, była za zacieśnieniem federacji i za szerokimi kompetencjami organów federalnych. Obydwie partie były luźnymi strukturami obywateli a aktywizowały się w okresie kampanii wyborczej. W wyborach obywatele nie oddawali jednak głosów na idee, lecz na praktyczne przedsięwzięcia lub wielkie indywidualności polityczne. Istniały też W Stanach Zjednoczonych i inne małe partie, tzw. partie trzecie o charakterze lokalnym. Nie miały one jednak szans na sprawowanie władzy. 4.3.
Federalne sądy powszechne
Sądy obwodowe
Sądy apelacyjne Najwyższy Sąd Federalny
Sądownictwo
Podstawą prawną organizacji sądownictwa Stanów Zjednoczonych jest konstytucja oraz ustawa z 1797 r. Ukształtowały się w Stanach dwie niezależne od siebie struktury sądownictwa: federalna i stanowa. Do kompetencji federalnych sądów powszechnych należały sprawy wynikające z konstytucji i ustaw federalnych oraz sprawy, w których stroną była federacja, stan, przedstawiciel dyplomatyczny oraz spory między stanami i między obywatelami różnych stanów. Sądami I instancji były sądy obwodowe, w których sędziowie orzekali jednoosobowo. Ze spraw karnych do ich kompetencji należały sprawy zagrożone karą do 100 dolarów lub karą pozbawienia wolności do 6 miesięcy. Sądy apelacyjne to II instancja. Orzekały w składzie 3-osobowym. Najwyższy Sąd Federalny w I instancji sądził sprawy, w których stroną była federacja albo przedstawiciel dyplomatyczny a ze względu na wartość przedmiotu sporu — sprawy, w których wartość przedmiotu przekraczała 10 tys. dolarów. W innych sprawach działał jako trybunał apelacyjny.
595
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (od XVIII do X X w.)
W podobny sposób ukształtowana została struktura sądów stanowych: dwie lub trzy instancje z Najwyższym Sądem Stanowym na czele. Do kompetencji sądów stanowych należały wszystkie sprawy nie zastrzeżone sądom federalnym, czyli ok. 95% wszystkich spraw. W praktyce wiele spraw podlegało właściwości zarówno sądów stanowych, jak i federalnych. Strony miały wówczas możliwość wyboru sądu. Gdyby jednak sprawa należąca do właściwości sądu federalnego zawisła w sądzie stanowym, to strony mogły apelować do Najwyższego Sądu Federalnego (nawet od orzeczenia Najwyższego Sądu Stanowego). Sędziowie federalni mianowani byli dożywotnio. Szczególną pozycję uzyskali sędziowie Najwyższego Sądu Federalnego (w 1807 r. było to 7 sędziów, w XX — 8), którzy otrzymywali uposażenie takie jak ministrowie i byli usuwalni tylko w drodze impeachment. Sędziowie stanowi od połowy XIX w. w większości pochodzili z wyborów. Zgodnie z konstytucją w Stanach Zjednoczonych występowała instytucja przysięgłych. Strony mogły domagać się ławy przysięgłych dla rozstrzygania sporów, w których wartość przedmiotu przekraczała 20 dolarów. Przysięgli działali w sprawach karnych i cywilnych (w Anglii po II wojnie światowej zniesiono przysięgłych w sprawach cywilnych). Cechą charakterystyczną sądownictwa amerykańskiego jest to, że sędziowie tamtejsi mają prawo badania zgodności ustaw z konstytucją (tego uprawnienia nie mają sądy europejskie): sędziowie federalni — ustaw federalnych z konstytucją; stanowi — ustaw stanowych z konstytucją. Prawo badania konstytucyjności ustaw stworzył precedens z 1803 r., zgodnie z którym sąd może nie zastosować przepisu ustawy,
Sądy stanowe
Przysięgli
Badanie konstytucyjności ustaw
596
Państwo nowożytne
jeżeli uzna go za sprzeczny z konstytucją. Najważniejszą rolę w tej dziedzinie odgrywa Najwyższy Sąd Federalny. Dzięki roli interpretatora konstytucji sąd ten uzyskał ogromną władzę polityczną, jakiej nie spotykamy w innych państwach. Decyzje Najwyższego Sądu Federalnego mogą być zmienione tylko poprzez poprawkę do konstytucji. Najwyższy Sąd Federalny uważany jest w związku z tym za strażnika konstytucji i całego amerykańskiego porządku prawnego i cieszy się największym prestiżem wśród wszystkich organów.
XX.
Rosja w XIX i XX wieku
Tak jak w poprzednich wiekach, Rosją rządzili carowie w stylu „samodzierżawia", samowładztwa. Tylko wśród ludu rosyjskiego błąkała się naiwna wiara w dobrego władcę, takiego który wiedział wszystko, był obdarzony dobrocią, czuły na ludzkie nieszczęścia. Taki obraz w oczach ludu utrwalali urzędnicy i duchowni a także sam car. W rezultacie monarcha rosyjski jawił się swoim poddanym jako element świata nadprzyrodzonego. Ustrój Rosji kształtował się w sposób odmienny niż państw Europy zachodniej. Tradycja państwowo-prawna Rosji zbliżona była raczej do typu bizantyjsko-azjatyckiego. System rządów nosił cechy patriarchalne i jednocześnie absolutystyczne. Występowały w nim elementy charakterystyczne dla monarchii despotycznych. System ten nierozerwalnie połączony był z okrucieństwem, które było częścią dnia powszedniego i nikogo z miejscowych to nie dziwiło, poza cudzoziemcami, którym przyszło przebywać w Rosji. Sposób sprawowania władzy przez cara wywierał z kolei wpływ na rozwój stosunków społecznych i gospodarczych, które odbiegały od zachodnioeuropejskich, nadając Rosji charakter państwa ogromnych kontrastów.
Samowładztwo
598
Państwo nowożytne
W państwie, w którym każdy miał swoje miejsce w szeregu, o zmianach decydował car. Toteż wszelkie reformy, nawet te, które miały miejsce w pierwszym dziesięcioleciu XX w., zaczynały się „od góry". Nowoutworzone organy miały tylko pomagać carowi w realizowaniu jego wszechwładzy. Podobnie jak w XVIII, tak i w XIX stuleciu władcy kontynuowali wysiłki aby zeuropeizować Rosję. N a początku XIX w. nie tylko car utrzymywał kontakty z Europą zachodnią. Okres wojen napoleońskich stworzył dla wielu Rosjan po raz pierwszy możliwość obserwacji państw zachodnich, był zatem doskonałą szkołą wychowania obywatelskiego. Kontakt z zachodnią cywilizacją rychło przyniósł plon w postaci tajnych organizacji rewolucyjnych, których programy były przejawem buntu wobec rzeczywistości rosyjskiej i rządów carskich. Wszelkie próby zmiany rosyjskiego systemu podejmowane przez jakikolwiek czynnik poza carem, kończyły się jednak niepowodzeniem. Cykiiczność
r0ZW0JU
Obok stylu rządzenia państwem cechą charakterystyczną Rosji była cykliczność w jej rozwoju. Po okresach reform następowała zawsze reakcja i terror, doskonała metoda na to, by społeczeństwo utrzymać w posłuszeństwie. Przy wszystkich tych odmiennościach nie można traktować Rosji jako kraju bezgranicznie zacofanego, bowiem w okresie caratu, zwłaszcza od XIX w., Rosja miała własne osiągnięcia we wszystkich dziedzinach życia i osiągnięcia te były nieporównywalne z okresem po 1917 r. W Rosji Radzieckiej nowa władza okazała się niezdolna do przezwyciężenia starych przyzwyczajeń w sposobie rządzenia państwem, a społeczeństwo w „odbiorze" władzy. Terror został zwielokrotniony, metody rządzenia oparte na szpiegowaniu
Niemcy w XIX i XX wieku
i donosicielstwie były takie, jak za Iwana IV czy Mikołaja I, z tym że objęły znacznie szersze rzesze społeczeństwa. Także ekspansywna polityka zagraniczna znalazła kontynuatorów. W stosunkach międzynarodowych w XIX i XX w. Rosja zachowała dawną pozycję. Na arenie międzynarodowej liczono się tak z Rosją carską, jak z Radziecką, nawet wówczas kiedy traktowano ją tylko jako koniunkturalnego sojusznika. Częściej jednak Rosja postrzegana była jako potencjalny przeciwnik groźny zwłaszcza dla tych, którzy nie zdołali ograniczyć go w porę odpowiednimi barierami. Dzieje Rosji ze względu na pozycję i rolę cara, którego interes zawsze stał na pierwszym miejscu, są w gruncie rzeczy dziejami starań panujących o realizację ich pomysłów tak w polityce zagranicznej, jak i wewnętrznej. W polityce zagranicznej kolejni carowie aż do 1917 r. kontynuowali politykę imperialną a jej kierunek zależał od indywidualności osoby zasiadającej na tronie. Jeżeli dodamy do tego cykliczność okresów reform i reakcji w polityce wewnętrznej, które przeważnie także pokrywały się z personalnymi zmianami na tronie, to stwierdzić należy, że linią demarkacyjną dla periodyzacji dziejów ustroju Rosji mogą być z powodzeniem lata panowania poszczególnych jej władców.
1. 1.1.
Rosja od 1801 do 1917 roku Rosja w czasie panowania Aleksandra I (1801-1825)
Po przewrocie pałacowym, którego ofiarą padł syn Katarzyny II, Paweł I (1796 - 1801), władzę w Rosji objął jego syn, wnuk Katarzyny II, Aleksander I.
599
Polityka imperialna
600
Pierwsze zmiany w Rosji
Państwo nowożytne
Zaraz po objęciu władzy Aleksander przystąpił do wprowadzania w Rosji zmian: - zdecydował się na nawiązanie szerokich kontaktów z zagranicą (w przeciwieństwie do swego ojca); - ogłosił amnestię dla tych, którzy zbiegli z Rosji z powodu nadmiernych represji ze strony władz; - złagodził cenzurę; - odnowił działalność samorządu szlacheckiego wprowadzonego w czasach Katarzyny II; - zlikwidował tzw. Tajną Ekspedycję, która dokonywała aresztowań i zajmowała się zsyłaniem więźniów na Syberię; - zniósł zwyczaj stawiania w miastach szubienic; - zainteresował się rozwojem nauki.
Reformy ustroju Rada Nieustająca
Efekty działalności Tajnego Komitetu
Car był także inicjatorem reform ustrojowych. W 1801 r. powołana została Rada Nieustająca, organ centralny o charakterze doradczym, złożony z 12 członków wywodzących się z arystokracji. Jej stale urzędującym organem była kancelaria. W połowie 1801 r. powołany został 4-osobowy Tajny Komitet (ks. A. Czartoryski, W. Koczubej, M. Nowosilcow, R Stroganow), któremu przewodniczył sam car. Komitet działał do 1803 r., a efekty jego prac były następujące: - wprowadzono zakaz stosowania tortur podczas śledztwa; - zezwolono kupcom i innym mieszczanom oraz chłopom państwowym na nabywanie na własność gruntów; - reformy w aparacie państwowym.
Niemcy w XIX i XX wieku
W tej ostatniej dziedzinie zlikwidowane zostały dawne kolegia. W 1802 r. wszedł w życie manifest o utworzeniu ośmiu ministerstw: Lądowych Sił Zbrojnych, Spraw Zagranicznych, Spraw Wewnętrznych (ministerstwu temu podlegał cały przemysł), Sprawiedliwości, Oświaty, Finansów i Handlu. Ministerstwa dzieliły się na departamenty. Ministrów mianował car. Z racji swoich stanowisk ministrowie z urzędu zasiadali w Senacie. Ministrowie nie tworzyli jednak gabinetu. Decyzje podejmowali jednoosobowo, ze swej działalności składali carowi raporty, a w końcu roku sprawozdania. Nadzór nad ministrami sprawowała Prokuratura Generalna. W sprawach wątpliwych ostatnią instancją był zawsze car. W 1812 r. powołany został Komitet Ministrów jako organ doradczy cara, któremu też car osobiście przewodniczył. Oprócz ministrów obejmował on przewodniczących departamentów Rady Państwa. Komitet nie pełnił funkcji rządu, tej bowiem instytucji car był przeciwny. W 1802 r. wszedł w życie dekret „O prawach i obowiązkach Senatu". Dekret miał spowodować podniesienie rangi Senatu wśród organów państwowych. Zgodnie z dekretem Senat był najwyższą instytucją w państwie a zakres jego władzy mógł ograniczyć tylko jego przewodniczący, którym był sam imperator. Senat miał stać na straży prawa i praworządności, czyli pełnił funkcje trybunału administracyjnego, sprawował nadzór nad wpływami z podatków i wydatkami państwowymi. W praktyce Senat nie uzyskał większego wpływu na sprawy państwowe. Główną jego kompetencją było pełnienie nadal funkcji sądu kasacyjnego. Od orzeczeń Senatu przysługiwała skarga do cara, z tym że za bezzasadną skargę groziła skarżącemu surowa kara.
601
Ministerstwa
Generalna Prokuratura Komitet Ministrów
Sprecyzowanie kompetencji Senatu
Sądownictwo kasacyjne
602
Projekt reformy ustroju państwowego M . Sperańskiego
Rada Państwa
Państwo nowożytne
Ponadto Senat sprawował nadzór nad ministrami i ogłaszał ustawy. Senat dzielił się na departamenty (było ich dziewięć, w tym 1 administracyjny a 8 sądowych), przy każdym departamencie działał oberprokurator, prokuratura miała bowiem charakter organu kontrolującego z ramienia cara całą administrację i sądownictwo. Kiedy ustała działalność Tajnego Komitetu w dziedzinie reformowania państwa, dalszymi reformami zajął się bliski doradca Aleksandra I, jeden z najwybitniejszych działaczy państwowych Rosji w XIX w , Michał Sperański (1772-1839). W 1809 r. M. Sperański przedstawił projekt reorganizacji aparatu państwowego pt. Wstęp do zbioru ustaw państwowy cl7. Projekt ten przewidywał wprowadzenie w Rosji trójpodziału władz, przy czym nie miała ulec naruszeniu absolutna władza cara. Zatem podział władzy miał charakter wyłącznie instytucjonalny. Sperański przewidział w projekcie organ przedstawicielski — Dumę Państwową, do której wejść mieli przedstawiciele tylko pewnych grup ludności. Było to jednoznaczne z nadaniem części społeczeństwa praw politycznych. Projekt zrodził silną opozycję, złożoną zwłaszcza z arystokracji rosyjskiej, która posądziła Sperańskiego o orientację profrancuską. Kiedy stosunki rosyjsko-francuskie uległy pogorszeniu, Sperański został oskarżony o zdradę i skazany na przymusowy pobyt na Syberii. Zrealizowano w praktyce tylko część projektu M. Sperańskiego, mianowicie w 1810 r. powołany został nowy organ — Rada Państwa, złożony z 90 członków działających pod przewodnictwem cara. W skład Rady Państwa z urzędu wchodzili ministrowie, innych członków mianował car. Z momentem powołania Rady Państwa została zniesiona Rada Nieusta-
Niemcy w XIX i XX wieku
jąca. Zadaniem Rady Państwa było przygotowanie i opiniowanie projektów ustaw. W celu sprawniejszego działania Rada dzieliła się na 5 departamentów (z czasem ich liczba zmieniała się) a sprawy biurowe prowadziła kancelaria, którą do 1812 r. kierował M. Sperański jako Sekretarz Państwa. Powyższe reformy w niczym nie zmieniły pozycji cara, który byl nadal monarchą absolutnym i niczym nie ograniczonym, bowiem wszystkie nowe organy miały wyłącznie charakter doradczy. Car był najwyższym sędzią, dowódcą wojskowym oraz reprezentował państwo na zewnątrz. Od czasów Pawła I (w 1797r.) ustalone zostały zasady następstwa tronu — dziedziczność według primogenitury z pierwszeństwem w linii męskiej. Obok cara działała kancelaria carska, utworzona przez Aleksandra I, z tym że urząd ten duże znaczenie w państwie uzyskał dopiero w czasie panowania jego następcy — Mikołaja I. Kancelarię podzielono wówczas na wydziały, spośród których wydział pierwszy pełnił rolę osobistej kancelarii cara. Aleksander I reformie poddał także system szkolnictwa rosyjskiego. Terytorium Rosji podzielono na sześć okręgów szkolnych i każdym zarządzał kurator. W guberniach tworzono gimnazja, w powiatach — szkoły powiatowe, we wsiach — parafialne. W 1803 r. powstał uniwersytet w Wilnie, w latach 1804-5 w Kazaniu i Charkowie, w 1819 r. w Petersburgu. Wyższe uczelnie stały się poważnymi ośrodkami dydaktycznymi i naukowymi. W 1804 r. pewnej poprawie uległ status chłopów. Uznano, że są oni przytwierdzeni do ziemi, zatem obszarnicy nie mogli sprzedawać chłopów bez ziemi. Działki użytkowane przez chłopów uznane zostały za ich dziedziczną własność.
603
Kancelaria, Sekretarz Państwa
Car
Zasady następstwa tronu Kancelaria carska
Reforma szkolnictwa
604
Administracja lokalna
Generalni gubernatorzy
Gubernatorzy Sąd ziemski
Osiedla wojskowe
Państwo nowożytne
Dla celów administracji lokalnej utrzymany został podział administracyjny kraju na gubernie, które dzieliły się na powiaty. Zespoły guberni tworzyły większe jednostki — generał-gubernatorstwa na czele z generalnymi gubernatorami o szerokich kompetencjach, zwłaszcza w dziedzinie stanowienia prawa lokalnego. Przedstawicielami władzy w terenie oraz wykonawcami decyzji ministra spraw wewnętrznych byli gubernatorzy. Organem administracji w powiecie był sąd ziemski, któremu przewodniczył isprawnik o kompetencjach głównie policyjnych. W drugiej połowie rządów Aleksandra I ważną rolę w życiu politycznym Rosji odgrywał cieszący się zaufaniem cara Aleksy Arakczejew, w latach 1808 - 1 0 pełniący funkcję ministra wojny. Od początku lat dwudziestych XIX w. był on faktycznie drugim władcą Rosji. Wszelkie pomysły Arakczejewa Aleksander przyjmował bez zastrzeżeń. Arakczejew stworzył tzw. osiedla wojskowe. W zachodnich guberniach wydzielono część terenów państwowych, w których chłopów umieszczano w specjalnie dla nich przeznaczonych osiedlach, gdzie dożywotnio i dziedzicznie wykonywali zajęcia rolnicze, łącznie z wojskowymi. Chłopi ci poddani zostali surowej dyscyplinie wojskowej. 1.2.
Rosja pod rządami Mikołaja I (1825 - 1855)
Panowanie kolejnego cara rozpoczęło się od stłumienia powstania dekabrystów (ostatecznie pokonani zostali w styczniu 1826 r.). Okres rządów Mikołaja I to trzydziestolecie reakcji politycznej. Car odgrodził Rosję od cywilizacji zachodnioeuropejskiej, Zachód bowiem uważał za siedlisko wszelkiego zła. Szansę
Niemcy w XIX i XX wieku
dla Rosji widział w jej zacofaniu (takie też stanowisko zajmowała znaczna część otoczenia cara). W polityce wewnętrznej czasów Mikołaja I dominował system policyjno-szpiegowski, który w praktyce realizowała ówczesna biurokracja. Życie społeczeństwa reglamentowały liczne akty prawne. Car osobiście inicjował działalność prawotwórczą, często w sprawach drobiazgowych i bez większego znaczenia dla państwa. Najważniejszym organem systemu policyjnego stał się III Wydział Kancelarii carskiej, którego zadaniem było tropienie i ściganie przestępców politycznych, wywiad wewnętrzny oraz nadzór nad prawomyślnością poddanych. Zadania te realizowane były poprzez siatkę tajnych agentów. Organem wykonawczym El Wydziału był Korpus Żandarmerii, mundurowej policji politycznej. HI Wydział istniał do 1880 r. Reakcyjna polityka cara najdotkliwiej przejawiała się w dziedzinie oświaty, nauki i kultury. W 1826 r. Mikołaj wydał dekret o cenzurze, zakazujący drukowania utworów (obrazów, rycin, nut), które mogłyby podważyć autorytet uświęconej osoby cara i Cerkwi, o ile wprost lub pośrednio krytykowały monarchiczną formę rządów, bądź byłyby projektami reformowania ustroju. W przypadku utworów historycznych cenzorzy winni zwracać uwagę na ich cel moralny i polityczny. Przestrzeganiem „żelaznych przepisów o cenzurze" zajmował się powołany w tym celu Główny Urząd Cenzury oraz jemu podległe komitety. Przestrzeganie przepisów było także obowiązkiem księgarzy oraz prowadzących biblioteki. Kontrola wewnętrzna szczególnie nasiliła się w 1848 r. na wiadomość o wydarzeniach rewolucyjnych w Europie. Życie wewnętrzne kraju, a szczególnie szkolnic-
605
III Wydział Kancelarii carskiej
Dekret o cenzurze
Główny Urząd Cenzury
Państwo nowożytne
606
Uprzywilejowana pozycja Cerkwi
two, znalazło się pod wpływem Cerkwi. RównoczeĘ J Y JĘ prześladowania osób innych wyznań poprzez odbieranie im majątków i zamykanie domów modlitwy oraz klasztorów. Rezultatem polityki Mikołaja I była wzrastająca liczba wystąpień chłopskich. Powstawały też nowe prądy ideowe (liberalny i rewolucyjno-demokratyczny). Polityka zagraniczna, nastawiona na zdobycie wpływów na Bałkanach i Bliskim Wschodzie, postawiła Rosję w obliczu katastrofy. Następstwa wojny krymskiej (1853-56) ukazały konieczność dokonania kolejnych zmian w Rosji. Z A C 2
1.3.
Reforma agrarna
Reforma ustroju Rada Ministrów
Reforma skarbowości
S
Reformy przeprowadzone w Rosji w czasie panowania Aleksandra II (1855-1881)
Najpilniejszą była reforma agrarna. Jej przygotowaniem zajął się utworzony w 1857 r. Główny Komitet d/s Włościańskich. 19.11.1861 r. manifest cesarski wprowadził ustawę „O włościanach uwolnionych od zależności poddańczej", która przyznała chłopom prawa osobiste i majątkowe. Wprowadzeniem reformy w życie miały zająć się utworzone w każdej guberni urzędy d/s włościańskich. W pierwszej kolejności ustawa obowiązywała chłopów prywatnych. W 1866 r. reformą objęto chłopów państwowych. N a szczeblu centralnym w aparacie państwowym wprowadzono Radę Ministrów, która istniała obok Komitetu Ministrów i Rady Państwa, konkurując z tym ostatnim organem zwłaszcza w dziedzinie ustawodawstwa. Reformie poddano także system finansowy państwa i unowocześniono skarbowość. Każdego roku publikowano budżet ogólnopaństwowy.
607
Niemcy w XIX i XX wieku
W 1864 r. weszła w życie ustawa o instytucjach ziemskich gubernialnych i powiatowych, które były formą samorządu terytorialnego. Ziemstwa, oddzielone od administracji rządowej, wprowadzono na szczeblu guberni i powiatu dla kierowania i zarządzania sprawami lokalnymi. Organom ziemstw przyznano kompetencje w sprawach:
Ziemstwa — ograniczony samorząd terytorialny
Kompetencje ziemstw
- zarządzania podatkami lokalnymi; - utrzymania dróg i komunikacji; - zaopatrzenia w żywność; - zarządu zakładami dobroczynnymi i opieki społecznej; - opieki nad rozwojem przemysłu i handlu; - opieki nad oświatą, zdrowiem i więźniami. Największą rolę odegrały ziemstwa w dziedzinie gospodarczej i oświatowej. Na szczeblu guberni ziemstwa miały szersze kompetencje w dziedzinie finansowej. Organami ziemstw były: Zgromadzenia ziemskie liczące od 10 do 100 radnych, wybieranych na 3 lata. Radni pełnili funkcję honorowo. Zgromadzenia obradowały na sesjach zwoływanych dwa razy do roku pod przewodnictwem marszałków szlachty. Wybory do zgromadzeń były pośrednie (radnych gubernialnych wybierały powiatowe zebrania ziemskie) i przeprowadzano je w kuriach (ziemiańskiej, miejskiej i wiejskiej) w oparciu 0 cenzus majątkowy. W rezultacie szlachta uzyskała w wyborach przewagę nad pozostałymi grupami ludności. Organami stałymi dla załatwiania spraw były urzędy ziemskie, składające się z przewodniczącego 1 dwóch członków wybieranych spośród radnych na
Organy ziemstw Zgromadzenia ziemskie gubernialne i powiatowe
Urzędy ziemskie gubernialne i powiatowe
608
Ingerencja administracji państwowej w działalność ziemstw
Reforma miejska samorząd miejski
Organy Duma miejska
Zarząd miejski Prezydent
Samorząd wiejski Gromada Zgromadzenie gromadzkie Starosta
Państwo nowożytne
trzy lata. Urząd dysponował też pracownikami etatowymi. Samorządu ziemskiego nie wprowadzono na terenach gdzie przeważała ludność nierosyjska i gdzie stan posiadania obszarników rosyjskich nie był wielki: na wschód od Uralu, na zachód od Dniepru, na ziemiach Królestwa Polskiego, na Kaukazie. Praktyczna działalność ziemstw została z czasem ograniczona — decyzje sprzeczne z prawem mógł zawiesić naczelnik guberni lub minister spraw wewnętrznych, co oznaczało daleko idącą ingerencję administracji rządowej w działalność samorządu. Także wybranych członków zarządu zatwierdzały organy administracji rządowej. W 1870 r. przeprowadzona została reforma miejska. Zniesiono stanowy charakter samorządu miejskiego. Podatników w mieście podzielono na trzy kurie według wysokości płaconych podatków, co zapewniło przewagę w organach miejskich najbogatszym. Organami samorządu w mieście były: duma miejska, złożona z kilkudziesięciu radnych w zależności od wielkości miasta, wybieranych na okres 4 lat. Duma wybierała ze swego grona stale urzędujący kilkuosobowy zarząd miejski oraz prezydenta, który jednocześnie przewodniczył dumie. Prezydenta zatwierdzał gubernator a w miastach będących siedzibą władz gubernialnych — minister spraw wewnętrznych. Do kompetencji organów samorządu miejskiego należały głównie sprawy gospodarcze miasta. Najniższą jednostką podziału administracyjnego kraju była gromada, w której funkcjonowały organy samorządowe: zgromadzenie gromadzkie — organ uchwalający i starosta — organ wykonawczy i zarazem przewodniczący zgromadzenia. Organy te zaj-
Niemcy w XIX i XX wieku
mowały się rozdziałem podatków między mieszkańców gromady oraz sprawami gruntowymi. Starosta pełnił także funkcje policyjne a nadto miał prawo karania za drobne wykroczenia (karą aresztu do 2 dni, grzywny do 1 rubla). Kilka gromad tworzyło gminę (tzw. gmina zbiorowa), której organami były:
609
Gmina zbiorowa
- zgromadzenia gminne — wybierane spośród mieszkańców gminy w stosunku 1 delegat na 10 właścicieli domostw — był to organ uchwalający, kompetentny także w sprawach podatkowych;
Zgromadzenie gminne
- wójt — organ wykonawczy o uprawnieniach policyjnych, miał też prawo nakładania niewielkich kar oraz przewodniczył zarządowi gminnemu;
Wójt
- zarząd gminny, w którego skład wchodzili starostowie gromad składających się na gminę oraz asesorowie. Zarząd dysponował także płatnymi funkcjonariuszami;
Zarząd gminny
- sąd gminny, który składał się z wójta i ławników.
Sąd gminny
Struktura gminy w Rosji, polegająca na tym, że składała się ona z mniejszych jednostek — gromad — nadawała jej charakter gminy zbiorowej. W 1861 r. gminy i gromady otoczono nadzorem ze strony państwa. Sprawowali go tzw. pokojowi pośrednicy o kompetencjach administracyjno-policyjnych (m.in. zatwierdzali uchwały zgromadzeń). W 1874 r. pośredników zastąpiły urzędy d/s chłopskich. W 1874 r. przeprowadzono w Rosji reformę wojskowości. Jej twórcą był minister spraw wojskowych Dymitr Milutin. Skrócono termin służby w wojsku lądowym do 6 lat, w marynarce do 7. Corocznemu poborowi poddani byli mężczyźni, którzy ukończyli 20 lat. Zwolnienie z poddaństwa było możliwe do-
Urzędy d / s chłopskich
Reforma wojskowa
610
Państwo nowożytne
piero po odbyciu służby wojskowej. Wśród poborowych dokonywano losowania, które było podstawą do kierowania ich do służby regularnej lub do pospolitego ruszenia. Po ukończeniu 43 lat mężczyzn kierowano do rezerwy. Korpus oficerski nadal wywodził się ze szlachty. Mężczyźni posiadający wyższe wykształcenie byli uprzywilejowani w ten sposób, że odbywali służbę tylko przez 6 miesięcy. Reforma sądownictwa
W 1864 r. weszła w życie ustawa o ustroju sądów, która:
Sądy powszechne
- zniosła stanowość i wprowadziła sądy powszechne, od tej zasady wyjątkiem były sądy dla duchowieństwa i sądy gminne na wsi;
Oddzielenie sądownictwa od administracji
- oddzieliła sądy od administracji, co miało stanowić zabezpieczenie niezawisłości sądów.
Sądy pokoju Sędziowie pokoju
Zjazdy sędziów pokoju Sądy okręgowe
Przysięgli
Najniższą instancją były sądy pokoju. Sędziowie pokoju sądzili drobne sprawy cywilne (gdy wartość przedmiotu sporu nie przekraczała 300 rubli) i drobne sprawy karne (zagrożone karą grzywny do 30 rubli, aresztem do 3 miesięcy lub 1 1 / 2 roku więzienia). Sędziowie pokoju wybierani byli na trzy lata według cenzusu wykształcenia i majątkowego. Część sędziów pokoju pełniła obowiązki bezpłatnie (opłacani byli tylko tzw. dzielnicowi sędziowie pokoju). Instancją odwoławczą od orzeczeń sędziów pokoju były zjazdy sędziów pokoju. Wyżej w strukturze sądów postawione były sądy okręgowe, podzielone na wydziały cywilne i karne. W sprawach karnych o zbrodnie i występki zagrożone karą dodatkową w postaci utraty lub ograniczenia praw stanu udział brali przysięgli. Od wyroków wydanych z udziałem przysięgłych nie przysłu-
611
Niemcy w XIX i XX wieku
giwała apelacja. W takich przypadkach, podobnie jak na podstawie zażalenia, Senat mógł dokonać kasacji wyroku i zarządzał wówczas ponowne przeprowadzenie rozprawy w sądzie I instancji. Instancją apelacyjną były izby sądowe, podzielone na wydziały cywilne i karne. W sprawach o przestępstwa przeciwko państwu lub o przestępstwa służbowe, wydział karny izby sądowej sądził jako sąd I instancji. W sprawach, za które groziła kara pozbawienia praw stanu obok 5 sędziów zawodowych zasiadali czterej przedstawiciele stanu, z którego wywodził się podsądny. Senat sądził w I instancji niektóre przestępstwa polityczne, w II instancji gdy wniesiono apelację od orzeczenia izby sądowej, wydanego przez nią w I instancji. Senat był jednak przede wszystkim sądem kasacyjnym: dla wyroków zjazdów sędziów pokoju, sądów okręgowych i izb sądowych. Dla wyroków sądów niższych sądem kasacyjnym były zarządy gubernialne. W 1866 r. utworzony został „oddział ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego", „ochrana organ do ścigania przestępstw politycznych. 1.4.
Reakcyjne rządy Aleksandra III (1881 -1894)
Aleksander III jako kolejny car nie zdecydował się na kontynuowanie reform ojca, lecz na zaostrzenie kursu w polityce wewnętrznej, represje i kontrreformy. Zapowiedzią takich rządów był manifest z kwietnia 1881 r. o nienaruszalności samowładztwa i rządach pełnionych „z bożej łaski". Politykę Aleksandra III charakteryzował dalece posunięty nacjonalizm.
Izby sądowe
Senat
Oddział ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego
612
Przejawy reakcji
Państwo nowożytne
Przejawami reakcyjnych rządów były: - zorganizowanie niemal doskonałego systemu donosicielstwa w oparciu o „ochranę". Dla realizacji wynikających stąd zadań zatrudniano tajnych, opłacanych pracowników; - rozszerzono działalność cenzury; - ograniczono dostęp do szkół dzieciom pochodzącym z rodzin niższych stanów, nad szkołami wyższymi zaś roztoczono nadzór kuratorów — ustawą z 23.Vm.l884r. - mniejszości narodowe oficjalnie poddano rusyfikacji; - umocniono pozycję Cerkwi; - 14.VIII.1881 r. weszła w życie uchwała „o środkach ochrony porządku państwowego i ładu społecznego", która rozszerzyła uprawnienia policji i władz administracyjnych w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego.
Nadzór organów administracji państwowej nad samorządem wiejskim
W 1889 r. wprowadzono nadzór nad organami administracji wiejskiej. Sprawowali go naczelnicy ziemscy, powiatowe zjazdy naczelników oraz urzędy gubernialne. Naczelnicy ziemscy wywodzili się ze szlachty. Przyznano im szerokie uprawnienia administracyjne łącznie z prawem zatwierdzania uchwał zgromadzeń wiejskich a także zawieszania takich uchwał. Było to ograniczenie samodzielności samorządu wiejskiego. Naczelnicy otrzymali również uprawnienia sądowe — mieli prawo karania chłopów (karą do 6 rubli i aresztem do 30 dni) bez możliwości odwołania. Sprawowali też sądownictwo w sprawach cywilnych i karnych, które do tej pory należały do kompetencji sędziów pokoju. Przyznanie kompetencji sądowych naczelnikom ziemskim było złamaniem
Niemcy w XIX i XX wieku
zasady rozdziału sądownictwa od administracji. Rozwiązanie to było ponadto odstąpieniem od zasady niezawisłości sądów. Aby obejść sądy powszechne powoływano ponadto często sądy doraźne, w których nie była stosowana zasada instancyjności. Ustawa z 1890 r. wprowadziła zmiany w strukturze ziemstw. Wybory do organów ziemskich oparte zostały na strukturze stanowej. Wprowadzono wysoki cenzus majątkowy dla wyborców z jednoczesnym ograniczeniem prawa wyborczego przysługującego chłopom. W procedurę przeprowadzania wyborów mogła ingerować władza państwowa. Do składu zgromadzeń ziemskich, organu samorządowego, mogły odtąd wejść osoby piastujące niektóre urzędy. Obsada personalna zarządu ziemstwa wymagała zatwierdzenia przez władze państwowe. Zatwierdzenia wymagały także uchwały zgromadzeń ziemskich. Analogicznie postąpiono z miastami. W 1892 r. ograniczono prawa wyborcze do organów samorządu miejskiego. Prawa wyborcze przysługiwały teraz właścicielom posiadającym nieruchomości lub przedsiębiorstwa na terenie miasta. Ograniczone zostały kompetencje samorządu i zwiększono nadzór ze strony państwa tak, jak to miało miejsce w samorządzie wiejskim i ziemskim. 1.5.
Mikołaj II (1894-1917)
Do 1906 r. Mikołaj II kontynuował styl rządzenia ojca. W polityce zagranicznej cara interesował Daleki Wschód, planował włączyć Rosję do walki o tamtejsze rynki. Dążenia do opanowania Korei i Mandżurii doprowadziły do wojny z Japonią. Kryzys związany z wojną oraz jej niepopularność w opinii społecznej, sprowokowały robotników do wystąpień przeciwko
613
Złamanie zasady rozdziału sądownictwa od administracji
Zmiany w strukturze i funkcjonowaniu organów ziemstw
Zmiany w samorządzie miejskim
614
Duma Państwowa tzw. Bułyginowska
System kurialny
Manifest październikowy
Państwo nowożytne
władzy. Krwawa niedziela 22 stycznia 1905 r. dała w Rosji początek rewolucji, która trwała do 1907 r. Wystąpienia rewolucyjne zmusiły cara do ustępstw. W sierpniu 1905 r. ogłoszona została ustawa powołująca Dumę Państwową, organ przedstawicielski o charakterze doradczym. Duma miała opiniować projekty ustaw przedstawione przez rząd. Posłowie mieli być wybierani na okres 5 lat w systemie kurialnym. Przewidziano trzy kurie: wielkich właścicieli ziemskich, mieszczan i chłopów. Poważnym ograniczeniem prawa wyborczego był cenzus majątkowy, który zapewniał przewagę w Dumie wielkim właścicielom ziemskim. Duma, od nazwiska jej projektodawcy, ministra spraw wewnętrznych, A. Bułygina, zwała się „Dumą Bułyginowską". 17 października 1905 r. Mikołaj II wydał manifest, w którym ogłosił wprowadzenie: - nietykalności osobistej obywateli; - rozszerzonych praw wyborczych; - wolność słowa, prawa do stowarzyszeń i zgromadzeń; - nadanie Dumie Państwowej charakteru organu ustawodawczego i kontrolnego w stosunku do rządu.
Rada Ministrów
Manifest październikowy umożliwił m.in. tworzenie legalnych partii pod warunkiem, że program ich będzie mieścił się w ramach możliwych do zaakceptowania przez władze. Jednocześnie car w miejsce Komitetu Ministrów powołał Radę Ministrów, pierwszy w Rosji organ rządowy. Na jej czele jako pierwszy premier stanął S. Witte. W oparciu o manifest w grudniu 1905 r. została ogłoszona nowa ordynacja wyborcza do Dumy. Po-
Niemcy w XIX i XX wieku
zostawiła ona system kurialny i wielostopniowość wyborów, tak jak miało to miejsce w wyborach do Dumy Bułyginowskiej, z tym iż zwiększono liczbę kurii do czterech. Czwartą była kuria robotników. Wybory w kurii robotniczej były 3-stopniowe, w kurii chłopskiej — czterostopniowe. Prawa wyborcze uzyskali mężczyźni, którzy ukończyli 25 lat a ponadto wymagano cenzusu osiadłości. Po przeprowadzonych wyborach, w składzie tzw. I Dumy, która liczyła 524 deputowanych, wbrew zamierzeniom rządu, znalazło się wielu chłopów. Do kompetencji Dumy należało:
615
i Duma
- ustawodawstwo, w tym także inicjatywa ustawodawcza; - uchwalanie budżetu; - nieliczne sprawy finansowo-majątkowe państwa. Manifestem z 20.11.1906 r. car przekształcił dotychczasową Radę Państwa w izbę wyższą — organ, który tak jak Duma, miał mieć kompetencje ustawodawcze. Decyzją tą car złamał postanowienia manifestu październikowego z 1905 r., który przewidywał tylko utworzenie Dumy jako organu przedstawicielskiego. Skład Rady Państwa miał liczyć 196 członków, z których połowę łącznie z przewodniczącym Rady, mianował car, druga połowa zaś pochodziła z wyborów. Kadencja Rady Państwa ustalona został na 9 lat, co 3 lata 1/3 członków pochodzących z wyborów miała ustępować. Obydwie izby zwoływał car. W dziedzinie ustawodawstwa izby były równorzędne. Wprowadzone zmiany w ustroju Rosji modyfikowała następnie ustawa z 23.IV.1906r. w ten sposób,
Rada Państwa
616
Rozwiązanie wspólnot gminnych
Sądy wojen no-polowe
Państwo nowożytne
że w czasie między posiedzeniami Dumy, gdyby wymagały tego nadzwyczajne okoliczności, Rada Ministrów mogła przedstawić projekt ustawy bezpośrednio carowi, z tym że nie mógł to być projekt zmian w ustroju państwowym i w prawie wyborczym. Warunkiem obowiązywania ustawy wprowadzonej w życie w trybie nadzwyczajnym było przedstawienie jej Dumie w terminie do 2 miesięcy od zebrania się tego organu. Jednocześnie Duma pozbawiona została inicjatywy ustawodawczej w dziedzinie ustroju państwa, bowiem inicjatywa w tych sprawach zastrzeżona została wyłącznie carowi. I Duma obradowała od 27 kwietnia do 8 lipca 1906 r. Kiedy utworzona w Dumie frakcja pracy, do której weszli także deputowani chłopscy, wystąpiła z projektem przymusowego wywłaszczenia obszarników, car rozwiązał Dumę. W lipcu 1906 r. premierem rządu został P. Stołypin. Na mocy dekretu z listopada 1906 r. o rozwiązaniu wspólnot gminnych, rząd przystąpił do kolejnego etapu reformy rolnej, stworzył możliwości dla rozwoju kapitalizmu w rolnictwie rosyjskim oraz rozpoczął akcję planowego zasiedlania obszarów syberyjskich i kaukazkich. Rozporządzeniem z 1906 r. utworzono sądy wojenno-polowe w miejscowościach, w których ogłoszono stan wojenny lub stan nadzwyczajnej ochrony. Sąd taki składał się z 5 oficerów lub nawet oddziału wojskowego i posiadał nieograniczone kompetencje. Podlegały mu osoby cywilne podejrzane o udział w wystąpieniach rewolucyjnych. W postępowaniu przed sądem nie przeprowadzano w zasadzie śledztwa. Sąd funkcjonował bez prokuratora i obrońcy i najczęściej orzekał karę śmierci. Wyrok winien być wydany w ciągu 48 godzin, był natychmiast prawo-
Niemcy w XIX i XX wieku
mocny i podlegał wykonaniu, co oznacza, że wykluczona była możliwość odwołania. Sądy wojenno-polowe działały do końca kwietnia 1907 r. Po rozwiązaniu I Dumy na podstawie dotychczasowej ordynacji wyborczej odbyły się wybory do II Dumy, która obradowała od 20 lutego do 20 czerwca 1907 r. Powodem jej rozwiązania był ponowny brak akceptacji dla polityki prowadzonej przez rząd. Data rozwiązania II Dumy uważana jest za moment zakończenia rewolucji w Rosji. W okresie rewolucji z lat 1905 - 7 ustrój Rosji uzyskał kształt monarchii ograniczonej. Samodzierżawie cara zostało jedynie ograniczone współuczestnictwem Dumy i Rady Państwa w ustawodawstwie. Do cara w sferze ustawodawczej nadal należały:
617
u Duma
zasady monarchii
°sraniczoneJ
- inicjatywa ustawodawcza; - sankcja ustawodawcza; - prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w czasie między posiedzeniami organu przedstawicielskiego. Władzę wykonawczą car realizował za pośrednictwem Rady Ministrów, rząd zaś był odpowiedzialny przed carem. Po rozwiązaniu II Dumy, ponownie naruszając ustawy zasadnicze, car ogłosił nową ordynację wyborczą, która zmniejszyła liczbę uprawnionych do wyborów chłopów i robotników oraz posłów z terenów zamieszkałych w większości przez ludność nierosyjską. Liczba posłów z terenów Królestwa Polskiego zmniejszyła się z 37 do 14, z terenów kaukazkich z 25 do 10. Zgodnie z założeniami twórców ordynacji wyborczej kolejna Duma miała być „rosyjska duchem". III Duma liczyła 442 deputowanych, w tym 403 z eu-
III Duma
618
IV Duma
T z w . blok postępowy
Państwo nowożytne
ropejskiej części Rosji. Duma ta przetrwała całą kadencję od 1.XI.1907r. do 15.XI.1912r. Powszechnąstała się praktyka, że w razie sprzeciwu Dumy wobec polityki rządu, ten ostatni ogłaszał ustawy w trybie nadzwyczajnym z pominięciem Dumy. Kadencja IV Dumy, która rozpoczęła się w 1912 r., przypadła na wydarzenia I wojny światowej. Klęski armii rosyjskiej w wojnie, którym nie zapobiegło objęcie w sierpniu 1915 r. naczelnego dowództwa przez samego cara a także nasilenie się dążeń do przeprowadzenia w państwie liberalnych reform, doprowadziły do utworzenia tzw. bloku postępowego, do którego weszła część deputowanych Dumy oraz niektórzy członkowie Rady Państwa. Blok domagał się: - powołania rządu, który cieszyłby się zaufaniem społeczeństwa; - amnestii dla skazanych za przestępstwa polityczne i religijne; - zniesienia praw ograniczających uprawnienia chłopów oraz mniejszości narodowych.
Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej Tymczasowy Komitet Rady Delegatów Robotniczych
W odpowiedzi na te żądania car dokonał tylko personalnych zmian w dotychczasowym składzie rządu. Przeciągające się działania wojenne oraz opozycja wewnętrzna wobec polityki caratu wprowadziły Rosję w kolejną fazę kryzysu rewolucyjnego. W lutym 1917 r. doszło do wybuchu tzw. rewolucji lutowej. Utworzony został Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej. Z drugiej strony nabierająca rozmachu działalność bolszewików znalazła wyraz w utworzeniu Tymczasowego Komitetu Rady Delegatów Robotniczych. Rozkaz tego Komitetu
Niemcy w XIX i X X wieku
z l.IIL1917r. zawierał nakaz wyboru komitetów wojskowych, które miały zapewnić bolszewikom wpływy w wojsku. Tymczasowy Komitet Dumy 2.m.l917r. powołał Rząd Tymczasowy, złożony z 9 ministrów, na którego czele stanął ks. J. Lwów, sprawujący jednocześnie funkcję ministra spraw wewnętrznych. Rząd Tymczasowy w Deklaracji z 3 marca ogłosił:
619
Rząd Tymczasowy
Decyzje Rządu Tymczasowego
- amnestię dla przestępców politycznych i religijnych; - wolność słowa, druku, zebrań, strajków, z rozciągnięciem tych swobód także na wojskowych; - zniesienie ograniczeń stanowych, wyznaniowych i narodowościowych; - zastąpienie policji milicją narodową z wybieralnym dowództwem; - rozpoczęcie przygotowań do zwołania na zasadach powszechnego, równego, bezpośredniego i tajnego głosowania zgromadzenia ustawodawczego, którego zadaniem miało być uchwalenie konstytucji. Jednocześnie z 2 na 3.III.1917r. utracił władzę Mikołaj II, podpisując w Pskowie w imieniu swoim i swojego syna Aleksandra akt abdykacji. Formalnie abdykował na rzecz swego brata Michała Aleksandrowicza, który jednak nie przyjął tronu (oświadczył, że tron przyjmie, gdy taka będzie wola narodu) i wezwał naród do posłuszeństwa Rządowi Tymczasowemu. 7.m.l917r. z polecenia Rządu Tymczasowego nastąpiło aresztowanie Mikołaja II i jego rodziny.
Abdykacja Mikołaja II
Państwo nowożytne
620
2. 2.1.
T z w . dwuwładza
Decyzje Rządu Tymczasowego na rzecz rządów demokratycznych
Rosja od 1917 do 1939 roku Państwo liberalno-demokratyczne (od lutego do października 1917 r.)
Od abdykacji Mikołaja II Rosja faktycznie była republiką. Osobliwością systemu politycznego, który ukształtował się po upadku caratu była tzw. dwuwładza, czyli swoisty podział władzy między dwa ośrodki: Rząd Tymczasowy — wyłoniony z Dumy organ władzy i Radę Piotrogrodzką — która realizowała funkcje organu reprezentującego rady delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich. Dla utrzymania łączności z Rządem Tymczasowym utworzono specjalną komisję. Okres dwuwładzy trwał do lipca 1917r., kiedy to Centralny Komitet Wykonawczy Rad udzielił poparcia rządowi. Rząd Tymczasowy podjął pierwsze decyzje, które legły u podstaw rządów demokratycznych: - zniósł sądy wojenne; - posiadłości należące do rodziny carskiej uznane zostały za własność państwa; - zawiesił działalność naczelników ziemskich w terenie; - utworzył Komitet Prawny, którego zadaniem było przygotowanie projektu konstytucji. Rząd Tymczasowy nie miał silnej pozycji w państwie. Nie posiadał też sprecyzowanego programu, co dodatkowo osłabiało go w oczach społeczeństwa. Stabilizacji państwa nie sprzyjała także dwuwładza. O d czasu zapewnienia obywatelom podstawowych praw i wolności legalnie mogła działać Socjaldemokratyczna Partia Robotników Rosji. Uaktywniły się
Niemcy w XIX i X X wieku
rady delegatów, które W. Lenin wykorzystał dla akcji destabilizującej państwo. W lipcu 1917 r. nastąpiła zmiana na stanowisku premiera Rządu Tymczasowego — jego szefem został A. Kiereński. W. Lenin w tym czasie rozpowszechniał ideę przejęcia całej władzy przez rady delegatów. 13.IX.1917r. proklamowana została republika. Dekret Rządu Tymczasowego stanowił, że dla przywrócenia ładu w państwie powołuje się 5-osobowy dyrektoriat, na czele z przewodniczącym wyłonionym z Rządu Tymczasowego. W październiku utworzono Wszechrosyjską Radę Demokratyczną, organ który miał być namiastką parlamentu. Przemianowano ją następnie na Tymczasową Radę Republiki Rosyjskiej, tzw. Przedparlament, złożony z 555 członków, którzy byli reprezentantami wielu partii politycznych z wyjątkiem bolszewików. 6 października Rząd Tymczasowy rozwiązał Dumę Państwową. Obrady rozpoczęła Tymczasowa Rada Republiki. Komitet Wykonawczy Rady Piotrogrodzkiej 12 października podjął uchwałę o zorganizowaniu Centralnego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego, który miał być bojowym sztabem rewolucji. Lokalne komitety wojskowo-rewolucyjne powstały także w zakładach pracy oraz w terenie. 24 października Tymczasowa Rada Republiki podjęła decyzję o stłumieniu powstania. N i m zdołano wykonać decyzję doszło do przewrotu bolszewickiego. Członkowie Rządu Tymczasowego zostali aresztowani przez bolszewików. Było to równoznaczne z zakończeniem w Rosji krótkiego bytu państwa liberalno-demokratycznego.
621
Proklamowanie republiki
Dyrektoriat
Tzw. Przedparlament
Centralny Komitet Wojskowo-Rewolucyjny
622
Państwo nowożytne
2.2. II Wszech rosyjski Zjazd Rad
Pierwsze akty prawne
Dekret o pokoju
Dekret o ziemi
Przejęcie władzy przez rady
Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rada Komisarzy Ludowych
Rosja Radziecka od 1917 do 1922 roku
Zaraz po przewrocie rozpoczął obrady II Wszechrosyjski Zjazd Rad, w skład którego weszło: 390 bolszewików, ok. 190 eserowców i 70 mienszewików. Eserowcy i mienszewicy opuścili obrady. 25 października uważa się za datę powstania socjalistycznego państwa radzieckiego, państwa tzw. dyktatury proletariatu. II Wszechrosyjski Zjazd Rad uchwalił następujące akty: - dekret o pokoju — wezwanie do państw walczących w I wojnie światowej by zawiesiły działania wojenne i przystąpiły do rokowań pokojowych; - dekret o ziemi, do którego dołączony był tzw. nakaz w sprawie ziemi, który był tymczasową ustawą regulującą kwestie agrarne. Ziemia obszarników przeszła do dyspozycji gminnych komitetów rolnych i rad powiatowych; - o przejęciu władzy w terenie przez rady. Powołane też zostały nowe organy władzy: Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy, złożony ze 101 członków oraz Rada Komisarzy Ludowych, która była rządem. W 1918 r. zmieniono nazwę tego organu na Radę Komisarzy Ludowych Federacji Socjalistycznej Republiki Ludowej. Na jej czele stanął W. Lenin. Wewnątrz Rady działały komisariaty zorganizowane według kryterium rzeczowego. N a czele komisariatów stali komisarze ludowi (odstąpiono od określenia „minister", aby nie było podobieństw do państwa burżuazyjnego). Zwierzchnim organem nad Radą był Zjazd, który mógł usunąć komisarza ze stanowiska. W listopadzie 1917 r. uchwalona została Deklara-
Niemcy w XIX i XX wieku
cja Praw Narodów Rosji, która określiła zasady radzieckiej polityki wobec narodowości zamieszkujących terytorium państwa:
623
Deklaracja Praw Narodów Rosji
- zasadę równości i suwerenności narodów; - prawo do samookreślenia; - uchylenie dotychczasowych przywilejów, bądź ograniczeń prawnych; - zasadę swobodnego rozwoju mniejszości narodowych i grup etnicznych. Po przewrocie bolszewickim rozpoczęła się w Rosji rewolucja, która przybrała postać wojny domowej. W grudniu 1917 r. nowe władze utworzyły Ogólnorosyjską Komisję do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (projekt organizacyjny przygotował E Dzierżyński). Zadaniem Komisji było przede wszystkim likwidowanie wszelkich przejawów i prób kontrrewolucji i sabotażu i przekazywanie sprawców takich czynów trybunałowi rewolucyjnemu. Sama Komisja mogła stosować kary za działalność kontrrewolucją w postaci konfiskaty majątku, pozbawienia kartek na żywność, publiczne ogłaszanie spisów wrogów ludu. 25.1.1918 r. HI Wszechrosyjski Zjazd Rad uchwalił Deklarację Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego, która stanowiła, że: - znosi się podział społeczeństwa na klasy; - cała władza w państwie przechodzi w ręce rad; - w celu faktycznego zapewnienia władzy ludziom pracy wprowadzona zostanie kontrola robotnicza; - „wyzyskiwacze" zostają odsunięci od organów władzy; - ludność uzyskuje prawa obywatelskie, łącznie z prawem do nauki;
Ogólnorosyjska Komisja do walki z Kontrrewolucją i Sabotażem
Deklaracja Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego
624
Państwo nowożytne
- wprowadza się zasadę „kto nie pracuje, niech nie je", czyli powszechnego obowiązku pracy; - ludzie pracy zostaną uzbrojeni; - „zaszczytne prawo obrony rewolucji z orężem w ręku nadaje się tylko pracującym".
Konstytucja RSRR z 1918 r.
Wszechrosyjski Zjazd Rad
Centralny Komitet Wykonawczy
Rada Komisarzy Ludowych
Ustrój państwa nowego typu regulowała uchwalona 10.VII.1918 r. przez V Zjazd Rad Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Część I konstytucji zawierała tekst Deklaracji Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego. Część II dotyczyła ustroju władz. Najwyższa władza należała do Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad, do którego wybory przeprowadzano w proporcji 1 deputowany na 25 tys. wyborców miejskich i 1 na 125 tys. wyborców wiejskich. Obrady Zjazdu odbywały się dwa razy w roku. Odpowiednikiem Wszechrosyjskiego Zjazdu były zjazdy obwodowe, gubernialne, powiatowe i gminne. Wszechrosyjski Zjazd wybierał Centralny Komitet Wykonawczy, złożony z ok. 200 osób, wyłoniony dla sprawowania władzy między posiedzeniami Zjazdu. Komitet Wykonawczy ponosił odpowiedzialność przed Zjazdem. Zadaniem Komitetu było też zwoływanie posiedzeń Zjazdu. Centralnym organem wykonawczym była nadal Rada Komisarzy Ludowych, złożona z 18 komisarzy. Rada posiadała kompetencje zarządzające i ustawodawcze. W tej ostatniej dziedzinie Rada miała prawo wydawania dekretów i rozporządzeń, które wymagały zatwierdzenia przez Centralny Komitet Wykonawczy. Rada ponosiła odpowiedzialność przed Zjazdem a między posiedzeniami Zjazdu przed Centralnym Komitetem Wykonawczym. Odpowiednikiem Rady Komisarzy w terenie były komitety wykonaw-
Niemcy w XIX i XX wieku
cze w każdej z jednostek podziału administracyjno-terytorialnego kraju (zob. Tablica III). Ustrój Rosji Radzieckiej w pierwszym okresie jej istnienia charakteryzował się:
625
Cechy ustroju Roasji Radzieckiej
- nierównością praw wyborczych, która polegała na dysproporcji między miastem a wsią, na niekorzyść wyborców wiejskich; - prawa wyborcze uzyskał każdy kto ukończył 18 lat z wyjątkiem osób żyjących z wyzysku, policjantów i duchownych; - nadrzędnością organów przedstawicielskich; - odrzucono zasadę podziału władz a nawet brak było rozgraniczenia między kompetencjami poszczególnych organów; - podstawą ustroju był hierarchiczny system rad delegatów, wybieranych pierwotnie co 3 miesiące, a od 1927 r. co dwa lata. We wrześniu 1918 r. Republikę Radziecką ogłoszono obozem wojennym w związku z trwającymi walkami wewnętrznymi. Dla kierowania walką powołana została ze strony władz radzieckich Rewolucyjna Rada Wojskowa. Każdy obywatel miał obowiązek obrony kraju przed wrogami rewolucji. Pierwszy okres rozwoju państwa socjalistycznego kończyła Deklaracja o utworzeniu ZSRR z 30.XII.1922 r. Jej zasady opracowała komisja działająca pod przewodnictwem J. Stalina. W treści Deklaracji stwierdzono, że świat podzielony jest na dwa obozy: kapitalistyczny, w którym panuje „nienawiść narodów, nierówność, niewolnictwo kolonialne i szowinizm, ucisk narodowy, kapitalistyczne bestialstwo i wojny" oraz obóz socjalistyczny, w którym panuje „zaufanie wzajemne i pokój, wolność narodów i rów-
Rewolucyjna Rada Wojskowa
Deklaracja o utworzeniu ZSRR
626
Federacja
Państwo nowożytne
ność, pokojowe współżycie i braterska współpraca narodów". Ze względu na niepewność sytuacji międzynarodowej a także internacjonalistyczną postawę władz radzieckich, w Deklaracji stwierdzano, że należy stworzyć jedno państwo związkowe, które byłoby „ostoją przeciwko kapitalizmowi". Federacja stanowić miała dobrowolny związek równouprawnionych narodów z prawem swobodnego wystąpienia z niej. W skład federacji weszły republiki: Armenia, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgizja, Tadżykistan, Turkmenia, Ukraina, Uzbekistan. Praktyka konstytucyjna następnych lat dowiodła, że rzeczywistość znacznie odbiegała od formalnych założeń Deklaracji. 2.3.
Konstytucja ZSRR z 1924 r.
Zjazd Rad Centralny Komitet Wykonawczy
Rada Komisarzy Ludowych
Konstytucja ZSRR z 1936 r.
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich w latach 1922-1939
Deklaracja i umowa o utworzeniu ZSRR weszły w skład konstytucji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z 31.1.1924 r. Konstytucja we wstępie stwierdzała, że członkowie związku są państwami suwerennymi oraz mają możliwość wystąpienia z federacji. Konstytucja wprowadziła następujące organy związkowe: Zjazd Rad, posiadający najwyższą władzę w państwie; Centralny Komitet Wykonawczy, złożony z Rady Związku i Rady Narodowości, jako organy ustawodawcze i jako organ wykonawczy i zarządzający Radę Komisarzy Ludowych. W 1925 r. na wzór konstytucji związkowej uchwalone zostały konstytucje poszczególnych republik. Okres budowy totalitarnego państwa radzieckiego zamykała tzw. konstytucja stalinowska z 5.XII.1936 r.
Niemcy w XIX i XX wieku
Federacja, jaką był ZSRR, składała się z czterech rodzajów organizmów państwowych: republik związkowych, republik autonomicznych, obwodów autonomicznych i okręgów narodowościowych. W skład samej tylko Rosji wchodziło kilkanaście republik autonomicznych. Każdy z tych czterech organizmów państwowych odpowiednio do swego statusu posiadał reprezentację w organach przedstawicielskich federacji. Konstytucja wprowadziła zasadę współżycia różnych narodowości w ramach federacji, opierającą się na równouprawnieniu i dobrowolności co oznaczało, że zapewnione było prawo do wystąpienia ze związku. Art. 17 konstytucji swobodne opuszczenie Związku dopuszczał tylko w odniesieniu do republik związkowych. W praktyce skorzystanie z tego uprawnienia było niemożliwe, szczególnie dla republik położonych wewnątrz obszaru radzieckiego. N a treść art. 14 konstytucji składa się długi spis spraw, w których suwerenność republik została ograniczona. Były to m.in. stosunki międzynarodowe, obronność, handel zagraniczny, ochrona bezpieczeństwa państwa, plany gospodarcze, budżet, zasady użytkowania ziemi, zasady dotyczące oświaty, ustawodawstwo sądowe. Wobec powyższego zakres spraw pozostawionych do samodzielnego rozstrzygania członkom Związku był niezwykle ograniczony, co jest cechą specyficzną tylko federalizmu radzieckiego. Ustrój federacji oparty został na zasadach centralizmu i podziału organów na organy władzy i organy administracji państwowej. Naczelnym organem władzy państwowej była Rada Najwyższa, złożona z Rady Związku i Rady Narodowości.
627
Struktura federacji
Ograniczenia suwerenności republik związkowych
Cechy ustroju federalnego Ograniczona samodzielność członków federacji Zasada centralizmu Organy władzy Organy administracji państwowej Rada Najwyższa ZSRR
628
Rada Związku
Rada Narodowości
Kompetencje
Państwo nowożytne
Wybory do Rady odbywały się raz na cztery lata na zasadzie powszechności, równości, tajności i bezpośredniości. Do Rady Związku wybierano 1 delegata na 300 tys. obywateli uprawnionych do głosowania. Do Rady Narodowości wchodziło po 25 delegatów z każdej republiki związkowej, po 11 z republik autonomicznych, po 5 z obwodów autonomicznych i po 1 z okręgów narodowościowych. Rada Najwyższa obradowała dwa razy w roku. Obie izby były równe. Do uchwalenia ustawy wymagana była zgodna uchwała obu izb. W razie braku zgodności między izbami i braku możliwości usunięcia różnicy stanowisk drogą środków konstytucyjnych, Prezydium Rady Najwyższej mogło izby rozwiązać. Do kompetencji Rady Najwyższej należało: - stanowienie prawa; - sprawy związane z ustrojem; - wybór najwyższych organów federacji; - wybór sędziów Sądu Najwyższego i Generalnego Prokuratora federacji.
Prezydium Rady Najwyższej
Kompetencje
Prawo wydawania dekretów
Radzie Najwyższej podlegało i przed nią odpowiadało Prezydium Rady Najwyższej, czyli kolegialna głowa państwa. Organ ten był kontynuacją Centralnego Komitetu Wykonawczego z 1918 r. W skład Prezydium wchodził przewodniczący, 16-tu zastępców, 15 członków i sekretarz. Do kompetencji Prezydium należało: - wykonywanie funkcji parlamentu w okresie między sesjami Rady Najwyższej, w związku z tym Prezydium mogło wydawać dekrety z mocą usta-
Niemcy w XIX i XX wieku
629
wy. Gdyby dekret dotyczył zmiany w ustawodawstwie lub usunięcia ministra, wymagał zatwierdzenia przez Radę Najwyższą; - zwoływanie Rady Najwyższej; - wykładania ustaw; - ogłaszanie i przeprowadzanie wyborów; - wykonywanie funkcji głowy państwa: przyjmowanie przedstawicieli państw obcych, wysyłanie własnych, mianowanie naczelnego dowództwa wojskowego, wprowadzanie stanu wojennego, nominacje, wykonywanie prawa łaski.
Funkcje kolegialnej głowy państwa
Wiele z tych funkcji wykonywał przewodniczący Prezydium. Centralnym organem administracji była Rada Ministrów, na czele którego stał przewodniczący a w skład wchodzili ministrowie kierujący poszczególnymi resortami. Skład Rady Ministrów powoływała Rada Najwyższa, natomiast w czasie między sesjami Rady, Prezydium Rady Najwyższej (zob. Tablica IV). Ze względu na to, że państwo przejęło w swój zarząd wszystkie dziedziny życia, ministrów było kilkudziesięciu. Przyjęcie zasady centralnego zarządzania gospodarką państwa decydowało o szczególnie licznej grupie ministerstw gospodarczych. Charakterystyczną cechą struktury centralnego aparatu administracji było funkcjonowanie obok ministerstw kolegiów, organów o charakterze doradczym bez prawa podejmowania decyzji (była to pozostałość po zasadzie kolegialności działania organów resortowych w pierwszym okresie istnienia władzy radzieckiej). Odpowiednio do ustroju organów federalnych dostosowany został ustrój republik, w których występo-
Rada Ministrów ZSRR
Ministrowie
Kolegia o charakterze doradczym
Organy w republikach
630
Stosunek zależności organów administracyjnych od organów partyjnych
Komisja Planowania
Aparat bezpieczeństwa
Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem
Państwo nowożytne
wały jako najwyższe organy: rady najwyższe republik związkowych, prezydia rad najwyższych i rady ministrów. W miarę rozwoju kultu jednostki kompetencje organów przedstawicielskich przejmowały organy wykonawcze. Administracja centralna a także lokalna podlegały kierownictwu partii komunistycznej. Wiele decyzji, które winien podejmować rząd, podejmowały organy partyjne, dysponujące rozbudowanym aparatem pomocniczym. Kierownictwo partyjne pomijało organy przedstawicielskie, tym samym więc powstał stosunek bezpośredniej zależności organów administracyjnych od organów partyjnych. W praktyce organy konstytucyjne miały charakter tylko formalny, fasadowy. Wśród organów państwowych nowym organem była Komisja Planowania (powstała w 1921 r.), organ działający w stosunku do jednostek gospodarczych i organów administracyjnych w sposób imperatywny (ustalała plany a następnie nadzorowała ich wykonanie). W rezultacie ministrowie stojący na czele resortów gospodarczych uzależnieni byli od naczelnego organu planowania. Strukturę organów państwowych uzupełniał aparat bezpieczeństwa. Budowę socjalistycznego aparatu bezpieczeństwa, systemu administracyjnego o charakterze pozasądowym, rozpoczęto w końcu 1917 r. kiedy to powołano Komisję do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Cz-Ka). Jej pierwszym szefem był F. Dzierżyński. Gdy we wrześniu 1918 r. ogłoszono tzw. czerwony terror. Organ ten uzyskał nieograniczone kompetencje z dziedziny sądownictwa, łącznie z prawem dokonywania egzekucji. Cz-Ka dało po-
Niemcy w XIX i XX wieku
czątek tradycji kompetencji sądowej organów resortu spraw wewnętrznych. W 1922 r. Cz-Ka została przekształcona w Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (GPU) a w 1934 r. w Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD). Organy bezpieczeństwa upoważnione były do stosowania terroru. Przyczyn stosowania terroru było wiele:
631
Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych
- ogromne trudności gospodarcze państwa, którym nie mogły sprostać nowe władze; - sytuacja polityczna — ZSRR otoczony był państwami o odmiennym ustroju, stąd powstała psychoza „oblężonego obozu"; - założenia doktrynalne — już w 1918 r. wprowadzono komunizm wojenny. - osobowość J. Stalina, który po długiej walce o władzę, po śmierci W. Lenina w 1924 r., przejął po nim sukcesję. Wrogów ustroju doszukiwano się także wewnątrz kraju. Dla zapewnienia państwu bezpieczeństwa a także wykorzystania w jak najszerszym zakresie taniej siły roboczej, powstała idea obozów pracy przymusowej. Narzędziem, które służyło dyktaturze proletariatu dla osiągnięcia celów politycznych, gospodarczych i społecznych było prawo karne oraz nowe sądy Zdobywcy Pałacu Zimowego stworzyli własny system sądownictwa rewolucyjnego, które przekazali uzbrojonym robotnikom. W listopadzie 1917 r. zlikwidowany został cały dotychczasowy system sądownictwa a jego miejsce zajęły ludowe lokalne sądy cywilne i kryminalne. De-
Sądy ludowe
632
Realizowanie wymiaru sprawiedliwości przez organy administracji
Obozy pracy
Państwo nowożytne
kret z 1918 r. nakazał sędziom „kierowanie się rewolucyjnym sumieniem" zamiast zasadami procesowymi. Sędziowie wybierani byli co 3 miesiące, nie znali prawa i nie zdążyli go poznać w czasie krótkiej praktyki. O d czasu powstania G P U wzrosła ponadto rola sprawiedliwości administracyjnej. Karanie bez sądu nazywano zapobieganiem i profilaktyką społeczną. W 1918 r. powstał pierwszy obóz pracy dla „kontrrewolucjonistycznej burżuazji" W następnym roku wszedł w życie dekret o obozach pracy o charakterze przymusowym. Obozy te miały być „szkołą pracy" i ośrodkami „reedukacji przez pracę". W 1923 r. utworzony został modelowy obóz pracy na Wyspach Sołowieckich na M. Białym. Nadzór nad obozami sprawował GPU a potem N K W D . Kiedy w 1934 r. w III Rzeszy ustalano zasady wykonywania kary pozbawienia wolności, wzorem był system wypracowany przez Cz-Ka i jej następców.
XXL
1. 1.1.
Niemcy w XIX i XX wieku
Związek Reński (1806 - 1813) Upadek I Rzeszy i geneza związku Reńskiego
Era wojen z Francją rewolucyjną i napoleońską, kładąc kres Cesarstwu Rzymskiemu Narodu Niemieckiego, zapoczątkowała zasadnicze zmiany sytuacji prawno-ustrojowej krajów niemieckich. Już jesienią 1794 r. wojska pruskie i austriackie wyparte zostały z terenów położonych na lewym brzegu Renu, które znalazły się pod francuską okupacją. Separatystyczny układ pokojowy pomiędzy Francją a Prusami, zawarty w r. 1795 w Bazylei, zawierał tajną klauzulę, na mocy której Prusy wyrażały zgodę na zatrzymanie przez Francję swoich posiadłości na zachód od linii Renu. Także traktat pokojowy, który wymusił Napoleon na Austrii, podpisany w październiku 1797 r. w Campo Formio oddawał Francji lewy brzeg Renu. Nie były to jak wiadomo tereny należące do Austrii, lecz do książąt Rzeszy, którzy mieli w zamian za utracone ziemie uzyskać rekompensaty terytorialne na prawym brzegu Renu.
Pokój w Bazylei
( 1795r )
Traktat w Campo
Form
'° ( 1797r )
634
Traktat w Luneville (1801 r.)
Deputacja Rzeszy
Nowy podział terytorialny Rzeszy
Pokój w Preszburgu (1805 r.)
Państwo nowożytne
Kolejna klęska Austrii, uczestniczącej w drugiej koalicji antyfrancuskiej, zakończyła się podpisaniem przez nią traktatu w Luneville (1801) potwierdzającego większość artykułów z Campo Formio, w tym również dotyczących granicy francusko-niemieckiej. Cesarz Franciszek II uznał oficjalnie na Renie granicę między Rzeszą a Francją. Sejm w Ratyzbonie zajął się sprawą odszkodowań dla tych rodów niemieckich, które poniosły straty terytorialne w wyniku postanowień wspomnianych traktatów. Gwarantem realizacji uregulowania nowych stosunków w Rzeszy była Francja, co dawało jej duże możliwości interweniowania w sprawy wewnątrzniemieckie. Specjalna Deputacja (Reicbsdeputation) powołana przez Sejm, złożona z czterech elektorów i czterech książąt opracowała projekt (1803), parafowany przez Cesarza i aprobowany przez Francję, dotyczący likwidacji samodzielności 112 samodzielnych państewek („stanów Rzeszy"), w tym wszystkich z wyjątkiem elektoratu mogunckiego, księstw kościelnych. Spośród 50 miast Rzeszy tylko 6 zachowało swą niezależność, utrzymując status wolnych miast (Brema, Lubeka, Hamburg, Frankfurt, Norymberga i Augsburg). Cztery księstwa południowoniemieckie podniesione zostały do rangi elektoratów. Nowy podział terytorialny Rzeszy prowadził do znacznego wzmocnienia kilku państw niemieckich. Szczególnie powiększyły swoje granice: Prusy, Bawaria, Badenia i Wirtembergia. Przyznano im rekompensaty terytorialne przewyższające wielokrotnie poniesione uprzednio straty (np. Prusom i Badenii — pięciokrotnie, Wirtembergii — ośmiokrotnie). Wojna Napoleona z trzecią koalicją w 1805 r. przyniosła kolejną klęskę Austrii i pokój w Preszburgu (Bratysławie), na mocy którego utraciła ona,
Niemcy w XIX i XX wieku
oprócz większości swoich włoskich posiadłości, znaczne obszary w południowych Niemczech na rzecz sojuszników Francji, tj. Bawarii, Wirtembergii i Badenii. Kraje te uzyskały zarazem całkowitą suwerenność (Bawaria i Wirtembergia podniesione zostały do rangi królestw, Badenia przekształciła się w wielkie księstwo). Nowy układ stosunków w południowych Niemczech i stopniowy rozkład Rzeszy eliminował zupełnie wpływy austriackie, uzależniając przy tym wielu książąt niemieckich od Napoleona. Wykorzystując tę sytuację, podjął on decyzję o powołaniu „wieczystego" Związku Reńskiego pod swoim protektoratem. Oficjalnie jego proklamowanie nastąpiło w połowie lipca 1806 r., a wkrótce potem, na początku lipca tego roku, 16 księstw tworzących Związek, obejmujących 1/3 terytorium Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, ogłosiło wystąpienie z Rzeszy. Pod naciskiem Napoleona, który skierował do Sejmu w Regensburgu ultimatum uznające dalsze istnienie Rzeszy za niemożliwe, Franciszek II zrzekł się od dawna już nieaktualnego tytułu cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, przyjmując tytuł cesarza Austrii. Tytuł ten używany od r. 1804, historycznie nieuzasadniony, miał stanowić przeszkodę w przejęciu na legalnej drodze tytułu cesarza rzymskiego przez Napoleona oraz podstawę do odbudowy Rzeszy w przyszłości pod berłem Habsburgów. W istocie jednak złożenie przez Franciszka II korony cesarza rzymskiego i rozwiązanie sejmu oznaczało ostateczny upadek po przeszło ośmiowiekowym istnieniu (od 962) I Rzeszy Niemieckiej.
635
Proklamowanie Związku Reńskiego
Abdykacja Franciszka II kres I Rzeszy Niemieckiej
Państwo nowożytne
636
1.2.
Konfederacja
Status prawny państw tworzących Związek Reński
Napoleon protektorem Związku
Zobowiązania wojskowe państw członkowskich
Przewodniczący Związku
Ustrój Związku Reńskiego
I Rzesza nie była państwem scentralizowanym. Występowały w niej co prawda obok godności cesarza wspólne organy takie jak m.in. Sejm Rzeszy, Rada Nadworna czy Sąd Kameralny Rzeszy, ale w miarę osłabiania władzy cesarskiej liczne terytoria niemieckie (ich liczba pod koniec XVIII w. sięgała 300) przekształciły się w niemal suwerenne organizmy państwowe, stanowiące luźną konfederację (związek państw). Konfederacją był również Związek Reński, który jednoczył po roku 1808 większość krajów niemieckich, poza Austrią, Prusami, szwedzkim Pomorzem Zachodnim i duńskim Holsztynem. Pośrednio ze Związkim Reńskim powiązane było także Księstwo Warszawskie poprzez swą unię z Saksonią. Związek Reński, stanowiący zrzeszenie państw formalnie suwerennych, de facto podporządkowany został interesom Francji. Wprawdzie poszczególne państwa członkowskie w swej polityce wewnętrznej były względnie niezależne, jednakże jeżeli chodzi o politykę zagraniczną — to pomimo prawa zawierania umów międzynarodowych i utrzymywania stosunków dyplomatycznych z innymi państwami — były one całkowicie podporządkowane Napoleonowi jako protektorowi Związku, który w myśl postanowień aktu związkowego, zapewniał im bezpieczeństwo i zobowiązywał się bronić Związek w razie niebezpieczeństwa przy pomocy 200 tysięcy własnych oddziałów. Ze swej strony państwa członkowskie zobowiązane były do dostarczenia Francji w przypadku wojny kontyngentu wojskowego w liczbie 63 tysięcy żołnierzy. Nominalnie Przewodniczącym Związku mianowany został gorący zwolennik Napoleona, arcybiskup Moguncji Karol von Dalberg,
637
Niemcy w XIX i XX wieku
pełniący funkcję arcykanclerza. Naczelnym organem miał być Sejm z siedzibą we Frankfurcie nad Menem. Miał on się składać z dwóch kolegiów: pierwszego — w skład którego wchodzili wszyscy władcy posiadający tytuł króla lub wielkiego księcia, drugiego — złożonego z pozostałych władców. Sejm Związkowy faktycznie nigdy nie zebrał się, co spowodowane było prawdopodobnie zarówno postawą Napoleona wobec swoich niemieckich sojuszników, jak i ich obawą przed nadmierną ingerencją tego organu w wewnętrzne sprawy poszczególnych państw. Pomimo luźnych więzi konfederacji i satelitarnego charakteru Związku w stosunku do „Wielkiego Cesarstwa" (Grand Empire) okres jego istnienia nie miał bynajmniej charakteru epizodycznego i zapoczątkował bądź pogłębił szereg istotnych przeobrażeń, zarówno w dziedzinie ustroju politycznego jak i społeczno-gospodarczego Niemiec. Za kontynuację procesu integracji, zapoczątkowanego w r. 1803 przez Deputację Sejmu Rzeszy, uznać należy sekularyzację księstw duchownych, likwidację większości miast cesarskich i zasadnicze zmniejszenie ilości państw poprzez podporządkowanie mniejszych terytoriów większym (mediatyzacja). Działania te doprowadziły do znacznego przegrupowania terytorialnego, tworząc nową mapę polityczną Niemiec. W ciągu kilku lat trwania Związku przeprowadzone zostały w poszczególnych państwach niemieckich liczne reformy oparte na zdobyczach rewolucji francuskiej. Cztery spośród nich stały się państwami konstytucyjnymi (Bawaria, Westfalia, Wielkie Księstwo Bergu i Wielkie Księstwo Frankfurtu). Zmiany społeczno-ekonomiczne — zwłaszcza w Westfalii i Bergu — polegały głównie na zniesieniu poddaństwa osobistego, pańszczyzny, przymusu cechowego,
Arcykanclerz Sejm Związkowy
Znaczenie Związku Reńskiego
Mediatyzacja
Reformy w państwach członkowskich
638
Rozwój świadomości narodowej i powstanie prądów wolnościowych
Państwo nowożytne
przywilejów stanowych, wielu przepisów hamujących rozwój gospodarczy, uznaniu zasady równości wszystkich wyznań, zmianie podziałów administracyjnych i wprowadzeniu Kodeksu Napoleona lub opartych na nim kodeksów krajowych (np. Ladrechtu Badeńskiego z r. 1809). Ponadto przewrót wywołany wojnami napoleońskimi oraz polityką Francji wobec państw niemieckich spowodowały w krajach tych rozwój świadomości narodowej i powstanie prądów wolnościowych, które przyczyniły się w przyszłości do politycznego zjednoczenia Niemiec w jedno państwo.
2. 2.1.
Stworzenie Związku Niemieckiego
Konfederacja
Mediatyzacja
Zakres terytorialny Związku
Związek Niemiecki (1815 - 1866) Powstanie Związku Niemieckiego
Po klęsce Napoleona w wojnie z Rosją, ponownie Prusy przystąpiły do koalicji antyfrancuskiej (1813), głosząc hasło „wojny o wolność Niemiec". Za ich przykładem poszła Austria i władcy wielu krajów niemieckich. Obok haseł walki z napoleońską hegemonią wysuwano postulaty zjednoczenia oraz wprowadzenia rządów konstytucyjnych. Jednakże Kongres Wiedeński zawiódł te nadzieje. Nie utworzono jednolitego państwa niemieckiego, powołując jedynie do życia Związek Niemiecki, stanowiący podobnie jak Związek Reński, konfederację suwerennych państw. Początkowo liczył on 39 członków, przed upadkiem w związku z likwidacją kilku drobniejszych księstw, ilość ta zmniejszyła się do 33. Nie weszły w jego skład jednak te terytoria, które będąc częścią składową Austrii i Prus, formalnie do Rzeszy nie należały (Galicja, Węgry, Wielkie Księstwo Po-
639
Niemcy w XIX i XX wieku
znańskie, Prusy Zachodnie i Wschodnie). W skład Związku Niemieckiego wchodzili także obcy monarchowie z tytułu posiadania ziem niemieckich, królowie: Anglii, jako władca Hanoweru, Holandii, jako książę Luksemburga, i Danii, jako książę Holsztynu i Lauenburga. Obejmował on zatem wszystkie terytoria dawnej I Rzeszy, a więc także Prusy i Austrię, które od początku jego istnienia rywalizowały ze sobą o przewagę w Niemczech. 2.2.
Rywalizacja Prus i Austrii o hegemonię w Związku
Ustrój Związku Niemieckiego
Akt związkowy (uzupełniony później w r. 1820), gwarantując państwom członkowskim pełną niezależność w dziedzinie polityki zagranicznej i wewnętrznej, ustanawiał jako stały, wspólny organ centralny Zgromadzenie Związkowe (Bundesversamlung), zwane Sejmem Związkowym (Bundestag), złożonym z posłów poszczególnych monarchów, z siedzibą we Frankfurcie nad Menem. Jego obradom przewodniczył przedstawiciel Austrii. Sejm załatwiał ważniejsze sprawy na zebraniach plenarnych (m.in. sprawy zmiany aktów prawnych dotyczących Związku, powołania wspólnych organów, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju). Dla podjęcia uchwał plenarnych wymagana była jednomyślność. Podjęte uchwały nie wymagały ratyfikacji poprzez poszczególne kraje członkowskie. Sprawy bieżące załatwiane były w tzw. Radzie Ściślejszej (Engerer Rat), liczącej 17 pełnomocników państw związkowych. Jej decyzje podejmowane były większością głosów. Ich podział dawał wyraźną przewagę dużym państwom, które posiadały 11 głosów wirylnych. Pozostałych 28 członków dysponowało łącznie 6 głosami kurialnymi.
Zakres autonomii państw członkowskich
Sejm Związkowy
Kompetencje Sejmu Związkowego
Rada Ściślejsza i jej skład
Państwo nowożytne
640
Możliwość powoływania innych wspólnych organów
Przewaga Austrii w Związku
Oprócz zgromadzenia plenarnego Sejmu i Rady Ściślejszej istniała możliwość powoływania w razie konieczności innych, wspólnych organów związkowych o tymczasowym charakterze (m.in. naczelnego wodza sił zbrojnych Związku, złożonych z kontyngentów wojskowych poszczególnych państw, sądów rozjemczych w sporach pomiędzy krajami). Początkowo, jeżeli chodzi o wpływy polityczne, prymat w Związku Niemieckim dzierżyła Austria, głównie dzięki nieprzeciętnym, dyplomatycznym talentom kanclerza Metternicha. Poważnym sukcesem Prus w tej walce było objęcie kierowniczej roli w gospodarczym jednoczeniu Niemiec, co m.in. znalazło wyraz w utworzeniu w r. 1834 Związku Celnego, do którego przystąpiła większość państw niemieckich. 2.3.
Związek Celny
Wielowiekowe rozbicie terytorialne Niemiec przyczyniło się do pogłębienia różnic gospodarczych, kulturalnych i religijnych między poszczególnymi terytoriami Rzeszy. Dopiero pod koniec lat 20-tych XDC w. podjęto próby stworzenia jednolitego rynku, które doprowadzić miały do gospodarczej konsolidacji Niemiec. Podstawowym zagadnieniem dla rozwoju gospodarki państw niemieckich była sprawa zlikwidowania barier celnych między poszczególnymi krajami.
Gospodarcza ekspansja Prus
Powstanie Związku Celnego
Jako pierwsze zniosły cła wewnętrzne Bawaria, Wirtembergia i Badenia. Kroki te nie zahamowały jednak gospodarczej ekspansji Prus, które w r. 1818 wprowadziły jednolitą taryfę celną w swych prowincjach (wprowadzono ją w miejsce 67 prowincjonalnych taryf celnych). Hohenzollernom udało się również doprowadzić do powstania w r. 1834 Niemiec-
Niemcy w XIX i XX wieku
kiego Związku Celnego — systemu celnego utworzonego przez Prusy, stanowiącego próbę objęcia przez nie kierowniczej roli w gospodarczym zjednoczeniu Niemiec. Zanim doszło do utworzenia Związku Celnego inne państwa niemieckie, w obawie przed pruską dominacją, utworzyły własne systemy celne. W r. 1828 Bawaria i Wirtembergia założyły Południowoniemiecki Związek Celny a Saksonia, Turyngia i Hessen-Kassel — Srodkowoniemiecki Związek Celny. Prusy, starając się osłabić rolę obu tych związków, doprowadziły ostatecznie do utworzenia Niemieckiego Związku Celnego. W r. 1836 do organizacji tej przyłączyły się Badenia i Hessen-Nassau, a następnie i inne państwa. Zrzeszał on wówczas 19 krajów Związku Niemieckiego, zamieszkałych przez 25 min osób, co stanowiło 5/6 ludności państw niemieckich (nie licząc Austrii, która nie przystąpiła do Związku Celnego, w wyniku czego nastąpiło znaczne osłabienie jej pozycji ekonomicznej w Związku Niemieckim).
2.4.
641
Południowoniemiecki Związek Celny Srodkowoniemiecki Związek Celny
Ustrój państw skonfederowanych
Artykuł 13 aktu związkowego stanowił, że we wszystkich państwach członkowskich wydane zostaną konstytucje i powołane stanowe organy przedstawicielskie (Landstandische Verfassung). W praktyce do r. 1830 tylko 15 spośród 39 państw Związku Niemieckiego uzyskało konstytucje, przeważnie oktrojowane, wzorowane na francuskiej Karcie konstytucyjnej Ludwika XVIII z r. 1814. Zapewniały one monarchom silną pozycję. Wprowadzały m.in. dwuizbowe parlamenty z izbą wyższą o wyraźnie arystokratycznym charakterze oraz system wyborczy bardzo ogra-
Konstytucje
^tonkowskic
642
Ustrojowe następstwa Wiosny Ludów w Niemczech
Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe
Państwo nowożytne
niczający krąg wyborców. Jako pierwsze uzyskały akty konstytucyjne państwa południowoniemieckie: Bawaria (1818), Badenia (1818), Wirtembergia (1819) i Hesja (1820). Pod wpływem francuskiej rewolucji lipcowej (1830) nastąpiło wydanie kolejnych konstytucji w niektórych państwach niemieckich, które dotąd zachowały ustrój absolutny, z wyjątkiem Prus i Austrii, gdzie zmianę formy rządów spowodowały dopiero wydarzenia Wiosny Ludów. Ograniczonymi monarchiami konstytucyjnymi stały się m.in. Saksonia (1832), Brunszwik (1833) i Hanower (1833). Ruchy rewolucyjne w Niemczech lat 1848-49, podczas których ponownie podniesiono hasła zjednoczeniowe i podjęto walkę o wprowadzenie rządów konstytucyjnych, zakończyły się klęską sił postępowych i opanowaniem sytuacji przez reakcję. Pokonanie rewolucji nie oznaczało jednak powrotu do stosunków sprzed r. 1848. Zniesione zostały pozostałości praw feudalnych na wsi. Niemal we wszystkich krajach niemieckich utrzymały się parlamenty, mimo ograniczania ich roli, szczególnie poprzez zawężenie praw wyborczych i zmniejszanie ich uprawnień. Istotnym skutkiem rewolucji w Niemczech było znaczne ożywienie polityczne, powodujące wyłonienie się kierunków politycznych, z których w następnych dziesięcioleciach uformowały się partie polityczne. Wreszcie ważnym następstwem tzw. rewolucji marcowej 1848 r. było wyłonienie ogólnoniemieckiego Frankfurckiego Zgromadzenia Narodowego, którego prawie dwuletnia działalność stanowiła doniosłą próbę urzeczywistnienia „od dołu" idei zjednoczenia Niemiec.
Niemcy w XIX i XX wieku
2.5.
643
Parlament frankfurcki
Echa wydarzeń rewolucji lutowej we Francji, ruchy opozycyjne i zaburzenia, zwłaszcza na południu i zachodzie Niemiec, w królestwach Badenii, Wirtembergii i księstwie Hessen-Darmstadt, zaktywizowały działalność licznych stronnictw politycznych, zwłaszcza skupiających liberałów, które chcąc utrwalić zdobycze pierwszej fazy rewolucji, ponosząc powszechnie sprawę zjednoczenia Niemiec, domagały się zwołania parlamentu ogólnoniemieckiego i uchwalenia ogólnoniemieckiej konstytucji. Postawę liberałów niemieckich kształtowała obawa przed wystąpieniami robotniczymi. W tej sytuacji burżuazja zaczęła poszukiwać porozumienia z książętami i szlachtą niemiecką, przerażoną eskalacją masowych buntów chłopskich, co odbiło się na działalności przyszłego parlamentu frankfurckiego. Na początku marca 1848 roku zjazd przywódców południowoniemieckich liberałów, popierając program unifikacyjny, powołał komisję odpowiedzialną za przeprowadzenie wyborów i program obrad Zgromadzenia Narodowego. W dniu 30 marca komisja ta zwołała do Frankfurtu nad Menem przedstawicieli poszczególnych krajów niemieckich w celu ustalenia zasad ordynacji wyborczej i przygotowania projektu tymczasowej ogólnoniemieckiej władzy centralnej. Zgromadzenie to nazwano Przedparlamentem. Przewagę mieli w nim zwolennicy umiarkowanego liberalizmu. Wśród uczestników obrad dokonał się bowiem rozłam na radykałów (chcieli obalenia wszystkich monarchii i zjednoczenia Niemiec jako republiki demokratycznej) i umiarkowanych (ograniczali swe postulaty do zjednoczenia Niemiec w ramach monarchii konstytucyjnej, pod berłem jednej z rządzących dynastii).
Liberałowie
Zjazd liberałów
w Heidelber u
s
Przedparlament
644
Komisja Pięćdziesięciu
Początek obrad Parlamentu frankfurckiego
Namiestnik
Rząd K. v. Leiningena
Deklaracja o podstawowych prawach obywatelskich
Państwo nowożytne
Wyłoniona przez Przedparlament Komisja Pięćdziesięciu, współdziałając z sejmem Związku Niemieckiego, przygotowała wybory do parlamentu. Przyjęto zasadę powszechnego i równego prawa wyborczego, ale rządy wielu krajów zastosowały własne dotychczasowe regulaminy, co, np. w Bawarii, prowadziło do naruszenia zasady powszechności. Wyborami nie objęto krajów włoskich, Węgier i Galicji. Obrady parlamentu zaczęły się 18 maja 1848 roku w kościele Św. Pawła we Frankfurcie. Deputowani uznali, że parlament będzie Zgromadzeniem Konstytucyjnym (Konstytuantą). Zdecydowaną przewagę mieli w nim liberałowie. W łonie Zgromadzenia zaczęły formować się stopniowo grupy posłów o zbliżonych poglądach, z których później, co ma istotne znaczenie dla rozwoju parlamentaryzmu niemieckiego, wyłoniły się partie polityczne. Pod koniec czerwca powołano urząd namiestnika zjednoczonych Niemiec, który powierzono jednemu z arcyksiążąt austriackich. Następnie zniesiono Radę Związkową i utworzono rząd państwa niemieckiego, z księciem Karolem von Leiningen na czele. Rząd ten nie dysponował ani armią ani budżetem, ani aparatem administracyjnym. Mógł on wprowadzać w życie swe postanowienia tylko przy poparciu rządów krajowych, z których przedstawicielami uzgadniał swoje poczynania. Należy pamiętać, że w Niemczech nadal panowali dawni książęta i przede wszystkim od ich woli zależało wykonanie uchwał frankfurckich. W grudniu uchwalona została deklaracja o podstawowych prawach obywatelskich. Zawierała ona m.in. zasadę równości wszystkich wobec prawa, znosiła wszelkie formy i instytucje feudalne, gwarantowała swobodę wyznań, wolność zgromadzeń, prasy, związków i wypowiadania się. Dyskutowano rów-
Niemcy w XIX i XX wieku
nież sprawy obcych narodowości, podejmowane jednak w tych kwestiach uchwały miały wyraźnie nacjonalistyczny charakter. Zdecydowano m.in. o przyłączeniu do Rzeszy części Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Negatywnie ustosunkowano również się do aspiracji Czechów dążących do niezależności. W kwestiach ustrojowych parlament był bliski stworzenia z Niemiec federacji, na czele której miałby stać cesarz z ograniczoną władzą. Mniejsze państwa były jednak przeciwne przywróceniu cesarstwa. Doszło do rozbicia parlamentu na dwie partie: małoniemiecką (domagała się federacji Niemiec pod hegemonią Prus) i wielkoniemiecką (domagała się włączenia całej Austrii do Rzeszy). 28 marca 1849 roku została uchwalona konstytucja, uznająca Niemcy państwem związkowym, z dziedzicznym cesarzem na czele, który miał reprezentować Rzeszę na zewnątrz, decydował o wojnie i pokoju, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, zwoływał i zamykał parlament, powoływał i odwoływał rząd. Rząd miał być odpowiedzialny przed dwuizbowym parlamentem. Pełnomocników państw (rządów) do pierwszej izby miały powoływać w ilości uzależnionej od liczby mieszkańców rządy i sejmy krajowe. Druga izba miała się składać z posłów wybieranych w wyborach powszechnych i równych. Konstytucja przyznawała parlamentowi prawo do rozszerzania uprawnień organów centralnych. Konstytucje krajowe oraz uchwały sejmów krajowych nie powinny być sprzeczne z konstytucją Rzeszy. Najwyższym organem sądowym rozstrzygającym spory między poszczególnymi krajami, bądź między krajami a rządem centralnym, był Trybunał Rzeszy. Do konstytucji włączono postanowienia grudniowej deklaracji o prawach obywatelskich. Na cesarza wybrano króla
645
Federacja
Rozbicie parlamentu na dwie partie: małoniemiecką i wielkoniemiecką
Uchwalenie konstytucji
Uprawnienia cesarza
Skład i pozycja parlamentu
Trybunał Rzeszy
646
Rozpędzenie parlamentu przez wojska wirtemberskie
Reaktywowanie Związku Niemieckiego (1851 r.)
Państwo nowożytne
Prus, Fryderyka Wilhelma IV, który jednak nie przyjął korony ofiarowanej mu przez parlament powołany do życia przez rewolucję. Ponieważ Austria, Bawaria, Prusy, Saksonia i Hanower odmówiły przyjęcia konstytucji, nie mogła ona wejść w życie. W maju Austria i Prusy odwołały swoich przedstawicieli z parlamentu, który został przeniesiony do Stuttgartu, gdzie został ostatecznie rozpędzony przez wojska wirtemberskie. W roku 1851 reaktywowany został na konferencji książąt niemieckich w Dreźnie Związek Niemiecki, w formie, w jakiej został on stworzony na Kongresie Wiedeńskim. 2.6.
Utrzymanie przez Austrię przewagi w Związku
Wojna prusko-austriacka
Upadek Związku Niemieckiego
Dalsza rywalizacja Prus i Austrii o dominację w reaktywowanym Związku Niemieckim, w którym po kryzysie lat 1848-50 monarchia habsburska utrzymywała nadal wyraźną przewagę, spowodowała, że zakończyły się fiaskiem kolejne próby zjednoczenia Niemiec podejmowane „od góry" dla realizowania własnych celów dynastyczno-politycznych przez władców największych państw niemieckich, m.in. przez Prusy (1859), Bawarię i Saksonię (1861) oraz Austrię (1863). Dopiero zręczna polityka Bismarcka, który stanął na czele rządu pruskiego w r. 1862, a zwłaszcza umiejętne wykorzystywanie przez niego sprzeczności interesów pomiędzy poszczególnymi krajami oraz przegrana przez Austrię wojna z Prusami (1866), doprowadziły do rozbicia Związku Niemieckiego i utworzenia nowej niemieckiej organizacji państwowej pod przewodnictwem pruskiego króla z dynastii Hohenzollernów.
Niemcy w XIX i XX wieku
3.
3.1.
Związek Północno-Niemiecki (1867-1871) Geneza Związku Północno-Niemieckiego
Rozwiązanie Związku Niemieckiego umożliwiło Prusom realizację projektu zjednoczenia północnych Niemiec (państw leżących na północ od linii Menu) i utworzenie bez udziału Austrii — która po pokoju praskim (1866), zmuszona została do wycofania się z wewnętrznej polityki niemieckiej — Związku Północno-Niemieckiego (1867). Nowy związek był pierwszym krokiem do utworzenia II Rzeszy, obejmował bowiem 2/3 terytorium Niemiec i około 3/4 ludności. W jego skład weszły 22 państwa niemieckie oraz Wielkie Księstwo Poznańskie, jako część Prus, co było pogwałceniem postanowień Kongresu Wiedeńskiego. Do Związku nie weszły oprócz Austrii: Bawaria, Wirtembergia, Badenia, Luksemburg, Lichtenstein i częściowo Hesja (m.in. na skutek oporu Napoleona HI). Pozostawały one jednak w unii celnej ze Związkiem i zawarły z Prusami tajne przymierza wojskowe, przewidujące na czas wojny poddanie ich armii pod dowództwo króla Prus. 3.2.
647
Powstanie Związku Północno-Niemieckiego
Tajne przymierza wojskowe państw południowoniemieckich z Prusami
Ustrój państwa związkowego w latach 1867-1871
Związek Północno-Niemiecki nie był już tylko luźną strukturą o charakterze konfederacji, opartą na umowach międzynarodowych, lecz federacją, czyli państwem związkowym. Oparł się on konstytucji, jako normie nadrzędnej w stosunku do ustawodawstwa poszczególnych krajów członkowskich. Opracowana według projektu przedstawionego przez Prusy i uzgodnionego z pełnomocnikami rządów pozosta-
Federacja
648
Król pruski przewodniczącym Związku
Sejm Rzeszy Rada Związku
Uprawnienia Sejmu
Rada Związkowa
Uprawnienia Rady
Państwo nowożytne
łych krajów związkowych, weszła ona w życie 1 lipca 1867, po uchwaleniu znaczną większością głosów przez sejm złożony z przedstawicieli poszczególnych państw tworzących nowy związek. Na jego czele stanął król pruski jako dziedziczny przewodniczący. Reprezentował on związek na zewnątrz, zwoływał, otwierał, odraczał i zamykał obrady sejmu, sprawował dowództwo połączonych sił zbrojnych. Kolegialnymi organami Związku Północno-Niemieckiego były Sejm Rzeszy (Reichstag;) i Rada Związku (Bundesrat). Parlament, którego kadencja trwała 3 lata, miał zbierać się przynajmniej raz do roku. Składał się z posłów wybieranych w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim, równym i tajnym. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom, którzy ukończyli 25 rok życia (z wyjątkiem żołnierzy, osób pozostających pod kuratelą, pozbawionych praw obywatelskich oraz korzystających ze „wsparć dla ubogich"). Do uprawnień Sejmu należało m.in. prawo zgłaszania projektów ustaw i ich stanowienie. Uchwały podejmowane były absolutną większością głosów i nie wymagały ratyfikacji przez państwa sfederowane. Ustawodawstwo związkowe miało pierwszeństwo przed krajowym. Poza stanowieniem ustaw do Sejmu Rzeszy należała także ratyfikacja traktatów międzynarodowych. Ustawy uchwalane przez Reichstag wymagały zatwierdzenia przez Radę Związkową, złożoną z 43 przedstawicieli państw członkowskich. Prusy reprezentowało w radzie 17 posłów i bez ich zgody praktycznie ciało to nie mogło powziąć żadnej decyzji. Zgoda Rady wymagana była m.in. przy wypowiadaniu wojny, zawieraniu traktatów pokojowych
Niemcy w XIX i XX wieku
i podpisywaniu umów międzynarodowych. Rada, oprócz uprawnień ustawodawczych i niektórych ważniejszych funkcji administracyjnych, pełniła w razie potrzeby funkcję sądu rozjemczego w sporach między członkami federacji. Dla realizacji przysługujących jej uprawnień rada powoływała wydziały do spraw: wojska, spraw morskich, ceł i podatków, handlu i komunikacji, kolei, poczt i telegrafów, wymiaru sprawiedliwości i rachunkowości. Członkowie Rady mieli prawo udziału w posiedzeniach parlamentu, nie można jednak było łączyć mandatu do Rady i Sejmu. Rada Związkowa powoływała także Prezydium Rady, do którego należała władza wykonawcza w Związku. Na jego czele stał, mianowany przez przewodniczącego i przed nim odpowiedzialny, kanclerz. Pierwszym kanclerzem Związku został premier rządu pruskiego Otto von Bismarck, który konsekwentnie dążył do tego, by umocnić północnoniemiecką federację i przekształcić ją w ogólnoniemiecką Rzeszę, obejmującą także południowe Niemcy.
4. 4.1.
649
wydziały
Kanclerz
II Rzesza Niemiecka (1871 -1918) Powstanie i prawny charakter II Rzeszy
W celu ostatecznego zjednoczenia Niemiec pod egidą Prus Bismarck sprowokował wypowiedzenie Prusom wojny przez Francję w lipcu 1870 r. (tzw. depesza emska). Prowadząc wojnę obronną, Prusy uzyskały poparcie nie tylko państw należących do Związku Północno-Niemieckiego, ale również krajów południowoniemieckich. Armia niemiecka, lepiej zorganizowana i przygotowana do wojny, posiadając prawie dwukrotną przewagę liczebną, pokonała wojska francuskie. Klęska militarna Francji, w wy-
Wojna
Pr"sko-francusk Depesza emska
650
Proklamowanie II Rzeszy
Zakres terytorialny II Rzeszy
Pozycja Prus w II Rzeszy
Szerszy zakres samodzielności Bawarii i Wirtembergii w Rzeszy
Państwo nowożytne
niku której Niemcy otrzymały znaczną część Alzacji i część Lotaryngii oraz 5 min franków kontrybucji, umożliwiła 1 stycznia 1871 r. proklamowanie powstania II Rzeszy, a następnie 18 stycznia 1871 r. przekazanie przez zebranych w Sali Lustrzanej pałacu w Wersalu monarchów niemieckich korony cesarskiej królowi Prus, Wilhelmowi I Hohenzollernowi. De facto do zjednoczenia Niemiec doszło jeszcze w toku działań wojennych. Już bowiem w listopadzie 1870 r. do Związku Północno-Niemieckiego przyłączyły się kolejno: Badenia, Hesja, Bawaria i Wirtembergia. Nowa Rzesza Niemiecka składała się z 25 państw związkowych (23 monarchii i 3 wolnych miast). W r. 1911 prawa państwa członkowskiego uzyskała Alzacja z Lotaryngią, która od r. 1871 miała status odrębnej prowincji, jako „wspólny kraj Rzeszy". Spośród większych państw wchodzących w skład dawnej I Rzeszy, poza II Rzeszą pozostała tylko Austria, która już w r. 1867 przekształciła się w monarchię dualistyczną (Austro-Węgry), tracąc praktycznie po pokoju praskim (1866) wpływ na sprawy ogólnoniemieckie. Jakkolwiek formalnie pozycja wszystkich krajów członkowskich wchodzących w skład Cesarstwa Niemieckiego była taka sama, kierowniczą rolę w II Rzeszy odgrywały Prusy, do których należała ponad połowa terytorium i ludności Niemiec zjednoczonych pod berłem pruskiego domu panującego. Także Bawaria i Wirtembergia zachowały pewne poszczególne uprawnienia (Reseruatrechte). Bawarii pozostawiono większy zakres samodzielności, przyznając jej m.in.: prawo akredytowania swoich posłów za granicą, prawo weta w Radzie Związku w kwestiach zmiany jego konstytucji, własną organizację wojskową, pocztę, administrację kolejową oraz wyrażanie przez sejm krajowy zgody na obowiązywa-
Niemcy w XIX i XX wieku
nie na jej terytorium ustawodawstwa ekonomicznego i wejścia w życie innych praw związkowych tylko za zgodą króla bawarskiego. Wirtembergii pozostawiono pewną swobodę w zakresie organizacji armii oraz w dziedzinie poczty i łączności. Ponadto miasta hanzeatyckie: Hamburg, Brema i Lubeka, jako tzw. wolne miasta podlegały bezpośrednio cesarzowi, co stanowiło pozostałość wolnych miast cesarskich dawnej I Rzeszy. Konstytucja II Rzeszy, wyrażając federacyjny charakter państwa, określała sprawy uznane za wspólne, leżące w kompetencjach organów Rzeszy, pozostawiając te, które nie były wyraźnie zastrzeżone w kompetencji organów państwowych poszczególnych krajów członkowskich. Szeroki katalog spraw wspólnych obejmował: politykę zagraniczną, jednolity system miar i wag, cła, waluty i różne sprawy gospodarcze, podatki, ustawodawstwo w dziedzinie prawa sądowego, handlowego, a także prawodawstwa socjalnego oraz administrację kolonii, pocztę i inne. Konstytucja ustaliła nadto wspólność obywatelstwa niemieckiego i zasadę swobody przenoszenia się z miejsca na miejsce na terenie całej Rzeszy. Zakres spraw wspólnych mógł być zmieniany albowiem konstytucja II Rzeszy mogła podlegać zmianom wprowadzonym zwykłą większością głosów Sejmu Rzeszy, przy akceptacji 3/4 Rady Związku. Była to zatem tzw. „giętka konstytucja", co otwierało szerokie pole dla ustawodawstwa, które mogło w przyszłości dość swobodnie kształtować instytucje ustrojowe i prawo nowej, federalnej struktury państwa, prowadząc do zacierania różnic między poszczególnymi państwami niemieckimi oraz rozszerzania kompetencji wspólnych organów II Rzeszy.
651
Sprawy uznane przez konstytucję za wspólne
Giętka konstytucja
652
Państwo nowożytne
4.2.
Król pruski dziedzicznym cesarzem niemieckim Pozycja cesarza Rzeszy
Rada Związkowa Sejm Rzeszy
Rada Związku
Instrukcje
Ustrój II Rzeszy
Konstytucja II Rzeszy uchwalona została 16.IV.1871 roku. Była ona, z niewielkimi zmianami, wynikającymi z wejścia w skład Rzeszy państw południowoniemieckich, powtórzeniem konstytucji Związku Północno-Niemieckiego z r. 1867. Na czele federacyjnego państwa stanął, jako dziedziczny cesarz niemiecki, król pruski. Reprezentował on Rzeszę na zewnątrz, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, a w czasie wojny naczelnym wodzem, mianował i zwalniał urzędników Rzeszy, zwoływał, odraczał i zamykał obrady Sejmu i Rady Związku, ogłaszał ustawy — nie posiadając jednak prawa sankcji. Wszelkie dekrety i zarządzenia wychodzące z kancelarii cesarskiej, wymagały kontrasygnaty kanclerza, który w ten sposób przejmował za nie odpowiedzialność przed parlamentem. Władzę ustawodawczą wraz z Radą Związkową sprawował Sejm Rzeszy (Reichstag). Każdy z tych organów posiadał inicjatywę ustawodawczą, a zgoda obu konieczna była dla wejścia ustawy w życie. Sejm Rzeszy składał się z 397 posłów, wybieranych na terenie całej Rzeszy w głosowaniu powszechnym, równym, bezpośrednim i tajnym, na 3 lata (od r. 1888 na 5 lat). Rada Związku (Bundesrat), której przewodniczył powoływany przez cesarza kanclerz, składała się z pełnomocników mianowanych przez rządy poszczególnych państw niemieckich, przy czym liczba pełnomocników zależała od liczby ludności danego kraju. Otrzymywali oni od swoich rządów wiążące instrukcje w każdej dyskutowanej sprawie. Cesarz i Rada Związku mieli prawo rozwiązania Reichstagu (co zdarzyło się zresztą tylko trzy razy, w latach 1878, 1893 i 1907).
Niemcy w XIX i XX wieku
Wśród organów wykonawczych na czoło wysunął się kanclerz, mianowany przez cesarza i wyłącznie przed nim odpowiedzialny. Stojąc na czele całej administracji Rzeszy, kierował on zarówno polityką wewnętrzną jak i zagraniczną. Kanclerz był zarazem z reguły premierem rządu pruskiego (wyjątek stanowiło powołanie w r. 1894 na ten urząd Bawarczyka ks. Choldwiga Hohenlohe, sprawującego funkcję kanclerza do r. 1899). W r. 1878 powstała, jako organ łączności i koordynacji wszystkich urzędów Rzeszy, Kancelaria Rzeszy, a ponadto cesarz ustanowił wicekanclerza. Z urzędu kanclerskiego wyodrębniły się stopniowo resortowe urzędy centralne, na czele których stali sekretarze stanu. Nie tworzyli oni rady ministrów odpowiedzialnej przed parlamentem lecz byli bezpośrednio uzależnieni od kanclerza. Wspólne ustawodawstwo wojskowe oraz sztab generalny zapewniały w czasie pokoju jedność organizacji armii złożonej z 4 kontyngentów: bawarskiego, saskiego, wirtemberskiego, i najliczniejszego, pruskiego, w skład którego wchodziło też wojsko pozostałych, mniejszych krajów niemieckich. W czasie wojny naczelnym wodzem sił zbrojnych stawał się cesarz. Najwyższym organem sądowym federacji był Trybunał Rzeszy (Reicbsgericbt) z siedzibą w Lipsku, który stał się instancją rewizyjną od sądów krajowych (zob. Tablica V). Wspólne finanse Rzeszy oparte były początkowo niemal wyłącznie na składkach matrykularnych (Matriku larbe itrange) państw związkowych, proporcjonalnych do liczby ich mieszkańców oraz na cłach i podatkach pośrednich. Dopiero wzrastający deficyt i zadłużenie spowodowały na początku XX wieku reformy finansowe (1906 i 1909), zapewniające Rze-
653
Rola kanclerza w kierowaniu Rzeszą
Kancelaria Rzeszy
Sekretarze stanu
Wspólne ustawodawstwo wojskowe oraz sztab generalny
Trybunał Rzeszy
Składki matrykularne
Reformy finansowe na początku XX w.
Państwo nowożytne
654
Praktyka ustrojowa li Rzeszy
Utrzymanie się rządów osobistych cesarza
„Absolutyzm" Bismarcka
szy dochody także z podatków bezpośrednich. W r. 1913, w obliczu wzmożonych wydatków na armię, władze Rzeszy przeprowadziły ustawy o jednorazowym podatku na cele zbrojeniowe i podatku od wzrostu majątku. Praktyka ustrojowa II Rzeszy, odchodząc od treści aktu konstytucyjnego z r. 1871, prowadziła do coraz większej konsolidacji państwa (unitaryzmu) i podporządkowania polityki ogólnoniemieckiej interesom pruskiej monarchii. Do końca trwania Cesarstwa Niemieckiego utrzymały się osobiste rządy cesarza i brak było przesłanek do zasadniczej zmiany stosunku władzy ustawodawczej do wykonawczej — a w szczególności wprowadzenia odpowiedzialności politycznej kanclerza i kierowników poszczególnych resortów przed parlamentem, co stanowiło główną cechę i istotę rządów parlamentarnych typowych dla liberalno-demokratycznego państwa konstytucyjnego. Stąd niekiedy określa się system polityczny II Rzeszy jako „pseudokonstytucyjny absolutyzm", przy czym bardziej można mówić o „absolutyzmie" Bismarcka, niż trzech ostatnich dynastów zasiadających na tronie cesarskim. 4.3.
Konflikt z Kościołem katolickim i partią Centrum
Kulturkampf
System swoistej Bismarckowskiej dyktatury, której głównym celem była centralizacja władzy i integracja Cesarstwa z utrzymaniem hegemonii Prus, już wkrótce po utworzeniu II Rzeszy doprowadził do ostrego konfliktu z Kościołem katolickim i jego reprezentacją, partią Centrum. Upatrując w uniwersalizmie i autonomicznych dążeniach Kościoła zagrożenie dla jedności Rzeszy, Bismarck zmierzał do ograniczenia praw Kościoła i podporządkowania go pań-
655
Niemcy w XIX i XX wieku
stwu. Walka ta toczyła się przede wszystkim na forum pruskiego landtagu, ale niektóre ustawy skierowane przeciw Kościołowi obowiązywały na terenie całej federacji. Już w grudniu 1871 r. wprowadzono poprawkę do kodeksu karnego Rzeszy (tzw. Kanzelparafraph), przewidującą kary, w tym również więzienia, za wygłaszanie z ambony kazań „zagrażających spokojowi publicznemu". W r. 1872 usunięto Jezuitów, najpierw z Prus, a następnie z granic Rzeszy oraz zarządzono państwowy, świecki nadzór nad szkołami w miejsce dotychczasowego kościelnego. Nasilenie walki z Kościołem katolickim, określanej jako „walka o kulturę" (Kulturkampf) przypada na lata 1873-1875 (tzw. ustawy majowe). Wprowadzono wówczas m.in.:
Początek Kultukampfu
Realizacja polityki walki z Kościołem
- obowiązkowe śluby cywilne - zakaz nauczania przez kongregacje zakonne - zakaz rzucania klątwy przez biskupów - obowiązek składania specjalnych egzaminów z historii, filozofii i literatury niemieckiej (tzw. Kulturegsamen) przed władzami państwowymi dla kandydatów do stanu duchowego - prawo władz państwowych do zatwierdzania nominacji księży - kontrolę państwową nad seminariami duchowymi - zasady regulujące stopień zależności duchowieństwa niemieckiego od kurii rzymskiej - prawo uwięzienia, przymusowego osiedlenia w określonym miejscu, lub wysiedlenia z Rzeszy księdza, który pozbawiony urzędu, wykonywał funkcje kapłańskie - odebranie Kościołowi prowadzenia akt stanu cywilnego.
Kulturegsamen
656
Kulturkampf w zaborze pruskim
Stosunek papiestwa do ustawodawstwa Kulturkampfu
Państwo nowożytne
Szczególne odbicie „walka o kulturę" znalazła na ziemiach polskich pod panowaniem pruskim, charakteryzująca się powiązaniem polityki antykościelnej z zaostrzeniem kursu germanizacyjnego. N a mocy nowych zarządzeń ograniczono m.in. do minimum nauczanie w języku polskim, a ustawą z r. 1876 uniemożliwiono używanie go w urzędach i sądach. Uwięziony został m.in. arcybiskup gnieźnieńsko-poznański, Mieczysław Ledóchowski, około 100 parafii znalazło się bez proboszczów. Działania te zamiast osłabić wzmocniły pozycję kleru w społeczeństwie wpływając na zwiększenie wpływu Kościoła na polskie życie publiczne i przyczyniło się wydatnie do integracji i wzrostu świadomości narodowej Polaków. Mimo licznych represji karnych i prześladowań duchownych Kościół i partia polityczna Centrum stawiały zdecydowany opór. Papież Pius IX w specjalnej encyklice wydanej w r. 1874 uznał całe ustawodawstwo Kulturkampfu za nieważne, a tych którzy mu się podporządkowali, nałożył ekskomunikę. Dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych w obliczu nowego niebezpieczeństwa, jakim był rozwój socjalistycznej lewicy i po kompromisie osiągniętym między Berlinem a nowym papieżem Leonem XIII (w r. 1882 wznowiono stosunki dyplomatyczne), zaczęto odwoływać część ustawodawstwa Kulturkampfu i stopniowo łagodzono wykonywanie pozostałych ustaw antykościelnych, co zakończyło się niemal całkowitym ich zniesieniem. W r. 1886 usunięte zostały ostatnie pozostałości „walki o kulturę".
Niemcy w XIX i XX wieku
5. 5.1.
657
Republika Weimarska (1919 - 1933/45) Powstanie Republiki Weimarskiej
Klęska państw centralnych oraz fala ruchów rewolucyjnych, które opanowały Niemcy u schyłku 1918 r., doprowadziły do obalenia ustroju monarchicznego we wszystkich państwach niemieckich i przekształcenia II Rzeszy w republikę parlamentarną. Po abdykacji i ucieczce cesarza Wilhelma II (9-10.XI.1918) oraz ustąpieniu kanclerza władzę centralną w Niemczech przejęła, zdominowana przez socjalistów, Rada Pełnomocników Ludowych (Rat der Volksbeauftragen) pod przewodnictwem lidera prawicy SDP, Friedricha Eberta. Głównymi celami realizowanymi przez ten prowizoryczny rząd, było przeciwstawianie się dalszej rewolucji, przywrócenie starej administracji, ustabilizowanie republiki, obrona kraju przed żądaniami zwycięskiej koalicji i zwołanie Zgromadzenia Narodowego, które miało przejąć władzę i uchwalić nową konstytucję.
Obalenie monarchii
W styczniu 1919 r. odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego oraz w tym samym czasie wybory do sejmów krajowych. Największą liczbę mandatów w Zgromadzeniu (163 na 461) zdobyli socjaldemokraci, nie uzyskując jednak większości, co zmusiło ich do wejścia w koalicję z demokratami i katolicką partią Centrum (z którymi razem osiągnęli ponad 78% głosów). Obrady Zgromadzenia rozpoczęły się 6.2.1919 r. w Weimarze, wybranym zamiast Berlina dla podkreślenia zerwania z prusko-cesarską tradycją oraz ze względu na panujące tam nadal napięcie społeczne.
Wybory do Zgromadzenia Narodowego
W dniach 10-13 lutego 1919 r. Zgromadzenie uchwaliło kolejno:
Powstanie republiki
Rada Pełnomocnictw Ludowych
658
Uchwały Zgromadzenia Narodowego
Państwo nowożytne
1) tzw. Małą Konstytucję (uznając, że Rzesza przekształciła się w republikę związkową, powołano władze tymczasowe — prezydenta, rząd i Wydział Państw), 2) wybór socjalisty R Eberta na prezydenta republiki, 3) powołanie tymczasowego rządu koalicyjnego, pierwszego w historii Niemiec rządu, wyłonionego przez demokratycznie wybrany organ przedstawicielski ogółu ludności. 5.2.
Federacyjna struktura państwa
Konstytucja Weimarska z r. 1919
Najważniejszym jednak zadaniem Zgromadzenia Narodowego było uchwalenie nowej konstytucji, która stała się formalno-prawną podstawą tzw. Republiki Weimarskiej. Głównym twórcą tego aktu był znany prawnik, prof. Hugo Preuss. Jego pierwszy, odrzucony projekt z dnia 3.01.1919, wyrażał unitarny charakter państwa, rządzonego parlamentarnie z zachowaniem pewnej autonomii dawnych krajów Rzeszy i z przewagą landtagów nad rządami krajowymi. Projekt, który przygotowała 28-osobowa Komisja Konstytucyjna, podpisany 11 sierpnia przez prezydenta i ogłoszony 14 sierpnia 1919 r. utrzymywał federacyjną strukturę państwa, w którym godzono silną władzę centralną z tradycjami autonomii poszczególnych krajów. Niemcy pozostały nadal bowiem państwem związkowym, lecz podstawą ich ustroju miały być odtąd rządy parlamentarne. Autorzy Konstytucji Weimarskiej wzorowali się niewątpliwie na wcześniejszych konstytucjach: amerykańskiej, szwajcarskiej, francuskiej i niemieckiej z r. 1849. Konstytucja ta utrzymała dotychczasową formę państwa związkowego, wprowadzając w miejsce mo-
659
Niemcy w XIX i XX wieku
narchii, parlamentarną republikę, opartą na demokratycznych zasadach. Rzeszę tworzyło 21 krajów (później 18), które miały być republikami, posiadającymi własne sejmy, własne rządy i odrębne konstytucje. Wszystkie sprawy, które nie były zaliczane do wyłącznych kompetencji wspólnych organów Rzeszy, pozostawiono w gestii władz krajowych sfederowanych landów, pozostawiając im szeroki zakres samodzielności. Miały one prawo, oprócz stanowienia niektórych podatków i uchwalania swojego budżetu, prowadzić własną politykę wewnętrzną, zachowując m.in. własne sądownictwo, policję, oświatę, organizacje kościelne i nadzór nad administracją lokalną. Rola władz centralnych federacji niemieckiej była teraz jednak większa niż w poprzednim okresie i stale rosła, jako że w praktyce wyraźną stawała się tendencja stopniowej utraty atrybutów suwerenności przez poszczególne kraje członkowskie. W artykule 6 Konstytucji w 20 punktach wyliczono uprawnienia Rzeszy, rozszerzone w porównaniu z tymi, które przejęte zostały z konstytucji z r. 1871. Do wyłącznych kompetencji władz federacji zaliczono m.in. prowadzenie polityki zagranicznej, zajmowanie się sprawami obrony, administrację kolonii, prowadzenie polityki finansowej, a zwłaszcza ustalanie podatków i innych ciężarów, służących na pokrycie jej wydatków, sprawy łączności (kolej, drogi wodne, poczta, telegraf). Także ustawodawstwo Rzeszy w zakresie prawa cywilnego i karnego, postępowania procesowego i innych praw szczególnych miało pierwszeństwo przed prawem krajowym, które nie mogło być z nim sprzeczne. Wreszcie Rzesza tworzyła jeden obszar celny i handlowy, a jej mieszkańcy posiadali tylko jedno obywatelstwo, obywatelstwo Rzeszy.
Rzesza republiką parlamentarną
Relacje federacji i poszczególnych krajów
Rola władz centralnych federacji
660
Centralne organy ustawodawcze Sejm Rzeszy
Uprawnienia Reichstagu
Państwo nowożytne
Pełnia władzy ustawodawczej należała do Sejmu Rzeszy (Reichstagu). Miał on pochodzić z wyborów powszechnych, jawnych, równych, bezpośrednich i proporcjonalnych. Prawa wyborcze posiadali zarówno mężczyźni jak i kobiety. Cenzus wieku obniżono do 20 lat. Ilość posłów w Reichstagu z poszczególnych krajów była proporcjonalna do ilości ich mieszkańców, nie mogła jednak przekroczyć 40% ogólnej liczby mandatów. Kadencja Sejmu trwała 4 lata. Musiał on zbierać się co roku, na początku listopada, a ponadto na żądanie prezydenta lub co najmniej 1/3 posłów. Zarówno Sejm Rzeszy, jak i rząd miały prawo inicjatywy ustawodawczej. W zasadzie tylko sejm miał prawo uchwalania ustaw. Jednakże Konstytucja przewidywała różne sposoby ogłaszania i wchodzenia w życie lub odraczania ustaw, włącznie z możliwością odwołania się prezydenta do referendum. Sejm mógł także zmienić konstytucję przy obecności 2/3 posłów i kwalifikowanej większości 2/3 głosów. Oprócz uprawnień ustawodawczych Reichstag nadawał ogólny kierunek polityce rządu, który kontrolował.
Rada Rzeszy
Kontynuację dawnej Rady Związku stanowiła teraz Rada Rzeszy (Reichsrat), reprezentująca interesy poszczególnych krajów w zakresie ustawodawstwa i administracji. Poszczególne kraje reprezentowane w niej były przez członków swoich rządów. Każdy kraj miał w niej przynajmniej 1 delegata, a większe kraje dysponowały 1 miejscem w Radzie na każdy milion mieszkańców. Aby przeciwstawić się dominacji w Radzie któregoś z większych państw członkowskich przyjęto zasadę, że żaden kraj nie może mieć w niej więcej niż 2/5 głosów.
Uprawnienia Rady Rzeszy
Rada Rzeszy posiadała ograniczony wpływ na proces legislacyjny. Mogła ona wyrażać zgodę na
Niemcy w XIX i XX wieku
wnoszenie rządowych projektów ustaw do Sejmu (art. 69) oraz miała prawo weta zawieszającego wobec ustaw uchwalanych przez Reichstag (art. 74). W takim przypadku, jeżeli Sejm powtórnie uchwalił zawetowaną ustawę kwalifikowaną większością 2/3 głosów, to wchodziła ona w życie mimo sprzeciwu Rady, bądź też, jeżeli prezydent podzielał jej stanowisko, mógł odmówić ogłoszenia ustawy i odwołać się do referendum ludowego. Rada sprawowała również nadzór nad administracją Rzeszy. Zasadniczo jednak jej pozycja była słabsza niż Rady Związku w poprzednim okresie. Konstytucja nie określała bliżej ani jej zadań, ani uprawnień Rady Rzeszy. Władza wykonawcza należała do prezydenta i rządu Rzeszy. Prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym na 7 lat, jako głowa państwa, posiadał bardzo szerokie uprawnienia. Reprezentował on państwo na zewnątrz, był zwierzchnikiem sił zbrojnych i powoływał kanclerza oraz na jego wniosek ministrów, bez potrzeby konsultowania się z Reichstagiem. Odpowiadał on jedynie konstytucyjnie i nie mógł być pociągany do odpowiedzialności karnej bez zgody Sejmu Rzeszy. Wydawane przez niego akty prawne kontrasygnowane były przez kanclerza lub odpowiedniego ministra. Jeżeli prezydent utracił zaufanie Sejmu, Reichstag mógł usunąć go z urzędu przed upływem kadencji, odwołując się do referendum ludowego na wniosek 2/3 posłów. Parlament mógł także postawić prezydenta, podobnie jak kanclerza i poszczególnych ministrów, przed Trybunałem Stanu w razie naruszenia konstytucji lub jakiejkolwiek ustawy, ale na wniosek przynajmniej 100 posłów. Z drugiej strony przyjęto zasadę, że prezydent posiada prawo rozwiązania Sejmu przed upływem kadencji (np. w sytuacji, gdy kwestionował ustawę
661
Pozycja prezydenta Rzeszy
Odpowiedzialność polityczna prezydenta
662
Kanclerz i rząd
Najwyższy Trybunał Rzeszy
Podstawowe prawa obywatelskie
Państwo nowożytne
uchwaloną przez parlament). Ponadto miał on ważne prawo, w pewnych szczególnych warunkach, wydawania między obradami Sejmu dekretów z mocą ustaw. Musiały one jednak dla utrzymania ważności uzyskać następnie zatwierdzenie przez Reichstag. Kanclerz i rząd byli powoływani przez prezydenta, ale odpowiadali parlamentarnie przed Sejmem. Rząd musiał ustąpić w razie zgłoszenia wotum nieufności przez większość parlamentu, chyba że prezydent skorzystał z prawa rozwiązania Reichstagu i zarządził nowe wybory. W wyjątkowych okolicznościach prezydent mógł także utrzymać rząd nie posiadający poparcia większości parlamentarnej (art. 48). Sprawy sporne między krajami Rzeszy oraz między Rzeszą a którymś ze sfederowanych landów rozstrzygać miał Najwyższy Trybunał Rzeszy. Przewidziane było powołanie specjalnych sądów administracyjnych dla ochrony jednostek przed zarządzeniami administracji. Obszerną część Konstytucji Weimarskiej stanowiły podstawowe prawa obywatelskie, przejęte — ale w rozszerzonej postaci — ze wspomnianej wcześniej deklaracji grudniowej, włączonej do konstytucji uchwalonej przez Parlament Frankfurcki w marcu 1849 roku. Konstytucja zapewniała wszystkim obywatelom m.in. wolność osobistą, równość wobec prawa, wolność słowa, prasy, zgromadzeń, działalności politycznej, tajemnicę korespondencji, całkowitą swobodę sumienia i wyznania, dostęp do powszechnego, bezpłatnego nauczania do 18 roku życia, wolnoć handlu, rzemiosła, ochronę pracy i szereg gwarancji socjalno-bytowych (zob. Tablica VI).
Niemcy w XIX i XX wieku
5.3.
663
Praktyka konstytucyjna w latach 1919-1933
Funkcjonowanie w praktyce demokratycznych rządów parlamentarnych Republiki Weimarskiej różniło się w sposób istotny od treści zasad zawartych w akcie konstytucyjnym z r. 1919. Szereg przyczyn złożyło się na to, że ta przeprowadzona po raz pierwszy w dziejach Niemiec próba ugruntowania formy demokracji parlamentarnej, z pewnymi elementami demokracji bezpośredniej, oparta na przejęciu rozwiązań zaczerpniętych z różnych modeli ustrojowych, w rzeczywistości doprowadziła najpierw do ukształtowania się rządów prezydenckich, a w roku 1933 stworzyła prawne podstawy umożliwiające zdobycie władzy przez narodowych socjalistów i w rezultacie utworzenia państwa totalitarnego, jakim była II Rzesza. Przede wszystkim należy zauważyć, że powstanie nowego ustroju republikańskiego w Niemczech przebiegało w trudnych warunkach klęski wojennej, silnych napięć społecznych i politycznych oraz kryzysu gospodarczego, który w wyniku znacznych strat ludzkich i materialnych spowodowanych wojną, spłat reparacji, zadłużenia i hiperinflacji nadal pogłębiał się. Powodowało to polaryzację nastrojów społeczeństwa i coraz silniejsze ścieranie się sił politycznych i społecznych, co prowadziło do częstych kryzysów rządowych. Wyniki wyborów do parlamentu przeprowadzonych w r. 1920 oznaczały porażkę koalicji socjaldemokratów z partiami centrowymi i zarazem znaczne wzmocnienie ugrupowań prawicowych oraz skrajnej lewicy. Oprócz form walki parlamentarnej różne siły polityczne próbowały przejąć zbrojnie władzę w państwie, dążąc do obalenia istniejącego ustroju
Ustalenie się praktyki rządów osobistych prezydenta
Przejęcie władzy przez nazistów
Sytuacja wewnętrzna w Niemczech po I wojnie światowej
664
Nieudana próba ograniczenia roli Prus
Rządy P. v. Hindenburga
Rozwój niemieckiego militaryzmu
Państwo nowożytne
(m.in. monarchiczny zamach Kappa i Liiitwitza — 1920, powstanie w Hamburgu — 1923, pucz „czarnej Reichswery — 1923 czy zamach monachijski Hitlera i Ludendorffa w 1923 r.) Nie został również spełniony jeden z zasadniczych celów, jaki chcieli osiągnąć twórcy aktu konstytucyjnego — rozbicie pruskiej hegemonii w Rzeszy. Prusy pozostały nadal najsilniejszym krajem Republiki Weimarskiej, chociaż formalnie utraciły możliwość wpływania na bieg spraw ogólnoniemieckich. Wybrany w r. 1925 (i ponownie w 1932) prezydentem, głównodowodzący armii niemieckiej w czasie pierwszej wojny światowej, marszałek Paul von Hindenburg, korzystając z przysługujących mu szczególnych pełnomocnictw (słynny art. 48 — m.in. prawo wydawania dekretów z mocą ustawy i prawo rozwiązywania Reichstagu) utrwalił system rządów osobistych. Podczas obu jego kadencji zdarzało się wielokrotnie, że prezydent przejmował w istocie naczelną władzę w państwie, w którym ponadto od r. 1930 powoływane były rządy, nie mające poparcia większości w parlamencie. Przyczyniła się do tego, oprócz zakulisowych działań „kamaryli" skupionej wokół Hindenburga, słabość samego Reichstagu, który po ustaniu porozumienia stronnictw koalicji weimarskiej, nie potrafił wyłonić stabilnych większości parlamentarnych, przy utrwalającym się zarazem systemie wielopartyjnym. Istotne znaczenie dla odchodzenia praktyki ustrojowej od treści konstytucji miał także rozwój militaryzmu niemieckiego (pruskiego) i rola jaką odgrywała armia w życiu politycznym republiki oraz aktywne poparcie wyższych sfer gospodarczych i finansowych Niemiec dla tych ugrupowań, które dążyły do przejęcia władzy w Rzeszy.
Niemcy w XIX i XX wieku
Także szeroki katalog praw obywatelskich przewidzianych przez Weimarską Konstytucję pozostał w znacznej mierze martwą literą. Z jednej strony, nie wydano wielu przepisów szczegółowych, które umożliwiłyby konkretną realizację haseł, z drugiej, zarówno wymiar sprawiedliwości, jak i administracja, w znacznej mierze reprezentujące stare elity władzy, sabotowały owe demokratyczne treści konstytucji.
6.
6.1.
665
Przestrzeganie wp7akty«atelSk,Ch
Niemcy w okresie dyktatury hitlerowskiej (1933-1945) Geneza III Rzeszy
Za szczególny paradoks dziejów Niemiec uznać należy fakt, że najbardziej demokratyczny ustrój w ich historii, którego prawne podstawy ustanowiła Weimarska Konstytucja, formalnie obowiązująca do upadku III Rzeszy, stworzył możliwość objęcia władzy w państwie przez NSDAP w r. 1933. Niemiecka Narodowo-Socjalistyczna Partia Robotnicza powstała w r. 1919 w Monachium. Od r. 1921 jej przywódcą był Adolf Hitler. Początkowo niezbyt liczna (ok. 3 tys. członków) zyskiwała szybko na znaczeniu dzięki demagogicznym hasłom społecznym, proletariackiej frazeologii, zwalczaniu rewolucyjnej lewicy i głoszeniu odwetowych żądań rewizji postanowień „krzywdzącego" Niemców traktatu pokojowego. Wyjątkowa aktywność w zwalczaniu komunizmu — w czasie kiedy za klęskę wojenną Niemiec i podpisanie „wersalskiego dyktatu" obciążono koalicję weimarską, twierdząc, że rewolucja zadała państwu „cios w plecy" — przysparzała nowemu ruchowi coraz więcej zwolenników. Do partii wstę-
Powstanie i rozwój
S^jaH^ctr^"
666
Pucz monachijski
Przejęcie władzy przez nazistów
Ustawa o pełnomocnictwach
Państwo nowożytne
powało wiele osób sfrustrowanych wynikiem wojny i kryzysem gospodarczym jaki panował w pierwszych latach Weimarskiej Republiki. Już w listopadzie r. 1923 Hitler próbował przejąć władzę w Bawarii, wywołując nieudany pucz monachijski, co zakończyło się uwięzieniem jego przywódców i delegalizację NSDAR Jednak w r. 1924 rozpoczęła się odbudowa partii, która w dobie trudnej sytuacji wewnętrznej spowodowanej wielkim kryzysem gospodarczym lat 1929-1933, zyskała poparcie znacznej części społeczeństwa niemieckiego, co umożliwiło Hitlerowi dojście do władzy drogą legalną, poprzez mechanizm wyborów. Wprawdzie w wyborach prezydenckich w r. 1932 Hitler przegrał z Hindenburgiem, uzyskał jednak wówczas 37% głosów. Znaczny sukces przyniosły narodowym socjalistom wybory do Reichstagu, przeprowadzone w listopadzie 1932, w których na NSDAP głosowało 13,7 min osób (w r. 1928 — ok. 800 tysięcy). 30 stycznia 1933 r. prezydent Hindenburg powołał przywódcę tej partii Adolfa Hitlera na stanowisko kanclerza i powierzył mu misję utworzenia nowego rządu. 23 marca 1933 r. Reichstag uchwalił „ustawę o pełnomocnictwach" (Ermachtigungsgesetz), która pozwalała rządowi Rzeszy wydawać prawa powszechnie obowiązujące bez żadnych ograniczeń, nawet sprzeczne z konstytucją. Ustawy te mogły być wydawane bez konieczności późniejszego ich zatwierdzania przez Reichstag lub prezydenta. Można zatem przyjąć iż data wydania „ustawy o pełnomocnictwach" wyznacza formalny początek III Rzeszy.
Niemcy w XIX i XX wieku
6.2.
667
Kształtowanie się państwa totalitarnego. Ustrój III Rzeszy
Wynik kolejnych wyborów parlamentarnych, przeprowadzonych w listopadzie 1933 r., przyniósł nazistom bezwzględną większość w Reichstagu (ponad 92% głosów), co pozwoliło Hitlerowi nie tylko zlikwidować legalną opozycję, ale także wszystkie zorganizowane siły polityczne w państwie. Ustawa rządowa z dn. 14.VII. 1933, uznająca NSDAP za jedynie legalnie działającą partię polityczną w kraju i zakazująca zarazem, pod rygorem odpowiedzialności karnej, tworzenia innych partii politycznych, stanowiła podstawę systemu monopartyjnego. Połączenie po śmierci Hindenburga (1934) funkcji kanclerza z urzędem prezydenta i związane z tym bezpośrednio zwierzchnictwo nad armią, stanowiło ważny etap przebudowy dotychczasowego ustroju państwa, przekształcającego się w ustrój totalitarny. Władzę swą oparł Hitler na zasadzie wodzostwa (tytuł „wodza i kanclerza Rzeszy"), która nie znajdowała wprawdzie żadnego oparcia w zasadach konstytucji, ale zaakceptowana została przez zdecydowaną większość społeczeństwa w zarządzonym w tej sprawie powszechnym plebiscycie. Dalszą ewolucję ustroju Trzeciej Rzeszy cechuje przede wszystkim tendencja centralistyczna, polegająca na stopniowym znoszeniu fasady federalizmu i wynikającej z niej odrębności poszczególnych krajów Rzeszy. Już 7 kwietnia 1933 r. Hitler podpisał opracowaną przez rząd ustawę o „ujednoliceniu". Niemcy podzielone zostały na 32 okręgi administracyjne z namiestnikami na czele, mianowanymi przez kanclerza. Byli oni jednocześnie zwierzchnikami partyjnymi (Gauleiter) i podlegali bezpośrednio Hitle-
System monopartyjny
Oparcie władzy na zasadzie wodzostwa
Przekształcanie Rzeszy w państwo unitarne
Ustawa o „ujednoliceniu"
668
Ustawa „o przebudowie Rzeszy"
Rozbudowa aparatu policyjnego
Powołanie Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy
Państwo nowożytne
rowi zarówno jako głowie państwa, jak i wodzowi partii. W r. 1934 na mocy ustawy „o przebudowie Rzeszy" zniesiono sejmy krajowe, a rządy krajowe podporządkowano rządowi Rzeszy. Wkrótce potem zniesiono Radę Rzeszy i wprowadzono jedno obywatelstwo dla wszystkich mieszkańców państwa. Proces „ujednolicania" realizowano również poprzez powierzanie większości ważniejszych urzędów państwowych wyłącznie członkom rządzącej partii. Ustawa z r. 1937 wprowadziła jednolite zasady dla całej służby administracji państwowej. Nakładała ona na urzędników obowiązek przysięgi na wierność Hitlerowi, co w odniesieniu do sędziów oznaczało w praktyce uchylenie zasady niezawisłości sędziowskiej. Należy również podkreślić, że rozmaite organy partyjne wyposażone były w szerokie uprawnienia organów państwowych. Faszyści zmierzali do objęcia kontrolą państwa wszystkich sfer życia poszczególnych obywateli. Coraz większy wpływ na sprawy wewnętrzne wywierała, stanowiąca straż przyboczną Hitlera, elitarna formacja nazistowska SS (Schutzstaffelri), będąca do r. 1934 autonomiczną częścią paramilitarnej organizacji, SA (Sturmabteilungen). SS stawała się stopniowo główną partyjną formacją bojową i policyjną III Rzeszy. Ważne ogniwo, konsekwentnie rozbudowywanego aparatu policyjnego, stanowiła utworzona w r. 1933 przez Góringa tajna policja (Gestapo), której zadaniem było bezwzględne zwalczanie przeciwników faszyzmu. Jednym z instrumentów walki z nimi były obozy koncentracyjne, do których zsyłano bez postępowania sądowego. Zjednoczenie wszystkich, rozbudowanych agend policyjnych nastąpiło w r. 1939 przez powołanie Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA).
Niemcy w XIX i XX wieku
System ustrojowy III Rzeszy, będący w istocie systemem państwa stanu wyjątkowego, charakteryzował się nie tylko stosowaniem surowych represji wobec przeciwników politycznych, ale także powszechnym łamaniem wszystkich zasad stanowiących podstawowe prawa obywatelskie ogółu ludności, przewidziane w konstytucji a wywalczonych w okresie parlamentarnej demokracji. Jednym z najbardziej drastycznych tego przejawów było odrzucenie zasady równości wobec prawa. Odnosiło się to przede wszystkim do ludności pochodzenia żydowskiego, którą tzw. ustawy norymberskie z r. 1935, pozbawiły nie tylko praw politycznych, ale i osobistych. Żydom odebrano m.in. prawa wyborcze, prawo sprawowania urzędów, wykonywania niektórych zawodów, ograniczono ich prawa własności, zakazano im małżeństw z obywatelami Rzeszy i unieważniono już istniejące małżeństwa mieszane. W późniejszym okresie nastąpi nie tylko pozbawienie Żydów jakichkolwiek praw i eskalacja prześladowań, ale także ich masowa eksterminacja, zarówno w Niemczech, jak i we wszystkich krajach okupowanych.
669
Zniesienie wolności obywatelskich
Polityka III Rzeszy wobec ludności żydowskiej
XXII.
1.
Prusy w XIX i XX wieku
Ewolucja ustroju państwa pruskiego
Pruski system absolutyzmu oświeconego i państwa policyjnego, załamując się na początku XIX wieku, poddany został gruntownym reformom, których głównym celem było przeprowadzenie zmian ustroju społecznego dla zapobieżenia rewolucji oraz poprzez ukształtowanie, początkowo w ramach prowincji, a następnie całego kraju, pewnych form reprezentacji, dopuszczenie stanów do współuczestniczenia w działalności ustawodawczej i kontroli administracji, jak również przyznania im uprawnień w zakresie samorządu lokalnego i prowincjonalnego. Naczelnym postulatem jednego z największych reformatorów tego okresu, barona Steina, było bliższe związanie obywatela z państwa i włączenie go do udziału w życiu publicznym. Reformy te jednak nie doprowadziły do obalenia rządów osobistych monarchy i zastąpienia ich ustrojem konstytucyjnym. Reakcyjny charakter polityki prowadzonej przez brandenburski dom Hohenzollernów utrwalił się w wyniku upadku Napoleona, a przebieg wydarzeń po Kongresie Wiedeńskim i zawarciu Świętego Przymierza sprawił, że Prusy pozostały monarchią ab-
Geneza i charakter
[n^nberga
Państwo nowożytne
672
Abdykacja monarchy
Wolne Państwo Pruskie
solutną do roku 1848. Dopiero wydarzenia Wiosny Ludów zapoczątkują przekształcenie się tego państwa w monarchię konstytucyjną, a klęska poniesiona przez państwa centralne w I wojnie światowej oraz fala ruchów rewolucyjnych, które opanowały Rzeszę pod koniec roku 1918 (szczególnie tzw. rewolucja listopadowa), doprowadziły do abdykacji króla pruskiego i cesarza w jednej osobie oraz narodzin pruskiej demokracji parlamentarnej, funkcjonującej w ramach Weimarskiej Republiki. Mimo utraty prawnego statusu hegemona, jaki posiadały Prusy w poprzedniej epoce, pozostały one najsilniejszym krajem federacyjnej republiki, która powstała w roku 1919. Nowe zasady ustrojowe, zgodne z zasadami Konstytucji Weimarskiej, utrwaliła pruska konstytucja z r. 1920, proklamując tzw. Wolne Państwo Pruskie. Kres jego samodzielności spowoduje dopiero w ramach polityki tzw. ujednolicenia (Gleichschaltung) utrwalenie systemu totalitarnego przez narodowych socjalistów w dobie III Rzeszy.
2.
Geneza reform
Reformy Steina i Hardenberga
Prusy od pokoju w Bazylei (1795) pozostawały w zasadzie poza zasięgiem bezpośredniego oddziaływania wojen toczonych przez rewolucyjną Francję i Napoleona z drugą i trzecią koalicją. Ale już pierwsze zmiany polityczne w państwach niemieckich na początku XIX wieku w duchu Oświecenia, francuskiej rewolucji, czy wreszcie wzorowane na systemie napoleońskim, spowodowały, że w otoczeniu króla pruskiego uaktywniła się grupa reformatorów, domagających się gruntownych reform społecznych, prawnych i politycznych. Dopiero jednak pogrom Prus
Niemcy
w XIX i XX wieku
w r. 1806, francuska okupacja nieomal całego ich terytorium i upadek oświeconego absolutyzmu, wykazały nieuchronną konieczność przebudowy ustrojowej i przeprowadzenia zmian w stosunkach społeczno-gospodarczych w celu wzmocnienia państwa. Prusy, tracąc na mocy traktatu w Tylży, podpisanego 7.VII. 1807 r. ponad połowę swego terytorium i nieomal połowę ludności, zmuszone zostały do znacznej redukcji liczby wojska (armia nie powinna liczyć więcej niż 42 tys. ludzi) oraz zobowiązane do zapłacenia wysokiej kontrybucji. Klęska militarna obnażyła głęboki kryzys Królestwa i konieczność jego gruntownej modernizacji. N a pilną potrzebę reform wskazywali nie tylko liberałowie ale także część przedstawicieli aparatu państwowego, mieszczańska elita intelektualna oraz część burżuazji. Reformy w Prusach przeprowadzone zostały w dwóch etapach. Pierwszy przypadł na lata 1807-1808 i łączył się z nazwiskiem byłego ministra finansów, barona Karola von Steina, który w lipcu 1807 r. objął kierownictwo rządu pruskiego. Drugi, obejmujący lata 1810-1812, wiąże się z osobą kanclerza, księcia Karola Augusta von Hardenberga. Poważny wkład jeżeli chodzi o reformy wojskowe, wniósł generał Gerhard von Scharnhorst, przy współpracy z wybitnymi znawcami sztuki wojennej, wśród których znaleźli się: A. Gneisenau, K. v. Grolmann, H . v. Boyen i K. v. Clausewitz. Należy również pamiętać o zakrojonej na szeroką skalę reformie zacofanego pruskiego systemu oświatowego, która znacznie przyśpieszyła przekształcanie przestarzałego organizmu państwowego. Jej głównym twórcą był Wilhelm von Humboldt. Z nazwiskami tych, i wielu innych wybitnych reformatorów, wiąże się szereg pruskich reform wewnętrznych, zapoczątkowanych lub prze-
673
Reformy Steina
Reformy Hardenberga
Reformy Scharnhorsta
Reformy systemu oświatowego
674
Państwo nowożytne
prowadzonych w okresie napoleońskim. Należą do nich m.in.: 2.1. Pruska droga do kapitalizmu Zniesienie poddaństwa
Uregulowanie sprawy własności ziemi
Reforma stosunków włościańskich
Stanowiąca pierwszy etap tzw. „pruskiej drogi do kapitalizmu", zapoczątkowana w r. 1807 dekretem o zniesieniu poddaństwa chłopów i przyznania im wolności osobistej omówiona została wyżej, w rozdziale dotyczącym uwłaszczenia chłopów w Europie. Dzięki tej reformie istnieć mieli odtąd tylko wolni chłopi, a dobra ziemskie mogli nabywać także mieszczanie. Sprawa zasadnicza — własność ziemi uprawianej przez chłopów — uregulowana została w późniejszym ustawodawstwie z uwzględnieniem interesów głównie zamożniejszego chłopstwa, i wielkich właścicieli ziemskich. Junkrowie pruscy nie tylko znacznie powiększyli swoje majątki dzięki odszkodowaniom i przekazywaniu im przez chłopów części uprawianej ziemi, ale korzystając z najemnej pracy wiejskiego proletariatu mogli przejść od dotychczasowych form feudalnej gospodarki rolnej do kapitalistycznej wsi. Mimo kryzysu agrarnego lat dwudziestych XIX w. dużej liczbie junkrów udało się utrzymać nie tylko silną pozycję ekonomiczną, ale jednocześnie zachować znaczące wpływy polityczne i szereg feudalnych przywilejów. Jednakże niezależnie od wszystkich ograniczeń związanych z reformą agrarną w Prusach, sam fakt zapoczątkowania tego procesu stanowił poważny krok na drodze przebudowy wewnętrznej państwa. 2.2.
Reforma administracji centralnej
18 grudnia 1808 r. w miejsce trzech dotychczas niezależnych od siebie kolegialnych organów central-
Niemcy
675
w XIX i XX wieku
nych — Ministerstwa Gabinetowego, Departamentu do Spraw Duchowieństwa i Sprawiedliwości oraz Generalnego Dyrektorium, wprowadzono 5 ministerstw: spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, wojny, skarbu i sprawiedliwości. Ministrowie stojący na ich czele jako organ naczelny władzy wykonawczej u boku króla tworzyli rząd. W ministerstwach, kierowanych jednoosobowo, ważną rolę odgrywali naczelnicy poszczególnych wydziałów, urzędnicy, nierzadko pochodzenia nieszlacheckiego, ale posiadający wysokie kwalifikacje. W roku 1810 wprowadzono urząd kanclerza, który nadzorował i koordynował pracę poszczególnych ministerstw. Faktyczne przejęcie przez ten rząd władzy wykonawczej spowodowało, że dotychczasowy gabinet królewski pełnił odtąd jedynie funkcję przybocznego sekretariatu monarchy. W r. 1817 powołano Radę Państwa jako królewski organ doradczy, głównie w sprawach legislacyjnych, która nie była jednak odpowiednikiem występującej wielokrotnie w projektach Steina Rady Stanu, przewidzianej jako centralny organ, skupiający szefów różnych resortów, kierujący w sposób jednolity całą administracją. Nie powstał natomiast w Prusach do końca lat 40-tych XIX wieku, mimo wyraźnych dążeń wielu reformatorów, żaden stały, centralny organ, mający charakter narodowej reprezentacji. Za próby jego powołania uznać można utworzenie w r. 1812 tzw. Tymczasowej Reprezentacji Narodowej, następnie w r. 1823 powołanie Stanów Prowincjonalnych (które miały ograniczony wpływ na prowincjonalne ustawodawstwo oraz prawo wnoszenia petycji i skarg do króla w sprawach dotyczących prowincji) oraz zwołanie w r. 1847, na ponad 2 miesiące, tzw. Zjednoczonego Sejmu.
Wprowadzenie 5 ministerstw
Naczelnicy wydziałów
Urząd kanclerza
Rada Państwa
Tymczasowa Reprezentacja Narodowa Stany Prowincjonalne
Zjednoczony Sejm
676
Państwo nowożytne
2.3.
Prowincje
Rejencje
Powiaty
Gminy
Rozbudowa organów samorządowych
Ordynacja o miastach z 1808 r.
Reformy administracji i samorządu terytorialnego
Kontynuując dzieło reformy państwa, podjęte przez Steina, Hardenberg usiłował dokonać reorganizacji władz lokalnych, która jednak ze względu na zdecydowany opór junkrów, przeprowadzona została w ograniczonym zakresie. Strukturę władz prowincjonalnych w oparciu o dotychczasowy podział administracyjny, zaczęto modernizować już w r. 1808. Zniesione zostały wówczas kamery wojenne i domen, które otrzymały nazwę rejencji (Regierung). Obwody rejencyjne, którymi zarządzał prezydent, dzieliły się na powiaty (Kreise) z landratem na czele. Kandydaci na landrata musieli posiadać odpowiednie kwalifikacje. Najniższy szczebel stanowiły miasta oraz gminy z naczelnikami. W r. 1815 ostatecznie ujednolicono system administracji terytorialnej, dzieląc całe państwo na 10, a następnie na 14 prowincji, z nadprezydentem na czele. W ten sposób powstał czterostopniowy podział administracyjny (prowincje, rejencje, powiaty oraz miasta i gminy), który jednak znacznie odbiegał od francuskiego modelu zarządu terytorialnego, będącego źródłem inspiracji dla Hardenberga, dążącego do rozbudowy scentralizowanej, biurokratycznej administracji w prowincjach, wolnej od reliktów ustroju stanowego. Intencją Hardenberga była również rozbudowa organów samorządu na wszystkich szczeblach administracji prowincjonalnej. W zasadzie jednak zamysł ten udało się zrealizować początkowo tylko w miastach, dzięki wydanej w r. 1808 staraniem Steina „Ordynacji o miastach". W miastach prywatnych zniesione zostały dotychczasowe uprawnienia ich właścicieli, a sam podział na miasta wolne i prywatne zastą-
677
Prusy w XIX i XX wieku
piony został podziałem opartym na liczbie ludności. Ponadto zniesiono odrębność prawną miast, podporządkowując je jednemu prawu miejskiemu. Ordynacja, likwidując dotychczasowy ustrój miast, wprowadzała nowe organy samorządowe, podlegające ścisłej kontroli państwowej. Radę miejską, która była ciałem rządzącym i kontrolującym władzę wykonawczą gminy, w liczbie od 24 do 102 osób, wybierali w głosowaniu tajnym i równym wszyscy posiadający obywatelstwo miejskie. Przeżytkiem feudalnym było niewątpliwie uzależnienie posiadania miejskiego obywatelstwa od posiadania własności miejskiej, uzyskiwania określonego dochodu i płacenia określonej wysokości podatków. Organem wykonawczym był magistrat, powoływany przez radę miejską, złożony z członków płatnych i honorowych, zatwierdzanych przez władze państwowe. Na jego czele stał burmistrz, a w większych miastach nadburmistrz. 2.4.
Zniesienie prawnej odrębności miast
Rada miejska
Magistrat
Burmistrz
Reforma systemu finansowego
Konieczność przeprowadzenia tej reformy wynikała przede wszystkim z bardzo trudnej sytuacji finansowej państwa w następstwie przegranej wojny, znacznej kontrybucji (jej wysokość ustalono na kwotę 140 min talarów, obniżając do 120 min) oraz skutków blokady kontynentalnej. Reformatorzy wprowadzając nowe zasady liberalnej polityki rozwoju kapitalistycznego dążyli do pozyskania nowych źródeł dochodów, starając się jednocześnie ograniczać wydatki państwa, szczególnie koszty administracji. Reforma systemu finansowego polegała przede wszystkim na wprowadzeniu jednolitego systemu podatkowego dla całej ludności, co miało związek z li-
Konieczność przeprowadzenia reformy systemu finansowego
Jednolity system podatkowy
Państwo nowożytne
678
Nowe prawo podatkowe
Liberalizacja zasad dotyczących rzemiosła
Inne sposoby pozyskiwania przez państwo środków finansowych
kwidacją dotychczasowego uprzywilejowania szlachty i duchowieństwa jeżeli chodzi o powinności podatkowe wobec państwa. Podatek gruntowy, od nieruchomości, przemysłowy, konsumpcyjny, stemplowy, i od zbytku, płacili teraz wszyscy, bez względu na pochodzenie społeczne czy miejsce zamieszkania. Hardenberg wprowadził m.in. nowe prawo podatkowe, pozwalające każdemu po uiszczeniu specjalnej opłaty i uzyskaniu tzw. „świadectwa przemysłowego", na wykonywanie wybranego zawodu. Prawo to wywołało daleko idące skutki społeczne i gospodarcze m.in. wpływając na ograniczenie przywilejów cechowych. Zresztą jeżeli chodzi o cechy, to ponadto każdy z cechów mógł być rozwiązany większością głosów swoich członków, jak również każdy rzemieślnik mógł z niego wystąpić. Nawiasem mówiąc, liberalizacja zasad dotyczących rzemiosła wywołała wyjątkowy opór przeciwników reform. Reforma systemu finansowego wiąże się również pozyskiwaniem przez państwo środków z innych źródeł, niż te które pochodzą z poboru podatków. M.in. w celu uzyskania znacznych zasobów pieniężnych na pokrycie długów państwowych i kosztów kontrybucji wymuszonej przez Napoleona, dokonano sekularyzacji majątków kościołów ewangelickiego i rzymsko-katolickiego. Ponadto wprowadzono wolność uprawiania handlu i działalności przemysłowej oraz nowy system celny. 2.5.
Rozgraniczenie od^ądownictwa
Reforma sądowa
Przeprowadzenie reform zarządu centralnego i administracji terytorialnej wiązało się z definitywnym rozgraniczeniem między sądownictwem i administracją oraz nowym podziałem państwa na prowincje
679
Prusy w XIX i XX wieku
i rejencje. Dawne kamery wojenne i domen, podobnie jak dotychczasowe organy administracji miejskiej, przekazały swe kompetencje odrębnej władzy sądowej — wyższym sądom krajowym (Oberlandesgericbte) i podporządkowanym im instancyjnie sądom niższym (Land- i Stadtgeńchte). Brakiem konsekwencji we wprowadzaniu jednolitego w całości sądownictwa powszechnego, było utrzymanie sądownictwa patrymonialnego na wsi.
2.6.
Sądy wyższe
Sądy niższe
Utrzymanie sądownictwa patrymonialnego
Reforma wojskowa
Zniesienie poddaństwa osobistego i powstanie organów samorządowych w miastach przyspieszyło jedną z najważniejszych reform tego okresu, tj. reformę armii. Do jej przeprowadzenia powołana została w r. 1807 specjalna komisja, na czele której stanął generał G. Scharnhorst. Komisja ta rozpoczęła działalność od ukarania tych oficerów, którzy wykazali rażącą nieudolność lub skompromitowali się w inny sposób podczas kampanii 1806-1807. Spośród 143 generałów armii pruskiej z r. 1806 pozostało w r. 1813 tylko dwóch. Następnie, dążąc nie tylko do modernizacji fryderycjańskiej armii, ale przede wszystkim do nadania jej charakteru armii narodowej, zaprzestano werbunku do wojska pruskiego obcych obywateli, podzielono armię na wzór francuski na brygady, unowocześniono jej uzbrojenie, zniesiono kary cielesne wobec żołnierzy i wprowadzono zasadę, że o awansie decydować miało nie pochodzenie, lecz wykształcenie, umiejętności, zasługi i walory osobiste. Wprowadzono obowiązek powszechnej służby wojskowej dla wszystkich mężczyzn, którzy ukończyli 20 lat. Obok armii czynnej, wprowadzono rezerwę (Landwera) i pospolite ruszenie (Landsturm).
Reformy Scharnhorsta
Powszechny obowiązek służby wojskowej Landwera Landsturm
680
Zwiększenie liczebności armii
Państwo nowożytne
Obowiązek ograniczenia liczby żołnierzy, na żądanie Napoleona, do 42 tysięcy obchodzono w ten sposób, iż w każdej kompanii co miesiąc zwalniano potajemnie kilku rekrutów i zaciągano nowych, by przeszkolić większą liczbę poborowych, tworząc w ten sposób coraz liczniejszą rezerwę. System ten pozwalał w razie potrzeby znacznie zwiększyć liczebność armii przez co poważnie przyczynił się do wzmocnienia potęgi militarnej Prus. 2.7.
Częściowe równouprawnienie Żydów
Uregulowanie sprawy ludności żydowskiej
11 marca 1811 r. wydany został edykt wprowadzający częściowe równouprawnienie Żydów w zakresie spraw politycznych, prawa sądowego i życia gospodarczego (Schutzjuden). Uzyskali oni m.in. prawo swobodnego osiedlania się i swobodnego uprawiania rzemiosła oraz dopuszczono ich do służby wojskowej. Wprawdzie edykt ten nie oznaczał pełnego uprawnienia i emancypował tylko zamożniejszych Żydów, posiadających tzw. „listy ochronne" (co najmniej 30 tys. osób), ale był zarazem ważnym krokiem na drodze zniesienia, panującej do tego czasu, dyskryminacji tej części ludności Prus.
3.
Rewolucja 1848 r. w Prusach
N a wiadomość o rewolucji ludowej w Paryżu, zakończonej upadkiem monarchii lipcowej we Francji, nasilił się ruch opozycyjny w państwach niemieckich, kierowany głównie przez radykalnych przywódców drobnomieszczaństwa i liberalnej inteligencji. Już w lutym 1848 r. demonstracje i wystąpienia ogarnęły Badenię i Wirtembergię. Ich władcy zmuszeni zostali dla rozładowania napięcia do powołania no-
Prusy w XIX i XX wieku
wych rządów, złożonych z liberałów i przeprowadzenia pierwszych postępowych reform. Rewolucja rozprzestrzeniła się szybko na całe Niemcy południowe i zachodnie. Fala wystąpień ogarnęła w ciągu pierwszych tygodni marca Hessen-Darmstadt, Brunszwik, Oldenburg, Hanower i Wielkie Księstwo Weimarskie. W wielu krajach niemieckich do rządów dopuszczono przedstawicieli liberalnej burżuazji, najczęściej przywódców opozycji, by zapobiegli oni eskalacji socjalnej rewolucji i obaleniu monarchii. Wprowadzono szereg wolności obywatelskich, gwardię narodową, zmieniono albo zapowiadano zmianę systemu głosowania, obiecywano rewizję istniejących i wydawanie nowych konstytucji. Ukoronowaniem tego okresu rewolucji był zjazd liberałów w Heidelbergu, który podjął inicjatywę zwołania ogólnoniemieckiego parlamentu (5 marca 1848 r.). Pierwszym wystąpieniem na terenie Prus była demonstracja robotnicza w Kolonii, stolicy Nadrenii, 3 marca 1848 roku. Wkrótce ruch rewolucyjny objął inne prowincje pruskie, docierając do stolicy. Fryderyk Wilhelm IV próbował opanować sytuację ogłaszając odezwę zapowiadającą reformy. Były to jednak obietnice złożone zbyt późno, by powstrzymać radykalne wystąpienia mas. Tego samego dnia doszło do kolejnego krwawego starcia wojska z manifestantami, wywołującego zacięte walki na ulicach Berlina. Mimo przewagi armii i sukcesów odniesionych przez wojsko w walce z nie przygotowanymi militarnie powstańcami, król zgodził się na wycofanie swoich żołnierzy z Berlina i zastąpienie ich przez gwardię obywatelską a ponadto 20 marca ogłosił amnestię dla więźniów politycznych. W manifeście, wydanym kilka dni później, król obiecywał „ustrój konstytucyjny". W Berlinie nadal trwało wrzenie.
681
Zjazd liberałów
w Heidelber u
s
Wiosna Ludów
w Prusach
682
Zgromadzenie Narodowe
Konstytucja oktrojowana z r. 1848
Zmiana zasad orawa wyborczego
Państwo nowożytne
O dalszych losach monarchii zdecydowała pewna postawa liberalnej burżuazji, która w obawie przed dalszym pogłębianiem się rewolucji, stojąc w obronie zagrożonego porządku społecznego, zdecydowana była na wszelkie kompromisy z monarchą i popierającą go szlachtą. Zwołane w połowie maja Zgromadzenie Narodowe, wyłonione w drodze wyborów powszechnych, dwustopniowych, równych i tajnych, nie ukończyło wprawdzie prac nad projektem konstytucji, zdołało jednak uchwalić szereg wolności i swobód. Mimo to liberałowie nie utrwalili swoich rządów. Junkrowie nadal utrzymywali znaczenie, zachowując wysokie urzędy w administracji, wojsku i sądownictwie. W tej sytuacji konserwatyści i reakcjoniści przegrupowali swoje siły, przygotowując się do kontrrewolucji. Ugodowość liberalnej burżuazji utorowała im drogę powrotu do władzy. Jeszcze w maju i czerwcu dochodziło do demonstracji i zaburzeń w Berlinie. Pruskie Zgromadzenie Narodowe przeniesione zostało do Brandenburga, a następnie 5 grudnia 1848 r. rozwiązane i rozpędzone siłą. Tego samego dnia król wydał oktrojowaną przez siebie konstytucję, która z niewielkimi zmianami opierała się na projekcie będącym wcześniej przedmiotem obrad Zgromadzenia. Król miał według niej prawo weta, mógł wydawać poza parlamentem rozporządzenia, ogłaszać stan wojenny, obie izby utraciły prawo zbierania się z własnej inicjatywy. W konstytucji pomieszane zostały rozwiązania liberalne z absolutystycznymi. Zachowała ona podstawowe swobody obywatelskie i dość demokratyczną ordynację wyborczą. Kiedy jednak sytuacja została opanowana i fala rewolucji opadła, najpierw ogłoszono nowe prawo wyborcze wprowadzając trzyklasowy cenzusowy, pośredni system głosowania zapewniający konserwa ty-
Prusy w XIX i XX wieku
srom przewagę w nowej izbie niższej parlamentu, która następnie, w porozumieniu z królem uchwaliła szereg istotnych zmian w obowiązującej konstytucji. Ostatecznie, dnia 31 stycznia 1850 r. monarcha ogłosił, uzgodnioną z obu izbami, nową, reakcyjną konstytucję, opartą na pewnych wzorach ustroju angielskiego oraz francuskiej Karcie konstytucyjnej Ludwika X V m z r. 1814. Zachowała ona moc obowiązującą w Prusach do rewolucji listopadowej 1918 roku.
4.
683
Geneza konstytucji
2 r 1850
"
Konstytucja państwa pruskiego z roku 1850
Ogłoszona pod koniec stycznia nowa konstytucja państwa pruskiego, podobnie jak poprzednio wydana przed kilkunastoma miesiącami, nie zawierała zasad suwerenności ludu i demokracji politycznej, lecz przewidywała rządy osobiste króla. Nie był on jednak, w myśl jej postanowień, władcą absolutnym, chociaż zachował bardzo silną pozycję. Jego osoba, jako dziedzicznego władcy „z łaski bożej" była nietykalna. Posiadał on pełnię władzy wykonawczej oraz prawo do samodzielnej działalności ustawodawczej, które dzielił z parlamentem. W pewnych szczególnych przypadkach miał prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustaw, o ile nie pozostawały one w sprzeczności z konstytucją. Akty te musiały być dla zachowania ważności przedstawione do zatwierdzenia obu izbom natychmiast po ich zebraniu. W stosunku do ustaw uchwalanych przez Sejm pruski królowi przysługiwało prawo sankcji lub odmowy (weto absolutne). Nakazywał on ogłaszanie ustaw i wydawał rozporządzenia potrzebne dla ich wykonania. Sprawując naczelne dowództwo nad si-
Pozycja króla w Konstytucji z r. 1850
Uprawnienia ustawodawcze króla
684
Sejm Pruski Izba Panów Izba poselska
Skład i zasady wyboru członków obu izb
Państwo nowożytne
tami zbrojnymi, posiadał prawo obsadzania wszystkich stanowisk w armii, podobnie jak w pozostałych gałęziach służby państwowej. Król miał prawo wypowiadania wojny, zawierania pokoju oraz podpisywania traktatów z obcymi rządami (dla ich ważności wymagana była zgoda obu izb, o ile były to traktaty handlowe, albo takie które powodowały nałożenie ciężarów na państwo lub na pojedynczych obywateli). Posiadał również prawo łaski i uprawnienie złagodzenia kary. Król zwoływał izby i zamykał sesje. Miał także prawo rozwiązywania obu izb. Każdy z aktów wychodzących z kancelarii królewskiej kontrasygnował odpowiedni minister. Sejm składał się z dwóch izb: Izby Panów (Herrenhaus) i z Izby Posłów. Izba wyższa miała charakter arystokratyczno-biurokratyczny. Liczyła łącznie 180 członków. Połowę z nich stanowili członkowie dziedziczni (posiadający swój mandat z tytułu urodzenia, wywodzący się spośród możniejszych rodów arystokratycznych) i dożywotni (mianowani głównie spośród zasłużonych urzędników i wojskowych), powołani przez króla w liczbie 90 osób. Pozostała część składu tej izby, mającej charakter senatu, pochodziła z wyborów pośrednich i cenzusowych. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługiwało tylko osobom opłacającym najwyższe podatki. Cenzus wieku przy biernym prawie wyborczym był stosunkowo wysoki i wynosił 40 lat. Aby izbie tej nadać jeszcze bardziej konserwatywny charakter, w jej skład wchodzić mieli, na mocy królewskiego rozporządzenia z r. 1854, wyłącznie członkowie dziedziczni bądź dożywotni mianowani przez króla, a także członkowie powoływani przez monarchę na wniosek określonych ciał, jako reprezentanci: kapituł, uniwersytetów, niektórych większych miast, ordynacji i fideikomisów.
Prusy w XIX i XX wieku
Izba poselska składała się pierwotnie z 355 posłów, przy czym liczba ta stale wzrastała, dochodząc w r. 1876 do 443 posłów. Jej skład wyłaniany był w głosowaniu powszechnym, lecz nierównym, pośrednim, jawnym i ustnym (głos składało się do protokołu). Każdy mężczyzna, który ukończył 24 lata i posiadał stałe miejsce zamieszkania oraz prawa wyborcze do władz gminnych, miał prawo głosowania. Nie była to jednak ordynacja demokratyczna, albowiem uprawniona do głosowania ludność podzielona została, w zależności od stanu majątkowego, na trzy klasy. Każda klasa wybierała równą liczbę elektorów, a elektorzy dokonywali łącznie wyboru posłów, którzy musieli mieć ukończone 30 lat. Trzyklasowa ordynacja wyborcza dawała zdecydowaną przewagę warstwom zamożniejszym i reprezentującym ich konserwatystom, jako że elektorowie obrani przez klasy, płacący wyższe podatki, majoryzowali elektorów wybieranych przez klasy uboższe. Sejm sprawował władzę ustawodawczą, wykonywaną wspólnie z królem. Aby ustawa uzyskała moc obowiązującą, wymagana była zgoda monarchy i obu izb. Podobnie jak królowi, izbom przysługiwało prawo inicjatywy ustawodawczej. Miały one również prawo ratyfikacji niektórych traktatów międzynarodowych. Władzę wykonawczą, jak zostało wyżej powiedziane, sprawował król przez powoływanych i odwoływanych przez siebie ministrów. Ministrowie, tworzący pruską radę ministrów z premierem na czele, podlegali bezpośrednio królowi i byli wyłącznie przed nim odpowiedzialni, a nie przed parlamentem. Odpowiadali oni, zgodnie z treścią art. 61 konstytucji, przed obu izbami za naruszenie konstytucji bądź przekupstwa lub zdradę, ale ustawa, która
685
Trzyklasowa ordynacja wyborcza
Uprawnienia Sejmu
Władza wykonawcza
686
Prawa i wolności obywateiskie
Państwo nowożytne
miała określić tryb pociągania ich do odpowiedzialności konstytucyjnej, nigdy nie został wydana. Konstytucja zawierała ponadto stosunkowo szek i g p [ wolności obywatelskich, w praktyce ustrojowej pruskiej monarchii jednakże, często interpretowane one były restrykcyjnie, a nie w duchu liberalnym, jak przewidywali twórcy projektu z którego te zasady zostały przejęte (zob. Tablica VII). a r a
5. Specyficzne cechy
konstyTucyjnej^
Q
r a w
Praktyka konstytucyjna Konstytucja z r. 1850, określając zakres współ-
rac
P y między królem a parlamentem, nie wprowadziła jednak w Prusach rządów parlamentarnych w dosłownym tego słowa znaczeniu. Przeciwnie, podkreślała, że król sprawuje władzę „z łaski bożej" i nie jest przed nikim odpowiedzialny. Wraz z jej wprowadzeniem Prusy przekształciły się z monarchii absolutnej w specyficzną monarchię konstytucyjną, w ograniczonym jednak zakresie realizującą liberalne postulaty ustroju konstytucyjno-parlamentarnego. Niedemokratyczne prawo wyborcze, które utrzymało się w Prusach do r. 1918, tj. do upadku monarchii, zabezpieczające reakcyjny skład Izby Poselskiej, dawało przewagę wschodnim prowincjom junkierskim. Konserwatyści mieli nie tylko większość głosów w Landtagu, ale również dominowali w rządzie i obsadzali niższe stanowiska w administracji państwowej. Ulegając wpływom skrajnej prawicy, Fryderyk Wilhelm IV ogłosił na początku lat pięćdziesiątych szereg ustaw sprzecznych z duchem i literą obowiązującej konstytucji, która ponadto jako tzw. „giętka", mogła być na mocy art. 107 zmieniona w normalnym trybie ustawodawczym zwykłą większością głosów.
Prusy w XIX i XX wieku
Kontynuowanie coraz bardziej reakcyjnego kierunku w polityce wewnętrznej przez rząd Otto von Manteuffla (1850-1858), m.in. reaktywowanie działalności stanów prowincjonalnych, rozbudowa i rozszerzenie kompetencji aparatu administracyjnego i policyjnego, represje wobec liberalnej opozycji, walka z ruchami demokratycznymi oraz nieprzestrzeganie konstytucji — spowodowały wzrost ogólnego niezadowolenia, szczególnie wśród pruskiej burżuazji. Zapoczątkowana po objęciu regencji przez następcę tronu, późniejszego Wilhelma I, tzw. „nowa era" oraz przewaga liberałów, uzyskana w wyborach do pruskiego Landtagu w r. 1858, spowodowały wprawdzie wzmocnienie opozycji i liberalizującej szlachty ale konflikt konstytucyjny związany z uchwaleniem budżetu i mianowanie nowym premierem w r. 1862 Ottona von Bismarcka, który sprawować miał ten urząd przez kolejne 28 lat, przyczyniły się do zachowania monarchii pruskiej w jej dotychczasowym kształcie ustrojowym. Oznaczało to konsekwentne utrwalanie osobistych rządów monarchy i dążenie do odebrania wszelkiego znaczenia przedstawicielstwu narodowemu. Tę formę rządów umacniała ponadto unia personalna króla Prus i cesarza oraz premiera Prus i kanclerza Rzeszy, która sprawiała, że faktycznie kierowanie ważniejszymi sprawami Rzeszy należało do Prus. Reasumując, można stwierdzić, że państwo pruskie pozostało do r. 1918 monarchią biurokratyczną, rządzoną absolutystycznymi metodami, w którym utrzymana została społeczna i polityczna przewaga junkrów i konserwatywnych elit władzy, mimo przeprowadzenia reform administracji terytorialnej, samorządowej i sądownictwa w latach 1872- 1875, w wyniku sojuszu Bismarcka z liberałami w pierwszych
687
Utrzymanie policyjnego charakteru państwa
Rządy Bismarcka
688
Państwo nowożytne
latach po zjednoczeniu Niemiec. Nie należy jednak zapominać, że wprawdzie konstytucja z r. 1850 zawierała liczne przeżytki absolutyzmu, to jednak nakreślała ona zarazem wyraźne granice działalności poszczególnych organów państwowych. Prusy stały się państwem praworządnym. Szeroko rozbudowany system kontroli i sądownictwa administracyjnego zapewnił zgodne z prawem funkcjonowanie wszystkich organów władzy wykonawczej.
6.
Administracja lokalna i samorząd w II połowie XIX wieku
Rola samorządu pruskiego w II połowie X I X wieku
Współdziałanie samorządu z administracją rządową
Sejm prowincjonalny
W latach 1808- 1815 dokonano w Prusach reorganizacji władz lokalnych, lecz wbrew zamysłom Steina i Hardenberga, idea rozbudowania samorządu na wszystkich szczeblach administracji terytorialnej zrealizowana została wówczas jedynie w odniesieniu do miast. Dopiero szereg reform w drugiej połowie XIX wieku doprowadziło do zorganizowania samorządu na wszystkich szczeblach zarządu lokalnego. Szczególnie istotne zmiany w tym zakresie wprowadziły ustawy: o ustroju gmin miejskich z 1853 r., powiatów z roku 1872 i gmin wiejskich z 1891 r. Cechą charakterystyczną systemu samorządu pruskiego było to, że nie tworzył on odrębnej hierarchii samorządowej, lecz współpracował z administracją typu biurokratycznego, łącząc niejako czynnik obywatelski z urzędniczym. Oi^anem samorządu prowincjonalnego był sejm prowincjonalny z marszałkiem na czele, którego członkowie wybierani byli przez sejmiki powiatowe. Do jego kompetencji należały sprawy lokalne (m.in. budżet, pożyczki, etaty urzędników) oraz opiniowa-
Prusy w XIX i XX wieku
nie spraw przekazanych przez rząd. Sejm wybierał wydział prowincjonalny oraz dyrektora krajowego. Rejencja pozostała wyłącznie jednostką podziału administracji rządowej, z tym, że od roku 1883 zarządzający nią prezydent współdziałał z wydziałem obwodowym. W jego skład, oprócz prezydenta oraz dwóch członków mianowanych przez króla, wchodziło 4 członków wybieranych przez wydział prowincjonalny. Organem samorządu powiatowego był sejmik powiatowy złożony z 25 osób. Przewodniczył mu landrat mianowany przez króla, z reguły spośród kandydatów przedstawionych mu przez sejmik. Do kompetencji sejmiku powiatowego należały wszelkie uchwały w sprawach lokalnych. Organem wykonawczym samorządu powiatowego, a zarazem organem kolegialnym administracji rządowej był wydział powiatowy, który sprawował nadzór nad niższymi władzami lokalnymi oraz, podobnie jak wydział obwodowy, pełnił funkcję sądu administracyjnego. Najniższą jednostką administracyjną i samorządową były gminy miejskie i wiejskie. Jak zostało wyżej powiedziane miasta pruskie posiadały własny samorząd już od 1808 roku. Nowa organizacja gmin wiejskich z udziałem organów samorządowych nastąpiła dopiero w II połowie XIX wieku. Organami gminy wiejskiej byli: naczelnik gminy i ławnicy wybrani przez przedstawicielstwo gminne, składające się z członków wybieranych przez mieszkańców. Przedstawicielstwo gminne stanowiło organ uchwalający i kontrolujący. Omawiane reformy pruskiej administracji zmierzały do tego, aby zarząd lokalny sprawowany przez fachowych urzędników pozostawał pod kontrolą organów samorządowych. Nowy model administra-
689
Wydział prowincjonalny Rejencja
Wydział obwodowy
Sejmik powiatowy
Wydział powiatowy
Gminy miejskie i wiejskie
Przedstawicielstwo gminne
690
Sądownictwo administracyjne
Naczelny Sąd Administracyjny
Państwo nowożytne
cji terytorialnej zakładał, jak zostało powiedziane, współdziałanie fachowców i obywateli. Aby z kolei tych ostatnich zabezpieczyć przed nadużyciami ze strony organów władzy i chronić obowiązujące przepisy prawa, wprowadzono w Prusach w latach 1872-1883, zgodnie z koncepcją H.R. Gneista, trójinstancyjne sądownictwo administracyjne. Dwie pierwsze instancje związane były z samorządem terytorialnym: sądem I instancji był wydział powiatowy, sądem II instancji wydział obwodowy. Trzecią instancją był Naczelny Sąd Administracyjny w Berlinie.
7.
Przemiany polityczno-ustrojowe w Prusach w latach 1918-1932
Pozycja Prus w Republice Weimarskiej
Funkcjonowanie Prus po roku 1919 w ramach federalnej republiki jaką stanowiła Rzesza w myśl Weimarskiej Konstytucji, mimo utraty przez nie roli hegemona w odbudowanych po I wojnie światowej Niemczech, nie oznaczało utraty znaczenia tego kraju, choć niewątpliwie, utraciły one decydujący wpływ na bieg spraw ogólnoniemieckich. Dzięki wielkości swojego terytorium, które nie zostało podzielone, jak postulowano, na oddzielne prowincje, Prusy pozostały najsilniejszym krajem Republiki Weimarskiej.
Przewaga socjaldemokratów
O ile jednak w innych krajach członkowskich nowej federacji rządziły od roku 1920 przeważnie ugrupowania mieszczańskie, nierzadko z udziałem partii prawicowych, o tyle w Prusach przewagę utrzymali aż do lata 1932 r. socjaldemokraci w koalicji z niezależnymi liberałami i Centrum (przywódca SPD, Otto Braun był w tym okresie, z dwiema krótkimi przerwami, premierem rządu pruskiego).
Prusy w XIX i X X wieku
Układ sił uległ radykalnej zmianie w lipcu 1932 r. kiedy kanclerz F. v. Papen, chcąc osłabić SPD, rozwiązał pruski parlament i usunął, na mocy art. 48 konstytucji rząd Brauna, wprowadzając rządy komisaryczne. Po obaleniu rządów socjaldemokratycznych, a następnie zwycięstwie wyborów do Reichstagu przez narodowych socjalistów i dojściu Hitlera do władzy, premierem Prus został Herman Góring. W ramach unifikacji Rzeszy utraciły one w latach 1933 - 1935 faktycznie swoją odrębność. Ostateczne zlikwidowanie tego państwa nastąpiło w r. 1947 decyzją Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec.
8.
691
Li kwidacja państwa
pruskiego
Konstytucja Wolnego Państwa Pruskiego z roku 1920
Ustrój Republiki Weimarskiej przewidywał, że Rzesza podzielona będzie odtąd nie na samodzielne państwa, lecz kraje mające charakter organizmów państwowych, wśród których były nadal Prusy. Kraje te miały być republikami posiadającymi własne parlamenty, własne rządy i odrębne konstytucje. Nową konstytucję pruską uchwaliło krajowe Zgromadzenie Konstytucyjne dn. 30 listopada 1920 r. stanowiąc Prusy wolną republiką w ramach Rzeszy. Określała ona podstawowe zasady ustroju Wolnego Państwa Pruskiego zgodnie z zasadami Konstytucji Weimarskiej. Suwerenność w Prusach przyznano ogółowi obywateli. Władza ustawodawcza należała do Sejmu krajowego (Landtagu), którego posłowie wybierani byli na 4 lata w demokratycznych wyborach. Rozwiązanie Sejmu przed upływem tego terminu mogło nastąpić, bądź na mocy jego własnej uchwały, bądź
Konstytucja
z r 1920
'
Sejm krajowy
692
Uprawnienia Landtagu
Rada Państwa
Ministerium Państwowe
Kompetencje Ministerium
Państwo nowożytne
na mocy uchwały komisji składającej się z premiera, przewodniczącego Landtagu oraz przewodniczącego Rady Państwa. Landtag, oprócz ustaw, uchwalał dochody i wydatki budżetu, ustalał zasady administracji spraw państwowych i sprawował kontrolę nad ich wykonaniem oraz ratyfikował umowy międzynarodowe, odnoszące się do przedmiotów wchodzących w zakres jego ustawodawstwa. Organem współdziałającym z Sejmem w procesie legislacyjnym oraz w sprawach administracyjnych była Rada Państwa składająca się z przedstawicieli poszczególnych prowincji pruskich, wybieranych przez sejmiki prowincjonalne, których liczba uzależniona była od ilości mieszkańców. Władzę wykonawczą sprawował pruski rząd (Staatsministerium) złożony z premiera powoływanego większością głosów przez Landtag i ministrów mianowanych przez premiera. Ponieważ w Prusach, podobnie jak w innych krajach Rzeszy, konstytucja nie przewidywała głowy państwa, Ministerium Państwowe oprócz władzy administracyjnej przejęło szereg uprawnień, które uprzednio, na mocy konstytucji z r. 1850, przysługiwały królowi. Należało do nich m.in.: prawo inicjatywy ustawodawczej, wydawanie rozporządzeń wykonawczych do ustaw, a w pewnych sytuacjach rozporządzeń z mocą ustawy, ogłaszanie ustaw oraz umów międzynarodowych zatwierdzanych przez Landtag, reprezentowanie państwa na zewnątrz, mianowanie urzędników państwowych i prawo łaski. Rząd i poszczególni ministrowie mogli sprawować swój urząd o ile posiadali zaufanie ogółu obywateli, udzielane za pośrednictwem Sejmu krajowego, który mógł uchwalić wobec nich wotum nieufno-
Prusy w XIX i XX wieku
ści. W przypadku naruszania konstytucji lub innych ustaw ministrowie mogli być na wniosek Landtagu pociągani do odpowiedzialności przed Najwyższym Trybunałem Państwowym. Poszczególnym prowincjom pruskim, podzielonym na powiaty, miasta, gminy wiejskie i inne związki gminne, konstytucja pozostawiła prawo samorządu w zakresie własnych spraw, pod ustawowo unormowanym nadzorem państwa. Najwyższym organem samorządowym były sejmiki prowincjonalne.
693
Najwyższy Trybunał Państwowy
Sejmiki prowincjonalne
XXIII.
1. 1.1.
Austria w XIX i XX wieku
Cesarstwo Austriackie (1804 -1867) Kontynuacja feudalnej monarchii absolutnej
Po śmierci Marii Teresy (1780) rządy w Austrii objął jej syn, Józef II, który przyśpieszył proces reform, znosząc poddaństwo chłopów, przeprowadzając zmiany administracji miejskiej, wiejskiej, sądownictwa, wydając postępową kodyfikację, wprowadzając równouprawnienie wyznań i podporządkowując Kościół katolicki państwu (józefinizm). Jednakże reformy Józefa II, jak i jego następców, przeprowadzone w duchu oświeconego absolutyzmu, jakkolwiek stanowiły próbę powstrzymania kryzysu feudalnej państwowości i dostosowania tej formacji do potrzeb nowej epoki, opóźniły tylko proces erozji dotychczasowej formy ustrojowej, lecz nie zapobiegły wstrząsom rewolucyjnym, które wystąpią w Austrii w następnym stuleciu. Nie należy również zapominać, że naruszenie przywilejów stanowych szlachty i duchowieństwa, a także lekceważenie narodowych odrębności poszczególnych ludów wchodzących w skład habsburskiej monarchii, będąc skutkiem konsekwentnego dą-
Reformy Józefa II
696
Losy reform józefińskich
Austria w okresie napoleońskim
Epoka Świętego Przymierza w Austrii
Państwo nowożytne
żenią do ujednolicenia państwa, doprowadziło do powszechnej opozycji wobec reform Józefa II i zmusiło go do odwołania szeregu najbardziej niepopularnych zarządzeń. Proces reform wewnętrznych zahamowany został za panowania brata Józefa II, Leopolda II, który łagodząc wiele rozporządzeń swego poprzednika, skoncentrował się przede wszystkim na problematyce międzynarodowej, zażegnując w ciągu swych krótkich, dwuletnich rządów, wszystkie zewnętrzne zagrożenia, na jakie narażone było państwo. Jego syn Franciszek II, nie wykazując reformatorskich ambicji swoich poprzedników i dbając przede wszystkim o zachowanie swej absolutnej władzy w nienaruszonej postaci, wzmocnił znacznie system policyjny i aparat cenzorski. Tymczasem dojrzewał stopniowo konflikt z rewolucyjną Francją, który zapoczątkowała wojna rozpoczęta w r. 1792. Jesienią r. 1797 podpisany został układ francusko-austriacki, na mocy którego Napoleon zmusił Franciszka II do rezygnacji z Belgii i Lombardii oraz zrzeczenia się na rzecz Francji wszystkich posiadłości austriackich na lewym brzegu Renu. Jednakże ani klęska poniesiona w tej wojnie, ani porażki Austrii związane z jej udziałem w następnych antyfrancuskich koalicjach i związana z tym utrata przez władców austriackich korony Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego nie pozbawiły monarchii jej silnej pozycji. Po upadku Napoleona była ona nadal jednym z najpotężniejszych państw w Europie, odgrywając obok Prus, dominującą rolę w Niemczech. Podpisując w r. 1815 układ sojuszniczy zwany Świętym Przymierzem, w którym szczególną rolę odegrał późniejszy kanclerz a ówczesny minister au-
Austria w XIX i XX wieku
striacki książę Klemens v. Metternich, wielonarodowościowa monarchia habsburska stała się centralnym ośrodkiem reakcji europejskiej, której zasadniczym celem była wspólna obrona porządku prawnego, ustanowionego na Kongresie Wiedeńskim. Podobnie jak Prusy, z którymi do połowy lat sześćdziesiątych XIX w. skutecznie rywalizowała ona o hegemonię w Związku Niemieckim, Austria zachowała swój anachroniczny ustrój, gwarantujący przywileje konserwatywnym elementom feudalnym, na straży których stał monarszy absolutyzm. Dopiero wydarzenia lat 1848-1849 doprowadziły do zasadniczego kryzysu, który zmusił Habsburgów, choć wówczas na krótki jeszcze czas, do wprowadzenia rządów konstytucyjnych w Austrii. 1.2.
697
Kryzys monarchii
habsbursk,e
i
Wystąpienia rewolucyjne w monarchii austriackiej w latach 1848-1849 i ich ustrojowe następstwa
Austria przeżywała poważny kryzys wewnętrzny już w latach 30-tych XIX wieku, kiedy część jej wielonarodowościowego społeczeństwa zaczęła stopniowo przeciwstawiać się reakcyjnej polityce dworu, dążąc do zmiany skostniałego systemu politycznego, na straży którego przez długie lata stał książę Klemens Metternich. Opozycja nie miała jednak możliwości politycznego organizowania się ani swobody głoszenia radykalnych poglądów, albowiem dla utrzymania dotychczasowego porządku utworzony został, szeroko rozgałęziony aparat szpiegowsko-policyjny i rozbudowana cenzura. Dla sytuacji wewnętrznej monarchii groźne były także ruchy narodowe, zwłaszcza Włochów, Polaków, Czechów i Węgrów. Relikty dawnego systemu oraz utrzymujące się sto-
Ruchy narodowe
^TctiT
698
Przyczyny rewolucyjnych wystąpień
Następstwa rewolucji marcowej
Sytuacja na Węgrzech i we Włoszech
Państwo nowożytne
sunki feudalne, hamowały rozwój ekonomiczny państwa. Na wydarzenia lat 1848 -1849 w monarchii Habsburgów złożyły się zatem, oprócz narastającego antagonizmu poddanych w stosunku do rządu cesarskiego, nierozwiązane problemy społeczno-ekonomiczne i narodowe. Stosunek poszczególnych narodów do cesarstwa był różny. Włosi pragnęli oderwania się od Austrii; Węgrzy, zachowując odrębne państwo, chcieli unii z Austrią; Polacy dążyli do wskrzeszenia państwa; Czesi opowiadali się za przebudową Austrii w państwo federacyjne. Antagonizmy narodowe i społeczne zaczął wykorzystywać rząd w celu przezwyciężenia ruchów rewolucyjnych. Nie zapobiegło to masowym demonstracjom w stolicy w dniu 13 marca 1848 roku, przeradzając się w powstanie, które zmusiło dwór wiedeński do pewnych ustępstw. Cesarz Ferdynand zapowiedział wprowadzenie konstytucji. Zniesiono dotychczasowe urzędy nadworne, cenzurę, zapowiedziano zwołanie sejmów ziemskich. 17 marca powołano nowy gabinet ministrów. Uznano zasadę odpowiedzialności ministrów przed mającą powstać reprezentacją narodową. Zezwolono na utworzenie Legii Akademickiej i gwardii narodowej. Wojsko opuściło stolicę. Ambicje burżuazji sięgały jednak dalej — pragnęła ona centralistycznego państwa liberalnego, ale wobec realnej groźby proletariackiego przewrotu społecznego, przebudowa ówczesnej monarchii w monarchię konstytucyjną miała opierać się na kompromisie z pozostałościami feudalizmu, ucieleśnianymi przez habsburską dynastię. Jednocześnie nieomal z wybuchem rewolucji marcowej w Wiedniu dokonał się istotny przewrót na Węgrzech i we Włoszech. Rząd wiedeński musiał po-
Austria w XIX i XX wieku
godzić się z faktem uchwalenia przez węgierski sejm w marcu ustawy konstytucyjnej, która zrywała z absolutyzmem. Za przykładem Węgier zaczęły podążać inne narody, pozostające pod panowaniem Austrii. Wobec nasilających się żądań chłopskich i liberalnej szlachty, rząd austriacki zdecydował o zniesieniu pańszczyzny. Podobna decyzja zapadła dla Czech. W Galicji gubernator Franz von Stadion ogłosił zniesienie pańszczyzny 22 kwietnia. Celem tych posunięć było odciągnięcie chłopów od rewolucji (zob. rozdział dotyczący uwłaszczenia chłopów w Europie). Czeski ruch liberalny początkowo cieszył się poparciem burżuazji niemieckiej. Sytuacja zmieniła się, gdy Czesi odmówili udziału w parlamencie frankfurckim. Program liberalnej opozycji czeskiej (federacja) miał także zwolenników wśród Chorwatów i Serbów. W dniu 2 czerwca 1848 r. zebrał się w Pradze pod przewodnictwem Franciszka Palackiego zjazd delegatów wszystkich Słowian, zwłaszcza zamieszkujących w monarchii habsburskiej. Zebrani obradowali w trzech sekcjach: czesko-słowackiej, południowosłowiańskiej i polsko-ruskiej. W tak licznym zgromadzeniu (340 delegatów) zaznaczyły się znaczne różnice programowe. Prawica domagała się utrzymania jedności monarchii, w ramach której Słowianie korzystaliby z pewnej autonomii. Radykałowie stali na gruncie prawa narodów słowiańskich do samookreślenia. W czasie obrad zjazdu doszło do rewolucyjnych rozruchów w Pradze, skierowanych przeciw wojskom dowodzonym przez namiestnika cesarskiego, który rozwiązał zjazd i zbombardował miasto. Po kilku dniach walki, 17 czerwca Praga skapitulowała. Tymczasem w Wiedniu 25 kwietnia 1848 roku ogłoszona została konstytucja oktrojowana, wzoro-
699
Uchwalenie konstytucji przez sejm węgierski
Zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów
Federalistyczna koncepcja czeskiej opozycji
Oktrojowana konstytucja Austrii z r. 1848
700
Państwo nowożytne
wana na konstytucji belgijskiej. Nie objęła ona terytoriów włoskich oraz Węgier (uznano tym samym ich odrębny charakter, jako krajów połączonych unią z Austrią). Konstytucja ustanawiała dwuizbowy sejm, złożony z Senatu i Izby Posłów. W skład Senatu mieli wchodzić pełnoletni członkowie rodziny cesarskiej, członkowie mianowani dożywotnio i członkowie wybierani na 5 lat przez wielkich właścicieli ziemskich. Izba Posłów miała być wybierana przez ogół mieszkańców monarchii, z pewnymi jednak ograniczeniami. Ogłoszona nieco później ordynacja wyborcza przewidywała wysoki cenzus majątkowy oraz podział obywateli na czynnych i biernych, co w praktyce wyłączało z udziału w głosowaniu liczne grupy ludności. Konstytucja kwietniowa nie była demokratyczna. Wywołało to powszechne niezadowolenie i spowodowało wybuch drugiej, tzw. majowej rewolucji w Wiedniu. Pod naciskiem mas cesarz Ferdynand I zawiesił konstytucję i zarządził zwołanie sejmu, który opracuje projekt nowej konstytucji. Dla przywrócenia spokoju zorganizowano specjalny Wydział Bezpieczeństwa. Prace nad nową konstytucją
22 lipca zebrał się w Wiedniu po raz pierwzy sejm konstytucyjny. Szczególne spory wywołała S sprawa chłopska. Ostatecznie uchwalono, że feudałom należy się odszkodowanie, które w części uiszczą chłopi, a częściowo państwo. Tylko powinności wynikające z osobistego poddaństwa znosiła ustawa bez żadnego odszkodowania. Takie rozwiązanie kwestii chłopskiej spowodowało ich obojętność wobec późniejszych wydarzeń. Kiedy wojsko austriackie miało wyruszyć przeciwko Węgrom, demokraci wywołali 6 października kolejne powstanie w Wiedniu. 31 paździer-
Austria w XIX i XX wieku
nika po ciężkich walkach powstańcy skapitulowali. Ze względu na sytuację w Wiedniu Sejm konstytucyjny przeniesiony został do Kromieryża na Morawach. Projekt konstytucji opracowany w Kromieryżu stał na stanowisku dualizmu oraz federalizmu krajów niewęgierskich i nadawał Austrii charakter państwa liberalnego. Przewidywał dwuizbowy parlament z Izbą Ludową składającą się z posłów wybieranych w bezpośrednich wyborach według bardzo demokratycznych zasad. Cesarz miałby według tego projektu tylko veto zawieszające w stosunku do ustaw uchwalonych przez parlament. Przewidywał on również m.in. wprowadzenie ślubów cywilnych (ślub kościelny mógł nastąpić dopiero po zawarciu małżeństwa cywilnego), zniesienie podziału własności na zwierzchnią i użytkową, zniesienie kary śmierci. Pod koniec listopada powołany został nowy rząd z księciem Schwarzenbergiem na czele, w skład którego weszło kilku wybitnych polityków (m.in. F. Stadion i A. Bach). Dnia 2 grudnia chorego cesarza Ferdynanda zmuszono do abdykacji. Na tron wstąpił jego bratanek, osiemnastoletni Franciszek Józef I (1848-1916). W marcu 1849 r., pod pretekstem przewlekłości obrad i braku widocznych rezultatów, rozwiązał on sejm konstytucyjny w Kromieryżu i ogłosił nową konstytucję, której projekt przygotowany został przez rząd. Według tej oktrojowanej przez władcę konstytucji, Austria stanowić miała jednolitą, niepodzielną i dziedziczną monarchię. Miało to doprowadzić do likwidacji odrębności ustrojowych poszczególnych krajów austriackich. Przyznano im wprawdzie odrębne sejmy krajowe, ale bez większych kompetencji. Węgry sprowadzone zostały do rangi prowincji, a Chorwacja i Sławonia odłączone od związku prawnopaństwowego z Węgrami.
701
Sejmowy projekt nowej konstytucji
Powołanie rządu Schwarzenberga
Rozwiązanie konstytuanty i oktrojowanie nowej konstytucji
702
Powrót do rządów absoiutnych
Era Bacha
Państwo nowożytne
Przewidziany w konstytucji parlament ogólnoaustriacki (Allgemeiner ósterreichischer Reichstag) nigdy nie został zwołany, albowiem najpierw w związku z toczącymi się wojnami ogłoszono stan wyjątkowy, a następnie pod koniec r. 1851 konstytucja ta została zniesiona i nastąpił nawrót rządów absolutnych, które miały trwać przez blisko dziesięć lat, to jest do r. 1859 (tzw. era Bacha). 1.3.
Proklamowanie niepodległości i uchwalenie konstytucji na Węgrzech
Powstanie węgierskie (1848 -1849)
Od roku 1847 na Węgrzech wzrastała opozycja, która obok dążeń liberalnych, głosiła hasła walki 0 odrębność polityczną kraju. Na czele radykalnego skrzydła, zróżnicowanej politycznie opozycji węgierskiej, stał Ludwik Kossuth. Domagano się zwołania sejmu, utworzenia samodzielnego rządu węgierskiego, swobód obywatelskich i zniesienia pańszczyzny. Na dwa dni przed wybuchem powstania w Wiedniu rewolucjoniści węgierscy opracowali w Peszcie petycję, w której żądali od cesarza konstytucji i odrębnego rządu dla Węgier. Wydanie drukiem 1 publiczne ogłoszenie treści tej petycji 15 marca 1848 roku wywołało falę demonstracji i dzień ten przyjmuje się za początek rewolucji węgierskiej. Wybuch powstania wywołał ogromne wrażenie w Wiedniu i zmusił dwór do zaakceptowania żądań węgierskich. Doprowadziło to do proklamowania Węgier jako niezależnego państwa, połączonego z Austrią tylko unią personalną. N a początku kwietnia ukonstytuował się pierwszy, niezależny i odpowiedzialny przed sejmem rząd węgierski. Kilka dni później cesarz, jako król węgierski, zatwierdził uchwalone na sejmie węgierskim w marcu ustawy konstytucyjne (tzw. ustawy mar-
Austria w XIX i XX wieku
cowe). Oba państwa prowadzić miały wspólną politykę zagraniczną, jednakże uzależnioną od parlamentów obu części monarchii. Wymuszone trudną sytuacją, w jakiej znalazła się Austria w marcu 1848 roku, ustępstwa dworu habsburskiego miały charakter przejściowy i minie zaledwie parę miesięcy, kiedy cesarz zacznie ponownie dążyć do przywrócenia poprzedniego stanu rzeczy, wykorzystując niechęć Słowian południowych (Serbów, Chorwatów, Słoweńców) walczących z uciskiem madziarskim o uzyskanie praw narodowych. Jesienią 1848 roku, po pokonaniu Czechów i Włochów, rząd austriacki rozpoczął otwartą wojnę z Węgrami. Rozwiązany został sejm węgierski. Po uśmierzeniu rewolucji wiedeńskiej armia austriacka ruszyła przeciw Węgrom. Wojna ta toczona była początkowo ze zmiennym szczęściem. W połowie kwietnia 1848 r. parlament węgierski obradujący w Debreczynie ogłosił detronizację Habsburgów i pełną niepodległość Węgier. Kiedy jednak car Mikołaj I zdecydował się udzielić pomocy Austrii i 200-tysięczna armia rosyjska wsparła wojska cesarskie, powstanie węgierskie zostało krwawo stłumione i nastała fala terroru. Po upadku powstania całkowicie zniesiono dotychczasowy system administracyjno-polityczny Węgier. Zlikwidowano tradycyjne podziały terytorialne Korony Węgierskiej, oddzielając prowincję chorwacko-slawońską, tworząc odrębną prowincję serbską, Wojewodinę oraz wydzielając Siedmiogród i Pogranicze Wojskowe. Pozostałe ziemie węgierskie podzielono na 5 okręgów, w których władzę sprawowali komisarze, podporządkowani okupacyjnemu zarządowi wojskowemu. Zawieszono autonomię administracji lokalnej opartej na organizacji komitatowej. Rozwinięto system policyjny, utworzono żandarme-
703
Rozwiązanie sejmu węgierskiego
Interwencja wojsk rosyjskich na Węgrzech
Następstwa upadku powstania na Węgrzech
704
Państwo nowożytne
rię, rozbudowano biurokrację, wznowiono cenzurę i germanizowano szkolnictwo. Zniesiono wszelkie cła między Austrią i Węgrami, wprowadzono na ziemiach węgierskich austriacki system podatkowy oraz austriacki kodeks cywilny ABGB z r. 1811 (obowiązywał na Węgrzech w latach 1853- 1861). 1.4.
Powstanie karbonariuszy
Młode Włochy
Konstytucja Królestwa Obojga Sycylii
Ruch narodowy we Włoszech w I połowie XIX wieku
Pierwsze próby rewolucyjne mające na celu wyzwolenie Włoch spod panowania austriackiego podjął na początku lat 20-tych XIX wieku tajny związek karbonariuszy. Jednakże zarówno powstanie w Neapolu (1820), jak i w Piemoncie (1821) zostały krwawo stłumione przez Austriaków. Niepowodzeniem zakończył się także rewolucyjny zryw we Włoszech w dobie francuskiej rewolucji lipcowej (1831), podobnie jak szereg prób powstańczych podejmowanych przez przywódców Młodych Włoch na północy i południu Półwyspu Apenińskiego w latach 30-tych XIX wieku. Włochy były pierwszym krajem europejskim, w którym wystąpiły już na początku 1848 r. ruchy rewolucyjne Wiosny Ludów pod hasłami wyzwolenia Italii spod panowania austriackiego, dążenia do zjednoczenia narodowego i zmiany dotychczasowej formy rządów. Czynnikiem, który przyśpieszył te zmiany był wybuch 12 stycznia 1848 r. powstania w Palermo. Ferdynand II, władca Królestwa Obojga Sycylii, nie mogąc stłumić powstania, powołał nowy rząd i nadał swemu państwu konstytucję (luty 1848). Pod wpływem wydarzeń na południu Włoch ruch ludowy objął niebawem całą Italię. Wielu władców włoskich zmuszonych zostało do wydania umiarko-
705
Austria w XIX i XX wieku
wanych konstytucji i przeprowadzenia demokratycznych reform. Głównym nurtem wydarzeń rewolucyjnych we Włoszech była próba zrzucenia zwierzchnictwa Austrii i zjednoczenia Włoch pod berłem sabaudzkiej dynastii. Po klęsce wojsk sardyńskich Italia została ponownie podzielona i poddana władzy absolutnej. Przywrócono dawnych władców w księstwach Parmy, Modeny i Toskanii. Upadły republiki: Rzymska i Wenecka. Jednak jakkolwiek Wiosna Ludów nie przyniosła Włochom trwalszych zdobyczy w walce o wyzwolenie się spod zależności austriackiej oraz dziele zjednoczenia narodowego, należy jednak zwrócić uwagę na utrzymanie w Toskanii i Piemoncie pewnych postępowych zmian ustrojowych, mimo zwycięstw Austrii, fali represji, które nastąpiły po stłumieniu włoskiej rewolucji oraz dążenia do przywrócenia starego porządku. Wprawdzie król Piemontu, Karol Albert zmuszony został po klęsce pod Navarą (marzec 1849) do abdykacji, ale syn jego i następca Wiktor Emanuel II utrzymał w praktyce postanowienia wydanego przez ojca w marcu 1848 r. aktu konstytucyjengo, tzw. „Statutu fundamentalnegowzorowanego na francuskiej konstytucji z r. 1830. Wprowadzając zasady monarchii konstytucyjnej akt ten przewidywał wprowadzenie dwuizbowego parlamentu, w którym niższa izba powoływana byłą w drodze stosunkowo demokratycznych wyborów (cenzus wieku oraz umiejętność pisania i czytania). Parlament, obok uprawnień ustawodawczych, sprawował kontrolę nad podatkami. Władzę wykonawczą utrzymał król, ale sprawował ją we współdziałaniu z ministrami odpowiedzialnymi przed parlamentem (a nie władcą). Statut gwarantował szereg praw i wolności obywatelskich, m.in. równość wobec prawa, wolność
Przywrócenie rządów absolutnych książąt włoskich
Następstwa Wiosny Ludów we Włoszech
Utrzymanie konstytucji w Piemoncie po roku 1849
706
Państwo nowożytne
prasy, prawo odbywania zgromadzeń publicznych, zapewnienie bezpieczeństwa osobistego, prawo własnos'ci itd. Zachowanie konstytucyjnego charakteru monarchii, odpowiadającego liberalnym założeniom zjednało Wiktorowi Emanuelowi II popularność i poparcie wielu przedstawicieli włoskich sił postępowych i w rezultacie ułatwiło pod koniec lat 50-tych XIX wieku wysunięcie na czoło Piemontu, jako głównego ośrodka zjednoczenia Włoch. Kiedy w r. 1861 zwołany do Turynu ogólnowłoski parlament proklamował Wiktora Emanuela II królem zjednoczonych Włoch, „Statut fundamentalny" z r. 1848, z nieznacznymi poprawkami, stał się ogólnowłoską konstytucją, obowiązującą do roku 1925, kiedy to faszystowska większość w parlamencie przyjęła nowe zasady ustroju państwa, sankcjonujące dyktaturę partii B. Mussoliniego (tzw. „prawa faszystowskie"). 1.5.
Nawrót do rządów absolutnych
Utrzymanie się reform włościańskich
Kryzys monarchii w latach sześćdziesiątych XIX wieku
Po stłumieniu ruchów rewolucyjnych cesarz Franciszek Józef uchylił zarówno konstytucję węgierską, jak i austriacką, powracając do absolutystycznych metod rządzenia. Trwałą jednak zdobyczą, stanowiącą niewątpliwie najważniejszy rezultat wydarzeń Wiosny Ludów w monarchii habsburskiej, było utrzymanie się reform włościańskich — zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów. Te, przeprowadzone przez Konstytuantę reformy, zmieniły w sposób zasadniczy ustrój społeczny Austrii, przyspieszając rozwój stosunków kapitalistycznych w państwie Habsburgów. Zbiurokratyzowany system, wsparty na rozbudowanym aparacie urzędniczym, policji i woj-
Austria w XIX i XX wieku
sku, nie był w stanie jednak zdławić wciąż żywych aspiracji narodowych ludów ujarzmionych, co stanie się jedną z głównych przyczyn kryzysu monarchii na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX w. oraz zmusił cesarza Austrii do powrotu na drogę konstytucyjną, drogę ustępstw i reform. Przyczynią się do tego zwłaszcza klęska Austrii w wojnie z królestwem Sardynii i wspomagającą je Francją. Wynik tej wojny wykazał całkowite bankructwo systemu Bacha i uświadomił cesarzowi konieczność przeprowadzenia zasadniczych zmian ustrojowych. Kolejnym silnym bodźcem dla kontynuacji reform wewnętrznych będzie następny kryzys, spowodowany klęską poniesioną w wojnie z Prusami, wystąpienie Austrii ze Związku Niemieckiego i utrata przez nią wpływu na bieg spraw ogólnoniemieckich oraz odstąpienie Wenecji Napoleonowi III, który następnie przekazał ją Włochom (1866).
2.
Monarchia Austro-Węgierska (1867-1919)
2.1.
Unia realna Austro-Węgierska (1867-1918)
Narastające konflikty narodowościowe, które podsycała centralistyczna polityka Habsburgów, całkowicie ignorujących odmienne przesłanki historyczne oraz dążenia i aspiracje polityczne poszczególnych części składowych monarchii, powodowały coraz większe trudności, jako że ujarzmione narody nie rezygnowały z żadnej okazji, aby podjąć walkę o swą niepodległość. Zasadnicze zmiany ustrojowe, uwzględniające wielonarodowy charakter habsburskiej monarchii,
707
708
Dyplom październikowy próba wprowadzenia ustroju federacyjnego
Patent lutowy
Prowizorium
Państwo nowożytne
uchwalone zostały w latach 1860, 1861 i 1867 i zawarte w aktach, które stanowią zarazem Konstytucję Cesarstwa Austriackiego. Wydany w r. 1860 tzw. dyplom październikowy, stanowiący próbę wprowadzenia ustroju federacyjnego, zrywając z centralizmem, stworzył podstawy autonomii poszczególnych krajów koronnych. Dla Węgier oznaczało to przywrócenie wielu instytucji sprzed r. 1848, m.in. Rady Namiestnikowskiej, Kancelarii Dworskiej i odnowienie tzw. samorządu komitackiego. Ponownie wprowadzono język węgierski do urzędów i zapowiedziano zwołanie sejmu węgierskiego. Dyplom ten, który przewidywał daleko posuniętą samodzielność krajów koronnych, zapowiadał utworzenie Rady Państwa, która miała być reprezentacją poszczególnych sejmów krajowych. Nie zadowoliło to większości Węgrów, którzy dążyli do utworzenia własnej państwowości, połączonej z Austrią tylko osobą władcy i przywrócenia konstytucji z r. 1848. Tymczasem w Wiedniu nastąpiła zasadnicza zmiana kursu polityki wewnętrznej. Franciszek Józef zdecydował się powrócić do centralistycznego systemu rządów. Nie miały to być jednak rządy absolutystyczne, lecz konstytucyjne. Zasady te wprowadzał w życie tzw. patent lutowy z 26 lutego 1861 r., który był w rzeczywistości faktyczną konstytucją, zawierającą postanowienia o charakterze centralistycznym, co wywołało na Węgrzech falę manifestacji. Głównym hasłem było domaganie się powrotu do konstytucji z 1848 roku. Przejawem biernego oporu było niewystawianie posłów węgierskich do naczelnego ciała ustawodawczego monarchii, Rady Państwa. W odpowiedzi na to sejm węgierski został rozwiązany i nastąpił okres tzw. „prowizorium".
Austria w XIX i XX wieku
Dopiero w r. 1865 w obliczu trudnej sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej Franciszek Józef zawiesi! patent lutowy, przywrócił Radę Namiestnikowską i zgodził się na zebranie sejmu węgierskiego, co otwierało drogę do ugody z Węgrami. Do zawarcia jednak ostatecznej ugody i przekształcenia się monarchii w dwuczłonową unię realną Austro-Węgry doszło dopiero w r. 1867 na skutek kolejnego kryzysu spowodowanego klęskami poniesionymi przez Austrię w wojnach z Prusami i Włochami (1866). Wyparta z Niemiec i Italii Austria potrzebowała Węgier, albowiem bez poparcia Węgrów monarchia habsburska straciłaby swoją mocarstwową pozycję. Zwycięstwo koncepcji dualistycznej oznaczało uznanie odrębności państwowej Węgier w stosunku do pozostałych części monarchii habsburskiej. 7 lutego 1867 r. cesarz przywrócił konstytucję węgierską z r. 1848 i mianował pierwszy osobny rząd węgierski. Węgry oprócz odrębnego rządu, który posiadał całkowitą niezależność w sprawach wewnętrznych, otrzymały własny, odrębny sejm. Oba państwa były jednak połączone nie tylko unią realną poprzez osobę wspólnego monarchy, ale ugoda z r. 1867 przewidywała pewne wspólne sprawy, do których zaliczano: sprawy zagraniczne, wojskowe i finansowe. Do prowadzenia tych spraw powołano 3 wspólne ministerstwa, a dla kontroli spraw wspólnych i uchwalania budżetu na wspólne wydatki oba sejmy: węgierski i austriacki wysyłały tzw. delegacje, które obradowały raz w roku na przemian w Wiedniu i Budapeszcie. Te elementy ugody nadawały związkowi obu państw charakter unii realnej.
709
Austro-Węgry
Zwycięstwo koncepcji dualistycznej
Sprawy wspólne federacji
Unia realna
710
Państwo nowożytne
2.2. Konstytucyjne podstawy dualistycznej monarchii
Ustrój monarchii austriackiej
Ustrój nowo powstałej, dualistycznej monarchii opierał się na kilku aktach wydanych w r. 1867: 1) ugodzie austriacko-węgierskiej; 2) konstytucji królestwa węgierskiego z r. 1848, przywróconej w r. 1867; 3) ustawach zasadniczych wydanych 21 grudnia 1867 r. przez austriacki parlament (Staatsgrundgesetze), tworzących tzw. konstytucję grudniową.
Pozycja cesarza w federacji
Konstytucja grudniowa z 1867 r. opierała się zarówno na francuskiej karcie konstytucyjnej z r. 1814, jak i częściowo na konstytucji pruskiej z r. 1850. Ukształtowała ona austriacką wersję konstytucyjnej monarchii ograniczonej, która trwając przeszło 50 lat, tj. dor. 1918, w praktyce oznaczała silną władzę wykonawczą, rządy bardziej biurokratyczne niż parlamentarne, przestrzegające jednak w stosunkach wewnętrznych zasad liberalizmu. Na czele państwa stał cesarz, który sprawować miał rządy za pośrednictwem ministrów odpowiedzialnych politycznie przed parlamentem, oraz przed Trybunałem Państwa, w przypadku naruszenia prawa. Ministrowie tworzyli Radę Ministrów, na czele której stanął prezes rady Ministrów (Ministerprasident). Ustawa stanowi, że osoba cesarza jest „święta, nietykalna i nieodpowiedzialna". Mianuje on i zwalnia poszczególnych ministrów, a na ich wniosek powołuje wszystkich urzędników. Do cesarza należy naczelne dowództwo nad armią, on wypowiada wojnę i zawiera pokój i podpisuje inne traktaty międzynarodowe. Wszystkie ustawy ogłaszane są w imieniu cesarza, a wszelkie rozporządzenia cesarskie wy-
Austria w XIX i XX wieku
magają kontrasygnaty odpowiedniego ministra, biorącego za nie odpowiedzialność wobec parlamentu. Monarsze przysługiwało również prawo nadawania szlachectwa, orderów i tytułów. Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy parlament, zwany Radą Państwa (.Reichsrat). Izba Panów, czyli izba wyższa, mająca charakter arystokratyczny, składała się z członków dziedzicznych lub dożywotnich mianowanych przez cesarza oraz arcybiskupów i biskupów mających tytuły książęce. Izba niższa, czyli Izba Posłów pochodziła z wyboru. Posłów wybierały na 6 lat początkowo sejmy krajowe a następnie ludność poszczególnych krajów według systemu kurialnego, opartego na cenzusie majątkowym. Dopiero w r. 1907 zniesiono system kurialny, zastępując go demokratycznym, czteroprzymiotnikowym prawem wyborczym (wybory powszechne, bezpośrednie, równe i tajne). Przewodniczącego i wiceprzewodniczącego Izby Panów mianował cesarz. Przewodniczącego i wiceprzewodniczącego Izby Poselskiej wybierali sami posłowie. Obie izby odgrywały równorzędną rolę w działalności legislacyjnej. Inicjatywa ustawodawcza przysługiwała zarówno obu izbom, jak i cesarzowi oraz rządowi. Dla uzyskania ważności każdej ustawy wymagana była zgoda obu izb i sankcja cesarza. Ponadto na mocy konstytucji Rada Państwa mogła w pewnych przypadkach upoważnić cesarza do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, musiały one jednak dla otrzymania ważności uzyskać aprobatę obu izb po ich zebraniu.
711
Dwuizbowy parlament austriacki (Rada Państwa)
Skład i uprawnienia obu izb
712
Państwo nowożytne
2.3.
Autonomia krajów koronnych
Namiestnicy
Samorząd terytorialny
Organy władzy i samorządu w krajach koronnych
Konstytucja z r. 1867 znosiła centralistyczny system zarządu lokalnego. Austria dzieliła się teraz na 17 krajów koronnych. Każdy z nich posiadał własny jednoizbowy sejm krajowy oraz Wydział krajowy jako organ wykonawczy. Sejmom krajowym przysługiwały uprawnienia ustawodawcze we wszystkich sprawach, które nie były zastrzeżone do wyłącznych kompetencji Rady Państwa. Najwyższą władzę administracyjną w poszczególnych krajach koronnych sprawowali namiestnicy. Kraje dzieliły się na powiaty ze starostami na czele, te zaś na gminy, którymi zarządzał wójt. Obok trzystopniowego aparatu administracyjnego ustanowiono trezystopniową strukturę władz samorządowych, które w praktyce działały niezbyt sprawnie wchodząc często w zakres kompetencji organów państwowych. Od trój instancyjnego systemu sądów powszechnych oddzielono sądownictwo administracyjne, tworząc w r. 1867 trybunał administracyjny w Wiedniu, orzekający jako sąd kasacyjny (zob. Tablica VIII).
3.
Austria po I wojnie światowej
3.1. Rozpad monarchii austro-węgierskiej
Federacja
Pierwsza republika (1918 - 1938)
Ruchy rewolucyjne, które opanowały Austro-WęOprowadziły do rozpadu monarchii r> m g
gry w
Habsburgów i wyodrębnienia się z niej państw narodowych. Nie zapobiegł temu wydany przez cesarza Karola I w październiku 1918 r. manifest o przekształceniu Austrii w związek państw o charakterze
Austria w XIX i XX wieku
federacyjnym. Monarchia poniosła bardzo znaczne straty terytorialne w związku z powstaniem niepodległej Czechosłowacji, oddzielenia wszystkich prowincji południowosłowiańskich (późniejszej Jugosławii), Bukowiny, ziem polskich i powstania Węgierskiej Republiki Rad. Terytorialny rozpad państwa i anarchia wewnętrzna wzmogły ruch rewolucyjny w samej Austrii. 11 listopada 1918 r. cesarz Karol I abdykował i przekazał władzę Tymczasowemu Zgromadzeniu Narodowemu, a następnego dnia proklamowano w Wiedniu Niemiecko-Austriacką Republikę. Austro-Węgierska monarchia habsburska przestała istnieć, a rząd przejęła koalicja, w której przewagę posiadała socjaldemokratyczna partia Austrii. Austria nie weszła w skład Rzeszy, zarówno ze względu na opór części mieszkańców, jak i zwycięskich mocarstw, zwłaszcza Francji, która obawiała się nadmiernego wzmocnienia Niemiec. Zakaz łączenia się Niemiec z Austrią był jednym z punktów traktatów pokojowych. Po podpisaniu traktatu pokojowego w St. Germain dotychczasowa nazwa Republika Niemiecko-Austriacka zastąpiona została nazwą Republika Austrii.
713
Proklamowanie republiki
We wrześniu 1920 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło konstytucję. Jednakże już na początku lat 20-tych, w obliczu poważnych trudności gospodarczych, socjaliści utracili przewagę w parlamencie i kolejne koalicyjne rządy miały coraz bardziej prawicowy charakter. Równocześnie wzmożoną aktywność wykazywali nacjonaliści dążący do przyłączenia Austrii do Niemiec.
Konstytucja Austriackiej Republiki Związkowej
Pod koniec 1929 r. przeprowadzono zmianę konstytucji polegającą na znacznym wzmocnieniu pozycji prezydenta. Uzyskał on prawo rozwiązania parlamentu, wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, oraz
Wzmocnienie władzy prezydenta
Państwo nowożytne
714
Przyłączenie Austrn do Rzeszy
zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. W roku 1934 wydana została nowa konstytucja oparta na wzorach faszystowskich. W tym samym roku austriaccy narodowi socjaliści podjęli próbę przejęcia władzy, ale pucz stłumiony został przez wojsko i policję. W marcu 1938 r. wojska niemieckie wkroczyły do Austrii i Hitler proklamował jej włączenie do Rzeszy (Anschluss). Po klęsce Hitlera Austria podzielona została na strefy i okupowana była przez wojska 4 mocarstw. Tymczasowy rząd II Republiki ogłosił powrót do konstytucji z roku 1920. Traktat podpisany w r. 1955 w Moskwie przez Austrię z przedstawicielami Francji, USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR przywrócił jej pełną suwerenność a wojska okupacyjne opuściły terytorium republiki, zobowiązującej się m.in. do przestrzegania neutralności w stosunkach międzynarodowych. 3.2.
Austria republiką związkową o charakterze federacyjnym
Konstytucja austriacka z r. 1920
Spór obozu chrześcijańsko-demokratycznego z socjalistami o przyszły kształt ustroju austriackiej republiki sprowadzał się do zasadniczej kwestii wyboru pomiędzy modelem centralistycznym i federacyjnym państwa. Ostateczny projekt przedstawiony Zgromadzeniu Narodowemu 20 września 1920 r. był wyrazem kompromisu między postulatami obu czołowych partii oraz interesami rządu centralnego i rządów krajowych. Austria pozostała republiką związkową o charakterze federacyjnym, składającą się z 9 krajów koronnych, które nie odpadły na skutek wojny do innych państw. Podstawą demokratycznego ustroju Austrii jest zasada suwerenności narodu. Terytorium związkowe tworzy jednolity obszar obronny, gospodarczy i cel-
Austria w XIX i XX wieku
ny. Do spraw zastrzeżonych wyłącznej kompetencji organów ustawodawczych i wykonawczych Związku należą m.in.: polityka zagraniczna, sprawy imigracji i emigracji, finanse związkowe, system pieniężny i bankowy, ustawodawstwo cywilne, karne i administracyjne, sprawy rzemiosła, przemysłu i handlu, górnictwo, ochrona praw socjalnych i zdrowia, policja i sprawy wojskowe. Pozostawiając władzę ustawodawczą Związkowi w sprawach wyraźnie mu przekazanych przez ustawę, konstytucja przekazała zarazem władzę wykonawczą w tych sprawach poszczególnym krajom. Dotyczy to m.in.: obywatelstwa, spraw stanu cywilnego, reprezentacji zawodowych, niektórych podatków, spraw mieszkaniowych ludności i spraw karno-administracyjnych. Te sprawy, które nie zostały wyraźnie przekazane do wspólnego ustawodawstwa związkowego należały do ustawodawstwa krajowego. Jednakże rząd związkowy ma prawo wniesienia umotywowanego protestu przeciw każdej ustawie krajowej, i wówczas staje się ona prawem tylko w razie ponownego uchwalenia jej przez sejm krajowy. Inicjatywę ustawodawczą ma rząd Związku, Rada Związkowa, Rada Narodowa oraz ludność (200 tys. wyborców, albo połowa wyborców z trzech krajów). Konstytucja przewidywała również formę referendum ludowego. Głową państwa jest prezydent wybierany na 4 lata w tajnym głosowaniu przez dwuizbowy parlament zwany Zgromadzeniem Związkowym. Wszystkie wydawane przez niego akty wymagają kontrasygnaty kanclerza albo właściwego ministra Związku. Z tytułu pełnienia swej funkcji jest odpowiedzialny przed parlamentem.
715
Konstytucyjny zakres uprawnień organów Związku
Prezydent
716
Parlament
Rząd Związkowy
Sejmy krajowe
Państwo nowożytne
Parlament składał się z dwóch izb: Rady Narodowej, wybieranej w wyborach powszechnych i Rady Związkowej, w której zasiadali przedstawiciele poszczególnych krajów, wybierani proporcjonalnie przez sejmy krajowe (Landerkammer). Rząd Związkowy z kanclerzem na czele powoływany jest przez Radę Narodową. Rząd lub ministrowie muszą zostać odwołani, jeżeli nie cieszą się zaufaniem Rady Narodowej, są również przed nią odpowiedzialni (zob. Tablica IX). Poszczególne kraje posiadały własne sejmy krajowe, które wybierały starostów krajowych {Landshauptmanri).
XXIV.
1. 1.1.
Francja w latach 1789-1946
Monarchia ograniczona (1789 - 1792) Początek rewolucji francuskiej
Zwołanie 5 maja 1789 r., po 175 latach przerwy, Stanów Generalnych, które najpierw — 17 czerwca ogłosiły się Zgromadzeniem Narodowym, a następnie — 9 lipca Konstytuantą, rozpoczyna pierwszą fazę burżuazyjnej rewolucji francuskiej. Kiedy Ludwik XVI nakazał ściągać znaczne siły wojskowe z Wersalu, aby z pomocą armii rozwiązać Zgromadzenie i zdymisjonować zwolennika reform, ministra finansów Neckera, w Paryżu wybuchło powstanie. 14 lipca 1789 r. lud paryski zdobył Bastylię, symbol królewskiego despotyzmu. Wkrótce fala rewolucyjna ogarnęła całą Francję. Masowe wystąpienia ludności wiejskiej (tzw. „Wielka Trwoga") zaniepokoiły burżuazję. W obawie przed powszechnym powstaniem chłopskim, z 4 na 5 sierpnia 1789 r. Konstytuanta uchwaliła zniesienie ustroju feudalnego, likwidując przywileje szlachty, oraz powinności feudalne chłopów wobec panów. W dekretach z 5 - 11 sierpnia zniesiono osobiste poddaństwo chłopów, natomiast
Powołanie Stanów Generalnych i wybuch rewolucji
Zdobycie Bastylii
Uchwały w sprawie likwidacji feudalizmu
718
Zasadnicze uchwały Konstytuanty
Państwo nowożytne
ciężary rzeczowe, związane z ziemią, należące do sfery tzw. „feudalizmu kontraktującego", miały być utrzymane, z przyznaniem chłopom jedynie prawa do ich wykupu. Ponadto zniesiono sądownictwo patrymonialne, wszelkie przywileje podatkowe i kupno urzędów. Kolejne zasadnicze uchwały Konstytuanty to: _ Deklaracja praw z 26.VHL1789 r.;
człowieka
i
obywatela
- reformy zarządu terytorialnego; - reformy sądownictwa; - reformy w dziedzinie stosunków wyznaniowych. Spełnieniem najważniejszego zadania Konstytuanty i zarazem ukoronowaniem dzieła jej reform było uchwalenie pierwszej spisanej konstytucji francuskiej 4 DC 1791 roku. 1.2.
Deklaracja manifestem rewolucyjnym francuskiego mieszczaństwa
Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 VIII 1789 r.
Uchwalona 26 sierpnia 1789 r. „Deklaracja praw człowieka i obywatela", zredagowana według projektu Lafayett'a była doktrynalnym wyrazem zachodzących we Francji przeobrażeń. Stanowiąc podstawowy dokument programowy Wielkiej Rewolucji Francuskiej stworzyła ona fundament nowego systemu prawa państwowego i jako wstęp włączona została do konstytucji roku 1791. Nawiązywała ona do amerykańskich deklaracji stanowych, szkoły prawa natury, poglądów J. Locke'a, Monteskiusza, Rousseau i innych myślicieli francuskich XVIII wieku. Niektóre jej sformułowania przypominają Deklarację Niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki przyjętą w r. 1776 przez II Kongres Kontynentalny.
Francja w łatach 1789 - 1946
W treści Deklaracji można wyodrębnić dwie podstawowe grupy zagadnień: zasady dotyczące organizacji państwa oraz prawa i wolności obywatelskie. Do pierwszej należała zasada suwerenności ludu oraz, wzorowana na teorii Monteskiusza, zasada podziału władzy (rozgraniczenie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej). Wśród praw obywatelskich Deklaracja traktowała jako fundamentalne i nienaruszalne: wolność (fizyczną i duchową), własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko wszelkim formom ucisku. Deklaracja proklamowała też: równość wobec prawa i sądu, nietykalność osobistą, równy dostęp do urzędów i stanowisk, wolność myśli, słowa i druku, równość podatkową, wolność przekonań religijnych. Katalog praw jednostki wymienionych w Deklaracji miał zapobiec przede wszystkim tym nadużyciom władzy w stosunku do poddanych, jakie występowały w monarchii absolutnej, opartej na feudalnych podstawach. Deklaracja, umacniając podstawy nowego, burżuazyjnego porządku, wprowadziła do życia państwowego nieznane dotąd pojęcie podmiotowych praw publicznych, tworząc dla nich konstytucyjną gwarancję. 1.3.
719
Zasady dotyczące organizacji politycznej państwa
Zasada suwerenności ludu Zasada podziału władzy
Katalog praw obywatelskich
Reformy zarządu terytorialnego i sądownictwa
Reforma administracyjna polegała na wprowadzeniu nowego, 4-stopniowego podziału administracyjnego. Francję podzielono na 83 departamenty, nie zwracając przy ich rozgraniczaniu uwagi na historyczne tradycje. Departamenty dzieliły się na dystrykty, te zaś na kantony i gminy miejskie i wiejskie. Władzę w tych jednostkach powierzono wyłanianym w wyborach cenzusowych organom samorządowym:
Nowy, czterostopniowy podział administracyjny
Powierzenie całej administracji obieralnym organom samorządowym
720
Państwo nowożytne
Rady
radom departamentalnym, dystryktowym i municypalnym. Spowodowało to zniesienie odrębnych, terenowych urzędów państwowych i w praktyce, z powodu braku właściwego przygotowania organów wybieralnych oraz niedostatecznej kontroli ich działania nie zdało egzaminu, co stało się w przyszłości główną przyczyną gruntowej przebudowy nowego systemu przez Napoleona. Zasadniczą reorganizację przeprowadziła Konstytuanta również w zakresie sądownictwa, znosząc wszystkie dotychczasowe sądy. Zgodnie z treścią Deklaracji praw człowieka i obywatela sądy miały być niezawisłe, zarówno od władzy wykonawczej, jak i ustawodawczej. Dodatkową gwarancją tej niezawisłości miała być zasada nieusuwalności sędziów. Wszystkie stanowiska sędziowskie, poza sędziami pokoju, miały pochodzić z wyboru. Istotna zmiana w porównaniu z dotychczasowym systemem polegała na wprowadzeniu, równych dla wszystkich, sądów powszechnych, podzielonych na instancje, odrębnych dla spraw cywilnych i karnych. Ponadto w sprawach karnych przyjęto na wzór angielski udział przysięgłych w postępowaniu sądowym, jako czynnika społecznego. 27.XI.1789r. utworzono Trybunał Kasacyjny, który w razie stwierdzenia naruszenia prawa materialnego bądź procesowego mógł uchylić wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania.
Reformy sądownictwa
Niezawisłość sądów
Zasada nieusuwalności sędziów
Udział przysięgłych w postępowaniu sądowym Trybunał Kasacyjny
1.4.
Uregulowanie stosunku państwa do Kościoła katolickiego
Deklaracja praw człowieka i obywatela proklamowała wolność sumienia i zasadę tolerancji religijnej. Szczególny związek Kościoła katolickiego z francuską monarchią zmuszał Konstytuantę do nowego ure-
Francja w łatach 1789 - 1946
gulowania stosunków państwa z Kościołem. Widząc w upaństwowieniu majątków Kościoła cios w podstawy materialne arystokracji kościelnej Konstytuanta dekretem z 2.XI.1789 r. ogłosiła konfiskatę dóbr kościelnych wraz ze zobowiązaniem wypłacania duchowieństwu miesięcznych uposażeń tytułem rekompensaty. 13.13.1789r. na mocy kolejnego dekretu rozwiązano wszystkie zakony z wyjątkiem prowadzących działalność edukacyjną bądź charytatywną. Zasadniczą zmianę w stosunku państwa do Kościoła wprowadziła uchwalona 12 lipca 1790 r. tzw. konstytucja cywilna kleru, dzięki której państwo uzyskało prawo ingerencji w stosunki wewnętrzne Kościoła. Zniosła ona dotychczasowy podział diecezjalny Francji wprowadzając nowy podział diecezji, dostosowany do podziału administracyjnego kraju. Zmniejszono znacznie ilość biskupstw. Biskupów i proboszczów wybierać mieli wszyscy uprawnieni obywatele w diecezjach i parafiach, pozostawiając jedynie władzom Kościoła prawo zatwierdzania tych wyborów. Z punktu widzenia prawa kanonicznego ustawa ta była niemożliwa do przyjęcia i wywołała wieloletni konflikt z Kościołem. Została ona również potępiona przez papieża. Duchowni, którzy nie chcieli złożyć przysięgi na wierność tej ustawie mieli zakaz pełnienia swoich funkcji kapłańskich. Opróżnienie większości biskupstw i znacznej części parafii doprowadziło do rozłamu wśród katolików francuskich i powstania tzw. kościoła konstytucyjnego, który nie zyskał jednak większego poparcia wiernych. W r. 1792 Konwent wprowadził obowiązkowe śluby cywilne, dopuścił rozwody i przekazał sądownictwo w sprawach małżeńskich sądom powszechnym. Funkcje urzędników stanu cywilnego powierzono władzom gminnym.
721
Konfiskata dóbr kościelnych
Kasata zakonów
Konstytucja cywilna kleru
Nowy podział diecezjalny
Wybór biskupów i proboszczów przez zebrania elektoralne
Wprowadzenie obowiązkowych Ślubów cywilnych
722
Państwo nowożytne
1.5.
Utrzymanie ustroju monarchistycznego
Zasada suwerenności narodu
Zasada podziału władz Zgromadzenie Prawodawcze
Wybory pośrednie i dwustopniowe
Zgromadzenia pierwiastkowe
Konstytucja z 14.IX.1791 r.
Prace nad pierwszą francuską konstytucją trwały ponad dwa lata. Włączono do niej szereg aktów wydanych przez Konstytuantę w okresie 1789- 1791, regulujących m.in. ustrój administracji, sądów, zasady i organizację wyborów oraz, jako wstęp, Deklarację praw człowieka i obywatela. Konstytucja ta utrzymała we Francji ustrój monarchiczny. Nie była to jednak monarchia absolutna, lecz konstytucyjna monarchia ograniczona, w której król przestał być jedynym wszechwładnym organem skupiającym suwerenność państwową, stając się zaledwie jednym z podmiotów reprezentujących suwerenny naród. Konstytucja potwierdziła bowiem i przyjęła jako naczelne podstawowe zasady dotyczące organizacji politycznej państwa, zawarte w Deklaracji: zasadę suwerenności narodu oraz zasadę podziału władz. Władza ustawodawcza powierzona została jednoizbowemu Zgromadzeniu Prawodawczemu, które miało wyraźną przewagę nad władzą wykonawczą. Ciało prawodawcze, złożone z 745 posłów, wybierane było na 2 lata w wyborach pośrednich i dwustopniowych. Ordynacja wyborcza była dość skomplikowana. Zasadę powszechności wyborów ograniczały zarówno cenzus wieku, jak i cenzus majątkowy. Prawa wyborcze przyznano tylko tzw. „obywatelom czynnym", tj. mężczyznom, którzy ukończyli 25 lat, płacili podatek bezpośredni, równy przynajmniej wartości 3 dniom pracy, zamieszkiwali w mieście lub kantonie, nie pozostawali na służbie, to znaczy nie byli pracownikami najemnymi i byli zapisani w miejscu zamieszkania na liście gwardii narodowej. Obywatele czynni zebrani na tzw. zgromadzeniach pierwiastkowych wybierali elektorów w licz-
Francja w łatach 1789 - 1946
bie proporcjonalnej do liczby uprawnionych wyborców — po jednym na 100 obywateli czynnych. Dla elektorów cenzus majątkowy był znacznie podwyższony. Elektorzy absolutną większością głosów wybierali spośród obywateli czynnych departamentu posłów i ich zastępców w ilości przypadającej na dany departament. Posłowie wybrani na zebraniach elektoralnych nie byli przedstawicielami poszczególnych departamentów, lecz reprezentowali cały naród. Zgromadzenie Prawodawcze, oprócz wyłącznej inicjatywy ustawodawczej i uprawnień legislacyjnych, ustalało budżet, ustanawiało podatki, określało wielkość armii i floty, kontrolowało administrację, podejmowało decyzje o wojnie i pokoju i decydowało na wniosek króla o podpisaniu traktatów międzynarodowych. Władzę wykonawczą sprawował król z pomocą powoływanych przez niego i przed nim politycznie odpowiedzialnych ministrów. Sam monarcha jako „osoba nietykalna i święta" nie ponosił odpowiedzialności. Wszelkie akty królewskie wymagały kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Król Francuzów rządził jednak wyłącznie na mocy konstytucji i zobowiązany był jej przestrzegać, podobnie jak pozostałych ustaw uchwalonych przez Konstytuantę w latach 1789-1791. W przypadku złamania przysięgi „wierności Narodowi i Ustawie", bądź „skierowania armii przeciw Narodowi" lub „opuszczeniu Królestwa" mógł on zostać usunięty z tronu. Król nie posiadał inicjatywy ustawodawczej ani prawa sankcji wobec uchwał Zgromadzenia. Przysługiwało mu jedynie weto zawieszające, które mogło być uchylone w wyniku uchwalenia tego samego projektu przez dwie kolejne legislatywy. Monarcha nie miał również prawa rozwiązywania ciała prawodawczego.
723
Uprawnienia Zgromadzenia Prawodawczego
Rola władcy
W p ł y w władzy wykonawczej na ustawodawczą
724
Konstytucyjna odpowiedzialność ministrów
Najwyższy Trybunał
Wprowadzenie sądownictwa powszechnego
Odrębna organizacja sądownictwa cywilnego i karnego
Państwo nowożytne
Ministrowie nie odpowiadali przed Zgromadzeniem politycznie ale byli odpowiedzialni przed nim prawnie, czyli konstytucyjnie. Zgromadzenie mogło postawić ich w stan oskarżenia i wówczas odpowiadali oni przed Najwyższym Trybunałem złożonym z członków Trybunału Kasacyjnego i przysięgłych (zob. Tablica X). Konstytucja z r. 1791 obowiązywała krótko faktycznie do aresztowania króla Ludwika XVI tj. do 10.VII. 1792 r., formalnie do 22.IX.1792r., tj do zniesienia monarchii i proklamowania republiki Najtrwalszym jej osiągnięciem okazał się nowy wielostopniowy podział administracji prowincjonalnej, który z niewielkimi zmianami wprowadzonymi przez Napoleona, przetrwał do chwili obecnej. Cały kraj podzielono na departamenty, które z kolei dzieliły się na dystrykty. Dystrykty składały się z kantonów. Najniższą jednostką administracyjną były gminy Władzę w tych jednostkach przydzielono obieralnym organom samorządowym: radom departamentalnym, dystryktowym i municypalnym. Urzędy administracji prowincjonalnej były kolegialne i obsadzane były w drodze wyborów przez obywateli czynnych. Zasadniczym zmianom uległ również ustrój sądów. Zlikwidowano sądownictwo zwierzchnie panów feudalnych oraz sądownictwo królewskie zastrzeżone. Wyeliminowano dziedziczenie oraz kupowanie stanowisk sędziowskich. Wyboru sędziów spośród kandydatów legitymujących się wykształceniem prawniczym dokonywali obywatele czynni danego okręgu sądowego na oznaczony okres czasu. Ustanowiono odrębną organizację dla sądownictwa w sprawach cywilnych i sprawach karnych. Dla spraw cywilnych powołano sądownictwo dwustopniowe: sąd
Francja w łatach 1789 - 1946
pokoju i trybunał dystryktu. Organizację sądownictwa w sprawach karnych regulowały ustawy z 1 6 - 2 2 lipca 1791 i 16-29 września 1791 r. Najwyższą władzę sądową sprawował Trybunał Kasacyjny. W sprawach karnych powołano na wzór angielski ławy przysięgłych. 1.6.
2.1.
Trybunał
Kasac
yJny
Zmierzch panowania Ludwika XVI
Wkrótce po uchwaleniu konstytucji, jeszcze we wrześniu 1791 r., Konstytuanta rozwiązała się. W nowym Zgromadzeniu Prawodawczym, które zebrało się w październiku 1791 r. główną rolę odgrywała grupa posłów zwanych „Żyrondystami". Jednakże rządy Zyrondystów nie były w stanie sprostać licznym próbom interwencji zewnętrznej, współdziałać z reakcyjnym królem i skutecznie przeciwstawić się coraz silniejszemu radykalnemu nurtowi rewolucyjnemu. W sierpniu 1792 r. lud paryski pod przywództwem radykalnych działaczy mieszczańskich wystąpił zbrojnie doprowadzając, wobec antyrewolucyjnej postawy dworu, do uwięzienia Ludwika XVI i do zawieszenia go przez Zgromadzenie Prawodawcze w sprawowaniu jego czynności. Aresztowanie króla 10.VII. 1792 r. oznaczało faktyczny początek republiki, proklamowanej formalnie przez Konwent 22 września 1792 roku.
2.
725
Okres rządów Konwentu (1792 - 1793) i dyktatury jakobińskiej (1793 - 1794) Rządy Konwentu (1792 -1793)
Proklamowanie republiki było pierwszym aktem nowej Konstytuanty, czyli Konwentu Narodowego,
Wybór Konwentu
Narodowe r e p ubiiki
^ ^
726
Zasady wyborów do Konwentu
Walka żyrondystów z jakobinami
Zwycięstwo jakobinów
Państwo nowożytne
wybranego w miejsce Zgromadzenia Prawodawczego. Konwent zebrał się jesienią 1792 r. i rządził formalnie Francją przez trzy lata (w rzeczywistości sprawował rządy tylko 8 miesięcy, tj. do przejęcia władzy przez jakobinów). Wybory do Konwentu miały demokratyczny charakter. Zniesiono cenzus majątkowy, prawo wyborcze uzyskali wszyscy mężczyźni, którzy ukończyli 21 lat. Od początku istnienia Konwentu występowały w nim ostre konflikty między żyrondystami reprezentującymi bogatą burżuazję a klubem jakobinów, skupiającym najbardziej radykalne i demokratyczne żywioły. Pod naciskiem jakobinów w grudniu 1792 r. rozpoczął się proces króla toczony przed Konwentem, zakończony skazaniem Ludwika XVI na śmierć i ścięciem 21.1.1793 roku. Długa walka między stronnictwami zakończyła się zwycięstwem jakobinów, po uzyskaniu przez nich przewagi w Konwencie, w wyniku aresztowania 2.VI. 1793 r. 29 żyrondystów. 2.2.
Uchwalenie konstytucji jakobińskiej
Komitet Ocalenia Publicznego
Dyktatura jakobinów (1793 - 1794)
Jednym z pierwszych posunięć jakobinów było uchwalenie 24.VI. 1793 r. nowej konstytucji. Uchodzi ona za jedną z najbardziej postępowych konstytucji burżuazyjnych, która jednak ze względu na toczącą się wojnę domową i zagrożenie zewnętrzne, została zawieszona 10.X.1793 r. i faktycznie nigdy nie weszła w życie. Po zawieszeniu konstytucji jakobińskiej Konwent rządził Francją za pośrednictwem komitetów rewolucyjnych, spośród których najważniejszym był Komitet Ocalenia Publicznego, kierujący zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną polityką państwa. Komitetowi podporządkowane zostały wszystkie organa
Francja w łatach 1789 - 1946
państwowe. Sprawował on m.in. nadzór nad Komitetem Bezpieczeństwa Powszechnego, utworzonym do walki z kontrrewolucją. Okres dyktatury jakobinów to nie tylko szereg ważnych reform wewnętrznych i permanentne przeciwstawianie się zewnętrznym zagrożeniom, ale przede wszystkim stale nasilająca się walka, zarówno z monarchistami, jak i umiarkowanymi republikanami, w której na wielką skalę stosowany był terror i przemoc wobec wszelkich przeciwników formy rządów rewolucyjnych sprawowanych według koncepcji Maksymiliana Robespierre i jego zwolenników. Ich upadek (28 lipca 1794 r.) oznaczał kres dyktatury jakobińskiej i początek okresu reakcji, zwanej „termidoriańską". 2.3.
727
Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego
Rządy Robespierre'a i jakobinów
Upadek Robespierre'a
Konstytucja jakobińska z r. 1793
Dołączona jako wstęp do uchwalonej 24. VI. 1793 r. konstytucji jakobińskiej Deklaracja praw miała bardziej radykalny charakter niż pierwsza, z r. 1789. W Deklaracji jakobińskiej zasadę równości wysunięto przed zasadę wolności. Równość społeczną, a nie tylko równość wobec prawa, gwarantować miały m.in. prawo do pracy, prawo do opieki publicznej oraz do bezpłatnej oświaty. Odrzucono teorię prawa własności jako „święte i nienaruszalne", przyjmując że państwo może, na drodze ustawowej, określić rozmiary własności. Za najświętsze prawo ludu uznano natomiast prawo oporu — prawo do powstania przeciw rządowi, „który gwałci prawo ludu". Odrzucając monteskiuszowską zasadę trójpodziału władz, twórcy konstytucji jakobińskiej, niepodzielną władzę przyznali jednoizbowemu Ciału Ustawodawczemu, wybranemu na jeden rok w drodze wy-
Odrzucenie zasady trójpodziału władzy Ciało Ustawodawcze
728
Zasady prawa wyborczego
Rola zebrań pierwiastkowych
Rada Wykonawcza
Państwo nowożytne
borów powszechnych, równych, bezpośrednich i jawnych (głosować można było także w sposób tajny). Prawo wyborcze przysługiwało wszystkim mężczyznom, którzy ukończyli 21 lat i zamieszkiwali w danym okręgu co najmniej od 6 miesięcy. Zasadę reprezentacji jakobini powiązali z elementami demokracji bezpośredniej. Znalazła ona wyraz w przyznaniu znacznych uprawnień tzw. zebraniom pierwiastkowym, obejmującym ogół obywateli. Zebrania te miały wybierać nie tylko posłów do Ciała Ustawodawczego, ale także urzędników i sędziów. Ponadto miały one możliwości oddziaływania na proces legislacyjny, bowiem projekty ustaw w sprawach o podstawowym znaczeniu dla państwa odsyłane były do zebrań pierwiastkowych pod dyskusję i w wypadku wniesionych przez nie zastrzeżeń, istniała możliwość poddania projektu pod powszechne głosowanie (referendum ludowe). Miały one wreszcie wpływ na skład Rady Wykonawczej, albowiem wybierały elektorów, którzy przedstawiali kandydatów na członków Rady. Rada Wykonawcza sprawująca władzę wykonawczą podporządkowana była Ciału Ustawodawczemu, które powoływało do niej 24 członków na 2 lata. Co roku połowa jej składu miała ustępować. Rada mianowała spoza swojego grona naczelnych kierowników administracji. Do Rady należało kierownictwo i nadzór nad administracją Republiki. Mogła ona jednak działać tylko wykonując ustawy i dekrety Ciała Ustawodawczego (zob. Tablica XI).
Francja w łatach 1789 - 1946
3. 3.1.
729
Okres Dyrektoriatu (1794/95 -1799) Rządy Termidorianów
Przewrót termidoriański i usunięcie jakobinów z Konwentu spowodowało, że przewagę w nim, a przez to i władzę w państwie, przejęły te same elity mieszczańskie i ugrupowania wielkiej burżuazji, które przewodziły w pierwszej Konstytuancie. Rozpoczął się okres tzw. „białego terroru". Rozwiązano klub jakobinów i Komunę Paryża. Utracił swe dawne znaczenie Komitet Ocalenia Publicznego. Zniesiono szereg reform przeprowadzonych w okresie jakobińskiej dyktatury. Odwołanie dekretu ustalającego maksymalne ceny na artykuły pierwszej potrzeby oraz wprowadzenie całkowitej swobody obrotu towarowego spowodowały znaczny wzrost cen i spekulację, co stało się przyczyną wiosną 1795 r. rozruchów ludności Paryża, domagającej się chleba i wprowadzenia konstytucji z r. 1793. Powstania te, na skutek braku organizacji i przywódców, szybko zostały stłumione przez wojsko. Termidorianie, niemal natychmiast po przejęciu władzy, rozpoczęli intensywne prace nad przygotowaniem nowej konstytucji, która miała umocnić rządy umiarkowanej burżuazji po jej zwycięstwie nad jakobińską lewicą. Nie sprzyjała temu zewnętrzna sytuacja Francji, toczącej wojny z potężną koalicją. Jednakże zwycięskie traktaty pokojowe z Wielkim Księstwem Toskańskim, Prusami, Holandią i Hiszpanią przyspieszyły bieg prac Konwentu, który 22.VIII. 1795 r. uchwalił nową konstytucję, tzw. „konstytucję roku ID", stanowiącą próbę ustabilizowania ustroju republiki burżuazyjnej.
Przewrót termidoriański
Zniesienie cen maksymalnych
Uchwalenie konstytucji dyrektorialnej
730
Państwo nowożytne
3.2.
Dwuizbowe ciało prawodawcze: Rada Pięciuset Rada Starszych
Konstytucja dyrektorialna z r. 1795
Dnia 22 sierpnia 1795 r. Konwent przed swym rozwiązaniem uchwalił nową konstytucję, tzw. konstytucję dyrektorialną. Podobnie jak konstytucja jakobińska została ona zatwierdzona przez ludowe referendum. Została ona również poprzedzona Deklaracją praw, która jednak znacznie ograniczała katalog praw obywatelskich gwarantowanych przez poprzednią Deklarację z r. 1793. Nie zawierała ona m.in. prawa do pracy ani prawa oporu. Zasada równości ograniczona została w niej do równości wobec prawa. Władza ustawodawcza należała do ciała prawodawczego złożonego z dwóch izb: Rady Pięciuset i Rady Starszych (250 członków), wybieranych na okres 3 lat, z tym że co roku 1/3 składu obu izb odnawiana była przez nowe wybory. Prawo głosowania przyznano wyłącznie osobom płacącym bezpośrednie podatki. Równocześnie przywrócono wybory pośrednie wprowadzając wybór posłów przez zebrania elektoralne i ustanawiając dla elektorów wysoki cenzus majątkowy. Uprawnieni w wyborach pierwszego stopnia musieli mieć ukończone 21 lat, elektorzy — 25 lat. Aby zostać członkiem Rady Pięciuset wymagany był wiek 30 lat, a członkowie Rady Starszych musieli mieć co najmniej 40 lat i być ludźmi żonatymi lub wdowcami. Wyłączną inicjatywę ustawodawczą posiadała Rada Pięciuset. Uchwalony przez nią projekt Rada Starszych mogła zatwierdzić w całości lub odrzucić bez prawa wnoszenia poprawek. W przypadku odrzucenia, Rada Pięciuset mogła go ponownie uchwalić, mimo poprzedniego sprzeciwu Rady Starszych, której przysługiwało zatem jedynie weto zawieszające.
Francja w łatach 1789 - 1946
Władza wykonawcza powierzona została Dyrektoriatowi złożonemu z 5 członków, których wybierała Rada Starszych spośród 10 kandydatów przedstawionych jej przez Radę Pięciuset. Dyrektorzy obierani byli na pięć lat, przy czy co roku jeden z nich ustępował na rzecz nowo wybranego. Członkowie Dyrektoriatu nie byli odpowiedzialni konstytucyjnie przed Ciałem Ustawodawczym a jedynie mogli być oskarżeni przez Rady za naruszenie prawa przed Sądem Najwyższym, podobnie jak i członkowie Ciała Ustawodawczego. Dyrektoriat sprawował niepodzielnie władzę wykonawczą, powołując 6 do 8 odpowiedzialnych przed nim ministrów, którzy mieli stanowisko zwykłych urzędników i nie tworzyli Rady Ministrów. Konstytucja wprowadziła ścisły rozdział władzy między egzekutywą a Radami. Dyrektoriat nie miał żadnych uprawnień w stosunku do Ciała Ustawodawczego a Rady nie mogły usunąć Dyrektorów. Członkowie Dyrektoriatu i ministrowie nie mogli być członkami Rad, ani też uczestniczyć w ich zebraniach, zachowując jedynie możliwość komunikowania się z nimi w formie pisemnej. W praktyce rodziło to liczne konflikty między tymi organami. W związku ze zniesieniem dystryktów przeprowadzono zmiany w organizacji sądów. W każdym departamencie utworzono trybunał do spraw cywilnych, od którego wyroku można było odwołać się do jednego z trybunałów trzech sąsiednich departamentów. Zreorganizowano też Trybunał Kasacyjny i Sąd Najwyższy, który składał się teraz z 5 sędziów, dwóch oskarżycieli publicznych i 8 przysięgłych, wybieranych przez departamentalne zgromadzenie elektorów (zob. Tablica XII).
731
Dyrektoriat
Rygorystyczny podział władzy między Dyrektoriat i Rady
Reforma sądowa
732
Państwo nowożytne
3.3.
Wzrost znaczenia
poTtycznym"
Rządy Dyrektoriatu
Praktyka ustrojowa tego okresu dowiodła, że bogata burżuazja nie jest w stanie opanować trudnej sytuacji i że nowy system władz, podobnie jak poprzednie, nie jest w stanie zabezpieczyć stabilizacji politycznej. Zamęt wewnętrzny pogłębiała wzajemna rywalizacja poszczególnych członków rządu. Trudną stawała się również sytuacja zewnętrzna Francji, ponoszącej początkowo klęski w walkach z „drugą koalicją". Dyrektoriat, popadając w liczne konflikty z radami prawodawczymi, nie był w stanie sprostać narastającym trudnościom, co groziło ugrupowaniom politycznym, które reprezentował, utratę kontroli nad sytuacją w państwie. Coraz większą rolę w życiu * polityce kraju odgrywała armia, do pomocy której Dyrektoriat odwoływał się w walce z opozycją. Sprzyjało to wprowadzeniu dyktatury wojskowej. Burżuazja gotowa była zrezygnować z bezpośredniego wykonywania władzy publicznej na rzecz jednostki, która miałaby oparcie w sile wojskowej, i która byłaby zdolna zapewnić jej spokojne korzystanie z ekonomicznych zdobyczy i utrzymania majątków skonfiskowanych emigrantom. Dlatego też przywódcy burżuazji nie tylko przyjęli bez oporu, ale wręcz przyczynili się do zamachu stanu, dokonanego przez Napoleona Bonaparte i wprowadzenia przez niego rządów osobistych.
Francja w łatach 1789 - 1946
4.
4.1.
733
Francja w okresie osobistych rządów Napoleona Bonaparte (1799-1814) Konstytucja konsularna z r. 1799
Dnia 9 listopada 1799 r. (18 Brumaire'a) Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu. Oznaczało to kres Wielkiej Rewolucji Francuskiej, koniec burżuazyjnej republiki a zarazem początek rządów osobistych Napoleona. Następnego dnia Rada Starszych i część posłów Rady rozpędzonej Rady Pięciuset powierzyła władzę w państwie trzem konsulom, którzy powołali wkrótce komisję dla opracowania nowej konstytucji. Projekt tej konstytucji, tzw. „konstytucji VIII roku", poprawiony przez Napoleona, ogłoszony został 13.XII.1799r. a następnie 7.11.1800 r. przyjęty przez powszechny plebiscyt. Konstytucja ta, zachowując pozory demokracji i kolegialności, faktycznie przyznawała niemal całą władzę wykonawczą i decydujący wpływ na władzę ustawodawczą pierwszemu konsulowi. Drugi i trzeci konsul mieli tylko głos doradczy. Konsulowie mianowani byli na 10 lat przez Senat Zachowawczy bez możliwości ich odwołania, z możliwością natomiast ponownego wyboru po upływie kadencji. Pierwszy konsul posiadał szczególne funkcje i uprawnienia, do których należały m.in.: inicjatywa ustawodawcza, ogłaszanie ustaw, mianowania i odwoływanie członków Rady Stanu, ministrów, ambasadorów, posłów, oficerów, członków władz lokalnych, komisarzy rządu przy trybunałach oraz sędziów cywilnych i karnych (z wyjątkiem sędziów pokoju i składu sądu kasacyjnego). Sprawował on władzę wykonawczą za pośrednictwem ministrów, tylko przed nim odpowiedzialnych politycznie, którzy nie
Przewrót 18 Brumaire'a
Proklamowanie konstytucji konsularnej
Uprawnienia pierwszego konsula
734
Zasady prawa wyborczego
Listy zaufania
Rada Stanu
Trybunat
Państwo nowożytne
tworzyli Rady Ministrów. Ministrowie mogli być pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej przez Ciało Ustawodawcze i sądzeni przez Najwyższy Trybunał. Mimo że konstytucja przyjęła zasadę powszechnego głosowania i wszyscy obywatele od 21 roku życia posiadali prawa wyborcze, to w istocie idea reprezentacji wyparta została przez koopotację, której z tzw. list zaufania dokonywały organa państwowe. Wyjątkiem był wybór pierwszego konsula drogą plebiscytu. System wyborczy przewidywał trzy rodzaje list zaufania: listę okręgową, listę departamentalną i listę narodową. Listę okręgową wyłaniano w wyborach powszechnych przez wybór 1/10 spośród uprawnionych do głosowania — tych, których wyborcy uznali za godnych piastowania funkcji publicznych. Spośród nich pierwszy konsul mianował urzędników okręgu. Z kolei obywatele znajdujący się na liście okręgowej wybierali spośród siebie 1/10 tworząc listę departamentalną, z której pierwszy konsul mianował urzędników poszczególnych departamentów. Wreszcie, z list departamentalnych znajdujący się na nich obywatele wybierali spośród siebie 1/10, tworząc tzw. listę narodową. Z tej listy Senat powoływał konsulów i członków niektórych organów ustawodawczych. W procesie legislacyjnym oprócz pierwszego konsula brały udział cztery kolegialne organy: Rada Stanu, Trybunat, Ciało Prawodawcze i Senat. Rada Stanu składała się z członków powoływanych przez pierwszego konsula. Opracowywała ona projekty ustaw, pełniąc ponadto funkcję sądu administracyjnego. Trybunat składał się ze 100 członków, mających
Francja w łatach 1789 - 1946
ukończonych 25 lat, wybranych z listy narodowej przez Senat. Przeprowadzał on dyskusję nad projektami ustaw wysuniętymi przez Radę Stanu, uchwalając ich przyjęcie lub odrzucenie. Jeżeli Trybunat przyjął projekt, wybierał ze swego grona 3 członków, którzy mieli bronić jego stanowiska wobec projektu przed Ciałem Prawodawczym. Ciało Prawodawcze liczyło 300 członków w wieku co najmniej 30 lat, również wybranych z listy narodowej przez Senat. Ciało Prawodawcze nie mogło dyskutować nad projektem a jedynie w tajnym głosowaniu przyjąć go albo odrzucić w całości. Senat Zachowawczy składał się z 80 członków, co najmniej 40-letnich, nieusuwalnych i dożywotnich. Pierwszy skład Senatu powołany był przez Napoleona jako pierwszego konsula. Senat badał zgodność ustaw z konstytucją i mógł uchylić wadliwą ustawę. Posiadał także prawo inicjatywy w zakresie rewizji postanowień konstytucji. Projekt zmiany konstytucji uchwalony przez Senat (senatusconsultum) miał być potwierdzony w plebiscycie przez ogół ludności (zob. Tablica XIII). 4.2.
735
Ciało Prawodawcze
Senat Zachowawczy
Konsulat i cesarstwo
Znaczne zmiany do konstytucji z r. 1799 wprowadziły nowele z r. 1802 i 1804. Senatusconsultum z 4.VIII. 1802 r. potwierdzone przez plebiscyt, znacznie zwiększało uprawnienia Senatu, który uprawniony został do rozwiązania Trybunatu i Ciała Prawodawczego. Najważniejszą ze zmian było uznanie urzędu konsula za dożywotni. Kolejna, zasadnicza zmiana konstytucji na podstawie senatusconsultum z 18.V. 1804 r., potwierdzona wynikiem plebiscytu, oznaczała zniesienie urzędu konsulów i przekształ-
Dożywotnia władza pierwszego konsula Przekształcenie konsulatu w cesarską godność dziedziczną
736
Ewolucja ustroju politycznego I Cesarstwa
Państwo nowożytne
cenie Francji w „monarchię republikańską" z Napoleonem Bonaparte jako dziedzicznym „Cesarzem Francuzów" Oznaczało to w istocie kres I Republiki i początek I Cesarstwa. Do zasadniczych przemian ustrojowych tej specyficznej formy rządów opartych formalnie na konstytucji z r. 1799 z dominującą zarazem rolą cesarza nad pozostałymi organami państwowymi zaliczyć można m.in.: - zacieranie się podziału władzy, - początkowy wzrost znaczenia Senatu a następnie jego stopniowe podporządkowanie cesarzowi, - spadek znaczenia Rady Stanu, - zniesienie Trybunatu, - rzadkie zwoływanie i utrata znaczenia Ciała Prawodawczego, - znoszenie swobód obywatelskich, - tworzenie godności dygnitarzy cesarstwa (arcykanclerza, podskarbiego), - powstanie „dworu cesarskiego" z wysokich urzędników i dowódców wojskowych, - tworzenie nowej szlachty i arystokracji. 4.3.
Wprowadzenie trójstopniowego systemu administracyjnego
Reformy administracji lokalnej
Napoleon uznając 4-stopniowy system administracji terytorialnej za zbyt skomplikowany i wadliwie funkcjonujący doprowadził do wydania 17.11.1800 r. ustawy, która wprowadziła istotne zmiany w dotychczasowym podziale administracyjnym i organizacji administracji lokalnej państwa. Kończąc dzieło rozpoczęte przez Konstytuantę a kontynuowane przez Konwent i Dyrektoriat wprowadził on 3-stopniowy system administracji prowincjo-
Francja w łatach 1789 - 1946
nalnej, utrzymując podział na: departamenty, okręgi i gminy. Kantony utrzymywały się jedynie jako okręgi sądowe i skarbowe. Zasadnicza różnica w porównaniu z istotnym dotąd systemem organizacji zarządu terytorialnego, opartego na lokalnym samorządzie, przy czym wszystkie funkcje administracyjne obsadzane były w drodze wyborów, polegała na tym, że znosząc zasady kolegialności i wybieralności, Napoleon utworzył strukturę jednoosobowych organów administracyjnych, podporządkowanych władzy najwyższej. Tworząc w miejsce ustroju samorządowego system administracji centralistycznej i zbiurokratyzowanej, pozbawiono istniejące ciała kolegialne istotniejszych kompetencji. Na wszystkich szczeblach wprowadzeni zostali mianowani urzędnicy odpowiedzialni przed swoimi przełożonymi i w każdej chwili przez nich odwołalni. Obok nich funkcjonowały rady jako organy doradcze. N a czele departamentu stanął prefekt, którego zakres władzy był bardzo szeroki. Obejmował on ogół spraw związanych z administracją departamentu z wyjątkiem sądownictwa, wojska, policji, poczty oraz szkolnictwa średniego i wyższego. Funkcjonująca przy prefekcie 2-5-osobowa rada prefektury utworzona została jako organ doradczy a zarazem sąd administracyjny I instancji. Okręgiem zarządzał podprefekt, u boku którego działała rada okręgowa, złożona z 11 członków. Władza podprefekta była bardzo ograniczona. Niewielką ilość spraw mógł on rozpatrywać samodzielnie, w pozostałych będąc uzależnionym od woli prefekta. Wszelkie wnioski kierowane przez gminę do departamentu musiały być przesyłane za pośrednictwem podprefekta, który je opiniował.
737
Stworzenie struktury jednoosobowych organów administracyjnych
System skrajnego centralizmu i biurokratyzmu
Prefekt
Podprefekt
738
Państwo nowożytne
Mer
Stojący na czele gminy mer, działający z pomocą 10-36 osobowej rady municypalnej załatwiał bieżące sprawy administracji gminnej i pełnił funkcję urzędnika stanu cywilnego. Prefekta, podprefekta, mera i jego zastępcę w gminach liczących ponad 5000 mieszkańców mianował pierwszy konsul a potem cesarz. On też mianował członków rady generalnej funkcjonującej w departamentach jako organ obradujący i uchwalający oraz członków rady okręgowej. Członków rady gminnej oraz mera i jego zastępcę w mniejszych gminach mianował prefekt. Istotne znaczenie napoleońskiego modelu administracji lokalnej wprowadzonego w r. 1800 polega m.in. na tym, że przetrwał on we Francji, z niewielkimi zmianami, do czasów nam współczesnych. 4.4.
Zniesienie zasady obieralności sędziów
Nieusuwalność sędziów Nowa struktura sądów
Reformy sądownictwa
W okresie trwania konsulatu przeprowadzona została także gruntowna reorganizacja sądownictwa. Z organizacji wymiaru sprawiedliwości wprowadzonego przez Konstytuantę, nieznacznie tylko zmienionej za czasów Konwentu i Dyrektoriatu, Napoleon utrzymał jedynie bez zmiany sędziów pokoju w kantonach. Najważniejszą zmianą było zniesienie obieralności sędziów i wprowadzenie ich nominacji przez pierwszego konsula oraz zasada nieusuwalności sędziów. Struktura sądów dostosowana została do nowego podziału administracyjnego i zmodyfikowanego systemu organizacji zarządu lokalnego. Na szczeblu kantonu występowali obieralni sędziowie pokoju, na szczeblu okręgu trybunał do spraw cywilnych. Instancjami odwoławczymi od trybunałów okręgowych
Francja w łatach 1789 - 1946
było 27 trybunałów apelacyjnych, od wyroków których można było się odwołać do Trybunału Kasacyjnego, jako najwyższej instancji. Jeżeli chodzi o instytucję przysięgłych, to w sądach dla spraw karnych zniesiona została ława zaskarżająca, a utrzymana została, w przeciwieństwie do Anglii, jedynie ława ęrzekająca. Podstawą dla działalności sądów były kodeksy napoleońskie, które stanowiły uwieńczenie prac kodyfikacyjnych rozpoczętych już w okresie rewolucji. W r. 1804 wprowadzony został kodeks cywilny (od r. 1807 zwany Kodeksem Napoleona), zapowiadany już w konstytucjach z 1791 i 1793 roku. Obowiązuje on we Francji do dzisiaj, ze zmianami wprowadzonymi w latach 70-tych XX wieku. Kodeks ten nie tylko stał się filarem stworzonego na przełomie XVIII i XIX w. francuskiego państwa burżuazyjnego, ale wywarł również wpływ na prawodawstwo wielu państw, zwłaszcza zależnych politycznie od Francji. W r. 1807 uchwalono kodeks procedury cywilnej i kodeks handlowy, w 1808 r. kodeks procedury karnej, a w r. 1810 kodeks karny. 4.5.
739
Kodeksy napoleońskie
Rola kodyfikacji napoleońskich w Europie
Konkordat z r. 1801
Aby ugruntować swą władzę i uzdrowić napiętą sytuację, jaka powstała między państwem a Kościołem rzymsko-katolickim na skutek działalności ustawodawczej Konstytuanty i Konwentu, Napoleon dążył do unormowania stosunków kościelnych we Francji i porozumienia z papieżem. Propozycja zawarcia ugody, z którą zwrócił się on w czerwcu r. 1800 do papieża, doprowadziła do zawarcia konkordatu w r. 1801 między Napoleonem a Piusem VII. Konkordat ten, który przetrwał do r. 1905 i stał
Unormowanie
p^t^Tm a
m,ędzy
Kościołem
740
Zgoda papieża na nowy podział diecezjalny Powrót do zasad wyboru biskupów wg konkordatu bolońskiego
Państwo nowożytne
się wzorem dla innych konkordatów zawartych przez różne państwa w XIX w., nie przyznawał religii katolickiej statusu wyznania panującego, lecz uwzględniając fakt, że przeważająca większość narodu francuskiego pozostała katolicka, stwierdzał, że „katolicyzm jest religią znacznej większości obywateli francuskich". Na podstawie konkordatu papież, wykazując dużą ustępliwość, zgodził się na nowy podział diecezjalny Francji, odpowiadający podziałowi na departamenty. Nominacja biskupów miała odbywać się według zasad konkordatu bolońskiego z r. 1516 (wybór kandydata przez pierwszego konsula a następnie potwierdzenie tego wyboru przez papieża — udzielenie tzw. „instytucji kanonicznej"). Biskupi zobowiązani byli składać na ręce pierwszego konsula przysięgę na wierność i posłuszeństwo rządowi, który zobowiązany był wypłacać duchowieństwu stałe pensje. Miało to związek z tym, że jakkolwiek Pius VII nie zrzekał się formalnie dóbr kościelnych, które zostały sekularyzowane, to uznał zarazem za nienaruszalny stan faktyczny powstały przez ich sprzedaż. Na mocy zawartego porozumienia ze stolicą apostolską Kościołowi przyznano prawo publicznego kultu i przywrócono zlikwidowane seminaria duchowne. Skład episkopatu miał być odnowiony. Papież wezwał wszystkich biskupów powołanych na to stanowisko przed wybuchem Rewolucji do zgłoszenia dymisji. Część z nich otrzymała ponownie wyższe stanowiska kościelne, ale na zasadzie nowej nominacji. Wydanie konkordatu, który przyznawał pierwszemu konsulowi te same prawa i przywileje w stosunku do Kościoła, jakie dawniej mieli królowie francuscy nie położył kresu konfliktom z kurią papie-
Francja w łatach 1789 - 1946
ską. Zaogniły je zwłaszcza wydane przez Napoleona bez zgody papieża, jako dodatek do konkordatu, tzw. artykuły organiczne, ujęte w duchu gallikanizmu. Zakazywały one m.in. ogłaszania bulli i innych aktów papieskich bez zgody rządu, działalności na terenie Francji osób duchownych reprezentujących stolicę apostolską bez zezwolenia władz świeckich, ogłaszania aktów soborów i synodów oraz zwoływania tych zgromadzeń w państwie bez wyraźnej akceptacji rządu.
5.
5.1.
741
Artykuły
or
&amczr
Okres Restauracji Burbonów (1814-1830) Karta konstytucyjna z r. 1814
Po upadku Napoleona w r. 1814 Senat ogłosił jego detronizację, pospiesznie powołał tymczasowy rząd, uchwalił projekt nowej konstytucji, przebywającego w Anglii, brata Ludwika XVI, Ludwika XVIII. Opracowana przez Senat tzw. „konstytucja senatorska", stojąca na gruncie zasady suwerenności narodu, podobnie jak liberalny „Akt dodatkowy do konstytucji cesarstwa" wydany przez Napoleona podczas „stu dni" pod wpływem teoretyka liberalizmu Beniamina Constanta, nie uzyskały w praktyce większego znaczenia. Dnia 4.VII. 1814 r. Ludwik XVIII nadał sam, czyli oktrojował, zredagowaną przez siebie konstytucję pod nazwą „Karty konstytucyjnej". Nie była ona zatem dziełem narodowej reprezentacji ani umową między narodem a władcą, lecz wyrazem suwerennej woli monarchy „z łaski Bożej". Konstytucja ta, stanowiąc dowód nieodwracalności dokonanych prze-
Detronizacja Napoleona
Oktrojowanie Karty konstytucyjnej przez Ludwika XVIII
742
Pozycja króla
Kontrasygnata wszystkich aktów królewskich przez odpowiedzialnych ministrów
Dwuizbowy parlament: Izba Parów Izba Deputowanych
Państwo nowożytne
obrażeń ustrojowych i społecznych, utrzymała jednak pewne zdobycze Francuskiej Rewolucji w zakresie prawa i swobód obywatelskich, gwarantując m.in. równość wobec prawa, wolność osobistą, wolność wyznania. N a czele państwa stał dziedziczny i przed nikim nieodpowiedzialny król, sprawujący władzę wykonawczą za pośrednictwem mianowanych przez siebie ministrów, tworzących Radę Ministrów. Byli oni odpowiedzialni przed królem politycznie i przed parlamentem konstytucyjnie, jako że każdy akt królewski wymagał dla ważności kontrasygnaty odpowiedniego ministra. W przypadku naruszenia zasad konstytucji bądź innych ustaw (odpowiedzialność prawna) Izba Deputowanych, czyli izba niższa parlamentu, pochodząca z wyboru, mogła postawić ministra w stan oskarżenia i wówczas sądziła go druga izba, bądź specjalny trybunał (odpowiedzialność konstytucyjna wzorowana na angielskiej zasadzie impeachment). Król, oprócz sprawowania zwierzchniej władzy wykonawczej, posiadał wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej, sankcjonował i ogłaszał ustawy oraz mógł samodzielnie wydawać rozporządzenia i ordonanse, niezbędne dla wykonywania ustaw i dla bezpieczeństwa państwa. Miał on również prawo zwoływać, odraczać i rozwiązywać parlament oraz mianować członków Izby Parów. Ponadto był on naczelnym wodzem armii i floty, wypowiadał wojnę, zawierał traktaty pokojowe, przymierza i traktaty handlowe, a także obsadzał wszystkie stanowiska w administracji publicznej. Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy parlament, złożony z arystokratycznej Izby Parów i pochodzącej z wyboru Izby Deputowanych. Do
Francja w łatach 1789 - 1946
Izby Parów wchodzili członkowie dożywotni i dziedziczni powoływani przez króla. Przewodniczył jej kanclerz. Oprócz uprawnień ustawodawczych izba ta sprawowała sądownictwo w sprawach o zdradę główną i zamach na bezpieczeństwo państwa. Żaden par nie mógł być aresztowany bez jej nakazu i tylko ta izba mogła sądzić go w sprawach karnych. Izba Deputowanych, obierana była na 5 lat, w wyborach bezpośrednich i jawnych. Wybory te miały mało demokratyczny charakter, z uwagi na wysoki cenzus majątkowy. Czynne prawo wyborcze przysługiwało uprawnionym osobom, które ukończyły 30 lat. Aby zostać deputowanym należało mieć ukończone 40 lat i opłacać wysoki podatek bezpośredni. W zasadzie izby nie posiadały inicjatywy ustawodawczej, mogły jedynie zwracać się do króla z petycjami, aby przedstawił im projekt jakiejś ustawy. Uczestnicząc w procesie legislacyjnym, obie izby dyskutowały oddzielnie nad projektami ustaw przedłożonymi im przez króla. Mogły one wyłącznie przyjąć lub odrzucić projekt. Każdą wniesioną poprawkę musiał zaaprobować monarcha (zob. Tablica XIV). Opierając się na wzorach angielskich „Karta konstytucyjna" Ludwika XVIII z r. 1814 stanowiła podstawy ustrojowe Francji w okresie Restauracji Burbonów sankcjonując uprzywilejowane stanowisko króla sprawującego władzę wykonawczą i utrzymującego szerokie kompetencje w zakresie ustawodawstwa. Uznawała ona monarchę za nadrzędny organ w państwie, będący niejako „czwartą władzą", spełniającą funkcję regulującą, neutralną i pośredniczącą między pozostałymi organami państwa. Sprawowanie władzy wykonawczej przez króla za pośrednictwem odpowiedzialnych konstytucyjnie przed parlamentem ministrów, otwierało drogę ewo-
743
Uprawnienia
ustawodawa
744
Znaczenie
iTr^Tu"11
Państwo nowożytne
łucji ku parlamentaryzmowi, przerwaną przez Karola X, co stało się jedną z przyczyn rewolucji lipcowej 1830 roku. Znaczenie tej konstytucji polega przede wszystkim na tym, że nie tylko wywarła ona poważny wpływ na kształtowanie się ustroju politycznego porewolucyjnej Francji, ale oddziaływała ponadto jako wzorzec na wszystkie nieomal konstytucje monarchiczne XIX wieku. 5.2.
Rządy Ludwika X V I I I
Praktyka konstytucyjna. Upadek Karola X
Ludwik XVIII pragnął niewątpliwie powrotu do ,
i .
i .
ancien regime uy zdając sobie zarazem sprawę z nieodwracalności przeobrażeń, jakie nastąpiły we Francji po r. 1789. Po fali rojalistycznej reakcji i „białego terroru", których ofiarami padło wielu stronników Napoleona i republikanów, Ludwik XVHI obawiając się nawrotu rewolucyjnych wstrząsów, starał się prowadzić politykę umiarkowaną, utrwalając model monarchii konstytucyjnej, wzorowanej na systemie rządów parlamentarnych w Anglii. Karta konstytucyjna z r. 1814 gwarantowała podstawowe zdobycze burżuazyjnej rewolucji, podkreślając nienaruszalność własności i szereg innych swobód i wolności obywatelskich. Zachowany został Kodeks Napoleona, struktura cesarskiej administracji i inne instytucje napoleońskie. Dopiero na początku lat 20-tych XIX w., pod naciskiem ultrarojalistycznej reakcji wewnętrznej oraz prądów, które przybierały na sile w łonie Świętego Przymierza, do którego Francja przystąpiła w r. 1818, Ludwik XVIII wszedł ponownie na drogę polityki antyliberalnej. Ograniczono gwarancje wolności osobistej i wolności słowa, zmieniono zasady prawa wy-
Francja w łatach 1789 - 1946
borczego. Szkoły i uniwersytety poddano ścisłej kontroli. Okres bezwzględnej reakcji, która miała doprowadzić do powrotu starego porządku sprzed rewolucji, rozpoczął się jednak dopiero po śmierci Ludwika XVIII (1824), kiedy na tron wstąpił jego brat, Karol X, przywódca ugrupowań skrajnej prawicy i zdecydowany przeciwnik konstytucji. Przejawem reakcyjnej aktywności nowego władcy było m.in.: uchwalenie ustawy o karze śmierci za świętokradztwo (1825), wydanie ustawy o wysokim odszkodowaniu dla emigrantów za skonfiskowane majątki szlacheckie podczas rewolucji (1825), prawo ograniczające wolność prasy (1827) i rozwiązanie gwardii narodowej. Szereg projektów jeszcze bardziej reakcyjnych ustaw Izba Deputowanych odrzuciła, co wywołało szereg konfliktów z władcą. Ostre starcia z Izbą wywołało także powołanie na szefa rządu skrajnie konserwatywnego księcia Polignaca (1829). Dnia 26 lipca 1830 r. Karol X wydał cztery ordonanse uchylające najważniejsze postanowienia Karty konstytucyjnej z 1814 r. Między innymi ogłoszono rozwiązanie Izby Deputowanych, która się jeszcze nie zebrała, zmieniono ordynację wyborczą i wprowadzono system koncesyjny na wydawanie prasy. Wydanie tych aktów wywołało zdecydowany opór liberalnej burżuazji, której przywódcy, z Thiersem na czele, wezwali ludność do oporu przeciw władzy. Pod koniec lipca 1830 r. w Paryżu wybuchło powstanie (tzw. rewolucja lipcowa), które pozbawiło tronu starszą linię Burbonów. Karol X po abdykacji na rzecz wnuka, Henryka księcia Bordeaux, w obawie przed aresztowaniem, uciekł z rodziną do Anglii. Elementy republikańskie były jednak wówczas zbyt
745
Dążenie
^wXTtnyc
Rewolucja lipcowa
746
Państwo nowożytne
słabe i źle zorganizowane, by przeciwstawić się utrzymaniu monarchii.
6. 6.1. Ludwik Filip królem Francuzów
Rewizja konstytucji z r. 1814
Ogłoszenie konstytucji z r. 1830
Monarchia lipcowa (1830 - 1848) Geneza monarchii lipcowej
7 sierpnia 1830 r. „królem Francuzów" ogłoszony został, popularny wśród mieszczaństwa, książę Ludwik Filip, z młodszej, orleańskiej linii Burbonów, wybrany uprzednio na tymczasową godność namiestnika państwa (31 lipca). Rządy jego miały opierać się na dotychczasowej konstytucji, z wprowadzeniem do niej pewnych zmian, ograniczających władzę królewską w porównaniu z poprzednim okresem. Tego samego dnia przeprowadzona została rewizja Karty konstytucyjnej z r. 1814, w której skreślono wstęp, postanowienia uznające religię katolicką za panującą oraz artykuł, na mocy którego monarcha miał dotąd prawo wydawania ordonansów i rozporządzeń dla wykonywania ustaw. 14 sierpnia 1830 r. ogłoszona została nowa konstytucja, opracowana przez Izbę Deputowanych, a następnie proklamowana za zgodą monarchy. Król według nowej konstytucji, panować miał zarówno „z łaski Bożej", jak i „z woli narodu". Oczekiwano, że objęcie władzy najwyższej przez Ludwika Filipa położy kres jawnym tendencjom absolutystycznym, które w poprzednim okresie były przyczyną wielu konfliktów i niepokojów. 6.2.
Karta konstytucyjna z r. 1830
Zachowując formalnie charakter konstytucji oktrojowanej, jako że przyjął i ogłosił ją król, choć w rzeczywistości projekt opracowała Izba Deputowa-
Francja w łatach 1789 - 1946
747
nych, karta z r. 1830 nawiązywała w znacznej części do treści Karty Ludwika XVIII z r. 1814. Zasadnicze zmiany polegały na: - uznaniu zasady suwerenności narodu, - obniżenie cenzusu wieku i majątkowego przy wyborach do Izby Deputowanych,
Zasadnicze zmiany wprowadzone przez nową konstytucję
- przekształceniu izby wyższej w zgromadzenie składające się wyłącznie z członków nominowanych przez króla dożywotnio, - zniesieniu uprawnień ustawodawczych monarchy w zakresie wydawania ordonansów i rozporządzeń, - przyznaniu inicjatywy ustawodawczej obu izbom. Konstytucja z r. 1830 stanowiła ważny krok w kierunku ukształtowania się systemu parlamentarno-gabinetowego we Francji.Utrzymała ona dwuizbowy parlament złożony z Izby Parów i Izby Deputowanych. Jeżeli chodzi o izbę wyższą, zniesiona została dziedziczność członków Izby Parów, a osobną ustawą określono 24 kategorie osób, spośród których król powoływał dożywotnio jej członków. Ponadto dokładniej sprecyzowano uprawnienia obu izb, przyznając im m.in. prawo bezpośredniej inicjatywy ustawodawczej, a nie, jak w Karcie konstytucyjnej z r. 1814, prawo petycji do króla. Reformie uległa ordynacja wyborcza do Izby Deputowanych. Oprócz obniżenia cenzusu majątkowego i cenzusu wieku (czynne prawo wyborcze — 25 lat, bierne — 30 lat), zniesiono system głosowania pluralnego. Ministrowie tworzący rząd, musieli cieszyć się zaufaniem tak króla, jak i obu izb parlamentu. Odpowiadali politycznie przed królem, ale kontrasygnu-
Zmiany zasad wyboru członków izb ustawodawczych
Państwo nowożytne
748
jąc każdy akt królewski odpowiadali zarazem konstytucyjnie przed parlamentem, który mógł ponadto zgłaszać impeachement wobec członków rządu. Ministrów mógł więc swobodnie odwoływać nie tylko parlament, ale i sam król (zob. Tablica XV). 6.3.
Narastanie konfliktów wewnętrznych
Rozwój kapitalizmu i jego społeczne następstwa
Rządy Guizota
Kryzys i upadek monarchii lipcowej
Rewolucja lipcowa roku 1830, będąca dziełem postępowego drobnomieszczaństwa i proletariatu paryskiego wyniosła na tron Ludwika Filipa, syna Filipa Egalite', uchodzącego za zwolennika monarchii konstytucyjnej i liberalizmu. Nastąpił okres tzw. monarchii lipcowej, nazywanej często monarchią mieszczańską lub burżuazyjną, jako że opierała się ona na sojuszu króla z bogatą burżuazją. Oligarchia finansowa, popierająca Ludwika Filipa, wykorzystywała w pełni swą władzę i przywileje polityczne, co spowodowało rosnące niezadowolenie w kręgach drobnomieszczańskich i napięcie socjalne wśród robotników, których liczba stale rosła w związku z szybkim postępem rewolucji przemysłowej we Francji (powstania lyońskie 1831 i 1834). W opozycji do rządów Ludwika Filipa pozostawali także republikanie, bonapartyści (dwa powstania w latach 1836 i 1840, które próbował wzniecić Ludwik Napoleon Bonaparte) i legitymiści, czyli zwolennicy dawnej monarchii, uważający go za uzurpatora. Powstały tajne organizacje o tendencjach socjalistycznych pod przewodnictwem Blanqui'ego i Barbesa, którzy w 1839 r. próbowali wzniecić powstanie w Paryżu. Kontynuowali również swoją działalność zwolennicy socjalizmu utopijnego. W roku 1840 premierem został konserwatysta Franciszek Guizot. Rządził on Francją przez osiem
Francja w łatach 1789 - 1946
lat, w czasie których zaostrzyły się konflikty z opozycją i pogłębiły antagonizmy społeczne. Sytuację pogarszało dążenie króla do ugruntowania rządów osobistych i budząca powszechne niezadowolenie polityka zagraniczna (zwłaszcza jej niepowodzenia w Szwajcarii, we Włoszech i Turcji). Od roku 1846 kraj zaczął ogarniać kryzys gospodarczy, który doprowadził do znacznego zmniejszenia produkcji przemysłowej. We Francji nabrzmiewała sytuacja rewolucyjna. Rewolucję poprzedziła walka o reformę wyborczą. Opozycja, dążąc do obalenia rządu Guizota, żądała obniżenia cenzusu majątkowego licząc, że pozwoli jej to uzyskać większość w parlamencie. N a przełomie 1847/1848 roku został ponownie odrzucony wniosek o rozszerzenie praw wyborczych. Po porażce w parlamencie opozycja zorganizowała kampanię zebrań publicznych w postaci masowych bankietów. Na takich bankietach wygłaszano przemówienia atakujące rząd, propagowano reformy wyborcze i inne liberalne reformy. Ogłoszony przez rząd zakaz zorganizowania bankietu 22 lutego 1848 r. przyczynił się do masowych demonstracji antyrządowych, a następnie pierwszych utarczek robotników, rzemieślników i studentów, najpierw z policją, a później z wojskiem. Mimo, że rząd Guizota podał się do dymisji, nie zapobiegło to zaostrzeniu sytuacji. Nie uspokoiło też rewolucyjnego wrzenia sformułowanie nowego rządu, powołanego przez przywódców dotychczasowej legalnej opozycji. Kiedy 24 lutego powstańcy opanowali wszystkie ważniejsze dzielnice Paryża, a oddziały wojska musiały się wycofać, Ludwik Filip abdykował na rzecz wnuka, i uciekł ze stolicy, udając się do Anglii.
749
Kryzys gospodarczy i przemysłowy
Walka o demokratyzację prawa wyborczego
Opozycyjne bankiety
Rewolucja lutowa — obalenie monarchii
750
Początek II Republiki
Warsztaty narodowe
Działalność Komisji Luksemburskiej
Powszechne wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego
Państwo nowożytne
7.
II Republika (1848 -1852)
7.1.
Rewolucja 1848 r. we Francji. Geneza II Republiki
Rojalistom nie udało się uratować dynastii orleańskiej i utrzymać dotychczasowego ustroju monarchicznego. Mimo abdykacji Ludwika Filipa na rzecz wnuka, hrabiego Paryża, Izba Deputowanych pod presją radykalnych nastrojów nie zgodziła się na utrzymanie monarchii i zdecydowała się powierzyć pełną władzę Rządowi Tymczasowemu, w którym przewagę uzyskali umiarkowani republikanie. 25 lutego 1848 r. nowy rząd proklamował republikę, ogłosił wolność prasy i zebrań, wydał dekret, w którym zobowiązał się zapewnić pracę wszystkim obywatelom, a następnie przyjął zasadę powszechnego prawa wyborczego i zniesienie niewolnictwa w koloniach francuskich. W obawie przed wystąpieniami bezrobotnych rząd utworzył warsztaty narodowe, a sprawami polepszenia sytuacji robotników miała zajmować się specjalna komisja, tzw. Komisja Luksemburska (zbierała się w Pałacu Luksemburskim). W praktyce działalność tej Komisji sprowadzała się do pośrednictwa pomiędzy pracownikami a pracodawcami. Na wniosek Komisji wydany został dekret ustalający maksymalny czas pracy: 10 godzin w Paryżu i 11 na prowincji. W gruncie rzeczy rząd zamierzał pozyskać burżuazję i nie dopuścić do poważniejszych reform społecznych. Warsztaty narodowe, zatrudniające w samym Paryżu około 100 tys. osób, budziły obawy i niechęć rządu, nie zaspokajając zresztą również oczekiwań robotników. W kwietniu 1848 r. odbyły się pierwsze we Fran-
Francja w łatach 1789 - 1946
751
cji demokratyczne wybory. Prawo głosu otrzymali wszyscy mężczyźni. Dały one zwycięstwo burżuazyjnym republikanom (500 mandatów na 800), obok których do Zgromadzenia Konstytucyjnego weszli monarchiści (300 deputowanych) i 80 przedstawicieli innych ugrupowań (w tym tylko kilku socjalistów). W odpowiedzi na wynik głosowania 15 maja robotnicy, chcąc obalić Zgromadzenie, usiłowali wzniecić powstanie, ale gwardia narodowa i wojsko rozproszyły demonstrantów, opanowując po paru godzinach sytuację. Najaktywniejsi działacze rewolucyjni zostali uwięzieni, zamknięto kluby robotnicze, rozwiązano Komisję Luksemburską. 22 czerwca ogłoszono likwidację warsztatów narodowych, a bezrobotnych częściowo miano wcielić do wojska, pozostałych zaś wysłać do robót ziemnych na prowincji. Decyzja o rozwiązaniu warsztatów narodowych była bezpośrednią przyczyną wybuchu 23 czerwca 1848 r. powstania robotników paryskich określanego jako powstanie czerwcowe. Po 3-dniowych, krwawych walkach, w których przeciwko robotnikom rząd użył wojska, gwardii narodowej i tzw. gwardii ruchomej, pod jednolitym dowództwem posiadającego nieograniczone pełnomocnictwa generała Louisa Cavaignaca, opór powstańców został złamany. Zamknięto wszystkie kluby polityczne, uchylono dekret o skróceniu dnia pracy, zlikwidowano warsztaty narodowe na prowincji, zawieszono wiele demokratycznych dzienników, zabroniono zwoływania zebrań i wygłaszania przemówień. Po stłumieniu powstania Zgromadzenie mianowało Cavaignaca „przewodniczącym komitetu wykonawczego i prezydentem gabinetu", co w praktyce oznaczało, iż sprawował on nadal dyktaturę osobistą nadaną mu na czas walki.
Rewolucja
czerwcowa
Dyktatura
Cava, naca
e
752
Państwo nowożytne
7.2.
Zasada suwerenności narodu
Zasada podziału władzy Zgromadzenie Prawodawcze
Konstytucja 1848 r.
W listopadzie 1848 r. Konstytuanta uchwaliła konstytucję II Republiki. Akceptowała ona zasadniczo trójpodział władz, stanowiąc konglomerat angielskiego systemu parlamentarno-gabinetowego i amerykańskiego systemu prezydenckiego. Ryło to wyrazem kompromisu między zasadami demokratycznymi burżuazji, co znalazło wyraz w skupieniu znacznej władzy w ręku parlamentu, a dążeniem do stworzenia ustroju, zdolnego przeciwstawić się ruchom rewolucyjnym, co gwarantować miała silna pozycja prezydenta. Konstytucja poprzedzona była Deklaracją praw, wzorowaną na Deklaracji z r. 1789. Przywracała ona zasadę suwerenności narodu, potwierdzała zasadę równości, wolności, dodając hasła „braterstwa". Proklamowała także prawa społeczne, nakładając na państwo obowiązek ochrony takich przyrodzonych praw człowieka, jak ochrona rodziny, mienia, pracy, zapewnienie wykształcenia i opieki społecznej. Konstytucja, przyjmując — choć niekonsekwentnie — zasadę trójpodziału władzy, przekazywała władzę ustawodawczą jednoizbowemu Zgromadzeniu Prawodawczemu, wybieranemu na 3 lata w głosowaniu powszechnym, równym, tajnym i bezpośrednim przez wszystkich mężczyzn, którzy ukończyli 21 lat, korzystających z praw cywilnych i obywatelskich — bez cenzusu majątkowego. W skład Zgromadzenia wchodziło 750 deputowanych, reprezentujących obywateli Francji, Algieru i kolonii. Oprócz uprawnień prawodawczych, parlament posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej. Mógł także pociągać do odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta i ministrów.
Francja w łatach 1789 - 1946
753
Władza wykonawcza spoczywała w ręku prezydenta wybieranego co 4 lata przez powszechny plebiscyt. Ponowny wybór na to stanowisko był dopuszczalny po 4-letniej przerwie. Prezydent i powoływani oraz odwoływani przez niego ministrowie, tworzący Radę Ministrów, ponosili odpowiedzialność konstytucyjną, a dla ważności aktów wydawanych przez prezydenta wymagana była kontrasygnata odpowiedniego ministra. Prezydent jako głowa państwa i szef rządu dysponował siłami zbrojnymi, powoływał i odwoływał przedstawicieli dyplomatycznych, mianował wyższych urzędników, miał prawo łaski i ogłaszał ustawy. Nie miał jednak prawa rozwiązywania Zgormadzenia Prawodawczego, ani prawa weta stanowczego w stosunku do uchwał Zgromadzenia, jedynie słabe weto zawieszające. Mógł bowiem zarządać ponownego rozpatrzenia projektu ustawy przez Zgromadzenie. Jeśli jednak w powtórnym głosowaniu podtrzymało ono zwykła większością głosów projekt ustawy, stawał się on prawem. Prezydent miał wreszcie prawo przedstawiania Zgromadzeniu projektów ustawodawczych za pośrednictwem ministrów, ale wszelkie projekty ustaw wniesione przez ministrów musiały być najpierw przedłożone radzie Stanu, która je wstępnie rozpatrywała.
Zasady wyboru i pozycja prezydenta
Rada Stanu, wybierana na 6 lat przez Zgromadzenie Prawodawcze, której przewodniczył viceprezydent, oprócz konsultowania rządowych projektów ustaw, mogła badać również projekty ustaw z inicjatywy parlamentarnej, przesłanych jej przez Zgromadzenie. Ponadto przygotowywała rozporządzenia dla administracji publicznej, sprawując nad nią zarazem nadzór i kontrolę. Konstytucja utrzymała dotychczasowy podział terytorialny i organizację sądownictwa. Najwyższą in-
Rada Stanu
754
Państwo nowożytne
stancją sądową był Najwyższy Trybunał złożony z 5 sędziów i 39 przysięgłych. Sądził on prezydenta i ministrów w przypadku wniesienia przeciw nim oskarżenia przez Zgromadzenie Prawodawcze o zbrodnie i przestępstwa określone w odrębnej ustawie (zdrada główna) (zob. Tablica XVI). 7.3. Wybór Ludwika Napoleona Bonaparte na prezydenta
Zamach stanu
Wydanie nowej konstytucji
Ludwik Napoleon dziedzicznym cesarzem
Praktyka ustrojowa II Republiki i jej upadek
Gdy w grudniu odbyły się w oparciu o nową konstytucję wybory prezydenta 3/4 wszystkich głosów oddano na bratanka Napoleona I, Ludwika Napoleona Bonaparte. Za Ludwikiem Napoleonem głosowali przede wszystkim chłopi, którzy widzieli w nim człowieka noszącego otoczone legendą nazwisko, zdolnego przywrócić czasy świetności pierwszego Cesarstwa. Po trzech latach rządów Ludwik Napoleon, dążąc do dyktatury i nie zamierzając po upływie przewidzianego okresu ustąpić z zajmowanego stanowiska, na co Zgromadzenie Prawodawcze nie wyraziło zgody (odrzucając w maju 1851 r. projekt zmiany konstytucji, mający umożliwić mu sprawowanie władzy przez drugą kadencję), opierając się na wojsku i policji, dokonał 2 grudnia 1851 r. zamachu stanu, rozwiązując Zgromadzenie. Na podstawie przeprowadzonego w dniach 20 i 21 grudnia 1851 roku plebiscytu, uzyskał on znaczną większością głosów prawo wydania nowej konstytucji. W styczniu 1852 roku została ogłoszona nowa konstytucja, wzorowana na konstytucji konsularnej z roku 1799. W listopadzie 1852 roku Senat podjął uchwałę o nadaniu dotychczasowemu prezydentowi tytuł dziedzicznego cesarza, co zatwierdził kolejny plebiscyt (2.XII.1852). Ludwik Napoleon za-
Francja w łatach 1789 - 1946
755
siadł na tronie jako Napoleon 1H, cesarz Francuzów (1852- 1870), co oznaczało wskrzeszenie po raz ostatni we Francji, monarchistycznej formy rządów, której kres położy wojna prusko-francuska.
8. 8.1.
II cesarstwo (1852 -1870) Konstytucja z r. 1852
Republikańska konstytucja z 14 stycznia 1852 r. stworzyła faktycznie podstawę II Cesarstwa. Ułożył ją sam Ludwik Napoleon, po czym zatwierdzona została przez ogół obywateli w drodze plebiscytu. Konstytucja ta, utrzymywała wprawdzie w pierwotnej wersji ustrój republikański, lecz przyznawała zarazem prezydentowi bardzo szerokie uprawnienia, umożliwiając mu autorytarne rządy. Prezydent, odpowiedzialny tylko przed narodem, wybierany był przez ludność w wyborach powszechnych na 10 lat. Jako głowa państwa skupiał zarówno pełnię władzy wykonawczej, jak i znaczne prerogatywy w zakresie ustawodawstwa. Dowodził siłami lądowymi i morskimi, wypowiadał wojnę, zawierał traktaty pokojowe, przyjaźni i handlowe, mianował ministrów, urzędników, członków Senatu i Rady Stanu, zwoływał, odraczał i rozwiązywał Ciało Prawodawcze, miał prawo łaski. Do uprawnień legislacyjnych prezydenta należały: wyłączna inicjatywa ustawodawcza, wydawanie dekretów i rozporządzeń niezbędnych do wykonywania ustaw, sankcjonowania i ogłaszania ustaw. Ministrowie, którzy nie tworzyli gabinetu, ponosili odpowiedzialność polityczną tylko przed prezydentem. Konstytucja przewidywała 3 organy ustawodawcze: Radę Stanu, Ciało Prawodawcze i Senat. Człon-
Szerokie uprawnienia prezydenta w konstytucji z r. 1852 podstawą rządów autorytarnych
Trzy organy ustawodawcze:
756
Rada Stanu
Ciało Prawodawcze
Senat
Ustanowienie cesarstwa
Państwo nowożytne
ków Rady i Senatu powoływał i odwoływał prezydent. 4 0 - 5 0 osobowa Rada Stanu przygotowywała projekty ustaw, które wyznaczeni przez prezydenta członkowie Rady popierali w Ciele Ustawodawczym i w Senacie. Ciało Prawodawcze wybierane było w wyborach powszechnych na 6 lat. Dyskutowało ono, uchwalało projekty ustawodawcze oraz podatki. Nie posiadało ono jednak inicjatywy ustawodawczej, która przysługiwała wyłącznie prezydentowi, a następnie cesarzowi. Senat zajmował się badaniem zgodności ustaw z konstytucją. Pełniąc funkcję trybunału konstytucyjnego mógł on odrzucić ustawę jeżeli uznał, że jest ona sprzeczna z konstytucją, narusza religię, moralność, zasadę równości obywateli, bądź zasadę nienaruszalności własności. Senat interpretował również postanowienia konstytucji i mógł występować z wnioskami w sprawie jej zmian oraz uzupełnień. Wnioski takie przyjęte przez prezydenta ogłaszane były przez niego jako senatusconsulta. Dnia 7 listopada 1852 r. przywrócona została godność cesarska. Na mocy senatusconsultum Ludwik Napoleon Bonaparte ogłoszony został przez Senat Cesarzem Francuzów pod imieniem Napoleona III. Uchwałę tę zatwierdził plebiscyt. Dotychczasowy prezydent republiki stał się — bez zmiany prerogatyw — dziedzicznym cesarzem. Uchwała Senatu utrzymała w mocy konstytucję z 14.1.1852 r. w zakresie postanowień, które nie były sprzeczne z treścią senatusconsultum (zob. Tablica XVII).
Francja w łatach 1789 - 1946
8.2.
757
Ewolucja ustrojowa II Cesarstwa i jego upadek
Osiemnastoletnie rządy Napoleona m podzielić można w zasadzie na dwa okresy: 1) do r. I860, osobiste rządy cesarza miały charakter autorytarny, 2) na początku lat 60-tych rozpoczął się etap tzw. „liberalnego cesarstwa", będący następstwem szukania kompromisu z opozycją liberalno-demokratyczną. Cechowały go pewne ustępstwa stanowiące podstawę do przekształcenia się Francji w monarchię parlamentarną na wzór angielski. Już w r. 1860 przyznano Ciału Prawodawczemu prawo dyskutowania i uchwalania adresów do tronu, w których mogło oceniać ono politykę rządu. Przywrócono jawność obrad parlamentu i prawo publikowania sprawozdań z jego posiedzeń. W latach 1867- 1869 przyznano Ciału Prawodawczemu prawo stawiania pytań (interpelacji) w ciągu całej sesji izby, prawo inicjatywy ustawodawczej i uchwalania budżetu. Ministrowie zostali uznani za odpowiedzialnych przed parlamentem i tworzyli teraz radę pod przewodnictwem cesarza. Rozszerzono również zakres swobód obywatelskich, przywracając m.in. prawo wolności prasy, znosząc zakaz zgromadzeń i wprowadzając amnestię dla skazanych za przestępstwo polityczne. Zwieńczeniem tych reform była poważna zmiana konstytucji wprowadzona przez senatusconsultum z 21.V.1870r. i zatwierdzona przez plebiscyt. Zmiana ta nawiązywała do tradycji monarchii lipcowej z r. 1830. Senat zrównany został w prawach z Ciałem Prawodawczym, przez co tracił on dotychczasowy charakter „stróża konstytucji". Dwuizbowy organ ustawodawczy, odpowiedzialność parlamentarna mi-
Osobiste rządy cesarza (do r. 1860)
Reformy ustrojowe
Zwiększenie roii Ciała Prawodawczego i Senatu
758
Upadek II Cesarstwa
Państwo nowożytne
nistrów i referendum z woli cesarskiej stanowiły ważny krok w procesie przekształcania się rządów autokratycznych w rządy konstytucyjne. W praktyce jednak ta zasadnicza zmiana ustroju nie miała większego znaczenia, jako że parę miesięcy później, we wrześniu 1870 r. po klęsce pod Sedanem, w wyniku przegranej wojny z Prusami, nastąpił upadek II Cesarstwa.
9.
III republika (1870/75 - 1940)
9.1.
Detronizacja Napoleona III i proklamowanie republiki Rząd Obrony Narodowej
Powołanie na szefa władzy wykonawczej A. Thiersa
Narodziny III Republiki
Na wiadomość o klęsce armii francuskiej pod Sedanem, poniesionej w wojnie z Prusami i wzięciu Napoleona III do niemieckiej niewoli, 4 września 1870 r. wybuchło w Paryżu powstanie, w którym udział wzięli przede wszystkim robotnicy i drobnomieszczaństwo. Pod naciskiem rewolucyjnych tłumów Zgromadzenie Prawodawcze ogłosiło detronizację Napoleona III, proklamowało republikę i powierzyło władzę Rządowi Obrony Narodowej. Tymczasowy rząd kontynuował wojnę z Prusami próbując ratować kraj od ostatecznej klęski. Kiedy po 4 miesiącach oblężenia skapitulował Paryż, zawarto porozumienie o 3-tygodniowym zawieszeniu broni, które miało umożliwić przeprowadzenie powszechnych wyborów do Zgromadzenia Narodowego. Nowo obrana Konstytuanta mianowała 17 lutego Adolfa Thiersa „szefem władzy wykonawczej republiki francuskiej", przekazując mu uprawnienia głowy państwa i premiera rządu (od 31.VTII.1871 — prezydenta republiki), a 28 lutego ratyfikowała preliminaria pokojowe. Zanim Zgromadzenie Narodowe przystąpiło do
Francja w łatach 1789 - 1946
prac nad konstytucją, wiosną r. 1871 nastąpił w Paryżu wybuch kolejnej rewolucji, zwanej Komuną Paryską. Była to pierwsza próba rewolucji proletariackiej, nawiązująca do ideologii jakobińskiej, socjalizmu utopijnego i w niewielkim stopniu do myśli marksistowskiej. Naczelnym organem rewolucyjnym była Rada Komuny Paryskiej, będąca jednocześnie władzą ustawodawczą i wykonawczą. Wyłoniła ona z siebie 9 komisji z Komitetem Ocalenia Publicznego na czele. Założenia programowe i zasady ustroju politycznego, jaki zamierzali komunardzi wprowadzić we Francji, zawarte zostały w „Deklaracji do narodu francuskiego" z 19.VI. 1871 r. Wprawdzie władza Komuny trwała zaledwie 72 dni, zdołała ona przeprowadzić szereg demokratycznych reform, nawiązujących częściowo do koncepcji jakobińskich. Jej doświadczenia miały doniosłe znaczenie dla dalszego rozwoju zarówno teorii, jak i praktyki ruchu socjalistycznego, stając się wzorem dla przywódców rosyjskich rewolucji 1905 i 1917 roku. Po stłumieniu Komuny Paryskiej Zgromadzenie Narodowe przystąpiło do prac nad nową konstytucją. Odmienność programów politycznych dwóch zwalczających się odłamów, na jakie podzielili się monarchiści posiadający większość w Zgromadzeniu, stworzył szansę republikanom, którzy zdołali ostatecznie, większością jednego głosu (353 na 352) doprowadzić do uchwalenia konstytucji przewidującej republikańską formę rządów. 9.2.
759
Komuna Paryska
Rada Komuny Paryskiej
Deklaracja do narodu francuskiego
Spór o republikę
Konstytucja z r. 1875
Na konstytucję III Republiki składały się trzy odrębne ustawy:
Konstytucyjne podstawy III Republiki
760
Państwo nowożytne
1) o organizacji Senatu z 24.11.1875 r., 2) o organizacji władz publicznych z 25.11.1875 r., 3) o stosunkach między władzami z 16. VII. 1875 r. Cechy szczególne konstytucji III Republiki
Skład i uprawnienia 2 izb ustawodawczych
publicznymi
Na skutek kompromisu zawartego przez część monarchistów (orleanistów), mających przewagę w Zgromadzeniu Narodowym, uchwalającym nową konstytucję, z republikanami, ustawa zasadnicza miała w samym założeniu jej twórców charakter tymczasowy. Brak wiary w trwałość ustalonego systemu ustrojowego spowodował, że konstytucja była bardzo krótka. Liczyła bowiem łącznie zaledwie 34 artykuły, które regulowały wyłącznie organizację i funkcjonowanie najwyższych organów władzy państwowej. Stwarzało to szerokie możliwości swobodnego rozwoju praktyki konstytucyjnej, zarówno uzupełniającej, jak i modyfikującej szereg istotnych postanowień konstytucji pisanej. Przejawem wspomnianego kompromisu i poczucia tymczasowości było pominięcie zasad ideowych i ustrojowych, niezamieszczenie Deklaracji praw oraz strukturalna niejednorodność zarówno formy, jak i treści konstytucji. Jest rzeczą znamienną, że nie ogłasza ona wprost ustroju republikańskiego a jedynie mówi o „prezydencie Republiki". Jednakże, wbrew oczekiwaniom jej twórców wielu ówczesnych polityków, uchwalona w r. 1875 konstytucja, mimo dalszej ewolucji ustrojowej Francji, utrzymała się — co do większości istotnych jej postanowień — aż do 1940 roku. Władza ustawodawcza należała do dwóch kolegialnych organów: Izby Deputowanych i Senatu. Izba Deputowanych składała się z 600 posłów wybieranych w wyborach powszechnych, tajnych, równych
Francja w łatach 1789 - 1946
761
i bezpośrednich na okres 4 lat. Czynne prawo wyborcze do Izby Deputowanych przysługiwało mężczyznom, którzy ukończyli 21 lat; bierne — obywatelom, którzy mieli przynajmniej 25 lat. Senat liczył 300 członków. Pierwotnie składał się z 75 senatorów dożywotnich wybranych przez Zgromadzenie Narodowe i 225 senatorów pochodzących z wyborów powszechnych, równych, ale pośrednich, jako że wybierani byli na 9 lat w departamentach przez kolegia złożone z elektorów będących członkami organów samorządu terytorialnego. Co 3 lata zmieniano 1/3 składu wybieralnych senatorów. W roku 1884 zniesiono instytucję senatorów dożywotnich, zwiększając tym samym liczbę senatorów pochodzących z wyborów. Oba wymienione organy miały równorzędne stanowisko w procesie legislacyjnym. Każda ustawa musiała być uchwalona przez Izbę Deputowanych i przez Senat. Wyjątek stanowiły ustawy dotyczące finansów, które winny być najpierw przedstawione Izbie Deputowanych i przez nią uchwalone a dopiero po przyjęciu ich przez tę izbę mogły być przesłane do Senatu. Do szczególnych uprawnień Senatu z kolei należało prawo sądzenia prezydenta lub ministrów przez Izbę Deputowanych oraz wyrażanie zgody na rozwiązanie przez prezydenta Izby Deputowanych przed upływem jej kadencji. Poza tym Senat sądził za przestępstwa, które stanowiły zamach na bezpieczeństwo państwa. Żaden traktat zawarty przez prezydenta republiki, dotyczący zawarcia pokoju, handlu, stanu osób lub własności Francuzów za granicą, a także zawierający zobowiązania finansowe, nie uzyskiwał mocy obowiązującej, dopóki nie został zaakceptowany przez obie izby. Również wypowiedzenie woj-
Rola obu izb
Agitacyjnym
762
Zgromadzenie Narodowe
Zakres i charakter władzy prezydenta
Państwo nowożytne
ny, zmiany terytorialne i ogólna amnestia wymagały zgody Izby Deputowanych i Senatu. Do uprawnień szczególnych członków obu izb należało również to, że żaden z nich, z wyjątkiem osób ujętych na gorącym uczynku, nie mógł być pociągany do odpowiedzialności karnej w czasie trwania kadencji parlamentarnej, bez upoważnienia izby, do której należał. Oprócz inicjatywy ustawodawczej oraz uchwalania aktów prawnych w niektórych sprawach obie izby łączyły się w organ zwany Zgromadzeniem Narodowym. Zgromadzenie to uprawnione było do rewizji konstytucji i wyboru prezydenta republiki. Poprawka wniesiona do konstytucji w r. 1884 stanowiła, że przedmiotem rewizji konstytucyjnej nie może być „republikańska forma rządu". Władza wykonawcza należała do prezydenta republiki i ministrów. Pełniący funkcję głowy państwa i stojący na czele egzekutywy prezydent, wybierany był na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe. Prezydent nie odpowiadał parlamentarnie, ponosił jedynie odpowiedzialność konstytucyjną za zdradę główną oraz przestępstwa pospolite przed Senatem. Każdy akt prezydenta wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Formalnie prezydentowi przysługiwała bardzo szeroka władza. Ogłaszał ustawy, przewodniczył Radzie Ministrów, dysponował siłami zbrojnymi, kierował polityką zagraniczną, powoływał ministrów i obsadzał wszystkie ważniejsze stanowiska cywilne i wojskowe, mógł rozwiązać Izbę Deputowanych za zgodą Senatu, miał prawo łaski. Posiadał on także prawo inicjatywy ustawodawczej oraz słabe weto zawieszające wobec ustaw, jako że mógł on w ciągu miesiąca zwrócić się do obu izb z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie projektu ustawy.
Francja w łatach 1789 - 1946
Mianowani przez prezydenta ministrowie byli solidarnie odpowiedzialni za politykę rządu przed obu izbami oraz indywidualnie za swe akty urzędowe. Ponosili oni odpowiedzialność konstytucyjną w tym samym trybie co prezydent. W roku 1872 przywrócona została Rada Stanu, której przewodniczył minister sprawiedliwości. Wydawała ona m.in. opinie dotyczące projektów ustaw, niektórych dekretów prezydenta i przepisów wykonawczych oraz pełniła funkcję najwyższego sądu administracyjnego (zob. Tablica XVIII). 9.3.
763
Rada Ministrów
Przywrócenie RatJ Stanu y
Praktyka ustrojowa III Republiki
Zwięzłość i elastyczność ustaw z r. 1875 otwierała drogę do tworzenia się zwyczajów konstytucyjnych, zarówno uzupełniających, jak i w istocie zmieniających konstytucję republiki. Praktyka ustrojowa m Republiki, w której po raz pierwszy zastosowano brytyjski model monarchiczny do systemu rządów republikańskich, poszła zatem w innym kierunku, niż zakładali to twórcy ustawy zasadniczej. Wprawdzie w konstytucji zakres uprawnień prezydenta ujęty był bardzo szeroko, w rzeczywistości jego rola malała, i podobnie jak król angielski, pełnił on przede wszystkim funkcje reprezentacyjne. Faktyczne rządy przeszły w ręce Rady Ministrów, której pracami kierował premier. Konstytucja nie przewidywała tego stanowiska, ale zgodnie z tradycją brytyjską i monarchii lipcowej, w praktyce zostało ono od razu wprowadzone przez przewodniczenie Radzie Ministrów przez jednego z ministrów. Rząd uzależniony był od Izby Deputowanych. Poprzez praktykę interpelacji poselskich, uchwala-
Zmniejszanie się roli prezydenta
Znaczny wzrost znaczenia rządu
Uzależnienie rządu od parlamentu
764
Wzmocnienie roli parlamentu
Ukształtowanie się systemu wielopartyjnego
Koalicyjny charakter większości rządów III Republiki
Państwo nowożytne
nie wotum nieufności i dymisjonowanie rządów, wykształciła się we Francji zwyczajowo odpowiedzialność polityczna ministrów przed parlamentem, która co prawda jako zasada ujęta była w konstytucji, ale bez sprecyzowania procedury, w której miała się ona realizować. Już podczas kadencji pierwszego prezydenta republiki Grevy występuje wyraźna dominacja parlamentu, umacniana przez cały okres trwania III Republiki. Oprócz stosowania wspomnianych wyżej konstytucyjnych środków kontroli parlamentarnej ministrów i gabinetu, przewagę parlamentu utrwalało stopniowe zmniejszanie roli organów konkurujących, tj. prezydenta i Rady Ministrów. Prezydent w praktyce nie korzystał ze swych konstytucyjnych prerogatyw, tracąc m.in. przez ich niewykonywanie zarówno prawo rozwiązywania Izby Deputowanych, jak i prawo weta zawieszającego, w formie zwrócenia projektu ustawy do ponownego rozpatrzenia. Parlament wprowadził także pośrednio odwołalność prezydenta, zmuszając 3 prezydentów do ustąpienia w czasie trwania ich kadencji. Nie skorzystał natomiast nigdy z prawa postawienia prezydenta w stan oskarżenia w trybie przewidzianych przez art. 12 ustawy o stosunkach między władzami publicznymi z 16.VII.1875 roku. W przeciwieństwie do Anglii, gdzie od dwóch stuleci funkcjonował system dwupartyjny i gdzie gabinet mógł liczyć na poparcie parlamentu, jako że ministrowie powoływani byli spośród tej partii, która miała większość w Izbie Gmin — we Francji ukształtował się system wielopartyjny. Sprawiał on, że uzyskanie bezwzględnej większości w Izbie Deputowanych było bardzo utrudnione, a niekiedy wręcz niemożliwe. Stąd większość rządów miała charakter ko-
Francja w łatach 1789 - 1946
alicyjny, co zmuszało je do formułowania kompromisowych programów politycznych i nie sprzyjało długości ich trwania. Powodowało to częste kryzysy gabinetowe, tak charakterystyczne dla praktyki ustrojowej El Republiki. Mimo częstych zmian gabinetów (w ciągu niespełna 70 lat trwania Ul Republiki istniało 140 gabinetów)praktyka ustrojowa wytworzyła pewne mechanizmy, które zapewniały względną równowagę polityczną. Zmiany rządów nie zawsze oznaczały zmiany na stanowiskach ministerialnych. Ponieważ ministrowie rekrutowali się zazwyczaj z wąskiego grona posłów zasiadających w Izbie Deputowanych, często zdarzało się, że ci sami, doświadczeni politycy wchodzili do kolejno formowanych rządów. Zmiany gabinetów nie powodowały również z reguły zasadniczych zmian personalnych w administracji resortowej, która funkcjonowała sprawnie w oparciu o biurokratyczny aparat o wielowiekowej tradycji, dzięki umiejętnościom i fachowości zatrudnionych w nim urzędników. 9.4.
Państwo a Kościół
Antykierykalne dążenia lewicy francuskiej, domagającej się zwłaszcza laicyzacji szkolnictwa oraz konflikty między kolejnymi rządami a przedstawicielami Kościoła, popierającymi ideę restauracji monarchii, przyczyniły się do wypowiedzenia w r. 1905 konkordatu zawartego w r. 1801 przez Napoleona Bonaparte z papieżem Piusem VII. Zanim to nastąpiło postanowiono w r. 1901, że zakony muszą uzyskać dla swej działalności zezwolenie w formie uchwały parlamentu, po czym w większości przypadków ze-
765
Częste zmiany
e abmetow
766
Rozdział Kościoła od państwa
Państwo nowożytne
zwoleń takich odmówiono. W r. 1904 odebrano zakonnikom prawo nauczania młodzieży. Ustawa z r. 1905 r., wprowadzająca rozdział Ko-
•
1
J
- .
_
• i
i
.
.
sciola od państwa, zapewniała wolność sumienia i swobodne wykonywanie kultów wszystkich wyznań. Państwo nie mogło odtąd dotować jakiegokolwiek Kościoła, zrzekając się zarazem wszelkiego wpływu na obsadzanie stanowisk duchownych. Majątki i zabudowania kościelne miały przejść na własność tzw. „stowarzyszeń wyznaniowych", w ramach których wyłącznie działać mogły wszystkie kościoły i związki wyznaniowe. Ponieważ papież Pius X specjalną encykliką zabronił katolikom tworzenia takich zrzeszeń, znaczna część dóbr Kościoła rzymsko-katolickiego we Francji została skonfiskowana przez państwo.
10.
10.1.
Rząd w Vichy
Okres przejściowy od III do IV Republiki (1940-1946) „Państwo Francuskie". Rząd w Vichy
16 czerwca 1940 r. gdy rząd francuski uciekając przed wojskami niemieckimi, przebywał w Bordeaux, prezydent Albert Leburn mianował marszałka Filipa Petaina premierem nowego rządu. Po podpisaniu przez niego zawieszenia broni (18.VI. 1940) Francja podzielona została na 2 strefy: strefę obejmującą 2/3 kraju, opanowaną przez Niemców oraz tzw. strefę „wolną", obejmującą południową Francję, gdzie w Vichy osiadł rząd francuski marszałka Petaina. 10 lipca 1940 r. zdekompletowane izby parlamentu, połączone w Zgromadzenie Narodowe, przekazały Petainowi pełnię władzy w „Państwie Francu-
Francja w łatach 1789 - 1946
skim" i prawo nadania nowej konstytucji. W zasadzie można przyjąć, że oznaczało to kres III republiki. 11 lipca 1940 r. Petain, jako „szef Państwa" wydal tzw. „akty konstytucyjne", w których przyznał sobie całą władzę wykonawczą i ustawodawczą, uchylając zarazem wszystkie przepisy konstytucji z r. 1875, sprzeczne z postanowieniami tych aktów. W kwietniu 1942 r., pod presją Niemiec, Petain stworzył nowy urząd — „Szefa Rządu", powierzając go zwolennikowi kolaboracji z okupantem, Lavalowi, przelewając na niego prawie całą władzę. O ile marszałek Petain, sprawując rządy osobiste, starał się zachować pewną niezależność od Niemców, to Laval przekształcił reżim w Vichy w lojalnego sojusznika okupanta, tracąc resztki poparcia społecznego. W listopadzie 1942 r., po wylądowaniu wojsk angielskich i amerykańskich w Afryce Północnej, Niemcy zajęli również dotąd jeszcze wolną część Francji, nie likwidując jednak władz w Vichy. Po przeprowadzeniu w czerwcu 1944 r. przez aliantów tzw, operacji normandzkiej i wyzwoleniu Paryża członkowie rządu w Vichy wycofali się z armią hitlerowską do niemieckiego miasta Sigmaringen, gdzie utworzyli „rząd emigracyjny". Po zakończeniu wojny F. Petain skazany został przez francuski Sąd Najwyższy na karę śmierci, zamienioną na dożywotnie więzienie. Natomiast, skazany za kolaborację z Niemcami, P. Laval został w r. 1945 stracony. 10.2.
O d Komitetu Wolnej Francji do Rządu Tymczasowego
Część władz kolonii francuskich nie uznała aktu kapitulacji podpisanego przez Petaina 22 czerwca 1940 roku. Również wiceminister obrony, gen. Char-
767
Kres III Republiki
Stworzenie urzędu
Szefa Rządu
768
Komitet Wolnej Francji Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego
Rząd Tymczasowy
Państwo nowożytne
les de Gaulle, zdecydowany przeciwnik pertraktowania z Niemcami, nie uznając rządu uformowanego przez Petaina, przeprawił się do Anglii, skąd 18 czerwca 1940 r. wystąpił z orędziem radiowym wzywającym Francuzów do kontynuowania walki zbrojnej. 28 czerwca 1940 r. gen. de Gaulle uznany został przez rząd brytyjski za „Szefa Wolnych Francuzów", co oznaczało przyznanie mu uprawnień do organizowania nowej francuskiej siły zbrojnej oraz autorytetu władzy w stosunku do Francuzów przebywających na terytorium Wielkiej Brytanii. We wrześniu 1940 r. de Gaulle utworzył w Londynie Komitet Wolnej Francji, przekształcając go następnie w Algierze, w czerwcu 1943 r. we Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Po wyzwoleniu Francji przez aliantów w czerwcu 1944 r. gen. de Gaulle stanął na czele Rządu Tymczasowego, uznanego przez zwycięskie mocarstwa i wszelkie kierunki ruchu oporu, za jedyny rząd wyzwolonej Francji. Rząd ten skupił władzę wykonawczą, ustawodawczą i wojskową. 21 października 1945 r. odbyły się wybory, po raz pierwszy we Francji z udziałem kobiet, do Konstytuanty, która miała opracować projekt nowej konstytucji. Odrzucenie tego dość radykalnego projektu przez referendum ludowe (5.V. 1946) spowodowało przeprowadzenie kolejnych wyborów do nowej Konstytuanty. 13.X.1946r. Jej projekt konstytucyjny zaaprobowany został przez referendum, co oznaczało formalny początek IV Republiki.
XXV.
1.
Konstrukcja „państwa prawnego"
Geneza i treść państwa prawnego w I połowie XIX wieku
Pojęcie „państwo prawne" (Rechtsstaat) pojawiło się w słowniku niemieckiej doktryny politycznej na początku XIX wieku. Ideę państwa prawnego historycznie wywodzono z różnych źródeł, często bardzo odległych. Między .
t,
• •
•
L
innymi została ona umiejscowiona w monarchii absolutnej we Francji w XVI w., kiedy to J. Bodin snuł rozważania na temat prawa i utożsamiał je ze sprawiedliwym rozkazem suwerena. Według innych koncepcji genezy państwa prawnego szukać należy w ideologii niemieckiej doby reformacji a konkretnie w postanowieniach pokoju augsburskiego z 1555 r., albo też w katolickiej doktrynie o powinnościach monarchy. Idei państwa prawnego doszukiwano się też w dziełach H . Grocjusza, K. Monteskiusza, w zasadach ustroju angielskiego, w doktrynie J.J. Rousseau, dla którego źródłem prawa była wola powszechna, w rozważaniach E. Kanta, który państwo oparte na ustawach przeciwstawiał państwu działającemu tylko na zasadzie władzy.
Poszukiwanie źródeł idei państwa
prawneg0
770
Robert von Mohl twórcą terminu „państwo prawne"
Zasady konstytucyjne składające się na koncepcję państwa prawnego
Państwo nowożytne
Za twórcę terminu „państwo prawne" uważa się Roberta von Mohla (1799- 1876), profesora prawa, liberała i polityka. W latach trzydziestych XIX w. Mohl opublikował pracę pt. „Nauka policji zgodnie z zasadami państwa prawnego". Mohl dokonał podziału prawa państwowego na konstytucyjne i administracyjne. Prawa jednostki, zdaniem Mohla, przed ingerencją państwa zabezpieczać może prawo konstytucyjne, bowiem prawo administracyjne jako prawo niższego rzędu nie może w tej mierze stanowić dostatecznej gwarancji. Praca v. Mohla była jedną z ostatnich prac niemieckich poświęconych nauce policji (czyli administracji). Pod wpływem popularności, jaką zdobyła konstrukcja państwa prawnego, pojęcie to zostało zastąpione terminem „prawo administracyjne". Jeszcze w końcu I połowy XIX w. sprecyzowane zostały elementy składające się na treść państwa prawnego, przeciwstawianego państwu policyjnemu, które dominowało w XVIII w. Przede wszystkim na koncepcję państwa prawnego złożyły się zasady konstytucyjne pozwalające na zachowaniu ciągłości i spójności systemu prawa, takie jak: - zasada wolności jednostki; - zasada równości wobec ustawy, a w konsekwencji eliminacja wszelkich przywilejów; - zasada kontroli (powołanie się na prawo podlega kontroli); - zasada legitymowalności, która uzależniła oddziaływanie państwa na jednostkę od wyraźnych zezwoleń prawa; a ponadto - związanie działania władzy prawem i prawne ure-
Konstrukcja „państwa prawnego"
771
gulowanie stosunków między obywatelami i państwem.
2.
Pozytywizm prawniczy
Przyjęcie zasad konstytucyjnych za podstawę koncepcji państwa prawnego zadecydowało, że konstrukcja państwa prawnego związała się ściśle z pozytywizmem prawniczym, kierunkiem, który pojawił się w połowie XIX w. w prawoznawstwie. W ujęciu teoretyków z XVII i XVIIIw. podstawą kodyfikacji prawa oraz konstytucjonalizmu było prawo natury. N a prawa naturalne powoływała się amerykańska Deklaracja Niepodległości z 1776r. oraz francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. Prawo natury odegrało doniosłą rolę w krytyce państwa feudalnego i stanowej struktury społecznej, stąd też niepodzielnie towarzyszyło burżuazji w tworzeniu nowego ładu politycznego i społecznego w I połowie XIX wieku. Pod wpływem rozwoju nauk przyrodniczych i nauki o społeczeństwie, a także w wyniku przemian społecznych (społeczeństwo nowożytne było w pełni ukształtowanym społeczeństwem burżuazyjnym) i polityczno-ustrojowych (organizacja państwowa miała charakter kapitalistyczny), dawna koncepcja prawa natury przestała być aktualna. Stała się wręcz niebezpieczna dla państwa kapitalistycznego, zwłaszcza gdy podkreślała ideały demokracji. W związku z przemianami burżuazja opowiedziała się za utrzymaniem aktualnego stanu społeczno-politycznego, stała się siłą konserwatywną. Powodem tej przemiany była dobra koniunktura ekonomiczna, brak obaw po 1848 r., że powrócą stosunki feudalne
odejście od koncepcji prawa natury
772
Uznanie prawa za czynnik stabilizujący życie społeczne i ustrój
Prawo umiejscowiono ponad obywatelem, władzą i państwem
Źródłem prawa jest wyłącznie prawo pozytywne
Hierarchia aktów prawnych
Wymóg zgodności ustaw z konstytucją
Państwo nowożytne
oraz dążenie do przeciwstawienia się zorganizowanym ruchom robotniczym. Prawo uznane zostało za główny czynnik stabilizujący życie społeczne i ustrój państwa burżuazyjnego. Prawo wzmacniało autorytet państwa, który w ówczesnym mniemaniu mógł skutecznie przeciwstawić się ruchom rewolucyjnym. Było to stanowisko sprzeczne z koncepcjami prawnonaturalnymi. Przedstawiciele pozytywizmu prawniczego traktowali prawo jako rozkaz zwierzchnika skierowany do obywatela pod groźbą sankcji w wypadku jego niewykonania. Prawo pozytywne tym samym zostało związane z suwerenną władzą. Najważniejszą dla pozytywistów stała się pewność prawa, czyli możliwość stwierdzenia jakie normy obowiązują i czy są one egzekwowane przez państwo. W myśl tej koncepcji porządek prawny stoi ponad obywatelem, ponad władzą i państwem. Aparat państwowy jest związany wydanymi przez siebie prawami. Dla działań organów państwa wymagana jest jako podstawa prawna ustawa, co w praktyce oznaczało uznanie przewagi parlamentu nad innymi organami. Źródłem prawa jest wyłącznie prawo pozytywne, stanowione. Akty prawne, będące rezultatem prawotwórczej działalności organów państwa, pozytywiści przedstawiali w określonym porządku i hierarchii. Szczególne miejsce w tej hierarchii zajęła konstytucja, ustawa zasadnicza. Niżej usytuowano ustawy zwykłe, z którymi z kolei winne być zgodne wszystkie pozostałe akty prawne. Jeszcze niżej usytuowano rozporządzenia, następnie akty normatywne administracji. Wszystkie akty prawne łączył jeden wspólny wymóg zgodności z konstytucją. W związku z powyższym pojawił się problem badania zgodności aktów prawnych z konstytucją.
Konstrukcja „państwa prawnego"
W XIX w. jedynie w Stanach Zjednoczonych od 1803 r. nadano praktyczny wymiar problemowi konstytucyjności aktów prawnych (zob. rozdz. XIX, s. 595). W państwach europejskich (poza W. Brytanią, gdzie nie było tego problemu ze względu na brak konstytucji) sądownictwo konstytucyjne pojawi się dopiero w II połowie XX w.
3.
Koncepcja państwa prawnego w II połowie XIX wieku
W rezultacie w koncepcji państwa prawnego znalazły się wypracowane do połowy XIX w. zasady nowożytnego konstytucjonalizmu: - zasada praw naturalnych — do dziś w prawie konstytucyjnym zachowała się konstrukcja ponadpozytywnych praw człowieka; - zasada kodyfikacji prawa — w XVIIIw. zagadnienie kodyfikacji prawa i konstytucjonalizmu były z sobą połączone, jednak z uwagi na podział prawa na poszczególne dziedziny, od XIX w. kodyfikacja prawa i konstytucjonalizm stanowiły odrębne zagadnienia. Zgodnie z koncepcją państwa prawnego prawa jednostki gwarantowane są postanowieniami prawa pozytywnego i to jest celem kodyfikacji prawa, zaś prawo konstytucyjne odgrywa istotną rolę w dziedzinie ciągłości i spójności systemu prawa; - zasada umowy społecznej, która dostarczała argumentów na rzecz ustroju konstytucyjnego; - wynikające z teorii umowy społecznej przekonanie, że ludzie są wolni i równi stało się podstawą zasady praw obywatelskich.
773
774
Państwo nowożytne
W połowie XIX w. cło zasad konstytucjonalizmu pod wpływem pozytywizmu prawniczego dołączono zasady: - rządów prawa, która określa i ogranicza tak postępowanie rządzących, jak i rządzonych; - pośredni udział obywateli w sprawowaniu władzy.
Lorenz von Stein — definicja „rządów prawa"
Pojęcie praworządności
Praworządność w sensie formalnym
Praworządność w sensie materialnym
Zasada rządów prawa w praktyce konstytucyjnej
Definicję państwa prawnego na gruncie administracji sformułował Lorenz von Stein; (1815-1890), według którego „rządy prawa" są systemem zasad ustalonych przez prawo oraz środków prawnych, przy pomocy których gwarantuje się, iż „administracja utrzyma się w podstawowych ramach zarówno co do wydawania przepisów, jak i w innej działalności". Doktryna państwa prawnego stojąca na gruncie prawa pozytywnego, wykształciła pojęcie praworządności, przez którą rozumiano obowiązek przestrzegania prawa pozytywnego przez organy państwowe. W XIX w. praworządność traktowano w kategoriach formalnych — od organów państwa wymagano przede wszystkim wykonywania ustaw. W X X w. pojawi się pojęcie praworządności materialnej, nakazujące wnikać w treść przepisów prawnych i eliminować zwłaszcza te, które miały charakter niedemokratyczny Ta tendencja została ściśle związana z sądownictwem konstytucyjnym. Wszystkie elementy wchodzące w skład koncepcji państwa prawnego były swoistą kodyfikacją programu liberalizmu politycznego, dostosowaną do rzeczywistości II połowy XIX w. Zasada rządów prawa w połączeniu z zasadą kontroli przyczyniła się do upowszechnienia zasady odpowiedzialności ministrów przed parlamentem (zob. rozdz. XVIII, s. 548, 549; rozdz. XXI, s. 662; rozdz. XXIII, s. 716; rozdz. XXIV, s. 753, 763) i spowo-
Konstrukcja „państwa prawnego"
775
dowała rozwój sądownictwa administracyjnego. Zasada zaś pośredniego udziału obywateli w sprawowaniu władzy miała w przyszłości przyczynić się do ugruntowania systemu przedstawicielskiego na szczeblu centralnym (parlamenty), a w II połowie XIX w. została rozszerzona na system samorządu terytorialnego (zob. rozdz. XXII, s. 688, 689; rozdz. XXIII, s. 712). Tak ujęta koncepcja państwa prawnego w XX w. zajęła trwałe miejsce w generalnych założeniach odnoszących się do działania organów państwa, w tym do administracji państwowej. W XX w., zwłaszcza w II jego połowie, pojęcie „państwo prawne" będzie często uzupełniane określeniami: „demokratyczne", „liberalne", „socjalne", które wskazują na szczególne obowiązki państwa wobec obywateli. Dalsza ewolucja państwa prawnego będzie szła w kierunku wypracowania procedury wymaganej przy rozstrzyganiu konfliktów między państwem i społeczeństwem. Poczesne miejsce w konstrukcji państwa prawnego zdobędzie ideologia praw człowieka.
4.
Sądownictwo administracyjne
W konstrukcji państwa prawnego doniosłą rolę odgrywała sądowa kontrola decyzji administracyjnych, traktowana jako gwarancja praworządnego działania administracji publicznej. Potrzeby tworzenia sądownictwa administracyjnego nie było w W. Brytanii. Ochronę praw obywatelskich sprawowały tam sądy powszechne, do których obywatel mógł wnosić skargę na decyzje administracyjne — tzw. system państwa wymiaru sprawiedliwości, zwany też systemem wyłącznego sądownie-
w.
Brytania
System państwa
^-ediiwości
776
Francja
System podwójnego sądownictwa
Oddzielenie sądownictwa od administracji
Dwuinstancyjne sądownictwo administracyjne
Państwo nowożytne
twa. System ten znajdował uzasadnienie w takich odrębnościach, w porównaniu z państwami kontynentu europejskiego, jak: wielowiekowa tradycja, zgodnie z którą prawo powstawało drogą precedensu i brak systemu administracji państwowej, bowiem funkcje administracyjne spełniali sędziowie pokoju, instytucja o cechach samorządu lokalnego. Kolebką sądownictwa administracyjnego w innej wersji, niż w W. Brytanii, była Francja doby napoleońskiej, gdzie pojawiło się ono najwcześniej. Był to system podwójnego sądownictwa, zwany inaczej kontynentalnym, polegający na tym, że obok sądów powszechnych utworzono jako odrębną instytucję sądy administracyjne. Punktem wyjścia w organizowaniu kontynentalnego systemu sądownictwa administracyjnego było rozdzielenie funkcji sądowych od administracji (w państwie feudalnym organy administracyjne miały także kompetencje sądowe w zakresie swojej właściwości rzeczowej). We Francji nastąpiło to w czasie rewolucji na mocy ustawy z 1790 r. Kolejno tzw. konstytucja konsularna z 1799 r. wprowadziła jako jeden z organów państwa Radę Stanu. Wśród wielu kompetencji tego organu konstytucja przewidywała, że Rada Stanu będzie władna rozstrzygać spory, „które wyłonią się na terenie administracji". Rozwinięcie tej generalnej kompetencji nastąpiło na mocy ustawy z 1800 r., która wprowadziła organ I instancji w sądownictwie administracyjnym w postaci rad prefekturalnych. Od tej pory Francja posiadała dwuinstancyjne sądownictwo administracyjne. Właściwości rad podlegały spory majątkowe między obywatelami a administracją, z wyłączeniem sporów o własność (te podlegały właściwości sądów powszechnych). Działalność sądów administracyjnych rozwi-
Konstrukcja „państwa prawnego"
jała się na gruncie rozpoznawania skarg obywateli na nadużycie władzy przez administrację. Był to zaledwie punkt wyjścia dla dalszego rozwoju francuskiego sądownictwa administracyjnego. Ważniejszą rolę w strukturze sądów administracyjnych Francji pełniła Rada Stanu, która sprawowała także funkcję sądu kasacyjnego. W praktycznej działalności Rada Stanu wypracowywała reguły nowoczesnej procedury administracyjnej. Do 1872 r. orzeczenia Rady Stanu wymagały zatwierdzenia przez głowę państwa. Dopiero zatem od lat siedemdziesiątych XIX w. sądownictwo administracyjne we Francji uzyskało status sądownictwa niezawisłego. Francuskie sądy administracyjne rozstrzygały dwie grupy spraw: 1) spory o prawa, czyli o stosunek prawny między państwem i obywatelem, który naruszył prawa podmiotowe obywatela
777
Właściwość
Spory o prawa
oraz 2) spory o legalność, czyli o uchylenie aktu administracyjnego z powodu jego sprzeczności z prawem. Z właściwości sądów administracyjnych wyłączone były „akty rządowe", wydawane przez Radę Ministrów. W niektórych państwach europejskich próbowano wprowadzić system państwa wymiaru sprawiedliwości wzorem W. Brytanii. Miało to miejsce m.in. w I połowie XIX w. w Belgii i na początku II połowy XIX w. we Włoszech. Próba ta nie powiodła się między innymi dlatego, że sądy powszechne na kontynencie niechętnie orzekały o nielegalności decyzji administracyjnych. Kiedy upowszechniła się koncepcja państwa praw-
Spory o legalność
Wprowadzenie sądów administracyjnych w państwach europejskich
778
Państwo nowożytne
nego, w II połowie XIX w. coraz częściej w państwach kontynentu europejskiego zaczęło pojawiać się odrębne sądownictwo administracyjne. Proces tworzenia sądownictwa administracyjnego objął też państwa niemieckie. W 1863 r. utworzono sądy administracyjne w Badenii, w 1875 r. w Hesji, w 1876 r. w Wirtembergii, w 1878 r. w Bawarii. W systemie sądownictwa administracyjnego państw niemieckich pojawiły się dwa modele: Model północnoniemiecki
1) północnoniemiecki, który powstał w Prusach (stąd zwany był pruskim) i
Model południowoniemiecki
2) południowoniemiecki, stworzony w Austrii (austriacki).
Prusy
Trójinstancyjne sądownictwo administracyjne
Austria
Jednoinstancyjne sądownictwo administracyjne
Obydwa były wzorem dla innych państw niemieckich w budowie własnego sądownictwa administracyjnego. W Prusach podstawę prawną sądów administracyjnych stanowiły: ustawa z 1875 r. o. ustroju sądowo-administracyjnym i ustawa z 1883 r. o powszechnej administracji krajowej. Aktami tymi wprowadzono trójinstancyjne sądownictwo administracyjne, przy czym dwie pierwsze instancje powiązane zostały z organami administracji samorządowej: I instancją był wydział powiatowy, II — wydział obwodowy. Trzecią instancją, niezawisłą, był Najwyższy Trybunał Administracyjny z siedzibą w Berlinie. W Austrii w 1868 r. rozdzielono sądownictwo od administracji a następnie na mocy ustawy z 1875 r. wprowadzono jednoinstancyjne sądownictwo administracyjne, które sprawować miał Trybunał Administracyjny w Wiedniu. Warunkiem wniesienia skargi do Trybunału było wyczerpanie drogi wewnątrzadministracyjnej (skarga przysługiwała od decyzji prawomocnej).
Konstrukcja „państwa prawnego"
Obydwa modele sądownictwa administracyjnego różniły się nie tylko organizacją, ale także właściwością: w modelu pruskim celem sądownictwa administracyjnego była ochrona prawa przedmiotowego, w modelu austriackim nacisk kładziono na ochronę praw podmiotowych obywatela. W rezultacie w systemie sądownictwa administracyjnego kontynentu europejskiego w XIX w. działały sądy administracyjne zorganizowane w strukturę jednoinstancyjną (Austria), dwuinstancyjną (Francja) lub trójinstancyjną (Prusy). Także w różny sposób określano właściwość sądów administracyjnych. Czyniono to z zastosowaniem: 1) tzw. klauzuli enumeracyjnej, przy pomocy której wyraźnie określano kategorie spraw należących do właściwości sądów administracyjnych (w Prusach) albo 2) tzw. klauzuli generalnej, czyniącej sądy administracyjne kompetentnymi we wszystkich przypadkach naruszenia prawa przez organy administracyjne, jeśli w efekcie naruszenia prawa szkodę poniósł obywatel (Francja, Austria i w Prusach w dziedzinie spraw skarbowych). Środkiem zaskarżenia decyzji administracyjnej była kasacja albo rewizja. W przypadku kasacji sąd administracyjny, gdy uznał jej zasadność, miał prawo uchylenia sprzecznej z prawem decyzji administracyjnej (kasacja stosowana była w systemie, w którym właściwość sądów administracyjnych określała generalna klauzula kompetencyjna), zaś w przypadku rewizji sąd administracyjny miał prawo wydania nowej decyzji zgodnej z prawem, po uprzednim przeprowadzeniu postępowania dowodowego (rewizja stosowana była gdy właściwość sądów administracyjnych określała klauzula enumeracyjna).
779
Określenie właściwości sądów administracyjnych Klauzula enumeracyjna
Klauzula generalna
Środki zaskarżania Kasacja
Rewizja
WIELKA BRYTANIA (XIX/XX w.) Z A S A D Y U S T R O J U POLITYCZNEGO:
TABLICA I
KONSTYTUCJA STANÓW ZJEDNOCZONYCH AMERYKI PN. (17.IX.1787 r.)
ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO: 1. federacja 2. trójpodział władz 3. równowagi i wzajemnego hamowania władz
PREZYDENT władza wykonawcza Uprawnienia: 1. zapewnia wykonanie ustaw 2. polityka zagraniczna, traktaty międzynarodowe 3. dowództwo nad armią i flotą 4. podpisuje uchwały Kongresu 5. informuje Kongres o stanie Unii 6. nominacje za zgodą Senatu Nie posiada: 1. inicjatywy ustawodawczej 2. prawa rozwiązania Kongresu Kadencja - 4 lata odpowiedzialność
KONGRES IZBA REPREZENTANTÓW na czele przewodniczący
SENAT przewodniczy wiceprezydent
Uprawnienia: 1. ustawodawstwo w zakresie spraw wspólnych 2. pierwsza rozpatruje projekty ustaw podatkowych 3. impeachment: występuje z oskarżeniem prezydenta, wiceprezydenta, wyższych urzędników, sędziów za zdradę, przekupstwo i inne cieżkie przestępstwo
Uprawnienia: 1. udziela zgody na traktaty międzynarodowe 2. udziela zgody na nominacje prezydenta 3. wyrokuje
SEKRETARZE STANU stoją na czele departamentów
NAJWYŻSZY SĄD FEDERALNY 1. Sądownictwo w sprawach przewidzianych w ustawach federalnych 2. Badanie zgodności ustaw z konstytucją
Sprawy wspólne, w których właściwe są organy federalne: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
obronność cła, podatki obywatelstwo, sprawy ludnościowe obrót zagraniczny miary, wagi sprawy wojny i pokoju TABLICA II
KONSTYTUCJA ROSYJSKIEJ SOCJALISTYCZNEJ REPUBLIKI RADZIECKIEJ (10.VII.1918 r.)
ZASADY USTROJU: 1. federacja 2. zasada ludowladztwa 3. brak podziału władzy 4. brak wyraźnego podziału kompetencji między organami 5. nierówność prawa wyborczego 6. pozbawione praw politycznych osoby, które „szkodzą" rewolucji
TABLICA III
KONSTYTUCJA ZWIĄZKU SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH (5.XII.1936 r.) RADA NAJWYŻSZA ZSRR
ZASADY USTROJU: 1. federacja 2. zasada ludowladztwa 3. podział na organy władzy i administracj i państwowej 4. zasada gospodarki planowej
RADA ZWIĄZKU
RADA NARODOWOŚCI
z wyboru (1 delegat na 300 obywateli)
przedstawiciele republik związkowych, autonomicznych, obwodów
kadencja - 4 lata obie izby równouprawnione PROKURATOR GENERALNY ZSRR / prokuratorzy republik nadzór nad przestrzeganiem prawa przez organy państwowe i administracji państwowej
Uprawnienia: 1. najwyższy organ władzy 2. inicjatywa ustawodawcza 3. uchwalanie ustaw 4. wybór sędziów Sądu Najwyższego ZSRR 5. wybór Prokuratora Generalnego ZSRR działa na sesjach
mianowany na 7 lat
wybór | SĄD NAJWYŻSZY ZSRR ] Sądy Najwyższe republik sądy specjalne ZSRR
wybrane | na 5 lat
sądy ludowe - wybrane na 3 lata
Art. 14 Konstytucji - sprawy należące do organów związkowych: 1. stosunki międzynarodowe 2. handel zagraniczny 3. obronność i bezpieczeństwo wewnętrzne 4. planowanie gospodarcze, budżet 5. zasady użytkowania ziemi 6. zasady funkcjonowania oświaty 7. ustawodawstwo sądowe, kodeksy
f odpowłedzUInoif
PREZYDIUM RADY NAJWYŻSZEJ ZSRR skład: przewodniczący, 16 zastępców, IS członków, sekretarz Uprawnienia: 1. wykonuje uprawnienia Rady Najwyższej w okresie między sesjami 2. prawo wydawania dekretów 3. zwołuje sesje Rady Najwyższej 4. wykładnia ustaw 5. funkcje głowy państwa 6. mianuje i odwołuje ministrów w okresie między sesjami Rady Najwyższej 7. przeprowadza referendum wybór
odpowiedzialność
RADA MINISTRÓW ZSRR przewodniczący, z-cy, 90 członków funkcje administracyjne TABLICA IV
KONSTYTUCJA II RZESZY NIEMIECKIEJ (16.IV.1871 r.)
ZASADA USTROJU: państwo federalne CESARZ (dziedziczny)
KANCLERZ RZESZY mianowany przez cesarza
Uprawnienia: 1. reprezentuje państwo 2. zawiera traktaty międzynarodowe 3. zwołuje posiedzenia Rady i Sejmu 4. ogłasza ustawy 5. wydaje rozporządzenia 6. nominacje
stanowi rząd, jemu podlegają Urzędy Rzeszy - na ich czele sekretarze stanu Uprawnienia: 1. władza wykonawcza 2. kierowanie polityką wewnętrzną i zagraniczną
Sprawy należące do organów Rzeszy: 1. obywatelstwo, sprawy ludnościowe 2. budżet 3. siły zbrojne 4. handel wewnętrzny, zagraniczny 5. sprawy monetarne, cla 6. podatki 7. koleje, poczta 8. prawo sądowe 9. ochrona zdrowia
PARLAMENT SEJM RZESZY
RADA ZWIĄZKU
posłowie, kadencja 3 lata, od 1888 r.- 5 lat
skład: pełnomocnicy rządów państw członkowskich, związani instrukcjami
ustawodawstwo
przewodniczy, kanclerz Rzeszy Uprawnienia: 1. zgłasza projekty ustaw 2. czuwa nad wykonaniem ustaw 3. może rozwiązać Sejm za zgodą cesarza
Sejm i Rada działają na sesjach
TABLICA V
KONSTYTUCJA REPUBLIKI WEIMARSKIEJ (11.VUI.1919 r.)
Sprawy wspólne, w których właściwe są organy federalne: 1. sprawy zagraniczne 2. ludnościowe, przynależność państwowa 3. siły zbrojne 4. system monetarny 5. cła, poczta, telegraf 6. prawo cywilne, karne, pracy 7. handel 8. ubezpieczenia 9. podatki 10. koleje TABLICA VI
KONSTYTUCJA KRÓLESTWA PRUSKIEGO (31.1.1850 r.) ZASADA USTROJU: rządy osobiste króla
TABLICA VII
USTRÓJ MONARCHII AUSTRO-WĘGIERSKIEJ (od 1867 r.) KONSTYTUCJA AUSTRIACKA (21.XII.1867 r.)
Ustawa z dnia 21 JCII.1867 r. o sprawach wspólnych dia obu itron: 1. sprawy zagraniczne 2. sprawy wojskowe 3. sprawy finansowe
ZASADY USTROJU: federacja złożona z krajów autonomicznych
ZASADY USTROJU: monarchia dualistyczna (unia realna)
CESARZ Uprawnienia: 1. funkcje głowy państwa 2. władza wykonawcza 3. dowództwo wojskowe 4. ogłasza ustawy 5. wydaje rozporządzenia RZĄD Cesarz + ministrowie mianowani przez cesarza
KONSTYTUCJA WĘGIERSKA (1848 r.)
wspólne MINISTERSTWA 1. spraw zagranicznych 2. wojny 3. finansów
odpowiedzialno—
władza wykonawcza Uprawnienia: 1. władza wykonawcza 2. inicjatywa ustawodawcza odpowiedzialnokonstytncyjoa TRYBUNAŁ STANU
RADA PAŃSTWA IZBA POSŁÓW
IZBA PANÓW
posłowie kadencja 6 lat
członkowie dziedziczni członkowie mianowani przez cesarza dożywotnio
Uprawnienia: I .władza ustawodawcza w sprawach nie zastrzeżonych dla delegacji i dla krajów 2. występowanie z oskarżeniem członków rządu za naruszenie prawa
odpowiedzialno— konstytucyjna DELEGACJE reprezentacja Sejmu węgierskiego i austriackiej Rady Państwa dla podejmowania uchwał w zakresie spraw wspólnych
SEJM IZBA MAGNATÓW ! IZBA POSŁÓW i Uprawnienia: władza ustawodawcza w innych sprawach niż wym. w u s t z21.Xll.1967 r.
niezawisłe SĄDY TABLICA VIII
KONSTYTUCJA REPUBLIKI AUSTRIACKIEJ (l.X. 1920 r.)
Sprawy wspólne: 1. ustrój 2. sprawy zagraniczne 3. sprawy ludnościowe 4. finansowe, monetarne 5. policja 6. prawo gospodarcze, karne 7. przemysł, rzemiosło 8. komunikacja 9. sprawy zdrowotne TABLICA IX
KONSTYTUCJA
FRANCUSKA
(3.IX.1791
r.)
Z A S A D Y USTROJU: 1. rygorystyczny podział władz 2. zasada suwerenności narodu
TABLICA X
USTAWA KONSTYTUCYJNA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ (24.VI.1793 r.)
ZASADY USTROJU: 1. równość obywateli 2. odstąpienie od zasady podziału władzy 3. szeroki katalog wolności obywateli
TABLICA X3
KONSTYTUCJA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ (22.VIII.1795 r.) ZASADA USTROJU: rygorystyczny podział władz
TABLICA XII
KONSTYTUCJA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ (13.XU.1799 r.)
TABLICA DCCLXXIV
\J
KARTA KONSTYTUCYJNA (4.VI.1814 r.)
TABLICA XIV
KARTA KONSTYTUCYJNA (14.Vm.1830 r.)
ZASADA USTROJU: 1. podział władz 2. zasada, suwerenności narodu
cr
KRÓL Uprawnienia: 1. władza wykonawcza 2. inicjatywa ustawodawcza
MINISTROWIE mianowani przez króla, winni cieszyć się zaufaniem króla i obu izb, odwołaini przez króla i parlament władza wykonawcza
odpomcdzUlnoić
PARLAMENT IZBA DEPUTOWANYCH
!
IZBA PARÓW
skład: posłowie wybrani przez naród
i J i i
skład: mianowani przez króla dożywotnio, nie ma parów dziedzicznych
Uprawnienia: 1. inicjatywa ustawodawcza 2. uchwalanie ustaw 3. prawo odwołania ministrów
TABLICA XV
vNO
KONSTYTUCJA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ (4.XI.1848 r.)
TABLICA XVI
KONSTYTUCJA Z 14.1.1852 r. ZASADY USTROJU:
TABLICA XVII
USTRÓJ III REPUBLIKI FRANCUSKIEJ (od 1875 r.)
ZASADY USTROJU:
SO
do Podstawy prawne: 1. Ustawa z 24.11.1875 r. O organizacj i Senatu
TABLICA DCCLXXIX
Literatura
Wykaz zalecanej literatury [1] Baszkiewicz J., Gdańsk 1998.
Powszechna
historia
ustrojów
państwowych,
[2] Górski G., Salmonowicz S., Historia ustrojów państw, Warszawa 2001. [3] Grodziński S., Porównawcza historia ustrojów państwowych, Kraków 1998. [4] Izdebski H., Historia myśli politycznej i prawnej, wyd. 2, Warszawa 1995. [5] Jaworski I., Zarys historii powszechnej państwa i prawa, Warszawa 1996. [6] Koranyi K., Powszechna historia państwa i prawa, t. I - I V , Warszawa 1961-1967. [7] Krasowski K., Lesiński B., Sikorska-Dzięgielewska K., Walachowicz J., Powszechna historia państwa i prawa, Poznań 1993. [8] Krasowski K., Lesiński B., Sikorska-Dzięgielewska K., Walachowicz J., Powszechna historia państwa i prawa, Poznań 1993. [9] Krasowski K., Krzymkowski M., Sikorska-Dzięgielewska K., Walachowicz J., Historia ustroju państwa, Poznań 1993. [10] Maciejewski T., Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2000.
800
Literatura
[11] Salmonowicz S., Prusy. Dzieje Państwa i społeczeństwa, Poznań 1987. [12] Sczaniecki M., Powszechna historia państwa i prawa, wyd. VII, oprać. K. Sójka-Zielińska, Warszawa 1994.
Wykorzystane teksty źródłowe [1] Burda A. Rybicki M., Konstytucja Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Belgii, Szwajcarii. Zbiór tekstów, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1970. [2] Historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, A. Gulczyński, B. Lesiriski, J. Walachowicz, J. Wiewiorowski, pod red. B. Lesińskiego, Poznań 1995. [3] Jedlicki M. Z., Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, Warszawa 1955. [4] Kinstler M., Ptak M., Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, Wrocław 1987. [5] Kinstler M., Ptak M., Powszechna historia państwa i prawa, Wybór tekstów źródłowych, Wrocław 1996. [6] Lesiński B., Walachowicz J., Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, Warszawa-Poznań, 1992. [7] Lesiński B., Walachowicz J., Powszechna historia państwa i prawa. Starożytność. Wybór tekstów źródłowych, Poznań 1969. [8] Lesiński B., Walachowicz J., Powszechna historia państwa i prawa. Feudalizm. Wybór tekstów źródłowych, Poznań 1971. [9] Sczaniecki M., Wybór źródeł do historii państwa i prawa w dobie nowożytnej, poszerzenie i opracowanie M. Wąsowicz, Warszawa 1996. [10] Wojciechowski M., Pure J., Wybrane teksty źródłowe do historii narodów ZSRR (li \ 1975.