TC. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1268 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 704
GENEL ‹fiLETME
Yazarlar Prof.Dr. R›dvan K...
192 downloads
2469 Views
3MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
TC. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1268 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 704
GENEL ‹fiLETME
Yazarlar Prof.Dr. R›dvan KARALAR (Ünite 1, 2, 3, 5) Prof.Dr. ‹nan ÖZALP (Ünite 4, 19) Doç.Dr. Fermani MAV‹fi (Ünite 6, 7) Prof.Dr. Ramazan GEYLAN (Ünite 8, 9) Prof.Dr. Birol TENEKEC‹O⁄LU (Ünite 10, 11, 12) Prof.Dr. Mehmet fiAH‹N (Ünite 13, 14, 15) Prof.Dr. Ferruh ÇÖMLEKÇ‹ (Ünite 16) Prof.Dr. Nurhan AYDIN (Ünite 17, 18)
Editör Prof.Dr. Günefl N. BERBERO⁄LU
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2001 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Yard.Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›s› Yard.Doç.Dr. Hasan Çal›flkan Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. T. Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Televizyon Programlar› Yöneticisi Prof. Yalç›n Demir Dil ve Yaz›m Dan›flmanlar› Yard.Doç.Dr. Hülya Pilanc› Okt. Gönül Yüksel Okt. Serap Cavkaytar Ölçme De¤erlendirme Sorumlular› Ö¤r.Gör. Ayflegül Tokbudak Ö¤r.Gör. Dilek Polat Kitap Koordinasyon Birimi Yard.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Karikatür Prof. Atila Özer Kapak Düzeni Prof. T. Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Genel ‹flletme ISBN 975-06-0016-9 4. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 255.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Haziran 2004
iii
‹çindekiler
‹çindekiler Önsöz ......................................................................................................... xiii Kullan›m K›lavuzu ..................................................................................... xiv
‹flletme Kavram› .................................................................... 1 EKONOM‹K S‹STEM ................................................................................. ÜRET‹M ÖGELER‹ ..................................................................................... GEREKS‹NME VE ‹STEKLER ..................................................................... TALEP ......................................................................................................... MAL VE H‹ZMET ....................................................................................... TÜKET‹M VE TÜKET‹C‹ ........................................................................... Tüketim ve Üretim ‹liflkisi ........................................................................ BAfiARI ÖLÇÜTLER‹: ETKENL‹K VE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR ..................... Etkenlikle ‹lgili Kavramlar ........................................................................ Verimlilik (Prodüktivite) ................................................................... Ekonomiklik (Rasyonellik) ............................................................... Kârl›l›k (Rantablite) ........................................................................... ‹fiLETME KAVRAMI ................................................................................... Giriflim ve Giriflimci ................................................................................... Yönetici ...................................................................................................... Özel Giriflim ............................................................................................... Özet ............................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. Yan›t Anahtar› ............................................................................................
4 5 6 6 7 9 9 10 10 10 11 11 12 13 14 14 15 16 17 17 18 18
‹flletmelerin Özellikleri .......................................................... 19 ‹fiLETMELER‹N AMAÇLARI ........................................................................ Temel Amaçlar ........................................................................................... Özel Amaçlar ............................................................................................. ‹fiLETMELER‹N ‹fiLEVLER‹ ........................................................................ ‹fiLETMELER‹N ÇEVRE ‹L‹fiK‹LER‹ VE SORUMLULUKLARI ................... ‹fiLETMELER‹N GRUPLANDIRILMASI ...................................................... Üretilen Mal ve Hizmet Çeflidi Yönünden ‹flletmeler ............................. Üretim Araçlar›n›n Mülkiyetine Göre ‹flletmeler .................................... Hukuki Yap›lar›na Göre ‹flletmeler ......................................................... Ulusal Kökenlerine Göre ‹flletmeler ....................................................... ‹flletmeleraras› Anlaflmalara Göre ‹flletmeler .......................................... ‹flletmelerin Bölümlendirilmesindeki Di¤er Ölçütler ............................. Özet ............................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. Yan›t Anahtar› ............................................................................................
ÜN‹TE 1
21 21 22 24 26 29 30 30 31 31 32 32 33 34 35 36 36 36
ÜN‹TE 2
iv
‹çindekiler
ÜN‹TE 3
‹flletmelerin Kuruluflu ............................................................ 37 KURULUfi KARARININ OLUfiUMU ............................................................ 39 Kurulufl Karar Süreci .................................................................................. 39 Yat›r›m Düflüncesi .............................................................................. 39 Yap›labilirlik (Fizibilite) Araflt›rmalar› ............................................... 39 Yap›labilirlik Projesi (Ön Proje) ........................................................ 40 De¤erlendirme ve Yat›r›m Karar› ...................................................... 40 Kesin Proje ......................................................................................... 41 Projenin Uygulanmas› (Yat›r›m) ........................................................ 41 Üretime Geçifl ..................................................................................... 41 KURULUfi YER‹N‹N BEL‹RLENMES‹ ......................................................... 42 Kurulufl Yeri Etkenleri ............................................................................... 42 Hammadde ........................................................................................ 43 Ulaflt›rma ............................................................................................ 43 Pazara Yak›nl›k .................................................................................. 44 ‹flgücü ................................................................................................. 44 Enerji ve Yak›t .................................................................................... 45 Su ........................................................................................................ 45 Do¤a Koflullar› .................................................................................... 46 At›klar .................................................................................................. 46 Özendirme Önlemleri ........................................................................ 46 Öbür Etkenler ..................................................................................... 47 Özet ............................................................................................................. 48 Kendimizi S›nayal›m ................................................................................... 49 Yaflam›n ‹çinden ......................................................................................... 50 Biraz Daha Düflünelim ............................................................................... 51 Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar ................................................................... 52 Yan›t Anahtar› ............................................................................................. 52
ÜN‹TE 4
‹flletmelerin Büyümesi .......................................................... 53 ‹fiLETMELERDE BÜYÜME KAVRAMI ........................................................ 55 BÜYÜME NEDENLER‹ ............................................................................... 55 BÜYÜME B‹Ç‹MLER‹ ................................................................................. 57 ‹ç Büyüme .................................................................................................. 57 Yatay Büyüme ................................................................................... 57 Dikey Büyüme .................................................................................. 58 D›fl Büyüme ............................................................................................... 59 Dikey Birleflme .................................................................................. 59 Yatay Birleflme .................................................................................. 61 HUKUK‹ VE EKONOM‹K AÇIDAN B‹RLEfiME TÜRLER‹ ....................... 62 Karteller ..................................................................................................... 62 Konsernler ................................................................................................. 62 Holdingler ................................................................................................. 62 Tröstler ...................................................................................................... 63 Tam Birleflme ............................................................................................ 63 Sat›nalma Yoluyla Birleflme ...................................................................... 63 Di¤er Birleflme Türleri ............................................................................... 64 ‹fiLETMELERDE KÜÇÜLME ....................................................................... 64 Küçülme Yönetimi .................................................................................... 65
v
‹çindekiler
Özet ............................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. Yan›t Anahtar› ............................................................................................
67 68 69 69 70 70
‹fl Ahlâk› ve Toplumsal Sorumluluk (Etik-Törel Kurallar) ............................................................ 71 ET‹K (TÖREL KURALLAR) KAVRAMININ ANLAMI ................................. ET‹K KAVRAMININ TANIMI ..................................................................... ET‹K KAVRAMI VE YASA ‹L‹fiK‹S‹ ........................................................... ‹fiLETMELERDE ET‹K AÇIDAN SORGULANACAK DAVRANIfiLAR ........ TOPLUMSAL SORUMLULUK VE ET‹K ..................................................... ET‹K SORUMLULUK VE ‹fiLETME KARARLARI ....................................... ET‹K ÇATIfiMALARININ NEDENLER‹ ....................................................... ET‹K KONULARININ SINIFLANDIRILMASI ............................................. Ç›kar Çat›flmalar› ....................................................................................... ‹çtenlik ve Do¤ruluktan Sapma ............................................................... ‹letiflim ....................................................................................................... Örgütsel ‹liflkiler ....................................................................................... ET‹K SORUNLARDA TARAFLAR VE ‹fiLETMELER‹N ‹fiLEVSEL ALANLARI ................................................................................. ‹flletme Sahipleri ....................................................................................... Finans ........................................................................................................ ‹flletme Çal›flanlar› ..................................................................................... Yönetim ‹fllevi ........................................................................................... Tüketiciler ................................................................................................. Pazarlama ‹fllevi ........................................................................................ Muhasebe ‹fllevi ........................................................................................ ET‹K DAVRANIfiLARIN DENETLENMES‹ ................................................ ET‹K NORMLAR: CAUX ROUND TABLE ‹LKELER‹ ............................... ‹lkelere Girifl ............................................................................................. Genel ‹lkeler ............................................................................................. ‹flbirli¤i ‹lkeleri ......................................................................................... Özet ............................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. Yan›t Anahtar› ............................................................................................
74 74 75 77 78 79 80 81 81 82 82 82 83 84 84 85 85 86 86 86 86 87 88 88 89 91 92 93 94 94 94
Yönetim Kavram› .................................................................. 95 YÖNET‹M‹N TANIMI ................................................................................ YÖNET‹M T‹PLER‹ .................................................................................... YÖNET‹M P‹RAM‹D‹ ................................................................................ Tepe Yönetim ........................................................................................... Orta Yönetim ............................................................................................ ‹lk Basamak Yönetim ............................................................................... YÖNET‹C‹N‹N ROLLER‹ ...........................................................................
ÜN‹TE 5
97 99 100 100 100 100 101
ÜN‹TE 6
vi
‹çindekiler
Bireyleraras› Roller ..................................................................................... Bilgi Sa¤lama Rolleri .................................................................................. Karar Almaya ‹liflkin Roller ....................................................................... YÖNETSEL YETENEKLER ......................................................................... Teknik Yetenek .......................................................................................... Befleri ‹liflkiler Yetene¤i ............................................................................. Kavramsal Yetenek .................................................................................... YÖNET‹M KAVRAMININ GEL‹fi‹M‹ ......................................................... Klasik Yönetim Teorisi ............................................................................. Neo-Klasik (Davran›flsal) Yönetim Teorisi .............................................. Modern Yönetim Teorisi .......................................................................... Özet ............................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. Yan›t Anahtar› ............................................................................................
ÜN‹TE 7
101 101 102 103 103 103 103 104 105 106 107 109 110 111 111 112 112
Yönetim ‹fllevleri ................................................................... 113 PLÂNLAMA ................................................................................................. 116 Plânlama Süreci ......................................................................................... 116 Örgütsel Amaçlar›n Belirlenmesi ..................................................... 117 Koflullar›n ‹rdelenmesi ..................................................................... 117 Alternatiflerin Gelifltirilmesi ............................................................. 117 Amaçlara Ulaflmak Üzere En ‹yi Alternatifin Seçilmesi .................. 117 Plânlar›n Eyleme Geçirilmesi ........................................................... 117 Plân Türleri ................................................................................................ 118 Stratejik Plânlar ................................................................................. 118 Taktik Plânlar ..................................................................................... 118 Eylemsel Plânlar ................................................................................ 118 ÖRGÜTLEME ............................................................................................. 120 Örgütleme Süreci ...................................................................................... 120 Örgütleme ‹lkeleri ...................................................................................... 122 Bölümlere Ay›rma ...................................................................................... 123 YÖNELTME ................................................................................................ 124 Liderlik ....................................................................................................... 125 ‹letiflim ........................................................................................................ 127 Biçimsel ‹letiflim Biçimleri ......................................................................... 128 Biçimsel Olmayan ‹letiflim Biçimleri ......................................................... 129 Grup ............................................................................................................ 129 DENET‹M .................................................................................................... 129 Denetim Süreci ........................................................................................... 130 Hedeflerin Saptanmas› ....................................................................... 130 Gerçekleflen Sonuçlar›n Ölçülmesi ................................................... 130 Standartlarla Gerçekleflen Sonuçlar›n Karfl›laflt›r›lmas› .................... 131 Düzeltici Faaliyetler ........................................................................... 131 Özet ............................................................................................................ 132 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 133 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 134 Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 134
vii
‹çindekiler
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. 134 Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 134
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi .................................................... 135 ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹ KAVRAMI ........................................... ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹N AMAÇLARI ................................... ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹N ÖNEM‹ ......................................... ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹N GEL‹fi‹M SÜREC‹ ......................... ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹ ETK‹LEYEN ÇEVRE UNSURLARI .. ‹ç Çevre Unsurlar› ...................................................................................... D›fl Çevre Unsurlar› ................................................................................... ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹ FAAL‹YETLER‹N‹N ÖRGÜTLENMES‹ ....................................................................................... ‹NSAN KAYNAKLARI BÖLÜMÜNÜN ÖRGÜT ‹Ç‹NDEK‹ YER‹ ............. ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹C‹LER‹N‹N YETK‹ KULLANIMI .............. ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹NDE D‹⁄ER YÖNET‹C‹LER‹N YER‹ .. Özet ............................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. Yan›t Anahtar› ............................................................................................
137 137 138 139 142 142 142 143 143 145 145 147 148 149 150 150 150
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ‹fllevleri ..................................... 151 ‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹ OLUfiTURAN ‹fiLEVLER ................. ‹NSAN KAYNAKLARI PLÂNLAMASI ......................................................... Plânlama Yöntemleri ................................................................................. Plânlamada Kullan›lan Araçlar .................................................................. ‹fi ANAL‹ZLER‹ .......................................................................................... ‹fl Analizlerinin Kullan›m Alanlar› ............................................................ ‹fl Analizleri Süreci .................................................................................... ‹fl Tan›mlar› ............................................................................................... ‹fl Gerekleri ............................................................................................... ‹fiE ALMA .................................................................................................. Personel Bulma ........................................................................................ Personel Bulma Yöntemleri ..................................................................... Personel Seçme ........................................................................................ ‹fiE ALIfiTIRMA VE PERSONEL E⁄‹T‹M‹ ................................................ ‹fle Al›flt›rma (Oryantasyon) ...................................................................... Personel E¤itimi ........................................................................................ PERFORMANS DE⁄ERLEME ................................................................... Özet ............................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. Yan›t Anahtar› ............................................................................................
ÜN‹TE 8
153 155 156 156 158 158 158 159 159 160 161 162 162 164 164 165 166 170 171 172 173 173 173
ÜN‹TE 9
viii
‹çindekiler
ÜN‹TE 10
Pazarlama ‹lkeleri .................................................................. 175 PAZARLAMANIN TANIMI VE GEL‹fi‹M SÜREC‹ ....................................... 177 Pazarlaman›n Geliflim Süreci ..................................................................... 179 Üretim Anlay›fl› Dönemi .................................................................... 179 Sat›fl Anlay›fl› Dönemi ....................................................................... 179 Pazarlama Anlay›fl› Dönemi .............................................................. 179 PAZARLAMA FONKS‹YONLARI ................................................................ 180 PAZAR BÖLÜMLEME VE HEDEF PAZARIN SEÇ‹M‹ ............................... 182 Pazar Bölümleme Türleri .......................................................................... 183 TÜKET‹C‹LER‹N SATIN ALMA DAVRANIfiLARI ....................................... 184 PAZARLAMA B‹LG‹ S‹STEM‹ VE PAZARLAMA ARAfiTIRMASI ................ 185 Özet ............................................................................................................ 188 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 189 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 190 Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 190 Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. 191 Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 191
ÜN‹TE 11
Ürün ve Fiyatlama ................................................................. 193 ÜRÜN KAVRAMI ........................................................................................ ÜRÜNLER‹N SINIFLANDIRILMASI ............................................................ Dayan›kl›l›k Durumlar›na Göre Mallar ..................................................... Hedef Al›nan Kitle ya da Pazar Bölümüne Göre Mallar ......................... Tüketim Mallar› .................................................................................. Endüstriyel Mallar .............................................................................. ÜRÜN (MAL) KARMASI KARARLARI ........................................................ YEN‹ ÜRÜN KAVRAMI .............................................................................. ÜRÜN YAfiAM E⁄R‹S‹ .............................................................................. Girifl Dönemi ............................................................................................. Geliflme / Büyüme Dönemi ..................................................................... Olgunluk Dönemi ..................................................................................... Gerileme Dönemi ...................................................................................... ÜRÜNE ‹L‹fiK‹N ÖZELL‹KLER .................................................................. Markalama ................................................................................................. Ambalajlama .............................................................................................. Etiketleme .................................................................................................. Fiyat Kavram› ve Fiyatlama ..................................................................... Fiyatlamada Gözönüne Al›nacak Faktörler ............................................ Fiyatlama Süreci ............................................................................... Fiyatlama Yaklafl›mlar› ..................................................................... Yeni Ürün Fiyatlama ................................................................................ Ürün Karmas› Uygulamalar› ..................................................................... Fiyat Düzenleme Uygulamalar› ................................................................ Özet ............................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. Yan›t Anahtar› ............................................................................................
196 198 199 199 199 200 201 201 203 204 204 204 204 205 205 205 207 207 209 209 210 213 213 214 216 217 218 218 218 218
ix
‹çindekiler
Pazarlama Kanallar› ve Tutundurma ...................................219
ÜN‹TE 12
DA⁄ITIM ..................................................................................................... 221 Da¤›t›m Kanal› Türleri ................................................................................ 222 Da¤›t›m Kanal›n› Oluflturma Kararlar›........................................................ 225 Da¤›t›m Politikalar› ..................................................................................... 226 Fiziksel Da¤›t›m .......................................................................................... 227 TUTUNDURMA .......................................................................................... 228 Kiflisel Sat›fl ................................................................................................. 229 Reklam ....................................................................................................... 230 Halkla ‹liflkiler ........................................................................................... 231 Tan›t›m ....................................................................................................... 231 Sat›fl Gelifltirme .......................................................................................... 231 Tutundurma Karmas›n›n Haz›rlanmas› .................................................... 232 Tutundurma Yönteminin Seçimi .............................................................. 232 “KAMPANYA” KAVRAMI .......................................................................... 234 Özet ............................................................................................................ 235 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 236 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 237 Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 238 Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. 238 Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 238
Üretim Sistemleri ve Yönetimi ............................................ 239 ÜRET‹M KAVRAMI ..................................................................................... 241 ÜRET‹M S‹STEM‹ ........................................................................................ 243 Girdiler ........................................................................................................ 244 Dönüflüm Süreci ......................................................................................... 244 Ç›kt›lar ......................................................................................................... 245 Geribildildirim ............................................................................................ 245 ÜRET‹M S‹STEM‹ TÜRLER‹ ....................................................................... 246 Tek (Proje) Üretim Sistemi ........................................................................ 246 Parti Üretimi Sistemi .................................................................................. 247 Ak›c› (Flow) Üretim Sistemi ...................................................................... 248 Siparifl Üretimi Sistemi ............................................................................... 250 Sürekli Üretim Sistemi ................................................................................ 250 Kitle (Y›¤›n) Üretim Sistemi ...................................................................... 250 Grup Teknolojisi Üretim Sistemi ............................................................... 251 S›f›r Stoklu Üretim (JIT) Sistemi ............................................................... 252 ÜRET‹MDE JAPON MUC‹ZES‹ .................................................................. 253 S›f›r Stoklu Üretim Sisteminin Yap›s› ve ‹flleyifli ...................................... 254 ÜRET‹M YÖNET‹M‹ ................................................................................... 255 ÜRET‹M YÖNET‹M‹N‹N ÇA⁄DAfi BOYUTLARI ....................................... 256 Özet ............................................................................................................ 259 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 260 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 261 Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 261 Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. 262 Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 262
ÜN‹TE 13
x
‹çindekiler
ÜN‹TE 14
Üretim Sistemlerinin Tasar›m Kurulufl ve ‹flleyifli ..............263 TASARIM KAVRAMI ................................................................................... 265 Tasar›mda Ussall›k ..................................................................................... 266 SÜREÇ TASARIMI ....................................................................................... 267 SÜREÇ TASARIMI S‹STEM‹ ....................................................................... 270 SÜREÇ TASARIMINI ETK‹LEYEN TEMEL ETKENLER ............................. 272 Ürün Talebi ................................................................................................ 272 Üretim Esnekli¤i ......................................................................................... 273 Otomasyon Düzeyi .................................................................................... 273 Ürün Kalitesi ............................................................................................... 273 Tüketici ‹le ‹liflki Düzeyi ........................................................................... 274 SÜREÇ TASARIMI MODELLER‹ ................................................................. 274 Ürüne Dayal› Süreç Tasar›m› .................................................................... 274 Bilgisayar Destekli Tasar›m (CAD) ........................................................... 275 Bilgisayar Bütünleflik Üretim Sistemleri ................................................... 276 ÜRET‹M S‹STEMLER‹N‹N KURULUfiU VE ‹fiLET‹M‹ ............................... 277 Yerleflim ve Üretim Hatt›n›n Dengelenmesi ............................................ 277 Üretim Planlamas› ..................................................................................... 278 Bak›m-Onar›m Planlamas› ........................................................................ 279 Kalite Kontrolü ........................................................................................... 280 Özet ............................................................................................................ 282 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 283 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 284 Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 285 Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. 285 Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 285
ÜN‹TE 15
‹flletme Bilgi Sistemi ............................................................. 287 ‹fiLETMELERDE B‹LG‹ GEREKS‹N‹M‹ ....................................................... 289 Bilgi Sisteminin ‹flletme Sistemi ‹çindeki Yeri .......................................... 289 VER‹ VE B‹LG‹ ‹L‹fiK‹S‹ ............................................................................. 290 B‹LG‹N‹N ‹fiLENMES‹ ................................................................................. 291 B‹LG‹ ‹fiLEME YÖNTEMLER‹ .................................................................... 292 ELEKTRON‹K B‹LG‹ S‹STEM‹N‹N Ö⁄ELER‹ ............................................ 293 BÜTÜNLEfi‹K B‹LG‹ S‹STEM‹ .................................................................... 294 ‹flletme Bilgi Sistemi Türleri ...................................................................... 296 ‹fiLETME ‹fiLEVLER‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹ ................................................... 296 Pazarlama Bilgi Sistemi ............................................................................. 297 Üretim Bilgi Sistemi ................................................................................... 297 ‹nsan Kaynaklar› Bilgi Sistemi .................................................................. 299 Muhasebe Bilgi Sistemi ............................................................................. 299 Finansal Bilgi Sistemi ................................................................................ 300 Üst Yönetim Bilgi Sistemi ......................................................................... 300 KÜRESEL B‹L‹fi‹M S‹STEM‹ ....................................................................... 302 Ofis Otomasyonu ...................................................................................... 302 ‹nternet ...................................................................................................... 303 ‹ntranet ...................................................................................................... 304 Özet ............................................................................................................ 305 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 306
xi
‹çindekiler
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. Yan›t Anahtar› ............................................................................................
307 308 308 308
Muhasebe ................................................................................ 309
ÜN‹TE 16
‹fiLETMEYE AÇILAN PENCERE: MUHASEBE ........................................... 311 SA⁄LANACAK B‹LG‹ TÜRÜ YÖNÜNDEN MUHASEBEN‹N SINIFLANDIRILMASI ................................................................................... 312 B‹R B‹LG‹ S‹STEM‹ OLARAK MUHASEBE ................................................ 313 ‹fiLETME VARLIKLARI VE KAYNAKLARI .................................................. 314 MUHASEBE Efi‹TL‹⁄‹ VE F‹NANSAL KAYITLAR ..................................... 314 F‹NANSAL TABLOLAR ............................................................................... 318 B‹LG‹N‹N DO⁄RULUK VE GÜVEN‹L‹RL‹⁄‹ ............................................ 319 F‹NANSAL ANAL‹Z .................................................................................... 320 Özet ............................................................................................................ 321 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 322 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 323 Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 323 Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. 324 Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 324
Finansal Yönetim ................................................................... 325 F‹NANSAL YÖNET‹M VE F‹NANS YÖNET‹C‹S‹N‹N ROLÜ .................... F‹NANSAL YÖNET‹M VE D‹⁄ER B‹L‹M DALLARI ‹LE ‹L‹fiK‹S‹ ............. Muhasebe ................................................................................................... ‹ktisat ......................................................................................................... Pazarlama, Üretim ve Say›sal Yöntemler ................................................ F‹NANSAL YÖNET‹M VE ‹fiLETME AMAÇLARI ....................................... F‹NANSAL ANAL‹Z .................................................................................... F‹NANSAL PLANLAMA VE KONTROL ..................................................... Finansal Gereksinmelerin Tahmini ........................................................... Bütçelerin Gelifltirilmesi ............................................................................. Proforma Gelir Tablosunun Düzenlenmesi .............................................. Proforma Bilançonun Haz›rlanmas› .......................................................... Nakit Bütçesi .............................................................................................. Finansal Kontrol ......................................................................................... YATIRIM KARARLARI ................................................................................ ÇALIfiMA SERMAYES‹ (DÖNEN VARLIKLAR) YÖNET‹M‹ ...................... Özet ............................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. Yan›t Anahtar› ............................................................................................
327 329 329 329 329 330 331 333 333 335 335 335 336 338 338 340 343 344 345 345 346 346
ÜN‹TE 17
xii
‹çindekiler
ÜN‹TE 18
Finansal Sistem ve Kurumlar ............................................... 347 F‹NANSAL P‹YASALAR VE F‹NANSAL S‹STEM ........................................ 349 FA‹Z, R‹SK VE F‹NANSAL P‹YASALAR ..................................................... 351 F‹NANSAL P‹YASA TÜRLER‹ ..................................................................... 352 F‹NANSAL KURUMLAR .............................................................................. 354 Para Yaratan Finansal Kurumlar ................................................................ 355 Merkez Bankalar› ............................................................................... 355 Ticaret Bankalar› (Mevduat Bankalar›) ............................................. 356 Para Yaratmayan Finansal Kurumlar ........................................................ 357 Kalk›nma ve Yat›r›m Bankalar› ......................................................... 357 Sigorta Kurumlar› ...................................................................................... 358 Kolektif Yat›r›m Kurumlar› ....................................................................... 358 Factoring ve Forfaiting fiirketleri .............................................................. 358 Leasing (Kiralama) fiirketleri ..................................................................... 359 Risk Sermayesi fiirketleri ........................................................................... 359 F‹NANSAL ARAÇLAR ................................................................................. 359 Finansal Araçlar›n Özellikleri ................................................................... 360 PARA P‹YASASI F‹NANSAL ARAÇLARI ................................................... 360 SERMAYE P‹YASASI ARAÇLARI ............................................................... 362 Hisse Senetleri ........................................................................................... 362 Tahviller ..................................................................................................... 362 TÜRK‹YE’DE F‹NANSAL P‹YASALAR ....................................................... 363 Özet ............................................................................................................ 365 Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. 366 Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ 367 Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. 367 Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. 368 Yan›t Anahtar› ............................................................................................ 368
ÜN‹TE 19
Çokuluslu ‹flletmeler .............................................................. 369 ÇOKULUSLU ‹fiLETME KAVRAMI ............................................................. Çokuluslu ‹flletmelerde Çevre ................................................................... ÇOKULUSLU ‹fiLETMELER‹N YABANCI ÜLKELERE G‹R‹fi YOLLARI ..... ÇOKULUSLU ‹fiLETMELER‹N YÖNET‹M‹ ................................................. Çokuluslu ‹flletmelerin Organizasyon Yap›lar› ......................................... Özet ............................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m .................................................................................. Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................ Biraz Daha Düflünelim .............................................................................. Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar .................................................................. Yan›t Anahtar› ............................................................................................
371 372 372 375 376 379 380 381 381 382 382
Sözlük ................................................................................. 383 Dizin ................................................................................... 388
Önsöz
Önsöz Genel ‹flletme kapsam›ndaki konular, iflletmelerdeki yap›lanma ve iflleyiflle ilgili temel bilgileri içerir. ‹flletmeler, ekonomik sistemin katma de¤er yaratan yap› tafllar›d›r. Bu ba¤lamda Genel ‹flletme; ‹flletme, ‹ktisat, ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler ve benzeri Fakültelerin birinci s›n›flar›nda zorunlu dersler aras›nda yerini al›r. Bu kitap, örgün ve uzaktan ö¤renimdeki Genel ‹flletme derslerinde temel kaynak olarak de¤erlendirilmek amac›yla haz›rlanm›flt›r. Kitap içeri¤inin belirlenmesinde, birinci s›n›f ö¤rencilerinin öz ve yal›n bilgilerle donat›lmas› ilkesi dikkate al›nm›flt›r. Kitap; iflletmelerin kavram olarak aç›klanmas›, kuruluflu, yap›lanmas› ve iflleyifli konular› üzerine kurgulanm›flt›r. Üniteler, kendi kendine ö¤renme ilkesi gereklerine uygun olarak tasarlanm›flt›r. Ünitelerde aktar›lan kuramsal bilgiler, uygulamaya yönelik çal›flmalarla pekifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Ünitelerin bafllang›c›nda s›ralanan Amaçlar›m›z ile ö¤rencinin Üniteyi belirli bir düzende okumas› gerekti¤i vurgulanmaktad›r. Her Ünitenin girifl k›sm›nda Ünitede aktar›lan konuya iliflkin bir Örnek Olay yer almaktad›r. Ünite içerisindeki S›ra Sizde çal›flmalar› ile Örnek Olaya geri dönülmekte ve ö¤rencinin edindi¤i bilgileri sorun çözümünde kullan›lmas› istenmektedir. Ünitelerin bitiminde yer alan Yaflam›n ‹çinden, Biraz Daha Düflünelim ve Kendimizi S›nayal›m bafll›kl› çal›flmalar ö¤rencinin kendi kendini s›namas› ve konular›n daha iyi kavranmas› aç›s›ndan yararl›d›r. Üniteler içindeki yan sütunlarda, ifllenen konu aç›s›ndan önemli görülen kavramlar vurgulanmaktad›r. Kitab›n sonunda verilen Sözlük temel kavramlar›n topluca yinelenmesini amaçlamaktad›r. Bu kitapta yer alan konulardan hareket ederek haz›rlanan televizyon e¤itim programlar›, TRT-4 yay›nlar› içinde ekrana gelmektedir. Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi ö¤rencilerine yönelik olarak haz›rlanan televizyon e¤itim programlar›n›n konuyla ilgilenen bütün ö¤renciler için yararl› olaca¤›n› ummaktay›z. Kitab›n yaz›larak bas›ma haz›rlanmas› Editör, Yazarlar, Ö¤retim Tasar›m› ve Grafik Tasar›m Ekibinden oluflan genifl bir tak›m›n çal›flmas› ile gerçeklefltirilmifltir. Bu çal›flman›n etkinlikle sürdürülebilmesi için gerekli ortam› sa¤layan Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Engin ATAÇ baflta olmak üzere, de¤erli Yazarlara, Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend KILIÇ‘a, Ö¤retim Tasar›mc›s› Yard.Doç.Dr. Hasan ÇALIfiKAN’a ve Yard›mc›lar›na, Grafik Tasar›m Yönetmeni Doç. Fikret UÇAR’a ve tüm katk› sa¤layanlara teflekkür eder, sevgili ö¤rencilere baflar›lar dilerim. Editör Prof.Dr. Günefl N. BERBERO⁄LU
xiii
xiv
Kullan›m K›lavuzu
K
endi kendine ö¤renme ilkelerine göre haz›rlanm›fl olan bu kitab›n ifllevlerini ö¤renmek için haz›rlanan “Kullan›m K›lavuzu”, konular› anlaman›zda ve s›navlara haz›rlanman›zda sizlere yarar sa¤layacakt›r.
Üniteyi çal›flmaya bafllamadan önce her ünitenin ön kapa¤›nda yer alan sorular, o ünite ile ilgili içeri¤i daha iyi kavraman›za yard›mc› olmak için zihinsel haz›rl›k yapman›za yard›m eder.
Her ünitenin bafl›nda bir örnek olay yer almaktad›r. Bu örnek olayda, içerikle ilgili somut bir çerçeve çizilerek, ünitenin daha iyi kavranmas› amaçlanm›flt›r. Ünite içinde yeri geldikçe, size sorular sorulmakta ve yan›tlaman›za yard›mc› olmak için örnek olaya göndermeler yap›lmaktad›r.
S›ra sizde bölümleri, çal›flt›¤›n›z konu ile ilgili, sizi düflündürecek ve daha fazla araflt›rma yapmaya yönlendirecek sorulardan oluflmaktad›r. Bu sorular›n alt›nda, ünitenin bafl›nda okudu¤unuz örnek olaya göndermeler yap›larak, yan›tlara gerçek durumlar ba¤lam›nda ulaflman›z amaçlanm›flt›r.
Amaçlar›m›z bölümünde s›rala1 nan yeterlikleri kazanman›z› sa¤layacak bilgi ve becerileri içeren konular› göstermektedir.
AMAÇ
Amaçlar›m›z bölümünde, okudu¤unuz ünite sonunda kazanaca¤›n›z bilgi ve beceriler verilmektedir.
Dikkat bölümlerinde, üniteyi çal›flmaya bafllamadan önce bilgi sahibi olman›z gereken konular, kavramlar ya da haz›rl›klarla ilgili uyar› yap›lmaktad›r. Bu uyar› ayr›ca, ünite içinde herhangi bir konuya dikkatinizi çekmek ya da ek bilgi vermek için de kullan›lmaktad›r.
Ünitelerde anlat›lan konular› daha iyi pekifltirebilmeniz için, ilgili yerlerde gerçek yaflamdan al›nm›fl örnekler ya da güncel olaylar verilmektedir.
Ünitenin içinde baz› kavramlar koyu renkli yaz›lm›flt›r. Bu kavramlara yönelik ayr›nt›l› aç›klamalar›, ya da tan›mlar› sayfan›n yan bofllu¤unda bulabilirsiniz.
xv
Kullan›m K›lavuzu
Özet bölümünde ünitede ö¤rendi¤iniz temel kavram ve konular k›saca yinelenerek, temel kavramlar bir daha tekrar edilmektedir. ‹stedi¤iniz bir konuya tekrar kolayca ulaflabilmeniz için yanlar›nda ilgili sayfa numaralar› verilmifltir.
Ünitelerin sonunda, kendi kendinizi test edebilmenizi amaçlayan çoktan seçmeli 10 soru bulunmaktad›r. Bu sorular, s›navlarda karfl›laflt›¤›n›z sorularla ayn› türdedir.
Amaçlar›m›z bölümünde üniteleri tamamlad›ktan sonra kazanaca¤›n›z bilgi ve beceriler belirtilmekteydi. Bu bölüm, do¤rudan o bilgi ve becerileri test eden aç›k uçlu sorulardan oluflmaktad›r.
Ünitelerde çal›flt›¤›n›z konularla ilgili baflvurabilece¤iniz kaynaklar bu bölümde yer almaktad›r.
‘‘
Ünitede anlat›lan konularla ilgili olarak, ünitenin bafl›nda oldu¤u gibi ünite sonunda da gerçek hayattan al›nm›fl örnekler yer almaktad›r. Bu örneklerin sonundaki sorular, üniteyi kavray›p kavramad›¤›n›z konusunda size bilgi verecektir.
‘‘
Kendimizi S›nayal›m bölümünde yan›tlad›¤›n›z çoktan seçmeli sorular›n yan›tlar›n› ve ilgili geribildirimleri bu bölümde bulabilirsiniz.
1
‹flletme Kavram›
1
• ‹flletme kavram› size neleri ça¤r›flt›r›yor? Makine seslerinin duyuldu¤u bir fabrika m›? Bir banka m›? Yoksa bir tiyatro salonu mu? Bir hayvanat bahçesinde di¤er iflletmelerde gözlemledi¤imiz ifllevler geçerli midir? • ‹flletmelerin yaflam›m›zdaki rolü nedir? • ‹flletmeler ekonomik sistem içindeki hangi unsurlarla iliflkidir? • Üretim faktörleri nelerdir? • Mal ve hizmetleri birbirinden nas›l ay›rabiliriz?
2
‹flletme Kavram›
S‹YAH BEYAZ FOTO⁄RAF F‹LM‹NDEN D‹J‹TALE 1967 y›l›nda okulunu bitiren Sami Alfandari ile o y›l ayn› okulu bitiren Nizamettin Akba¤ bir ifl aray›fl›na girifltiler. Bu tarihlerde sinema filmleri d›fl›nda filmcilik geliflmemifl olmas›na karfl›n, Sami bey foto¤raf, sa¤l›k gibi alanlarda kullan›lan çeflitli filmler konusunda kafa yoruyordu. Akrabalar›n›n ABD’de olmas› nedeniyle, küçüklü¤ünden beri her y›l bu ülkeye gitmifl ve her gidiflinde 1-2 ay kalm›flt›. Bu ülkede foto¤rafç›l›¤›n geliflimini yak›ndan izlemifl, buna ba¤l› olarak foto¤raf filmleri tüketiminin çok yo¤un olarak geliflti¤ini gözlemlemiflti. Arkadafl›yla bu konuyu inceleme karar› ald›lar. Türkiye gibi bir ülkede bu alan›n geliflece¤ine her ikisi de inan›yordu. Bu nedenle, pozitif ve negatif film konusunda çal›flacak bir iflletme kurdular. Önce amatör foto¤raf filmleri d›flal›m›na bafllad›lar. Bu iflin yan› s›ra, istemin yeterli olmamas›na karfl›n ofset matbaa sistemlerinde kullan›lan filmlerle hastaneler için gereken sa¤l›k filmleri temsilciliklerini de almay› baflard›lar. Çok genç yafllarda kendi ifllerinin patronu olmufllard›. Amaçlar› kendi ifllerinde en iyi olmakt›. Bu nedenle AGFA’n›n Türkiye temsilcili¤ini almak için u¤rafl verdiler ve 1974 y›l›nda temsilcili¤i almay› baflard›lar. ‹ki orta¤a göre, Türkiye’nin kültür ve e¤itim düzeyi h›zla yükseliyordu ve bu durum foto¤rafç›l›¤a da h›zla yans›yacakt›. Bundan sonra matbaac›l›k kesimine yo¤un olarak yönelme karar› ald›lar. 1970’lerde matbaac›l›k kesiminde tipo bask› ve kurflun dizgi kullan›lmaktayd›. 1978 y›l›nda röntgen filmleri d›flal›m› ile bafllad›klar› bu dalda, bugün sa¤l›¤a yönelik her türlü filmin d›flal›m›n› yapacak konuma ulaflm›fl durumdalar. Ortaklar sa¤l›k kesimine girifl gerekçelerini flöyle aç›kl›yorlar: "Türkiye yüzölçümüne göre nüfusu oldukça yüksek bir ülke. Ancak, sa¤l›k alan›nda yeterli say›da kuruma sahip de¤il. Türkiye’nin sa¤l›k konusunda yeni yat›r›mlara gereksinmesi var. Türkiye bu konuda büyük bir pazar." Sa¤l›k filmleri konusunda çok fazla bir geliflim olmad› ve umdu¤u kârl›l›¤a ulaflamad›lar. Bunun nedenlerini Türkiye’deki uygulamaya ba¤l›yorlar. Uygulamaya göre, Türkiye’de sa¤l›k filmleri K›z›layca ihale yoluyla yaln›zca bir flirketten al›n›yor ve Türkiye geneline tekel olarak sat›l›yor. Bu nedenle, sa¤l›k filmleri temsilcileri yaln›zca bu ihalede yüklü sat›fl yapabiliyorlar. Ancak, rekabetin fazlal›¤› nedeniyle çok küçük kârlarla yetinmek zorunda kal›yorlar. Gerçek kârlar› ise temsilciliklerini yapt›klar› ana flirket elde ediyor. Gerçekte öbür filmler alan›nda da rekabetin etkileri ortaya ç›km›fl durumda. Son y›llarda pazara Kodak ve Fuji markalar› da girdi. Türkiye’de Agfa’n›n önderli¤i bu markalarca ele geçirildi. Bu konuda merkez Agfa önemli bir rahats›zl›k duymaya bafllam›fl. Yitirilen pazar pay›n›n yeniden kazan›lmas› için neler yap›lmas› gerekti¤i araflt›r›l›yor. Ortaklar bugünkü durumlar›ndan mutlular. Kurduklar› flirketin y›ll›k cirosu 5 milyon US Dolar› aflm›fl durumda. Ortaklar flöyle diyorlar: "Bu ifle bafllarken flirketin bu noktalara gelebilece¤ini kesinlikle düflünemiyorduk. Çabalar›m›z bizi buraya getirdi. Daha da ileri noktalara ulaflabilece¤imizi umuyoruz." 2000'li y›llarda geliflen dijital foto¤rafç›l›k konusu ortaklar›n ilgisini çeken yeni bir u¤rafl alan› olarak karfl›lar›na ç›k›yor.
‹flletme Kavram›
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamland›¤›m›zda; iflletme Biliminin ve iflletmelerin ekonomik sisteme katk›lar›n› aç›klamak, üretim ögelerini ve özelliklerini s›ralamak, insanlar›n gereksinmelerini, bunlar sonucunda ortaya ç›kan talep kavram›n› ve iflletmeler için anlam›n› aç›klamak, mal ve hizmetleri birbirinden ay›rdetmeye yarayan özelliklerini betimlemek, tüketim ve tüketicilerin üretim faaliyeti ile iliflkisini kurmak, iflletme kavram›n› irdelemek, giriflim ve giriflimcili¤in önemini betimlemek için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünite’de ifllenen kavramlar, izleyen Ünitelerde ele al›nacak konulara temel oluflturacakt›r. Ayr›ca ‹ktisata Girifl dersinizde ele al›nan kavramlarla bir arada düflünülmelidir.
3
4
Ekonomik Sistem
AMAÇ
1
‹flletme Bilimi: ‹flletmelerin kuruluflu, finansman›, üretim araçlar›n›n sa¤lanmas›, üretilen mal ve hizmetlerin pazarlanmas›, örgütlenip, yönetilmeleri ve parasal olaylar›n izlenmesi konular›n› ele al›p inceleyen bir bilim dal›d›r.
‹flletme Biliminin ve iflletmelerin ekonomik sistemle iliflkisini aç›klamak.
‹flletme Bilimi, iflletmelerin kuruluflu, finansman›, üretim araçlar›n›n sa¤lanmas›, üretilen mal ve hizmetlerin pazarlanmas›, örgütlenip, yönetilmeleri ve parasal olaylar›n izlenmesi konular›n› ele al›p inceleyen bir bilim dal›d›r. ‹flletme Biliminin a¤›rl›k merkezini iflletmeler oluflturur. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, iflletme içi ve iflletmeleraras› olaylar ve faaliyetlerle ilgili neden-sonuç iliflkilerini bulmaya ve göstermeye çal›flan bir disiplindir. ‹flletme Bilimi, olaylar›n incelenmesi s›ras›nda varolan durumlar› deneysel çal›flmalara dayanarak saptamakla yetinebilece¤i gibi, iflletmelerin optimal (en uygun) biçimde çal›flmalar›n› sa¤layabilecek temel kurallar› belirlemeye de yönelebilir. Böylelikle, temel kurallar toplulu¤u oluflturulur ve iflletmeler bu kurallarla kendi iflleyiflleri aras›nda uyum bulmaya çal›fl›rlar. ‹flletmeleri ilgilendiren iç ve d›fl olaylar›n araflt›r›lmas›, aç›klanmas›, çözümlenmesi ve sistemlefltirilmesinin yan›s›ra, ‹flletme Biliminin baflka bir ifllevi de, iflletmelerin toplum yaflam›ndaki yerini belirlemektir. 2000’li y›llar, iflletmeler ve çal›flanlar için yeni f›rsatlar ve beraberinde sorunlar yaratacakt›r. Global ekonomiden bafllayarak, h›z, kalite ve müflteri memnuniyetinin temel al›nd›¤› rekabet, en önemli kavramlar olacakt›r. ‹flletme kavram›n› irdeyebilmek ve iflletmelerin iflleyiflini kavrayabilmek için, iflletmeleri ilgilendiren temel baz› kavramlar› bilmemiz yararl› olacakt›r. Bunlar›n bafll›calar›n› afla¤›da k›saca aç›klayaca¤›z.
EKONOM‹K S‹STEM ‹flletmeler ekonomik sistemin temel birimleridir. Ekonomik sistem, bir ülkenin sahip oldu¤u kaynaklar›n, gereksinme ve isteklerinin karfl›lanmas› amac›yla, vatandafllar› -bireyler ve kurumlar›- aras›nda da¤›l›m›n› temel alan kurallar bütünüdür. Ekonomik sistemler, sahip olunan kaynaklar›n sahiplik ve denetleme flekline göre farkl› yap›lar kazan›r. Bu kaynaklar üretim faktörleri olarak nitelenir. Temel üretim faktörlerini ve özelliklerini afla¤›daki k›s›mda aç›klayaca¤›z. Ekonomik sistemlerin baz›lar›nda üretim faktörleri, özel kifli ya da kurulufllar taraf›ndan yönetilir, di¤erlerinde üretim faktörlerinin sahibi devlettir. Ekonomik sistemleri üretim ve da¤›l›mla ilgili karar sürecine göre grupland›rmak da olas›d›r. Plânl› ekonomilerde, üretim faktörlerinin tümü veya büyük k›sm› devlet denetimindedir, üretim ve da¤›l›m kararlar› devlet taraf›ndan al›n›r. Pazar ekonomilerinde ise, üretim ve kaynak da¤›l›m›, arz-talep dengesine göre bireyler yani üretici ve tüketiciler taraf›ndan flekillendirilir. Plânl› ekonomiler ve pazar ekonomileri iki uç kuramsal noktay› temsil eder. Uygulamada, iki sistemin özelliklerini tafl›yan karma pazar ekonomisi (karma ekonomik sistem), ülkelerin ço¤unda görülen bir sistemdir.
5
Üretim Ögeleri
ÜRET‹M ÖGELER‹
AMAÇ
Üretim ögelerini ve özelliklerini s›ralamak.
2
Ekonomik sistemler aras›ndaki farkl›l›k ya da benzerliklerin, sahip olunan kaynaklar›n yani üretim ögelerinin kontrol edilifli ve mülkiyet fleklinden kaynakland›¤›n› daha önce vurgulam›flt›k. Üretim ögeleri, gereksinmelerin karfl›lanmas› amac›yla mal ve hizmet üretiminde yararlan›lan, bir ülkenin sahip oldu¤u temel kaynaklard›r. Klâsik yaklafl›mda üretim ögeleri, emek (iflgücü), sermaye (kapital) ve do¤al kaynaklar olarak ele al›n›r. Günümüzde klâsik üretim ögelerine, giriflimci ve teknoloji eklenmifltir. • Emek (iflgücü), iflletmelerde üretimi ortaya koyan insan kayna¤›n› ifade eder. Emek faktörü, üretimi gerçeklefltirenlerin fiziksel ve düflünsel katk›lar›n› içerir. Bir inflaat iflçisi kas gücünü ya da fiziksel gücünü kullan›r. Bu inflaat›n mühendisi ise, düflünsel bir emek ortaya koymaktad›r. ‹flgücü ögesi ile birlikte ele ald›¤›m›z giriflimci üretim faaliyetinin gerçeklefltirilmesinde önemli rol oynar. • Giriflimci, mal veya hizmet üretimi için üretim ögelerini bir araya getirilmesini sa¤layan kiflidir. Bu konuda daha fazla bilgiyi Ünitenin sonunda bulacaks›n›z. Giriflimcinin temel amac› kâr elde etmektir. Buna karfl›l›k üretim faaliyetlerinden do¤abilecek riski de üstlenir. • Sermaye (Kapital), mal ve hizmet üretimini destekleyen servet, sermaye (kapital) ad›n› al›r. Sermaye, üretimde yararlan›lan para ve parasal de¤eri olan her tür donan›m› ifade eder. Paraya dönüflebilen hisse senedi, bono gibi de¤erler ya da bir fabrikadaki makine, bina, araç-gereç sermaye olarak nitelenir. • Do¤al kaynaklar, do¤adan elde edilen, do¤rudan veya ifllenerek kullan›lan her tür maddeyi içerir. Temel do¤al kaynaklar toprak, su, mineral maddeler ve a¤açlard›r. Ekonomik bir kaynak olarak do¤a, nicelik olarak ve içerdi¤i hammadde aç›s›ndan s›n›rl›d›r, artt›r›lmas›, belli bir düzeyin üstüne ç›kar›labilmesi söz konusu de¤ildir. Bu üretim faktörünün iflletmeler taraf›ndan özenli olarak kullan›lmas›, kendi ç›karlar› ve insanl›¤›n ç›karlar› için kaç›n›lmazd›r. •Teknoloji, mal ve hizmet üretimi için kullan›lan yöntemlerdir. ‹nsan›n çal›flmas›n› gelifltirmek ve üretim yetene¤ini artt›rmak için, bilginin üretilmesi ve uygulanmas› olarak da tan›mlanabilir. Geliflmifl bir teknoloji, daha yararl› ve yüksek nitelikli mallar›n, daha etkili yollarla üretimini sa¤lar. Üretim ögelerinin, iflletme faaliyetlerine etkisi nedir? “Siyah beyaz foto¤raf filminden dijitale” bafll›kl› örnek olay›m›zdaki iflletmenin faaliyetlerini sürdürebilmesi için, bir çok kiflinin filmlerin al›m ve sat›m›nda çal›flmas› gerekir. Giriflimcilerin ifllerinin bafl›nda bulunmas›, çeflitli düzeylerde yöneticilerin pazarlama, finansman, tedarik gibi konularda gerekenleri yapmalar›, çal›flt›rd›klar› kiflileri do¤ru yönde yönetmeleri gerekecektir. Böylece yo¤un biçimde emek faktörünün kullan›lmas› gerçekleflecektir. Öte yandan, iflletmenin kurulmas› için gerekli her türlü donan›m, araç gereç ve parasal kaynaklar iflletmenin sermayesidir. ‹flletme belli bir alanda çal›flacak, çeflitli biçimleriyle do¤al kaynaklar› kullan›p, de¤erlendirecektir. ‹flletmenin al›m sat›m›n› yapt›¤› çeflitli filmler, sürekli gelifltirilen teknoloji sayesinde daha nitelikli ve gereksinmeleri daha ileri düzeyde karfl›layan bir yap›ya ulaflmaktad›r. Sonuç olarak, iflletmemiz emek, do¤a, sermaye, giriflimci ve teknoloji faktörlerini çeflitli düzeylerde de¤erlendirerek varl›¤›n› sürdürmektedir.
Üretim ö¤eleri: Mal ve hizmet üretiminde yararlan›lan, bir ülkenin sahip oldu¤u temel kaynaklard›r. Emek (iflgücü): Üretimi gerçeklefltirenlerin fiziksel ve düflünsel katk›lar›n› içerir.
Giriflimci: Gereksinmeleri karfl›lamak üzere mal ve hizmet üretiminin gerçeklefltirilmesi için üretim faktörlerinin biraraya getirilmesini sa¤layan kiflidir. Sermaye: Üretimde yararlan›lan, para ve parasal de¤eri olan her tür donan›md›r.
Do¤al kaynaklar: Do¤adan elde edilen, do¤rudan ya da ifllenerek kullan›lan maddelerdir.
Teknoloji: Mal ve hizmet üretimi için kullan›lan yöntemlerdir.
1
6
Gereksinme ve ‹stekler-Talep
GEREKS‹NME VE ‹STEKLER
AMAÇ
3
Ekonomik yaflam›n ve ekonomik faaliyetlerin hareket noktas›, insanlar›n gereksinme ve istekleridir.
‹nsan gereksinmelerini, bunlar sonucunda ortaya ç›kan talep kavram›n› ve iflletmeler için anlam›n› aç›klamak.
Ekonomik yaflam›n ve ekonomik faaliyetlerin hareket noktas›n› insan gereksinmeleri ve istekleri oluflturur. Bu gereksinme ve isteklerin bir bölümü yaflamsal önemdedir ve kesinlikle karfl›lanmalar›, doyurulmalar› gerekir; yoksa, kiflilerin yaflamlar›n› sürdürmeleri olanaks›zlafl›r. Örnek olarak, beslenme ve bar›nma gereksinmeleri temel niteliktedir ve karfl›lanmalar›ndaki yetersizlik ya da aksakl›k insanlar› ve topluluklar› yok olmaya kadar götürebilir. ‹nsanl›¤›n yüzy›llard›r süre gelen yaflam›, bu gereksinme ve isteklerin karfl›lanma düzeyine göre biçimlenmifltir. ‹nsanlar›n temel gereksinmelerinin yan›nda, kiflilerin mutlulu¤unu, yaflama ba¤l›l›¤›n› ve yaflam bilincini gelifltiren pek çok gereksinme ve istekleri de vard›r. Uygar bir insan temel gereksinmelerinin yan› s›ra, bu yöndeki gereksinme ve isteklerini gidermek için de çaba gösterir. Do¤al kaynaklar›n ve insan kayna¤›n›n k›tl›¤›, insanlar›n tüm gereksinme ve isteklerinin karfl›lanmas›n› engeller. Toplumlar›n tümünde k›t kaynaklara karfl›n, s›n›rs›z gereksinme ve isteklerin olmas› temel bir ekonomik sorundur. Baflka bir deyiflle, s›n›rs›z gereksinmeleri karfl›layacak s›n›rl› kaynaklar›n nas›l da¤›t›laca¤› sorunu ekonomik iflleyiflin belirleyicisidir. Öte yandan, k›t kaynaklar veri olarak al›nd›¤›nda, ekonomik yeterlili¤i ve etkinli¤i artt›rma yönünde yo¤unlaflmak kaç›n›lmaz olur. Gereksinmeler bir kez karfl›land›ktan sonra tümüyle giderilmezler. Bir süre sonra ayn› gereksinme yeniden ortaya ç›kar ve bir kez daha karfl›lanmas› gerekir. Gereksinme ve isteklerin süreklilik tafl›mas›, kaynaklar›n yetersizli¤ini yaratan bir baflka etkendir. ‹nsan gereksinmeleri ve istekleri, uygarl›¤›n geliflimine koflut olarak geliflir. Genel anlamda, teknolojik geliflmeler ve yenilikler, insan gereksinme ve istekleriyle ilgili mal ve hizmetlerin durmaks›z›n farkl›laflmas›n› sa¤lar. Ülkelerin ekonomik geliflme düzeyi, yeni teknoloji kullan›m›, küreselleflme ve yeniliklerin uygulanma derecesi, gereksinme ve isteklerin karfl›lanma biçimini belirleyici unsurlard›r. 1900’lü y›llarda var olan mallar›n birço¤u günümüzde ya yok olmufllard›r ya da bunlar›n yerini yeni mallar alm›flt›r. Örnek olarak, 1900’lü y›llar›n bafllar›nda kullan›lmaya bafllanan ilk radyolar, günümüzde art›k antika say›lmaktad›r. Bu hantal yap›l›, lâmbal› radyolar›n yerini, bir kibrit kutusu büyüklü¤üne indirilen radyo al›c›lar› alm›flt›r. Radyolar öyle çeflitlenmifltir ki art›k arabada, yolda, evin istenen yerinde dinlenebilmekte, kulakl›klar arac›l›¤› ile kimseyi rahats›z etmeden kullan›labilen çeflitler üretilmektedir. 1900’lü y›llar›n bafl›nda televizyon ayg›t›n›n, günümüzde ileri teknoloji modellerini kullan›yoruz.
TALEP Talep: Sat›n alma gücü olan bireylerin ekonomik mal ve hizmetlere karfl› gösterdikleri istekleridir.
‹nsanlar›n gereksinmelerini gidermek yönünde davran›flta bulunmas› talebi do¤urur. Talep, sat›n alma gücü bulunan bireylerin ekonomik mal ve hizmetlere karfl› gösterdikleri istekleridir. Bir mala olan talepten söz edebilmek için flu koflullar›n bir arada olmas› gerekir: • Mala karfl› duyulan gereksinme ya da istek • Mal›n karfl›l›¤›n› ödeme iste¤i • Karfl›l›¤› ödeyebilecek gelir düzeyi
7
Mal ve Hizmet
Bir arabaya karfl› varl›kl› bir kiflinin duydu¤u gereksinme ve yeterli ödeme gücü, o kiflinin bu konuda ödeme iste¤i olmad›kça talep oluflturamaz. Gelir düzeyi yetersiz bir kiflinin arabaya karfl› gereksinmesi ve ödeme iste¤i, ödeme gücü olmad›kça bir anlam tafl›maz. Do¤ald›r ki, ödeme gücü ve ödeme iste¤i olan bir kifli, araba gereksinmesi duymuyorsa talep yine oluflamayacakt›r. Talep karfl›s›nda iflletmelerin, tüketicilerin gereksinmelerini karfl›lamak üzere mal ve hizmet sunumunda bulunmalar› arz olarak nitelenir. Talep ve arz, gereksinmelerin giderilmesi için, tüketici ve üreticilerin bir araya geldi¤i ekonomik bir davran›flt›r. Gereksinmeler, iflletmelerin kuruluflunda etkili midir?
2
Örnek olay›m›z› an›msayal›m. ‹ki arkadafl neden bir iflletme kurma karar› alm›fllard›r? Yan›t aç›kt›r. ‹nsanlar›n gereksinmelerinden biri de foto¤raf çekmek, foto¤raflar› istenen yerlerde kullanmakt›r. Ayr›ca, kitap ve öbür yaz›l› araçlar›n bas›lmas› için film kullan›m›na gereksinme vard›r. Hastaneler röntgen çekmek için röntgen filmi isterler. ‹ki arkadafl bu geliflen ve de¤iflen istek ve gereksinmeleri görmüfl ve bunlar› karfl›layacak bir iflletme kurmay› kararlaflt›rm›fllard›r.
MAL VE H‹ZMET
AMAÇ
4
Mal ve hizmetleri birbirinden ay›rdetmeye yarayan özelliklerini betimlemek.
‹nsanlar›n istek ve gereksinmelerini karfl›lamak için üretim faktörleri biraraya getirilip iflletildi¤inde, bir sonuç elde edilecektir. Bu sonuç, bir mal veya bir hizmet veya ikisinin bir arada üretimidir. fieker fabrikas› çal›flmas› sonucunda fleker ve yan ürünlerini üretir; bir otobüs flirketi insanlar› bir yerden baflka bir yere ulaflt›rarak ulafl›m hizmeti görür. Bir bas›n iflletmesi, hem gazete üretimini hem de gazete arac›l›¤›yla iletiflim hizmetini gerçeklefltirir. Mal ve hizmet, temelde üretim araçlar›n› bir araya getirerek ulafl›lan birer sonuçtur. Bunlar ayn› çaban›n ürünüdürler, ama birbirlerinden farkl› özellikler tafl›rlar. ‹nsan gereksinmelerini ve isteklerini gidermeye yarayan somut araçlara mal denir. Ekmek, peynir, kumafl, buzdolab›, torna tezgah› gibi. ‹flletme biliminde mal, üretilmesi için çaba ve emek harcanan araçlar olarak kabul edilir. Üretilmesi için çaba harcan›p harcanmamas› aç›s›ndan ele ald›¤›m›zda mallar ikiye ayr›l›r: Ekonomik Olmayan Mallar (Serbest Mallar); Üretimi için hiçbir çaba ya da örgütlenme gerektirmeyen ve do¤ada haz›r bulunan mallard›r. Soludu¤umuz hava, gün ›fl›¤›, ya¤mur suyu gibi. Ekonomik Mallar; Üretimi için emek harcanan mallard›r. ‹flletmelerin tüm somut ürünleri bu anlamdaki mal kavram›na girer. Örnek olarak televizyon, gazete, uçak, bilgisayar, konserve, masa, ekonomik mallard›r. Bunlar›n elde edilmesi için, üretim faktörlerinin özel olarak bir araya getirilip üretime yönlendirilmesi gerekmektedir. Soludu¤umuz hava do¤ada haz›r durumdad›r ve elde etmek için u¤rafl vermek gerekmez. Ancak, hastanede kullan›lan ya da dalg›çlar›n su alt›nda kulland›klar›
Mal: ‹nsan gereksinmelerini ve isteklerini gidermeye yarayan somut araçlard›r.
Ekonomik Olmayan Mallar (Serbest Mallar): Üretimi için hiçbir çaba ya da örgütlenme gerektirmeyen ve do¤ada haz›r bulunan mallard›r. Ekonomik Mallar: Üretimi için emek harcanan mallard›r.
8
Ekonomik mallar gereksinmeleri giderme ozellikleri yönünden tüketim mallar› ve üretim mallar› olmak üzere ikiye ayr›l›r.
Ekonomik mallar, dayan›kl›l›¤› ya da kullan›m süreleri yönünden dayan›ks›z mallar ve dayan›kl› mallar olmak üzere ikiye ayr›l›r.
Hizmet: ‹nsan gereksinmelerini karfl›layan, ancak somut olmayan araçlard›r.
Mal ve Hizmet
s›k›flt›r›lm›fl hava (oksijen) ekonomik bir mald›r ve elde etmek için üretim faktörlerini bir araya getirmek ve bir üretim çabas› göstermek gerekir. Ekonomik mallar› iki ayr› ölçüte göre s›n›fland›r›r›z: Gereksinmeleri giderme özellikleri yönünden ve mallar›n dayan›kl›l›¤› ya da kullan›m süreleri yönünden. Gereksinmeleri giderme ozellikleri yönünden ekonomik mallar›, tüketim mallar› ve üretim mallar› olarak ay›r›yoruz. Tüketim mallar›, gereksinmeleri do¤rudan do¤ruya giderebilen mallard›r. Bu mallar, son tüketicilerce kiflisel ya da aile gereksinmelerini karfl›lamak için istenirler. Ekmek, ayakkab›, çamafl›r makinesi, radyo, gibi. Üretim mallar› (yat›r›m mallar›), baflka bir mal›n üretilmesi için gerekli olan mallard›r. Baflka bir deyiflle, tüketim mallar›n› üretmek için kullan›lan mallar üretim mal›d›r. fieker kullan›lan çeflitli makineler üretim mallar›d›r. ‹flletme binas›, iflletme donan›m›, makineler, hammaddeler, ifllenmifl maddeler bu s›n›fa girer. Mal ve türlerinin bu bölümlendirilmesi, her zaman kesin çizgiler tafl›maz. Ayn› mal, belirli koflullar alt›nda üretim mal› olurken, baflka koflullar alt›nda tüketim mal› olabilir. Örnek olarak, fleker ve un evlerde kullan›ld›¤›nda tüketim mal› olurken, bisküvi fabrikas›nda kullan›ld›¤›nda üretim mal› özelli¤ini kazan›r. Ekonomik mallar›, dayan›kl›l›¤› ya da kullan›m süreleri yönünden, dayan›ks›z mallar ve dayan›kl› mallar olarak ay›r›yoruz. Dayan›ks›z mallar, bir kez ya da k›sa süreli kullan›m sonucunda tüketilip yok edilen mallard›r. Ayn› gereksinmeyi karfl›lamak için bu mallardan yeniden sat›n almak gerekecektir; çünkü bu mallar bir kullan›mda yok edilmifltir. Örnek olarak, g›da maddeleri dayan›ks›z tüketim mallar›d›r. Bir kez kullan›ld›klar›nda tüketilirler. Dayan›kl› mallar, bir kezlik kullan›m sonucunda de¤il, uzun süreli kullan›mla yavafl yavafl yok edilen mal türleridir. Bu mallar›n tüketilmesi ve yararl› ömürlerinin sona ermesi zaman içinde olur. Sözgelimi bir televizyon, bir ekmek gibi bir kez kullan›ld›¤›nda ömrünü tüketmez. Ola¤an koflullarda, bu tür mallar›n yenilenmelerini gerektiren belirli ömürleri vard›r. Televizyon bozulur, k›r›l›r, ifle yaramaz duruma gelirse o zaman yenilenir. Ola¤an sürelerin d›fl›nda, modan›n de¤iflmesi, teknolojinin geliflmesi gibi nedenlerle de dayan›kl› mallar›n kullan›m süreleri k›salabilir. Üç boyutlu, dijital bir televizyonun ç›kmas› ile elimizdeki televizyonu ömrü sona ermeden de¤ifltirebiliriz. ‹nsan gereksinmelerini karfl›lamak için üretilen araçlar, yaln›zca elle tutulup gözle görülür somut bir özellik tafl›mazlar. ‹nsan gereksinmelerini karfl›layan, ancak somut olmayan çeflitli araçlara hizmet ad› verilir. Hizmet, mal gibi elle tutulup gözle görülen bir somutlukta de¤ildir. Hizmet üretimi de mal üretimi gibi insan gereksinmelerine yönelik olmal›d›r. Baflka bir deyiflle, k›t olan, belli bir çaba harcanarak elde edilen ekonomik bir üretimden söz edilmelidir. Örnek olarak, otel iflletmeleri, otobüs iflletmeleri, hastaneler hizmet üretir. Muhasebeci, avukat, berber, doktor, dan›flman, ö¤retmen hizmet üretimi yapan kiflilere verilen adlard›r. Bunlar›n gerçeklefltirdikleri ifl, hizmet üretimidir. Hizmet alan›nda birçok temel giriflim bulunur. Da¤›t›mda yer alan toptanc› ve perakendeci ticaret iflletmeleri; iflletmelerin finansman›nda yer alan, para al›fl verifli yapan banka, banker, döviz büfesi gibi çeflitli kurulufllar; riskleri belli bir da¤›l›m çerçevesinde üstlenen sigorta iflletmeleri temel hizmet alanlar›nda çal›flmaktad›rlar. Baz› iflletmelerde ise mal ve hizmet üretimi bir arada gerçeklefltirilir. Örnek olarak, yaz›l› bas›n iflletmelerinde temel amaç olan iletiflim hizmetinin okuyucuya ulaflt›r›lmas› için, somut bir mal olan gazete ve dergiler üretilir.
9
Tüketim ve Tüketici
Mal ve hizmet üretimi birbirinden somut olarak ayrilabilir mi?
3
Örnek olay›m›z› mal ve hizmet aç›s›ndan inceleyelim. ‹ki arkadafl›n kurdu¤u flirketin temsilcili¤ini yapt›¤› uluslararas› flirket AGFA, foto¤raf filmleri, sa¤l›k filmleri, matbaa filmleri üretmektedir. Bu filmler somut bir özellik tafl›makta ve tüketicilerin somut gereksinmelerini karfl›lamaktad›r. Bu aç›dan bakt›¤›m›zda bu filmler mal olarak nitelendirilecektir. Foto¤raf filmlerinin bir bölümünü amatör bireyler kullanmakta, kendi foto¤raf makineleri ile çeflitli foto¤raflar çekmektedirler. Öyleyse bu yönlü kullan›m bu filmlere tüketim mal› özelli¤i vermektedir. Ancak, ayn› filmi profesyonel foto¤rafç›lar taraf›ndan kulland›¤›nda, bu mallar üretim mal› niteli¤ine bürünürler. Ayr›ca, matbaa filmleri ve sa¤l›k filmleri bu alanda çal›flan çeflitli hastanelerin, laboratuvarlar›n ve matbaalar›n kulland›¤› üretim mallar›d›r. Öte yandan, bu mallar›n pazarlanmas› için u¤raflan iflletme somut olarak bu mallar› üretmemektedir. Ancak, bu mallara çeflitli yararlar ekleyerek al›c›lar›na ulaflt›r›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Bu nedenle, iki arkadafl›n kurdu¤u iflletme bir hizmet iflletmesidir ve bu iflletmenin yapt›¤› üretim hizmet üretimidir. Filmlerin üretimi de bu iflletmede gerçeklefltirilseydi, hem mal hem hizmet üretimi söz konusu olacakt›.
TÜKET‹M VE TÜKET‹C‹
AMAÇ
5
Tüketim ve tüketicilerin üretim faaliyeti ile iliflkisini kurmak.
Tüketim, insan gereksinmelerini ve isteklerini karfl›lamak amac›yla üretilen mal ve hizmetlerin, kullan›m›d›r. Baflka bir deyiflle, mal ve hizmetlerin sa¤lad›¤› yararlar›n kullan›lmas› tüketimi ifade eder. Ekme¤i yerken kullan›p tüketiriz. Tüketimin kapsam›, tüketilen mal ve hizmetlerin çeflitlerine göre farkl›l›k gösterir. Tüketim mallar›, ara mallar ve üretim mallar› tafl›d›klar› özelliklere göre tüketilirler. Dayan›kl› ya da dayan›ks›z mallar›n tüketimi birbirinden farkl› yap›larda olacakt›r. Tüketim ifllemini gerçeklefltiren bireylere ya da örgütlere tüketici ad› verilir. Baflka bir deyiflle, gereksinme ve isteklerini karfl›lamak amac›yla, mal ya da hizmetleri kullanan bireyler ya da örgütler tüketicidir. Tüketicileri de sat›n alma ve kullanma amaçlar› yönünden bölümlendirebiliriz. Son tüketici, kiflisel ya da aile gereksinmeleri nedeniyle bir mal ya da hizmeti sat›n alan birey ya da kurulufltur. Endüstriyel tüketici, üretim, yeniden satma ya da iflletme kurma amac›yla sat›n almada bulunan bireyler ya da örgütlerdir. Son tüketiciler ve endüstriyel tüketiciler farkl› mal ya da hizmetlere gereksinme duyarlar. Ço¤u kez birbirinden farkl› sat›n alma süreçleri ile tüketimi gerçeklefltirirler.
Tüketim ve Üretim ‹liflkisi Bireyin ekonomideki rolü iki yönlüdür: Tüketicilik ve üreticilik. 1. Öncelikle her birey bir tüketicidir ve herkes yaflam›n› sürdürebilmek için çeflitli düzeylerde mal ve hizmet tüketmek zorundad›r. Bu tüketim, yaln›zca temel mal ve hizmetlere yönelik olabilece¤i gibi, daha ileri düzeyde olan mal ve hizmetlere yönelik de olabilir. Bireylerin tüketicili¤i, toplumlar›n genel ya-
Tüketim: ‹nsan gereksinimlerini ve isteklerini karfl›lamak amac›yla üretilen mal ve hizmetlerin, kullan›m›d›r.
Tüketici: Gereksinime ve isteklerini karfl›lamak amac›yla mal ya da hizmetleri kullanan bireyler ya da örgütlerdir. Tüketiciler sat›n alma ve kullan›m amaçlar› yönünden; son tüketiciler ve endüstriyel tüketiciler olarak ayr›l›r.
10
Baflar› Ölçütleri: Etkenlik ve ‹lgili Kavramlar
p›lar›na, gelir düzeylerine, kiflilerin bu yap›daki konumlar›na ve tutumlar›na ba¤l›d›r. 2. Bireyin ikinci yönü üreticiliktir. Kiflilerin mal ve hizmet tüketebilmeleri için, sat›n alma gücüne sahip olmalar› gerekir. Böylelikle, gereksinme ve isteklerine uygun mal ve hizmetleri alabilmeleri söz konusu olabilir. Bu nedenle, kifliler çeflitli didinmelerde bulunarak, sat›n alma güçlerini oluflturup yükselteceklerdir. Bireyler, daha iyi bir ekonomik konuma ulaflarak gereksinme ve isteklerinden daha büyük bir bölümünü karfl›layabilmek için, sat›n alma güçlerini artt›racak biçimde üretimde yer al›rlar. Böylelikle, tüketiciler bu yönlerini destekleyecek olan üreticilik yönlerini ortaya koymufl olurlar. ‹flletmeler aç›s›ndan tüketim konusunda üzerinde durulan önemli noktalardan birisi, tüketicilerin bir mal ya da hizmeti hangi nedenlerle istedi¤ini ya da istemedi¤ini; bir mala karfl› olan talebini baflka bir mala hangi nedenlerle kayd›rd›¤›n› a盤a kavuflturmakt›r. ‹flletmeler, çeflitli pazar koflullar›nda, tüketicilerin mal ve hizmetleri sat›n alma güdülerini kestirmek ve iflletmelerini buna göre yönlendirmek çabas›ndad›rlar. Tüketicilerin davran›fllar›n› etkileyen alg›lama, güdüleme, ö¤renme, tutum ve kiflilik gibi iç güçlerle; toplumsal s›n›flar, aile, referans kümeleri ve kültür gibi toplumsal etkenleri de de¤erlendirmek gerekir.
BAfiARI ÖLÇÜTLER‹: ETKENL‹K VE ‹LG‹L‹ KAVRAMLAR Teknik etkenlik: (1) ‹flletme faaliyetlerinin belirlenen niceliksel standartlara ulaflabilme derecesi, (2) belirli bir ifli en ucuz yoldan yerine getirmek ya da belirli bir ç›kt›y› elden gelen en düflük girdi ile sa¤layabilmektedir. Ekonomik etkenlik: ‹flletmelerin ellerinde bulunan k›t kaynaklar›n en iyi biçimde kullan›m›na yöneliktir. ‹flletme biliminde etkenlik: Belirli bir girdi ile en yüksek ç›kt›n›n elde edilmesi, belirli bir ç›kt› düzeyinin en düflük girdiyle sa¤lanabilmesidir.
Endüstriyel iflletmeler aç›s›ndan üzerinde duraca¤›m›z etkenlik, iflletmelerin baflar›s›nda temel bir göstergedir. Verimlilik kavram› ile zaman zaman eflanlaml› kullan›lsa da etkenlik, gerçekte, verimlili¤e göre daha kapsaml›d›r. Etkenli¤i, teknik, ekonomik ve iflletme biliminde olmak üzere bafll›ca üç anlam›yla ele al›yoruz. • Teknik etkenlik, (1) ‹flletme faaliyetlerinin belirlenen niceliksel standartlara ulaflabilme derecesi, (2) belirli bir ifli en ucuz yoldan yerine getirmek ya da belirli bir ç›kt›y› elden gelen en düflük girdi ile sa¤layabilmektedir. • Ekonomik etkenlik, iflletmelerin ellerinde bulunan k›t kaynaklar›n en iyi biçimde kullan›m›na yöneliktir. • ‹flletme biliminde etkenlik, belirli bir girdi ile en yüksek ç›kt›n›n elde edilmesi, belirli bir ç›kt› düzeyinin en düflük girdiyle sa¤lanabilmesidir.
Etkenlikle ‹lgili Kavramlar Etkenli¤i belirleyen; verimlilik, ekonomiklik ve kârl›l›k kavramlar›n› k›saca ele alal›m:
Verimlilik: Üretimden elde edilen ç›kt›lar›n fiziksel niceliklerinin üretimde harcanan girdilerin fiziksel niceliklerine oran›d›r.
Verimlilik (Prodüktivite) Verimlilik, üretimden elde edilen ç›kt›lar›n fiziksel niceliklerinin üretimde harcanan girdilerin fiziksel niceliklerine oran›d›r. Tüm iflletmeyi ele alan verimlilik hesab›, iflletmenin etkenlik derecesini ortaya koyar ve bu noktada verimlilikle etkenlik ayn› çizgide birleflir. Verimlilik kavram› oran olarak gösterelim:
Verimlilik =
Ç›kt› (üretilen mal veya hizmetler) Girdi (iflgücü, sermaye, do¤al kaynaklar)
11
Baflar› Ölçütleri: Etkenlik ve ‹lgili Kavramlar
Ekonomiklik (Rasyonellik) Ekonomiklik, üretimin sat›fl tutar›n›n, üretimin maliyet tutar›na oranlanmas›d›r. Sat›fl niceli¤inin artmas›, sat›fl fiyatlar›n›n artmas›, maliyet giderlerinin ise yükselmesi durumunda ekonomiklik de artm›fl olur. Öte yandan, sat›fl niceli¤i ve sat›fl fiyat› ayn› düzeyde iken maliyet giderlerinin düflmesi ekonomikli¤i artt›r›r. Kârl›l›k (Rantablite) Kârl›l›k, belirli bir zaman kesiti içinde, iflletme faaliyetleri sonucunda elde olunan toplam net kâr›n, o zaman kesitinde kullan›lan kapitale oran›d›r. Etkenlik aç›s›ndan yaln›zca bu kavrama dayan›larak yap›lan çözümlemeler, etken olmayan bir iflletmeyi etken olarak gösterebilece¤i gibi, etken bir iflletmeyi etken de¤iflmifl gibi de gösterebilir. Verimlilik, ekonomiklik ve kârl›l›k kavramlar›n›n herbiri iflletmelerin etkenli¤ini, ortaya koyan ölçütlerdir. Bunlar›n kullan›lmas›, iflletmelerin hedeflerine ve yap›lar›na göre farkl›l›k gösterir.
Ekonomiklik: Üretimin sat›fl tutar›n›n, üretimin maliyet tutar›na oranlanmas›d›r.
Kârl›l›k: Belirli bir zaman kesiti içinde, iflletme faaliyetleri sonucunda elde olunan toplam net kâr›n, o zaman kesitinde kullan›lan kapitale oran›d›r.
Küreselleflme s›n›rlar› ortadan kald›r›yor, dolay›s›yla tüm iflletmeler küresel kurallara uyarak rekabet etmek zorundalar. Verimlilik, kalite, üretim ölçe¤i gibi konularda küresel standartlara ayak uydurmak iflletmelerin temel hedefidir. Bu hedefe ulaflmak üzere organizasyonlar, en uygun performans için dizayn edilmeli ve insan kaynaklar› yüksek performansa yönelik olarak motive edilmelidir (Capital, Eylül 2000). Yukar›da anlat›lan çeflitli kavramlar, iflletme kavram›n›n daha iyi anlafl›lmas› için yol gösterici olacakt›r. Gerçekten de, iflletme ad› verilen birimler bu kavramlara dayal› olarak tan›mlan›p aç›klanmaktad›r. fiekil 1.1’de, iflletmelerin ekonomik sistem içindeki yeri ve di¤er unsurlarla iliflkilerini görüyorsunuz.
‹flgücü ve öteki hizmetler Ücret ve öteki ödemeler
Tüketim mallar› Özel ‹flletmeler
Mal ve hizmetler vergiler
Gelirler
Kamusal mal ve hizmetler Gelirler
fiekil 1.1 ‹flletmeler ve Ekonomik Sistem
Kamu Kesimi
‹flgücü Pazar›
Kamusal mal ve hizmetler
Parasal gelir ‹flgücü ve öteki hizmetler
Ürün Pazar›
Vergiler
Tüketici
Tüketim harcamalar› Tüketim mallar›
12
‹flletme Kavram›
Mal ve hizmetlerin ak›fl›, iflletmelerden tüketiciye do¤ru gerçekleflir. Bu ak›fl›n sürdürülmesi için, tüketicilerden iflletmelere do¤ru para ak›fl› olmal›d›r. Devletin, iflletmelerle tüketiciler aras›ndaki iliflkiye katk›s› mal ve hizmetler (yollar, e¤itim, güvenlik, hukuk gibi) arac›l›¤›yla gerçekleflir. Devletin katk›lar› vergi olarak geri döner. Bu karfl›l›kl› de¤iflim sisteminde tüketiciler iflletmeler için iflgücü pazar› oluflturur ve bu katk› onlara ücret olarak geri döner.
‹fiLETME KAVRAMI
AMAÇ
‹flletme kavram›n› irdelemek.
6
‹flletme: ‹nsan gereksinimlerinin karfl›lanmasi için mal ve/veya hizmet üretimin gerçeklefltirildi¤i iktisadi birimdir.
‹flletme, insanlar›n gereksinme duyduklar› ya da istedikleri mallar› ve hizmetleri sunabilmek için gerekli olan faaliyetleri gerçeklefltirme arac›d›r. En yayg›n tan›m› ile iflletme insan gereksinmelerinin karfl›lanmas› için mal ve/veya hizmet üretiminin gerçeklefltirildi¤i, iktisadi birimdir. ‹flletmelerde, ekonomik bir mal veya hizmet üretimi için üretim faktörleri biraraya getirilir. ‹flletme, teknik bilgilerin, bilimsel bulgular›n ve ekonomik ilkelerin uyguland›¤›; insan davran›fllar›n›n de¤erlendirildi¤i, toplumsal sorumluluklar›n ve toplumsal etkileflimlerin yer ald›¤› çok yönlü bir birimdir. Temel kavramlardan da anlafl›laca¤› gibi, iflletme insanlar›n gereksindikleri ve istedikleri mal ve hizmetleri üretmek için oluflturulan bir birimdir. F›r›n bir iflletmedir; çünkü insanlar›n gereksinmesi olan ekme¤i üretmek için çeflitli üretim ögeleri (makineler, un, insan gücü) bir araya getirerek iflletilmektedir. Ayn› biçimde otomobil fabrikas›, otomobil üretmek için örgütlenmifl bir iflletmedir. Ka¤›t fabrikas›, ka¤›t üretimini gerçeklefltirmek amac›yla üretim ögelerini toparlay›p iflleten bir iflletmedir. Ekonomik bir birim olan iflletmede, mal ve hizmet üretimi belli bir amaca yönelik olarak gerçeklefltirilir. ‹flletmeleri bu yönden de¤erlendirdi¤imizde, kâr amac› güden ve kâr amac› gütmeyen iflletmeler ayr›m› yap›l›r. Bir birimin iflletme say›lmas›n›n temel koflulu kâr amac› gütmesi de¤ildir. Özel sermayenin yan›s›ra, kamu sermayesiyle kurulmufl iflletmeler de vard›r. Kamu sermayesiyle kurulmufl iflletmelerin, kâr amac›n› önde tutmadan çal›flmalar› söz konusu olabilir. Bunlar da iflletme olarak nitelendirilirler. Örnek olarak, K‹T’lerin bir bölümü, belediyelerin kurdu¤u kimi iflletmeler öncelikli olarak topluma hizmet amac›n› tafl›rlar. Küçük bir televizyon onar›c›s› iflletme say›l›rken, TV üreten büyük bir birim de iflletmedir. T.C. Ziraat Bankas› ve DDY birer kamu iflletmesi, otobüs üreten Bursa’daki flirket ile kot pantolon kumafl› üreten Denizli’deki flirket ise, birer özel iflletmedir. Çin’deki bir ekmek fabrikas› da Türkiye’deki bir ekmek fabrikas› da birer iflletmedir. ‹flletmeler bir yandan kifli gereksinmelerini karfl›lamak için kurulurken, bir yandan da kifli isteklerini de karfl›lamay› amaçlar. ‹steklerin önemli bir bölümünün iflletmelerce yarat›ld›¤›n› söyleyebiliriz. ‹flletmeler yaratt›klar› bu istekleri karfl›layacak mal ve hizmetleri de üretirler. Örnek olarak, ciklet, kolal› içecek, flekerleme türleri gibi ürünler, yarat›lan isteklere göre iflletmelerce çeflitli türlerde üretilir. ‹nsanlar›n yaflamlar›n› daha rahat ve daha doyurucu geçirmelerini sa¤layacak çeflitli mal ve hizmetler, sürekli olarak yarat›l›r ve üretilir. Bunlar, temel gereksinmeleri karfl›lamaya yönelik mal ve hizmet çeflitleri olabilece¤i gibi, bunun d›fl›na ç›kan yeni oluflan gereksinme ve isteklere yönelik çeflitler de olabilir.
‹flletme Kavram›
13
‹flletme ve ifl dünyas› tüm insanlar›n yaflam›n› etkiler. Tümümüz, iflletme dünyas› içine do¤rudan ya da dolayl› olarak gireriz ve iflletmelerin sundu¤u olanaklardan yararlan›r›z. Sa¤l›kl› bir iflletme ve ifl dünyas›, insanlara daha yüksek bir gelir ve daha yüksek bir yaflam standard› sa¤lar. ‹flletme dünyas› devingen, yarat›c› ve rekabetçidir. Hiç kimse bu dünyaya belli ölçülerle de olsa ba¤l› olmaktan kaç›namaz. Ülkelerdeki ekonomik yap›ya göre özel iflletmeler ve kamu iflletmeleri ekonomide de¤iflik a¤›rl›klarda yer al›rlar. ‹nsanlar da bu da¤›l›m çerçevesinde iflletmelerle iliflkilerini düzenlerler.
Giriflim ve Giriflimci
AMAÇ
Giriflim ve Giriflimcili¤in önemini betimlemek.
7
‹flletmeyi konu alan kaynaklar›n kimilerinde, iflletme ve giriflim (teflebbüs) kavramlar› aras›nda bir ay›r›m yap›ld›¤› görülür. Buna göre giriflim, baflkalar›n›n gereksinmelerini karfl›lamak üzere, pazar› olan ve pazarda fiyat› oluflan ekonomik mal ve hizmetleri ortaya koymak ve sahibine kâr sa¤lamak amac›n› güden bir iflletmedir. Bu durumda, giriflim iflletmeye göre daha genifl anlaml› olarak ele al›nmaktad›r. Her giriflim bir iflletme olurken, her iflletme bir giriflim olarak nitelenmez. Bir birimin iflletme say›labilmesi için, insan gereksinmelerini karfl›layan ekonomik mal ve hizmetleri ortaya koymak amac›yla, üretim araçlar›n›n bir araya getirilip, didinmede bulunulmas› yeterlidir. Oysa, bir iflletmeye giriflim denebilmesi için, bu iki özellikle birlikte sürekli didinmede bulunmas›, üretilen mal ve hizmetlerin baflkalar›n›n gereksinmesini karfl›lamas›, pazar›n›n ve fiyat›n›n bulunmas› gerekir. Giriflimin temel amac› kâr sa¤lamakt›r. ‹flletme ve giriflim aras›nda böyle bir farkl›l›k kabul edildi¤inde, ev iflleri, devlet iflleri pazar› ve fiyat› olan mal ve hizmet üretmediklerinden, birer iflletme say›l›rlar; ancak giriflim olamazlar. Belli bir pazar› ve fiyat› olan mal ve hizmet üreten Kamu ‹ktisadi Teflekkülleri (K‹T) ise, bu anlay›fla göre giriflim say›lmaktad›rlar. ‹flletme ve giriflim aras›nda böyle bir farkl›l›¤›n gözetilmesi, ekonomik birimlerin de¤erlendirilmesinde kar›fl›kl›klara yol açmaktad›r. Kimi durumlarda, iflletme ve giriflimi birbirinden ay›rmak olanaks›zlaflmaktad›r. ‹flletme ve giriflim aras›ndaki bu farkl›l›klar, günümüzün geliflen ve karmafl›klaflan iflletme dünyas›nda yapay ve yetersiz kalmaktad›r. Bu nedenle, iflletme ve giriflim kavramlar› aras›nda bir fark gözetmeden, bunlar› eflanlaml› olarak kullanan iflletmeci say›s› ço¤unluktad›r. Giriflimci ise, gereksinmeleri karfl›lamak üzere iktisadi ve mal ve hizmet üretiminin gerçeklefltirilmesi için üretim faktörlerini bir araya getiren kiflidir. Giriflimcilik konusuna verilen önem giderek artmakta ve baflar›l› yöneticilerin giriflimcilik yetene¤ine sahip kifliler oldu¤u vurgulanmaktad›r. Giriflimcinin temel ozellikleri; (1) Üretim araçlar›n› sa¤lay›p üretime yöneltme, (2) ortaya ç›kabilcek riskleri üstlenme olarak ele al›n›r. Giriflimci, düflünce, bulufl ve yenilik alanlar›nda hareket sa¤layan, itici bir güç tafl›yan ve uygulayan kiflidir. Giriflimci, örgütünü yeni alanlara, yeni kurulufllara, yeni f›rsatlara yöneltir. Bir yandan de¤ifliklikler yarat›rken, di¤er yandan bu de¤iflikliklerin sonuçlar›ndan yararlan›l›r. Bu bak›fl aç›s›yla ele al›nd›¤›nda giriflimcilerin ifllevleri söyle s›ralanabilir:
Giriflim: Baflkalar›n›n gereksimelerini karfl›lamak üzere, pazar› olan ve pazarda fiyat› oluflan ekonomik mal ve hizmetleri ortaya koymak ve sahibine kâr sa¤lamak amac›n› güden bir iflletmedir.
14
‹flletme Kavram›
• • • • • • •
Yeni-ürünler ortaya ç›karmak ya da bilinen ürünlerin niteliklerini de¤ifltirmek, Yeni üretim yöntemleri gelifltirip, uygulamak, Endüstride yeni ve geliflmifl örgütlenmelere gitmek, Yeni pazarlara aç›lmak, Yeni girdi kaynaklar› bulmak, Yönetim ve çal›flanlar aras›ndaki iliflkileri artt›rmak, ‹flletme ile kamu ve devlet aras›ndaki iliflkileri gelifltirmek.
Amazon.com’un ilginç bir kurulufl öyküsü var. Öykü bir garajda bafllar. Üç arkadafl, bir garajda kitap sat›fl› yapmak üzere bir web sitesi açmaya karar verirler. Bu giriflimin bafllat›ld›¤› s›rada üç arkadafltan hiçbirinin kitap sat›fl› ile ilgisi yoktur. Bafllang›çta, internet arac›l›¤›yla gelen sipariflleri yandaki bir kitapç›dan al›p, siparifl verenlere postalarlar. Bu ifli gelifltirerek amazon.com’u, bugünkü haliyle, eticaretin öncüsü bir organizasyona dönüfltürürler. Giriflimcinin, günümüzde önemli bir üretim ögesi olarak olarak de¤erlendirildi¤ini Ünitenin bafl›nda vurgulam›flt›k.
Yönetici Yönetici, baflkalar›n›n gereksinmelerini karfl›lamak üzere mal ve hizmet üretimi için üretim faktörlerinin bir araya getirilmesini yöneten kiflidir. Profesyonel yönetici, bu ifli ücret karfl›l›¤›nda yapar. Yöneticinin giriflimciden fark›; yönetim iflini kendi ad›na de¤il baflkalar› için yapmas›, kâr ve zarardan do¤rudan etkilenmemesidir. Ancak, yönetimi alt›ndaki faaliyetlerin sonuçlar› yöneticinin baflar› ya da baflar›s›zl›¤›n› simgeler.
Özel Giriflim Özel Giriflim: Bireylerin devlet müdahalesi olmaks›z›n, kendi ekonomik ç›karlar› do¤rultusunda davrand›¤› bir sistemdir.
Özel giriflim, bireylerin, devlet müdahalesi olmaks›z›n, kendi ekonomik ç›karlar› do¤rultusunda davrand›¤› bir sistemdir. Özel giriflim sistemlerinde dört temel unsur vard›r: • Özel Mülkiyet hakk›, bireylerin tafl›n›r ve tafl›nmaz de¤erleri sat›n alma, sahipolma, kullanma ve satma hakk›n› belirler. • Seçme özgürlü¤ü, tüketici ve üreticilerin ekonomik kararlar›ndaki serbestli¤i ifade eder. Yasalara uygun olmak kofluluyla bireyler istedi¤ini sat›n alabilir. ‹flletmeler üretim yapabilir, istedi¤i bireyi ifle alabilir. • Kâr elde etme, kaynaklar›n› riske sokmak yat›r›ma giriflenlerin, faaliyetler sonucunda oluflacak kâr üzerinde hakk› oldu¤u anlam›n› tafl›r. • Serbest rekabet, iki veya daha fazla say›da iflletmenin ayn› kaynaklara veya müflteri kitlesine yönelmesi durumunda ortaya ç›kar. ‹flletmeler aras›nda kaynaklardan veya pazardan daha fazla pay alma çabas›n› gösterir. Haks›z rekabet ya da rakipleri ortadan kald›rmaya yönelik eylemlere izin verilmez. Buraya kadar, iflletme kavram›n› ve bu kavramla ilgili temel baz› kavramlar› tan›mlamaya çal›flt›k. K›saca ele ald›¤›m›z bu kavramlarla bundan sonraki Ünitelerde, ‹ktisat ve öteki derslerinizin içeri¤inde s›k s›k karfl›lacaks›n›z.
Özet
15
Özet Bu Ünitede; ‹flletme biliminin ve iflletmelerin ekonomik sistem içindeki yerini, iflletme kavram›n› ve iflletmelerle ba¤lant›l› temel kavramlar› inceledik. Art›k; • iflletme bilimin kapsam›n› (sayfa 4), • ekonomik Sistemin ne oldu¤unu (sayfa 4), • üretim faktörlerinin neler oldu¤unu (sayfa 5), • gereksinme ve isteklerin ekonomi içindeki yerini (sayfa 6), • talep kavram›n› (sayfa 6-7), • mal ve hizmet türlerini (sayfa 7-8), • tüketim ve tüketici kavramlar›n› (sayfa 9-10), • etkenlik ve ilgili kavramlar› (sayfa 10-11) • iflletme kavram›n› ve içeri¤ini (sayfa 11-14) biliyoruz. ‹flletme Bilimi, iflletmeleri ilgilendiren iç ve d›fl olaylar›n aç›klanmas›, çözümlenmesi ve sistemlefltirilmesinin yan›nda, iflletmelerin toplum içindeki yerini belirleme ifllevini görür. Ekonomik yaflam›n ve ekonomik faaliyetlerin ç›k›fl noktas› insan gereksinme ve istekleridir. ‹flletmelerin temel ifllevi de¤iflik boyutlardaki insan gereksinme ve isteklerinin giderilmesidir. Gereksinmelerin de¤iflimine ve geliflimine ba¤l› olarak iflletmelerin ortaya koydu¤u ürünler de yenilenir. ‹nsan gereksinmelerini giderme özelli¤ine sahip mal ve hizmetlere ekonomik mal ve hizmetler denir. Mal ve hizmetlerin üretimi için, emek, do¤a, sermaye, teknoloji
ve giriflimci olarak s›ralad›¤›m›z üretim faktörleri bir araya getirilir. ‹nsan gereksinme ve isteklerini gidermeye yarayan araba, kalem, televizyon gibi somut araçlara mal denir. Mallar de¤iflik ölçülere göre s›n›fland›r›l›r. ‹nsan gereksinmelerini karfl›lamakla birlikte, somut olmayan araçlara hizmetler diyoruz. Oteller, bankalar ya da hastaneler hizmet üreten iflletmelerdir. Mal ve hizmetlerin kullan›m› ile tüketim ortaya ç›kar. Mal ya da hizmetleri bireysel gereksinmeleri için alanlara son tüketici, üretim, al›p satma ya da iflletme kurmak amac›yla sat›n alanlara endüstriyel tüketici diyoruz. Sat›n alma gücü bulunan bireylerin ekonomik mal ve hizmetlere karfl› gösterdi¤i sat›n alma ifllevi talep olarak niteleriz. ‹flletme kavram›n›n yayg›n olarak kullan›lan tan›m› iflletmeyi mal ve/veya hizmet üretimi için üretim faktörlerinin biraraya getirildi¤i ekonomik birim olarak aç›klar. Özel giriflim, bireylerin devlet müdahalesi olmaks›z›n; kendi ekonomik ç›karlar› do¤rultusunda davrand›¤› sistemdir. Temel unsurlar›, özel mülkiyet hakk›, seçme, özgürlü¤ü, kâr elde etme hakk› ve serbest rekabettir. Afla¤›da kendimizi s›nayal›m bölümündeki sorular› yard›m almadan yan›tlamaya çal›fl›n›z. Bu sorulara yan›t verebiliyorsan›z, bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak sorular› yan›tlamakta zorlan›yorsan›z, geriye dönerek bu bölümleri tekrar okuyun.
16
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlamadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Ekonomik sistemin tan›m› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Mal ve hizmetlerin toplam›d›r. b. Kaynaklar›n, bireyler ve kurumlar aras›ndaki da¤›l›m›d›r. c. Bireyler ve kurumlar aras›ndaki iliflkilerdir. d. ‹flletmelerde üretim yapabilmek için gerekli unsurlar›n toplam›d›r. e. Toplumsal iliflkileri düzenleyen kurallar›n bütünüdür. 2. Afla¤›dakilerden hangisi, üretim faktörleri aras›nda de¤erlendirilemez? a. ‹nsan b. Sermaye c. ‹flletme d. Do¤a e. Mal›n somut olmas› 3. Afla¤›dakilerden hangisi, talep olgusunun ortaya ç›kmas› için gerekli koflullardan birisidir? a. Mal›n kaliteli olmas› b. Mal›n fiyat›n› ödeme gücü olmas› c. Mal›n rakipsiz olmas› d. Piyasada rakiplerin olmas› e. Mal›n somut olmas› 4. ‹nsanlar›n gereksinme ve isteklerini gidermeye yarayan somut araçlara ne ad verilir? a. Sermaye b. ‹flletme c. Hizmet d. Üretim faktörü e. Mal 5. Hava, kaynak suyu ve gün ›fl›¤›, afla¤›daki mal gruplar›ndan hangisine örnektir? a. Serbest mallar b. Tüketim mallar› c. Ekonomik mallar d. Yat›r›m mallar› e. Üretim mallar›
6. Dayanakl› mallar›n temel özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kullan›m›n›n sürekli olmas› b. Bir kez kullan›mdan sonra tüketilmesi c. Uzun süreli kullan›mla yavafl yavafl yokedilmesi d. Somut bir özellik tafl›mamas› e. Do¤ada serbest olarak bulunmas› 7. Hizmetleri mallardan ay›ran temel özellik afla¤›dakilerden hangisidir? a. Somut olmas› b. ‹nsan gereksinmelerini karfl›lamaya yönelik olmas› c. Elle tutulma özelli¤inin olmamas› d. Üretiminin, herhangi bir çabay› gerektirmemesi e. Gereksinmeleri giderme özelli¤inin olmamas› 8. ‹nsan gereksinmelerini karfl›lamak amac›yla üretilen mal ve hizmetlerin kullan›m›, afla¤›dakilerden hangisiyle ifade edilir? a. Tüketim b. Üretim c. Ekonomik yarar d. Giriflimcilik e. Rekabet 9. Afla¤›dakilerden hangisi mal veya hizmetleri üretmek, yeniden satmak ya da iflletme kurmak amac›yla sat›n al›r? a. Üretici b. Son tüketici c. Giriflimci d. Endüstriyel tüketici e. Yat›r›mc› 10. Afla¤›dakilerden hangisi, özel giriflimin temel unsurlar›ndan biri de¤ildir? a. Özel mülkiyet hakk› b. Seçme özgürlü¤ü c. Kâr elde etme d. Üretim hakk› e. Serbest rekabet
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim
“
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularda ilgili, gerçek hayattan örnekler yer almaktad›r. Örnek olaylar› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir. ‹lk Bisikletler Günümüzde yayg›n bir ulafl›m, spor ve e¤lence arac› olan bisiklet, ilk defa 1839 y›l›nda ‹ngiltere’nin Dumfriesshire yöresinde, Courthill kasabas› demircilerinden Kirkpatrick Macmillan taraf›ndan yap›ld›. Yaklafl›k 27 kilo a¤›rl›¤›ndaki ilk bisikletin tahta bir iskeleti vard›r. Ön taraf›na bir at bafl› geçirilmiflti. Demir tekerleklerinden öndekinin çap› 80 cm, arka tekerle¤in çap› ise 105 cm’ydi. Pedallar, kranklar arac›l›¤›yla arka tekerle¤e ba¤lanm›flt› ve ayaklar›n iler geri hareketleriyle tekerlek devinim kazan›yordu. Macmillan’›n bisikleti icat ederken tek düflüncesi, Courthill ile Dumfriesshire aras›ndaki 22 km’lik yolu rahatl›kla gidip gelmesini sa¤layacak bir araç gelifltirmekti. Macmillan, 1842 y›l›nda bisikletiyle bir ifl için Glasgow’a gitti ve böylece fark›nda olmadan ilk uzun mesafe rekorunu k›rd›. Bisiklet, k›sa zamanda ilgi gördü ve çeflitli bisiklet modelleri üretildi. 1870 y›l›nda James Starley taraf›ndan gelifltirilen bir modelin ön tekerlekleri, arka tekerle¤e oranla ola¤anüstü büyüktü. Eski modeller aras›nda hemen dikkati çeken Starley bisikletinde, sürücü ön tekerle¤in üzerine oturuyordu. Bu modelin üzerinde denge sa¤lamak oldukça güçtü ve bu nedenle düflme olaylar›na çok s›k rastlan›yordu. Yine ayn› y›llarda Starley ve Hilman, tümüyle metalden yap›lan ilk bisikletin patentini ald›lar. Bu modelin bir özelli¤i de tekerlek jantlar›nda ilk kez tel kullan›lmas›yd›. Arac›n tan›t›m› için Starley ve Hilman bisikletle hiç durmadan 154 km. yol alarak bir günde Londra’dan Coventry’ye gittiler ve kilisenin çan› tam gece yar›s›n› vururken Starley’in evine geldiler. 1871 y›l›nda bu bisiklet 8 fliling fiyatla sat›fla sunuldu. Pedall› bisiklet üretimi gerçeklefltiren ilk firma ise 1861’in mart ay›nda Paris’te Pierre Michaux taraf›ndan kuruldu. Ayn› y›l iki modelin tasar›m› ve üretimi gerçeklefltirildi. Seri üretime ise ertesi baflland› ve o y›l içinde firma 142 tane bisiklet üretti. Kad›nlar için yap›lan ilk bisikletin patenti 1870 y›l›nda Samuel Webb Thomas taraf›ndan al›nd›.
17
Kad›n bisikletlerinin seri üretimi ise 1874 y›l›nda Starley ve Hillman taraf›dan kendi bulufllar› olan bisiklet üzerinde yap›lan birkaç de¤ifliklikle bafllat›ld›. Ancak, bisikletin çok karmafl›k bir pedal sistemi vard› ve üzerinde denge sa¤lamak hayli çaba istiyordu. Üstelik düflme an›nda ciddi yaralanmalara yol açabiliyordu. Bisikletlerin tarihçesinde önemli bir geliflme de dolgu lâstiklerin yerini içi hava dolu lâstiklerin almas›d›r. 1888’de Belfast’l› veteriner John Boyd Dunlop, bir bahçe hortumunu iki ucunu birlefltirdikten sonra içine hava pompalayarak ilk fliflme lâsti¤i icat etti. Dunlop’un fliflme lâsti¤i bisiklete büyük bir üstünlük kazand›rd›. 1901’de bisikletlerde vites ve mekanizmas› kullan›ma girdi. ‹lk bisiklet vitesleri iki veya üç kademeliydi. 1920’lerde Sturmey-Archer Company, üç kademeli vites ile kontrpedal fren mekanizmalar›n› birlefltirdi. V. Belgil, Bilim Teknik 1. Bisikletin yaflamlar›m›za girmesi ile ilgili bu öyküde, Ünite içinde ele ald›¤›m›z kavramlardan hangileri ile ba¤lant› kurabilirsiniz? 2. Bisikletin bir ürün olarak gelifltirilmesi, belli üretim sektörlerinde itici güç olarak etki yapm›flt›r? Bu etkinin hangi sektörlerde ve boyutlarda ortaya ç›kt›¤›n› tart›fl›n›z.
Biraz Daha Düflünelim 1. ‹flletme Biliminin kapsam›n› aç›klay›n›z. 2. Ekonomik sistem nedir? 3. Ekonomik sistemler aras›ndaki farkl›lar nereden kaynaklan›r? 4. Üretim faktörleri nelerdir? Özelliklerini k›saca aç›klay›n›z. 5. Ekonomik yaflam›n ve ekonomik faaliyetlerin temel hareket noktas› nedir? K›saca aç›klay›n›z. 6. Talep kavram›n› ve iflletmeler için ne ifade etti¤ini belirtiniz. 7. Üretimi için çaba harcan›p harcanmamas› aç›s›ndan mallar kaça ayr›l›r? 8. Tüketim ve üretim mallar› aras›ndaki farkl›l›k nedir? 9. Hizmet kavram›n› tan›mlay›n›z. 10. Tüketim ve tüketici kavramlar›n› tan›mlayarak, iflletmeler için önemini belirtiniz. 11. Özel giriflim kavram›n› ve özelliklerini aç›klay›n›z. 12. ‹flletme nedir? Yukar›da ele al›nan kavramlarla hangi aç›lardan iliflkisi vard›r?
”
18
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar
Yan›t Anahtar›
Boone, Louis E. ve David L. Kurtz. Contemporary Business 2000, The Dryden Press, Newyork, 2000. Ertürk, Mümin. ‹flletme Biliminin Temel ‹lkeleri, Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul, 2000. Karalar, R›dvan. ‹flletme Temel Bilgiler ‹fllevler, Anadolu Üni. Bas›mevi, Eskiflehir, 1998. Mucuk, ‹smet. Modern ‹flletmecilik, ‹stanbul, 1998.
1. b 2. c 3. b 4. e 5. a 6. c 7. c 8. a 9. d 10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Sistem” kavram›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim Faktörleri” kavram›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talep-Arz” kavram›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gereksinme ve ‹stekler” kavram›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serbest Mallar” kavram›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dayan›kl› Mallar” kavram›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hizmet” kavram›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim-Tüketici” kavram›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim-Tüketici” kavram›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Özel Giriflim” kavram›n› yeniden gözden geçiriniz.
19
2
‹flletmelerin Özellikleri
• Gereksinmelerimizi karfl›layan iflletmelerin özelliklerini bilmenin yaflam›n›z› kolaylaflt›raca¤›n› hiç düflündünüz mü? • ‹flletmeler hangi amaçlarla kurulurlar? • ‹flletmelerde ne tür ifllevler gerçeklefltirilir? • ‹flletmelerin faaliyetlerini etkileyen çevre unsurlar› nelerdir? • Yaflam›n›zda önemli bir yer tutan iflletmeler, hangi özellikleri ile benzerlik ve farkl›l›klar gösterir?
20
‹flletmelerin Özellikleri
GENÇ G‹R‹fi‹MC‹LER ‹ki genç giriflimci olan Ahmet ve Mehmet, ellerindeki sermayeyi de¤erlendirmek isterler. Kafadarlar sermayelerini yat›r›ma dönüfltürmeye karar verirler. Çevrelerine dan›flt›ktan sonra bir yerel radyo kurma fikri onlara cazip gelir. ‹ki kafadar›n amac› kâr etmektir. Kendi aralar›nda, bir yerel radyo kurmak için gerekli olan materyalin dökümünü yaparlar. Tahmini gelirleri maliyeti karfl›lamaktad›r. Onlar için her fley tamamd›r, baflka bir ön araflt›rmaya gerek yoktur. Kazanç onlar› beklemektedir. Ahmet ileriyi gören bir iflletmeci olarak orta¤›na flöyle der: - Dostum çevrene baksana, herkes yerel radyo kuruyor. Bu ifli yapmak için büyük bir yat›r›ma gerek yok. Kur, ifllet ve kazan! Mehmet de orta¤›ndan pek farkl› düflünmez, ancak onun içini bir kurt kemirir. ‹çini kemiren kurdu arkadafl›na aktar›rken gelecek için pek de umutlu de¤ildir: - ‹kimiz de ziraatçiyiz. Radyoculu¤un hiçbir yönünü bilmiyoruz. Bir bilene dan›flsak m›? Oysa orta¤› kafas›nda bu durumu çoktan çözmüfltür. - Bir teknik eleman tutar›z. Bir iki spiker de bulduk mu iflimiz tamam. ‹ki kafadar kendilerini birer radyo patronu görerek ellerindeki sermayenin büyük bir k›sm›n› harcarlar ve ortakl›k kurarlar. Bir daire kiralan›r, stüdyo mekan› belirlenir ve duvarlar› yal›t›l›r. Mikrofonlar, araçlar, CD arflivi, birkaç masa sandalye ve bir telefon... Yerel radyo haz›rd›r. Adlar›n›n ilk hecelerinden hareket ederek, kendilerine göre çok ilginç olan, bir de ad koyarlar yerel radyoya: “AhMe FM”. Zaman h›zla geçer ve “AhMe” bir iflletme olarak bir y›l›n› doldurur. Bizim genç patronlar, kazanç sa¤lamak için reklam gelirine ihtiyaç oldu¤unu bilmelerine ra¤men bir y›l›n sonunda yeteri kadar reklam geliri sa¤layamad›klar›n› üzülerek görürler. Ellerindeki sermaye neredeyse tükenmifltir. ‹ki kafadar yürütmeye çal›flt›klar› iflin ayr›nt›lar›n› düflünmediklerini, kurduklar› iflletmenin özelliklerini bilmediklerini ve bu iflletmenin ifl alan›yla ilgili çevreyi tan›mad›klar›n› geç fark ederler! Yani evdeki hesap çarfl›ya uymam›flt›r.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; iflletmelerin amaçlar›n› belirlemek, iflletmelerin ifllevlerini tan›mlamak, iflletmelerin çevresinde, karfl›l›kl› etkileflim içinde bulunduklar› çevre unsurlar›n›n özelliklerini ve etkileflimin boyutlar›n› betimlemek, iflletmelerin grupland›rmas›na yönelik ölçütleri ay›rdedebilmek, farkl› ölçütlere göre gruplanan iflletmelerin özelliklerini tan›mlamak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ifllenen konular› daha iyi anlayabilmek için; 1. Ünitede ele ald›¤›m›z iflletmelerle ilgili temel kavramlar› ve bunlar›n iflletmelerle ba¤lant›s›n› yeterli düzeyde ö¤renmifl olman›z gerekir.
21
‹flletmelerin Amaçlar›
‹fiLETMELER‹N AMAÇLARI
AMAÇ
‹flletmelerin amaçlar›n› belirlemek.
1
‹flletmelerin baflar›l› olmas›nda ve sa¤l›kl› kararlar al›nmas›nda temel koflul, neler yap›laca¤›n›n bilinmesidir. ‹flletme faaliyetlerinin bafllang›c›nda, amaçlar›n net ve gerçekçi olarak belirlenmesi, iflletmeler için yaflamsal önemdedir. Amaçlar, iflletmenin ulaflmak istedi¤i durumlar› ifade eder. Tepe yönetimden bafllayarak yukar›dan afla¤›ya bir yap›lanma ile iflletmenin temel ve alt amaçlar› belirlenir. De¤iflik birimlerin amaçlar›n›n birbirini tamamlayacak ve destekleyecek biçimde oluflturulmas› gerekir. fiekil 2.1’de, iflletmelerdeki amaçlar hiyerarflisine ve birimlerin amaçlar›n›n birbiri ile etkileflimine iliflkin bir örnek görüyorsunuz.
Amaçlar: ‹flletmenin ulaflmak istedi¤i durumlar› ifade eder.
‹fiLETMELERDE TEMEL VE ALT AMAÇLAR
TEMEL AMAÇ Kârl›l›k vaya Topluma Hizmet
Üretim Bölümü Alt Amaçlar› - Nitelikli Malzeme - Teknik Üstünlük - Ar-Ge
Finans Bölümü Alt Amaçlar› - Teknolojik Yat›r›m - E¤itim Finansman›
Planlama Bölümü Alt Amaçlar› - Strateji Gelifltirme - ‹flletmeleraras› K›yaslama
Pazarlama Bölümü Alt Amaçlar› - Pazar ve Tüketici Arafl. - Reklam
Personel Bölümü Alt Amaçlar› - E¤itim
fiekil 2. 1 ‹flletmelerde Amaçlar Hiyerarflisi
Temel Amaçlar ‹flletmelerde geleneksel olarak iki temel amaç ortaya ç›kar: Kâr elde etmek ve topluma hizmet. Bunlar, öncelik s›ras› ve boyutlar› de¤iflmekle birlikte, her nitelikteki iflletme için geçerli olan amaçlard›r. Bunlar›n d›fl›nda, iflletmelerin kendi koflullar›na göre a¤›rl›k verdi¤i özel amaçlar da söz konusudur. • Kâr Sa¤lama: Kâr, bir iflletmenin belirli bir dönem sonunda elde etti¤i kat›ks›z (net) gelirlerin toplam›d›r. Baflka bir deyiflle, iflletmenin belli bir dönem sonunda elde etti¤i toplam gelirler ile katland›¤› toplam giderler aras›ndaki olumlu farkt›r. Kimi dönemlerde bu fark›n olumsuzlaflt›¤› görülebilir. Bu olumsuz farka zarar ad› verilir. ‹flletmeler giderlerini en aza indirmek ve gelirlerini en üst düzeye ç›karmak için çal›fl›rlar. Bu sonucu sa¤layan alanlara yat›r›m yapmak, kârl›l›¤› azalan ya da yok olan alanlardan kaçmak isterler. Özel iflletmelerin, kâr sa¤lama özgürlü¤ü bulundu¤u ölçüde kurulup, yay›ld›klar›n› görürüz. Kâr, iflletmeler için temel amaç olarak ele al›n›rken, çeflitli de¤erlendirmelerde ölçüt olarak da kullan›l›r. Kâr, iflletmeler için geliflme ve büyüme göstergesidir. Üst yönetim için bir baflar› de¤erlendirme ölçütü olan kâr, çal›flanlar için de bir özendirme ve teflvik arac›d›r.
Kâr sa¤lama ve topluma hizmet, iflletmelerin temel amaçlar›d›r.
22
‹flletmelerin Amaçlar›
• Topluma Hizmet: ‹flletmeler yaflad›klar› toplumun birer ürünü olarak o topluma katk›da bulunur, hizmet ederler. Ancak, temel konu iflletmelerin ana amac›n›n bu noktada odaklan›p odaklanmad›¤›d›r. Gerçekten de bir özel kesim iflletmesinin salt topluma hizmet amac›na yönelik olarak ifllemesi söz konusu edilemeyecektir. Kâr yönünden ön planda gelen bir üretim alan›, toplumsal katk› aç›s›ndan çok önemsiz de olsa özel giriflimci için çekici olabilir. ‹flletmeler, belli bir üretimi gerçeklefltiriyorlarsa sonuçta bir katma de¤er sa¤larlar ve belli say›da kifliye çal›flma olana¤› yarat›rlar. Bütün bunlar sonuçta topluma katk› say›l›r. Ancak, iflletmeler bafllang›ç noktas› olarak bu sonuçlar› amaç olarak al›p yola ç›kmazlar. Temel amaç olarak topluma hizmete yönelik iflletmeler, kapitalist ekonomilerde kamu giriflimleri olarak karfl›m›za ç›kabilir. Ancak, yaflan›lan toplumsal ve ekonomik gerçekler, bu amaca yönelik çal›flman›n uzun süre gitmesini engelleyicidir. Ülkemizde, Cumhuriyetten bu yana, varl›klar›n› çeflitli düzeylerde koruyan Kamu ‹ktisadi Teflebbüsleri (K‹T’ler), toplumsal amaçl› iflletmeler olarak kamu taraf›ndan kurulmufllard›r. Ancak, bunlar›n günümüzde geldikleri nokta, amaçlar›n›n de¤ifltirilmesi, çal›flma ilkelerinin pazar koflullar› çerçevesine sokulmas› ve özellefltirilmesi yönündedir.
Özel Amaçlar ‹flletmelerin özel amaçlar›; uzun dönemli büyüme, tüketicilere nitelikli mal sunma, çal›flanlara uygun ücret toplumsal sorumluluktur.
Kâr ve topluma hizmet amaçlar›, iflletmelerin belli bir ekonomik yap› içerisinde önde tutacaklar› temel güdülerdir. Bu güdüler d›fl›nda, kimi zaman sonuç olarak kimi zaman bu temel amaçlarla birlikte gerçekleflen ya da gerçeklefltirilmesi için çaba gösterilen alt amaçlar› afla¤›daki gibi ele alabiliriz: • Uzun Dönemli Büyüme: ‹flletmeler, temel olarak, uzun dönemde en yüksek kâra ulaflmay› isterler. Bunun temelinde iflletmelerin varl›klar›n› sürdürebilmesi ve sürekli büyüme ve geliflmenin sa¤lanmas› yatar. ‹flletmelerin varl›klar›n› eriterek, küçülmesi ve yok olmas› kârl›l›¤› ortadan kald›ran çeflitli etkenlerin bir araya gelmesi sonucudur. Uzun dönemde geliflme ve büyümenin hangi boyutlara varaca¤›, k›vaml› düzeye nas›l ulafl›laca¤› kârl›l›kla ba¤lant›l› olacakt›r. • Tüketicilere Nitelikli Mal Sunma: ‹flletmelerin tüketicilere daha nitelikli mal sunmas›, tüketicilere verilen hizmeti en üst düzeye ç›karmas›, kâr amac›n› olumlu yönde etkileyen bir çabad›r. ‹flletmeler, üretim planlamas› yaparken belli bir nitelik düzeyi ve buna ba¤l› olan belli bir fiyat düzeyi kararlaflt›r›rlar. Seçilen nitelik düzeyinin hedeflenen tüketici kitlesiyle uyumlu olmas›, bu niteli¤in ve fiyat›n kendi içinde en olumlu düzeylerde tutulmas›, iflletmenin pazardaki yerini ve dolay›s›yla kârl›l›¤›n› belirleyecektir. • Çal›flanlara Uygun Ücret Verme: ‹flletmelerin çal›flanlar›na daha iyi ücret ödemesi, iflletmedeki çal›flma koflullar›n› daha güvenli ve sa¤l›kl› k›lmas›, etkin ve verimli çal›flmada önemli bir özendiricidir. Çal›flanlara yap›lan ödemeler konusunda iflletmelerin izleyecekleri politikalar, yönetim anlay›fl›, ifl gücünün örgütlülü¤ü, devletin tutumu gibi çeflitli etkenlere ba¤l›d›r. • Toplumsal Sorumluluk: Toplumsal sorumluluk gere¤i, özel kesim iflletmelerinde de geçerlilik kazanmaya bafllam›flt›r. Böylelikle iflletmeler, çeflitli ç›kar kümeleri aras›nda bir denge kurmaya zorunlu olurlar. ‹flletmelerin bu dengeyi kurmas›, sonuçta iflletmelere iliflkin toplumsal görüflleri ›l›ml› k›lmakta, bu da iflletmelerin uzun dönemli yaflamalar›n› sa¤lay›p, uzun dönemde kâr› en yükse¤e ç›karma amac›na hizmet etmektedir.
23
‹flletmelerin Amaçlar›
Günümüzde, özellikle büyük boyutlara ulaflm›fl özel iflletmeler, elde ettikleri kârlar›n bir bölümünü çeflitli toplumsal etkinliklere aktarmak zorundad›rlar. Yoksa, uzun dönemde bu iflletmelerin yaflamlar› tehlikeye girer. Afl›r› kârlar elde eden bir iflletmeye tüketiciler, sendikalar ve çeflitli toplum kesimleri tepki gösterir. Bu tepkinin uzun dönemde, iflletme içi olumsuzluklar yaratmas› söz konusu olabilir. ‹flletmelerin kültürel çal›flmalara öncülük etmesi, spor kurulufllar› oluflturmas›, sa¤l›k ve güvenlik çal›flmalar›na giriflmesi, e¤itim-ö¤retim alan›nda etkinlik göstermesi toplumsal yönden olumlu bir izlenim ve katk› yaratma çabalar›d›r. Günümüzde, do¤al çevrenin korunmas› ve çevre kirlili¤inin en az düzeyde tutulmas›, toplumun ve iflletmelerin büyük önem verdi¤i bir konudur. ‹flletmelerin amaçlar› konusunda iflletmecilerin genifl bir bak›fl aç›s›n› ye¤ledikleri ve buna uygun politikalar gelifltirdikleri görülmektedir. ABD’de 200’den fazla iflletme sorumlusuyla, iflletmelerinin amaçlar› konusunda görüflmeler yap›lm›flt›r. Bu iflletmeler, çeflitli büyüklüklerdeki mal ve hizmet üreticileri, toptanc› ve perakendeciden oluflmufltur. Bunlar›n % 90’› afla¤›da belirtilen yedi amaç üzerinde uzlaflm›flt›r; 1. tüketicilerin gereksinme ve isteklerini giderecek mal ve hizmetleri öncelikli olarak üretmek, 2. bu üretimi kârl› olarak gerçeklefltirmek, 3. çal›flanlar›n sa¤l›¤›n› ve moral gücünü korumak, 4. komflular›yla ve toplumla iyi iliflkiler gelifltirmek, 5. devletin yasa ve öbür düzenlemelerini desteklemek, 6. iflletmenin ve elde edinilen kâr›n sa¤l›kl› bir biçimde büyümesini gerçeklefltirmek, 7. çevrenin korunmas›n› sa¤lamak.
‹flletmeler, kâr sa¤laman›n d›fl›nda ne tür amaçlara sahip olabilirler? ‹flletmeler için, amaçlar›n›n net biçimde belirlenmifl olmas›n›n önemini ve sonuçlar›n› tart›fl›n›z “Genç giriflimciler olay›nda, kâr sa¤lama d›fl›nda bir amaç gözetilmemifltir. Ahmet ve Mehmet faaliyet alan› ne olursa olsun bütün iflletmelerin sosyal sorumluluk, topluma hizmet ya da büyüme gibi amaçlara da sahip olmas› gerekti¤inin bilincinde de¤ildir. Kârl›l›k d›fl›ndaki amaçlar› üzerinde durmad›klar› için, yerel bir radyo iflletmesi olarak hedef kitlenin belirlenmesine de gerek duyulmad›¤› sonucuna var›yoruz. Radyo yay›n›n›n hangi özelliklere sahip bir hedef kitleye ulaflt›r›laca¤› belirsizdir. Bu belirsizlik ve plans›zl›k, gelifligüzel bir faaliyet ortam› yaratm›flt›r. K›sacas›, amaçlar›n iflin bafllang›c›nda belirlenmemifl olmas›, genç radyonun baflar›s›zl›¤›nda temel bir etken olmufltur.”
1
24
‹flletmelerin ‹fllevleri
‹fiLETMELER‹N ‹fiLEVLER‹
AMAÇ
2
‹flletmelerin ifllevlerini tan›mlamak.
‹flletmelerin faaliyetlerini, genel veya özel amaçlar›n›n flekillendirdi¤ini bir kez daha vurgulayal›m. Amaçlar›n belirlenmesinden sonraki aflamada, bu amaçlara ulafl›lmas› için yap›lmas› gereken ifller kararlaflt›r›l›r. Amaçlara yönelik ifller, çeflitli ölçütler dikkate al›narak grupland›r›l›r. Uygulamada en fazla kullan›lan ölçüt, ifllerin de¤iflik yönlerden benzerliklerini ortaya koymakt›r. Benzerlikler ilkesine göre grupland›rma yap›ld›¤›nda; Üretim iflleri, Pazarlama, Finansman, Personel, Da¤›t›m iflleri ayn› bölümlerde toplan›r. Bu grupland›rma süreci sonunda iflletmenin bölümleri oluflturulur. Bu sürece bakarak, bölümlerin bir iflletmede sürdürülen temel ifllevleri ifade etti¤ini görebiliriz. ‹flletmelerde uygulanan ifllevlere iliflkin ilk bilimsel yaklafl›m, Yönetsel Kuram›n öncüsü Henri FAYOL’un görüfllerini içerir. FAYOL’un iflletmelerde geçerli ifllevleri: • yönetim faaliyetleri (Planlama, örgütleme, yöneltme, koordinasyon,denetim), • teknik ya da üretim faaliyetleri, • ticari faaliyetler (sat›n alma, sat›fl, pazarlama), • finansal ifllemler (gerekli fonlar›n sa¤lanmas› ve yönetim), • muhasebe ifllemleri (envanter, gelir-gider hesaplar›), • güvenlik faaliyetleri olarak s›ralam›flt›r. 1900’lü y›llar›n ilk yar›s›nda yayg›nlaflmaya bafllayan bu görüfller, iflletmecilik yönetim bilimine önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. ‹flletmelerin ifllevleri ile ilgili de¤iflik grupland›rmalar, genel hatlar› itibariyle Fayol’un s›ralamas› ile örtüflür. ‹flletmelerin ifllevleri ile ilgili bir baflka grupland›rma flöyledir: • Genel ‹fllev-Yönetim, •
Türsel ‹fllevler
• •
Temel ‹fllevler-Üretim, Pazarlama Kolaylaflt›r›c› ‹fllevler-Finansman, Personel
•
Destekleyici ‹fllevler-Muhasebe, Ar-Ge, Halkla ‹liflkiler, Ulaflt›rma, Depolama Günümüzdeki geliflmeler, iflletmecilik ifllevleri ve uygulamalar›nda yenilikleri zorunlu k›lm›flt›r. Klasik ifllevlerin yan›s›ra, ça¤dafl, global ve rekabetçi anlay›fl›n gerektirdi¤i ifllevler de büyük önem kazanm›flt›r. ‹nsan kaynaklar›, Planlama, Reklam ve Promosyon, E¤itim, Kalite Kontrol, Uluslararas› ‹liflkiler ça¤dafl iflletmelerde sürdürülen ifllevlerden baz›lar›d›r.
25
‹flletmelerin ‹fllevleri
fiekil 2. 2 ‹flletmelerin ‹fllevleri
‹flletmelerde, yukar›da sözü edilen ifllevlerden hangilerinin uygulanaca¤› ya da hangileri için ayr› bölümler aç›laca¤›; üst yönetimin yaklafl›m›, üretim konusu, sektör özellikleri, iflletmenin içinde bulundu¤u özel koflullar, büyüklük gibi unsurlar›n etkisi alt›nda kararlaflt›r›l›r. (fiekil 2.2) Üst yönetimin yaklafl›m› ve tercihleri; ifllevlerin say›s›, öncelik s›ras› ve kapsam›n›n belirlenmesinde temel bir etkendir. Maliyetler, zorunluluklar ve olaylar› de¤erlendirmedeki bak›fl aç›s›, yöneticilerin bu konudaki karar›n› etkiler. Maliyetlerin yükselmesinden kaç›nan yöneticiler, birbirine yak›n ifllevlerin ayn› bölümde yürütülmesi e¤ilimindedir. Gelenekçi bak›fl aç›s›na sahip yöneticilerin söz sahibi oldu¤u iflletmelerde, klasik ifllevlerin ötesinde ça¤dafl anlay›fl› sergileyen uygulamalara genelde rastlanmaz. Üretim konusu ve sektör özellikleri, iflletmelerde sürdürülen faaliyetleri belirleyici önemli etkenlerdir. Bir mal üreten iflletmede temel ifllev üretimdir.Bu tür iflletmelerde, teknik faaliyetlerin gerçeklefltirildi¤i üretim bölümü yan›s›ra kalite kontrol, ar-ge ve de¤er destekleyici ifllevler bulunur. Bir ticaret ya da bir pazarlama iflletmesinde ise temel ifllev, baflka iflletmelerce üretilmifl ürünlerin al›n›p bu ürünlere gereksinme duyanlara ulaflt›r›lmas› yani pazarlanmas›d›r. Bu tür iflletmelerde teknik anlamda üretim bölümü ve buna ba¤l› yan ifllevler yoktur. Bunun yerine, halkla iliflkiler, reklam, planlama, da¤›t›m ve bunlara yard›mc› ifllevler görülür. Bir havaalan› iflletmesinde, yer ve uçufl hizmetleri yard›mc› ifllev görürler. Bir havaalan› iflletmesinde, yer ve uçufl hizmetleri yan›nda özellikle bak›m-onar›m ifllevi büyük önem tafl›r. Bir yaz›l› bas›n iflletmesinde, gazete üretimi ile iletiflim hizmeti bir arada gerçeklefltirilir. Bir hayvanat bahçesi ile ilgili olarak reklam amac›yla gelifltirilen örnek san›r›z sizlere ilginç gelecektir.
26
‹flletmelerin Çevre ‹liflkileri ve Sorumluluklar›
Hayvanat bahçemizin yeni konu¤u; Tropical Ya¤mur Ormanlar› Gorili
‹fiLETMELER‹N ÇEVRE ‹L‹fiK‹LER‹ VE SORUMLULUKLARI
AMAÇ
3
‹flletmelerin çevresinde, karfl›l›kl› etkileflim içinde bulunduklar› gruplar›n özelliklerini ve etkileflimin boyutlar›n› betimlemek.
‹flletmeler ekonomik sistem içerisindeki belli bir sektöre ba¤l› olarak faaliyette bulunurlar. Faaliyetlerin sürdürülmesi s›ras›nda, ekonomik sistem özellikleri ve sektörel çevre unsurlar› ile karfl›l›kl› etkileflim içindedirler. Çevre unsurlar›, çeflitli kaynaklarda, ç›kar gruplar› olarak da nitelenmektedir. ‹flletmelerin izleyecekleri politikalar, içinde bulunduklar› çevrenin koflullar›na uygun olmal›d›r. ‹flletmelerin çevresini oluflturan gruplarla iliflkisi, onlar›n beklentilerini karfl›lama ve faaliyetleri yoluyla onlar› etkileme biçiminde ortaya ç›kar. Her iflletme çevresindeki kifli veya kurumlara karfl› sorumludur. Bu sorumlulu¤un gere¤i olarak bu kiflilerin gereksinmelerini karfl›lamak zorundad›r: Talep edilen mal ve hizmetleri üretmek, bunlar› talep edilen yerde (yer faydas› yaratmak) ve talep edilen zamanda (zaman faydas› yaratmak) sunmak, yasalara uymak, ekonomiye dinamizm katmak, istihdam yaratmak gibi.‹liflkinin bu yönü, iflletmenin çevreden etkilenmesini ifade eder. Buna karfl›l›k, çevre unsurlar› da iflletmelerin faaliyetlerinden ve uygulamalar›ndan etkilenir: Yeni ürünleri kullanma al›flkanl›¤› edinme, iflletmeleraras› rekabetin sonuçlar›na katlanma gibi. ‹flletmelerle çevre unsurlar› aras›ndaki etkileflim, iliflkinin niteli¤ine göre farkl›l›k gösterir. Afla¤›da iflletmeleri çevreleyen unsurlar›n özelliklerini ve karfl›l›kl› iliflkileri aç›klayaca¤›z.
27
‹flletmelerin Çevre ‹liflkileri ve Sorumluluklar›
Örg ü Kült t ürü
lar Çal›flan
‹LE
Teknoloji EM
‹fiLETME
fiL
RAK‹P ‹fiLE TMELER
M Se r Sa ma hip ye ler i
P‹YASA KOfiULLARI
tim ne i ö Y içim B
E
PLU
R‹
D
R
TO
⁄E
ET EVL
ÇE V
D‹
U
A R AR A S I SL U L
ET ‹C
R
K
LE
R
TÜ
fiekil 2.3 ‹flletme ve Çevresi
fiekil 2.3’de iflletmelerin çevre iliflkileri iç ve d›fl çevre olarak ayr›lm›flt›r. ‹ç çevre unsurlar›, iflletmeyi do¤rudan etkileyen ve karfl›l›¤›nda iflletme faaliyetlerinden do¤rudan etkilenen unsurlard›r. Yöneticiler, iflletmenin iç çevresini, kararlar› ile do¤rudan etkileme, flekillendirme ya da de¤ifltirilebilme yetkisine sahiptir. ‹flletmelerin iç çevresinde yer alan temel unsurlar; sermaye sahipleri, yöneticiler, yönetilenler yani çal›flanlar ve onlardan kaynaklanan yönetim biçimi ya da örgüt kültürüdür. ‹ç çevrede yer alanlar›n, iflletmeye sa¤lad›¤› katk›lar› karfl›l›¤›nda iflletmeden beklentileri vard›r. Sermaye sahipleri, iflletmenin özvarl›¤›n› sa¤layan kiflilerdir. Sermaye sahiplerinin öncelikle beklentisi kâr elde etmektir. ‹flletmenin gelece¤inin güvence alt›na al›nmas›, pazar pay›n›n artt›r›lmas›, yani yat›r›mlara giriflmek, güç sahibi olmak ya da prestij kazanmak, sermaye sahiplerinin beklentileri aras›ndad›r. Bu kiflilerin iflletmeye ba¤l›l›¤›, beklentilerinin karfl›lanmas›na ba¤l›d›r. ‹flletmelerde iç çevreyi oluflturan bir baflka grup yönetici ve yönetilenlerin oluflturdu¤u personeldir. Bu grup, iflletmenin amaçlar›na uluflmas› için düflünsel ve fiziksel çaba gösterir. Buna karfl›l›k, en alt basamaktan tepe yönetime kadar personelin yani çal›flanlar›n birbiri ile örtüflen veya farkl› beklentileri vard›r. Doyurucu bir ücret daha iyi çal›flma koflullar›, sosyal ortam, gelecek güvencesi, yükselme olanaklar›, ödüllendirilme vb. unsurlar çal›flanlar›n iflletmeden bafll›ca beklentileridir. Kalk›nm›fll›k ve refah düzeyi yüksek olan ülkelerde;cinsiyet ay›r›m› gözetilmemesi, krefl ya da çocuk bak›m› gibi konular da çal›flanlar›n temel beklentileri aras›ndad›r. ‹flletmenin amaçlar›na etkin biçimde katk› sa¤lanabilmesi, personelin beklentilerine karfl›l›k verme düzeyi ile yak›ndan ba¤lant›l›d›r. ‹flletmelerin d›fl çevresinde; devlet ve yasalar, tüketiciler, toplum yap›s› ve kültürü, rakipler, tedarikçi iflletmeler, di¤er iflletmeler, fiziksel (do¤al) çevre koflullar› yer al›r. D›fl çevre unsurlar›n›; yasal-siyasal çevre, toplumsal ve kültürel çevre, ekonomik çevre ve fiziksel çevre olarak da grupland›rabiliriz. Uluslararas› faaliyetleri olan iflletmeler yukar›da say›lanlar d›fl›nda, uluslararas› çevre koflullar› ile çevrelenmifltir.
Sermaye sahipleri, yöneticiler, personel, örgüt kültürü gibi unsurlar iflletmenin iç çevresini oluflturur.
Devlet ve yasalar, tüketiciler, toplum yap›s› ve kültürü, rakipler, tedarikçi iflletmeler, di¤er iflletmeler, fiziksel (do¤al) çevre koflullar› iflletmelerin d›fl çevresini oluflturur.
28
‹flletmelerin Çevre ‹liflkileri ve Sorumluluklar›
Devletin uygulamalar› ve yasalar, iflletmeleri çevreleyen önemli bir unsurdur. ‹flletmelerin faaliyetleri, yasalar›n çizdi¤i haklar ve sorumluluklar çerçevesinde sürdürülür.Devlet ile birey aras›ndaki iliflkileri düzenleyen anayasa, ifl hukuku , idare hukuku iflletmelerle bireyler aras›ndaki iliflkileri düzenleyen ticaret, borçlar. icra iflas hukuku iflletmelerin sorumluluklar› ile ilgili kurallar› içerir: Çal›flanlar›n haklar›n›n verilmesi, vergi vermek, ifl güvenli¤inin sa¤lanmas› vb. gibi. ‹flletmeler, yasal düzenlemelere uygun faaliyet göstermenin karfl›l›¤›nda devletin sa¤lad›¤› çeflitli haklardan yararlan›r; yat›r›m indirimi ya da vergi teflvikinden yararlanma, kredi olanaklar› vb.. gibi. Tüketiciler, iflletmelerin varl›¤›n› sürdürebilmesinde önemli bir etkendir. ‹flletmeler öncelikle hedef kitlenin ve genel olarak tüketicilerin beklentilerine karfl›l›k vermek zorundad›r. Mal ve hizmetlerin tüketicilerin tercih etti¤i kalitede, zamanda, yerde ve onlar›n ödeyecebilece¤i fiyat üzerinden sunulmas›, pazarda pay edinmenin ve baflarman›n ön kofluludur. Günümüzde tüketiciler, toplum için üretim yapan iflletmeleri, üretim için üretim yapanlardan ay›rma bilincine ulaflm›flt›r. Art›k, tüketiciye gereksinme duydu¤u ürünleri ulaflt›rmak tek bafl›na yeterli de¤ildir. Tüketici, kendi ç›karlar›n› gözetip, kendisine hem ürün özellikleri hem de servis aç›s›ndan kalite sunan iflletmelere yönelmektedir. Bunlar›n d›fl›nda, do¤al çevrenin korunmas›, di¤er iflletmelerle ›l›ml› iliflkiler içinde olmas›, devlete karfl› yükümlülüklerini yerine getirmesi tüketicilerin iflletmelerde arad›¤› özelliklerdir. Tüketicilerin beklenti ve istekleri, toplumsal de¤erler, yaflam biçimi, gelenek ve inançlardan büyük ölçüde etkilenir. Özellikle uluslararas› faaliyetleri olan iflletmelerin; ürünlerini tasarlay›p, haz›r hale getirip, pazara sunmadan önce toplum yap›s›n› ve kültürünü iyi tan›mas› gerekir. Pazar araflt›rmas›, tüketici beklentilerine ve rakip iflletmelerin uygulamalar›na yönelik araflt›rmalar iflletmelere, bu konuda gereksinme duyduklar› bilgileri sa¤lar. Toplumsal çevreden, bir toplumun iflletmelere bak›fl aç›s›, onlara iliflkin görüflleri anlafl›l›r. ‹flletmeyi kuflatan ve iflletme ile do¤rudan ya da dolayl› iliflkisi olan insanlar›n demografik ve kültürel özellikleri toplumsal çevreyi belirler. Toplumu oluflturan bireylerin ço¤unlu¤unca benimsenen kültürel de¤erler, o toplumun yaflam biçimini belirler. Yeme içme, e¤lenme, bar›nma, çal›flma, sa¤l›k, ifl ahlak›, çevrenin korunmas› gibi kavramlara iliflkin görüfl ve davran›fllar toplumsal kültürü oluflturur. ‹flletmeler toplumun yaflam biçimini, al›flkanl›klar›na, de¤erlerine uygun bir üretim ve faaliyet ortam› gerçeklefltirmekle yükümlüdür. Tüketici Haklar›; ‹flletmelerin karar ve politikalar›nda, tüketicilerin istek ve gereksinimlerini dikkate almas›n› öngören bir kamuoyu hareketi olarak yayg›nlaflm›flt›r. ABD Baflkanlar›ndan J.F. Kennedy, tüketici haklar›n›; belgilenme, seçim yapma, güvenlik ve sesini duyurabilme olarak s›ralam›flt›r. Bu konunun önemini kavram›fl olan iflletmeler, tüketici flikayetlerini alabilmek için özel bir çaba gösterirler. Tüketicilerin örgütlenebildi¤i ülkelerde, tüketicilerin haklar› yasalar yoluyla korunmaya çal›fl›l›r. Ülkemizde, Tüketicilerin Korunmas› Kanunu da bu amaca yöneliktir. Rakipler, iflletmelerin dikkatle izlenmesi gereken önemli bir baflka d›fl çevre unsurudur. Rakipler, Pepsicola ve Coca-Cola örne¤inde oldu¤u gibi ayn› faaliyet dal›nda ayn› hedef kitleye ürün sunan iflletmelerdir. Rekabet; ürünün özelli¤i, sat›fl koflullar›, da¤›t›m, sat›fl çabalar› ya da di¤er yan hizmetlerle ilgili olabilir. ‹flletmeler için rekabet üstünlü¤ü, bu ve benzeri konularda rakiplerden daha iyi olmak ya da farkl› olmak demektir. Bunu sa¤layabilmek için iflletmeler, içinde bulundu¤u sektörün genel yap›s› yan›s›ra; rakiplerin ürün, fiyat, sat›fl, insan kay-
29
‹flletmelerin Grupland›r›lmas›
naklar› politikalar›n› ö¤renmeye çal›flmal›d›r. Ancak, rakip iflletmelerin uygulamalar›n› aynen almak yerine, bunlar iflletmenin kendi yap›s›na ve gereksinimlerine uyarlanmal›d›r. Rakip durumunda olan iflletmeler iflbirli¤i içinde de olabilir. Ç›karlar› gere¤i anlaflarak, ilerideki ünitelerde aç›klanacak olan kartel, tröst, konsorsiyum ya da holding gibi birleflmelere gidilebilir. Bu birleflmeler sayesinde iflletmeler aras›nda finansal, teknolojik, örgütsel ya da hukuki anlaflmalar gerçekleflir. ‹flletmelerin bu noktadaki en büyük sorumlulu¤u, karfl›l›kl› olarak yap›lan anlaflma kurallar›na ve etik ilkelere uygun davranmakt›r. ‹flletmelerin d›fl çevre unsurlar›ndan bir baflkas› tedarikçilerdir. Tedarikçiler, iflletmelere, üretim faaliyetleri için gerekli olan mal ve hizmetleri sa¤larlar. Teknik donan›m, ara mallar, iflgücü, da¤›t›m, tafl›mac›l›k ve benzeri konularda katk› sa¤layan bu kurulufllarla olumlu iliflkiler içinde olunmas›, iflletmelerin faaliyetlerinin aksamadan sürdürülmesinde önemli rol oynar. Ucuz, kalite standartlar›na ve iflletmenin beklentilerine uygun hizmet alabilmek için, tedarikçilerin ç›karlar›n›n gözetilmesi önem kazan›r. Di¤er iflletmeler içinde, iflletmeye kredi veren bankalar, finans kurulufllar› da önemli yer tutar. Bu kurumlarla olumlu iliflkiler içinde olunmas›, iflletmelerin parasal kaynak bulmas›n› kolaylaflt›r›r. ‹flletmelerin bunlara karfl› olan yükümlülüklerini zaman›nda yerine getirmesi, parasal gereksinmelerinin her seferinde herhangi bir engel olmaks›z›n karfl›lanmas›n› sa¤lar. Fiziksel çevre, genel anlamda yeryüzündeki do¤al kaynaklard›r. Bunlar, toprak, hava, su ve iklimdir. Bütün iflletmeler çeflitli derecelerde bu kaynaklara ba¤›ml›d›r. ‹flletmelerin mallar›n› üretmek için kulland›¤› kaynaklar›n ço¤u fiziksel çevreden sa¤lan›r. Bu kaynaklar›n kullan›m›, ekonomik yap›yla, hükümetlerin tutumuyla ve toplumun duyarl›l›¤› ile yak›ndan ilgilidir. Do¤al kaynaklar›n bilinçsizce kullan›l›p yok edilmesi ve kullan›m›ndaki ç›kar iliflkileri iflletmeler için de önemli sorunlar yarat›r. ‹flletmelerin, çevre unsurlar›n› ve bunlar›n özelliklerini tan›mas› ne gibi yararlar sa¤lar? Genç giriflimciler örne¤inde, iflletmenin iç veya d›fl çevresinin fazla önemsenmedi¤i sonucuna var›yoruz. Ortaklar›n önemsedi¤i tek konu, maliyetler ve kâr elde edilip edilemeyece¤idir. Teknik konularda, pazar›n yap›s› ve rakipleri hakk›nda ön araflt›rma yap›lmam›flt›r. Hedef kitle tam olarak belirlenmedi¤i için, önemli bir baflka çevre unsuru olan radyo dinleyicileri ve bunlara ba¤l› olarak reklam verecek kesimin özellikleri de bilinmemektedir. Sonuçta, reklam gelirleri beklenenin çok alt›nda gerçekleflmifltir.
‹fiLETMELER‹N GRUPLANDIRILMASI
AMAÇ
4
‹flletmelerin grupland›r›lmas›na yönelik ölçütleri ay›rdetmek.
‹flletmeler, birbirinden farkl› yap› ve özelliklere sahiptir. Buna ba¤l› olarak, bir iflletmenin ekonomik sistem içindeki ifllevi di¤erlerinden farkl›d›r. ‹flletmelerin grupland›r›lmas›nda geçerli olan görüfllerin belli ölçütler üzerinde yo¤unlaflt›¤›n› görüyoruz.
2
30
‹flletmelerin Grupland›r›lmas›
1. 2. 3. 4. 5. 6.
‹flletmeleri; üretilen mal ve hizmet çeflidine göre, üretim araçlar›n›n mülkiyetine göre, hukuki yap›lar›na göre, ulusal köklerine göre, iflletmeleraras› anlaflmalara göre, di¤er aç›lara göre bölümlendirmek mümkündür.
AMAÇ
5
Farkl› ölçütlere göre gruplanan iflletmelerin özelliklerini tan›mlamak.
Üretilen Mal ve Hizmet Çeflidi Yönünden ‹flletmeler Üretilen mal ve Hizmet Çeflidine Göre • Endüstri ‹flletmeleri • Ticaret ‹flletmeleri • Hizmet ‹flletmeleri
Üretilen mal ve hizmet çeflidi yönünden iflletmeler; endüstri iflletmeleri, ticaret iflletmeleri, hizmet iflletmeleri olarak üçe ayr›l›r. • Endüstri ‹flletmeleri: Üretim sürecinde, kullan›lan girdileri fiziksel ya da kimyasal yönden de¤iflikli¤e u¤ratarak yeni bir mala dönüfltüren iflletmelerdir. Üretim geliflmifl tekniklerle gerçeklefltirilir. Fabrikasyon sistemini uygulayan iflletmeler, endüstriyel üretim yaparlar. Hammadde iflleyen ya da uçak, araba, montaj yapan iflletmeler, endüstriyel üretim yapmaktad›r. • Ticaret ‹flletmeleri: Ticaret kesiminde çal›flan, üretici iflletmelerin ürettikleri mallar›n toptanc›l›¤›n›, yar› toptanc›l›¤›n› ve perakendecili¤ini yapan iflletmelerdir. Bunlar üretici iflletmelerle tüketiciler aras›nda yeralan arac› kurulufllard›r. Toptanc› ve perakendeci iflletmeler pazarlama ifllevlerinin yerine getirilmesinde önemli görevler üstlenirler. Arac›l›k edilen mal›n özelli¤ine ve türüne göre, toptanc› ve perakendeci iflletmelerin bir çok çeflidi blunur. • Hizmet ‹flletmeleri: Hizmet üreten ve pazarlayan her boyuttaki iflletmelerdir. Bunlar, konaklama hizmetlerinde (otel, motel), e¤lence hizmetlerinde (tiyatro, sinema), sa¤l›k hizmetlerinde (hastane), e¤itim ve ö¤retim hizmetlerinde (okul), sigorta ve finansman hizmetlerinde (sigortac›l›k, bankac›l›k), tafl›ma ve iletiflim hizmetlerinde (eflya ve yolcu tafl›mac›l›¤›, PTT), dan›flmanl›k hizmetlerinde (hukuksal, finansal, ticari dan›flmanl›k), bak›m hizmetlerinde (beraber, elbise temizleyicili¤i) bulunurlar.
Üretim Araçlar›n›n Mülkiyetine Göre ‹flletmeler Üretim Araçlar›n›n Mülkiyetine Göre • Özel Kesim ‹flletmeleri • Kamu Kesimi ‹flletmeleri • Yabanc› Sermayeli ‹flletmeler
Üretim araçlar›n›n mülkiyetine göre iflletmeler; özel kesim, kamu kesimi ve yabanc› sermayeli iflletmeler olarak ayr›l›r. • Özel Kesim ‹flletmeleri: Üretim araçlar›n›n mülkiyeti özel kiflilerin elinde bulunan iflletmelerdir. Bu iflletmeler, belli amaçlar do¤rultusunda, bir ya da çok say›daki kiflinin çeflitli oranlarda sermayelerini bir araya getirerek oluflturduklar› kurulufllard›r. Her türlü alanda, her düzeyde ve boyutta faaliyette bulunabilirler. • Kamu Kesimi ‹flletmeleri: Sermayesinin tümü ya da ço¤unlu¤u devlete ya da kamu tüzel kiflilerine ait olan iflletmelerdir. Kamu kesimi iflletmeleri bir ekonominin tümüne egemen olacak boyutlarda bulunabilece¤i gibi, daha dar boyutlarda da olabilir. Kamu kesimi iflletmeleri özel kesim iflletmeleri ile yan yana çal›flabilirler; ayn› konuda ya da de¤iflik konularda üretim yapabilirler. Ayr›ca, özel sermaye sahipleri ile ortakl›k kurarak karma tipte iflletmeler de oluflturulabilir. Kamu iflletmelerinin güdecekleri amaç, toplumsal a¤›rl›kl› olabilece¤i gibi, özel kesim iflletmeleri gibi salt kâra yönelik de olabilir. Ülkemizde kamu kesimi iflletmelerinin önemli bir yeri vard›r (K‹T’ler). • Yabanc› Sermayeli ‹flletmeler: Üretim araçlar›n›n mülkiyeti baflka ülke giriflimcilerinin olan iflletmeleridir. Bu iflletmelerde, sermayenin tümü yabanc› giriflimcilerin
31
‹flletmelerin Grupland›r›lmas›
olabilir. Ayr›ca, yerli sermaye ile çeflitli oranlarda ortakl›klara giriflen yabanc› sermaye iflletmeleri de bulunur. Bu ortakl›klar, özel iflletmecilerle kurulabilece¤i gibi kamu kesimiyle de gerçeklefltirilebilir. Türkiye’de yabanc› sermayeli iflletmelerin yeri h›zla artmaktad›r. Bu iflletmelerin Türkiye’de kuruluflu ile ilgili yasal düzenlemelerin birbirinden çok farkl› olmas›, farkl› yap›daki sermayeli iflletmelerin oluflmas›na yol açm›flt›r.
Hukuki Yap›lar›na Göre ‹flletmeler Hukuki yap›lar›na göre iflletmeler; ülkelerin hukuk sistemine göre farkl›l›k gösterir. Ancak, genelde tüm ülkelerde geçerli olan hukuksal biçimler de vard›r. Yasal ayr›nt›lar olarak birbirinden farkl› de¤erlemeler olsa da, bu hukuksal biçimler uluslararas› düzeyde birbiriyle çok yak›nd›r. Türk Hukuk Sisteminde yer alan iflletme biçimleri uluslararas› hukusal biçimlerle büyük ölçüde benzerlik tafl›maktad›r. Hukuk sistemimizde iflletme biçimleri afla¤›daki gibi bölümlendirilebilir: 1. Özel ‹flletmelerin Hukuksal Biçimleri A. Kifli fiirketleri a. Tek kifli iflletmesi b. Adi flirket c. Kollektif flirket d. Adi komandit flirket B. Sermaye fiirketleri a. Anonim flirket b. Limited flirket c. Sermayesi paylara bölünmüfl komandit flirket d. Kooperatif flirket - Dernek ve tesislerin flirketleri 2. Kamu ‹flletmelerinin Hukuksal Biçimleri A. Kamu ‹ktisadi Teflebbüsleri a. ‹ktisadi devlet teflekkülleri b. Kamu iktisadi kurulufllar› B. Yerel Yönetim ‹flletmeleri C. Katma Bütçeli Yönetimlerin ‹flletmeleri D. Döner Sermayeli ‹flletmeler 3. Yabanc› Sermayeli ‹flletmeler A. 6222 Say›l› Yasaya göre kurulanlar B. Petrol Yasas›na göre kurulanlar C. 1567 Say›l› Yasaya göre kurulanlar D. Uluslararas› anlaflmalarla kurulanlar
Hukuki Yap›lar›na Göre • Özel ‹flletmelerin Hukuksal Biçimleri • Kamu ‹flletmelerinin Hukuksal Biçimleri • Yabanc› Sermayeli ‹flletmeler
Ulusal Kökenlerine Göre ‹flletmeler Ulusal kökenlerine göre iflletmeler; ulusal iflletmeler, uluslararas› iflletmeler, çokuluslu iflletmeler, olarak ay›r›yoruz. • Ulusal ‹flletmeler: Ülke s›n›rlar› içinde kurulmufl, kapital ve yönetim aç›s›ndan baflka bir ülkeye ba¤l› olmayan iflletmelerdir. Bu niteli¤i gösteren her türlü iflletme ulusal iflletme say›l›r. Türkiye’deki yerli flirketler ulusal iflletmelerdir. • Uluslararas› ‹flletmeler: Yaln›zca kendi ülkesinde de¤il, baflka ülkelerde de çeflitli dallarda u¤raflta bulunan iflletmelerdir. Bunlar›n kapital yat›r›mlar› s›n›rl›d›r ve yönetimleri ço¤unlukla ana iflletme yurttafllar›n›n elindedir. Bu iflletmeler sanayi, ticaret, ulaflt›rma, pazarlama alanlar›nda yer al›rlar.
Ulusal Kökenlerine Göre • Ulusal ‹flletmeler • Uluslararas› ‹flletmeler • Çokuluslu fiirket
32
‹flletmelerin Grupland›r›lmas›
• Çokuluslu fiirket (ÇUfi): Dünyay› bir tek pazar olarak gören ve durumunu her yerde en k›vaml› k›lmak için kaynaklar›n› -kapital, yönetim, teknoloji-oralara aktaran bir dünya flirketidir. ÇUfi’lar ekonomik yaflam›n her alan›nda yer al›rlar ve u¤rafllar›n› pek çok ülkeye yayarlar. U¤rafl alanlar›n› flöyle s›n›fland›rabiliriz: Yerel olarak üretilen ya da d›fl al›m› yap›lan parçalar› kullanan üretici iflletmeler; yar› üreticilik yapan da¤›t›c›lar ve ba¤lant›l› sat›flç›lar biçimindeki ticaret iflletmeleri; s›n›rl› ölçüde yerel iflletmeye ba¤l› olan do¤al ve tar›msal kaynaklar›n ana üreticileri ya da ç›kar›mc›lar›; hizmette ya da e¤lence alan›nda ana iflletmeye ba¤l› yar› özdefl nitelikte flube örgütlenmeleri. Yüzy›l›m›zda ÇUfi’lar çok genifl bir alana yay›lm›fllar ve elde ettikleri gelir aç›s›ndan bir çok ülkenin ulusal gelirini aflar duruma gelmifllerdir. ÇUfi’lar›n ifl hacmi, dünya üretiminin 1/7’sinden çoktur. ÇUfi’lar›n y›ll›k büyüme h›zlar› %10’dur. Yap›lan kestirimler, 2000 y›llar›nda ÇUfi’lar›n dünya üretiminin yar›s›n› karfl›lad›klar› yolundad›r. ÇUfi’larla ilgili olarak 19. Ünite’de daha fazla bilgi bulabilirsiniz.
‹flletmeleraras› Anlaflmalara Göre ‹flletmeler ‹flletmeleraras› Anlaflmalara Göre • Kartel • Tröst • Konsern • Konsorsiyum • Centilmen Anlaflmalar› • Tam Birleflme • Holding
‹flletmeleraras› anlaflmalara göre iflletmeler; iflletmeler, pazarlara daha çok egemen olma, tek bafllar›na gerçeklefltiremeyecekleri iflleri ortaklafla gerçeklefltirme, daha yeterli olanaklara kavuflma ve sonuçta daha yüksek kârlar sa¤lama amac›yla aralar›nda gizli ya da aç›k anlaflmalar yaparlar. Bu anlaflmalar çeflitli özellikler tafl›r. Bafll›ca anlaflma çeflitleri flunlard›r: Kartel, tröst, konsern, konsorsiyum, centilmen anlaflmalar›, tam birleflme, holding. Bu konular›n ayr›nt›lar›n› “Büyüme” Ünitesinde ele alaca¤›z.
‹flletmelerin Bölümlendirilmesindeki Di¤er Ölçütler ‹flletmelerin bölümlendirilmesindeki di¤er ölçütleri: • Büyüklük • Süreklilik • Riske katlanma • Yönetim biçimleri • Al›c›lar›n türü olarak s›ralayabiliriz.
Üretilen mal ve Hizmet Çeflidine Göre • Endüstri ‹flletmeleri • Ticaret ‹flletmeleri • Hizmet ‹flletmeleri
Üretim Araçlar›n›n Mülkiyetine Göre • Özel Kesim ‹flletmeleri • Kamu Kesimi ‹flletmeleri • Yabanc› Sermayeli ‹flletmeler
Hukuki Yap›lar›na Göre • Özel ‹flletmelerin Hukuksal Biçimleri • Kamu ‹flletmelerinin Hukuksal Biçimleri • Yabanc› Sermayeli ‹flletmeler
Ulusal Kökenlerine Göre • Ulusal ‹flletmeler • Uluslararas› ‹flletmeler • Çokuluslu fiirket
‹flletmeleraras› Anlaflmalara Göre • Kartel • Tröst • Konsern • Konsorsiyum • Centilmen Anlaflmalar› • Tam Birleflme • Holding
TELEV‹ZYON
‹flletme kavram› ve ilgili kavramlar ile iflletmelerin özelliklerine iliflkin sorular›n cevaplar› için “‹flletme Kavram›” televizyon programlar›n› izleyiniz.
Özet
33
Özet Bu Ünitede iflletmelerin genel ve özel amaçlar›n›,belirli
‹flletmelerin çevresini oluflturan ç›kar gruplar› ile iliflkisi,
ifllevlerini, çevrelerindeki ç›kar gruplar› ile olan kafl›l›kl›
onlar›n beklentilerini karfl›lama ve faaliyetleri yoluyla on-
etkileflimlerini ve iflletmeleri grupland›r›rken temel ald›¤›-
lar› etkileme biçiminde ortaya ç›kar. Her iflletme, çevre-
m›z ölçütleri inceledik. Art›k;
sindeki kifli veya kurumlara karfl› sorumludur. Bu sorum-
• iflletmelerin ne tür amaçlar› oldu¤unu (sayfa 31-23),
lulu¤un gere¤i olarak bu kifli veya kurumlar›n çeflitli bek-
• iflletmelerin ifllevlerinin neler oldu¤unu (sayfa 24-25),
lentileri ve gereksinmelerini karfl›lamak zorundad›r.‹fllet-
• iflletmelerin çevresindeki karfl›l›kl› etkileflim içinde ol-
melerin çevre iliflkileri ve sorumluluklar› iç ve d›fl çevre
du¤u ç›kar gruplar›n›n özelliklerini ve etkileflimin bo-
olarak ayr›lm›flt›r. ‹ç çevre unsurlar›, iflletmeyi do¤rudan
yutlar›n› (sayfa 26-29),
etkileyen ve karfl›l›¤›nda iflletme faaliyetlerinden do¤ru-
• iflletmeleri grupland›r›rken ne gibi ölçütleri kulland›¤›m›z› (sayfa 29), • farkl› özelliklere göre grupland›r›lan iflletmelerin özelliklerinin neler oldu¤unu (29-32) biliyoruz.
dan etkilenen unsurlard›r. ‹flletmelerin iç çevresinde yer alan temel unsurlar; sermaye sahipleri, yöneticiler ve yönetilenler yani çal›flanlar ve onlardan kaynaklanan yönetim biçimi ya da örgüt kültürüdür. ‹flletmelerin d›fl çevre-
‹flletmelerin amaçlar›, bir iflletmenin ulaflmak istediklerini
sinde; devlet ve yasalar, tüketiciler, toplum yap›s› ve kül-
ifade eder.Amaçlar; ne, neden. ne zaman, nas›l,hangi kap-
türü, rakipler, tadarikçi iflletmeler, di¤er iflletmeler ve tüm
samda, nerede yap›lacak sorular›na verilecek yan›tlar› fle-
bu unsurlar›n bir arada oluflturdu¤u piyasa koflullar› yer
killendirir. ‹flletmelerin baflar›l› olmas›nda ve sa¤l›kl› ka-
al›r.
rarlar al›nmas›nda temel koflul, ne yap›laca¤›n›n bilinme-
‹flletmeler birbirinden farkl› yap› ve özelliklere sahiptir. ‹fl-
sidir. ‹flletmelerin genel amaçlar›, kâr elde etmek, toplu-
letmelerin grupland›r›lmas›nda geçerli olan ölçütler; mal ve
ma hizmet etmek, iflletmenin varl›¤›n› sürekli k›lmaktad›r.
hizmet türü, üretim araçlar›n›n mülkiyeti, hukuki yap›lar›,
‹flletmelerin özel amaçlar›, sosyal sorumluluk, çevrecilik,
ulusal kökeni, iflletmeler aras› anlaflmalar ve di¤erleridir.
kaliteli ve nitelikli bir çal›flma ortam›, çal›flanlara daha iyi ücret, çevre koflullar›na uyum,uluslar aras› iliflkiler vb. olarak s›ralanabilir. ‹flletmelerin ifllevlerini genel veya özel amaçlar› flekillendirir. Bu ifllevler iflletmenin belirli bölümlerinde gerçeklefltirilir. Yönetim, üretim, pazarlama, finansman, personel, muhasebe, ar-ge, halkla iliflkiler, ulaflt›rma, depolama bunlardan bafll›calar›d›r. Günümüzdeki geliflmeler, iflletmecilik ifllevleri ve uygulamalar›nda yenilikleri zorunlu k›lm›flt›r. Klasik ifllevlerin yan›s›ra, ça¤dafl, global ve rekabetçi anlay›fl›n gerektirdi¤i ifllevler de büyük önem kazanm›flt›r. ‹nsan kaynaklar›, planlama, reklam ve promosyon, e¤itim, kalite kontrol, uluslararas› iliflkiler ça¤dafl iflletmelerde sürdürülen ifllevlerden baz›lar›d›r. ‹flletmelerde, yukar›da sözü edilen ifllevlerden hangilerinin uygulanaca¤› ya da hangileri için ayr› bölümler aç›laca¤›; üst yönetimin yaklafl›m›, üretim konusu, sektör özellikleri, iflletmenin içinde bulundu¤u özel koflullar, büyüklük gibi unsurlar›n etkisi alt›nda kararlaflt›r›l›r.
34
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Beyaz eflya üreten bir iflletmenin, tüketicilerin gereksinmelerini saptamaya yönelik bir araflt›rma yapt›rmas›, iflletmenin genel amaçlar›ndan hangisiyle do¤rudan iliflkilidir? a. Daha fazla kâr elde etmek b. Topluma hizmet etmek c. ‹flletmenin varl›¤›n› sürekli k›lmak d. ‹flletmenin büyümesini sa¤lamak e. ‹stihdam alanlar› yaratmak 2. Özel iflletmeler, di¤er amaçlar›n› gerçeklefltirebilmek için öncelikle afla¤›daki amaçlardan hangisini gerçeklefltirmelidirler? a. Topluma hizmet etmek b. Varl›¤›n› sürekli k›lmak c. Pazar pay›n› artt›rmak d. Güçlü örgüt kültürü yaratmak e. Kâr elde etmek 3. Afla¤›dakilerden hangisi baz› iflletmelerin h›zl› büyümesinde etkili olan temel faktörlerden biri de¤ildir? a. Sektörel dengeler b. Çevre koflullar›ndan yararlanma c. De¤iflimi benimseme d. Risk almaktan kaç›nma e. ‹leriyi görebilme 4. Bir reklam flirketinde temel ifllev afla¤›dakilerden hangisidir? a. Müflteri iliflkilerinin gelifltirilmesi b. fiirketin tan›t›m› için etkinlikler düzenlenmesi c. Reklam metni için fikir üretimi d. Medyada yer ve zaman sat›n al›nmas› e. Reklam bütçesinin oluflturulmas› 5. Televizyon kurulufllar›n›n reyting ölçümleri yapt›rmas› afla¤›daki iflletme ifllevlerinden hangisinin amac›na hizmet eder? a. Üretim b. Yönetim c. Finansman d. Halkla ‹liflkiler e. Pazarlama
6. Otomobil üreten bir iflletmeye oto cam› üretip satan bir iflletme, karfl›l›kl› etkileflimde bulunulan çevre unsurlar›ndan hangisine örnektir? a. Tedarikçiler b. Rakipler c. Teknik hizmet sa¤layanlar d. Da¤›t›c›lar e. Toptanc›lar 7. Afla¤›daki yaklafl›mlardan hangisi iflletmeye rekabet üstünlü¤ü sa¤lar? a. Çal›flanlara yüksek ücret ödeme b. Tüketici tercihine yönelik üretim c. Finans kurulufllar›yla s›k› iletiflim d. Kâr marjlar›n› daha yüksek tutmak e. Yüksek kapasitede üretim yapmak 8. Afla¤›daki iflletmelerden hangisi hem endüstri, hem de tüketim mal› özelli¤i tafl›yan bir ürün üretmektedir? a. Süt fabrikas› b. Salça fabrikas› c. Kalem fabrikas› d. Kibrit fabrikas› e. Çimento fabrikas› 9. Üretim araçlar›n›n mülkiyeti baflka ülke giriflimcilerine ait olan iflletme ne tür bir iflletmedir? a. Özel Giriflim b. Kamu ‹flletmesi c. Ticari ‹flletme d. Yabanc› sermayeli ‹flletme e. Endüstri ‹flletmesi 10. Afla¤›dakilerden hangisi sermaye flirketi de¤ildir? a. Kollektif flirket b. Kooperatif flirketi c. Limited flirket d. Anonim flirket e. Sermayesi paylara bölünmüfl komandit flirket
Yaflam›n ‹çinden
“
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularda ilgili, gerçek hayattan örnekler yer almaktad›r. Örnek olaylar› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir. D›sney’›n Amerikas› ‹çin Savafl Washigton D.C.’nin 35 mil güneybat›s›ndaki Virginia Piedmont topraklar›nda bir çal›flmaya tan›k olundu. Walt Disney flirketi taraflar›ndan biriydi. Karfl› ordu ise tarihçiler, çevreciler ve toprak sahiplerinden oluflan karma bir gruptu. Konu, Disney’in son projesiydi. 3000 dönüm olarak planlanan park›n ad› “Disney’in Amerikas›”idi. Tesis için yap›lan tasar›m, 1340 otel odas›, 2300 yerleflim yeri, 1,96 milyon metrekare ticari alan ve Amerika’n›n geçmiflini genifl bir flekilde gösteren tarihi bir park› kaps›yordu. Projenin tamamlanmas› 4 y›l› alacakt› ve maliyeti 650 milyon dolar olacakt›. Disney’in Amerika’s› daha bafl›nda tepki toplamaya bafllad›. Tarihçiler park›n yap›lmas›n› protesto etmek üzere bir araya geldiler. Shelby Foote ad›ndaki bir tarihçi: “Disney çal›flanlar›, hayvanlar alemine yapt›klar›n› Amerikan tarihine de yapmak istiyorlar” dedi. Bölgeden 70 örgüt ve 5000 ailenin oluflturdu¤u Piedmont Çevreci komisyonu, park›n, kalabal›k, kirlilik ve trafik izdiham› getirece¤ini ifade etti. Bölge sakinlerinden biri, “Disney k›rsal bölgeyi yok edecek” dedi. Yazar David McCullugh, flirketin halihaz›rda faaliyet gösteren parklar›n›, California Disneyland’i ve Florida Disneyword’ü saran kentsel yay›l›m› iflaret etti. Bunun yan›nda yöreyi bekleyen motel, fastfood restoranlar› ve hediyelik eflya dükkan› istilas›na karfl› uyard›. Buna ra¤men Disney yöneticileri, park›n getirilerinin, götürülerinin çok üstünde olaca¤›n› savundu. Disney baflkan› Micheal Eisner, bölgede do¤rudan 2700, dolayl› yollardan da 19.000 yeni ifl imkan› yarataca¤›na söz verdi. Bunun yan›nda, bölgeye park aç›ld›ktan sonraki 10 y›l için 169 milyon dolar ödemeye ve park›n ilk 30 y›ll›k faaliyeti için Virginia eyaletine yaklafl›k 2 milyar dolar ödemeye söz verdi. Disney’in halkla iliflkiler dan›flman› Jody Powell, çat›flmay›, Manassas bölgesini kontrol etmeye çal›flan zengin Piedmont’lu toprak sahiplerinin bir giriflimi olarak tan›mlad› ve “Buras› onlar›n tampon bölgesi, bu alana sahip de¤iller, ancak kontrol etmeleri gerekiyor” diye ilave etti. Baz› tarihçiler ise Disney’in Amerikas›n› destekledi. George Washington Üniversitesi’nden James Oliver Horton, park›, s›n›flar›na gelmeyen ve kitaplar›n› okumayan insanlara bir fleyler ö¤retme f›rsat› olarak tan›mlad›. Bu z›tl›klar, ifl adamlar› ve kad›nlar›n›n karfl› karfl›ya kald›klar› zor ahlaki kararlar› temsil etmektedir. Bu tür bir durumda Disney Company’in sorumlulu¤u tam olarak hangi noktada yatmaktad›r? Baz›lar›na göre hissedarlar›n geliri-
35
ni art›rmak üzere yasal olarak sat›n al›nm›fl bir arazinin gelifltirilmesi bir iflletmenin en do¤al hakk›d›r (Laf aras›nda, bu arazi daha önceden de Exxon iflletmesine aitti). Baz›lar›na göre ise Manassas gibi tarihi ve görülmeye de¤er yerlerin pek ço¤u zaten geliflmifltir. Kalanlar ise yok edilmemesi gereken de¤erli kamu kaynaklar›d›r. III. Bull Run Savafl›, Disney’in yenilgisiyle sonuçland›. Disney, Piedmont bölgesindeki yat›r›m karar›n› geri çekti. Yöneticiler, Disney’in Amerikas› kavram›n› asla unutmayacaklar›na yemin ettiler. Disney Channel’›n baflkan› ve Disney’in Amerikas›’n›n sözcüsü John Cooke flöyle demifltir: “fiu anda mevki bulma ifliyle u¤rafl›yoruz. Herfleye yeniden bafllad›k ve karfl›t tarihçilere ulaflmaya çal›fl›yoruz”. ‹fl analistleri ise Amerika’n›n bir di¤er parka ihtiyac› olup olmad›¤›n› sorgulamaktad›r. Disney’in parklardan elde etti¤i gelirle mütevazi bir orandad›r. S›çray›flta olan gelir kaynaklar› filmler, e¤lence ve tüketiciye yönelik ürünlerdir. 1. Disney’in yat›r›m karar›n› etkileyen d›fl çevre unsurlar› nelerdir ve en güçlü hangisidir? 2. Disney, hangi iflletmecilik ilkesine yenik düflerek yat›r›m karar›n› geri çekmifltir? At›l›m Spor Malzemeleri A.fi. Günümüz ekonomisinde giriflimciler ve küçük iflletme sahipleri yaflamsal bir rol oynamaktad›r. Gün geçtikçe daha fazla say›da insan, kendileri için çal›flmak üzere, küçük iflletme sahipli¤inin risklerini tafl›maya istekli hale gelmektedir.Ancak iflletmecilik son derece rekabetçidir ve uluslararas› yap›dad›r. Bu nedenle giriflimciler baflar›l› olabilmek için planlar›n› son derce dikkatli bir flekilde yapmal›d›r. A. Sporteks ve K. Servisçi, 1987y›l›nda At›l›m A.fi.’yi kurduklar›nda karfl›laflt›klar› da bundan ibaretti. At›l›m A.fi., büyük markalarla dolu, stok miktarlar› yüksek kâr marj› düflük bir pazar için; tenis toplar›, raketleri, aksesuarlar› ve giysileri üretiyordu. Sporteks ve Servisçi biliyordu ki baflar›l› olabilmek için tenis oyuncular›na ulaflacak yeni yollar bulmalar› gerekiyordu. Yüksek maliyetle çal›flan büyük iflletmelerden olmad›klar›ndan, biliyorlard› ki rakiplerine göre daha az miktarda tenis topu ve ekipman› satarak kârl› olabilirlerdi. Bu düflünceyle fiyat›n temel belirleyici olmad›¤› pazar bölümlerini seçmeye daha sonra avantaj elde etmeye yönelik rekabetçi bir strateji benimsediler. Sporteks ve Servisçi öncelikle; yüksek gelirli, özel flehir klüplerinde oynayan, belli bir y›l için ortalamadan daha fazla say›da tenis oynayan kiflilerin oluflturdu¤u tenis pazar›n› hedeflemeleri gere¤inin fark›na vard›lar. Ortaklar, pazar araflt›rmalar›na bakt›klar›nda bu koflullara uyan oyuncular›n genelikle, 80.000 dolar civar›nda gelir elde eden, 50.yafllar›nda erkekler oduklar›n› gördüler. Bu oyuncular, ankete kat›lan di¤er alt› gruba göre al›flverifle ve di¤er oyuna iliflkin kalemlere daha fazla para harc›yorlard›. Asl›nda bu oyuncular, di¤erlerine göre birkaç bin dolar fazla harc›yorlard›.
36
Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Sporteks ve Servisçi, hedef pazar› belirlediklerinde, ona ulaflmak için baflar›l› bir startejiye ihtiyaç duydular. Biliyorlard› ki baflar›l› bir strateji, ülkedeki yerel tenis profesyonellerinin yard›mlar›n› kapsamal›yd›. Çünkü, hedef kitlenin sat›n al›m kararlar›nda bu profesyonellerin etkisi son derece büyüktü. Tüm haklar› için, profesyonelleri tatmin edecek flekilde, markalar› olarak Roket’e lisans ald›lar. Bunu yapmak için hiçbir koflulda asla taviz vermeyecekleri iki nokta belirlediler. Öncelikle, Roket ekipmanlar› ve k›yafetlerini satmak için profesyonellere yönelik sat›fl ma¤azas› sahada olmal›yd›. ‹kinci olarak Roket ürünlerini satmak amac›yla sat›n almak isteyenlere asla sat›fl yap›lmayacakt›. Gerçeke, ana sözleflme, piyasadaki profesyonel tenis sat›fl ma¤azalar›nda özel da¤›t›m kanallar›n› öngörüyordu. Bu sayede Roket sat›fl noktalar›, finyatlar› yüksek tutulabilecek ve kâr marjlar› da yüksek olacakt›. Çünkü yüksek stok seviyesinde çal›flan indirim ma¤azalar› ile rekabet etmek zorunda kalmayacaklard›. Bunun yeterli olmamas› olas›l›¤›n› göz önünde bulundurarak, Bay Sporteks ve Servisçi, tenis profesyonelleri için “Roket Kurucular› Klübü” program›n› oluflturdular. Profesyonel tenisçileri destekleyici yeni planlar uygulamaya girifltiler. Bu stratejiler At›l›m A.fi.’ye kâr olarak geri döndü. Son y›lda sat›fllar 43 milyon dolar› aflt›. Bu örnek, baflar›l› startejiler gelifltirmek isteyen küçük giriflimcilere cesaret verici bir olay› yans›tmaktad›r. 1. Türkiye’de tenis malzemeleri ve giysileri üreten küçük bir iflletme olman›n üstünlükleri ve sak›ncal› yönleri nelerdir? 2. At›l›m A.fi. gibi ufak bir iflletme, ne tip özel sorunlarla karfl› karfl›yad›r? 3. At›l›m A.fi. için bir plan gelifltirin. Gelecekte giriflimlerini ne flekilde yönlendirmeleri gerekti¤ini düflününüz.
Biraz Daha Düflünelim
”
1. ‹flletmeler için amaç belirlemenin önemini aç›klay›n›z. 2. ‹flletmelerin temel ve alt amaçlar› nelerdir? 3. ‹flletmelerin temel ve alt amaçlar› aras›ndaki iliflkiyi tan›mlay›n›z. 4. Çevrenizdeki iflletmelerin amaçlar› aras›ndaki farkl›l›klar› ve berzerlikleri ile bunlar›n nedenlerini tart›fl›n›z. 5. ‹flletmelerin amaçlar›na ulaflmak için, yerine getirmesi gereken ifllevleri genel bir bak›fl aç›s›yla s›ralay›n›z. 6. Bir iflletmede yürütülecek ifllevleri belirleyen unsurlar› s›ralay›n›z. 7. ‹flletmeler için çevrenin önemini de¤erlendiriniz. 8. ‹flletmelerde iç ve d›fl çevre unsurlar›n› s›ralay›n›z.
9. ‹flletmelerin iç ve d›fl çevresi ile karfl›l›kl› etkilefliminin boyutlar›n› aç›klay›n›z. 10. Bir iflletme için en önemli çevre unsuru sizce hangisidir? Tart›fl›n›z. 11. ‹flletmelerin grupland›r›lmas›nda yararland›¤›m›z ölçütler nelerdir? 12. Çevrenizdeki iflletmeleri gözlemleyerek, hangi ölçütlerle tan›mlanabileceklerini de¤erlendiriniz.
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar Boone, Louis E. Kurtz ve David L. Contemporary Business 2000. The Dryden Press, New York, 2000. Cemalc›lar, ‹lhan ve Di¤erleri. ‹flletmecilik Bilgisi, ‹ÇEM Yay›nlar›, Eskiflehir, 1995. Ertürk, Mümin. ‹flletme Biliminin Temel ‹lkeleri, Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul, 2000. Mucuk, ‹smet. Modern ‹flletmecilik, Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul, 1998. Zikmund, G.W. ve Di¤erleri. Business, IL: Homewood Richard D. Irwin Inc., 1995.
Yan›t Anahtar› 1. b 2. e 3. d 4. c 5. e 6. a
7. b
8. a
9. d
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Amaçlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Amaçlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Amaçlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin ‹fllevleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin ‹fllevleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Çevre ile ‹liflkileri veSorumluluklar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Çevre ile ‹liflkileri ve Sorumluluklar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Grupland›r›lmas›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Grupland›r›lmas›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Grupland›r›lmas›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
37
3
‹flletmelerin Kuruluflu
• • • • •
Bir iflletme kurmak isteseniz, ifle nereden bafllanaca¤›n› biliyor musunuz? ‹flletmelerin kuruluflunda özellikle dikkat edilmesi gereken konular nelerdir? Fizibilite çal›flmalar› ne ifade eder? ‹flletmelerin hangi bölgede kuruldu¤u önemli midir? Baflar›s›n› etkiler mi? Kurulufl yeri seçiminde hangi etkenler dikkate al›nmal›d›r?
38
‹flletmelerin Kuruluflu
GÜZEL HOLD‹NG Güzel Holding’in baflar›l› sahibesi Mimar Ifl›l Günel yat›r›mlar›n› farkl›laflt›rma zaman›n›n geldi¤ini düflünür. fiimdiye dek, mobilya ve dekorasyon sektöründe, giderek büyüyen bir ulusal pazar pay› ile faaliyetlerini ‹stanbul merkezli sürdürmüfllerdir. Estetik yarat›c›l›¤› güçlü bir ifl kad›n› olarak, moda sektörüne ad›m atma düflüncesi öteden beri akl›ndad›r. Haz›r giyim üretimi gerçeklefltirecek bir flirketin kurulmas› ve Holding bünyesine kat›lmas› yasal aç›dan kolay bir süreçtir. Planlad›¤› yeni yat›r›m için, di¤er koflullar›n uygun olup olmad›¤›n› incelemek üzere fizibilite uzmanlar›na görev verilir. Özellikle, giriflilecek yat›r›m için gerekli sermayenin sa¤lanabilmesi üzerinde durulur. Bayan Güzel, deneyimlerini ve mevcut iliflkilerini de kullanabilecektir. Ifl›l Güzel ile uzmanlar aras›nda flu konuflmalar geçer: Güzel : Önceli¤i maliyetin düflük tutulmas›na verelim. Uzman : Kapsaml› bir finansal araflt›rma yapmal›y›z. Güzel : Yat›r›m›n maliyeti önemli. Teflvikden yararlanabiliyor muyuz? Uzman : Bilecik Organize Sanayi Bölgesi uygun bir yat›r›m bölgesi olabilir. Güzel : Böylece altyap› maliyetlerini düflük tutabiliriz. Bölgede haz›r giyim üzerine çal›flan baflka fabrika var m›?
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; iflletmelerin kuruluflunun bir düzen içinde gerçeklefltirilmesinin önemini aç›klamak, kurulufl karar› sürecini ve süreç içinde yeralan aflamalar› aç›klamak, kurulufl yeri belirlenirken üzerinde durulan etkenlerin önemini aç›klamak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ifllenen konular› daha iyi anlayabilmeniz için “‹flletmelerin Özelliklerini” iyi ö¤renmifl olman›z gerekir.
Kurulufl Karar›n›n Oluflumu
KURULUfi KARARININ OLUfiUMU
AMAÇ
1
‹flletmelerin kuruluflunun bir düzen içinde gerçeklefltirilmesininn önemini aç›klamak.
Bir iflletmenin kurulmas›, belli bir alana belli bir yat›r›m›n yap›lmas› demektir. Yap›lacak yat›r›m›n verimlili¤i, kârl›l›¤› bu konudaki kararlar›n tutarl›l›¤›na ba¤l›d›r. Küçük ve orta boyuttaki iflletmelerde, büyük ölçekli iflletmelere göre kurulufl çal›flmalar› daha rahat yürütülür. Bunlar›n kuruluflunda, giriflimcinin deneyimi, sezgisi, kestirimi, giriflkenli¤i ön planda gelir. Çok fazla ayr›nt›ya inmeyen araflt›rmalarla, bu iflletmelerin kurulmas› ve baflar›ya ulaflmas› söz konusu olabilir. Ancak, büyük iflletmelerde kurulufl çal›flmalar›n›n çok ayr›nt›l› inceleme ve araflt›rmalara dayanmas› gerekir.
Kurulufl Karar Süreci
AMAÇ
2
Kurulufl karar› sürecini ve süreç içinde yeralan aflamalar› aç›klamak.
‹flletmelerin kuruluflunda yat›r›m karar› ile ilgili aflamalar, genelde afla¤›daki gibi ele al›n›r: • Yat›r›m düflüncesi • Yap›labilirlik (Fizibilite) araflt›rmalar› • Yap›labilirlik projesi (ön proje) • De¤erlendirme ve yat›r›m karar› • Kesin proje • Projenin uygulanmas› • Üretime geçifl aflamas› Yat›r›m Düflüncesi Bir iflletme kurulmadan önce, en baflta belli bir alanda, belli bir çapta üretim yapma düflüncesinin giriflimcilerin kafas›nda oluflmas› gerekir. Pazarda istemin artmas›, iflletmenin büyüme e¤ilimi, maliyetleri düflürme çabas›, yeni bir mala geçifl, teknolojik yenileme gibi etkenler de, yeni bir yat›r›m düflüncesinin oluflmas›n› sa¤layabilir. Ülkenin ekonomik yap›s›, pazar durumu, rekabet durumu, d›flsat›m ve d›flal›m olanaklar›, teknoloji, do¤al kaynaklar gibi etkenler, bu düflüncenin belli biçimlerle oluflmas›n› etkileyecektir. Yap›labilirlik (Fizibilite) Araflt›rmalar› Kesin yat›r›m karar› al›nmadan önce, giriflimcinin yapmay› düflündü¤ü üretim ve sermaye yat›r›m› ile ilgili olarak ekonomik, teknolojik ve finansal sorunlarla, kurulufl yeri sorunlar›n› çözmek için -ayr›nt›l› ve kesin araflt›rmalara giriflmeksizin- gerekli bütün bilgilerin sistemli bir flekilde elde edilmesini yap›labilirlik araflt›rmas›, bunlar›n bir metin içinde toplanmas›n› yap›labilirlik projesi olarak adland›r›yoruz.
39
40
Kurulufl Karar›n›n Oluflumu
Yap›labilirlik projesinde, çeflitli araflt›rmalar yap›larak projenin bütünlü¤e kavuflmas› sa¤lan›r. Bu araflt›rmalar›; ekonomik, teknik, finansal, yasal ve örgütsel araflt›rmalar olmak üzere befl grupta toplayabiliriz: Yap›labilirlik projesi araflt›rmalar›n› k›saca ele alal›m: Ekonomik Araflt›rmalar, kurulacak iflletmenin ekonomik aç›dan verimli, kârl› ve ussal olup olmad›¤›n›n araflt›r›lmas›d›r. Üretilmesi planlanan mal veya hizmete iliflkin talep ve pazar pay›n›n kestirimi yap›l›r. Teknik Araflt›rmalar, teknik araflt›rmalar iflletmelerin seçecekleri teknolojinin belirlenmesinde temel olur. Üretim süreci aflamalar›n›n tan›mlanmas›, üretim teknolojisinin seçimi, makinalar›n seçimi ve fabrika içindeki yerleflimi, bak›m onar›m olanaklar›n›n araflt›r›lmas› bu çal›flmalar kapsam›ndad›r. Finansal Araflt›rmalar, kurulacak iflletmenin de¤iflmez de¤er yat›r›m maliyetleri ile döner sermaye gereksinmesinin belirlenmesi, gelir ve gider kestirimlerinin yap›lmas›, finansman kaynaklar›n›n saptanmas›, iflletme kârl›l›¤›n›n saptanmas› ve bununla ilgili de¤erlendirmelerin yap›lmas›n› kapsar. Yasal Araflt›rmalar, sermaye gereksinimi, mali sorumlulu¤u s›n›rlama, vergilendirmedeki farkl›l›k, kredi sa¤lama olanaklar›, kurulufl giderleri, iflletme yap›s›ndan gelen zorunluluk gibi etkenlerin de¤erlendirilmesini kapsar. Örgütsel Araflt›rmalar, ifl analizi, ifl bölümü ve uzmanlaflma, yetki ve sorumluluk da¤›l›m›, iletiflim kanallar›, çal›flacak kiflilerin belirlenmesi, örgüt flemas›n›n ç›kar›lmas› çal›flmalar›d›r. Yap›labilirlik Projesi (Ön Proje) Bir önceki aflama olan yap›labilirlik araflt›rmalar›na dayanarak bir ön proje oluflturulur. Bu proje bir ön inceleme niteli¤indedir ve yat›r›m düflüncesinin gerçeklefltirilebilme olas›l›¤›n› ortaya koymak için kullan›l›r. Yat›r›m düflüncesinin incelemeler sonunda yerinde oldu¤u görülürse, kesin proje haz›rlanmas›nda ön proje verilerinden yararlan›lacakt›r. Ön proje çal›flmalar› genelde daha yal›n olsa da, kimi durumlarda kesin proje haz›rlar gibi çal›flma yapma gere¤i ortaya ç›kabilir. De¤erlendirme ve Yat›r›m Karar› Ayr›nt›l› olarak projeye iliflkin tüm bilgileri içeren yap›labilirlik raporu, yat›r›m›n de¤erlendirilmesine iliflkin önemli bir göstergedir. Bu bilgilerin ›fl›¤›nda yap›lacak de¤erlendirme sonucunda, yat›r›m karar› verilecek ya da yat›r›mdan vazgeçilecektir. Bir özel giriflimcinin yapaca¤› yat›r›ma temel oluflturacak ön projelerin de¤erlendirilmesinde ana ölçüt, giriflimin sa¤layaca¤› kârd›r. Bu nedenle iflletmeci, iflletmeyi kurma karar› verirken kârl›l›k (rantabilite) oranlar› üzerinde durur. Kârl›l›¤›n hesab›, yaln›zca ilk çal›flma y›l› için yap›lmaz. Kârl›l›k, iflletmenin tüm ömrünce elde edece¤i net gelir ve amortismanlar›n, iflletmenin kurulmas› için yap›lan de¤iflmez giderlerden fazla olmas› biçiminde düflünülür. Üretim faaliyeti süresince elde olunacak net gelirlerin (amortismanlarla birlikte) bugünkü de¤erinin bulunarak, iflletmeyi kurma giderleriyle karfl›laflt›r›lmas› gerekir. Giderlerden fazla bir gelir elde ediliyorsa, iflletmeyi kurman›n kârl› oldu¤u anlafl›l›r. Giriflimci yönünden kullan›labilecek baflka de¤erlendirme ölçütleri de vard›r. Bunlar, borç ödeme yetene¤i, döviz etkisi, katma de¤er ölçütü, sermaye-has›la oran›, sermaye yo¤unlu¤u, emek verimlili¤i gibi de¤erlendirmeleri kapsar.
Kurulufl Karar›n›n Oluflumu
Kesin Proje Proje kabul edildikten sonra, kesin proje biçimine dönüfltürülür. Bu aflama, projenin somutlaflt›r›lmas› ve ayr›nt›lar›n›n belirlenmesini içerir. ‹flletmenin kapasitesi, büyüklü¤ü, hukuksal yap›s›, yap›lacak harcamalar›n ayr›nt›s›, al›nacak her türlü donan›m, bunlar›n teknik özellikleri ve maliyetleri gibi her türlü ayr›nt› kesin projede yer al›r. Kesin projenin haz›rlanmas›nda en büyük yard›mc›, ön proje çal›flmalar›ndaki veri ve sonuçlard›r. Projenin Uygulanmas› (Yat›r›m) Bu aflamada yat›r›m gerçekleflmektedir. Baflka deyiflle, projenin gerektirdi¤i her türlü somut çal›flmalar bitirilmekte ve iflletmeye geçifl aflamas› için haz›rl›k yap›lmaktad›r. Arsa al›nmas›, yap›m, donan›m›n kurulmas›, makine ve araç gerecin sat›n al›nmas› ve montaj çal›flmalar› bu aflamada gerçekleflir. Ayr›ca, proje ve mühendislik tasar›mlar›n›n oluflturulmas›, görüflme ve sözleflmelerin tamamlanmas›, e¤itim projesinin uygulanmas›na iliflkin çal›flmalar yat›r›m aflamas›nda ele al›n›r. Projenin planlanan süre içinde tamamlanmas› ve maliyetlerin hesaplanan düzeyde tutulmas› temel sorunlard›r. Bunun için, ifllerin belirli bir zamanlama çizelgesine uygunlu¤u, harcamalar›n projeye göre yap›l›p yap›lmad›¤›n›n izlenmesi ve denetlenmesi gerekir. Gerekti¤inde projede de¤ifliklikler yap›lmas›na iliflkin de¤erlendirmeler yap›larak, bu karar›n al›nmas›na dayanak olacak raporlar›n haz›rlanmas› da söz konusu olur. Bu aflamada, çok büyük niceliklerde de¤iflmez giderlere katlan›lmas› gerekir. Üretime Geçifl Yat›r›m projesinin uygulanmas› aflamas› bitirildikten sonra, deneme üretimine geçilmesi son aflamada gerçekleflir. Bu üretim s›ras›nda, planlanan nitelik, nicelik ve maliyetler yönünden mal›n uygunlu¤u denetlenir, arada oluflan farklar varsa bunlar›n giderilmesi için çal›flmalar yap›l›r. Bunlardan sonra, planlanan uygun bir çal›flma gerçeklefltirilerek, kesin üretim aflamas›na geçilir. Böylece, yat›r›m süreci tamamlanm›fl olur.
41
42
Kurulufl Yerinin Belirlenmesi
1
Kurulufl karar› almak üzere yap›lmas› gereken araflt›rmalar, iflletmelerin faaliyet konusuna göre de¤iflir mi? Yap›labilirlik (fizibilite) araflt›rmalar› her iflletmenin kuruluflunda geçerlidir, ancak kapsam› ve boyutlar› iflletmenin faaliyet konusuna göre farkl›l›k gösterir. Güzel Holding örnek olay›nda kuruluflu planlanan iflletme, moda sektöründe haz›r giyim üretimi gerçeklefltirecektir. Planlanan bu yat›r›m için do¤ru karar›n verilebilmesi yap›labilirlik araflt›rmalar›na ba¤l›d›r. Ifl›l Güzel kâr öncelikli bir yaklafl›mla maliyetler üzerinde durmaktad›r. Maliyetler ve kârl›l›k, haz›r giyim pazar›n›n doymuflluk oran›na ve talep miktar›na ba¤l›d›r. Bu bak›mdan öncelikle ekonomik fizibilite yap›larak, pazar›n yap›s› ortaya konmal›d›r. Böylece, ürünü sat›n alacak hedef kitle ve buna ba¤l› olarak ürünün özellikleri do¤ru belirlenecektir. Ekonomik araflt›rmalardan sonra, di¤er fizibilite çal›flmalar› da tamamlanmal›d›r.
KURULUfi YER‹N‹N BEL‹RLENMES‹
AMAÇ
3
‹flletmelerin kurulufl yeri, amaçlar›na ulaflmas› için gerekli koflullar› gerçeklefltirecek biçimde seçilmelidir.
Kurulufl yeri belirlenirken üzerinde durulan etkenlerin önemini aç›klamak.
‹flletmelerin kurularak yerleflece¤i alan›n seçimi, tüm iflletmelerin karfl› karfl›ya kald›¤› ve çözmek zorunda oldu¤u bir sorundur. Üreticiler, toptanc›lar, perakendeciler, finansal kurumlar ve tüm hizmet iflletmeleri bu sorunla karfl› karfl›yad›r. Kurulufl yeri sorunu, yaln›zca iflletmelerin ilk kurulufllar›nda de¤il büyüme, pazarlar›n de¤iflmesi, arz kaynaklar›n›n de¤iflmesi gibi çeflitli nedenlerle yerleflim alan›n›n de¤ifltirilmesi s›ras›nda da ortaya ç›kar. Ayr›ca, bir iflletmenin flubeler ya da ek bürolar oluflturmas› ya da varolan çevresini geniflletmesi durumunda da kurulufl yeri kararlar› al›nacakt›r. ‹flletmelerin kurulufl yeri, iflletmelerin amaçlar›na ulaflmas› için gerekli koflullar› gerçeklefltirecek biçimde olmal›d›r. Kurulufl yerinin seçilmesinde her fleyden önce üretilen maddelerin maliyet giderlerinin çeflitli kurulufl yeri etmenleri arac›l›¤›yla düflürülmesine çal›fl›l›r. Yer seçiminde iflletme giderlerinin en düflük ve iflletme gelirlerinin en yüksek oldu¤u, yani en yüksek kâr›n ya da en büyük yarar›n sa¤land›¤› yer aran›r. ‹flletmelerin ilk kurulufllar›nda seçecekleri yeri üç aflamal› olarak ele alabiliriz: 1. Aflama : Belli bir ülkenin s›n›rlar› içindeki belli bir bölgeyi seçmek 2. Aflama : Seçilen bu bölgenin içinde kalan belli bir noktay› saptamak 3. Aflama : Bu noktadaki bir arsada iflletmeyi oluflturup, iflletme için gerekli üretim araçlar›n› sa¤lamak ve iflletmenin iç yerleflim düzenini kurmak.
Kurulufl Yeri Etkenleri ‹flletmelerin seçecekleri kurulufl yeri için geçerli olan etkenlerden söz ederken, iflletmelerin u¤rafl alanlar›n›n dikkate al›nmas› gerekir. ‹flletmelerin üretim iflletmesi olmas› ya da toptanc›l›k, perakendecilik, bak›m onar›m gibi hizmet iflletmesi olmas›, göz önünde tutulacak etkenlerin farkl›laflmas›na yol açar. Üretim iflletmelerinin kurulufl yeri bölgesini seçerken de¤iflik derecelerde etkili olan, ancak her kuruluflta a¤›rl›klar› ölçüsünde de¤er verilmesi gereken etkenler flunlard›r: • Hammadde • Ulaflt›rma (Tafl›ma) • Pazara Yak›nl›k • ‹flgücü (Emek)
Kurulufl Yerinin Belirlenmesi
• • • • • •
Enerji ve Yak›t Su ‹klim Koflullar› Art›klar›n At›lmas› Özendirme Önlemleri Öteki Etkenler Bunlar›n her birini ayr› ayr› ele alal›m.
Hammadde ‹flletmeler belli bir mal›n üretimi için çeflitli girdileri kullanmak zorundad›rlar. Bu girdilerin bir bölümü, üretilecek mal›n önemli bir bölümünü oluflturur, bir bölümü ise bu mal›n içine küçük ölçülerde do¤rudan ya da dolayl› yolla kat›larak, mal›n oluflmas›na katk›da bulunurlar. Mal›n önemli bölümünün oluflmas›na katk›da bulunan girdiler hammadde, öbürleri ise yard›mc› madde ya da malzeme ad›n› al›r. Kurulufl yerinin seçiminde en çok etkili olan etkenlerden birisi, hammadde ve yard›mc› madde sa¤lama olana¤›d›r. Hammadde, fiziksel ve kimyasal nitelikleri aç›s›ndan ça¤dafl ve geçerli bir iflletme yönetiminin uygulanmas›na olanak vermeli, sa¤lanmas›nda süreklilik ve güvenlilik bulunmal›, fiyat› elveriflli olmal› ve iyi bir ulaflt›rma flebekesinin yak›n›nda bulunmal›d›r. Hammaddeler çabuk bozuldu¤u için, tar›msal ürünleri kullanan iflletmeler bu ürünlerin yetifltirildi¤i bölgelerde kurulurlar. Örne¤in, dondurulmufl sebze ve meyveler, meyvesuyu özü üreten iflletmelerin kurulufl bölgeleri tar›msal ürünlere yak›nd›r. Hammaddenin gerekli niteliklere sahip olmas› koflulu ile, sürekli ve güvenilir olarak sa¤lanabilece¤i kurulufl yeri seçilmelidir. Afl›r› rekabet tehlikesi bulunan ya da güvenilir hammadde sat›c›s› olmayan durumlarda, hammadde kayna¤›na sahip olma çabalar› gösterilmelidir. Hammadde kayna¤›n›n say›lan bu niteliklerinin d›fl›nda, hammadde ve yard›mc› maddenin sat›n alma bedelinin ya da kendi hammaddesini üreten iflletmelerin üretim maliyetlerinin, rekabete olanak verebilecek bir düzeyi aflmamas› gerekir. Ulaflt›rma ‹flletmeler için, üretim sürecinin de¤iflik aflamalar›nda ulafl›m önem kazan›r. ‹flletmenin kullanaca¤› girdilerin, istenen nicelik ve nitelikte, istenen zamanda ve yerde bulundurulmas›, ayr›ca fiyatlar›n›n ve ödeme koflullar›n›n uygun olmas› ulafl›m olanaklar›yla do¤rudan ba¤lant›l›d›r. Bir kuruluflun bulundu¤u yerin do¤al yap›s› ve oradaki yaflam koflullar›, kurulufl yeri seçiminde önemlidir. Ancak, bu etkenler her zaman yeterli de¤ildir. Önemli olan nokta, bir iflletmenin kurulufl yerinin, rakip iflletmelerin kurulufl yerine göre ulafl›m aç›s›ndan daha olumsuz bir durumda olmamas›d›r. Olumsuz ulafl›m koflullar›, yüksek maliyetler ve rekabette zorlanma anlam›na gelir. Tarihe bakt›¤›m›zda, eski büyük kentlerin ço¤unlu¤unun su yollar› çevresine (nehir, göl, deniz) kuruldu¤unu görürüz. Bunun nedeni, su tafl›mac›l›¤›n›n büyük hacimli, küçük de¤erli yüklerin tafl›nmas›nda en ucuz yol olmas›d›r. Ulaflt›rma etkeni, maliyetleri, h›za ve belli bölgelerde elveriflli olan özel tafl›ma olanaklar›n›n seçimine ba¤l›d›r. Örnek olarak, su yolu ile tafl›ma olanaklar›n›n bulunup bulunmamas›na göre biribirinden farkl› uygulamalara gidilir ve her uygulaman›n de¤iflik yarar ve sak›ncalar› oluflur. Tafl›ma maliyeti, seçilen yol türüne, kullan›lan araca ve uzakl›¤a ba¤l›d›r. Kilometre bafl›na malzeme tafl›ma maliyeti genellikle uzakl›k artt›kça azal›r. Tafl›mada temelde befl yol kullan›l›r: Demiryolu, karayolu, denizyolu (su yolu), havayolu, boru hatt›. Günümüzde h›zl› ve yo¤un ulafl›m›n önem kazanmas›, a¤›r-
43
44
Kurulufl Yerinin Belirlenmesi
l›¤›n karayolu, demiryolu ve havayolu tafl›mac›l›¤›na verilmesini gerektirmifltir. Ürünleri özel tafl›ma olanaklar› gerektiren iflletmeler, bu olanaklar›n bulundu¤u yerlere yerleflirler. Mallar›n tüketim bölgelerine tafl›nmas›, orta ve küçük iflletmeler için büyük önem tafl›r. Arac›lar› kald›rmak ya da azaltmak, pahal› mal tafl›mac›l›¤›n› ortadan kald›rmak için tüketim mal› üreten iflletmeler, kent içlerine ya da yak›n çevrelerine kurulmaktad›r. Örnek olarak, ham petrolün ucuz fakat ürünlerinin pahal›ya tafl›nmas› ve dünyan›n bir çok ülkesinde ham petrol ç›kar›lamamas› ve d›flal›m yoluyla sa¤lanmas› nedeniyle, petrol rafinerileri k›y›s› bulunan ülkelerde büyük tüketim merkezlerine en yak›n olan liman kentlerine kurulmaktad›r. Pazara Yak›nl›k Pazara yak›nl›k, kurulufl yeri kararlar›ndaki önemini hiç yitirmemifltir. Nüfusun yo¤un oldu¤u alanlar, birçok iflletmeyi çekmektedir. Bunun nedenlerinden birisi, arac›lar›n çok ucuz bir ulafl›m gideriyle iflletmeye ulaflma olana¤› bulmalar›d›r. Nüfusun büyümesi ve buna ba¤l› olarak pazarlar›n büyümesi, buralardaki iflletme say›s›n› h›zla artt›r›r. ‹stanbul, ‹zmir, Bursa, Adana gibi nüfusça yo¤un illerde iflletmeler de yo¤unlaflmaktad›r. Tersine, do¤u illerinde öbür etkenlerin yan› s›ra nüfusun artmamas› ve göç gibi nedenlere de ba¤l› olarak, iflletme say›s›n›n azald›¤› gözlemlenmektedir. Pazara yak›n olmak, tafl›nmas› zor ve pahal› ürünler üreten iflletmeler için özellikle önem kazan›r. Hammaddeden yar› bitmifl ya da bitmifl mala dönüfltürüldü¤ünde de¤eri fazla yükselen mallar› üreten iflletmeler, hammadde yak›n›nda kurulabilece¤i gibi, tüketim alanlar›nda da kurulabilirler. Onar›m ve bak›m gibi yo¤un bir sat›fl sonras› hizmet gerektiren mallar› üreten iflletmeler, örnek olarak bilgisayar sat›c›lar›, ya pazara çok yak›n olarak kurulmal› ya da servis iflini yürütecek ayr› olanaklar› pazarda sa¤lam›fl olmal›d›r. Sat›fl sonras› servis (hizmet) ifllerini yürüten iflletmeler, her zaman pazara en yak›n yerleri seçmelidirler. Kimi iflletmeler, ulusal pazarda yayg›n biçimde satmak üzere mallar yaparlar. Bu durumda iflletme, mallar›n ülkenin her yan›na en ekonomik biçimde da¤›t›labilece¤i bir yerde kurulmal›d›r. Dar bir pazar alan› içinde çal›flan ve çevresel gereksinmeleri karfl›layan küçük iflletmeler, genellikle tüketim alanlar›na yak›n ya da tüketim alanlar›n›n içinde kurulurlar. Büyük iflletmelere hammadde, malzeme ya da yar› bitmifl mallar üretip satan iflletmeler, iliflkileri olan büyük iflletmelerin yak›nlar›nda kurulurlar. ‹flgücü Bir iflletmenin kurulmas› ve iflletilmesi için gerekli unsurlar›n bafl›nda, iflgücü gelir. Mekanizasyon ve otomasyonla gerekli iflgücü azalt›labilirse de tümüyle kald›r›l›p yerine baflka bir öge koymak olanaks›zd›r. ‹flletmeler için iflgücü, yaflamsal önemde ve pahal› bir üretim eleman›d›r. ‹flletmenin yerleflimi, beceri kazanm›fl, e¤itimli ve iflletme amaçlar›na yönelik olarak çal›flan iflgücü sunumuna büyük ölçüde ba¤l›d›r. ‹flgücünün büyüklü¤ü, becerisi, ücret düzeyleri, sendikalaflma derecesi ve çal›flanlar›n ifle iliflkin tutumlar› kurulufl yeri seçiminde önem tafl›r. Yerinde bir kurulufl yeri karar›, iflletmenin gerek duydu¤u iflgücünün bir kaç kat›n›n bulunaca¤› bir bölgeye yönelik olur. S›n›rl› bir iflgücü sunumuna karfl›n, yo¤un bir iflgücü istemi bulunuyorsa, iflletmeler aras›nda iflgücü sa¤lamada yo¤un bir rekabet oluflur. H›zl› bir iflgücü de¤iflim çabuklu¤u ve yüksek bir iflgücü maliyeti ile karfl›lafl›l›r.
Kurulufl Yerinin Belirlenmesi
Büyük yerleflim merkezlerinin yak›n›nda kurulacak iflletmeler için, nitelikli iflçi sa¤lamak daha kolayd›r. Nüfusu az bölgelerde kurulacak iflletmeler için, gerek kurulufl gerekse iflletme dönemlerinde nitelikli iflçi sa¤lamak daha zordur. Maliyet giderleri içinde iflçilik pay›n›n çok yüksek oldu¤u iflkollar›nda yer alan iflletmeler, ilke olarak düflük iflçilik maliyeti olan bölgeleri seçerler. Özellikle küçük kentlerde yaflam pahal›l›¤›n›n daha az olmas›, buralardaki ücret düzeylerinin de düflük olmas›na yol açar. ‹flçinin üretim maliyetindeki pay› iflletmeden iflletmeye büyük farkl›l›klar gösterir. Kurulufllardaki mekanizasyon ve otomasyon derecesi, iflletmenin kapasitesi ve kapasite kullan›m›, nitelikli iflçinin tüm iflçiye oran›, çevredeki ortalama iflçi ücretleri, iflçili¤in ürün maliyetindeki pay›n› etkileyen en önemli noktalard›r. Enerji ve Yak›t Bölgedeki enerji olanaklar›, kurulufl yeri kararlar›nda önem tafl›r. Kömür ya da elektrik enerjisini sa¤lama olanaklar›, maliyetler, enerjinin süreklili¤i, karar› etkiler. Enerji gereksinmesi sanayiden sanayiye de¤iflir. Kimi üretim dallar›nda çok az kullan›lan elektrik enerjisi, çimento, fleker ve ka¤›t üretiminde üst düzeyde kullan›lmaktad›r. Kimi dallarda yer seçimini etkileyen en önemli etken, enerjinin sa¤lanmas› ve fiyat› olmaktad›r. De¤irmenler, b›çk› atölyeleri gibi enerji gereksinmesi çok olan iflletmeler, ucuz ve kolay elektrik enerjisi elde edilebilen akarsular›n çevrelerinde kurulurlar. Yukar›daki irdelemeleri yak›t için de yapabiliriz. Yak›t›n ana maliyet ögesi oldu¤u endüstrilerde, ucuz yak›t kaynaklar›, iflletmelerin yerleflim kararlar›nda belirleyici etkenlerden birisi olmaktad›r. Petrol, do¤al gaz, kömür gibi yak›t kaynaklar›n›n bol oldu¤u bölgeler, bu endüstriler için önemli üstünlükler sa¤lar. Demir-çelik endüstrisinin kömür kaynaklar›na yak›n kurulmas› kömürün ana maliyet ögesi olmas›ndand›r. Su Endüstriden endüstriye büyük de¤ifliklik gösteren ögelerden birisi de su gereksinmesidir. Yer seçimine etkisi bak›m›ndan su sa¤lanmas›, kimi endüstri dallar›nda en baflta gelen etken olmaktad›r. Önem derecesi de¤iflmekle birlikte, her canl› gibi her iflletmenin de suya gereksinmesi oldu¤u ve susuz yerde endüstri kurulamayaca¤› aç›kt›r. Metalürji ve kimya endüstrisi, ka¤›t endüstrisi, dokuma endüstrisi üretimlerinde yüksek bas›nçl› su kullan›rlar. Demir-çelik endüstrisinde so¤utmada bol su gereklidir. So¤utma suyu olarak gerekti¤inde tuzlu su kullan›labilirse de temizlik suyu, beslenme suyu, iflleme suyu ve içme suyu olarak tatl› suya kesin gereklilik vard›r. Kullan›lacak suyun nicelik ve niteli¤i kurulufl yeri seçiminde giderek daha önemli olmaktad›r. 2. Dünya Savafl› s›ras›nda Teksas’ta, savafl uçaklar› ve parçalar› üretmek üzere yap›lan çok yüksek bir binada iklim koflullar› tümüyle denetim alt›na al›nm›flt›. Söz konusu binada d›fla aç›lan hiç bir cam bulunmuyordu ve ayd›nlatma yapay ›fl›kla sa¤lan›yor, havaland›rma da iç donat›mla gerçeklefltiriliyordu. Binan›n içinde çal›flanlar, d›flar›daki hava koflullar›ndan tümüyle ar›t›lm›fllard›. Is›n›n, ya¤murun, gün ›fl›¤›n›n ay›rd›nda de¤illerdi. Savafl için gerekli malzemenin üretimini d›fl koflullar›n etkilerinden ar›nm›fl olarak, robotu and›r›r biçimde gerçeklefltiriyorlard›.
45
46
Kurulufl Yerinin Belirlenmesi
Do¤a Koflullar› ‹klim, iflletmede çal›flanlar›n sa¤l›¤›n›, çal›flma yetene¤ini ve üretkenli¤ini etkiler; ayr›ca ›s› derecesi, nemlilik derecesi ve bunlar›n de¤iflme derecesi ve çabuklu¤u da iflletmelerin üretimlerini do¤rudan etkiler. Fazla s›ca¤›n ve so¤u¤un verimli çal›flmay› etkiledi¤i iflletmeler için en uygun olan koflullar sa¤lanmak istenirse,ek giderlere katlanmak gerekecektir. Il›ml› hava koflullar› isteyen iflletmelerin bir bölümü aç›k havaya kurulabilir. ‹klimin üretilen mallar üzerinde de etkisi vard›r. S›cak ve nemli iklimin ayr› bir sak›ncas›, büyük iflletmelerde genellikle varolan asit ve korazif etkilerin artmas› nedeniyle, onar›m ve bak›m giderlerinin yükselmesidir. Bir iflletmenin daha verimli çal›flmas› belli iklim koflullar›na ba¤l›ysa, bu durumun yer seçiminde gözönünde tutulmas› gerekir. Bu nedenle, kar ve ya¤mur ya¤›fllar›, en yüksek ve en düflük s›cakl›klar, nem ve rüzgarlar›n yönü gibi noktalar karfl›laflt›r›larak karar verilir. ‹klim, günümüzde yerleflim aç›s›ndan eskiye göre daha az önemli bir etken durumundad›r. Endüstride çal›flanlar için iklimin önemi yerini korurken, endüstrinin kendisi için önemini yitirmifltir. Gerekli iklim koflullar› de¤iflik yollarla sa¤lanabilmekte, bu konuda yap›lacak giderlere katlanmak zorunlu olmaktad›r. ‹klim koflullar›n›n yan›nda ele al›nacak baflka bir kurulufl yeri etkeni depremdir. Deprem kuflaklar›nda ve çevrelerinde yerleflecek iflletmelerin yapacaklar› binalar›n özel koflullara uymas› ve bu nedenle daha fazla harcama yapmas› gerekir. Zorunluluk olmad›kça, bu hareketli kuflaklar›n içinde kalmayan kurulufl yerlerinin seçilmesi uygun olur. At›klar Zararl› at›klar› olan iflletmeler, yerleflim alanlar›n›n d›fl›nda kurulmufl olsalar da, zamanla çevresinde oluflacak yerleflim birimlerine zararl› olacak ve yak›nmalara yol açacakt›r. ‹flletmeler nereye kurulurlarsa kurulsunlar, at›klarla ilgili önlemleri zaman›nda almak zorundad›rlar. Sa¤l›kla ilgili yasal düzenlemeler, belediye uygulamalar› ve oluflturulmufl kent planlar› çeflitli endüstri dallar›n›n nerelerde ve nas›l kurulaca¤›na iliflkin kurallar koyar. At›klar›n zarars›z bir biçime dönüfltürüldükten sonra at›lmalar› zorunlu¤u vard›r. Bu konuda gittikçe geliflen bir yasal s›n›rlama ve kamusal tepki kendini göstermektedir. ISO 14000 standartlar›, sürdürülebilirlik prensiplerine göre çevre yönetiminin çerçevesini belirlemektedirler. ISO 14000 standard› kurulufllar›n önceden belirledikleri çevre politikas› ve çevresel hedeflerine uygun bir çevre yönetim sistemi kurmalar›n›, bu sistemi gelifltirmelerini ve süreklili¤ini sa¤lamalar›n› öngörmektedir (Standart, Haziran 2000). Özendirme Önlemleri Devlet, iflletmelerin belli yerlerde kurulmas›n› özendirmek ya da zorlaflt›rmak için çeflitli önlemler al›r. Halk›n ç›karlar›n› korumak, çevrenin bozulmas›n› engellemek, endüstri ve ticareti belli yerlerde gelifltirmek ya da s›n›rlamak bu önlemlerle olur. Özendirme önlemleri iki ana kümede ele al›nabilir: Birincisi, enerji, ulaflt›rma ve haberleflme gibi altyap› yat›r›mlar›n›n devletçe gerçeklefltirilmesi, ikincisi de özel kesime vergi ayr›cal›¤› ya da indirimi sa¤lamak, belli bölgelerde kurulan özel iflletmelere yat›r›m indirimi, gümrük indirimi, özendirme kredisi, vergi iadesi gibi do¤rudan önlemler uygulamakt›r. Günümüzde, Türkiye’de bu önlemler ve bunlar›n d›fl›nda çeflitli önlemlerle, geri kalm›fl yörelere özel kesim iflletmelerinin kurulmas› için yo¤un çabalar harcanmaktad›r.
47
Kurulufl Yerinin Belirlenmesi
Özendirme önlemleri aras›nda, orta ve büyük iflletmeler için daha büyük önem tafl›yan organize sanayi bölgelerini ayr›ca vurgulamak gerekir. Bunlar, büyük yerleflim merkezlerinin çevresinde, iflletmelerin düzenli ve planl› olarak bir araya topland›¤› bölgelerdir. ‹flletmelerin tek bafllar›na alt yap›y› oluflturmalar›, çok büyük giderleri gerektirir. Belli bölgelerde yol, su, elektrik, kanalizasyon, PTT, sa¤l›k ve e¤itim merkezleri, bak›m-onar›m merkezleri, araflt›rma-gelifltirme bürolar› gibi çeflitli alt yap› ve temel hizmetlerin önceden gerçeklefltirilmifl olmas›, iflletmelerin kuruluflunu büyük ölçüde kolaylaflt›rmaktad›r. Öte yandan, daha küçük iflletmeler için oluflturulan küçük sanayi siteleri de özendirme önlemleri çerçevesinde düflünülebilir. Orta ve küçük iflletmeler için, kentlere daha yak›n yerlerde kurulan ve alt yap› sorunlar› çözülmüfl ekonomik aç›dan uygun kurulufl yerleri küçük sanayi siteleri ad›n› al›r. Buralarda, daha çok mobilya, oto yedek parças›, dokuma, oto onar›m gibi atölye sistemi ile çal›flan iflletmeler yer al›r. Öbür Etkenler Sayd›klar›m›z d›fl›nda kalan etkenler de vard›r. Kurulufl yerinin seçilmesinde bunlar›n da etkileri görüldü¤ünden, tümünü birden öteki etkenler bafll›¤› alt›nda inceleyebiliriz. Bunlardan biri, belediyelerin ya da öteki yerel yönetimlerin koydu¤u yerel vergi, resim ve harçlard›r. Bunlar, kimi ülkelerde iflletme kurulufllar›n› etkileyecek ölçüde önem kazanabilir. Bu yönden iflletmelerin katlanacaklar› parasal yükün boyutu, iflletmeleri belli yörelere çeker ya da oralardan uzaklaflt›r›r. Kültürel koflullar, kurulufl yerinin seçimindeki ikincil etkenlerdendir. Çal›flanlar›n ve ailelerinin kültürel gereksinmelerini karfl›layacak alanlarda iflletmelerin kurulmas›, bu etkeni aç›klar. ‹flletmelerin, birçok sanayi dal›n›n biraraya topland›¤› bölgelerde kurulmas›n›n getirece¤i çeflitli üstünlükler vard›r. D›flsal ekonomiler ad› verilen bu etken, nitelikli iflçi bulmada, finansal kurumlardan yararlanmada, onar›m, yedek parça sa¤lamada, çeflitli araçlardan yararlanmada etkili olur. Kurulufl yeri etkenlerinden hangisine öncelik verilmelidir?
2
‹flletmelerin kurulufl yeri seçiminde baz› unsurlar di¤erlerinden daha fazla önem tafl›yabilir. ‹flletmenin amaçlar›na ve üretim konusuna göre, kurulufl yeri etkenlerinin önem s›ras› de¤iflir. Güzel Holding örne¤inde, haz›r giyim üretimi için önem kazanan kurulufl yeri etkenleri iflgücü, pazara yak›nl›k ve ürünlerin pazara ulaflt›r›lmas› olanaklar›d›r. Moda, tasar›m ve dikifl konusunda nitelikli eleman bulunmas› ve ifle al›nmas› sa¤lanmal›d›r. Haz›r giyim ve moda merkezinin ‹stanbul oldu¤unu düflünürsek, fabrikan›n buraya yak›n olmas› gerekecektir. Enerji, haz›r altyap› gibi etkenlerin de dikkate al›nmas›yla Bilecik OSB nin uygun bir kurulufl yeri oldu¤unu düflünebiliriz.
TELEV‹ZYON
Çevrenizde gördü¤ünüz iflletmeler, rastgele ortaya ç›km›fl kurulufllar m›d›r? Tabii ki de¤il. Bu konuyla ilgiili olarak “‹flletmelerin Kuruluflu” adl› televizyon program›n› izleyebilirsiniz.
48
Özet
Özet Bu Ünitede iflletmelerin kuruluflunda al›nacak kararlar›n, yat›r›m›n baflar›s›nda önemli rol oynad›¤›n› ö¤rendik. Art›k; • iflletmelerin kurulufl kararlar›ndaki aflamalar› (sayfa 39), • yap›labilirlik (fizibilite) araflt›rmalar›n›n neler oldu¤unu (sayfa 40), • projenin yat›r›m karar›na hangi aflamada dönüfltü¤ünü (sayfa 40-41), • iflletmelerin kurulufl yerinin belirlenmesinde dikkate al›nan etkenleri (sayfa 42-47) biliyoruz. ‹flletmelerin kuruluflunda al›nacak kararlar, yat›r›m›n kârl›l›¤›nda önemli rol oynar. ‹flletmelerin kuruluflunda ilk olarak yat›r›m düflüncesi oluflur. Yat›r›m›n yap›labilirli¤ini
belirlemek üzere ekonomik, teknik, finansal, yasal ve örgütsel fizibilite çal›flmalar› yap›l›r. Bu çal›flmalara dayal› olarak bir ön proje oluflturulur. Ön proje, yat›r›ma iliflkin bütün bilgilerin ayr›nt›lar›n› kapsar ve yat›r›m karar› için temel bir göstergedir. Proje onayland›ktan sonra kesin projeye dönüfltürülür ve sonraki aflamada yat›r›m gerçeklefltirilir. Kesin üretim aflamas›na geçilerek, yat›r›m süreci tamamlan›r. ‹flletmelerin kurulufl yeri seçimi, üzerinde titizlikle durulmas› gereken bir di¤er konudur. Kurulufl yeri seçiminde dikkate al›nan etkenler; hammadde, ulaflt›rma, pazara yak›nl›k, iflgücü, enerji ve yak›t, su, iklim koflullar›, at›klar›n giderilmesi, özendirme önlemleri ve di¤er etkenlerdir.
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. ‹flletmelerin kurulufl karar›n›n oluflumunda, ilk aflama hangisidir? a. Fizibilite araflt›rmalar› b. Ön proje c. Kesin proje d. Yat›r›m düflüncesi e. Uygulama 2. Kurulacak iflletmenin verimli, kârl› ve ussal olup olmad›¤› hangi fizibilite araflt›rmas› ile belirlenir? a. Yasal b. Örgütsel c. Ekonomik d. Finansal e. Teknik 3. Finansal araflt›rmalar, iflletmelerin kuruluflunda hangi bilgileri sa¤lar? a. Pazar pay›, talep kestirimi, kârl›l›k b. Yat›r›m maliyetleri, döner sermaye gereksinmesi, finansman kaynaklar› c. Kredi olanaklar›, kurulufl giderleri, sermaye gereksinmesi d. ‹fl analizi, yetki ve sorumluluk da¤›l›m›, iletiflim kanallar› e. Üretim süreci aflamalar›, teknoloji seçimi 4. Bir yat›r›m projesinin somutlaflt›r›lmas› ve ayr›nt›lar›n›n belirlenmesi aflamas› hangisidir? a. Ön proje b. Yat›r›m karar› c. Kesin proje d. Yat›r›m karar› e. Üretime geçifl 5. Kurulufl yeri seçiminde ilk aflama hangisidir? a. Ülke seçimi b. Kent seçimi c. Arsa belirleme d. Bölge seçimi e. Nokta seçimi
49
6. Afla¤›dakilerden hangisi, kurulufl yeri etkenlerinden biri de¤ildir? a. Teknoloji düzeyi b. Tafl›ma c. Hammadeye yak›nl›k d. ‹klim koflullar› e. Pazara yak›nl›k 7. Tarihte büyük kentlerin, genelde su yollar› çevresine kurulmas›n›n temel nedeni nedir? a. Serin iklim olmas› b. Turistik amaçlar›n gerçeklefltirilmesi c. ‹nflaat kolayl›¤› d. Su tafl›mac›l›¤›ndan yararlanabilmek e. Stratejik olmas› 8. Ulusal pazarda, yayg›n biçimde sat›fl yapabilmek için, kurulufl yerinin özelli¤i ne olmal›d›r? a. Tüm ülkeye en ekonomik da¤›t›m›n yap›labilmesi b. Belirli bir tüketim alan›na yak›n olmas› c. Servis ifllerini görebilecek noktada olmas› d. Hammaddeye yak›n olmas› e. Su yollar›na yak›n olmas› 9. ‹flletmeler için, nitelikli iflgücü bulmada kolayl›k sa¤layan uygulama hangisidir? a. ‹flgücü maliyetlerini artt›rmak b. Büyük yerleflim merkezleri yak›n›nda bulunmaak c. Teknolojiden yararlanmak d. ‹flgücü say›s›n› azaltmak e. ‹flgücünün e¤itilmesi 10. ‹flletmelerin, büyük yerleflim merkezlerinin çevresinde, düzenli ve planl› olarak topland›¤› yerlere ne ad verilir? a. Küçük sanayi sitesi b. Kurulufl yeri c. Optimal kurulufl yeri d. Organize sanayi bölgesi e. En uygun kurulufl yeri
50
“
Yaflam›n ‹çinden
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularda ilgili, gerçek hayattan örnekler yer almaktad›r. Örnek olaylar› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir. Fabrika Kuran Fabrikalar Büyük bir hevesle yeni bir ifl kurmaya karar verdiniz. Yat›r›m yapacaks›n›z, ancak üretim tesislerini nereye kurman›z gerekti¤ini, hangi makinelere gereksinmeniz oldu¤unu, hangi ünitenin ne kadara mal olaca¤›n› kestirebilecek bilgilere sahip de¤ilsiniz. Fabrikay› nerede kurarsan›z daha fizibil olur? Pazar araflt›rmas›n› kime yapt›racaks›n›z? Ayr›nt›l› bir maliyet hesab›n› nas›l yapars›n›z? Kararlar› kim alacak, uygulama sürecini nas›l takip edeceksiniz, eflgüdümü kim sa¤layacak, denetimi kim yapacak?.. Bütün bu sorular içinden ç›k›lmaz gibi görünüyor de¤il mi? Durun, hemen pes etmeyin öyle. Sizin bütün bu sorunlarla u¤raflman›za gerek yok. Bu ifli zaten birileri sizin ad›n›za yap›yor. Hem öyle her konu için ayr› bir flirket ya da kifliye baflvurman›za gerek yok. Son birkaç y›ldan bu yana her biri kendi alanlar›nda uzman olan firmalar g›da, ayakkab›, ambalaj, çorap ve deri gibi sektörlerde kurduklar› anahtar teslimi fabrikalar ve tesislerle giriflimcilerin üzerindeki bütün yükü ortadan kald›r›yor. Firmalar komple tesis kurmakla kalm›yor ayn› zamanda denetim mekanizmas› da oluflturuyorlar. Gerek makina gerekse mal üretimi konusunda giriflimciye kendi elemanlar›yla e¤itim veriyorlar. Ayn› zamanda dan›flmanl›k hizmeti de veren bu flirketlerden yat›r›m›n her aflamas›nda destek almak olas›. ‹flte anahtar teslimi fabrika kuran flirketler ve koflullar›. A¤›rbafl Ticaret: 1959 y›l›nda kurulan A¤›rbafl Ticaret, çorap makinas› üretiyor. ‹ngiliz ve ‹talyan firmalar›n Türkiye temsilcili¤ini de yapan A¤›rbafl, ilk anahtar teslim fabrikas›n› 1992 y›l›nda kurdu. Türkiye’nin her yerinde fabrika kurabilen firma, giriflimciden arsay› kendisinin bulmas›n› istiyor. Arsan›n en az 20 bin metrekare olmas› gerekti¤ini belirten A¤›rbafl Ticaret Sat›fl Müdürü, bunun da 10 bin metrekaresinin kapal› alan olmas› gerekti¤ini vurguluyor. Kurulacak fabrikalar›n y›ll›k 1 milyon dolara kadar üretim yapabilece¤ini belirten müdür, anahtar teslimi kurulacak fabrikan›n yat›r›mc›ya 500 bin-1 milyon 500 bin dolara mal olaca¤›n› söylüyor. S›f›rdan bir fabrika kurmak içinse iki buçuk y›ll›k süre gerekiyor. Cihan Makina: Bu flirket, tekstil ve konfeksiyon otomasyonuna yönelik makina ve ekipmanlar›n› üreten uluslararas› kurulufllar›n Türkiye temsilcili¤ini yap›yor. Ürün gam› hayli genifl olan Cihan Makina’n›n yat›r›mc› için her türlü
fabrikay› kurabilece¤ini belirten fabrika müdürü, ayr›ca dan›flmanl›k, sat›fl ve teknik servis hizmetleri, montaj ve e¤itim hizmetleri de sa¤land›¤›n› belirtiyor. Ayr›ca fabrika kurulmadan önce yat›r›mc›yla birlikte proje çal›flmas› da yap›l›yor. Böylece yat›r›mc›n›n yönelmek istedi¤i pazarlar bile dikkate al›narak, ona göre bir tesis kuruluyor. Fabrika müdürü, anahtar teslimi kurulacak tesislerin 500 bin- 3 milyon 500 bin dolar aras›nda de¤iflebilece¤ini belirtiyor. Ayr›ca Cihan Makina, tesis kurulduktan sonra da yat›r›mc›ya, pazar ve finans konular›nda yard›mc› oluyor. Ekmasan: 1981 y›l›nda kurulan ve merkezi Bursa’da bulunan Ekmasan, un ve ekmek konusunda anahtar teslim tesis kuruyor. ‹ç y›ll›k ISO 9001 belgesine sahip firma orta ölçekli ekmek f›r›nlar›n› 15-20 gün, tünel tip ekmek f›r›nlar›n› ise 6 ay içinde müflterilerine teslim ediyor. Bu tesislerin kurulmas› için gerekli alan 400 metrekare ile 2 bin metrekare aras›nda de¤ifliyor. Tesisin giriflimciye toplam maliyeti ise 15-20 milyar ile 2 milyon mark aras›nda. Orta ölçekli bir f›r›n›n günlük üretim kapasitesi 30 bin ekmek iken, tünel tipi f›r›nlar›n kapasitesi 160 bini buluyor. Ekol Makina Sanayi: 1994 y›l›nda Eskiflehir’de kurulan Ekol Makina, bisküvi, m›s›r çerezi, ambalaj makinesi ve pudra flekeri de¤irmeni üretmek için yat›r›m yapmak isteyen giriflimcilere hizmet veriyor. Yat›r›mc›lar›n böyle bir tesis için en az 2 bin 400 metrekarelik alana gereksinmeleri var. Günlük 24 ton üretim kapasitesine sahip olan fabrika üç ayda yat›r›mc›ya teslim ediliyor. Böyle bir tesise sahip olmak isteyen yat›r›mc› için gerekli sermaye ise minimum 600 bin dolar. ‹lk fabrika teslimat›n› 1995 y›l›nda ‹zmir’de gerçeklefltiren firma Gana, Tanzanya, Nijerya, Ürdün, Romanya ve M›s›r’a ihracat yap›yor. Ekol Makina Mali ‹fller Müdürü, eskiden ithal ettikleri m›s›r çerezi makinalar›n› art›k kendileri ürettiklerini ve yo¤un taleple karfl›laflt›klar›n› belirtiyor. Ekol Makina, tesisi kurmakla kalm›yor, gerek makina gerekse mal üretimi konusunda e¤itim ve dan›flmanl›k hizmetlerini de veriyor. Sat›fl sonras› destek amac›yla üç ay süren e¤itimler yine Ekol Makina elemanlar› taraf›ndan veriliyor. Eser Makina: 1992 y›l›nda kurulan Eser Makina, Eskiflehir Sanayi Bölgesi’nde yer al›yor. ISO 9001 kalite belgesine sahip olan firma bisküvi, çikolata, çiklet, gofret ve paketleme sektörlerinde üretim yapmak isteyen giriflimcilere anahtar teslimi fabrika kuruyor. Firma istenen tesisi 2,5-3 ay gibi bir süre içinde giriflimciye teslim ediyor. Tesis için 2 bin-2 bin 500 metrekarelik bir alana gereksinme oldu¤unu belirten firma yetkilileri, günlük üretim kapasitesi ortalama 20-25 ton ürün olan bir fabrika için gerekli sermayenin 1 milyon dolar civar›nda oldu¤unu söylüyor. Firma Ukrayna, Romanya, Cezayir ve ‹ran’a ihracat yap›yor.
Biraz Daha Düflünelim
Göçmen Makina: Karaman’da bulunan Göçmen Makina, g›da sektöründe yat›r›m yapmak isteyen giriflimcilere anahtar teslimi fabrika kuruyor. Bisküvi, gofret ve çikolata üretim tesisi kuran firma bisküvi ve gofret tesisini iki ay, çikolata tesisini dört ay gibi bir sürede tamaml›yor. Bu tesislerin kurulmas›nda gerekli olan alan bisküvi için 250, çikolata için 500, gofret içinse 400 metrekare. Bu tesislerin giriflimciye maliyeti 300 bin dolar ile 1 milyon dolar aras›nda de¤ifliyor. Göçmen Makina Genel Müdür
51
Step: 1946 y›l›nda Belçika’da kurulan Desmet’in Türkiye temsilcisi olan Step, yemeklik ya¤ sanayi konusunda yat›r›m yapmak isteyen giriflimcilere hizmet veriyor. Firman›n Türkiye’deki ilk faaliyeti ise ayçiçe¤i tohumunu ham ya¤a dönüfltüren bir fabrika tesisat›. Y›lda ortalama iki fabrika teslimat› yapt›klar›n› belirten Genel Müdür, giriflimcilerin hedeflerine göre ne tür bir fabrika kurulaca¤›n›n belirlenmesinden sonra maliyetin ortaya ç›kt›¤›n› ve genellikle 2-5 milyon dolar civar›nda bir fiyat ç›kt›¤›n› söylüyor.
Yard›mc›s›, kurulacak bir bisküvi fabrikas›n›n saatte 750 kg, çikolata fabrikas›n›n saatte 200 kg, gofret fabrikas›n›n ise günlük 3,5 ton üretim kapasitesine sahip oldu¤unu belirtiyor.
1) Örneklerini okudu¤unuz, de¤iflik firmalar›n kurulufl aflamalar›n› karfl›laflt›rarak, benzerlik ve farkl›l›klar›n› de¤erlendiriniz.
Morex Makina: Deri üretimi konusunda yat›r›m yapmak isteyen giriflimcilere hizmet veren Morex Makina, deriyi dikilecek hale getirinceye kadar tüm aflamalar› kapsayan komple tesis kuruyor. Morex, kurulan tesisteki elemanlar›n e¤itimi için, kendi elemanlar›n› 45 gün ile iki ay gibi bir süre boyunca fabrikaya gönderiyor ve ileriki aflamalarda meydana gelecek sorunlarda da müflterisini yaln›z b›rakm›yor. Ortalama bin metrekarelik bir alana kurulan bir tesisin üretim kapasitesi 5 ile 10 ton aras›nda de¤ifliyor. Firma talep edilen bu tesisi 6 ay gibi bir sürede tamamlarken, giriflimciye ç›kar›lan fatura da 500 bin dolar ile 4.5 milyon dolar aras›nda de¤ifliyor. Morex Makina Atölye fiefi, deri fabrikas›n›n kurulmas› için en uygun bölgelerin Marmara ve Ege oldu¤unu, ayr›ca gelen isteklere göre farkl› alanlarda da anahtar teslimi projeler gerçeklefltirdiklerini söylüyor. Pabuç Makina: Ayakkab› üretmek isteyenlere anahtar teslim fabrika kuran Pabuç Makina, 1991 y›l›ndan beri Almanya, ‹talya, ‹ngiltere ve Amerika’dan ayakkab› üretim makinalar› ithal ediyor. Ayakkab› üretmek isteyen giriflimcilerin ne tür ayakkab› üretmek istedikleri veya ne kadar üretim yapmak istediklerine göre makine ithal eden firma, Türkiye’nin her yerinde tesis kurulabiliyor. Pabuç Makina Sat›fl Temsilcisi, üretim için en az 400 metrekarelik bir alan ve bir depo gerekti¤ini vurguluyor. Sat›fl Temsilcisi, yat›r›m sermayesi için en az 500 bin mark gerekti¤ini, makinalar›n da 6 ayl›k garanti kapsam›nda oldu¤unu belirtiyor. ›lerleyen zaman içinde bir sorun ç›kmas› halinde, teknik ekip bu sorunu an›nda ortadan kald›r›yor. Kuflçu, kurulacak tesislerde üretim kapasitesinin tesisin büyüklü¤üne göre de¤iflti¤ini, ancak yat›r›mc›lar›n ortalama olarak günlük bin çift ayakkab› üretilebilece¤ini belirtiyor.
Biraz Daha Düflünelim 1) ‹flletmelerin kuruluflunda geçilmesi gereken aflamalar nelerdir? 2) Yat›r›m düflüncesinin oluflumunda etkili unsurlar nelerdir? 3) Yap›labilirlik projesinin etkinlikle gerçeklefltirilmesi için yap›lmas› gereken araflt›rmalar nelerdir? 4) Ekonomik araflt›rmalar›n konusu nedir? 5) Finansal araflt›rmalar hangi çal›flmalar› kapsar? 6) Yap›labilirlik projesi (ön projenin) özellikleri nelerdir? 7) Kesin projede hangi bilgiler yer al›r? 8) ‹flletmelerin kurulufl yeri kaç aflamada belirlenir? Bu aflamalar nelerdir? 9) Kurulufl yeri seçiminde dikkate al›nmas› gereken etkenler nelerdir? 10) Kurulufl yeri etkenlerinden hangisine öncelik verilmelidir? 11) Art›klar›n at›lmas› konusu kurulufl yeri karar›n› ne yönde etkiler? 12) ‹flletmelere d›flsal ekonomi sa¤layan uygulamalar neler olabilir?
”
52
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar
Yan›t Anahtar›
Akat, ‹lter ve Di¤erleri. ‹flletme Yönetimi, Bar›fl Yay›nlar› Fakülteler Kitabevi, ‹zmir, 1999. Baron, David P. Business and Its Environment, Prentice Hall-Inc., New Jersey, 2000. Can, Halil ve Di¤erleri. Genel ‹flletmecilik Bilgileri, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1999. Karalar, R›dvan. ‹flletme - Temel Bilgiler - ‹fllevler, Anadolu Üniversitesi Bas›mevi, Eskiflehir, 1998. Karalar, R›dvan. ‹flletme Politikas›, Anadolu Üniversitesi Bas›mevi, Eskiflehir, 2000. Mescon, Micheal H. ve Di¤erleri. Business Today, Prentice Hall-Inc., New Jersey, 1999. Mucuk, ‹smet. Modern ‹flletmecilik, Türkmen Kitabevi, ‹stanbul, 1997. Robert, A. Ristau. Introduction to Business, South Western Educational Publication, Cincinnati, Ohio, 1997.
1. d 2. c 3. b 4. c 5. d
6. a 7. d 8. a 9. b 10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurulufl karar›n›n oluflumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizibilite araflt›rmalar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizibilite araflt›rmalar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurulufl aflamalar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurulufl yerinin belirlenmesi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurulufl yeri etkenleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ulaflt›rma” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pazara yak›nl›k” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flgücü” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Özendirme önlemleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
53
4
‹flletmelerin Büyümesi
• Büyüme, iflletmeler için neden temel amaçt›r? Büyüme her çeflit iflletme için gerekli midir? • Büyüme, iflletmelere neler sa¤lar? • Büyüme kavram›, yaln›zca faaliyet boyutlar›n›n genifllemesi midir? • ‹flletmelerde küçülme gerekli midir? • Küçülme kavram›, çal›flanlar›n say›ca azalt›lmas›n› m› ifade eder?
54
‹flletmelerin Büyümesi
AKIN URAZ’IN YÜKSEL‹fi‹ Otuz iki yafl›ndaki Ak›n Uraz birçok iflletme kurdu. Bunlar aras›nda limuzin kiralama hizmeti, emlak iflletmesi, süpermarket ve t›bbi araçlar iflletmesi bulunuyordu. Uraz bütün bu ifllerde baflar›s›zl›¤a u¤rad›. Ancak giriflimcilik ruhuna sahip oldu¤u için bu baflar›s›zl›klar› kendisini y›ld›rmad›. 1983 y›l›nda “Marva” isimli araba yedek parças› üreten bir iflletme kurdu. Ancak Uraz, küçük çapta üretim ile baflar›l› olamayaca¤›n› gördü. Ayr›ca üretti¤i parçalar› çok uzun zamanda teslim ediyordu. ‹flletmesini büyütmek gerekti¤ini düflündü. Önce yeni sermaye buldu ve ailesinden kalan gayrimenkulleri satarak atölyesini küçük bir fabrika haline getirdi. 1990 y›l›nda sat›fllar› 300 milyar liraya yükseldi. Ancak pazar›n devaml› büyüdü¤ünü görünce yedek parça üreten “Ormak ‹flletmesi”yle ortakl›k anlaflmas› yapt›. 1994 y›l›nda sat›fllar 600 milyar› geçti.Uraz yerinde durmak bilmiyordu. 1996 y›l›nda araba yedek parças› üreten Okar ile birleflti. Yedek parçalar›n› üretip kendisi satmaya bafllay›nca birleflmenin getirdi¤i üstünlüklerden yararlanarak sat›fllar›n› 950 milyara yükseltti. Art›k yedek parça taleplerini en geç 48 saat içinde teslim edebiliyordu. Türkiye’de en k›sa zamanda her kente sevkiyat yapabiliyordu.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; büyümeyi tan›mlamak, iflletmenin büyüme nedenlerini s›ralamak, iç ve d›fl büyümeyi birbirinden ay›rt etmek, birleflme türlerini s›ralamak, küçülmenin önemini aç›klamak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünite, içerik bak›m›ndan di¤er ünitelerden oldukça ba¤›ms›zd›r. Ancak, Ünitenin anlafl›labilmesinin, di¤er ünitelerdeki iflletmecilik bilgilerinin özümlenmesine ba¤l› oldu¤unu, asla unutmay›n›z.
‹flletmelerde Büyüme Kavram› - Büyüme Nedenleri
‹fiLETMELERDE BÜYÜME KAVRAMI
AMAÇ
1
Büyümeyi tan›mlamak.
Birçok iflletmede büyüme en temel amaçt›r. Sürekli ve dengeli büyüyen iflletmeler için dinamik iflletme diyebiliriz. ‹flletmelerin geliflmesi olumlu bir hareket olarak kabul edilmektedir. Baz› iflletmelerin büyümenin sa¤layaca¤› yararlara karfl›l›k, getirece¤i s›k›nt›lar yüzünden, büyüme konusunda isteksiz olduklar› görülmektedir. Bütün iflletmeler büyümeli midir? ‹flletmeler canl› birer organizma gibi düflünülürse, kuruluflu ve büyüme sürecine girmesi do¤ald›r. ‹flletmelerde, çeflitli nedenlerle büyüme gereksinmesi do¤abilir. Büyümeden, sabit bir ortamda faaliyet gösteren iflletmelerin, global düzeydeki dev iflletmelerle rekabet etmesi zordur. Çevresel koflullar, tüketici kavram›n›n de¤iflmesi ve rakip iflletmelerin yeni teknolojiler ve büyük sermayelerle pazarda faaliyet göstermeleri, iflletmeleri büyüme sürecine zorlamaktad›r. Büyümeden, önce karar verilecek nokta iflletme büyüklü¤üdür. Optimal (en uygun) büyüklük iflletmenin gelece¤i yönünden önem verilmesi gereken bir konudur. ‹flletme büyüklü¤ünün belirlenmesinde çeflitli unsurlar etkili olur. Bunlar iflletmenin yönetim yetene¤i, sosyal çevre, finansman kaynaklar›, ülkenin ekonomik koflullar›, iflletmenin faaliyet konusu ve rakip iflletmelerin durumudur. Büyüme, bir iflletmenin varl›¤› için temel bir unsurdur. Büyüme olmayan bir iflletmede, yarat›c› faaliyete yer verilemeyece¤i için, güçlü bir yönetim de olamaz. Tepe yöneticilerin ço¤u büyümenin yararl› olaca¤› görüflündedir. Büyüme iflletmede çal›flanlar için de önemlidir. Büyüme ile, çal›flanlardan daha yüksek performans al›nabilir ve daha verimli bir çal›flma ortam› sa¤lanabilir. Buna karfl›l›k büyüme, iflletmeler için bir sa¤l›k belirtisi olmas› yan›s›ra, afl›r› beslenen bir çocu¤un karfl›laflt›¤› sorunlara benzer bir tak›m güçlükler de yaratabilir.Örnek olarak, h›zla büyüme sürecine giren bir iflletmenin, afl›r› büyümeyi finanse edecek güce sahip olmas› gerekir. Ayn› flekilde; çal›flanlar, büyümenin getirdi¤i ifl yükü ile zorland›¤›nda, motivasyon azalacakt›r. Olgunlaflm›fl bir iflletmelerde, büyümenin neden oldu¤u yüksek tansiyon, baflar›l› elemanlar› baflar›s›z duruma düflebilir. Bu durum, çal›flanlar›n ve genel olarak ifl ortam›n›n, veriminin düflmesine neden olur. Büyüme konusunda, üzerinde durulmas› gereken temel nokta, dengeli ve tutarl› bir büyüme sürecinin sa¤lanmas›d›r.
BÜYÜME NEDENLER‹
AMAÇ
2
‹flletmenin büyüme nedenlerini s›ralamak.
‹flletmeler, çevrenin etkisiyle, finansman, pazarlama veya üretim faaliyetlerinden kaynaklanarak büyümeyi amaçlayabilir.
55
56
Büyüme Nedenleri
‹ç paydafllar Çal›flanlar Sendikalar
‹flletmenin büyüme nedeninin çevre aç›s›ndan incelenmesi
D›fl paydafllar Rakipler Devlet Tüketiciler
fiekil 4.1 Büyümede Çevre Etkisi
Büyüme, iflletmenin çevre bask›lar›na karfl› koyabilmesi kadar, çevreye uyma yetene¤ini sa¤lar. Büyüyen iflletmeler, rakiplerle daha kolay mücadele ederken, müflterilerine de kaliteli hizmet sunabilir.
Fonlar›n kullan›lmas›nda etkinlik Rekabette finansal üstünlük sa¤lamak
‹flletmenin büyüme nedeninin finansal aç›dan incelenmesi
Büyüme ile kâr› artt›rma imkan› sa¤lamak Kredi kurumlar›nda ve borsada prim sa¤lamak
fiekil 4.2 Büyümede Finansal Nedenler
‹flletmelerin büyümesi ile finansal olanaklar›n art›r›lmas› ve iflletme çevresinde güç kazanmas› mümkün olur.
Üretim hacminin art›r›lmas›
fiekil 4.3 Büyümede Üretime ‹liflkin Nedenler
Girdilerle büyük miktarda al›fllar ile maliyet tasarrufu sa¤lamak
Ar-Ge faaliyetlerine a¤›rl›k verilmesi ‹flletmenin büyüme nedeninin üretim aç›s›ndan incelenmesi
Yan ürünlerin gelifltirilmesi
Büyüme ile üretimde, miktar ve kalite artarken, maliyetlerde düflmeler sa¤lanabilir. Ar-Ge faaliyetlerine a¤›rl›k verilebilir. Büyük iflletmeler tedarik kolayl›klar›ndan da yararlanabilirler. Bu tip iflletmeler, ihtiyaç duyduklar› hammaddeleri ve üretim için gerekli olan yard›mc› maddeleri istedikleri miktarlarda alabilirler. Belirli devrelerde ihtiyaçlar› için stok yapma imkanlar› vard›r.
57
Büyüme Biçimleri
Pazar stratejileri gelifltirilebilir.
Pazarlama teknikleri daha verimli kullan›labilir. Ulusal ve uluslararas› pazarlara girme kolaylafl›r.
‹flletmenin büyüme nedeninin pazarlama aç›s›ndan incelenmesi
Sat›fl giderlerinden tasarruf sa¤lan›r.
fiekil 4.4 Büyümede Pazarlamaya ‹liflkin Nedenler
Büyüme ile, iflletmenin faaliyet gösterdi¤i pazarlar, nitelik ve nicelik yönünden de¤iflir. Araflt›rmaya daha fazla yat›r›m yaparak, pazardaki rakiplere karfl› daha etkili stratejiler gelifltirmek mümkündür.
BÜYÜME B‹Ç‹MLER‹
AMAÇ
3
‹ç ve d›fl büyümeyi birbirinden ay›rt etmek.
Bütün iflletmeler faaliyetlerine, tek bir iflletme olarak bafllarlar. Bu iflletmeler için, iflletme seviyesi ile flirket seviyesi ayn› anlama gelir. Kârl›l›¤› art›rabilmek için düflük maliyet ve farkl›laflma üzerinde durulur. Yeterli finansman kayna¤› sa¤land›¤›nda, iflletmeler büyüme hedefine yönelirler. Ekonomi büyüdükçe iflletmelerin büyüme sürecine girmesi kaç›n›lmazd›r. Yöneticiler için büyüme, büyük zorluklar›na karfl›l›k, güç, flöhret ve statü kazanma için temel kofluldur. Büyüme biçiminin karfl›laflt›r›lmas›nda dikkate al›nacak konular; • iflletmenin mevcut durumu, • iflletmenin faaliyet gösterdi¤i endüstri dal›, • üretilen mallara karfl› olan talebin trendi, • rakip iflletmelerin büyüme modelleri ve • ekonominin gidifli olarak s›ralanabilir. ‹flletmelerde büyüme iç ve d›fl büyüme biçiminde olabilir. Bunlar› k›saca aç›klayal›m.
‹ç Büyüme Bu tür büyüme, mevcut faaliyetlerin geniflletilmesi yoluyla gerçeklefltirilir. ‹flletmeler kendi kaynaklar›na dayanarak iç büyümeye giderler. Yeni finansman kaynaklar›na ihtiyaç duyulur, büyümede borçlanma, oto finansman veya yeni sermaye bulma yöntemlerinden biri veya birkaç› uygulan›r. Yeterli kaynak bulundu¤unda iflletme, üretim kapasitesini artt›rarak pazar faaliyetlerini geniflletebilir veya yeni pazar aray›fl›na girilebilir. ‹ç büyüme, yatay veya dikey boyutta gerçeklefltirilebilir. Yatay Büyüme ‹flletmelerin, ayn› üretim dal›nda, faaliyet boyutlar›n› geniflletmesidir. Ayn› konuda üretim yapan fabrika say›s›n›n artt›r›lmas›, yatay büyümeye örnek verilebilir.
58
Büyüme Biçimleri
Yatay büyüme, iflletmelerde de¤iflik flekillerde yer alabilir. Bunlardan yayg›n olarak uygulananlar, ürün farkl›laflt›rmas› ve pazar farkl›laflt›rmas›d›r. Yatay büyüme, iflletmenin ayn› üretim dal›nda, faaliyet boyutlar›n› geniflletmesidir. • Ürün Farkl›laflt›rmas›: Ayn› ürünün de¤iflik özelliklerle piyasaya sürülmesidir. Bu uygulama, kâr› artt›rman›n bir yolu olarak görülür. Ürün kalitesinin de¤ifltirilmesi; ambalaj›n renk ya da malzeme olarak de¤ifltirilmesi; dayan›kl› tüketim mallar›n›n dayanma süresinin artt›r›lmas›; g›da ürünlerinin farkl›laflt›r›lmas› örneklerden baz›lar›d›r. ‹flletmeler ürün farkl›laflt›rmas› ile, marka imaj›n› güçlendirmeyi amaçlar. • Pazar Farkl›laflt›rmas›: ‹flletmenin, ürürlerini farkl› pazarlarda yayg›nlaflt›r›lmas›n› ifade eder. Yeni pazarlara yönelmekle, ürünlere olan talepde ve sat›fllarda art›fl sa¤lanabilir. Bu flekilde, de¤iflik bölgelerde, de¤iflik tüketici gruplar›na ulafl›larak, yatay büyüme gerçeklefltirilir. Gençlerin çok iyi bildi¤i spor ayakkab›s› olan Converse ‹flletmesi en çok tan›nan basketbol ayakkab›s›n› pembe ve mor renklerde yapmaktad›r. Converse; büyümesini, de¤iflik moda bilinci olan tüketici gruplar›na satarak gerçeklefltirmektedir. Dikey Büyüme Dikey büyüme, geriye ve ileriye olmak üzere iki yönde gerçekleflir. Geriye do¤ru dikey büyümede iflletme, daha önce sat›n ald›¤› girdileri kendisi üretmeye bafllar. ‹flletmenin geriye do¤ru büyümesi kendisine üstünlük sa¤layacaksa, bu yola gitmesi uygun olabilir. Ancak bu büyüme fleklinin uygulanmas›nda baz› noktalara dikkat edilmelidir. • ‹flletmenin girdileri üretmek için yeterli kaynak ay›rma imkan›n›n olmas›, • Sat›c›lar›n yüksek kâr oran›yla çal›flmas›, • Girdilerin zaman›nda ve uygun kalitede tedarik edilmemesi, • Sat›c› iflletmelerin az say›da olmas› durumlar›nda, geriye do¤ru büyüme tercih edilir. ‹leriye do¤ru dikey büyüme, iflletmenin üretti¤i mallar›n tüketicilere geçmesi s›ras›nda gerçekleflir. ‹flletmenin üretti¤i mallar için sat›fl organizasyonu kurmas› durumunda ileriye do¤ru dikey büyüme söz konusudur. Giysi üreten bir iflletmenin, üretti¤i ürünleri bayiler veya ma¤azalar yoluyla satmas› yerine sat›fl ma¤azalar› açmas›; araba üreten iflletmenin sat›fl galerileri açmas›, örnek olarak verilebilir. ‹leriye do¤ru dikey büyüme için baz› koflullar gereklidir. • Üretilen mallar için da¤›t›m sistemi kuracak kayna¤› varsa, • Da¤›t›m kanallar›nda s›k›fl›kl›k ve bunun sonucunda gecikmeler söz konusuysa, • Pazarlama kanal› çok uzun ve yüksek fiyat art›fl› getiriyorsa, • ‹flletme çok teknik bir ürünü üretiyorsa, • Da¤›t›m kanallar›ndaki iflletmeler uzmanlaflmam›flsa, • ‹flletme büyüyen bir endüstri dal›nda çal›fl›yorsa, ileriye do¤ru dikey büyüme uygun olur.
59
Büyüme Biçimleri
D›fl Büyüme
AMAÇ
4
Birleflme türlerini s›ralamak.
‹flletmeler, kendi iç kaynaklar› yeterli olmad›¤› zaman, d›fl kaynaklardan yararlanma yoluna giderler. D›fl büyüme genellikle birleflme fleklinde olur. Birleflmelerin, baflta yönetim sorunlar› olmak üzere, çeflitli zorluklar getirmesine ra¤men, çok s›k tercih edilmesinin baz› nedenleri vard›r.D›fl büyüme ile: • ‹flletmenin tek bafl›na yapamayaca¤› ifllerin, örnek olarak finansman gücünü aflan projelerin, gerçeklefltirilmesi mümkün olur. • ‹flletmenin faaliyet gösterdi¤i endüstri dal›nda, teknoloji çok h›zl› de¤ifliyorsa veya teknoloji yo¤un bir iflletme ise, yeni teknolojilerin kazan›lmas› kolaylafl›r. • ‹flletme, d›fl büyüme ile, daha önce tek bafl›na cevap veremedi¤i paydafllar›na, hizmet eder duruma gelebilir. • Kredi ve ilâve finansman kaynaklar› bulmak kolaylafl›r. • Piyasaya hakim olmak ve rekabeti kendi koflullar›na uydurmak kolaylafl›r, ayr›ca tekelci durumlar yarat›labilir. • Bir baflka iflletmeyi veya iflletmeleri sat›n alarak büyüyen bir iflletme; ürünlere, yeni üretim yöntemlerine, yeni fabrikalara ve yeni bir organizasyona sahip duruma gelir. ‹flletme birleflmeleri, yönü aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda bafll›ca iki türden, dikey ve yatay birleflmeden söz edebiliriz. Dikey Birleflme Üretim veya pazarlama faaliyetlerinin baflar›l› aflamalar›n›n kazan›lmas› için gerçeklefltirilen birleflmedir. Dikey birleflme ile iflletme, pazarda rekabet gücünü art›rmak ister. Dikey büyüme baz› üstünlükler getirir. Bunun yan›nda sak›ncalar› da mevcuttur. Birleflme uygulamas›, her iflletme için ve her durumda baflar›l› sonuçlara yol açar m›? ‹flletme birleflmeleri, uzmanl›k gerektiren bir konudur ve gelifligüzel gerçeklefltirilmemesi gerekir. Birleflme e¤iliminde olan iflletmelerin, içinde bulundu¤u koflullar›n iyi de¤erlendirilmesi önemlidir. Birleflme karar›, gerekli ön çal›flmalar yap›ld›ktan sonra verilmelidir. Ak›n Uraz’›n yükselifli örnek olay›nda, Ak›n Uraz’›n temel hedefi büyümedir. Bu yönde, ilk olarak “Ormak”la ortakl›k yaparak, daha sonra “Okar” ile birleflmeye gitmifltir.Sat›fllar›n yükselmesi, birleflmenin do¤ru bir karar oldu¤unu gösteriyor.
1
60
Büyüme Biçimleri
Üstünlükler
Sak›ncalar
Yeni ürünlerin ortaya ç›kar›lmas›n› sa¤lar.
Tedarikçiler veya sat›c›lardan bilgi ak›fl› azal›r.
‹flletmenin denetim gücünü artt›r›r.
‹yi organize edilmezse ek giderler oluflur.
Özellikle Pazar hakimiyeti sa¤lar. Afl›r› derecede koordinasyona gitme
Yöneticilerin en iyi yolu bulma çabalar› azal›r.
h›z› giderlerin azalmas›n› sa¤lar. Pazarlama veya teknolojik bilgi gelifltirebilir.
Koordinasyon faaliyetini sa¤lama baz› giderlerin artmas›na neden olur.
Sat›nalma ve satma giderlerinden kurtulmak
Gereksiz süreçler süreklilik kazan›r.
mümkün olur. Tedarikçiler ve sat›c›larla çok zaman alan
Örgüt kültürü farkl› olan bir iflletmeyle
anlaflmalar yapmak, iletiflim kurmak ve
birleflmek baflar›s›zl›¤› getirir.
fiyatlama gibi ifllerden kurtulmak mümkün Çizelge 4.1 Dikey Birleflmenin Üstünlükleri ve Sak›ncalar›
olur. Dikey birleflme ile toplam kalite uygulamas›
‹flletmenin yak›n baflar›s›z iflletmeyle iliflkiye
sa¤lanmas› kolaylafl›r.
girme sorunu yaratabilir.
Dikey birleflme iki türlü gerçeklefltirilir. Birincisi geriye do¤ru dikey birleflmedir. Sat›n al›nan iflletmenin ç›kt›s›, sat›n alan iflletmenin girdisini oluflturuyorsa, geriye do¤ru dikey birleflme söz konusudur (fiekil 4.5). Dokuma fabrikas›n›n bir iplik iflletmesi ile birleflmesi örnek olarak verilebilir. Üreticiler ve toptanc›lar gerekli girdileri tedarikçilerden al›rlar. Geriye do¤ru dikey birleflmede temel amaç, tedarikçi iflletmenin sahipli¤ini veya denetimini sa¤lamakt›r. Bu strateji; genellikle tedarikçilerin yüksek maliyetler getirmesi veya iflletmenin girdi ihtiyac›n› zaman›nda karfl›layamamas› durumunda uygulan›r. Örnek olarak; gazete ç›karan bir iflletme, ka¤›t üreticilerinden memnun de¤ilse ve gerekli olanaklara sahipse ka¤›t fabrikas› kurabilir. Böylelikle giderleri azaltt›¤› gibi, istedi¤i kalitede ka¤›d› üretip bunu gazetesinde kullanabilir. Ayr›ca, ka¤›t tedarikinde, baflka tedarikçilerin neden olaca¤› engellemelerden kurtulmufl olur. ABD’nin en büyük do¤algaz kaynaklar›n›n sahibi ve üreticisi Amoco, Dome Petroleum ‹flletmesi’ni sat›n alarak geriye do¤ru dikey birleflme gerçeklefltirdi. Amoco’nun yapt›¤› bu geriye do¤ru dikey birleflme ile gaz istasyonlar›nda ar›tma ifllemi ile ilgili gerekli deste¤i sa¤lad›.
fiekil 4.5 Geriye Do¤ru Dikey Birleflme
Sat›n al›nan iflletme
Hammadde faaliyeti
Tekstil üretimi
Eski iflletme
Üretim faaliyeti
Giyim üretimi
61
Hukuki ve Ekonomik Aç›dan Birleflme Türleri
Esas iflletme
Üretim faaliyeti
Giyim üretimi
Sat›n al›nan
Sat›fl ve da¤›t›m
Elbise sat›fl
iflletme
ma¤azalar›
ma¤azalar›
fiekil 4.6 ‹leriye Do¤ru Dikey Birleflme
Dikey birleflme yapan iflletmenin ç›kt›s›, birleflme yap›lan iflletmenin girdisini teflkil ediyorsa buna ileriye do¤ru dikey birleflme denir (fiekil 4.6). ‹leriye do¤ru dikey birleflmede, iflletmenin mallar›n› satan veya da¤›tan iflletmenin sat›n al›nmas› ve denetim sa¤lanmas› söz konusudur. Gelece¤i için ileriye do¤ru dikey birleflme yoluna giden iflletmelerden biri Coca Cola’d›r. Coke yerel ve d›fl flifle üreticileriyle birleflmektedir. ‹leriye do¤ru dikey birleflmenin en iyi örneklerinden biri de Franchising anlaflmas› yapmakt›r. ABD’de 50 de¤iflik endüstriden 2000 iflletme Franchising kullanarak mallar›n›n da¤›t›m›n› yapmaktad›r. Yatay Birleflme Birbirinin ayn›s› olan mallar› üreten ve pazarlayan iflletmelerin birleflmesidir. E¤er büyüme, iflletmenin, di¤er bir iflletmenin kontrolünü ele geçirmek ve sahip olmak için gerçeklefltirilirse yatay birleflme sa¤lanm›fl olur. Bu tür birleflmeler daha fazla bölgede faaliyet göstermek, ürün çeflitlerini art›rmak, üretimi art›rarak maliyetleri indirmek veya rekabete karfl› daha güçlü olmak ve bazen rekabeti ortadan kald›rarak tekelci olmak için baflvurulan bir yoldur. Bugün stratejik yönetimde en önemli trendlerden biri, geliflme stratejisi olarak yatay birleflmeyi sa¤lamakt›r. Rakipler aras›nda birleflmeler ve sat›n almalar›n çok yayg›n olmas›n›n nedenleri aras›nda, büyüklü¤ün sa¤lad›¤› ekonomilerden yararlanma, kaynak ve becerilerin transferi say›labilir.
Yatay birleflmeye örnek olarak, Warner Lambert ‹flletmesi’nin Parke Davis ‹flletmesi’ni sat›n alarak rekabeti ortadan kald›rmas› verilebilir. ABD’de 1980 y›l›nda 14.000 banka varken 1996 y›l›nda 9000’e düflmüfltür. 1999 y›l›nda Chase Manhattan ve Chemical Bank birleflmifl, Chase 12.000 eleman› iflten ç›karm›fl ve giderlerde y›ll›k 1,5 milyar dolar tasarruf sa¤lanm›flt›r.
Yatay birleflme: Birbirinin ayn›s› olan mallar› üreten ve pazarlayan iflletmelerin birleflmesidir.
62
Hukuki ve Ekonomik Aç›dan Birleflme Türleri
Yatay birleflme, iflletmelerin, büyüklük aç›s›ndan belli bir düzeye ulaflamamalar›ndan dolay›, ekonomik bir flekilde kullan›lamayan kaynaklar›n kullan›lmas›n› sa¤lar. Özellikle iflletmede çal›flan personelin daha verimli çal›flmas› mümkün olur. Bunun yan›nda tüketiciye daha iyi hizmet sunmak, düflük maliyetle çal›flmak, pazar› geniflletmek mümkün olur. Dikey birleflmede oldu¤u gibi yatay birleflme de sorun yaratabilir. Yatay birleflme yap›lan iflletmelerin, organizasyon yap›lar›n›n farkl› olmas›, örgüt kültürlerinin uyuflmamas›, sorunlar yarat›r. Ayr›ca beklenen maliyet tasarrufu sa¤lanamad›¤› gibi beklenen pazar pay› art›fl› sa¤lanamayabilir.
HUKUK‹ VE EKONOM‹K AÇIDAN B‹RLEfiME TÜRLER‹ Yukar›da birleflmeleri, yönü aç›s›ndan ele ald›k. fiimdi iflletme birleflmelerini, hukuki ve ekonomik özellikleri aç›s›ndan, temel bir kaç uygulama üzerinde inceleyelim.
Karteller Bu tür birleflmeler ayn› konuda çal›flan iki iflletmenin birleflerek, tüketicinin aleyhine olarak kârlar›n› art›rmalar› için bir araya gelmeleridir. Kartele giren iflletmeler genellikle üretim miktar› ve pazarlama konusunda anlaflma yaparlar. Kartellerin baflar›ya ulaflmas› baz› koflullara ba¤l›d›r. Kartele kat›lan iflletmelerin maliyet yap›lar›n›n birbirine yak›n olmas› ve pazar› etkileyecek kadar iflletmenin kartele kat›lmas› gerekir. Karteller çeflitli konularda kurulurlar. • Fiyat Karteli: Kartele dahil olan iflletmelerin, kendi aralar›nda anlaflarak ayn› fiyattan sat›fl yapmas›d›r. Bu tür kartel iflletmeleri, genellikle önce, fiyat düflürüp rakipleri zay›flat›r, sonra fiyatlar›n› birlikte yükseltirler. Fiyat anlaflmalar›, sabit bir fiyat üzerinden veya iki fiyat s›n›r› aras›nda bir fiyat üzerinden yap›labilir. • Bölge Karteli: Kartele ba¤l› iflletmelerin pazar› bölümlendirerek belli bölgelerde kartele ba¤l› iflletmelerin mallar›n›n sat›lmas›d›r. Burada baflar›l› olabilmek için kartele ba¤l› iflletmelerin kendi bölgeleri d›fl›nda mal satmamalar› gerekir. • Miktar Karteli: Bu kartelde, üretim s›n›rland›rmas›na gidilerek fiyat›n belli seviyenin alt›na düflmemesi sa¤lan›r. Bu durumda tüketicilerin yüksek fiyat ödemeleri konusunda zorlanmalar› sözkonusudur. Petrol ihraç eden ülkeler örgütü (OPEC) miktar karteline iyi bir örnektir. Bu örgüt üretimi s›n›rland›rarak petrol fiyatlar›n›n artmas›n› sa¤lamaktad›r.
Konsernler Bu çeflit birleflme, tipik bir tekelleflme yarat›r. Konsern anlaflmalar› tröste benzer. Ancak en önemli fark, tröstlerde amaç rekabeti önleyerek kâr› artt›rmak oldu¤u halde, konsernde maliyet düflürmektir. Konserne kat›lan iflletmeler, dikey büyüme halinde birbirlerini tamamlarlar. Bu çeflit birleflmeler birçok ülkede tüketicilerin zarar görmesi nedeniyle yasaklanm›flt›r. ‹lk olarak 1890 y›l›nda ABD’de ç›kar›lan Sherman Kanunlar›’yla piyasalarda tekelci bir egemenlik kurmaya yönelik bu tür anlaflmalar yasaklanm›flt›r.
Holdingler Bu tür birleflmede iflletmelerin ba¤›ms›zl›klar›n› kaybetmesi söz konusu de¤ildir. Bu tür birleflmede oy çoklu¤u amaçlanmaktad›r. Burada rekabeti ortadan kald›rmak yerine, tam anlam›yla büyüme gerçeklefltirilir. Holdinglerde hedef baflka iflletmelerin hisse senetlerini almak, böylece kontrolü ele geçirmektir. Bunun sonucunda ana flirket ve ba¤l› flirketler oluflur. Burada önemli olan nokta, belirli bir
Hukuki ve Ekonomik Aç›dan Birleflme Türleri
konuda çal›flan iflletmelerin birleflmesi de¤il, de¤iflik konularda çal›flan iflletmelerin birleflmesidir. Ana flirket, ba¤l› flirketlerin hisse senetlerini ele geçirerek, bu flirketlerin yönetiminde söz sahibi olur. Ülkemizde 1960 y›l›ndan itibaren bafllayan holdingleflme süreci, son y›llarda h›z kazanm›flt›r.
Tröstler Bu birleflme türünde amaç, büyüyerek pazar›n daha genifl bir bölümünü ele geçirmektir. Tröste dahil olan iflletmeler hem hukuki, hem de iktisadi ba¤›ms›zl›klar›n› kaybederler. Tröstler anlaflmas› mal› üretenler aras›nda yap›l›r. ABD’de ortaya ç›kan tröstler daha sonralar› di¤er ülkelere yay›lm›flt›r. Tröstlerin en çok görülen çeflidi yat›r›m tröstleridir. Yat›r›m tröstleri daha çok sermaye piyasalar›n›n geliflti¤i ülkelerde görülür. Burada amaç, sermaye kaynaklar›n› birlefltirerek büyümeyi sa¤lamakt›r. Yat›r›m tröstlerinde, ulusal veya uluslararas› alanda en çok kâr getirece¤i düflünülen iflletmelerin hisse senetleri al›n›r. Di¤er bir tröst çeflidi, oylama tröstüdür. Oylama tröstleri, ayn› konuda çal›flan iflletmelerin hisse senetlerini sat›n alarak, oy haklar›n› birlefltirme amac›n› güderler. Oy hakk›n› ele geçiren ana iflletme, di¤er iflletmeleri yönetme hakk›n› elde etmifl olur.
Tam Birleflme ‹ki veya daha fazla iflletmenin tek bir iflletme haline gelmesidir. ‹ki küçük iflletmenin birleflerek büyük bir iflletme veya iki büyük iflletmenin birleflerek dev bir iflletme oluflturmas› söz konusu olabilir. Tam birleflme ile, reklâm, Ar-Ge ve genel yönetim giderlerinde tasarruf sa¤lan›r, piyasada önemli bir güç oluflturulur ve daha büyük finansal olanak sa¤lan›r.
Sat›nalma Yoluyla Birleflme Büyüme için önemli yollardan biri olan sat›n alma, farkl› büyüklükteki iflletmelerin, aralar›nda gerçeklefltirdi¤i birleflmedir. ‹flletmenin, pazar›n› geniflletmek veya yeni pazarlar kazanmak amac›yla, tesisleri ve kaynaklar› uygun olan, fakat baflar›l› bir flekilde çal›flt›r›lamayan bir iflletmeyi sat›n almas›yla gerçeklefltirilen, bir büyüme stratejisidir. Günümüzde birçok iflletme, elindeki fazla nakdi, kârl› bir flekilde kullanamamaktad›r. Sat›nalma yoluyla büyümenin, temelde kâr art›fl› sa¤lamas› yan›nda, hedefe ulaflarak da baz› yararlar sa¤lad›¤› bir gerçektir. Bu yararlar; • rakiplerle daha iyi mücadele etmek, • sinerjiden do¤acak verimlili¤i yönetmek, • gelirleri art›rmak, • yönetimde eksik kalan noktalar›, sat›n al›nan iflletme yoluyla tamamlamak, • ürün çeflitlemesine gitmek, • büyümeyi daha kolay sa¤lamakt›r. Almanya’n›n önde gelen kimya iflletmelerinden BASF, ABD’den kimya iflletmesi Inmont’u sat›n alarak, ülke içinde s›n›rl› büyüme imkanlar›n› kullanmaya çal›flt›.
63
64
‹flletmelerde Küçülme
Di¤er Birleflme Türleri Baz› durumlarda baflvurulan bu birleflmelerden baz›lar›n› s›ralayal›m: • Konsorsiyum • Centilmenlik anlaflmas› • Konsolidasyon • Stratejik birlikler • Joint Venture
‹fiLETMELERDE KÜÇÜLME
AMAÇ
5
Küçülmenin önemini aç›klamak.
‹flletmelerde büyümenin önemi üzerinde durulmas› ve iflletmenin temel amaçlar›ndan biri olmas› 1980’li y›llara kadar sürmüfltür. Bu döneme kadar büyümeye iliflkin varsay›mlar, yönetim alan›nda temel nitelik tafl›maktayd›. Buna göre: • Büyük örgütler daha iyi örgütlerdir: Örnek verecek olursak baflar› ölçüleri “bu y›l›n gelirlerinin geçen y›ldan daha fazla olmas›”, “daha büyük bir iflgücü kadrosu”, “daha fazla ast”, “daha büyük bir pazar pay›” gibi ölçülerden olufluyordu. • Sonu olmayan büyüme, örgütsel geliflim içerisinde do¤al ve arzulanan bir süreçtir: Büyüme, örgütsel yaflam›n gere¤i olarak düflünülmüfl ve büyüme d›fl›ndaki herhangi bir seçenek, normdan sapma veya zay›fl›k göstergesi olarak görülmüfltür. Örgüt büyüme sürecinde de¤ilse, çeflitli nedenlerle durgunluk dönemine girmifltir veya verimli çal›flm›yor, bunun sonucunda kârl›l›¤› yeterli de¤ildir, sonucu ç›kar›l›yordu. Örgüt konusunda çal›flan yazarlar büyüme olmayan dönemin varl›¤›n› bile dikkate almam›fllard›r. • Etkin örgütlerin en iyi göstergesi tutarl›l›k ve uyumluluktur. Strateji, yap›, sistemler, biçimler ve yetenekler aras›nda iliflki kurmak, örgütsel etkilili¤in temel kofluludur. ‹flletmenin iç tutarl›l›¤› ve uyumu, yaflamsal bir önem tafl›maktad›r. • Örgütsel uyum sa¤lama ve esneklik, kaynaklar›n afl›r› kullan›m›, gevfleme ve tekrarlara yol açar: Örgütlerin esnekli¤i ve uyum yetene¤i içinde olmas›, bol kaynak gerektirir. Tekrarlar›n varl›¤› ve seçenekler, iflletmenin tehditlere ve f›rsatlara tepki vermesine ve olumsuz engellemesine yard›m eder. Buna karfl›l›k küçülme, iflletmenin olumsuz koflullara itildi¤i veya sermaye erozyonuna u¤rad›¤› düflüncesini akla getiriyordu. Ancak son y›llarda artan rekabet koflullar›nda esneklik kazanabilmek için, büyüme yerine küçülme, gerekli bir faaliyet olarak düflünülmeye bafllad›. Mükemmeli araman›n yedi ilkesinden biri olan “bildi¤in en iyi ifli yap “ ilkesine göre, afl›r› büyümenin yarar getirmeyece¤i, iflletme yöneticileri taraf›ndan görülmeye baflland›. ‹flletmelerin çevresi son y›llarda büyük dinamizm kazanm›flt›r. Bunun sonucu olarak rekabet koflullar› de¤iflmifl ve müflteri faktörü büyük önem kazanm›flt›r. Büyüme bir bak›ma hantallaflma, di¤er bir deyiflle dinazorlaflma oldu¤undan, gereksiz büyüme yerine küçülme baz› üstünlükler sa¤lar. Bu üstünlükler büyümenin yerini alacak nitelikte olmay›p, onlar› tamamlay›c› bir özellik göstermektedir.
‹flletmelerde Küçülme
•
•
•
Küçük de büyük kadar iyidir. Örgütler, iflletme büyüklü¤ünün bazen afl›r› sorumluluklar getirdi¤inin bilincine varmakta, gereksiz büyümenin yöneticileri büyük sorumluluklar alt›na soktu¤una inanmaktad›rlar. Küçülme de büyüme gibi örgütsel geliflmenin do¤al, bazen arzu edilebilir bir aflamas› olabilir. Örgütte zamanla oluflan verimsizlik ve israflar›n azalt›lmas› otomobilin ayarlar›n›n yap›lmas› ya da fazla ya¤›n vücuttan at›lmas› için aerobik yap›lmas› gibi bir ihtiyaçt›r. Örgütsel karmafla ve tutars›zl›k da uyum ve tutarl›l›k kadar örgütsel etkinli¤in bir göstergesi olabilir. Baflar›l› olan iflletmeler küçük, çevik, dengeli bir biçimde büyüklü¤ünü dengeleyen, maliyet yap›s›n› bilinçli bir flekilde gözden geçirenlerdir.
Küçülme Yönetimi Küçülme çeflitli çevrelerce de¤iflik flekilde yorumland›¤› için, küçülmenin yönetimi önemli oldu¤u kadar üst yönetimin denetiminin de etkin bir flekilde yap›lmas› gerekir. Bu amaçla baflar›l› olabilmek için baz› ad›mlara ihtiyaç vard›r: Gerileme döneminde olan baz› iflletmeler küçülmeye gittiler. General Motors ve IBM bunlara örnektir. Baz› iflletmeler sa¤l›kl› bir yap›ya sahip olmalar›na karfl›n ileride do¤abilecek sorunlar› önleyebilmek için küçülme yoluna gittiler. Bu duruma örnek olarak da Frito Lay ve GTE örnek verilebilir. ‹lk önce baz› sorulara cevap vermek gerekir. Bunlar: • Sa¤l›kl› veya iniflte olsun, hangi iflletmelerde küçülme daha iyi sonuç getirir? Küçülmenin baflar›s› iflletmenin özelli¤ine ba¤l› m›d›r? • Verimlilik ve etkinlik üzerinde durmak daha iyi sonuçlar verebilir mi? Küçülme ile iflletmeler baz› çal›flanlar›n ifline son verirler ve iflleri daha az çal›flanla (iflte kalanlarla) yürütmeye bafllarlar. Böylece verimlilik artar. Çal›flma alan›n›n •
•
daralt›lmas› ile etkinlik sa¤lan›r. ‹flletmenin faaliyette bulundu¤u endüstri, küçülme çabalar›n›n baflar›s›n› etkiler mi? Baz› endüstrilerde küçülme, daha çok görülen bir uygulamad›r. Buradan ç›kacak sonuç, iflletmenin faaliyet gösterdi¤i endüstride küçülmenin, baflar› elde etmek belirleyici unsur oldu¤udur. Küçülme faaliyeti, araflt›rma gelifltirme (Ar-Ge) faaliyetlerinde azalmalara neden olabilir mi? Yöneticiler genellikle Ar-Ge bölümünde küçülme ile çokça eleman ç›karma yoluna giderler. Ar-Ge bölümünde çal›flanlar› öncelikle azaltmak, baz› üstünlükler ve maliyet azalmas› yaratmas›na karfl›l›k, yenilik yaratma ve ürün tasar›m› ile ilgili çal›flmalar› aksat›r.
65
66
‹flletmelerde Küçülme
•
Küçülme için karar verme: Küçülme; sorunlar› da beraberinde getiren ve kolayca baflar›lamayan bir süreçtir. Küçülme, çeflitli iflletme içi gruplar›n olumsuz görüflle bakt›klar› bir süreç olmas› nedeniyle tepkiler yarat›r. Çal›flanlar küçülmeyi, giderleri k›smak için yap›lan ve öncelikle çal›flanlar›n baz›lar›n›n ifllerine son verme ifllemi olarak görürler. Üst yöneticiler bir yandan çal›flanlar› en önemli varl›k olarak görmekte, di¤er yandan basit bir maliyet faktörü olarak kabul etmektedirler. Baz› iflletmeler, küçülmenin olumsuz etkilerini azaltabilmek için, ifle eleman almay› ve maafl ödemelerindeki art›fl› dondurmakta, fazla çal›flmay› kald›rmakta, ikramiyeleri ödememekte, k›sa ifl haftas› uygulamakta veya tatilde ücret ödememe yoluna gitmektedir. Böylelikle çal›flanlar›n iflten at›lmas› gibi, olumsuz bir uygulama geriye at›lm›fl olmaktad›r. Örnek olarak
•
•
Rhino Foods ‹flletmesi çal›flanlar›n bir k›sm›n›, tedarikçilere ve müflteri iflletmelere geçici olarak yollamaktad›r. Yönetim küçülmeyi, hiçbir zaman k›sa vadeli ve eleman azaltma program› olarak görmemelidir. Aksine küçülmeyi yeni bir vizyon yaratman›n temeli olarak görmelidir. Küçülmeyi planlamak: Küçülmeye bafllamadan önce, planlamas›n›n yap›lmas› ve bütün paydafllar›n ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› gerekir. Geçici olarak iflten ç›kar›lanlar ve ifle devam edenler yönetime güvenmelidirler. Küçülmeye bafllad›ktan sonra plan yapmak yerine, planlaman›n çok önce yap›lmas› gerekir. Planlamay› yapacak ekibin iyi e¤itim görmüfl ve sayg›n yöneticilerden oluflmas› gerekir. Planlama aflamas›nda ilk olarak çapraz fonksiyonlu ekipler oluflturulmal›d›r. Her bölümden yöneticilerin al›nmas›yla, çal›flanlar›n küçülme olay›na bak›fl aç›lar› olumlu olacakt›r. Çapraz fonksiyonlu ekipte, ekip üyeleri bütün paydafllarla iletiflim kurmaya çal›flmal›d›r. Bu ekipler çal›fl›rken uzmanl›k isteyen konularda yetersiz kalabilir, bu durumda yönetim d›flar›dan dan›flman atamal›d›r. Bunun yan›nda yöneticilerin e¤itimden geçirilmesi gerekir. Küçülme ile iflletmeler baz› beklentiler içine girerler. Bu beklentiler; giderlerin azalmas›, bürokrasinin azalmas›, h›zl› karar alma, iletiflimde aç›kl›k, giriflimcili¤in geliflmesi, verimlilikte art›fl olarak s›ralanabilir.
TELEV‹ZYON
Bir iflletmenin büyümesini gerektiren nedenler nelerdir? Büyüme hangi yollarla sa¤lan›r? “‹flletmelerin Büyümesi” adl› televizyon program›nda bu sorular›n cevaplar›n› bulacaks›n›z.
Özet
67
Özet Bu ünitede iflletmelerin büyümesinin önemini ve bu-
Konsernler tipik bir tekelleflme örne¤idir. Konsernde amaç
nun yan›nda küçülmenin de gerekli oldu¤unu ö¤ren-
maliyet düflürmedir.
dik. Art›k:
Karteller tröstlerden çok farkl›d›r. Birleflerek tüketicilerin
• büyümenin gereklili¤ini (sayfa 55)
aleyhine çal›flan ve kâr artt›rmak için faaliyet gösteren
• büyüme nedenlerini (sayfa 55-57)
birleflme yoludur. Bu özelli¤i nedeniyle, çok liberal ülke-
• büyüme biçimlerini (sayfa 57-62)
lerde bile yasaklanmaktad›r. Kartelin çeflitleri aras›nda en
• birleflme yoluyla büyüme yollar›n› (sayfa 59-62)
baflta fiyat kartelleri gelir. Burada amaç belli bir fiyatla
• küçülme olgusunu (sayfa 64-66) biliyoruz.
mallar›n kartele ba¤l› iflletmeler taraf›ndan sat›lmas›d›r.
‹flletmelerde baz› temel amaçlar vard›r. Devaml›l›¤› sa¤la-
Di¤er kartel çeflitleri aras›nda bölge karteli, miktar karteli
ma, kâr ve büyümedir. ‹flletmeler çeflitli nedenlerle büyü-
say›labilir. Holdinglerde tamamen ba¤›ms›zl›k kaybedil-
meye zorlan›rlar. Baz› iflletmelerin büyümenin sa¤layaca-
mez. Bu birleflmede amaç oy çoklu¤u sa¤layarak baz› ifl-
¤› yararlara karfl›n, getirece¤i s›k›nt›lar ve olumsuzluklar
letmelerin yönetimini ele geçirmektir.
yüzünden büyümeye karfl› isteksiz olduklar› görülmekte-
Farkl› bir büyüme biçimi ise sat›nalma yoluyla büyüme-
dir. Büyüme yaflayan her canl› varl›k için do¤al bir gelifl-
dir. ‹flletmelerin pazar›n› geniflletmek veya yeni pazarlar
medir. ‹flletmeler de canl› bir organizmaya benzedi¤ine
kazanmak amac›yla, tesisleri ve kaynaklar› uygun olan fa-
göre, kurulmas› ve büyüme sürecine girmesi do¤ald›r. ‹fl-
kat baflar›l› bir flekilde çal›flt›r›lamayan iflletmelerin sat›n
letmeler çeflitli nedenlerle büyümeye zorlan›r. Büyüme
al›nmas›n› ifade eder.
bir iflletmenin varl›¤› için son derece önemlidir. Büyüme
‹flletmelerde küçülme 1980’li y›llardan sonra gündeme
olmayan bir iflletmede yarat›c› faaliyete yer verilemeyece-
gelmifltir. Küçülme ile ilgili olarak, yanl›fl düflünceler, kü-
¤i için güçlü bir yönetim de olamaz. ‹flletmelerde büyü-
çülmenin iyi anlafl›lmas›n› engellemektedir. Özellikle ül-
me her yöneticinin temel düflüncesi olmakta ve her f›rsat-
kemizde küçülme, iflletmenin olumsuz koflullara itildi¤ini
ta büyüme olgusunu sa¤lamak için yollar aramas›na ne-
veya iflletmenin iflasa do¤ru gitti¤ini an›msat›yordu. Bu
den olmaktad›r. Büyümenin çevre , finansman , üretim ve
kan›, büyüme ile ilgili varsay›mlardan geliyordu. Küçül-
pazarlama aç›s›ndan incelenmesi söz konusudur. ‹flletme-
me için karar verme riskli bir ifltir. Küçülme birçok soru-
ler bafllang›çta küçük bir iflletme olarak kurulurlar. Ço-
nu da beraberinde getirir. Küçülme ile iflletmeler baz›
¤unlukla bir tek iflletme olarak faaliyete bafllan›r ve bu ifl-
beklentilerin içine girerler. Bunlar giderlerin azalmas›, bü-
letmeler için iflletme seviyesi ile flirket seviyesi ayn› anla-
rokrasinin azalmas›, h›zl› karar alma, iletiflimde aç›kl›k,
ma gelir. Büyüme biçimlerinden birini seçmek için ele
giriflimcili¤in geliflimi ve verimlilikte art›flt›r.
al›nacak konulardan baz›lar› aras›nda iflletmelerin mevcut durumu, iflletmenin faaliyet gösterdi¤i endüstri alan›, üretilen mallara karfl› olan talebin trendi, ekip iflletmelerin büyüme modelleri ve ekonominin gidifli say›labilir. ‹flletmelerde görülen en önemli büyüme çeflidi iç büyümedir. ‹flletmenin kendi kaynaklar›yla büyümesi iç büyümedir. D›fl büyüme, iflletmenin iç kaynaklar› yeterli olmad›¤› durumda baflvurdu¤u bir yoldur. Bazen iflletmeler birleflme yoluyla büyürler. Tröstler, iflletmelerin birleflmesinde en çok görülen örneklerinden biridir. Tröstte amaç, birleflerek pazar›n daha genifl bir bölümüne sahip olmakt›r. Tröstte birli¤e giren iflletmeler hukuki ve ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› kaybederler.
68
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlayamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Afla¤›daki unsurlardan hangisi iflletme büyümesi ile ilgili al›nacak kararlarda dikkate al›nmaz? a. Yönetim yetene¤i b. Sosyal çevre c. Finansman kaynaklar› d. Faaliyet konusu e. Standartlar›n kullan›m›. 2. Afla¤›dakilerden hangisi finansal aç›dan büyüme nedenlerinden biri de¤ildir? a. Fonlar›n kullan›m›nda etkinlik sa¤lamak b. Rekabette finansal üstünlük sa¤lamak c. Girdi art›fl› ile maliyet tasarrufu sa¤lamak d. Kâr› art›rma imkân› sa¤lamak e. Kredi kurumlar› ve borsada prim sa¤lamak 3. Afla¤›dakilerden hangisi pazarlama aç›s›ndan büyüme nedenlerinden biridir? a. Sat›fl giderlerinden tasarruf sa¤lamak b. Ar-Ge faaliyetlerine a¤›rl›k vermek c. Yan ürünler gelifltirmek d. Rekabette finansal üstünlük sa¤lamak e. Kâr› art›rmak 4. Afla¤›dakilerden hangisi iflletmenin büyüme stratejisi seçiminde dikkate almas› gereken konulardan biri de¤ildir? a. ‹flletmenin mevcut durumu b. Genel ekonomik durum c. Rakiplerin büyüme modelleri d. ‹flletme yönetiminin tutumu e. Üretilen mallara karfl› olan talebin trendi 5. ‹flletmelerin mevcut faaliyetlerini geniflleterek büyümesi afla¤›daki büyüme türlerinden hangisinin kapsam›nda yer al›r? a. ‹ç büyüme b. D›fl büyüme c. Dikey büyüme d. Yatay büyüme e. Birleflerek büyüme
6. Afla¤›dakilerden hangisi dikey büyümenin sak›ncalar›ndan biridir? a. Yeni ürünlerin ortaya ç›kmas›n› zorlaflt›rmas› b. Afl›r› derecede koordinasyona gidilmesinin baz› görevleri azaltmas› c. Koordinasyon faaliyetinin baz› giderlerin artmas›na neden olmas› d. Pazarlama ve teknolojik bilgi geliflimini engellemesi e. ‹flletmenin denetim gücünü azaltmas› 7. Sat›n al›nan iflletmenin ç›kt›s›, sat›n alan iflletmenin girdisini oluflturuyorsa ne tür bir büyüme söz konusudur? a. Geriye do¤ru dikey büyüme b. Geriye do¤ru yatay büyüme c. Dikey büyüme d. ‹ç büyüme e. Yatay büyüme 8. Afla¤›dakilerden hangisi birleflme yoluyla büyüme olarak nitelendirilemez? a. Tröst b. Konsern c. Kartel d. Franchising e. Holding 9. ‹ki veya daha fazla iflletmenin tek bir iflletme haline gelmesiyle oluflan birleflme türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Konsorsiyum b. Tam birleflme c. Kartel d. Holding e. Tröst 10. Afla¤›dakilerden hangisi bir iflletmenin küçülmesinden beklenen biri sonuçlardan biri de¤ildir? a. Giderlerin azalmas› b. Karar alman›n h›zlanmas› c. Kâr›n azalmas› d. Bürokrasinin azalmas› e. ‹letiflimde aç›kl›k sa¤lanmas›
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim
“
69
Yaflam›n ‹çinden
Biraz Daha Düflünelim
Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularda ilgili, gerçek
1.
Büyümenin önemini anlat›n›z.
hayattan örnekler yer almaktad›r. Örnek olaylar› okuya-
2.
Büyüme neden arzu edilir? Yorumlay›n›z.
rak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar›
3.
Büyüme amac› tehlikeli olabilir mi?
dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerini-
4.
Çevre aç›s›ndan büyüme nedenini aç›klay›n›z.
5.
Büyüme biçimine karar verirken hangi etkenler göz
zin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir.
önüne al›n›r? 6.
Yatay büyüme hangi koflullarda tercih edilir? Anlat›n›z.
7.
‹leriye do¤ru dikey büyüme nedir?
letmedir. Karitsu dünyan›n en büyük elektronik iflletmesi
8.
D›fl büyümeye ne zaman baflvurulur?
ve on en büyük binek arabas›ndan birisi olmak için 18
9.
Dikey büyümenin sak›ncalar›n› aç›klay›n›z.
milyar dolar harcam›flt›r. Karitsu bu amac›n› 2004 y›l›nda
10. Karteli aç›klay›n›z.
gerçeklefltirmek istemektedir. Bu amaçla Özbekistan, Po-
11. Fiyat kartelinin amac›n› aç›klay›n›z.
lonya, Kazakistan ve Vietnam’da joint venture yat›r›mlar›
12. Küçülme büyüme gibi olumlu bir faaliyet olarak dü-
Karitsu’nun Büyüme Stratejisi Karitsu elektronik parçalar ve binek arabas› yapan bir ifl-
yapm›flt›r. Karitsu basit teknoloji ve ucuz arabalar yapmakta ve bunlar› yeni geliflen ülkelere satmaktad›r. ‹flletmenin üst yönetimi ABD ve Japon iflletmeleriyle rekabet edecek düzeye gelmediklerini görmektedir. Bunun sonu-
flünülebilir mi? 13. Küçülme iflletmenin kötüye gitmesi durumunda baflvurulan bir faaliyet midir? 14. Küçülmeyi planlamak neden önemlidir?
cunda otomobil teknik kadrosunu ‹ngiltere’deki merkezde üç kat›na ç›karm›fl ve teknoloji ata¤›na geçmeye karar vermifltir. Karitsu’nun yönetim kurulu baflkan› Kim Cho-
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar
ong büyümenin kaç›n›lmaz oldu¤unu ve d›fl büyüme ger-
Bruton, Gary D. ve Di¤erleri. “Downsizing the Firm: Answering the Strategic Questions”, Academy of Management Executive, C.30, S.2., 1998. Cameron, Kim, S. “Strategies for Successful Organizational Downsizing”, Human Resource Management, C.33, S.2, 1994. Can, Halil. Genel ‹flletmecilik, Ad›m Yay›nc›l›k, Ankara, 1990. Cascio, Wayne F. “Downsizing: What do we Know? What have we Learned?”, Academy of Management Journal, C.7, S.1, 1993. David, Fred R.. Strategic Management, Prentice Hall, New Jersey, 1997. Dinçer, Ömer ve Di¤erleri. ‹flletme Yönetimine Girifl, Beta Bas›m Yay›n ve Da¤›t›m, ‹stanbul, 1998. Eren, Erol. ‹flletmelerde Stratejik Yönetim ve ‹flletmecilik Bilgisi, Der Yay›nlar›, ‹stanbul, 1997, Hisrich, Robert ve Di¤erleri. Enterpreneurship, McGraw Hill, New York, 1998. Kuralto, Donald. Enterpreneuership, The Dryden Press, New York, 1998. Miller, Alex. Strategic Management, McGraw Hill Book Co, New York, 1999, Mishra, Karen E. ve Di¤erleri, “Preserving Employee Morale During Downsizing”, Sloan Management Review, C.39, S.1, 1998.
çeklefltirme zaman›n›n geldi¤ine inanmaktad›r. Kuzey Kore iflletmesi olan Karitsu son iki y›lda oldukça zararl› olan Frans›z televizyon üreticisi ve elektronik parça üreticisi Thompson Media ‹flletmesi ile birleflmeye karar vermifltir. Baflkan Choong “Biz büyüklü¤ün getirdi¤i üstünlüklerden yararlanaca¤›z, böylelikle daha çok ArGe’ye yat›r›m yapaca¤›z” demektedir. 1. Karitsu ‹flletmesi’nin büyümesinde sizce sorunlar var m›? 2. Zarar etmifl bir iflletme ile birleflmek büyümede sorunlar yarat›r m›?
”
70
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Mucuk, ‹smet. Modern ‹flletmecilik, Der Yay›nlar›, ‹stanbul, 1983. Müftüo¤lu, Tamer. ‹flletme ‹ktisad›, Turhan Kitapevi, Ankara, 1994. Özalp, ‹nan. ‹flletmelerin Büyümesinde Ortaya Ç›kan Organizasyon Sorunlar›, Adana, ‹.T.‹. Akademisi Yay›n›, Adana, 1975. Pearce, John ve Di¤erleri. Strategic Management, McGraw Hill Book Co, Chicago, 1997. Pride, William M. ve Di¤erleri. Business, Boston: Houghton Mifflin, 1980. Shrivasto, Paul. Strategic Management, South Publishing, Cincinnati, Ohio, 1994.
Yan›t Anahtar› 1. e 2. c 3. a 4. d 5. a 6. c 7. a 8. d 9. b 10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Büyüme” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Büyüme Nedenleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Büyüme Nedenleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Büyüme Biçimleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Büyüme Biçimleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Büyüme Biçimleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Büyüme Biçimleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Birleflme Türleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Birleflme Türleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerde Küçülme” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
71
5
‹fl Ahlâk› ve Toplumsal Sorumluluk (Etik-Törel Kurallar)
• ‹fl ahlâk› ya da etik hangi tür ortamlarda geçerli bir kavramd›r? • iflletmelerin etik kavram› ile baglant›s› nedir? • ‹fl ahlâk›n›n ya da etik kurallar›n gelifltirilmesi iflletmeler için ne anlam ifade eder? • ‹flletmelerde etik de¤erlerin geliflmesi yasalarla zorlanabilir mi? • ‹flletmelerde ifl ahlâk›na iliflkin ne tür kurallar gözlemliyorsunuz?
72
‹fl Ahlâk› ve Toplumsal Sorumluluk (Etik-Törel Kurallar)
ÖZGÜN KURAL Özgün Kural, Türkiye’de h›zla geliflen turizm alan›na yat›r›m yapmay› kararlaflt›rm›flt›. Güney k›y›lar›nda otel yapmaya uygun bir arsa bulmufl, elindeki paran›n %50’sini bu arsaya yat›rm›flt›. Kalan paras› kurmay› planlad›¤› befl y›ld›zl› turistik otel için yetiflmiyordu ve mutlaka kredi bulmas› gerekiyordu. Bir yandan kredi aray›fl›na girerken, bir yandan da oteli sonraki sezona yetifltirebilmek için elindeki parayla proje çal›flmalar›n› tamamlad› ve otelin inflaat›n› bafllatt›. Kredi bulaca¤›na güveniyordu; çünkü hem bankalar hem de bakanl›k turistik otel yap›m›na s›cak bak›yordu. Çeflitli kredi olanaklar› söz konusuydu. Özgün Kural önce özel bankalara baflvurarak gereksinimi olan paray› almaya çal›flt›. Ancak, özel bankalar›n faiz oranlar› çok yüksekti. Ayr›ca, hem istedi¤i ölçüde kredi vermiyorlar hem de geri ödeme için uzun süre tan›m›yorlard›. O s›rada görüflmeler yapt›¤› bankan›n yöneticilerinden olan ‹smet Kalemci, kredi konusunda çeflitli kolayl›klar oldu¤unu, bunlar› banka d›fl›nda ayr›ca görüflebileceklerini belirtti. O gün ö¤lenden sonra deniz k›y›s›nda bir lokantada bulufltular. Hem yemek yiyip hem de konuflacaklard›. Bankac› ‹smet Kalemci, sözü do¤rudan konuya getirdi: "Ben size düflük faizli, uzun süreli ve istedi¤iniz miktarda krediyi ç›kartabilirim. Bu alanda Devletin verdi¤i çeflitli özendirme önlemleri var. Onlar› ayarlar, bir ay içinde kredinizi hesab›n›za aktarabilirim. Ancak, bunun bir karfl›l›¤› olacak. Bu ifl ç›kar›lan kredinin net %15’i kadarl›k bir bölümüne mal olur. Yani siz, 500 milyar liral›k kredi için 75 milyar liray› çeflitli harcamalar için gözden ç›karmak zorundas›n›z. Ayr›ca, bu yüzdenin %25’inin de peflin ödenmesi gerekiyor." Özgün Kural benzer bir öneriyi bekliyordu. Ancak yine de flaflk›nl›kla tepki gösterdi: "Ama, bu masraf karfl›l›¤› çok yüksek. Üstelik bir de peflin ödeme istiyorsun. Ben senin bu ifli yapaca¤›n› nereden bileyim. Ya paray› al›r üstüne yatarsan. Sonra ben paray› nas›l geri al›r›m? Yitirdi¤im zaman› nas›l geri getiririm? Benim mutlaka önümüzdeki sezona oteli tamamlamam gerekiyor. Ben flimdiden ‹ngiltere’deki flirketlerle anlaflt›m ve yataklar›m›n %50’den fazlas›n› satt›m.” Bankac› Kalemci, Özgün Kural’›n sözleri karfl›s›nda hiç de bozulmad›. Rahat bir biçimde yan›tlad›: "Ben size istedi¤iniz her türlü güvenceyi verece¤im. Zaten ifli ben yapmayaca¤›m. Ankara’da D adl› bir dan›flmanl›k flirketi var. ‹fllerimizi resmi olarak o flirket izleyip, sonuçland›racak. Sizden al›nacak %15 komisyonun yar›s› için resmi belge de verilecek. Kalan yar›s› çeflitli yerlere, nakit, hediye, yazl›k, k›fll›k vb. biçiminde verilece¤i için belge verilemiyor. Dan›flmanl›k flirketinin verece¤i fatura sizin için bir harcama belgesi niteli¤inde. Siz bunu kurulufl gideri olarak muhasebe kay›tlar›na sokup, gider gösterebileceksiniz. Ayr›ca, bizim referanslar›m›z var. Siz karar verin, kredilerini ç›kard›¤›m›z, çeflitli ifllerini istenilen biçimde çözdü¤ümüz en az 25 flirket yöneticisi ile sizi görüfltürece¤im. Bizde sahtekarl›k olmaz. Biz sözümüzün eriyiz. ‹fliniz olmazsa -ki s›f›r olas›l›k- paran›z› aynen yabanc› para de¤eri üzerinden geri veririz. Biz dürüst ve ahlâkl› insanlar›z. Bunu siz de anlayacaks›n›z." Özgün Kural düflünmek için süre istedi ve ayr›ld›lar. Gerçekte hesap ortadayd›. Ç›kar›lacak olan bu kredinin faizi özel bankalara göre %30 daha düflüktü. 3 y›l ödemesiz bir dönemi vard› ve geri ödeme sonraki befl y›lda gerçekleflecekti. Zaten özel bankalar istedi¤i miktarda kredi vermeye de yanaflm›yorlard›. Bankac›n›n önerdi¤i krediyi alamazsa ya çok yüksek faiz ödeyecek ya da ifli yar›m b›rakacakt›. Üstelik yeni sezon için ‹ngilizlerle de anlaflma yapm›flt›. Ayr›ca, bu arac›lara verece¤i komisyonun yar›s›n› da gider olarak gösterebilecekti. Özgün Kural, k›sa bir süre içinde karar vermek zorundayd›. Bu kanaldan kredi almaktan vazgeçip, daha düflük miktarda krediyi özel bankalardan al›rsa, otelin planlad›¤› eklentilerini bu sezon yapamazd›. Ancak, daha sonra otelden elde edece¤i gelirle, bu eklentileri yavafl yavafl tamamlayabilirdi. Baflka bir düflünce olarak, %15’lik komisyon için pazarl›k edebilirdi. %3-5 gibi bir komisyon önerir, kabul edilmezse bu krediden vazgeçebilirdi. Ama sonras›... Özgün Kural’›n, çok s›k›nt›l› bir konumda olsa bile, flu ya da bu yönde ivedi olarak karar vermesi gerekiyordu.
‹fl Ahlâk› ve Toplumsal Sorumluluk (Etik-Törel Kurallar)
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; etik kavram›n› aç›klamak, etik ve yasa iliflkisini kurabilmek, iflletmelerde etikle ba¤lant›l› davran›fllar› irdelemek, toplumsal sorumluluk ve etik kavramlar›n› iliflkilendirmek, etik çat›flmalar›n nedenlerini aç›klamak, etik konular› s›n›fland›rabilmek, iflletmelerdeki etik sorunlar›n taraflar›n› aç›klamak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Üniteyi çal›fl›rken, konu ve kavramlar›n, bir iflletmenin tüm ifllevlerini, dolay›s›yla tüm üniteleri kapsad›¤›n› göz önünde bulundurmal›s›n›z.
73
74
Etik (Törel Kurallar) Kavram›n›n Anlam› - Etik Kavram›n›n Tan›m›
ET‹K (TÖREL KURALLAR) KAVRAMININ ANLAMI Giriflimcilerin yaflam› kolay de¤ildir. Bir giriflimci kapitalini riske sokarak, mal ve hizmet üretmek ve satmak için ortalama bir iflletme çal›flan›ndan daha büyük bir enerji harcamakta, birtak›m yenilikler peflinde koflmaktad›r. Günlük gerilimler ve güçlükler alt›nda, giriflimci etik ilkeler ile ekonomik gereklilikler ve toplumsal sorumluluklar aras›nda bir denge kurmak zorundad›r. Bu denge, ortalama bir iflletme yöneticisinin bak›fl aç›s›ndan çok farkl› bir yönde olacakt›r. Bu durumda, bir yöneticinin sorumlulu¤u, örgütte yasalar ve ahlak kurallar›na uygun bir ortam yaratmak olmaktad›r. Bu ise, al›fl›lagelenin ötesinde yeni davran›fl modellerinin ve iflletme içi ve d›fl›nda geliflen etik kurallar›n›n öne ç›kar›lmas›n› gerektirmektedir. Baflka bir deyiflle iflletmeler, ekonomik anlamda katland›klar› riskin d›fl›nda yeni bir risk çeflidi ile -etik kurallara uyum sa¤lama riski- karfl› karfl›ya kalmaktad›rlar. Bu kurallar, yöneticilerin kendilerinin benimsedikleri ve iflletmelerine yans›tt›klar› kiflisel de¤er sistemlerinin, etik olarak yerinde olup olmad›¤›n›n ortaya konmas›d›r. Giriflimciler kendi de¤er sistemlerinin bask›s› alt›nda kal›rken, toplumun ve rekabetin yaratt›¤› genel toplumsal kurallara karfl› da özellikle duyarl› olmak zorundad›rlar. Çeflitli toplumlardaki ve ülkelerdeki giriflimciler aras›nda oluflan farkl›l›klar, bir ölçüde bu toplumlar›n ve ülkelerin benimsedikleri genel kurallar ve de¤erlere ba¤l› olmaktad›r. Örnek olarak, ABD yöneticileri, Avrupa’daki yöneticilere göre daha fazla bireyci ve toplumsal ç›karlara daha az duyarl› olarak nitelenebilir. Küreselleflmenin geliflmesi ve iflletmelerin uluslararas› niteliklerinin artmas›, iflletmeler aras›nda etik yönden oluflan farkl›l›klar› azalt›p benzerlikleri h›zla artt›rmaktad›r.
ET‹K KAVRAMININ TANIMI
AMAÇ
1
Etik: Herhangi bir eylemin kabul edilebilir biçimde gerçeklefltirilmesini sa¤layan temel kurallar ya da de¤iflkenlerdir.
Etik kavram›n› aç›klamak.
Etik (ethics) sözcü¤ü, Yunanca’da gelenek görenek anlam›na gelen “êthos” sözcü¤ünden gelir. Bu sözcü¤ün kökeni, var olman›n temel niteli¤ini belirleyen bireysel ahlak ve davran›flsal al›flkanl›klar anlam›na gelen “swêdhêthos” olarak belirlenmektedir. Yunan filozoflar› Socrates (‹. Ö. 469-399), Plato (‹.Ö. 427-347) ve Aristotle (‹.Ö. 384-322), günümüzdeki etik kavramlara temel olan yaz›lar yazm›fllard›r. Öte yandan, Judaism (‹.Ö.1800) ve Hindiusm (‹.Ö. 1500) kaynaklar›nda da çok önceleri ahlaksal kavramlar ve yasalar yer alm›flt›r. Günümüz iflletmelerinde etik büyük bir önem kazanmaktad›r. Sürekli olarak karfl›m›za ç›kan iflletme odakl› rüflvet, yolsuzluk, doland›r›c›l›k, yetkilerin kötüye kullan›m›, ahlak d›fl› davran›fllar, kamunun duyarl› oldu¤u bafll›ca konular aras›ndad›r. Kültür ve etik kavramlar› belli ölçüde birbirleriyle ba¤lant›l›d›r. Etik, insanlar için neyin do¤ru ve iyi oldu¤unun ortaya konmas›d›r ve iflletme eti¤i insanc›l de¤erlerin ›fl›¤›nda iflletme ifllevlerinin do¤ru olarak yerine getirilmesi çabas›d›r. Etik, genel moral de¤erlerin ve kiflilerin birbiriyle iliflkilerinde, bu moral de¤erler içinden benimsedikleri özel de¤erlerin incelenmesidir. Genifl anlamda etik, herhangi bir eylemin kabul edilebilir biçimde gerçeklefltirilmesini sa¤layan temel kurallar ya da de¤iflkenlerdir. Etik neyin iyi ya da yanl›fl oldu¤unu ortaya koyan davran›flsal kurallar toplulu¤u, ilkeler toplulu¤udur. Ayr›ca etik, ahlaki görev ve sorumluluklar› da içerir. Bu kavram› bütün içeri¤i ile tan›mlamak zordur.
75
Etik Kavram› va Yasa ‹liflkisi
Etik kavram›n›n tan›m›nda toplumun belli bir döneminde üzerinde uzlafl›lan ilkeler, dura¤an bir biçimde ele al›n›r. Oysa, toplum devingen ve sürekli de¤iflen bir özellik göstermektedir. Bu nedenle, kavram üzerinde tam bir uzlaflmaya ulafl›lmas› güçleflmektedir. Kavram üzerinde uzlaflamaman›n çeflitli nedenlerini flöyle özetleyebiliriz: 1. ‹flletmeler içeriden ve d›flar›dan çeflitli ç›kar kümelerinin etkisi alt›ndad›r. Örnek olarak pay sahipleri, tüketiciler, toplum, çal›flanlar, devlet, sendikalar, özel ç›kar kümeleri iflletmeleri çeflitli biçimlerde etkiler. 2. Toplum büyük bir h›zla de¤iflmektedir. De¤erler, anlay›fllar ve toplumsal normlar son y›llarda h›zl› bir evrim geçirmifltir. Türkçede etik kavram›, tek bir sözcükle tam anlam›yla karfl›lanamamaktad›r. Ahlak, dürüstlük gibi kavramlar etik kavram›n›n içindedir. Etik kavram›n› törel kurallar olarak da belirtebiliriz. Konunun bafllang›c›nda verdi¤imiz örnek olayda genel anlamda etik kavram› ile iflletme eti¤i kavram›n› vurgulayan birçok konu bulunmaktad›r. Acaba giriflimci ne yapmal›d›r? Banka müdürünün davran›fl›nda eti¤e ters düflen bir yön var m›d›r? Teflvik kredisinin ç›kar›lmas›na arac›l›k edecek olan yasal büro hangi etik kurallar› benimsemifltir? Kredi al›p almama karar› hangi kiflisel etik ilkelerine terstir ya da uygundur? Bu sorular› nas›l yan›tlars›n›z?
1
ET‹K KAVRAMI VE YASA ‹L‹fiK‹S‹
AMAÇ
2
Etik ve yasa iliflkisini kurabilmek.
Etik ve yasalar her zaman için örtüflmez. Bu iki kavram birbirini kesen iki daire biçiminde gösterilebilir (fiekil 5.1). ‹ki dairenin kesiflmesiyle ortaya ç›kan (U) alan›, her iki kavram›n çak›flt›¤› koflullar› gösterir. Bu alanda hem etik olarak hem de yasal olarak tam bir uyum yaflanmaktad›r. Ancak, bu alan›n genelde her iki dairenin küçük bir bölümünü oluflturdu¤u görülmektedir. Bu çak›flma alan›n›n d›fl›nda kalan bölgeler etik ve yasalar aras›ndaki fark›n büyüklü¤ünü gösterir.
Etik Standartlar
U
Yasal Zorunluluklar
fiekil 5.1 Etik Standartlar ve Yasal Zorunluluklar Aras›ndaki ‹liflki
Yasalar ve etik aras›nda üç çeflit iliflkiden söz edilebilir: 1. Yasalar zamana göre de¤iflti¤inden etikle ba¤lant›lar› da de¤iflmektedir. Yasak olan bir eylem daha sonra bu s›n›rlardan ç›kabilir. Ayr›ca kimi etik standartlar› yasalarla ilgisizdir. Örnek olarak, yalan söylemek yasal bir yapt›r›m gerektirmez. 2. Yasalar kimi davran›fllar› olumsuz görürken etik ilkeler olumlu olabilir. 3. Yasalar ile toplumun etik standartlar› aras›nda önemli bir aç›kl›k bulunur; yasalar toplumun geliflimine ayak uyduramaz.
76
Etik Kavram› ve Yasa ‹liflkisi
Dünya çap›nda bilgisayar programc›l›¤› endüstrisinde, kaçak kullan›m nedeniyle ortaya ç›kan gelir kayb› yaklafl›k olarak 11 milyar dolar olarak belirlendi. Kopya bilgisayar programlar›yla mücadele amac›yla faaliyet yürüten, ‹fl Yaz›l›mc›lar› Birli¤i (Bussines Software Alliance-BSA) ve Yaz›l›m ve Bilgi Endüstrisi Birli¤i (SIIA) taraf›ndan yap›lan uluslararas› araflt›rmada, 85 ülkenin sat›fl ve pazarlama verileri de¤erlendirildi. Araflt›rmada, 1998 y›l›nda kullan›lan 615 milyon yeni bilgisayar program›n›n 231 milyonu yani yüzde 38'inin korsan oldu¤u saptand›. Sektördeki 11 milyar dolarl›k kayb›n yüzde 80'ini Kuzey Amerika, Asya ve Bat› Avrupa ülkeleri oluflturuyor. Kaçak program kullan›m›nda ilk befl s›ray›, yüzde 97 ile Vietnam, yüzde 95 ile Çin, yüzde 92 ile Endonezya ve yüzde 91 ile Rusya paylafl›yor. Türkiye'nin, yüzde 63'lük bölgesel oranla dünya çap›nda ikinci s›rada yer alan Ortado¤u ve Afrika bölgesinde bulundu¤u ifade edildi. Güney Afrika, ‹srail ve Türkiye'nin oluflturdu¤u grupta toplam kay›p 213 milyon dolara ulafl›yor. Yap›lan araflt›rmaya göre Türkiye'de ifl uygulamalar›nda kaçak program kullan›m› yüzde 87 olarak belirlendi. Konuyla ilgili olarak BSA yetkilileri flunlar› söyledi: " Kaçak program kullan›c›l›¤›, milyonlarca dolar vergi ve çarp›c› boyutlarda iflgücü kayb›na yol açarak dünya çap›nda önemli bir problem oluflturuyor. BSA olarak hükümetlerin de konuya e¤ilmelerini, hukuksal ve etik bak›mdan liderli¤i üst(Gazeteler) lenmelerini bekliyoruz.” fiekil 5.2 de¤iflen çevre koflullar›nda etik ve yasalar aras›ndaki iliflkiyi daha ayr›nt›l› olarak göstermektedir. fiekilde yasal olanla etik olan aras›ndaki çeliflki de ortaya konulmaktad›r. Etik
Birinci Bölge: Etik ve Yasal Olan
‹kinci Bölge: Etik Olan ve Yasal Olmayan
Yasal Olmayan
Yasal
Dördüncü Bölge: Etik Olmayan ve Yasal Olmayan
fiekil 5.2 Yasalar ve Etik Kurallar ‹liflkisi
Üçüncü Bölge: Etik Olmayan ve Yasal Olan
Etik Olmayan
En uygun ortam›n yafland›¤› 1. bölgede, etik kurallara ve yasaya uyum söz konusudur. Ancak bu bölgeden öteki bölgelere do¤ru sürekli bir kayma vard›r.
77
‹flletmelerde Etik Aç›dan Sorgulanacak Davran›fllar
Yasall›k toplumsal standartlara uyumu ortaya koymas›na karfl›n etik, sorunlar›n çözümünü her zaman sa¤lamamaktad›r. Bu yüzden, iflletme kararlar› flekilde görüldü¤ü gibi; kimi zaman etik olmayan ama yasal olan bir yap›ya, kimi zaman etik olan ama yasa d›fl› bir yap›ya, kimi zaman da hem etik olmayan hem de yasal olmayan bir yap›ya dönüflebilmektedir. Giriflimcinin en önemli açmazlar›ndan biri, yasa ile etik aras›ndaki çeliflkidir. Bir giriflimci iflletmesini kurarken en yüksek baflar›ya götürecek bir düzenleme yapmak ister. Ancak yasalar, iflletmelerin kurulufl ve iflleyifline iliflkin birçok s›n›rlama getirmifltir. Bu s›n›rlamalar› aflma çabas›, etik ile yasa aras›nda çeliflkiye yol açabilir.
‹fiLETMELERDE ET‹K AÇIDAN SORGULANACAK DAVRANIfiLAR
AMAÇ
‹flletmelerde etikle ba¤lant›l› davran›fllar› irdelemek.
3
‹flletmeler için olumlu ya da olumsuz sonuçlar do¤uracak çeflitli davran›fllar, etik aç›s›ndan yerinde olmayan davran›fl biçimlerine dönüflebilmektedir. Bunlar› toplu olarak Çizelge 5.1’de ele alabiliriz. Davran›fl
Etki
Denetim d›fl›
‹flletme için olumsuz davran›fl
Görevde hatal› davranma
‹flletme için olumsuz
Görevi kötüye kullanma
‹flletme için olumlu
Görevi bilinçle sürekli kötüye kullanma
‹flletme için olumlu
Örnekler Harcamalarda sahtecilik yapmak, zimmet, h›rs›zl›k ‹flini yetersiz yapma, sahtecilikleri ve olumsuzluklar› görmezden gelme, yetersiz çal›flanlara göz yumma Rüflvet verme, fiyat anlaflmalar› yapma, pazarda spekülasyon yapma Güvensiz nükleer enerji kullan›m›, sa¤l›¤a ayk›r› mal üretme, el alt›ndan yasak mal üretimi ve da¤›t›m›
Bu davran›fl biçimlerini inceleyelim. Birinci davran›fl biçimi olarak, iflletmelerde yöneticilerin denetimi d›fl›nda kalacak biçimde çal›flanlar çeflitli sahtecilikler yapabilirler. Zimmet ve h›rs›zl›k bu davran›fl›n örnekleridir. ‹kinci davran›fl biçimi bilinçli ya da bilinçsiz olarak yap›l›r. ‹fline gere¤i kadar kendini vermeme, baflkalar›n›n yanl›fllar›na göz yumma, kötü çal›flanlar› görmezden gelme bu davran›fl›n örnekleridir. Üçüncü davran›fl biçimi, yöneticilerin iflletme ç›karlar› do¤rultusunda baflvurduklar› çeflitli giriflimleri içerir. ‹fl yapt›rmak için rüflvet verilmesi, rakiplerle anlaflarak yüksek fiyat belirlenmesi, arz k›s›tlamalar›na gidilmesi bu davran›fl›n örnekleridir. Dördüncü davran›fl biçimi, iflletme ç›karlar› için sürekli ve bilinçli olarak yasa ve etik s›n›rlar›n› aflmakt›r. Sa¤l›¤a ve güvenli¤e ayk›r› mal üretip pazara sunmak, ambargo konan bir ülkeye el alt›ndan silah, uyuflturucu ve mal satmak bunun örnekleridir.
Çizelge 5.1 ‹flletmelerde Etik Aç›dan Sorgulanacak Davran›fllar
78
Toplumsal Sorumluluk ve Etik
2
Çal›flt›¤›m›z ortamlarda ifl ahlâk› ya da etik aç›dan sorgulanmas› gereken davran›fllar› gözlemliyor musunuz? Bunlar daha çok bireysel mi yoksa kurumsal m›? Bu tür davran›fllar›n a¤›rl›kl› olarak hangi konulara iliflkin oldu¤unu düflünüyor musunuz? Özgün Kural örnek olay›nda, etik aç›dan sorgulanmas› gereken davran›fl› gösteren kifli Bankac› ‹smet Kalemci’dir. Parasal ç›kar sa¤lamaya yönelik bu davran›fl›n bireysel, ayn› zamanda örgütlü oldu¤unu düflünebiliriz. Bankac›, bireysel giriflimi için bir dan›flmanl›k flirketinden yard›m almaktad›r. Özgün Kural’a istedi¤i krediyi bulabilece¤ini belirten Bankac›n›n rahat tav›rlar›, bu uygulaman›n ilk olmad›¤›n› göstermektedir. Bankac› ‹smet Kalemci’nin etik d›fl› bu uygulamas›ndan banka sahiplerinin ve üst yönetiminin haberdar olmad›¤›n› varsayarsak, kurumsal bir giriflim olmad›¤› sonucuna da varabiliriz.
TOPLUMSAL SORUMLULUK VE ET‹K
AMAÇ
Toplumsal sorumluluk ve etik kavramlar›n› iliflkilendirmek.
4
Toplumsal sorumluluk ve etik kavramlar› ayn› olmamalar›na karfl›n, birbirlerinin yerine kullan›l›rlar. Toplumsal sorumluluk, bir iflletmenin topluma karfl› duymas› gereken sorumluluklard›r. Toplumsal olarak sorumlu olmak, toplum üzerinde olumlu etkileri en üst düzeye ç›kar›p, olumsuz etkileri en aza indirmektir. ‹flletmelerin toplumsal sorumlulu¤u ekonomik, hukuksal, etik ve gönüllü olmak üzere dört yönden incelenebilir. Bir iflletmenin ekonomik sorumlulu¤u, toplumun istedi¤i ve gereksindi¤i mal ve hizmetleri iflletmenin süreklili¤ini sa¤layacak ve yat›r›mc›lara karfl› sorumluluklar› yerine getirecek bir fiyatla üretmektir.
AIDS ‹flletmelerin Topluma Karfl› Sorumluluklar›
Çevrenin Korunmas› Kirlilik Geri Dönüflüm
‹nsan Gücünün Niteli¤ini Gelifltirme
Gönüllü Faaliyetler Toplumsal Oluflumlara Katk›
‹flletmelerin hukuksal sorumlulu¤u, iflletmelerin var olan yasalara uymas›d›r. ‹flletmelerin etik sorumlulu¤u, yasalarda belirtilmeyen ancak bir iflletmeden toplumun bekledi¤i davran›fllar ve eylemlerdir.
Etik Sorumluluk ve ‹flletme Kararlar›
‹flletmelerin gönüllü sorumlulu¤u toplumun iflletmelerden bekledi¤i çeflitli katk›lard›r. Örnek olarak, iflletmelerin çeflitli toplumsal etkinlikleri desteklemesi, çevreye iliflkin projelere katk›larda bulunmas› bu sorumluluk gere¤idir. Toplumsal sorumluluk konusu 1960’larda de¤iflen toplumsal de¤erlere ba¤l› olarak önem kazanmaya bafllam›flt›r. ‹flletmeler, toplumla iflletmeler aras›nda hangi iliflkiler, sorumluluklar ve görevler oldu¤unu saptamaya çal›flm›fllard›r. Toplumsal sorumluluk, toplumla iflletmeler aras›ndaki bir toplumsal anlaflmad›r. Oysaki etik, bireysel karar almay› ilgilendiren ahlak kurallar›yla ba¤lant›l›d›r. ‹flletme eti¤i bireysel kararlar›n ahlaksal kurallar ve ilkeler üzerindeki etkisiyle ilgiliyken; toplumsal sorumluluk örgütsel kararlar ve bu kararlar›n toplum üzerindeki etkileriyle ba¤lant›l›d›r. TÜKET‹C‹ Haklar› Derne¤i Genel Baflkan› , Türkiye'de kurum ve kurulufllarda etik kurallar›n›n ihlal edildi¤ini belirterek, " Etik kurallara uyulmas› konusunda ilgililere ça¤r›da bulunuyoruz". dedi. Çakar, Tüketici Haklar› Derne¤i ve Tüketiciler Derne¤i ad›na genel merkezde düzenledi¤i bas›n toplant›s›nda, son zamanlarda bas›ndaki etik kurallara ayk›r› uygulamalar nedeniyle kamu yönetimine, ifl dünyas›na, medyaya,tüketicilere ve tüketici örgütlerine ça¤r›da bulunduklar›n› dile getirdi. Çakar, " Tüketici örgütleri ise her tür ç›kardan uzak, tüketicinin evrensel haklar›na yönelik ifllevlerini yerine getiren ba¤›ms›z, ilkeli,güvenilir, olumlu ve yap›c› bir bask› gücü olmal›d›r" diye konufltu. Gazeteler
ET‹K SORUMLULUK VE ‹fiLETME KARARLARI Yöneticilerin verecekleri kararlar, befl nedenle çok karmafl›k bir yap› gösterir: 1. Etik kararlar›n sonuçlar› baflkalar›n› da ilgilendirmektedir. Bu kararlar dalgalar biçiminde yay›larak, iflletme d›fl›ndakileri de etkiler. Örnek olarak, bir iflletme ucuz ancak güvenli olmayan hammadde kullanarak bir mal üretti¤inde, hem çal›flanlar›n› hem de bu mal› kullanan müflterilerini etkileyecektir. 2. Etik sorunlara iliflkin al›nacak iflletme kararlar› çok çeflitli seçeneklere sahiptir Bu kararlar genelde evet-hay›r biçiminde oluflmaz. Örnek olarak, güvenli olmayan ucuz hammadde kullanan giriflimcinin bir baflka seçene¤i de, çok ucuz ve çok güvensiz hammadde kullanmakt›r. Baflka deyiflle, birbirinden çok farkl› seçenekler karar›n yönünü de¤ifltirir. 3. Etik sorunlara iliflkin iflletme kararlar› ço¤unlukla karmafl›k sonuçlar do¤urur. Her ana iflletme karar›nda, toplumsal ç›karlar ve maliyetler karfl›l›kl› olarak de¤erlendirilip, gelirler ve harcamalar aç›s›ndan irdeleme yapmak gerekmektedir. 4. Ço¤u iflletme karar› belirsiz etik sonuçlar do¤urur. Bir karar›n gerektirdi¤i sonuç ak›lc› görünse de hiç bir zaman tam bir kesinlik tafl›maz. Baflka bir deyiflle, etik risk olmaks›z›n bir karar›n al›nmas› söz konusu de¤ildir. 5. Etik konular›ndaki ço¤u iflletme karar› kiflisel bir özellik tafl›r. Bir giriflimcinin verece¤i kararda, o karar›n do¤uraca¤› sonuçlar› de¤erlendirmeksizin hareket etmesi söz konusu olamaz. Sonuç iflletme ç›kar› aç›s›ndan olumsuza gidecekse, yönetici karar›n yönünü de¤ifltirebilir. Giriflimciler tümüyle iflletme ç›karlar›ndan soyutlanm›fl kararlar veremezler. ‹flletme kararlar›na iliflkin bu befl oluflum, giriflimcilerin iflletme kurarken ve iflletirken göz önünde tutmas› gereken konulard›r. Ana kararlar›n her birinde, giriflimcilerin elden gelen en çok bilgiyi edinmesi gerekir. Etik sorumluluk için iflletmelerde stratejilerin belirlenmesi gerekmektedir. Etik kuralar›n bir bölümü endüstriyle, bir bölümü de do¤rudan iflletmeyle ilgili olarak
79
Toplumsal sorumluluk: Toplumla iflletmeler aras›ndaki bir toplumsal anlaflmad›r.
80
Etik Çat›flmalar›n Nedenleri
düzenlenir. Bu kurallar pek çok konuyu kapsar. Örnek olarak, iflletme varl›klar›n›n yanl›fl kullan›m›, iflletme içi bilgilerin ç›kar için kullan›m›, defter kay›tla›r›n yanl›fl ve sahte olmas›, tekelci uygulamalar gibi. ABD’de yap›lan bir araflt›rmaya göre, örgütlerin % 72’si etik kurallar› yaz›l› olarak belirlemifllerdir. Baflka bir araflt›rma 300 flirketten 227’sinin etik kurallar belirledi¤ini göstermifltir. Etik kurallar›n belirlenmesi konusunda iki sorundan söz edilebilir: 1. Yönetimin, gerçekten yüksek bir etik düzeyi içeren kurallara ba¤l› olmas› gerekmekte midir? 2. fiirketler etik kurallara uyumlar›n› gelifltirdiklerinde, kamunun kendilerine karfl› olan güvenlerini artt›rabilecekler midir? Her iki sorun da günümüzde çeflitli yönleriyle tart›fl›lmaktad›r.
ET‹K ÇATIfiMALARININ NEDENLER‹
AMAÇ
Etik çat›flmalar›n nedenlerini aç›klamak.
5
Kifliler belirli bir konu ya da konumda eti¤e iliflkin bir boyut alg›lad›klar›nda, etik kararlar verme gere¤i duyarlar. Bu nedenle, iflletme eti¤ini anlaman›n ilk ad›m›, etikle ilgili konular›n fark›na varmad›r. Eti¤e iliflkin konular, bir sorun, bir konum ya da f›rsat olabilir ve bunlar›n bireyler ya da örgütlerce do¤ru ya da yanl›fl, eti¤e uygun ya da etik d›fl› olarak kararlaflt›r›lmas› gerekir. Eti¤e iliflkin konular›n ortaya ç›kmas›na yol açan etkenlerin bafl›nda, bireylerin kiflisel de¤er yarg›lar› ile çal›fl›lan iflin ve yaflan›lan toplumun de¤er yarg›lar› aras›ndaki çat›flma gelir. ‹flletme çal›flanlar›n›n amaçlar› ile iflletmenin örgütsel amaçlar› aras›nda bir çeliflki do¤abilir; bu durum etik sorunlar›n ç›kmas›na yol açar. Ayr›ca, tüketicilerin güvenli ve nitelikli ürün istemleri ile üreticilerin yüksek kârlar elde etme amac› etik sorunlar do¤urur. Yöneticiler belli kiflileri ifle almak isterken, örgütün en nitelikli personeli ifle alma amac›yla çeliflebilir. Ayr›ca, toplumda kad›nlara, belli kümelere de eflit ifl f›rsat› verme amac›yla bir çeliflki yaflanabilir. ‹flin özelikleri ile örgütün kültürü aras›ndaki çeliflki etik sorunlar yaratabilir. Örgütler ve bireyler herhangi bir etik sorunuyla karfl›laflt›klar›nda, bunlar› nas›l çözeceklerini kararlaflt›rmak zorundad›rlar. ‹flletmelerin s›k s›k karfl›laflt›klar› sorunlar söz konusu ise, bunlar ortaya ç›kar ç›kmaz çözümleri getirilebilir. Etik konular›n›n çat›flmalardan do¤mas› nedeniyle, bu çat›flmalar›n neden do¤du¤unu incelemek gerekir. ‹flletme yöneticileri ve çal›flanlar görevlerini yerine getirirlerken kendi etik inan›fllar› ve sorumluluklar› ile iflletmeninkiler aras›nda uyumsuzluklar yaflarlar. Yap›lan araflt›rmalar, iflletme içindeki belirli iliflkilerin ve belirli uygulamalar›n bu çat›flmalar› do¤urdu¤unu ortaya koymufltur. Çizelge 5.2’de bu iliflki türlerini özetlemektedir. Müflteriler ve girdi sa¤layanlar listenin bafl›nda yer almaktad›r. Ayr›ca, iflletme d›fl›ndaki kiflilerle iliflkiler iflletme içindeki çal›flanlara göre daha fazla etik sorunlara yol açmaktad›r. Astlarla iliflkiler üstlerle iliflkilere göre daha çok çat›flmaya yol açmaktad›r.
81
Etik Konular›n›n S›n›fland›r›lmas›
‹liflkiler
ZamanZaman (%)
S›k s›k (%)
Müflteriler Girdi verenler Çal›flanlar Yasa ve hükümet
45,6 45,2 40,0 36,6
4,4 4,3 1 5,3
Üstler Toptanc›lar Perakendeciler Olas› yat›r›mc›lar
33,6 29,5 18,9 7,7
2,7 1 1 1
Çizelge 5.2 Çeflitli ‹liflkiler ve Çat›flma Oranlar›
‹flletme ç›karlar› ile kiflisel ç›karlar aras›ndaki çat›flman›n yol açt›¤› etik sorunlar Çizelge 5.3’te yer almaktad›r. Çizelge 5.3'te en çok rüflvet ve hediye verme etik çat›flma do¤urmaktad›r. Kifliler kendi kiflisel ç›karlar›n› örgütlerinin ç›karlar›ndan daha önde gördükleri için hediye ya da rüflvet almaktad›rlar. Yüksek fiyat , tekelci fiyat uygulamalar› etik sorunlara yol açan baflka bir konudur. ‹flletmeler çeflitli yollarla çok yüksek fiyat uygulayarak, tüketicilerin seçme haklar›n› engelleyebilirler. Özellikle, uluslararas› uygulamalarda belli bir ürünün farkl› ülkelerde çok de¤iflik fiyatlarla sat›lmas› söz konusu olabilir. (%) Hediye ve rüflvet verme Sahtecilik Fiyat hileleri ‹flten atma ‹ç iletiflimde (rapor ve kay›tlarda) hile Sözleflme ve anlaflmalarda hile D›fl iletiflimde hile
29,3 22,4 18,4 18,1 16,5 15,5 7,8
ET‹K KONULARININ SINIFLANDIRILMASI
AMAÇ
Etik konular›n› s›n›fland›rabilmek.
6
Araflt›rmalar›n ortaya koydu¤u çok çeflitli etik sorunlar bulunmaktad›r. bunlar›n tümünü saptamak olanaks›zd›r. Ancak, belli konular› bafll›klar alt›nda toplayabiliriz. Ana etik sorunlar ç›kar çat›flmalar›, içtenlik ve do¤ruluk, iletiflim, örgütsel iliflkiler konular›nda ortaya ç›kmaktad›r. Bunlar› k›saca inceleyelim.
Ç›kar Çat›flmalar› Kifliler kendi kiflisel ç›karlar›n›, örgütlerin ya da çeflitli gruplar›n önünde tutu¤unda ç›kar çat›flmas› do¤ar. Bu çat›flman›n olmamas› için çal›flanlar kendi kiflisel ç›karlar›yla iflletme ç›karlar›n› birbirinden ay›rabilmelidirler. Ço¤u ülkede, çal›flanlar›n bir karar› etkileyece¤i varsay›lan hediye, rüflvet, kiflisel ayr›cal›k, özel prim gibi ayr›cal›klar› kabul etmemeleri istenir. Ancak, birçok ülkede ifl yapt›rman›n yayg›n yolar›ndan birisinin rüflvet vermek oldu¤u da kabul edilmektedir.
Çizelge 5.3 ‹flletmelerde Etik D›fl› Davran›fllar›
82
Etik Konular›n›n S›n›fland›r›lmas›
Çizelge 5.3’te görüldü¤ü gibi hediye ve rüflvet vermek önemli bir etik konu olarak alg›lanmaktad›r. Rüflvet birçok yöneticinin, hukukçunun ve kamu görevlisinin iflinden olmas›na da yol açmaktad›r. Rüflvet ve hediye alma hem kamu kurumlar›nda hem de özel iflletmelerde geçerlidir. Kamu kurumlar›nda bir iflin kolay yap›lmas›, yasa ve yönetmeliklerin d›fl›na taflacak biçimde yap›lmas› karfl›l›¤›nda rüflvet ve hediye verilmektedir. Özel iflletmelerde de al›m sat›mlarda, ihalelerde, ifl yapt›rmada rüflvetin yayg›n oldu¤u görülmektedir. Rüflvet yaln›zca para biçiminde olmamaktad›r. Araba, ev, uyuflturucu, kad›n, giysi büyük paralar›n yan›nda rüflvet olarak kullan›labilmektedir.
‹çtenlik ve Do¤ruluktan Sapma ‹çtenlik, dürüstlük, güvenilirlik, candan olma anlam›na gelir. Do¤ruluk da içtenli¤e benzer ve adaletli, güvenilir, inan›l›r anlamlar›n› tafl›r. her ikisi de karar vericiler için genel ahlak de¤erlerini vurgular. ‹flletmeler, tüm yasa ve düzenlemelere uymak zorundad›rlar. Ayr›ca, iflletmeler tüketicilere, müflterilere, çal›flanlara ve rakiplere karfl› bilerek yan›lt›c›, aldat›c› olmamal›d›r. Al›c›lar sat›c›lara , borç verenler borç alanlara güvenmelidir. Bu konularda ortaya ç›kacak olumsuzluklar güveni sarsar ve iflletmelerin inan›rl›¤›n› ortadan kald›r›r. Do¤ruluk ve güvenilirlik iflletmelerin ürettikleri ürünler için de geçerlidir. Do¤ruluk ve güvenilirlik d›fl› davran›fllar iflletme dünyas›nda s›k s›k görülür. Bu konuda ortaya at›lan bir görüfl, etik anlamda aç›klama getirmeye çal›flmaktad›r. Buna göre, iflletme yönetimi toplumsal kurallardan çok kendi kurallar›na göre yönetilen bir "maç" olarak kabul edilmelidir. ‹flletme yönetimi, basketbol ya da boks maç› gibi kabul edilince kimi etik de¤erlerin yok say›lmas› kaç›n›lmazd›r. Rakipleri alt etmek için çeflitli etik d›fl› davran›fllar geçerli say›l›r. ‹flletme yönetimi ile savafl aras›nda da benzerlik kuranlar vard›r. Savaflta da iflletme dünyas›nda da kimi etik kurallar göz ard› edilmektedir. Ancak, iflletme yönetimi bir oyun de¤ildir ve geçerli olacak kurallar toplumla ve etik de¤erlerle uzlaflacak biçimde sürekli gelifltirilmelidir.
‹letiflim ‹letiflim bilginin ak›fl› ve anlam›n›n paylafl›m›d›r. ‹letiflimde ortaya ç›kan etik sorunlar, reklam mesajlar›, ürün güvenli¤ine iliflkin bilgiler, çevre kirlili¤i, çal›flma koflullar› gibi birçok konuyu kapsar. Yanl›fl ya da aldat›c› iletiflim bir örgüte karfl› müflterilerin güvenini yok eder. ‹letiflimde yalana yer verilmesi en önemli sorunlardan biridir. Yalan söylemek, hem iç hem de d›fl iletiflimde güveni yok etti¤i için etik sorunlar yaratmaktad›r. Aldat›c› reklamlar, iletiflimde önemli bir konudur. Reklamlarda yalan bilgiler vermek, gerçe¤i abartmak etik sorunlar› ortaya ç›kar›r. Bir ürünün olmayan özelliklerini var gibi göstermek, ortak bir ürün bir özelli¤inin rakiplere göre çok daha ileri düzeyde oldu¤unu vurgulamak etik sorunlar›n ötesinde yasal sorunlar da ç›karabilmektedir. Çeflitli iletiler, tüketicilerin sat›n almalar›nda gereksinim duyduklar› do¤ru ve yeterli bilgileri içermedikleri için etik sorunlar yaratmaktad›r. Bu durum, al›c›lar› olumsuz etkilemekte, sat›c›lar›n güvenilirli¤ini ve inan›l›rl›¤›n› ortadan kald›rmaktad›r.
Örgütsel ‹liflkiler Örgüt üyelerinin tüketicilere, girdi verenlere, astlara, üstlere ve çeflitli kiflilere karfl› davran›fllar›ndan do¤an etik sorunlar ortaya ç›kabilir. Örne¤in, örgüt içinde birinin yapt›¤› ifli taklit etme ya da yapandan habersiz olarak sahiplenme, tüketici-
Etik Sorunlarda Taraflar ve ‹flletmelerin ‹fllevsel Alanlar›
lerin ürün ve iflletmeye iliflkin alg›lamalar›nda yan›lg›ya yol açacak yollar izleme etik sorunlar yaratmaktad›r. Örne¤in bir iflletme ayn› formülle üretti¤i iki ürünü birbirinden farkl› gibi göstererek farkl› alanlarda kullan›ld›¤›n› vurgulay›p, farkl› fiyatlar uygulad›¤›nda ortaya etik sorunlar›n ç›kmas› kaç›n›lmazd›r. Bankac›l›k Düzenleme ve Denetleme Kurulunun Hazine ve Merkez Bankas›ndan personel talep etti¤i, ancak çal›flanlar›n özlük haklar›n› yitirmemek için Üst Kurula geçmeye s›cak bakmad›klar› öne sürülüyor. Yeni binas›na tafl›nan kurula bankac›l›k sektöründen yetiflmifl elemanlar›n da al›naca¤› belirtiliyor. Görevine 1 Eylül'e kadar bafllamas› gereken kurulun, teflkilat yönetmeli¤i ile üyeler ve personelin uyacaklar› meslek ilkeleri hakk›ndaki Bakanlar Kurulu karar› dün Resmi Gazetede yay›mland›. Buna göre, ''Dürüstlük, adalet, hakkaniyet, objektiflik, güvenilirlik, tarafs›zl›k, saydaml›k, ketumiyet ve s›rlar›n saklanmas›'' kurul üyeleri ve personelinin temel ilkesi olacak. Baflta Merkez Bankas› ve Hazine'den olmak üzere bankac›l›k sektöründen yetiflmifl kiflilerin, kredi kullan›m›ndan ticari alanda faaliyete, borç almadan hisse senedi yasa¤›na kadar birçok alanda k›s›tlamalar getirilen kurulda çal›flmaya s›cak bakmad›klar› kaydediliyor. Kuruldan üst düzey bir yöneticinin piyasadan yetiflmifl eleman alacaklar›n›, bunun için bankac›lardan CV göndermelerini istedi¤i belirtiliyor. Üyeler ve personelin uyaca¤› meslek ilkelerinden baz›lar› flöyle: Kurum üyeleri ve personeli, denetim ve gözetimlerine tabi kifli ve kurulufllar nezdinde arac›l›k yapmayacak, astlar›ndan veya denetim ve gözetimlerine tabi kurulufllarda çal›flanlardan borç alamayacak, bunlar› kefil gösteremeyecekler. Kredi kullanamayacaklar görevleriyle ilgili olarak baflkalar›na vaat veya taahhütte bulunamayacaklar. Unvanlar›n› reklam amac›yla kullanamayacaklar. Kurul üyeleri ve kurum personeli ile efl ve bakmakla yükümlü olduklar› aile bireyleri, bankalarda kamuoyuna ilan edilenden daha avantajl› koflullarda mevduat veya kâr veya zarara kat›lma hesab› açamayacak, baflkalar› için bu tür hesaplar aç›lmas›na arac›l›k yapamayacaklar. Bankalardan, herkese sunulan vade ve koflullarda verilen konut, tüketici ve benzeri krediler ile kredi kart› kullan›m› yoluyla verilen krediler d›fl›nda kredi kullanamayacaklar. Do¤rudan ya da dolayl› ticaretle u¤rafl›lmayacak, baflka iflte çal›fl›lmayacak, serbest meslek faaliyetinde bulunulmayacak. Bilirkiflilik ve hukuki uyuflmazl›klarda hakemlik yap›lamayacak. Baflkalar›n›n alaca¤› kredilere kefil olamayacak, garanti veremeyecekler. Görevleri nedeniyle elde ettikleri kamuya aç›k olmayan bilgileri, ç›karlar› için kullanamayacaklar. Kurul üyeleri ve personeli hisse senedi sahibi olamayacak ve A tipi menkul k›ymet yat›r›m fonu alamayacaklar. Gazeteler
ET‹K SORUNLARDA TARAFLAR VE ‹fiLETMELER‹N ‹fiLEVSEL ALANLARI
AMAÇ
‹flletmelerde etik sorunlar›n taraflar›n› aç›klamak.
7
Etik sorunlar›n ortaya ç›karabilece¤i iflletme ifllevleri ve bu sorunlarla karfl›laflacak taraflar üzerinde de durmak gerekir. ‹flletmelerde etik sorunlarla karfl›laflacak taraflar iflletme sahipleri, iflletme çal›flanlar› ve müflterilerdir. Sorunlar›n ç›kabilece¤i iflletme ifllevleri ise, yönetim, pazarlama, muhasebe ve finanst›r.
83
84
Etik Sorunlarda Taraflar ve ‹flletmelerin ‹fllevsel Alanlar›
MUHASEBE
F‹NANS
‹flletme Sahipleri
Çal›flanlar
YÖNET‹M
Müflteriler
PAZARLAMA
fiekil 5.3 Etik Sorunlarda Taraftar ve ‹fllevler
Taraflar ve ifllevler bir flekil yard›m›yla gösterilebilir. fiekil 5.3’te içiçe girmifl iki daire biçiminde taraflar ve ifllevler yer almaktad›r. Taraflar ve ifllevleri birbiriyle iliflkileri aç›s›ndan inceleyelim.
‹flletme Sahipleri ‹flletmelerin ço¤u, kaynaklar›n› mal ya da hizmet üretmek için aktaran bir kifli ya da bir kümeden oluflur. ‹flletme sahipleri ya da pay sahipleri, kaynaklar› para ya da kredi biçiminde sa¤layarak iflletmenin geliflmesini hedeflerler. Bunlar flekilde iç dairenin en üstünde yer almaktad›rlar. Yöneticiler ya kendileri yönetimi üstlenirler ya da profesyonel yöneticilerden yararlan›rlar. Bir iflletme yöneticisi, iflletme sahiplerinin ç›karlar› do¤rultusunda iflletmeyi yönetirken hem etik hem de yasal sorumluluk tafl›r. ‹flletmenin baflka iflletmelerce sat›n al›nmas› ya da baflka iflletmelerle birleflme gibi oluflumlarda, yöneticilerin özellikle pay sahiplerine karfl› sorumluluklar› artar. Do¤ru bilgilerin verilmesi, kiflisel ç›karlarla iflletme ç›karlar›n›n ve hedeflerinin uzlaflt›r›lmas› gerekecektir. Ayr›ca, yönetim ve iflletme sahipli¤inin birbirinden tam olarak ayr›ld›¤› durumlarda, yöneticilerin etik sorumlulu¤u daha da artmaktad›r. Öte yandan, yöneticilerin topluma karfl› sorumluluklar› da vard›r. Ço¤u yönetici kiflisel olarak çevre sorunlar›na ilgi gösterir. Ancak, kendi iflletmesinin yaratt›¤› çevre sorunlar›n›n giderilmesi konusunda yüksek harcamalar gerekti¤inde, duyarl›l›k göstermez. Yöneticilerin müflterilerine ve topluma karfl› etik sorumluluk duymamas› durumunda, sat›fllar›n düflmesi sonucu ile karfl›lafl›lmas› kaç›n›lmazd›r.
Finans ‹flletme sahipleri iflletme için finansal kaynaklar› sa¤lamakla yükümlü olmalar› nedeniyle fiekil 5.3’te finans iflleviyle ayn› bölümde yer almaktad›r. ‹flletme sahipleri iflletmeleri için gerekli kaynaklar› çevrelerinden ya da finansal kurumlardan borç olarak alabilirler; kimi zaman da para sa¤layabilmek için ortak al›rlar. Finansal kaynaklar›n nas›l sa¤land›¤› ve kullan›ld›¤›, etik ve yasal sorunlar yaratabilir. Halka aç›lmada pay de¤erlerinin belirlenmesi bu sorunlara örnek olarak verilebilir. Ayr›ca, iflletmenin finansal durumunun var olan ortaklara, olas› ortaklara,
Etik Sorunlarda Taraflar ve ‹flletmelerin ‹fllevsel Alanlar›
kamu kurumlar›na ve öteki ilgililere nas›l aktar›ld›¤› da bu anlamda önem kazan›r. Finansal belgeler, yat›r›mc›lara ve öbür kiflilere çeflitli kararlar›nda temel bilgileri verir. Bu belgeler kas›tl› ya da kas›ts›z olarak yanl›fl ve aldat›c› bilgiler içeriyorsa çeflitli yasal yapt›r›mlar söz konusu olur. Ayr›ca, yasal iflleyiflin ötesinde etik anlamda da birçok sorun ortaya ç›kacakt›r. Ülkemizde halka aç›lan flirketlerin fiyat belirleme yöntemleri, halka aç›lmada yürütülen uygulamalar bu anlamda zaman zaman tart›fl›lm›flt›r. Ayr›ca, özellikle çeflitli bankalar›n yanl›fl belgelerle kamuya yanl›fl bilgiler vermesi ve sonunda bu bankalar›n sahiplerine el çektirilerek kamulaflt›r›lmas›, çeflitli yasal ve etik sorunlar› da yan› s›ra getirmifltir.
‹flletme Çal›flanlar› fiekil 5.3’te iflletme çal›flanlar› iç çemberde yer almaktad›rlar. Çal›flanlar çal›flmalar› s›ras›nda karfl›laflt›klar› çeflitli sorunlar› gerekli yerlere aktarmak sorumlulu¤undad›rlar. Kimi zaman, çal›flanlar›n ifllerin iyi gitmemesine iliflkin raporlar› üstlerince iyi karfl›lanmamakta ve elefltirilmektedir. Bu nedenle astlar, ifllerin iyi gitti¤ine iliflkin raporlar vermeyi daha uygun görmeye bafllarlar. Bu durum çal›flanlar›n bir etik açmazla karfl› karfl›ya kalmas›na yol açar. ‹flverenler, astlar›n› kimi zaman yalan söylemeleri için zorlar. ‹flletmelerin iyi olmayan konumunu iyi göstermeyi amaçlayan bu davran›fl da etik bir soruna yol açar. Sabotajlar, h›rs›zl›klar çal›flanlar aras›nda zaman zaman rastlanan olaylard›r. Ayr›ca, çal›flanlara üstlerince cinsel tacizde bulunulmas› ve öbür çal›flanlar›n bu duruma yeterince tepki koyamamalar› pek çok etik sorunu do¤urmaktad›r. ‹fli yitirme korkusu, olaya tepki gösterilmesini ve gerekli yollara baflvurulmas›n› engellemektedir. ‹flletmeler etik de¤erlerin önemini anlayarak, bu sorunu çözecek ayr›nt›l› ilkeler oluflturabilirler. Ancak, böyle bir sistemin kurulmas›nda iflletmede çal›flanlar›n iflbirli¤i söz konusu de¤ilse, sistemin iflleyiflinde önemli sorunlar ortaya ç›kmaktad›r.
Yönetim ‹fllevi Yönetimin temel amac›, örgütün çal›flanlar›n› örgütleyerek, planlayarak, yönelterek, eflgüdümleyerek ve denetleyerek örgüt amaçlar› do¤rultusunda güdülemektir. fiekil 5.3’te yönetim ve çal›flanlar ayn› bölümde yer al›rlar. Yöneticiler çal›flanlar› örgütsel hedefler do¤rultusunda örgütler ve güdüler. Çal›flanlar› güdülemesi ve çal›flmalar› yönetmesi nedeniyle yöneticiler, bir örgütte ortaya ç›kan etik sorunlar› do¤rudan etkilerler. Öte yandan yöneticiler, çal›flanlar›n disiplini, sa¤l›k ve güvenli¤i, iflyerindeki davran›fllar›, alkol ve öbür al›flkanl›klar› gibi yönlerden ortaya ç›kacak etik sorunlarla da ilgilidirler. Örgütün çevreye iliflkin tutumu, yerel toplumla iliflkiler, iflten atmalar, iflyeri kapatmalar gibi konularda da yönetimin tutumu önem kazan›r. Bu gibi konulardaki olumsuz tutum çal›flanlar›n ve çevrenin tepkisini do¤urur. Öte yandan yöneticiler, kendisini maafl karfl›l›¤› çal›flt›ran iflletme sahibi ya da pay sahiplerinin ç›karlar› ile, yol gösterip yönetece¤i iflletme çal›flanlar›n›n ç›karlar› aras›nda bir denge kurmak zorundad›rlar Ayr›ca, yöneticiler güvenli ifl koflular›, güvenli ürün, çevrenin korunmas› ve ayr›mc›l›k yapmama gibi toplumsal istemleri de de¤erlendirmek zorundad›r. Günümüzde iflletmelerin çal›flanlar›, müflterileri ya iliflkide bulundu¤u öbür kiflileri ilgilendiren özel bilgileri elde etmesi ve bunlara bilgisayarlarla kolayca ulafl›lmas› olanaklar›, çeflitli etik sorunlar› da yan› s›ra getirmektedir. Özel bil-
85
86
Etik Davran›fllar›n Denetlenmesi
gilerin çeflitli kifli ve kurumlara aktar›lmas›, kiflilerin kiflilik haklar›n› zedelemekte, çeflitli hukuksal ve etik sorunlar yaratmaktad›r.
Tüketiciler Hiç bir iflletme tüketiciler olmadan yaflam›n› sürdüremez. Bu nedenle iflletmelerin temel amac› tüketicilerin gereksinme ve isteklerini karfl›lamakt›r. ‹flletmeler tüketicilerin istek ve gereksinmelerini karfl›larken, uzun dönemli de¤erlerini de göz önünde tutmal›d›rlar. Örnek olarak, tüketicilerin isteklerini düflük fiyatlarla karfl›larken çevre kirlili¤i yaratan, insanlara zarar veren ürünler üreten iflletmelere tüketiciler tepki gösterir. Tüketiciler iflletmelerin do¤urdu¤u olumsuzluklarla kendi ç›karlar› aras›nda, belli bir ç›kar çat›flmas› yaflayabilirler. Ucuz ve kolay elde olunan enerjiye ulaflmak için ormanlar›n yok edilmesi karfl›s›nda tüketicilerin davran›fllar› etik aç›dan sorunlar oluflturabilir. ‹flletmeler tüketicilerin tepkisine çekecek davran›fllardan kaç›narak, onlar›n isteklerini yerine getirmeye çaba gösterirlerken zaman zaman etik sorunlarla karfl›lafl›rlar.
Pazarlama ‹fllevi Pazarlama ve tüketiciler fiekil 5.3’te ayn› bölümde yer al›rlar. Bunun nedeni, tüm pazarlama etkinliklerinin tüketicilere odaklanmas›d›r. Pazarlama, tüketicileri doygunlu¤a ulaflt›racak mal ve hizmetlerin sunulmas› eylemidir. Pazarlamac›lar öncelikle, tüketicilerin ne istediklerine iliflkin bilgiler toplay›p, pazarlama araflt›rmas› yaparlar. Bu bilgiler çerçevesinde ürün gelifltirir, fiyat belirler, tutundurma etkinlikleri düzenleyip bu ürünlerin da¤›t›m›n› yaparlar. Bu arada çeflitli etik sorunlarla karfl›lafl›l›r. Ürünlerin güvenli olmas›, reklam ve öbür tutundurma etkinliklerinin düzenlenmesi, fiyatland›rma, üreticiden tüketiciye ürünleri ulaflt›ran da¤›t›m kanallar›n›n oluflturulmas› etik sorun yaratabilecek alanlard›r. Reklamlar›n yanl›fl ve aldat›c› olmamas›, ürünlerin güvenli biçimde kullan›labilmesi, fiyat düzeylerinin gerçekçi olarak saptanmas› gerekmektedir. Ancak, bu ve benzer konularda ortaya ç›kan birçok etik yönlü sorun, pazarlama etkinliklerinin sa¤l›kl› de¤erlendirilmesini gerektirmektedir.
Muhasebe ‹fllevi ‹flletmelerin muhasebe ifllemlerini yerine getiren, onaylayan muhasebe görevlileri ve muhasebe müflavirlik bürolar›, çeflitli kurallar ve ilkelere uymak zorundad›rlar. Bunlar›n bir bölümü çok s›k› yasal yapt›r›mlarla denetlenmektedir. Bu görevliler aras›ndaki rekabet, gizli fiyat uygulamalar›, düflük ücretler çeflitli etik sorunlar do¤urur. Ayr›ca, iflletme yetkililerinin muhasebe görevlilerini daha az vergi verme yollar›n› bulmaya zorlamalar›, yetersiz ya da yanl›fl belgelerle ifllem yap›lmas› gibi konular etik anlamda çeliflkiler yarat›r. Ülkemizde serbest muhasebeci, mali müflavir, yeminli mali müflavir unvanlar›yla an›lan iflletme d›fl› muhasebe yetkilileri düflük ücretler, yetersiz belgelere dayanma, iflletme yöneticilerinin çeflitli zorlamalar› ile karfl›laflmaktad›rlar.
ET‹K DAVRANIfiLARIN DENETLENMES‹ ‹flletmeler çal›flanlar›n›n davran›fllar›n›n etik kurallara uygunlu¤unu denetlemek için çeflitli denetim teknikleri gelifltirmifllerdir. Bu teknikler, etik kararlar›n verilmesinde f›rsat ögesinin azalt›lmas›n› ve iflletme çevresine iliflkin çat›flmalar›n çözülmesini hedefler.
87
Etik Normlar: Caux Round Table ‹lkeleri
Etik davran›fllar, örgütsel davran›fl standartlar› ve etik ilkeleri koyarak özendirilebilir. ‹flletmelerin ço¤u etik kurallar belirleyerek örgütün çal›flanlar›ndan neler bekledi¤ini biçimsel olarak ortaya koyarlar. Belirli politikalar ve standartlar olmaks›z›n çal›flanlar hangi davran›fllar›n›n iflletmede kabul görece¤ini saptamakta güçlük çekerler. Etik davran›fllarla ilgili baflka bir denetim yolu düzeltici eylemlere baflvurmakt›r. ‹flletmelerin etikle ilgili politikalar›n›n gere¤ince yürütülebilmesi için etkin bir ödül ve ceza sistemi kurulmas›, etik standartlar›n›n uygulanmas›n› özendirecektir. Eti¤e iliflkin iflletme stratejilerinin yaflama geçirilmesi için uygun kaynaklar›n ve standartlar›n kullan›lmas› gerekir. Bu stratejilerin yaflama geçirilmesinde dört aflama bulunmaktad›r: Örgütleme, eflgüdümleme, güdüleme ve iletiflim. Örgütleme, iflletmelerin etik amaçlar›na etkin biçimde ulaflmas› için kaynaklar›n sa¤lan›p ve eylemlerin belirlenmesi aflamas›d›r. Eflgüdümleme, örgütsel amaçlar›n desteklenmesi için çal›flanlar›n eylemlerinin düzenlefltirilmesi ve uyumlaflt›r›lmas›d›r. Eflgüdümleme olmadan iflletmenin çeflitli bölümlerinde etik kurallar›n ortak olarak yürütülmesi sa¤lanamaz. Güdüleme, bireylerin belirli amaçlara ulaflmalar› için özendirilmesidir. Etik kurallara uyum için bireyleri güdüleyecek çeflitli etkenlerin oluflturulmas› önem kazanmaktad›r. ‹flletmelerde etik d›fl› davran›fllar›n önlenmesi için ne tür uygulamalar önerirsiniz? ‹flletmelerde faaliyetlerin genel toplum de¤erlerine ve toplumsal sorumlulu¤a uygun sürdürülmesi, öncelikle üst yönetimin konuya verdi¤i öneme ba¤l›d›r. ‹flletmenin içinde bulundu¤u koflullara uygun denetim sistemleri gelifltirilerek, bunlar›n etkin çal›flmas› sa¤lanabilir. Özgün Kural örnek olay›nda, Bankac› ‹smet Kalemci örgütlü bir uygulama olarak, ihtiyac› olan ifl sahiplerine dan›flman bir flirket arac›l›¤›yla kolay yoldan kredi sa¤lamaktad›r. Bu uygulaman›n çok say›da ifladam› ile yinelenmifl olmas›, banka yönetiminden baflkalar›n›n da bu ucuz ve kolay kredi sa¤lama iflinin içinde oldu¤unu gösteriyor. Bu olayda, yukar›dan afla¤›ya hiyerarflinin tümünü kapsayacak bir denetim mekanizmas› kurulmas› gere¤i vard›r.
ET‹K NORMLAR: CAUX ROUND TABLE ‹LKELER‹ ‹flletmeler kendileri etik konular›nda belli standartlar oluflturmaya çal›fl›rlarken, bu kurallar›n evrensel bir boyuta ulaflmas› için de çabalar gösterilmektedir. Dünyada küreselleflme getirdi¤i olumlu etkilerin yan› s›ra yaratt›¤› ekonomik ve toplumsal sorunlarla da gündemdedir. Özellikle uluslararas› ve ulusal düzeyde etik kurallar›n oluflturulmas› küreselleflmede tek yanl›l›¤› önlemeye katk›da bulunacakt›r. Bu konuda çal›flan çeflitli oluflumlar bulunmaktad›r. Bunlar›n içinde önemli bir oluflum CAUX ROUND TABLE olarak an›lmaktad›r. Bu Yuvarlak Masa Avrupa, Japonya ve ABD iflletme önderlerince oluflturulmufltur. Yuvarlak Masa, 1986’da Philips Elektronic’in baflkan› ile INSEAD’in baflkan yard›mc›s› taraf›ndan ticaretteki yükselen gerilimin düzene sokulmas› amac›yla kurulmufltur. Kurulufl, üye ülkeler aras›nda temel ekonomik ve toplumsal iliflkilerin gelifltirilmesi ve öteki ülkelere karfl› duyulan acil ortaklafla sorumluluklar›n belirlenmesi için çal›flmaktad›r.
2
88
Etik Normlar: Caux Round Table ‹lkeleri
Canon Inc.’in Baflkan› Ryuzabura Kaku’nun önerisiyle, dünya bar›fl ve düzenini olumsuz etkileyen toplumsal ve ekonomik sald›r›lar›n azalt›lmas›nda, flirketlerin küresel sorumlulu¤u ön plana ç›kar›lm›flt›r. CAUX Yuvarlak Masa Oluflumu, iflletmelerin toplumsal sorumlulu¤u ve etik sorumlulu¤u konular›nda çeflitli ilkeler ve kurallar benimsemifltir. Bu kurallarla tüm dünyada karfl›l›kl› sayg› ve güven içinde sa¤l›kl› ve gerçek bir rekabetin oluflturulmas› hedeflenmifltir. Kurallar üç ayr› bölümde ele al›nm›flt›r: Girifl, genel ilkeler, iflbirli¤i ilkeleri. Bunlar› k›saca inceleyelim.
‹lkelere Girifl ‹flgücü, kapital, ürün ve teknolojideki hareketlilik, iflletmelerin ifllemlerini ve etkilerini sürekli olarak küresellefltirmektedir. Yasalar ve pazar güçleri gerekli olmas›na karfl›n, her konuda yeterli de¤ildir. ‹flletmelerin politikalar›ndan ve eylemlerinden sorumluluk duymak ve karfl›l›kl› ç›karlara ve güvene dayanmak temel konudur. Hem yerel düzeyde hem de küresel düzeyde, ortak de¤erlerin ve refah›n paylafl›m› çok önemlidir. Olumlu toplumsal de¤iflimlerde iflletmelerin güçlü bir araç olmas› nedeniyle, iflletmelerin sorumlulu¤unu ortaya koyan, iflletme kararlar›nda ahlaki de¤erleri öne alan ilkelere uyulmal›d›r. Yoksa, kal›c› iflletme ilkeleri ve sürdürülebilir bir dünya toplumu oluflturmak olanaks›zlaflacakt›r.
Genel ‹lkeler • ‹flletmelerin Sorumlulu¤u: Bir iflletmenin toplum için de¤eri; o iflletmenin yaratt›¤› de¤er ve sa¤lad›¤› iflgücü ile tüketicilere sundu¤u mal ve hizmetlerin nitelikleri ve uyumlu fiyatlar› ile ölçülür. Böyle bir de¤er yaratmak için iflletmeler, sa¤l›klar›n› ve canl›l›klar›n› korumal›d›rlar. Ancak tek bafl›na bu hedef yeterli de¤ildir. ‹flletmeler, yaratt›klar› serveti müflterileri, çal›flanlar› ve pay sahipleri ile bölüflerek bunlar›n yaflamlar›n› gelifltirmede rol oynamal›d›rlar. ‹flletmeye girdi verenler ve rakipler de, iflletmelerden yükümlülüklerini dürüstlük ve güvenilirlik içinde yerine getirmelerini beklerler. ‹flletmeler içinde bulunduklar› yerel, ulusal, bölgesel ya da küresel ortamlarda, sorumlu bir yurttafl olarak hareket edip, bu topluluklar›n sa¤l›kl› bir gelecek oluflturmalar›na katk›da bulunmal›d›rlar. • ‹flletmelerin Ekonomik ve Toplumsal Etkileri: Yabanc› ülkelerde mal ve hizmet üretmek, gelifltirmek ya da satmak için kurulan iflletmeler, bu ülkelerin toplumsal geliflmelerine verimli bir istihdam yaratarak ve halk›n sat›n alma gücünü yükselterek katk›da bulunmal›d›rlar. Ayr›ca, iflletmeler bulunduklar› ülkelerde insan haklar›na, e¤itime, refah düzeyine ve yaflam koflullar›na da katk›da bulunmal›d›rlar. ‹flletmeler yaln›zca bulunduklar› ülkelerin toplumsal ve ekonomik kalk›nmalar›na katk›da bulunmakla kalmamal›, tüm dünya toplumuna katk›larda bulunmal›. Kaynaklar›n etkin ve verimli kullan›m›, serbest ve gerçek rekabeti oluflturma; teknolojide, üretim yöntemlerinde, pazarlamada ve iletiflimde yenilikler sa¤lama bu katk›lar› somutlaflt›racakt›r.
Etik Normlar: Caux Round Table ‹lkeleri
• ‹flletme Davran›fllar›: ‹flletmeler uymak zorunda olduklar› yasalar›n ötesinde, bir tak›m ilkelere de ba¤l› olacaklard›r. ‹çtenlik, dürüstlük, gerçekçilik, sözünü tutma, saydaml›k yaln›zca iflletmelere katk›da bulunmayacak, bunun yan›nda özellikle uluslararas› düzeyde gerçeklefltirilen ifllemlerde etkinlik ve süreklilik sa¤layacakt›r. • Kurallara Uyum: Ticari k›s›tlamalardan kaç›nmak ve daha özgür bir ticareti gerçeklefltirmek, rekabette eflit koflular sa¤lamak, ifllemlerde dürüstlük ve eflitlik oluflturmak için iflletmeler, uluslararas› ve ulusal kurallara uymak zorundad›rlar. Ayr›ca, kimi davran›fllar›n yasalara uygun olsa da olumsuz sonuçlar yaratabilece¤ini de gözard› etmemek gerekir. • Ticari Anlaflmalar› Desteklemek: ‹flletmeler, GATT, Dünya Ticaret Örgütü ve bunlar gibi uluslararas› anlaflmalar› desteklemelidirler. Ticaretin daha özgür k›l›nmas›, ülke içi ticari k›s›tlamalar›n ortadan kald›r›lmas›, ulusal ç›karlar› da göz önünde tutmak kofluluyla küresel ticaretteki engellerin giderilmesi için iflletmelerin iflbirli¤ine gitmesi gerekir. • Çevreye Sayg›: ‹flletmeler çevrelerini korumal› ve elden geldi¤ince çevreyi gelifltirip, sürekli kalk›nmay› desteklemeli ve do¤al kaynaklar›n israf›n› önlemelidir. • Yasal Olmayan ‹fllerden Kaç›nmak: ‹flletmeler, rüflvet, doland›r›c›l›k ve benzeri olumsuz eylemlerde yer almamal›; bu hareketleri gereklefltirenleri ortadan kald›rmak için çal›flmal›d›r. Terörist eylemlerde kullan›lacak silah ticaretinden kaç›nmak, uyuflturucu ticaretine girmemek, suçu ve suçlular› desteklememek iflletmeler için temel ilke olmal›d›r.
‹flbirli¤i ‹lkeleri • Müflterilerle ‹lgili ‹lkeler: ‹flletmelerin ürettikleri mal ve hizmetlerin do¤rudan iflletmeden ya da baflka arac›dan al›nmas›na bak›lmaks›z›n, tüm tüketicilere ayn› de¤erin verilmesi gerekir. ‹flletmelerin flu sorumluluklar› da vard›r: Müflterilerin istekleriyle uyumlu olarak mal ve hizmetlerde en yüksek niteli¤i sunmak; müflterilere her yönüyle doygunluk sa¤layacak biçimde en yüksek nitelikte hizmet vermek; üretilen mal ve hizmetlerin tüketicilerin sa¤l›k ve güvenli¤ine zarar vermemesi için her tür çabay› göstermek, çevrenin bozulmas›n› engellemek; sunulan mal ve hizmetlerin pazarlanmas›nda ve reklam›nda dürüstlü¤e ayk›r› davranmamak; müflterilerin kültürleriyle çeliflen davran›fllardan kaç›nmak. • ‹flletme Çal›flanlar› ‹le ‹lgili ‹lkeler: Tüm çal›flanlar de¤erlidir ve çal›flanlar›n ç›karlar›n›n korunmas›na önem verilmelidir. Çal›flanlarla ilgili olarak flu öneriler getirilmektedir: Çal›flanlar›n yaflam koflullar›n› gelifltirecek ifl alanlar› açmak ve çal›flanlara ek ödemeler yapmak; tüm çal›flanlar›n sa¤l›k ve de¤erini koruyacak çal›flma koflullar›n› sa¤lamak; yasal ve rekabetçi nedenlerle oluflacak s›n›rlamalar›n d›fl›nda çal›flanlarla iletiflimde içten olmak ve bilgiyi paylafl›ma açmak; çal›flanlar› dinlemek, önerilerini, düflüncelerini, istek ve yak›nmalar›n› de¤erlendirmek; uzlaflmazl›klar oldu¤unda iyi niyetli anlaflmalar yapmak; cinsiyet, ›rk, dil, din gibi konularda ay›r›mc›l›k yapmamak; çal›flanlara eflit davranmak, ayn› f›rsat ve olanaklar› sunmak; sakat ve yetersiz kiflilerin iflletmelerde yararl› olabilecekleri alanlar› artt›r›p, onlara ifl olanaklar› vermek; yetersiz beceri ve bilgi düzeyinde olan iflgörenlerin geliflmelerini sa¤lamak için destek ve yard›m sa¤lamak; iflletme kararlar› so-
89
90
Etik Normlar: Caux Round Table ‹lkeleri
nunda ortaya ç›kan iflsizlik sorunu karfl›s›nda duyarl› olmak ve bu konudaki ilgililerle iflbirli¤i yap›p sorunun çözümüne katk›da bulunmak. • ‹flletme Sahipleri ve Pay Sahipleri ‹le ‹lgili ‹lkeler: ‹flletme yat›r›mc›lar›n›n güvenini sa¤lamak temel ilkelerden biridir. Yat›r›mc›lar›n yat›r›mlar›n›n karfl›l›¤›n› almalar› için profesyonel ve özenli yönetim politikalar› uygulanmas›; yasal k›s›tlamalar d›fl›nda iflletme sahiplerine ve pay sahiplerine gerekli bilgilerin aktar›lmas›; yat›r›mc›lar›n varl›klar›n›n korunmas› ve de¤erlerinin artt›r›lmas›; yat›r›mc›lar›n isteklerinin, önerilerinin, yak›nmalar›n›n ve çözümlerinin göz önünde tutulmas›, yat›r›mc›lar›n güvenini sa¤lamaya yönelik davran›fllard›r. • Girdi Sa¤layanlarla ‹le ‹lgili ‹lkeler: ‹flletmelerin girdi sa¤lad›klar› ve parça ürettirdikleri yan sanayi ile iliflkileri karfl›l›kl› güvene dayanmal›d›r. Bu konudaki sorumluluklar flöyle s›ralanabilir: Fiyatlamada, lisans kullan›m›nda ve sat›flla ilgili haklar ve benzer konularda dürüstlük ve gerçekçilik temeline dayanmak; iliflkilerde bask› ve zorlamalardan kaç›nmak; de¤er, nitelik, rekabet ve güvenilirlik aç›s›ndan uzun dönemli tutarl› iliflkiler oluflturmak; girdi sa¤layanlarla bilgileri paylaflmak ve planlama aflamas›nda iflbirli¤i yapmak; al›nan girdilerin bedellerini zaman›nda ve anlaflma koflullar›na uygun olarak ödemek; çal›flanlar›yla insanca iliflkiler oluflturan yan sanayi iflletmelerini özendirip, onlar› ye¤lemek. • Rakiplerle ‹lgili ‹lkeler: Uluslar›n refah› ve mal ve hizmetlerin do¤ru ve yerinde da¤›t›m› için gerçek bir ekonomik rekabetin gereklili¤i kabul edilmelidir. Bunun için yap›lacaklar flöyle belirlenebilir: Ticaret ve yat›r›m için aç›k pazarlar› desteklemek; rakipler aras›nda toplumsal ve çevresel olarak yararl› olan rekabeti özendirmek; rekabeti zedeleyecek hareketleri özendiren aç›k ya da gizli ödemelerden kaç›nmak; rakiplerin maddi ve maddi olmayan hak ve ayr›cal›klar›na sayg› göstermek; endüstri casuslu¤u gibi etik olmayan konularda ekonomik bilgi sa¤lamay› kabul etmemek. • Toplumla ‹lgili ‹lkeler: ‹flletmeler, bulunduklar› toplumlarda insan haklar› ve reformlar›n geliflmesine katk› sa¤lamaya özen göstermelidirler. Bunun için yap›lmas› gerekenler flöyledir: ‹nsan haklar›na ve demokratik kurulufllara önem vermek ve bunlar› her zaman desteklemek; hükümetlerin topluma karfl› yasal sorumluluklar›n› belirlemek ve iflletmeler ile toplumun öbür kesimleri aras›nda uyumlu iliflkiler sa¤layacak ve insan›n geliflimine a¤›rl›k veren devlet politikalar›n› ve uygulamalar›n› desteklemek; toplumda sa¤l›k, e¤itim iflyeri güvenli¤i ve ekonomik iyileflme konular›nda standartlar›n yükseltilmesi için çal›flan güçlerle iflbirli¤i yapmak; sürekli kalk›nmay› desteklemek ve fizikel çevrenin korunmas› ve do¤al kaynaklar›n iyi kullan›m› konular›nda öncü bir rol oynamak; bar›fl, güvenlik ve toplumsal iflbirli¤ini desteklemek; yerel kültürlerin korunmas›na önem vermek; e¤itim ve kültür konular›nda çevreye maddi katk›larda bulunmak ve çal›flanlara ve sivil toplumsal etkinliklere destek vermek.
TELEV‹ZYON
Günümüzde çok s›k kullan›lan etik (ahlâk) kavram›n› iflletmeler aç›s›ndan de¤erlendirdiniz mi? “‹fl Ahlâk› ve Toplumsal Sorumluluk” televizyon program›nda, etik konusu iflletmeler aç›s›ndan ele al›nm›flt›r.
Özet
91
Özet r›n neler oldu¤unu, etik çal›flmalar›n nedenlerini, etik ko-
lanma, görevi bilinçli olarak sürekli kötüye kullanma olarak s›ralayabiliriz. Bu davran›fllar›n her biri, iflletme için olumlu veya olumsuz sonuçlara yol açar.
nular›n s›n›fland›rmas›n›, iflletmedeki etik sorunlar›n taraf-
Toplumsal sorumluluk, toplumla iflletmeler aras›ndaki bir
lar›n› inceledik. Art›k;
toplumsal anlaflmad›r. Buna karfl›l›k etik bireysel karar al-
• ifl ahlâk› (etik) kavram›n› (sayfa 74),
may› ilgilendiren ahlâk kurallar›yla ilgilidir. ‹flletme eti¤i,
• etik ve yasa iliflkisini (sayfa 75-76),
bireysel kararlar›n ahlâki kurallar ve ilkeler üzerindeki et-
• iflletmelerde etikle ba¤lant›l› davran›fllar› (sayfa 77),
kisiyle ilgiliyken; toplumsal sorumluluk, örgütsel kararlar›
• toplumsal sorumluluk ve etik iliflkisini (sayfa 78-79),
ve bu kararlar›n toplum üzerindeki etkileriyle ba¤lant›l›d›r.
• etik çat›flmalar›n›n nedenlerini (sayfa 80-81),
‹flletmelerde etik çat›flmalar›n nedenlerinin bafl›nda, bi-
• etik konular›n s›n›fland›r›lmas›n› (sayfa 81-83),
reysel de¤er yarg›lar› ile çal›fl›lan iflin ve yaflan›lan toplu-
• iflletmelerdeki etik sorunlar›n taraflar›n› (s.83-86),
mun de¤er yarg›lar› aras›ndaki çat›flma gelir. Ayr›ca, iflin
• etik davran›fllar›n denetlenmesi yollar›n› (sayfa 86-90)
özellikleri ile örgüt kültürü aras›ndaki çeliflki etik sorun-
biliyoruz.
lar yaratabilir.
Bu Ünitede; ifl ahlâk› ve etik kavram›n›, bu kavramlar›n yasa ile iliflkisini, iflletmelerde etikle ba¤lant›l› davran›flla-
Etik, insanlar için neyin do¤ru ve iyi oldu¤unun ortaya
‹flletmelerde temel etik sorunlar›; ç›kar çat›flmalar›, içten-
konmas›d›r. Genifl anlamda etik, herhangi bir eylemin ka-
lik ve do¤ruluk, iletiflim örgütsel iliflkiler konular›nda or-
bul edilebilir biçimde gerçeklefltirilmesini sa¤layan temel
taya ç›kar. Kifliler kendi kiflisel ç›karlar›n›, örgütlerin önün-
kurallar ya da de¤iflkenlerdir.
de tuttu¤unda ç›kar çat›flmas› ve etik sorunlar do¤ar. ‹fl-
Etik ve yasalar her zaman için örtüflmez. Kimi konularda
letmelerin yönetimde do¤ruluk ve konusunda sapma ol-
etik ve yasalar aras›nda tam bir uyum vard›r. Kimi konu-
du¤unda etik sorunlar do¤ar. ‹letiflim eksikli¤inden ya da
larda ise etik ve yasalar aras›nda farkl›l›klar ortaya ç›kar.
zaman›nda bilgilendirilmemekten dolay› etik sorunlar
‹flletme kararlar›, kimi zaman etik olmayan ama yasal bir
yaflanabilir.Örgüt üyelerinin tüketicilere,girdi sa¤layan-
yap›ya; kimi zaman etik ama yasad›fl› bir yap›ya; kimi za-
lara, astlara, üstlere ve çeflitli kiflileri karfl› davran›fllar›n-
manda hem etik olmayan hem de yasal olmayan bir ya-
dan dolay› etik sorunlar yaflanabilir.
p›ya dönüflebilmektedir.
Etik davran›fllar›n denetlenmesinde çeflitle teknikler gelifl-
‹flletmelerde etik aç›s›ndan sorgulanacak davran›fllar›; de-
tirilebilir. Bu amaçla stratejiler gelifltirilmesinde izlenecek
netim d›fl›, görevde hatal› davranma, görevi kötüye kul-
aflamalar; örgütleme, eflgüdümleme, güdüleme ve iletiflim olarak s›ralanabilir.
92
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlayamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz 1. Herhangi bir eylemin kabul edilebilir biçimde gerçeklefltirilmesini sa¤layan temel kurallara ya da de¤iflkenlere ne ad verilir? a. Etik b. Ahlak c. Töre d. Yasa e. Dürüstlük 2. Afla¤›dakilerden hangisi etik kavram› üzerinde uzlafl›lamamas›n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. ‹flletmelerin içeriden ve d›flar›dan çeflitli ç›kar kümelerinin etkisi alt›nda olmalar› b. Pay sahiplerinin, tüketicilerin, toplumun, çal›flanlar›n, devletin ve sendikalar›n, iflletmeleri çeflitli biçimlerde etkilemeleri c. Toplumun büyük bir h›zla de¤iflmesi d. De¤erlerin, anlay›fllar›n ve toplumsal normlar›n son y›llarda evrim geçirmekte olmas› e. Eti¤in, de¤iflimlere karfl›n temellerini korumas› 3. Yasalar ve etik aras›ndaki iliflkide afla¤›dakilerden hangisi geçersizdir? a. Yasalar›n etikle ba¤lant›lar› zamana göre de¤iflmektedir. b. Yasak olan bir eylem daha sonra bu s›n›rlardan ç›kabilir. c. Yasalar kimi davran›fllar› olumsuz görürken etik ilkeler olumlu olabilir. d. Yasalar ile toplumun etik standartlar› aras›nda önemli bir aç›kl›k bulunur. e. Yasalar toplumun geliflimine ayak uydurur. 4. Yasalar ve etik aras›ndaki iliflkiyi gösteren flekil düflünüldü¤ünde en uygun ortam›n yafland›¤› birinci bölgede hangi iliflkiler yer al›r? a. Etik ve yasal olan b. Etik ve yasal olmayan c. Etik olmayan yasal olan d. Yasal Olmayan e. Etik olmayan
5. Afla¤›dakilerden hangisi iflletme için olumlu etki yarat›c› bir etik davran›fl örnekleridir? a. Harcamalarda sahtecilik yapmak b. Zimmete para geçirmek c. ‹flini yetersiz yapmak d. Fiyat anlaflmalar› yapmak e. Yetersiz çal›flanlara göz yummak 6. Rüflvet vermek, fiyat anlaflmalar›yla yüksek fiyat belirlemek veya pazarda spekülasyon yapmak iflletme için olumlu sonuçlar veriyorsa bu davran›fl afla¤›dakilerden hangisinin kapsam›ndad›r? a. Görevi kötüye kullanma b. Görevi bilinçle kötüye kullanma c. Görevi do¤ru yerine getirme d. Görevde hatal› davranma e. Denetim d›fl› davran›fl 7. Toplumun istedi¤i ve gereksindi¤i mal ve hizmetleri iflletmenin süreklili¤ini sa¤layacak ve yat›r›mc›lara karfl› sorumluluklar› yerine getirecek bir fiyatla üretmek iflletmelerin toplumsal sorumluluklar›ndan hangisinin kapsam›ndad›r? a. Ekonomik sorumlulu¤un b. Hukuksal sorumlulu¤un c. Etik sorumlulu¤un d. Gönüllü sorumlulu¤un e. Örgütsel sorumlulu¤un 8. Afla¤›dakilerden hangisi yöneticilerin verecekleri kararlar›n karmafl›k bir yap› göstermesine yol açan etkenler aras›nda yer almaz? a. Etik kararlar›n sonuçlar›n›n baflkalar›n› da ilgilendirmesi b. Etik sorunlara iliflkin al›nacak iflletme kararlar›n›n çok çeflitli seçeneklere sahip olmas› c. Etik sorunlara iliflkin iflletme kararlar›n›n ço¤unlukla karmafl›k sonuçlar do¤urmas› d. Ço¤u iflletme karar› önceden bilinen etik sonuçlar do¤urmas› e. Etik konular›ndaki ço¤u iflletme karar›n›n kiflisel bir özellik tafl›mas› 9. Afla¤›dakilerden ana etik sorunlara yol açan konulardan biri de¤ildir? a. Ç›kar çat›flmalar› b. ‹çtenlik ve do¤ruluktan sapma c. ‹letiflim d. Örgütsel iliflkiler e. Pazarlama iliflkileri 10. Reklam mesajlar›, ürün güvenli¤ine iliflkin bilgiler, çevre kirlili¤i ve çal›flma koflullar› gibi konularda ortaya ç›kan etik sorunlar afla¤›dakilerden hangisiyle ilgilidir? a. Ç›kar çat›flmalar› b. ‹çtenlik ve do¤ruluk c. ‹letiflim d. Örgütsel iliflkiler e. Pazarlama iliflkileri
Yaflam›n ‹çinden
“
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu ünitede inceledi¤iniz konularla ilgili, gerçek hayattan örnekler yer almaktad›r. Örnek olaylar› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir.
Lezzet G›dada Etik ve Sosyal Sorumluluk Lezzet G›da, Kuzey Amerika’n›n bir numaral› flekerleme üreticisidir.Lezzet G›da, Amerikan çikolata endüstrisinde yaklafl›k olarak %44’lük oranla en büyük ulusal çikolata üreticisidir. 1991 y›l›nda Hershey’in sat›fllar› $2.9.milyon ve kâr› ise 219.5$ milyondu. 55’ten fazla türde flekerleme üretmektedir. Lezzet g›da pasta grubu ise, Amerika’n›n ikinci büyük üreticisidir. Mars ve Nestle, ‹flletmenin en önemli rakipleridir. fiirket Patronu Bay Lezzet 1857’de do¤mufltu. 15 yafl›ndayken flekerleme dükkan›nda ç›rak olarak ifle bafllad›. 30 yafl›nda Lezzet Karemal’i kurdu.1893 y›l›nda yeni çikolata makinesiyle ilgilenmeye bafllad›. Karamela fabrikas›n› satt› ve 1905 y›l›nda bir çikolata fabrikas› kurdu.Sütlü çikolata üretmek ve paketlemek için makine gelifltirerek ça¤dafl kitlesel flekerleme üretiminin öncüsü oldu. Bafllang›çtan itibaren, Bay Lezzet do¤ru olan fleyi yapmakla ilgilendi.‹flletmesinde, tarafs›zl›k, do¤ruluk, dürüstlük ve sayg› gibi yüksek standartlar oluflturdu. Bay Lezzet müflteriye karfl› dürüst olunmas› gerekti¤ine inan›yordu ve kitle üretimde oldukça yüksek bir kalite düzeyi sunuyordu. Yapt›¤› her fley, do¤ru oldu¤una inand›¤› etik standartlara dayan›yordu. Bu yüksek etik standartlar, onun müflterileriyle ve çal›flanlar›yla olan iliflkilerini de etkiliyordu.
Toplumda Odaklanma Onun topluma odaklanmas›n›n bir örne¤i, bu okuldaki çocuklar›n ço¤unlu¤u, Lezzetin personeli oluyordu.Bugün,10.000 dönüm okul arazisiyle ve yaklafl›k 20.000 yetim çocu¤a e¤itim vermektedir. Buna ilave olarak Lezzet, bir E¤lence Mesire iflletmesine de sahiptir. Lezze’tin gençli¤e olan ba¤l›l›¤›n›n bir di¤er örne¤i, Lezzet Atletizm ve Gençlik Program›n›n sponsorlu¤udur. 1993’te 350.000’den çok 9-14 yafl grubu aras›nda Amerikal› çocuk, fiziksel fitness program›na kat›ld›. Lezzet G›da ayn› zamanda, hastanedeki çocuklar›n isteklerini gerçeklefltirmek için çal›flan, Çocuklar›n Mucize A¤› kurumunu desteklenmektedir. Bay Lezzet, her zaman kârdan daha çok hayranseverlikle ilgilendi¤ini ifade etmekteydi, O, insanlara istihdam imkan› sa¤lad› ve personele karfl› dürüstçe davranabilmek için mümkün olan her fleyi yapt›. 1930’lu y›llardaki duraklamas› dönemi boyunca Lezzet, otel, golf kulübü, kütüphane, tiyatro, müze, stadyum ve di¤er tesisleri inflaat ettirmek için personeli kiralad›.
93
Lezzet G›da personeli, 1993’te y›l›nda 600.000 $’›n üstünde katk›da bulunarak, bu örgüt kültürü ile bütünleflti. Ayn› zamanda personel, yetenek gelifltirme programlar› yard›m›yla, iflletme kurallar› ö¤renme ve uygulama konusunda tem yeteneklere sahip k›l›nmaktad›r. Lezzet G›da’n›n nakit varl›klar›nda, ürün ve hizmetlerinde ve gelirlerinde, her y›l 6 milyon $’nin üstünde art›fl olmaktad›r.
Lezzet G›da’n›n Etik ve De¤er Sistemi Bay Lezzet taraf›ndan konulan güçlü de¤er sistemi, bugün de Lezzet G›da ‹flletmesinin felsefesine rehberlik yapmaktad›r. Onun sistemi, tüm personelin çal›flmalar›nda etik de¤erlere göre hareket etmesini dikte eder. Bir çok iflletme etik kurallar›n› duvarlara ya da görünebilecek yerlere asarken, Lezzetin etik de¤erleri, iflletme kültürünün bir parças›d›r. Personel; kalite, do¤ruluk ve dürüstlük kavramlar›na odakland›klar› sürece, iflletmenin kendilerini destekleyeceklerini bilmektedir. Hissedarlarla, tedarikçilerle, personelle ve müflterilerle iliflkilerde yol gösteren özel politikalar› vard›r. Lezzet G›da’n›n iflletme felsesi flu flekildedir. • Dürüstlük, do¤ruluk, tarafs›zl›k ve sayg›, personelimizle, hissedarlar›m›zla, müflterilerimizle, tüketicilerle, tedarikçilerle ve toplumun kendisi ile olan tüm iliflkilerimizde anahtar faktörlerdir. • Çal›flmalar›m›z yasal düzenlemelere uygundur ve hiçbir flekilde çevreyi olumsuz bir flekilde etkilemeyiz. • Personel sayg›, fleref ve dürüstlük konusunda e¤itilir. • Amac›m›z, rekabetçi ortamda fiyat›n tam karfl›l›¤›n› veren kaliteli ürün ve hizmet sunmaktad›r.
Tüketicilere ve Çal›flanlara ‹lgi Lezzet G›da her zaman kaliteli üretim ve tüketicilerle iyi iliflkilere önem verdi. Bugünkü kalite standartlar›, müflterilere verdi¤i paran›n karfl›l›¤›n› tam olarak almas›n› garanti etmektedir. ‹flletme yüksek kalite standartlar› ve çeflitli kalite kontrol yöntemlerini kullanarak ; her bir ürünün tam gramaj›nda olmas›n› garanti etmektedir. ‹flletme,personelin kültürel fakl›l›klar›na de¤er vermektedir. En nitelikli elemanlar› iflletmeye çekebilmekte ve elindeki personele de sahip ç›kabilmektedir. Lezzet G›da ayr›ca küçük geriflimcilere ifl imkanlar› sunan Ulusal Ba¤›ms›z Çal›flanlar› Gelifltirme Konseyinin sponsorlu¤unu yapmaktad›r. Etik ve sosyal sorumluluk, Lezzetçiler için sadece kuru bir ifade de¤il; iflletme kültürünün bir parças› ve ifl hayat›n›n dayand›¤› en temel ifadedir. Tüm yöneticiler, iflletme faaliyetlerinde kar›fl›lacaklar› bir çok kar›fl›k sorunu nas›l ele almalar›n› gerekti¤ini ö¤renmeleri için etik e¤itimi program›ndan geçirilmektedir. Personel, iflletmenin etik de¤erleri ile ilgili kesin bir fikre sahiptir ve de¤erlerin kendilerini destekledi¤ini bilmektedirler. ‹flletme, faaliyetlerine flekerleme endüstrinin en kârl› iflletmesi olarak devam etmektedir.
94
Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
1. Bay Lezzet‘in kiflisel ahlâk felsefesi, Lezzet G›da ‹flletmenin felsefesini nas›l etkilemektedir? 2. Sosyal sorumluluk, Bay Lezzet ‘in iflletmesini baflar›ya ulaflt›rmas›nda nas›l katk› sa¤lam›flt›r? 3. Lezzet G›da’da bugün uygulanan sosyal sorumluluk ve etik de¤erler içinde, hangisinin en önemli oldu¤una inan›yorsunuz?
Biraz Daha Düflünelim
”
1. 2. 3. 4. 5.
‹fl ahlâk› (etik) kavram›n› aç›klay›n›z. Etik ve yasa iliflkisini nas›l kurars›n›z? ‹flletmelerde etikle ba¤lant›l› davran›fllar nelerdir? Toplumsal sorumluluk ve etik iliflkisini de¤erlendiriniz. Etik sorumlulu¤un iflletme kararlar›ndaki etkisi hangi sonuçlar› ortaya ç›kar›r? 6. Etik çat›flmalar›n›n nedenleri nelerdir? 7. Ç›kar çat›flmalar› ne gibi etik sorunlar yarat›r? 8. Etik konular› nas›l s›n›fland›r›r›z? 9. ‹flletmelerdeki etik sorunlar›n taraflar›n› aç›klay›n›z. 10. Etik sorunlar›n› iflletmelerdeki ifllevler aç›s›ndan de¤erlendiriniz? 11. ‹flletmelerde etik davran›fllar›n denetmenmesinde ne tür yöntemler gelifltirilebilir? 12. Caux Round Table ‹lkeleri ne anlama gelir ve hangi konular› kapsar?
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar Velasquez, Manuel G. Business Ethics, Concepts and Cases, London, 1988. McHug, Francis P. ‹fl Ahlâk›, ‹stanbul, 1991. Hoffman, W. Michael ve Robert, E. Frederick, Business Ethics, New York, 1995. Hisrich, Robert D. ve Michael P. Peters, Entrepreneurship, Boston, 1998. Kuratko, Donald F. ve Richard, M. Hodgetts, Entrepreneurship, FortWorth, 1998. Ferrell, O. C. ve Fraedrich John, Business Ethics, Boston, 1994. Karalar, R›dvan. ‹flletme Politikas›, Eskiflehir, 2000. George, De, Richard T. Business Ethics, New York, 1999. Annemarie, Pieper. Eti¤e Girifl, ‹stanbul, 1999. Shea F Gordon F. Practical Ethics, New York, 1988.
Yan›t Anahtar› 1. a 2. e 3. e 4. a 5. d
6. a
7. a 8. d 9. e 10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Kavram›n›n Anlam›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ”Etik Kavram›n›n Tan›m›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ”Etik Kavram› ve Yasalar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ”Etik Kavram› ve Yasalar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ”Etik Aç›dan Sorgulanacak Davran›fllar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ”‹flletmelerde Etik Aç›s›ndan Sorgulanacak Davran›fllar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ”Toplumsal Sorumluluk ve Etik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ”Etik Sorumluluk ve ‹flletme Kararlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ”Etik Sorunlara Yol Açan Nedenleri’ bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise ”Etik Konular›n S›n›fland›r›lmas›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
95
Yönetim Kavram›
• • • • •
6
Yönetim kavram› sizce ne anlam ifade ediyor? ‹flletmelerde yönetim basamaklar› nas›l flekillenmifltir? ‹flletmelerde gördü¤ümüz yönetim tipleri nelerdir? Farkl› basamaklarda görev yapan yöneticiler hangi niteliklere sahip olmal›d›r? Yöneticilerin yerine getirdi¤i yönetim fonksiyonlar›ndan baflka üstlendi¤i roller nelerdir? • Eski ça¤lardan günümüze kadar yönetim kavram› de¤iflikli¤e u¤ram›fl m›d›r?
96
Yönetim Kavram›
YÖNET‹C‹ SEÇ‹M‹ Güçlü A.fi. bir aile flirketidir ve ailenin erkek çocuklar› taraf›ndan yönetilmektedir. fiirketin ileri teknolojiye sahip fabrikas›nda tar›m makinalar› üretilmektedir. Güçlü A.fi. Yönetimi, çift vardiya olarak çal›flan iflçilerin veriminden memnundur ve karfl›l›¤›nda doyurucu bir ücret ödenmektedir. Özellikle ustabafl›lar›n denetimi sayesinde üretimin tam kapasite ile sürdürülmesi sa¤lanmaktad›r. Yönetim Kurulu Baflkan› Cemal Güçlü her ay ustabafl›lardan kapasite kullan›m› ile ilgili rapor almaktad›r. Üretimin aksamadan sürdürülmesi ve verim art›fl› temel öneme sahiptir. Piyasaya yeni giren, kendileri gibi bir aile flirketi olan Ultra A.fi.’nin aileden olmayan yöneticilerle çal›flt›¤›n› duymufltur. Ultra A.fi.’nin bu yaklafl›ma ra¤men nas›l baflar›l› olabildi¤ine ve büyük miktarda ihracat gerçeklefltirebildi¤ine flafl›rmaktad›r. Zehra Teke, Güçlü A.fi.’de muhasebe flefi olarak alt› y›ldan beri baflar›l› bir flekilde çal›flmaktad›r. Finans müdürü, Zehra Teke’nin Müdür Yard›mc›s› olmas›n› istemektedir. Yönetim Kurulu Baflkan› Cemal Güçlü ile anlaflan Finans Müdürü, Zehra Teke’den çal›flma arkadafllar›ndan birini seçerek yerine önermesini istemifltir. Zehra Teke Bölüm’de uzun zamandan beri namuslu ve çal›flkan bir eleman olan Özgür Ulu’yu düflünmektedir. Bu kifli bulundu¤u pozisyonda bugüne kadar baflar›l› olmufltur. Çevresi ile iliflkileri her zaman olumludur. Bir ö¤le yeme¤inde ayn› masaya oturmufllar ve Zehra Teke söze flöyle bafllam›flt›r: “Bölüm Müdür yard›mc›s› olarak atanmam düflünülmekte ancak boflalan fleflik kadrosuna uygun bir eleman bulunmas› sorunu ortaya ç›kmaktad›r. Ben seni bu fleflik için uygun görüyorum” ne dersin?” Özgür Ulu ise flöyle cevap vermifltir: “Ben flef olursam gerçekte ne gibi sorumluluklar›m ve yetkilerim olacak? fief oldu¤umda neler de¤iflecek?” Bu süreç içinde Finans Müdürü, Cemal Güçlü’den yeni görevlerine getirilecek elemanlarla bir görüflme yapmas›n› talep eder. Cemal Güçlü’nün yan›t›: “Gerek yok, daha önce ne yap›yorlarsa ayn› iflleri sürdürecekler nas›l olsa” fleklindedir.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; yönetimin tan›m›n› yapmak, yönetim tiplerini belirlemek, yönetim piramidini ele alarak, kavramsal, teknik ve befleri yönetsel yeteneklerin önemini tart›flmak, yöneticinin rollerini tan›mlamak, yönetimin geliflim süreci içindeki teorilerin özelliklerini betimlemek için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ifllenen konular› daha iyi anlayabilmeniz için 1.2.3. Ünitelerde anlat›lan iflletmelerin özelliklerini yeterli düzeyde ö¤renmifl olman›z gerekir.
Yönetimin Tan›m›
YÖNET‹M‹N TANIMI
AMAÇ
Yönetimin tan›m›n› yapmak.
1
Yönetim, hem kavram ve düflünce olarak hem de uygulama olarak, tarih boyunca insanlar›n dikkatini çekmifl ve bir tart›flma konusu olagelmifltir. Tarihi süreç içinde farkl› anlamlar yüklenen ve farkl› uygulamalara sahne olan yönetim, günümüzde de önemini korumakta ve farkl› disiplinler içinde tart›fl›lmaktad›r. Tarihi süreç içinde ele al›nd›¤› zaman, yönetimin öncelikle "aile"ler için söz konusu oldu¤u düflünülebilir, çünkü, ortak yaflama zorunlulu¤u iflbirli¤i yapmay›, anne ve/veya baban›n otoritesi alt›nda faaliyetleri yürütme sonucunu do¤uracakt›r. Di¤er bir deyiflle, "aile", yönetime konu olan ilk kurum olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Daha sonra, birbirine yak›n olan ailelerin oluflturdu¤u "kabileler" yönetimin konusunu teflkil etmifltir. Yine bu aflamada, kabilelerin güvenli¤ini sa¤lamak üzere, kabile içinde ayr›ca örgütlenmifl olan "savaflç› birimler" yani "ordu" yönetimi söz konusu olan bir kurum olarak geliflmifltir. Son aflamada ise, "devlet"ler yeni bir yönetim alan› olarak ortaya ç›km›fllard›r. Yönetim kavram›, de¤iflik bilim dallar› bak›fl aç›s›yla farkl› flekillerde tan›mlanmaktad›r. Sosyologlara göre yönetim, bir s›n›f ve statü sistemidir, çünkü yönetim örgüte bilgilerini getiren seçkin kiflilerden oluflmaktad›r. Modern toplumlarda iliflkilerin karmafl›kl›¤›n›n artmas› yöneticilerin üstün zekal› ve ö¤renim görmüfl olmalar›n› zorunlu k›lmaktad›r. Bu s›n›fa girebilmek ailevi ba¤lar ve siyasi iliflkiler yerine daha fazla ö¤renime ve bilgiye dayanmaktad›r. Siyaset bilimcilerine göre yönetim; devlet yönetimi veya iktidar›n örgütlenmesi anlam›na gelir. Bu anlamda, yönetim daha çok devletle ilgilidir ve her türlü örgütlenmeyi ve onlara egemen bir tek örgütü ortaya ç›kar›r. Devlete ait her türlü faaliyet yönetimin konusunu oluflturur. Bu ba¤lamda, yönetim, bazen emir verme, hükmetme ve otorite iliflkilerini kapsarken; bazen otoriteyi ele geçirme yolu olarak tan›mlan›r. ‹ktisatç›lara göre yönetim; tabiat, emek ve sermayeyle birlikte üretim faktörlerini oluflturur. Sanayileflen bir ülkede, sermayenin ve eme¤in yan›nda yönetime duyulan ihtiyaç artar. Bir iflletmenin yönetimi genellikle iflletmenin verimlili¤ini ve karl›l›¤›n› tayin eder. Yönetim ve organizasyon düflünürlerine göre yönetim; baflkalar› arac›l›¤›yla amaçlara ulaflmak ve ifl görmek olarak ifade edilir. Bu aç›dan, amac› ne olursa olsun yönetim, bir grup faaliyeti olarak ortaya ç›kmakta ve yöneten ile yönetilen iliflkisi do¤maktad›r. Buradan hareketle yönetimin bir taraftan, "ne yap›lmas› gerekti¤ini belirleme ve bu amac› en iyi biçimde baflkalar› arac›l›¤›yla gerçeklefltirme" çabas›; di¤er taraftan, "iflbirli¤inde bulunan bir grubun faaliyetlerini ortak amaçlar do¤rultusunda sürdürme süreci" olarak ele almak gerekir. Bu yaklafl›mdan hareketle, yönetimin hem bir iflbirli¤i, hem de bir faaliyetler dizisi oldu¤u söylenebilir. Öyleyse, yönetim; amaçlar›n etkili ve verimli bir biçimde gerçeklefltirilmesi amac›yla bir insan grubunda iflbirli¤i ve koordinasyon sa¤lamaya yönelik faaliyetlerin tümünü ifade eder. Baflka bir tan›mla, yönetim; örgütün amaçlar›na ulaflabilmesi için insan ve fiziksel kaynaklar› en etkin ve düzenli bir biçimde sa¤layan, yerlefltirilmesini ve kullan›m›n› koordine eden, onu çevresi ile dinamik bir denge içinde tutabilen bir süreçtir.
97
98
Yönetim: Baflkalar› arac›l›¤›yla amaçlara ulaflma sürecidir.
Yönetimin Tan›m›
Yukar›da s›ralanan tan›mlar incelendi¤inde yönetimin; bafll›ca üç nokta üzerinde odaklaflt›¤› görülmektedir. Bunlar; ortak bir amac›n olmas›, bir insan grubunun bulunmas› ve insanlar›n ortak amac›n gerçeklefltirilmesi için iflbirli¤inde bulunmalar›d›r. Genel anlamda yönetim, " belirli bir iflbirli¤i ve iliflki sistemi içinde biraraya gelen insanlar›n, ortak amaçlar›n› gerçeklefltirmek üzere yapaca¤› faaliyetlerin düzenlenmesi süreci" fleklinde tan›mlanabilir. ‹flletme yönetimi kavram› ise, iflletmelerin ortaya ç›kmas›yla birlikte geliflmifltir. ‹flletmelerin bugünkü anlamda ortaya ç›k›fl›n›n, sanayi devrimiyle birlikte oldu¤u söylenebilir. Sanayi devriminden önce insanlar, kendileri için üretiyorlar, hayatlar›n› devam ettirmek için çal›fl›yorlard›. Dolay›s›yla küçük üretim birimleri yeterli olmaktayd›. Sanayi devriminden sonra üretim makinalaflmaya bafllad› ve geliflmifl teknolojinin de yard›m›yla çok say›da iflçinin çal›flt›¤›, tüm topluma yetecek kadar kitle üretiminin yap›labildi¤i fabrika sistemleri meydana geldi. Böylece, sanayi devriminden sonra iflletmeler toplumun en önemli kurumu olarak ortaya ç›kt›. ‹flletme yönetimi, iflletmeleri inceler ve iflletmelerin iyi çal›flabilmeleri, baflar›l› mal ve hizmet üretebilmeleri için ne flekilde örgütlenip, hareket etmeleri gerekti¤ini araflt›r›r. ‹flletmelerin ölçe¤i küçük ve üretim iflletme sahiplerinin kendi ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için yap›l›rken, bunlar›n yönetimleri de kolay olmakta ve fazlaca iflletmecilik bilgisini gerekli k›lmamaktayd›. Üretim tekni¤ini bilmek, baflar›l› bir üretim için yeterli oluyor, bu da amaçlar›n gerçeklefltirilmesini sa¤l›yordu. Oysaki, iflletmelerin büyüyerek karmafl›klaflmas›, pazar için üretim yapar hale gelmeleri modern iflletme yönetimini gerekli k›lm›flt›r. Sonuç olarak, yönetim bir grup faaliyeti ve sosyal bir olgudur. Dolay›s›yla her türlü grup ve örgüt içinde geçerlidir. Di¤er bir deyiflle, yönetim en küçü¤ünden (aile) en büyü¤üne (devlete) kadar bütün örgütlerin ifllevidir.
99
Yönetim Tipleri
YÖNET‹M T‹PLER‹
AMAÇ
Yönetim tiplerini belirlemek.
2
Yönetim süreci, bu süreci iflleten gruplar aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda üç tür yönetimden söz etmek mümkündür: • Ailesel yönetim • Siyasal yönetim • Profesyonel yönetim Bir iflletme yönetiminde, sahipli¤in, temel politik karar organlar›n›n ve hiyerarflik yap›n›n önemli bir k›sm›n›n belli bir ailenin üyelerinden oluflmas› halinde ailesel yönetim söz konusudur. Bu yönetim fleklinin en önemli özelli¤i, üst yönetim kademelerinin belirli aile bireylerine veya akrabalara aç›k olmas›d›r. Bu tür yönetime, ekonomik geliflme çabalar›n›n bafllang›c›nda genifl ölçüde rastlanmaktad›r. Ekonomik geliflme sürecine yeni giren ve e¤itilmifl insangücü k›t olan toplumlarda, ekonomik gücü elinde tutan aile bireylerinin genellikle e¤itim görmüfl olmalar› nedeniyle bu tür yönetimin maliyeti düflük olabilmifl ve özellikle küçük sanayi ile perakendecilik ve toptanc›l›k gibi küçük ve basit organizasyonlarda bu tür yönetim etkin olmufltur. ‹flletme sahipli¤inin, temel politik karar organlar›n›n ve önemli yönetim kademelerinin belirli siyasal e¤ilim ve iliflkilere sahip kifliler taraf›ndan doldurulmas› durumunda ise, siyasal yönetimden söz etmek mümkündür. Bu yönetim türünde, aile yönetiminde oldu¤u gibi, "yönetim" konusunda e¤itilmifl kiflileri çal›flt›rma olana¤› varolmakla beraber, siyasal düflünce ve amaçlar yönetim kademelerine girifli etkilemektedir. Temel politik karar organlar›nda ve hiyerarflik yap›daki di¤er bütün kademelerde belirli bir aileye veya siyasal e¤ilime ba¤l›l›ktan çok uzmanl›k ve yetenek esas›na göre seçilen kifliler taraf›ndan doldurulmas› halinde profesyonel yönetimden sözedilmektedir. Profesyonel yönetim, yönetim iflinin bir meslek haline gelmesi ile ilgilidir. Ailesel yönetim, siyasal yönetim ve profesyonel yönetim olarak özetledi¤imiz bu üç yönetim türü birbirinden kesin s›n›rlarla ayr›lm›fl de¤ildir. Bunlar›n üçü de bir arada bulunabilir; ama önemli olan ekonomik geliflmeye paralel olarak bu türlerin etkinlik ve yayg›nl›k derecelerinin de¤iflmesidir. Bu de¤iflim profesyonel yönetimin önem ve yayg›nl›¤›n›n artmas› yönünde olmaktad›r.
Ailesel yönetim tipi ile profesyonel yönetimi karfl›laflt›ral›m. Yönetici seçimi bafll›kl› örnek olay›m›zda iki aile iflletmesi ele al›yoruz. Güçlü A.fi., ailesel yönetim tipinin geçerli oldu¤u bir flirket. Yönetim Kurulu, geleneksel bir yaklafl›ma sahip oldu¤u anlafl›lan aile üyelerinden oluflmakta. Cemal Güçlü’nün yaklafl›m›ndan aile d›fl›ndan yönetici istihdam›na karfl› oldu¤unu anl›yoruz. Güçlü’nün konuflmalar› di¤er konularda da gelenekçi bir yaklafl›m içinde oldu¤unu göstermektedir. Güçlü A.fi.’de profesyonel yöneticilerin olmas›, iflletme sahiplerinin daha ça¤dafl bir bak›fl aç›s›na kavuflmas›n› sa¤layabilirdi. Ultra A.fi.’de profesyonel yönetim anlay›fl›n›n iflletmeye gelece¤e yönelik bir bak›fl aç›s› kazand›rd›¤›n› söyleyebiliriz.
1
100
Yönetimi Piramidi
YÖNET‹M P‹RAM‹D‹
AMAÇ
3
Yönetim piramidini ele alarak kavramsal, teknik ve befleri yönetsel yeteneklerin önemini tart›flmak.
Tepe Yönetim
Orta Yönetim
‹lk Basamak Yönetim
fiekil 6.1 Yönetim Piramidi Yönetim piramidi: Bir iflletmedeki yönetim basamaklar›n› gösterir.
‹flletme Sahipleri Yönetim Kurulu Genel Müdür Genel Müdür Yard›mc›lar›
Bölüm-Departman Müdürleri Bölüm Müdür Yard›mc›lar›
K›s›m fiefleri Ustabafl›lar Gözetimciler
Yönetim piramidi, bir iflletmedeki hiyerarflik yönetim basamaklar›n› gösterir. Bir iflletmede en alt seviyedeki kiflileri yönetmekle görevli olanlardan en üst kademeye kadar birçok yönetici söz konusudur. Buna göre yönetim basamaklar› üst, orta ve alt olmak üzere üçe ayr›larak incelenebilir (fiekil 6.1).
Tepe Yönetim ‹flletmelerde tepe yönetim grubu; iflletmenin sahipleri, yönetim kurulu, genel müdür ve yard›mc›lar›ndan oluflur. Tepe yöneticiler, iflletmenin bütününden ve genel yönetiminden sorumludur. Tepe yönetim grubu, iflletmenin genel politika ve stratejilerini belirler, d›fl çevre ile etkileflimi yönlendirir.
Orta Yönetim Orta yöneticiler, bölüm müdürleri ve yard›mc›lard›r. Bu yönetim grubu tepe ve alt yönetim aras›nda köprü ifllevini üstlenmifltir. Orta düzey yöneticilerin temel sorumluluklar›ndan biri, genel politikalar›n uygulanmas›na hizmet edecek alt politikalar›n belirlenmesi ve kararlar›n al›nmas›d›r.
‹lk Basamak Yönetim ‹flletmelerde üretim iflini fiilen gerçeklefltiren ve ifllerin yap›l›fl›n› denetleyen ustabafl›, flef, gözetimci gibi kiflilerin oluflturdu¤u gruptur. Bu yönetim grubunun temel sorumlulu¤u, üretimin aksamadan ve verimli bir flekilde gerçeklefltirilmesini sa¤lamakt›r. ‹flletmelerde yöneticilerin, bulundu¤u basama¤a ve görevine uygun nitelikler tafl›mas› gerekir. Baflar›l› yönetici, sorumlu oldu¤u görevin gerektirdi¤i birikim, deneyim, yetenek ve di¤er neteliklere sahip olan yöneticidir.
101
Yöneticinin Rolleri
YÖNET‹C‹N‹N ROLLER‹
AMAÇ
Yöneticinin rollerini tan›mlamak.
4
Yönetim süreci çok yönlü ve karmafl›k bir iliflkiler a¤›n› içerir. Yönetici, sorumlu oldu¤u faaliyetlerin gere¤i olarak bu iliflkileri kurmak ve birden fazla rol üstlenmek zorundad›r. Minzberg yöneticilerin üç grup davran›fl içinde oldu¤unu ve üç çeflit rol oynad›¤›n› belirtmektedir. Yöneticinin oynad›¤› rolleri s›ras›yla inceleyelim (fiekil 6.2). B‹Ç‹MSEL YETK‹ VE STATÜ
Bireyleraras› Roller
Bilgi Sa¤lama Rolleri
Karar Almaya iliflkin Roller
Sözde mevki sahibi Lider Birlefltirici
Monitörlük Da¤›t›c›l›k Konuflmac›
Giriflimci Uyuflmazl›klar› Çözümleyici Kaynak Da¤›t›c› Müzakerecilik
Bireyleraras› Roller Yöneticilerin bireyleraras› rollerinden özellikle üç tanesi, onlara, örgütü düzenli ve rasyonel biçimde yürütmelerinde büyük çapta yard›mc› olmaktad›r. Bu rollere iliflkin yönetsel görevler her ne kadar rutin bir nitelik gösteriyor olsalar bile, yöneticilerin bunlar› görmezlikten gelemeyece¤i ve ihmal edemeyece¤i günümüzde ortak bir görüfl olarak kabul edilmektedir. • Sözde mevki sahibi, yöneticinin bireyleraras› rollerinin ilki bir numaral› adam ifllevini görmesi fleklinde ortaya ç›kar. Kendi biriminin bafl› olarak yönetici zaman zaman bir tak›m törensel görevleri (ziyaretçileri kabul etme, örgüt çal›flanlar›ndan birinin niflan veya nikah törenlerine kat›lmas›, bir müflteriyi yeme¤e götürmesi vb.) icra etmek suretiyle bireyleraras› rolünü yerine getirir. Mintzberg yapt›¤› araflt›rmada yöneticilerin zamanlar›n›n %12’sinin tören ve kutlamalara, %17’sinin gelen yaz› ve mektuplar›n onaylanmas›na ayr›ld›¤›n› belirtmektedir. • Liderlik rolü; iflgörenlerin ifle al›nmas›, e¤itilmesi, yerlefltirilmesi ve teflvik edilmesi fleklinde ifade edilir. Bu rol, organizasyonun baflar›s›n› artt›racak her türlü ifli kapsar. Yetki ile yap›lamayacak ifller liderlik yetenekleri ile sa¤lanabilir. • Birlefltici rolünü üstlenen yönetici, ast ve üstlerinden baflka sat›c›lar ve müflteriler gibi çeflitli ç›kar gruplar›yla iliflki içindedir. Bu rolüyle yönetici, örgütün bütünü veya kendi birimi aras›nda bir ba¤lay›c› unsur ifllev veya rolünü yerine getirmek durumundad›r. Yöneticiler bu tür temaslar› kiflisel bilgi kaynaklar›n› gelifltirmek için kurarlar.
Bilgi Sa¤lama Rolleri Minzberg’e göre, çeflitli kaynaklardan bilgi temini ve temin edilen bu bilgilerin gerekli yerlere ve merkezlere iletilmesi, yönetim görevinin belki de en önemli yönünü oluflturur. Bir yönetici hem do¤ru, h›zl› ve tutarl› kararlar alabilmek hem de kendi birimindeki iflgörenlerin çal›flmalar›na yön verebilmek için yeterli ve do¤ru bilgiye gereksinme duyar. Yönetici bilgi toplama ve da¤›tma ifllevini birbirinden farkl› üç rol arac›l›¤›yla yerine getirir.
fiekil 6.2 Yöneticinin Rolleri
102
Yöneticinin Rolleri
• Monitör olarak yönetici, sürekli biçimde yararlan›labilecek olan bilgilerin nereden sa¤lanabilece¤ini araflt›r›r. Bu amaçla, astlara sorular sorarak ya da baflkalar›yla iliflki kurularak bilgi toplanmaya çal›fl›l›r. Monitörlük rolü genellikle yöneticiyi, kendi grubunun en iyi bilgi sa¤layan kiflisi durumuna getirir. • Da¤›t›c›l›k toplanan bilgilerin ilgili merkezlere da¤›t›m› yöneticinin bilgi sa¤lama rolünün ikinci bölümünü oluflturur. Da¤›t›c› olarak, yönetici, baflka flekilde elde etmeleri mümkün olmayan çok önemli bilgileri astlara ve baflka birimlere da¤›tma ifllevini yerine getirir. • Konuflmac› olarak, iflletme temsilcisi durumundaki yönetici, toplad›¤› bilgilerin bir k›sm›n› birimin ve hatta örgütün d›fl›ndaki bireylere iletir. Örgüt personelini gerekli bilgilerle donatmak ve onlar› örgüt içinde bu yönden tatmin etmek, flirket temsilcisinin yüklendi¤i rollerin en önemli yönlerinden birini oluflturur. Bu rolün di¤er önemli bir yönü de rakip örgütlerle sa¤l›kl›, h›zl› ve etkili bir haberleflme kurup yürütmekle iliflkili bulunmaktad›r.
Karar Almaya ‹liflkin Roller Yönetsel kararlar›n temel girdilerini yöneticinin çeflitli kaynaklardan sa¤lad›¤› bilgiler oluflturur. Mintzberg’e göre, yöneticinin karar almaya iliflkin rolleri dört grupta toplanabilir. • Giriflimci rolü ile yönetici flirketi gelifltirme, geniflletme ve benzeri ifllevleri yerine getirmeye çal›fl›r. Örnek olarak, yönetici bu rolü gere¤i flirketin gelece¤ine iliflkin iyi bir fikir ya da öneri ald›¤› zaman, bunu gerçeklefltirmek üzere hemen bir gelifltirme projesi bafllat›r. Bir giriflimci olarak de¤iflim sürecini gönüllü olarak bafllat›r veya bafllat›lmas›na önayak olur. • Uyuflmazl›klar› çözümleyici rolünde yönetici, grevler, iflas etmifl müflteriler, iflgörenlerle flirket ve flirketle di¤er örgütler aras›ndaki sözleflmelerin ihlali ve benzeri gibi, kendi denetimi d›fl›ndaki durumlara tepkisini ortaya koyar veya bunlara cevap vermeye çal›fl›r. • Kaynak da¤›t›c› rolünü üstlenen yönetici, sorumlulu¤undaki her bir organizasyon biriminin hangi kaynaklar› elde edece¤ine karar vermek ve bu konuda denge kurmak zorundad›r. Yönetici karmafl›k tercihler yapmak zorunda kalabilir. Her karar›n di¤er kararlar üzerindeki etkileri dikkate al›nmal›d›r. Kaynak da¤›t›c›s› olarak, yönetici, örgütsel kaynaklar›n nas›l ve kimlere da¤›t›laca¤›n› kararlaflt›rmakla sorumludur. Buna ilaveten, yönetici uygulamaya aktar›lmadan önce biriminde veya örgütünde baflkalar› taraf›ndan al›nm›fl olan bütün önemli kararlar› süzgeçten geçirir. • Müzakerecilik rolü ile, bir iflletme yöneticisi herhangi bir ifli bir dan›flma firmas› ile tart›fl›p çözümleyebilir. Örnek olarak, bir üretim bölümü flefi bir sözleflmeyi bir sat›c› ile tart›fl›p sonuçland›rabilir ve son olarak bölüm yöneticisi bir sorunu astlar›yla veya fleflerle tart›fl›p çözümleme yoluna gidebilir. Yöneticilerin, yönetme ifllevini yerine getirirken üstlendi¤i rolleri yöneticilerin içinde faaliyet gösterdikleri belirsiz ve kargafla dolu ortama dikkatleri çekmesi aç›s›ndan oldukça önemlidir. Gerçek yaflama iliflkin olay ve durumlar›n, ancak k›smen önceden görülüp denetlenebilece¤ini vurgulayan Mintzberg, yöneticinin söz konusu olay ve durumlarla ortaya ç›kt›klar› flekilleriyle u¤raflmak durumunda oldu¤unu önemle belirtmektedir.
Yönetsel Yenetekler
YÖNETSEL YETENEKLER Bilgi ve yetenekleri aç›s›ndan bak›ld›¤› zaman, yöneticilerin teknik, befleri ve kavramsal yeteneklerinden söz edilebilir (fiekil 6.3).
Teknik Yetenek Yöneticinin do¤rudan yönetmekle sorumlu bulundu¤u alan hakk›nda gerekli bilgiye sahip olmas› fleklinde ifade edilebilir. Yöneticilerin etkinli¤ini yükselten faktörlerden biri, yöneticinin yapmakta oldu¤u ifle iliflkin teknik bilgi düzeyi olmaktad›r. Ancak flunu hemen belirtelim ki, teknik yetenek yönetsel baflar› ve etkinlik için gerekli bir koflul olsa bile tek bafl›na yeterli de¤ildir. Ayr›ca yönetim basamaklar› yükseldikçe teknik yetene¤e duyulan gereksinmenin azald›¤›, buna karfl› befleri iliflkilere ve kavramsal yetene¤e duyulan gereksinmenin artt›¤› görülür. Üst basamak yöneticilerinin üretimle ve tek tek iflçilerin ne yapt›klar›yla ilgilenecek zamanlar› oldukça s›n›rl›d›r. Bu kifliler aç›s›ndan önemli olan, iflletmenin bütününe iliflkin politika belirleme, plan yapma ve önemli ifller için gerekli düzeyde kavramsal yetene¤e sahip olmakt›r.
Befleri ‹liflkiler Yetene¤i Etkili yönetim için gerekli yeteneklerden bir di¤eri de, insanlar› içten gelen bir istekle çal›flmaya ikna edebilme ve grup olarak amaçlar›n gerçeklefltirilmesinde iflbirli¤i yapmalar›n› sa¤layabilme yetene¤i olarak ifade edilebilir. Amaca ancak insan unsuru ile ulafl›labilece¤inden yöneticinin bu alanda yetenekli olmas›n›n önemi kendili¤inden ortaya ç›kar.
Kavramsal Yetenek Gerekli bilgileri bir araya toplamak suretiyle iflletmenin bütünü için yeni planlar haz›rlama, politikalar saptama ve planlanm›fl eylemlerin uzun dönemdeki muhtemel sonuçlar›n› önceden tahmin edebilme yetene¤i olarak ifade edilebilir. Bu yetenek türü, üst yönetim basamaklar›na do¤ru ç›k›ld›kça boyutlar› küçülen bir özellik olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Alt kademe yöneticilerinin planlama ve örgütsel politikan›n saptanmas› ile ilgili eylemleri, orta ve üst yönetim basamaklar›na oranla oldukça düflüktür. Yönetim etkinli¤i için gerekli unsurlar olarak kabul edilen söz konusu yeteneklerden hiç biri tek bafl›na, yaln›z bir yönetim basama¤› ile iliflkilendirilemez. Görevleri gere¤i flu ya da bu basamaktaki yöneticiler belirli bir yetenek türüne daha fazla gereksinme duyuyor olsalar bile, di¤er yetenekler yönünden de arzulanan düzeye ulaflamad›klar› sürece etkili yönetici olamazlar. Farkl› yönetim basamaklar›nda gereksinme duyulan teknik ve kavramsal yetene¤in miktar› zaman içinde yükselme veya düflme göstermektedir. Buna karfl›l›k befleri iliflkiler kurma ve gelifltirme yetene¤inin bütün yönetim basamaklar›nda gün geçtikçe daha çok önem kazand›¤› ve hakim yetenek türü olma niteli¤ini kazand›¤› söylenebilir. Yöneticinin sahip oldu¤u bilgi ve yetenekleri boyutu ile yönetim basamaklar› aras›ndaki iliflki afla¤›daki gibi bir flekil üzerinde gösterilebilir.
103 Yönetsel yetenekler: Kavramsal, befleri ve teknik yeteneklerdir.
Teknik yetenek: Teknikleri, yöntemleri, donat›mlar› ve süreçleri kullanma ve anlama yetene¤idir.
Befleri iliflkiler yetene¤i: Çal›flma hayat›ndaki bireylerle iliflki kurma yetene¤ini ifade eder.
Kavramsal yetenek: ‹flletmenin bütününe yönelik politika ve stratejiler gelifltirmeyi ifade eder.
104
Yönetimin Kavram›n›n Geliflimi
Üst Yönetim
Orta Yönetim fiekil 6.3 Yöneticinin Bilgi-Yetenekleri ile Yönetim Basamaklar› ‹liflkisi
Kavramsal Yetenek Befleri Yetenek Teknik Yetenek
Alt Yönetim
2 Bir Örgütsel basamakta baflar›l› olan bir yöneticinin, bu baflar›s›n›n her basamakta sürdürece¤ini düflünebilir miyiz? Bir yöneticinin sahip olmas› gereken nitelikler, bulundu¤u basama¤a göre de¤iflir. Örnek olarak, üst basamak yöneticileri iflletmeyi bir bütün olarak kavrama ve de¤erlendirme yeterlili¤ine sahip olmal›d›r. Buna karfl›l›k, alt basamakta görev yapan ustabafl› gibi yöneticiler ifllerin teknik ayr›nt›s›n› bilmelidir. Güçlü A.fi. Yönetim Kurulu Baflkan›, bir üst pozisyona atanan Zehra Teke’nin, önceki pozisyonunda oldu¤u gibi baflar›l› olaca¤›ndan emindir. Önceki görevi fleflik olan Zehra Teke’nin Müdür Yard›mc›l›¤› için gereken özelliklere sahip olmad›¤› araflt›r›lmam›flt›r.
YÖNET‹M KAVRAMININ GEL‹fi‹M‹
AMAÇ
5
Yönetimin geliflim süreci içindeki teorilerin özelliklerini betimlemek.
Yönetim kavram› insanlar›n topluluklar halinde yaflamaya bafllamas›yla birlikte ortaya ç›km›flt›r. Biçimsel veya biçimsel olmayan boyutlar›yla yönetim, her dönemde ve her ortamda insanlar›n amaçlar›na ulaflmak için yararland›¤› en etkili araç olmufltur: Devlet içinde, orduda, kabilelerde vb. Tarihe yön veren büyük imparatorluklar yönetilmifl, y›llarca süren savafllar›n stratejileri belirlenmifl, insanlar›n iflbirli¤iyle ihtiflaml› yap›tlar yarat›lm›flt›r. XVIII. yüzy›ldan itibaren, Sanayi Devrimi ile birlikte üretimin flekil de¤ifltirmesi, yönetim kavram›n›n bilimsel olarak ele al›nmas› gereksinmesini ortaya ç›karm›flt›r. Teknolojik geliflmeler ve üretim kapasitesinin art›fl›na paralel olarak iflyerlerinin ve iflgücünün düzenlenmesi sorunlu hale gelmifltir (fiekil 6.4).
105
Yönetimin Kavram›n›n Geliflimi
Befleri ‹liflkiler Yaklafl›m›
Eski Ça¤lardan Endüstri Devrimine
Endüstri Devriminden Bilimsel Yönetime
Bilimsel Yönetim Yaklafl›m ›
Yönetim Süreci Yaklafl›m›
Davran›fl Bilimleri Yaklafl›m›
Bürokrasi Yaklafl›m›
Durumsall›k Yaklafl›m›
Sistem Yaklafl›m› Kantitatif Yaklafl›m›
Bilimsel yönetimin do¤uflunda R. Owen, C. Babbage ve H. V. Poor çal›flmalar›yla yard›mc› olmufllard›r. XIX. Yüzy›l›n bafllar›nda sanayicilerden R. Owen, yönetimin öncülerindendi ve 1800 ile 1828 y›llar›nda yararl› çal›flmalar yapm›flt›. Owen fabrikada ifl koflullar›n› iyilefltirdi, çal›flanlar için çal›flma saatlerini azaltt›, fabrika iflçilerine yemek yard›m› yapt›. Charles Babbage ise bilim adam› ve matematik profesörü olarak çal›flt›. 1822’de mekanik hesap makineleri ile ilgili bulufluyla tan›nan Babbage "Yönetim Aç›s›ndan Makineler ve ‹malatç›lar›n Ekonomisi" isimli eseriyle önemli bir aflama sa¤lam›flt›r. Yönetim düflüncesinin geliflimine katk› sa¤layan pek çok isim ve çal›flmadan söz etmek mümkün. Bu konunun ayr›nt›lar›n› Yönetim ‹lkeleri dersinde göreceksiniz. Bu Ünitede, Yönetim kavram›n›n bilimsel anlamda ele al›nd›¤› teorileri k›saca aç›klamakla yetinece¤iz.
Klasik Yönetim Teorisi Klasik yönetim düflüncesini oluflturan teoriler, genel hatlar›yla bafll›ca üç grupta incelenebilir: "Bilimsel Yönetim" "Yönetim Teorisi" ve "Bürokrasi Modeli". Klasik düflüncenin temel varsay›mlar›, önceden belirlenmifl ilke ve kurallara göre, organizasyonun t›pk› bir makine gibi iflletilmesi üzerine kurulmufltur. Klasik yönetim teorisi ile ilgili üç yaklafl›m da, etkinlik ve verimlili¤in artt›r›lmas› için hangi ilkelere uyulmas› gerekti¤ini araflt›rm›flt›r: Bilimsel yönetimde, üretim süreçlerinin planlanmas› ve kontrolü; yönetsel teoride, hiyerarflik yap›lanma; bürokrasi modelinde ise, bürokratik iç etkinlik ve verimlilikle ilgilenilmesi ve d›fl faktörlerdeki de¤iflikliklerin gözönüne al›nmamas›, klasik yönetim düflüncesinin kapal› sistem örgüt modeline dayand›¤›n› aç›kça göstermektedir. Bilimsel yönetim, üretim art›fl›n› amaçlam›flt›r. XX. yüzy›l›n bafllar›nda Amerika’da yeterli ifl bilgisine sahip iflçi say›s› oldukça azd›. Üretimi artt›rabilmek için, iflçilerin verimlili¤ini yükseltmek ve iflin baz› bölümlerini ç›kard›ktan sonra ifli bütünlefltirmek gerekiyordu. Görevlerin belli bir s›ras› olmal›yd›. Bir ifli en iyi yapman›n bir tek yolu vard›. Taylor da bilimsel yöntemi oluflturacak prensipleri yavafl yavafl ortaya koymaya bafllad›. Edindi¤i fikir ve tecrübelerini Midvale Çelik, Simonds Haddehanesi ve Berhlehem Çelik flirketlerinde gelifltirdi. Midvale Çelik’te çal›flt›¤› y›llarda, yönetim sistemini üretim hakk›nda zaman etüdü üzerine dayand›rd›. Al›flagelmifl yöntemler kullanan çelik iflçilerinin, ifller üzerinde ne kadar zaman harcad›¤›n› analiz etti. Zaman etüdü çal›flmalar›yla, bir iflçinin en iyi ifli en k›sa zamanda nas›l yapabilece¤ini belirledi. Eldeki mevcut araçlarla ne kadar iflçiye ihtiyaç duyuldu¤unu araflt›rd›.
fiekil 6.4 Yönetim Kavram›n›n Geliflimi
106
Yönetimin Kavram›n›n Geliflimi
Yönetsel teorinin öncüsü Fayol, yönetime farkl› bir aç›dan bakm›flt›r. Fayol, yönetimin tan›m›n› yönetim fonksiyonlar›na dayand›rarak yapm›fl ve yönetimi "... ileriyi görmek, örgütlemek, kumanda etmek, koordinasyon sa¤lamak ve kontrol etmek" fleklinde tan›mlam›flt›r. Fayol, yönetime iliflkin 14 ilkeyi ortaya koymufltur. Fayol’un 14 ilkesini, J.L. Gibson ve di¤erleri de; yap›sal, süreç ve sonuç ilkeleri fleklinde s›n›fland›rmaktad›r. Yap›sal ‹lkeler ‹flbölümü Yönetim birli¤i Merkezcilik Yetki ve sorumluluk Hiyerarfli ilkesi
Süreç ‹lkeleri Kumanda birli¤i Disiplin Adil ve eflit muamele Maafl ve ücretler Genel ç›karlar›n kiflisel ç›karlara üstünlü¤ü
Sonuçlarla ‹lgili ‹lkeler Düzen Personelin devaml›l›¤› ‹nsiyatif Birlik ve beraberlik
Max Weber’in önerdi¤i yap›sal ilkeleri içeren bürokrasi modeli, düzen ve disiplini ifade eder. Weber, örgütsel yap›lanman›n ve iflleyiflin belli hiyerarflik kurallara uygun biçimde gerçeklefltirilmesi gerekti¤ini vurgulam›flt›r. Klasik yönetim düflüncesinde, özellikle, bilimsel yönetimde "insan" makinan›n bir parças› gibi görülür. Sistemler standartlaflt›r›lm›flt›r ve biri di¤erinin yerine geçebilir. Klasik yönetim düflüncesinde örgüt kapal› ve mekaniktir. Kapal› sistem örgüt modelinde, çevre ile iliflkiler ve çevre etkileri dikkate al›nmaz. Klasik yönetim düflüncesinin kapal› sistem örgüt modeline dayanmas›nda klasik firma teorisinin etkisi olmufltur. Klasik yönetim düflüncesinin geliflmesinin en yüksek düzeye ulaflt›¤› 1930’lu y›llara gelindi¤inde, yönetim düflüncesinde "insan iliflkileri yaklafl›m›" ad› alt›nda yeni bir bak›fl aç›s› gelifltirilmeye bafllanm›flt›r. Bu yeni ak›m›n geliflmesinde, hem de¤iflen dünya konjoktürü, hem de klasik yönetim düflüncesinin eksik yönleri etkili olmufltur. "21. yüzy›la girerken, bürokrasi ve di¤er örgütlenme biçimlerinin, kat›l›¤› ve di¤er olumsuz iflleyifl özellikleri nedeniyle artan ölçüde elefltirildi¤ine tan›k oluyoruz. 1980’ler ve 90’larda önem kazanan toplam kalite hareketi ve esnek, ekibe dayal› örgütlenme e¤ilimi, bu sorunlara yönelik bir ilk tepkiyi ve örgütlenmenin mekanik olmayan di¤er biçimlerini bulma gereksinmesini ifade ediyordu. Tarihsel aç›dan, mekanik örgütlenme yaklafl›m› makine ça¤›na aittir."
Neo-Klasik (Davran›flsal) Yönetim Teorisi Neo-klasik teorinin en önemli özelli¤i, klasik teorinin eksik b›rakt›¤› yönü, yani insan unsurunu ele almas›d›r. Neo-klasik teorinin ana fikri , bir organizasyon yap›s› içinde çal›flan insan unsurunu anlamak, onun yeteneklerinden yararlanmak, yap› ile insan davran›fllar› aras›ndaki iliflkileri incelemek, organizasyon içinde ortaya ç›kan sosyal gruplar› ve özellikleri tan›mlamakt›r. Neo-klasik teori insan özellikleri yan›nda davran›fllar, motivasyon, kararlara kat›lma ve tatmin gibi kavramlar üzerinde durmufltur. Klasik yönetim düflüncesinin temelini "bilimsel yönetimin" oluflturmas›na karfl›l›k, neo-klasik yönetim düflüncesinin temelini de "insan iliflkileri" oluflturmaktad›r. ‹nsan iliflkileri yaklafl›m› motivasyon, önderlik, grup davran›fl›, kiflileraras› iliflkiler ve iletiflim gibi mikro konularla geliflmeye bafllam›fl; daha sonra resmi ve
Yönetimin Kavram›n›n Geliflimi
gayriresmi örgüt, sosyal ve teknik sistemler aras›nda etkileflim, birey ve örgüt bütünleflmesi vb. gibi makro konu ve problemler üzerine e¤ilerek, olgunlaflm›fl ve örgütsel davran›fl yaklafl›m› ve sanayide hümanizm ak›m›na dönüflmüfltür. Klasik yönetim düflüncesi; ak›lc›l›k, yap› ve uzmanlaflma konular› üzerinde önemle durmaktad›r. Bundan baflka, klasik teori, genellikle çal›flanlar için "ekonomik insan" görüflünü, yani, çal›flanlar›n hemen hemen sadece ekonomik yoldan motive edilebilecekleri görüflünü savunur. Neo-klasik teori, belirli klasik kavramlar› de¤ifltirerek ve geniflleterek klasik teori üzerine oturur. Böyle olmakla beraber, flu temel fark vard›r. Neo-klasik teori ekonomik insan kavram›na do¤rudan do¤ruya karfl› ç›kar ve klasik teorinin aksine her insan›n farkl› oldu¤u görüflünü savunmaktad›r.
Modern Yönetim Teorisi 1950’li y›llar›n sonlar›ndan itibaren, endüstride neo-klasik ya da insan iliflkileri yaklafl›m›n›n yeterli verimlilik sa¤lamakta baflar›s›z oldu¤unu belirten yazarlar, gerek bilimsel yönetim ve gerekse insan iliflkileri ak›m›n›n önerilerine tereddütle bakarak araflt›rmalar›na yeniden yön verme¤e bafllam›fllard›r. Bu ba¤lamda, II. Dünya Savafl›’ndan itibaren yönetim konular›n›n ele al›n›fl›nda yeni bir yaklafl›m hakim olmaya bafllam›flt›r. Sistem yaklafl›m› olarak bilinen bu yeni düflünce tarz› yukar›da da belirtildi¤i gibi biyolog V. Bertalanff 1920’lerden itibaren bafllatt›¤› "Genel Sistem Teorisi" nden kaynaklanmaktad›r. Düflünürün, 1972 y›l›ndan ölümüne dek iflletmeyi sürdürdü¤ü bu yaklafl›m, her türlü sisteme uygulanabilecek genel ilke ve prensipleri bulmay› ve gelifltirmeyi amaçlayan disiplinler aras› matematiksel bir çal›flma alan›d›r. Bu yaklafl›mla olaylar› tek bir aç›dan ve baflka olay ve çevre flartlar›ndan kopuk olarak incelemek yerine, her olay› belirli bir çerçeve içinde, baflka olaylarla iliflkili olarak incelemenin, olaylar› anlama, tahmin etme ve kontrol etme aç›lar›ndan daha etkin oldu¤u ileri sürülmüfltür. Böyle bir bütüncü ve genelci görüflün yönetim konular›na uygulanmas› ile yönetimde sistem yaklafl›m› ad› verilen yeni bir yaklafl›m tarz› ortaya ç›km›flt›r. Modern yönetim düflüncesi çeflitli yönleriyle birlikte tüm örgütü dikkate al›r. Modern teorisyenler örgütü uyum gösterebilen yani, yaflam›n› sürdürebilmek için çevresindeki de¤iflmelere uymak zorunda bulunan bir sistem olarak görürler. Bu sistemde örgüt ve çevresinin birbirine ba¤l› oldu¤u kabul edilir; kaynaklar yönünden her ikisi de birbirlerine ba¤l›d›rlar. Modern teori birden fazla disiplin ile ilgilidir ve pek çok bilimden faydalanmaktad›r. Örgüt bölümlerinin birbirleriyle, di¤er örgütlerle ve çevre ile etkileflimleri üzerinde önemle durulur. Modern yaklafl›ma göre örgütler d›fl çevreyle de karfl›l›kl› etkileflimde olan aç›k sistemlerdir. Gerek örgütün d›fl çevre üzerindeki gerekse çevrenin örgüt üzerindeki etkileri gözden uzak tutulmamal›d›r. Modern yönetim düflüncesine göre örgütler çevreden ald›klar› girdileri bir dönüflüm süreciyle ç›kt› haline çevirerek çevreye sunarlar. Bu ç›kt›lardan bir bölümü daha ilerideki ç›kt›lar›n girdisini oluflturmak üzere sisteme döner. Geribildirim dedi¤imiz bu durum, sistemin kendi davran›fl› hakk›nda bilgi toplanmas› ve bu bilgiyi önceden belirlenen hedeflerle karfl›laflt›rarak sapmalar varsa bunlar› düzeltmesi anlam›ndad›r. Yönetim ‹lkeleri dersinde ayr›nt›lar›n› görece¤iniz gibi, Modern Yönetim Düflüncesi; sistem yaklafl›m›, durumsall›k yaklafl›m› ve Teori Z yaklafl›m› olarak üç safhada incelenmektedir.
107
108
Yönetimin Kavram›n›n Geliflimi
Çizelge 6.1 Yönetim Düflüncesinin Geliflimi
TEOR‹
VARSAYIMLARI
Yap›sal Görünüfl 1900 dan Önceki
‹flbölümü ve iflleri kolaylaflt›rmak için makinalaflmaya önem verilmelidir.
Yönetim Düflünceleri ‹fller bilimsel aç›dan de¤erlendirilmeli ve cal›flanlar›n farkl› ve özel sorumluluklar› Bilimsel Yönetim
tan›mlanmal›d›r. Bilimsel seçim, e¤itim ve iflçilerin geliflimi sa¤lamal› ve çal›flanlarla yöneticiler aras›ndaki ifller ayr›lmal›d›r. Yöneticinin görevleri planlama, örgütleme, yöneltme, koordinasyon ve kontrol
Klasik Yaklafl›m
olarak ayr›ld›¤› ifllerde fonksiyonel uzmanlaflma, bölüm yetkisi ve faaliyetlerin koordinasyonu temel al›nmal›d›r.
Bürokrasi Yaklafl›m› Karar Teorisi
Düzen, rasyonellik ve istikrar kavramlar› önemlidir. Yönetici herkese eflit davranmal›d›r. Çal›flanlar›n karar alma sürecine, kat›l›m› kararlar›n verimlili¤ini artt›r›r.
Befleri Görünüfl ‹nsan ‹liflkileri
Çal›flanlar›n duygu ve davran›fllar›n›n önem kazand›¤› sosyal insan kavram› gelifltirilmifltir.
Grup Dinamikleri
Grup üyeli¤i ve grup normlar›na uyum önemlidir.
Önderlik
Kat›l›mc› bir liderlik tarz› çal›flanlar›n iflini benimsemesini sa¤lar.
Bütüncül Görünüfl Sosyo-teknik
Çal›flma iliflkilerinde teknolojinin ve sosyo-teknik sistemlerin önemi artmaktad›r.
Sistem Teorisi
Örgüt bir aç›k sistemdir; sistem girdi, de¤iflim süreci, ç›kt› ve geri bildirimden oluflur. Sistemlerin kendi içlerinde denge de olmas› gereklidir.
Durumsall›k Yaklafl›m›
‹çinde bulunulan durumun özellikleri ve örgütsel süreç aras›ndaki uyum önemlidir; teknoloji ve d›fl çevrenin de¤iflkenli¤i örgütsel yap›lanmay› etkiler.
Yönetim Rolleri
Yönetici, yönetim ifllevini sürdürürken de¤iflik amaçl› rolleri aras›nda denge kurmal›d›r. Personelin iflte kalma süresi, kararlar›n verilifl tarz›, sorumluluk kayna¤›, personelin
Teori Z
de¤erlendirilmesi ve yükselme flekli, kontrol mekanizmalar›, uzmanlaflma derecesi ve örgütün personele yaklafl›m tarz› gibi konular önemlidir.
Çizelge 6.1’de yönetim düflüncesinin geliflimi özet olarak gösterilmektedir. Tablo incelendi¤inde görülece¤i gibi; yönetim kavram›nda gelenekçi, mekanik bir yaklafl›mdan, çevre ile etkileflimi dikkate alan esnek bir anlay›fla do¤ru geliflme olmufltur. Buraya kadar sizlere yönetim, kavram›n› tan›tmaya ve yönetim düflüncesinin geliflimini özetlemeye çal›flt›k. Bundan sonraki ünitede yönetim süreci içersinde yer alan ifllevleri ö¤reneceksiniz.
Özet
109
Özet Bu Ünitede yönetimin tan›m›n›, yönetimi tiplerini, yönetim piramidini, yöneticinin rollerini, yönetsel yetenekleri ve yönetim düflüncesinin geliflimini inceledik. Art›k; • yönetici tiplerinin ne oldu¤unu (sayfa 99), • yönetim piramidinin nas›l olufltu¤unu (sayfa 100), • yöneticinin üstlendi¤i rollerin neler oldu¤unu (sayfa 101), • yönetim düflüncesi geliflimi sürecindeki yaklafl›mlar›n temel özelliklerini (sayfa 104) biliyoruz. Yönetim ve yönetici kavramlar› baflkalar›na ifl gördürme, baflkalar› arac›l›¤› ile ifli baflarma ve amaçlara ulaflman›n söz konusu oldu¤u her durumda kullan›lmaktad›r. Ailesel yönetim, siyasal yönetim ve profesyonel olarak özetledi¤imiz üç yönetim türü birbirinden kesin s›n›rlarla ayr›lm›fl de¤ildir. Bunlar›n üçü de bir arada bulunabilir; ama önemli olan ekonomik geliflmeye paralel olarak bu türlerin etkinlik ve yayg›nl›k derecelerinin de¤iflmesidir. Baflkalar› vas›tas›yla iflgörme tan›m›na yani yönetime daha yak›ndan bakarsak, bunun teknik, befleri ve kavramsal olmak üzere üç boyutu olan bir faaliyetler toplulu¤u oldu¤unu görürüz.
Yöneticelerin sahip olmas› gereken teknik yetenek; yöneticinin do¤rudan yönetmekle sorumlu oldu¤u alan hakk›nda gerekli bilgiye sahip olmas›n› ifade eder. Befleri iliflkiler yetene¤i; insanlarla iflbirli¤i yaparak onlar› çal›flmaya yönlendirme yetene¤idir. Kavramsal yetenek; iflletmenin bütününe yönelik, politika ve stratejiler gelifltirmeyi ifade eder. Yönetimin incelenmesi ise geçen yüzy›lda bafllam›flt›r. Yönetim olay›na farkl› yaklafl›mlar klasik, neo-klasik ve modern olarak gruplanabilir. Klasik yöntemin teorisini Bilimsel Yönetim, Yönetim Süreci Yaklafl›m› ve Bürokrasi olmak üzere ayr› ak›mlar halinde inceliyoruz. Bilimsel yönetimde, üretim süreçlerinin plânlanmas› ve kontrolu; yönetsel teoride, hiyerarflik yap›lanma ve bürokrasi modelinde bürokratik iç etkinli¤e iliflkin kurallar önerilmektedir. Neo klasik teori, a¤›rl›kl› olarak insan unsuru üzerinde durur. Modern teorinin temel yaklafl›m› ise, olaylar› sistem bak›fl aç›s› ile ve çevre etkileflimi ile birlikte de¤erlendirmesidir.
110
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlayamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlamadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Planlama, örgütleme, kadrolama, yöneltme ve denetim faaliyetleri ile iflletmenin amaçlar›n› baflarma sürecine ne ad verilir? a. Yönetim b. Yönetim piramidi c. Orta yönetici d. Amaçlara göre yönetim e. Stratejik planlama 2. Bir iflletmedeki hiyerarflik yönetim basamaklar› afla¤›dakilerden hangisiyle ifade edilir? a. Üst yönetim b. Orta yönetim c. Alt yönetim d. Yönetim Piramidi e. Yönetim süreci 3. Afla¤›dakilerden hangisi, bir iflletmenin bütününe yönelik politika ve stratejiler gelifltirmesini sa¤lar? a. Teknik yetenek b. Kavramsal yetenek c. Bireyleraras› yetenek d. Karar verme yetene¤i e. Politika oluflturma yetene¤i 4. Bir yöneticinin, iflletmede kullan›lan yöntemleri, donat›lar›, süreçleri anlamas› ve uygulamas› afla¤›dakilerin hangisiyle ilgilidir? a. Teknik yetenek b. Kavramsal yetenek c. Bireyleraras› yetenek d. Karar verme yetene¤i e. Politika oluflturma yetene¤i 5. ‹nsan›, makinenin bir parças› olarak gören yönetim teorisi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Durumsall›k yaklafl›m› b. Modern yönetim c. Neo-klasik yönetim d. Klasik yönetim e. M›s›r yönetimi
6. Afla¤›dakilerden hangisi Neo-klasik teorinin ana fikirlerinden biri de¤ildir? a. Organizasyon yap›s› içinde çal›flan insan unsurunu anlamak b. ‹nsan›n kabiliyetlerinden azami ölçüde faydalanmak c. Yap› ile insan davran›fllar› aras›ndaki iliflkileri incelemek d. Organizasyon içinde ortaya ç›kan sosyal gruplar› ve özellikleri tan›mlamak e. ‹nsan›n d›fl çevre ile iliflkilerini ve teknolojinin etkilerini göz önüne almak 7. Üretim süreçlerinin planlanmas› ve kontrolü üzerinde duran yönetim yaklafl›m› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Neo-klasik teori b. Modern teori c. Sistem yaklafl›m› d. Bilimsel yönetim yaklafl›m› e. Durumsall›k yaklafl›m› 8. ‹flgörenlerin ifle al›nmas›, e¤itilmesi, yerlefltirilmesi ve teflvik edilmesi, afla¤›daki yönetici rollerinden hangisinin kapsam›nda yer al›r? a. Konuflmac› rolü b. Birlefltirici rol c. Liderlik rolü d. Giriflimci rolü e. Müzakerecilik rolü 9. Fayol’un öngördü¤ü yap›sal ilkeler afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru olarak verilmifltir? a. Disiplin, düzen, komuta birli¤i b. ‹fl bölümü, merkezcilik, hiyerarfli ilkesi c. ‹nsiyatif, komuta birli¤i, hiyerarfli birli¤i d. Hiyerarfli ilkesi, düzen, disiplin e. Maafl ve ücretler, düzen, insiyatif 10. Modern yönetim teorisi, örgütleri ne tür bir sistem olarak ele al›r? a. Kapal› b. Mekanik c. Ekonomik d. Aç›k e. Üretken
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim
“
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤iniz konularla ilgili, gerçek hayattan örnekler yer almaktad›r. Örnek olaylar› okuyarak bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir.
Müzik Orkestran›n Yüzü Cincinnati Senfoni Orkestras› yeni bir ifl antlaflmas›n› imzalad›. Bu son antlaflmaya göre, Cumartesi gösterileri y›lda yedi kez ile s›n›rland›r›ld›. Bununla birlikte, müzisyenler de gösteri saatlerini belli koflullarda 2.5 saatten 3 saate uzatma konusunda uzlaflt›lar. Müzik yönetmeni Thomas Schippen 3 saatlik gösterilerin 2.5 saatlik olanlardan daha etkin oldu¤unu kabul etti. Yeni antlaflmaya göre orkestra zor parçalar›n provas›n› yapmak üzere küçük gruplara bölünecek. Bir orkestra eleman›na göre bu yeni süreç" artan verim ve azalan maliyet" olarak görünüyor. 1. Daha önce var olan flartlarla yeni antlaflma sonras›ndaki flartlar aras›nda ne gibi farkl›l›klar vard›r? 2. Taylor’un "bilimsel yönetim" teorisi orkestraya uygulanabilir mi?
Sa¤lam Kurum Yap›s› YILDIZ fiirketleri 1982’de ‹stanbul’da kurulmufltur ve önemli gayrimenkul ifllemleri yürütmektedir. Aile fiirketi, Yönetim Kurulu Baflkan› Ahmet Y›ld›z ve Baflkan olan o¤lu Atefl taraf›ndan yönetilir. fiirket özellikle Ege ve Akdeniz’in en baflar›l› inflaat flirketlerinden biri haline gelmifltir. fiirketin felsefesi “Al›c›lara ev al›m›ndaki aflamalar› ve bir Y›ld›z evine ne kadar kolay sahip olunaca¤›n› anlamalar›na yard›m ederiz. Müflterilere ev plan›nda bir çok esneklik ve ek bir maliyet olmadan isteklerine uygun proje hakk› veririz. “Atefl iflinde babadan o¤ula geçen yaklafl›m ve yarat›c›l›k kullanan bir kifli olarak baflar›l›d›r. Y›ld›z’da güvenli, güçlü ve rand›manl› çal›flma kritik düzeyde önemlidir.fiirket daha çok elveriflli ve uzun vadede müflterinin paras›n› koruyan evleri önermesiyle rakiplerinden birkaç ad›m öndedir. Evleri infla ederken 2x6 sütunlar ve ›s›y› korumak ve sa¤laml›l›k için R-19 ve R-38 yal›t›m›yla birlikte kötü hava koflullar›ndan korunmak için ekstra ölçüler kullan›l›r. Y›ld›z fiirketleri kendileri için piyasada özel bir marka oluflturmalar›na olanak sa¤layan güçlü bir ün yaratt›lar. Kaliteli olmalar› ve müflterilerin isteklerini tam olarak yerine getirmek üzere taahhütle bulunmalar› piyasada bulunan en önemli inflaat flirketlerinden biri olmalar›n› sa¤la-
111
d›. Ülkede 3 alanda baflar›l› olan ilk müteahhit flirkettir:Yap›mda, bina ölçülerine ve geleneksel ev inflaas›nda Y›ld›z kendisini piyasada ve ev yap›m›nda ve yarat›m›nda zirvede oldu¤unu kan›tlam›flt›r. fiirketin ev yap›m›ndaki baflar›s› piyasada birçok flebeke a¤›nda yer alan TV program› “Sizin Yeni Eviniz” adl› program›n yarat›lmas›nda etkili oldu. TV program› bilgi verici nitelikte bafllad›, fakat çok sevilen ve bütün büyük kanallara yay›lan program oldu. TV program›nda ev sahibi Ahmet YILDIZ ve “Süper El Adam›” XL Güçlü inflaat veya ev onar›m›yla ilgili konular hakk›nda konuflurlar. Program›n reytingi sürekli artmaktad›r. Bu iki insan teknikleri gösterir, bahçe bak›m› ve düzenlemesiyle birlikte evin içinin planlanmas› ve finansman› üzerine tavsiyede bulunurlar. Y›ld›z, kitle iletiflim araçlar›n› internet ve bask›yla çeflitlenmifltir. Son olarak flirket, özsermayesinde geliflme planlar›na ulaflmak için olimpus Emlâk flirketiyle ortakl›k kurdu. Olimpus Y›ld›z’›n ününden, kalitesinden ve flirketin imaj ve amaçlar›n› destekleyen medyatik ifllevlerinden dolay› etkilenmiflti. fiirket ev yap›m› ve bak›m›yla ilgili araçlar için perakende sat›fl magazalar› açmay› planl›yor. Ayr›ca Y›ld›z, ma¤azalar›nda ipotek finansman›na yard›m edebilecek kifliler bulundurmay› planl›yor. Ahmet Y›ld›z’›n hedefi 3 y›l içinde ülke çap›nda 100 ma¤aza açmaktad›r. 1. Ahmet Y›ld›z’›n baflar›s›nda etkili olan yöneticilik özellikleri nelerdir? 2. Y›ld›z fiirketler Grubunun çal›flma düzeninin olumlu veya olumsuz özelliklerini tart›fl›n›z.
Biraz Daha Düflünelim 1. Yönetimi aç›klay›n›z. 2. Yönetim tipleri aras›ndaki farkl›l›klar› ve benzerlikleri tart›fl›n›z. 3. Yönetim piramidini oluflturan kademeleri s›ralay›n›z. 4. Minzberg’in ortaya koydu¤u yönetim rolleri nelerdir? 5. Bir yönetici için en önemli yönetsel yetenek hangisidir, tart›fl›n›z. 6. Klasik teori neden klasik olarak adland›r›l›r, aç›klay›n›z. 7. Astlar› ile arkadafll›k ve dostluk kurmas› yöneticinin yöneticilik yetene¤ini etkiler mi? Ne yönde? 8. Sistem yaklafl›m› ile iflletmelerin büyük, orta veya küçük gibi ölçekleri aras›nda herhangi bir iliflki olabilir mi?
”
112
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar
Yan›t Anahtar›
Certo, Samuel C. Modern Management, Prentice-Hall Inc., New Jersey, 1997. Dinçer, Ömer ve Fidan Yahya. ‹flletme Yönetimi, Beta Bas›m Yay›m ve Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul, 1996. Eren, Erol. Yönetim ve Organizasyon, Beta Bas›m Yay›m ve Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul, 1998. Ertürk, Mümin. ‹flletmelerde Yönetim ve Organizasyon, Beta Bas›m Yay›n Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul, 1998. Koçel, Tamer. ‹flletme Yöneticili¤i, Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul, 2000. Özalp, ‹nan. ‹flletme Yönetimi, Birlik Ofset, Eskiflehir, 2000. Plunkett, W.R. ve R.F. Attner. Introduction to Management, Wandsworth Publishing Company, Colifornia, Belmont, 1994.
1. a 2. d 3. b 4. a 5. d 6. e 7. d 8. c 9. b 10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim Kavram›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim Piramidi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetsel yetenekler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim yetenekleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim Kavram›n›n” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yönetim Kavram›n›n Geliflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik yönetim” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yöneticinin Rolleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fayol’un Yönetim ‹lkeleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Yönetim” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
113
Yönetim ‹fllevleri
• • • • •
7
Yönetim bir süreç midir, yoksa plâns›z bir uygulama m›? Yönetici, yönetme iflini görürken hangi ifllevleri yerine getirir? Plânlamadan ve bir düzen oluflturmadan yönetmek mümkün müdür? Örgütleme iflletmeler için ne kadar önemlidir? Lider ve yönetici ayn› içerikli kavramlar m›d›r?
114
Yönetim ‹fllevleri
K‹MYADAN TEKST‹LE Kauçuk A.fi., kimyasal ürünlerin yan› s›ra haz›r giyim üretimine geçmeyi plânlar. Y›llard›r, ülkenin en büyük plastik, sentetik ve kimyasal, üreticisi olarak faaliyetlerini sürdürmektedir. fiirket yetkililileri, haz›r giyim ürünlerinin bir y›ldan k›sa bir sürede, özellikle departmanl› ma¤azalardan sat›fla sunulmas›n› plânlamaktad›r. Kimyasal ürünler pazar›n›n bu dev kuruluflu nas›l olup da giyim sektörüne girmeye çal›flmaktad›r? Çevresindeki iflletmeler bu sorunun yan›t›n› bulmaya çal›fl›rken, Kauçuk A.fi. üst yönetimi, bu giriflimlerinin baflar›l› olman›n ötesinde geleneksel ürünlerinin sat›fl›n› da artt›raca¤›n› görüflündedir. fiirket, y›llard›r tekstil piyasalar›na naylon ya da polyester iplik vermektedir ve yetkililer bu piyasay› iyi tan›maktad›r. Bu konuda yeterli deneyime sahip bir flirket olarak haz›r giyim pazar›nda kalite boyutu ile tutunmay› amaçlamaktad›rlar. Haz›r giyim ve moda sektöründe nitelikli ya da uzman eleman çal›flt›rmak rekabette baflar› için önemlidir. Haz›r Giyim Departman›n›n yöneticisi olarak atanan Bayan Yarg›c›, sektörde isim yapm›fl tasar›mc›larla çal›flmak üzere harekete geçer. Moda iflgücü yo¤un bir faaliyet alan›d›r ve çal›flan personelin yarat›c› yetene¤e sahip olmas› gerekmektedir. Bayan Yarg›c›, flirket üst yönetimi ile yapt›¤› bir görüflmede flöyle konuflur: “‹plik sat›fl› yapt›¤›n›z için, bu sektörü k›smen tan›yor olabilirsiniz. Ancak haz›r giyim ve moda sektörü bir çok özelli¤i ile kimyasal ürünler sektöründen farkl›d›r”.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; yönetim ifllevlerini s›ralamak, plânlaman›n yönetim sürecindeki önceli¤ini ifade etmek, örgütleme sürecini aç›klamak, yöneltme ve liderli¤in önemini ifade etmek, denetim sürecini aç›klamak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ifllenen konular› daha iyi anlayabilmeniz için önceki Ünitede yer alan Yönetimle ilgili genel kavramlar› yeterli düzeyde ö¤renmifl olman›z gerekir.
115
Yönetim ‹fllevleri
AMAÇ
Yönetim ifllevlerini s›ralamak.
1
KARAR VERME
HAREKETE GEÇ‹RME
TEMS‹L ETME
-
-
-
Gross
-
Jhonsos, Kast
-
-
O’Donneli
-
-
-
-
Longenecker
-
-
-
-
-
-
Massie
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
ÖNDERL‹K
Grenwood
-
GÜDÜLEME
-
‹DARE ETME
-
DE⁄ERLEME
-
YÖNELTME
-
DENET‹M
Dale
PLANLAMA
YÖNELTME
-
KADROLAMA
-
ÖRGÜTLEME
YEN‹L‹K
Kurulufl statüleri, sermaye birikimi ve niceli¤i, teknik özelli¤i ve çal›flma alanlar› birbirinden çok farkl› olan iflletmelerin birleflti¤i noktalar vard›r. Nitelikleri ne olursa olsun, her iflletme; • üretimi att›rmak, • üretti¤i ürünlerin kalitesini yükseltmek, • üretim maliyetlerini düflürmek çabas›ndad›r. Önceki ünitede yönetim kavram›n› ve özelliklerini ö¤rendiniz. Bu Ünitede yönetim süreci içinde gerçeklefltirilmesi gereken ifllevleri aç›klayaca¤›z. Yönetim ifllevleri Çizelge 7.1’de de gördü¤ümüz gibi, çeflitli bilim adamlar›nca farkl› biçimlerde s›n›fland›r›lmaktad›r.
-
-
-
-
-
-
ve rosenzweig Koontz ve
Newman, Summer ve
-
-
Warren Voich ve Wren
Çizelge 7.1 Yönetim ‹fllevleri
116
Plânlama
Bu Ünitede yönetim ifllevlerini afla¤›daki kapsamda ele alaca¤›z. fiekil 7.1, yönetim ifllevlerinin bütünleflik bir yap›da ve birbiri ile karfl›l›kl› etkileflim durumunda oldu¤unu ifade etmektedir. YÖNET‹M
Planlama
Örgütleme Karar Verme iletiflim
fiekil 7. 1 Yönetim ‹fllevleri Aras›ndaki ‹liflki
Denetim
Yöneltme
PLÂNLAMA
AMAÇ
2
Plânlama: Amaçlar›n ve bu amaçlara ulaflmak için uygun yöntemlerin belirlendi¤i bir süreçtir.
Plânlaman›n yönetim sürecindeki önceli¤ini ifade etmek.
Plânlama; amaçlar›n ve bu amaçlara ulaflmak için uygun yöntemlerin belirlendi¤i bir süreçtir. Plânlama, iflletmenin eriflmek veya ulaflmak istedi¤i arzu edilen durumu gerçeklefltirmeye yöneliktir. Eriflilmek istenen durum, yönetim dilinde amaç veya hedef olarak ifade edilmektedir.
Plânlama Süreci Plânlama, basit bir teknik veya faaliyet de¤il, iflletmenin baflar›s›ndaki temel ve öncelikli bir süreçtir. Di¤er yönetim ifllevlerinde baflar›l› olabilmek ancak plânlama ifllevinin baflar›l› olmas›na ba¤l›d›r. Plânlama çal›flmalar› belirli bir sistem içinde gerçeklefltirilmelidir. Afla¤›da plânlama sürecini k›saca aç›klayaca¤›z (fiekil 7.2).
Örgütsel Amaçlar›n Belirlenmesi
Koflullar›n ‹rdelenmesi
Alternatiflerin Gelifltirilmesi
Amaçlara Ulaflmak Üzere En ‹yi Alternatifin Seçilmesi
fiekil 7.2 Plânlama Süreci
Planlar›n Eyleme Geçirilmesi
Plânlama
Örgütsel Amaçlar›n Belirlenmesi Örgütsel amaçlar iflletmenin genelini ve her bölümü kapsayacak flekilde oluflturulmal›d›r. Her bölüm, kendi amaçlar›na göre plânlama önceliklerini ç›karmal›d›r. ‹flletmelerde amaçlar›n belirlenmesinden önce, mevcut flartlar›n de¤erlendirilmesi gerekir. Yönetici mevcut durumu iyi bir biçimde analiz etmeli, iflletme içi ve d›fl› etkenleri de¤erlendirmelidir. ‹flletmenin amaçlar› her bölümde yap›lan plânlara yol gösterecek nitelikte olmal›d›r. ‹flletmenin temel amaçlar›n› iyi bir biçimde anlayan ve yorumlayan bir bölüm yöneticisi, plânlamada daha baflar›l› olacakt›r. Koflullar›n ‹rdelenmesi Plânlama sürecinde ikinci aflamay›, belirlenen amaçlara ulaflmay› kolaylaflt›ran ya da s›n›rlayan koflullar›n de¤erlendirilmesi oluflturur. Sözü edilen bu faktör veya koflullar iflletme içinden kaynaklanabilece¤i gibi iflletme d›fl›nda da yer alabilirler. ‹flletme içi koflullar, az ya da çok yönetim taraf›ndan denetim alt›nda tutabilen içsel de¤iflkenler niteli¤indedir. Örgütlenme biçimi, üretim tekni¤i, yönetim tarz›, ve personel politikas› gibi faktörler içsel faktörlerden birkaç›n› oluflturur. Buna karfl›l›k, iflletme d›fl› koflullar ya da faktörler ço¤u kez iflletme yönetiminin denetimi ve etkisi d›fl›nda kalmakta ve önceden belirlenememektedir. Banka faizi, iflgücü ücretleri, hammadde fiyatlar›, vergi oranlar› ve di¤er çevre koflullar› d›flsal koflullara örnek olufltururlar. Alternatiflerin Gelifltirilmesi Plânlama sürecinin bir sonraki aflamas›nda, örgütsel amaçlara ulaflmak üzere alternatifler belirlenir. Bu aflamada, mevcut tüm alternatiflere ulaflmaya çal›flmak zaman, parasal kaynak ve bilgi düzeyi yönünden mümkün olmayabilir. Bu nedenle, önceki aflamada belirlenen koflullar dikkate al›narak, iflletme için gerçeklefltirilebilir alternatifler üzerinde durulmal›d›r. Amaçlara Ulaflmak Üzere En ‹yi Alternatifin Seçilmesi Yönetim, üçüncü aflamada belirledi¤i ve kendisini amaca ulaflt›raca¤›na inand›¤› alternatifleri, ayr› ayr› de¤erlendirdikten sonra çeflitli yönlerden birbirleriyle karfl›laflt›rmaya tabi tutar. Alternatiflerin karfl›laflt›r›lmas›ndaki temel güçlük, de¤erlerin her zaman say›sal verilerle ifade edilememesinden kaynaklanmaktad›r. Alternatiflerin say›sal veriler itibariyle karfl›laflt›r›lmaya elveriflli olmalar› durumunda, bu karfl›laflt›rmalar için; büyük çapta zaman, parasal kaynak ve personele ihtiyaç duyulmas› ayr› bir güçlük yarat›r. Alternatifler aras›ndan yap›lacak seçimde temel ölçüt, iflletmenin içinde bulundu¤u koflullara uygunluktur. Alternatifler aras›ndan mevcut koflullara en uygun olan› seçilir ve uygulama plân› olarak benimsenir. Plânlar›n Eyleme Geçirilmesi Alternatifler aras›nda bir veya birkaç› uygulama plân› olarak seçildikten sonra, yard›mc› ve alt plânlarla birlikte eyleme geçirilir. Gerek ana uygulama plân›n›n ve gerekse yard›mc› alt plânlar›n beklenen sonucu verebilmesi için, birbirleriyle uyumlu olmalar› gerekir. Plânlar›n de¤iflen çevre koflullar›na uyum sa¤layacak esneklikte olmalar› ve kesintisiz uygulanmalar› gerekir.
117
118
Plânlama
Plân Türleri Plânlar yaz›l› veya sözlü; k›sa, orta veya uzun süreli olabilir. Plânlar›; sürekli, bir kerelik, stratejik ve eylemsel plânlar gibi farkl› flekillerde s›n›fland›rmak mümkündür. Stratejik Plânlar: Örgütün zaman içindeki büyüme ve geliflimini etkileyen sorunlarla ilgili olan plânlard›r.
Stratejik Plânlar Genel amaçlara eriflmek için örgütsel faaliyet alanlar›n›n ve pazarlar›n belirlenmesi, örgütsel kaynaklar›n bu faaliyet alanlar›na yönlendirilmesi çabalar› ile ilgilidir. Stratejik plânlar iflletmenin üst kademe yöneticileri taraf›ndan ve uzun faaliyet dönemleri için haz›rlan›r. Di¤er plânlar ise, stratejik plânlar›n ayr›nt›lar›n› ve stratejik plânlar› gerçeklefltirmeye katk›da bulunmak amac›yla haz›rlan›rlar. Stratejik plânlama sürecinde öncelikle iflletmenin genel amaçlar› belirlenir. Daha sonra bu amaçlar› gerçeklefltirmek üzere iflletmenin yak›n, genel ve uluslararas› çevre koflullar› analiz edilerek; bu çevreler içinde faaliyette bulunmak, faaliyetleri gelifltirmek ve geniflletmek için imkanlar›n, f›rsatlar›n, tehlikelerin ve s›k›nt›lar›n neler oldu¤u belirlenmeye çal›fl›l›r. Bu çevre içinde faaliyette bulunacak olan iflletmenin, genel olarak ve iflletme fonksiyonlar› bak›m›ndan güçlü ve zay›f yönleri belirlenir di¤er bir deyiflle, içe bak›fl veya kendini yoklama ve de¤erleme yap›l›r. Bu de¤erleme sonras›nda, iflletmeye uygun stratejiler belirlenir. Strateji seçim faaliyeti de tamamland›ktan sonra, s›ra eldeki befleri kaynaklar›n faaliyet alanlar›na, pazarlara da¤›l›m›na ve personelin görevlendirilmesine gelecektir. Organizasyon yeniden gözden geçirilirken, izlenecek stratejinin türüne göre, personelin gereken bilgi, beceri ve tecrübeye sahip olmas›na özen gösterilmelidir.
Taktik plânlar: Haz›rlanan stratejik plânlar›n uygulamaya konmas› için gerekli olan plânlard›r.
Taktik Plânlar Stratejik plânlar yap›ld›ktan sonra, bunlar›n uygulamaya konmas› için taktik plânlara ihtiyaç vard›r. Taktik plânlar, iflletmenin stratejisinin k›s›mlara ayr›larak uygulanmas›n› gerekli k›lar. Taktik plânlar, tüm bölüm yöneticilerinin ve plânlamadan sorumlu yönetici var ise onunda haz›r bulunaca¤›, plânlama komitesi toplant›s›nda birbirleriyle uyumlaflt›r›lmal›d›r.
Eylemsel plânlar: Stratejik plânlarda saptanan amaçlara nas›l ulafl›laca¤›n› belirler.
Eylemsel Plânlar Taktik plânlar›n yerine getirilmesini kolaylaflt›rmak ve onlara destek olmak amac›yla, organizasyonun alt kademe yöneticileri taraf›ndan haz›rlanan plânlard›r. Bu plânlar, kesin ve somut rakamlarla ifade edilebilen, belirsizlik riskini en az tafl›yan eylem programlar›ndan oluflur. Eylemsel plânlar, tek kullan›ml› plânlar ve sürekli plânlar olmak üzere ikiye ayr›l›r. • Tek Kullan›ml› Plânlar, bir defal›k kullan›lmak amac›yla oluflturulur. Uygulama koflullar› zaman içinde de¤iflti¤i için, tekrar kullan›lamazlar. Bir defada kullan›lan plânlara örnek olarak programlar, projeler ve bütçeler gösterilebilir. Program: herhangi bir hedefe ulaflmak için gerekli temel ad›mlar›, bu ad›mlar›n herbirinden sorumlu olarak birey veya örgütü ve nihayet söz konusu ad›mlar›n tamamlanmas›nda izlenecek s›ra ve zamanlamay› gösterir. Hedefe ulaflmak için gerekli faaliyetlerin yerine getirilmesinde program bir bütçe ile haz›rlan›p uygulama yoluna gidilebilir. Proje: program kadar fazla faaliyetler dizisini içermeyen ve bir kez kullan›lan plân niteli¤indedir. Bir proje, ba¤›ms›z bir plân olarak formüle edilip uygulanabilece¤i gibi, bir program›n ayr› ve aç›k-fleçik bir parças› fleklinde de düzenlenip yerine getirilebilir.
Tek kullan›ml› plânlar: Bir defal›k kullan›lmak üzere oluflturulur.
119
Plânlama
Bütçeler: fonksiyonel plân ve eylem programlar›n›n maliyeti veya bedelini gösterir. Bu bedel yap›lacak iflin miktar› ve kalitesine göre de¤iflir. Yöneticilerin, zaman içinde programlanan faaliyetlerin miktar ve kalitesini göz önünde bulundurularak; bunlar› gerçeklefltirecek maddi-parasal kaynaklar›n tahsis edilmesi ile ilgili çal›flmalar›na bütçeleme ad›n› veriyoruz. • Sürekli plânlar, iflletme faaliyetlerinde süreklilik ve düzen sa¤lanmas› amac›yla oluflturulur. Politikalar, genyöntem ve kurallar sürekli plân örnekleridir. Politikalar: karar verme sürecine yol gösteren genel aç›klamalar› kapsar ve kararlar›n tabi olaca¤› s›n›rlar› belirleyerek onlar› amaçlara yöneltir. Bir iflletmedeki tüm davran›fl ve faaliyetler, o iflletmenin amaçlar›na yönelik olmal›d›r. Ancak böyle bir tutum ve uygulama ile iflletmede bütünlük, uyum ve tutarl›l›k sa¤lanabilir. Aksi halde, iflletmenin baz› kesimlerindeki davran›fl ve tutumlar, di¤er kesimlerindeki tutum ve davran›fllarla çeliflebilir. Genyöntemler ise, bir politikay› uygulamak için, ayr›nt›l› olarak yap›lmas› gereken iflleri belirten bir plân türüdür. Genyötemler, ayr›nt›lara a¤›rl›k vererek, politikalar›n nas›l ve ne yoldan uygulanacaklar›n› gösterir. Genyöntemler bir bak›ma, politikalar›n yürütme biçimini belirtir. Buna göre, politika daha genel bir plân türü iken, genyöntem daha özel bir nitelik gösteren ve politikan›n gerçekleflmesine hizmet eden bir plân türüdür. Kurallar, politikalar gibi iflletmelerde çal›flanlar›n davran›fllar›n› etkileyen ifadelerdir. Ancak politikalar›n daha genifl kapsaml› ve genel ifadeler oluflturmas›na karfl›l›k, kurallar daha dar kapsaml› ve daha kesin ifadelerdir. Genyöntemler ardarda gelen ve evre evre birbirini tamamlayan faaliyetler serisini aç›klarken, kurallar özel bir faaliyetin yap›lmas›nda uyulmas› gereken noktalar› aç›klamaktad›r. Plânlama ifllevinin, iflletmelerin yat›r›mlar›nda ve baflar›l› sonuçlar al›nmas›nda katk›lar› nelerdir? Plânlama yat›r›mlar›n do¤ru yönlendirilmesinde temel rol oynar. Kauçuk A.fi. örne¤inde, kimyasal ürünlerden haz›r giyim alan›na yap›lacak geçiflin iyi plânlanmas› gerekti¤ini anl›yoruz. fiirket, iplik sat›fl› nedeniyle haz›r giyim sektörüne yabanc› de¤ildir, ancak yine de sa¤l›kl› bir plânlama sürecinden geçilmeli ve do¤ru kararlar al›nmal›d›r. Haz›r giyim yat›r›m›n›n baflar›l› olabilmesi için nas›l, nerede, ne zaman, kimlerce yap›lacak sorular›na plânlama süreci içinde yan›t bulabilir. Bayan Yarg›c›’n›n da bu konuyu vurgulamaya çal›flt›¤›n› anl›yoruz.
Sürekli plânlar: ‹flletme faaliyetlerinde süreklilik ve düzen sa¤lanmas› amac›yla oluflturulur.
1
120
Örgütleme
ÖRGÜTLEME
AMAÇ
Örgütleme sürecini aç›klamak.
3
fiekil 7.3 Plânlama ve Örgütleme ‹fllevleri Aras›ndaki ‹liflki Örgütleme: Plânlarda belirtilen hedeflere ulaflmak için kararlaflt›r›lan yollara uygun bir örgüt oluflturma sürecidir.
Örgütleme, en yal›n anlam› ile “plânlarda belirtilen hedeflere ulaflmak için kararlaflt›r›lan yollara uygun bir örgüt oluflturma süreci”dir. Örgütleme ifllevi ile, yukar›da aç›klad›¤›m›z plânlama ifllevi aras›nda karfl›l›kl› bir iliflki mevcuttur. Plânlama sürecinin etkinlikle uygulanmas›, örgütleme çal›flmalar›n›n baflar›s›nda önemli rol oynar. Do¤ru plânlar, iflletmeyi do¤ru örgütlenmeye götürür. Buna karfl›l›k, plânlar›n uygulamaya konmas› ve amaçlara ulafl›labilmesi için, bunlara uygun bir çal›flma ortam›, örgüt yap›s› oluflturulmas› gerekir. Bu karfl›l›kl› iliflkiyi fiekil 7.3 de görebilirsiniz.
Örgütleme Süreci Örgütleme sürecininde plânlarda belirtilen noktalara ve amaçlara ulaflmak üzere, birbirini izleyen aflamalardan geçilmesi gerekir. Bu sürecin sonunda, plânlar›n uygulanmas› için gerekli çal›flma ortam› yarat›lm›fl olacakt›r. Örgütleme sürecini oluflturan aflamalar› k›saca aç›klayal›m (fiekil 7.4).
121
Örgütleme
Planlar›n ve amaçlar›n incelenmesi
Faaliyetlerin belirlenmesi
Teknik donan›m ve fiziksel koflullar›n haz›rlanmas›
Faaliyetlerin grupland›r›lmas›
‹flgücü da¤›l›m› yetki ve sorumluluklar›n belirlenmesi
Plânlar›n ve amaçlar›n incelenmesi örgütleme sürecinde ilk aflamad›r. Bu flekilde nelerin, nas›l ve kimlerce yap›lmas› gerekti¤i belirlenerek, bunlara uygun bir yap›lanmaya giriflilir. Amaçlara ulaflt›racak faaliyetlerin belirlenmesi ikinci aflamad›r. Üretim, pazarlama sat›fl gibi temel faaliyetler her iflletmede mevcuttur. Temel faaliyetler d›fl›nda hangilerinin olaca¤› ise, faaliyet alan›na göre belirlenir. Örnek olarak, teknoloji a¤›rl›kl› bir iflletmede, AR-GE faaliyetlerine yer verilirken, bir muhasebe flirketinde bur tür faaliyetlere gereksinme duyulmaz. Faaliyetlerin grupland›r›lmas›, örgütleme sürecindeki bir di¤er aflamad›r. Bir düzen içinde yürütülebilmesi için, benzer faaliyetler ayn› grupta ve tek bir yönetim alt›nda toplan›r. Pazarlama, finansman, üretim ve di¤er bölümler bu flekilde oluflturulur. Örgütleme sürecinde faaliyetlerin grupland›r›lmas›ndan sonraki aflama, faaliyetleri gerçeklefltirecek personelin belirlenmesidir. Bu aflamada her faaliyet grubu içinde yeralan ifllerin etkinlikle görülebilmesi için, gereksinme duyulan iflgücünün nitelikleri ve say›s› belirlenir. ‹flletmelerde her ifl belli bir e¤itimi, deneyimi, beceriyi ve fiziksel özellikleri gerektirir. Bu aflamada “ifle göre insan” ilkesinin dikkate al›nmas› gerekir. Sonraki aflama, yetki ve sorumluluklar›n düzenlemesidir. Bu düzenleme ile hiyerarflik iliflkiler belirlenir. Kimin hangi yöneticiye ba¤l› oldu¤u, yöneticilerin sahip oldu¤u yetki ve sorumluluklar ve benzeri konular flekillendirilir. Bu aflama sonunda, organizasyon yap›s› ortaya ç›kar. Çeflitli donan›m ve fiziksel çal›flma koflullar› düzenlenmesi, örgütleme sürecinin son aflamas›d›r. Bu çal›flma ile makinalar, iletiflim ayg›tlar›, bürolar ve benzeri donan›m haz›r duruma getirilir. Örgütleme sürecinde, üzerinde en fazla durulmas› gereken aflamalar, iflletmeye göre de¤iflir. Kimi iflletmeler için, yukarda sözü edilen aflamalardan baz›lar› di¤erlerine göre daha uzun zaman alabilir. Örnek olarak, iflgücü yo¤un üretim yap›lan bir hizmet iflletmesinde, yetki ve sorumluluklar›n düzenlenmesi zaman al›c› bir ifllem olacakt›r.
fiekil 7.4 Örgütleme Süreci
122
Örgütleme
Örgütleme ‹lkeleri Örgütleme sürecinin, iflletmeye beklenen yarar› sa¤layabilmesi ve di¤er yönetim ifllevlerine sa¤lam bir zemin haz›rlanabilmesi için belli ilkelere uyulmas› gerekir. Bu ilkelerin baz›lar› afla¤›da k›saca aç›klanmaktad›r. • Amaç birli¤i ilkesi: Bir bütün olarak örgüt ve örgütün her düzeyi aç›k-seçik bir flekilde belirlenmifl amaçlara sahip olmal›d›r. • Komuta birli¤i ilkesi: Her ast do¤rudan yaln›zca bir üstten emir almal›d›r. Birden fazla üstten emir ald›¤› takdirde, ast hangi emri yerine getirece¤i konusunda karars›z kalabilir. Bu durum kargaflaya ve ayr›ca yetki çat›flmas›na yol açar. • ‹flbölümü ve uzmanlaflma ilkesi: Her personel bilgi, yetenek ve tecrübelerine göre bir ifle yerlefltirilmeli. Böylece herkes her iflte de¤il, en iyi yapabilece¤i bir iflte uzmanlaflmal›d›r. • Görevlerin tan›m› ilkesi: Görev verilen yöneticinin hangi iflleri yapaca¤›, ne gibi yetkileri olaca¤› ve sorumluluklar›, çal›flmalar› karfl›s›nda parasal veya manevi ne gibi ç›karlar elde edece¤i belirlenmelidir. • Basamaklar s›ras› ilkesi: Örgütte üstten asta do¤ru zincirleme yetki sistemi dikkate al›nmal›d›r. Emirler basamaklar s›ras›na göre, yukar›dan afla¤›ya do¤ru inmelidir. Benzer uygulama afla¤›dan yukar›ya iletiflimde de geçerlidir. • Yetki ve sorumluluk denkli¤i ilkesi: Bir personel sahip oldu¤u yetki kadar, sorumlulu¤a sahiptir. Çal›flanlar sahip olmad›¤› bir yetkinin sonuçlar›ndan sorumlu tutulamaz. • Ayr›kl›k ilkesi: Örgütlerde s›k s›k tekrarlanan rutin ifllerin alt kademe yöneticiler taraf›ndan yürütülmesini; stratejik ve genel nitelik tafl›yan karar ve ifllerin üst kademe yöneticilerinin sorumlulu¤unda olmas›n› ifade eder. • Yönetim birli¤i ilkesi: Bir grup veya bir bölümden bir kiflinin sorumlu olmas› ilkesidir. Ayn› amaca dönük ifllerin bir yöneticinin sorumlulu¤una verilmesi ile, yönetim birli¤i sa¤lanm›fl ve çat›flmalar önlenmifl olur. • Fonksiyonel benzerlik ilkesi: Görevler, gruplar halinde bir araya getirilmeli ve bunu yaparken fonksiyonel benzerlik dikkate al›nmal›d›r. Belirli ifllerin bir bölümünde toplanmas› ve bu ifllerde uzmanlaflm›fl personelin ayn› bölümde çal›flmas› ile, örgütsel amaçlara daha çabuk ulaflabilir. • Yönetim alan› ilkesi: Bir yöneticinin kontrol edebilece¤i kadar kifliden sorumlu olmas›n› ifade eder. Bu say›n›n çok fazla olmas›, etkinlik ve verimlili¤i olumsuz yönde etkiler. • Çapraz iliflkiler ilkesi: Ayn› yönetim basama¤›nda görevli kiflilerin, birbirleriyle buluflup konunun ayr›nt›lar›na girmelerine, karar almalar›na olanak sa¤lanmal›d›r. K›sa devre ya da Fayol Köprüsü ilkesi ad› verilen bu iliflkiyle, zaman tasarrufu sa¤lanm›fl ve iletiflim yayg›nlaflt›r›lm›fl olur (fiekil 7.5).
Örgütleme
123
A
B
D
F
H
C
E
G
I fiekil 7.5 ‹flletmede Çapraz ‹liflkiler
“ Statler Oteli merkezleflme ilkesine göre yönetiliyor ve ço¤u kararlar merkezdeki üst yöneticiler taraf›ndan al›n›yordu. Hilton Oteli ise, tam tersine merkezleflmeme ilkesini uyguluyordu. Statler Oteli’nin Hilton Oteli ile birleflmesinden sonra, Statler’in eski yöneticileri için bu merkezleflmeme ilkesini kabul etmek bir hayli güç oldu. Daha önce merkezden yönetilen bu yöneticiler, kendi kendilerine karar alarak oteli iflletmek durumuyla karfl›lafl›nca, bir hayli güçlük çektiler, fakat k›sa bir süre sonra yöneticilerin hemen hepsi Hilton tipi yönetime uydular. Fakat StatlerHilton için son derece iyi ve mükemmel olan bu de¤ifliklik Sheraton Oteli için uygun de¤ildi.1960’larda Sheraton Oteli’nin sahibi E. Handerson merkezleflmeme ilkesini uygulamaya karar vermifl ve otel yöneticilerine daha fazla serbestlik tan›m›fl ve denetimi azaltm›flt›r. Ancak kâr›n düflmesi üzerine yeniden merkezleflme uygulamaya karar vermifltir.”
Bölümlere Ay›rma Bölüm, iflletmenin bir kesimi veya kolu ya da iflletme ile igili belirli çal›flmalar› içine alan bir çevre veya bölgeyi ifade eder. Bölümlere ay›rma; iflletme ile ilgili çal›flmalar›n ya da faaliyetlerin grupland›r›lmas› yolu ile bölümlerin oluflturulmas› ve bu bölümler aras›ndaki çal›flma iliflkilerinin belirlenmesi ifllemidir. ‹flletmelerde bölümlendirme gerçeklefltirilirken çeflitli kriterler dikkate al›nabilir. Buna göre iflletmelerde; • fonksiyonlara göre, • ürün temeline göre, • co¤rafya temeline göre, • müflteri temeline göre, • say› temeline göre, • zaman temeline göre, • süreç veya amaca göre bölümlere ay›rma ifllemi yap›labilir.
Bölümlere Ay›rma: ‹flletme ile ilgili çal›flmalar›n ya da faaliyetlerin gruplând›r›lmas› yolu ile bölümlerin oluflturulmas› ve bu bölümler aras›ndaki çal›flma iliflkilerinin belirlenmesi ifllemidir.
124
Yöneltme
Bölümlendirme ile ilgili ayr›nt›l› bilgiyi 2. s›n›f Yönetim dersinde alacaks›n›z. Örgütleme süreci sonunda, iflletme, faaliyete geçebilecek duruma gelir. Bundan sonraki aflamada yöneltme ifllevine yani uygulamaya geçilir.
2
Örgütleme süreci bütün iflletmeler için ayn› boyutlarda geçerli midir? ‹flletmeler, kurulufl aflamas›nda ya da yeni yat›r›mlar söz konusu oldu¤unda örgütleme sürecine girerler. Örgütlenme sürecinin kapsam› ve boyutlar›, bu amaçlara göre de¤iflebilir. Kauçuk A.fi. yeni bir alana yat›r›m yapacakt›r ve buna uygun kapsaml› bir örgütlenme süreci yaflanmal›d›r. Öncelikle haz›r giyim üretimi için yap›lacak ifller -tasar›m, kumafl seçimi, dikim gibi-belirlenecektir. ‹fllerin boyutlar› hedef kitleye göre flekillenecektir. ‹fllerin etkinlikle görülebilmesi için gereksinme duyulan iflgücü-tasar›mc›, desinatör gibi- nitelik ve nicelik olarak belirlenecektir. Yetki ve sorumluluk iliflkileri oluflturulduktan sonra, faaliyete geçmek için gerekli fiziksel ortam ve donan›m haz›rlanacakt›r. Kauçuk A.fi. nin haz›r giyim piyasas›na iddial› bir girifl yapt›¤›n› düflünecek olursak, oldukça ileri teknolojik ortam yarataca¤›n› söyleyebiliriz.
YÖNELTME
AMAÇ
Yöneltme ve liderli¤in önemini ifade etmek.
4
Yöneltme: Yöneticinin astlar›n›n faaliyetlerini yönlendirmesi ve onlara ne yapmalar› gerekti¤ini bildirmesiyle ilgili bir yönetsel süreçtir. Güdüleme: ‹nsanlar›n faaliyetlerinin ve çabalar›n›n devam›n› sa¤layan ve onlar› harekete geçiren uygulamalar›n toplam›d›r.
Yöneltme ifllevini, yürütme ya da emir komuta olarak da ifade edebiliriz. Yöneltme ifllevinin temel özelli¤i, yönetim sürecinde uygulamaya geçifli ifade etmesidir. Yöneltme, yöneticinin astlar›n›n faaliyetlerini yönlendirmesi ve onlara ne yapmalar› gerekti¤ini bildirmesiyle ilgili bir yönetsel süreçtir. Tüm haz›rl›klar tamamland›ktan sonra, iflgöreni çal›flt›rmaya yönlendirme süreci olarak kabul edilebilir. Bu süreç içersindeki temel kavramlar› afla¤›da k›saca aç›klayaca¤›z. Güdüleme, insanlar›n faaliyetlerinin ve çabalar›n›n devam›n› sa¤layan ve onlar› harekete geçiren uygulamalar›n toplam›d›r. Günümüz yöneticileri güdüleme konusu ile çok yak›ndan ilgilenmek zorundad›rlar. Yöneticilerin baflar›s›, astlar›n›n iflletme hedefleri do¤rultusunda çal›flmas›na, bilgi, yetenek ve becerilerini tam olarak bu yönde kullanmalar›na ba¤l›d›r. Di¤er bir deyiflle, güdüleme ile personelin performans› çok yak›ndan ilgilidir. Güdüleme konusunda iflletme yöneticilerinin kullanabilece¤i birçok teori gelifltirilmifltir. Bu teoriler, yöneticilere personeli güdüleme araçlar›n› belirleme ve güdülemeyi sa¤layabilme bak›m›ndan önemlidir. Bu teorilerden baz›lar› flunlard›r: • Maslow’un ‹htiyaçlar Hiyerarflisi Teorisi: Maslow’un bu teorisi, iki temel varsay›ma dayan›r. (1) ‹nsan davran›fllar› onun belirli gereksinmelerini gidermeye yöneliktir. (2) ‹nsan gereksinimleri öncelik s›ras›na konabilir. Buna göre, alt düzeydeki bir gereksinim belli ölçüde karfl›lanmad›kça birey, bir üst düzey gereksinmeyi karfl›lamaya yönelmez. Bu yaklafl›ma göre birey gereksinimleri 5 grupta toplanabilir. Temel fizyolojik gereksinimler: Su, yiyecek, uyku gibi gereksinmeleri ifade eder. Güvenlik gereksinimi: ‹nsan›n kendisini güvenlik içinde duyma gereksinimidir. Sosyal gereksinimler: Bireyin ait olma, bir arada bulundu¤u kifliler taraf›ndan kabul görme iste¤i ile ilgilidir.
Yöneltme
125
Sayg›nl›k gereksinimi: Bu basama¤a ulaflan kifli bir yandan kendisine güven ve sayg› duyarken, di¤er yandan baflkalar›n›n be¤eni ve sayg›s›n› arar. Kendini gerçeklefltirme gereksinimi: Bireyin potansiyel yeteneklerinin fark›na varmas›, yarat›c› olabilmek için kendisini sürekli bir geliflmeye tabi tutmas› ile ilgili gereksinmeleri ifade eder. • Herzberg’in Çift Faktör Teorisi: Herzberg, çal›flma ortam›nda güdüleme ile ilgili etmenleri güdüleyici ve hijyen etmenler olmak üzere iki grupta toplanm›flt›r. Güdüleyici etmenler: ‹flin içeri¤i ile ilgili olan bu etmenler; ifl baflarma, tan›ma, sorumluluk, geliflme ve ilerlemedir. Güdüleyici etmenlerin varl›¤› bireyi güdülerken, yoklu¤u bireyin doyumu üzerinde herhangi bir etki yapmaz. Hijyen etmenler: ‹flin çevresi ile ilgili olan bu etmenler; iflletmenin yönetimi ve politikas›, denetim ücret ve çal›flma koflullar›d›r. Hijyen etmenlerin varl›¤›, güdüleme üzerinde herhangi bir etkide bulunmazken, yoklu¤u doyumsuzluk yarat›r. • Baflar› ‹htiyac› Teorisi: McClelland taraf›ndan gelifltirilen “baflar› ihtiyaç teorisi”ne göre çal›flma yaflam›nda etkili olan üç temel güdü söz konusudur. Bunlar; baflar› ihtiyac›, güç ihtiyac› ve ba¤lanma ihtiyac›d›r. • Beklenti Teorisi: ‹nsan gereksinmelerinin davran›fl› bafllatmaya yetmeyece¤i, bireyin bir davran›flta bulunmas› sonucu gereksinmelerinin giderilece¤i konusunda bir beklentisinin de oldu¤u ileri sürülmüfltür. Bu görüfle dayanan güdüleme kuramlar›ndan en bilineni “beklenti teorisi”dir. Vroom’un beklenti teorisine göre, bir insan›n güdülenmesi belli bir davran›fl›n amaca ulaflt›raca¤› beklentisi ile o bireyin amaca verdi¤i önemin çarp›m›na eflittir. Beklenti teorisine göre, bireyler sonuca ulaflma beklentisi yüksek olan ve arzulanan amaçlar için çaba harcarlar. Beklentisi kuvvetli olmayan ve önemsenmeyen amaçlar için, bireyler herhangi bir çaba harcamayacakt›r.
Liderlik Liderlik, amaçlara ulaflmak için baflkalar›n›n davran›fllar›n› yönlendirme ve di¤erlerini etkileme sürecidir. Güdüleme ile birlikte liderlik de bir yöneltme arac›d›r. Ancak iletiflim ve güdüleme çabalar›nda, bireyin yeteneklerinden daha çok kurulacak sistemler önemli olmakta iken, liderlik faaliyetleri lider yetenekleri ile yüksek baflar›lara ulaflabilmektedir. Lider ve liderlik kavram› tarihsel geliflim içerisinde afla¤›daki dört yaklafl›mla analiz edilmifltir. • Ay›rdedici Yaklafl›m: Bu yaklafl›m, lider olunamayaca¤›n›, lider olarak do¤ulaca¤›n› belirtmekte ve liderin ay›rdedicili¤ini; fiziki özelli¤i, beden yap›s› ve görünüflü, zekas› ve konuflma etkinli¤i olarak üç bafll›k alt›nda toplamaktad›r. • Stil Yaklafl›m›: 1940’lardan sonra, liderlerin stillerini, davran›fllar›n› anlamaya yönelik çal›flmalar bafllat›lm›flt›r. Liderin ne yapt›¤› tan›mlan›p, etkilili¤i ve baflkalar›n› yönlendirebilmesi için gereken davran›fllar› saptanm›flt›r. Bu yaklafl›m; e¤er liderlik davran›fllar› belirlenirse, kiflinin bu davran›fllar› elde etmek üzere e¤itilebilece¤i tezini savunarak, ay›rdedici yaklafl›m tezini çürütmeye çal›flm›flt›r.
Liderlik: Amaçlara ulaflmak için baflkalar›n›n davran›fllar›n› yönlendirme ve di¤erlerini etkileme sürecidir.
126
Yöneltme
•
Durumlara Göre Yaklafl›m: Bu yaklafl›ma göre, liderlik için genel bir davran›fl biçimi yoktur. Her durum için ayr› liderlik davran›fllar› belirlenmektedir. Belli koflullar için uygun ölçüler, di¤er bir durum için uygun olmayabilmektedir. • Yeni Liderlik Yaklafl›m›: Bu yaklafl›ma göre lider, örgütün gelecekteki durumunu gören ve örgütü o gelece¤e yönlendiren kiflidir. Liderlerin sahip olduklar› bu yetenekler, onlar›n de¤iflime duyduklar› iste¤i kamç›lamaktad›r. Lider karizmaya sahip ve yarat›c›d›r. Liderlik ile yöneticili¤in kimi zaman efl anlaml› kullan›ld›¤› görülmektedir. Liderlik ile yöneticilik özdefl kavramlar de¤ildir. Liderlik, insanlar› topluca etkileyebilecek ve harekete geçirebilecek vizyonlar› yaratabilme ve iletebilme yetene¤idir. Yöneticilik ise, yap›lacak iflleri alg›lama ve insanlar› çal›flt›rabilme yetkisidir. Liderler ve yöneticilerin karfl›laflt›r›lmas› Çizelge 7.2’de görülmektedir.
YÖNET‹C‹
L‹DER Gücü kiflilik özelliklerinden ve kiflisel iliflkilerinden al›r.
Gücünü bulundu¤u makam›n yeterlili¤inden al›r.
Bir örgütün her basama¤›nda bulunabilir.
Örgütün genellikle yüksek kademelerinde bulunur.
Baflar› için insanlara dayan›r.
Baflar› için sisteme dayan›r.
Kendi tasarlam›fl oldu¤u hedeflerle örgütü
Örgüt taraf›ndan belirlenmifl olan hedeflere
daha iyi duruma götürür.
ulaflmak için çaba harcar.
‹nsana güvenir.
Denetime güvenir.
Do¤ru iflleri yapar.
‹flleri do¤ru yapar.
Sonuçlar için çal›fl›r ve yenilik getirir.
Kurallar› izler ve uygular.
Örgütü de¤ifltirmek ve gelifltirmek için u¤rafl›r.
Örgütün durumunu muhafaza etmeye çal›fl›r ve süreklilik sa¤lar.
De¤erler ve taahhütler gibi konular› vurgular.
Koordinasyon, Fabrika, Malzeme gibi konular› vurgulamaya e¤ilimlidir.
De¤ifliklik yapmaya ve risk almaya e¤ilimlidir.
Dikkatli hareket eder ve kesin olmayandan korkar.
Uzun vadede örgütün neyi baflarabilece¤inin
K›sa vadede baflar›lacak hedef ve amaçlara
hayalini kurar.
odaklan›r.
Çizelge 7.2 Lider-Yönetici Karfl›laflt›rmas›
127
Yöneltme
Yönetici ve Lider kavramlar› aras›ndaki iliflkinin bir baflka boyutunu fiekil 7.6’dan izleyelim. Yönetici Lider
Yönetici
Yönetme Hakk› (Yetki)
Yönetme hakk› ve yetene¤i Yetki+Güç
Yönetme
Lider
Yetene¤i (Güç)
fiekil 7.6’da: Liderin, temelde gücünün yani yetene¤inin; yöneticinin, yetkisinin ya da yöneltme hakk›n›n oldu¤unu görüyoruz. Güç, kiflinin flahs›nda var olan potansiyel enerjiyi ifade eder. Günümüzün karmafl›k örgütlerinde baflar›l› olabilmek için gücün iyi bir flekilde sa¤lanmas› ve kullan›lmas› gerekmektedir. Güç bireyin, baflkalar›n› istedi¤i yönde davran›fla yönlendirebilme yetene¤idir. Güç kavram›n›n daha iyi alg›lanabilmesi için onu bütünleyen güç alan›, güç konusu ve güç kaynaklar›n› k›saca görmekte fayda vard›r. • Güç alan›, güç sahibi oldu¤u kabul edilen kiflinin etkileyebildi¤i kiflilerin toplam›n› ifade eder. • Güç konusu, güç sahibinin baflkalar›n› hangi konularda etkileyebildi¤ini gösterir. • Güç kaynaklar› ise, kiflinin baflkalar›n› etkileyebilmek için hangi kaynaklardan yararlanmakta oldu¤unu belirtir. En çok kabul gören sisteme göre güç kaynaklar› befle ayr›l›r. Bunlar; ödullendirme gücü, zorlay›c› güç, yasal güç, uzmanl›k gücü ve karizmatik güçtür. Güç kaynaklar›n›n belirlenmesi güçlük arzeder. Gerçekte, birden fazla güç kayna¤›na sahip olan yönetici, astlar üzerinde bir bask› unsuru olabilir. Baflar›l› yöneticiler, yasal yetkisi yan›nda, liderlik yetene¤i, baflka bir ifadeyle güç sahibi olanlard›r. Bu durumda, yasal bir yönetici ayn› zamanda, astlar› ile sürekli etkileflim içinde, kiflili¤ini ve politikalar›n› benimsetmifl, sevilen, etkili lider bir kifliliktir. Günümüzde giderek yayg›nlaflan koç tipi yönetici kavram›, yöneten de¤il yönlendiren olman›n önemini vurgulamaktad›r.
fiekil 7.6 Yöneticilik ve Liderlik Aras›ndaki ‹liflki.
Güç: Bireyin, baflkalar›n› istedi¤i yönde davran›fla yönlendirebilme yetene¤idir.
“Bir arslan›n yönetimindeki tavflanlar ordusu, bir tavflan›n yönetimindeki arslanlar ordusundan çok daha baflar›l› olabilir.” Komutan Rommell
‹letiflim ‹flletme yöneticisinin baflar›s› ve örgütlerin etkinli¤i konusunda önemli rolü olan süreçlerden di¤eri iletiflim sürecidir. ‹letiflim, kiflilerin belirli bir yap› içerisinde anlaflmalar›n› ba¤layan köprü durumundad›r. ‹letiflimi, bilgi, duygu, düflünce ve anlay›fl›n bir taraftan di¤er tarafa aktar›lmas› süreci biçiminde tan›mlamak mümkündür. Bütün bu tan›mlar incelendi¤inde, iletiflim sürecinde bir kaynak, ileti ve birden çok al›c›n›n mevcut oldu¤u görülür.
‹letiflim: Bilgi, duygu, düflünce ve anlay›fl›n bir taraftan di¤er tarafa aktar›lmas› sürecidir.
128
Yöneltme
Gürültü
Kaynak
‹leti
Al›c›
Geri bildirim fiekil 7.7 ‹letiflim Süreci
fiekil 7.7’ den de anlafl›laca¤› gibi, etkili bir iletiflim süreci, bir çevre veya toplumsal ortamda belirli bir amac› gerçeklefltirmek için yap›l›r. ‹letiflim sürecinde bulunmas› gereken özellikler afla¤›da k›saca aç›klanmaktad›r. • Kaynak: D›flar›dan gelen veya zihninde oluflan bir fikir, düflünce veya veriyi, semboller yard›m›yla kodlay›p al›c›ya ileten kifli ya da kurumdur. • ‹leti: Kaynaktan al›c›ya gönderilen ve iki taraf aras›nda ortak bir anlay›fl zemini yaratmay› amaçlayan, bazan yal›n bazan karmafl›k simgelerden oluflan bir iletiflim unsurudur. • Al›c›: ‹letiflim sürecinin sonuncu ögesini al›c› oluflturur. Al›c› iletiyi alan taraft›r ve al›c› olmadan iletiflim sürecinin tamamlanmas› mümkün de¤ildir. Al›c› tek bir birey olabilece¤i gibi, bir grup da olabilir.
Biçimsel ‹letiflim Biçimleri Örgütiçi iletiflim genellikle biçimsel biçimde gerçekleflir. Biçimsel iletiflim, örgüt içinde yetkili kiflilerce önceden düzenlenen ve öngörülen iletiflim sistemi veya bilgi ak›fl sistemidir. Biçimsel iletiflim dikey, yatay ve çapraz olmak üzere üç flekilde ortaya ç›kabilir. • Dikey iletiflim, hiyerarflik yap›lanman›n do¤al bir sonucu olarak, üst konumundaki yöneticilerle ast konumundaki iflgörenler aras›nda iki yönlü olarak gerçekleflir. Üstler, belirlenen amaçlar do¤rultusunda, çeflitli konulara iliflkin olarak oluflturduklar› kararlarla ilgili emirleri yukar›dan afla¤›ya iletirken; astlar da kendilerine verilen emirlerin sonuçlar›n›, çeflitli dilek ve isteklerini yak›nma ve önerilerini afla¤›dan yukar›ya do¤ru iletirler. • Yatay iletiflim, ayn› hiyerarflik düzeyde bulunan yönetici veya fonksiyonel bölümler aras›ndaki iletiflimi ifade eder. Ortaya ç›kan sorunlar›n çözümlenmesi, örgütsel iflleyiflinin h›zland›r›lmas› gibi amaçlarla ve belirli bir flekil flart›na ba¤l› olmadan yürütülen ve ço¤u kez sözlü olarak gerçekleflen bir iletiflim türüdür.
Denetim
129
• Çapraz iletiflim ise, hem fonksiyonel örgütlenme biçimi hem de ça¤dafl örgütlenme flekli haline gelen matriks örgütlenmenin do¤al bir sonucudur. Çapraz iletiflim, herhangi bir bölüm yöneticisinin kendi fonksiyon alan›na giren konularda di¤er bölümlerin astlar›yla bilgi al›flveriflini yans›t›r.
Biçimsel Olmayan ‹letiflim Biçimleri Bazen zaman bask›s› alt›nda kalarak ifli h›zland›rmak ve etkinli¤ini yükseltmek amac›yla; bazende örgütte oluflan biçimsel olmayan gruplar›n do¤al sonucu olarak ortaya ç›kan, iflletmede yetkili bir kifli veya birim taraf›ndan örgütlenmeyen iletiflim türüne biçimsel olmayan iletiflim ad› verilir. • Dedikodu: Herhangi bir iletinin iflletme içinde yay›lmas›d›r. Di¤er bir deyiflle, bireyin bir iletiyi iflletme içinde iliflkide bulundu¤u herkese ulaflt›rmas›d›r. Dedikodu, örgüt amaçlar›na ulaflmada yard›mc› olabilir ve örgütteki kiflilerin sosyal gereksinmelerini karfl›layabilir. •
Olas›l›k zinciri: ‹letinin yay›lmas› bir olas›l›¤a ba¤l›d›r. A flans eseri F ve D ile iletiflim kurar. Daha sonra F ve D çevrelerinde kime rastgelirlerse onlarla iletiflim kurarlar. Biçimsel olmayan iletiflim ço¤u kez, biçimsel iletiflimin yetersizli¤inden kaynaklanmakta ve y›k›c› etkilere sahip olabilmektedir.
Grup Günümüzde insanlar, yaflamlar›n›n önemli bir bölümünü seçti¤i veya seçildi¤i sosyal topluluklarda geçirmektedirler. Bu topluluklar sayesinde amaçlar›na ulaflanlar, söz konusu gruplarda ekonomik ve sosyal tatmin elde ederler; bireysel özellikleri bu çeflit befleri birimlerde geliflir ve flekillenir. Gruplar, bireylerin birbirlerine karfl› oluflturduklar› tutumla flekillenir, bireyleraras› etkileflimin devaml›l›¤› ölçüsünde sürekli olurlar. Bafll›ca Grup Türlerini; biçimsel olmayan gruplar, birincil gruplar ve ikincil gruplar olarak s›ralayabiriz.
DENET‹M
AMAÇ
5
Denetim sürecini aç›klamak.
Denetim düzenleyici bir ifllevdir ve yönetim sürecinin plânlara uygun biçimde sürdürülmesini sa¤lar. Ulafl›lmas› istenen durumla, ulafl›lan durum aras›nda köprü görevi görür. Denetim ifllevi; amaçlara ulafl›l›p ulafl›lmad›¤›n›n ya da ne ölçüde ulafl›ld›¤›n›n belirlenip, gerekiyorsa düzeltici önlemlerin al›nmas› sürecidir.
Denetim ifllevi: Amaçlara ulafl›l›p ulafl›lmad›¤›n›n ya da ne ölçüde ulafl›ld›¤›n›n belirlenip, gerekiyorsa düzeltici önlemlerin al›nmas› sürecidir.
130
Denetim
Denetim Süreci Amaçlara ne ölçüde ulafl›ld›¤›n› belirlemeye yönelik olan denetim sürecindeki temel aflamalar› fiekil 7.8’den izleyelim. Standartlar› Gözden Geçir
Hedefleri Sapta
Teknikleri Gözden Geçir
Gerçek Sonuçlar› Ölç
Hedefle Gerçek Durumu Karfl›laflt›r
Kabul Edilebilir
Düzelt fiekil 7.8 Denetim Süreci
Hedeflerin Saptanmas› Denetim sürecinin ilk aflamas›, ulafl›lmak istenen hedef sonuçlar›n ya da standartlar›n saptanmas›d›r. Hedef sonuçlar iflletmenin plân ve programlar›nda, organizasyon el kitaplar›nda, yönetmeliklerde, çal›flma yönergelerinde veya üst yönetim kademesinin emirlerinde belirtilir. Standartlar: • Rantabilite • Pazar durumu • Verimlilik • Ürün liderli¤i • Personel gelifltirme • ‹flgören tutumlar› • Sosyal sorumluluk ve benzeri konulara iliflkin olabilir. Gerçekleflen Sonuçlar›n Ölçülmesi Denetim sürecinin ikinci aflamas›, gerçekleflen sonuçlar›n ölçülmesidir. Gerçekleflen sonuçlar›n ölçülmesi, standartlarla ulafl›lan sonuçlar›n karfl›laflt›r›lmas›n› yapabilmek için zorunlu olan bir aflamad›r. Bu aflamada üzerinde durulmas› gereken konu, sonuçlar›n do¤ru ölçülmesidir.
131
Denetim
Standartlarla Gerçekleflen Sonuçlar›n Karfl›laflt›r›lmas› Bu aflamada, önceden saptanan hedef sonuçlar ile gerçekleflen sonuçlar karfl›laflt›r›l›r. Karfl›laflt›rma, standartlardan sapmalar olup olmad›¤›n› ortaya koyar ve ulafl›lan sonuçlar›n “kabul edilebilir” veya “kabul edilemez” fleklinde de¤erlendirme yap›lmas›n› sa¤lar. Düzeltici Faaliyetler Sonuçlar “kabul edilemez” olarak yorumland›¤›nda düzeltici faaliyetlere baflvurulur. Düzeltici faaliyetlerden beklenen katk›n›n elde edilebilmesi için, istenmeyen sonuçlar›n kaynaklar›n› saptamak gerekir. Düzeltici faaliyetlerle ya tekniklerin de¤ifltirilmesi ya da standartlar›n gözden geçirilmesi yönüne gidilir. “ Toyota, Japonya’da en büyük, Dünya’da 3. büyük otomativ üreticisidir. fiirket üst yönetimi, bir dönem uluslararas› pazar paylar›n›n azalmas›na çözüm bulmaya çal›flm›flt›r. Bu olumsuz durumun düzeltilmesi süreci, Yönetim Kurulu Baflkan› Toyoda’n›n istifas› ile bafllam›flt›r. fiirket yönetimi, pazar pay› sorununun, yaklafl›m› Toyoda’dan tümüyle farkl› yeni bir baflkanla çözümlenebilece¤i karar›na varm›flt›r. ”
• • • • • • •
Denetim ifllevi belirli ilkelere dayand›r›lmal›d›r. Denetim süreci: Plân ve amaçlara yönelik olmal›d›r. De¤iflen koflullara uyum sa¤layabilecek esneklikte olmal›d›r. En az maliyetle, gereksiz harcamalardan kaç›n›larak gerçeklefltirilmelidir. Denetimi istenen faaliyet kapsam›nda tutularak, o faaliyetin gereklerine yönelik olmal›d›r. Tarafs›z olmal›d›r. Elde edilen sonuçlara göre düzeltici veya iyilefltirici önlemler al›nmal›d›r. Yal›n ve uygulanabilir olmal›d›r.
Denetim ifllevi, iflletmelerde ne tür konulara uygulanabilir?
3
‹flletmelerin kârl›l›¤›n› ve baflar›s›n› etkileyen her konuda ve temel önceliklerde denetim sa¤lanmal›d›r. Ancak, denetim bask›c› ve afl›r› maliyetli boyutlara ulaflmamal›d›r. Kauçuk A.fi., haz›r giyim sektöründe kalite unsuruyla pay edinmeyi amaçlamaktad›r. Bu durumda, haz›r giyim departman› ile ilgili öncelikli denetim konusu kalite olmal›d›r. Haz›r giyim ürünlerinin belli bir düzeyde olabilmesi için, kaliteyi etkileyen di¤er faaliyet unsurlar›n›n denetimi de sa¤lanmal›d›r.
TELEV‹ZYON
Yönetim ‹lkeleri ve ‹fllevleri ile ilgili aç›klamalar› “Yönetim” televizyon program›ndan izleyebilirsiniz.
132
Özet
Özet Bu Ünitede yönetim ifllevlerinden plânlama, örgütleme, yöneltme ve denetimi inceledik. Art›k; • yönetici ifllevlerinin neler oldu¤unu (sayfa 115-116), • plânlaman›n nas›l yap›ld›¤›n› (sayfa 116-117), • plân türlerini (sayfa 118-119), • örgütleme sürecini ve ilkelerini (sayfa 120-123), • yöneltme ifllevi aç›s›ndan güdülemenin, liderli¤in, grup yap›lar›n›n ve iletiflimin özelliklerini (sayfa 124-129), • denetim ifllevini ve denetimin nas›l yap›laca¤›n› (sayfa 129-131) biliyoruz. Yukar›daki yetenekleri kazand›¤›m›zdan emin olmak için, kendimizi s›nayal›m bölümündeki sorular› yard›m almadan yan›tlamaya çal›fl›n›z. Bu sorulara verdi¤iniz yan›tlar büyük ölçüde do¤ru ise, bir sonraki üniteye geçebilirsiniz. Ancak sorular› yan›tlamakta zorland›¤›n›z› hissediyorsan›z, geriye dönerek ilgili bölümleri tekrar etmenizi öneririz. Unutmay›n ! Baflar›n›z büyük ölçüde bireysel çal›flman›za ve daha sonra ünite içindeki uyar› ve önerilere uyman›za ba¤l›d›r. Bir üniteyi anlad›¤›n›zdan emin olmadan ilerlemeniz size ileride daha fazla yük getirecektir.
Yönetim bir süreç olarak ele al›n›r. Bu süreç, bir yöneticinin belirli fonksiyonlar›n› aç›klamak suretiyle konunun anlafl›lmas›n› kolaylaflt›r›r. Bu ünitede ele al›nan dört ifllevler daha sonra kullan›lan kavramlara bir temel oluflturmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, bu ifllevler yönetimle ilgili kavramlara bir girifl olarak ele al›nmaktad›r. Yönetim ifllevlerinin ayr› ayr› incelenmesi sadece analitik bir amaç tafl›maktad›r. Bu bölümleme ifllevlerin birbirinden ba¤›ms›z olduklar› anlam›na gelmemelidir. Plânlama ifllevi; amaçlar›n ve politikalar›n oluflturulmas› ve aç›klanmas›, programlar›n saptanmas›, faaliyetler için yöntemlerin gelifltirilmesi gibi ana bafll›klar› içerir. Örgütleme, iflletmenin amaçlar›n› gerçeklefltirmek için gerekli faaliyetleri düzenlenmifl bir yap› içinde bütünlefltirme; bu yap›y› nitelikli, yeterli iflgörenlerle kadrolaflt›rma; ve bu iflgörenlerin ifllevlerini yerine getirmeleri için gerekli fiziksel ortam› sa¤lama sürecidir. Yöneltme, amaçlara ulaflmak için gerekli olan ayr›nt›l› faaliyetler konusunda, bireylere yol göstermeyi içerir. Denetim süreci, iflletme faaliyetlerinin plân ve amaçlara uygun olup olmad›¤›n› belirleme sürecidir. Amaçlara uygun olmayan sonuçlar için düzeltici önlemlere baflvurulur.
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Belli amaçlara ulaflmak için, bilinçli bir hareket tarz›n›n kararlaflt›r›lmas›na ne ad verilir? a. Koordinasyon b. Örgütleme c. Denetim d. Plânlama e. Yöneltme 2. Afla¤›dakilerden hangisi tek kullan›ml› plânlara örnektir? a. Politikalar b. Yöntemler c. Programlar d. Kurallar e. Standartlar 3. Afla¤›daki yönetim ifllevlerinden hangisi yap›lacak ifllerin çeflitli ifl gruplar› aras›nda bölünerek, her ifl grubunun bafl›ndaki kiflilere yetki ve sorumluluk verilmesine ve çal›flma için gerekli çal›flma ortam›n›n sa¤lanmas›na yöneliktir? a. Plânlama b. Örgütleme c. Yürütme d. Liderlik e. Denetim 4. Hiyerarflik yap›lanman›n do¤al bir sonucu olarak, üst konumdaki yöneticilerle ast konumundaki iflgörenler aras›nda iki yönlü olarak gerçekleflen iletiflim türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Dikey iletiflim b. Yatay iletiflim c. Sözlü iletiflim d. Zincir iletiflim e. Çapraz iletiflim 5. Liderlik davran›fllar› belirlendi¤i takdirde, kiflinin bu davran›fllar› elde etmek üzere e¤itilebilece¤ini savunan liderlik yaklafl›m› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ay›rdedici yaklafl›m b. Durumlara göre yaklafl›m c. Klasik yaklafl›m d. Yeni liderlik yaklafl›m› e. Stil yaklafl›m›
133
6. Belirli ifllerin ve bu ifllerde uzmanlaflm›fl personelin ayn› bölümde toplânmas› gerekti¤ini aç›klayan örgütleme ilkesi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kumanda birli¤i ilkesi b. Ayr›kl›k ilkesi c. Fonksiyonel benzerlik ilkesi d. Yönetim birli¤i ilkesi e. Çapraz iliflkiler ilkesi 7. Komuta birli¤i ilkesi afla¤›dakilerden hangisini ifade eder? a. Her ast›n do¤rudan yaln›zca bir üstten emir almas› gerekti¤ini b. Bölüm faaliyetlerinin tek kiflinin yetkisinde olmas› gerekti¤ini c. Görevlerin net biçimde tan›mlanmas› gerekti¤ini d. Yetki ve sorumluluk alanlar›n›n eflit olmas› gerekti¤ini e. Yöneticinin denetleyebilece¤i ast say›s›n›n s›n›rl› olmas› gerekti¤ini 8. Afla¤›dakilerden hangisi yöneltme ifllevinin kapsam›nda yer almaz? a. Liderlik b. Güç c. Motivasyon d. ‹letiflim e. Bölümlere ay›rma 9. Belirlenen amaçlara ulafl›p ulafl›lmad›¤›n›n veya hangi ölçüde ulafl›ld›¤›n›n araflt›r›lmas› ve gerekirse düzeltici tedbirlerin al›nmas›na yönelik yönetim fonksiyonu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Plânlama b. Örgütleme c. Yürütme d. Motivasyon e. Denetim 10. Denetim sürecinde, düzeltici önlemlerin al›nmas›ndan önceki aflama afla¤›dakilerden hangisidir? a. Plânlar›n incelenmesi b. Amaçlar›n ele al›nmas› c. Hedeflerle elde edilen sonuçlar›n karfl›laflt›r›lmas› d. Sonuçlar›n incelenmesi e. Standartlar›n belirlenmesi
134
“
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar
Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤iniz konularla ilgili, gerçek hayattan bir örnek yer almaktad›r. Örnek olay› okuyarak sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olay› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir.
Alpugan, Oktay ve Di¤erleri. ‹flletme Ekonomisi ve Yönetimi, Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul, 1997. Dinçer, Ömer ve Yahya Fidan. ‹flletme Yönetimi, Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul, 1996. Ertürk, Mümin. ‹flletmelerde Yönetim ve Organizasyon, Beta Bas›m Yay›n Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul, 1995. Koçel, Tamer. ‹flletme Yöneticili¤i, Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi., ‹stanbul, 2001. Mondy, R.W ve S.R. Premean. Management: Concepts, Practice, and Skills, Prentice Hall, Inc., N.J.. 1995. Özalp, ‹nan. ‹flletme Yönetimi, Birlik Ofset, Eskiflehir, 2001. Plunkett, W.R. ve R.F. Attner. Introduction to Management, Wandsworth Publishing Company, California, Belmont, 1994.
Sevil Yasa 20 y›l önce tek bafl›na bir iflletme kurdu. Bu ifl, bir süre çok yavafl ilerledi; çünkü bütün ifli sadece kendisi yap›yordu. ‹flletme büyüdükçe daha çok iflçi çal›flt›rmaya bafllad›. ‹flletmesinde flu anda 100 iflçi çal›flmaktad›r. Kendisi patrondur ve iflletmeyi yönetmektedir. Aç›kkap› politikas› uygulamaktad›r. Bütün iflçiler sorunlar› için kendisine dan›flabilmektedir. Pazarlama, üretim ve sat›n alma yöneticilerine tüm sorumlulu¤u vermifltir, ama tüm kararlar› yine kendisi almaktad›r. Ayr›ca bir örgüt flemas›na da ihtiyaç olmad›¤› kan›s›ndad›r; çünkü herkes iflletmenin nas›l çal›flt›¤›n› ve kendisinin patron oldu¤unu bilmektedir. 1. Bu tip bir organizasyonun etkinli¤i hakk›nda ne düflünürsünüz? 2. Bölüm flefleri ve iflçilerinin bu tür organizasyon ve yönetimi hakk›ndaki görüflleri sizce ne olabilir? 3. Bu iflletmenin daha da büyümesi için önerileriniz nelerdir?
Biraz Daha Düflünelim 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
”
Plânlaman›n iflletmeler aç›s›ndan önemini aç›klay›n›z. Tek kullan›ml› ve sürekli plânlar› karfl›laflt›r›n›z. Örgütlemenin yönetim süreci içindeki yeri nedir? Örgütleme süreci hangi aflamalardan oluflur? Örgütleme ilkeleri nelerdir? Yöneltme ifllevinin temel özelli¤i nedir? Yöneltme süreci içinde hangi temel kavramlar› biliyoruz? Güdülemenin temel amac› nedir? ‹letiflim süreci içinde hangi unsurlar yer al›r? Liderlik ve yöneticilik aras›ndaki belirgin fark nedir? Denetim süreci aflamalar› nelerdir?
Yan›t Anahtar› 1. d 2. c 3. b 4. a 5. e 6. c 7. a 8. e 9. e 10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Plânlama” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Plânlama Türleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütleme” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biçimsel ‹letiflim” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liderlik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütleme ‹lkeleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütleme ‹lkeleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yöneltme” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Denetim” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Denetim Süreci” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
135
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi
8
• Ülkemizde, baz› günlük gazetelerin ç›karmaya bafllad›klar› insan kaynaklar› eklerinin amac›n› hiç düflündünüz mü? • ‹nsan kaynaklar› yöneticili¤i mesle¤i, neden günümüzün en popüler ve sayg›n meslekleri aras›nda yer almaya bafllam›flt›r? • Personel yönetimi ile insan kaynaklar› yönetimi (‹KY) aras›nda, belirgin bir fark var m›d›r? • Bir iflletmede insan kaynaklar› bölümü yoksa, o iflletmede, ‹KY ifllevleri yerine getirilmiyor demek yanl›fl olur mu? • ‹flletmenin di¤er bölüm yöneticileri, insan kaynaklar› yöneticisi ile nas›l bir iliflki içinde olmal›d›r? • ‹yi bir insan kaynaklar› yöneticisi olabilmek için neleri iyi bilmeniz gerekir?
136
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi
DORUK A.fi Doruk A.fi. meyva ve sebze iflleme makinalar› üreten bir iflletmedir. Ortaokul mezunu olan Harun Bey, flirketin kurucusu ve genel müdürüdür. Geçen ay 56. do¤um gününü kutlayan Harun Bey çal›flma hayat›na, benzer bir firmada kaynakç› olarak bafllam›fl, k›sa sürede, tezgah operatörlü¤ünden, k›s›m amirli¤ine kadar yükselmifltir. Uzun y›llar çal›flt›ktan sonra, kendi iflini kurmaya karar vermifl, babas›ndan kalan küçük bir miras› de¤erlendirerek bir atölye kurmufl ve üstün bir çal›flmayla bugünlere kadar gelmifltir. Dört kifli ile bafllad›¤› atölyesi, 5 y›l içinde 340 kiflinin çal›flt›¤› bir iflletme haline gelmifltir. Bugün art›k kendi kendinin patronu ve ayn› zamanda sektöründe, Türkiye’deki 3 büyük iflletmeden birinin sahibidir. Yoktan var etti¤i iflletmesi, bilgisi ve deneyimi onun bafll›ca övünç kayna¤›d›r. Harun Bey zaman içinde iflletmesinde üretim, finans, pazarlama ve muhasebe müdürlükleri gibi temel bölümleri oluflturmufl, bu bölümlerin bafl›na da kendisi gibi çekirdekten yetiflmifl, iflleri bilen deneyimli kiflileri getirmifltir. ‹flletmede bir de personel flefli¤i bulunmaktad›r. Personel flefi ticaret lisesi mezunu özverili bir gençtir. ‹ki memuru ile birlikte personelin sicil dosyalar›n› tutmakta,servis otobüslerini düzenlemekte,yemek ifllerini yürütmekte, çevre temizli¤ini ve park, bahçe ifllerini organize etmektedir. Harun Bey, son y›llarda oldukça tedirgindir. H›zl› ve plâns›z büyüme, beraberinde önemli sorunlar da getirmifltir. ‹flgücü maliyetleri, personel girifl ç›k›fllar›, ifl kazalar› ve ücret tatminsizli¤i artm›fl,verimlilik düflmeye bafllam›fl, personelin ifline ba¤l›l›¤› ve özverisi azalm›fl, sendikal iliflkiler giderek bozulmaya bafllam›flt›r. Harun Bey, her geçen gün büyüyen bu sorunlar›n çözümünde kendisi de dahil, mevcut yönetim kadrosunun yeterli olmad›¤›n› ve bu sorunlarla bo¤uflmaktan kendi ifllerine yeterince zaman ay›ramad›klar›n› düflünmektedir. Kendilerine bu konular›n çözümünde yard›mc› olacak, yol gösterecek,iyi e¤itim görmüfl, günümüzün yönetim tekniklerini bilen elemanlar gerekmektedir. Son zamanlarda, gazetelerde s›kça rastlad›¤› "‹nsan Kaynaklar› Yöneticisi Aran›yor" ilânlar› akl›na gelir. Kendi kendine sorunun çözümü burda, diye düflünür. Personel flefli¤ini kald›racak,yerine müdürlük statüsünde bir insan kaynaklar› bölümü oluflturacakt›r. Harun Bey, bu fikrini bölüm müdürlerine açt›¤›nda, beklenmedik bir tepkiyle karfl›lafl›r. Müdürler, böyle bir olufluma hiç gerek olmad›¤›n›, bu sorunlar›n kendi sorunlar› oldu¤unu, her zaman oldu¤u gibi yine üstesinden gelebileceklerini, birilerinin d›flardan gelip ne yapmalar› gerekti¤ini kendilerine söyleyemeyece¤ini ifade ederler.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; ‹KY’nin bir iflletme için önemini belirlemek, ‹KY’nin ulaflmak istedi¤i temel amaçlar› belirlemek, günümüz iflletmelerinin personel yönetimi anlay›fl›ndan, ‹KY anlay›fl›na nas›l geçti¤ini aç›klamak, ‹KY’ni etkileyen çevre unsurlar›n› ay›rtetmek, ça¤dafl bir iflletmede insan kaynaklar› bölümünün, nas›l örgütlenmesi gerekti¤ini aç›klamak, insan kaynaklar› bölümünün örgüt içindeki yerini ifade etmek için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ele al›nacak konular› daha iyi anlayabilmeniz için 4. ve 5. Ünitelerde anlat›lan yönetim ve yönetim ifllevleri konular›n› bir kez daha gözden geçirmeniz gerekir.
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi Kavram› - ‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Amaçlar›
137
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹ KAVRAMI
AMAÇ
1
‹KY’nin bir iflletme için önemini belirtmek.
Bilindi¤i gibi iflletmeler, iktisadi de¤er tafl›yan mal veya hizmet üretirler. Üretimin gerçeklefltirilebilmesi için üretim faktörlerinin bir araya gelmesi gerekir. Üretim faktörleri; giriflimci, sermaye, do¤al kaynaklar, teknoloji ve emektir. Ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi insan kaynaklar› yönetiminin (‹KY) ana konusu, üretim faktörlerinden biri olan emek, bir baflka deyiflle insand›r. Üretilen bir mal veya hizmetin, iktisadi bir de¤er tafl›yabilmesi için, insan ihtiyac›na cevap vermesi gerekir. ‹flletmeler bu ihtiyac› karfl›lamak için üretim yaparken, büyük ölçüde insan unsurundan (emekten) yararlan›rlar. O halde insan› üretimin hem amac›, hem de arac› olarak nitelemek yanl›fl olmayacakt›r. Üreten insan iki tür emek harcar. Bunlar fiziksel ve düflünsel emektir. Fiziksel emek kas gücüne (el, kol, bacak hareketleri gibi) dayan›r. Düflünsel emek ise beyinsel faaliyetleri (alg›lama, yarg›lama, analiz ve sentez yapma gibi) kapsar. Her iflletmede, farkl› görev ve statülerde, çeflitli e¤itim düzeylerinde, çok say›da insan çal›fl›r. Bu insanlar çal›fl›rken, fiziksel eme¤i ve düflünsel eme¤i birlikte kullan›rlar. Ancak, emek türleri aras›ndaki yo¤unluk fark›, yap›lan ifle göre de¤iflir. ‹nsan kaynaklar› terimi, bir iflletmede en üst konumda bulunan yöneticiden en alt konumdaki vas›fs›z iflçiye kadar tüm çal›flanlar› kapsar. Bu kapsama, iflletme d›fl›nda olan ve ilerde o iflletmede çal›flabilecek potansiyel iflgücünü de dahil etmek mümkündür. ‹KY’yi, insan kayna¤›n›n, iflletmeye ve bireyin kendisine yararl› olacak flekilde, yasal çerçeve içinde, etkin yönetilmesini sa¤layan ifllev ve çal›flmalar›n tümü olarak tan›mlayabiliriz.
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹N AMAÇLARI
AMAÇ
2
‹KY’nin ulaflmak istedi¤i temel amaçlar› belirlemek.
‹KY, özde iki amac› gerçeklefltirmeye çal›fl›r. Bunlar: 1. Çal›flanlar›n bilgi ve becerilerini en iyi biçimde kullanmalar›n› sa¤layarak, onlar›n iflletmeye olan katk›lar›n› en üst düzeye ç›karmak. Yani, çal›flandan maksimum verim almak, 2. ‹fl yaflam›n›n kalitesini yükselterek çal›flanlar›n sa¤l›kl› ve güvenli bir ortamda, yapt›klar› iflten zevk almalar›n› sa¤lamakt›r. Dikkat edilecek olursa, bu iki amaç aras›nda güçlü bir ba¤ oldu¤u görülür. Sa¤l›ks›z ve güvenli olmayan bir ortamda çal›flan, yapt›¤› ifli sevmeyen bir iflgörenden özveri, yarat›c›l›k ve verim beklemek boflunad›r. Çal›flan›n yapt›¤› ifli sevmesi için de, onu bilgi ve yeteneklerini kullanaca¤› bir iflte çal›flt›rmak gerekir. Baz› yöneticiler; bu gerçe¤in fark›nda de¤ildir. Ço¤unlukla birinci amac› gerçeklefltirmek için u¤rafl verirler. Bu durum, eme¤i sadece bir üretim arac› olarak görmekten kaynaklan›r. Oysa eme¤in ayn› zamanda bir amaç oldu¤unu unutmamak gerekir. Bir iflletmede; iflten ayr›lanlar›n say›s› fazlaysa, ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› ciddi boyutlara ulaflm›flsa, devams›zl›k oran› yüksekse, standart d›fl› üretim fazlaysa, toplu sözleflmeler sürekli sorun oluyorsa, çal›flanlar tatminsiz ve moralsiz ise, o iflletmede ‹KY ne yönelik önemli sorunlar var demektir. Bu durum, iflgören
‹KY: ‹flletmelerde insan kayna¤›n›n etkin yönetilmesini sa¤layan islev ve çal›flmalar›n tümüdür.
138
‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Önemi
maliyetlerinin yükselmesine ve verimlili¤in düflmesine yol açacakt›r. ‹KY, alaca¤› önlemlerle bu sorunlar› çözmeye çal›fl›r. Bunu yaparken de, iflletmenin ihtiyaçlar› kadar iflgörenin ihtiyaçlar›n› da dikkate al›r.
1
‹flletmelerde, ‹KY’nin etkin olup olmad›¤›n› ortaya koyan göstergeler neler olabilir? Doruk A.fi. örnek olay›nda, Genel Müdür Harun Beyi tedirgin eden sorunlar› hat›rlayal›m. ‹flgücü maliyetleri, iflgören girifl ç›k›fllar›, ifl kazalar› ve ücret tatminsizli¤i artm›fl, verimlilik düflmüfl, personelin ifline ba¤l›l›¤› ve özverisi azalm›fl,sendikal iliflkiler bozulmufl. Bu sorunlar Doruk A.fi.’de, ‹KY’nin etkin olmad›¤›n›n göstergeleridir. Harun Beyin, bu sorunlar›n çözümünde, kendilerine yard›mc› olacak bir insan kaynaklar› yöneticisine ihtiyaç duymas› do¤ru bir karard›r. Mevcut yöneticilerin, iflgöreni sadece bir üretim arac› olarak görmeleri, bu sorunlar›n do¤mas›nda öncelikli neden olabilir.
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹N ÖNEM‹
‹KY’ye yeterli önem verilmesi, iflletmelerin rekabet üstünlü¤ü sa¤lamas›nda temel bir kofluldur.
Üretimin gerçekleflmesini sa¤layan faktörlerden eme¤i; sermaye, do¤al kaynaklar, teknoloji gibi di¤er üretim faktörlerinden ayr› tutmak gerekir. Emek; di¤er faktörleri biraraya getiren, düzenleyen,iflleten ve gelifltiren bir faktördür. ‹flletmeler, di¤er üretim faktörlerinin mülkiyetini sat›n al›rlar. Oysa, emek sat›n al›namaz, sadece kiralan›r. Üstelik, emek, yani insan, sosyal bir varl›kt›r. Çevresiyle etkileflim içerisindedir. Üzülür, sevinir, hastalan›r, ürer, üretir, k›sacas› yaflar. Yaflam›ndaki bu dalgalanmalar verimlili¤ine yans›r. Onu çal›flt›rmak ayr› bir uzmanl›k gerektirir. Bir üretim iflletmesinin torna atölyesindeki bir torna tezgâh›n› örnek alal›m. Bu tezgâh› kullanan iflgören, makinan›n temizli¤ini ve bak›m›n› düzenli yapt›¤› sürece herhangi bir sorun ç›kmayacakt›r. Makine, mesai bitip flartel indirilene kadar çevreden etkilenmeden sürekli ayn› tempoda çal›flmas›n› sürdürecektir. Oysa bu tezgâh› kullanan iflgören öyle midir? Bu kiflinin ifl yaflam› d›fl›nda da bir yaflam› vard›r. Eflinden, çocuklar›ndan, çevresinden, ekonomik koflullardan etkilenecek, bazan üzülecek bazan da sevinecektir. Bu kifli, sabah iflyerine gelip ifl elbisesini giyerken tüm dertlerini, duygu ve düflüncelerini elbise dolab›na as›p tezgâh›n›n bafl›na geçemez. Bu olanaks›zd›r. ‹çinde bulundu¤u durum, üretimine yans›yacakt›r. Günümüz iflletmelerinde rekabette üstün duruma geçmenin yolu, insan kayna¤›na gereken önemi vermekten geçer. Bunun için de eme¤e yönelik tüm kararlarda hata pay›n› en aza indirmek gerekir. Birbirinden farkl› yap›da olan ve farkl› görevlerde çal›flan onca insan› etkin ve verimli bir biçimde çal›flt›rmak, iflletmenin yaflam›n› garanti alt›na almak demektir. Bu zor görev nas›l baflar›lacakt›r? ‹flgöreni daha iyi çal›flt›rabilmek ve onlar›n yapt›klar› iflten zevk almalar›n› sa¤lamak için nas›l bir yol ve yöntem izlemek gerekir? Bu ve buna benzer sorular ‹KY’nin u¤rafl alan›na girer.
‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Geliflim Süreci
"‹flletme yönetimi yükseklisans program›na devam ediyordum. Hocam›z aras›nav sorular›n› da¤›tt›. Ben s›n›f›n en iyi ö¤rencilerinden biriydim. Son soruya kadar soluk almadan geldim ve o soruya tak›ld›m kald›m. Son soru flöyleydi: Her gün koridorlar› ve s›n›flar› temizleyen görevlinin ad› nedir? Bu herhalde bir çeflit flaka olmal›yd›. Görevli yerleri silerken hemen hergün görüyordum. Uzun boylu, siyah saçl› biriydi. 50’sinde falan olmal›yd›. Ama ad›n› nas›l bilebilirdim ki! Son soruyu yan›ts›z b›rak›p ka¤›d›m› teslim ettim. Süre biterken bir ö¤renci arkadafl›m, son sorunun test sonuçlar›na dahil olup olmad›¤›n› sordu. "Tabii dahil" dedi hocam›z. "‹fl yaflam›n›z boyunca insanlarla karfl›laflacaks›n›z. Hepsi birbirinden farkl› insanlar. Ama hepsi sizin ilginiz ve dikkatinizi hak eden insanlar. Onlara sadece gülümsemeniz ve "merhaba" demeniz gerekse bile..!" Bu dersi hayat›m boyunca unutmad›m. O görevlinin ad› Emine idi." Hiç kuflkusuz bu zorlu görevin baflar›lmas›, iflletmelerde sadece insan kaynaklar› bölümlerinin u¤rafl› olmayacakt›r. ‹leride de¤inilece¤i, gibi tüm birim yöneticileri, ayn› zamanda bir insan kaynaklar› yöneticisi gibi olaylara bakmak durumundad›r.
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹N GEL‹fi‹M SÜREC‹ ‹KY terimi, son 10 y›lda kabul görmüfl bir terimdir. Bafllang›ç noktas› personel yönetimidir. Konuyla ilgilenen herkes, personel yönetiminden ‹KY’ye nas›l geçildi¤ini bilmelidir. Burada kastedilen, sözcüklerdeki de¤iflim de¤ildir. Bu sözcüklerde ifadesini bulan yaklafl›m fark›d›r.
"KURALLAR Y›l 1850. Günümüzden tam 150 y›l önce. Chicago’da bir departmanl› ma¤azan›n kurallar›ndan biri flöyleydi. "Erkek iflçilere haftada bir akflam gezme, bir kez kiliseye gitme izni verilir. Ma¤azada 14 saat geçirdikten sonra, bofl saatler genellikle okuyarak de¤erlendirilmelidir." Y›l 1934. Günümüzden tam 66 y›l önce Eskiflehir, Tayyare Fabrikas› müdürünün çal›flanlara yönelik bir ilân›nda flunlar yaz›l›yd›: • Müteaddit ihtarlara ra¤men, baz› efendilerin, perflembe günleri, tak›mlar›n› tak›mhaneye teslim etmedikleri görülmüfltür. 1 fiubat 934 tarihinden itibaren perflembe günleri teslim edilmeyen tak›mlara zayi olmufl nazar› ile bak›larak hamillerine tak›m›n yeni ücretinin ödettirilece¤ini ehemmiyetle bildiririm. • Hastal›k müstesna olmak üzere, bir efendi günde ancak iki defa paydos zamanlar›nda d›flar›ya ç›kmakla ihtiyac›n› defedebilir (tuvalete gidebilir). Paydos zamanlar›ndan hariç fabrika dahilinden harice hiç bir efendi ç›kmayacakt›r. • Bugün mihanik ateliyesinde üç efendiyi iflbafl›nda vakit geçirmek kabilinden isteksiz ve birbirleriyle çekiflir vaziyette gördüm. Bu efendilerin birer yevmiyesini kesmekle beraber son ihtar yap›lm›fl olup tekerrürü halinde iflten el çektirilecektir. • Ustabafl›lar, maiyetindeki (emrindeki) efendilerin mesaisini takip etmelidir. Teftiflim esnas›nda aksini görürsem, yaln›z bu efendiyi de¤il, ustabafl›n› da tecziye muammelesine tabi tutaca¤›m› hat›rlat›r›m."
139
140
‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Geliflim Süreci
AMAÇ
3
Günümüz iflletmelerinin personel yönetimi anlay›fl›ndan ‹KY anlay›fl›na nas›l geçti¤ini aç›klamak.
Personel yönetimi anlay›fl›ndan, ‹KY anlay›fl›na geçiflte etkili olan unsurlar flöyle özetlenebilir: Ülkelerin ekonomik, sosyal ve kültürel yönden geliflmeleri, yetiflmifl insan gücünün artmas›, davran›fl bilimlerinde gözlenen geliflme, sendikac›l›¤›n geliflimi, çal›flma koflullar›n› düzenleyen yasalar›n yürürlü¤e girmesi, iflgörenlerin e¤itim ve kültür düzeylerinin yükselmesi, refah seviyelerinin artmas›, istek ve beklentilerin de¤iflmesi, iletiflim ve biliflim teknolojilerinin geliflimi. Birinci Dünya Savafl›ndan önceki dönemlerde çal›flanlar için olumlu bir ortam yaratmak amac›yla para harcama düflüncesi, iflverenlerin ço¤una gülünç ve anlams›z gelirdi. O zamanlar emek bol, ucuz ve savunmas›zd›. Emek sosyal bir varl›k de¤il, sadece bir üretim arac›yd›. 1940’l› y›llarda, iflletmelerin personel bölümleri (Çizelge 8.1) örgütün en alt düzeyinde, iflgörenlerin kay›tlar›n› tutan küçük bir servis konumundayd›. ‹flgören sosyal bir varl›k de¤il, sadece bir üretim arac›yd›. Zaman Dilimi
Gündemdeki Konular Üretim Teknolojileri
Teknikler
Çal›flanlar›n önemi de¤ildir
Disiplin Sistemleri
‹flçi Refah›
Çal›flanlar güvenli koflullar ve f›rsatlar ister
Güvenlik Programlar›
1910-1920
Görev Verimlili¤i
Çal›flanlar daha fazla verime dah afazla kazanca ihtiyaç duyarlar
Zaman ve hareket çal›flmalar›
1920-1930
Kiflisel Farkl›l›klar
Çal›flanlar›n farkl›l›klar› gözönüne al›nmal›d›r
Psikolojik testler ve iflçi dan›flmanl›¤›
Çal›flanlar aras›nda karfl›l›kl› çat›flma vard›r
Çal›flanlarla iletiflim programlar› ve sendika karfl›t› teknikler
1900 Öncesi 1900-1910
1930-1940
Sendikalaflma
1940-1950
Ekonomik güvenlik
Grup Performans› üretkenli¤i etkiler Çal›flanlar ekonomik güvence ister
1950-1960
insan ‹liflkileri
Çal›flanlar iyi yönetilmelidir
Yönetici, sa¤l›k plânlar›
1950-1960
Kat›l›mc›l›k
Çal›flanlar kararlara kat›l›m ihtiyac› duyarlar
Kat›l›mc› yönetim teknikleri
Çal›flma Yasalar›
De¤iflik alt gruplara eflit davran›lmal›d›r
Olumlu hareket (affirmative action), eflit f›rsat
1970-1980
Görev zorlu¤u ve çal›flma hayat› kalitesi
‹fl zenginlefltirilmesi ve entegre görev tak›mlar›
1980-1990
Çal›flanlar›n yer de¤ifltirmesi
Çal›flanlar kendilerini zorlayacak ve uygun görevlere ihtiyaç duyarlar Çal›flanlar›n rekabet, teknoloji ve ekonomi yüzünden kaybettikleri ifllerin yenilerine ihtiyaç duyarlar
1990-2000
Üretkenlik, kalite ve uyumluluk
Üretkenlik
Çizelge 8.1 ‹KY’nin Geliflim Süreci
‹flveren Bak›fl Aç›s›
Çal›flanlar›n ifl ve ifl d›fl› aras›nda dengeye ihtiyac› vard›r
Grup koflullar›n› düzeltmek Emeklilik, sa¤l›k plânlar›
‹fl zenginlefltirilmesi ve entegre görev tak›mlar›
‹flin, e¤itimin, küreselleflmenin, etkin, farkl›laflman›n, ifl yerleflmesinin ba¤lant›lar›n kurmak
141
‹nsan Kaynaklar› Yönetiminin Geliflim Süreci
Savafl s›ras›nda artan iflgücü ihtiyac›, flirketleri verimlilik aray›fl›na itti. Endüstriyel psikoloji konusu ilgi alan› oldu. Bu dönemde, personel bölümünün görevleri aras›na, iflletmeye nitelikli personel kazand›rma ve iflletmede tutma çabalar› eklendi. Personel bölümünün, çal›flanlar›n sorunlar›na e¤ilmesiyle birlikte, örgüt içindeki konumu ve sayg›nl›¤› da artt›. Art›k iflletmelerin ço¤unda personel yöneticileri, orta düzey yönetici konumundayd›lar. 1960’l› y›llarda iflçi-iflveren iliflkilerini düzenleyen yasalar›n ç›kar›lmas›, personel bölümünün önemini daha da artt›rd›. Personel yöneticilerinin rolü h›zla de¤iflmeye bafllad›. Art›k iyi bir personel yöneticisi, davran›fl bilimleri ve çal›flma yasalar› konusunda uzman olmak zorundayd›. 1980’li y›llardan sonra, iflletmelerin amaçlar›na ulaflmas› ile iflgörenin ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› aras›ndaki kaç›n›lmaz iliflkinin bilincine var›ld›. ‹KY ifllevlerinin iflgören verimlili¤i üzerindeki etkileri tart›flmas›z kabul edildi. Böylece klasik personel yönetimi anlay›fl›ndan s›yr›lan ça¤dafl iflletmeler, örgüt yap›lar›n›n üst düzeylerinde insan kaynaklar› bölümlerine yer vermeye bafllad›.
Motive edilmifl bir iflgören, motive edilmemifl bir iflgörenden 10 kat daha yararl›d›r ve mutlaka ikisi de di¤erlerinin performans›n› etkilerler.
D›fl rekabetten çok, içinizdeki yetersizliklerden ve verdi¤iniz kötü hizmetten korkun.
E¤er ifle geldi¤inizde tüm çal›flanlar›n›z mutlu oluyorsa, kendinizle gurur duyabilirsiniz.
100 ‹flgören‹n her birinden gelecek bir öneri, tek bir süper patrondan gelecek 100 öneriden daha çok ifle yarar.
Personel memnuniyeti in Müflteri memnuniyeti out Bir müflteri sizin bir personelinizle tan›flt›¤›nda, bütün organizasyonla tan›flm›fl say›l›r. Çünkü flirketin bütününü, bu bak›fl aç›s›yla yarg›lar ve de¤erlendirir.
Kusursuz hizmet veren flirketler, fark›n insanda yatt›¤›n›n fark›nda olanlard›r.
“Rank Xerox’un ‹flletme Müdürü Bernard Fournier, "bize göre çal›flan› memnun etmek, tüketiciyi memnun etmekten çok daha önce gelmeli" deyince, salondakilerin bir bölümü önce flöyle bir irkildi. Ama sonra ne demek istedi¤i anlafl›l›nca kendisine hak verildi. Y›llar boyu, tüketici memnuniyeti, flirket politikalar›n›n odak noktas›na konmufl, ama çal›flanlar›n memnuniyeti göz ard› edilmiflti. Oysa as›l önemli olan, öncelikle flirket çal›flanlar›n› memnun etmekti. Çal›flt›¤› iflyerinden memnun olmayan bir iflgörenin, hizmet verdi¤i müflteriyi memnun etmesi beklenemezdi.”
142
‹nsan Kaynaklar› Yönetimini Etkileyen Çevre Unsurlar›
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹ ETK‹LEYEN ÇEVRE UNSURLARI
AMAÇ
4
‹KY’yi etkileyen çevre unsurlar›n› ay›rdetmek.
‹KY, iflgörenin verimlili¤ini art›rmak ve çal›flma yaflam›n›n kalitesini yükseltmek çabas› içindeyken, çevrenin etkisi ve bask›s› alt›nda kal›r. Toplumun de¤iflen de¤er yarg›lar› ve standartlar› hem iflletmeyi hem de iflgörenin iflletmeden beklentilerini de¤ifltirir. Baflar›l› bir ‹KY, bu beklentilere duyarl› olmak ve üst yönetimi uyarmak zorundad›r. Çevre faktörlerini iç ve d›fl çevre unsurlar› olarak ikiye ay›rmak mümkündür. ‹KY’yi etkileyen iç çevre unsurlar› iflletmenin iç yap›s›ndan kaynaklan›r ve kontrol alt›nda tutulabilir.
‹ç Çevre Unsurlar› • • • •
‹flletmenin yap›s›ndan kaynaklanan, kontrol edilebilir faktörlerdir. Bireysel nitelikler: ‹flgörenin ihtiyaçlar›, beklentileri, motivasyonu, e¤itimi, alg›lama yetene¤i. ‹fl nitelikleri: ‹fl güvencesi, ifl yükü, ifli oluflturan görevlerin niteli¤i ve çal›flma ortam›. Bireyleraras› iliflkiler: Biçimsel ve biçimsel olmayan gruplar, iletiflim yo¤unlu¤u, önderlik. Örgütsel özellikler: Üst yönetimin insan kaynaklar›na verdi¤i önem, örgütün büyüklü¤ü, iflkolu ve geliflme h›z›,yönetim biçimi, hiyerarflik yap›, örgütsel iklim.
D›fl Çevre Unsurlar› ‹KY’yi etkileyen d›fl çevre unsurlar› iflletmenin d›fl›ndaki olaylardan kaynaklan›r ve kontrol alt›nda tutulamazlar.
‹flletmenin faaliyet gösterdi¤i çevreden kaynaklanan, göreceli olarak kontrol edilemeyen unsurlard›r. • D›fl kaynaklar: ‹flletmelere nitelikli iflgücü sa¤layan arz kaynaklar›( üniversiteler, sendikalar vb.) • Rakipler: Ayn› pazar› paylaflan di¤er iflletmeler • Yasalar: 1475 say›l› ‹fl Kanunu, 2821 Say›l› Sendikalar Kanunu, 2822 Say›l› Toplu ‹fl Sözleflmeleri, Grev ve Lokavt Kanunu, 501 Say›l› Sosyal Sigortalar Kanunu, 657 Say›l› Devlet Memurlar› kanunu. Örgütsel özelliklerin, ‹KY ifllevleri üzerinde do¤rudan ve dolayl› etkileri vard›r. Örne¤in, iflletmenin büyüklü¤ü, iflletmede insan kaynaklar›ndan sorumlu bir birimin bulunup bulunmamas›n› do¤rudan etkileyecektir. Küçük bir iflletmede ‹KY’den sorumlu bir birime ihtiyaç duyulmazken, binlerce kiflinin çal›flt›¤› bir iflletmede ‹KY’nin her bir ifllevi için ayr› ayr› uzmanlaflm›fl bir birime ihtiyaç duyulacakt›r. Ayn› flekilde iflletmenin faaliyet alan›, iflletmede çal›flacak iflgörenin niteliklerini do¤rudan etkileyecektir. Faaliyet alan›ndan dolay› yüksek nitelikli iflgörene ihtiyaç duyan bir iflletmedeki ‹KY uygulamalar›, niteliksiz iflgören ihtiyac› daha yo¤un olan bir iflletme ile ayn› olmayacakt›r. Bunun nedeni, her iki iflletmede çal›flanlar›n birbirlerine k›yasla farkl› ihtiyaçlar›, beklentileri ve de¤er yarg›lar› olmas›d›r. Örne¤in birinci iflletmede çal›flanlar›n, büyük bir olas›l›kla, baflar› ve özgürlük ihtiyaçlar› ön planda olurken, ikinci iflletmedeki iflgörenlerin güvenlik ihtiyaçlar› daha a¤›r basacakt›r.
143
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi Faaliyetlerinin Örgütlenmesi - ‹nsan Kaynaklar› Bölümünün Örgüt ‹çindeki Yeri
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹ FAAL‹YETLER‹N‹N ÖRGÜTLENMES‹
AMAÇ
5
Ça¤dafl bir iflletmede insan kaynaklar› bölümünün nas›l örgütlenmesi gerekti¤ini aç›klamak.
‹flletmelerde ‹KY’ye yönelik ifllev ve çal›flmalar nas›l ve kim taraf›ndan yerine getirilecektir? Asl›nda iflgöreni ilgili oldu¤u alanda hedefe götürmekten sorumlu her yönetici, insan kaynaklar› ile ilgili baz› ifllev ve çal›flmalar› yerine getirecektir. Özellikle küçük iflletmelerde, ba¤›ms›z bir insan kaynaklar› bölümü olmad›¤›ndan, bu ifllevler tümüyle di¤er bölüm yöneticilerinin sorumlulu¤una b›rak›lacakt›r. Ancak iflletme büyüdükçe ‹KY ifllevleri a¤›rlaflacak,karmafl›klaflacak ve di¤er bölüm yöneticilerinin zaman›n›n önemli bir k›sm›n› almaya bafllayacakt›r. Bu yo¤unluk, bölüm yöneticilerinin aslî görevlerini gere¤i gibi yapmalar›na engel olacakt›r. Gelinen bu nokta, o iflletmede art›k ba¤›ms›z bir insan kaynaklar› bölümünün kurulmas› gere¤ini ortaya koyar. ‹nsan kaynaklar› yönetimi ifllevlerinin, etkin bir biçimde yerine getirilmesi isteniyorsa, uzmanlaflmaya gitmek gerekir. ‹KY ifllevleri konusunda uzmanlaflm›fl kiflilerden oluflan ba¤›ms›z bir insan kaynaklar› bölümünün oluflturulmas›, hem di¤er bölüm yöneticilerini rahatlatacak hem de bu ifllevlerin gere¤i gibi (ekonomik ve etkin biçimde) yerine getirilmesini sa¤layacakt›r. ‹flletmelerde ba¤›ms›z bir insan kaynaklar› bölümünün oluflturulmas› gere¤ini ortaya koyan göstergeler neler olabilir? Doruk A.fi. örnek olay›ndaki göstergelere hep beraber bir göz atal›m. Dört kifli ile faaliyete bafllayan flirket, befl y›l içinde 340 kifliye ulaflm›fl. Zaman içinde üretim, finans, pazarlama ve muhasebe bölümleri oluflturulmufl. Bu bölümlerin yöneticilerine kendi asli görevlerinin yan›s›ra, ayn› zamanda ‹KY ifllevleri de yüklenmifl. ‹flletmede, bu bölümle eflde¤er statüde ba¤›ms›z bir insan kaynaklar› bölümü yok. Mevcut Personel fiefli¤i ise iç yap›lanma, bak›fl aç›s› ve kadro niteli¤i aç›s›ndan yetersiz. Sonuç olarak, insan kaynaklar› sorunlar› her geçen gün art›yor. Mevcut bölüm yöneticileri, bu sorunlarla u¤raflmaktan, kendi ifllerine zaman ay›ram›yorlar. Üstelik uzmanl›k alanlar› olmad›¤› için, sorunlar›n çözümünde yetersiz kal›yorlar. Çözüm, bir an önce di¤er bölümlerle eflit statüde bir insan kaynaklar› bölümü oluflturmak ve konusunda uzman kiflileri bu bölümde istihdam etmektir.
‹NSAN KAYNAKLARI BÖLÜMÜNÜN ÖRGÜT ‹Ç‹NDEK‹ YER‹
AMAÇ
‹nsan kaynaklar› bölümünün örgüt içindeki yerini ifade etmek.
6
‹flletmelerde kurulacak olan insan kaynaklar› bölümlerinin amac›, ‹KY ifllevlerini yürütmek ve di¤er bölümlere bu konuda yard›mc› olmakt›r. ‹nsan kaynaklar› bölümü ve yöneticisinin günümüzde üstlenmesi gereken görevleri flöyle s›ralayabiliriz:
‹flletmeler büyüdükçe ‹KY ifllevleri a¤›rlaflaca¤› için, ba¤›ms›z bir ‹nsan Kaynaklar› Bölümüne gereksinim duyulur.
2
144
‹nsan Kaynaklar› Bölümünün Örgüt ‹çindeki Yeri
1. ‹flletmenin hedeflerine uygun insan kaynaklar› politikalar›n›n saptanmas› için gerekli araflt›rmalar› yapmak, bilgi ve önerileri üst yönetime sunmak, 2. Belirlenen politikalara uygun program ve çal›flmalar› düzenlemek ve yürütmek, 3. Bu program ve çal›flmalar› denetlemek ve de¤erlendirmek, 4. ‹nsan kaynaklar› ile ilgili yenilikleri izlemek ve gerekti¤inde uygulamak, 5. ‹nsan kaynaklar› ile ilgili rutin iflleri yürüterek, di¤er yöneticilerin ifllerini hafifletmek. ‹nsan kaynaklar›n›n, iflletme varl›klar› içinde önemli bir yeri oldu¤unu ve etkin kullan›lmad›¤› takdirde önemli bir maliyet unsuru olaca¤›n› belirtmifltik. Dolay›s›yla, insan kaynaklar›ndan sorumlu olacak bölümün rolünü gerçeklefltirebilmesi için di¤er bölümlerle eflit düzeyde ve üst yönetime en yak›n konumda olmas› gerekir. Daha aç›k bir anlat›mla, bu bölüm iflletme politika va plânlar›n›n saptanmas›nda di¤er bölümlerle eflit yetki ve sorumlulu¤a sahip olmal›d›r. Genel Müdür Yrd. ‹nsan Kaynaklar›
‹fl Güvenli¤i ve ‹flgören Sa¤l›¤› Yöneticisi
Sanayi Sa¤l›k Uzm.
Ücret Maafl ve Yan Ödemeler Yöneticisi
‹nsan Kaynaklar› Gelifltirme Yöneticisi
‹ns. Kaynaklar› Plânlama ve Araflt›rma Yön.
Endüstri ‹liflkileri Yön.
Güvenlik Mühendisi
fiekil 8.1 Büyük Örgütlerde ‹nsan Kaynaklar› Bölümü ‹çin Bir Örgüt fiemas›
fiekil 8.1’de, büyük bir iflletmenin insan kaynaklar› bölümünün organizasyon flemas› örnek olarak verilmifltir. Örgüt büyüdükçe, ‹KY ifllev ve çal›flmalar›n›n her biri için ayr› bir alt birim oluflturmak gerekir. Alt birimlerin oluflturulmas›nda; "organ ifllev yaratmaz, ifllev organ yarat›r" ilkesinden hareket etmek gerekir. Biz alt birimleri olufltural›m, nas›l olsa zaman içinde bu birimlere gerek duyulacakt›r, düflüncesi yanl›flt›r. Bu durum gereksiz bir maliyet kalemi oluflturur. Bir birimi, o birimin yapaca¤› yeterince ifllev (görev) varsa oluflturmak gerekir. Bunun için, öncelikle, insan kaynaklar› bölümünün yerine getirece¤i ifllevlere, bu ifllevlerin yo¤unluk ve önem derecesine bak›l›r. Her iflletme için bu ifllevlerin yo¤unluk ve önem derecesi farkl› farkl› olabilir. Daha sonra, önemli ve yo¤un ifllevler alt birimler haline getirilerek o ifllevlerde uzmanlaflmaya gidilir. Ça¤dafl anlamda bir insan kaynaklar› bölümünün bafl›nda bulunan bir yöneticide, en az flu niteliklerin bulunmas› gerekir: ‹flletmecilik e¤itimi alm›fl olmak, insan kaynaklar› d›fl›nda üretim, finans, pazarlama, sat›fl gibi iflletmenin di¤er ifllevlerini biliyor olmak, çal›flma yasalar› konusunda yeterli bilgiye sahip olmak, kolay iletiflim kurabilmek ve yabanc› dil bilmek.
‹nsan Kaynaklar› Yöneticilerinin Yetki Kullan›m› - ‹nsan Kaynaklar› Yönetiminde Di¤er Yöneticilerin Yeri
145
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹C‹LER‹N‹N YETK‹ KULLANIMI Yetki, bir görevin yap›lmas›n› baflkalar›ndan isteme hakk›d›r. Yetki tüm yöneticilik konumlar›n›n kilit noktas› olup, baflkalar›n›n yapt›klar›n› yönlendirmeyi ve uyumlaflt›rmay› içerir. Bafll›ca üç tip yetki vard›r. • Komuta yetkisi: Uygulay›c› bir yetkidir. Hiyerarflik düzende yukar›dan afla¤›ya do¤ru gider. Kullanana yapt›r›m hakk› verir. Astlar› yönlendirmeyi, gerekti¤inde ödüllendirmeyi ve cezaland›rmay› içerir. ‹nsan kaynaklar› yöneticisi kendi bölümünü yönetirken bu yetkiyi kullan›r. • Kurmay yetki: Uzmanl›k yetkisidir. Bu yetki,di¤er yönetim ifllevlerine yönetimle ilgili destek ve dan›flmanl›k hizmetleri sa¤lar. Kullanana yapt›r›m hakk› vermez. Bu yetkiye sahip yöneticiler uzmanl›k alanlar›yla ilgili konularda iflletmenin di¤er yöneticilerine görüfl ve önerilerde bulunurlar. ‹nsan kaynaklar› yöneticileri, ‹KY ifllevleri ile ilgili olarak di¤er bölüm yöneticilerine s›k s›k bu yetki alt›nda hizmet verirler. • ‹fllevsel yetki: Belli bir konuda uzman olan yöneticiye, uzman oldu¤u konuyla ilgili olmak üzere, t›pk› komuta yetkisi gibi yapt›r›m hakk› verir. Ancak bu yetki belli bir görevle s›n›rl›d›r. Geçici veya sürekli olabilir. ‹fllevsel yetkiye sahip bir yönetici, ad› geçen ifllevle ilgili olarak iflletmenin di¤er bölümlerinde yapt›r›m hakk›na sahip olur. ‹KY ifllevlerinin önemli bir k›sm› teknik ve rutin niteliktedir. ‹flgücü plânlamas›, ifl analizleri, ifl de¤erlemesi vb. (bu ifllevler bir sonraki ünitede ayr›nt›yla ele al›nacakt›r) Bu görevlerin ifllevsel yetkiyle insan kaynaklar› yöneticisine b›rak›lmas›, di¤er yöneticilerin zaman kazanmas›n› ve tek elden yap›lmas›n› sa¤layacakt›r.
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹NDE D‹⁄ER YÖNET‹C‹LER‹N YER‹ ‹flletmelerde insan kaynaklar› yöneticilerinin ve bölümlerinin örgüt içindeki rolü, etkinli¤i ve sayg›nl›¤› büyük ölçüde üst yönetime ve di¤er bölüm yöneticilerine ba¤l›d›r. ‹nsan unsuru iflletmenin her yerindedir. Bu sorumlulu¤un di¤er yöneticilerle paylafl›lmas› gerekir. Üst yönetim, iflletmede politika ve hedefleri saptayan ve bunlar› gerçeklefltirecek stratejilerin belirlenmesinden sorumlu olan organ ve yöneticilerden oluflur. ‹flletmedeki tüm ifllevlerin baflar›s› üst yönetimin tutum, karar ve davran›fllar›na ba¤l›d›r. Üst yönetim insan kaynaklar› yönetimine gereken önemi veremezse, bu ifllevlerin baflar›l› bir biçimde gerçeklefltirilmesi flans› yoktur. ‹nsan kaynaklar› yönetiminin verimlilik ve ifl yaflam›n›n kalitesini art›rmak amac›yla giriflti¤i çabalar ve daha iyi motive olmufl iflgören yaratma u¤rafl› üst yönetimce desteklenmelidir. ‹nsan kaynaklar›n›n etkin yönetimi, üst yönetimi oldu¤u kadar di¤er yöneticileri de ba¤lar. ‹nsan kaynaklar› ile ilgili oluflturulan politikalar›n uygulay›c›lar›, di¤er bölüm yöneticileridir. ‹nsan kaynaklar› ile ilgili sorunlara kal›c› çözümler üretebilmek için, di¤er bölüm yöneticileri ile insan kaynaklar› yöneticisi aras›nda sürekli bir iletiflim ve iflbirli¤ine ihtiyaç vard›r. Karfl›l›kl› güven ve iflbirli¤inin olmad›¤› bir örgüt ortam›nda, insan kaynaklar› yönetiminin etkinli¤inden söz edilemez.
‹nsan Kaynaklar› Yöneticisi di¤er bölümlerdeki ‹KY ifllevlerinin uygulanabilmesi için, ifllevsel yetki kullan›r.
146
‹nsan Kaynaklar› Yönetiminde Di¤er Yöneticilerin Yeri
3 Baflar›l› bir ‹KY’nin gerçeklefltirilmesinde, iflletmenin, baflta üst yönetimi olmak üzere, di¤er bölüm yöneticilerinin sorumlulu¤u ne olmal›d›r? Doruk A.fi. örnek olay›nda Genel Müdür Harun Bey, organizasyon yap›s›nda bir de¤ifliklik düflünmektedir. Personel flefli¤ini kald›racak onun yerine müdürlük statüsünde bir ‹nsan Kaynaklar› Bölümü oluflturacakt›r. Amac›, mevcut yap› içinde bir türlü çözülemeyen ve giderek büyüyen sorunlara çare bulmakt›r. Konusunda uzman ve di¤er bölüm yöneticileri ile eflit statüde bir insan kaynaklar› yöneticisinin, sorunlar›n çözümünde kendilerine önemli katk›lar sa¤layaca¤›na inanmaktad›r. Ne var ki, bu düflüncesini bölüm müdürlerine açt›¤›nda ald›¤› tepki oldukça ilginçtir. Bu kifliler, böyle bir de¤iflikli¤e gerek olmad›¤›n›, sorunlar›n kendi sorunlar› oldu¤unu, birilerinin d›flar›dan gelip kendilerine ne yapmalar› gerekti¤ini söyleyemeyece¤ini dile getirmifllerdir. Harun Bey vizyon sahibi ve yeniliklere aç›k bir yöneticidir. Yapmak istedi¤i de¤ifliklik iflletme için gereklidir. Ancak, bölüm yöneticilerinin tepkisi, oluflturulacak olan bu bölümün baflar›s›n› do¤rudan etkiyecek niteliktedir. ‹nsan kaynaklar› ile ilgili politikalar›n uygulay›c›lar› di¤er bölüm yöneticileridir. Bu yöneticiler, ‹KY gere¤ine ve bu bölümün yöneticisine inanmad›kça ilgili sorunlar›n çözümünde baflar›ya ulaflmak olanaks›zd›r.
“Bütün bölümleri” kald›r›p insan kaynaklar› bölümü ile ifllerimizi yürütebilir miyiz?
Özet
147
Özet Bu Ünitede; insan kaynaklar› yönetiminin temel amaçlar›n›, geliflim sürecini, iflletme için önemini ve organizasyon yap›s› içindeki yerini inceledik. Art›k; • insan kaynaklar› yönetiminin bir iflletme için önemini, kapsam›na kimlerin girdi¤ini (sayfa 137), • ‹KY’nin ulaflmak istedi¤i amaçlar›n neler oldu¤unu (sayfa 137-138), • bir iflletmede etkin bir insan kaynaklar› yönetimi yoksa, o iflletmenin karfl› karfl›ya kalaca¤› sorunlar›n neler olabilece¤ini (sayfa 138-139), • geçmiflteki personel yönetimi yaklafl›m›ndan, günümüzdeki insan kaynaklar› yönetimi yaklafl›m›na nas›l gelindi¤ini (sayfa 139-141), • ‹KY’yi etkileyen iç ve d›fl çevre faktörlerinin neler oldu¤unu (sayfa 142), • ça¤dafl bir iflletmede ‹KY bölümünün nas›l örgütlenmesi gerekti¤ini (143-144), • ‹KY bölümünün örgüt içindeki yerini (sayfa 145) biliyoruz. ‹nsan kaynaklar› yönetiminin ana konusu, üretim faktörlerinden biri olan emek, bir baflka deyiflle insand›r. ‹nsan üretimin hem amac› hem de arac›d›r. ‹nsan kaynaklar› terimi, bir iflletmede en üst konumda bulunan yöneticiden en alt konumdaki vas›fs›z iflçiye kadar tüm çal›flanlar› kapsar. Bu kapsama iflletme d›fl›nda olan ve ilerde o iflletmede çal›flabilecek potansiyel iflgücünü de dahil etmek mümkündür. ‹KY’yi iflletmenin, insan kayna¤›n›n iflletmeye ve bireyin kendisine yararl› olacak flekilde, yasal çerçeve içinde, etkin yönetilmesini sa¤layan ifllev ve çal›flmalar›n tümü olarak tan›mlayabiliriz. ‹KY, özde iki amac› gerçeklefltirmeye çal›fl›r. Bunlar: • Çal›flanlar›n bilgi ve becerilerini en iyi biçimde kullanmalar›n› sa¤layarak, onlar›n iflletmeye olan katk›lar›n› en üst düzeye ç›karmak. Yani, çal›flandan maksimum verim almak, •
‹fl yaflam›n›n kalitesini yükselterek çal›flanlar›n sa¤l›kl› ve güvenli bir ortamda, yapt›klar› iflten zevk almalar›n› sa¤lamak.
‹KY terimi, son 10 y›lda kabul görmüfl bir terimdir. Bafllang›ç noktas› personel yönetimidir. Personel yönetimi anlay›fl›ndan ‹KY anlay›fl›na geçiflteki etkenler flöyle özetlenebilir: Ülkelerin ekonomik, sosyal ve kültürel yönden geliflmeleri, yetiflkin insan gücünün artmas›, davran›fl bilimlerinde gözlenen geliflme, sendikac›l›¤›n geliflimi, çal›flma koflullar›n› düzenleyen yasalar›n yürürlü¤e girmesi, iflgörenlerin e¤itim ve kültür düzeylerinin yükselmesi, refah seviyelerinin artmas›, istek ve beklentilerin de¤iflmesi, iletiflim ve biliflim teknolojilerinin geliflimi. ‹KY, iflgörenin verimlili¤ini art›rmak ve çal›flma yaflam›n›n kalitesini yükseltmek çabas› içindeyken iç ve d›fl çevrenin etkisi ve bask›s› alt›nda kal›r. ‹ç çevre faktörleri, iflletmenin yap›s›ndan kaynaklanan, kontrol edilebilir faktörlerdir. Bunlar, bireysel nitelikler, ifl nitelikleri, ireyleraras› iliflkiler ve örgütsel özelliklerdir. D›fl çevre faktörleri, iflletmenin faaliyet gösterdi¤i çavreden kaynaklanan, kontrol edilemeyen faktörlerdir. Bunlar, d›fl kaynaklar, rakipler ve yasalard›r. ‹flletmelerde kurulacak olan insan kaynaklar› bölümlerinin amac›, ‹KY ifllevlerini yürütmek ve di¤er bölümlere bu konuda yard›mc› olmakt›r. ‹nsan kaynaklar› bölümü ve yöneticisinin günümüzde üstlenmesi gereken görevleri flöyle s›ralayabiliriz. • ‹flletmenin hedeflerine uygun insan kaynaklar› politikalar›n›n saptanmas› için gerekli araflt›rmalar› yapmak, bilgi ve önerileri üst yönetime sunmak, • Belirlenen politikalara uygun program ve çal›flmalar› düzenlemek ve yürütmek, • Bu program ve çal›flmalar› denetlemek ve de¤erlendirmek, • ‹nsan kaynaklar› ile ilgili yenilikleri izlemek ve gerekti¤inde uygulamak, • ‹nsan kaynaklar› ile ilgili rutin iflleri yürüterek di¤er yöneticilerin ifllerini hafifletmek.
148
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Bir iflletmede ba¤›ms›z bir insan kaynaklar› bölümü ne zaman kurulmal›d›r? a. Üst yönetim de¤iflti¤inde b. Teknoloji de¤iflti¤inde c. Çal›flanlar sendikal› oldu¤unda d. ‹yi bir insan kaynaklar› yöneticisi bulundu¤unda e. ‹KY ifllevleri bölüm yöneticilerinin çok zaman›n› ald›¤›nda 2. ‹nsan›, di¤er üretim faktörlerinden ay›ran en önemli
özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.
Para karfl›l›¤› çal›flmas› Eme¤ini baflkas›na kiralamas› Sosyal bir varl›k olmas› Verimli çal›flmas› Yükselmek istemesi
3. Afla¤›dakilerden hangisi ‹KY’nin ulaflmak istedi¤i temel amaçlardan biridir? a. ‹flbirli¤i b. ‹fl tatmini c. Örgüt içi iletiflim d. Denetim e. Koordinasyon 4. Bir iflletmenin genel müdürünün, insan kaynak-
lar› müdüründen, 10 gün sonra bafllayacak toplu sözleflme görüflmelerine kendi ad›na kat›lmas›n› ve sonuçland›rmas›n› istemesi durumunda, insan kaynaklar› müdürü nas›l bir yetki kullanacakt›r? a. b. c. d. e.
‹fllevsel Kurmay Dikey Yatay Komuta
5. "Organ ifllev yaratmaz, ifllev organ yarat›r "sözü afla¤›dakilerden hangisini ifade eder? a. ‹fllev olmadan bölüm kurulabilece¤ini b. Bölüm oluflturmak için para gerekti¤ini c. Bölüm kurmadan önce insana gereksinim duyuldu¤unu d. Yeterince ifllev olmadan bölüm kurulamayaca¤›n› e. Büyümek için yeni bölümler kurmak gerekti¤ini
6. Afla¤›dakilerden hangisi ‹KY’yi etkileyen d›fl çevre faktörleri aras›nda yer almaz? a. Rakipler b. Yasalar c. Ekonomik de¤ifliklikler d. ‹flin nitelikleri e. ‹flgücü pazar› 7. ‹nsan kaynaklar› bölümünün teknik ve rutin ifllevleri yerine getirebilmek için sahip olmas› gereken yetki türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Komuta b. Kurmay c. ‹fllevsel d. Dan›flmanl›k e. Uygulay›c› 8. Afla¤›dakilerden hangisi bir iflletmenin insan kaynaklar› kapsam› içinde yer almaz? a. Genel müdür b. Üretim müdürü c. Sat›fl eleman› d. Torna iflçisi e. Sendika baflkan› 9. ‹nsan kaynaklar› bölümünün, iflletmenin di¤er bölümleriyle eflit statüde olmas›n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Di¤er bölümlerle sürekli iletiflim kurmas› ve iflbirli¤i yapmas› b. Daha sayg›n olmas› c. Di¤er bölümlerden daha önemli olmas› d. Uzman kiflilerden oluflan bir bölüm olmas› e. Ücret farkl›l›¤› yarat›lmamak istenmesi 10. Afla¤›dakilerden hangisi personel yönetimi anlay›fl›ndan insan kaynaklar› yönetimi anlay›fl›na geçiflte etkin rol oynayan faktörlerden biri de¤ildir? a. Sosyal ve kültürel geliflmeler b. Refah düzeyinin düflmesi c. Çal›flma yasalar›n›n ç›kar›lmas› d. Sendikac›l›¤›n geliflimi e. Ekonomik geliflmeler
Yaflam›n ‹çinden
“
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤iniz konularla ilgili, gerçek hayattan örnekler yer almaktad›r. Örnek olaylar› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir.
‹fl Gücü Kayb› Volvo flirketi, otomobil fabrikalar›ndaki yüksek iflgücü devrinden ve personelin ifle devams›zl›¤›n›n artmas›ndan rahats›z olmaya bafllam›flt›. ‹fle giren gençler k›sa bir süre sonra iflten ayr›l›yorlard›. Yerlerine yeni eleman almak gerekiyordu. Bu durum piyasada kaliteli ve güvenilir bilinen Volvo otomobillerinin imaj›n› olumsuz etkileyecek bir boyuta ulaflmak üzereydi. Çünkü sürekli olarak önemli bir bölümü de¤iflen iflgücü, ürün kalitesinde düflmeye yol açacakt›. Personelin ifle girdikten k›sa bir süre sonra ayr›lmalar›n›n nedeni ne olabilirdi? Sorunun ücret yetersizli¤inden kaynaklanmad›¤› görülmüfltü. Çünkü Volvo, iflkolu ve ülke düzeyinde ortalaman›n üzerinde bir ücret politikas› izlemekteydi. Yap›lan kapsaml› araflt›rmalar iflgücü devri sorununun yap›lan ifllerin niteli¤inden kaynakland›¤›n› ortaya koyuyordu. Kendilerinden önceki kuflaklara k›yasla daha iyi e¤itim alm›fl, genç personel için günde alt› saat, önlerinden geçen üretim band›ndaki bir ürüne, ne ifle yarad›¤›n› bile tam kestiremedikleri bir parçay› takmak cazip gelmiyordu. Baflka bir ifadeyle gençler böyle bir ifli basit, s›k›c› ve anlams›z buluyorlard›. Bu nedenle, ald›klar› ücret ne denli yüksek olursa olsun, k›sa bir süre sonra iflten ayr›l›yorlard›. Volvo bunun üzerine fabrikalar›ndan birinde yenili¤e gitti. Üretimde band sistemini tamamen de¤ifltirerek, otomobil üretimi için küçük ifl gruplar› oluflturdu. Bu gruplar otomobilin belli bir bölümünün bafltan sona kadar üretiminden sorumlu tutuldu. Böylece grubu oluflturan çal›flanlar yapt›klar› iflin ne oldu¤unu biliyor, sonuçlar›n› görebiliyorlar ve ürettikleri ile gurur duyabiliyorlard›. Daha sonra yap›lan araflt›rmalar, yeni sistemin uyguland›¤› fabrikada gerek iflgücü devri gerekse devams›zl›k oranlar›n›n yüzde yüze yak›n azald›¤›n› ve ürün kalitesinde de önemli geliflmeler oldu¤unu ortaya koydu. 1. Volvo flirketinde çal›flanlar›n devams›zl›k ve iflgücü devir oranlar›n›n artmas›ndaki nedenleri tart›fl›n›z. 2. fiirketin bu sorunlara buldu¤u çözüm, sizce yeterli midir? Bu konuda daha baflka neler yap›labilir?
149
3. fiirkete yeni al›nan genç personelin ald›klar› yüksek ücrete ra¤men yapt›klar› iflten tatmin olmamalar›n› nas›l yorumlars›n›z?
Bir ‹fl Kazas› Adana çimento fabrikas›nda çal›fl›rken kaza geçiren bir iflçi, hastahanede yatarken flefine yazd›¤› mektupta olay› flöyle anlat›r. "Say›n flefim, ‹fl kazas› tutanaklar›na plânlama hatas› diye yazm›flt›m. Bunu yeterli görmeyip olay› ayr›nt›lar›yla anlatmam› istemiflsiniz. fiu anda hastahanede yatmama neden olan kaza aynen afla¤›da anlatt›¤›m gibi olmufltur. Bildi¤iniz gibi ben bir duvar ustas›y›m. O gün inflaat›n alt›nc› kat›nda çal›fl›yordum. ‹flim bitti¤inde biraz tu¤la artm›flt›. Yaklafl›k 250 kg kadar olan bu tu¤lalar› afla¤›ya indirmem gerekiyordu. Afla¤› indim, bir varil buldum. Varile sa¤lam bir ip ba¤lad›m. Tekrar alt›nc› kata ç›k›p, ipi ç›kr›ktan geçirdim ve ucunu afla¤›ya sald›m. Sonra afla¤›ya indim ve ipi çekerek varili alt›nc› kata ç›kard›m. ‹pin ucunu sa¤lam bir yere ba¤lay›p tekrar yukar› ç›kt›m. Bütün tu¤lalar› varile doldurdum ve afla¤› indim. Ba¤lad›¤›m ipin ucunu çözmemle birlikte kendimi havada buldum. Nas›l bulmayay›m. Ben yaklafl›k 70 kiloyum. 250 kiloluk varil h›zla afla¤› düflerken beni de yukar› çekti. Heyecan ve flaflk›nl›ktan ipi elimden b›rakmay› ak›l edemedim. Yolun yar›s›nda dolu varille çarp›flt›k. Sa¤ iki kaburgam›n böyle k›r›ld›¤›n› san›yorum. Tam yukar› ç›kt›¤›mda iki parma¤›m iple ç›kr›k aras›na s›k›flt›. Parmaklar›m bu s›rada k›r›ld›. O anda h›zla yere çarpan varilin dibi ç›kt› ve tu¤lalar etrefa saç›ld›. Varil hafifleyince bu sefer ben afla¤›ya inmeye varil ise yukar›ya ç›kmaya bafllad›k. Yolun yar›s›nda yine varille çarp›flt›k. Sol baca¤›m›n kaval kemi¤i bu s›rada k›r›ld›. Can havliyle ipi b›rakmay› ak›l ettim. Bafl›m› yukar›ya kald›rd›¤›mda bofl varilin h›zla üzerime geldi¤ini gördüm. Kafatas›m›n bu yüzden çatlad›¤›n› san›yorum. Bay›lm›fl›m, gözümü hastahanede açt›m. Çok flükür flimdi iyiyim. Selâmlar. Duvarc› Ustas› Selâmi fiAH‹N 1. Sizce duvarc› ustas› Selâmi fiahin’in böyle bir kazaya u¤ramas›n›n nedenleri neler olabilir? 2. Adana çimento iflletmesinin ifl güvenli¤i ve ifl kazalar› konusunda neler yapmas› gerekti¤ini tart›fl›n›z.
”
150
Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Biraz Daha Düflünelim 1.
Eme¤in, di¤er üretim faktörlerinden farkl› olan yönlerini aç›klay›n›z. 2. Eme¤i türlerine ay›rarak, irdeleyiniz. 3. ‹nsan kaynaklar› yönetiminin iki temel amac›n› aç›klay›n›z. 4. ‹KY etkin olmayan iflletmelerde ne tür sorunlar olabilece¤ini tart›fl›n›z. 5. Personel yönetimi anlay›fl›ndan, insan kaynaklar› yönetimi anlay›fl›na nas›l geçildi¤ini aç›klay›n›z. 6. ‹KY’yi etkileyen çevre faktörlerini s›ralay›n›z. 7. Ba¤›ms›z bir insan kaynaklar› bölümü olmayan iflletmelerde ‹KY ifllevlerinin yap›l›p yap›lmad›¤›n› tart›fl›n›z. 8. ‹flletmelerde ba¤›ms›z bir insan kaynaklar› bölümü oluflturman›n zaman›n›n geldi¤ini ortaya koyan göstergeler neler olabilir? Aç›klay›n›z. 9. Günümüzde insan kaynaklar› bölümünün, ne tür görevler yapmas› gerekti¤ini s›ralay›n›z. 10. ‹nsan kaynaklar› bölümünün di¤er bölümlerle eflit düzeyde ve üst yönetime en yak›n konumda olmas›n›n gere¤ini anlat›n›z. 11. ‹nsan kaynaklar› yöneticisinin hangi tür yetkileri, nas›l kullanmas› gerekti¤ini aç›klay›n›z. 12. ‹nsan kaynaklar› yönetiminde iflletmenin di¤er yöneticilerinin rolünü tart›fl›n›z.
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar Dessler, Gary. Essentials of Human Resource Management, Prentice-Hall-Inc., New York, 1999. Geylan, Ramazan. Personel Yönetimi, Birlik Ofset, Eskiflehir, 1996. Geylan, Ramazan. ‹KY’de Örnek Olaylar, Birlik Ofset, Eskiflehir, 1996. Ivancevich, John M. Human Resource Management, Mc Graw-Hill, New York, 2000. Kaynak, T. ve Di¤erleri. ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, ‹stanbul Üniversitesi ‹flletme Fakültesi Yay›n›, ‹stanbul, 1998. Kaynak, T. ve Di¤erleri. ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, Anadolu Üniveersitesi ‹flletme Fakültesi Yay›n›, Eskiflehir, 1999. Manz, C. C. ve H.P. Sims. Business Without Bosses, John Wiley, New York, 1993. Paauwe, J. Personnel Management Without Personnel Managers, Addison-Wesley, 1996. Patterson, M. ve Di¤erleri. Impact of People Management Practices on Business Performance, IPD, 1998.
Schuller, R.S. "Repositioning the Human Resource Function: Transformation or Demise", Academy of Management Executive, C.I, 1983. Schuller, S.R. ve E.S. Jackson. Human Resource Management-Positioning for the 21 st century, West Publishing Company, New Jersey, 1996.
Yan›t Anahtar› 1. e 2. c 3. b 4. a 5. d 6. d 7. c 8. e 9. a 10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹KY faaliyetlerinin örgütlenmesi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹KY’nin önemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹KY’nin amaçlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹KYöneticilerinin yetki Kullan›m›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹K Bölümünün Örgüt ‹çindeki Yeri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹KY yi Etkileyen D›fl Çevre Faktörleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹K Yöneticilerinin Yetki Kullan›m›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹KY Kavram›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹K bölümünün Örgüt ‹çindeki Yeri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹KY nin Geliflim Süreci” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
151
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ‹fllevleri
9
• Ça¤dafl bir iflletmede ‹nsan Kaynaklar› Bölümü hangi ifllevlerden sorumlu olmal›d›r? • Hangi tür sorunlar, hangi ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi (‹KY) ifllevinin do¤ru uygulanmamas›ndan kaynaklan›r? • ‹fl analizleri, iflletmeler için neden önemlidir? • Do¤ru masalarda, do¤ru insanlar çal›flt›rabilmek için ne yapmak gerekir? • Bir ifl görüflmesinde ne tür sorular sorulur? • ‹fl görüflmelerinde, adaylar›n dikkat etmesi gereken noktalar nelerdir? • Personel e¤itimi ,iflletmeye ve iflgörenin kendisine ne tür yararlar sa¤lar? • ‹yi bir performans de¤erleme sisteminde bulunmas› gereken dört özellik nedir?
152
‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ‹fllevleri
CAN A.fi. CAN A.fi.’de birim yöneticileri her ay bir araya gelip, sorunlar›n› karfl›l›kl› tart›fl›rlard›. Yap›lan son toplant›da flu sorunlar dile getirildi.: Genel Müdür: Arkadafllar, ayl›k ola¤an dert dinleme toplant›s›n› aç›yorum. Her zaman oldu¤u gibi, söylemek istediklerinizi lütfen çekinmeden dile getiriniz. Üretim Müdürü: Benden, hedeflenen üretim miktar›na ne pahas›na olursa olsun, zaman›nda, ulaflmam› istiyorsunuz. Ancak personel ihtiyac›m› karfl›lam›yorsunuz. Bölümümde çal›flan personel say›s›na bakarak bu kadar kifli yeterlidir, diyorsunuz. Ortal›kta iflime yaramayan bir çok kifli dolafl›yor. Fabrikada bir sürü mühendis var. Neredeyse bir masada iki kifli oturuyorlar. Oysa benim üretime girecek, ifl yapacak, mesleki ve teknik becerisi yüksek orta düzey elemanlara ihtiyac›m var. Bu elemanlar›n ifl yükü oldukça fazla olmas›na ra¤men, az para veriyoruz. Bunlar› iflletmede tutmakta zorlan›yorum. Bir bak›yorum, en çok iflime yarayan personel iflten ayr›lm›fl. ‹nsan kaynaklar› bölümü yeni personel ihtiyac›m› zaman›nda karfl›layam›yor. Zaten bulduklar› kifliler de ço¤unlukla iflime yaram›yor. Böyle olunca da plânlanan üretim miktar›na ulaflmam zorlafl›yor. Geçen hafta aniden yüklü bir siparifl geldi. fiiddetle adama ihtiyac›m oldu. ‹flletmede gerekenden fazla bekçi var. Akflama kadar bir odada oturup çay içiyorlar. fiunlardan birkaç›n› geçici olarak üretime kayd›r›p getir götür ifllerinde kullanay›m dedim, k›yamet koptu. Sendika bir taraftan, bekçiler bir taraftan üzerime geldiler. Söyledi¤ime söyleyece¤ime piflman oldum. Peki ben, bu tür ekstradan gelen ifllerin getirdi¤i ifl yükünü nas›l karfl›layaca¤›m? ‹nsan Kaynaklar› Müdürü: Uzun süredir en önemli iflim, Üretim Bölümüne yeni eleman bulmak ve seçmek. Hem de acele taraf›ndan. Bu ifl aceleye gelmez. Gelirse de bu kadar olur. Vas›fs›z personel olsa neyse. Asl›nda onu bulmak da kolay de¤il ya! Neden oluyor bilemiyorum. Üretim Bölümü, baflta orta düzey teknik personel olmak üzere kalifiye eleman› elinde tutam›yor. Ani ayr›lmalar oluyor. Hemen beni aray›p acele bofllu¤u doldurmam› istiyorlar. An›nda kaliteli adam bulmak kolay m›? Üstelik bu fiyata ! Acele ifl bizi yanl›fl personel seçimine götürüyor. Bu süreç sürekli tekrarlan›yor. Sorunun baflka olumsuz yans›malar› da var. Ani ayr›lmalar, di¤er çal›flanlar›n moralini bozuyor ve iflletmeye olan güvenlerini sars›yor. Tak›m bilinci zay›fl›yor. Yeni gelenlerin ifle uyumunu ve e¤itimi ek bir zaman al›yor. Dolay›s›yla da ifl kazalar› art›yor, verimlilik azal›yor.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; ‹KY ifllevlerinin neler oldu¤unu ve aralar›ndaki iliflkiyi aç›klamak, ‹K Plânlamas›n›n, ça¤› yakalamada, ne denli önemli bir ifllev gördü¤ünü tart›flmak, ifl analizi bilgilerinin nas›l ve kimler taraf›ndan kullan›ld›¤›n› aç›klamak, iflletmelere yeni personel al›m›nda izlenmesi gereken süreçleri s›ralamak, eskiyen personelin, e¤itim ile nas›l yenilenebilece¤ini aç›klamak, iyi çal›flanla, kötü çal›flan personelin neden birbirinden ayr›lmas› gerekti¤ini ifade etmek için gerekli bilgi ve beceriler’e sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ele al›nacak konular› daha iyi anlayabilmeniz için bir önceki Ünite de anlat›lan “‹nsan Kaynaklar› Yönetimi” konusunu iyi ö¤renmifl olman›z gerekir.
153
‹nsan Kaynaklar› Yönetimini Oluflturan ‹fllevler
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹N‹ OLUfiTURAN ‹fiLEVLER
AMAÇ
‹KY ifllevlerinin neler oldu¤unu ve aralar›ndaki iliflkiyi aç›klamak.
1
Bir önceki ünitede, ‹KY’nin özde iki amac› gerçeklefltirmeye çal›flt›¤›ndan söz edilmiflti. Bu amaçlar, çal›flanlardan en üst düzeyde verim almak ve ifl yaflam›n›n kalitesini artt›rarak, çal›flanlar›n yapt›klar› iflten zevk almalar›n› sa¤lamakt›. Bu iki temel amac› gerçeklefltirme yolunda ‹KY, birtak›m ifllevleri yerine getirir. Ça¤dafl bir iflletmede, ‹KY Bölümünün üstlenmesi gereken ifllevler alt› ana bafll›k alt›nda toplanabilir: • Plânlama: ‹nsan kaynaklar› plânlamas›, ifl analizleri, ifl tan›mlar›, ifl gerekleri, • Kadrolama: Personel bulma, seçme ve yerlefltirme, • De¤erleme ve ödüllendirme: Performans de¤erleme, disiplin, Temel ücret ve özendirici sistemler, ödüller, • Yetifltirme ve gelifltirme: ‹fle yeni al›nanlar›n oryantasyonu, Personel e¤itimi ve Kariyer plânlamas›, • Endüstri iliflkileri: Toplu pazarl›k ve personel haklar›, • Koruma ve gelifltirme: ‹fl güvenli¤i, ‹flgören sa¤l›¤›. fiekil 9.1’de bu ana ifllevleri ve her birinin içinde yer alan alt ifllevleri bir model çerçevesinde görebilirsiniz. Modelde ‹KY’yi oluflturan ana ifllevler, bir süreç fleklinde verilmifltir. Her ana ifllevin içinde yer alan alt ifllevlerin baflar›l› olup olmad›¤› ise, verimlilik ve ifl yaflam›n›n kalitesi gibi ‹KY’nin etkinlik kriterlerindeki geliflmelere ba¤l›d›r. Süreç, plânlama ifllevi ile bafllar. Plânlama ifllevinin özelli¤i, di¤er ‹KY ifllevlerine veri sa¤lamas›d›r. Örne¤in plânlama ifllevi ile iflletmenin gelecek üç y›l, içinde her y›l 10 yönetici aday› almas› gerekti¤i belirlenmifl ise, kadrolama ifllevi de, bu ihtiyac› en iyi flekilde karfl›layabilecek yöntemleri belirleyecektir. Kadrolama ifllevinin temel amac›, iflletmeye en yararl› olacak kiflileri bulmak ve seçmektir. Seçilen ve ifle yerlefltirilen kiflilerin gerçekten baflar›l› olup olmad›klar› ise de¤erleme ifllevi arac›l›¤›yla saptan›r. fiayet personelin iflteki baflar›s› yeterli de¤ilse, bir sonraki ifllev olan e¤itim çal›flmalar› gündeme gelir. Endüstri iliflkileri ve koruma ifllevleri daha çok ifl yaflam›n›n kalitesini art›rmaya yönelik çabalar› içerir. K›saca fiekil 9.1’ de görülen ifllevler bir s›ra izler ve birbirleriyle sürekli etkileflimde bulunur. ‹KY ifllevlerinin tümünü ayr›nt›l› olarak bu ünite de aç›klamak olanaks›zd›r. ‹leriki s›n›flarda görece¤iniz ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi dersi size bu konuda derinlemesine bilgi edinme f›rsat› verecektir. fiimdi, genel bir bilgi vermek amac›yla, baz› ‹KY ifllevlerini ana hatlar›yla aç›klayal›m.
‹KY süreci plânlama ile bafllar.
fiekil 9.1 ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi ‹fllevleri - Seçme - Yerlefltirme
- ‹flgücü planlar›
- ifl analizler
- ‹fl gerekleri
- ‹fl tan›mlar›
KADROLAMA
PlLANLAMA
YERLEfiT‹RME VE GEL‹fiT‹RME - ‹fle yeni al›nanlar›n oryantasyonu -Personel e¤itim -Kariyer planlamas›
‹NSAN KAYNAKLARI ETK‹NL‹K KR‹TERLER‹ (Verimlilik, ifl yap›m›n›n kalitesi vb.)
DE⁄ERLEND‹RME VE ÖDÜLLEND‹RME -Performans De¤erleme - Disiplin - Temel ücret ve özendirici sistemler - Ödüller
‹Ç VE DIfi ÇEVRELER
‹NSAN KAYNAKLARI YÖNET‹M‹ ‹fiLEVLER‹
ENDÜSTR‹ ‹L‹fiK‹LER‹ - Toplu pazarl›k - Personel haklar›
KORUMA VE GEL‹fiT‹RME - ‹fl güvenli¤i - iflgören sa¤l›¤›
154 ‹nsan Kaynaklar› Yönetimini Oluflturan ‹fllevler
155
‹nsan Kaynaklar› Plânlamas›
1 Üretme çabas› içinde olan iflletmeler, faaliyetleri esnas›nda çok farkl› türden sorunla karfl› karfl›ya kal›rlar. Hangi sorunlar, hangi ‹KY ifllevinin do¤ru yap›lmad›¤›n›n göstergesi olabilir? Can Afi. örnek olay›nda, her iki yöneticinin dile getirdi¤i sorunlar› irdeleyelim. ‹lk bak›flta, bir sorunun çok farkl› nedenlerden kaynakland›¤› söylenebilir. Oysa her sorunun temel bir nedeni vard›r. Örnek olayda, yaflanan sorunlar›n önemli bir k›sm›, bu iflletmede, baflta plânlama olmak üzere, baz› ‹KY ifllevlerinin do¤ru yap›lmamas›ndan ortaya ç›kmaktad›r. Hangi sorunlar›n, hangi ifllevlerden kaynakland›¤› konusunda flöyle bir eflleflme yap›labilir: Baz› ifl dallar›nda personel fazlal›¤› ve veya eksikli¤i: plânlama ifllevi,. Yeni al›nan personelin istenen nitelikte olmamas›: kadrolama ifllevi,. Belli ifl dallar›nda ifl yükünün fazla olmas›na ra¤men, ödenen ücretin düflük olmas›: de¤erlendirme ve ödüllendirme ifllevi, Yeni al›nan personelin ifle al›flt›r›lmas› maliyeti ve ifl kazalar›n›n artmas›: yetifltirme ve gelifltirme ifllevi,. ‹htiyaç duyulan alanlara personel kayd›r›lmas›nda yaflanan s›k›nt›lar: endüstri iliflkileri ifllevi.
‹NSAN KAYNAKLARI PLÂNLAMASI
AMAÇ
2
‹K plânlamas›n›n ça¤› yakalamada ne denli önemli bir ifllev gördü¤ünü tart›flmak.
Genel anlam›yla plân, gelecekte izlenecek yolun önceden belirlenmesidir. Plânlar, iflletmelerin amaçlar›na en k›sa yoldan ulaflmalar›n› engelleyecek etkenlere karfl› önlem al›nmas›n› sa¤lar.‹flletmeler, mal veya hizmet üreterek, art› de¤er yaratma amac›nda olan kurulufllard›r. Bu amaca ulaflmak için para, hammadde, makina, teçhizat ve emek gibi üretim faktörlerini zaman›nda ve yeter miktarda haz›r bulundurmalar› gerekir. Bunun için de plânlama yapmak gerekir. Aksi halde, üretim aksayacak, verim düflecek ve amaca ulaflmak zorlaflacakt›r. ‹flletmelerin para (sermaye), hammadde, araç ve gereç plânlamas› konusunda gösterdikleri dikkati, eme¤in plânlanmas› konusunda göstermemeleri oldukça ilginçtir. Oysa, üretim ifllevinde eme¤in etkin ve verimli kullan›m› yaflamsal bir önem tafl›r. Gereken say›da ve nitelikte iflgücünü, istenen zamanda ve yerde haz›r bulundurma çabas›na insan kaynaklar› plânlamas› denir. Tan›mda yer alan "nitelik" sözcü¤üne dikkat etmek gerekir. ‹nsan kaynaklar› plânlamas› genelde bir iflletmede flu anda ve gelecekte çal›flacak personelin say› olarak belirlenmesi ça¤r›fl›m› yapar. Oysa en az bunun kadar önemli olan bir unsur da belirlenecek bu say›n›n tafl›d›¤› nitelikler olacakt›r. Bu nitelikler ; cinsiyet, yafl, e¤itim, deneyim, fiziksel ve düflünsel özellikler olarak özetlenebilir.
‹nsan Kaynaklar› Plânlamas›: Gereken say›da ve nitelikte iflgücünü, istenen zamanda ve yerde haz›r bulundurma çabalar›d›r.
156
‹nsan Kaynaklar› Plânlamas›
2
‹nsan kaynaklar› plânlamas› yapmayan ya da gereken önemi vermeyen iflletmeler, ne tür sorunlar yaflarlar? Bu soruya net yan›tlar vermek için, CAN Afi. örnek olay›na tekrar dönmek yararl› olacakt›r. Bu iflletmede, ‹nsan kaynaklar› plânlamas›na gereken önemin verilmedi¤i aç›kt›r. Bu kan›ya varmam›z›n göstergeleri flunlard›r: ‹flletmenin toplam personel say›s› oldukça fazlad›r. Ancak belli ifl dallar› aç›s›ndan personel durumuna bakt›¤›m›zda, baz› ifllerde (mühendisler, bekçiler) gere¤inden fazla, baz› ifllerde ise (orta düzey teknik personel) gere¤inden az say›da personel oldu¤u görülür. Personel ihtiyac› olan alanlarda ani ayr›lmalar›n olmas› da baflka bir göstergedir. ‹nsan kaynaklar› plânlamas› gere¤i gibi yap›l›p uygulan›rsa, ani ayr›lmalar gibi bir sorunun yaflanmamas› gerekir. Bu ifllevin etkin olmamas›n›n iflletmede yaratt›¤› di¤er yan sorunlar ise her iki birim yöneticisinin yak›nmalar›ndan kolayca ç›kar›labilir.
Plânlama Yöntemleri ‹nsan kaynaklar› plânlamas›nda, basitten karmafl›¤a do¤ru çok say›da yöntem gelifltirilmifltir. Ancak, tüm iflletmeler için ideal bir yöntemden söz etmek mümkün de¤ildir. ‹nsan kaynaklar› plânlama yöntemlerinden baz›lar› flöyle özetlenebilir: • Delphi tekni¤i: ‹nsan kaynaklar› yöneticisinin denetiminde yap›l›r. ‹flletmenin her bölümü için, bölüm içinde de¤iflik basamaklarda görev yapan yöneticilere iflgücü tahminleri tek tek sorulur. Al›nan bu bilgiler, ‹K yöneticisi taraf›ndan de¤erlendirilir, karfl›laflt›r›l›r ve iflgücü tahminindeki sapmalar belirlenerek, ayn› yöneticilere yeniden de¤erleme yapmalar› için gönderilir. Bölüm içindeki tüm yöneticilerin gelecekteki iflgücü ihtiyac› konusunda görüfl birli¤ine varmalar›na kadar bu süreç devam eder. • ‹ndeks hesab›: Geçmifl y›llardaki baz› göstergelere göre, gelecekteki iflgücü talebinin saptanmas›d›r. Sözgelimi, iflletmedeki iflgücü say›s› ile toplam sat›fl tutar› aras›nda anlaml› bir iliflki varsa, iflgücünün, sat›fllara oran› bir tahmin yöntemi olarak kullan›labilir. Örne¤in, geçmifl y›llardaki verilere göre A iflletmesinde sat›fllar›n her 100 milyarl›k art›fl›nda (enflasyon oran› d›fl›nda), üretim bölümündeki personel say›s›n›n 5 kifli artt›¤›n› varsayal›m. Bu durumda gelecek y›llardaki iflgücü talebi (di¤er koflullar ayn› kald›¤› taktirde), iflletmenin sat›fl tahminlerine göre belirlenebilir. • ‹leriye dönük kestirim: Oldukça basit ve pratik bir yöntemdir. Geçmiflteki bilgilerden yararlan›larak, gelecekteki iflgücü hakk›nda tahmin yap›l›r. Örne¤in, A iflletmesine son iki y›lda her ay ortalama 3 kifli al›nm›flsa, normal flartlarda gelecek y›l iflletmeye al›nacak personel say›s›, 3.12 (ay)=36 kifli olacakt›r. • Kantitatif teknikler: Buraya kadar anlat›lan yöntemler insan kaynaklar› talebini etkileyen unsurlar› (çevresel de¤ifliklikler, iflgören hareketleri vb.) dikkate almaz. Oysa istatistiksel analiz yöntemleri ve bilgisayar modelleri yoluyla çok daha sa¤l›kl› iflgücü tahminleri yapmak mümkündür.
Plânlamada Kullan›lan Araçlar ‹flletmenin bugün ve gelecekteki iflgücü gereksinimini say› ve nitelik olarak belirlemeye çal›flan kifli, bu ifllevi yerine getirirken baz› araçlardan yararlanmak zorundad›r. Bu araçlar flöyle aç›klanabilir:
‹nsan Kaynaklar› Plânlamas›
1. ‹flgücü envanteri: iflgücü envanteri iflletmenin personel arz›n› (mevcudunu) nitelik olarak irdeleyen bir çal›flmad›r. ‹flgücü envanteri, mevcut personeli birtak›m kriterlere göre irdeleyerek insan kayna¤›n›n profilini ortaya ç›kar›r. Plânlamac› bu bilgilere bakarak gelecekteki insangücü gereksinimini nitelik aç›s›ndan ortaya koymaya çal›fl›r. • ‹flgücü beceri envanteri: ‹flletme içinde, ifli ve statüsü ne olursa olsun, tüm çal›flanlar için ayr› ayr› dosyalar tutulur. Bu dosyada iflgörenin flimdiye kadar çal›flt›¤› ifller, e¤itim ve yabanc› dil durumu, kat›ld›¤› kurs ve seminerler, ald›¤› disiplin cezalar› ve ödüller, fiziksel ve düflünsel nitelikleri, yafl›,cinsiyeti, k›demi gibi bilgilere ayr›nt›l› olarak yer verilir. • ‹flgücü genel envanteri: Toplam personelin kendi içinde belli ölçütlere göre de¤erlemesidir. Bu çal›flmada bireysel de¤erleme yap›lmaz. Tüm çal›flanlar; cinsiyetlerine, yafllar›na, deneyimlerine, k›demlerine, ald›klar› ücrete, e¤itimlerine vb. unsurlara göre genel bir de¤erlemeye al›n›p, iflletmenin elindeki insan kayna¤›n›n yap›s› ortaya ç›kar›lmaya çal›fl›l›r.
157
‹flgücü Envanteri: ‹flletmenin personel arz›n› (mevcudunu) nitelik olarak irdeleyen bir çal›flmad›r.
‹NSAN KAYNAKLARININ YER‹N‹ YETENEK YÖNET‹M‹ ALIYOR Yönetim dünyas›n›n ünlü isimlerinden Adrian Slywotzky ile verdi¤i konferans sonras› yap›lan söylefli de Slywotzky sorular› flöyle yan›tlad›: Soru: ‹K yöneticilerine "yetenek yönetimi" olarak adland›rd›¤›n›z yeni bir rol biçiyorsunuz.Bu dönüflümün alt›nda yatan etkenler nelerdir? Yan›t: ‹K’dan önce personel yönetimi vard›. fiimdi ise bilgi ve yetenek yönetimine do¤ru bir gidifl var, bu kaç›n›lmaz. Çünkü birçok sektörde kâr› ve de¤eri yaratan unsurlar›n de¤iflti¤ini görüyoruz. fiirketlerin, geleneksel bak›fl aç›s›yla ifllerine devam etmeleri çok riskli. Dijital ça¤›n h›z›na ayak uydurabilecek yetenekleri gelifltirmek gerekiyor. Soru: San›r›m sözünü etti¤iniz bu yetenekler de insan kaynaklar›nda gizli. Yan›t: Evet, biraz önce konuflmamda da belirtmifltim, flirketlerin tafl›d›¤› iki önemli risk var: Biri stratejik risk, di¤eri de insan sermayesi riski. Bu iki risk unsuru da maalesef yöneticiler taraf›ndan yeterince anlafl›lam›yor. Gelece¤e iliflkin ald›¤›m›z her karar, att›¤›m›z her ad›m stratejik risk unsuru içeriyor.‹nsan sermayesi riski ise ‹K yöneticilerini ilgilendirmesi gereken bir konu. Ancak bu riski azaltma konusunda gözlemlerime göre pasif kal›yorlar. Soru: Ne yapmal›lar? Öneriniz Nedir? Yan›t: "De¤er göçü" kavram›n› anlayan bir ‹K yöneticisinin flirketinde yeni ifl modelleri oluflturmas› gerekir. ‹flte, bu aflamada yeni yeteneklerin flirkete çekilmesi ve mevcut yeteneklerin gelifltirilmesi bir zorunluluk olur. Bu da yetenek yönetimini gerektirir. Bir ‹K yöneticisi ; flirketin stratejik de¤erlerine hizmet edecek insan kaynaklar›na sahip olup olmad›klar›n›, bu alanda ne kadar risk tafl›d›klar›n› ve bu kayna¤›n nereden, nas›l temin edilece¤ini bilmelidir. Elbette bunlar birkaç günde sonuçlanacak çal›flmalar de¤ildir. Ancak, de¤er göçünün fark›na varamayan birçok flirket, insan sermayelerinin eridi¤ini de çok geç farkedebiliyor.
2. Personel dönüflüm oran›: Belli bir dönemde çeflitli nedenlerle (ölüm, ifl kazas›, emeklilik, iflten ayr›lma vb.) iflletmeden ayr›lan personelin say›s›n› yüzde olarak gösterir. Genellikle bir y›ll›k dönemler için hesaplan›r. Oran flöyle formüle edilir:
Personel Dönüflüm Oran›: Belli bir dönemde çeflitli nedenlerle, iflletmeden ayr›lan personelin say›s›n› yüzde olarak gösterir.
158
‹fl Analizleri
P.D.O. % =
Hesaplanan dönemde iflten ayr›lanlar›n say›s› 100 Dönem Bafl› Pers S. + Dönem sonu Pers.Say›s› 2
A iflletmesinin personel dönüflüm oran› varsayal›m ki %12 olsun. Bu oran, hesaplanan dönemde, her 100 personelden 12’sinin çeflitli nedenlerle iflletmeden ayr›ld›¤›n› gösterir. Plânlamac› geçmifl y›llar›n dönüflüm oranlar›n› dikkate alarak bir sonraki y›l›n iflgücü ihtiyac›n› belirler.
‹fi ANAL‹ZLER‹
AMAÇ
3
‹fl Analizi: ‹flletmede yap›lan bir birinden farkl› ifllere yönelik bilgilerin tek tek toplanmas›, de¤erlenmesi ve yorumlanmas›
‹fl analizi bilgilerinin nas›l ve kimler taraf›ndan kullan›ld›¤›n› aç›klamak.
‹KY ifllevlerinden biri olan ifl analizlerinin en önemli özelli¤i, di¤er ‹KY ifllevlerinin yerine getirilmesinde önemli bir bilgi kayna¤› oluflturmas›d›r. ‹fl analizleri, iflletmede yap›lan birbirinden farkl› ifllere yönelik bilgilerin tek tek toplanmas›, de¤erlenmesi ve yorumlanmas›d›r. ‹fl analizleriyle toplanan bu bilgiler daha sonra ifl tan›mlar› ve ifl gerekleri haline getirilerek karar vericilerin kullan›m›na sunulur. ‹fl analizi; iflletmede yap›lan birbirinden farkl› ifllevler yönelik bilgilerin toplanmas›, de¤erlenmesi ve yorumlanmas›d›r. ‹fl analizi bilgilerinden, öncelikle flu kifliler yararlan›r; 1. baflta üretim bölümü yöneticileri olmak üzere tüm yöneticiler, 2. insan Kaynaklar› Bölümü yönetici ve çal›flanlar›, 3. sendika yöneticileri ve temsilcileri, 4. ifli yapan personel. ‹fl analizi çal›flmalar› teknik bir faaliyet olup, haz›rlanmas› uzun zaman al›r. Yap›lan tüm ifllerin tek tek analizi, zor ve yorucu bir ifltir. Ayr›ca analiz edilen ifllerin s›k s›k güncellefltirilmesi gerekir. Bu bilgiler gerçek verilere dayanmazsa yan›lt›lc› sonuçlara yol açabilir.
‹fl Analizlerinin Kullan›m Alanlar› ‹fl analizleri ile ifli yapan kifli de¤il, ifl analiz edilir. Analiz bilgilerinden bafll›ca flu alanlarda yararlan›l›r; 1. insan kaynaklar› plânlamas›nda, 2. ifle al›nacak personelde aranmas› gereken niteliklerin belirlenmesinde, 3. ifle yerlefltirme, yükseltme ve atamalarda, 4. e¤itime al›nacak personelin belirlenmesinde, 5. personel de¤erleme ölçütlerinin saptanmas›nda, 6. adil bir ücret sisteminin oluflturulmas›nda.
‹fl Analizleri Süreci ‹fl analizleri dört temel aflamada gerçeklefltirilir. Bu aflamalar flöyle özetlenebilir: • Analizi yap›lacak ifllerin belirlenmesi: Benzer ve farkl› ifller birbirlerinden ayr›larak,ifllerin kimli¤i belirlenir. Bu çal›flma için örgüt flemas›n›n incelenmesi, yöneticilerle görüflülmesi, varsa eski ifl analizi formlar›n›n taranmas› gerekir. • Soru formunun haz›rlanmas›: ‹fllerle ilgili bilgileri toplayabilmek için ayr›nt›l› bir soru formunun haz›rlanmas› gerekir. ‹fl analizi soru formu genelde dört bölümden oluflur. Bu bölümler; iflin kimli¤i, ifli oluflturan görevler, iflin gerektirdi¤i nitelikler ve çal›flma koflullar›d›r.
‹fl Analizleri
•
•
159
‹flle ilgili bilgilerin toplanmas›: ‹fl analizlerinin en çok zaman alan aflamas›d›r. Analizci, soru formundaki bilgileri, ifli yapan kifliyi gözleyerek ya da görüflerek elde eder.Bir di¤er bilgi toplama yöntemi de, formun, ifli yapan örnek bir personel taraf›ndan bizzat doldurulmas›d›r. Bu süreçte önemli olan, hangi yöntem uygulan›rsa uygulans›n, toplanan bilgilerin sa¤l›kl› olmas›d›r. Toplanan bilgilerin de¤erlemesi: ‹fl analizleri sonucunda elde edilen bilgiler ham ve oldukça ayr›nt›l›d›r. Bu bilgilerin ifllenerek, ilgililerin kullan›m›na haz›r hale getirilmesi gerekir. Söz konusu çabalardan, ifl tan›mlar› ve ifl gerekleri ortaya ç›kar.
‹fl Tan›mlar› ‹fl tan›mlar›, iflle ilgili bilgileri belirli bir sistematik alt›nda, tek bir sayfada veren ifl formlar›d›r (fiekil 9.2). ‹fl tan›mlar›n›n oluflturulmas›ndaki temel amaç, ifl analizlerindeki bilgilerin daha kolay anlafl›lmas›n› ve alg›lanmas›n› sa¤lamakt›r. ‹fl analizlerinin kullan›m alanlar›, ifl tan›mlar› için de geçerlidir. ‹fl tan›mlar›na, k›saca ifl analizi bilgilerinin özetlenmifl halidir, diyebiliriz.
‹fl Tan›mlar›: ‹flle ilgili bilgileri belirli bir sistematik alt›nda, tek bir sayfada veren ifl formlar›d›r.
A ‹fiLETMES‹ ‹fi TANIM FORMU ‹flin ad› : ‹fl Analisti ‹fl kodu : 166.088 Tarih : 3 Ocak 1996 Tan›m› Yapan : Ali CAN ‹fli yapan iflgörenin ba¤l› oldu¤u ilk yönetici: Veli DURMAZ ‹flin özeti : Görüflme, gözlem gibi yöntemlerle ifl analizi bilgilerini toplar ve de¤erlendirir. Di¤er iflgören ve uzmanlara gerekli bilgileri sa¤lar. ‹fl görevleri : ‹fl analizi program›n› ve soru formunu haz›rlar, ‹fl ile ilgili bilgileri toplar, ‹flgören ve yöneticilerle konuflur, ‹fl tan›mlar›n› ve ifl gereklerini haz›rlar, Güvenlik bölümüne ve yöneticilere sa¤l›k ve güvenlikle ilgili raporlar verir. Amiri taraf›ndan verilen di¤er görevleri yerine getirir. Çal›flma koflullar› : Zaman›n›n önemli bir k›sm›n› havaland›rmas› olan modern bir büroda, masa bafl›nda çal›flarak geçirir. Görevi gere¤i ifl hakk›nda bilgi toplamak amac›yla, iflin gerektirdi¤i her türlü çal›flma koflulunda bulunur. Çal›flma saat 08-17 aras›d›r (gece vardiyas›nda bilgi toplama zorunlulu¤u ve her ay›n 1 ila 8’i aras›ndaki seyahatleri d›fl›nda). Yukar›daki bilgi taraf›mdan do¤rulanm›flt›r. ‹MZA ‹fl analistleri
‹MZA Bölüm yöneticisi
fiekil 9.2 ‹fl Tan›m Formu
‹fl Gerekleri ‹fl analizleriyle elde edilen bilgilerin düzenlenmesiyle ortaya ç›kan tablolardan biri de, ifl gerekleri formudur. ‹fl gerekleri ile ifl tan›mlar› aras›nda amaç fark› vard›r. ‹fl tan›mlar›, ifli bir bütün olarak ele al›r ve iflin nas›l yap›ld›¤›n› ortaya koyar. ‹fl gerekleri ise, o ifli en iyi biçimde yapacak personelde olmas› gereken nitelikleri ortaya koyar. Burada yine unutulmamas› gereken husus, ifl gereklerinin de iflgöreni de¤il, ifli analiz etti¤idir. ‹fl gerekleri de t›pk› ifl analizleri ve ifl tan›mlar› gibi
‹fl Gerekleri: ‹fli yapacak personelde olmas› gereken nitelikleri ortaya koyar.
160
‹fle Alma
ifli inceler. Ancak iflin bütünüyle de¤il, sadece ifli yapacak personelde olmas› gereken niteliklerle ( e¤itim, deneyim, yafl, cinsiyet, fiziksel ve düflünsel nitelikler, yabanc› dil vb.) ilgilenir (fiekil 9.3).
A ‹fiLETMES‹ ‹fi GEREKLER‹ FORMU ‹flin ad› : ‹fl Analisti ‹fl kodu : 166.088 Tarih : 3 Ocak 1996 Formu haz›rlayan: Ali CAN Bölümü : ‹nsan kaynaklar› ‹fli yapan iflgörenin ba¤l› oldu¤u ilk yönetici: Veli DURMAZ Yetenek faktörleri (gerekleri) E¤itim : Dört y›ll›k bir lisans e¤itimi gerekir. Deneyim : En az bir y›l, iflletme analizi konusunda e¤itim almak ve insan kaynaklar› yönetimi alan›nda çal›flm›fl olmak gerekir. ‹letiflim : ‹flle ilgili bilgileri k›sa ve özlü biçimde, sözlü ve yaz›l› olarak sunabilme yetene¤i gerekir. Çaba etkenleri Fiziksel gerekler : Büro iflleri için gerekli olan normal ifllevler; oturma, yürüme ve ayakta durma. Düflünsel gerekler : ‹flleri gözlemleyebilmek için yo¤un bir görme dikkatine gerek duyulur. ‹flin niteli¤i, giriflimcilik ve yarat›c›l›k özelliklerini zorunlu k›lar. ‹flle ilgili bilgileri toplayabilme yöntemlerini kullanabilme, ifller üzerinde analiz ve sentez yapabilme ve iflin özünü ortaya koyabilme becerisine sahip olmal›d›r. ‹flin içeri¤i, s›k s›k kararlar almay› gerektirdi¤inden çabuk karar verme yetene¤i de gereklidir. Çal›flma koflullar› : - Ço¤unlukla büroda oturarak çal›fl›r. - ‹fllerle ilgili bilgi toplamak amac›yla gitti¤i her iflyeri çal›flma alan›d›r. - Ba¤l› di¤er kurulufllara ifl bilgisi toplamak için her ay›n ilk üç günü seyahat eder.
fiekil 9.3 ‹fl Gerekleri Formu
‹fiE ALMA
AMAÇ
4
‹fl Tan›mlar›: ‹flin ifl gerekleri ifli yapacak kiflinin niteliklerini belirler.
‹flletmelere yeni personel al›m›nda izlenilmesi gereken süreçleri s›ralamak.
‹fle alma ifllevi, iflletmeler aç›s›ndan büyük önem tafl›r. ‹flletmeler, yaflamlar›n› sürekli k›lmak ve rekabette üstün duruma geçmek istiyorlarsa, do¤ru ifllerde do¤ru kiflileri çal›flt›rmak zorundad›rlar. Bu cümlenin anlam› flöyle formüle edilebilir: ‹flin gerekleri = Personelin nitelikleri Bu eflitli¤in en az hata pay› ile sa¤lanamamas›, yanl›fl kiflilerin ifle al›nd›¤› anlam›na gelir. Personel seçiminin baflar› göstergesi, yeni al›nan personelin en k›sa sürede beklenen performans düzeyine gelmesidir. ‹fle alma iki aflamal› bir ifllevdir. Bu aflamalar iflgören bulma ve seçmedir.
‹fle Alma
Personel Bulma Personel bulma, ifle uygun nitelikteki adaylar›n iflletmeye baflvurmas›n› sa¤lamaya yönelik çal›flmalar› kapsar. Bulma ifllevinde, ifle uygun nitelikteki kiflilerden bir aday havuzu oluflturulur. Bulma faaliyeti ifl a盤›n›n do¤mas› ile bafllar, adaylar›n baflvurusu ile sona erer. ‹flgören bulma ifllevi baflar›l› olmazsa (yani uygun nitelikteki adaylar›n baflvurusu sa¤lanamazsa) seçme aflamas› da baflar›s›z olacakt›r. Bunun nedeni, bulduklar›n›z içinden seçmek zorunda kalman›zd›r. Personel bulma ifllevini etkileyen unsurlar: ‹fle uygun nitelikteki adaylar›n iflletmeye baflvurmas›n› sa¤lamak,san›ld›¤› gibi her zaman kolay olmaz. ‹flletmeden, çevreden ve kiflilerden kaynaklanan baz› faktörler bu ifllevin etkinli¤ini do¤rudan etkiler. Bu unsurlar flöyle özetlenebilir: 1. ‹flletme politikalar›: Politikalar, ifllevlerin yerine getirilmesinde yöneticilere yol gösteren, ortak hareket plânlar›d›r. Personel bulma ifllevini etkileyen bafll›ca politikalar flunlard›r: • ‹ç kaynaklara baflvurma politikas›: ‹fl aç›klar›n›n doldurulmas›nda öncelik hakk›n›n iflletmede çal›flanlara verilmesidir. Ça¤dafl bir iflletmede de yap›lmas› gereken budur. Bu politika personelin iflletmeye ba¤lanmas›na, morallerinin yükselmesine ve performanslar›n›n artmas›na neden olur. ‹ç kaynaklardan personel, bulma yükseltme ya da kayd›rma(yatay geçifl) yoluyla olur. “Öncelik kendi elemanlar›m›z›n Alcatel, ‹nsan Kaynaklar› Bölge Direktörü Staf Van Bulck flirkete personel al›m› konusunda izledikleri politikay› k›saca flöyle aç›kl›yor: "Çal›flanlar›m›z, bizim için sürekli geliflmesi gereken büyük yeteneklerdir. fiirkete yeni eleman al›m› konusunda, öncelikle kendi bünyemizdeki elemanlar› tercih ediyoruz. Bu sisteme " AD VALVAS " deniyor. Bofl olan pozisyonlar ve bu pozisyonlar için aranan nitelikler flirket içinde ilân ediliyor. Baflvurular kesinlikle gizli tutuluyor. Baflvuranlarla yap›lan görüflmelerde, o pozisyona ve tafl›d›¤› sorumlulu¤a yönelik örnek olaylardan haz›rlanm›fl sorular yöneltiliyor. Pozisyonun niteli¤ine göre psikometrik testler de uygulan›yor ve en uygun kifli seçilmeye çal›fl›l›yor." •
Ücret politikas›: ‹zlenen ücret politikas›, nitelikli adaylar›n iflletmeye baflvurusunu do¤rudan etkiler. Personelin bir iflletmeyi tercih etmesinde alaca¤› ücret her zaman tek belirleyici olmamakla birlikte en önemli unsurdur. Bu nedenle piyasa düzeyinin alt›nda ücret veren iflletmelere nitelikli personel bulmak zorlafl›r. • ‹stihdam politikalar›: ‹flletmelerin tafleron firma kullanmalar›, geçici personel veya yar› zamanl› personel çal›flt›rmalar›, nitelikli personel bulmalar›n› güçlefltiren nedenler aras›ndad›r. 2. ‹nsan kaynaklar› plânlar›: ‹flletmede sa¤l›kl› bir insan kaynaklar› plânlamas› yap›lm›flsa, gelecekte ihtiyaç duyulacak personel, say› ve nitelik olarak önceden bilindi¤inden yeni personel aramada zaman kaybedilmeyecektir. 3. Çevresel koflullar: Ekonomik durum, ülkedeki iflsizlik oran›, nitelikli personel arz›nda yetersizlik, rakip iflletmelerin personel bulma çabalar› ve sosyal bask›lar gibi iflletme d›fl› faktörler iflgören bulma çabalar›n› etkiler.
161
162
‹fle Alma
Personel Bulma Yöntemleri Nitelikli adaylar›n iflletmeye baflvurmalar› nas›l sa¤lanacakt›r? Bu sorunun yan›t›, personel bulma yöntemlerini gündeme getirir. Bütün ifller için tek ve etkili bir yöntemden söz etmek mümkün de¤ildir. ‹flletmelerin personele bak›fl aç›s› ve iflin niteli¤i yöntem belirlemede etkili olur. ‹flyerine yap›lan kiflisel baflvurular, iflletmede çal›flanlar›n önerileri, duyurular, özel dan›flmanl›k firmalar›, e¤itim kurumlar›, ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu, internette yer alan siteler ve çeflitli meslek kurulufllar› arac›l›¤›yla iflgören bulma, en yayg›n yöntemler aras›ndad›r. Prometheus Turkey Dreammaker - Consultant Group - HR Resourcing “Whenever you need a global passport”
EN SON K‹ME YAZILDINIZ? ‹ nsan kaynaklar› yönetim dan›flmanl›¤›n› üstlendi¤imiz, Türkiye’nin öndegelen bir flirket toplulu¤unun ‹stanbul, Ankara ve ‹zmir’deki flirketleri için, de¤iflik bölümlerde görev almak üzere, yo¤un bir MT program›na kat›lacak, YÖNET‹C‹ ADAYLARI (Management Trainee). ar›yoruz. Yaflam›n›z› de¤ifltirmek isterseniz bize yaz›l›n. Lütfen baflvurular›n›z› 30 ‹stanbul office: Feneryolu Sokak No: 26 Daire 4 81110 Feneryolu /Kad›köy - ‹stanbul Tel: 0-216 - 347 17 66 / 414 83 35 Fax: 0 - 216 - 418 57 46 Ankara offce: Arjantin Caddesi - Hal›c› Sokak
Haziran 1996 tarihine kadar, çal›flmak istedi¤iniz flehri belirterek “P-MT” kodu ile iletiniz. “Herfley aram›zda bir s›r olarak kalacak”
No: 4 Daire 2 06700 Gaziosmanpafla - Ankara Tel: 0 - 312 - 468 95 46 Fax: 0 - 312 - 468 95 47.
Personel Seçme Personel seçiminde temel ilke, ifle uygun eleman seçimdir.
‹fle alma ifllevinin seçme aflamas›, adaylar›n aç›k olan ifl için iflletmeye baflvurmas› ile bafllar ve kimin ya da kimlerin ifle al›naca¤›na karar verilmesiyle biter. ‹fle uygun personel seçebilmek için genellikle alt› aflamal› bir süreç yaflan›r. Bu süreç flöyle özetlenebilir:
Çok tecrübeli bir sat›flç› olabilirsiniz... Ama firmam›zda baflar›l› olaca¤›n›zdan flüpheliyim.
‹fle Alma
1. Ön kabul: Bu aflamada baflvuran adaylarla çok k›sa bir nezaket görüflmesi yap›l›r. Görüflmede ayr›nt›lara girilmez ve aday›n aranan ön koflullara uygun olup olmad›¤› (Yafl, askerlik,cinsiyet, kilo, boy vb.) araflt›r›l›r. Bu aç›lardan uygun olan adaylara birer baflvuru formu doldurtulur. 2. ‹fle alma testleri: Aday personelin test s›nav›na al›nmas› oldukça yayg›n bir uygulamad›r. ‹fle alma testleri, ifle ve iflyerine uygun olmayan adaylar› elemek için yap›l›r. Sadece test sonuçlar›na bakarak, aday› ifle almak do¤ru olmaz. ‹fle alma testlerini iki ana gruba ay›rmak mümkündür. Bunlardan birincisi, k⤛tkalem testleridir. Genelde aday›n ifl bilgisini ve zihinsel yeteneklerini ölçmek amac›yla kullan›l›r. Di¤er test grubu aletli testlerdir. Adaya iflle ilgili bir uygulama yapt›r›l›r. Kaynakç›ya kaynak yapt›r›lmas›, tornac›ya torna tezgâh›nda bir parçan›n ifllettirilmesi bu türden testlere örnek olarak verilebilir. Personel seçiminde, aç›k iflin gereklerine uygun olarak çeflitli testler uygulanabilir. Bilgi, baflar›, kiflilik, zeka, yetenek ve grafik yan›tl› testler en çok kullan›lan test türleridir. 3. ‹fle alma görüflmeleri: Test s›navlar›nda baflar›l› olan adaylarla yap›lan yüz yüze konuflmalara görüflme denir. Görüflmenin amac›, test ile ölçemedi¤imiz nitelikleri (iletiflim yetene¤i, kiflilik, kendine güven, kararl›l›k, giyim, kuflam vb.) ortaya ç›kararak, aday›n ifle kabul edilebilirlik düzeyini belirlemektir. ‹fle alma görüflmeleri iki yönlü bir iletiflime dayan›r. Görüflmeci aday›n niteliklerini sorgularken, aday da ifl ve iflletme hakk›nda bilgiler edinir. Görüflmeler sonucunda adaylar birbirleriyle k›yaslan›r. Bu nedenle yap›lan görüflmelerin standard bir yöntemi olmas› gerekir. Bafll›ca görüflme yöntemleri flunlard›r: a. Plânl› görüflme: Adaylara sorulacak sorular önceden belirlenir. Her adaya ayn› sorular sorulur. Görüflmeci ek sorular soramaz. Bu yöntemde, adaylar birbirleriyle daha kolay k›yaslan›r, zaman tasarrufu sa¤lan›r ve görüflme, amac› d›fl›na ç›kmadan yürütülür. b. Plâns›z görüflme: Soru listesi yoktur. Görüflme samimi bir ortamda, sohbet havas› içinde geçer. Görüflmeci, her adaya farkl› say›da ve nitelikte soru sorabilir. Bu yöntemde; adaylar aras›nda k›yaslama yapmak zorlafl›r, görüflme amac›ndan sapabilir ve görüflme süresi uzayabilir: c. Karma görüflme: Plânl› ve plâns›z görüflmelerin sak›ncalar›n› ortadan kald›rmak amac›yla, yukar›da anlat›lan her iki yöntem birlefltirilerek karma görüflme yöntemi oluflturulmufltur. Bu yöntemde, görüflme öncesi temel nitelikte ve s›n›rl› say›da sorulardan oluflan bir soru listesi haz›rlan›r. Tüm adaylara bu sorular sorulur. Ancak görüflmeci, bu sorularla yetinmeyip, ilâve sorular sorma hakk›na da sahiptir. Bu yöntem en çok kullan›lan görüflme yöntemidir. ‹fl görüflmelerinde adaylar›n dikkat etmesi gereken belirli hususlar vard›r. Bunlar flöyle s›ralanabilir: • Görüflmeye yaln›z ve vaktinde gidin. • Giyiminize özen gösterin. • Olmas› gerekeni de¤il, kendinizi oynay›n. • Samimi ve do¤al davran›n. • Gere¤inden az veya fazla konuflmay›n. • Sorulara evet ya da hay›rla yan›t vermeyin. • Karamsar olmay›n, Umut da¤›t›n. • Eski iflletmenizi ve yöneticilerinizi kötülemeyin. • Sayg›l› ve ölçülü olun. • Makul (piyasaya uygun) bir ücret isteyin. • Olumsuz yönlerinizden ve eski iflinizden sorulmad›kça söz etmeyin. • Kesinlikle yalan söylemeyin ve abartmay›n.
163
Personel seçiminde, plânl›, plâns›z ve karma görüflme olmak üzere bafll›ca üç tür görüflme vard›r.
164
‹fle Al›flt›rma ve Personel E¤itimi
Bir ifl görüflmesinde genellikle adaylara flu tür sorular yöneltilir. Bu sorulara karfl› haz›rl›kl› olun ve net yan›tlar verin: • Bize kendinizden söz edin? • fiu anki iflinizi neden de¤ifltirmek istiyorsunuz? • Daha önceki ifllerinizden neden ayr›ld›n›z? • Bize ifl yaflam›n›zdaki baflar›lar›n›zdan söz eder misiniz? • Bu ifle neden baflvurdunuz? • Bu iflle ilgili beklentileriniz nelerdir? • Güçlü ve zay›f buldu¤unuz yönleriniz nelerdir? • Bu ifl için ne kadar ücret istiyorsunuz? 4. Referanslar›n kontrolü: Referanslar aday›n kiflili¤i, güvenirlili¤i ve geçmifl ifl yaflam› hakk›nda kifli veya kurumlardan al›nan yaz›l› belge veya sözlü beyanlard›r. Personel seçim sürecinde, adaylardan iki tür referans istenebilir. Özel referanslar; aday› yak›ndan tan›yan, sosyal statüsü olan kiflilerden al›n›r. ‹fl deneyimi olmayan adaylar›n seçiminde, özel referanslara baflvurulur. ‹fl referanslar›; aday›n flimdiki ve önceki ifllerinde gösterdi¤i performans› ortaya koyar. Aday›n çal›flt›¤› iflletmelerin ilgili yöneticilerinden al›n›r. Referans bilgilerinin sa¤l›kl› olup olmad›¤›, gerekirse telefonla do¤rulanmal›d›r. 5. Sa¤l›k kontrolü: Bu sürecin amac›, aday›n o ifli yapabilecek fiziksel ve düflünsel sa¤l›¤a sahip olup olmad›¤›n› belirlemektir. Bu konuda aday›n beyan› esast›r. Aday baflvuru formunu doldururken formun ilgili bölümünde geçirdi¤i hastal›klar›, ameliyatlar›, ifl kazalar›n› ve bugünkü sa¤l›k durumunu beyan eder ve imzalar. Baz› iflletmeler, beyanla yetinmeyerek tam teflekküllü bir hastahaneden sa¤l›k raporu al›nmas›n› ye¤lerler. 6. ‹lk amirle görüflme ve karar: ‹flgören seçiminin son sürecinde, az say›da kalan adaylar baflvuruda bulunduklar› iflin ilk yöneticisi ile görüfltürülür. Genelde seçim karar› adaydan sorumlu olacak ilk yöneticiye b›rak›l›r. Yap›lan bu görüflmede , yönetici, iflle ilgili teknik bilgileri adaya aktar›rken, aday da flayet kabul edilirse, yapaca¤› iflle ilgili ayr›nt›lar› ilk amirden al›r.
‹fiE ALIfiTIRMA VE PERSONEL E⁄‹T‹M‹ ‹flletmelerde iki farkl› e¤itimden söz edilebilir. Birincisi, iflletmeye yeni al›nan personelin ifle ve iflletmeye al›flt›r›lmas›na yönelik çal›flmalard›r. Di¤eri ise eski personelin daha üretken olmas›n› hedefleyen e¤itim faaliyetleridir.
‹fle Al›flt›rma (Oryantasyon) ‹fle Al›flt›rma Program›: Yeni iflgöreni iflletmenin bir parças› durumuna getirmeyi amaçlar.
‹fle yeni al›nan personeli, en k›sa sürede üretken hale getirmek gerekir. Bu hedefe ulaflmak için, yeni iflgöreni bir an önce iflin ve iflletmenin bir parças› durumuna getirmek flartt›r. Bu nedenle iflletmeye yeni al›nan her personel, ifle al›flt›rma program›na al›n›r. Bu programlar uzun süreli olmal›d›r. Büyük iflletmelerde, ifle al›flt›rma programlar›n›n alt› aydan bir y›la kadar sürdü¤ü görülür. Programlar›n amac›, yeni personelin bilgi ve ilgi ihtiyac›n› karfl›layarak onu iflletmeye kazand›rmakt›r. Yeni personelin iflini ve iflletmesini sevmesi bu programlar›n baflar›s›na ba¤l›d›r. Bir ifle al›flt›rma program›nda genelde flu süreç izlenir: 1. ‹flletmenin tan›t›m›: ‹flletmenin kurulufl öyküsü, örgüt yap›s›, yönetim basamaklar›, ürün çeflitleri ve üretim süreci, politikalar›, disiplin sistemi, güvenlik düzenlemeleri vb. konular personele anlat›l›r. 2. Personel haklar›n›n aç›klanmas›: Ücreti oluflturan unsurlar ve hesaplama yöntemi, ücret ödeme günleri, izinler, çal›flma saatleri ve mola süreleri, e¤itim ola-
‹fle Al›flt›rma ve Personel E¤itimi
naklar›, sigorta düzenlemeleri, emeklilik haklar›, dan›flma ve rehabilitasyon programlar› vb. konular aktar›l›r.. 3. ‹flle ilgili bilgilerin aktar›m›: Yap›lacak iflin amac›, konumu, di¤er ifllerle iliflkisi, çal›flma yeri ve üretim teknolojisinin tan›t›m›, ifli oluflturan görevler ve iflin gerektirdi¤i yetki ve sorumluluklar aç›klan›r. 4. Tan›flt›rma: Yeni personel; ilgili yöneticilerle, sendika temsilcisiyle, ifl arkadafllar›yla, e¤itim personeliyle ve personel dan›flmanlar›yla tan›flt›r›l›r.
Personel E¤itimi
AMAÇ
5
Eskiyen personelin e¤itim ile nas›l yenilenebilece¤ini aç›klamak.
Personelin verimli çal›flmas›, tafl›d›¤› niteliklerin yapt›¤› ifle uymas›na ba¤l›d›r. Bu denge personel aleyhine bozuldu¤u zaman e¤itim ihtiyac› do¤ar. Personelin bilgi, beceri ve yetenek düzeyini artt›rarak, iflin gereklerine uydurma çabas›na, personel e¤itimi ad› verilir. S›kça kar›flt›r›lan e¤itim ile gelifltirme sözcükleri farkl› anlamlar içerir. Personel e¤itimi, çal›flan›n iflini daha iyi yapmas› amac›n› tafl›r. Personel gelifltirme ise, iflinde iyi olan ve gelecekte iflletmenin üst düzeylerine getirilmesi düflünülen kiflilerin bu görevlere haz›rlanmas› için yap›l›r. Bu noktada, yöneticilere önemli bir görev düflmektedir. Her yönetici, astlar› aras›ndan e¤itilecek ve gelifltirilecek kiflileri özenle seçmelidir. Personel e¤itimi, iflletmeye ve personelin kendisine önemli yararlar sa¤lar. Bu yararlar flöyle s›ralanabilir: • ‹flletmenin karar verme ve sorun çözme kapasitesini artt›r›r. • Üretimin miktar ve kalitesini yükseltir. • ‹ç kaynaklardan personel bulmay› kolaylaflt›r›r. • Üretim, yönetim ve personel maliyetlerini düflürür. • Yönetici ve iflgören iliflkilerini gelifltirir. • Personelin de¤iflime karfl› direncini azalt›r. • Personelde güven ve baflar› duygular›n› gelifltirir. • ‹fl doyumu sa¤lar. Personel e¤itim yöntemleri, iflbafl› ve ifld›fl› olmak üzere ikiye ayr›l›r.‹flbafl› e¤itim yöntemleri personeli yapt›¤› iflten uzaklaflt›rmadan, iflinin bafl›nda e¤itir. ‹flbafl› e¤itim yöntemlerinin yararlar› flöyle s›ralanabilir: • Do¤al ifl koflullar›nda yap›l›r. • Personelin eksik yönleri kolayca saptan›r. • Yap›lan hatalar an›nda düzeltilir. • Ö¤renilenler hemen uygulan›r. • Ö¤renme süreci oldukça h›zl›d›r. • ‹flgücü kayb› söz konusu de¤ildir. ‹fl üzerinde ö¤renme, ç›rakl›k, ifl de¤ifltirme ve sorumluluk verme en çok kullan›lan iflbafl› e¤itim yöntemleridir. ‹fld›fl› e¤itim yöntemlerinde, e¤itilecek personel belli bir süre iflinin bafl›ndan al›narak, iflletme içinde veya iflletme d›fl›nda e¤itilir. ‹fld›fl› e¤itim yöntemleri; personelin bilgi, beceri veya yetenek düzeyinde yap›lmas› düflünülen de¤ifliklikleri iflin bafl›nda gerçeklefltirmenin imkâns›z oldu¤u veya verimli olmad›¤› durumlarda gündeme gelir. ‹fld›fl› e¤itim yöntemlerinin üstün yanlar› flunlard›r: • Teorik bilgileri ö¤retmek daha kolayd›r. • Personelin düflünsel yeteneklerinin geliflimini h›zland›r›r.
165
166
Performans De¤erleme
• • • •
Ö¤renme belli bir disiplin alt›nda gerçekleflir. E¤itim, bilincini gelifltirir. Personelin ö¤renme iste¤ini artt›r›r. E¤itimin pedogojik yöntemleri bilen uzmanlar taraf›ndan yap›lmas›n› sa¤lar. Konferans ve seminerler; benzer koflullarda ö¤renme (simülasyon), rol oynama, örnek olay ve labratuvar yöntemleri en çok kullan›lan ifld›fl› e¤itim yöntemleridir.
PERFORMANS DE⁄ERLEME
AMAÇ
6
Perform a n s D e ¤ e r l e m e : Personelin iflinde gösterdi¤i baflar› derecesinin saptanmas›d›r.
‹yi çal›flanla, kötü çal›flan personelin neden birbirinden ayr›lmas› gerekti¤ini ifade etmek.
Performans de¤erleme, baflka bir adla personel de¤erleme, personelin iflinde gösterdi¤i baflar› derecesinin, yapt›¤› iflin gerekleri dikkate al›narak, saptanmas›d›r. Performans de¤erleme, baflar›l› ve baflar›s›z personeli biribirinden ay›rmak amac›yla yap›l›r. Ay›r›mdan amaç, performans› yüksek personeli ödüllendirmek ve di¤erlerine örnek olmas›n› sa¤lamakt›r. Büyük iflletmelerde performans de¤erleme sisteminin kurulmas› ve izlenmesi, insan kaynaklar› bölümü taraf›ndan yerine getirilir. Performans de¤erleme genelde y›lda bir kez yap›l›r. “ETK‹S‹Z ‹NSANLARIN 7 ÖZELL‹⁄‹ BAY B BAY A
1. Tepkiseldirler. Geliflmek ve de¤iflmek yerine, baflkalar›n›n yapt›klar›na tepki gösterirler. Bir fleyler olur ve üstüne konuflurlar ya da bundan sonra harekete geçerler. Tepkileri k›sa vadeli ç›karlara dayan›r. 2. Aç›k bir hedefle çal›flmazlar. Gelece¤e iliflkin aç›k ve net bir hedefleri olmad›¤› için geliflmelere bakar, ona göre davran›rlar. 3. Neyin öncelikli oldu¤unu belirlemezler. Neyin öncelikli oldu¤unu belirlemedikleri için, öncelikle yap›lmas› gereken iflleri, bir zaman dilimine yayarak yapmazlar. Onlar için vadesi doldu¤u halde yap›lmayan ifl, art›k acil ifl haline gelmifltir. 4. Kazan/kaybet felsefesi hakimdir. Kafalar›nda sadece "kazanmak" vard›r. Rakiplerle birlikte kazanmak yerine, herkesin kaybetmesini ye¤lerler. Birlikte kazanmak diye bir yaklafl›m olamaz. 5. Önce konuflmak isterler. Kendilerini daima hakl›, hatta en hakl› gördükleri için, baflkalar›n›n konuflmalar›n› dinlemeye tahammül edemezler. Saatlerce yap›lan toplant›lardan güçlü olan›n verdi¤i kararla ç›karlar ama herkesin kafas›nda hâlâ kendi fikrinin en iyisi oldu¤u düflüncesi vard›r. 6. fiayet kazanam›yorlarsa, taviz verirler. Çok kaybetmektense, az kaybetmeyi tercih ederler. Taraflardan birinin görüflü benimsendi¤inde, en az zararla durumu kurtarmak için taviz vermeye bafllarlar. 7. De¤iflimden korkar, iyilefltirmeyle ilgilenmezler. Durum ne kadar kötü olursa olsun, ortaya ç›kacak bir de¤iflimden sonra durumun daha kötü olmayaca¤›na iliflkin bir garanti görmezler ve de¤iflime direnirler.” John COVEY
167
Performans De¤erleme
Performans de¤erleme bilgilerinin bafll›ca kullan›m alanlar› flunlard›r: • Personele eksik ve baflar›l› yönlerini göstermek, • Verilecek ücret ve ödemeleri saptamak, • Yükseltme ve ifl de¤ifltirmede kriter olarak kullanmak, • E¤itim ihtiyac›n› belirlemek, • ‹fl tasar›m›ndaki hatalar› ortaya ç›karmak, • ‹fle alma ifllevinin do¤ru yap›l›p yap›lmad›¤›n› belirlemek, Bir performans de¤erleme sisteminin etkinli¤i için flu dört özelli¤in bulunmas› gerekir: 1. Sistem ifl ile ilgili davran›fllar› de¤erlemelidir. Yap›lan iflin gere¤i neyse, de¤erleme o ölçütleri esas almal›d›r. Cinsiyet, siyasi düflünce, etnik köken, akrabal›k, hemflehrilik gibi faktörler de¤erlemeyi etkilememelidir. 2. Sistem basit ve pratik olmal›d›r. De¤erleme yöntemi; aç›k, net, kolay anlafl›l›r ve herkes taraf›ndan uygulanabilir özellikler tafl›mal›d›r. 3. Her ifl için ayr› ayr› baflar› ölçütleri belirlenmelidir. Bu ölçütler mümkün oldu¤unca somut olmal› (8 saatte 20 birim üretmek gibi), subjektif faktörlere yer verilmemelidir. 4. De¤erleme sonuçlar› personele aktar›lmal›d›r. Dosyalar aras›nda kalan, personelden gizlenen de¤erleme sonuçlar›n›n fazla bir anlam› yoktur. Personelin, üstlerinin kendisi hakk›nda ne düflündüklerini ö¤renmesi en do¤al hakk›d›r. Performans de¤erleme, yap›lan iflin özelli¤ine göre iki farkl› biçimde yap›l›r.Personel ya teker teker (tek bafl›na çal›flan bir birey olarak), ya da grup üyesi olarak (grubun di¤er üyeleri ile k›yaslanarak) de¤erlenir. En çok kullan›lan bireysel de¤erleme yöntemleri flunlard›r: • Boyland›rma çizelgesi yöntemi: Bu yöntemde de¤erlemeyi yapana (ço¤unlukla ilk amir) bir çizelge verilerek, doldurmas› istenir (fiekil 9.4.). De¤erleyen çizelgedeki her faktör için personele belli bir puan verir. Toplam puan personelin performans notunu oluflturur. Yöntemin sak›ncal› yönü, çizelgedeki faktörlerin ifllere uygun olmamas› halinde, sa¤l›kl› bir de¤erleme yap›lamamas›d›r.
En s›k kullan›lan bireysel de¤erleme yöntemleri; boyland›rma çizelgesi yöntemi ve kontrol listesi yöntemidir.
A ‹fiLETMES‹ BOYLANDIRMA Ç‹ZELGES‹ AÇIKLAMA: Afla¤›da ismi yaz›l› personelin faktörleriyle ilgili boyland›rman›z› çizelge üzerinde iflaretleyiniz. Personelin ad› soyad› : De¤erleyenin ad› soyad› : Çok ‹yi (5) 1. Güvenirlilik 2. Giriflimcilik 3. Verimlilik 4. Davran›fl 5. ‹flbirli¤i .. .. .. 20. Çal›flma H›z› + TOPLAM
‹yi (4)
+
Bölümü : Tarih : Orta (3)
+
Kötü (2)
+
Çok Kötü (1)
+
fiekil 9.4 Boyland›rma Çizelgesi Örne¤i
168
Performans De¤erleme
•
Kontrol listesi yöntemi: Bu yöntemde de¤erleyen, personelin iflteki baflar›s›n› sorgulayan bir dizi ifade içinden, o personel için en uygun olanlar›n› iflaretler. Her ifadenin, önem derecesine göre belli bir puan› vard›r. ‹flaretlenen ifadelerin puanlar› topland›¤›nda personelin toplam puan› ortaya ç›kar (fiekil 9.5.). Yöntemin sak›ncas›, baflar›y› ölçen ifadelerin yeterli olmamas› veya ifadelere verilen a¤›rl›kl› puanlar›n hatal› olmas› durumunda yanl›fl de¤erlemeye yol açmas›d›r.
A ‹fiLETMES‹ BAfiARI KONTROL Ç‹ZELGES‹ AÇIKLAMA: Afla¤›da ismi yaz›l› personelin baflar›s›n› belirlemek için, uygun gördü¤ünüz kalemleri iflaretleyiniz. Personelin ad› soyad› : Bölümü : De¤erleyenin ad› soyad› : Tarih : A¤›rl›kl› Puanlar (6,5) 1. Personel, her istenildi¤inde mesaiye kal›r. (4,0) 1. Personel, çal›flma yerini veya tezgâh›n› çok iyi düzenler. (3,9) 1. Personel, yard›ma ihtiyaç duyan arkadafllar›na yard›m eder. (4,3) 1. Personel, ifle bafllamadan yapaca¤› tüm iflleri plânlar. . .. . .. . .. (0,2) 30. Personel, kendisine önerilenleri dinler ancak nadiren yerine getirir. fiekil 9.5 Kontrol Çizelgesi Örne¤i
En s›k kullan›lan grup de¤erleme yöntemleri; s›ralama, puan da¤›t›m vezorunlu da¤›t›m yöntemleridir.
100.0 A¤›rl›klar toplam›
Grup de¤erleme yöntemlerinde personel, di¤er grup üyeleri ile k›yaslanarak puanland›r›l›r. Bu durumda bir personelin baflar› puan›n›, grubun di¤er üyelerinin baflar›s› belirlemifl olur. En s›k kullan›lan grup de¤erleme yöntemleri flunlard›r: • S›ralama yöntemi: Grup üyeleri de¤erleyen taraf›ndan en iyiden en kötüye do¤ru s›ralan›r. Örne¤in, bir ustabafl› on kifliden oluflan ekibini de¤erliyor olsun. Yapaca¤› ilk ifl, birinci s›raya grubun di¤erlerine göre en iyisinin ismini yazmak olacakt›r. Ondan sonra. grubun en kötü performans gösteren ismini onuncu s›raya yazacakt›r. Ustabafl›n›n en iyi ve en kötüyü böylece belirledikten sonra yapmas› gereken, grubun di¤er sekiz üyesini bu iki ölçe¤e göre alt alta s›ralamakt›r. Yöntem son derece basit ve pratiktir. Ancak s›ralar aras›ndaki baflar› derecelerinin aç›k ve net olmamas› yanl›fl de¤erlemeye neden olabilir. • Puan da¤›t›m yöntemi: Bu yöntemde de¤erleme yapan kifliye grup üyelerine da¤›tmak üzere belli bir puan ( 100 veya 1000 puan) verilir. De¤erleyen, bu puan›, ekibine baflar› durumunu göz önüne alarak paylaflt›r›r (fiekil 9.6). Yöntem oldukça basit ve pratiktir.
169
Performans De¤erleme
A B‹R‹M‹ PUAN DA⁄ITIM Ç‹ZELGES‹ S›ra Puanlar ‹flgörenin ad› soyad› 1 17 A.ÇINAR 2 14 A. ÖKSÜZ 3 13 V. DURMAZ 4 11 R. KINALI 5 10 O. CAN 6 10 D. fiAfiMAZ 7 9 Z. GÜL 8 6 H. Z‹L 9 5 A. KARTAL 10 5 H. NAR‹N fiekil 9.6 Puan Da¤›t››m Çizelgesi Örne¤i
•
Zorunlu da¤›t›m yöntemi: Bu yöntemde, grup normal frekans da¤›l›m›na göre s›raland›r›l›r. Normal da¤›l›ma göre grubun %10’u çok iyi, %10’u çok kötü, %20’si iyi, %20’si kötü, %40’ ise normal olarak de¤erlenir (fiekil 8.7)’de 10 kiflilik bir grubun da¤›l›m› örnek olarak verilmifltir. Bu tür bir zorunlu da¤›t›m de¤erleyeni, grup üyeleri aras›nda daha titiz bir k›yaslama yapmaya ve uç noktalardaki puanlar› vermeye zorlar.Yöntemin sak›ncas›, ekip üyeleri aras›nda n›sbi farklar›n belirgin olmamas›d›r.
% 10 (Çok iyi) A. ÇINAR
A B‹R‹M ZORUNLU DA⁄ITIM Ç‹ZELGES‹ % 20 (‹yi) % 40 (Orta) % 20 (Kötü) A. ÖKSÜZ A. KINALI H. Z‹L V. DURMAZ O. CAN A. KARTAL D. fiAfiMAZ Z. GÜL
% 10 (Çok kötü) H. NAR‹N fiekil 9.7 Zorunlu Da¤›l›m Çizelgesi Örne¤i
TELEV‹ZYON
‹flletmelerde insan kaynaklar› yönetimi nas›l gerçekleflir? Bu yönetim özelli¤i nedir? ‹nsan kaynaklar›n›n organizasyon içindeki yeri nedir? “‹nsan Kaynaklar› Yönetimi” televizyon program› bu konular› içermektedir.
170
Özet
Özet Bu Ünitede ‹nsan kaynaklar› yönetimi ifllevlerinin baz›lar›n› ana hatlar›yla ele ald›k. Art›k; • ‹KY ifllevlerinin birbirlerini nas›l tamamlad›¤›n› (sayfa 153-154), • ‹K plânlama yöntemlerinin neler oldu¤unu (sayfa 155157), • ifl analizleri, ifl tan›mlar› ve ifl gereklerinin ne ifle yarad›¤›n› (sayfa 158-160), • personel bulma ifllevini etkileyen faktörlerin neler oldu¤unu (sayfa 161-162), • personel seçim sürecinin hangi aflamalardan olufltu¤unu (sayfa 162-163), • bir ifl görüflmesinde adaylara genelde hangi sorular yöneltildi¤ini (sayfa 164), • ifle al›flt›rma ve personel e¤itiminin ne oldu¤unu (sayfa 164-165), • baflar›l› bir performans de¤erleme sisteminde ne tür özelliklerin bulunmas› gerekti¤ini (sayfa 166-167), • bafll›ca performans de¤erleme yönteminin neler oldu¤unu (sayfa 167-169) biliyoruz. ‹KY’nin iki temel amac›, çal›flanlardan maksimum verim almak ve ifl yaflam›n›n kalitesini artt›rarak çal›flanlar›n yapt›klar› iflten zevk almalar›n› sa¤lamakt›r. Bu iki temel amac› gerçeklefltirme yolunda ‹KY birtak›m ifllevleri yerine getirir. Ça¤dafl bir iflletmede ‹KY Bölümünün üstlenmesi gereken bu ifllevler: Plânlama Kadrolama De¤erleme ve ödüllendirme Yetifltirme ve gelifltirme Endüstri iliflkileri Koruma ve gelifltirme olarak s›ralana bilir. ‹flletmenin bugün ve gelecekteki iflgücü ihtiyac›n› say› ve nitelik olarak belirlemeye çal›flan kifli, bu ifllevi yerine getirirken baz› araçlardan yararlanmak zorundad›r. Bu araçlar; iflgücü envanterleri ve personel dönüflüm oran›d›r. ‹flgücü envanteri; ‹flletmenin personel arz›n› nitelik olarak irdeleyen bir çal›flmad›r, mevcut personeli birtak›m kriterlere göre irdeleyerek insan kayna¤›n›n profilini ortaya ç›kar›r. Plânlamac›, bu bilgilere bakarak gelecekteki insangücü gereksinimini nitelik aç›s›ndan ortaya koymaya çal›fl›r. Personel dönüflüm oran›; belli bir dönemde çeflitli nedenlerle (ölüm, ifl kazas›, emeklilik, iflten ayr›lma vb.) iflletmeden ayr›lan personelin say›s›n› yüzde olarak gösterir. Genellikle bir y›ll›k dönemler için hesaplan›r. Oran flöyle formüle edilir:
P.D.O. % =
Hesaplanan dönemde iflten ayr›lanlar›n say›s› 100 Dönem Bafl› Pers S. + Dönem sonu Pers.Say›s› 2
‹KY ifllevlerinden biri olan ifl analizlerinin en önemli özelli¤i, di¤er ‹KY ifllevlerinin yerine getirilmesinde önemli bir bilgi kayna¤› oluflturmas›d›r. ‹fl analizleri; iflletmede yap›lan birbirinden farkl› ifllere yönelik bilgilerin tek tek toplanmas›, de¤erlenmesi ve yorumlanmas›d›r. ‹fl analizleriyle toplanan bu bilgiler daha sonra ifl tan›mlar› ve ifl gerekleri haline getirilerek karar vericilerin kullan›m›na sunulur. ‹fl analizleri ifli yapan kifliyi de¤il, ifli analiz eder. Analiz bilgilerinden; ‹nsan kaynaklar› plânlamas›nda, ‹fli al›nacak personelde aranmas› gereken niteliklerin belirlenmesinde, ‹fle yerlefltirme, yükseltme ve atamalarda, E¤itime al›nacak personelin belirlenmesinde, Personel de¤erleme ölçütlerinin saptanmas›nda, Adil bir ücret sisteminin oluflturulmas›nda yararlan›l›r. ‹fle alma ifllevi iflletmeler aç›s›ndan büyük önem tafl›r. ‹flletmeler, yaflamlar›n› sürekli k›lmak ve rekabette üstün duruma geçmek istiyorlarsa do¤ru ifllerde do¤ru kiflileri çal›flt›rmak zorundad›rlar. Bu cümlenin anlam› flöyle formüle edilebilir: ‹flin gerekleri = Personelin nitelikleri Bu eflitli¤in en az hata pay› ile sa¤lanamamas›, yanl›fl kiflilerin ifle al›nd›¤› anlam›na gelir. Personel seçiminin baflar› göstergesi, yeni al›nan personelin en k›sa sürede beklenen performans düzeyine gelmesidir. ‹fle alma iki aflamal› bir ifllevdir. Bu aflamalar iflgören bulma ve seçmedir. ‹flletmelerde iki farkl› e¤itimden söz edilebilir. Birincisi, iflletmeye yeni al›nan personelin ifle ve iflletmeye al›flt›r›lmas›na yönelik çal›flmalard›r. Bu çal›flmalar ifle al›flt›rma (oryantasyon) kapsam›nda ele al›n›r. Di¤eri ise eski personelin daha üretken olmas›n› hedefleyen e¤itim faaliyetleridir. Performans de¤erleme baflka bir adla personel de¤erleme, personelin iflinde gösterdi¤i baflar› derecesinin, yapt›¤› iflin gereklerine göre saptanmas›d›r. Performans de¤erleme baflar›l› ve baflar›s›z personeli biribirinden ay›rmak amac›yla yap›l›r.
Kendimizi S›nayal›m
171
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlayamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. ‹flgücü genel envanterinin tan›m› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gelecekteki personel arz›d›r. b. Gelecekteki personel talebidir. c. Mevcut personelin say› olarak belirlenmesidir. d. Her iflgören hakk›nda ayr› ayr› bilgi depolanmas›d›r. e. Tüm personele ait bilgilerin çeflitli ölçütlere göre analizidir. 2. Belirli bir dönemde ‹flletmeden ayr›lan personelin yüzde olarak ifadesine ne ad verilir? a. ‹nsan kaynaklar› plânlamas› b. ‹flgücü genel envanteri c. ‹flgücü beceri envanteri d. ‹nsan kaynaklar› talebi e. Personel dönüflüm oran› 3. ‹flletmede yap›lan farkl› ifllere yönelik bilgilerin belli bir sistematik alt›nda toplanmas›na ne ad verilir? a. Personel de¤erlemesi b ‹fl tasar›m› c. ‹fl analizi d. Görev tan›m› e. ‹fl etüdü 4. ‹fl analizleri neyi analiz eder? a. ‹flin kendisini b. ‹fli yapan kiflide olmas› gereken nitelikleri c. ‹fli yapan kifliyi d. Hem ifli hem de ifli yapan kifliyi e. ‹flin nas›l daha iyi yap›labilece¤ini 5. Nitelikli adaylar›n, ifl için iflletmeye baflvurmas›n› sa¤lamaya yönelik çal›flmalara ne ad verilir? a. ‹fle alma b. Personel seçimi c. Duyuru d. ‹fl bulma e. Personel bulma 6. Personel seçim sürecinde, ifle alma karar›n› kimin vermesi daha uygun olur? a. Genel müdürün b. ‹lk amirin c. Görüflmeyi yapan kiflinin d. ‹nsan kaynaklar› yöneticisinin e. Üretim müdürünün
7. ‹fle yeni al›nan personelin, ifle ve iflletmeye uyum sa¤lamas›na yönelik çal›flmalara ne ad verilir? a. Personel e¤itimi b. Personel gelifltirme c. ‹flbafl› e¤itimi d. ‹fle al›flt›rma e. Personel analizi 8. ‹fle al›flt›rma program›n›n baflar› göstergesi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Personelin ifle vaktinde gelmesi b. Personelin çevresiyle iyi geçinmesi c. Personelin ihtiyaç duydu¤u bütün bilgileri almas› d. Personelin iflini sevmesi e. Personelin kendini iflletmenin bir parças› olarak görmesi 9. ‹flinde baflar›l› bir personelin, ilerde getirilebilece¤i görevlere bu günden haz›rlanmas›na ne ad verilir? a. ‹flletmeye al›flt›rma b. E¤itme c. Tasarlama d. Plânlama e. Gelifltirme 10. De¤erleyeni, normal frekans da¤›l›m›na göre de¤erleme yapmaya zorlayan performans de¤erleme yöntemine ne ad verilir? a. Zorunlu da¤›t›m b. Boyland›rma çizelgesi c. Puan da¤›t›m d. Faktör k›yaslama e. S›ralama
172
“
Yaflam›n ‹çinden
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularla ilgili, gerçek hayattan örnekler yer almaktad›r. Örnek olaylar› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir.
‹hsan bey, Ayça’n›n üniversiteden çok yak›n bir arkadafl›n›n k›z› oldu¤unu, eline do¤du¤unu Cemal beye anlat›r ve ona göz kulak olmas›n› rica eder. Odas›na dönen Cemal bey Ayça’n›n raporu masas›n›n üzerinde 3 gün düflünür. Sonra, eski raporu y›rt›p atar ve Ayça’n›n lehine yeni bir rapor haz›rlayarak, ‹hsan beye gönderir.
Ayça’n›n Yak›n›
1. Ayça han›m›n ifle al›nmas›nda izlenen prosedürü ö¤rendi¤iniz seçim sürecinin ›fl›¤› alt›nda de¤erlendiriniz. 2. Fabrika müdürü ‹hsan bey ile Atelye müdürü Cemal beyin olaydaki davran›fllar›n› yorumlay›n›z. 3. Olmas› gerekenleri tart›fl›n›z.
ENDER Bak›m Sanayi; büyük bir holding’in yan kurulufludur. Holdinge ait araçlar›n yedek parça üretimini, bak›m, onar›m ve yenilenmesini yapmaktad›r. fiirkette 300"ü imalât atelyelerinde olmak üzere toplam 2000 kifli çal›flmaktad›r. ‹malât atelyesinde, bir makina mühendisi ihtiyac› ortaya ç›kar. Duyuru yap›l›r, baflvurular al›n›r, yap›lan yaz›l› s›navdan sonra aday say›s› ikiye indirilir. ‹ki adayla ayr› ayr› görüflen ekip, puanlamay› yapar ve sonucu ‹nsan Kaynaklar› bölümüne aktar›r. Ahmet bey, di¤er aday Ayça han›mdan daha yüksek puan alm›flt›r. Bilgi, atelyeler müdürü Cemal beye de iletilir. ‹ki hafta sonra Ayça Han›m: ‹malât atelyelerine gelerek Müdür Cemal bey’e kendini tan›t›r ve ‹nsan Kaynaklar› Bölümü taraf›ndan göreve bafllamak üzere gönderildi¤ini söyler. Karfl›s›nda daha yüksek puan alan Ahmet bey’i görmeyi uman Cemal bey oldukça flafl›r›r. Ancak yapacak bir fley yoktur. fiefi Necdet beyi ça¤›r›r ve Ayça han›m› tan›flt›r›r. Ayça han›m, bir türlü kendisinden beklenen performans düzeyine ulaflamaz. Oldukça isteksizdir. Atelye flefi Necdet bey, Ayça han›mla görüflerek, çal›flmalar›ndan memnun olmad›¤›n›, isteksiz çal›flt›¤›n›, bu durumu Müdür Cemal bey’e iletti¤ini ve kendisini bir an önce toparlamas› gerekti¤ini söyler. Ancak Ayça han›m›n performans›nda bir geliflme olmaz. ‹flletmede, yeni personeli deneme süresi 6 ayd›r. Bu süre sonunda kiflinin iflletmede kal›p kalmamas›na karar verilmektedir. Alt› ayl›k süre doldu¤unda, Ayça han›m için haz›rlanan raporda ifle uygun olmad›¤› yazmaktad›r. Cemal ve Necdet beyin birlikte haz›rlad›klar› bu rapor, Müdür ‹hsan beye gönderilir. ‹ki gün sonra ‹hsan bey, Cemal beyi odas›na ça¤›r›r. Ayça han›m›n raporunu kendisine uzatarak, raporun Ayça han›m lehine yeniden yaz›lmas›n› ister. Cemal bey oldukça flafl›rm›flt›r. Bunun do¤ru olmayaca¤›n› anlatmaya çal›fl›r. Ancak, ‹hsan bey ›srar eder ama nedenini aç›klamaz. ‹ki gün sonra Cemal bey bir ifl için ‹hsan beyin odas›na gitti¤inde Ayça han›m› ‹hsan beyle sohbet ederken görür.
Babacan fief Ayfle Tuna’n›n yine bafl›n› kafl›yacak vakti yoktu. Çal›flt›¤› bankan›n, flehrin ifl merkezine tafl›nmas›, görev yapt›¤› mevduat servisinin ifllerini iki kat›na ç›karm›flt›. Serviste kendisinden baflka, biri flef olmak üzere iki kifli daha vard›. Beraber çal›flt›¤› iki arkadafl›, kendisinden daha k›demliydi. Ayfle bir an için bafl›n› iflten kald›rd›, önünde homurdanarak s›ras›n› bekleyen müflterilere çaresiz gözlerle bakt›. Her zaman oldu¤u gibi, yine kendi önündeki kuyruk, di¤er servis arkadafllar›n›n önlerindeki kuyruklardan daha uzundu. Arkadafllar› o kadar a¤›rdan al›yorlard› ki, kendilerine geç s›ra gelece¤ini farkeden müflteriler, onun önündeki kuyru¤un arkas›na geçiyorlard›. Daha masas›na 5 dakika önce b›rak›lan çay›n› bile yudumlama f›rsat› bulamam›flt›. O, do¤as› gere¤i can› tez bir insand›. ‹nsanlar›, istese de bekletemezdi. Kaç kez yavafl çal›flan arkadafllar›na k›z›p temposunu yavafllatmay› denemifl, ancak bir süre sonra fark›nda olmadan eski h›z›na tekrar ulaflm›flt›. Servis flefi bu durumun fark›ndayd›. Pek çok kez h›zl› çal›flmalar› için di¤er iki personeli uyarm›flt›. ‹kazlar› sonuç vermeyince o da iflin ucunu b›rakm›fl, durumu kabullenmiflti. Önemli olan flu veya bu flekilde ifllerin yürümesiydi. Yük bir kifliye binse de ifller yürüyordu. Arada bir Ayfle han›ma bir fley olmas›n (hastal›k, hamilelik,tayin vb.) diye dua etti¤i de oluyordu. Ayfle, her mesai bitiminde yapt›¤› ifllerin dökümünü ç›kard›¤›nda h›rs›ndan a¤layacak hale geliyordu. Tek bafl›na yapt›¤› ifllem say›s›, neredeyse di¤er iki arkadafl›n›n yapt›¤› toplam ifllem say›s›na eflitti. Geçen ay y›ll›k tezkiye (de¤erleme) puanlar› Genel Müdürlü¤e yollanm›fl, flefleri herkese 100 puan verdi¤ini babacan bir tav›rla aç›klam›flt›. Üstelik di¤er iki arkadafl› k›demleri daha fazla oldu¤u için kendisinden daha çok ücret al›yorlard›.
Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Ayfle’ye göre bu iflte bir yanl›fll›k vard›. Önemli bir haks›zl›k yap›l›yordu ama kimsenin bunun fark›nda olmamas› veya fark›nda de¤ilmifl gibi görünmesi ak›l alacak gibi de¤ildi. 1. Örnek olaydaki ana sorunun, hangi ‹KY ifllevinin do¤ru yap›lmamas›ndan kaynakland›¤›n› tart›fl›n›z. 2. Servis flefinin neler yapmas› gerekti¤ini tart›fl›n›z.
Biraz Daha Düflünelim
”
1. ‹KY’nin temel ifllevlerini aç›klay›n›z. 2. ‹nsan kaynaklar› plânlama yöntemlerini aç›klay›n›z. 3. ‹nsan kaynaklar› plânlamas›nda kullan›lan araçlar› belirtiniz. 4. ‹fl analizi bilgilerinin kullan›m alanlar›n› s›ralay›n›z. 5. ‹fl analizi sürecini anlat›n›z. 6. ‹fl tan›mlar› ile ifl gerekleri aras›ndaki fark› aç›klay›n›z. 7. ‹fle alma ifllevinin iki aflamas›n› aç›klayarak, bu aflamalar›n nerede bafllay›p, nerede bitti¤ini belirtiniz. 8. Personel bulma ifllevini etkileyen faktörleri anlat›n›z. 9. Personel seçim sürecini aç›klay›n›z. 10. Seçim görüflmelerinde adaylar›n dikkat etmesi gereken hususlar› s›ralay›n›z. 11. Bir ifle al›flt›rma program›nda bafll›ca hangi konular ele al›n›r, aç›klay›n›z. 12. Personel e¤itiminin iflletmeye ve personelin kendisine sa¤lad›¤› yararlar› belirtiniz. 13. Baflar›l› bir performans de¤erleme sisteminde bulunmas› gereken özellikleri aç›klay›n›z. 14. Performans de¤erleme yöntemlerini anlat›n›z.
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar Dessler, Gary. Essentials of Human Resource Management, Prentice Hall, Inc., New York, 1999. Fisher, C. ve Di¤erleri. Human Resource Management, Houghton Mifflin Company, Boston, 1996. Foot, M. ve Di¤erleri. Introducing Human Reseource Management, Addison Wesley, New York, 1996. Geylan, Ramazan. Personel Yönetimi, Birlik Ofset Yay›nc›l›k, Eskiflehir, 1999. Geylan, Ramazan. ‹nsan Kaynaklar› Yönetiminde Örnek Olaylar, Birlik Ofset Yay›nc›l›k, Eskiflehir, 1995. Ivancevich, John. M. Human Resource Management, McGraw-Hill, New York, 2000. Kaynak, T. ve Di¤erleri. ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi, ‹stanbul Üniversitesi ‹flletme Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1998.
173
Yan›t Anahtar› 1. e 2. e 3. c 4. a 5. e 6. b 7. d 8. e 9. e 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Plânlamada kullan›lan araçlar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Plânlamada kullan›lan araçlar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Analizleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fl Analizleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Personel Bulma” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹lk Amir ile ‹lk Görüflme ve Karar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fle Al›flt›rma” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹fle Al›flt›rma” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Personel E¤itimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “De¤erlendirme Yöntemleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
175
Pazarlama ‹lkeleri
10
• Pazarlama kavram› size neleri ça¤r›flt›r›yor? Pazarlama sat›fl yapmak m›d›r? Üretim iflletmeleri d›fl›nda kalan di¤er iflletmeler de pazarlama faaliyetlerini yerine getirirler mi? • Kâr amac› güden ve gütmeyen iflletmelerin pazarlamay› nas›l uygulad›klar›n› düflündünüz mü? • Pazarlama faaliyetlerinin yerine getirilmesiyle insanlar›n hayat standartlar›n›n yükselece¤ini hiç düflündünüz mü? • Pazarlaman›n u¤rafl› alan›n›n neler olabilece¤i ve pazarlama sürecinin anlafl›lmas› için gelifltirilen teoriler konusunda bildikleriniz nelerdir? • Pazarlamayla ilgili olarak yöneticilerin, pazarlamaya bak›fl aç›s›n› biliyor musunuz?
176
Pazarlama ‹lkeleri
1996 OL‹MP‹YAT OYUNLARI: SADECE ATLETLER ‹Ç‹N DE⁄‹L 1996 y›l›n›n yaz›nda yaklafl›k 10,000 atlet Amerika Birleflik Devletlerinin Atlanta kentinde yap›lan olimpiyatlarda, 27 ayr› dalda ve 271 yar›flta, madalya kazanmak için rekabete giriflti. Fakat, yar›flmalara kat›lanlar sadece atletler de¤ildi. Önde gelen baz› büyük firmalar (IBM, Xerox, McDonald’s, Coca-cola AT&T gibi) bu olimpiyat oyunlar›nda sponsorluklar üstlenerek tüketicilerden para kazanmak ve onlar üzerinde iyi bir imaj b›rakabilmek için rekabet ortam›na dahil oldular. Olimpiyat oyunlar› komitesi olimpiyatlar›n finansman› ve resmi olimpiyat sponsoru olabilmeleri için iflletmelere ça¤r›da bulunarak 40 milyon dolar ödemelerinin gerekli oldu¤unu bildirdi. Bunlardan Coca-Cola 40 milyon dolarl›k sponsorluk ücretinin yan› s›ra yar›flmalar esnas›nda yapt›¤› TV- billboard reklamlar› ve di¤er sat›fl çabalar› için harcad›¤› 50 milyon dolar da dahil edilirse yaklafl›k 200 milyon dolar harcad›. Olimpiyat oyunlar› baz› firmalara en son teknoloji ürünlerini gösterme ve potansiyel müflterilerine bunlar› deneme f›rsat›n› vermifltir. Örne¤in, Sensormatic Elektronik firmas› olimpiyatlar›n güvenli¤ini elektronik cihazlarla sa¤lad›. Ayr›ca, sporcular ile di¤er görevlilerin otomatik aç›l›r-kapan›r kap›lardan kolayca girip ç›kmalar› için mikro-cip kapl› rozet imal etmek içinde teknolojisini gelifltirmifldi. Yakas›nda bu rozetlerden bulunmayanlar kap›lar› kullanamad›lar. Baflka bir firma giysi satan ma¤azalarda h›rs›zl›¤› önlemek için plastik elbise etiketi üretti. Xerox firmas›, hakemler ve gazeteciler için 3 ila 24 saat içinde yar›flma sonuçlar›n› tasnif ederek, istenen yar›flma sonucunu an›nda verebilecek teknik cihazlar› sa¤lam›fld›.IBM firmas› da olimpiyat oyunlar›yla ilgili karmafl›k bilgileri, sporculara, ziyaretçilere ve dünyan›n çeflitli ülkelerinden gelen bas›n mensuplar›na an›nda ulaflt›rabilecek teknik altyap›y› kurdu. Sponsorluk yapan büyük iflletmelerin bu flekilde Olimpiyat Oyunlar› gibi büyük bir organizasyona dahil olmalar›n›n nedeni olimpiyat oyunlar›nda sponsorluk yapmakla onlar için sat›fl imkan›n› ve tüketiciler nezdinde iyi imaj yaratmay› sa¤lamak içindir.IBM ve Sensormatic gibi baz› firmalar, ayn› zamanda, çok büyük ve karmafl›k bir organizasyonda nas›l bir koordinasyonun gerekli oldu¤una iliflkin bilgileri de kazanm›fl oldular.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tan›mlad›¤›m›zda; pazarlamay› tan›mlamak ve ekonomideki rolünü belirlemek, pazarlaman›n geliflim sürecini aç›klamak, pazarlama fonksiyonlar›n› s›ralamak, hedef pazar›n seçimini ve pazar bölümlemeyi aç›klamak, pazarlama bilgi sistemi ve pazarlama araflt›rmas›n›n önemini betimlemek için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ifllenen pazarlama konular›n› anlayabilmeniz için iflletmede yer alan faaliyetlerle ilgili önceki üniteleri ö¤renmifl olman›z gerekir.
Pazarlaman›n Tan›m› ve Geliflim Süreci
177
PAZARLAMANIN TANIMI VE GEL‹fi‹M SÜREC‹
AMAÇ
1
Pazarlamay› tan›mlamak ve ekonomideki rolünü belirlemek.
Yukar›daki örnek olayda gördü¤ünüz gibi pazarlama, hepimizin günlük yaflam›nda karfl›m›za ç›kmas›na karfl›l›k, farkl› kiflilere farkl› anlamlar ifade eder. pazarlama, uygulayanlar taraf›ndan dahi de¤iflik anlamlarda kullan›labilen bir kavramd›r. Hepimiz al›flverifl yapt›¤›m›z perakendecileri biliriz Onlar›n tezgahtarlar›yla yüz yüze gelerek ihtiyaç duydu¤umuz ürünleri sat›n al›r›z. Oysa, çok az karfl›laflt›¤›m›z toptanc›lar, endüstriyel ürün satan sat›fl elemanlar›, reklam ajanslar› ve ithalat ihracat yapan iflletmeler de vard›r. Gerçekte pazarlama faaliyetlerinin çok de¤iflik yönlerini ço¤u kez düflünmeyiz. Birçok kifli pazarlamay› sat›fl ve reklam olarak düflünmektedir. ‹flletmelerin iki temel fonksiyonlar›ndan birincisi mal ve hizmetlerin üretimi, ikincisi ise bunlar›n pazarlanmas›d›r. Teknolojik ve ekonomik geliflmeler uzmanlaflmay› artt›rm›fl, artan uzmanlaflma üretim ile tüketim aras›nda zaman, yer ve mülkiyet aç›lar›ndan baz› farkl›l›klar›n oluflmas›na neden olmufltur. Üretim ile tüketim aras›ndaki bu farkl›l›klar nas›l kapat›labilir sorusu da iflletmelerde pazarlaman›n önemli bir rol oynad›¤›n› göstermektedir. Pazarlama, temelde insanlar›n gereksinim ve isteklerini karfl›lamaya yönelik bir mübadele(de¤iflim) ifllemidir (fiekil 10.1).
‹htiyaçlar: Tüketicilerin içinde bulunduklar› koflullar ile içinde bulunmay› arzu ettikleri koflullar aras›nda farkl›l›klard›r.
‹stekler: ‹nsanlar›n ihtiyaçlar›n› karfl›layan (ürün tipi-,ürün markas› vb.) konulardaki özel seçimleridir.
Nakit ödeme, kredilendirme, zaman, tercihler, davran›fllar vb.
‹fiLETME Mallar ve Hizmetler Düflünceler "‹nsanlar ve yerlere göre sunular yararlar"
MÜfiTER‹ ‹stekler Ve ‹htiyaçlar
Sa¤l›k, güvenlik, rahatl›k, ulaflt›rma, hoflluk, verimlilik vb.
fiekil 10.1 De¤iflim Süreci
Üretim faaliyeti girdileri, ç›kt›lara dönüfltürerek flekil faydas› yarat›r. Pazarlama üretimi tamamlay›c› bir role sahip olup zaman, yer ve mülkiyet faydalar›n› yaratan faaliyetler bütünüdür. Üretim ve tüketim aras›nda oluflan aç›kl›klar pazarlama faaliyetleri ile üç tür fayda yarat›larak ortadan kald›r›l›r. Üretimle ilgili flekil faydas› detayl› biçimde pazarlamay› ilgilendirir. Pazarlama bölümünden gelen bilgiler bir ürünün büyüklük, biçim, stil, zevk gibi özelliklerine etkide bulunabilir. Zaman faydas› ürünün istenilen zamanda sat›n al›nmas›n›n sa¤lanmas›yla yarat›l›r. Örne¤in, belirli mevsimde üretilen çay yapra¤› çay üretimi için depolanarak sürekli üretimde kullan›l›r. Çay yapra¤›n›n depolarda saklanarak ihtiyaç duyuldu¤u zamanlarda üretim için fabrikalara gönderilmesi zaman faydas› yarat›r. Üretilen çay›n de¤iflik kentlere sat›lma-
fiekil Faydas›: Ürünün içindeki hammaddenin ve parçalar›n flekillendirilmesiyle yarat›lan de¤erdir.
Zaman Faydas›: Tüketicilerin ürünleri istedikleri an elde etmeleri ile yarat›lan de¤erdir.
178
Pazarlaman›n Tan›m› ve Geliflim Süreci
Yer Faydas›: Tüketicilerin ürünleri istedikleri yerlerden ürünlerin sa¤lanmas›yla elde edilen de¤erdir.
s› için gönderilmeleri ve tafl›mayla yer faydas› yarat›lm›fl olur. Çay demlemek için bu çaylardan bakkaldan bir paketinin sat›n al›nmas›yla da mülkiyet faydas› yarat›lm›fl olur. Günümüzdeki pazarlama anlay›fl› tüketici yönlüdür ve tüketici istek ve ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› üzerinde durur. Tüketiciler, her gün TV, gazete reklamlar›, dolayl› ya da dolays›z sat›fl ziyaretleriyle karfl›laflmaktad›rlar. Birileri sürekli bir fleyler satmaya çal›fl›rken birileri de sat›n almaya çal›flmaktad›r. Pazarlamada sat›fl, reklam, promosyon buz da¤›n›n görünen üst k›sm›d›r. Baflka bir deyiflle sat›fl ya da reklam, pazarlama fonksiyonlar›ndan yaln›zca birkaç›n› ifade eder. Pazarlama, kiflilerin ve örgütlerin amaçlar›na uygun bir biçimde de¤iflimi sa¤lamak üzere mallar›n, hizmetlerin ve düflüncelerin (fikirlerin) yarat›lmas›n›, fiyatland›r›lmas›n›, da¤›t›m›n› ve sat›fl çabalar›n› planlama ve uygulama sürecidir. Burada, pazarlaman›n sadece üretilmifl mallar›n üreticiden tüketiciye sat›fl› olmad›¤›; üretim öncesinden bafllayan pazarlama faaliyetlerinin sat›fl ve sat›fl sonras› olmak üzere üç ayr› aflamada birbirini tamamlayan çabalardan olufltu¤u görülür. ‹flletmecilikte kullan›lan bu genifl kapsaml› tan›ma göre pazarlaman›n özellikleri flöyle belirtilebilir: • Pazarlama, insan istek ve ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›na yöneliktir. • Pazarlama, ürünler, hizmetler ve düflüncelerle ilgilidir. • Pazarlama, sadece bir mal›n reklam› veya sat›fl› olmay›p, daha üretim öncesinde mamülün düflünce olarak planlan›p, gelifltirilmesinden bafllayarak fiyatland›rmas›, tutundurulmas› ve da¤›t›lmas›yla ilgilidir. • Pazarlama faaliyetleri, sürekli de¤iflen çevre koflullar›nda yerine getirilir. • Pazarlama, çeflitli faaliyetler bütünü veya sistemidir (fiekil 10.2).
Mülkiyet Faydas›: Tüketicilerin bir ürüne sahip olmas› ve kullan›m› üzerinde kontrol yetkisini kullanmas›yla yarat›lan de¤erdir.
‹flletme amaçlar›
Mamul Stratejisi
Üretim Yönetimi Finans Yönetimi ‹nsan kaynaklar› Yönetimi ‹flletmenin di¤er bölümleri
Pazar bilgisinin geri bildirimi (Pazar araflt›rmas›)
fiekil 10.2 Pazarlama Sistemi
Pazarlama Program› (Stratejisi)
Fiyatland›rma
TÜKET‹C‹LER
Hedef Pazar›n Seçimi
PAZARLAR
HEDEF PAZAR
Pazar Bilgisi
Pazarlama amaçlar›
Fiziksel Da¤›t›m Reklam ve sat›fl sonras› hizmetler
‹flletmenin Pazar›n› etkileyen Çevre Faktörleri - Toplumsal Faktörler - Co¤rafik Faktörler - Ekonomik Faktörler - Teknolojik Faktörler - Rekabet - Yasal Faktörler - ‹thalat Rejimi - Demografik Faktörler
179
Pazarlaman›n Tan›m› ve Geliflim Süreci
Pazarlaman›n Geliflim Süreci
AMAÇ
Pazarlaman›n geliflim sürecini aç›klamak.
2
Üretim Anlay›fl› Dönemi Bu dönem pazarlamada gelenekçi anlay›fl› ifade eder. Üretimin, di¤er faaliyetlerin odak noktas› oldu¤u ve iflletmelerin a¤›rl›kl› olarak teknik personel taraf›ndan yönetildi¤i bir dönemin anlay›fl›d›r. 1900’lü y›llar›n bafl›nda H. Ford’un otomobil sat›fllar›n› art›rmak için üretimi verimli k›lmak, seri üretim yaparak maliyetleri düflürme çabalar› bu anlay›fl›n bir sonucudur. Üretilen ürünün az, talebin çok oldu¤u k›tl›k dönemlerinde, baflka bir deyiflle, sat›c›lar›n hakim oldu¤u piyasa flartlar›nda büyük miktarlarda ve ucuza mal üretmenin temel sorun oldu¤u bir dönemin anlay›fl›d›r. Bu yaklafl›m,”Ne üretirsem onu satar›m.” sözleriyle özetlenebilir. Sat›fl Anlay›fl› Dönemi Sat›fl anlay›fl›na sahip iflletmeler, ürünlerin sat›n al›nd›¤› de¤il, sat›ld›¤› kan›s›ndad›rlar. Bu nedenle, sat›fl anlay›fl›, "Ne üretirsem onu satar›m; yeter ki, satmas›n› bileyim." fleklinde ifade edilebilir. Mevcut mallar›, " ne yap›p edip satmak" üretim iflletmelerinde en zor faaliyet oldu¤u için, özellikle, her türlü sat›fl artt›r›c› çabalarda bulunarak tüketiciler sat›n almaya özendirilir. Bunun için bask›ya varan sat›fl teknikleri, aldat›c›, yan›lt›c› reklamlar, bu anlay›fl›n en belirgin özelli¤idir. Pazarlama Anlay›fl› Dönemi Bu yeni yaklafl›m, pazarlama ile ilgili tüm faaliyetlerin ayr› bir pazarlama bölümü içinde; ancak iflletmenin di¤er bölümleriyle koordinasyon halinde yürütülmesini ifade eder (fiekil 10.3). Bu anlay›flta, "Satabilece¤imiz mal› üretiriz." düflüncesi vard›r. a) ‹flletmedeki di¤er fonksiyonlarla pazarlaman›n eflit oldu¤u durum
b) Pazarlaman›n ön planda oldu¤u durum
Pazarlama
Üretim Finans
Üretim Pazarlama
Personel
Finans
Personel
c) Müflteri odakl›
Finans Pazarlama
Üretim
Müflteri
Finans
Üretim
d) Müflteri odakl›¤›n ve pazarlaman›n bütünleflmesi
Pazarlama Müflteri
Personel Personel
fiekil 10.3 ‹flletmelerde Pazarlamaya De¤iflik Bak›fl Aç›lar›
180
Pazarlama Fonksiyonlar›
Pazarlama anlay›fl› üç faktöre ba¤l›d›r: a) Tüketiciye yönelik tutum b) Koordineli pazarlama çal›flmalar› c) Uzun dönemde kâr getirici sat›fl miktar› Geliflmifl ülkelerde pazarlama anlay›fl›, sosyal (toplumsal) pazarlama anlay›fl› fleklinde daha ileri düzeydedir. Ancak, bu farkl› bir yaklafl›m olmaktan çok sosyal sorumluluk bilinci içinde pazarlama anlay›fl› olarak nitelendirilebilir.
PAZARLAMA FONKS‹YONLARI
AMAÇ
Pazarlama fonksiyonlar›n› s›ralamak.
3
Pazarlama fonksiyonlar›n› iki grupta toplamak mümkündür: 1) Pazarlama Sistemi Fonksiyonlar› • De¤iflim Fonksiyonlar› (Mülkiyet faydas› yaratan sat›fl yapma, sat›n alma) • Fiziksel Fonksiyonlar (Yer ve zaman faydalar›n› yaratan tafl›ma ve depolama iflleri) • Kolaylaflt›r›c› Fonksiyonlar (Standartlaflt›rma ve dereceleme, pazar bilgisi toplama) 2) Pazarlama Yönetim Fonksiyonlar› (fiekil 10.4) Pazarlama yönetiminin temel fonksiyonlar› dört bafll›k alt›nda toplan›r. • Ürün gelifltirme ve planlama • Fiyatland›rma • Sat›fl artt›r›c› çabalar • Da¤›t›m kanallar› Pazarlaman›n 4P’si olarak bilinen karma elemanlar› veya bileflenleri iflletmelerin tüm pazarlama faaliyetlerini oluflturur.
1
1996 y›l›ndaki olimpiyat oyunlar›na sponsorluk yapan iflletmeler, pazarlaman›n hangi fonksiyonlar›n› yerine getirmifllerdir? Olimpiyat oyunlar› sponsorlu¤u, iflletmelerin isimlerinin oyunlar devam etti¤i sürece her yerde gözükmesi anlam›na gelir. IBM, Xerox, Mc Donald’s ve di¤erleri bu flekilde, dünya insanlar›n›n sporda bir araya gelmesine destek verdi¤ini gözler önüne sermifltir. Bu destek davran›fl›, söz konusu flirketlerin global tan›t›m›nda olumlu etki sa¤lay›c› niteliktedir. Olimpiyat oyunlar›; ayr›ca, flirketlerin en son teknoloji ürünlerini göstermelerine ve potansiyel müflteriler yarat›lmalar›na olanak sa¤lam›flt›r. Bu katk›lar› düflünüldü¤ünde, 1996 olimpiyat oyunlar›na sponsorluk yapan iflletmelerin sat›fl artt›r›c› ve tan›t›c› çabalarda bulundu¤unu söyleyebiliriz.
181
Pazarlama Fonksiyonlar›
F‹YAT - Düzey - ‹skontolar - Ödeme koflullar› ve dönemleri - ‹ndirimler
ÜRÜN - Kalite - Nitelikler - Stil - Ambalajlama - Dayan›kl›l›k - Marka ‹maj› - Garanti
Pazarlama yöneticisi de¤iflkenleri biraraya getirir
TUTUNDURMA - Reklam - Kiflisel sat›fl - Sat›fl tutundurma - Halkla iliflkiler
DA⁄ITIM - Da¤t›m kanallar› - Yer - Pazar kapsam› - Hizmet düzeyi -Lojistik/ Fiziksel da¤›t›m yöntemi HEDEF PAZAR
Ürünle ilgili olarak yönetimin görevi, pazarlanabilir uygun mal veya hizmeti gelifltirmek ve planlamakt›r. Mevcut ürünlerde de¤ifliklik yap›lmas›, yeni ürünlerin gelifltirilmesi, üretilecek mal›n kalitesi, çeflitleri, marka, ambalaj, garanti konular› ile ek hizmetler sa¤lanmas› iflletme için önemlidir. Pazarlama yöneticisi, sataca¤› mal veya hizmet için uygun fiyat düzeyini belirlemeli, indirimler, krediler, ödeme koflullar› ve fiyat de¤ifliklikleri konular›nda do¤ru kararlar almal›d›r. ‹flletmenin pazardaki ürünüyle ilgili olarak bilgi verilmeli, tüketicileri ikna ederek sat›n almalar›n› sa¤layacak flekilde sistemli tutundurma çal›flmalar› yap›lmal›d›r. Reklam, kiflisel sat›fl, tan›tma ve sat›fl gelifltirme fleklindeki sat›fl çabalar› uygulanmal›d›r. Pazarlama arac› kurulufllar› iflletmenin d›fl›n da yer alsa da yönetici, bu kurulufllar› seçme konusunda önemli ölçüde serbestiye sahiptir. Mevcut da¤›t›m yap›s› içinde en uygun da¤›t›m kanal›n› seçerek mamüllerin uygun pazarlara uygun zamanda ulaflt›rmak, uygun bir da¤›t›m sistemi oluflturarak fiziksel da¤›t›m›n bu kanallarla yap›lmas›n› sa¤lamas› gerekir.
fiekil 10.4 Pazarlama Yönetiminin Fonksiyonlar›
182
Pazar Bölümleme ve Hedef Pazar›n Seçimi
PAZAR BÖLÜMLEME VE HEDEF PAZARIN SEÇ‹M‹
AMAÇ
4
Pazar Bölümleme: Rakiplere karfl› iflletmenin güçlü yönlerini ortaya koyan ve iflletmenin kaynaklar›n› verimli kullanmay› hedefleyen analitik bir süreçtir.
Pazar bölümlemeyi, bafllang›çta temel alan, rakiplere karfl› iflletmenin güçlü yönlerini ortaya ç›karan ve iflletmenin kaynaklar›n› verimli kullanmay› hedefleyen analitik bir süreç olarak tan›mlamak mümkündür. Genifl anlamda pazar bölümleme, tüm pazar içindeki heterojen (farkl›) gruplar›n ortak sat›n alma davran›fllar› ve gereksinimler do¤rultusunda homojen (benzer) gruplara ayr›flt›r›lmas›d›r. Pazar benzer gereksinimlere sahip tüketicilerden oluflur. Bunun di¤er pazar bölümlerden farkl› gereksinimleri olan kullan›c›lardan oluflan bölümler izler. Pazar bölümleme genifl anlamda; tüm pazar içindeki heterojen gruplar›n ortak sat›n alma davran›fllar› ve gereksinimleri do¤rultusunda homojen gruplara ayr›flt›r›lmas›d›r (fiekil 10.5).
E TÜM NÜFUS
fiekil 10.5 Pazar›n Oluflum Aflamalar›
Hedef pazar›n seçimini ve pazar bölümlemeyi aç›klamak.
Ürün ya da hizmet için gereksinme var m›?
E
Ürün ya da hizmetin sat›n al›nmas›yla ilgileniyorlar m›? (yetenekleri var m›?)
E
Yeterli finansal güce sahipler mi?
E
Harcamada bulunmaya istekliler mi? E
H
H
H
H
PAZAR ÜRÜN YA DA H‹ZMET ‹Ç‹N UYGUN OLMAYAN PAZAR
E. Evet H. Hay›r
Pazar bölümlemenin nedenleri; yeni ürün f›rsatlar› ya da mevcut ürünleri yeniden konumland›rmak için uygun pazarlar› araflt›rmak, • pazara sunulan mal ve hizmetlerin tüketiciler taraf›ndan daha iyi tan›nmas› için pazara uygun olarak gelifltirilmifl reklam mesajlar›n› yaratabilmektir. Pazarlama, müflteri isteklerine uygun olarak gelifltirilen mal ve hizmetlerin uygun yer ve zamanda, uygun fiyatla müflterilere sunulmas›d›r. Ancak, pazar bir bütün olarak ele al›nd›¤›nda ve farkl› müflteri ihtiyaçlar› göz ard› edildi¤inde tüm pazar bölümleri için tek bir ürünün sunulmas›, baz› kullan›c›lar›n ihtiyaçlar›n›n ancak bir k›sm›n› karfl›lanmas› anlam›ndad›r ki, bu bir anlamda iflletme kaynaklar›n›n bofla harcanmas›d›r. ‹flletme müflterilerinin ihtiyaçlar›n› karfl›lad›¤› sürece varl›¤›n› devam ettirdi¤ine göre heterojen (farkl›) gereksinim ve istekleri homojen (benzer) bölümlere ay›rmak iflletme için önemlidir. Böylece, iflletmelerin kendi müflterilerine iliflkin veri taban›n› oluflturmas› ve rekabete yönelik üstünlüklerini gelifltirmesi mümkün olur. Pazar bölümlerinin yararlar›n› üç ana bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Bunlar; • hedef al›nan pazar›n gereksinimlerini karfl›layabilecek nitelikte ürünlerin tasarlanmas›, • etkin ve mali aç›dan verimli tutundurma stratejilerinin gelifltirilmesi • sektördeki pazar rekabetinin ve özellikle iflletmenin pazardaki durumunun net olarak de¤erlendirilmesidir. Hedef pazar seçiminde iflletme iki konuda karar vermek durumundad›r: Hangi pazar bölümü ya da bölümleri en büyük f›rsatlar› sunmaktad›r? •
Pazar Bölümleme ve Hedef Pazar›n Seçimi
Hangi pazar bölümünün en büyük potansiyele sahip oldu¤una karar verirken, iflletmenin amaçlar›n› ve güçlü yönlerini, rekabet durumunu, bölümün büyüklü¤ünü (sat›fl hacmi olarak), bölümün büyüme potansiyelini, da¤›t›m gereklerini, gerekli harcamalar›, kâr potansiyelini, firma imaj›n› ve bir farkl› üstünlük gelifltirip bunu devam ettirip ettirmeyece¤ini gözönünde bulundurmal›d›r.
Pazar Bölümleme Türleri Pazar› bölümlemek için tek kriterden söz edilemez. Pazar bölümlenirken temel de¤iflkenler olarak adland›r›labilecek co¤rafik, psikografik, demografik ve di¤er davran›flflal özellikler dikkate al›n›r. Bu de¤iflkenlerden baz›lar›n› k›saca aç›klayal›m. • Co¤rafik De¤iflkenlere Göre Bölümleme: Bu bölümleme türü pazar›, bölgeler, ülkeler ya da yöreler gibi farkl› co¤rafik birimlere ay›rmak olarak tan›mlanabilir. Co¤rafik pazar ölçütleri ise, nüfus yo¤unlu¤u, iklim, standartlaflt›r›lm›fl pazar alanlar›n› kapsar. • Psikografik Bölümleme :‹flletmenin hitap etti¤i pazarlar›n psikolojik temellere göre bölümlendirilmesi tüketici de¤erlerinin iki farkl› özelli¤ine göre, bir baflka deyiflle, kiflilik profillerine ve yaflam biçimlerine (psikografikler) göre bölümlendirilmesidir. Yafl, gelir, e¤itim, cinsiyet, aile statüsü gibi geleneksel de¤iflkenler, ürün ve hizmetlerin gazete, radyo, televizyon reklamlar› gibi iletiflim kanallar› yoluyla benimsenmesini sa¤lar. Buna karfl›l›k psikolojik etkenler mevcut ve potansiyel pazarlara özgü davran›fllar›n›n daha iyi anlafl›lmas›n› ve bunlar› dikkate alan pazarlama stratejilerinin gelifltirilmesini sa¤lar. Tüketici pazar›n›n bölümlenmesinde befl aflamal› bir süreç izlenir. Bunlar; 1) pazar bölümleme esaslar›n›n tan›mlamas›, 2) her bir pazar bölümü için müflteri profilinin gelifltirilmesi, 3) pazar potansiyelinin belirlenmesi, 4) iflletmenin pazar pay›n›n tahmin edilmesi ve 5) spesifik pazar bölümlerinin seçiminin yap›lmas›d›r. K‹fi‹YE ÖZEL K‹TLESEL PAZARLAMA Coca cola Türkiye’de pazarlamaya en büyük özeni gösteren flirketlerden biri. Marka sa¤lam ve pazar›n büyük bir k›sm›n› elinde tutuyor olsa da, meflrubat hala Türkiye pazar›na Bat› ülkelerinde oldu¤u derinlikte nüfuz edebilmifl de¤il.Hedef akflam yeme¤ine oturan her ailenin masas›nda Coca Cola bulundurmas›na sa¤lamak. Bunun için meflrubat›n daha az tüketildi¤i bölgelerde yo¤unlafl›yor, her bölge için yarat›c› stratejiler gelifltiriyor. Asl›nda Coca Cola kifliye özel kitlesel pazarlama yaklafl›m›n› benimsiyor. Bir baflka de¤iflle, her tüketecinin kendine özgü ihtiyaçlar› oldu¤u gerçe¤inden yola ç›k›yorlar. Maalesef bu stratejiyi A’dan Z’ye uygulamak mümkün de¤il. Bu yaklafl›m tam olarak uygulanmak istedi¤inde her tüketici için ayr› reklam ya da tüketiciye özel promosyon haz›rlamak gerekir.Bu durum henüz lojistik ve finansal aç›dan mümkün olmad›¤›na göre,tüketiciler olabilecek en alt seviyeye kadar gruplara ayr›l›yor. Firma yetkililerine göre bu durum as›l hedeflerini de¤ifltirmiyor. Onlar, Coca Cola ile tüketici aras›ndaki ba¤› bireysellefltirmek istiyorlar. Onlara göre, Coca Cola markas›n›n tüketici için gerçek güvenilir bir lider olmas›n› ancak bu flekilde sa¤layabilirler. Kaynak:Power Ekonomi,8,1999
183
184
Tüketicilerin Sat›n Alma Davran›fllar›
TÜKET‹C‹LER‹N SATIN ALMA DAVRANIfiLARI
Tüketici: bireysel gereksinimlerini belirleyen, ürünleri sat›n alan ve kullanan kiflidir.
Pazarlama kavram›n› benimseyen iflletmelerde pazarlama yöneticisinin temel görevi hedef pazar› oluflturanlar› belirlemek ve bunlar›n sat›n alma davran›fllar›n› incelemektir. Bireysel gereksinimleri karfl›lamak için sat›n alma e¤ilimini gerçeklefltiren ve ürünü sat›n alma nedeni tüketim olan son kullan›c›lar›n oluflturdu¤u pazar, tüketim mallar› pazar›d›r. Bu pazar sat›n alma amac›n›n nihai tüketim olmas› nedeniyle tüketim pazar› olarak da adland›r›l›r. Tüketici ise, bireysel gereksinimlerini belirleyen, ürünleri sat›n alan ve bu ürünleri kullanan kiflidir. Tüketim, ürün veya hizmet sat›n al›nmadan önce bafllayan ve bunun ard›ndan devam eden bir süreçtir. Tüketim amaçl› sat›n alma karar süreci; tüketicilerin bir ürün veya hizmet için duyduklar› gereksinimlerinin ilk kez fark›na vard›klar› zamandan, ürünü veya hizmeti sat›n ald›klar› zamana kadar, bir markay› seçtikleri, bu ürünü de¤erlendirdikleri ve tekrar sat›n alma karar›n› verdikleri süreçtir. Genellikle, tüketicinin sat›n alma karar süreci flu aflamalardan oluflur; • gereksinmenin ortaya ç›kmas›, • ürün veya hizmetle ilgili bilgilerin araflt›r›lmas›, • alternatiflerin de¤erlendirilmesi, • sat›n alma karar›n›n verilmesi, • sat›n alma sonras› davran›fllarda bulunmas›. Sürecin ilk aflamas›nda bir gereksinimin ortaya ç›kmas› gerekir. ‹kinci aflamada, bu gereksinmesini karfl›layacak ürünler hakk›nda bilgiler elde edilmeye çal›fl›l›r. Bu bilgiler fiyat, kalite, marka imaj› gibi kriterlere göre de¤erleme iflleminden geçirilir. Sat›n alma karar› ile gereksinmeye en iyi cevap verebilecek ürün seçilir. Son olarak kullan›mdan elde edilen deneyim ile sat›n alma karar› karfl›laflt›r›larak de¤erleme yap›l›r. Gelecekteki sat›n alma karar› da bu sat›n alma deneyiminin sonucuna ba¤l› olarak tekrarlan›r veya de¤ifltirilir. Pazarlama yönetimi aç›s›ndan tüketici davran›fllar›n›n önemi afla¤›daki faktörlerden kaynaklan›r: • Tüketici davran›fllar›n›n anlafl›lmas›yla tüketicilerin pazarlama uygulamalar›na gösterecekleri tepkileri önceden kestirebilmek mümkündür. • Ça¤dafl pazarlama anlay›fl› tüketicilerin gereksinimlerini karfl›lamaya yönelik pazarlama karmas›n›n gelifltirilmesini gerekli k›lmaktad›r. • Pazarlama faaliyetlerine tüketicilerin tepkisi iflletmenin baflar›l› veya baflar›s›z olmas›na neden olabilmektedir. Tüketici davran›fllar›n› bireysel ve bireysel olmayan baz› faktörler etkiler (fiekil 10.6). Bireysel faktörler aras›nda ihtiyaçlar, güdüler, alg›lar, tutumlar, deneyimler, benlik kavram›, de¤er yarg›lar› say›labilir. Pazarlama yöneticileri, tüketicilerin ürün ve hizmetlere duygusal tepkilerini ve hangi güdülerle sat›n ald›klar›n› anlamak ve ölçmek için psikoloji tekniklerini uygularlar. Kiflisel olmayan faktörler ise, kültür, meslek, aile, referans gruplar› olarak belirtilebilir.
185
Pazarlama Bilgi Sistemi ve Pazarlama Araflt›rmas›
Tüketici ile ilgili faktörler • Demografi • Yaflam Tarz› • Durumsal Sat›n Alma
Psikolojik Faktörler • Alg›lama • Güdüleme • Ö¤renme • Tutum • Kiflilik * De¤er yarg›lar› * Kendini kan›tlama
Sosyal Faktörler • Meslek ve aile • Referans gruplar› • Fikir liderleri • Sosyal s›n›flar • Kültür-alt kültür
Sat›n Alma Karar Verme Süreci
Sat›n Alma Ya da Almama
fiekil 10.6 Tüketici Davran›fl›n› Etkileyen Faktörler
PAZARLAMA B‹LG‹ S‹STEM‹ VE PAZARLAMA ARAfiTIRMASI
AMAÇ
5
Pazarlama bilgi sistemi ve pazarlama araflt›rmas›n›n önemini betimlemek.
Pazarlama bilgi sistemi, pazarlama karar vericileri için gerekli olan bilgilerin toplanmas›, analiz edilmesi, de¤erlendirilmesi ve ilgili taraflara ulaflt›r›lmas›nda insanlardan, araçlardan ve süreçlerden yararlan›lmas›d›r. Pazarlama bilgi sistemi, kimi zaman baz› k›s›tlamalar nedeniyle gerekli bilgileri sa¤layamaz. Örne¤in, marka yöneticisi, rakiplerinin gelecek y›l reklam bütçelerini nas›l de¤ifltireceklerine ve bu de¤iflikli¤in sektördeki pazar pay›n› nas›l etkileyece¤ini bilmek isteyebilir. Rakip iflletmelerin bütçelerine iliflkin bu bilgiyi iflletmenin pazarlama bilgi sisteminin sa¤lamas› çok güç ya da olanaks›zd›r.
Pazarlama bilgi sistemi: Pazarlama karar vericileri için gerekli olan bilgilerin toplanmas›, analiz edilmesi, de¤erlendirilmesi ve ilgili taraflara ulaflt›r›lmas›nda insanlardan, araçlardan ve süreçlerden yararlan›lmas›d›r.
186
Pazarlama Bilgi Sistemi ve Pazarlama Araflt›rmas›
‹flletme içi Kaynaklar
Pazara ‹liflkin Gözlemler
fiekil 10.7 Pazarlama Bilgi Sisteminin Kaynaklar›
Pazarlama Bilgi Sistemi
Pazarlama Araflt›rmas›
fiekil 10.7’de gördü¤ünüz gibi, pazarlama bilgi sistemi için gerekli bilgiler bafll›ca üç kaynaktan sa¤lan›r. ‹flletme içi kaynaklardan bilgi elde etmek, di¤er bilgi kaynaklar›na göre hem daha h›zl› hem de daha az maliyetlidir. Ancak, iflletme içi bilgi kaynaklar›n› kullanmak beraberinde baz› sorunlar› da getirir. ‹flletme içi bilgiler genel amaçl›d›r ve bu bilgiler pazarlama kararlar›n› almak için yeterli olmayabilir. Örnek olarak karar vericiler finansal raporlar› haz›rlamak için muhasebe departman› taraf›ndan kullan›lan sat›fl ve maliyet verilerini ürün, sat›fl gücünün ya da da¤›t›m kanal›n›n performans›n› de¤erlendirmek için kulland›klar›nda bu verilerin karar vermeyi kolaylaflt›racak biçimde yeniden düzenlenmeleri gerekir. Pazarlama araflt›rmas›, pazarlamayla ilgili herhangi bir sorunun tan›mlanmas›nda ve çözümlenmesinde, gerekli bilginin sistemli ve tarafs›z olarak araflt›r›lmas› ve analiz edilmesidir. Pazarlama araflt›rmas›, insanlar›n mallar› ele geçirmelerinden önce veya ele geçirdiklerinde ne düflündüklerini, ne hissettiklerini, ne yapmak istediklerini ve ne yapt›klar›n› inceler, de¤erlendirir, aç›klar. Bu özellikleriyle pazarlama araflt›rmas›, pazarlama kararlar›n›n al›nmas›na yard›mc› bir süreçtir. Gerekli (verileri) bilgileri sa¤layarak yöneticinin karar almas›n› kolaylaflt›r›r. Konu ve amaç itibariyle farkl›l›k gösteren pazarlama araflt›rmalar›nda izlenen yöntemler genellikle birbirine benzer. Araflt›rmalarda ortak özellik, geçilmesi zorunlu aflamalar›n sistematik ve bilimsel bir yaklafl›m fleklini ifade etmesidir. Ayn› flekilde, pazarlama araflt›rmas›ndan sa¤l›kl› sonuçlar elde edebilmek için baz› aflamalardan geçilmesi gerekir. Araflt›rman›n baflar›s› bu aflamalardan her birinin dikkatle planlanmas›na ve uygulanmas›na ba¤l›d›r. Pazarlama araflt›rma sürecinin aflamalar› flu flekilde belirtilebilir: • Araflt›rma konusu problemin tan›mlanmas› • Durum analizinin yap›lmas› • Verilerin toplanaca¤› kaynaklar›n seçimi • Verilerin toplanmas›nda kullan›lan yöntemlerin seçimi • Verilerin toplanaca¤› ana kütlenin belirlenmesi ve bu ana kütleden örnek seçimi • Toplanan verilerin cetvellenmesi ve analizinin yap›lmas› • Araflt›rma raporunun haz›rlanmas›.
Pazarlama Bilgi Sistemi ve Pazarlama Araflt›rmas›
Araflt›rma sürecinin aflamalar› k›saca flöyle aç›klanmal›d›r: • Problemin Tan›mlanmas›: Pazarlama problemi karar vericinin bir seçim yapmas›n› gerektiren fakat yapt›¤› seçimin sonucu hakk›nda kesin bilgi sahibi olmad›¤› durumdur. ‹flletmenin karfl›laflt›¤› bir pazarlama sorunun çözümü, o problemi yaratan belirsizli¤in ortadan kald›r›lmas›, baflka bir deyiflle karar verebilmek için gerekli fakat karar vericinin kendi kontrolünde olmayan bilgilerin toplan›p kullan›labilir duruma getirilmesidir. • Durum Analizi: Araflt›r›lacak pazarlama problemini tan›mlay›p formüle edebilmek için araflt›rmac›n›n baz› ön bilgilere ihtiyac› vard›r ki, bu bilgiler mevcut durum analizi aflamas›nda elde edilir. Bu aflamada incelenmesi gereken konular›n bafl›nda iflletmenin üretti¤i ürünle ilgili özellikleri, ambalaj›, sat›ld›¤› pazar›n yap›s›, ürünün da¤›t›m kanallar› ve ürün için yap›lan sat›fl tutundurma yöntemleri gelir. • Verilerin Toplanaca¤› Kaynaklar›n Seçimi: Araflt›rma verilerini toplayabilmek için verilerin hangi kaynaklardan elde edilece¤inin bilinmesi zorunludur. Pazarlama probleminin çözümüne yarayacak veriler; ikinci elden veriler ve birinci elden orijinal veriler olmak üzere ikiye ayr›l›r. ‹kinci elden veriler iflletme içi ve iflletme d›fl› olmak üzere iki ayr› kaynaktan elde edilebilir. Birinci elden veriler; olaylar, fikirler ve güdüler olmak üzere üç gruba ayr›l›r. • Veri Toplama Yöntemleri: Veriler, anket, projeksiyon, gözlem ve deney yöntemlerinden biri kullan›larak toplanabilir. Her yöntemin kendine özgü üstün ve zay›f yönlerinin oldu¤u unutulmamal›d›r. • Örnek seçimi: Ana kütleden örnek seçimi aflamas›nda her fleyden önce ana kütle tan›mlan›r. Ana kütle çerçevesinin ve örnekleme birimlerinin tan›mlanmas›ndan sonra örne¤in seçimi ifllemine bafllan›r. Son olarak örnek verilerinden ana kütlenin özelliklerinin tahmin edilmesine çal›fl›l›r. • Verilerin Cetvellenmesi ve Analizi: Verilerin cetvellenmesi genel olarak verilerin nitelik bak›m›ndan incelenmesi, verilerde gerekli düzeltmeler yap›larak s›n›fland›rmaya haz›r duruma getirilmesi, verilerin s›n›fland›r›lmas› ifllemine geçilmesidir. Sa¤lanan veriler çeflitli istatistik yöntemleriyle analiz edilir. • Araflt›rma Raporunun Haz›rlanmas›: Yap›lan araflt›rmada elde edilen sonuçlar bir rapor haline getirilip ilgililere sunulur. Rapor, teknik personele sunulacaksa ayr›nt›lara daha çok yer verilir ve bu "teknik rapor" ad›n› al›r. E¤er rapor üst düzey yöneticilere sunulacaksa "özet rapor" söz konusudur. Pazarlama araflt›rmas› problem çözmeye yöneliktir. Proje baz›nda uygulan›r ve daha çok iflletme d›fl›ndaki bilgilere dayan›r. Pazarlama bilgi sistemi ise, problemin ortaya ç›kmas›n› önlemeye yöneliktir. Gelece¤e yöneliktir ve süreklilik söz konusudur. Pazarlama bilgi sistemi iflletme içi ve d›fl› kaynaklardan gelen bilgilere dayan›r. Genel olarak, pazarlama araflt›rmas› karar vericilere daha önce bilinmeyen bilgileri sunmaya çal›fl›r. Pazarlama bilgi sistemiyse günlük olarak sürekli bilgi sa¤lar.
187
188
Özet
Özet Bu Ünitede, pazarlama kavram›n›n iflletmelere ne anlam ifade etti¤ini, iflletmeler aç›s›ndan önemini, nas›l bir geliflim gösterdi¤ini ve pazarlama yönetimi fonksiyonlar›n› inceledik. Art›k; • pazarlama kavram›n›n ne anlam ifade etti¤ini (sayfa 177-178), • pazarlaman›n geliflim sürecini (sayfa 179-180), • pazarlama karmas› elemanlar›n›n neler oldu¤unu (sayfa 180-181), • pazar bölümlendirme ve hedef pazar seçimini (sayfa 182-183), • tüketicilerin sat›n alma davran›fllar›n› (sayfa 184-185), • pazarlama bilgi sisteminin ve pazarlama araflt›rmas›n›n ne oldu¤unu (sayfa 185-187) biliyoruz. Günümüz ifl hayat›nda pazarlama; kendine özgü prensipleri ve di¤er bilimlerle de iliflkisi olan bir disiplin olarak bilinir. Gerçekte pazarlama iflletmecilik konusudur ve iflletmenin di¤er faaliyet alanlar›yla do¤rudan ilgilidir. Ayn› zamanda tüketici davran›fllar›yla yak›ndan ilgilenir. Pazarlama rekabetçi bir ortamda müflteri istek ve ihtiyaçlar›n› karfl›layan mal ve hizmetlerin sa¤lanmas›nda yap›lmas› gereken faaliyetlerin yerine getirilmesiyle ilgili bir iflletme felsefesidir. Pazarlaman›n bir iflletmecilik disiplini olarak yer almas› yenidir. Baflta iflletmeler olmak üzere insanlar pazarlama
uygulamalar› içinde yer al›rlar. ‹flletmelerde pazarlama yönetimine olan ihtiyac› kavrayabilmek için pazarlaman›n geliflimini, toplumdaki rolünü, son y›llarda pazarlama düflüncesinde meydana gelen geliflmeleri, pazarlamay› ilgilendiren faaliyetleri ve bunlar›n pazarlama yönetiminde nas›l uyguland›¤›n› bilmekte yarar vard›r. Bu ünitede, pazarlaman›n belirli faaliyetleri kapsayan bir süreç oldu¤una ve bugünkü konumuna gelinceye kadar hangi de¤ifliklikleri geçirdi¤ine de¤inildi. Pazarlama faaliyetleri birçok de¤iflkenin etkisi alt›nda yürütülür. Bu de¤iflkenlerden iflletme yönetiminin denetimi alt›nda bulunanlara "pazarlama karmas›-4P", yönetimin denetleyemedi¤i de¤iflkenler ise "pazarlaman›n çevre koflullar›" olarak adland›r›l›r. Pazarlama karmas› de¤iflkenleri ile çevre faktörlerinin bir arada düflünülmesi iflletmeyi pazarlama sistemi olarak ele almam›z› gerektirir. ‹flletmeler faaliyette bulunacaklar› pazarlar hakk›nda bilgiye ihtiyaç duyarlar. Bu tür bilgileri elde etmek için pazarlama bilgi sisteminden ve pazarlama araflt›rmas›ndan yararlan›rlar. Tüketicilerin sat›n alma davran›fllar›, bireylerin bir ürünü sat›n almalar›nda ve kullanmalar› s›ras›nda düflündükleri üzerinde durur. Pazarlama faaliyetlerinin baflar›s›, tüketicilerin sat›n alma davran›fllar›n›n anlafl›lmas›na ve analiz edilmesine ba¤l›d›r.
Kendimizi S›nayal›m
189
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlayamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Afla¤›dakileden hangisi pazarlaman›n dinamik bir iflletme fonksiyonu olmas›n› sa¤lar? a. Üretim koflullar› b. ‹flgücü koflullar› c. Teknik koflullar d. Çevre koflullar› e. Mali koflullar 2. Afla¤›dakilerden hangisi pazarlamaya iliflkin tan›mlar›n ortak yönleri aras›nda yer almaz? a. Pazarlama, insan ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›na yöneliktir. b. Pazarlama, mamullerle ilgilidir. c. Pazarlama, mal›n fiyatland›r›lmas›, tutundurulmas› ve da¤›t›m›yla ilgilidir. d. Pazarlama faaliyetleri sadece üretim iflletmelerine özgü bir faaliyettir. e. Pazarlama, oldukça çok ve çeflitli faaliyetler bütünü veya sistemidir. 3. Afla¤›dakilerden hangisi pazarlama araflt›rmas›n›n kapsam›nda yer alan konulardan biri de¤ildir? a. Mal ve hizmetler b. Pazarlar c. Sat›fl ve da¤›t›m d. Da¤›t›m ve tüketiciler e. ‹flletmenin kaynaklar› 4. Afla¤›dakilerin hangisinde ‹flletme, hedef pazar›n ihtiyaçlar›n›, isteklerini belirlemek ve rakiplerine göre daha etkin biçimde bu ihtiyaçlar›n› doyurmak amac›n› güder? a. Sat›fl anlay›fl› b. Mal yönetim anlay›fl› c. Pazarlama anlay›fl› d. Pazar araflt›rma anlay›fl› e. Sosyal pazarlama anlay›fl› 5. 1900’lü y›larda H. Ford’un otomobil sat›fllar›n› art›rmak için üretimi verimli k›lmaya ve seri halinde üretim yaparak maliyetleri düflürmeye çal›flmas› hangi pazarlama anlay›fl›n›n sonucudur? a. Ürün anlay›fl› b. Üretim anlay›fl› c. Sat›fl anlay›fl› d. Pazarlama anlay›fl› e. Sosyal pazarlama anlay›fl›
6. Pazarlaman›n geliflim aflamalar›ndan pazarlama anlay›fl› ile sat›fl anlay›fl› karfl›laflt›r›ld›¤›nda afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Sat›fl anlay›fl›nda sat›c› iflletmenin ihtiyaçlar›, pazarlama anlay›fl›nda tüketicinin ihtiyaçlar› ön plandad›r. b. Sat›fl anlay›fl›nda, çal›flmalar›n bafllang›ç noktas› üretim yeri, pazarlama anlay›fl›nda tüketicilerdir. c. Sat›fl anlay›fl›nda pazarlama faaliyetlerinin odak noktas› üreticiler, pazarlama anlay›fl›nda tüketicilerdir. d. Sat›fl anlay›fl›, ürünleri paraya çevirme çabas›na, pazarlama anlay›fl› ürünlerle tüketici ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› düflüncesine dayan›r. e. Sat›fl anlay›fl›nda koordine edilmifl pazarlama çabalar› ile tüketici ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› yoluyla, pazarlama anlay›fl›nda ise sat›fl ve di¤er tutundurma çabalar›na a¤›rl›k verilerek sat›fllar›n artt›r›lmas› yoluyla kâr sa¤lan›r. 7. Afla¤›dakilerden hangisi pazarlama sisteminin kolaylaflt›r›c› fonksiyonlardan biridir? a. De¤iflim b. Pazar bilgisi toplama d. Depolama d. Tafl›ma e. Fiyatlama 8. Afla¤›dakilerden hangisi bir iflletmenin pazarlama bilgi sisteminde kullan›lan iflletme içi/ikinci elden bilgi kaynaklar›ndan biridir? a. Sat›fl temsilcileri b. Müflteri görüflmeleri c. Özel koflullara iliflkin pazarlama istihbarat› d. Hizmetler e. Pazar/sat›fl verileri 9. Afla¤›dakilerden hangisi bu pazar› bölümlendirmenin yararlar›ndan biri de¤ildir? a. Pazar bölümünün ihtiyaçlar›na uygun ürünler tasarlanmas›na olanak vermesi b. Daha düflük fiyatlarla büyük pazarlar yarat›lmas›n› sa¤lamas› c. Etkin tutundurma stratejileri gelifltirilmesini sa¤lamas› d. Rekabetten kaç›n›lmas›na e. Pazar bölümüne uygun pazarlama karmas› gelifltirilmesini sa¤lamas› 10. Afla¤›dakilerden hangisi pazarlama yönetimi fonksiyonlar›ndan biri de¤ildir? a. Sat›fl b. Fiyatlama c. Tutundurma d. Da¤›t›m e. Ürün gelifltirme
190
“
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularla ilgili, gerçek hayattan örnekler yer almaktad›r. Örnek olaylar› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir.
Erteks Ticaret fiehrin en ifllek caddesinde konfeksiyon perakendecisi olarak faaliyet gösteren Ertu¤rul Ay, 20 y›ld›r bu ifli yapmaktayd›. Daima kaliteli ürünleri satar ve tek fiyat uygulard›. Çevresinde bu nedenle hem kat› hem ilkeli olarak bilinir, hem de güvenilir bir sat›c› olarak nitelendirildi. Ürün çeflitleri daima a¤›rbafll› renkler ve modellerden oluflurdu. Y›llarca mevsim sonu indirimli sat›fl yapmaya gerek duymam›flt›. Getirdi¤i ürünler, hemen tümüyle sat›l›r elinde önemli miktarda tapon mal kalmazd›. Al›mlar›n› hem üretici iflletmelerden , hem de toptanc›lardan yapard›. Ödemeleri ço¤u zaman peflindi. Son birkaç y›lda ürünlerin fiyatlar›ndaki art›fllar, tüketicinin sat›n alma gücünün düflmesi Ertu¤rul Bey’in ifllerini de etkilemiflti. Bu arada ‹stanbul’da okuyan o¤lu ma¤azada tepeden t›rna¤a de¤ifliklik yap›lmas› gerekti¤ini, babas›na anlatmaya çal›fl›yor, babas› ise, "Müflteri kaliteli ürün sat›ld›¤›n› biliyor, bu nedenle reklama hiç gerek yok." diye düflünüyordu. 3 ay önce yurdun de¤iflik yerlerinde flubeler açan bir büyük ma¤aza, Ertu¤rul Bey’in flehrinde de flube açm›fl ve müflterilere kredili sat›fl yapmaya bafllam›flt›. Baz› konfeksiyon sat›c›lar› ya ifl de¤ifltirmifl, ya da ifli b›rakm›fllard›. Ertu¤rul Bey ise bir fleyler yap›lmas› gerekti¤ini düflünüyordu. 1- Ma¤azada de¤ifliklik yap›lmas›n› öneren Ertu¤rul Bey’in o¤lu yerine siz olsayd›n›z pazarlama aç›s›ndan hangi de¤ifliklikleri yapmak isterdiniz? 2- Ma¤aza sahibinin tutum ve davran›fllar› günümüzde de geçerli olabilir mi? Bu tutum ve davran›fllar›ndan hangisi/hangileri günümüzde hâlâ geçerlili¤ini korumal›d›r?
Rolls Razor fiirketi Piyasaya giren yeni bir üreticiye kadar, 1960’l› y›llar›n bafllar›nda yurt içi pazarda tan›nm›fl bir çamafl›r makinas› ithalatç›s› bu alanda sorunsuz bir flekilde talebi karfl›lamak için çal›fl›yordu. Giriflimcilik ruhuna sahip John Bloom, Rolls Razor ismi alt›nda faaliyetlerini sürdüren ve elektrikli trafl makinalar› üreten küçük bir iflletmeyi sat›n
al›r. Bankalardan sa¤lad›¤› finansal kredilerle, iç pazarda satmak üzere ucuz çamafl›r makinalar›n›n ithalat ifline de girer. Bu ifle giriflteki düflük maliyet ve bu tür çamafl›r makinalar›na olan yüksek talep sonucu sat›fllar yüksek düzeyde gerçekleflmektedir. Rolls firmas›n›n çamafl›r makinalar›, en çok sat›lan ürün durumuna gelir. Bu nedenle John Bloom, ithal ederek sat›fl›n› yapt›¤› bu çamafl›r makinas›n› kendisi üretmeye karar verir. Tam sayfa gazete reklamlar›, sat›fl promosyonlar› ve bir makine alana verilen pahal› hediyelerle sat›fllar› artmaya devam etmifltir. Ancak, üretim miktar› bu ucuz çamafl›r makinas›na olan talebi karfl›layamaz hale gelir. Ürünün kalitesinde ve da¤›t›m›nda baz› sorunlar ortaya ç›km›fl, sonuçta müflterilerin bu üründen memnuniyetleri azalm›flt›r. K›sa süre öncede, yap›lan afl›r› tutundurma giderleri nedeniyle, Rolls firmas› için çamafl›r makinalar› üretmek, ekonomik olmaktan ç›km›fl ve iflletme üretim ve pazarlamada çözümü zor sorunlarla karfl›laflmaya bafllam›flt›r. 1. Firma sahibinin çamafl›r makinas› ithal etmek yerine, kendisinin üretme karar› vermesinde etkili olan pazarlama faktörleri nelerdir? Tart›fl›n›z. 2. Ürün fiyat›n›n düflük olmas›, her zaman o ürüne çok talep olaca¤›n› gösterir mi? Bu örnek olayda ürünün talebini etkileyen pazarlama karmas› faktörleri ile çevre faktörleri sizce nelerdir?
Biraz Daha Düflünelim 1. Pazarlaman›n yaratt›¤› fayda türlerinizi aç›klay›n›z. 2. Pazarlama kavram›n› tan›mlayarak pazarlaman›n özelliklerini belirtiniz. 3. Üretim anlay›fl›na göre pazarlama fonksiyonunu tan›mlay›n›z. 4. Sat›fl anlay›fl›na göre pazarlama fonksiyonunu tan›mlay›n›z. 5. Pazarlama anlay›fl›na göre pazarlama fonksiyonunu tan›mlay›n›z. 6. Pazarlama karmas› nedir?Aç›klay›n›z. 7. Pazar bölümlendirme kavram›n› tan›mlayarak hedef pazar›n seçilmesi konusunu aç›klay›n›z. 8. Tüketicilerin sat›n alma davran›fl›n› etkileyen faktörler nelerdir? Bu faktörler do¤rultusunda tüketicilerin sat›n alma karar süreci nas›l gerçekleflir? Belirtiniz. 9. Pazarlama bilgi sisteminde hangi tür bilgilere ihtiyaç vard›r? Aç›klay›n›z. 10. Pazarlama araflt›rmas›nda izlenmesi gereken aflamalar› s›ralay›n›z.
”
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar
Yan›t Anahtar›
Best, Roger J. Market Based Management, Prentice Hall, Inc., New Jersey, 1997. Boone, Louis E. ve David L. Kurtz. Contemporary Marketing, The Dryden Press, Orlando, 1992. Bovee, Courtland ve Di¤erleri. Marketing, McGraw-Hill Inc, NewYork, 1995. Bradley, Frank. Marketing Management, Prentice Hall, Hertfordshire, 1995. Croft, Michael J. Market Segmentation, Routledge, New York, 1994. Foxall, Gordon R. ve Ronald E. Goldsmith. Consumer Psychology For Marketing, Routledge, London, 1994. Gunter, Barrie ve Adrian, Furnham. Consumer Profiles, Routledge, London, 1992. Kotler, Philip ve Gary Armstrong. Principles of Marketing, Prentice Hall Inc., New Jersey, 1996. Mucuk, ‹smet. Pazarlama ‹lkeleri, Der Yay›nlar›, ‹stanbul, 1994. Pride, William M. ve O.C. Ferrel. Marketing, Hougton Mifflin Co., New York, 1997. Rachman, David. Marketing Today, The Dryden Press, Florida, 1994. Tenekecio¤lu, Birol ve Figen Ersoy. Pazarlama Yönetimi, Birlik Yay›nevi, Eskiflehir, 2000. Yükselen, Cemal. Temel Pazarlama Bilgileri, Ad›m Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1989.
1. d 2. d 3. e
4. c 5. b 6. e 7. b 8. e
9. d
10. a
191
Yan›t›n›z yanl›fl ise "Pazarlaman›n tan›m› ve geliflimi" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Pazarlaman›n tan›m›" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Pazarlama bilgi sistemi ve pazarlama araflt›rmas›" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Pazarlaman›n geliflim aflamalar›" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Pazarlaman›n tan›m› ve geliflimi" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Pazarlaman›n tan›t›m› ve geliflimi" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Pazarlama fonksiyonlar›" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Pazarlama bilgi sistemi ve pazarlama araflt›rmas›" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Hedef Pazar seçimi ve Pazar bölümleme" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Pazarlama fonksiyonlar›" bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
193
11
Ürün ve Fiyatlama
• Ürün kavram›, ürünlerin s›n›fland›r›lmas›, ürün yaflam e¤risi, ürün ambalaj›, etiketi gibi konular sizin için ne ifade ediyor? • Büyük iflletmeler neden yeni ürünler imal ederek pazarlamaya çal›fl›rlar? • Fiyat kavram›n›n ne anlama geldi¤ini ve fiyat›n pazarlamadaki rolünü nas›l aç›klars›n›z? • ‹flletmelerin nelere dikkat ederek fiyat koyduklar›n› biliyor musunuz? • Bir ürünün fiyat›n› de¤erlendirirken nelere dikkat ediyorsunuz?
194
Ürün ve Fiyatlama
GOODYEAR LAST‹KLER‹ YARIfi P‹STLER‹NDE Dünya çap›nda bilinen markalar› üreten lastik üreticisi firmalardan Goodyear firmas›, pazar pay› kapma ve yar›fl› önde götürmeye al›flm›flt›r. Bununla beraber, firman›n yönetim kurulu baflkan› ile yard›mc›s›, geriye bakt›klar›nda uluslar aras› iki firman›n Goodyear aleyhine geliflme gösterdiklerini görürler. Bunlardan önde geleni ilk radial lasti¤i imal eden Frans›z firmas› Michelin’dir. ‹kinci rakip firma ise, Firestone lastik firmas›n› sat›n alan Japon Bridgestone marka lastikleri üreten Japon firmas›d›r. Aralar›nda büyük bir rekabet olan bu firmalardan Goodyear, uluslararas› lastik pazar›nda yüzde 20’lik bir payla birinci s›rada yer almaktad›r. ‹kinci firma yüzde 18’lik bir pazar pay› ile Michelin ve üçüncü olan Bridgestone ise yüzde 16’l›k bir pazar pay›na sahiptir. 1990’l› y›llarda Goodyear firmas› ürün stratejisinde bu büyük rekabetten dolay› herhangi bir hatay› göze alam›yordu. Daha önceki y›llardan bafllayarak günümüze kadar Goodyear firmas›, teknolojisini, yar›fl otomobilleri için lastik üretiminde sergilemiflti. Otomobil yar›flç›lar› üstün performansl› lastikleri talep etmekte ve kendilerine bir üstünlük sa¤layacak yeniliklerin sürekli olarak lastik üretiminde kullan›lmas›n› istiyorlard›. 1989 y›l›nda otomobil yar›fllar›n› kazananlardan yüzde 79’u Goodyear marka lastikleri kullananlar olmufltur. Yar›fl otomobillerinde kullan›lan lastikler üzerinde çal›flmalar›n› sürdüren Goodyear, yeni bir lastik olan (EAGLE) markas›n› tafl›yan ürün dizisini üretmeye bafllar. Eagle marka lastik h›z yaparken sürücüye kolayl›k sa¤lamakta ve bir tak›m baflka özellikler tafl›maktayd›. Goodyear firmas›n›n General Motors firmas› ile s›k› bir iflbirli¤ine giriflerek GM firmas›n›n üretti¤i Corvette marka spor otomobillerinin performans›na uygun lastikler satmas›n› örnek olarak vermek mümkündür. Bunun gibi, önde gelen bilinen markalar› üreten firmalar›n arabalar›nda kullan›lmak üzere Eagle marka lastikleri satmaktad›r. Bugün Amerika’da her on arabadan dokuzunda Eagle marka lastik kullan›lmakta, hatta bu ülkeye ithal edilen lüks otomobillerde de bu marka lastik görülmektedir. Sat›lan yeni arabalar›n üzerinde Eagle marka lastiklerin bulundurulmas› ile firma marka imaj› yerlefltirmifl ve bu marka, eskiyen lastiklerini de¤ifltirmek isteyen sürücülerin de Eagle’› sat›n almalar›na neden olmufltur. Goodyear firmas›n›n bir baflka ürünü de her türlü hava koflulunda kullan›labilen Tiempo marka radyal lastikleridir. Oysa Michelin firmas› 1970 öncesi radyal lasti¤i üreterek piyasa sürmüfl ve Goodyear firmas›n› bu alanda geride b›rakm›flt›r. Bu durumda Goodyear firmas›; Michelin firmas› ile rekabet edebilmek için 10 y›ll›k bir modernizasyon plan› haz›rlayarak eski tip lastik üretimi yerine radyal lastik üretimine büyük yat›r›mlar yapm›flt›r. Firma ayn› zamanda her mevsim kullan›labilen radyal lastik üzerinde çal›fl›rken, di¤er tip radyal lastiklerin üretimine de devam etmifltir. Otomobil lasti¤inin yan› s›ra Goodyear firmas› kamyonlar içinde radyal lastik üretimine geçerek, Michelin marka lastikleri üreten firmaya karfl› bir üstünlük elde etmifltir. Bu suretle, Michelin’in %60 olan pazar pay›n› %30’a düflürmüfltür. Goodyear firmas› daha iyi lastik üretimi için teknolojiyi araflt›rmalar›nda kullanmaya devam etmektedir. Önemli geliflmelerden biri, ömür boyu kullan›labilen lastik üreterek yedek lastik tafl›ma sorununu çözmek ve yedek lasti¤in kaplad›¤› alan kadar benzin tank›n› büyütmek için kullanmakt›r. Gelecekte, Goodyear firmas›n›n ürün gelifltirme yar›fl›nda da liderli¤ini sürdürdü¤ünü görmemiz mümkündür.
Ürün ve Fiyatlama
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; ürünlerin dokunulur ve dokunulmaz yönlerini aç›klamak, tüketim ve endüstriyel ürünlerin de¤iflik s›n›fland›rmalar›n› tan›mlamak, bir ürünün tafl›d›¤› markan›n de¤erini ve önemini aç›klamak, ambalajlaman›n üç temel fonksiyonunu s›ralamak, etiketlemenin yöntemlerini tart›flmak, fiyat›n anlam›n› ve pazarlama karmas› içindeki rolünü tan›mlamak, fiyatlamada gözönüne al›nan faktörleri belirlemek, genel fiyatlama yaklafl›mlar›n› aç›klamak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede yer alan konular› anlayabilmek için bundan önceki Ünitede yer alan pazarlama ilkeleri ile ilgili konular› ö¤renmifl olman›z gerekir.
Pahal› ve parlak ambalajl› bir hediye ar›yorum!
195
196
Ürün Kavram›
ÜRÜN KAVRAMI
AMAÇ
1
Ürün: Dokunulur ve dokunulmaz niteliklerin oluflturdu¤u bir bütündür.
Ürünlerin dokunulur ve dokunulmaz yönlerini aç›klamak.
Pazarlama karmas›n›n en önemli elemanlar›ndan olan ürün (mal), dokunulur ve dokunulmaz niteliklerin oluflturdu¤u bir bütündür. Ürün kavram›, farkl› kesimlere farkl› anlamlar ifade edebilir. Üretici ürünü, üretti¤i ve böylece sayesinde kar sa¤lad›¤›, çeflitli parçalardan oluflan fiziksel bir madde olarak görür; bir toptanc› için ise ürün, tekrar satarak bu yoldan kar sa¤lama amac›yla sat›n ald›¤› bir maddedir. En son tüketici için ise ürün, kiflisel ihtiyac› tatmin eden ve bu yönden fayda sa¤layan bir nesnedir. Ürün, en genel anlamda, belirlenen ihtiyaçlar› karfl›layan iflletme sunumlar› olarak tan›mlanabilir ya da bir ihtiyaç veya iste¤i tatmin etmek için kullan›c›lara sunulan nesneler olarak ifade edilebilir. Bir baflka deyiflle ürün, bir kiflinin de¤iflim süreci içinde kabul etti¤i istenen ya da istenmeyen her fleydir. Dar anlamda ürün, bir dizi fiziksel ve kimyasal özelliklerin kolayl›kla görülebilecek flekilde bir araya topland›¤› bir nesnedir. Günümüzde ürünün sadece somut ö¤elerinden söz etmek, pazarlama anlay›fl› çerçevesinde yeterli olmamaktad›r. Ça¤dafl tüketici ürünleri sat›n al›rken yaln›zca mallar›n fiziksel özellikleri ile ilgilenmemekte, ayn› zamanda üretici firman›n prestij ve marka imaj›n›, örnek olarak bir buzdolab› sat›n al›rken, buzdolab›n›n renk, biçim, garanti ve bu ürünle birlikte sunulan bak›m, onar›m, yedek parça, tafl›ma, vb. gibi hizmetleri de dikkate almaktad›r. Bunun nedeni, tüketicilerin mallardan sadece fiziksel doyum sa¤lamakla yetinmeyip, psikolojik olarak da doyum sa¤lamak istemeleridir. Tüm bunlardan yola ç›karak ürün kavram›n› üç ayr› boyutta ele alabiliriz. Bunlar; • Çekirdek (öz) ürün: Tüketicinin bir ürünü ya da mal› sat›n al›rken, neyi sat›n ald›¤›n› ifade eder. Bir tüketici otomobili, ulafl›m ya da prestij sa¤lama düflüncesiyle sat›n almak isteyebilir. Bu durumda mal, tüketicinin ihtiyaçlar›n› karfl›lama bak›m›ndan alg›lad›¤› doyumdan oluflan as›l çekirdek k›s›md›r. Bu kav-
• •
ram en güzel flekilde Revlon firmas›n›n "Biz fabrikada kozmetik üretiriz, ma¤azada güzellik satar›z." sözüyle aç›klanabilir. Somut ürün: Çekirdek ürünü as›l mal› tamamlayan kalite, flekil, marka ve ambalaj gibi niteliklerden oluflur. Zenginlefltirilmifl ürün: Mamulle birlikte sunulan veya iflletmenin pazarlama sisteminin sa¤lad›¤› ek yarar ve hizmetler bütünüdür (Garanti süresi, bak›m ve onar›m hizmetleri gibi) (fiekil 11.1).
197
Ürün Kavram›
Zenginlefltirilmifl Ürün
Garanti Ambalajlama Teslimat Ve Kredi
Marka ismi
Nitelikler As›l (Öz) Yarar ya da hizmet
Kalite düzeyi
Tasar›m
Sat›fl Sonras› Hizmet
Monte etme (Kurma) Çekirdek (öz) Ürün
Somut Ürün
Yinelemek istersek ürün ya da mal, dokunulur ve dokunulmaz niteliklerin oluflturdu¤u bir bütündür. Bir ürünü sat›n alan tüketici, ihtiyaç ve istek doygunlu¤u baflka bir deyiflle, fayda sat›n al›r. Bireylerin sat›n ald›¤› ürünler, ço¤unlukla mobilya, bira, otomobil, gazete ya da kitaplar gibi, fiziksel mallard›r. Sa¤l›k hizmetleri, e¤itim, ayakkab› onar›m›, tiyatro ya da otelde yap›lan konaklama gibi unsurlar baz› kifliler taraf›ndan üretilen hizmetlerdir ve bunlar da t›pk› ürünler gibi s›n›fland›r›l›rlar. Bu anlamda, sporcular, sanatç›lar, ya da politikac›lar gibi baz› insanlar› da bir ürün olarak nitelemek mümkündür. Di¤er bir bak›fl aç›fl›yla ya da baflka bir de¤iflle, biz onlar›n paketleyip satt›klar› akademik baflar›lar›n›, rock müziklerini ya da belirli siyasi politikalar›n› ya da fikirlerini sat›n al›yoruz. Benzer flekilde baz› co¤rafi alanlar da bir ürün olarak kabul edilebilir. Örne¤in Bodrum bir tatil merkezi olarak tan›t›l›rken, GAP Bölgesini bir tar›m ve sanayi merkezi olarak tutundurma kampanyas› sürdürülmektedir. Kimi zaman bir örgüt, kurulufl ya da dernek de bir ürün olarak ele al›nabilir. Tüm bu özelliklerine göre ürün, baz› flekillerde ve belirli bir grup müflteriye pazarlanabilen fiziksel nesnelerin, hizmetlerin ya da örgütlerin genifl bir yelpazesinden oluflur (fiekil 11.2).
fiekil 11.1 Ürünün Üç Boyutu
198
Ürünlerin S›n›fland›r›lmas›
Tuz Alkolsüz içecekler Deterjan Otomobil Kozmetik Fast-food restaurantlar
Dokunulamaz Dokunulabilir
Fast-food restaurantlar Reklam ajanslar› Havayollar› Dan›flmanl›k fiekil 11.2 Ürünlerin Dokunulabilirli¤i: Mallar, Hizmetler ve Fikirler
Tüm mal kavram›: Bir maldan beklenen faydalar› kapsayacak flekilde fiziksel, ekonomik ve psikolojik unsurlar›n bütününü ifade eder.
E¤itim
Mal›n genifl anlamdaki tan›m› karfl›m›za tüm mal kavram›n› ç›kar›r. Tüm mal kavram›n›, bir mal› ondan beklenen tüm faydalar› kapsayacak flekilde fiziksel, ekonomik ve psikolojik unsurlar›n bütünü olarak tan›mlamak mümkündür. Tüm mal kavram›na verilebilecek örnek, otomobil olabilir. Bu örnekte dikkati çeken farkl›l›k baz› di¤er mal ve hizmetler olmadan otomobillerden faydalanma olana¤›n›n olmamas›d›r. Bu araçtan devaml› faydalanabilmek için yollara, benzine, ya¤a, yedek parçaya, tamirciye ve otoparklara ihtiyaç vard›r. Bütün bunlardan yoksun bir çevrede otomobilin varl›¤›ndan ve ondan beklenen ekonomik, psikolojik, fiziksel ve sosyal faydalardan söz etmek güçleflir.
ÜRÜNLER‹N SINIFLANDIRILMASI
AMAÇ
2
Tüketim ve endüstriyel ürünlerin de¤iflik s›n›fland›rmalar›n› tan›mlamak.
Ürünleri de¤iflik biçimlerde s›n›fland›rmak mümkündür. Ancak ürüne iliflkin yap›lan tüm s›n›fland›rmalarda genellikle ürünlerin dayan›kl›l›k durumlar› ile hitap ettikleri pazar›n yap›s› bir ölçüt olarak kullan›lmaktad›r.
Ürün Kavram›
199
Dayan›kl›l›k Durumlar›na Göre Mallar Dayan›kl›l›k durumlar›na göre mallar›; dayan›ks›z mallar, dayan›kl› mallar ve hizmetler olmak üzere üç grupta s›n›fland›rabiliriz. • Dayan›ks›z mallar: Normal olarak bir ya da birkaç kez kullan›m sonucu tüketilen mallard›r (ekmek, jiklet, sabun, vb.). • Dayan›kl› mallar: Uzun bir süre ve bir çok kez kullan›labilir mallard›r (buzdolab›, mobilya, giysi, ayakkab› vb.). • Hizmetler: Sat›fla sunulan faaliyetler, fayda ya da doyumlard›r (konaklama, tafl›mac›l›k, sigortac›l›k, bankac›l›k hizmetleri vb.).
Dayan›ks›z mallar: Genellikle birkaç kez kulland›ktan ve k›sa bir süre sonra tüketilen mallard›r. Dayan›kl› mallar: Genellikle bir y›ldan fazla bir süre kullan›lan ve tüketilen mallard›r. Hizmetler: Sat›fla sunulan faaliyetler, fayda ya da doyumlard›r.
Hedef Al›nan Kitle ya da Pazar Bölümüne Göre Mallar Hedef al›nan kitle ya da pazar bölümüne göre mallar, tüketim (tüketici) mallar› ve endüstriyel mallar olmak üzere ikiye ayr›l›r. Tüketim Mallar› En son tüketicilerin ihtiyaç ve isteklerini karfl›layan ve baflka bir ifllemden geçirilmeksizin tüketilen ya da kullan›lan mallard›r. Tüketicilerin sat›n alma davran›fl›na göre dört gruba ayr›l›r. a) Kolayda mallar: Tüketicilerin s›k s›k ve ilk görüflte sat›n ald›klar›, karfl›laflt›rma ve sat›n almak için fazla zaman ve çaba harcamad›klar› tüketim mallar›d›r. Kolayda mallar›n pazarlanma özellikleri flunlard›r: • Bu tür mallar›n sat›fl›nda marka, ambalaj ve etiketleme rol oynar. • Bu tür mallar›n üreticileri, marka ba¤l›l›¤› yaratacak flekilde mallar›n reklam›n› yapmak zorundad›rlar. • Perakendeciler bu tür mallar›n sat›lmas› için özel çaba sarfetmezler. Bu nedenle, bu tür mallar›n sat›fl›nda kendin seç-al yöntemi çok uygulan›r. • Tüketiciler bu tür mallar› sat›n almak için çok uza¤a gitmek istemediklerinden üreticiler bu mallar› mümkün oldu¤unca çok perakendecide bulundurmak zorundad›rlar. b) Be¤enmeli mallar: Fiyat, kalite, renk, biçim ve modaya uygunluk bak›m›ndan karfl›laflt›rma yap›larak sat›n al›nan mallard›r. Be¤enmeli mallar›n pazarlanmas›nda flu noktalar göz önüne al›n›r: • Üretici ve arac› iflletmeler, da¤›t›m ve sat›fl çabalar›na baflvurmal›d›rlar. Karfl›laflt›rma kolayl›¤› sa¤lamak üzere üretici, rakip mallar›n yak›n›ndaki sat›fl yerlerinde mamulü sat›fla sunmal›d›r. • Üreticiler, genellikle perakendecilerle yak›n iliflkiler kurarlar. • Üreticiden perakendeciye do¤rudan da¤›t›m yap›l›r. • Sat›c› iflletmenin ad›, üreticinin ad›ndan daha önemlidir. c) Özelli¤i olan mallar: Kendine özgü nitelikleri ya da markalar› nedeniyle, tüketicilerin sat›n almak için özel çaba harcamaya istekli olduklar› mallard›r. Tüketiciler, belirli bir mala iliflkin tüm bilgilere sahiptirler. Di¤er mallarla k›yaslama yapmazlar. Özelli¤i olan mallar›n pazarlanma özellikleri flunlard›r: • Mal›n sat›n al›nmas›nda marka ve kalite oldukça önemlidir. • Mal›n da¤›t›m alan› çok s›n›rl›d›r. • Az say›da arac› kullan›lmas› üretici ile sat›c›y› birbirine ba¤›ml› k›lar. Birinin baflar›s› ya da baflar›s›zl›¤› di¤erini de etkiler. • Hem üretici hem de sat›c› mal›n tan›t›m› ve sat›fl›n›n artt›r›lmas›na yönelik çabalara giriflirler. Üretici perakendecinin tutundurma giderlerinin bir kesimini karfl›lar ve reklamlarda sat›c›n›n ad›na da yer verir.
Kolayda mallar: Tüketicilerin s›k s›k ve ilk görüflte sat›n ald›klar› mallard›r.
Be¤enmeli mallar: Fiyat, kalite, renk, biçim ve modaya uygunluk bak›m›ndan karfl›laflt›rma yap›larak sat›n al›nan mallard›r.
Özelli¤i olan mallar: Kendine özgü nitelikleri ya da markalar› nedeniyle, tüketicilerin sat›n almak için özel çaba harcamaya istekli olduklar› mallard›r.
200
Ürün Kavram›
Aranmayan mallar: Tüketicilerin haberdar olmad›¤› ya da bilseler de sat›n almay› düflünmedi¤i, aniden ortaya ç›kan ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için sat›n ald›¤› mallard›r.
d) Aranmayan mallar: Tüketicilerin haberdar olmad›¤› ya da bilseler de sat›n almay› düflünmedi¤i, aniden ortaya ç›kan ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için sat›n ald›¤› mallard›r (hayat sigortas›, ansiklopediler vb.). Bu tür mallar›n pazarlanmas›nda yo¤un tutundurma faaliyeti gereklidir. Özellikle kiflisel sat›fl çabalar› en fazla baflvurulan tutundurma tekni¤idir.
Endüstriyel mallar: En son tüketiciye sat›lmay›p, üretimde kullan›lan veya al›n›p üzerinde baz› ifllemler yap›ld›ktan sonra sat›lan mallard›r.
Endüstriyel Mallar Tüketiciye yönelik pazarlama faaliyetlerinden endüstriyel pazarlamay› ay›ran en önemli özelliklerinden biriside ürünün niteli¤idir. Endüstriyel ürün, tüketim ürünlerinden farkl› olarak en son tüketiciye sat›lmay›p üretimde kullan›lan veya al›n›p üzerinde baz› ifllemler yap›ld›ktan sonra sat›lan mallar› ifade eder. Endüstriyel ürünleri ve hizmetleri s›n›fland›rmada farkl› yöntemler kullan›l›r. Endüstriyel pazarlama, kimyasal, plastik, petrol, demir çelik, di¤er metaller ve tar›msal ürünlerden elde edilen di¤er hammaddeler gibi ana ürün üreten temel endüstrilerle ilgilidir. Bunun d›fl›nda endüstriyel pazarlama yar› bitmifl mallar, materyaller ve dayan›kl› mallarla da ilgilidir. Ayr›ca, finans ve dan›flmanl›k gibi hizmet sektörleri de kimi zaman endüstriyel pazar kapsam›nda ele al›n›r. Tüketim ürünlerinin sat›n alma davran›fllar›na göre s›n›fland›r›lmas›na karfl›l›k endüstriyel ürünler s›kl›kla uygulama-kullan›m yer ve biçimlerine göre s›n›fland›r›l›rlar. Endüstriyel ürünlerde tipik bir s›n›fland›rma, yap›lar, a¤›r donan›m, hafif donan›m, parçalar ve alt montaj elemanlar›, hammaddeler, ifllenmifl maddeler, bak›m, onar›m ve iflletim malzemeleri ile endüstriyel hizmet olarak yap›labilir. • Yap›lar, binalar ile kimyasal iflleme tesisi, bacalar ve vinçler gibi yap›lar›n infla edilmesi ya da kurulmas›n› ifade eder. • A¤›r donan›m, türbünler, ana bilgi ifllem makinalar›, lokomotifler, presler, a¤›r ifl makinalar› vb. donan›mlar anlam›ndad›r. A¤›r donan›m genellikle kullan›c›lar›n istekleri do¤rultusunda özel olarak tasarlanm›fl donan›mlar› belirtir.. • Hafif donan›m, (yard›mc› araçlar)genellikle düflük sat›n alma maliyetleriyle küçük miktarlarda sat›n al›nan donan›mlar› ifade eder, bunlar genellikle a¤›r donan›mlardan daha k›sa ömürlüdürler. Hafif donan›mlara örnek olarak elektrikli el aletleri, fork-liftler, ve küçük motorlar verilebilir. • Alt montaj elemanlar› ve parçalar, (üretim gereçleri ve parçalar›) müflterinin nihai ürününün bir parças› olarak üretilmifl ürünlerdir. Elektrik motorlar›, yar› iletkenler, bütünleflik elektrik devreleri, ölçü aletleri alt montaj elemanlar› ve parça örnekleridir. Bunlar hem bitmifl ürün içinde çok say›da bulunabilirler hem de kullan›lan donan›mlar›n bir parças› olabilirler. • Hammaddeler, deniz, orman, toprak ve madenlerden elde edilen temel ürünlerdir ve üretim zincirinin bafllang›c›d›rlar. Bu mallar›n arz› s›n›rl›d›r ve önemli ölçüde artt›r›lmaz. Genellikle bir kaç üretici bu mallarla ilgilenir.. Markalama önemsizdir ve talep yaratma çabalar› çok azd›r. • ‹fllenmifl maddeler, ar›tma, ezme, parçalama gibi benzer süreçler taraf›ndan de¤erleri artt›r›lm›fl hammaddelerdir. ‹fllenmifl maddeler tipik olarak standart biçim ve büyüklükler haline getirilir. Pek çok kimyevi ürün, ifllenmifl maddeler için iyi bir örnek teflkil eder. Asitler, ya¤lar, fuel-oil ve çelik pek çok üretim faaliyetinin temel bileflim maddeleri olan ifllenmifl maddelere verilebilecek örneklerdir. • Bak›m, onar›m ve iflletim malzemeleri, (iflletme gereçleri) nihai bir ürünün parças› olarak de¤il de, örgütün normal faaliyetleri s›ras›nda iflletmeler taraf›ndan tüketilirler. Pek çok arzedeni bulunan bu malzemeler ikame edilebilir niteliktedir. Bu kategorideki ürünlere, ya¤lar, ka¤›t ürünleri, ofis malzemelerinin tümü, z›mpara gibi tafllama malzemeleri, benzin ve türevleri, zincirler ve çeflitli temizlik malzemeleri örnek olarak verilebilir.
201
Ürün (Mal) Karmas› Kararlar› - Yeni Ürün Kavram›
ÜRÜN (MAL) KARMASI KARARLARI Birden fazla ürün üreten iflletmelerde bir ürün karmas› mevcuttur. Ürün karmas›, belirli bir sat›c› ya da üretici iflletme taraf›ndan sat›fla sunulan ürün dizilerinden
Ürün karmas›: Belirli bir sat›c› taraf›ndan sat›fla sunulan ürün dizilerinden oluflur.
oluflur. Ürün karmas›n› oluflturan ürün dizisi ise, ürün karmas›n› oluflturan çeflitlerin ve ifllevlerinin ayn› olmas›, ayn› tüketici ya da örgüt grubuna ayn› tür arac› iflletmelerce sat›lmas› ya da belirli bir fiyat ölçüsünde olmas› nedeniyle birbiriyle yak›n iliflkisi olan bir grup mald›r. Avon firmas›n›n ürün karmas› dört önemli ürün dizisinden meydana gelir. Söz konusu bu ürün dizilerinin her biri ise, alt ürün dizilerinden ve ürün gruplar›ndan oluflur. Yine Avon örne¤ini dikkate ald›¤›m›zda, Avon’un 1300 çeflit ürünü bulunurken, herhangi bir hipermarkete gitti¤inizde bu ürün çeflidi say›s›n›n 15.000 ‘in üstünde oldu¤unu görebilirsiniz. Avon’un bünyesinde bulundurdu¤u 1300 çeflit ürün ya da bir hipermarkette karfl›laflt›¤›n›z 15.000 çeflit ürün bu iflletmelerin ürün karmas›n› oluflturur. Baflka bir deyiflle, her mal çeflidi ve bunlar›n içinde yer ald›¤› mal dizileri bir iflletmenin mal karmas›n› oluflturur. Bir ürün karmas›n› tan›mlayan bafll›ca dört boyuttan söz etmek mümkündür: ürün karmas›n›n geniflli¤i, uzunlu¤u, derinli¤i ve uyumu. Ürün karmas›n›n eni, iflletmenin ürün dizisinin say›s›n›; boyu ise, toplam ürün çeflidini gösterir. Ürün karmas›n›n eni ve boyu yan›nda, birbiriyle uyumlu olup olmad›¤› da önemlidir. Ürün karmas›n›n bu üçüncü boyutu, çeflitli mal dizilerinin üretimde, da¤›t›mda ve kullan›mda ne ölçüde birbirine ba¤l› oldu¤unu gösterir. Ürün karmas›n›n derinli¤i ise, her bir ürün dizisinde yer alan çeflit say›s›n› ifade eder. ‹flletmeler çeflitli nedenlerle mal karmas›nda de¤ifliklik yapmak ve mamul çeflitlerini de¤ifltirmek gere¤i duyarlar. Ürün çeflitlendirmesinin bafll›ca nedenleri flunlard›r: • Talepteki De¤iflmeler • Rekabet Durumu • Üretim Olanaklar› • Pazarlama olanaklar› • Teknolojik De¤iflmeler •
Finansal Olanaklar
•
‹flletme ‹maj›n› De¤ifltirme ‹ste¤i
YEN‹ ÜRÜN KAVRAMI ‹flletmelerin yeni ürün ya da hizmetleri gelifltirmeleri için, çok say›da neden vard›r. ‹flletmenin ürün dizisinde bir boflluk olabilir ya da iflletmenin mevcut ürün dizileri için pazar doymufl hale gelebilir veya büyüme için yeni kaynaklar bulunmufl olabilir. Kimi zaman yenilikçi iflletmeler kendilerini yeni ürün olanaklar›na yönlendirecek yeni süreçleri keflfedebilirler. Asl›nda, yeni ürünleri gelifltirmek için pek çok neden daha ileri sürülebilir ki, bunlardan ikisi at›l üretim kapasitesini kullanmak ve rakip ürünlerin yaflam e¤rilerini k›saltmakt›r.
Ürün dizisi: Birbiriyle yak›n iliflkisi olan bin grup mal›d›r.
202
Yeni Ürün Kavram›
1
Yeni ürün ve hizmetlerin iflletmeler için ne tür bir yarar› vard›r? Bu Ünitenin bafl›nda yer alan Goodyear örnek olay›nda görüldü¤ü gibi yeni ürün ve hizmetler, pek çok nedenden ötürü, iflletmeler için büyük önem tafl›r. Yeni ürün ve hizmetler, sat›fllar› dengede tutmak, iflletmenin büyümesine katk›da bulunmak ve farkl›laflt›rma yoluyla riski azaltmak amac›yla iflletme taraf›ndan gelifltirilirler. Yeni ürünler, ayr›ca da¤›t›m kanallar›n›n daha etkin bir kullan›m›n› da sa¤layabilir. Bu ürün ve hizmetler ayr›ca, bir yenilikçi olarak iflletmenin imaj›n› daha da zenginlefltirmesine katk›da bulunur. Baz› durumlarda, yeni ürünler mevcut ürünlerin art›klar›ndan gelifltirilebilir, böylece kar ve maliyet etkisinin yan› s›ra çevresel bir yarar da sa¤lanm›fl olur. Yeni mallar dört biçimde ortaya ç›kar: • Bir benzeri olmayan, gerçek anlamda yeni mallar: Pazardaki gizli talebi harekete geçirebilmek amac›yla yarat›lan ve daha önce benzeri bulunmayan mallard›r (görüntülü telefon gibi). • Pazar için yeni mallar: Bu tür mallar iflletmenin faaliyette bulundu¤u pazarda tüketiciler taraf›ndan o zamana kadar bilinmeyen ancak baflka pazarlarda bilinen mallard›r. ‹flletmeler bu tür baflka pazarlar›n tan›d›¤› mallar› ya oldu¤u gibi ya da de¤ifltirerek üretip pazara sunduklar› zaman, bu mallar pazar için yeni mallard›r. • ‹flletme için yeni mallar: Bu tür mallar pazarda öteden beri üretilen ve sat›lan mallard›r. ‹flletmede bu mallar› üretmeye ve satmaya karar vererek mal karmas›na eklerse iflletme için yeni mal olur. • Pazarda var olan bir mal›n yerini alan ve yerini ald›¤› maldan çok ayr› nitelikleri olan mallarda yeni mald›r. Sineman›n yerini televizyonun almas›, a¤aç ve madenin yerini plasti¤in almas› gibi Yeni ürünler, analitik bir ürün gelifltirme sürecinden sonra pazara sunulur. fiekil 11.3’te görülen aflamada pazarlamac›lar iflletme içi ya da iflletme d›fl›nda araflt›rma yaparak yeni ürün fikirlerini araflt›r›rlar. 2. aflamada pazarlamac›lar bu ürün fikirlerini bir ön elemeden geçirirler. 3. aflamada ürün kavram›n› tan›mlamak, yeni ürünün mevcut ürün dizisine/dizilerine uygunlu¤unu saptamak ve bu yeni ürün için iflletmenin kaynaklar›n›n ne kadar gerekli oldu¤unu belirlemek için en iyi yeni ürün fikirlerini analiz ederler. 4. aflamada ürün gelifltirilmeye bafllan›r. 5. aflamada yeni ürün pazar testine tabi tutulur ve pazarlama karmas› de¤erlendirilir. Son aflamada ise, ürünün seri üretimini bafllatmak ve tercih edilen pazarlama karmas›n› uygulamak yoluyla ürünü pazara sunarlar.
4. Aflama Ürünün gelifltirilmesi
2. Aflama Fikirlerin ön elemeden geçirilmesi
3. Aflama Ürün kavram›n›n ve potansiyelinin analiz edilmesi
5. Aflama Ürünün test edilmesi ve pazarlama karmas›
6. Aflama Ürünün pazara sürülmesi
GER‹ B‹LD‹R‹M
fiekil 11.3 Yeni Ürün Gelifltirme Süreci
1. Aflama Yeni fikirlerin yarat›lmas›
203
Ürün Yaflam E¤risi
YEN‹ ÜRÜNE NE ZAMAN ‹HT‹YAÇ DUYULUR? Yeni ürün, iflletmeye kimi zaman baflar› kimi zaman baflar›s›zl›k getirebildi¤inden yeni ürün kavram› iflletmeler için önemlidir. G›da sektöründe yap›lan bir araflt›rmaya göre, yeni bir ürünün pazara sürülme süreci, ortalama 6 ayl›k bir zaman dilimi içinde gerçeklefliyor. Ancak bu süre, gelifltirilen ürünün karmafl›kl›¤›na ve teknolojik yenili¤ine göre 12-18 ayl›k sürelere kadar ç›kabiliyor. Yine pazara sürülmüfl bir ürünü relansman› 6 ayda bir gerçeklefltiriliyor. Genellikle h›zl› tüketilen g›da ürünlerinin piyasaya yeniden sunumu, içerik ve ambalaj de¤iflimleri fleklinde gerçeklefliyor. G›da sektörünün alt bölümlerinden biri olan bisküvi sektöründe de yeni bir ürünün haz›rlanmas› için 2-3 ayl›k bir süreye ihtiyaç duyuluyor. Ancak yine elde edilen araflt›rma sonuçlar›na göre rakip ürünlerin say›s›n›n h›zla artmas›, tüketicilerin ilgi ve taleplerinin eskiye göre daha çabuk baflka ürünlere yönelmesi, iflletmelerin perakendecideki raf pay›n› artt›rma ihtiyac› ve pazarda daha fazla çeflitte varolman›n tüketici ve perakendeci gözünde yaratt›¤› olumlu etki bu süreci h›zland›rd›. Bisküvi sektöründe relansman süreleri ise, farkl›l›k gösteriyor. Ancak 8-12 ayda bir de¤iflikli¤e gidiliyor.
ÜRÜN YAfiAM E⁄R‹S‹ Ürün yaflam e¤risi kavram›, ürünün sat›fl tarihçesini grafik olarak gösteren bir kavramd›r (fiekil 11.4). Afla¤›daki flekilde gösterildi¤i gibi ürün yaflam e¤risi temel olarak dört aflamadan oluflur: • Girifl (sunufl-tan›tma) dönemi • Geliflme dönemi • Olgunluk dönemi • Gerileme dönemi Bu e¤ri üzerinde ürün hareket etti¤inde, rekabet, da¤›t›m, fiyatland›rma, tutundurma ve pazar bilgisiyle ilgili stratejilerin periyodik olarak de¤erlendirilmesi ve muhtemelen de¤ifltirilmesi gereklidir. Ürün yaflam e¤risini kullanmakla pazarlama yöneticileri, kârl› olabilecek ürünleri daha iyi hale getirerek ürünün varl›¤›n› sürdürmesini sa¤layabilir, kârs›z ürünleri ise ürün portföyünden ç›karabilirler.
Ürün yaflam e¤risi: Girifl, geliflme, olgunluk ve gerileme dönemlerinden oluflur.
Sat›fllar
Ürün gelifltirme safhas›
Girifl/ tan›tma
Geliflme
Olgunluk
Gerileme
Sat›fl e¤risi Kâr e¤risi Yat›r›m Zaman e¤risi fiekil 11.4 Ürün Yaflam E¤risi
204
Ürün Yaflam E¤risi
Girifl Dönemi Yaflam e¤risinin girifl aflamas›, ürünün pazar alan›nda ilk kez yer ald›¤›, bafllang›çta sat›fllar›n çok az ve karl›l›¤›n negatif oldu¤u aflamad›r. Genel olarak flirket da¤›t›m ve tutundurma için büyük harcamalar yapmas›na karfl›n bafllang›ç gelirinin düflük olmas›ndan dolay›, kâr elde edilemez. Bu aflamada sat›fllar yavafl yavafl yükselir. Yeni mal, ürüne karfl› acil ihtiyac› ve yeterli sat›n alma gücü olanlar taraf›ndan sat›n al›n›r. Pazarda yeni mal›n benzeri olmad›¤›ndan do¤rudan rakip yoktur. Ne var ki, yeni mal›n yerini ald›¤› ikame mallar› üretenlerin rekabeti söz konusudur. Bu aflamada yeni mal›n nitelikleri al›c›lar›n istekleri do¤rultusunda s›k s›k yap›lan pazar araflt›rmalar›na göre de¤ifltirilir. Yeni bir ürünü gelifltirme ve pazara sunma oldukça büyük harcamalar yapmay› zorunlu k›lar. Yeni ürünün zarar etme riski nisbeten yüksektir.
Geliflme / Büyüme Dönemi Baz› ürünler baz› nedenlerden dolay› girifl aflamas›ndan öteye gidemezler. Potansiyel al›c›lar yeni mal› herhangi bir nedenden ötürü benimsemediklerinde mal tutunmam›fl olur. Geliflme dönemi süresince, sat›fllar h›zl› bir flekilde artar, mal giderek afla¤› gelir gruplar›nca da sat›n al›nmaya bafllan›r ve kârl›l›k en üst düzeye ulafl›r, bunun ard›nda da kârda gerileme bafllar. Bu pazar›n büyümesi anlam›ndad›r. Ürünün pazarda benimsenmeye bafllanmas›ndan sonra bir çok rakip iflletme pazara girmeye çal›fl›r. Geliflme aflamas› ürünün devaml›l›¤› aç›s›ndan oldukça kritik bir aflamad›r, çünkü bu geliflme süresince ürünün baflar›s›na karfl› görülen rekabetçi tepkiler ürünün yaflam umudunu etkiler.
Olgunluk Dönemi Olgunluk dönemi süresince sat›fl art›fl› azalan oranda devam eder, ancak en üst sat›fl noktas›na ulafl›lmas›ndan sonra sat›fl e¤risi azalma e¤ilimi gösterir. Bu aflamada ürün tüm gelir gruplar› taraf›ndan sat›n al›n›r. Ürünü sat›n alanlar içinde düflük gelir grubundakiler ço¤unluktad›r. Olgunluk aflamas›, pazarda pek çok rakip markan›n bulunmas›ndan ötürü yo¤un rekabetle karakterize edilir. Rakip, iflletmeler kendi ürünlerindeki farkl›l›klar üzerinde dururlar.
Gerileme Dönemi Ürünün yaflam e¤risinin son aflamas› olan gerileme döneminde ürün sat›fllar› ve kârl›l›¤›, sa¤lanan teknolojik ilerlemeler, toplumsal e¤ilimlerde görülen de¤iflmeler vb. nedenlerle artan h›zda azalmaya devam eder. Bu durumda iflletme, kârl›l›¤›n› olumsuz yönde etkileyen mallar› ya do¤rudan mal karmas›ndan ç›kar›r ya da ürüne yap›lan harcamalar› k›s›tlar, da¤›t›m a¤›n› daralt›r. Asl›nda bu dönemde, sektörel olarak tüm sat›fllar azal›r. Sat›fllar artan oranda azalabildi¤i gibi, birden bire de kesilebilir. Rakip iflletmelerin büyük bir k›sm› geliflme aflamas›nda pazardan çekildi¤i için do¤rudan rekabetle karfl›lafl›lmaz. Ürün yaflam e¤risi kavram›, firman›n pazardaki spesifik bir ürün ya da markan›n üzerine ilgisini odaklamas›n› sa¤lar. Ürün yaflam e¤risi kavram›n›n iflletmeler taraf›ndan kullan›lmas›ndaki esas nedenlerden biri, pazara ve rekabete iliflkin baz› özelliklerin bir aflamadan di¤erine geçildikçe de¤iflti¤i ve bu de¤iflikliklerin pazarlama stratejisi üzerinde önemli etkileri oldu¤u düflüncesidir. Bu yüzden her bir aflama, firman›n yerine getirmesi gereken farkl› faaliyetleri gösterir.
Ürüne ‹liflkin Özellikler
205
ÜRÜNE ‹L‹fiK‹N ÖZELL‹KLER
AMAÇ
3
Bir ürünün tafl›d›¤› markan›n de¤erini ve önemini aç›klamak.
Markalama Yüzy›llard›r ifladamlar›, kendi mallar›n› tan›mlamak ve bu mallar› rakiplerinden farkl› k›lmak için çeflitli yöntemleri kullan›rlar. ‹lk y›llarda, pek çok potansiyel al›c› okur yazar olmad›¤› için, pazarlamayla u¤raflanlar resimleri kullan›rlard›. Daha sonra, baz› ma¤aza sahipleri, ma¤azalar›n› di¤erlerinden ay›rmak için kendi isimlerini kullanmaya bafllad›lar. Sonuç olarak pazarlama uzmanlar› günümüzde kulland›¤›m›z pek çok marka ismini yaratt›lar. Marka, bir ürünü di¤erlerinden ay›rmak için kullan›lan bir isim, bir sözcük, bir tasar›m, bir sembol ya da bunlar›n tümünün bileflimidir. Marka ismi, IBM gibi k›saltmalar› içeren markan›n söylenebilir k›sm›d›r. Marka iflareti ise, grafik dizayn› ya da sembolü gibi markan›n sözle ifade edilmeyen k›sm›d›r. Pek çok iflletme pazara, tek bir flirket ismi alt›nda bir çok marka sunar. Faaliyette bulunan bir iflletme, yasal isim ya da ticari isimle ifade edilir. Örnek olarak, Kodak ürünlerini satan iflletmenin ticari ismi Eastman Kodak fiirketi’dir. Üç tür markadan söz etmek mümkündür. Bunlar üretici markas›, arac› markas› ve özel markalard›r.Üretici markas›, ürünün üreticisi taraf›ndan tasarlanan, oluflturulan ve kullan›lan markad›r. Üretici markas›na örnek olarak Goodyear, Xerox, Nike, Ralph Lauren ile Black and Decker verilebilir. Arac› markalar› ise, da¤›t›m kanal›nda yer alan toptanc› ve perakendeciler taraf›ndan tasarlan›r, oluflturulur ve kullan›l›r. Neredeyse bütün büyük süper marketlerde bu tür markalar› görmek mümkündür. Bu tür markalar kimi zaman özel etiket ya da ma¤aza markas› olarak da adland›r›lmaktad›r. Özel marka ise, belirli bir ürün kategorisine ait markad›r. Bu tür marka flirket ismi ya da di¤er marka sembollerini içermez. Marka, genellikle bir iflletmenin en de¤erli unsurudur, çünkü müflteriye tekrar seçmek istedi¤i ya da baflkalar›na önerdi¤i belirli bir ürünü tan›ma yolu sa¤lar. Buna ek olarak, marka ürün için rakip ürünler taraf›ndan taklit edilemeyecek bir tan›nma olana¤› sa¤lar. Belirli markalar›n sat›n al›nmas› bir anlamda, al›c›lar›n kendilerini ifade etme biçimi olabilir. Polo, Champion ve Nike markalar› üreticilere pazar alan›nda üstünlük sa¤lamaktad›r. Bir marka ayr›ca, özellikle ürün kalitesi ile ilgili herhangi bir yarg›ya sahip olmad›klar›nda, al›c›lar›n ürün kalitesini de¤erlendirmelerini kolaylaflt›r›r.
Ambalajlama
AMAÇ
4
Ambalajlaman›n üç temel fonksiyonunu s›ralamak.
Ambalajlama, üretilen mallar›n pazarlanmas›nda önemli yeri olan ekonomik faaliyetlerden biri olup, ambalaj bu konuda yararlan›lan en önemli araçlardan biridir. Ambalajlama, ürün için koruyucu bir d›fl kab›n ve grafik dizayn›n›n gelifltirilmesini ifade eder. Bu ambalaj, ürünü koruyan ve kullan›m›n› kolaylaflt›ran oldukça önemli bir unsurdur. T›pk› marka isminde oldu¤u gibi bir ambalaj da, al›c›lar›n ürüne iliflkin tutumlar›n› ve sat›n alma kararlar›n› etkileyebilir. Ambalaj nitelikleri, sat›n alma ve kullanma süresi boyunca ürüne iliflkin düflüncelerin biçimlenmesini kolaylaflt›r›r.
Marka: Bir ürünü di¤erlerinden ay›rmak için bir isim, bir sözcük, bir tasar›m, bir sembol ya da bunlar›n bileflimidir.
206
Ürüne ‹liflkin Özellikler
Ambalaj, herhangi bir ürünün belli bir kap ya da kasa içine konuldu¤u veya düzgün bir flekilde sar›ld›¤› bir birimdir. Ambalaj içinde mamul bulunan kaba, muhafazaya veya zarfa verilen isimdir. Ambalaj, ürünün içindekini ve çevresini koruyan, tafl›nmas›n›, depolanmas›n› kolaylaflt›ran, ileride tamamen veya k›smen at›labilecek flekilde malzeme ile kaplanmas›, örtülmesi veya birlefltirilmesidir. Ambalaj veya ana paket, depo edilmek veya yüklenmek üzere bir kap içine yerlefltirilmifl ve belli standartlara göre iflleme tabi tutulmufl, sar›lm›fl, yap›flt›r›lm›fl mamul ünitelerinden oluflur. Pazarlamada ambalajlaman›n motivasyon, kolayl›k ve koruma olmak üzere üç temel ifllevi vard›r. • Ambalajlamada Motivasyon ‹fllevi: Bu iflleve ambalaj›n reklam veya tutundurma ifllevi de denir. Ambalaj bir mal› ne denli iyi korursa korusun, e¤er ma¤azada sat›lmas›na yard›mc› olmuyorsa faydas›zd›r. Ambalaj ayn› zamanda al›c›lar›, sat›n almaya, kullanmaya ve tekrar sat›n almaya özendirmeli, motive etmelidir. Bu özellikle self servis türü iflletmeler için geçerlidir. Self serviste tüketiciye bilgi verecek ve onu sat›n almaya ikna edecek bafll›ca sat›fl eleman›, ambalaj›n kendisi veya etiketidir. Ayr›ca ambalaj al›c›ya mal› zevkle kullanma olana¤› verecek bir dizayn, renk ve görüntüye sahip olmal›d›r. • Ambalajlamada Kolayl›k ‹fllevi: Ambalaj›n bu ifllevi, özellikle modern pazarlamada sat›fl sonras› hizmet ve tüketici tatmini aç›s›ndan önem kazan›r. Tüketicide sat›n alma sonras› do¤abilecek piflmanl›k ya da rahats›zl›k duygusunun nedenlerinden biri de, ambalaj›n bu ve buna ba¤l› fonksiyonlar›ndan do¤ar. Kolayl›k sa¤lama, ambalaj›n içine yeterli ve uygun miktarda mamul konulmas›, tan›ma, fiyatlama, raflara yerlefltirme, açma, kapama, dökme, serpme, kullanma, kolayl›klar›n› vb. içerir. Bugün tüketicilerin mamul ambalaj›ndan en önemli beklentisi "kolayl›k"t›r (Kaynat›lmaya haz›r çorba, oluklu tuz ve deterjan ambalaj› vb gibi.). • Ambalajlamada Koruma ‹fllevi: Ambalajlama denilince akla gelen ilk faktör koruma olmaktad›r. Özellikle tüketim mallar› baflta olmak üzere mallar›n büyük bir bölümü, çeflitli iç ve d›fl etkenlere karfl› korunma ve dolay›s›yla ambalajlama gerektirirler. Bu koruma, ambalajlama an›ndan son tüketicinin mal› tamamen kullan›fl›na kadar sürmelidir. Koruma , ayr›ca, mallar›n tafl›ma, depolama, sat›fl ve kullan›m aflamalar›n›n her birinde temas edenlerin korunmas›n› da içerir (Çocuklar›n açmamas› için ilaç kutular›n›n özel kapaklar› ve patlay›c› maddeler vb.). Koruma fonksiyonu hem iç, hem de d›fl ambalaj için söz konusudur. Koruma özellikle denizafl›r› tafl›malarda önemlidir. Ambalaj gelifltirmede baz› faktörlerin dikkate al›nmas› gerekir. Bunlar; • ürünün flekli (likit, kal›nl›k, kuruluk, toz granüle, gazl›, kat›), • ürünün özellikleri (nemlilik, paslanabilirlik, patlay›c›l›k, çürüyebilirlik, k›r›labilirlik, ›fl›¤a karfl› duyarl›l›k, ›s›dan etkilenme), • fiziksel ve teknik bak›mdan koruma(flok, vibrasyon, hasar vb.), • çevresel bak›mdan (nem, ›s›, gaz, bas›nç, böcekler vb), • kay›p ve h›rs›zl›¤a karfl› koruma, • ürünün elden geçirimi ve da¤›t›m›, • depolama flekli, • perakende da¤›t›m ve sat›fl flekilleri, • tüketici tercihleri, • fiyatlama, • pazarlama düflünceleri, • ambalaj ile ilgili yasal düzenlemelerdir.
Ürüne ‹liflkin Özellikler
207
Etiketleme
AMAÇ
Etiketleme yöntemlerini tart›flmak.
5
Etiket, ürün ve üreticiye iliflkin genel bilgilerin yaz›l› olarak yer ald›¤› bir birimdir. Etiket, ambalajla tutundurma, bilgi verme ve yasal yönlerden iliflkilidir. Gerçekte, etiketleme, ambalajlama ve markalama aras›nda yak›n iliflki vard›r ve bunlar bir bütünün parçalar›d›r. Etiket, bir ürünün tan›nmas›n›, markay› sunmas› yoluyla ve rakip ürünlerle benzeri olmayan grafik dizayn›yla kolaylaflt›r›r. TAT ketçap süpermarket raflar›nda kolayca tan›nabilir, çünkü marka ismini okumak kolayd›r ve di¤er markalardan ay›r›c› bir grafik dizayn› vard›r. Etiket, ürünün kayna¤›n›, içindekileri ve önemli özelliklerini, nas›l kullan›laca¤›n›, kullan›mda dikkat edilmesi gereken noktalar›, ürün türünü, büyüklü¤ünü, a¤›rl›¤›n› belirtir. Pek çok yasal düzenleme, ambalajlama ve etiketlemeyi direkt ya da endirekt olarak etkiler. Ayr›ca etiketin toplumsal önemi de vard›r. Yasa gere¤i, mallar›n üzerine etiket konarak tüketicilere mala iliflkin do¤ru bilgiler verilmesi sa¤lan›r. Üç tür etiketten sözetmek mümkündür. Marka etiketi, mala ya da ambalaja uygulanan etikettir. Örnek olarak, Chevignon etiketi, bir marka etiketidir. Kalite derecesi ya da ölçütü, bir harf, sözcük ya da say› ile belirlenip mal›n üzerine kondu¤unda, bu bir dereceleme etiketidir. Tan›mlay›c› etiket ise, mal›n neden yap›ld›¤›n›, nas›l yap›ld›¤›n›, nas›l kullan›laca¤›n›, nas›l iflleyece¤ini ve üreticinin ad›n› ve adresini aç›klayan etikettir.
Fiyat Kavram› ve Fiyatlama
AMAÇ
6
Fiyat›n anlam›n› ve pazarlama karmas› içindeki rolünü tan›mlamak.
Oturdu¤unuz ev için kira, üniversite e¤itiminiz için harç ya da diflçinize veya doktorunuza muayene ücreti ödersiniz. Havayollar›, demiryollar›,taksi ya da otobüs iflletmeleri sizden yolculuk ücreti al›rlar. Oturdu¤unuz kentte, kentin giderlerine kat›lmak için vergi verirsiniz. Banka, ald›¤›n›z kredi borcu için sizden faiz tahsil eder. Tüm bu örneklerde görüldü¤ü gibi, herhangi bir faaliyetin ve tüketimin sonunda bir bedel ödemek zorunlulu¤u ile karfl› karfl›yay›z. Bedelin karfl›l›¤› ise fiyatt›r. Fiyat, bütünüyle tüm yaflam›m›z› kuflatm›fl son derece aktif bir kavramd›r. Dar anlamda fiyat, bir ürün ya da hizmet için ödenen para miktar›d›r. Genifl anlamda ise, ürün ya da hizmetin elde edilmesi ya da kullan›lmas› sonucu elde edilen yararlar için tüketicilerin mübadale ettikleri de¤erlerin toplam›d›r. Fiyat de¤eri yans›t›r. De¤er, sat›c›lar›n satt›klar›, al›c›lar›n ise sat›n ald›klar› ürünlerin sahip oldu¤u nitelikler olarak tan›mlanabilir. Fiyatland›rma hem ekonomi hem de iflletme için önemlidir. Ekonomide bu mekanizma, alternatif kullan›mlar aras›nda kaynaklar›n tahsis edilmesinde kullan›l›r. ‹flletmede ise, fiyat kar yaratmak için bir temeldir. Fiyat, iflletme amaç ve politikalar›n›n bir sonucudur ve pazarlama karmas›n›n önemli unsurlar›ndan birisidir.
Fiyat: Pazarlama karmas›n›n gelir getiren tek eleman›d›r.
208
Ürüne ‹liflkin Özellikler
Tarihsel olarak fiyat›n oluflumu inceledi¤inde, geçmiflte fiyat, her bir ürün için al›c›lar ile sat›c›lar›n pazarl›klar› sonucu olufltu¤u görülür. Geçmifl dönemlerde sat›c› alabilece¤inden daha yüksek bir fiyat isterdi ve al›c› da ödeyebilece¤inden daha düflük bir fiyat önerirdi. Daha sonra, pazarl›k yoluyla kabul edilebilir bir fiyat düzeyinde buluflurlard›. Bireyler ihtiyaçlar›na ve pazarl›k güçlerine ba¤l› olarak, ayn› ürün için farkl› fiyatlar öderlerdi. Günümüzde ise ayn› ürün için tek bir fiyat söz konusudur. Fiyat, tüketici tercihlerini etkileyen en önemli faktördür. Bu özellikle fakir say›labilecek toplumlarda kolayda ürünler için daha geçerli olan bir olgudur. Bununla birlikte, son y›llarda fiyat d›fl› etkenlerde al›c›lar›n davran›fllar›nda önemli hale gelmifltir. Fiyat, pazarlama karmas›n›n gelir getiren tek eleman›d›r. Di¤er karma elemanlar› ise maliyet içerir. Fiyat ayn› zamanda, pazarlama karmas›n›n en esnek eleman›d›r. Ürün ya da da¤›t›m kanal›ndan farkl› olarak fiyat, son derece h›zl› bir flekilde de¤iflebilir. Ayn› zamanda, fiyatland›rma ve fiyat rekabeti pazarlama yetkililerinin en çok karfl›laflt›klar› sorunlardan birisidir. Bu do¤rultuda fiyat›n oluflturulmas›nda ve fiyatland›rma ile ilgili kararlar›n verilmesinde iflletme amaçlar› dikkate al›nmal›d›r. Fiyatland›rma ayr›ca, pazara özgü koflullar›n yan› s›ra çevresel koflullarla da ilgilidir (fiekil 11.5). ‹flletme Amaçlar›
Pazarlama Amaçlar›
F‹YATLAMA STRATEJ‹LER‹ • Pazar tepkisi • Talep ve maliyet iliflkileri • Rekabetçi tepki • Uzun dönemli etkiler
ÇEVREYE VE ‹fiLETMEYE ÖZGÜ KISITLAR • Toplum ve kültür • Yasalar • Di¤er pazarlama karmas› elemanlar›yla karfl›l›kl› etkileflim • ‹flletme fonksiyonlar› üzerindeki etki
PAZAR FAKTÖRLER‹ • Müflteriler • Arz edenler • Rakipler
TAKT‹K F‹YATLANDIRMA
fiekil 11.5 Pazarlama Yönetiminde Fiyatlama ‹le ‹lgili Faktörler
Psikolojik Yönleri • Tek fiyat • Promosyonlar • Prestij
Fiyat indirimleri * Nakit indirimleri * Ticari indirimler * Mevsimsel indirimler
209
Ürüne ‹liflkin Özellikler
Fiyatlamada Gözönüne Al›nacak Faktörler
AMAÇ
Fiyatlamada gözönüne al›nan faktörleri belirlemek.
7
Bir iflletmenin fiyatland›rma kararlar›n› etkileyen faktörleri daha ayr›nt›l› olarak ele alan fiekil 11.6’da da görüldü¤ü gibi, fiyat hem iflletme içi etkenlerden hem de d›fl çevre faktörlerinden etkilenir. ‹fiLETME ‹Ç‹ FAKTÖRLER • Pazarlama Amaçlar› • Pazarlama Karmas› • Maliyetler
F‹YATLAMA KARARLARI
‹fiLETME DIfiI FAKTÖRLER • Pazar›n Yap›s› • Rekabet • Di¤er Çevresel Faktörler (Ekonomi, arac›lar, yasalar) (Makro Çevre Faktörleri)
fiekil 11.6 Fiyatlama Kararlar›n› Etkileyen ‹flletme ‹çi ve D›fl› Faktörler
Fiyatland›rmay› etkileyen iflletme içi faktörler iflletmenin pazarlama amaçlar›n›, benimsenen pazarlama karmas›n›, maliyetleri ve iflletmenin örgütsel yap›s›n› içerir. Fiyatland›rma kararlar›n› etkileyen d›flsal faktörler pazar›n yap›s›n›, talebi, rekabeti ve di¤er çevresel elemanlar› kapsar. Fiyatlama Süreci Pazarlama yetkilileri fiyatlar›n› nas›l belirlerler? "Do¤ru fiyat”a ulaflmak iflletme çevresinde finansal olmayan de¤iflkenleri incelemeyi gerektirir. (fiekil 11.7) alt› aflamadan oluflan fiyatlama sürecini göstermektedir.
1. Aflama Fiyat ve talep iliflkilerini anlamak için pazar› analiz etmek 4. Aflama Muhtemel fiyat yelpazesini tan›mlamak için kâr potansiyelini analiz etmek
2. Aflama Fiyat›n alt ve üst limitleri belirlemek için k›s›tlar› tan›mlamak
3. Aflama Tüm stratejik amaçlara ulaflmak için hedefleri belirlemek
5. Aflama Muhtemel fiyat yelpazesi içindeki bafllang›ç fiyat›n› belirlemek
6. Aflama Dinamik pazar koflullar›na karfl›l›k verebilecek düzenlemeleri yapmak
fiekil 11.7 Fiyatlama Süreci
210
Ürüne ‹liflkin Özellikler
Fiyatlama Yaklafl›mlar›
AMAÇ
8
Genel fiyatlama yaklafl›mlar›n› aç›klamak.
‹flletmenin belirledi¤i fiyat, herhangi bir talep düzeyinde bir ucunda yüksek kâr di¤er ucunda ise düflük kâr›n yer ald›¤› bir eksen üzerindedir. fiekil 11.8, fiyatlar›n belirlenmesindeki önemli koflullar› özetlemektedir.
fiekil 11.8 Fiyatlar›n Belirlenmesinde Etkili Olan Faktörler
Düflük Fiyat Bu fiyat düzeyinde muhtemelen kâr yoktur
Ürün Maliyetleri
Rakiplerin maliyetleri ve di¤er içsel ve d›flsal faktörler
Ürün de¤erine iliflkin tüketici alg›lar›
Yüksek Fiyat Bu fiyat düzeyinde muhtemelen talep yoktur
Maliyetler fiyatlar›n belirlenmesinde taban› , tüketici alg›lamalar› ise tavan› oluflturmaktad›r. ‹flletme iki uç aras›nda en iyi fiyat› belirlemek için, rakiplerinin fiyatlar›n› ve iflletme içi ve d›fl› tüm faktörleri göz önüne almak zorundad›r. Uygulanmas› en kolay fiyatland›rma yöntemi maliyet art› yöntemidir. Maliyeti Temel Alan Fiyatlama: En basit fiyatland›rma yöntemi maliyet art› yöntemidir. Bu yönteme göre fiyat, üretim maliyetlerine standart bir kâr oran›n›n belirlenmesiyle bulunur. Örnek olarak, inflaat flirketleri yapt›klar› binalar›n fiyatlar›n›, toplam proje maliyetine belirli bir oranda kâr ekleyerek bu yönteme göre tesbit ederler. Ayn› flekilde, kimi zaman baz› sat›c›lar, ifl anlaflmas› yaparken ürünlerinin fiyat›n› maliyetlere standart bir kâr oran› ekleyerek belirleyeceklerini ifade ederler. Maliyet art› yönteminde fiyatlar›n nas›l belirlendi¤ini afla¤›daki gibi göstermek mümkündür; Birim maliyet = De¤iflken maliyet + Sabit maliyet Sat›lan miktar Fiyat =
Birim Maliyet 1 - ‹stenen Karar Oran›
Fiyatlar›n belirlenmesinde standart bir kâr oran› kullanman›n yararl› olup olmayaca¤› düflünüldü¤ünde, bu yöntemin iflletmelere kolayl›¤›n›n d›fl›nda pek bir yarar sa¤lamad›¤›n› söylemek mümkündür. Ancak hala daha pek çok iflletme taraf›ndan bu yöntem kullan›lmaktad›r. Di¤er bir maliyet yönelimli fiyatland›rma yaklafl›m›, baflabafl analizi ya da bir di¤er deyiflle hedef kâr› esas alan fiyatland›rmad›r. Bu yöntemde firma baflabafl noktas›ndaki ya da hedef kâr›n gerçekleflti¤i noktadaki fiyat› belirlemeye çal›fl›r. Hedef fiyatland›rma yöntemi, özellikle otomobillerinin fiyatlar›n› yat›r›mlar›n›n %15 ile %20’si aras›nda kâra ulaflacak flekilde belirleyen General Motors taraf›ndan kullan›lmaktad›r.
Ürüne ‹liflkin Özellikler
211
Hedef kâr› esas alan fiyatland›rma yönteminde, farkl› sat›fl hacmi düzeylerinde beklenen toplam maliyetleri ve toplam gelirlerin yer ald›¤› baflabafl tablosu esas al›n›r. fiekil 11.9, bir Ekmek K›zartma Makinesi üreticisi için baflabafl tablosunu göstermektedir. Toplam gelir Maliyetler kâr Toplam maliyet
600
Sabit maliyet 300
Zarar Sat›fl hacmi
Sabit maliyetler, sat›fl hacmine ba¤l› olmadan 300.000 TL olarak gerçekleflmifltir. Toplam maliyetleri elde etmek için, sat›fl hacmiyle birlikte artan de¤iflken maliyetler sabit maliyetlere eklenir. Toplam gelir e¤risi s›f›rdan bafllar ve her sat›lan birimle yükselir. Toplam gelir e¤risini e¤imi birim fiyat› verir. Ele ald›¤›m›z örnekte, toplam gelir ve toplam maliyet e¤rileri 30.000 birimde kesiflmektedir ki, bu baflabafl hacmidir. 20TL’l›k sat›fl fiyat›nda, iflletme en az 30.000 birim satmal›d›r. Bu iflletmenin baflabafl noktas›d›r. Bu noktada, toplam gelir toplam maliyeti karfl›layacak düzeydedir. Baflabafl noktas› afla¤›daki formül yard›m›yla hesaplanabilir; Baflabafl noktas› =
Sabit maliyet Fiyat - Ort. De¤iflken Maliyet
= 300.000 = 30.000 birim 20 - 10 E¤er iflletme hedef kâra ulaflmak istiyorsa her biri 20TL’dan 30.000 birimden fazla ürün satmal›d›r. Toaster üreticisinin iflletmesine 1.000.000TL’l›k bir yat›r›m yapt›¤›n› ve bu yat›r›mdan %20 geri dönüfl bekledi¤ini varsayal›m. Bu durumda üretici en az›ndan fiyat› 20TL’dan en az 50.000 birim satmal›d›r. E¤er iflletme daha yüksek bir fiyat belirlerse, hedefledi¤i geri dönüfl oran›na ulaflmas› için ise çok fazla ekmek k›zart›c›s› satmas›na gerek yoktur. Üretici, farkl› fiyatlar› da göz önüne almak ve baflabafl noktas›n›, potansiyel talebi ve her bir fiyat düzeyindeki karl›l›¤› tahmin etmelidir. Bu, Çizelge 11.1’de yer almaktad›r. Çizelge 11.1, fiyatlar artt›¤›nda baflabafl noktas›n›n düfltü¤ünü göstermektedir (2.sütun). Çünkü, fiyatlar artt›¤›nda, toaster için talep de düflecektir (3.sütun). Çizelgeye göre 18TL’l›k fiyatta iflletme maksimum kâr etmektedir. Ancak iflletmenin belirledi¤i 200.000TL’l›k hedef kara bu fiyatlar›n hiç birinde ulafl›lamamaktad›r. Bu hedef kâr oran›na ulaflmak için üretici iflletme sabit ya da de¤iflken maliyetleri düflürme yollar›n› aramal›d›r, böylece baflabafl noktas› daha düflük düzeyde gerçekleflir.
fiekil 11.9 Baflabafl Grafi¤i
Baflabafl noktas›: Toplam gelirin toplam maliyeti karfl›layacak düzeyde olmas›d›r.
212
Ürüne ‹liflkin Özellikler
(I)
Fiyat
Çizelge 11.1 Baflabafl Noktas›
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
Baflabafl için
Belirli bir
gerekli olan talep
fiyatta
Toplam gelir
Toplam
Kâr
miktar›
beklenen talep
(1)*(3)
maliyetler
(4)-(5)
14
75.000
71.000
994.000
1.100.000
-32.000
16
50.000
67.000
1.072.000
970.000
102.000
18
37.500
60.000
1.080.000
900.000
108.000
20
30.000
42.000
840.000
720.000
120.000
22
25.000
23.000
506.000
530.000
-24.000
Pazar› (Talebi) Temel Alan Fiyatlama: Günümüzde gittikçe artan say›daki iflletmeler fiyatlar›n› belirlerken, al›c›lar›n ürüne iliflkin alg›lar›n› temel almaktad›rlar. Pazara dayal› fiyatland›rma için temel kriter olarak, maliyetler yerine al›c›lar›n de¤ere iliflkin alg›lar› kullan›l›r. Pazara dayal› fiyatland›rmada, pazarlamac› fiyat› belirledikten sonra ürünü ve pazarlama program›n› oluflturmaz. Bu yöntemde fiyat, di¤er pazarlama de¤iflkenleriyle birlikte ele al›n›r. fiekil 11.10, maliyete dayal› fiyatland›rma ile pazara dayal› fiyatland›rma yöntemini karfl›laflt›rmaktad›r. Ürün
Maliyet
Fiyat
De¤er
Müflteri
Maliyet
Ürün
Pazar› temel alan fiyatlama
Müflteri fiekil 11.10 Maliyeti ve De¤eri Temel Alan Fiyatlama Yaklafl›mlar›n›n Karfl›laflt›r›lmas›
De¤er
Fiyat
Pazar› temel alan fiyatland›rma, maliyete dayal› fiyatland›rmadaki süreci tersine çevirmektedir. ‹flletme hedef fiyatlar›n›, müflterilerin ürünün de¤erine iliflkin alg›lar›na göre belirlemektedir. Hedef de¤er ve fiyatlar, ürün tasar›m›n› ve hangi maliyetlerin oluflaca¤›n› yönlediren faktörlerdir. Sonuç olarak fiyatlama, müflteri ihtiyaçlar›n›n ve de¤er alg›lar›n›n analiz edilmesiyle bafllar ve fiyatlar tüketicinin alg›lad›¤› de¤erlerle karfl›laflt›r›larak belirlenir. Pazar› temel alan fiyatland›rmay› kullanan iflletme, farkl› rekabetçi sunumlar da al›c›lar›n hangi de¤erleri gözönüne ald›¤›n› belirlemek zorundad›r. Bununla birlikte alg›lanan de¤erleri ölçmek güçtür. Rekabeti Temel Alan Fiyatlama: Tüketiciler, rakiplerin benzer ürünler için belirledikleri fiyatlarda, ürün de¤erlerine iliflkin yarg›lar›n› temel al›rlar. Burada iki tür rekabete dayal› fiyatland›rma yönteminden bahsetmek mümkündür; Fiyat Liderini ‹zleme: Bu yöntemde iflletme, kendi maliyet ya da talebini göz önünde bulundurmaks›z›n büyük ölçüde rakiplerin fiyatlar›n temel alarak fiyat belirlemeye çal›fl›r. Bu yöntemde, küçük firmalar genellikle firma liderlerini izlemektedirler. Bu iflletmeler fiyatlar›n›, pazar lideri durumundaki iflletmelere göre belirlerler.
Ürüne ‹liflkin Özellikler
Kapal› Zarf Usulu ‹le Fiyat Verme: Bu yöntem, firmalar çeflitli ifller için teklif verdiklerinde, bir di¤er deyiflle ihalelere kat›ld›klar›nda da kullan›labilir. Firma, kendi maliyet ya da talebinden ziyade rakiplerin fiyat konusundaki düflüncelerini temel ald›¤›nda kapal› zarf usulu ile fiyat vermeyi kullan›r.
Yeni Ürün Fiyatlama Uygulamalar› Fiyatlama yöntemleri, genellikle ürünün yaflam e¤risinde geçirdi¤i evrelere göre farkl›l›klar gösterir. Yeni bir ürün sunmay› planlayan bir iflletmenin karfl›laflaca¤› sorunlardan ilki, ürün konumland›rma sorunudur. Piyasaya yeni bir ürün sunan iflletmeler, öncelikle ürünü etkili bir flekilde konumland›rmal›, yani ürün için etkili bir fiyat belirlemelidir. Yeni bir ürünü ilk defa pazara sunan bir iflletmenin kullanabilece¤i iki fiyatlama yöntemi vard›r. Bunlar, pazar›n kayma¤›n› alma ve pazara nüfuz etme yöntemleridir. • Pazar›n Kayma¤›n› Alma Yöntemi: Yeni bir ürünü gelifltirerek pazara sunan pek çok iflletme, pazardan mümkün oldu¤unca fazla gelir elde etmek için yüksek bir fiyat belirler. Burada amaç, esnek olmayan talepten yararlanarak, fiyata karfl› duyars›z pazar bölümünü ele geçirerek pazar›n "kayma¤›n›" almakt›r • Pazara Nüfuz Etme Yöntemi: Küçük ama kârl› pazar bölümlerinde, bafllang›çta yüksek bir fiyat belirleyerek pazar›n kayma¤›n› alma yöntemi yerine, baz› iflletmeler pazara nüfuz etme stratejisini kullan›rlar. Bu iflletmeler pazara h›zla ve derinden nüfuz etmek için ilk önce düflük fiyat belirlerler. Bu iflletmelerin amac›, h›zl› bir flekilde çok say›daki al›c›y› ürüne çekerek, büyük bir pazar pay› kazanmakt›r. Yüksek sat›fl hacmi, maliyetlerde indirime neden olur ki, bu da iflletmenin fiyat›n› alt düzeylerde tutmas›n› sa¤lar.
Ürün Karmas›na Yönelik Fiyatland›rma Uygulamalar› Bir ürünün fiyat›n› belirlemeye iliflkin stratejiler, ürün bir ürün karmas›n›n eleman› oldu¤unda de¤iflmektedir. Bu durumda firma, tüm ürün karmas›n›n kârl›l›¤›n› maksimize edecek fiyatlar› belirlemek için çaba gösterir. Ürün karmas›na yönelik fiyatland›rma, karman›n kapsam› içinde yer alan her bir ürünün farkl› maliyet ve talebinin olmas›ndan, ayr›ca her birinin pazarda karfl›laflt›¤› rekabet yo¤unlu¤unun ayr› olmas›ndan dolay› oldukça güçtür. Ürün karmas›na yönelik fiyatland›rma uygulamalar›n›n bir k›sm› flunlard›r: • Ürün Dizisini Fiyatland›rma: ‹flletmeler tek bir ürün yerine bir ürün dizisi gelifltirme stratejisini benimsemifllerdir. Ürün dizisindeki ürünlerin her biri farkl› özellikler tafl›maktad›r. Ürün dizisini fiyatland›rmada pazarlama yönetimi, ilk önce dizinin toplam karl›l›¤›n› daha sonra da dizide yer alan farkl› ürünler aras›nda belirlenen toplam hedefe ulaflt›racak fiyat ve kâr oranlar›n› belirlemelidir • Aksesuar ya da Zorunlu Olmayan Ürünlerin Fiyatland›r›lmas›: Esas ürünle birlikte aksesuar ya da zorunlu nitelikte olmayan ürünlerin sat›fl›n› gerçeklefltiren pek çok iflletme, bu fiyatland›rma stratejisini benimsemifltir. Örnek olarak, bir otomobil al›c›s›, otomobilinde CD playeri olan bir radyo ya da otomatik vites isteyebilir. Bu ve benzeri durumlarda otomobil üreticisi iflletmelerin, ana ürün ile böyle ekstra özellikler içeren ürünlerin fiyatlar›n› ayr› ayr› belirlemesi gerekir.
213
214
Ürüne ‹liflkin Özellikler
• Tamamlay›c› Ürünlerin Fiyatland›r›lmas›: Esas ürünle birlikte kullan›lmas› gereken ürünleri üreten iflletmeler, bu fiyatland›rma stratejisini benimserler. Bu ürünlere örnek olarak, foto¤raf makinesi filmlerini ya da bilgisayar yaz›l›mlar›n› vermek mümkündür. Üreticiler (bilgisayar ya da foto¤raf makinesi üreticileri) genellikle esas ürün için düflük, ancak tamamlay›c› ürünler için yüksek kâr marjl› fiyat belirlerler. • Yan Ürünleri Fiyatlama: ‹fllenmifl metal ürünleri, petrol türevi ve kimyevi ürünler gibi ürünlerin üretiminde s›kl›kla ürüne göre fiyatland›rma uygulan›r. Bu stratejinin kullan›lmas›yla üretici iflletme, ürünlerin stoklanmas› ve teslimat›n› da içeren maliyetleri kapsayan herhangi bir fiyattan kabul eden pazar› araflt›racakt›r. Bu uygulama üretici iflletmelerin ana ürünlerin fiyatlar›n› düflük tutarak rekabet etmelerini kolaylaflt›r›r. • Ürün Demetini Fiyatlama: Ürün demetini fiyatland›rma stratejisi kullan›ld›¤›nda üretici ya da sat›c› iflletme ürünlerin bir k›sm›n› biraraya getirerek bir kombinasyon oluflturur ve al›c›lar›na indirimli fiyattan bir ürün demeti sunar. Tiyatrolar›n ve spor klüplerinin, tek bilet maliyetinden daha düflük maliyetli sezonluk bilet satmalar› bu stratejiye örnek olarak gösterilebilir. Oteller de oday›, yemekleri ve e¤lenceleri bir araya getirerek haz›rlad›klar› sunum paketleriyle bu stratejiyi s›k s›k uygularlar.
Fiyat Düzenleme Uygulamalar› ‹flletmeler, müflterilerde görülen farkl›l›klara ve durum de¤iflikliklerine göre genellikle daha önce belirledikleri fiyatlar›nda zaman içinde de¤ifliklik yaparlar. Fiyatlarda düzenleme yap›lmas›na iliflkin kullan›labilecek stratejilerden bir k›sm› afla¤›da yer almaktad›r. • Fiyat ‹ndirimleri: Pek çok iflletme erken ödeme, sat›n alma miktarlar› veya sezon sonu sat›n almalar› gibi belirli nedenlerden ötürü müflterilerini bir anlamda ödüllendirme amac›yla fiyatlar›n› müflteriler lehine düzenlerler. Bu düzenlemeler miktar ve nakit indirimi olmak üzere iki türlü yap›labilir. • Bölümlenmifl Fiyatlama: ‹flletmeler müflterilerinde, ürünlerde ve konumlardaki farkl›l›klar› izlemek için fiyatlar›nda düzenlemelere giderler. Bölümlenmifl fiyatland›rmada, iflletme ürün ya da hizmetini herhangi bir farkl›l›k görülmeksizin iki ya da daha fazla fiyattan satabilir.. • Psikolojik Fiyatlama: Asl›nda fiyatlar, ürüne iliflkin baz› bilgileri müflterilere aktar›rlar. Örnek olarak, pek çok al›c› için ürünün fiyat› kaliteyi gösterir. Psikolojik fiyatland›rmada üretici ya da sat›c› iflletme fiyatlar›n ekonomik yönünü de¤il, psikolojik yönünü dikkate al›rlar • Promosyonel Fiyatlama: Promosyonel fiyatland›rma uygulamas›nda, iflletmeler geçici olarak fiyatlar›n› liste fiyatlar›n hatta kimi zaman maliyetlerin alt›nda belirlerler. Promosyonel fiyatland›rma pek çok biçimde gerçekleflir. Süpermarketler ve departmanl› ma¤azalar müflterileri ma¤azalar›na çekebilmek için, baz› ürünlerini düflük fiyatland›r›rlar ki, bu ürünlere kay›p liderleri ad› verilir. Üretici ya da sat›c› firmalar, belirli sezonlarda daha fazla müflteri çekmek için özel olay fiyatland›rmas›n› da kullan›rlar (Bayramlar, y›lbafl› gibi).
Ürüne ‹liflkin Özellikler
• Co¤rafik Fiyatlama: Bir iflletme dünyan›n ya da ülkenin çeflitli yerlerinde bulunan müflterilerine, ürünlerini ne kadar fiyatla sunaca¤›n› belirlemelidir. Üretici iflletme belirledi¤i fiyat politikas› ile da¤›t›m kanal›nda kimin tafl›ma maliyetlerini üstlenece¤ini saptamal›d›r. Co¤rafik fiyat politikas›n›n pek çok uygulama biçimi vard›r. Üretici, üretim yerinde tafl›ma maliyetini üstlenirken mülkiyet al›c›ya geçiyorsa bu fiyatlama flekli üretim yerinde FOB fiyatlamad›r. Ancak sat›c› firma al›c›lar aras›nda co¤rafik farkl›l›klar› gözönüne almadan ürünü için tek bir sat›fl fiyat› belirlemiflse bu tekdüze teslim fiyatlama; sat›c› iflletme tüm pazarda bir bölümleme yaparak her bir pazar bölümünde tafl›ma maliyetlerini esas alarak ayr› bir fiyat uyguluyorsa bu bölgesel fiyatlama stratejisidir. • Uluslararas› Fiyatlama: Ürünlerini uluslararas› pazarlara sunan iflletmeler, faaliyette bulunduklar› farkl› ülkelerde hangi fiyatlar› uygulayacaklar›na karar vermelidir. Baz› durumlarda iflletmeler dünya çap›nda bir fiyat belirleyebilir. Bununla birlikte pek çok iflletme yerel pazar koflullar›na göre fiyatlar›n› düzenlemektedir. Bir ülkede fiyatlar›n› belirleyen iflletmenin fiyat›, ekonomik koflullar›, rekabet durumunu, yasalar›, toptanc›l›k ve perakendecilik sisteminin geliflme düzeyini içeren pek çok faktöre ba¤l›d›r.
215
216
Özet
Özet Bu Ünitede ürün ve fiyatlamay› inceledik, Art›k;
Birden fazla ürün üreten iflletemelerde bir ürün karmas›
• ürünlerin dokunulur ve dokunulmaz yönlerini
mevcuttur. Ürün karmas›, üretici iflletme taraf›ndan sat›fla
(sayfa 196-197),
sunulan ürün dizilerinden oluflur. Ürün karmas›n› oluflturan
• ürüne iliflkin temel s›n›fland›rmalar› (sayfa 198-200),
ürün dizisi ise, ürün karmas› oluflturan çeflitlerin ve ifllev-
• yeni ürün kavram›n› (sayfa 201-202),
lerin ayn› olmas›, ayn› tüketici grubuna ayn› tür arac› ifllet-
• ürün yaflam e¤risini (sayfa 203-204),
melerce sat›lmas› ya da belirli bir fiyat ölçüsünde olmas›
• marka kavram›n› (sayfa 205),
nedeniyle yak›n iliflkisi olan bir grup mald›r. Yeni mallar dört biçimde ortaya ç›kar: Bir benzeri olmayan, gerçek anlamda mallar; pazar için yeni mallar; iflletme için yeni mallar ve pazarda olan bir mal›n yerini alan mallar. Ürün yaflam e¤risi, ürün sat›fl tarihçesini grafik olarak gösterir. Ürün yaflam e¤risi; girifl, geliflme, olgunluk ve gerileme olmak üzere dört aflamadan oluflur. Girifl aflamas›, ürünün pazarda ilk kez yer ald›¤›, sat›fllar›n çok az ve kârl›l›¤›n negatif oldu¤u aflamad›r. Geliflme dönemi, sat›fllar›n h›zla artt›¤›, kârl›l›¤›n en üst düzeye ulaflarak ard›ndan gerilemeye bafllad›¤› dönemdir. Olgunluk döneminde, sat›fllar azalma e¤ilimi gösterir ve pazarda rakiplerin say›s› artar. Ürün yaflam e¤risinin son aflamas›nda ise, sat›fllar ve kârl›l›k artan h›zla azalmaya devam eder. Markalama ve ambalajlama ürüne iliflkin özelliklerdir. Marka, bir ürünü di¤erlerinden ay›rmak için kullan›lan bir isim, sözcük, tasar›m, sembol ya da bunlar›n bileflimidir. Amblajlama, üretilen mallar›n pazarlanmas›nda önemli yeri olan ekonomik faaliyetlerdendir. Ambalajlaman›n; motivasyon, kolayl›k ve koruma olmak üzere üç temel ifllevi vard›r. Ürünlerin fiyatland›r›lmas›nda, iflletme içi ve iflletme d›fl› faktörler etkilidir. ‹flletmelerin uygulad›¤› bafll›ca fiyatlama yaklafl›mlar›; maliyeti temel olan fiyatlama, pazar› temel alan fiyatlama ve rekabeti temel alan fiyatlamad›r. Yeni ürünlerin fiyatlamas›nda uygulanan bafll›ca yöntemler ise, pazar›n kayna¤›n› alma ve pazara nüfuz etme yöntemleridir.
• ambalajlama fonksiyonlar›n› (sayfa 205-206), • etiketleme türlerini (sayfa 207), • fiyata iliflkin temel tan›mlar›n› (sayfa 207-208), • fiyatlamada hangi faktörlerin gözönüne al›nmas› gerekti¤ini (sayfa 209), • genel fiyatlama yaklafl›mlar›n› (sayfa 210-215) biliyoruz. Ürün dokunulur ve dokunulmaz niteliklerin oluflturdu¤u bir bütündür. En genel anlamda belirlenen ihtiyaçlar› karfl›layan iflletme sunumlar› olarak tan›mlanabilir. Ürün kavram›n› üç boyutta ele alabiliriz: Çekirdek ürün, tüketicinin bir ürünü sat›n al›rken neyi sat›n ald›¤›n› ifade eder. Somut ürün, çekirdek ürünü tamamlayan flekil, marka ve ambalaj gibi niteliklerden oluflur. Zenginlefltirilmifl ürün, mamulle birlikte sunulan veya iflletmenin pazarlama sistemini sa¤lad›¤› ek yarar ve hizmetler bütünüdür. Ürünleri de¤iflik ölçülere göre grupland›r›r›z. Bunlar›n bafll›calar›; dayan›kl›l›k durumlar›na göre ve hedef al›nan kitleye göre yap›lan grupland›rmalard›r. Dayan›kl›l›k durumuna göre mallar; dayan›ks›z, dayan›kl› mallar hizmetler olarak ele al›yoruz. Hedef al›nan kitle ya da pazar bölümüne göre; tüketim mallar› ve endüstriyel mallar olarak grupland›rma yap›l›r.
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Bir iflletmenin pazara sundu¤u tüm mallara ne ad verilir? a. Mal dizisi b. Mal karmas› c. Mal birimi d. Yeni mal e. Mal›n eni ve boyu 2. Elektrik motorlar›, yar› iletkenler gibi müflterinin nihai ürününün bir parças› olarak üretilmifl endüstriyel ürünlere ne ad verilir? a. Yap›lar b. A¤›r donan›m ürünleri c. Hafif donan›m ürünleri d. Alt montaj elemanlar› ve parçalar e. ‹fllenmifl maddeler 3. Afla¤›dakilerden hangisi tüketim mallar› grupland›r›lmas›nda yer almaz? a. Aranmayan mallar b. Özelli¤i olan mallar c. ‹kame mallar d. Kolayda mallar e. Be¤enmeli mallar 4. Afla¤›dakilerden hangisi markan›n sa¤lad›¤› yararlardan biri de¤ildir? a. Müflteriye belirli bir ürünü tan›ma imkân› vermesi b. Rakip ürünlerin taklit edemeyece¤i bir tan›nmaya imkân vermesi c. ‹flletme sahibinin prestijini art›rmaya imkân vermesi d. Al›c›lar›n, kendilerini ifade etme biçimlerinden biri olabilmesi e. Al›c›lar›n ürün kalitesini de¤erlendirmelerini kolaylaflt›rmas› 5. Afla¤›dakilerden hangisi be¤enmeli mallar›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. Da¤›t›m alan›n›n s›n›rl› olmas› b. Üretici ve arac› iflletmelerin da¤›t›m ve sat›fl çabalar›na baflvurmalar›n› zorunlu k›lmas› c. Üreticilerle perakendecilerin yak›n iliflki kurmalar›n› gerektirmesi d. Da¤›t›m kanal›nda toptanc›lar›n yer almamas› e. Sat›c› iflletmenin ad›n›n, üretici iflletmenin ad›ndan daha önemli olmas›
217
6. Sat›fllar› h›zl› bir flekilde artarak baflabafl noktas›na ulaflan bir ürün, yaflam e¤risinin hangi aflamas›ndad›r? a. Geliflme aflamas› b. Olgunluk aflamas› c. Gerileme aflamas› d. Tan›tma aflamas› e. Doygunluk aflamas› 7. Afla¤›dakilerden hangisi fiyatlamay› etkileyen faktörler aras›nda yer almaz? a. Pazarlama amaçlar› b. Mal›n nitelikleri c. Mal›n üretim koflullar› d. Maliyetler e. Pazar›n yap›s› 8. Afla¤›dakilerden hangisi fiyatlama hedefleri aras›nda yer almaz? a. Sosyal sorumluluklar› yerine getirmek b. Kâr elde etmek c Pazar pay›n› büyütmek d. Fiyat öncüsünü izlemek e. Ürün ya da iflletme için imaj yaratmak 9. ‹flletmelerde yat›r›m›n geri dönüfl oran› afla¤›daki pazarlama karmas› elemanlar›ndan hangisine ba¤l›d›r? a. Da¤›t›ma b. Fiyata c. Ürüne d. Reklama e. Sat›fl gelifltirmeye 10. Afla¤›dakilerden hangisi mallar›n fiyatland›r›lmas›nda kullan›lan maliyet art› yönteminin özelliklerinden biri de¤ildir? a. ‹flletmelerde yayg›n olarak kullan›lmas› b. Fiyatlamada, müflteri ihtyaçlar›n›n göz önünde bulundurulmas› c. Rekabeti göz önünde tutmamas› d. Fiyatlamada, maliyetleri esas almas› e. Pazar talebini dikkate almamas›
218
“
Yaflam›n içinden - Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Yaflam›n ‹çinden
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar
Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤iniz konularla ilgili, gerçek hayattan bir örnek yer almaktad›r. Örnek olay› okuyarak, sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olay› dikatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir.
"ABC ‹flletmesi" ABC ‹flletmesi gelecek dönemde üretmeyi planlad›¤› bir mamulü için 120.000.000 TL. sabit masraf ve birim bafl›na 10.000 TL de¤iflken masraf yapacakt›r. ‹flletme bu mamulden bir dönemde 100.000.000 TL. l›k sabit bir kâr sa¤lama hedefi belirlemifltir. Bu hedef, yap›lan talep ve sat›fl tahminlerine göre iki ayr› seçenekle gerçeklefltirilebilecektir; ya 6.300 birim mamul üretilecek ve buna göre fiyatland›r›larak sat›lacak veya 8.000 birim üretilecek ve mamul nispi olarak daha düflük bir fiyatla sat›lacakt›r. 1. Sabit kâr hedefini gerçeklefltirecek olan bu fiyatlar› saptayarak her iki durumu grafik üzerinde gösteriniz. 2. ABC ‹flletmesi için bu iki seçene¤i; amaç, fiyat, talep durumu, rekabet, pazar pay› vb. yönlerden ele alarak, hangi seçene¤in daha avantajl› oldu¤unu ve bu tercihin nedenlerini tart›fl›n›z.
Biraz Daha Düflünelim 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.
”
Ürün kavram›n› aç›klayarak, ürün boyutlar›n› belirtiniz. Tüm mal kavram› ne ifade eder? Aç›klay›n›z. Hedef al›nan pazar bölümüne göre mallar kaç gruba ayr›l›r? Aç›klay›n›z. Hangi mallar endüstriyel mal kapsam›nda dönüfltürülebilir? ‹flletmeler hangi nedenlerden dolay› ürün karmalar›n› de¤ifltirirler? Belirtiniz. Bir ürün karmas›n› hangi boyutlar›yla aç›klayabiliriz? Yeni mal kavram› nedir? Kaç biçimde ortaya ç›kar? Yeni ürün gelifltirme sürecinin aflamalar› nelerdir? Belirtiniz. Ürün yaflam e¤risi aflamalar› nelerdir? Aç›klay›n›z. Ürün yaflam e¤risinin girifl aflamas›ndan iflletmeler hangi koflullarla karfl› karfl›yad›r? Ambalajlaman›n iflletmeler için tafl›d›¤› önemi aç›klay›n›z. Fiyat kavram›n› tan›mlay›n›z. Fiyatlar›n tespitinde gözönüne al›nacak iflletme içi faktörler nelerdir? ‹flletme hangi aflamalardan geçerek fiyatlar›n› belirler? Aç›klay›n›z. ‹flletmenin fiyatlar›n› belirlerken kullanabilece¤i genel fiyatland›rma yaklafl›mlar› nelerdir? Belirtiniz.
Baker, Michael-Susan Hart, Product Strategy and Product Management, Prentice Hall, Europe, Hertfordshire, 1999. Best, Roger. Market Based Management, Prentice Hall, New Jersey, 1997. Boone, Louis -David Kurtz. Contemporary Marketing, The Drydenn Press, Orlando, 1992. Bradley, Frank. Marketing Management, Prentice Hall, Herdfordshire, 1995. Kotler, Philip-Gary Armstrong. Principles of Marketing, Prentice Hall, New Jersey, 1996. Mucuk, ‹smet. Pazarlama ‹lkeleri, Der Yay›nlar›, 1994. Pride, William M ve O.C.Ferrel , Marketing, Hougton Mifflin Co., New york, 1997. Tenekecio¤lu, Birol - Figen Ersoy. Pazarlama Yönetimi, Birlik Yay›n Evi, Eskiflehir, 2000.
Yan›t Anahtar› 1. b 2. d 3. c 4. c 5. a 6. a 7. c 8. a 9. b 10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise "Ürün Karmas›" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Ürün S›n›fland›rma" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Ürün S›n›fland›rma" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Ürün Özellikleri" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Ürün S›n›fland›rma" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Ürün Yaflam E¤risi" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Fiyatlamada Gözönüne Al›nacak Faktörler" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Fiyatlamada Gözönüne Al›nacak Faktörler" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Fiyat Kavram›" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Genel Fiyatland›rma Yaklafl›mlar›" bölümünü gözden geçiriniz.
219
12
Pazarlama Kanallar› ve Tutundurma
• Üretim iflletmelerinin toptanc› ve perakendecilere neden gereksinim duyduklar›n› düflündünüz mü? • Da¤›t›m kanal› kavram›n› ve da¤›t›m kanal›nda yer alan arac›lar›n yerine getirdikleri fonksiyonlar› biliyor musunuz? • Tüketim ve endüstri mallar› için kullan›lan da¤›t›m kanallar› aras›nda ne gibi farkl›l›klar olabilir? • Tutundurma kavram› ile sürekli iç içe oldu¤umuzu biliyor musunuz? • Bafll›ca reklam araçlar› neler olabilir, bunlar›n seçimini ve de¤erlendirilmesini iflletmeler nas›l yapmaktad›r? • Sat›fl gücü yönetimi neyi ça¤r›flt›r›r? Fonksiyonlar› nelerdir?
220
Pazarlama Kanallar› ve Tutundurma
F‹Z‹KSEL DA⁄ITIM (LOJ‹ST‹K) GLOBALLEfi‹YOR 1990’l› y›llarda iflletmelerin stratejileri globalleflme yolunda geliflme göstermifl ve önde gelen bir gazetede yay›nlanan makalede 2000’li y›llar›n yöneticilerinin tafl›mas› gereken niteliklerinin bafl›nda global bir vizyona sahip olmalar› belirtilmifltir. ‹flletmelerin d›fl ülkelerde yapt›klar› ticari faaliyetlerin artmas› ile gelece¤in iflletme yöneticilerinin flimdiden yetifltirilmelerinin önemi daha iyi anlafl›lmaktad›r. Uluslararas› tafl›mac›l›kla ilgili bilgileri anlamak, tafl›y›c›larla pazarl›k yapmak ve tafl›ma flirketlerinin belirledikleri tafl›ma ücretlerinin tespitini ve kotalar› daha iyi bilmek ve bunlar› uygulamak, globalleflmeyi düflünen lojistik yöneticisi için önemlidir. Fiziksel da¤›t›mla ilgili ilk planda dikkate al›nmas› gereken tedarikçilerle olan iliflkilerin yönetimi ve Avrupa olmak üzere iki alan mevcuttur. Baflar›l› iflletmeler materyalleri, parçalar› ve tamamlanm›fl ürünleri uluslararas› pazarlardan temin etmektedirler. Bu iflletmeler, de¤iflen iflletmecilik maliyetlerine, kur farklar›na, uluslar aras› ticaret politikalar›na, teknolojiye ve yeniliklere ba¤l› olarak arz kaynaklar›n› çok s›k de¤ifltirmektedirler. Çok h›zl› bir flekilde de¤iflen dünya çap›nda ifl yapan tedarikçilerin maliyet ve servis etkilerini yönetmek, fiziksel da¤›t›m yöneticisinin yarat›c›l›¤›n› gerektirmektedir. Pazarlama ile fiziksel da¤›t›m fonksiyonlar› aras›ndaki etkileflim art›k daha önemlidir. Pazarlama fonksiyonlar› ile fiziksel da¤›t›m fonksiyonlar›n› etkili bir flekilde koordine etmek iflletmenin baflar›s›n› da artt›r›r. Baflar›l› bir büyük perakendecinin ifade etti¤i gibi, Uzak Do¤u’dan ithal giysiler satan hipermarket, bu giysileri zaman›nda vitrinine koyamazsa, tafl›madaki gecikmelerden dolay› giysilerin modas›n›n geçti¤ini düflünen müflterilerine indirimli sat›fl yapmak zorunda kal›r. Fiziksel da¤›t›m için en büyük f›rsat "yeni Avrupa"d›r. Avrupa Birli¤i’ne üye ülkeler aras›nda ticaretin ve ilgili mevzuat›n liberalleflmesi de büyümeyi h›zland›racak, sonuçta büyüyen ekonomisi ile Avrupa Birli¤i, ekonomik liderlikte Amerika ve Japonya’y› zorlayacakt›r. Do¤u Avrupa ülkeleri de Avrupa Birli¤ine dahil olma yollar›n› araflt›rmaktad›rlar. Avrupa Birli¤inin d›fl›nda olup bu Birli¤e dahil ülkeler ile ithalat-ihracat ifllemlerinde bulunan iflletmeler kendi üretim ve fiziksel da¤›t›m sistemlerini kurmufllard›r. Bununla beraber, 1992’den sonra Avrupa, ekonomik ve ticari s›n›rlar›n olmad›¤› tek pazar olarak görülmektedir. Bunun anlam›, Avrupa Birli¤i ülkeleri ile ticaret yapan iflletmelerin daha az say›da üretim ve depoya ihtiyaç duymalar›d›r. Bu durumda uluslar aras› tafl›man›n önemi artacak, Avrupa ile ticari iliflkileri olan iflletmeler de uluslar aras› fiziksel da¤›t›m planlar›n› yapmak ve uygulamak durumu ile karfl› karfl›ya kalacaklard›r.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; da¤›t›m kanallar›n› tan›mlamak, da¤›t›m kanal› türlerini belirlemek, da¤›t›m kanal›nda arac›lara gereksinim duyulmas›n›n nedenlerini aç›klamak, da¤›t›m kanal›n›n seçimi ile ilgili kararlar› s›ralamak, tutundurma kavram›n› tan›mlamak, tutundurma karmas›n›n kapsam›nda yer alan faaliyetleri ve ifllevlerini aç›klamak, tutundurma karmas›n›n haz›rlanmas›n› ve tutundurma yönteminin seçimini betimlemek için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ifllenilen konular› daha iyi anlayabilmek için; önceki üniteler de ele ald›¤›m›z konular› yeterli düzeyde ö¤renmifl olman›z gerekir.
Da¤›t›m
221
DA⁄ITIM
AMAÇ
Da¤›t›m kanallar›n› tan›mlamak.
1
Ürünlerin, üreticiden al›c›ya do¤ru geçti¤i yollara pazarlama kanallar› ya da bir di¤er deyiflle da¤›t›m kanallar› ad› verilir. Ürünler, üretim noktas›ndan itibaren pek çok de¤iflik yoldan geçerek al›c›lar›na ulafl›r. Da¤›t›m kanal›, ürünlerin üreticilerden al›c›lara do¤ru ak›fl›n› sa¤layan bireyler ya da iflletmeler toplulu¤udur. Da¤›t›m kanallar›, pazarlama yönetimi için ürünü, do¤ru zamanda do¤ru yerde ve uygun miktarda bulunmas›n› sa¤lad›¤›ndan oldukça önemlidir. Ayr›ca da¤›t›m kanallar› bu anlamda, müflteri tatmininin oluflmas› ve sürdürülmesinde gereklidir. Da¤›t›m kanallar› gaz›n ve suyun akt›¤› boru yollar›na benzetilebilir. Ürün ve hizmetlerin üreticiden arac›ya do¤ru iletilmesini olanakl› hale getirir. Da¤›t›m kanallar›, ticari iliflkilerin, ürünlerin zilyetlik ve mülkiyetinin üreticiden nihai tüketiciye geçiflinin olanakl› k›l›nmas›nda sistemin etkili birimlerinden oluflur. Bu birimler aras›nda da çeflitli ak›fllar mevcuttur. fiekil 12.1, da¤›t›m kanal›nda gerçekleflmesi olas› ak›fllar› göstermektedir.
Fiziksel ak›fllar (iadeler)
AMAÇ
2
ÜRET‹C‹
Fiziksel ak›fllar (sat›fllar)
Mülkiyet ak›fl›
TOPTANCI
Mülkiyet ak›fl›
Bilgi ak›fl›
PERAKENDEC‹
Para ak›fl›
TÜKET‹C‹
Bilgi ak›fl›
Tutundurma ak›fl›
Da¤›t›m kanal› türlerini belirlemek.
Bafll›ca iki tür da¤›t›m kanal›ndan söz etmek mümkündür. Baz› da¤›t›m kanallar›nda üretici ile al›c› aras›nda herhangi bir arac› yer almaz. Endirekt ya da dolayl› da¤›t›m kanal›nda ise, bunun tam aksine üretici ile tüketici aras›nda pazarlama arac›lar› yer al›r. Toptanc›lar ve perakendeciler arac›lara örnek verilebilir. Toptanc›lar ürünü sat›n al›r ve söz konusu ürünü di¤er toptanc›lara, perakendecilere ve endüstriyel müflterilere yeniden satarlar. Pazarlama arac›lar› ya da kanal üyeleri, belirli nitelikleri paylafl›rlar. Kanal›n bütün yap›s› içinde her bir üyenin farkl› sorumlulu¤u vard›r.
fiekil 12.1 Da¤›t›m Kanal›nda Gerçekleflen Ak›fllar
222
Da¤›t›m
DO⁄RUDAN
DA⁄ITIM fiekil 12.2 Da¤›t›m Kanal› Türleri
DOLAYLI
Da¤›t›m Kanal› Türleri ‹flletmenin ürünlerinin tutundurulmas›na, sat›fl›na ve nihai sat›n al›c›s›na ulaflt›r›lmas›na yard›m eden, bir baflka deyimle firma ürünlerinin pazara da¤›t›m›n› kolaylaflt›ran firmalara pazarlama arac›l›k edenleri ad› verilir.
Yukarda belirtildi¤i gibi iki tür da¤›t›m kanal›ndan söz etmek mümkündür. Kimi zaman, bir ürün için belirli bir da¤›t›m kanal› di¤erlerinden daha uygun olabildi¤i için çok farkl› da¤›t›m kanal› gelifltirilebilir. Farkl› da¤›t›m kanallar›, genellikle tüketici ürünler ya da endüstriyel ürünler için s›n›fland›r›labilir. Ancak da¤›t›m kanallar› genel olarak fiekil 12.2’de görüldü¤ü gibi iki ayr› k›s›mda ele al›nabilir. A
B
ÜRET‹C‹
ÜRET‹C‹
C ÜRET‹C‹
D ÜRET‹C‹
Komisyoncu
fiekil 12.3 Tüketim Ürünleri ‹çin Da¤›t›m Kanallar›
TÜKET‹C‹
AMAÇ
3
Perakendeci : Nihai al›c›lara satmak için sat›n alma ifllevini yapan, üretici ya da toptanc›lardan sat›n ald›¤› mallar› tüketicilere satan pazarlama arac›l›k edenidir.
Toptanc›
Toptanc›
Perakendeci
Perakendeci
Perakendeci
TÜKET‹C‹
TÜKET‹C‹
TÜKET‹C‹
Da¤›t›m kanal›nda arac›lara gereksinim duyulmas›n›n nedenlerini aç›klamak.
fiekil 12.3, Tüketim ürünlerinin da¤›t›m›nda kullan›lan kanal türlerini göstermektedir. fiekilde yer alan Kanal A’da, ürünlerin üreticiden tüketiciye do¤ru hareketi yer almaktad›r. Ürünlerini nihai kullan›c›lara kendi üretim noktalar›ndan satan üreticiler dolays›z pazarlama kanallar›n› kullan›rlar. Kitaplar, kartlar, CD’ler vb. ürünlerin postalama yoluyla da¤›t›m› büyük ölçüde bu yöntemle yap›l›r. Ürünlerin üreticiden perakendeciye ve ard›ndan da tüketiciye ulaflt›¤› Kanal B’de, büyük perakendeciler tercih edilir. Kmart, Migros, Continental ve Sears gibi perakendeciler do¤rudan üretici iflletmeden ürün sat›n al›rlar. Perakendecilerin üreticiye sa¤lad›klar› en önemli yarar, on binlerce tüketici ile u¤raflma yerine, daha az say›da-
Da¤›t›m
ki perakendeci ile iliflki kurarak, onlara daha büyük hacimlerde ürün yollayarak, da¤›t›m sorununa çözüm getirmesidir. Özellikle tüketim ürünleri için geçerli olan uzun bir da¤›t›m kanal› olan Kanal C’de ürünü, üretici iflletmeden, ilk önce toptanc› arac›, toptanc› arac›dan da perakendeci, ondan da tüketici sat›n al›r. Bu yöntem binlerce perakendeci yoluyla binlerce tüketiciye ürün satan üretici için oldukça pratik bir yaklafl›md›r. Bir üretici pek çok perakendeci arac› yoluyla pazara ulaflman›n güç oldu¤unu düflünebilir. Bu taktirde daha az toptanc› ile daha çok perakende sat›fl noktas›na ve tüketiciye ulafl›labilir. Toptanc›lar, üreticiden büyük miktarlarda sat›n al›p, daha küçük hacimlere bölerek veya ay›rarak yeniden perakendecilere satarlar. Ürünlerin, üreticiden bir komisyoncuya (ya da simsara) ard›ndan toptanc›ya, perakendeciye ve tüketiciye do¤ru hareket etti¤i Kanal D, ifllenmifl yiyecekler gibi yo¤un da¤›t›m gerektiren ürünlerin da¤›t›m›nda kullan›l›r. Komisyoncu ve simsarlar ile üretici temsilcileri uzmanlaflm›fl arac› acenteleri olup bunlar, toptanc› ve perakendeci müflterilere satt›klar› ürünlerin ne sahibidirler ne de herhangi bir flekilde ürünün mülkiyetini üstlenirler. Bunlar, üreticinin ifl göremedi¤i yöre ve koflullarda belirli bir komisyon karfl›l›¤› belirtilmifl bölgelerde ürünü satarlar. Endüstriyel ürünlerin da¤›t›m›nda en fazla dört kanal seçene¤i bulunur (fiekil 12.4).Tüketici ürünlerinde oldu¤u gibi, endüstriyel ürün üreticileri birden fazla kanal düzeyindeki arac›larla çal›flabilirler. Kanal E, endüstriyel ürünler için direkt da¤›t›m kanal›n› göstermektedir. Tüketici ürünlerinin aksine, endüstriyel ürünlerin yar›s›ndan fazlas› ki, özellikle yüksek maliyetli parçalar, do¤rudan da¤›t›m kanal› yoluyla sat›l›r. ‹kinci Endüstriyel da¤›t›m kanal› (Kanal F), üretici ile müflteri aras›ndaki de¤iflimi olanakl› hale getirmek için kanal yap›s› içinde yer alan endüstriyel bir da¤›t›mc›y› kapsar. Söz konusu endüstriyel arac›lar genellikle üretim araçlar›, küçük üretim araçlar›, bak›m onar›m araçlar› gibi standart hale getirilmifl ürünleri satarlar. Endüstriyel arac›lar, ürün arz eden iflletmelere pek çok f›rsatlar sunarlar. Bu arac› kurumlar, yerel pazarlarda gereksinim duyulan pazarlama faaliyetlerini nisbeten düflük maliyetlerle yerine getirirler. Ayr›ca söz konusu bu arac› kurumlar, genellikle müflterileriyle kurduklar› yak›n iliflkileri sürdürdüklerinden, yerel pazar›n ihtiyaçlar›ndan haberdard›rlar ve pazara iliflkin elde ettikleri bilgileri üretici iflletmeye aktar›rlar. Bunlar›n d›fl›nda bu arac› kurumlar, kendi pazarlar›nda gerek duyulan stok miktar›n› ellerinde bulundurarak üretici iflletmenin sermaye gereksinimini azalt›rlar. Bununla birlikte, endüstriyel ürünlerin da¤›t›m kanal›nda arac› iflletmelere yer vermek, kimi zaman üretici iflletmelere baz› dezavantajlar getirir. Her fleyden önce, arac› iflletmeler stoklar›nda rakip ürünleri de bulundurduklar›ndan, endüstriyel üretici, kendi ürününü etkin bir flekilde pazara ulaflt›rmak için tümüyle bu arac›lara ba¤›ml› olmamal›d›r. Buna ek olarak, endüstriyel arac›lar, kimi zaman büyük hacimli ya da özel olanaklara veya ek sat›fl çabalar›na gerek duyulan ürünleri stokta tutmay› sürdürerek, ikame ürünleri pazara sürebilir ve mal›n stokta kal›fl süresini uzatabilir. Baz› durumlarda da endüstriyel arac›, ürünü satmak ve gereken hizmetleri yerine getirmek için ihtiyaç duyulan teknik bilgiye sahip olmayabilir.
223
Toptanc›l›k ve toptanc›: Yeniden satmak ya da iflletmede kullanmak amac› güdenlere mallar›n sat›m›n› ve sat›mla ilgili tüm faaliyetleri içerir. Bu faaliyetleri yerine getiren kifli veya arac› kuruma toptanc› ad› verilir.
Komisyoncular ve acentalar: Mallar›n al›m ve sat›m›nda sat›c›y› ya da al›c›y› temsil eden ve komisyon karfl›l›¤›nda çal›flan ba¤›ms›z arac›lard›r.
224
Da¤›t›m
E
F
G
ÜRET‹C‹
ÜRET‹C‹
ÜRET‹C‹
Komisyoncu
Endüstriyel da¤›t›c›
fiekil 12.4 Endüstriyel Ürünler Da¤›t›m Kanal›
Endüstriyel al›c›
Endüstriyel al›c›
H ÜRET‹C‹
Komisyoncu
Endüstriyel da¤›t›c›
Endüstriyel al›c›
Endüstriyel al›c›
Üçüncü endüstriyel kanalda (Kanal G), belirli sat›fl bölgelerinde pek çok üretici taraf›ndan üretilen tamamlay›c› ürünleri satan ve üretici iflletmelerden çabalar›n›n karfl›l›¤› olarak komisyon alan, ancak üretici iflletmenin kendi personeli olmayan üretici temsilcileri yer al›r. Di¤er endüstriyel arac›lardan farkl› olarak, üretici temsilcileri ya da bir di¤er deyiflle komisyoncular, ürünün mülkiyetini ve sahipli¤ini üstlenmezler. Endüstriyel da¤›t›m kanal›nda yer alan arac› kurumun ifllevleri asl›nda, tüketim ürünlerinin da¤›t›m kanal›nda kullan›lan komisyoncularla benzerdir. Da¤›t›m kanal›nda üretici temsilcilerine yer vermek üretici iflletmeler aç›s›ndan yararl›d›r. Bu komisyoncular, genellikle dikkate al›nabilecek nitelikte ürüne iliflkin teknik bilgiye ve pazar bilgisine, ayr›ca müflteri portföyüne sahiptirler. Mevsimsel talebi olan ürünlerde bu arac› kurumdan yararlan›labilir, böylece üretici iflletme y›l›n geri kalan bölümlerinde sat›fl gücü için kaynak ay›rmak zorunda kalmaz. Son olarak Kanal H, hem üretici temsilcilerini hem de üretici ile müflteri aras›nda yer alan endüstriyel arac›lar› içerir. Bu kanal, üretici firma genifl bir co¤rafi alana ulaflmak istedi¤inde ancak, bunun için yeterli sat›fl gücü ile teknik ve finansal kapasiteye sahip olmad›¤›nda kullan›l›r. Bu kanal seçene¤i, özellikle iflletmenin mevcut sat›fl gücünü geniflletmeden yeni pazarlara girmek istedi¤inde kullan›l›r. Farkl› hedef pazarlara ulaflmak için, üretici iflletme pek çok da¤›t›m kanal›n› kullanabilir ki buradaki her bir kanal seçene¤i farkl› pazarlama arac›lar›n› içerir. Örnek olarak, bir üretici hem tüketicilere hem de endüstriyel al›c›lara ayn› ürünü sundu¤unda farkl› da¤›t›m kanallar›n› kullan›r. Kim zaman üretici iflletme ayn› ürünü ayn› hedef pazara ulaflt›rmak için birden fazla, farkl› da¤›t›m kanal›n› kullan›r ki bu durumda iki yönlü da¤›t›m söz konusudur. ‹ki yönlü da¤›t›m yoluyla firma, pazar›n›n kapsam›n› geniflletebilir.
Da¤›t›m
Da¤›t›m Kanal›n› Oluflturma Kararlar›
AMAÇ
4
Da¤›t›m kanal›n›n seçimi ile ilgili kararlar› s›ralamak.
Da¤›t›m kanal›n›n oluflturulmas› kararlar›, iflletmelerin amaç ve hedefleri ile olas› kanal alternatiflerinin sa¤lad›klar› faydalara ba¤l›d›r. Ayr›ca verilecek kararlar, sadece ne tür arac›lar ile çal›fl›laca¤›n› de¤il, kaç arac› kurumun da¤›t›m kanal›nda yer alaca¤›n› ve bunlar›n hangi bölgelerde ve kimler olaca¤›n› de içerir. ‹flletmenin amaç ve hedefleri yine iflletmenin hedef pazar› göz önüne al›narak belirlendi¤i için; • üretilen mallar›n özellikleri (çabuk bozulabilir mallar; sebze ve meyve gibi ya da fazladan hizmet gerektiren mallar gibi), • hedef pazar›n ne tür kanallar arac›l›¤› ile mallara ulaflmay› tercih ettikleri (özelli¤i olan mallar›n prestij veren al›m noktalar›ndan al›nmak istenmesi giibi.), • hedef pazardaki rekabet durumu ve belirli arac›lar›n yaln›zca belirli mallar› bulundurabilmeleri, (Coca Cola satan bir lokantan›n Pepsi Cola’n›n da¤›t›m›n› yapmamas› gibi), • iflletmenin finansal gücü, di¤er hedef pazarlar› ve mal karmas›, mevcut kanal deneyimi ve iliflkileri, • çevresel faktörler (iklim ve bölgesel koflullar), da¤›t›m kanal›n› oluflturmada etken faktörlerdir. Perakendeciler Tüketiciye Nas›l Eriflecek? Yeni yüzy›l tüketicisinin al›flverifl sürecindeki talepleri, bugünkünden çok farkl› olacak “Milenyum tüketicisi”, uygun fiyat, kalite, mekan ve e¤lenceli al›flverifl gibi taleplerde bulunacak. Bu talepler de perakendecileri yeni müflteri tipine ulaflma konusunda önlem almaya itiyor. Bu konuda yap›lan önerileri flöyle s›ralamak mümkün: • Ma¤azan›n öncelikle kendine özgü bir rol tan›mlamas› yapmas› gerekiyor. • ‹kinci ad›mda ise sunaca¤› markalar› rolüne uygun belirlemeli. Do¤ru alanlar› seçmeli • Kendine özgü ürün çeflidi sunabiliyor olmas› • Al›fl verifl sürecinin yeniden yap›land›r›lmas›, yeni koflullara uyum sa¤lamas› • Al›fl verifl deneyiminin yeniden tan›mlanmas› • Ak›lc› müflteri iliflkileri ve iletiflimi • Verimlilik unsuru dikkate al›nmal› Kaynak: Capital dergisi, 8, 1999, s. 77. Da¤›t›m kanal›n›n seçimi ile ilgili kararlar, iflletmeye hangi da¤›t›m kanal›n›n getirisinin en fazla olaca¤›n›n belirlenmesinde önemli rol oynar. Bu nedenle, al›nacak karar, iflletmenin en fazla kâr› sa¤lamak için planlad›¤› üretim miktar›n› ve fiyat›n› gerçeklefltirecek ve mümkün olan en az gideri gerektirecek bir da¤›t›m sistemini sa¤layacak yönde olmal›d›r. Baflka bir deyiflle da¤›t›m kanallar›, kâr sa¤layan faktörlerin en uygun bir flekilde birlefltirilmesini olanakl› hale getirecek biçimde seçilmelidir. Da¤›t›m kanal›n› etkileyen faktörleri bütünleflik bir yaklafl›m içinde afla¤›daki gibi ele almak mümkündür.
225
226 Çizelge 12.1 Da¤›t›m Kanal›n› Etkileyen Faktörler
Da¤›t›m
K›sa Da¤›t›m Kanal›
Uzun Da¤›t›m Kanal›
PAZAR FAKTÖRLER‹
• Endüstriyel al›c› • Co¤rafi olarak yo¤unlafl›lm›fl • Teknik bilgi ve düzenli hizmet talebi
• Tüketici • Farkl› co¤rafi bölgeler • Teknik bilgi ve düzenli hizmet talebi yoktur.
ÜRÜN FAKTÖRLER‹
• Büyük ölçekli siparifl • Kolay bozulabilir • Karmafl›k • Pahal›
• Küçük ölçekli siparifl • Dayan›kl› • Standart • Fiyat› düflük
ÜRET‹C‹ FAKTÖRLER‹
• Üretici iflletme, kanal fonksiyonlar›n› yerine getirmek için yeterli kayna¤a sahiptir. • Üretici iflletme, ürünlerin al›c›lara ulaflt›r›lmas›nda pazarlama arac›lar›n›n yetersiz oldu¤unu düflünür.
• Üretici iflletmenin, kanal fonksiyonlar›n› yerine getirmek için yeterli kayna¤› yoktur. • Üretici iflletme, pazarlama arac›lar›n›n ürün da¤›t›m›nda yeterli oldu¤u düflüncesindedir.
REKABET FAKTÖRLER‹
Da¤›t›m Politikalar›
Yayg›n (Yo¤un) Da¤›t›m: Bir ürünün da¤›t›m› için mevcut tüm sat›fl noktalar›n›n kullan›lmal›s›d›r.
S›n›rl› veya tekelci da¤›t›m: Ürünün da¤›t›m, s›ras›nda sadece belirli sat›fl noktalar›n›n kullan›lmas›d›r.
Seçimli da¤›t›m: Bir ürünün da¤›t›m› için mevcut baz› sat›fl noktalar›n›n kullan›lmas›d›r.
Üretici iflletme, da¤›t›m kanal› seçenekleri aras›ndan tercih etti¤i da¤›t›m kanal›n› belirledikten sonra, her bir düzeydeki arac› say›s›na bir di¤er deyiflle da¤›t›m kanal› yo¤unlu¤una karar vermelidir. ‹flletme, kimi zaman belirli bir alanda s›n›rl› say›da arac›dan yararlan›rken di¤er bir alanda arac› yo¤unlu¤unu artt›r›rabilir. Genel olarak üç da¤›t›m politikas›ndan söz etmek mümkündür. • Yayg›n (Yo¤un) Da¤›t›m: Üç ayr› biçimde gerçekleflebilir: (I) ‹stenen tüm pazar alan›nda mal›n da¤›t›m›n sa¤lamak. Bu tür yo¤un da¤›t›mda, yerel, yöresel ulusal ve uluslar aras› da¤›t›m söz konusu olur. (II) Tüketicilerin mal› sat›n almaya istekli olduklar› tüm pazarlama iflletmelerinde mal› sat›fla sunmak. Sözgelifli, mal yaln›zca bakkal dükkanlar›nda sat›lacaksa pazardaki tüm bakkallar ele geçirilir. (III) Türüne bak›lmaks›z›n kullan›lacak iflletmelerin say›s› bellidir. Örnek olarak, jikletin birbirinden ayr› bir çok pazarlama iflletmesinde sat›lmas› gibi. • S›n›rl› veya Tekelci Da¤›t›m: Bu da¤›t›m politikas›nda, belirli bir bölgede tek bir perakendecinin ya da toptanc›n›n üretici firman›n ürününü satmas› öngörülmektedir. S›n›rl› da¤›t›m politikas›nda, üretici ile belirli bir toptanc› veya perakendeci aras›nda, çeflitli sorumluluklar yükleyen bir sözleflme vard›r. Buna göre, üretici iflletme, söz konusu da¤›t›m bölgesinde bir da¤›t›mc› kullanabilir. Ancak, kimi durumlarda da¤›t›mc› say›s› belirli koflullar alt›nda artt›r›labilir. Bu durumda yap›lan sözleflme, birkaç da¤›t›mc›ya belirli bir bölgede ortak da¤›t›m yapmalar› yönünde de olabilir. Ürüne karfl› marka ba¤›ml›l›¤›n›n oldu¤u durumlarda al›c›lar ürünü bulmak için ek çaba harcayabilirler, yetkili da¤›t›c› da bu ürünün al›c›ya ulaflt›r›lmas› için ek çaba gösterebilir. Kimi zaman yetkili arac›, ürünü satmak için baz› özel araçlara gerek duyabilir. Bu durumda ise üretici ile anlaflma yoluna giderek söz konusu bölgede tek yetkili sat›c› konumu elde edilebilir. Kimi zaman baz› üretici iflletmeler, arac›larla yaz›l› sözleflme yapmaktan kaç›nabilirler. Bunun esas nedeni, pazarda daha esnek davranma iste¤idir. • Seçimli da¤›t›m: ‹ki uç olan yo¤un ve s›n›rl› da¤›t›m aras›nda yer al›r. Az say›da arac›n›n kullan›lmas› söz konusudur. Bu tür da¤›t›mda, tekelci da¤›t›ma göre daha çok arac› kullan›labilir. Ürün özel hizmetleri gerektirdi¤inde bu yöntem uygulan›r. Al›c›lar mal› arayacaklar›ndan, üretici tüm sat›fl çabas›n› üstlenmez. Ürünü her arac› kurumda sat›fla sunmak mal›n sayg›nl›¤›n› zedeleyebilir. Kad›n ve erkek giysileri, mobilya, buzdolab› vb. mallar›n pazarlanmas›, seçimli da¤›t›m› zorunlu k›lar. Bu yöntem, üreticiye, yo¤un da¤›t›ma göre, daha çok denetim, daha az maliyet ve yeterli pazar kapsam› sa¤lar.
Da¤›t›m
TÜKET‹C‹ VE BEKLENT‹LER‹
ÜRÜN TÜRÜ
DA⁄ITIM TÜRÜ
• En kolay yerden mevcut ürün sat›n almak, • Al›nan yerin, sunulan hizmetin, markan›n önemli olmad›¤› durumda
Kolayda mallar
Yayg›n da¤›t›m
• En kolay yerden mevcut ürünler aras›nda bir seçim yapma durumu söz konusu ise, • Ürünün özellikleri ile sat›fl noktas›n›n özellikleri bir düzeyde de olsa k›yaslan›yor ise
Be¤enmeli mallar
Yayg›n da¤›t›m
• Be¤endi¤i markay› en kolay bulabilece¤i bir noktadan alma halinde, • Marka ve ma¤aza tercihi var ise, • Özel bir marka ile özel bir sat›fl noktas›n› tercih ediyor ise,
Özellikli ürünler
S›n›rl› da¤›t›m
• Özel bir ma¤azay› tercih etmekle birlikte bir marka tercihi yok ise, ancak bu özel ma¤azadan en iyi alternatifi seçme e¤ilimi var ise,
Be¤enmeli ürünler
S›n›rl› da¤›t›m
• Al›nan marka fark etmeksizin özel bir ma¤aza söz konusu ise
Kolayda mallar
Seçimli da¤›t›m
227 Çizelge 12.2 Da¤›t›m Politikalar›na Bütünleflik Yaklafl›m
Fiziksel Da¤›t›m Fiziksel da¤›t›m en genifl anlamda, ham madde ve ürünlerin hareketlerinden, tafl›ma ve da¤›t›m sistemlerinin gelifltirilmesinden, iflletme yönetiminin sorumlu oldu¤u alan olarak tan›mlan›r. Baflka bir tan›ma göre fiziksel da¤›t›m, üretilmifl mamullerin tüketiciye etkin bir flekilde ulaflt›r›lmas› ile ilgili tüm faaliyetlerin yerine getirilmesi ve baz› durumlarda da, ham maddelerin arz kayna¤›ndan kullan›m noktas›na kadar olan hareketini sa¤lamakt›r. Bu faaliyetler, tafl›may›, depolamay›, materyal yönetimini, paketlemeyi, stok kontrolünü, fabrika ve depo kurulufl yerinin seçimini, siparifllerin yerine getirilmesini, pazar›n belirlenmesini ve tüketiciye yap›lan hizmetleri kapsar. Bu tan›m genellikle kabul edilmekle birlikte, tan›mda yönetimle ilgili iki nokta belirtilmemifltir. ‹lki, da¤›t›mda büyük bir rol oynayan iletiflim fonksiyonudur. Fiziksel da¤›t›m sisteminin iyi bir flekilde iflleyebilmesi için, da¤›t›mla ilgili haberlerin zaman›nda ve do¤ru olarak toplanmas› ve yay›lmas› gerekir. ‹kincisi, ayn› mamullerin fiziksel da¤›t›m›nda iflbirli¤i yapan iflletmelerin ilgili faaliyetlerine gereken önemi vermemesidir. Oysa pek çok da¤›t›m sistemi, da¤›t›m sürecini yerine getirebilmek için birden fazla iflletmenin kaynaklar›n› kullan›rlar. Fiziksel da¤›t›m, iflletmenin pazar ihtiyaçlar›n› karfl›larken da¤›t›m ve tafl›ma masraflar›n› en aza indirecek iflletme kapasitesi ve depo tesislerinin düzenlenme-
Fiziksel da¤›t›m: Endüstri ve tüketim mallar›n›n pazarlama politikas›na uygun olarak üreticiden veya depodan al›c›ya hareket ettirilmesini sa¤layan bir siparifli yorumlama sürecidir.
228
Tutundurma
1
si ile ilgilidir. Kurulufl yerleri aras›nda ba¤ kuran bir tafl›ma ifllevidir. Bu nedenle fiziksel da¤›t›m, iflletmelerin say›s›n› ve kurulufl yerlerinin seçimini, depolar›n co¤rafi da¤›l›m›n›, büyüklüklerini, say›lar›n› ve kullan›lacak tafl›ma flekillerinin seçimini de kapsar. Burada amaç, iflletmenin k›sa ve uzun dönemde kâr›n› artt›rmakt›r. Fiziksel da¤›t›m süreci bir sipariflin al›nmas›ndan sonra bafllamaktad›r. Siparifl al›nd›ktan sonra siparifl yap›lan ürün ve gönderilece¤i pazar, da¤›t›m fleklinin belirlenmesi için yeniden gözden geçirilmelidir. Büyük bir pazarda, pazar pay›n› geniflletmek için rekabet eden iflletme, tüketici ihtiyac›n› en iyi flekilde karfl›layacak tatminkar bir ürün üretmek ve ürünü istenilen yerde ve istenilen zamanda bulunduracak bir da¤›t›m sistemi kurmak zorundad›r. Fiziksel da¤›t›m sistemlerinin, pazarlama politikas›n›n çal›flmas›nda ve biçimlendirilmesinde önemli ve kontrol edici etkisi vard›r. Bu nedenle, pazarlama yönetiminin fiziksel da¤›t›m sisteminin biçimlendirilmesi ve çal›flmas› için önemli sorumlulu¤u vard›r. Pazarlama ile fiziksel da¤›t›m fonksiyonlar› aras›ndaki etkileflim neden önemlidir? Artan rekabetle birlikte, iflletmeler için art›k sadece fiyat ya da ürün kalitesi bir rekabet arac› olmaktan ç›km›flt›r. Bu unsurlar›n yan›s›ra, fiziksel da¤›t›m da önemli rekabet arac› durumuna gelmifl ve bu arac› iyi kullanan iflletmeler için üstünlük nedeni olmufltur.”Fiziksel Da¤›t›m Globellifliyor” parças›nda belirtildi¤i gibi fiziksel da¤›t›m için son y›llardaki en büyük f›rsat yeni Avrupa’d›r. Avrupa Birli¤i’ne üye ülkeler aras›nda ticaretin ve ilgili mevzuat›n liberalleflmesi büyümesi h›zland›racak ve Japonya’y› zorlayacakt›r.
TUTUNDURMA
AMAÇ
Tutundurma kavram›n› tan›mlamak.
5
Tutundurma: Tüketicilerin sat›nalma kararlar›n› etkilemek için onlar› bilgilendirmeyi ve ikna etmeyi amaçlayan eylemlerdir.
Bir mal›n ya da bir dizi mal›n de¤iflimini kolaylaflt›rmak ve sa¤lamak için, da¤›t›m ve fiyatla ilgili eylemler yap›ld›ktan sonra s›ra tutundurma faaliyetlerine gelir. Tutundurma, tüketicilerin sat›n alma kararlar›n› etkilemek amac› ile onlar› bilgilendirmeyi ve ikna etmeyi amaçlayan eylemlerdir. (‹flletmenin, tutundurma faaliyetlerini yerine getirmesiyle; do¤ru mal›n, do¤ru biçimde fiyatlanarak, do¤ru yerlerde sat›fla sunuldu¤u al›c›lara bildirilir.) Tutundurma faaliyetleri, toplumun geleneklerine, göreneklerine ve kültür yap›s›na uygun olmal›d›r. Teknoloji, tutundurma faaliyetlerine yard›mc› oldu¤u gibi, s›n›rlay›c› bir faktör olarak da karfl›m›za ç›kabilir. Ulaflt›rma ve bas›n–yay›n araçlar›ndaki geliflmeler, yaz› ve resim bask›lar›ndaki geliflmeler, çabalar› kolaylaflt›r›r ve daha etkili k›lar. Tutundurma faaliyetleri iletiflim süreci ile yak›ndan ilgilidir. Pazarlama iletiflimi süreci ise satma ve sat›nalma eylemleri ile yak›ndan ilgili mesajlar›n, bir mesaj göndericiden bir mesaj al›c›ya iletilmesi olarak tan›mlanabilir. fiekil 12.5 yard›m› ile tutundurma faaliyetleri ile bütünlefltirilen pazarlama iletiflimi sürecini aç›klamak mümkündür.
229
Tutundurma
Rakipler ve rakip mallar Pazarlama Yöneticisi Mal A ile ilgili bilgisi
Mesaj›n haz›rlanmas› ve gönderilece¤i ortamlara karar verme
Mesaj A
Mesaj B
Mesaj X
TÜKET‹C‹
Tüketicinin yorumu
Sat›n alma karar›
fiekil 12.5 Pazarlama ‹letiflimi Süreci
fiekil 12.5’ten gördü¤ümüz gibi, pazarlama iletiflim sürecinde bir tüketiciye ayn› anda pek çok mesaj iletilir. Etkin bir iletiflim süreci sa¤layabilmesi için, tüketiciye ulaflt›r›lan mesajlar; • sunulan ürünler konusunda bilgi vermeli, • sunulan ürünlerin rakip ürünlerden farkl› yönlerini ortaya ç›karmal›, • ürünlerin tüketici nezdindeki de¤erini artt›rmal›, • sat›fllar› düzenlemeli, • talebi artt›rmal›d›r.
AMAÇ
6
Tutundurma karmas›n›n kapsam›nda yer alan faaliyetleri ve ifllevleri aç›klamak.
Pazarlama iletiflimi sürecinin etkinli¤ini artt›rmak için tutundurma karmas›na yeterli önem verilmelidir. Tutundurma karmas›n›n bileflenlerini flöyle s›ralamak mümkündür: • Kiflisel sat›fl • Reklam • Halkla iliflkiler • Tan›t›m • Sat›fl gelifltirme
Kiflisel Sat›fl Al›c› ile iflletmenin bir eleman›n birebir ve ço¤unlukla yüz yüze yapt›klar› iletiflim sürecidir. Sat›fl personeli belirli bir bölgede, bir ekip halinde sat›fl yapabilir ya da telefonla veya tezgahta sat›fl söz konusu olabilir. ‹letilmesi istenen mesajlar› bilgilendirici, ikna edici ve hat›rlat›c› bir flekilde verebilir. Kiflisel sat›fl en eski sat›fl çabas› türüdür; de¤iflim olay›n›n ilk ortaya ç›kt›¤›ndan beri uygulanmaktad›r.
Kiflisel sat›fl: Al›c› ile iflletmenin bir eleman›n›n birebir ve ço¤unlukla yüz yüze yapt›klar› iletiflim sürecidir.
230
Tutundurma
Kiflisel sat›fl›n bafll›ca üstünlükleri flunlard›r: ‹ki ya da daha çok kifli aras›nda yüz yüze, ivedi ve do¤rudan iliflki kurulur. ‹ki taraf birbirinin özelliklerini, ihtiyaçlar›n› ve isteklerini yak›ndan izleyip, esnek biçimde davranabilir. • Sat›fl iliflkisi yan›nda arkadafll›k iliflkileri de geliflebilir; dolay›s›yla, olumlu bir sat›fl ortam› yarat›l›r. • Al›c›, sat›fl görevlisinin çabas› karfl›s›nda sat›nalma zorunlulu¤u duyabilir. • Sat›fl görevlisi gerekli bilgileri kolayl›kla toplayabilir. Bu yönleriyle kiflisel sat›fl, bas›l› reklamlar› okumaktan ve TV reklamlar›n› izlemekten daha etkindir. Ama, mala ve al›c›ya ba¤l› olarak daha pahal› olabilir. Sözgelifli, bir sat›c›n›n ayl›¤›ndan ya da ücretinden ayr› olarak, tek bir al›c› ile görüflmek için yapaca¤› ulaflt›rma giderleri 1.000.000.-TL.de olabilir, 100.000.000.-TL.de olabilir. Kiflisel sat›flta, kuflkusuz, en çok kullan›lan iletiflim biçimi konuflma ve yazmad›r. Ayr›ca iletiflim, el, kol, bafl, el s›kma, vb. vücut dili denilen hareketlerimizle de sa¤lan›r. •
Reklam
Kurumsal reklam: Örgütsel imaj›n, düflüncelerin ve politik konular›n sunumudur. Ürün reklam›: Ürünlerin kullan›m›na, özelliklerine ve yararlar›na iliflkin yap›lan reklamd›r. Öncü reklam: Potansiyel müflterilere ürün hakk›nda bilgi vererek, belirli bir ürün markas›ndan ziyade bir ürün grubu için talep yaratmaya yönelik reklamd›r. Rekabetçi reklam: Rakip ürünlere göre ürünün belirli özellik ve üstünlüklerini gösteren reklamd›r. Hat›rlat›c› reklam: Bilinen bir ürünün kullan›m›na, özelliklerine ve yararlar›na iliflkin olarak, tüketicilerin ürünü hat›rlamalar› için tekrarlanan reklamd›r.
Hedeflenen al›c› kitlesini bilgilendirmek ve ikna etmek için, mesaj vericinin çeflitli medya araçlar› ile ve bu araçlara gereken bedeli ödeyerek, istedi¤i iletiyi iletmesine reklam ad› verilir. Genelde reklam, kitle iletiflim araçlar› ve medya ortamlar› ile hedef dinleyici kitlesine verilmek istenen mesaj› iletir. Kurumsal reklam: Örgütsel imaj›n, düflüncelerin ve politik konular›n sunumudur. Ürün reklam›: Ürünlerin kullan›m›na, özelliklerine ve yararlar›na iliflkin yap›lan reklamd›r. Öncü reklam: Potansiyel müflterilere ürün hakk›nda bilgi vererek, belirli bir ürün markas›ndan ziyade bir ürün grubu için talep yaratmaya yönelik reklamd›r. Rekabetçi reklam: Rakip ürünlere göre iflletme ürünün belirli özellik ve üstünlüklerini gösteren reklamd›r. Hat›rlat›c› reklam: Bilinen bir ürünün kullan›m›na, özelliklerine ve yararlar›na iliflkin olarak, tüketicilerin ürünü hat›rlamalar› için tekrarlanan reklamd›r. Reklam, medya ad› alt›nda bilinen gazete ve dergilerden bas›l› mesajlar yay›mlama; radyo ve TV ile mesajlar yay›mlama; tüketicilere mektupla bas›l› yaz›lar gönderme, vb. çabalardan oluflur. Reklam ile kiflisel sat›fl aras›ndaki temel ayr›l›k; reklamda, reklam› sunan bir kiflinin söz konusu olmamas›d›r. Özellikle kitle iletiflim araçlar› ve medya sektörü gelifltikten sonra reklam çok önem kazanm›flt›r. Reklam›n bafll›ca üstünlükleri flunlard›r: • Kamuya aç›k bir iletiflim arac›d›r. Bu yap›s›yla reklam, mala bir tür yasall›k kazand›r›r. Al›c›lar›n sat›n alma güdüleri iflletme taraf›ndan izlenebilir, kavranabilir. • Yayg›n bir araçt›r. Mesaj tekrar edilebilir. Rakiplerin mesajlar› da alg›lan›p karfl›laflt›rma yap›labilir. • Bas›m, ses ve renk sanat› kullan›larak iflletme ve mallar çekici duruma sokulabilir. Reklam, aç›k, yayg›n ve anlaml› bir çabad›r; ama, kiflisel sat›fl›n zorlay›c›l›¤›na sahip de¤ildir. Reklam› izleyenler, dikkat etmek ya da karfl›l›k vermek zorunlu¤u duymazlar. Reklam, tek yönlüdür, karfl›l›kl› konuflma yoktur; bu nedenle, daha güçlü ve daha az esnektir.
Tutundurma
Halkla ‹liflkiler Bir kurumun, mallar› ve hizmetleri ve genellikle de kurum hakk›nda topluma iletiler sunulmas›na halkla iliflkiler ad› verilir.
Tan›t›m Bir mal, hizmet, yer, fikir, kifli, ya da kurum hakk›nda herhangi bir bedel ödemeksizin yay›nlanan haberlere tan›t›m ad› verilir.
Sat›fl Gelifltirme Kiflisel sat›fl ve reklam›n d›fl›nda kalan çabalard›r. Sat›fl gelifltirme, tüketicileri sat›n almaya özendirmek ve arac›lar›n ifllevlerini daha etkin k›lmak için yap›lan her türlü çabad›r. Vitrin düzenleme, sergileme, gösteri, kupon yay›nlama, yar›flma düzenleme vb. Fiyat indirimi, sat›flç›lara prim verme gibi çabalar da öteki sat›fl çabalar› aras›nda say›labilir. Bu tür çabalar sat›fl promosyonlar› diye bilinir. Söz konusu sat›fl çabalar›n›n bafll›ca üstünlü¤ü fludur: Bu çabalarla, tüketicilerin dikkatleri belirli mallara çekilir. Tüketiciye özel bir sat›fl durumunu elde etmek olana¤›na sahip oldu¤u, bu olana¤› bir daha ele geçiremeyece¤i söylenir. Ancak, bu tür çabalar, mal›n› satmak için iflletmenin çok hevesli oldu¤u havas›n› yaratabilir. Çok s›k ve dikkatsizce kullan›l›rsa, mal›n niteli¤ine ve fiyat›na iliflkin kuflkular uyand›rabilir. Bas›n ve yay›n araçlar›nda bir iflletme ya da bir mal haber olarak kamuya sunuldu¤unda da bir tür sat›fl çabas›ndan söz edilebilir. Yay›n arac› kendi iste¤iyle izleyicilerine haberi ulaflt›r›r. ‹flletmenin kendi d›fl›nda oluflan bu reklam, iflletmenin sat›fllar›n› olumlu yönde etkileyebilir. Bu tür reklama tüketiciler daha çok inan›rlar. Ayr›ca sat›c›lardan ve reklamlardan kaçanlara ulaflmak için etkin bir çabad›r. Tutundurma karmas›n›n bileflenlerine ait karfl›laflt›rma Çizelge 12.3’de yer almaktad›r. Yöntem
Üstünlükleri
Kiflisel sat›fl
• Etkinli¤in ölçümü kolayd›r. • Pazar›n tepkisi hemen al›nabilir. • Al›c›n›n ihtiyac›na göre gönderilen mesaj uyumlaflt›r›labilir.
Reklam
• Düflük bir maliyet ile genifl bir kitledeki olas› al›c›lara ulaflmak mümkündür. • Verilecek mesaj konusunda kontrol imkan› vard›r. • Kitle olarak genifl bir al›c› grubuna ulaflmak mümkün oldu¤u gibi daha küçük bir pazar bölümüne de ulaflmak mümkündür. • Çok k›sa sürede mallar konusunda bilgiler iletilip hedef kitlenin haberdar k›l›nmas› mümkündür. • Göreceli olarak al›c›n›n mesaja tepki süresi k›sad›r. • Dikkat çekip mallar konusunda bir bilinçlenme yarat›r. • Sonuçlar› ve etkinli¤i ölçmek kolayd›r. • K›sa dönemde sat›fllar› artt›r›c› etki yarat›r.
Sat›fl tutundurma
Halkla ‹liflkiler
• Mal ve hizmete yönelik bir tutum yarat›r. • Mal ve hizmetin güvenirlili¤ini yarat›r.
Sak›ncalar› • Elde edilecek performans, sat›fl eleman›n›n yetenekleri ile çok yak›ndan ilgilidir. • Her sat›fl ba¤lant›s› yüksek bir maliyet ile gerçeklefltirilir. • Performans› tam olarak ölçmek mümkün de¤ildir. • Genellikle reklam sonras› hemen sat›fl gerçekleflmez. • Do¤as› gere¤i kiflisel olmayan bir iletiflim fleklidir.
• Yap›s› gere¤i kiflisel olmayan bir iletiflim fleklidir. • Rakiplerin de ayn› stratejiyi benimsemeleri mümkündür. Bu durumda al›c›n›n bilinçlendirilmesi güç olur. • Sat›fllar üzerindeki etkisi tam olarak ölçülemez. • Pazarlama yönlü olmayan hedeflerde söz konusu olabilir, bu da bir derece de olsa etkinli¤i düflürebilir.
231
Halkla iliflkiler: Bir kurumun, mallar› ve hakk›nda topluma iletiler sunulmas›d›r.
Tan›t›m: Bir mal, hizmet, yer, fikir, kifli, ya da kurum hakk›nda herhangi bir bedel ödemeksizin yay›nlanan haberlerin tümüdür. Sat›fl gelifltirme: Tüketicileri sat›n almaya özendirmek ve arac›lar›n ifllevlerini daha etkin k›lmak için yap›lan her türlü çabad›r.
Çizelge12.3 Tutundurma Karmas› Bileflenleri
232
Tutundurma
AMAÇ
7
Tutundurma karmas›n›n haz›rlanmas›n› ve tutundurma yönteminin seçimini betimlemek.
Tutundurma Karmas›n›n Haz›rlanmas› ‹flletmeler amaçlar›na ulaflmak için, yukar›da belirtilen ö¤elerin en uygun bir kar›fl›m›n› oluflturup mesajlar›n› hedef gruplar›na aktarmak zorundad›rlar. Bu karmay› oluflturmada önemli olan faktörler; pazar›n yap›s›, ürünün özellikleri, ürünün yaflam e¤risinde bulundu¤u aflama, ürünün fiyat›, eldeki finansal olanaklard›r. • Pazar›n yap›s›: Çok genifl pazara, sat›fl elemanlar› ile ulaflman›n ekonomik olmad›¤› ya da imkans›z oldu¤u durumlarda kitle iletiflim araçlar› kullan›l›r. Hedeflenen al›c›lar›n yap›s› da dikkate al›nmas› gereken faktördür. Çünkü, endüstriyel al›c›lara kiflisel sat›flla ulaflmak en iyi sonucu verir. • Mal›n özellikleri: Etkin bir karma belirlemede, ikinci önemli faktör ürünün özellikleridir. Yüksek düzeyde standartlaflt›r›lm›fl ürünler, istek ve ihtiyaçlara göre üretilen mallardan farkl› olarak tutundurulur. Ürünler standartlaflt›r›ld›kça reklam ve kitle iletiflim araçlar› etkili olurken, ürünler al›c›lar›n özel istek ve ihtiyaçlar›na göre üretiliyorsa bu taktirde kiflisel sat›fl çabalar›, tutundurma karmas› içinde daha fazla olmal›d›r. • Mal›n yaflam e¤risinde bulundu¤u aflama: Ürünlerin içinde bulunduklar› yaflam e¤risi de tutundurma kararlar›nda etkilidir. Pazara yeni sunulan bir ürün için yo¤un bir kiflisel sat›fl ve reklam çabas› gerekli olur. Bu aflama içinde ürün konusunda pazara bilgi verilir, ürünün faydalar› al›c›lara aktar›l›r. Ürün yaflam e¤risinin geliflme ve olgunluk dönemlerinde ise, reklam göreceli olarak önemini kaybedip yerini kiflisel sat›fla ve sat›fl artt›r›c› çabalara b›rak›r. • Ürünün fiyat›: Tutundurma kararlar›nda önemli olan bir baflka faktör de ürünün fiyat›d›r. Düflük fiyatl› ürünlerin sat›fl› için reklam en çok baflvurulan yöntem iken, ürünün birim fiyat› artt›kça kiflisel sat›fl yapma gere¤i de artar.
Tutundurma Yönteminin Seçimi ‹flletme ve iflletmenin pazarlama karmas›na karfl› hedef pazar birimlerinin davran›fllar› olumlu olsa bile, zaman zaman tüketiciye yönelik hat›rlatma çabalar›nda bulunulmal›d›r. Tüketicilere, geçmiflte duyduklar› doygunluklar hat›rlat›larak, rakip firmalara kaymalar› önlenmelidir. Gerçekte tutundurma faaliyetleriyle uzun süreli bir amaca ulafl›lmak istenir. Tüketicileri etkileyerek mallar› –ya da hizmetleri, düflünceleri– benimsemeleri sa¤lanmaya çal›fl›l›r. Yeni pazara sürülen bir mal, belirli aflamalardan geçilerek benimsenir. Mal benimseme süreci flu aflamalardan oluflur: a. Haberdar olma b. ‹lgi duyma c. De¤erleme d. Deneme e. Benimseme Birinci aflamada, umulan tüketiciler mal›n var oldu¤undan haberdar olurlar. Ancak, malla ilgili bilgiler yeterli de¤ildir. Kendiliklerinden daha çok bilgi elde etmeye de pek çal›flmazlar. E¤er, yönlendirilirler ya da isteklendirilirlerse, ikinci aflamaya geçerler, mala ilgi duyarlar. Mal›n özellikleri, kullan›l›fl yeri ve biçimi, üs-
Tutundurma
tün ve sak›ncal› yönleri, fiyat›, sat›fl yeri, vb. konularda bilgi toplarlar. Üçüncü aflamada, mal›n belirli bir ihtiyaçlar›na ve isteklerine uygun olup olmad›¤›na iliflkin bir de¤erleme yaparlar. E¤er bu konuda olumlu bir sonuca ulafl›rlarsa, mal› denemek isterler. Bu nedenle de mal› denemek için sat›n al›rlar. E¤er mal çok pahal› ise ya da mal› bulamazlarsa, sat›n al›p deneyemeyecekleri için benimseme de gerçekleflmez. Paras›z örnek da¤›tarak tüketicilerin mal› denemeleri sa¤lanabilir ya da tüketici mal› baflkas›ndan ödünç alarak deneyebilir. Deneme olumlu geçerse, mal benimsenir. Mal› benimseme sürecine giren bir tüketicinin, sonuçta mal› kesinlikle benimseyece¤i san›lmamal›d›r. Herhangi bir aflamada mal reddedilebilir. Hatta mal, benimsendikten sonra da geçici ya da sürekli olarak reddedilebilir. Bilgi verilerek ve inand›r›larak, umulan tüketicilerin davran›fllar› etkilenir ve mal› benimsemeleri sa¤lan›r. Sonra da tüketicilerin maldan duyduklar› doygunluk hat›rlat›larak, benimseme kararlar› kendilerine sanki onaylatt›r›l›r. Tüketiciler, mal› benimseme sürecinin çeflitli aflamalar›nda, farkl› bilgi kaynaklar›na (yöntemlerine) farkl› biçimde tepki gösterirler. Kitle iletiflim yöntemleri, çok say›da umulan tüketiciyi birinci aflamaya sokmak için etkili olur. Tüketim mallar›n› üretenler, yeni mallar› pazara sürdüklerinde, genellikle yo¤un reklam kampanyalar› düzenlerler. Bunu, hedef pazar›n büyükçe bir bölümündeki umulan tüketicileri h›zla maldan haberdar etmek için yaparlar. ‹lgi duyma aflamas›nda, bilgi arayan tüketicilere ulaflmak için yine kitle iletiflimi etkili olur. De¤erleme aflamas›nda ise tüketiciler kiflisel kaynaklardan –arkadafl, tan›d›k, kurum, vb.- bilgi ele geçirmeye çal›fl›rlar. Deneme aflamas›nda ise al›c›lar, sat›fl görevlilerinden mal›n özellikleri ve kullan›l›fl›na iliflkin bilgiler ele geçirmek isterler. Bu aflamada da arkadafl ve tan›d›klar önemli bilgi kaynaklar›d›r. Benimsenme aflamas›na girildi¤inde, sat›fl görevlileriyle kiflisel iletiflim ve reklam yoluyla kitle iletiflimi gerekir. Mal› benimseme süreci kavram›n›n yan› s›ra, bir de hareket yönlü (action oriented, AIDA) model söz konusudur. Bu modele göre, sat›fl çabalar›n›n bafll›ca flu görevleri vard›r: • Dikkat çekme • ‹lgi yaratma • ‹stek uyand›rma • Hareket sa¤lama Benimseme süreci ile AIDA görevleri birbiriyle iliflkilendirilebilir. Tüketicilerin mala dikkatlerini çekecek biçimde sat›fl çabas› yap›ld›¤›nda, tüketiciler maldan haberdar olurlar. Tutundurma, mala ilgi yaratacak biçimde yap›l›rsa, tüketiciler mala ilgi duyarlar. Sat›fl çabalar› mala karfl› tüketicilerde istek yaratacak biçimde yap›l›rsa, de¤erleme aflamas›nda etkili olur. Tüketici mal› denemek üzere harekete getirildi¤inde, mal› dener ve sat›n alma karar› oluflur, mal benimsenir. Tüketicilere, verdikleri karar› onaylatmak ve sürekli olarak hareketli k›lmak için, sat›fl çabalar› da sürekli olmal›d›r. Bilgi verme, inand›rma ve an›msatma, temel amaca-davran›fl› etkilemeye- ulaflt›ran alt amaçlard›r. Ayr›ca, sat›fl çabas› yönteminin seçiminde ve sat›fl çabalar›n›n planlanmas›nda, mal› benimseme süreci de göz önüne al›nmal›d›r. Bir iflletme yeni bir mal› pazara sürdü¤ünde, tüketiciler ayn› anda benimseme sürecine girmezler. Bu nedenle, sat›fl çabalar› yap›l›rken ya da bir kampanya dü-
233
234
“Kampanya” Kavram›
zenlenirken, belirli bir hedef tüketici grubunun, benimseme sürecinin hangi aflamas›nda oldu¤u bilinmeli ve ondan sonra mesaj gelifltirilmelidir. ‹lgi duyma aflamas›ndaki tüketiciler ile deneme aflamas›ndakiler farkl› bilgilere ihtiyaç duyarlar.
“KAMPANYA” KAVRAMI Kampanya: Belirli bir amaca ulaflmak için ve bir konu ya da düflünce çevresinde oluflturulan, planlanm›fl ve düzenlefltirilmifl bir dizi sat›fl çabas›d›r. Reklam kampanyas›: Hedef kitleye yönelik bir diz‹ reklam›n yarat›lmas› ve sunulmas›d›r.
Kampanya, belirli bir amaca ulaflmak için ve bir konu ya da düflünce çevresinde oluflturulan, planlanm›fl ve düzenlefltirilmifl bir dizi sat›fl çabas›d›r. Reklam kampanyas›, hedef kitleye yönelik bir dizi reklam›n yarat›lmas› ve sunulmas›d›r.Kampanya, genellikle reklamla ilgilendirilen bir kavram ise de gerçekte tüm sat›fl çabalar›yla ilgilidir. Bir iflletme, co¤rafi yönden, yerel, bölgesel ya da ulusal kampanyalar yapabilir. Kampanya, tüketicilere, toptanc›lara ve perakendecilere yöneltilebilir. Mal›n yaflam süreci göz önüne al›narak kampanyan›n türü belirlenir. Kampanyan›n baflar›l› olmas› için tüm çabalar birlefltirilmelidir. Reklam program›, bir dizi birbirine ba¤l›, iyi zamanlanm›fl ve titizlikle yerlefltirilmifl reklamlardan oluflur. Kiflisel sat›fl çabalar›, reklamlarda belirlenen mal›n özelliklerini aç›klama ve gösterme biçiminde, reklam program›yla iliflkilendirilir. Mevsimlik kampanyalarda, sat›c›lar›n al›calara u¤rama zamanlamas› yap›l›r. Reklam kampanyas› aç›ld›ktan sonra, sat›c›lara, kampanyan›n reklamla ilgili olan kesimine iliflkin tüm bilgiler verilmelidir. Reklamlarda ifllenen konu (tema), kullan›lan reklam araçlar›, kullan›lan resimler aç›klanmal›d›r. Sat›c›lar, bu bilgileri toptanc›lara ve perakendecilere aktarmal›d›rlar; böylece, arac›lar›n kampanyaya etkin biçimde kat›lmalar› sa¤lanm›fl olur.
TELEV‹ZYON
“Pazarlama ‹lkeleri” bafll›kl› televizyon program›nda, pazarlama tan›m›ndan bafllayarak pazarlama konusu her boyutuyla ele al›nmaktad›r.
Özet
235
Özet Bu Ünitede da¤›t›m kanallar›n›, özelliklerini ve tutundurma politikalar›n› inceledik: Art›k; • da¤›t›m kanallar› kavram›n› (sayfa 221), • da¤›t›m kanal› türlerini (sayfa 222), • da¤›t›m kanal›nda yer alan arac›lar›n türlerini ve ifllevlerini (sayfa 223-224) • da¤›t›m kanal›n›n seçimi ile ilgili kararlar› (sayfa 225), • çeflitli da¤›t›m politikalar›n› (sayfa 226-227), • fiziksel da¤›t›m kavram›n› (sayfa 227-228), • tutundurma kavram›n› (sayfa 228), • tutundurma karmas›n›n kapsam›nda yer alan faaliyetleri ve ifllevlerini (sayfa 229-234) biliyoruz. Ürünlerin üretilmesinden ve fiyatland›r›lmas›ndan sonra s›ra da¤›t›m›na gelir. Ürünün özellikleri ne kadar iyi olursa olsun, tüketiciye uygun yerde ve zamanda ulaflt›r›lamayan ürün bu özelliklerini yitirecektir. Da¤›t›m bu anlamda zaman ve yer faydas› yaratarak bu olumsuzlu¤u ortadan kald›r›r. Da¤›t›m kanallar› gaz›n ve suyun akt›¤› boru yollar›na benzetilebilir. Ürün ve hizmetlerin üretici-
Gelece¤inizin güvencesi...
den arac›ya do¤ru iletilmesini olanakl› hale getirir. Da¤›t›m kanallar›, ticari iliflkilerin, ürünlerin zilyetlik ve mülkiyetinin üreticiden nihai tüketiciye geçiflinin olanakl› k›l›nmas›nda sistemin etkili birimlerinden oluflur. Üretimin ve tüketimin s›n›rl› oldu¤u, insan ihtiyaçlar›n›n basit ürünlerle ve tekdüze karfl›land›¤› dönemlerde al›c›lar, ürün bilgilerini kolayl›kla elde edebiliyor, al›c› ile iflletme aras›nda bir iletiflim sorunu yaflanm›yordu. Ancak ekonomik yaflamdaki geliflmelere ba¤l› olarak pazar›n büyümesi, ihtiyaçlar›n daha fazlalaflmas› ve bu ihtiyaçlar› karfl›layacak ürün çeflitlerinin artmas›yla birlikte iflletmeler ile al›c›lar aras›nda bir iletiflim sorunu ortaya ç›kt›. Bu iletiflim sorunu ise iflletmeler taraf›ndan yerine getirilen tutundurma faaliyetleriyle giderilmektedir. Tutundurma, tüketicilerin sat›n alma kararlar›n› etkilemek amac› ile onlar› bilgilendirmeyi ve ikna etmeyi amaçlayan eylemlerdir. Tutundurma faaliyetlerini yerine getirmekle, iflletme, do¤ru mal›n do¤ru biçimde fiyatlanarak do¤ru yerlerde sat›fla sunuldu¤unu, al›c›lara bildirir.
236
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlayamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Afla¤›dakilerden hangisi kiflisel sat›fl›n üstünlüklerinden say›lamaz? a.. ‹ki ya da daha çok kifli adas›nda yüzyüze ve do¤rudan iliflki kurulur. b. Sat›fl iliflkisi yan›nda arkadafll›k iliflkileri de geliflebilir, dolay›s›yla olumlu bir sat›fl ortam› yarat›labilir. c. Al›c›, sat›fl görevlisinin çabas› karfl›s›nda sat›n alma zorunlulu¤u duyabilir. d. Sat›fl görevlisi bilgileri kolayl›kla toplayabilir. e. Kamuya aç›k bir iletiflim unsurudur. 2. Afla¤›dakilerden hangisi reklam›n üstünlüklerinden birisidir? a. Gerekli bilgiler kolayl›kla toplan›r. b. K›sa sürede olumlu sat›fl ortam› yarat›l›r c. Gösterilen sat›fl çabas› karfl›s›nda al›c›lar sat›n alma sorunlulu¤u duyabilir. d. Esneklik söz konusudur. e. Yayg›n bir araçt›r, mesaj tekrar edilebilir. 3. Da¤›t›m kanal›n› de¤erlendirmede öncelikli olarak yap›lmas› gerekli ifl afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hedef pazar pay›n› belirlemek b. Arac›lar›n ürün ve pazarlama uygulamalar›na karfl› tutum ve davran›fllar› belirlemek c. Yap›lacak sat›fl çabalar›n› belirlemek d. Arac› say›s›n› belirlemek e. Sat›fl kotalar›n› belirlemek 4. "Mallar›n fiziksel ak›fl›n›n yönetimine ve etkin bir mal ak›fl sisteminin kurulmas›na ne ad verilir? a. Pazarlama kanal› yönetimi b. Tafl›ma c. Fiziksel da¤›t›m d. Üretimi zamanlama e. Yükleme ve boflaltma 5. Afla¤›dakilerden hangisi da¤›t›m kanal›n›n seçimini etkileyen nitelikler aras›nda say›lmaz? a. Mala yönelik tutundurma çabalar› b. Mal›n birim de¤eri c. Mal›n modaya uygun olmas› d. Mal›n standartlaflt›r›lma ölçütü e. Mal›n çabuk bozulur olup olmamas›
6. Afla¤›dakilerden hangisi, AIDA modeline göre tutundurma faaliyetlerinin görevleri aras›nda yer almaz? a. ‹stek uyand›rma b. Dikkat çekme c. Hareket sa¤lama d. De¤erleme e. ‹lgi yaratma 7. Belirli bir amaca ulaflmak bir konu ya da düflünce çerçevesinde oluflturulan planl› ve düzenli bir dizi tutundurma faaliyetine ne ad verilir? a. Kampanya b. Reklam c. Halkla iliflkiler d. Tan›t›m e. Tutundurma karmas› 8. Tutundurma faaliyetleri öncelikle afla¤›dakilerden hangisinin kapsam›nda yer al›r? a. Fiyatlaman›n b. Da¤›t›m kanal› seçiminin c. Ürün gelifltirmeye d. Pazar bölümlemenin e. Pazarlama karmas› planlamas›n›n 9. Afla¤›dakilerden hangisi tutundurma karmas›n› oluflumunu etkileyen etmenlerden biri de¤ildir? a. Eldeki parasal olanaklar b. Pazar›n yap›s› c. Ürünün özellikleri d. Rekabet e. Ürün yaflam süreci 10. Afla¤›dakilerden hangisi kiflisel sat›fl›n üstünlükleri aras›nda yer almaz? a. ‹ki ya da daha çok kifli aras›nda yüz yüze iletiflim kurulmas›n› sa¤lamas› b. Sat›fl iliflkisi yan›nda arkadafll›k iliflkileri de geliflebildi¤inden,olumlu bir sat›fl ortam› yarat›labilmesi. c. Al›c›n›n, sat›fl görevlisinin çabas› karfl›s›nda sat›n alma zorunlulu¤u duyabilmesini sa¤lamas› d. Kamuya aç›k bir iletiflim unsuru olmas›. e. Sat›fl görevlisinin, gerekli bilgileri kolayl›kla toplayabilmesine imkân vermesi
Yaflam›n ‹çinden
“
237
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularla ilgili, gerçek hayattan bir örnek yer almaktad›r. Örnek olay› okuyarak, sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir. Sat›flç›l›k ve Sat›fl Yönetimi Genel Müdür Osman Bey ofisini terk etmeye haz›rland›¤› s›rada Sat›fl Müdürü Hasan Bey Osman Bey’in odas›na girdi ve biraz da yüksek bir ses tonu ile: “son üç y›ld›r bu flirketi gelifltirmek için elimden geleni yapmaktay›m; sat›fllar›n geliflimi, çal›flmalar›m›n ne denli baflar›l› oldu¤unu san›r›m gösteriyor. D›flar›ya yapt›¤›m u¤rafla, karfl›laflt›¤›m her türlü güçlü¤e itiraz›m yok; bunlar görevim gere¤i. Ama flirket içindeki kiflilerin düflüncesizlikleri ile u¤raflmak ve bunlara katlanmak zorunda de¤ilim. Osman Bey:" Hasan ne demek istedi¤ini pek anlamad›m." dedi. Hasan Bey ayn› ses tonu ile devam etti: " Sat›fl temsilcilerimizden biri Alkan flirketinden bir siparifl almay› baflard›. Alkan’›n ne denli büyük bir potansiyel müflteri oldu¤unu biliyorsunuz. fiu anda, kendilerine sat›fl yapan flirketlerden biri iflçi sorunlar› nedeniyle Alkan’›n siparifllerini zaman›nda teslim edememektedir. E¤er isteklerini Çarflambaya kadar teslim edebilirsem, bizim devaml› müflterimiz olacaklar›n› bildirdiler." Osman Bey, "Hasan bu harika bir haber, peki sorun nedir?" diye sordu. Hasan Bey hararetle cevaplad›: "Problem, sat›fl temsilcimizin üretim bölümüne siparifli bildirdi¤inde ald›¤› cevapta, üç haftadan önce bu partinin üretimine geçebileceklerini tahmin etmiyorlarm›fl. Sat›fl mümessili beni arad›, ben de Üretim Müdürü Selçuk Bey’i görmeye gittim. Mümkün oldu¤u kadar so¤ukkanl› olmaya gayret ederek Alkan’›n sipariflinin önemini kendisine anlatt›m. ‹lk tepkisi; sipariflin benim primime yüklü bir katk›da bulunaca¤›n›n aç›k oldu¤unu; ancak acele ifl emrini gerçeklefltirmek için normal üretim program›n› aksatmak zorunda kalaca¤›n›, bunun da gider bütçesini ve üretim hedeflerini alt üst edece¤ini söylemek oldu. Ayr›ca Alkan’›n flu anda s›k›fl›k bir durumda oldu¤u için bizden al›m yapt›¤›n›, koflullar düzelince yine eski sat›c› firmalara dönme olas›l›¤›n›n da kuvvetli oldu¤unu, ilave etti. Ama Alkan’›n durumu ve bizim iliflkilerimiz hakk›nda hiçbir fley bilmiyor, ukalal›k ediyor. Ben kendisine, en son Beta flirketinin benzer siparifli için de ayn› itirazlar› ileri sürdü¤ünü, sizin müdahalelerinizle bir hafta sonu fazla mesai yaparak sorunu halledebildi¤ini; o zamandan beri de Beta’ya ifl yapmaya devam etti¤imizi" hat›rlatt›m.
O’nun cevab›, böyle acele bir ifli yetifltirmek için yap›lacak fazla mesailerin maliyetinin bütün kâr› yok edece¤i, oldu. Üstelik daha ifl emrinin ne oldu¤una bile bakmadan, istese dahi gelecek Çarflamba’ya yetifltiremeyece¤ini, belirtti. Ben üretimden anlamam ama, o ifl emrinin zaman›nda yetifltirilebilece¤ini ismim kadar iyi biliyorum, inad›ndan yapm›yor.” dedi. Osman Bey sonuna kadar dinledi ve; "Tamam, sözlerinde hakl› oldu¤unu kabul ediyorum. fiu anda ç›kmak zorunday›m, Selçuk genellikle geç saatlere kadar çal›fl›r, yine yerindeyse hemen hallederiz." dedi. Osman Bey, Selçuk Beyi arad›. K›sa bir görüflmeden sonra flöyle ba¤lad›:" Sana güvenim sonsuz, Alkan’›n sipariflinin firma aç›s›ndan önemi çok büyük, firman›n gelece¤i sana ba¤l›, bunu yetifltir." dedi. Telefonu kapat›p Hasan Bey’e döndü: "Siparifl Çarflamba’ya haz›r olacakt›r. Selçuk’un biraz suyuna gidip gönlünü almak laz›m. Kendini önemli bir kifli sanmas› için bir iki kelime söylemek gerek". 1. Burada temel sorun nedir? Tart›fl›n›z. 2. Sat›fl eleman› bu flekilde siparifl almakta hakl› m›? Neden? 3. Hasan Bey mi, Selçuk Bey mi hakl›? Neden? 4. Osman Bey’in çözüm yolu do¤ru mu? Neden?
”
238
Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Biraz Daha Düflünelim
Yan›t Anahtar›
1. Da¤›t›m ifllevinin iflletmeler için önemi nedir? 2. Da¤›t›m kanal›nda yer alan bafll›ca faaliyetleri aç›klay›n›z. Bu faaliyetler kanal üyelerinin ortak çabalar›yla nas›l daha iyi duruma getirilir? 3. Da¤›t›m kanal› türleri nelerdir? 4. Toptanc› ve perakendeci arac›lar aras›ndaki uygulama farklar› nelerdir? 5. Endüstriyel arac›n›n özellikleri nelerdir? 6. Da¤›t›m kanal›n› belirlemede etken faktörler nelerdir? 7. Tüketiciler arac›lar› neden elefltirirler? 8. Hangi durumlarda, bir üretici birden fazla da¤›t›m kanal› kullan›r? 9. ‹flletmelerde uygulanan bafll›ca da¤›t›m politikalar› nelerdir? 10. Kiflisel sat›fl ve reklam aras›ndaki temel farkl›l›klar nelerdir? 11. Reklam›n bafll›ca üstünlükleri nelerdir? 12. Mal benimseme süreci hangi aflamalardan oluflur ve özellikleri nelerdir?
1. e
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar Baker, Michael ve Susan Hart. Product Strategy and Product Management, Prentice Hall Europe, Hertfordshire, 1999. Best, Roger. Market Based Management, Prentice Hall, New Jersey, 1997. Boone, Louis ve David Kurtz. Contemporary Marketing, The Drydenn Press, Orlando, 1992. Brandley, Frank. Marketing Management, Prentice Hall, Herdfordshire, 1995. Kotler, Philip ve Gary Armstrong. Principles of Marketing, Prentice Hall, New Jersey, 1996. Mucuk, ‹smet. Pazarlama ‹lkeleri, Der Yay›nlar›, 1994. Pr›de, William M. ve O. C. Ferrel Marketing, Hougton Mifflin Co., New York, 1997. Tenekecio¤lu, Birol ve Figen Ersoy. Pazarlama Yönetimi, Birlik Yay›nevi, Eskiflehir, 2000.
2. e 3. e 4. c 5. e 6. d 7. a 8. e 9. e 10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise "Kiflisel sat›fl" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "reklam" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Da¤›t›m kanal› kavram›" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Fiziksel da¤›t›m" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Da¤›t›m kanal› türleri" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Tutundurma faaliyetlerinin yönetimi" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Kampanya kavram›" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Tutundurma kavram›" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Tutundurma karmas›n›n seçimi" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Kiflisel sat›fl" bölümünü gözden geçiriniz.
239
13
Üretim Sistemleri ve Yönetimi
• Sistem kavram›n›n karfl›t› olarak hangi kavram› önerebilirsiniz? Sistemsizlik, kargafla, kaos, anarfli veya düzensizlik, sistem kavram› karfl›t› kavramlar olarak kullan›labilir mi? • Ekmek elde etmek için yaklafl›k kaç çeflit üretim sistemi önerebilirsiniz? Sobada ekmek piflirme, ev f›r›nlar›nda ekmek piflirme, tand›rda ekmek piflirme, odunla ›s›nan fabrikalarda ekmek piflirme, buharla ›s›nan f›r›nlarda ekmek piflirme ayr› ayr› sistemler olarak düflünülebilir mi? • Kaynak atelyeleri, mand›ralar, otomobil fabrikalar›, petrol rafinerileri ve benzerleri üretim sistemi olarak nitelendirilebilir mi? • Üretim sistemleri kendili¤inden var olabilir mi yoksa önce tasarlan›p sonra kurulmalar› m› gerekir? Üretim sistemlerini kim kurar? • Üretim sistemleri kendili¤inden iflleyebilir mi yoksa yönetilmeleri gerekir mi? Üretim sistemlerini kim yönetir?
240
Üretim Sistemleri ve Yönetimi
STOKSUZ ÜRET‹M S‹STEM‹ ÖNER‹S‹ Uyum Mobilya ve ‹nflaat Anonim fiirketi’nin kurucu giriflimcisi ve yüzde yetmisbefl payla en büyük orta¤› olan Murat bey, 1980 y›l›nda mobilya üretimi yapan bir atölye ile iflletmecili¤e bafllam›flt›r. fiirket 1990 y›l›nda inflaat sektörüne de girmifltir. Ancak, ilk y›llar kârs›z kapat›lm›flt›r. Murat bey, inflaat sektörüne giderek a¤›rl›k verirken, mobilya üretimi faaliyetlerini yavafllatm›flt›r. 1995 Haziran ay›nda Amerika’daki iyi bir üniversiteyi bitiren Murat Bey’in o¤lu Hakan, babas›n›n iflletmesinde çal›flmaya bafllam›flt›r. Hakan’›n ifle bafllamas›yla flirketlerde h›zl› bir yeniden yap›lanma sürecine girilmifltir. Murat Bey, o¤lunun yapt›¤› yenilikleri be¤endi¤i için ifllerin yönetimini ve denetimini, bütünüyle genç Hakan’a b›rakm›flt›r. Hakan Bey, mobilya ve inflaat A.fi. deki faaliyetlerin tümünü geleneksel üretim sistemleri görünümünden ç›kararak, tamamen ça¤dafl bir yap›ya dönüfltürmek istemifltir. Hakan Bey, kurulacak yeni üretim tesislerinin Amerika’da e¤itimini gördü¤ü “Stoksuz Üretim Sistemleri (JIT)” biçiminde oluflturulmas›n› “olmazsa olmaz” koflulu olarak dayatm›flt›r. Oysa, ço¤u babas›n›n en eski arkadafl› olan di¤er yönetim kurulu üyeleri; “Türkiye’nin Amerika olmad›¤›n›, stoksuz üretim sistemi yaklafl›m›n›n flirketlerin iflas› sonucunu do¤uraca¤›n›” ileri sürmüfllerdir. Hakan Bey, stoksuz üretim sistemini, Türkiye’de ilk kuran ve iflleten flirketin kendilerininki olaca¤›n›, buna inand›¤›n›, de¤ilse, flirketten ayr›l›p Amerika’ya dönece¤ini kesin olarak belirtmifltir.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; üretim kavram›n› tan›mlamak üretim sistemlerinin aflamalar›n› aç›klamak, bafll›ca üretim sistemi türlerini s›ralamak, üretim sistemlerinin belirgin özelliklerini s›ralamak, stoksuz üretim sistemini aç›klamak, üretim sistemlerinin yönetiminde baflar›l› olman›n temel koflullar›n› ifade etmek için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ifllenen konular› daha iyi anlayabilmeniz için, 1. Üniteyi ve 11. Ünitede yer alan “Ürün” kavram›n› yeterli düzeyde ö¤renmifl olman›z gerekir.
Üretim Kavram›
241
Üretim, ürünlerin ve hizmetlerin yap›lmas›yla ilgili bir kavramd›r. Ürünler, genellikle, tüketicilerin gereksinmelerini, yerine getirildi¤i s›rada karfl›layan somut (fiziksel) varl›klar biçiminde görünürken; hizmetler, yaln›zca yap›l›rken tüketicinin gereksinmesini karfl›layan soyut çabalar olarak bilinir. Üretimin amac›, insan gereksinmelerini, bir dizi ürün ve hizmetle doyuma ulaflt›rarak, onlar›, ekonomik anlamda mutlu etmektir. Bu ba¤lamda, ürünlerin çeflitli üretim kaynaklar›yla yap›lmas›, depolanmas›, tafl›nmas›, sat›lmas› gibi eylemlerin tümü, insan gereksinmelerinin karfl›lanmas›na yönelik oldu¤u için, üretim say›l›r. Baflka bir deyiflle, ham ve yard›mc› maddelerin fiziksel de¤iflikli¤i sonunda yarat›lan fayda ürün kavram›yla; depolama, tafl›ma, satma ve sat›fl sonras› eylemler sonunda yarat›lan fayda ise mala dayal› hizmet kavram›yla belirtilir. Teknik kökenliler, ham ve yard›mc› maddeleri, iflletme malzemelerini, yar› mamulleri ve parçalar›, kullan›labilir ürüne dönüfltürme çabalar›n› üretim olarak tan›mlarlar. ‹flletme kökenliler ise üretimi fayda yaratma olarak tan›mlama e¤ilimindedirler. Üretim tan›m›nda hangi yaklafl›m benimsenirse benimsensin, yap›lan ifllem, iflletmelerin çevrelerinden ald›klar› bir dizi girdiyi, belirli bir süreçten geçirerek, tüketicilerin gereksinmelerini karfl›layan mal ve hizmete (ç›kt›) dönüfltürme çabas›d›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, üretim ç›kt›s› (mal veya hizmet) ile üretim girdisi (kaynaklar) aras›nda, flu biçimde bir ifllevsel iliflki vard›r:
Üretim: Hammaddeleri ve di¤er maddeleri ürüne dönüfltürme ya da k›saca, fayda yaratma sürecidir.
ÜRET‹M KAVRAMI
AMAÇ
1
Üretim kavram›n› tan›mlamak.
Ç›kt› = f (Girdi) Yukar›daki eflitli¤e göre, üretim süreci ç›kt›s› ad› verilen mal ve hizmetler, üretim kaynaklar› ya da üretim faktörleri ad› verilen üretim süreci girdisinin ifllevidir. Üretim terimi, yaln›zca fiziksel mal üretimini de¤il, ayn› zamanda hizmet üretimini de içeren genifl bir kavramd›r. Bilindi¤i gibi, mal kavram› içine, otomobil, giysi, ev, g›da, mobilya, yol, gemi, kitap, televizyon, uçak, baraj, resim, heykel, ilaç gibi ürünler girer. Hizmet kavram› ise; avukat, ö¤retmen, berber, garson, pilot, aflç›, polis gibi ünvanlar› tafl›yan insanlar›n yerine getirdi¤i ifllevlere verilen add›r. Mallar, genellikle somut varl›klar, hizmetler, tüketicinin ihtiyaçlar›n› karfl›layan ve depolanamayan soyut üretim çabalar› olarak bilinir. Sistem
Girdi
De¤iflim Süreci
Otomobil
‹flgücü
Montaj
montaj
Enerji
fabrikas›
Robot Parça
Bilgisayar
‹flgücü
üretim
Parçalar
Atölyesi
Elektrik donan›m› Çipler
Ç›kt›
Geri Bildirim ‹flgücü maliyeti
Otomobil Boyama
Montaj
Yönetici
Mallar: Genellikle somut varl›klar, hizmetler, tüketicinin ihtiyaçlar›n› karfl›layan ve depolanamayan soyut üretim çabalar› olarak bilinir.
Bilgisayar
Fabrika
Üretim maliyeti
Müdürü
Verimlilik Kalite düzeyi
Elektrik-
Test sonuçlar›
elektronik
Üretim birimi
mühendisi
maliyeti
Çizelge 13.1 Endüstri ‹flletmelerinde Teknolojinin Önemi
242
Üretim Kavram›
Hizmet üretimi: Üretici ile tüketici aras›nda birebir dolays›z iliflki kurmay› sa¤layan sosyal bir eylemdir.
Çizelge 13.2 Mal ve Hizmetlerin Belirgin Ay›r›c› Özellikleri
Endüstri iflletmelerinde üretim; tafl›nan, depolanan, sat›n al›nan, sat›lan, bak›monar›m› yap›lan soyut varl›klar›n ortaya ç›kar›lmas›n› ifade eder. Bu tür üretim, imalat dönüflüm sürecinde hammaddelerin fleklinin de¤ifltirilmesi ya da imalat montaj sistemlerinde parçalar›n birlefltirilmesi ile gerçeklefltirilir. Büyük endüstli iflletmeleri, örne¤in; otomobil fabrikalar›, baz› parçalar› kendileri yapar, baz› parçalar› yan sanayiden sat›n al›r, daha sonra da tüm parçalar›n montaj›n› yaparak otomobili üretir. Çizelge 13.1’ de, endüstri iflletmelerinde üretilen iki ürün, bafll›ca üretim kavramlar› aç›s›ndan birbiriyle karfl›laflt›r›lm›flt›r. Hizmet Üretimi, iflletme ile tüketici aras›nda dolays›z iliflki kurmay› sa¤layan sosyal bir eylemdir. Hizmet iflletmelerindeki üretim, imalat iflletmelerindeki üretimden oldukça farkl›d›r. Hizmetler, üretilirken tüketilir. Dolay›s›yla, hizmetlerin kalitesini ölçmek, mallar›n kalitesini ölçmekten daha zordur. Mal üretimi, genellikle, sermaye yo¤unken, hizmet üretimi (emek) yo¤undur. Ancak, son teknolojik geliflmeler, baz› hizmet iflletmelerinde, emek yo¤unlu¤unu azaltm›flt›r. Örnek; olarak bankalarda otomatik vezneler, t›pta yapay zeka ve uzman sistemler, hizmette eme¤in yerini almaya bafllam›flt›r. Endüstri iflletmelerinde stok kontrolü a¤›rl›k tafl›rken, hizmet iflletmelerinde kuyruk sorunlar›n›n çözümü önem kazan›r. Hizmet iflletmelerinin girdileri de genellikle, endüstri iflletmelerinin girdilerine benzer. Buna karfl›n, hizmet iflletmelerinin ç›kt›lar›, somut de¤il soyuttur. Dolay›s›yla, hizmet iflletmelerinde, iflgörenlerin teknik özelliklerinden çok, davran›flsal yönleriyle ilgilenilir. Bu amaçla, ifl görenlerin tüketicilere davran›fllar› ve tüketicilerin hizmetten memnuniyeti, etkili bir geribildirimle izlenmelidir. Mal ve hizmetlerin en belirgin ay›r›c› özelliklerini, Çizelge 13.2’de görebiliriz. Mallar
Hizmetler
Ürünler elle tutulabilir.
Ürünler elle tutulmaz.
Tüketiciyle birebir iliflki düflüktür.
Tüketiciyle birebir iliflki çok yüksektir.
Mallar üretilirken ve tüketiciye sunulurken,
Hizmet üretilirken ve tüketiciye sunulurken,
tüketicilerin kat›l›m› azd›r.
çok yo¤un bir tüketici kat›l›m› vard›r.
Tüketim geciktirilebilir (Ürünler depolanabilir). Tüketim geciktirilmez (Depolanamaz). Üretim sisteminde sermaye yo¤undur.
Emek yo¤undur.
Üretim kalitesini ölçmek kolayd›r.
Üretim kalitesini ölçmek zordur.
Fayda: Mal ve hizmetlerin insan gereksinmelerini karfl›lama özelli¤idir.
Buraya kadar yap›lan aç›klamalar› özetlemek gerekirse; üretimin amac›, insan gereksinmelerini doyuma ulaflt›rmakt›r. Dolay›s›yla, mal ve hizmetlerin üretilmesi, depolanmas›, tafl›nmas› ve sat›lmas› da, insan gereksinmelerini karfl›lamaya yönelik oldu¤u için üretim kavram› içine girer. Asl›nda, dar anlamdaki üretim kavram› ile yaln›zca bir flekil faydas› yarat›lm›fl olur. Bunun yan›nda, üretilen mallar›n bol bulunduklar› zamanlarda depolanarak k›t bulunduklar› zamanlarda pazara ç›kar›lmas›yla bir zaman faydas› yarat›lm›fl olur. Benzer flekilde, mallar›n bol bulunduklar› yerlerden az bulunduklar› yerlere tafl›nmas›yla da bir yer faydas› yarat›l›r. Mal ve hizmetlerin ihtiyaç sahiplerine sat›lmas›yla, bir mülkiyet faydas› yarat›lm›fl olur. Mallar›n insan gereksinmelerini karfl›lama özelli¤ine fayda ad› verildi¤ine göre; flekil, zaman, yer ve mülkiyet faydas› yaratan üretim, depolama, tafl›ma ve satma çabalar›n›n tümü birden üretim kavram› içine girer.
243
Üretim Sistemi
Üretim nas›l tan›mlan›rsa tan›mlans›n, yap›lan ifllem, iflletmelerin çevrelerinden ald›klar› birtak›m girdileri, belirli bir süreçten geçirerek, tüketicilerin gereksinmelerini karfl›layan ürünlere dönüfltürme çabas›d›r. Her iflletme mal veya hizmet ya da her ikisini birden üretmek için kurulur. Dolay›s›yla, üretim ifllevi, tüm iflletmelerin kalbi durumundad›r. Mal veya hizmet üretim süreçleri, iflletmelerin içinde bulundu¤u koflullara göre farkl›l›k gösterir mi? Stoksuz üretim sistemi örne¤inde, yurt d›fl›nda yüksek ö¤renim gören gençlerin, Türkiye koflullar›n› geliflmifl ülkeler koflullar› gibi görme e¤iliminde olduklar› sonucuna var›yoruz. Geliflmifl ülkelerde baflar›yla uygulanan ve olumlu sonuçlar veren yol, yöntem ve sistemlerin, ayn› koflullar› tafl›mayan di¤er ülkelerde kolay kolay uygulanmayaca¤›, k›smen uygulansa bile eski sistemleri aratacak kadar olumsuz sonuçlar verdi¤ini kabul etmek zorunday›z.
ÜRET‹M S‹STEM‹
AMAÇ
Üretim sistemlerinin aflamalar›n› aç›klamak.
2
Üretim eylemlerinin sistem yaklafl›m›yla analizi, bu eylemlerin anlafl›lmas›n› kolaylaflt›r›r. Asl›nda, iflletmedeki tüm alt birimlerin ve eylemlerin sistem yaklafl›m›yla ele al›nmas›, amaçlar›n aç›kl›¤a kavuflmas›n›, bu amaçlara ulaflt›racak araçlar›n ve araçlar aras›ndaki iliflkilerin belirlenmesini kolaylaflt›r›r. ‹flletmedeki di¤er bütün ifllevler, üretim ve pazarlamaya destek sa¤lamak amac›na yöneliktir. Ancak, iflletmedeki her ifllevin belirli bir sistem içinde ifllevini yerine getirmesi gerekir. Konuya bu aç›dan bak›ld›¤›nda, belirli amaçlar› gerçeklefltirmek için biraraya getirilmifl insanlar›n, nesnelerin ve ifllemlerin, belirli bir çevre içinde ifllev görmesi koflulu vard›r. Tüm ö¤eleriyle birlikte de¤erlendirildi¤inde, söz konusu bu çevreye, sistem ad› verilir. fiekil 13.1, üretim sistemi içinde yer alan unsurlar› simgelemektedir. Üretim sisteminin yeterli ve etkili biçimde yönetilmesi ve iflletilmesi, birinci derecede, iflletmenin üretim yönetiminin sorumlulu¤u alt›ndad›r.
1
244
Üretim Sistemi
TEKNOLOJ‹
Girdiler H.madde Malzeme Sermaye Donan›m Personel Bilgi Enerji Zaman Di¤er
ULUSLARARASI EKONOM‹K ‹L‹fiK‹LER
EKONOM‹
‹Ç ÇEVRE
Dönüflüm Süreci
Ç›kt›lar
imalat ifllemleri Hizmet ifllemleri
Mal Hizmet Kalite Maliyet Miktar
Fiziksel De¤iflim Tafl›ma Depolama
KARARLAR
KARARLAR
Yöneticiler Geribildirim
Geribildirim KARARLAR
RAK‹PLER
KARARLAR
DEVLET DÜZENLEMELER‹ (YASALAR)
DIfi ÇEVRE
fiekil 13.1 Üretim Sistemi Üretim sisteminin temel ö¤eleri: Girdiler, dönüflüm süreci, ç›kt›lar ve geribildirimdir.
Üretim sisteminin temel ö¤eleri; girdiler, dönüflüm süreci, ç›kt›lar ve geribildirimdir. Bu temel ö¤elere k›saca de¤inmekte yarar vard›r.
Girdiler
Üretim faktörleri pazar›ndan sa¤lanan ve genel muhasebe taraf›ndan kayd› tutulan her türlü üretim faktörünü, iflletmenin girdileri olarak düflünebiliriz.
Üretim sürecinde kullan›lan girdi türleri, oldukça karmafl›k bir görünüm sergiler. fiekil 13.1’den de izlenebilece¤i gibi, baflta iflletmeye tahsis edilen sermaye olmak üzere, bu sermayenin yat›r›ld›¤› hammaddeler, yard›mc› maddeler, iflletme malzemeleri, makineler, çeflitli donan›mlar, binalar, arazi, know-how gibi maddi ve gayri maddi haklar girdileri oluflturur. Daha sonra, üretim yapabilmek için gerekli olan iflgücü ve her çeflit bilgi de üretim girdisi olarak nitelendirilir. Ayr›ca, üretim için gerekli olan standart bir zamana da ihtiyaç vard›r. Üretim faktörleri pazar›ndan sa¤lanan ve genel muhasebe taraf›ndan kayd› tutulan her türlü üretim faktörünü, iflletmenin girdileri olarak düflünebiliriz. Bilindi¤i gibi genel muhasebe, d›flardan bir bedel karfl›l›¤› iflletmeye giren de¤erler için borç kayd› yapar ve bunlar› iflletme varl›klar› içine dahil eder. ‹flletmeler, girdi sa¤larken, d›fl çevredeki sat›c›lar›, rakipleri, uluslararas› ekonomik iliflkileri, tüketici istek ve arzular›n›, devlet düzenlemelerini, teknolojik ve ekonomik koflullar› göz önünde bulundurmak durumundad›r.
Dönüflüm Süreci Üretim sisteminin dönüflüm sürecinde, üretim kaynaklar›, mal veya hizmete dönüfltürülür. Baflka bir deyiflle, dönüflüm sürecinde katma de¤er yarat›l›r. Asl›nda, katma de¤er yaratman›n say›s›z yol ve yöntemleri vard›r. Burada yaln›zca dördü üzerinde durulacakt›r.
245
Üretim Sistemi
• Biçim de¤iflikli¤i yaparak katma de¤er yaratma Genellikle dönüflüm sürecinde, hammadde ve yard›mc› maddeler, birtak›m kimyasal ve fiziksel de¤iflime tabi tutularak, tüketicilerin talep ettikleri biçime dönüfltürülür. Kesme, tornalama, bükme, yap›flt›rma, montaj ve benzeri ifllemler yoluyla, biçim de¤iflikli¤i meydana getirerek, girdiler katma de¤ere dönüfltürülür. K›saca belirtmek gerekirse, hammaddeler, yard›mc› maddeler ve iflletme malzemeleri, dönüflüm sürecinde biçim de¤ifltirerek, ilk de¤erlerinden daha fazla bir de¤erde mal veya hizmet biçimine gelmifl olur. • Tafl›ma yoluyla katma de¤er yaratma Dönüflüm sürecinde katma de¤er yaratman›n ikinci yolu, tafl›mad›r. Herhangi bir varl›k, ilk bulundu¤u yerden baflka bir yere tafl›n›rsa de¤eri artar. Örne¤in, çiçek ve güllerin evimize getirilmesi ya da çöplerin evimizden al›nmas›, narenciye ürünlerinin yetifltikleri yerlerden tüketim yerlerine getirilmesi ve benzeri tafl›malar da bir katma de¤er oluflturur. • Depolama yoluyla katma de¤er yaratma Belirli bir mal, belirli bir süre, do¤al çevre koflullar›nda saklanabilirse, de¤eri artar. Örnek olarak, yaz ürünlerinin depolanarak, k›fl›n pazara sürülmeleri daha yüksek bir de¤erle sat›lmalar›n› sa¤lar ya da birkaç gün bir motelde kal›rsak, motelde bir katma de¤er yarat›lm›fl olur. • De¤iflim yoluyla de¤er yaratma Bir varl›k, onun bütün ö¤elerini iyice anlay›p be¤endi¤imiz zaman, önceki duruma oranla daha de¤erli duruma gelir. Ayn› flekilde, sat›n almay› düflündü¤ümüz bir varl›¤›n bir de garantisi oldu¤unda, de¤eri daha da artm›fl olur. K›sacas›, mal ve hizmetleri para ile de¤ifltirirken uygulanan de¤iflim çabalar›, o varl›¤a daha fazla bir de¤er kazand›r›r. Görüldü¤ü gibi, herhangi bir varl›¤a çok de¤iflik yollardan de¤er kazand›rmak mümkündür. Bir mal veya hizmet, belirli bir yerde, belirli bir zamanda, belirli bir biçimde ya da belirli bir olumlu izlenimde, daha de¤erli duruma getirilebilir. Bütün bu de¤iflikliklerin planlanmas›, uygulanmas› ve denetlenmesi, dönüflüm sürecinde yap›l›r.
Ç›kt›lar Üretim sisteminden, somut olarak, mal veya hizmet biçiminde bafll›ca iki ç›kt› elde edilir. fiekil 13.1’de yer alan di¤er ç›kt›lar, mal veya hizmetin miktar›na, kalitesine, maliyetine ve üretim zaman›na iliflkin soyut bilgilerdir. Bu belgelendirilmifl ya da bilgi kütüklerine (formlar›na) yaz›lm›fl verilerle, ç›kt› biçimindeki mal ve hizmetler hakk›nda bütünlefltirilmifl bilgi sahibi olunur. Dolay›s›yla, kalite, miktar, zaman ve maliyet biçiminde gösterilen bilgileri, mal ve hizmetlerin tamamlay›c›s› olarak görmek gerekir. Asl›nda, mallar ile hizmetler aras›na kesin bir s›n›r konulamaz. Örnek olarak, bir difl doktoru, hem mal hem de hizmeti birlikte üretir durumda olabilir. Ayn› biçimde, bir dayan›kl› tüketim mal› sat›n al›rken, ayn› zamanda, tafl›ma, depolama, sat›fl sonras› hizmetleri de sat›n alm›fl oluruz. Bu nedenle, dönüflüm süreciyle ilgili her türlü üretim yönetimi ilke ve uygulamalar›, hem mallar hem de hizmetler için geçerlidir. Birinin üretiminde edinilen deneyim, di¤erinin üretiminde de yararl› olur.
Geribildirim Üretim sisteminin di¤er bir temel ö¤esi, geribildirimdir. Üretim planlamas›nda ve üretim sürecinde bir hata olabilir. Geribildirim, bu hatay› yakalay›p yöneticilere bildirir. Yöneticiler de, güncel koflullara göre, gerekli düzeltici önlemleri alarak, sistemi sürekli olarak gelifltirici eylemlerde bulunur.
Biçim de¤iflikli¤i: Dar anlamda üretim say›l›r.
Tafl›ma: Bir pazarlama hizmet üretimidir.
Depolama: Bir pazarlama hizmet üretimidir.
De¤iflim: Pazarlaman›n yaratt›¤› bir pazarlama hizmetidir.
Ç›kt›lar: Girdilerin ürüne dönüflmesini ifade eder.
Geribildirim: Sistemdeki hatalar›n an›nda görüntülenmesi ve düzeltici eylemlerde bulunulmas› biçimindeki iflleyifle verilen add›r.
246
Üretim Sistemi Türleri
‹flletme gibi aç›k sistemlerde geribildirimli güncellefltirme, çok iyi planlanm›fl bir yönetim bilgi sistemine dayan›r. Ça¤dafl bilgisayar deste¤inde iflleyen yönetim bilgi sistemi, belirli s›n›rlar d›fl›na taflan hatalar› an›nda yakalayarak, yöneticileri uyar›r. Yöneticiler, bu uyar› karfl›s›nda harekete geçerek, gerekli düzeltici eylemlerde bulunurlar. Düzeltici eylemler; girdilere iliflkin, dönüflüm sürecine iliflkin, ç›kt›lara iliflkin ya da her üçüne de iliflkin olabilir.
ÜRET‹M S‹STEM‹ TÜRLER‹
AMAÇ
3
Bafll›ca üretim sistemi türlerini s›ralamak.
Geleneksel olarak, bafll›ca üç temel üretim sisteminin oldu¤u kabul edilir. Bunlar; tek üretim sistemi, parti üretimi sistemi ve ak›c› üretim sistemidir. Bu geleneksel üretim sistemlerine ça¤›m›z›n h›zl› de¤iflen koflullar›n›n zorlamas›yla yeni üretim sistemleri de eklenmektedir. Ça¤›m›z›n her alandaki h›zl› de¤iflimi daha esnek üretim sistemleri gelifltirmeyi zorlam›fl, bunun sonucu olarak da yeni baz› üretim türleri tasarlanm›flt›r. Bunlar›n en önemlilerinden biri grup teknolojisi, di¤eri de s›f›r stoklu üretim (JIT) dir. ‹flletmecilik yaflam›nda s›k s›k ad› duyulan bafll›ca üretim sistemlerini, flu flekilde s›ralamak mümkündür: • Tek (jop=proje) Üretim Sistemi • Parti (batch) Üretimi Sistemi • Ak›c› (flow) Üretim Sistemi • Siparifl (jobbing) Üretimi Sistemi • Sürekli (continuous) Üretim Sistemi • Kitle (mass) Üretim Sistemi • Grup Teknolojisi Sistemi • S›f›r Stoklu Üretim (JIT) Sistemi S›ralanan bu üretim sistemlerinden herhangi birinin seçimi, herfleyden önce, örgütsel sistemi ve donan›m (equipment) yerleflimini etkiler. Baflka bir deyiflle, hangi üretim türüne göre üretim yap›lacaksa, o üretim türüne uygun bir örgütleme ve yerleflim düzeni gerekir. Kullan›lacak üretim türü (yöntemi) seçilmeden önce, her birinin özellikleri, her türün veya sistemin hangi ay›rt edici özellikler tafl›d›¤› ve hangi koflullarda daha iyi sonuçlar verdi¤i incelenip karara ba¤lanmal›d›r. Afla¤›da, söz konusu üretim sistemlerinin en belirgin özelliklerinin k›saca belirtilmesiyle yetinilecektir.
Tek (Proje) Üretim Sistemi
AMAÇ
Üretim sistemlerinin belirgin özelliklerini s›ralamak.
4
Tek üretim sistemi: Bir tek üretim biriminin belirli bir yerde yap›lmas›d›r.
Proje, yerinde ifl, yerinde üretim gibi adlar da verilen tek üretim sistemi, bir kiflinin veya bir üretim grubunun, yaln›zca bir tek üretim biriminin tamam›n›, ayn› yerde üretmesidir. Köprü yapma, fabrika kurma, baraj infla etme, gemi imalat› ve benzerleri, bu tür üretimin en yayg›n örnekleridir. Bu üretim yönteminde, üretilecek mamul hareket etmez. Bütün üretim girdileri, üretilecek birimin etraf›nda toplan›r. Tek üretimde kullan›lacak üretim teknolojisi, üretilecek birimin karmafl›kl›¤› oran›nda de¤ifliklik gösterir. Baz› üretim konular› için basit teknolojiler kullanmak yeterli olabilirken, baz› üretim konular› için çok yüksek teknolojiler gerekebilir. Örnek olarak, bir akarsu üzerine basit bir teknoloji ile köprü infla edilebilirken, ‹stanbul Bo¤az› üzerine infla edilecek üçüncü bir köprü için, çok yüksek bir teknolojiye ihtiyaç duyulur.
Üretim Sistemi Türleri
Uygulamada, tek üretim yerine, genellikle proje kavram› kullan›l›r. Tek üretim projelerinin gerçeklefltirilmesindeki en önemli özellikleri, birkaç nokta etraf›nda toplamak mümkündür: • Yal›n bir örgütlenmeye gidilir. • Çok yönlü uzmanl›¤a sahip iflgörenlerden yararlan›l›r. • Basit araç-gereç ve donan›mdan yararlan›l›r. • Üretim k›sa sürede gerçeklefltirilir. Karmafl›k büyük projelerin gerçeklefltirilebilmesi için, çok uzun ve kapsaml› araflt›rma ve planlama çal›flmalar› yap›l›r. Bu çal›flmalara, genellikle fizibilite (yap›labilirlik) ad› verilir. Tek üretim sistemi, genellikle büyük projeler için geçerlidir. Bu üretimi siparifl eden kifli ve kurumlarda üretimin en ince noktalar›n› ve koflullar›n› ayr›nt›l› olarak yaz› alt›na alan flartnameler haz›rlan›r. Daha sonra ihale aç›larak, bu projeye talip olanlardan fiyat teklifleri al›n›r. Üretici iflletmeler, flartnamelerin gereklerini yerine getirebilmek için ve ihaleyi kazanabilmek için, ihaleye girmeden önce, uzun planlama ve araflt›rma çabalar›nda bulunurlar. Maliyeti yüksek tek üretim projeleri ihalesine, genellikle tek bir üretici iflletme de¤il, birkaç giriflimin oluflturdu¤u bir konsorsiyum girer. Proje planlamas›nda ve kontrolünde Gantt, CPM ve PERT gibi ileri programlama yöntemlerinden yararlan›l›r. Bu yöntemlerle, projenin hangi üretim faaliyetlerinden olufltu¤u, faaliyetlerin ne kadar sürede tamamlanabilece¤i, hangi faaliyetlerin hangi faaliyetlerden önce veya sonra yap›lmas› gerekti¤i, projenin en erken, normal veya en geç ne kadar sürede ve maliyetle tamamlanaca¤›, projedeki hangi üretim faaliyetlerinin kritik oldu¤u ve benzeri konular, karara ba¤lan›r. Projenin aç›kça tan›mlanm›fl amac›na uygun bir örgütlenmeye (genellikle matris örgütlenme), teknoloji kullan›m›na ve proje ekibi oluflturmaya gidilir.
247
Fizibilite (Yap›labilirlik): Karmafl›k, büyük projelerin gerçeklefltirilmesinden önce, uzun ve kapsaml› araflt›rma ve plânlama çal›flmalar›d›r.
Parti Üretimi Sistemi “Parti üretimi sistemi” terimi yerine bazen “Seri üretim sistemi” ya da “dizi üretim sistemi” terimleri de kullan›l›r. Belirli bir mamul türünden bir parti veya bir seri üretim yap›ld›ktan sonra, üretim program› de¤ifltirilerek, baflka bir mamul türünden baflka bir partinin üretimine geçilir. Örnek olarak üretim, önce 2 cm.lik civata üretecek biçimde programlan›r. Bu seriden 7 000 birim üretildikten sonra, 3 cm.lik yeni bir partinin üretim program›na geçilir. Ayn› flekilde, haz›r giyim üretiminde, 38 beden, 39 beden, 40 beden gibi ölçülere göre parti parti üretim yap›l›r. Transformatör üretiminde, elektronik mamuller üretiminde ve benzeri üretimlerde, bu üretim türü gözlemlenir. Parti üretiminde, üretilecek her parti için ayr› bir üretim planlamas› ve programlamas› yapma zorunlulu¤u vard›r. Baflka bir deyiflle, her parti üretim için, yeniden hammadde ak›fl›, zamanlama ve benzeri de¤iflkenlerin planlan›p programlanmas› gerekir. ‹flletmenin üretim planlama ve kontrol bölümünün etkili çal›flmas› oran›nda üretim verimlili¤i artar. Tersi durumda, çeflitli organizasyon güçlükleri, zaman kayb› gibi olumsuzluklarla karfl›lafl›l›r. Parti üretiminde dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan biri de, ifllevsel (fonksiyonel) yerleflimdir. Bu yerleflimde, üretim birimlerinin birbirlerine göre konumlar›, canl› ve cans›z varl›klar›n hareketleri toplam›n› minumum düzeye indirecek biçimde olmal›d›r. Örnek olarak, e¤er mamul, 8 ayr› üretim biriminden, ayr› ayr› üretim süreçlerinden geçerek meydana geliyorsa, söz konusu üretim birimleri 8 (40 320) de¤iflik biçimde konumland›r›labilir. Ayr›ca, yar› mamul, ifllem gördü¤ü bir atelyeye birkaç kere gelip ifllem görmek durumundaysa, karmafl›kl›k daha da artar. Zaman, enerji, ifl-
Parti üretim sistemi: Belirli bir mamül türünden bir parti veya bir seri üretim yap›ld›ktan sonra, üretim program›n›n de¤ifltirilerek, baflka bir mamül türünden baflka birn partinin üretimine geçildi¤i sistemdir.
248
Üretim Sistemi Türleri
çilik ve benzeri tasarruflar› sa¤lamak için, üretim birimlerinin veya atelyelerin birbirlerine göre konumlar›, gecikmeleri ve kay›p zamanlar› minimum düzeye indirecek biçimde planlanmal›d›r. ‹fllevsel yerleflim düzeni planlan›rken, bafll›ca su noktalara önem vermek gerekir: • ‹fl ak›fl›n› ve ifl önceliklerini k›sa bir zamanda de¤ifltirebilecek bir esneklikte olmal›d›r. • Araç, gereç ve donan›mdan yararlanma düzeyini yükseltmelidir. • Çal›flanlar›n uzmanl›klar›n›, tek bir süreç üzerinde yo¤unlaflt›rabilecek biçimde olmal›d›r. • Ayn› veya benzer ifllevleri yapan tüm çal›flanlar›n gözetimini, etkili bir biçimde gerçeklefltirecek yap›da olmal›d›r. • Herhangi bir ifllemin durmas› durumunda, üretimi aksatmayacak bir biçimde olmal›d›r. Bütün bu aç›klamalardan sonra, parti üretiminin bafll›ca özelliklerini flu flekilde s›ralamak mümkündür: • Çeflitli organizasyon güçlükleri yarat›r. • Afl›r› uzmanlaflm›fl iflgörenler gerektirir. • Fabrika olanaklar›ndan yararlanma olas›l›¤› yüksektir. • Birim zamanda üretim miktar›, di¤er üretim türlerine oranla biraz daha azd›r.
“Mod” Kavram›n› Bilmeyen Haz›r Giyimci ‹fl yaflam›na yeni at›lan zengin bir giriflimci, birikimini haz›r giyim sektörüne yat›rarak, orta ölçekli bir iflletme kurdu. Gerekli alt yap›y› kurduktan sonra, dikifl nak›fl bilen ev han›mlar›n› ifle ald›. Bayan iflgörenlerin bafl›na, iflletme flefi olarak, dikifl nak›fl ifllerinde deneyimli yafll› bir ev han›m›n› getirdi. Kendisi de iflletmenin hem müdürü hem de üretim ve pazarlama yetkilisi oldu. Yaln›zca muhasebe iflleri için profesyonel bir muhasebeciyi ifle ald›. On y›ld›r, haz›r giyim alan›nda baflar›l› bir iflletmecilik yapan amcas›n›n o¤lundan, çeflitli ölçülerde kad›n ete¤i kal›plar› alarak, dikifl flefi yafll› bayana, her numaradan biner adet üretilmesi emrini verdi. Deneyimli dikifl elemanlar›, üstün bir çal›flmayla her kal›ptan eflit olarak dikmeye bafllad›lar. Etek üretiminde bir baflar›s›zl›k olmam›flt›. Ancak, 38 ve 40 numaral› eteklerin tümü sat›lm›fl, daha büyük ve daha küçük numaral› etekler elde kalm›flt›. Özellikle, en büyük ve en küçük numaral› eteklere ba¤lanan para bofla gitmifl ve genç giriflimci zarar etmiflti. Deneyimsiz giriflimci, bir istatistik karar verme arac› olan “mod” sat›fl tahmini yöntemini bilmedi¤i için, her boy etekten ayn› miktar sataca¤›n› varsayarak hata yapm›fl ve sat›fl› çok tekrarlanmayan etekleri de en çok tekrarlananlar kadar üretme hatas›n› yapm›flt›.”
Ak›c› (Flow) Üretim Sistemi
Ak›c› üretim sistemi: Bütün üretim araç gereci, makinalar ve iflgörenlerin, bir üretim hatt› etraf›na ya da kayan flerit etraf›na yerlefltirildi¤i sistemdir.
Yukar›da da de¤inildi¤i gibi, parti üretiminde, de¤iflik ifllemlerin yap›ld›¤› atelyeler veya üretim birimleri vard›r. Bu birimlerde, gerekli araç-gereçler toplanm›flt›r. Uzman iflgörenler, söz konusu araç gereci kullanarak, belirli ifllemleri yerine getirir ve yar›mamulü, bir sonra gelen atelyeye veya ifllem merkezine geçirirler. Baflka bir deyiflle, parti üretiminde, hammaddeler ve yar›mamul, bir ifllem merkezinden di¤erine, oradan tekrar önceki ifllem merkezine veya bir baflka ifllem merkezine do¤ru gider gelir ve sonunda bitirme veya montaj ifllem merkezinde mamul tamamlanm›fl olur. Ak›c› üretim sisteminde ise, bütün üretim araç gereci ve makineler›, bafltan sona kadar, bir üretim hatt› etraf›na ya da kayan flerit etraf›na yer-
Üretim Sistemi Türleri
lefltirilmifltir. Üretim hatt›n›n bafl›nda hammade, sisteme girer, ilk ifllem merkezine yeni hammadde gelmifl ve ifllem görmeye bafllam›fl olur. Böylece, üretim hatt› veya belirli raylar üzerinde kayan flerit, belirli aral›klarla durup hareket ettikçe, mamul de oluflmaya bafllar ve hatt›n sonunda, örne¤in, her 45 dakikada bir mamul sistemden mamul deposuna yerlefltirilmifl olur. Ak›c› üretimde, tüm sistemin, en ince ayr›nt›lar›na kadar dengelenmesi gerekir. Herhangi bir ifllem merkezindeki bir dakikal›k bir gecikme, bütün ifllem merkezlerini birer dakika geciktirir. Örnek olarak, görevi her 5 dakikada bir somun s›kmak olan bir iflgören, bu görevini 5 dakika içinde tamamlayamazsa, bütün üretim sisteminin dengesini bozmufl olur. Dolay›s›yla, ak›c› üretim sisteminde, üretim hatt› bir bütün olarak göz önünde bulundurulmal› ve hatt›n herhangi bir noktas›ndaki bir duraksamaya veya aksakl›¤a yer verilmemelidir.
Ak›c› üretim hatt›n› planlamada, iki büyük sorun vard›r: • Efl zamanlama • Kaynak kullan›m›n› artt›rma Uygulamada, ak›c› üretim hatt›n› planlarken, birbirleriyle iliflkili bafll›ca iki problemin çözümlenmesine çal›fl›l›r. Bunlar: • Ayn› zamana tesadüf eden kay›plar› minimize etmek. Baflka bir deyiflle, sistemin de¤iflik ifllem birimlerinde yer alan iflgörenlerin, ifllemlerini, kendilerine verilen standart zamanda yapmalar›n› sa¤lamak. E¤er, bu standart zamanlar iyi saptanmam›flsa, baz› birimlerdeki iflgörenler h›zl› çal›flmak durumunda kal›rken, baz›lar› da yavafl hareket etmek durumunda kalabilirler. • Kaynak kullan›m›n› maksimize etmek. Baflka bir deyiflle, üretim kaynaklar›n› etkili bir flekilde kullanarak, en k›sa zamanda en çok üretimi gerçeklefltirecek bir montaj hatt›n› dengelemek. Üretim hatt›n› dengeleme konusunda, çeflitli sezgisel ve mant›ksal yöntemler gelifltirilmifltir. Özellikle, bilgisayara dayal› simulasyon (taklit ya da benzetme) uygulamalar› bu konuda çok olumlu sonuçlar vermektedir. ‹yi planlamak ve dengelemek kofluluyla ak›c› üretim, malzeme ak›m›n› h›zland›r›r. Çok yönlü uzman iflgören ihtiyac›n› azalt›r ve belirli zamandaki üretim miktar›n› artt›r›r. Ancak, ak›c› üretim sisteminin kendisinden beklenen yararlar› sa¤layabilmesi için, afla¤›da s›ralanan koflullar›n gerçekleflmesi gerekir: • Büyük dalgalanmalar göstermeyen istikrarl› bir pazar talebi • Standart mamul
249
250
Üretim Sistemi Türleri
• • • • • • •
Gecikmesiz standart hammadde ve malzeme sa¤lama olana¤› Üretim aflamalar›n›n bir üretim hatt› etraf›nda optimal dengelenmesi Üretim ifllemlerinin iyi tan›mlanm›fl olmas› Çal›flmalar›n kalite standartlar›na uygun olarak yap›lmas› Sisteme uygun fabrika, makina, araç-gereç ve donan›m›n sa¤lanmas› Bak›m-onar›m›n sistemi aksatmayacak biçimde planlan›p yap›lmas› Üretim aflamalar›ndaki gözetim, muayene ve kalite kontrollerinin gere¤i gibi yap›lmas›.
Siparifl Üretimi Sistemi Siparifl üretim sistemi: Siparifli verenin isteklerine göre özel olarak tasarlanan bir üretimdir.
Siparifl üretimi, müflterilerin tan›mlad›¤› tasar›m ve ölçülere göre yap›lan özel bir üretimdir. Bu sistemde, stok yap›lmaz. Müflteri ne istediyse ve ne kadar istediyse, o kadar üretim yap›l›r. Siparifl üretimine özgü herhangi bir üretim türü veya üretim yöntemi yoktur. Üretim süreci veya üretim aflamalar›, müflterinin isteklerine göre her seferinde yeniden planlan›p uygulamaya konulur. Baz› durumlarda, müflterinin arzulad›¤› estetik veya sanat yönlü tasar›mlar da göz önünde bulundurulur. Bu üretim sisteminde, siparifli veren ile siparifli alan›n herhangi bir iletiflim hatas› yapmamas› gerekir. Genellikle, üretim teslim edilirken, çeflitli iletiflim engellerinin neden oldu¤u tart›flmalar ortaya ç›kmakta, bazen bu yüzden yarg› yoluna bile gidilmektedir. Bu tür anlaflmazl›klar›n önlenmesi için, siparifl al›n›rken, isteklerin yaz›ya dökülmesi ve siparifl veren taraf›ndan imzalanmas› gerekir. Siparifl üretim sisteminde, üretimin maliyeti, “Siparifl Maliyeti Sistemi”yle bulunur.
Sürekli Üretim Sistemi Sürekli üretim sistemi: Üretimin, tam gün, vardiyal› ve devaml› olarak yap›ld›¤› sistemdir.
Günde 24 saat, haftada 7 gün ve y›lda 365 gün devam eden üretime, sürekli üretim ad› verilir. Bu üretimin, ak›c› üretim sistemiyle yap›laca¤› aç›kt›r. Sürekli üretim sistemleri, çok büyük hacimli üretimi gerçeklefltiren, bütünüyle sermaye yo¤un yat›r›mlard›r. Petrol rafinerileri, demir-çelik fabrikalar›, ka¤›t fabrikalar›, flifle ve cam fabrikalar› ve benzerleri, sürekli üretimin örnekleridir. Sürekli üretimde, iflin gere¤inden dolay›, ocaklar›n, f›r›nlar›n veya kazanlar›n devaml› olarak çal›flt›r›lmas› gerekir. Üretim, flu veya bu nedenden bir süre duracak olursa, 2000-4000 derece s›cakl›ktaki f›r›nlar›n atefle dayan›kl› tu¤lalar› genleflme nedeniyle parçalan›r ve bunlar›n yenilenmesi ola¤anüstü giderlere ve üretim duraklamalar›na neden olur.
Kitle (Y›¤›n) Üretim Sistemi Kitle üretimi: tek üretim, parti üretimi veya ak›c› üretim türlerinden hernahgi biriyle yap›lan çok büyük ölçekli üretimdir.
Kitle üretimi, tek üretim, parti üretimi veya ak›c› üretim türlerinden herhangi biriyle yap›lan çok büyük ölçekli üretime verilen bir add›r. Çok büyük hacimli kitle üretimi, genellikle, dolays›z iflçilik maliyetini azalt›c› bir rol oynar. Gerçekten de üretim olanaklar›na ve hizmet ifllevlerine yap›lan büyük masraflar, birim dolayl› maliyetleri artt›rmaks›z›n verimlili¤i artt›r›c› bir rol oynayacakt›r. Baflka bir deyiflle, Ekonomi Kuram›nda incelenen büyüklü¤ün sa¤lad›¤› yararlar kavram›, ancak, kitle üretimiyle gerçeklefltirilir. K›vaml› (optimal) bir büyüklü¤e ulaflan iflletmelerin ortalama üretim maliyetleri, bu büyüklü¤e ulaflamayan iflletmelere oranla çok daha düflük düzeyde kal›r ve büyük rekabet üstünlükleri sa¤lar. Kitle üretimine geçilebilmesi için, pazar›n çok büyük olmas› ya da en iyisi, uluslararas› pazarlara girilmifl olmas› gerekir. Talebin azald›¤› dönemlerde stoka çal›fl›lmas›, ço¤ald›¤› dönemlerde de hem stoktan hem de üretimden sat›fl yap›lmas› gerekir. Günümüzde, ulusal ve uluslararas› pazarlaman›n geliflmesi, çeflitli,
Üretim Sistemi Türleri
251
market, süpermarket, büyük ma¤aza ve benzeri pazarlama birimlerinin giderek artmas›, kitle üretiminin önemini art›rm›flt›r. Ça¤dafl pazarlarda, çeflitli marka ve ambalajlar içinde tükecinin be¤enisine sunulan birçok mamul, kitle üretimiyle üretilmektedir. fiifle sular›, çeflitli kolal› içkiler, deterjanlar, bisküviler, televizyonlar, makarnalar ve giderek et mamulleri ve benzerleri, kitle üretim çeflitlerinin küçük birer örnekleridir.
Grup Teknolojisi Üretim Sistemi Grup teknolojisi terimi, bir üretim türünden daha çok, ça¤dafl bir üretim yaklafl›m›n› veya anlay›fl›n› simgeler. Bu kavram, ilk defa, uluslararas› bir seminerde, Belgrad’l› bir profesör olan V.B. Solaja taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Soloja’ya göre, “üretim alan›ndaki birçok problem birbirinin benzeri oldu¤u için, bunlar kendi aralar›nda grupland›r›larak her grubun bir tek k›vaml› çözümü bulunabilir ve böylece zaman ve çaba tasarrufu sa¤lanabilir.” Dolay›s›yla üretimde böyle bir yaklafl›ma da, grup teknolojisi ad› verilebilir. Asl›nda, grup teknolojisi yaklafl›m›, farkl›l›klar› de¤il, tam tersine, öncelikle benzerlikleri araflt›r›r. Sistemdeki benzer parçalar, belirli çemberler içinde toplan›r ve ayn› çemberler içinde bir araya getirilmifl makine ve iflgören gruplar› taraf›ndan üretilir. Üretim veya kalite çemberleri oluflturmaktaki temel amaç; zaman, çaba ve malzeme tasarrufu sa¤layarak üretim verimlili¤ini ve kalitesini art›rmakt›r. Grup, çember veya hücre terimleriyle simgelenen özel üretim birimleri olufltururken, bafll›ca flu tan›mlar›n bilinmesi gerekir: • Tak›m veya üretim çemberleri: Grupta özel veya genel olarak çal›flan belirli bir iflgören tak›m›n› içerir. • Mamuller: Üretim çemberlerinde, belirli bir iflgören grubu, belirli benzerlikler tafl›yan mamul parçalar›n› üretir. Üretilen parçalar, bin montaj bölümünde biraraya getirilerek, örne¤in, bir makine atelyesindeki makinen›n önemli bir parças›n› oluflturacak duruma getirilirler. De¤iflik çemberlerden gelen parçalar›n montaj› sonunda da amaçlanan esas mamul ortaya konmufl olur. • Üretim Olanaklar›: Üretim çemberlerindeki iflgören gruplar›na, yaln›zca kendilerinin kullanabilece¤i gerekli makine, araç, gereç ve donan›mlar verilir. • Grup Yerleflimi: Her türlü üretim olanaklar›, grup için ayr›lan bir alanda, grubun hep birarada çal›flabilece¤i bir düzene göre yerlefltirilir. • Amaç: Gruptaki iflgörenlerin tümü, ayn› ortak mamul ç›kt›s› amac›n›, birlikte paylafl›rlar. Söz konusu ç›kt› hedefi veya siparifl listesi, gruba, her üretim döneminin bafllang›c›nda, dönemin sonunda tamamlanacak biçimde verilir. • Ba¤›ms›zl›k: Gruplar, mümkün oldu¤u ölçüde, birbirinden ba¤›ms›z olmal›d›r. Gruplar, e¤er isterlerse, bir dönemdeki çal›flma h›zlar›n› de¤iflterebilme özgürlü¤üne sahiptirler. Gruplar gerekli malzemeleri ald›ktan sonra baflar›lar›, di¤er üretim gruplar›n›n hizmetlerine ba¤l› olmamal›d›r. • Grup Büyüklü¤ü: Gruplar, belirli bir iflgören say›s›yla s›n›rl›d›r. Genelde, gruplar›n 6-15 iflgörenden oluflmas› önerilir. Ancak, baz› durumlarda, teknolojik nedenlerden dolay›, 35 kiflilik genifl gruplara da rastland›¤› görülür. Felsefesine uygun olarak oluflturulup yönetilmek kofluluyle, grup teknolojisinin bafll›ca yararlar›n› flu flekilde s›ralamak mümkündür: • Birim üretime haz›rl›k süresini k›salt›r. • ‹flgörenlerin ifllerini ö¤renmelerini h›zland›rarak, makine kullan›m sürelerini azalt›r.
Grup teknolojisi: Üretimle ilgili benzerliklerin, belirli kalite çemberinde bir araya getirilerek grup oluflturulmas›; böylece zaman, çaba ve malzeme tasarrufu sa¤lanmas›d›r.
252
Üretim Sistemi Türleri
• • • • • • • •
‹fl basitlefltirme ve ifl standartlaflt›rmadan kaynaklanan iflgücü etkinli¤ini artt›r›r. Makinelerin etkili kullan›m›n› sa¤lar. Tafl›ma mesafelerini k›saltarak zaman tasarrufu sa¤lar. Malzeme ve yar›mamul stoklama masraflar›n› ve stoklama alan› ihtiyac›n› azalt›r. Üretim planlamas›n› kolaylaflt›r›r. Tüm üretim sürecinde büyük zaman tasarruflar› sa¤lar. Yönetimi kolaylaflt›r›r. Sosyal iliflkileri kolaylaflt›r›r ve gelifltirir.
S›f›r Stoklu Üretim (JIT) Sistemi
AMAÇ
5
Stoksuz Üretim Sistemini aç›klamak.
Japonlar, rekabet üstünlü¤ü sa¤lama amac›yla, iflletmecili¤e birçok yeni yaklafl›mlar getirmifllerdir. Bu yaklafl›mlar›n en önemlilerinden biri de, “S›f›r Stokla Çal›flma/Just-InTime” sistemidir. S›f›r stokla çal›flma kavram›, ilk defa, 1970’li y›llar›n ortas›nda Toyota Motor Company taraf›ndan uygulamaya konuldu¤u için baz› kaynaklarda, “S›f›r Stokla Çal›flma” kavram›, “Toyota Sistemi” olarak da ifade edilmektedir. S›f›r stokla çal›flma sistemi, herfleyden önce, bir israf› önleme felsefesinin ifadesidir. Bu felsefe genel rekabet koflullar› içinde, iflletme verimlili¤ini ve kaliteyi artt›rma düflüncesine dayan›r. Ancak, s›f›r stokla çal›flma sistemine iliflkin say›sal verilerin uygulanabilece¤i bir model yoktur. Bunun yerine, daha çok tan›msal nitelikli bir düflünce sistemi, ortaya konulmaya çal›fl›lm›flt›r. Afla¤›da, s›f›r stokla çal›flma veya ayn› anlama gelmek üzere stoksuz çal›flma üretim sistemi ana çizgileriyle belirtilmeye çal›fl›lacakt›r. Stoksuz üretim sisteminin özellikleri: Bu üretim sisteminin gelifltirilme nedenini anlamak için Japonlar›n ekonomik ve sosyal koflullar›na bakmakta yarar vard›r. Bilindi¤i gibi Japonya, ekonomik kaynaklar› son derecede s›n›rl›, buna karfl›l›k nüfusu çok fazla olan bir ülkedir. Dolay›s›yla Japonlar›n, ekonomik kaynaklar›, zaman›, iflgücünü ve özellikle de topra¤› kullan›rken, baflka ülkelere oranla daha dikkatli olmalar› gerekir. Baflka bir deyiflle, Japon iflletmecili¤inde temel hedefin, israfla mücadele oldu¤u söylenebilir. S›f›r stokla çal›flma yaklafl›m›, Japonlar›n söz konusu felsefelerinden kaynaklanan bir ça¤dafl uygulamad›r. S›f›r stokla çal›flma sistemi üç temel ilkeye dayan›r: • Tüm alanlarda ve oluflumlarda israf›n minimizasyonu • Mevcut süreç ve sistemlerin devaml› olarak daha iyi ve ileriye götürülmesi • Tüm çal›flanlar›n kat›l›m›n› sa¤layarak, karfl›l›kl› sayg› ve eflit davran›fla dayal› bir oto kontrol sisteminin sürdürülmesi Gerçekten de Japon üretim sistemlerinde, hammadde, malzeme, yer ve iflçilik israf›ndan sürekli olarak kaç›n›ld›¤› görülür. Bu tür potansiyel israfa yol açacak sorunlar› belirlemeye ve ortadan kald›rmaya özen gösterilir. Mevcut süreç ve sistemler; verimlili¤i artt›rmak, geliri ço¤altmak ve israf› daha da azaltmak için sürekli bir iyilefltirmeye, gelifltirmeye ve uyumlaflt›rmaya tabi tutulur. Tüm çal›flanlara eflit ifllem yap›larak, iflletme statüleri minimize edilerek ve kat›l›m sa¤lanarak, personelin birbirlerine karfl› sayg› ve sevgilerinin korunmas›na çal›fl›l›r.
253
Üretimde Japon Mucizesi
ÜRET‹MDE JAPON MUC‹ZES‹ 1970 li y›llarda, ‹talya, uluslararas› düzeyde bir kumafl al›m› ihalesi açar. En düflük fiyat› veren kurulufl, ihaleyi kazanacakt›r. ‹haleye, birçok ülkeden, birçok flirket kat›l›r. Bir Japon flirketi, di¤er flirketlerin, bu arada bir ‹ngiliz flirketinin teklif etti¤i fiyat›n yar›s›n› teklif ederek, ihaleyi, büyük bir farkla kazan›r. Japon flirketi ihaleyi kazan›nca, Japonya’daki ifl merkezine telefon eder: - “‹haleyi kazand›k. Dokuma gemimiz ‹talya’ya do¤ru yola ç›ks›n.” Yola ç›kacak olan gemi, bir kumafl fabrikas› biçiminde donat›lm›flt›r. ‹çinde, dokuma tezgahlar›, dokuma malzemeleri ve dokuma iflçileri vard›r. Gemi, Japonya’dan ‹talya’ya geldi¤inde üretim tamamlanm›fl ve ürün baflar›yla ilgililere teslim edilmifltir. Bu mucize üretim yaklafl›m›, stoksuz üretim sistemi felsefesi ve verimlili¤e s›n›r çizilmemesi, Japonlar›, dünyan›n en geliflmifl ülkeleri aras›na sokmufltur. S›f›r stokla çal›flma ad›n›, malzeme ç›kt›lar›n› ne önce ne sonra, tam ihtiyaç duyuldu¤u anda yap›lmas› düflüncesinden al›r. Bu nedenle, yabanc› dildeki “Just-InTime” sözcüklerinin bafl harflerinden oluflan “JIT” terimi ile ifade edilir. Hammadde dahil tüm malzeme ihtiyac›n›n tam ihtiyaç duyuldu¤u anda temin edilmesi; bir taraftan, sürece girmek için depolarda at›l olarak bekleyecek pahal› malzeme israf›n›, di¤er taraftan da malzemenin geç temin edilmesi nedeniyle pahal› üretim kaynaklar›n›n bofl bekleme israf›n› önlemifl olur. S›f›r stokla çal›flma yaklafl›m› sonuçta; ›skarta, kusurlu üretim, yer israf›, fazla stok bulundurma, at›l kapasite ve benzeri israflar›n ortadan kalkmas›n› sa¤lar. S›f›r stokla çal›flma düflüncesi, bütün iflletme faaliyetlerine uygulanabilir. Bu anlamda, s›f›r stokla çal›flma; stok birikimini önleyerek, tafl›ma uzakl›klar›n› azaltarak, ›skartalar› ve kusurlu üretimi en aza indirerek, fiziki kapasitenin maksimum kullan›m›n› sa¤layarak ve benzeri iyilefltirmeleri yaparak; al›mlardan üretime, üretimden da¤›t›ma ve tüketicilere kadar, tüm ifl ak›fl›n›n kesintisiz, art arda, tam zaman›nda olmas›n› sa¤lama çabas›d›r. Bu felsefe, uygulanabilece¤i her yerde ve uygulanabilece¤i her biçimde, uygulanmaya çal›fl›lmal›d›r. Bu özelli¤i nedeniyle, s›f›r stokla çal›flman›n, herhangi bir formülle ifade edilemiyece¤i, bu felsefeyi, her iflletmenin çok farkl› biçimlerde uygulayabilece¤i ortaya ç›km›fl olmaktad›r. Toyota, s›f›r stokla çal›flma politikas›n› uygulayarak, 15 günde üretilebilecek bir arabay›, bir günde üreterek, çok önemli bir zaman tasarrufu sa¤layabilmifltir. Japonlar›n s›f›r stokla çal›flma felsefesi mamullerin, üretim sürecinde “bir suyun ak›fl›” gibi akmas›n› gerçeklefltirme giriflimidir. Bu ak›fl, ak›c› üretim sistemlerinde bir oranda baflar›lm›flt›r. Ancak, atelye türü üretim süreçlerinde, bunu gerçeklefltirmek henüz zor olmakla birlikte, yine de gerekli yaklafl›m›n gerçeklefltirilmesinde büyük yararlar vard›r. Yukar›daki aç›klamalardan da anlafl›laca¤› gibi, koflullar›na uygun olarak uygulanacak bir s›f›r stokla çal›flma sisteminin, birçok yararlar› vard›r. Örne¤in, s›f›r stokla çal›flma sisitemi, stok ve yer ihtiyac›n› azalt›r; üretim duraksamalar›n› azaltarak, müflteri siparifllerinin daha h›zl› karfl›lanmas›n› sa¤lar; kusurlu üretimi azalt›rken kaliteyi yükseltir; tak›m çal›flmas›n› ve iletiflimi kolaylaflt›r›r; problemlerin an›nda teflhisini ve çözümünü mümkün k›lar. S›f›r stokla çal›flma sisiteminin yararlar›n›, maliyet tasarrufu, gelir art›fl›, yat›r›m tasarrufu ve iflgücü gelifltirme olarak, dört alt bafll›k alt›nda toplamakta yarar vard›r. Maliyet Tasarrufu: S›f›r stokla çal›flma sistemi, birçok yönden maliyet tassarruflar› sa¤lar. Stoksuz çal›flma, kusurlu üretimin azalt›lmas› ve erken teflhisi, daha az yer kullan›m›, müflteri ve mühendislik isteklerine h›zl› uyum, toplam iflçilik saatlerindeki düflüfl, daha az tekrarl› çal›flma, daha düflük genel imalat giderleri ve di¤er olumlu etkiler, bafll›ca maliyet tasarrufu kaynaklar›d›r. S›f›r stokla çal›flma sistemindeki en önemli maliyet tasarrufunun, özellikle stoklardan ve kusurlu üreti-
JIT: ‹ngilizcedeki “Just In Time” sözcüklerinin bafl harfleridir ve üretim için gereken malzemenin ihtiyaç duyuldu¤u anda temin edilmesini ifade eder.
JIT Sisteminde maliyet tasarrufu, di¤er üretim sistemlerine oranla %20-25 daha fazlad›r.
254
JIT Sisteminde yat›r›m tasarrufu; az yer kullan›m›, yüksek stok devir h›z› ve yüzde yüz kapasite kullan›m oran›ndan kaynaklan›r.
Üretimde Japon Mucizesi
min azalt›lmas›ndan sa¤land›¤› gözlenmifltir. Olaya bütün olarak bak›ld›¤›nda, s›f›r stokla çal›flan iflletmeler çal›flmayanlara oranla yaklafl›k %20-25 daha fazla maliyet tasarrufu sa¤layabilmektedir. Gelir Art›fl›: Gelir art›fl›na yol açan birinci etken, sistemin, tükecininin kalite ve hizmet beklentisine ola¤anüstü h›zl› cevap vermesidir. Tüketici ihtiyaçlar›na h›zl› cevap verme; teslim gecikmelerini en aza indirme ve maliyet düflüklü¤ü nedeniyle az katk› pay›yla fiyatlama, sat›fl düzeylerinin yükselmesine yol açmaktad›r. Ayr›ca, sistemin bir gere¤i olarak, verilen hizmetin ve sat›lan mamullerin bedellerinin al›nmas›nda bir gecikme olmamas›, gelire olumlu bir katk› da yapmaktad›r. Yat›r›m Tasarruflar›: Sistemde, bafll›ca üç kaynaktan yat›r›m tasarrufu sa¤lanmaktad›r. Bunlardan birincisi, ayn› kapasitedeki di¤er sistemle çal›flan iflletmelere göre, yaklafl›k 1/3 oran›nda daha az fiziki alan gereklidir. ‹kincisi, örne¤in, Amerikan Endüstrisinde ortalama 3 veya dört olan stok de¤iflim çabuklu¤u, s›f›r stokla çal›flma sisteminde, ortalama 50 ile 100’e ç›kar›labilmekte ve stok yat›r›m›n› önemli ölçüde azaltmaktad›r. Üçüncüsü, S›f›r stokla çal›flmayan iflletmelerin ayn› sürede gerçeklefltirdikleri üretim miktar›, s›f›r stokla çal›flan ayn› kapasitedeki iflletmelerde 100 kat›na kadar ç›kar›labilmektedir. Özellikle bu son durum, s›f›r stokla çal›flman›n ne kadar önemli yat›r›m tasarrufu sa¤layabilece¤inin çarp›c› bir örne¤idir. ‹flgücünü Gelifltirme: S›f›r stokla çal›flan iflletmelerdeki iflgörenlerin, ifllerinde çok daha fazla tatmin olduklar› gözlemlenmifltir. Tüm iflgörenler tak›m çal›flmas›n› tercih etmekte ve tak›m çal›flmas› sonunda daha az problem ortaya ç›kmaktad›r. Ayr›ca, s›f›r stokla çal›flman›n bir gere¤i olarak, iflgörenler, baflta kalite kontrolü ve bak›m-onar›m olmak üzere, her alanda uzmanl›k ve esneklik e¤itimine tabi tutulmaktad›r. ‹flgörenlerin tüm bu özellikleri, sistemde daha üretken iflgücü potansiyeli oluflturmaktad›r.
S›f›r Stoklu Üretim Sisteminin Yap›s› ve ‹flleyifli S›f›r stokla çal›flma sisteminin yararlar›n› k›saca özetledikten sonra, biraz da söz konusu sistemin ö¤eleri aras›ndaki iliflkilere de¤inmekte yarar vard›r. fiekil. 13.2 sistemin ö¤elerinin birbirleriyle nas›l etkileflimde bulundu¤unu ve birbirlerini destekleyerek sistemin yarar›n› nas›l art›rd›¤›n› göstermektedir. fiekil 13.2 dikkatle incelendi¤inde, s›f›r stokla çal›flma sistemindeki sinerji etkisi aç›k olarak görülecektir. Örnek olarak, azalt›lm›fl kusurlu üretim ve iyilefltirilmifl kalite, bunlar›n daha da olumlu duruma getirilmesi için an›nda bir geribidirimle (feedback) çabuk teflhis birimine ulaflt›r›l›r. Tak›m›n h›zl› analizlere girmesi ve h›zl› teflhisi sonunda, daha da az kusurlu üretim ve daha çok iyilefltirilmifl kalite düzeylerine ulafl›l›r. Benzer flekilde, üretim ak›fl sistemine daha küçük boyutlu ifl yüklemeleri, kalitenin daha da iyileflmesine ve kusurlu üretimin daha da azalmas›na yol açar. Bu durum ise, s›f›r stokla çal›flma idealine ulaflmaya katk›da bulunmufl olur. fiekil 13.2’deki ö¤elerin tüm benzer sinerjik etkileri, kaç›n›lmaz bir biçimde, maliyet azalmas›na, üretkenlik art›fl›na, müflteriye ulaflmada etkinli¤e, gelirlerin ve pazar pay›n›n artmas›na dönüflür.
Üretim Yönetimi
Sorunlar tam zaman›nda teflhis edilir
Gereksiz stok ve iflçilerin geri çekilmesi Kusurlu üretimin h›zl› bildirimi
Tam S›f›r stokla zaman›nda çal›flma teslim iadeli iadeli
Gereksiz stok ve iflçilerin en az düzeye indirilmesi
Kusursuz teslim iadeli
Stok miktar›n› en az düzeye indirilmesi
Tam zaman›nda üretim
Sistemde daha az stok
Fiziksel stok kontrolü, stok muhasebesi ve stok yönetimi nedeniyle stoktan, yerden, donat›mdan tasarruf ve daha az direkt maliyet
Iskarta ve kalite kontrolü
Düzgün ç›kt› oranlar›
Daha az tekrarlay›c› iflçilik saati
Daha az hammadde israf›
Ayn› veya daha çok ç›kt›ya karfl›, daha az hammadde, iflçilik ve dolayl› girdi = daha yüksek verimlilik Sistemde daha az stok = Daha h›zl› pazar uyumu, daha iyi sat›fl tahmini ve dah a az yönetim çabas›.
ÜRET‹M YÖNET‹M‹
AMAÇ
6
255
Üretim sistemlerinin yönetiminde baflar›l› olman›n temel koflullar›n› ifade etmek.
Üretim yönetiminin bir iflletmedeki önemi, bir taraftan fiziksel kaynaklar›n kullan›m›, di¤er taraftan insan kayna¤›n›n de¤erlendirilmesi boyutlar›nda yo¤unlafl›r. Çeflitli endüstri ve hizmet iflletmelerinde, üretim yöneticileri, yaklafl›k %80 oran›nda, fiziksel kaynaklar›n kullan›m›ndan sorumludurlar. Söz konusu fiziksel kaynaklar›; binalar, araç-gereçler, makineler, parçalar, malzemeler, hammaddeler, yar› mamuller, mamuller ve benzeri fleklinde s›ralamak mümkündür. Ayn› flekilde, üretim sürecinin çeflitli aflamalar›nda görev alan yöneticiler, buralarda çal›flan in-
fiekil 13.2 S›f›r Stokla Çal›flma Sisteminin Yap›s› ve ‹flleyifli
256
Üretim yönetimi: Üretim sistemlerinin tasar›m›, kurulmas› ve iflletilmesidir.
Üretim Yönetiminin Ça¤dafl Boyutlar›
san kayna¤›n›n ak›lc› ve verimli çal›flmas›ndan da ayn› oranda sorumludurlar. Konuya bu aç›dan bak›ld›¤›nda, üretim yönetiminin, bir iflletmedeki önemi, bir taraftan fiziksel kaynaklar›n verimli kullan›lmas›, di¤er taraftan da insan kayna¤›n›n verimli kullan›lmas› boyutlar›nda yo¤unlaflmaktad›r. Pazarlama, finans, muhasebe, personel, bilgi sistemi ve mühendislik gibi di¤er iflletme ifllevleri, mal ve hizmet üretimine destek sa¤layan birimlerdir. Hepsinin birlikte bütünlefltirilmesi ve uyumlaflt›r›lmas› ise iflletmeyi amac›na ulaflt›racakt›r. Bu uyumlaflt›rma ve bütünlefltirmede en büyük görev, iflletmenin çeflitli birim ve düzeylerinde yer alan yöneticilere düflmektedir. Üretim yönetimi, iflletmelerin mal ve hizmetlerini yaratan üretim sistemlerinin tasar›m›, kurulmas› ve amaca uygun biçimde iflletilmesi olarak tan›mlanabilir. Üretim yönetimi, üretim sistemi kurulmadan önce, kurulurken ve iflletilirken birçok önemli sorumlulukar› kapsar. Üretim sistemi kurulmadan önce potansiyel talebin tahmini, iflletme kapasitesinin ve kurulufl yerinin saptanmas›, üretim teknolojisinin seçilmesi, uygunluk raporunun haz›rlanmas› ve benzerleri, büyük ölçüde üretim yönetiminin karar alanlar›na girer. Üretim yönetimi, üretim sistemleri kurulurken, yat›r›m projesine uygun olarak, tüm üretim olanaklar›n›n kurulufl yerine uygun yerleflimini sa¤lar. Ayn› flekilde, üretim yönetimi, kurulan sistem iflletilirken üretim planlamas›ndan, üretim zamanlamas›ndan, üretim kalitesinden, malzeme planlamas›ndan, stok kontrolünden, ifl ölçümünden ve benzeri konulardan sorumludur. Üretim birimi yöneticilerinin, belirtilen görevleri yerine getirirken, di¤er bölümlerle ve iflletmenin d›fl çevresiyle bilgi al›flveriflinde bulunaca¤› aç›kt›r. Üretim yönetimi ifllevlerinin gerçeklefltirilmesi için di¤er bölümlerden ve d›fl çevreden toplanan bilginin, baflta iflçilik ve malzeme olmak üzere, tüm girdilerin ve tüm üretim süreci olanaklar›n›n anlaml› biçimde bir araya getirilmesi gerekir. Üretim yönetiminin baflar›s›, üretim sisteminin sürekli olarak denetim alt›nda tutulabilmesine ba¤l›d›r. Bu ba¤lamda özellikle, üretim standartlar›na üretim bütçelerine, standart üretim maliyetlerine, kalite standartlar›na ve iflletmenin k›sa, orta ve uzun dönem amaçlar›na uygunlu¤unun sa¤lanmas› gereklidir.
ÜRET‹M YÖNET‹M‹N‹N ÇA⁄DAfi BOYUTLARI ‹ki binli y›llar›n bafl›nda, bir çok kavram yeniden tan›mlan›r duruma gelmifl ve yeni kavramlar ortaya ç›km›flt›r. Üretim yönetimi için önceleri büyük ölçüde geçerli olan kavramlar önemini yitirirken, yenileri gündeme gelmifltir, Afla¤›da bu kavramlar›n baz›lar› üzerinde k›saca durulacakt›r. Küresel Rekabet: Ulafl›m ve iletiflim teknolojisinin, tüm dünyay› kapsayacak ölçüde geliflmesi ve dünyan›n her yerinde etkili olarak kullan›lmas›, uzakl›k kavram›n› ortadan kald›rarak, dünyaya “küresellik” kavram›yla bakmay› zorunlu k›lm›flt›r. Ayr›ca, Do¤u Bloku olarak adland›r›lan ülkelerin 1990 l› y›llardan bafllayarak serbest pazar ekonomisine geçiflleri, ekonomik küreselleflmeyi önemli ölçüde h›zland›rm›flt›r. Serbest pazar ekonomisi anlay›fl› ile dünyadaki bütün ülkeler ve büyük küçük tüm iflletmeler, küresel bir rekabet içinde yaflamlar›n› sürdürmeye çal›flmaktad›r. Küresel rekabet, iflletmeleri, özellikle ürün kalitesini artt›r›c›, maliyetleri düflürücü, ürünleri tüketicilere daha h›zl› ulaflt›r›c› kararlar almaya yöneltmifltir. Bu yaklafl›mda ilke; tüm dünyay› iflletmenin hedef pazar› gibi düflünmek ve bu hedef pazar›n istek ve arzular›n›, rakip iflletmelerden daha iyi karfl›lamakt›r. ‹leri Teknolojili Üretim ve Bilgisayarlar: Ça¤›n üretim yönetimi alan›na getirdi¤i ikinci boyut, bilgisayar ve uydu destekli iletiflim gerçe¤idir. Bilgisayar ve uydu destekli iletiflim sistemleri, dünyan›n her yerinde, genel yönetim ve üretim yöne-
Üretim Yönetiminin Ça¤dafl Boyutlar›
timi alan›nda, çok büyük f›rsatlar ve ilerlemeler sa¤lamaktad›r. Ancak, bu olanak ak›lc› bir flekilde uygulanamazsa, bu kez de ayn› oranda karmaflaya neden olmaktad›r. ‹leri iletiflim sistemleriyle insanlar, mal ve hizmetlerdeki dünya standartlar›n› görmekte, alg›lamakta, bu konuda bilinçlenmekte ve ayn› refah düzeyini kendileri için de istemektedirler. Bilgisayarlar›n artan olanaklar› ve yayg›n kullan›mlar›, otomasyondaki geliflmeler ve ileri teknoloji uygulamalar›, insanlar›n günlük yaflamlar›n› ve beklentilerini h›zla de¤ifltirmektedir. Otomatik ödemeler, telekomünikasyon ve di¤er sistemler, hatas›z bir iflletim gerektirmektedir. Yap›lacak herhangi bir hata, tüm insan yaflam›n› büyük mutsuzluklara sürükleyebilmektedir. Ça¤›n ileri sistemlerinin üretimde kullan›lmas›, bir taraftan insanlar›n doyumunu art›r›rken, di¤er taraftan çok büyük bir dikkat gerektirmektedir. Hatalar›n s›f›rlanmas› sorunu, üretim yönetimini, herzamankinden daha büyük bir sorumluluk alt›na sokmufltur. Günümüzde amaç. s›f›r hata olarak hedeflenmifltir. 1980 li y›llarda, bilgisayar destekli tasar›m (CAD) ve bilgisayar destekli otomatik üretim (CAM), üretim yöneticilerinin s›kça yararland›klar› yöntemler aras›nda say›l›r olmufltur. ‹lk bafllarda, yaln›zca otomotiv sektöründe bafllayan üretimde robot kullan›m›, son y›llarda hemen hemen her endüstride yayg›n duruma gelmifltir. En son teknolojinin ürünü olan bilgisayarlar›n yüksek ifllem h›zlar› ve bilgi depolama kapasiteleri, yöneticilerin karar alma yeteneklerini gelifltirmifltir. Art›k üretim yöneticileri, sat›n almadan da¤›t›ma kadar tüm üretim eylemlerini, birbiriyle iliflkili olarak planlayabilmekte ve yürütebilmektedir. Sese, kokuya, dokunmaya, tada ve ›fl›¤a duyarl› bilgisayarlar ve bilgisayar yaz›l›mlar›, her geçen gün, çeflitli endüstrilerin uygulamas›na sunulmaktad›r. Pek yak›nda, yapay zekalar ve uzman bilgisayar sistemleri, üretim yönetiminin hizmetine sunulacakt›r. Böylece, konuflan, ifliten, hisseden, gören ve tadan, yapay zekal›, uzman üretim sistemleri, iflletmelerde ve üretim sürecinde s›f›r hatal› üretimi gerçeklefltirmifl olacakt›r. Kalite-Verimlilik ve Kâr Anlay›fl›ndaki De¤iflmeler: Üretim yönetimi için ça¤›n getirdi¤i di¤er bir sorun da toplam kalite anlay›fl›n›n dünyaca benimsenmifl olmas›d›r. Art›k kalite, üretim yönetiminin en temel ilgi alan› durumuna gelmifltir Üretimde s›f›r hatal› mal ve hizmet gerçeklefltirmek de yeterli de¤ildir. Bunun yan›nda, mal ve hizmetlerin, çok h›zl› tasar›m›, üretimi ve da¤›t›m›, günümüz rekabetinin en stratejik yönünü oluflturmaktad›r. Küresel dünyada baflar›l› olmak isteyen iflletmeler için toplam kalite anlay›fl›, yeni bir rekabet sorunu oluflturmufltur. ‹flletmelerin, yönetim kalitesi dahil, tüm eylemlerinde kalite yar›fl›na girmeleri ve yavafl yavafl tüm dünyay› hadef pazar olarak görmeleri, üretim yönetiminin iflini büsbütün zorlaflt›rm›flt›r. Küreselleflme ak›m›n›n bir sonucu olarak gerçekleflen mallar›n, sermayenin, bilginin ve insanlar›n hiçbir engelle karfl›laflmadan dünyada serbestçe dolaflmas›, tüketicileri bilinçlendirmifltir. Art›k tüketiciler, hangi ülkenin üretti¤ine bakmazs›z›n, yüksek kaliteli ve güvenceli mallar› ucuz fiyatla alma e¤ilimindedir. Di¤er taraftan, üretici iflletmeler de kalite gelifltirmenin ayn› zamanda verimlilik art›fl› ve maliyet tasarrufu sa¤lad›¤›n›n bilincine varm›fllard›r. Bu nedenle iflletmeler, geleneksel kalite anlay›fllar›n› de¤ifltirerek, toplam kalite yönetimi yaklafl›m›na yönelmifl ve uluslararas› standartlar› gözeten ISO 9000 kalite güvence sistemi uygulamalar›n› bafllatm›fllard›r. Üretim yönetimini çok yak›ndan ilgilendiren bir di¤er sorun da, yeniden tan›mlanan insan kayna¤›d›r. Günümüz üretim sistemlerinde, insan›n kas gücünün yerini beyin gücü almaktad›r. ‹flletmeler, toplam kalite hedefine, kaliteli insan gü-
257
Küreselleflme, tüketiciyi mal ve hizmet konusunda bilinçlendirmifltir.
258
Sosyal sorumluluk bask›s›, çevre bilinci, insan de¤eri yaratm›flt›r.
Üretim Yönetiminin Ça¤dafl Boyutlar›
cüyle ulaflabilir. Üretim yönetimi dahil tüm iflletme yöneticileri, çal›flt›rd›klar› personelin kalitesini art›rmak, onlar› iflletme amaçlar›na inand›rmak ve iflletmede tutabilmek için her türlü güdüleme, önderlik ve iletiflim yaklafl›mlar›ndan yararlanmak durumundad›rlar. ‹flletmelerin Sosyal Sorumluluk Bask›s› Alt›nda Kalmas›: Eskiye oranla bugün, iflletmeler, kendilerini çok daha fliddetli bir sosyal sorumluluk bask›s› alt›nda hissetmektedir. Ça¤›n de¤iflen de¤erlerine koflut olarak, pek çok konu, sosyal sorumluluk kavram› içine al›nm›flt›r. Art›k iflletmeler, üretim nedeniyle çevrenin kirlenmesinden, çal›flanlar›n ifl güvenli¤inin sa¤lanmas›ndan ve adil ücret ödenmesinden, toplumun sosyal ve kültürel aç›dan geliflmesinden, vergi ödemekten, hizmet içi e¤itimden ve toplumu ilgilendiren daha birçok konudan sorumlu tutulmaktad›r.
Dünya’da iyi ki biz var›z. JIT sayesinde stok maliyetlerini düflürdük!
Özet
259
Özet Bu Ünitede üretim kavram›n›, mal ve hizmet üretimi aras›ndaki farklar›, girdi-süreçleme-ç›kt›-geribildirim aflamalar›ndan oluflan üretim sistemi modelini, de¤er yaratma yollar›n›, üretim sistemi türlerini, stoksuz üretim sistemini, üretim yönetimi tan›m›n› ve üretim yönetiminin ça¤dafl boyutlar›n› inceledik. Art›k; • üretim kavram›n›, mal ve hizmetler aras›ndaki belirgin farklar› (sayfa 241-243), • birbirlerine ba¤l› aflamalardan oluflan üretim sistemini ve bafll›ca de¤er yaratma yollar›n› (sayfa 243-245), • tek üretim sistemini (Sayfa 246-247), • parti üretim sistemini (Sayfa 247-247), • ak›c› üretim sistemini (Sayfa 250), • sürekli üretim sistemini (Sayfa 250), • kitle üretim sistemini (Sayfa 250), • grup teknolojisi üretim sistemini (Sayfa 251-252), • geleneksel üretim sistemlerinden bütünüyle farkl› bir yaklafl›m olan stoksuz üretim sistemini-JIT (sayfa 252-255), • üretim yönetiminin tan›m›n›, sorumluluk alanlar›n› ve ça¤dafl boyutlar›n› (sayfa 255-258) biliyoruz. Üretim sistemi, makine, araç-gereç, malzeme, enerji, iflgücü, zaman gibi girdileri, mal ve hizmet fleklindeki ç›kt›lara dönüfltüren ve sonuçlar› geribildirim kanal›yla görüntüleyen bir süreçtir. Üretim sistemi, iflletmenin iç ve d›fl çevresiyle etkileflim içindedir. Üretim sistemini, ekonomi, devlet düzenlemeleri, rekabet, teknoloji ve di¤er d›fl çevre koflullar› olumlu ve olumsuz biçimde etkiler. Üretim süreci, girdileri, dönüflüm sürecini, çevre etkilerini görüntüleyen, standartlarla karfl›laflt›r›p girdiler üzerinde, dönüflüm süreci üzerinde ve ç›kt›lar üzerinde düzeltici kararlar al›nmas›n› sa¤layan alt sistemlerden oluflur. Girdileri, iflletmenin hedef pazar›na uygun ç›kt›lara dönüfltürmekten sorumlu olan üretim yönetimi, bütün örgütlerin en temel ifllevlerinden biridir. Üretim yönetimi kavram›; üretim stratejisi, dönüflüm sürecinin tasar›m›, stok kontrolü, üretim planlamas› ve programlamas› gibi birçok alt konuyu içerir.
Üretim yönetiminin pazarlama, finans, muhasebe, personel, yönetim bilgi sistemi ve mühendislik gibi di¤er ifllevleriyle çok yak›n iliflkileri ve etkileflimleri vard›r. Ancak, üretim yönetimi, di¤er ifllevlerden farkl› olarak, iflletmenin aktif varl›klar›n›n yaklafl›k %80’inden ve insan kayna¤›n›n % 60-80’inden sorumludur. Üretim sisteminin temel ö¤esini, dönüflüm süreci oluflturur. Dönüflüm sürecinde girdiler, flekil de¤iflikli¤i, tafl›ma, depolama, denetleme gibi birçok faaliyet sonunda ilk durumlar›ndan daha fazla bir de¤ere (katma de¤er) dönüflür. Hizmetlerin üretim süreci, mallar›n üretim sürecinden önemli ölçüde farkl›l›klar gösterir. Hizmetler, mallara oranla daha soyuttur, tüketicilerin yüksek oranda kat›l›m›n› gerektirir, üretilirken tüketilir, depolanamaz, emek, yo¤un nitelik ve kendine özgü kalite özellikleri tafl›r. Türkiye’de mal üretiminde ve mallar›n kalitesinde tüketici s›zlanmalar› oldukça azalm›flt›r. Buna karfl›l›k, hizmet üretiminden, hamen her alanda yak›nmalar vard›r. Türkiye, dünya standartlar›nda hizmet üretemedi¤i için halk›n tepkisi ve mutsuzlu¤u artmaktad›r. Tek üretim, parti üretimi, ak›c› üretim, siparifl üretimi, sürekli üretim, kitle üretimi, grup teknolojisi ve s›f›r stoklu üretim, bafll›ca üretim sistemleridir. JIT sisteminde, iflletmeye malzeme satanlarla iflletmenin proje tak›mlar›n›n birlikte hareket etmeleri sa¤lanmal›d›r. Sat›c›lar da sisteme dahil edilerek, girdi kalite kontrolünde ve JIT programlar›n›n haz›rlanmas›nda ortak hareket edebilmelidirler. JIT sistemi, planlamadan daha çok kontrole a¤›rl›k verir. Planlama zaman israf›na yol açar. Oysa, iyi bir kontrolle de¤iflikliklere kolayca uyum sa¤lanm›flt›r. Basit gözle kontrol sistemleri, karmafl›k bilgisayar destekli kontrol sistemlerine tercih edilir.
260
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Kimler üretimi fayda yaratma olarak tan›mlar? a. Endüstri mühendisleri b. Makina mühendisleri c. Teknik e¤itim kökenliler d. Sosyal e¤itim kökenliler e. ‹flletme kökenliler 2. Afla¤›dakilerden hangisi, üretim sisteminin temel ö¤eleri aras›nda say›lmaz? a. D›fl çevre b. Girdiler c. Dönüflüm süreci d. Ç›kt›lar e. Geribildirim 3. Afla¤›dakilerden hangisi, katma de¤er yaratma yol ve yöntemleri aras›nda say›lmaz? a. Biçim de¤iflikli¤i yaparak katma de¤er yaratma b. Tafl›ma yoluyla katma de¤er yaratma c. ‹fllevsel de¤ifliklik yoluyla katma de¤er yaratma d. Depolama yoluyla katma de¤er yaratma e. De¤iflim yoluyla katma de¤er yaratma 4. Afla¤›dakilerden hangisi Japonlar taraf›ndan gelifltirilmifltir? a. Grup teknolojisi üretim sistemi b. S›f›r stoklu üretim sistemi c. Sürekli üretim sistemi d. Ak›c› üretim sistemi e. Proje üretim sistemi 5. Afla¤›daki üretim sistemlerinden hangisinde “mod” kavram›ndan yararlan›l›r? a. Tek üretim sistemi b. Ak›c› üretim sistemi c. Kitle üretim sistemi d. Parti üretim sistemi e. Sürekli üretim sistemi
6. Bütün üretim araç-gereci , makineler ve iflgörenler, bir üretim hatt› etraf›na yerlifltirilirse, ne tür bir üretim sistemi kurulmufl olur? a. Ak›c› üretim sistemi b. Grup teknolojisi üretim sistemi c. Tek üretim sistemi d. S›f›r stoklu üretim sistemi e. Parti üretim sistemi 7. Hangi üretim sisteminde “iletiflim” di¤erlerine oranla daha büyük önem tafl›r? a. Tek üretim sistemi b. Parti üretim sistemi c. Kitle üretim sistemi d. Ak›c› üretim sistemi e. Siparifl üretim sistemi 8. Afla¤›dakilerden hangisi, S›f›r stoklu üretim sisteminin yararlar› aras›nda say›lmaz? a. Maliyet tasarrufu b. Gelir art›fl› c. Stok art›fl› d. Yat›r›m tasarrufu e. ‹flgücü gelifltirme 9. Üretim sistemlerinin tasar›m›, kurulmas› ve iflletilmesine ne ad verilir? a. Süreç yönetimi b. Üretim yönetimi c. ‹flletme yönetimi d. Kaynak yönetimi e. Sistem yönetimi 10. Afla¤›dakilerden hangisi, üretim yönetiminin ça¤dafl boyutlar› aras›nda say›lmaz? a. Küresel rekabet b. ‹leri teknolojili üretim ve bilgisayarlar c. Kalite, verimlilik ve kâr anlay›fl›ndaki de¤iflmeler d. Merkezî yönetim e¤ilimleri e. ‹flletmelerin sosyal sorumluluk bask›s› alt›nda kalmas›
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim
“
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤iniz konularla ilgili, gerçek hayattan bir örnek yer almaktad›r. Örnek olay okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir.
Bir fiirket Deneyimi: TACO BELL John E. Martin’in genel müdür olarak atand›¤› Taco Bell fiirketinin birçok sorunu vard› ve sorunlar, her geçen gün giderek art›yordu. Martin, uzun dönemde iflletmeyi sa¤l›¤a kavuflturacak h›zl› ve radikal de¤ifliklikler yapmay› tasarlam›flt›r. John Martin, Taco Bell’de gerçeklefltirdi¤i de¤iflim hakk›nda flunlar› söylemektedir: “1983’de göreve geldi¤imde, flirket, di¤er fast-food restoranlar›ndan farkl› de¤ildi. Bütünüyle yukar›dan afla¤›ya do¤ru yönetilen, astlar›n› s›k› bir flekilde izleyen ve denetleyen, pek çok yönetim katman›ndan oluflan, bir komuta-kontrol organizasyonuyduk. Tüm ayr›nt›lar› kapsayan bir organizasyon el kitab›m›z vard›. Ayr›ca, di¤er el kitaplar›n› da tek tek aç›klayan daha baflka el kitaplar›m›z da vard›. Biz de t›pk› rakiplerimiz gibi, üretim ve hizmet süreçlerine tak›l›p kalm›flt›k. Yapt›¤›m›z herfleyde, daha büyük, daha iyi ve daha kanmafl›k olmaya çal›fl›yorduk. Faaliyetlerimizin her yönünü ayr›nt›l› bir flekilde tan›mlay›p bu tan›mlara uygun yönetim çal›flmalar›m›z› art›r›rken, kendimiz ve süreçlerimiz üzerinde yo¤unlafl›rken, flu temel soruyu sormak akl›m›za bile gelmiyordu: “Tüm bunlar hakk›nda müflteri ne düflünüyor?” 1982’de 1500’e yak›n retoran›m›z vard›. Toplam sat›fl›m›z 500 milyon dolard›. Ço¤u hamburger iflinde olan rakiplerimiz bizden bir ›fl›k y›l› kadar uzakt›. Sektördeki ortalama %6’l›k büyümeye karfl›, bizim büyüme h›z›m›z eksi %16 idi. Sorun, Taco Bell’in ne olmak istedi¤ini, o günlerde, tam olarak bilmemesiydi. Bu nedenle, ilk iflimiz, bir vizyon yaratmakt›. Vizyonumuzu oluflturduk. Taco Bell, fast-food endüstrisinin devi olacakt›. Yaln›zca Meksika kategorisinde de¤il, tüm kategorilerdeki iflletmelerle yar›flacak bir rekabet gücüne ulaflacakt›k. Yeni vizyonumuzda yolculu¤a, müflterinin ne istedi¤ini sorarak bafllad›k. Müflterimiz, bizim sundu¤umuz o daha büyük ve daha gösteriflli fleyleri istemiyordu. Asl›nda, istedikleri çok basitti: Temiz bir ortamda, s›cak, h›zl› ve ödeyebilecekleri fiyatta sunulan iyi bir yemek. Müflterinin iste¤ini belirleyince, bütün maliyetleri k›sarak fiyat› düflürmeyi, buna karfl›l›k, ürün ve hizmet kalitesini art›rmay›
261
düflündük. Bunu baflarabilmek için, de¤iflim mühendisli¤inden yararlanacakt›k. ‹nsan kaynaklar›m›z›n tamamen yeniden organize edilmesi ve süreçlerimizin yeniden tasarlanmas› yoluna gittik. 1988’de Taco Bell’de, yaklafl›k 1800 restoran› kontrol eden 350 alan yöneticisi vard›. fiu anda ise 2300 restoran› kontrol eden 100 pazar müdürü vard›r. Pazar müdürlerinin herbiri, en az›ndan 20 restoran› kontrol etmektedir. Ayr›ca, daha önceleri, binalar›m›z›n %70’i mutfak, %30’u müflteri alan›ndan oluflurken, yeni tasar›mda, oranlar tam tersine döndürülmüfltür. De¤iflim mühendisli¤i ve süreçlerin yeniden tasar›m› sonucunda, tüm süreçlerin birbirinden yararlanmas› sa¤lanm›flt›r. Müflteri odakl› pazarlama stratejilerimiz, sat›fllar› art›r›rken, de¤iflim mühendisli¤i çal›flmalar›m›z, söz konusu sat›fllar› daha kârl› duruma getiriyor. Ancak, sürekli olarak ölçtü¤ümüz müflteri tatmini, her geçen gün biraz daha art›yor.” 1. ‹flletmenin tamam›n› de¤ifltirmek, neden belirli bir parças›n› de¤ifltirmeden daha önemli ve verimli sonuçlar do¤urmaktad›r? 2. Restoran endüstrisi gibi hizmet üretiminde, süreçler tasarlan›rken, müflteri isteklerini göz ard› etmenin yarataca¤› sonuçlar neler olabilir? 3. ‹flletmenin kendi süreçlerine odaklanmas›n› öngören geleneksel üretim mant›¤›, neden geçerlili¤ini yitirmifltir?
Biraz Daha Düflünelim 1. Bir ulaflt›rma iflletmesiyle bir reklam ajans›n› göz önünde bulundurarak, bu iflletmelerin üretim sistemlerinin bafll›ca temel ö¤elerini nas›l saptars›n›z? Aç›klay›n›z. 2. Bir antika sat›n alman›n ve tiyatroya gitmenin somut ve soyut yararlar›n› s›ralay›n›z. 3. Hizmet üretimi ile mal üretimi kavramlar›n› karfl›laflt›rarak, benzer ve farkl› yönlerini tek tek s›ralay›n›z. 4. ‹flletmenin di¤er ifllevleriyle üretim yönetimi ifllevleri aras›nda ne gibi etkileflimler olur? Aç›klay›n›z. 5. Türkiye, hizmet sektöründe, verimlili¤i ve kaliteyi art›rmakta niçin baflar›s›z kalmaktad›r? 6. ‹flletmede görevli herkesin kaliteden sorumlu oldu¤u söylenebilir mi? Niçin? Gerekçeleriyle birlikte aç›klay›n›z. 7. Ça¤›m›z›n “küreselleflme”, “toplam kalite kontrolü” ve “dünya hedef pazar›” kavramlar›n›n birbiriyle iliflkilerini nas›l aç›klars›n›z? 8. S›f›r stok, stoksuz üretim , devaml› ak›m ve tekrarlay›c› üretim gibi adlarla da bilinen JIT sisteminin bafll›ca ö¤eleri nelerdir? Aç›klay›n›z
”
262
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
9. Japonlar “hata, bir servetin yok edilmesidir” derler. Bu söz iflletmecilikte ne anlama gelir. Bu söz ile JIT sistemi aras›nda ne gibi bir iliflki kurulabilir? 10. Stoklar, muhasebe aç›s›ndan birer aktif varl›kt›r. JIT sisteminde stoklara nas›l bak›l›r? Aç›klay›n›z. 11. JIT ö¤elerinin birço¤u sinerjiktir. Niçin? Örneklerle aç›klay›n›z. 12. Planlama a¤›rl›kl› üretim sistemleriyle kontrol a¤›rl›kl› üretim sistemleri aras›nda ne gibi farklar vard›r? JIT felsefesinin baflar›s› ile kontrol a¤›rl›kl› üretim felsefesinin iliflkisi var m›d›r? Nas›l? Aç›klay›n›z.
Yan›t Anahtar› 1. e 3. a 3. c 4. b 5. d 6. a
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar Kobu, Bülent. Üretim Yönetimi, ‹stanbul, 1995. Özgen, Hüseyin. Üretim Yönetimi, Adana, 1987. Demir H. ve fi. Gümüflo¤lu. Üretim Yönetimi, ‹zmir, 1986. Sayg›l›, ‹rfan. Üretim Yönetiminin Fonksiyonlar›, ‹flletme Fakültesi ‹flletme ‹ktisad› Enstitüsü Yay›n›, ‹stanbul, 1991. Top, Aykut. Üretim Sistemleri, Analiz ve Planlama, ‹stanbul, 1994. Tekin, Mahmut. Üretim Yönetimi, Konya Selçuk Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi Yay›n›, Konya, 1996. Evert, E. ve Di¤erleri. Production and Operation Management, West Publishing Company, New York, 1991.
7. e 8. c 9. b 10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim Kavram›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim Sistemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dönüflüm Süreci” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›f›r Stoklu Üretim Sistemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parti Üretim Sistemi” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ak›c› Üretim Sistemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siparifl Üretimi Sistemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›f›r Stoklu Üretim Sistemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim Yönetimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim Yönetiminin Ça¤dafl Boyutlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
263
14
Üretim Sistemlerinin Tasar›m Kurulufl ve ‹flleyifli
• Tasar›m kavram›, size neleri ça¤r›flt›r›yor? Gerçekleflmesi olas› olmayan bir hayali mi? Yoksa gerçekleflmesi olas› bir projeyi mi? Ya da bir flekil çözme çal›flmas›n› m›? • “Araflt›rma”, “Gelifltirme” ve “Tasar›m” kavramlar› aras›nda herhangi bir iliflki var m›d›r? • Tasar›m çal›flmalar›nda bilgisayardan yararlan›labilir mi? Nas›l? • Üretim süreci tasar›m›nda baflar›l› olmak için nelere önem vermek gerekir? • Endüstri iflletmelerinde kullan›lan teknolojiler ile hizmet iflletmelerinde kullan›lan teknolojiler aras›nda fark var m›d›r? • Üretim sistemlerinin iflletilmesinde, bak›m-onar›m gereksinmeleri nas›l karfl›lan›r? ‹flletme içinde bir bak›m-onar›m birimi mi kurmal›, yoksa bu hizmeti d›flar›dan m› sat›n almal›d›r?
264
Üretim Sistemlerinin Tasar›m Kurulufl ve ‹flleyifli
DÜNYAYI DE⁄‹fiT‹REN MAK‹NA Otomotiv sektöründeki geliflmeler, Dünya ekonomisindeki güç dengelerini de¤ifltirebilecek boyutlardad›r. Peter DRUCKER, Japonya’da ortaya ç›kan yeni motor endüstrisini, “Endüstrilerin Endüstrisi” olarak adland›rm›flt›r. Art›k, Dünya’da bir üretim sistemi tasar›m yar›fl› bafllam›flt›r. Her geçen gün, yepyeni bir üretim süreci tasar›m› ileri sürülmektedir. 1. Dünya Savafl›’ndan sonra Henry FORD ve General Motors’tan Alfred SLOAN, yeni üretim sistemi tasar›mlar›yla, ABD’nin k›sa sürede Dünya Ekonomisine hakim olmas›n› sa¤lad›lar. 2. Dünya Savafl›’ndan sonra ise, TOYOTA MOTOR COMPANY’den Eiiji Toyoda ve Taiicti Ohno, “Yal›n Üretim Sistemi” tasar›m›na öncülük ederek, Japonya’y›, bugünkü ekonomik üstünlü¤üne ulaflt›rd›lar. 1950’li y›llarda genç bir Japon mühendisi olan Eiiji TOYODO ile TOYOTA’n›n üretim baflmühendisi Taiichi OHNO, “KANBAN” denilen ünlü “JUST IN TIME Stoksuz Üretim Sistemi”ni tasarlad›lar. Bu tasar›m›, uygulamada yerine getirmek son derece zordu. Yeni tasar›, üretimdeki tüm stoklar› ortadan kald›r›yordu. Bu kusursuz üretim sisteminin tek bir parças› bile az›c›k aksayacak olsa, tüm sistem bütünüyle duruyordu. Tasarlanan üretim yap›s›nda iflçilik, hata, stok, gelifltirme süresi, haz›rl›k süresi, üretim alan›, fire, ürün teslim h›z›, müflteri memnuniyetsizli¤i gibi de¤iflkenler en aza indiriliyor, gelecekte de tamamen s›f›rlanmas› amaçlan›yordu. Yeni üretim sistemi tasar›s›nda, üretim hatt› (kayan bant) hiç durmayacak, hiç bak›m-onar›m olmayacak, ürünler hatt›n sonunda, do¤rudan do¤ruya al›c›lara giden gemi ve kamyonlara yüklenecek, çal›flanlar aras›ndaki iletiflim yüz yüze olacak ve çal›flanlar iflletmede ömür boyu çal›flacakt›.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda;
tasar›m kavram›n› tan›mlamak, süreç tasar›m sistemini aç›klamak, süreç tasar›m modellerini betimlemek, süreç tasar›m› etkileyen temel etkenleri aç›klamak, üretim sistemlerinin kurulufl ve iflletimi ile ilgili konular› tart›flmak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünite’de ifllenen konular› daha iyi anlayabilmeniz için, 6. Ünite’de yer alan “Planlama ifllevini, 11. Ünite’de yer alan “Ürün Tasar›m›” kavram›n› ve 13. Ünitedeki bütün konular› yeterli düzeyde ö¤renmifl olman›z gerekir.
Tasar›m Kavram›
265
TASARIM KAVRAMI
AMAÇ
Tasar›m kavram›n› tan›mlamak
1
‹flletmecilik yaz›n›nda, araflt›rma, gelifltirme ve tasar›m kavramlar›, genellikle yeterli bir aç›kl›¤a kavuflmam›flt›r. Asl›nda, bu üç terim, birbirini destekleyen ve bütünleyen bir nitelik tafl›r. Söz konusu kavramlar, k›saca flu flekilde tan›mlanabilir: Araflt›rma: Al›fl›lm›fl›n, söylenmiflin, yay›nlanm›fl›n, uygulanm›fl›n d›fl›ndaki yeni bilgi, düflünce, fikir, sistem, teknik ve yöntemlerin ortaya konulmas› (keflfedilmesi) sürecidir. Gelifltirme: Var olan (mevcut) bilgi, düflünce, fikir, sistem, teknik ve yöntemlerin iyilefltirilmesi sürecidir. Tasar›m: Yürürlükteki ürünlerin, süreçlerin ve yöntemlerin özelliklerinde güncel de¤ifliklikler yapan veya bunlar› yeniden biçimlendirme ya da yeni gereksinmelere uygun ürün, üretim veya kullan›m biçimine (formuna) dönüfltürme sürecidir. ‹flletmecilikte tasar›m, araflt›rma ve gelifltirme çal›flmalar›n›n ekonomik bir sonuca ulaflt›r›lmas›na yöneliktir. ‹flletmelerin en önemli yap›sal (stratejik) kararlar›n›n bafl›nda, yeni ürünlerin gelifltirilmesi, tasar›m› ve seçimi yer al›r. Daha sonra da, bu ürünleri üretecek üretim sistemlerinin tasarlanmas›na s›ra gelir. ‹flletmelerde ürün ve üretim sistemlerinin tasar›m›n› etkileyen bafll›ca etkenleri, befl ana grup içinde toplamak mümkündür: 1 Amaç ve politikalar 2 Pazarlama stratejileri 3 Ürüne iliflkin tüketici istekleri 4 Ekonomik de¤erlendirmeler 5 Üretim olanaklar› Bilindi¤i gibi, iflletmenin üretim kalitesine, üretim miktar›na, üretim maliyetine ve üretim zaman›na iliflkin amaç ve politikalar› vard›r. ‹flletmenin izledi¤i politika, rakiplere oranla daha iyi kalitede mal veya hizmet üretip pazarlamaksa, üretim süreci tasar›m›nda zaman, miktar ve maliyet etkenleri ikinci planda kalacakt›r. Bu durumda bütün a¤›rl›k kaliteye verilecek, üretim zaman›ndan ve üretim maliyetinden, kaliteyi düflürmeyecek flekilde tasarruf sa¤lanmaya çal›fl›lacakt›r. ‹flletmenin genel amaç ve politikas›, rakiplere oranla daha düflük fiyatla mal pazarlamaksa, bu kez a¤›rl›k maliyet azaltmaya verilecek, di¤er etkenler ikinci planda kalacakt›r. ‹flletmenin pazarlama stratejisi, üretim süreci tasar›m›n› etkileyen önemli etkenlerden birisidir. Üretim süreci tasarlan›rken, seçilen hedef pazara uygun pazarlama karmas› elemanlar›n›n oluflturulmas›, asl›nda, ürün tasar›m› anlam›na gelir. Tasar›mda yal›nl›¤›n gözetilmesi, parçalar›n montaj›nda basitli¤i sa¤lamakta ve üretim maliyetini düflürmektedir. Bu da pazarlama karmas› oluflturmay›, fiyat de¤iflkeni aç›s›ndan kolaylaflt›rmaktad›r. Örnek olarak IBM, 1988 öncesinde, matrix yaz›c›lar›, dünyan›n en düflük maliyetli üreticisi olan Japon Seiko iflletmesinden sat›n almaktayd›. 1988 y›l›ndan sonra IBM, daha yal›n bir tasar›m yaparak, kendi yaz›c›lar›n› üretmeye bafllam›flt›r. Yeni tasarlanan yaz›c›, % 65 oran›nda daha az parçadan olufltu¤u için, montaj süresinden % 90 tasarruf sa¤lanm›fl ve bu yolla üretim maliyeti düflürülerek, pazarlama üstünlü¤ü sa¤lanabilmifltir. Ürüne iliflkin etkenler, ürünün ifllev olarak, kullan›m olarak, dayan›kl›l›k ve güvenilirlik olarak, estetik ve görünüm olarak boyutlar›yla ilgilidir. Ürünün kullan›lmas› kolay olmal› ve görünüm olarak tüketicileri doyuma ulaflt›rmal›d›r. Son y›l-
Araflt›rma, gelifltirme ve tasar›m: Yürürlükteki uygulamalar›n özelliklerinde güncel de¤ifliklikler yaparak iflletme kâr›n› art›rmaya yönelik çal›flmalard›r.
Birincil amaç kalite ise, üretim süreci tasar›m›nda maliyet, zaman ve miktar ikinci planda kalacakt›r.
Ürüne iliflkin etkenler, daha esnek üretim sistemleri kurmay› gerektirir.
266
Tasarlanan üretim sistemi, k›sa, orta ve uzun dönemde, iflletme kâr›n› art›rmal›d›r.
Geleneksel Üretim Sistemleri
larda, özellikle dayan›kl› tüketim mallar›n›n tasar›m›nda, ürüne iliflkin birçok de¤iflkenden yararlan›lmaktad›r. Örnek olarak elektrik süpürgesine hal› y›kama özelli¤i kazand›rmak, cep telefonuna telesekreter ifllevi yüklemek, televizyona teletex ve telefax ifllevi eklemek, bilgisayara CD ve faks ifllevleri monte etmek ve benzeri birçok yenilik, üreticilere belirli bir rekabet üstünlü¤ü sa¤lamaktad›r. Dolay›s›yla, bu ürünlerin üretiminde de, düne oranla bugün, daha esnek üretim sistemleri kurma zorunlulu¤u vard›r. Mal ve hizmet üretiminin temel amac› ekonomik boyutludur. Tasarlanmakta olan mal veya hizmetin, hangi fiyattan ne kadar sat›labilece¤i tahmin edilerek, sa¤layaca¤› kâr hesaplanmal›d›r. Kâr› art›rmak için, sat›fl miktar› ile sat›fl fiyat›n›n yüksek olmas›na çal›fl›l›rken, üretim maliyetinin de düflük tutulmas›na çaba gösterilmelidir. Dolay›s›yla, üretim sistemi tasarlan›rken, k›sa, orta ve uzun dönemde rekabet üstünlü¤ü sa¤layacak ve kâr› art›racak teknolojilere a¤›rl›k verilmelidir. Üretim süreci tasar›m›n› etkileyen bir baflka etken de, üretim olanaklar›d›r. Üretim sistemi gelifltirilirken, üretimde kullan›lacak malzemenin, teknolojinin ve iflçili¤in de tasarlanmas› gerekir. ‹flletmenin elindeki olanaklara göre, ürünün üretiminde kullan›lacak malzeme, teknoloji ve iflçilik planlamas›na gidilir. Bu aflamada, iflletmenin finans bölümüyle, sat›nalma bölümüyle, yak›n iliflkiler kurmak gerekir. Üretim sistemi tasar›m›n›n her aflamas›nda, iç ve d›fl çevrelerle etkili bir iletiflim sa¤lanmal›, ürün tasar›m›nda yap›sal bir hata yap›lmamal›d›r. GELENEKSEL ÜRET‹M S‹STEMLER‹ Otomotiv Yan Sanayi Derne¤i, geleneksel seri üretim sisteminin en belirgin özelliklerini tafl›yan, Boston’un güneyindeki GM FRAMINGHAM’›n Massachusetts’deki montaj tesisinde yapt›klar› gözlemlerini flöyle anlatmaktad›r: “Gözleme, Montaj Hatt›n›n yan› bafl›ndaki koridorlar› inceleyerek bafllad›k, Koridorlar, nöbeti devralmaya gelen dolayl› (endirekt) iflçilerle doluydu. Bu iflçilerin hiçbiri, asl›nda üretime bir de¤er eklememektedir. Tasar›mc›lar, biraz düflünseler, bu dolays›z iflçilerin yapt›klar› ifli yapacak baflka yollar bulabilirlerdi.” “Koridorlardan sonra, üretim hatt›n›n kendisini inceledik. Her ifllem merkezinin yan›nda, parça y›¤›nlar› vard›r. Etrafa da¤›lm›fl kutular ve di¤er geçici ambalaj malzemeleri, çöpe at›lmay› bekliyordu. Hatt›n üzerinde, iflçiler, eflit olmayan bir flekilde da¤›t›lm›flt›. Baz› iflçiler, yetiflebilmek için delice kofltururken, baz›lar› sigara içmeye, hatta gazete okumaya bile zaman bulabilmekteydi. Bu arada, yerine uymayaca¤› kesinleflen parçalar, çöp tenekelerine at›l›yordu.” “Üretim hatt›n›n sonunda, genifl bir alanda, kusurlu üretilmifl pek çok otomobil, sevkiyattan önce yo¤un bir onar›ma tabi tutuluyordu. Hatta, ço¤u kez, ar›zalar tam giderilmeden, otomobiller pazara sunuluyordu.” “Boya kabinine ve daha sonra montaj hatt›na yolculuk için s›rada bekleyen, çok say›da bitmifl gövde stoku ve Detroit civar›ndaki GM’nin parça üretim tesislerinden sevk edilmifl ve ço¤u hâlâ tren yolu vagonlar›nda duran parça sto¤u hemen göze çarp›yordu”. “Son olarak, Framingham iflçileri, befl alt› kez iflten ç›kar›lm›fllard›.”
Tasar›mda Ussall›k Bilindi¤i gibi, belirli bir sonucu, en az kaynak kullanarak gerçeklefltirme çabalar›na ussall›k (ak›lc›l›k=rasyonellik) ya da ekonomiklik denir. Ürün ve üretim sistemi tasar›m›nda, ussall›k ilkelerine ba¤l› kalmak gerekir. Bu konudaki bafll›ca ussall›k ilkeleri; standartlaflt›rma, yal›nlaflt›rma ve kodlamad›r.
267
Süreç Tasar›m›
•
•
•
Standartlaflt›rma: Bir ürünün veya onu oluflturan parçalar›n boyut, biçim, performans ve kalite özelliklerinin, endüstri kolu, ülke veya dünya ölçüsünde olmak üzere önceden saptanm›fl de¤erlerine standart, bu amaca yönelik çal›flmalara da standartlaflt›rma denir. Standartlaflt›rman›n en belirgin yarar›, sat›n almay›, stoklamay›, bak›m-onar›m›, montaj ifllemlerini ve pazarlamay› kolaylaflt›rmas›d›r. Mallar›n, endüstri, ülke ve dünya standartlar›na uygun olarak üretilmesi, bütün endüstride, bütün ülkede ve bütün dünyada kullan›labilmesine olarak sa¤lar. ‹flletmeler, son y›llarda giderek artan bir oranda ISO 9000 Serisi Standartlar› kullanmaya bafllam›fllard›r. Yal›nlaflt›rma: Bir ussal›k önlemidir. ‹flletmelerin, ürettikleri mallar›n çeflidini ve bu mallar›n üretildi¤i üretim sürecini, ekonomik amaçlarla s›n›rland›rmalar›na ve ussallaflt›rmalar›na yal›nlaflt›rma denir. Kaynak ›sraf›n› önlemek, enerji tüketimini azaltmak, daha kaliteli ve güvenilir ürünler üretmek, çevre kirlili¤ini en aza indirmek, k›saca kârl›l›¤› art›rmak için iflletmeler, her türlü yal›nlaflt›rmay› tasarlamak durumundad›r. Kodlama: Ürün ve üretim sistemi tasar›m›n› kolaylaflt›ran önemli etkenlerden biri de kodlamad›r. Bir ürün, bazen, binlerce parçadan, ham ve yard›mc› maddeden ve iflletme malzemesinden oluflur. Ürün tasar›m› aflamas›nda, bunlar›n tek tek belirlenerek, birbirinden kolayca ay›rt edilebilmesi gerekir. Bu ay›rt etme iflleminin sözcüklerle veya isimlerle yap›lmas›, özellikle çok çeflit üreten iflletmelerde, karmafl›kl›k ve hatalara yol açar. Ayr›ca, stoklar›n bilgisayarla izlenmesi durumunda, kodlama, kaç›n›lmaz bir zorunluluktur. Bir iflletmenin fiziksel ve fiziksel olmayan varl›k ve eylemlerinin, de¤iflik ölçülere göre s›n›fland›r›larak harf, rakam veya sembollerle ifade edilmesine kodlama denir. Kodlamayla, iflletmelerdeki varl›klar, hammaddeler, yard›mc› maddeler, malzemeler, parçalar, ifl emirleri, üretim bölümleri, maliyet ö¤eleri, iflgörenler, ücretler, kolayca birbirinden ay›rdedilip, stoklan›r ve istenildi¤i zaman üretim sürecine gönderilir.
Standartlaflt›rma: Bir ürünün veya onu oluflturan parçalar›n, önceden saptanm›fl de¤erlere uygun üretilmesine iliflkin çabalard›r.
Yal›nlaflt›rma: Üretim süreçlerinin daha verimli ve daha üretken duruma getirilmesi çabas›d›r.
Kodlama: Bir iflletmenin fiziksel ve fiziksel olmayan varl›k ve eylemlerinin de¤iflik ölçülere göre s›n›fland›r›larak harf, rakam ve sembollerle ifade edilmesidir.
SÜREÇ TASARIMI Bilindi¤i gibi, üretim sistemleri girdi, süreçleme, ç›kt› ve geribildirim ö¤elerinden oluflur. Üretim girdileri, süreçlenerek, ç›kt›lara dönüfltürülür. Buna göre, dönüflüm süreci, girdileri ç›kt›lara dönüfltürmek için ifl merkezleri ve bu ifl merkezlerinde yap›lan ifllemler seti olarak tan›mlanabilir. Gerçekten de iflletme girdileri, çeflitli ifl ve ifllem merkezlerinde, çeflitli ifllemlere tabi tutularak, iflletme ürününe dönüfltürülür. Hasta insanlar, bir hastanede çeflitli ifllemlere tabi tutularak, sa¤lam insanlara dönüfltürülür. Okuma yazma bilmeyenler, bir okulda çeflitli aflamalardan geçirilerek, okur -yazarlara dönüfltürülür. Ar›zal› arabalar, bir servis istasyonunda çeflitli ifllemlere tabi tutularak, sa¤lam arabalara dönüfltürülür. Bu örneklerdeki sistem ve süreçler, birbirinden oldukça farkl› olmakla beraber, yine de aralar›nda kavramsal ve mant›k olarak önemli benzerlikler vard›r. Dönüflüm süreci tasar›m› s›ras›nda, çeflitli sorular›n yan›tlanmas› gerekir. Örnek olarak; üretilmesi düflünülen mal veya hizmetin özellikleri nelerdir? Ç›kt›n›n hacmi ne kadar olacakt›r? Üretim için hangi araç-gereç daha uygundur? Hangi donan›m ve teknolojilere gereksinme olacak ve bunlar›n maliyeti ne olacakt›r? Tasarlanmakta olan süreç, emek yo¤un mu yoksa sermaye yo¤un mu olacakt›r? Süreç
Süreç tasar›m›: Bir mal›n üretimindeki özel aflamalar›n tan›mlanmas› ve bu aflamalar›n özelliklerinin öngörülmesidir.
268
Efl Zamanl› Mühendislik: Süreç tasar›m›yla ayn› zamanda yürütülen ürün tasar›m› çal›flmalar›d›r.
Süreç Tasar›m›
tas›r›m›, asl›nda, üretimdeki özel (spesifik) ad›mlar›n tan›mlanmas› ve bu ad›mlar›n bafll›ca özelliklerinin belirlenmesidir. Dolay›s›yla, süreç tasar›m›, yeni ürünler için yap›labilece¤i gibi, de¤iflen teknoloji ve pazar koflullar› nedeniyle gereksinme duyulan mevcut süreçlerin yeniden tasar›m› için (reengineering) de yap›labilir. Süreç tasar›m›, özellikle flu durumlarda gerekli olur; • mevcut dönüflüm süreci, maliyetleri rekabet koflullar›n› zorlaflt›racak düzeyde art›r›yorsa, • mevcut süreç, üretim verimlili¤ini olumsuz yönde etkileyen bir çal›flma alan›na sahipse, • mevcut süreç, çal›flanlar›n moralini bozacak biçimde kötü tasarlanm›flsa, • üretilen ürün hacminde önemli ve kal›c› bir de¤ifliklik olmuflsa, • yeni araç-gereç ve donan›mla üretimde bir ifllem kolayl›¤› sa¤lanacaksa, • özellikle kütüphane, hastane, restaurant, banka gibi iflletmelerin hizmet merkezlerinde, sürekli ve b›kt›r›c› kuyruklar olufluyorsa. Süreç tasar›m› ile bir önceki ana konuda incelenen ürün tasar›m kavram› aras›nda, yak›n bir iliflki vard›r. Bu iliflki, özellikle son y›llarda, Amerikan iflletmelerinde “Efl Zamanl› Mühendislik (Simultaneous Engineering)” kavram›n› gündeme getirmifltir. fiekil 14.1, Efl Zamanl› Mühendisli¤i simgelemektedir. fiekil 14.1’de izlenece¤i gibi, efl zamanl› mühendislik, süreç tasar›m›yla sürekli etkileflimli olarak ayn› zamanda yürütülen ürün tasar›m›n› ifade eder. Artan rekabet koflullar›nda üstünlük sa¤layabilmek için birçok büyük Amerikan iflletmesi, efl zamanl› mühendisli¤i kullanarak, ürün tasar›m›n› ve üretim süreçlerini, ayn› zamanda ve çok h›zl› olarak yapma yoluna gitmifltir.
Ürün Düflüncesi
Ekonomik ve teknik yap›labilirlik çal›flmas›
Üretim Süreci Tasar›m›
Ürün Tasar›m›
Yeni Ürünün Üretimi ve Pazarlanmas› fiekil 14.1 Süreç Tasar›m›
Gere¤ine uygun süreç tasar›m›, üretim verimlili¤ini artt›r›r, üretim maliyetlerini düflürür, çal›flanlar›n moralini yükseltir ve daha birçok yararlar sa¤lar. Baflar›l› bir süreç tasar›m›n›n bafll›ca yararlar›, flu flekilde s›ralanabilir:
269
Süreç Tasar›m›
• • • • • •
Ürünün üretim süresini k›salt›r. Süreçteki stok miktar›n› azalt›r. Üretim haz›rl›k süresini (Setup Time) k›salt›r. Çal›flma alanlar›ndaki araç-gereç ve makina say›s›n› azalt›r. Hammadde, yard›mc› madde, iflletme malzemesi maliyetlerini azalt›r. Üretim pro¤ramlamas›, üretim kontrolü ve çizelgeleme sistemlerini kolaylaflt›r›r. • Üretimde esneklik sa¤lar. Uygulamada, eski hantal üretim süreçlerini ça¤dafl tasar›mlarla de¤ifltiren iflletmelerin, büyük rekabet üstünlükleri sa¤lad›¤› görülmektedir. Örnek olarak, Sun Mikrosistem iflletmesi, 1982 y›l›ndan bu tarafa, bilgisayar üretiminde kullan›lan ürünleri üretmektedir. ‹flletmenin ilk üretim binas›, flirketin büyümesi ve kapasitesinin artmas› sonucu, hantal ve karmafl›k bir çal›flma alan›na dönüflmüfltü. Kapasite artt›kça de¤ifltirilen yeni süreçlerde, koordinasyon kaybolmufl, malzemeler, araç-gereçler, makineler, donan›mlar ve insanlar karmakar›fl›k bir durumdayd›. Sürekli de¤iflen ürün karmas›n›n üretilmesi, üretim süreci’nin ifllerli¤ine de¤il, bütünüyle çal›flanlar›n ola¤anüstü çabas›na dayanmaktayd›. Dönüflüm sürecinin verimsizleflti¤ini fark eden yönetim, yeni bir üretim binas›n›n yap›lmas›na karar vermifltir. Yeni bina tasarlan›rken, bafll›ca flu amaçlar dikkate al›nm›flt›r: • Koflullara göre de¤iflen ürün de¤iflikliklerini ve yeni ürün karmalar›n› karfl›layacak süreç esnekli¤ini sa¤lamak. • Malzeme ve ifl ak›fl›n› iyilefltirerek, üretim verimlili¤ini ve üretim kalitesini art›rmak. • Çal›flanlar›n, çal›flma koflullar›n› iyilefltirerek, onlar› güdülemek ve yeteneklerini art›rmak. • Süreçte, bilgisayarl› sistemler kullanarak, etkili koordinasyon ve kontroller yapmak. Yeni bina ve yeni süreç tasar›m› sonucunda, ürünleri zaman›nda müflterilere teslim performans› % 50 artm›fl, üretim hacmi genifllemifl, verimlilik ve kalite yükselmifltir.
1 Süreç tasar›m› niçin rekabet üstünlü¤ü sa¤layacak, boyutta bir önem tafl›r? Baflar›l› bir süreç tasar›m›n›n bafll›ca yararlar› nelerdir? Örnekler vererek tart›fl›n›z. Dünyay› de¤ifltiren makine olay›nda, süreç tasar›m›n›n, ne kadar önemli oldu¤u vurgulanm›flt›r. Henry Ford’un ve General Motors’un üretim süreçleri, tasarlan›p uygulamaya konuldu¤u dönemlerde, son derece büyük ifllevler görmüfl, verimlili¤i, üretkenli¤i ve kârl›l›¤› art›rm›flt›r. Öyle ki, bu tür süreçleri örnek alan, ABDiflletmeleri, k›sa sürede, ABD’yi süper ekonomik güç durumuna getirmifllerdir. Ancak, unutulmamal›d›r ki, iyinin daha iyisi de tasarlanabilir. Gerçekten de, Dünyay› de¤ifltiren makina örne¤inde de belirtildi¤i gibi, Japon mühendisleri, Ford ve General Motors fabrikalar›n› ça¤d›fl› b›rakacak önemde, bütünüyle yepyeni bir üretim süreci tasarlay›p uygulamaya koyabilmifllerdir. Bu yeni üretim süreci yaklafl›m›, yerden, iflgücünden zamandan ve stoklardan ola¤anüstü tasarruf sa¤lam›fl, hatalar› neredeyse s›f›ra indirmifltir. Hiç unutmay›n! Küresel dönemde, iyinin daha iyisini bulma yar›fl› bafllam›flt›r.
270
Süreç Tasar›m› Sistemi
SÜREÇ TASARIMI S‹STEM‹
AMAÇ
Süreç tasar›m sistemini aç›klamak.
2
Üretim süreci, girdileri ç›kt›lara dönüfltüren bir dizi ö¤eyi, bu ö¤elerin bütünleflmesinden oluflan yap›y› ve bu yap› içindeki bir dizi ifllemi içerir. Süreç kararlar›, hem yeni ürünler için hem de mevcut ürünlerdeki de¤ifliklikler için söz konusudur. Üretim süreci planlan›rken göz önünde bulundurulacak temel amaç, hedeflenen kalitedeki ürünleri, en az maliyetle üretebilecek yap›y› ya da sistemi kurmakt›r. Bu yap› tasarlan›rken, üretilmesi düflünülen ürünlerin üretim ifllemlerinin aflama aflama tan›mlanmas› gerekir. fiekil 14.2, süreç kararlar› al›n›rken göz önünde bulundurulmas› gereken bilgileri ve yap›lmas› gereken bafll›ca çal›flmalar› göstermektedir.
Araç-Gereç Gereksinimi
Ürün Ünalizi
Sür
eç Ta s a r › m ›
Rota
T l iyet asar ›m aa a Tas r›
m›
‹fl
›
F
Özellikler
Üretim Miktar›
fiekil 14.2 Süreç Tasar›m Sistemi
‹fl Tan›mlar› Sermaye
Yap/Sat
fiekil 14.2’den de izlenebilece¤i gibi etkili bir süreç tasar›m›, faaliyet tasar›m› ve ifl tasar›m› yapabilmek için herfleyden önce, bir ürün analizinin yap›lmas› gerekir. Belirli özellikleri tafl›yan belirli bir üründen, belirli bir dönemde ne kadar üretilece¤i, ürün analiziyle ortaya konur. Bu bilgi, süreç için gerekli araç ve gereçleri, gereksinime duyulacak sermaye miktar›n›, baz› üretim ö¤elerinin içeride mi yap›laca¤›n› ya da sat›n m› al›naca¤›n› belirlemede kullan›l›r. Süreç tasar›m› tamamlan›nca, belirli özellikleri tafl›yan belirli miktarda ürünlerin, belirlenen ifl tan›mlar›n›n yap›ld›¤› ifllem merkezlerinde hangi rotay› izleyerek üretilece¤i ortaya konulmufl olur.
271
Süreç Tasar›m› sistemi
G‹RD‹LER
SÜREÇ TASARIMI
ÇIKTILAR
1) Ürün Bilgisi
1) Süreç Tipi Seçme
1) Teknolojik süreç
- Ürün talebi
1) Dikey Bütünleflme
- Spesifik tasar›m
- Ürün fiyat›
- Sat›c›larla bütünleflme
- Süreçleri ba¤lama
- Ürün örne¤i
- Yan sanayi
2) Yerleflim
- Rekabet durumu
- ‹çerde yapma
- Ayr›nt› planlar›
- Tüketici istekleri
- Sat›n alma
- Ayr›nt›l› ifl ak›fllar›
- Ürünün özellikleri
3) Süreç Çal›flmalar›
- Ayr›nt›l› donan›m
2) Süreç Bilgisi
- Temel teknolojiler
3) Personel tahmini
- Sermaye gereksinimi
- ‹kincil teknolojiler
- Bölüm gereksinimleri
- Üretim ekonomisi
- Ürünün özellikleri
- ‹fl gerekleri
- Bilinen teknolojiler
- Ürünün standartlar›
- ‹flletme gereksinimleri
- Yeni teknolojiler
- Üretilebilirlik
- Öncelikli gereksinimler
4) Donan›m
- ‹fle al›flt›rma
- Zay›fl›klar - Üstünlükler
- Otomasyon oran›
- Kaynak tasarrufu
- Makinalar - Donan›m seçimi - Araç-gereç 5) Üretim -Üretim s›ras› - Malzeme özellikleri - Personel gereksinimi 6) Yerlesim - ‹fl ak›fl› - Yerleflim plan›
Çizelge 14.1’de, süreç planlama sisteminin bafll›ca üç temel aflamas›nda yap›lmas› gereken çal›flmalar gösterilmifltir. Süreç tasar›m›, asl›nda, döngüsel bir süreçtir. Ürün bilgileri ve üretim sistemi bilgileri, süreç planlama aflamas›nda, teknoloji seçimine, yerleflim düzenine ve üretimi yapacak olan personel tahminine dönüflmektedir. Dolay›s›yla, süreç tasa-
Çizelge 14.1 Süreç Planlama Sistemi
272
Süreç Tasar›m›n› Etkileyen Temel Etkenler
r›m›nda karfl›lafl›lan sorunlar, ard›fl›k olarak ve bir kerede çözümlenir. Her aflamadan sonra, önceki aflamalar tekrar incelenir. Önceki aflamalar› tekrar gözden geçirmenin amac›, son aflaman›n önceki aflamalarda saptanan en iyi yolu etkileyip etkilemedi¤ini belirlemektir.
2
Süreç tasar›m sisteminin bafl›lca aflamalar› ve bu aflamalarda yap›lmas› gereken bafll›ca çal›flmalar nelerdir? Süreç tasar›m› neden döngüsel bir süreçtir? Dünyay› de¤ifltiren makine ve büyük t›rnak içinde de¤inilen “geleneksel üretim sistemleri” bölümünde de¤inilen saptamalar birlikte de¤erlendirilirse, süreç tasar›m›n›n ne kadar önemli oldu¤u ortaya ç›kar. Ford ve General Motors, kendi üretim süreçlerinin mükemmel oldu¤una inan›yorlard›. Asl›nda, pek çok iflletme yönetisi de ayn› tutum içinde davran›r. Buna “iflletme körlü¤ü” de denir. Yöneticiler, yönettikleri sistemin kusursuz oldu¤una inan›r; aksakl›klar› kolay kolay göremezler. Ancak, d›flardan, konunun uzman› olan bir araflt›rmac›, sistemdeki t›kan›kl›klar› ve israflar› kolayca görebilir. Gerçekten de Otomotiv Yan Sanayi Derne¤i gözlemcileri, GM GRAMINGHAM’›n Massachusetts’deki montaj sürecindeki söz konusu aksakl›klar› tek tek görmüfller ve hakl› bir elefltiride bulunmufllard›r. Bu israfl› ve yozlaflm›fl süreçleri ortadan kald›rmak için mevcut süreçler s›k s›k yeniden tasarlanmal›d›r.
SÜREÇ TASARIMINI ETK‹LEYEN TEMEL ETKENLER
AMAÇ
Süreç tasar›m›n› etkileyen temel etkenleri aç›klamak.
3
Üretim sistemlerin temel ifllevi, tüketicilerin istek ve arzular›n› doyuma ulaflt›rarak biçim ve kalitedeki ürünleri, en düflük maliyetle, en k›sa zamanda ve yeteri miktarda üretmektedir. Üretim sistemleri, bu ifllevi yerine getirebilecek flekilde tasarlanmal›d›r. Söz konusu tasar›m yap›l›rken, bafll›ca flu etkenler göz önünde bulundurulmal›d›r; • ürün talebi, • üretim esnekli¤i, • otomasyon düzeyi, • ürün kalitesi, • tüketici ile iliflki düzeyi.
Ürün Talebi Üretim süreci tasar›m›, ürün talebinin bütün yönleri’nin aç›l›m›yla bafllar. Talep tahminlerinin birinci boyutu, dönemsel talep miktarlar›n› öngörmektir. Talepteki dönemsel art›fl ve azal›fllar, mevsimlik dalgalanmalar ve benzeri günlük, ayl›k ve y›ll›k de¤iflmeler, üretim sürecinin türünü ve kapasite saptamas›n› etkiler. Talep tahminlerinin ikinci önemli boyutu, ürünün sat›fl fiyat› ile ilgilidir. Fiyat belirlenirken, reklam, kredili sat›fl, sat›fl sonras› hizmetler, özel ürün tasar›m›, stok politikas›, yükleme politikas›, kalite ve di¤er üretim ve pazarlama de¤iflken ve politikalar› da göz önünde bulundurulmal›d›r. Üretim sürecindeki ifl tasar›mlar›, ürünlerin fiyatlar›na da ba¤l›d›r. Fiyatlar, pazar fiyatlar›n›n alt›nda tutulacaksa, ta-
Süreç Tasar›m›n› Etkileyen Temel Etkenler
273
lep fazla olacak ve buna ba¤l› olarak üretim sürecinin kapisitesi de yüksek tutulacakt›r. Fiyatlar yüksek tutulacaksa, talep azalacak ve sürecin kapasitesi de düflük tutulacakt›r. Di¤er taraftan, de¤iflik üretim süreci türleri, de¤iflik rekabet üstünlükleri veya zay›fl›klar› sa¤lar. Baflka bir deyiflle, üretim sürecinin türü, talebi azalt›r veya ço¤alt›r. Dolay›s›yla, üretim süreci tasarlan›rken, ürün miktar›, ürün fiyat› ve üretim süreci türü, birbiriyle etkileflimli olarak ele al›n›p karara ba¤lanmal›d›r.
Üretim Esnekli¤i Üretim sürecinin, tüketicinin gereksinmelerine, h›zla yan›t verebilme yetene¤ine, üretim esnekli¤i denir. Uygulamada, bafll›ca iki tür esneklikten söz edilir. Bunlar, ürün esnekli¤i ve miktar esnekli¤idir. Ürün esnekli¤i, bir ürünün üretiminden di¤er bir ürünün üretimine, h›zla geçebilme yetene¤idir. Miktar esnekli¤i ise üretilen ürün ya da verilen hizmet miktar›n› h›zla artt›rabilme yetene¤idir. Ürün esnekli¤i, çok say›da tüketiciye, farkl› özelliklerdeki ürünün küçük partiler halinde üretilmesi ya da ürünün h›zl› bir flekilde üretilmesi istendi¤inde gerekli olur. Örnek olarak, son y›llarda gözlemledi¤imiz esnek otomasyon sistemleri büyük ölçüde ürün esnekli¤i olanaklar› sa¤lamaktad›r. Miktar esnekli¤i, talepte büyük dalgalanmalar oldu¤unda ve ürün stoklar›n›n bu dalgalanmalara yan›t veremedi¤i durumlarda önem kazan›r. Genellikle sermaye yo¤un üretim sistemlerinde, miktar esnekli¤i yüksektir. Buna karfl›l›k, emek yo¤un hizmet iflletmelerinde, miktar esnekli¤i daha düflüktür. Dolay›s›yla, emek yo¤un iflletmeler, yüksek talep durumlar›nda, ya yar›m gün (part-time) çal›flan iflgörenler veya geçici çal›flan iflgörenler çal›flt›rma yoluna giderler.
Üretim esnekli¤i: Üretim sürecinin, tüketici gereksinmelerine h›zl› yan›t verebilmeye yetene¤idir. Ürün esnekli¤i: Bir ürünün üretiminden di¤er bir ürünün üretimine, h›zla geçebilme yetene¤idir. Miktar esnekli¤i: Üretilen ürün ya da verilen hizmet miktar›n› h›zla artt›rabilme yetene¤idir.
Otomasyon Düzeyi Süreç tasar›m›nda, otomasyon olanaklar›ndan ne ölçüde yararlan›laca¤›na karar vermek de önemli bir konudur. Son zamanlarda, iflgücü giderlerinden tasarruf etmek, çal›flanlar›n ifli yavafllatma, ifle devams›zl›k, grev gibi eylemlerinden kurtulmak için otomasyona gidildi¤i gözlemlenmektedir. Gerçekten de otomasyon düzeyi artt›kça, üretim sisteminin kapal›l›k oran› artmakta ve iflgücünden kaynaklanan sorunlar azalmaktad›r. Ancak, otomasyonun hem donan›m olarak hem de bu donan›m›n iflletimi ve onar›m› aç›s›ndan pahal› bir sistem oldu¤u unutulmamal›d›r. Üretim sürecindeki otomasyon düzeyini belirlerken, otomasyonun ürün kalitesi ve ürün esnekli¤i üzerindeki olumlu etkileri ölçülmeli ve toplam getirisinin toplam götürüsünden yüksek olmas›na çal›fl›lmal›d›r.
Ürün Kalitesi Küresel dünya de¤erlerinin en bafl›nda, kalite yer almaktad›r. Kalite, hem toplumun yaflam düzeyini yükseltmekte hem de iflletmelere rekabet üstünlü¤ü sa¤lamaktad›r. Geleneksel iflletmecilikte, yüksek kaliteli ürünler, üst gelir grubundaki az say›daki tüketiciler için özel olarak üretilirdi. Mercedes, Jaguar, Rolls Royce gibi arabalar, bu geleneksel yaklafl›m›n ürünleri olarak ortaya ç›km›flt›r. Japonlar, öncelikle araba alan›nda, bu eski görüflü y›km›fllard›r. Japonlar›n Toyoto otomobilleri, gelir grubuna bak›lmaks›z›n en yüksek kalitede ve genifl kitleler için üretilmektedir. Günümüzde, hemen her ürünün üretiminde, birinci önceli¤i kalite almaktad›r. Bu nedenle, üretim süreci tasarlan›rken, öngörülen kaliteyi tutturma ko-
Kalite: Günümüz üretiminde birici önceli¤i alan bir tüketici be¤enisidir.
274
Süreç Tasar›m› Modelleri
flulu aranmal›d›r. Ayr›ca, süreç ifllerken, herhagi bir nedenle oluflacak kalite hatalar›n› an›nda belirleyecek izleme ve erken uyar› sistemleri, süreç tasar›m›yla birlikte tasarlanmal›d›r.
Tüketici ‹le ‹liflki Düzeyi Genellikle hizmet iflletmelerinde, üretim s›ras›nda, tüketiciyle birebir iliflki olmaktad›r. Örnek olarak, t›bbi tedavi ve kuaförlük hizmetlerinde, tüketici, aktif olarak üretim sürecinin içinde bulunmaktad›r. Dolay›s›yla, tüketiciyle iliflki düzeyi, iflin özelli¤i nedeniyle yo¤un olan durumlarda süreç, tümüyle tüketiciye göre yönlendirilmelidir. Buna karfl›l›k, fast-food restoranlarda oldu¤u gibi, tüketicinin üretim ortam›nda olmas›na ra¤men, üretim sürecine müdahale edemedi¤i durumlar da vard›r. Böyle durumlarda, üretim süreci, yo¤un ve standartlaflt›r›lm›fl hizmet verecek biçimde tasarlanmal› ve bu süreç içinde maliyet, fiyat ve hizmetin tamamlanma süresi iyi dengelenmelidir.
SÜREÇ TASARIMI MODELLER‹
AMAÇ
Süreç tasar›m modellerini betimlemek.
4
Üretim süreci tasar›m›nda, birçok modelden yararlan›l›r. Bunlar›n en önemlilerini flu flekilde s›ralamak olurludur: • Ürüne dayal› süreç tasar›m› • Sürece dayal› süreç tasar›m›, • Hücreli üretim (grup teknolojisi) süreç tasar›m› • Bilgisayar destekli tasar›m (CAD) • Otomatik malzeme sevk sistemleri • Esnek üretim sistemleri • Otomatik üretim planlama ve kontrol sistemleri • Bilgisayar bütünleflik üretim sistemleri • Ofis otomasyonu • ‹maj iflleme sistemleri • Elektronik veri de¤iflimi • Karar destek sistemleri • Yapay zeka ve uzman sistemler Yukar›daki modellerin ilk sekiz tanesi, genellikle endüstri iflletmelerinde, sonrakiler de hizmet iflletmelerinde çok yayg›n olarak kullan›l›r. Burada, yaln›zca ürüne dayal› süreç tasar›m›, bilgisayar destekli tasar›m ve bilgisayar bütünleflik üretim sistemleri üzerinde k›saca bilgi vermekle yetinilecektir.
Ürüne Dayal› Süreç Tasar›m› Ürüne dayal› süreç tasar›m›nda, ürünü üretmek için gerekli olan tüm üretim ifllem ve aflamalar›, yaln›zca bir üretim bölümünde grupland›r›l›r. Ürüne dayal› süreç tasar›m›nda, ürünün üretimi, belirli bir rota izleyecek biçimde organize edilir. Bu tür süreçte ürün, hammadde olarak, sonra yar›mamul olarak ve sürecin en sonunda da bitmifl mamul olarak, geri dönmeksizin ve yön de¤ifltirmeksizin do¤rusal bir yolda ilerler. fiekil 14.3’de, hammaddelerin, parçalar›n, altmontaj›n, montaj›n ve bitmifl ürünlerin do¤rusal bir yol izledi¤i görülmektedir. Ürüne dayal› süreçte, genel olarak üç üretim biçimi uygulan›r. Bunlar kesikli birim üretim, süreç üretimi ve hizmet teslimi olarak adland›r›l›r.
Süreç Tasar›m› Modelleri
Kesikli birim üretimde, süreç yaln›zca tek bir ürüne tahsis edilebilece¤i gibi, birbirinden farkl› ürünler, ayn› üretim veya montaj hatt›nda parti parti de üretilebilir. Örnek olarak, buzdolab›, çamafl›r makinesi, bulafl›k makinesi gibi ürünler parti parti üretilebilir. Bu durumda, üretim veya montaj hatt›nda, üretilecek ürünlerin özelliklerine göre de¤ifliklikler yap›lmas› gerekir.
275 Ürüne dayal› süreç tasar›m›: Ürün; hammadde, yar›mamul ve mamul olarak do¤rusal bir yolda ilerler.
Ürün veya malzeme
Parça Hammadde
Üretim faaliyetleri 4
2
Parçalar
1 Hammaddeler
Parçalar
7
5
3 Alt Montaj
Bitmifl Ürün
Montaj
Sat›nal›nan Parça ve Alt Montaj 6
Bilgisayar Destekli Tasar›m (CAD) Bilgisayar destekli tasar›m (Computer–Aided Design–CAD), ürün tasar›m›nda ve süreç tasar›m›nda bilgisayar olanaklar›ndan yararlanmay› sa¤layan ça¤dafl bir yaklafl›md›r. CAD, optik karakterleri alg›lay›p inceleyebilen teknolojileri, bilgisayar grafi¤i teknolojilerini, üretim süreci tasar›m›yla bütünlefltirilmifl teknolojileri ve di¤er tasar›m teknolojilerini kapsar. Söz konusu bilgisayar destekli tasar›m teknolojileri, ayn› zamanda, üretim süreci üzerindeki makinalar›n ve ifllemlerin ard›fl›k kullan›m›n›n tasar›m›nda, ekran üzerinde çeflitli testler yapmada, prototip test etmede ve de¤ifltirmede de kullan›l›r. Bilgisayar destekli tasar›m (CAD) ve bilgisayar destekli mühendislik (Computer–Aided Engineering–CAE) sistemleri, önceleri plan ve harita çizmede kullan›l›rken, günümüzde daha da geliflerek ürün tasar›m›nda, süreç tasar›m›nda, bunlar›n analiz ve testinde, üretim planlama ve çizelgelemesinde, de¤ifliklikleri güncellemede ve tasar›m bilgilerini depolamada kullan›lmaktad›r. Bilgisayar deste¤i, üretim sürecinin kontrolünde de söz konusudur. Bilgisayar destekli üretimde (Computer–Aided Manufacturing–CAM), üretim, bilgisayar kontrolünde yap›l›r. CAM sistemindeki her makina, programlanm›fl yap›lara göre, araçlar› seçme ve yönetme yetene¤ine sahiptir. CAM sistemlerinde s›k s›k tasar›m de¤ifliklikleri yap›labilir, üretim esnekli¤i sa¤lan›r ve üretim süreci etkili olarak kontrol edilir.
fiekil 14.3 Ürüne Dayal› Süreç Modeli
276
Süreç Tasar›m› Modelleri
Bilgisayar bütünleflik üretim sistemleri (CIM): Geleneksel üretim ifllevlerinin otomatik teknolojilerle yer de¤ifltirmifl otomasyona dönüflmüfl biçimidir.
Bilgisayar Bütünleflik Üretim Sistemleri Bilgisayar bütünleflik üretim (Computer-Integrated Manufacturing - CIM) sistemleri, gelece¤in toplam fabrika otomasyonunun veya gelece¤in insans›z kapal› sistem fabrikalar›n›n ilk basit modelleridir. Baflka bir deyiflle, bu sistemler, geleneksel üretim ifllevlerinin, otomatik teknolojilerle yer de¤ifltirmifl, otomasyona dönüflmüfl biçimidir. Çok k›sa bir gelecekte, üretim, hiç insan müdahalesi olmadan, bilgisayar›n yönetti¤i robotlardan oluflan bir fabrikada yap›l›p tüketicilere sunulacakt›r. CIM, tasar›mdan üretime ve da¤›t›ma kadar tüm üretim faaliyetlerinin planlanmas›, gerçeklefltirilmesi ve denetimi için gerekli olan bilgisayar donan›m›n›, yaz›l›m›n›, veri ve bilgi taban› yönetimini ve iletiflimini ifade eden bütünleflik bir kavramd›r. CIM’in bafllang›ç amac›, do¤rudan do¤ruya iflgücü maliyetlerini yok etmek de¤il, bilgi ak›fl›nda otomasyon sa¤lamakt›r. Üretimde otomasyon yoluyla do¤ru, sa¤l›kl› ve h›zl› bilgi ak›fl›, bir taraftan yar› yar›ya maliyet tasarrufu sa¤larken, di¤er taraftan da üretimde insan hatalar›n› ortadan kald›rarak kaliteyi yükseltmektedir. fiekil 14.4’te, CIM teknolojisi, bütünleflik olarak gösterilmifltir. Bilgisayar bütünleflik üretim sistemlerinde gerçek etkinli¤e, farkl› parçalar›n veri ve bilgi tabanlar›n›n birbirine ba¤lanmas›yla ulafl›l›r. Örnek olarak; veri taban› ve bilgi taban›n› birlefltirmek için, CAD ile CAM’›n birleflmesine izin verilir. Bütünüyle birlefltirilmifl bir sistemde, yaln›zca tasar›m, test, malzeme tedariki, fabrikasyon ve montaj otomatik de¤il, ayn› zamanda üretim planlama ve çizelgeleme ifllevleri de di¤erleriyle otomatik olarak bütünlefltirilmifltir.
Grup Teknolojisi
Üretim Planlama ve Kontrol Sistemleri
Bilgisayar Destekli Tasar›m
B‹LG‹SAYAR TEKNOLOJ‹S‹
Otomatik Malzeme Ak›fl›
Robotlar
fiekil 14.4 Bilgisayar Bütünleflik Üretim Sistemleri
Bilgisayar Destekli Üretim
CIM, tasar›m baflar›s›n›, üretim verimlili¤ini ve üretim kalitesini yükseltirken; yer de¤ifltirmeleri, stok düzeylerini ve malzeme maliyetlerini azalt›r. CIM, tek tek ayr› teknolojilerin toplam› de¤il, de¤iflik teknolojilerin bütünleflmesidir. Böylece, sistemdeki her parçan›n bütünleflik yarar› ile bireysel yarar›, uzun dönemde, geometrik olarak artm›fl olur.
277
Üretim Sistemlerinin Kuruluflu ve ‹flletimi
Günümüzde, üretim sistemlerinin tasar›m›, genellikle bilgisayar desteklidir denebilir mi? Gelece¤in üretim sistemlerinde, insan ö¤esinin yerini, hangi ö¤e alacakt›r? Dünyay› de¤ifltiren makine örnek olay›nda vurgulanan yeni üretim sistemleri de kal›c› olmayacakt›r. Bilgisayar ve bilgisayarlar›n denetimindeki endüstriyel robotlar, bugün yayg›n bir uygulama alan› bulmufltur. Pek k›sa bir dönemde ise bilgisayar bütünleflik üretim sistemleri, endüstri üretimini, otomatik olarak yapacakt›r. Hizmet üretiminde ise insan›n yerini yapay zeka ve uzman sistemler alacakt›r. Bu durumda, yapay zekaya sahip bilgisayar denetimindeki robotlar, üretim sistemlerinde, bütünüyle insan›n yerini alm›fl olacakt›r. Baflka bir deyiflle, k›sa bir gelecekte, insanlar, geçimlerini, kesinlikle, kol gücüyle de¤il, tam tersine, beyin gücüne ba¤l› yeni tasar›mlarla sa¤layacaklard›r.
ÜRET‹M S‹STEMLER‹N‹N KURULUfiU VE ‹fiLET‹M‹
AMAÇ
5
Üretim sistemlerinin kurulufl ve iflletimi ile ilgili konular› tart›flmak.
Üretim süreci tasar›m›ndan sonra s›ra, tasarlanan üretimi gerçeklefltirecek üretim sisteminin bütünüyle kurulmas›na gelir. Kurulufl aflamas›ndaki, yasal, finansal ve teknik konular›, ilgili bilim dallar›na b›rakarak, burada yaln›zca, konunun üretim yönetimini ilgilendiren yönlerine k›saca de¤inmekle yetinilecektir.
Yerleflim ve Üretim Hatt›n›n Dengelenmesi Üretim sisteminin kurulufl aflamas›na gelinmesi, konunun seçilmifl bir yat›r›m projesine dönüfltü¤ünü gösterir. Yat›r›m projesinde, k›sa, orta ve uzun dönemde beklenen kâr› kazand›racak k›vaml› bir kurulufl yeri, k›vaml› bir iflletme büyüklü¤ü (kapasitesi) ve k›vaml› bir sat›fl miktar› (talep) öngörülmüfltür. Buna göre, projede öngörülen ifl ve ifllemlerin, projede öngörülen süreler içinde, hiç aksat›lmadan uygulanmas› gerekir. Uzman elemanlardan oluflturulmufl uyumlu bir ekip, projede öngörülen ürünü gerçeklefltirecek üretim aflamalar›n› (üretim sürecini), projedeki tan›mlara göre kurulufl yerine yerlefltirir. Bu yerleflimde, süreçteki canl› ve cans›z varl›klar›n hareketleri toplam›n›n minimum olmas›na çal›fl›l›r. Buna, üretim hatt›n›n dengelenmesi denir. Üretim hatt›n›n k›vaml› dengelenmesi, üretim kalitesini art›r›rken, üretim maliyetlerini azaltarak, iflletmeye büyük bir rekabet üstünlü¤ü kazand›r›r. ‹yi dengelenmifl bir üretim hatt›nda, bir saniye bile bofl bekleyen bir iflçi, bir makine, bir parça, bir hammadde, bir iflletme malzemesi ve bir yar›mamul yoktur. Örnek olaylarda da belirtildi¤i gibi, günümüz iflletmecili¤inde bofl bekleme “stok” ve her stok da bir israf say›l›r. Bu da dolay›s›yla, bofluna oluflmufl bir maliyet demektir. Bu tür maliyetler, iflletmeye rekabet zay›fl›¤› yarat›r. Üretim hatt›n› dengelemek için, birçok bilgisayar benzetim (simülasyon) paket yaz›l›m› gelifltirilmifltir. Üretim sürecinin yap›s›na uygun bir yaz›l›mla, k›vaml› dengeleme yap›l›r ve herhangi bir hataya yol açmadan, üretim sisteminin kurulmas› yoluna gidilir. Üretim sistemi kurulduktan sonra, belirli bir süre, deneme üretimi yap›l›r. Bu aflamada, sistemin planland›¤› gibi iflleyip ifllemedi¤i denetlenir. Ortaya ç›kan aksakl›klar giderildikten sonra, kurucu ekip, kurdu¤u üretim sistemini, iflletimi yapacak ekibe devreder.
3
278
Üretim Sistemlerinin Kuruluflu ve ‹flletimi
4
Üretim hatt› dengelenirken hangi ilkeden yararlan›l›r? Üretim sistemindeki süreçlerin k›vaml› dengelenmesi, iflletmenin rekabet gücünü nas›l etkiler? Dünyay› de¤ifltiren makine örnek olay›nda, yeni üretim sistemi, üretimdeki tüm stoklar› ortadan kald›rmaktad›r. Üretim hatt›n›n k›vaml› dengelenmesi, aylak iflçilik, hata, stok, fire gibi olumsuz etkenleri bütünüyle ortadan kald›rm›flt›r. Oysa, büyük t›rnaklar aras›nda de¤inilen geleneksel üretim sistemlerinin elefltirisinde de belirtildi¤i gibi, üretim hatt› birçok aksakl›klarla doludur. Süreçte, etrafa da¤›lm›fl kutular, parça y›¤›nlar›, bofl bekleyen iflçiler ve makineler, ürün y›¤›nlar› ve daha birçok maliyet art›r›c› uygulamalar, aç›kça görülmektedir.
Üretim Planlamas› Üretim planlamas›: Günlük, haftal›k, ayl›k ve y›ll›k üretim düzeylerinin önceden belirlenerek, buna uygun düzeyli üretim yap›lmas›d›r.
Baflar›l› bir üretim planlamas› yapabilmek için herfleyden önce, iflletmenin gelecekteki sat›fl düzeylerinin tahmin edilmesi gerekir. Talep tahmini, üretim ve pazarlama bölümlerinin bir araya gelerek, birlikte saptad›klar› bir de¤iflkendir. Gelecekteki gerçek talep baflar›yla belirlenebilirse, bu sat›fl› karfl›layacak bir üretim planlamas› yap›l›r ve eksik veya fazla bir üretimin ortaya koyaca¤› dengesizlikler daha bafllang›çta ortadan kald›r›lm›fl olur. Burada, uygulamada, yerine göre biri veya birkaç› birlikte kullan›lan bafll›ca istatistiksel talep tahmin yöntemlerinin yaln›zca adlar› verilmekle yetinilecektir. • Beklenen de¤er yöntemi • S›n›rlar› daraltma yöntemi • Pert yöntemi • Medyan • Mod • Hareketli ortalama yöntemi • Üssel düzeltme yöntemi • Aritmetik ortalama • Regrasyon tahmin yöntemi • Ekonometrik tahmin yöntemleri Bunlar›n d›fl›nda, daha birçok sat›fl tahmin yöntemi vard›r. Bunlar›n baz›lar›n›n kullan›m› kolay iken, baz›lar›n›n kullan›lmas› uzmanl›k ister. Her durumda do¤ru ve geçerli bir tahmin yöntemi yoktur. Tahmin yapmakla görevli olan kifli veya ekip, duruma uygun bir sat›fl tahminine dayanarak, y›ll›k üretim plan ve programlar›n› yapacakt›r. Üretim planlamas›, günlük, haftal›k veya ayl›k üretim düzeylerini belirleme ifllevidir. Bir üretim plan› haz›rlan›rken, üç seçenek vard›r. Bunlar; • stok maliyetlerinin artmas›na katlanarak, günlük, haftal›k veya ayl›k üretim miktar›n› ayn› tutmak, • stok miktar›n› minimum düzeyde tutarak, üretim miktar›n› günlük, haftal›k veya ayl›k talep dalgalanmalar›na göre de¤ifltirmek, • yukar›daki iki seçene¤in uygun bir oran›n› uygulamak. Örnek olarak, üretim miktar›n› uzunca bir süre de¤ifltirmemek, ancak sat›fllar›n çok yükseldi¤i veya azald›¤› zamanlarda de¤ifltirmek. Üretim planlamas›nda hangi seçene¤in ye¤lenece¤i, maliyet karfl›laflt›rmas›yla belli olur. Hangi seçenek toplam maliyetleri en aza indirecekse, o seçene¤in gösterdi¤i üretim plan› uygulamaya konur.
Üretim Sistemlerinin Kuruluflu ve ‹flletimi
279
Üretim sistemlerinin iflletimini, üretim yöneticileri yapar. Üretim yönetiminin bu görevi baflar›yla yerine getirmesinde, bilgisayar yaz›l›mlar›na büyük gereksinme duyulur. ‹zmir merkezli Konsan Bilgi ve Teknoloji Grubu, haz›r giyim üretim yönetimi ve denetimi için bir yaz›l›m program› haz›rlam›flt›r. Konsan Enformasyon Destek Sistemi (EDS) isimli yaz›l›m, iflletmelere, giyim üretimi planlama, üretim, takip, stok ve sat›nalma sistemlerinin, zaman, etüd ve verimlilik ölçüm yöntemlerinin do¤ru uygulanmas›na yard›mc› olmaktad›r. ‹zmir’de Sun Tekstil’de baflar›yla uygulanan program›n özelli¤i, tümüyle Türk mühendis ve programc›lar taraf›ndan yarat›lm›fl olmas›d›r. Konsan EDS’nin Windows NT Terminal Server iflletim sistemi ile uyumlu oldu¤unu belirten programc›lar, yaz›l›mlar›n›n hem yerel hem de internet üzerinde mesafe s›n›r› olmaks›z›n çal›flt›r›labilece¤ini söylemektedirler.
Bak›m-Onar›m Planlamas› Ça¤dafl üretim sistemlerinde, makina oran›n›n çok yüksek düzeyde olmas›, bak›m-onar›m konusuna önem kazand›rm›flt›r. Makinalar›n bozulmas›, baflka bir deyiflle; makinalar›n üretim ifllemlerinden bir süre ayr›lmas›, binlerce iflgücü saatinin bofl geçmesine, dolayl› iflçilik ve genel üretim giderlerinin artmas›na, tüketici talebinin karfl›lanamamas›na, ›skarta ve fire oran›n›n yükselmesine, müflteri yitirmeye veya geç mal teslim etme tazminat› ödemeye ve belki de iflletmenin bütünüyle durmas›na neden olabilir. Araç-gereç ve makinalar›n ifller durumda olmamas›, üretim ak›fl›, verimlilik ve dolay›s›yla maliyetler üzerinde olumsuz etkilere neden oldu¤u için, iflletmeleri, bak›m-onar›m maliyetlerine katlanmak zorunda b›rakm›flt›r. Bak›m-onar›m modellerinde, bafll›ca iki tür maliyet sözkonusudur. Bunlar (1) önleyici bak›m-onar›m maliyeti, (2) ar›za bak›m-onar›m maliyeti. Önleyici bak›m maliyeti, y›kama, ya¤lama, temizleme, art›klar› toplama, boyama gibi dönemsel ifllemlerden veya genel bir gözden geçirme (revizyon) ifllemlerinden do¤ar. Önleyici bak›m-onar›m›n amac›, ar›zalar ortaya ç›kmadan önce, baz› önlemler alarak, ar›zalar› azaltmakt›r. Önleyici bak›m-onar›m, ne kadar iyi yap›l›rsa yap›ls›n, yine de baz› ar›zalar olacakt›r. Bu durumda ise, ar›za bak›m-onar›m› sözkonusu olur. Önleyici bak›m-onar›m maliyetleriyle, ar›za bak›m, onar›m maliyetleri aras›nda oldukça önemli iliflkiler vard›r. fiekil 14.5 bu iliflkileri göstermektedir.
Maliyet
Önleyici bak›m maliyeti
Ar›za bak›m maliyeti
fiekil 14.5 Bak›m-Onar›m Maliyetleri
280
Üretim Sistemlerinin Kuruluflu ve ‹flletimi
Bak›m-onar›m planlamas›nda izlenecek çeflitli politikalar vard›r. Bunlar›n en baflta gelenleri, flu flekilde s›ralanabilir; • bak›m-onar›m ekibini ve bak›m-onar›mda yararlan›lan araç-gereç ve makina say›s›n› bol bulundurmak, • önleyici bak›ma büyük önem vermek, • yedek üretim kapasitesini haz›r bulundurmak, • ifllem merkezleri aras›nda yar›mamul stoklar› bulundurmak. Baz› karmafl›k üretim sorunlar›n›, dört ifllemle, eflitliklerle ya da di¤er say›sal yöntemlerle simgelemek ve çözümlemek olas› de¤ildir. Böyle durumlarda, sorunun kaynakland›¤› sistem, gerçek iflleyiflindeki gibi ka¤›t üzerinde yapay olarak iflletilir ve bu yapay iflleyifle bakarak, k›vaml› bir çözüm bulunur. Bu gerçek sisteme benzetme ifllemine, benzetim, taklit veya yabanc› dildeki karfl›l›¤›yla simulasyon ad› verilir. Bak›m-onar›m planlamas› genellikle benzetim modelleriyle yap›l›r.
Kalite Kontrolü Bilindi¤i gibi, üretim girdileri, belirli bir üretim sürecinden geçerek, sonunda tüketicilere sunulacak ç›kt›lara dönüflür. Mal ve hizmetleri tüketicilerin be¤enisine sunmadan önce, bunlar›n standartlara uyup uymad›¤›n› kontrol etmek gerekir. Kalite kontrolü, belirli bir sisteme göre yap›lmas› gereken, oldukça masrafl› bir üretim yönetimi ifllevidir. Kalite kontrol maliyetleri, kalite kontrol sistemini kurmak ve iflletmek için yap›lan harcamalardan oluflur. Günümüzün giderek artan rekabet koflullar›nda, iflletmelerin yaflamlar›n› devam ettirebilmeleri, rakiplere oranla daha kaliteli mamuller üretmelerine ba¤l›d›r. ‹letiflim ve ulafl›m aç›s›ndan küçülen, ekonomik aç›dan büyüyen bugünkü dünyada, tüketiciler, bol ve ucuz mal aray›fl› al›flkanl›klar›n›, kaliteli mal aray›fl› yönünde de de¤ifltirmifllerdir. Bu de¤iflim, iflletmeleri, Toplam Kalite Yönetimi yaklafl›m›na yöneltmifltir. ‹flletmeler için toplam kalite yönetimi anlay›fl›, yeni bir üretim yönetimi felsefesi ve yeni bir yönetim tarz› olmaya bafllam›flt›r. Bu yeni yaklafl›m, “ISO 9000 Kalite Güvencesi Sistem Standartlar›” uygulamalar›n› getirmifltir. ISO 9000 kalite güvencesi sistem standartlar›, ulusal ve uluslararas› düzeyde haz›rlanm›fl sistem standartlar›d›r. 1979 y›l›nda, ‹ngiliz Standartlar Enstitüsü (BSI), Uluslararas› Standardizasyon Organizasyonu (ISO)’na baflvurarak, kalite güvencesi teknikleri ve uygulamalar›na iliflkin uluslararas› bir standard›n haz›rlanmas› için bir teknik komite oluflturulmas›n› istemifltir. Sekreterli¤ini ve baflkanl›¤›n› Kanada’n›n üstlendi¤i Kalite Güvencesi adl› ve ISA/TC 170 numaral› komisyon, ISO 9000 standartlar›n›n yaz›m›n› 1986 y›l›nda tamamlam›fl ve bu standartlar› 1987 y›l› bafl›nda yay›nlam›flt›r. ISO 9000 standartlar›n›n temelini, ‹ngilizlerin BS 5750 standartlar› ile Kanadal›lar›n CSA Z-299 standartlar› oluflturmufltur. Haz›rlanmas›nda 41 ülkenin kat›l›mc›, 22 ülkenin de gözlemci olarak görev ald›¤› ISO 9000 Serisi Standartlar›, k›sa bir sürede, uluslararas› kabul görmüfltür. 50 ülke, bu standartlar›, hiç de¤ifltirmeden, ulusal standart olarak yay›nlam›flt›r. 50 ülke aras›nda Amerika, Japonya-Avrupa Toplulu¤u ve Avrupa Serbest Ticaret Birli¤ine (EFTA) ba¤l› tüm ülkeler vard›r. Türk Standartlar› Enstitüsü, ISO 9000 Standartlar›n›, 1988 y›l›nda, ad›n› de¤ifltirerek TS-6000 Serisi olarak yay›nlam›fl, Aral›k 1991’de ise, uluslararas› dil birli¤ine uymak amac›yla, TS-ISO 9000 olarak yeniden yay›nlam›flt›r.
281
Üretim Sistemlerinin Kuruluflu ve ‹flletimi
Türk Standartlar› Enstitüsünün hiç de¤ifltirmeden yay›nlad›¤› ISO 9000 standartlar›, kendi içinde bir dizi standarttan oluflur. Bunlar, flu flekilde s›ralanabilir: • TS-ISO 9000 Kalite Yönetimi ve Kalite Güvencesi Standartlar›-Seçim ve Kullan›m K›lavuzu • TS-ISO 1901 Kalite sistemleri-Tasar›m/Gelifltirme, Üretim-Tesis ve Hizmette Kalite Güvencesi Modeli • TS-ISO 9002 Kalite Sistemleri-Üretim ve Tesiste Kalite Güvencesi Modeli • TS-ISO 9003 Kalite sistemleri-Son Muayene ve Testlerde Kalite Güvencesi Modeli • TS-ISO 9004-1 Kalite Yönetimi ve Kalite sistemi Elemanlar› K›lavuzu • TS-ISO 9004-2 Kalite Yönetimi ve Kalite sistemi Elemanlar›-K›s›m2-Hizmetler ‹çin K›lavuz • TS-ISO 9005 (ISO 8402) Kalite Sözlü¤ü • TS-ISO 10011-1 Kalite sistemleri tetkiki-K›lavuz-K›s›m1-Tetkik Toplam kalite yönetimini benimseyen iflletmeler, Uluslararas› Kalite Standartlar› Kurulufluna üye standart enstitülerine ya da ülkemizde Türk Standartlar› Enstitüsüne (TSE) baflvurarak ISO 9000 belgesi alabilirler. ‹yi bir kalite sistemi kurabilen ve iflletebilen iflletmelerin belge almalar› oldukça kolay olmaktad›r. Belge alan iflletmeler, TSE taraf›ndan, y›lda en az bir kere gözetim ve incelemeye tabi tutulur. Belgenin geçerlilik süresi 3 y›ld›r. Rekabet yar›fl›n›n h›zlanmas› ve tüketicilerin kalite güvence belgesi olan iflletmeleri tercih etmeye bafllamalar›, ülkemizde de ISO 9000 belgesi alma yönünde iflletmeleri harekete geçirmifltir. Belgelendirmeye haz›rl›k ve belgelendirme süresi, iflletmenin büyüklü¤üne, iflletmenin mevcut kalite sistem dökümantasyonuna ve organizasyonuna ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterebilir. Belirli alt yap›s› olan iflletmelerde, belgelendirme süresi 6 ay ile 18 ay aras›nda tamamlanabilir. Belgelendirme iste¤inde bulunan iflletme, belgelendirme kurulufllar›ndan birisini seçer ve bir ön görüflme yapar. ‹flletme yetkilisi taraf›ndan imzalanan Baflvuru Formu, ‹flletme Bilgi Formu, Baflvuru Kontrol Formu ve iflletmenin Kalite Dökümantasyonu, TSE Kalite Müdürlü¤ü’ne teslim edilir. Böylece, baflvuru yap›lm›fl olur. ‹flletme, gerekli koflullar› tamamlad›ktan sonra, kendisine TSE Kalite Güvencesi Sistem Belgesi verilir.
ISO 9000 standartlar› kendi içinde bir dizi standarttan oluflur.
TELEV‹ZYON
Üretim Yönetimi program›nda Üretim kavram› ve üretim sistemlerindeki geliflmeler ele al›nmaktad›r.
282
Özet
Özet Bu Ünitede, ürün ve üretim sistemlerinin tasar›m›n›, tasar›m›n iflletmeler bak›m›ndan önemini, tasar›m› etkileyen etkenleri, tasar›m modellerini, üretim sistemlerinin kuruluflunu ve iflletimini ö¤rendik. Art›k; • art›k, araflt›rma, gelifltirme ve tasar›m›n anlam›n› ve birbiriyle iliflkisini (sayfa 265), • tasar›m› etkileyen bafll›ca etkenlerin neler oldu¤unu (sayfa 265-266), • tasar›mda ussall›k ilkelerini (sayfa 266-267), • süreç tasar›m›n› ve önemini (sayfa 267-269), • süreç tasar›m sistemini (sayfa 270-272), • süreç tasar›m›n› etkileyen etkenleri (sayfa 272-274), • süreç tasar›m modellerini (sayfa 274-276), • üretim sistemlerinin kuruluflunu ve iflletimini (sayfa 277-281) biliyoruz. Al›fl›lm›fl›n d›fl›nda, yeni bir bilgi, ürün ve yöntem ortaya koyma çabas›na araflt›rma; var olan› iyilefltirme çabas›na gelifltirme ve yürürlüktekilerin güncellenmesine ise tasar›m ad› verilir. Ürün ve bu ürünü gerçeklefltirecek üretim sistemlerinin tasar›m› do¤ru yap›l›rsa, iflletme büyük rekabet üstünlü¤ü sa¤lar. ‹flletmenin amaç ve politikalar›, pazarlama stratejileri, tüketici istekleri, ekonomik de¤erlendirme ve üretim olanaklar›, ürün ve üretim sistemi tasar›m›n› etkileyen bafll›ca etkenlerdir.
Ürün ve üretim tasar›m› yap›l›rken, standartlaflt›rma, yal›nlaflt›rma ve kodlama gibi ussallaflt›rma ilkeleri gözönünde bulundurulmal›d›r. Girdileri ç›kt›lara dönüfltürmek için, ifl merkezleri ve bu ifl merkezlerinde yap›lan ifllemler dizisine dönüflüm süreci denir. Dönüflüm süreci tasar›m›nda, efl zamanl› mühendislik büyük önem tafl›r. Efl zamanl› mühendislik, ürün tasar›m›n› ve üretim süreçlerini, ayn› zamanda ve çok h›zl› olarak yapma çal›flmalar›d›r. Baflar›l› bir üretim süreci tasar›m›, üretim süresini k›salt›r, stok miktar›n› azalt›r, maliyetleri azalt›r, denetimi kolaylaflt›r›r, esnekli¤i art›r›r. Ürün talebi, üretim esnekli¤i, otomasyon düzeyi, ürün kalitesi, tüketicilerle iliflki düzeyi, süreç tasar›m›n› etkileyen bafll›ca etkenler aras›nda say›l›r. Üretim süreci tasar›m›nda birçok modelden yararlan›l›r. Bunlar aras›nda ürüne dayal› süreç tasar›m›, bilgisayar destekli tasar›m (CAD) ve bilgisayar bütünleflik üretim sistemleri (CIM) son zamanlarda büyük ilerleme sa¤lam›flt›r. Üretim sistemlerinin kuruluflu ve iflletimi, birbirine ba¤l› birçok konuyu içerir. Bunlar aras›nda yerleflim, üretim hatt›n›n dengelenmesi, üretim planlamas›, bak›m-onar›m planlamas›, kalite kontrolü ve ISO 9000 kalite güvencesi sistem standartlar›, büyük öneme sahiptir.
Kendimizi S›nayal›m
283
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlayamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. ‹flletmelerin, ürettikleri mallar›n çeflidini ve bu mallar›n üretildi¤i üretim sürecini, ekonomik amaçlarla s›n›rland›rmalar›na ve ussallaflt›rmalar›na ne ad verilir? a. Standartlaflt›rma b. Yal›nlaflt›rma c. Kodlama d. Zenginlefltirme e. Daraltma 2. Afla¤›dakilerden hangisi, yeniden süreç tasar›m› yap›lmas›na gereksinim oldu¤unu gösteren durumlardan biri olamaz? a. Mevcut dönüflüm sürecinin maliyetlerinin, rekabet koflullar›n› zorlaflt›racak flekilde artmas› b. Mevcut sürecin, üretim verimlili¤ini olumsuz yönde etkilemesi c. Mevcut sürecin, iflletme içinde çat›flma do¤mas›n› engellemesi d. Üretilen ürün hacminde, önemli ve kal›c› bir de¤ifliklik olmas› e. Yeni araç-gereç ve donan›mla üretimde bir ifllem kolayl›¤› sa¤lanmas› 3. Afla¤›dakilerden hangisi, süreç tasar›m›n› etkileyen faktörlerden biri olamaz? a. Ürün talebi b. Üretim esnekli¤i c. Otomasyon düzeyi d. Ürün kalitesi e. Yönetimin düflünceleri 4. Afla¤›dakilerden hangisi, bilgisayar destekli tasar›m (CAD)’›n kullan›ld›¤› alanlardan biri olamaz? a. Ürün tasar›m› b. Süreç tasar›m› c. Üretim planlamas› d. Örgüt yap›s›n›n yeniden organize edilmesi e. Üretim çizelgelemesi 5. Afla¤›dakilerden hangisi, yeni bina tasarlan›rken hedeflenen amaçlardan biri olamaz? a. Koflullara göre de¤iflen ürün de¤iflikliklerini ve yeni ürün karmalar›n› karfl›layacak süreç esnekli¤ini sa¤lamak b. Malzeme ve ifl ak›fl›n› iyilefltirerek, çal›flanlar› güdülemek ve yeteneklerini art›rmak c. Çal›flanlar›n çal›flma koflullar›n› iyilefltirerek, onlar› güdülemek d. Süreçte bilgisayarl› sistemler kullanarak, etkili koordinasyon ve kontroller yapmak e. Üretimi standartlaflt›rmak
6. Süreç tasar›m›na iliflkin olarak afla¤›dakilerden hangisi söylenemez? a. Süreç tasar›m› döngüsel bir süreçtir. b. Süreç planlamas›yla ürün ve bilgileri, teknoloji seçimi, yerleflim düzeni ve personel tahminine dönüflür. c. Süreç tasar›m› sonucunda, iflletmenin kurulufl yeri kesinlefltirilir. d. Süreç tasar›m›nda karfl›lafl›lan sorunlar, ard›fl›k ve bir defada çözümlenir. e. Her flemadan sonra, önceki aflamalar tekrar gözden geçirilir. 7. Çok say›da tüketiciye, ulaflt›r›lmak üzere, farkl› özelliklerdeki ürünün, küçük partiler halinde ya da h›zl› bir flekilde üretilmesi istendi¤inde, afla¤›dakilerden hangisi zorunlu hale gelir? a. Ürün esnekli¤i b. Üretim esnekli¤i c. Miktar esnekli¤i d. Süreç esnekli¤i e. Zaman esnekli¤i 8. Afla¤›dakilerden hangisi, ürün ve üretim sistemlerinin tasar›m›n› etkileyen faktörlerden biri olamaz? a. ‹flletmenin amaç ve politikalar› b. ‹flletmenin pazarlama stratejileri c. Ürüne iliflkin tüketici istekleri d. Personelin nitelikleri e. ‹flletmenin ekonomik de¤erlendirmeleri 9. Afla¤›dakilerden hangisi, baflar›l› bir süreç tasar›m›n›n sonuçlar›ndan biri olamaz? a. Üretim sürecinin k›salmas› b. Stok miktar›n›n azalmas› c. Üretim haz›rl›k süresinin artmas› d. Üretimde esneklik sa¤lanmas› e. Araç-gereç ve makina say›s›n›n azalmas› 10. Bir iflletmenin fiziksel ve fiziksel olmayan varl›k ve eylemlerinin, de¤iflik ölçülere göre s›n›fland›r›larak, harf, rakam veya sembollerle ifade edilmesine ne ad verilir? a. Kodlama b. Yal›nlaflt›rma c. Standartlaflt›rma d. S›n›flama e. Uzmanlaflt›rma
284
“
Yaflam›n ‹çinden
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularla ilgili, gerçek hayattan bir örnek yer almaktad›r. Örnek olay› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir. VW’den Türkiye Ata¤› Do¤ufl Otomotiv Holding Yönetim Kurulu Baflkan› ‹lhan Çetinkaya “bu y›l 34 bin araç satarak 1 milyar dolar ciroya ulaflaca¤›z” dedi. Do¤ufl Holding, otomobilde birçok markan›n temsilcisidir. Holding, Volkwagen Grubu’nun VW, Audi, Seat ve Skoda markalar›n›n tümünün Türkiye temsilcili¤ini yürütüyor. Bunun yan›nda Porche’nin de Türkiye temsilcisi olan Do¤ufl Holding, da¤›n›k haldeki otomotiv flirketlerini, geçen y›l, bir çat› alt›nda Do¤ufl Otomotiv Holding ad›yla birlefltirdi. Holdingin bafl›na ‹lhan Çetinkaya getirildi. Holding çat›s› alt›nda yer alan VW Grubu’nu VW’nin yan› s›ra Audi, Seat ve Skoda markal› otomobiller oluflturuyor. Bu otomobillerin belirli modellerinde Türk iflçilerinin yapt›¤› yan sanayi ürünleri kullan›l›yor. Bunlar içinde en önemlisi, elektrik sistemleridir. Örne¤in, Pasatlar›n tüm elektrik sistemleri, Türkiye’de üretiliyor. Polo, Bora, Golf, Lupo, Audi A3, Audi TT ve TTS, Skoda Octavia ve Seat Toledo’lar›n kablo tak›mlar›, tamamen Türkiye’de üretiliyor. VW Grubu’nun elektrik sistemlerinde kullan›lan kablo denetlerinin üretildi¤i fabrika Çerkezköy’dedir. 1990 y›l›nda kurulan fabrika, bir Siemens ile VW ortakl›¤›d›r. Fabrikan›n üretim sistemi, en son teknoloji ile kurulmufl ve üretim planlamas› ve denetimi bilgisayar destekli sistemlerle yap›lmaktad›r. 1550 çal›flan› ile toplam 67,528 metrekarelik alanda üretim yapan fabrika, tüm üretimini
ihraç etmektedir. fiirketin 1999 y›l› cirosu (sat›fl›) 180 milyon dolard›r. ‹hracat içinde en büyük pay, VW’ye aittir. Onu, Seat, Audi ve Skoda izlemektedir. Volkswagen Elektrik Sistemleri Çerkezköy fabrikas›nda üretilen kablo demetleri, Brüksel’den Bratislava’ya, Wolfburg’dan Emden’e kadar pek çok otomobil fabrikas›na gönderilir. Çerkezköy fabrikas›nda üretilen kablo tak›mlar›, VW grubu otomobillerin motorunda, iç donan›m›nda, kokpitinde, kap›lar›nda, ayd›nlatmas›nda, tavan tesisat›nda, bagaj kapa¤›nda, ABS sisteminde, ESP sisteminde, hava yast›¤›nda ve telefonda kullan›lmaktad›r. VW, Çerkezköy fabrikas› için bugüne kadar, 61 milyon markl›k yat›r›m yapm›flt›r. VW, rakiplerine oranla maliyetlerini, rekabet üstünlü¤ü yaratacak kadar düflürmeyi baflarm›flt›r. VW’nin 1996 y›l›nda Passat ile A4’te bafllatt›¤› ortak platform teknolojisi, kaliteyi art›r›rken, maliyetleri düflürmüfltür. VW, ayn› platformdaki de¤iflik markal› otomobillerin, en az yüzde 35’lik bölümünü, ortak malzemeden üretebilmektedir. Araflt›rma-Gelifltirme maliyetleri de ayr› markalar için ayn› bölümlerde gerçeklefltiriliyor. Global Sourcing (Bütünleflik kaynak kullan›m›) yaklafl›m› ile de yan sanayi maliyetleri afla¤›ya çekilirken, ürün kalitesi yukar›lara çekilebilmifltir. 1. VW’nin baflar›s›n›n temel nedenleri neler olabilir? 2. Ortak kaynak kullan›m›, niçin maliyetleri azalt›rken, kaliteyi yükseltmifl olabilir? 3. VW’nin tüm ürünlerinin ihraç edilmesi, kalitesinin dünya standartlar›nda oldu¤unu mu gösterir? 4. VW, baflta araflt›rma gelifltirme maliyetleri olmak üzere, bir taraftan tüm maliyetlerini düflürürken, di¤er taraftan da ürün kalitesini yükseltme politikas›n›, ileri bir teknoloji kullan›m› ve üretim süreçlerini yeniden tasarlama politikalar› ile desteklemifl midir?
”
Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Biraz Daha Düflünelim 1. Araflt›rma, gelifltirme ve tasar›m kavramlar›n›n iflletmeler bak›m›ndan önemini aç›klay›n›z. 2. Ürün ve üretim sistemlerini hangi unsurlar nas›l etkiler? 3. Geleneksel üretim sistemlerinin aksayan yönleri nelerdir? 4. Tasar›mda standartlaflt›rma, yal›nlaflt›rma ve kodlama ne anlama gelir? 5. Dönüflüm süreci nas›l tan›mlan›r? 6. Efl zamanl› mühendislik ne demektir? 7. Süreç tasar›m›, iflletmeler aç›s›ndan ne gibi bir öneme sahiptir? 8. Süreç tasar›m sistemini, bir flekille nas›l ifade edebilirsiniz? 9. Süreç tasar›m›n› etkileyen temel etkenler nelerdir? 10. Süreç tasar›m modellerini s›ralay›n›z. 11. Ürüne dayal› süreç tasar›m›n› bir flekille gösteriniz. 12. Gelece¤in üretim sistemlerinin içinde insan ö¤esi olacak m›d›r? Nas›l? Aç›klay›n›z. 13. Bilgisayar bütünleflik üretim modelini bir flekille gösteriniz. 14. Kurulufl yerine üretim birimlerini yerlefltirirken, hangi ilke göz önünde bulundurulmal›d›r? 15. Üretim planlamas› yap›l›rken hangi talep tahmin yöntemlerinden yararlan›l›r? 16. Bak›m-onar›m planlamas›nda, hangi maliyetler göz önünde bulundurulur? 17. Kalite kontrolü kavram›, günümüzde, niçin toplam kalite yönetimi kavram›na dönüflmüfltür? 18. ISO 9000 standartlar› nas›l haz›rlanm›flt›r?
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar Evans, James R. Applied Production And Operations Management, West Publishing Company, New York, 1993. Kobu, Bülent. Üretim Yönetimi, 6. Bas›m, ‹stanbul: ‹stanbul ‹flletme Fakültesi Yay›nlar›, Yay›n no: 181, 1987. Meredith, Jack R. The Management of Operations: A Conceptual Emphasis, John Wiley And Sons. Inc., New York, 1995. Özgen, Hüseyin. Üretim Yönetimi, Bizim Büro Bas›mevi, Ankara, 1987. Sayg›l›, ‹rfan. Üretim Yönetiminin Fonksiyonlar›, ‹stanbul ‹flletme Fakültesi ‹flletme ‹ktisadi Enstitüsü Yay›nlar›, ‹stanbul, 1987. Tekin, Mahmut. Üretim Yönetimi, Konya Selçuk Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fakültesi, Konya, 1996. Top, Aykut. Üretim Sistemleri: Analiz ve Planlamas›, ‹stanbul, 1994.
285
Yan›t Anahtar› 1. b 2. c 3. e 4. d 5. e 6. c 7. a 8. d 9. c 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tasar›mda Ulusall›k” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Süreç Tasar›m›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Süreç Tasar›m›n› Etkileyen Faktörler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Süreç Tasar›m› Modelleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Süreç Tasar›m›n›n Önemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Süreç Tasar›m›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Süreç Tasar›m›n› Etkileyen Faktörler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Süreç Tasar›m› Kavram›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Süreç Tasar›m›n›n Önemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Süreç Tasar›mda Ussall›k” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
287
‹flletme Bilgi Sistemi
15
• ‹flletme Bilgi Sistemi kavram›, size neleri ça¤r›flt›r›yor? Bilgi üretilen bir fabrikay› m›? Bilgilerin düzene konuldu¤u bir bölümü mü? Yoksa, bilgili insanlar›n bulundu¤u bir üretim birimini mi? • ‹flletmelerde karar al›rken, ne tür bilgilere gereksinme duyulur? • ‹flletmeler, gereksinim duyduklar› bilgileri, hangi kaynaklardan al›rlar? • Ça¤dafl iflletmecilikte, ka¤›t dosyalar›n yerini neler alm›flt›r? • Bilgi Teknolojisi kavram›, size neleri ça¤r›flt›r›yor? Bilgisayar› m›? ‹nterneti mi? Donan›m› m›? Yaz›l›m› m›? Yoksa, bunlar›n hepsini mi? • Günümüz iflletmelerinin, ça¤dafl bilgisayar destekli bilgi sistemleri ve ofis otomasyon sistemleri kurmalar›n›n nedenleri neler olabilir?
288
‹flletme Bilgi Sistemi
GÜNCEL YAfiAM DE⁄‹fiECEK Son günlerde, ça¤dafl bilgi sistemlerinin, güncel yaflam›n her alan›n› birebir etkileyece¤i konusunda tart›flmalar yap›lmaktad›r. Konunun uzmanlar›, flu gibi fikirlerle tart›flmaya kat›lmaktad›rlar: Microsoft Türkiye Genel Müdürü; “Art›k bilgi teknolojilerini bilmeyen kimse, iflletmelere Genel Müdür olamayacak” ifadesini kullanm›flt›r. Roberto Civata, Grupo Abril Yönetim Kurulu Baflkan› ise ça¤dafl bilgi sistemlerinden kaynaklanacak baz› radikal de¤iflimleri, flu biçimde s›ralam›flt›r: • Bilgi üretmede, iletmede, ö¤renmede ve saklamada ka¤›t kullan›m› ortadan kalkacakt›r. • ‹nsanlar, her türlü haberi, bu arada da iflletme içi bilgi ve haberleri, avuç içi bilgisayarlar›ndan, gözlüklerindeki, mendillerindeki ya da saatlerindeki ekranlardan okuyabileceklerdir. • Bilgiler üretilirken, iletilirken, okunurken ve saklan›rken yaz› ve foto¤raflar›n yan› s›ra, görüntü ve sesler de olacakt›r. • Her nerede olursa olsun, istenilen bilgi, istenilen anda elde edilebilecektir. • Sel gibi üreyen ve akan bilginin, nerede veya nerelerde yararl› olabilece¤ini bilmek büyük önem kazanacakt›r. Bu konuda, iflletme bilgi sistemi yöneticilerine çok büyük ifl düflecektir. Baflka bir deyiflle, ne istedi¤ini bilmeyenlerin en büyük yard›mc›s›, iflletmelerin bilgi sistemi yöneticileri olacakt›r. Fred Poses, Allied Signal Inc. Baflkan›’na göre, tüketicilerin beyinlerindeki çip, her fleyi söyleyecektir. Üretici iflletme, tüketicinin nas›l bir ürün istedi¤ini, tüketicinin kafas›n›n içine yerlefltirilen bir çiple an›nda ö¤renebilecektir. Tüketici ise almak istedi¤i ürünle ilgili en mükemmel bilgiye, yine ayn› çiple ulaflacakt›r. E¤er, üretici, rakiplerinden daha farkl› ya da daha kaliteli ve daha ucuz bir ürün üretemezse, pazardan silinip gidecektir.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; iflletmelerde bilginin önemini ifade etmek, veri ve bilgi iliflkisini aç›klamak, bütünleflik bilgi sistemleri ile iflletme ifllevleri aras›nda iliflki kurmak, pazarlama üretim, insan kayna¤›, muhasebe ve finans gibi iflletme ifllevleri bilgi sistemlerinin bafll›ca özelliklerini s›ralamak, küresel biliflim sisteminin önemini aç›klamak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ifllenen konular› daha iyi anlayabilmek için önceki Ünitelerden iflletmelerin özelliklerini, yönetim ve insan kaynaklar› ifllevlerini yeterli düzeyde ö¤renmifl olman›z gerekir.
289
‹flletmelerde Bilgi Gereksinimi
‹fiLETMELERDE B‹LG‹ GEREKS‹N‹M‹
AMAÇ
1
‹flletmelerde bilginin önemini ifade etmek.
‹çinde bulundu¤umuz döneme; bilgisayar ça¤›, iletiflim ça¤› veya bilgi ça¤› gibi adlar verilmektedir. Bunun nedeni, bilgisayar, iletiflim ve bilgi alan›ndaki ola¤anüstü geliflmelerin, her yönde geçmiflteki ça¤larla karfl›laflt›r›lam›yacak kadar büyük de¤ifliklikler yaratm›fl olmas›d›r. Olaya iflletmecilik ve iflletme yönetimi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bilgisayar, bilgi ifllem, bilgi ve iletiflim, iflletmeler için bafll› bafl›na bir rekabet koflulu durumuna gelmifltir. Bilgisayar destekli iflletme bilgi sistemine ve ça¤dafl iletiflim olanaklar›na sahip olan iflletmeler, rakiplerine oranla çok büyük rekabet üstünlü¤üne sahip olmaktad›rlar. Bilgi sistemi, bir bak›ma, iflletmenin kalbi durumundad›r. Düzenli kalp at›fllar›, nas›l organizman›n her yerine yaflam için gerekli olan oksijeni pompal›yorsa, bilgi sistemi de, iflletmenin her birimine, gerekli yaflamsal bilgiyi, düzenli olarak üretip ulaflt›r›r. ‹flletmenin bilgi sistemi, iç ve d›fl çevresinden toplad›¤› verileri bilgiye dönüfltüremiyorsa veya üretilmifl bilgiyi iflletme organizasyonundaki çeflitli birimlere zaman›nda ulaflt›ram›yorsa, iflletmenin yaflam› tehlikeye girer. ‹flletmeleri kurmak, iflletmek, sorunlara tan› koymak, çevre koflullar›n› saptamak, k›t iflletme kaynaklar›n› ak›lc› kullanabilmek ve ileriye dönük kararlar alabilmek, bu konularda bilgili olmaya ba¤l›d›r. Bu aç›dan, iflletmecilerin, bafll›ca flu üç ifllevi baflar›yla yerine getirecek bilgiye sahip olmalar› gerekir: • Kiflileraras› iliflkiler kurma ifllevi • Veri toplama, bilgiye dönüfltürme ve bilgiyi da¤›tma ifllevi • Karar alma, uygulama ve denetleme ifllevi Bu görevlerin rekabet üstünlü¤ü sa¤layacak biçimde yerine getirilebilmesi için iç ve d›fl çevreden veri toplamak ve verileri gereksinim duyulan bilgilere dönüfltürmek gerekir.
Bilgi alan›ndaki h›zl› geliflmeler, içinde bulundu¤umuz döneme bilgi ça¤› denmesine neden olmufltur.
Bilgi Sisteminin ‹flletme Sistemi ‹çindeki Yeri ‹flletmelerin ve di¤er tüm örgütlerin, ayr› birer sistem olduklar› aç›kt›r. ‹flletme sistemi de; girdi, süreçleme, ç›kt›, geribildirim, kontrol ve çevre temel ö¤elerinden oluflur. fiekil 15.1, söz konusu bütünleflik iflletme sistemi içinde, bilgi sisteminin yerini göstermektedir. fiekil 15.1 ‹flletme ve Bilgi Sistemi
Denetim
Sendikalar
Yönetim
Devlet
Toplum
Girdi satanlar
Bilgi Sistemleri
Üretim Faktörleri - ‹flgören - Malzeme - Donan›m - Para - Enerji - Bilgi - Makina Girdiler
‹flletme ‹fllevleri - Pazarlama - Üretim - ‹nsan Kaynaklar› - Finans - Ar-Ge - Di¤er ‹fllevler
Rakipler
Ürünler - Mallar - Hizmetler - Bilgiler - Maliyetler - Kaliteler - Di¤er nicelikler
Müflteriler
Finansal Kurumlar
Süreçleme Hissedarlar
290 ‹flletme bilgi sistemi: Girdi, süreçleme, ç›kt›, geribildirim, kontrol ve çevre ögelerinden oluflur.
Veri ve Bilgi ‹liflkisi
fiekil 15.1’den de izlenebilece¤i gibi, iflletme bilgi sistemi, çevresiyle bir bütündür. ‹flletmenin iç ve d›fl çevresiyle olan her türlü etkileflimleri, çeflitli bilgi sistemleriyle yönetime ulaflmakta ve yönetim bu bilgilerle sistemi kontrol alt›nda tutabilmektedir. Bilgi sistemleri, iflletmenin çevresi, girdileri, süreçleri ve ç›kt›lar›yla yönetimi aras›nda, her türlü iletiflimi sa¤layan bir konumdad›r. Baflka bir deyiflle, iflletmede bilgi sisteminin yeri, yönetimle di¤er sistemlerin aras›nda, yönetime en yak›n bir yerdedir.
VER‹ VE B‹LG‹ ‹L‹fiK‹S‹
AMAÇ
Veri ve bilgi iliflkisini aç›klamak.
2
Veri ve bilgi kavramlar›n›n, ayn› anlamda kullan›ld›¤›, çok s›k karfl›lafl›lan bir durumdur. Ancak, iflletme bilgi sistemleri aç›s›ndan, bu iki kavram aras›nda oldukça önemli farklar vard›r. fiekil 15.2, veri ile bilgi aras›ndaki fark› aç›kça göstermektedir. VER‹ - B‹LG‹ - KARAR SÜREC‹
Girdi
Karar
Bilgi
Ç›kt›
Süreçleme
Veri
fiekil 15.2 Verinin Karar Bilgisine Dönüflüm Süreci
Veri Toplama
fiekil 15.2’den de izlenebilece¤i gibi, önce çeflitli kaynaklardan veriler toplanmakta, toplanan veriler, belirli baz› bilimsel ifllemlerden geçirilerek bilgi biçiminde ç›kt›ya dönüflmektedir. En sonunda da bilgi, karar sürecinin girdisini oluflturmaktad›r. Baflka bir deyiflle, karar al›rken veri de¤il, verilerin süreçlenmesi sonunda elde edilen bilgi kullan›lmaktad›r. Veri, bilgiye ulaflmak amac›yla yap›lan gözlemlerin sonucudur. Bu anlamda da veri, bilginin hammaddesi olmaktad›r. Verilerin yaln›zca say›sal de¤erler olmas› gerekmez. Deneylerle elde edilen ya da gözlemlerin sonucu olan, say›sal olmayan de¤erler de veri olarak kullan›labilir. Örne¤in; bir ses, simge, kod, renk, ›fl›k ve benzerleri de duruma göre veri olarak nitelendirilebilir. Di¤er taraftan, her türlü veriyi say›ya dönüfltürerek ifade etmek de mümkündür. Bunun en güzel örne¤i de illeri 06, 26, 55 gibi say›larla ifade etmektir. Ayn› flekilde, iflletmecilik aç›s›ndan, genellikle, bir iflletmenin günlük ifllemle-
291
Bilginin ‹fllenmesi
riyle ilgili kay›tlar› veri olarak kabul edilebilir. Örne¤in, müflteri bilgi formunu doldururken yaz›lanlar, çek veya faturalar›n ayr›nt›lar› ve benzerleri tek tek birer anlaml› veri niteli¤indedir. Bilgi ise, bir ifl veya bir konu üzerinde bilinen genellemeler olarak tan›mlanabilir. Bilgi, verilerin, belirli bir veri süreçleme yöntemiyle yararl› ve anlaml› duruma gelmeleridir. Bilgi sistemleri aç›s›ndan veri, belli bafll› iki aflamadan geçerek bilgiye dönüflür ve kullan›c›ya ulafl›r. Bu aflamalardan birincisi, verinin yarat›lmas› (toplanmas›); ikincisi, verinin ifllenmesidir. ‹flleme sonucu oluflan bilgi, iletiflim süreciyle kullan›c›ya iletilir. Verilerin toplanmas› ve bilgiye dönüfltürülmesi, iflletmelere planlama, uygulama ve denetim yapma olana¤› sa¤lar. ‹flletmelerin gereksinim duyduklar› bilgi türleri, üç ana grupta toplanabilir: • Stratejik yönetim bilgisi • Denetim bilgisi • ‹fllem bilgisi Stratejik yönetim bilgisi; iflletmenin uzun dönemli amaçlar›, bu amaçlara ulaflmada gereken kaynak çeflitleri ve miktarlar›, kaynaklar›n elde edilmesi, kullan›m› ve niteli¤i üzerine üst yönetimin alaca¤› kararlar›n girdisidir. Stratejik kararlar, büyük ölçüde iflletme d›fl› kaynaklardan elde edilen bilgilere dayan›r. Bu d›fl bilgiler, iç verilerin ifllenmesiyle birlikte ele al›nd›¤›nda, yönetim, gelecekteki faaliyetlerden do¤acak sonuçlar› tahmin etme olana¤›na kavuflur. Dönetim bilgisi; uygulamalar›n amaçlara uygun olup olmad›¤›n› yans›t›r. Yöneticilere, iflletmenin ç›karlar›n› en üst düzeye ç›karacak faaliyet yollar›n› seçmelerinde yard›mc› olur. Yöneticilere, kaynaklar›n örgüt amaçlar› do¤rultusunda etkin ve verimli bir flekilde kullan›l›p kullan›lmad›¤›n› gösterir.
B‹LG‹N‹N ‹fiLENMES‹ Verilerin bilgi haline gelmesini sa¤layan ifllemler dizisine “bilgi iflleme” denilmektedir. Bilgi iflleme iflletme bilgi sistemlerinin temelini oluflturur. Bilgi sistemlerinin temel ifllevi, iflletme yönetimine ve di¤er ilgili kiflilere, gerekli bilgileri üretmektir. Bilgi iflleme, bir süreç olarak; kaydetme, s›nama, s›n›fland›rma, s›ralama ya da düzenleme, özetleme, matematiksel ya da mant›ksal hesaplama, saklama, eriflim, ço¤altma ve iletme aflamalar›ndan oluflur. • Kaydetme: Toplanan verinin, ilgililerin ulaflabilece¤i ortamlara (bilgisayarlara ve bilgisayar donan›m ve yaz›l›mlar›na) yaz›lmas›d›r. • S›nama: Kaydedilen verinin do¤rulu¤unun araflt›r›lmas›d›r. Örne¤in, stok kart›na yaz›lanlar ile tek tek malzemelerin karfl›laflt›rmas› gibi. • S›n›fland›rma: Çeflitli iflletme birimlerinde biriken çok say›da verinin, de¤iflik amaçlarla grupland›r›lmas›d›r. Örne¤in, çeflitli alacaklar, borçlulara göre s›n›fland›r›larak izlenir. • Düzenleme: Verileri, belirli bir ölçüye göre s›ralamakt›r. Örne¤in, malzemeler, al›n›fl tarihlerine göre s›n›fland›r›labilir. • Özetleme: ‹flletmede ya da iflletme birimlerinde biriken çok say›da veriyi, yöneticilerin kolayca yararlanabilece¤i yal›n bir biçime getirmektir. Örne¤in, iflletme depolar›ndaki bütün malzemeler yerine, son bir hafta içinde al›nan malzemeleri göstermek gibi. • Matematiksel ya da mant›ksal hesaplama: Verileri, bilgiye dönüfltürme aflamas›nda, en yal›n›ndan en karmafl›¤›na kadar, birçok matematik ifllem ve mant›ksal karfl›laflt›rma yap›lmas›d›r. Örne¤in, dönem bafl›nda öngörülen üretim hedefleri ile dönemde gerçekleflenlerin, hem miktar hem de yüzde olarak karfl›laflt›r›lmas›nda yap›lan matematik ve mant›k ifllemleri gibi.
Bilgi iflleme: Verileri, bilgiye dönüfltüren ifllemler dizisidir.
Bilgi iflleme süreci: Kaydetme, s›nama, s›n›fland›rma, düzenleme, özetleme, matematiksel ya da mant›ksal hesaplama, saklama, ço¤altma, eriflim ve iletme aflamalar›n› kapsar.
292
Bilgi ‹flleme Yöntemleri
• • • •
1
Saklama: Verilerin, kullan›lacak zamana ya da yasa ve yönetmeliklerde öngörülen zamana kadar, güvenli bir ortamda tutulmas›d›r. Eriflme: Saklanm›fl verilere, gereksinim duyuldu¤u anda ulafl›labilmesidir. Ço¤altma: Verilerin, ulaflt›r›lacak kifli ve birim say›s› kadar kopyalanmas›d›r. ‹letme: Verilerin, bulunduklar› yerden, veriye gereksinim duyan kifli, birim ve kurumlara ulaflt›r›lmas›d›r.
Bilgi iflleme sürecinin bafll›ca aflamalar› nelerdir? Bu aflamalar›n baflar›yla yerine getirilmesi, iflletmelere ne gibi yararlar sa¤lar? Güncel yaflam de¤iflecek konusunda, bilgi iflleme aflamalar›n›n geleneksel yöntemlerle de¤il, bütünüyle elektronik yöntemlerle yap›laca¤› vurgulanm›flt›r. Yukar›da s›ralanan kaydetme, s›nama, s›n›fland›rma, s›ralama ya da düzenleme, özetleme, matematiksel ya da mant›ksal hesaplama, saklama, eriflim, ço¤altma ve iletme aflamalar›, bugün, bilgisayar ortamlar›nda, ›fl›k h›z›yla ve çok sa¤l›kl› olarak yap›lmaktad›r. Gelecekte ise, olayda belitildi¤i gibi olmamas› için hiçbir neden yoktur. Bilgi ifllemedeki ve bilgi iletmedeki h›z, günümüzde ve gelecekte, en büyük rekabet üstünlüklerinden biri olacakt›r.
B‹LG‹ ‹fiLEME YÖNTEMLER‹ Verilerin, iflletmeye yararl› bilgilere dönüfltürülmesi, titizlikle yürütülmesi gereken çok önemli bir süreçtir. Ça¤›n teknolojik düzeyi ile orant›l› olarak geliflen bilgi iflleme yöntemleri, afla¤›daki gibi s›ralanabilir: • Elle Bilgi ‹flleme Yöntemi • Mekanik Bilgi ‹flleme Yöntemi • Elektromekanik Bilgi ‹flleme Yöntemi • Elektronik Bilgi ‹flleme Yöntemi Elle bilgi iflleme, en eski bilgi iflleme yöntemidir. Verileri bilgiye dönüfltüren bütün ifllemler, kalem, ka¤›t, defter veya dosya kullan›larak el eme¤i ile yürütülür. Mekanik bilgi iflleme yönteminde, verileri bilgiye dönüfltürme ifllemleri, daktilo, kasa kay›t makinas›, hesap makinas› gibi mekanik araçlar yard›m›yla yap›l›r. Elektromekanik bilgi iflleme, verilerin önce delikli kartlara geçirilmesi, daha sonra da birinci kuflak bilgisayarlarda ifllenmesi esas›na dayanmaktayd›. Bu amaçla kullan›lan araçlar; kart delici, delgi kontrol makinas›, s›ralay›c›, birlefltirme makinas›, yorumlama ünitesi, ço¤alt›c› gibi ayg›tlard›r. Yeni kuflak bilgisayarlar, elektromekanik bilgi iflleme yöntemini ortadan kald›rm›flt›r. Elektronik bilgi iflleme, verilerin bilgiye bütünüyle elektronik ortamlarda dönüfltürülmesi anlam›na gelir. Günümüz iflletme yöneticilerinin bilgi gereksinmesi, art›k, elektronik bir h›zla karfl›lanabilmektedir. Bu olana¤›, bilgi ça¤›n›n gelifltirdi¤i elektronik bilgi sistemleri sa¤lamaktad›r. Elektronik bilgi iflleme araçlar›n›n bafl›nda ise son kuflak bilgisayarlar gelmektedir.
Elektronik Bilgi ‹flleme ve Bilgisayar ‹liflkisi Yukar›da da de¤inildi¤i gibi, iflletmecilikte ve iflletme yönetiminde, bugüne kadar, de¤iflik tür ve nitelikte bilgi iflleme sistemleri kullan›lm›flt›r. Çok k›sa bir zaman öncesine kadar, bunlar›n büyük bir k›sm›, ka¤›t, kalem, daktilo veya hesap makinas› gibi araçlar›n kullan›ld›¤›, elle iflleyen, basit bilgi iflleme sistemleriydi.
Elektronik Bilgi Sisteminin Ö¤eleri
Son y›llarda ise verileri otomatik olarak süreçleyebilmek için, de¤iflik tür bilgisayarlar›n ve bilgisayar araç-gereçlerinin kullan›ld›¤›, elektronik ve karmafl›k bilgi sistemlerinden yararlan›lmaktad›r. Söz konusu bilgi iflleme sistemlerine, elektronik veri süreçleme sistemleri denir. Elektronik bilgi iflleme sisteminin bir di¤er ad› da bilgisayar destekli bilgi sistemidir. Bilgisayar destekli bilgi sistemi kavram›, bilgisayar sistemi kavram›yla kar›flt›r›lmamal›d›r. Bir yönetim, iflletmenin ifllemlerini, olaylar›n› veya varl›klar›n› izlerken, baz› durumlarda elle iflleyen bilgi sistemlerinden, baz› durumlarda da bilgisayar sisteminden yararlanabilir. Baflka bir deyiflle, bir iflletmede ayn› zamanda çeflitli bilgi sistemleri yer alabilir. Bafll› bafl›na bir bütün olan bilgisayar sistemleri, iste¤e ba¤l› olarak, iflletmenin bir bütün olan bilgi sistemini desteklemek amac›yla kullan›l›r. Dünya Liderini Seçti Hayat›n merkezinde art›k internet var. ‹nternetsiz olmuyor. Bütün planlar, ona göre yap›l›yor. Ekonominin ve iflletmecili¤in kurallar› yeniden belirleniyor. dünyan›n yeni hakimi internet oldu. Dünya kablosuz iletiflim devrimi yafl›yor. Bu devrimin merkezinde ise internet yer al›yor. Art›k iflletme organizasyon yap›lar› ve ekonomik de¤erler de de¤ifliyor. ‹flletme organizasyonlar›nda, elektronik bilgi ile ilgili yeni kurallar konuyor ve verim önemli ölçüde art›yor. ‹nternetin yaratt›¤› yeni zengin ortakl›klar, dünya ekonomisini yeniden flekillendiriyor. Bu de¤iflimde, iflletmeler, kablosuz teknolojiye do¤ru gitmektedir. Türkiye’nin bu bilgi sa¤lama devriminde, daha alacak çok yolu var. Ancak, iflletmelerimizin, çok h›zl› hareket ederek, elektronik, kablosuz, mobil bilgi sa¤lama, üretme, iflleme ve iletme ça¤›n› yakalamas› gerekiyor. Türkiye, matbaay› ve sanayi devrimini çok geç yakalam›flt›r. Ancak, bilgi teknolojisi devrimini yakalayabilirse, dünya üzerindeki konumunu bir anda de¤ifltirebilir.
ELEKTRON‹K B‹LG‹ S‹STEM‹N‹N Ö⁄ELER‹ Her sistem gibi, elektronik bilgi sistemleri de ö¤elerden ve bu ö¤eler aras›ndaki tan›ml› iliflkilerden oluflur. Elektronik bilgi sistemleri temelde dört ö¤eden oluflur. • Donan›m (hardware) • Yaz›l›m (software) • Bilgisayar Personeli (specialists, end users) • Veri taban› (database)
293
294
Bütünleflik Bilgi Sistemi
Donan›m: Bilgi ifllemede kullan›lan her türlü fiziksel araç gereç ve malzemedir.
Bilgi ifllemede kullan›lan her türlü fiziksel araç gereç ve malzeme, donan›m kavram›yla ifade edilir. Ana (mainframe) bilgisayarlar, mini bilgisayarlar ve mikro bilgisayar sistemleri veri girifl klavyeleri, ç›kt› yaz›c›lar› veya ekranlar›, magnetic bellek diskleri veya optic bellek diskleri gibi bilgisayar merkezlerindeki araç-gereçler, telekominikasyon a¤lar›, çeflitli iletiflim ayg›tlar›, çeflitli internet ba¤lant›lar›, verilerin kaydedildi¤i magnetic diskler, yaz›c›lar, ç›kt›lar›n yaz›ld›¤› ka¤›tlar ve benzerleri de donan›m kavram› kapsam›na girer. Çeflitli bilgi ifllem programlar›, prosedürleri ve yönergeleri yaz›l›m kavram›yla ifade edilir. Bafll›ca üç tür yaz›l›m söz konusudur. Bunlar; sistem yaz›l›m›, uygulama yaz›l›m› ve iflletim yönergeleridir. Karmafl›k bilgi sistemlerini iflletmek için, bu konuda yetiflmifl bilgisayar personeline gereksinim vard›r. Bilgisayar personeli, uzmanlar ve son kullan›c›lar olarak, iki gruba ayr›l›r. Uzmanlar, bilgi sistemini tasarlayan, kuran ve iflleten bilgisayar elemanlar›d›r. Sistem analistleri, programc›lar, bilgisayar operatörleri ve di¤er teknik bilgisayar elemanlar›, uzmanlar grubuna girerler. Son kullan›c›lar ise, bilgi sistemlerini veya sistem prosedürlerini kullanan uzmanlard›r. Örne¤in, bir iflletmedeki muhasebeciler, pazarlamac›lar, mühendisler, tezgahtarlar, yöneticiler ve benzerleri, son kullan›c›d›rlar. Asl›nda, son günlerde bilgisayara sahip olan hemen herkes, az veya çok, birer bilgi sistemi son kullan›c›s›d›r. Bilgisayar kullan›c›s›, kendi gereksinmesine göre, ya bir Microsoft Word, ya bir Excel, ya bir Power Point ya da bir access program›n›n nas›l kullan›laca¤›n› ö¤renerek, son kullan›c› durumuna gelmifltir. Verilerin (data) ve bilgilerin (information) depoland›¤› veri belleklerine (databases), model belleklerine (modelbases) ve bilgi belleklerine (knowledge bases), genel olarak veri taban› ad› verilir. Asl›nda, geleneksel tapu kütükleri, nüfus kütükleri gibi depolar›n bilgi sistemlerindeki karfl›l›¤›, veri taban› olmaktad›r.
Yaz›l›m: Çeflitli bilgi ifllem programlar›, prosedürleri ve yönergelerine verilen isimdir.
Bilgisayar personeli: Bilgisayar uzmanlar›ndan ve son kullan›c›lardan oluflur.
Veri taban›: Veri, bilgi model ve bilim belleklerine verilen ortak isimdir.
BÜTÜNLEfi‹K B‹LG‹ S‹STEM‹
AMAÇ
3
Bilgi sistemi: Donan›m, yaz›l›m, uzman personel ve denetleme ö¤eleriyle, verileri bilgiye dönüfltüren bir iflletme alt sistemidir.
Bütünleflik bilgi sistemleri ile iflletme ifllevleri aras›nda iliflki kurmak.
Bilgi sistemi; donan›m (hardware), yaz›l›m (software), uzman personel, geribildirim (feedback) ve denetleme (control) ö¤eleriyle, verileri bilgiye dönüfltürme ifllemlerini yapan bir iflletme alt sistemidir. Her sistemin di¤er sistemlerle çeflitli iliflkilerinin olmas›, sistemleri birbiriyle etkileflimli hale getirmifltir. Dolay›s›yla, sistemlerden baz›lar›, paylaflt›klar› ortak çevre arac›l›¤›yla birbirlerine ba¤lanabilmektedir. Konuya bilgi sistemleri aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bilgi sistemleri de iflletmenin iç ve d›fl çevresindeki birçok sistemle böyle ba¤l›l›k içindedir. Sistemler, de¤iflik tür yaz›l›mlarla birbirlerine ba¤land›¤› zaman, bir taraftan bütünlük sa¤lamakta, di¤er taraftan da sa¤lad›klar› yararlar artmaktad›r. Bütünleflik bilgi sistemi, iflletmeyi bir üst sistem olarak kabul ederek, iflletme ifllevleri için gerekli olacak veri ve bilgileri, merkezî bir yerde toplar. Bu durumda, bütün iflletme için geçerli ortak bir veri taban›, baflka bir deyiflle, bir bilgi bankas› oluflturulmufl olur. Bütünleflik bilgi sisteminde, iflletmede, yaln›zca bir kez veri girifli yap›l›r. ‹flletmenin veri veya bilgiye gereksinme duyan kifli ve birimleri, bu ortak bellekten istedi¤i veriyi alarak kendi amac›na uygun bilgiye dönüfltürür. Böylece, ayn› veri-
Bütünleflik Bilgi Sistemi
nin veya bilginin, iflletmenin de¤iflik yerlerinde, birden fazla kaydedilmesi veya iflleme tâbi tutulmas› önlenmifl olur. Bütünleflik iflletme bilgi sistemi, ‹flletme yönetiminin bilgi gereksinmesini karfl›lamak için; verilerin derlenmesi, s›nfland›r›lmas›, verilerin ve bilgilerin veri tabanlar›na depolanmas›, verilerin de¤iflik amaçlar için bilgiye dönüfltürülmesi, bilgilerin iflletme organizasyonundaki de¤iflik birimlere iletilmesi ifllevlerini yerine getiren bütünleflik bir iflletme alt sistemidir. Yukar›daki, tan›mda önemli nokta, iflletme bilgi sisteminin, iflletme ve örgüt yönetiminde kullan›lan bilgilerin üretilmesini ve iletilmesini sa¤layan bir sistem olmas›d›r. Yönetim bilgi sistemi, elde edilen bilgileri, yöneticilere aktarmakla kalmay›p, ayn› zamanda, daha de¤iflik karar verme modellerini de içermeli ve yöneticilere yol göstermelidir. Bütünleflik ‹flletme Bilgi Sisteminin Özellikleri: Bütünleflik bilgi sisteminin kendine özgü baz› özellikleri vard›r. Afla¤›da bunlara k›saca de¤inmekle yetinilecektir. Bütünleflik bilgi sistemi, iflletme yönetiminin ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yöneliktir. ‹flletme bilgi sisteminin, yönetime yönelik olmas›, en önemli özelli¤idir. ‹flletme bilgi sistemi, üst düzeyden alt düzeye do¤ru yönetimin ihtiyaçlar› ve iflletmenin hedefleri göz önüne al›narak gelifltirilir. Orta düzey yönetiminin ya da alt düzey yönetiminin gereksinmeleri, sistemin temelini oluflturmaktad›r. Örne¤in, iflçi puvantaj kartlar›n› ifllemek ve ücret bordrolar›n› haz›rlamak için düzenlenen ücret bordrosu sistemi, do¤rudan üst yönetime yönelik de¤ildir. Bununla beraber, günlük ve haftal›k iflçilik raporlar› fleklinde ustabafl›s›na; iflçilik maliyet raporlar› fleklinde üretim yöneticisine bilgi sunan bir ücret bordrosu sistemi, üst yönetime yöneliktir. ‹flletme bilgi sistemi, yönetim taraf›ndan yönlendirilir. ‹flletme bilgi sisteminin, tarafs›z olmas› için yönetim, bu süreci kontrol etmelidir. Bir iflletmede, yönetim kurulu öncelikleri belirlemeden ve sistemi denemek için uygulama yap›lmadan, yönetim bilgi sistemi gelifltirilemez. Bütünleflik iflletme bilgi sistemi, ortak bir bilgi ak›fl› sa¤lar. ‹flletme bilgi sisteminin bütünleflik olmas› nedeniyle veri toplama, saklama ve da¤›tmada fazlal›k ve tekrarlar ortaya ç›kmaz. Bilgi, bilginin üretildi¤i en yak›n kaynaktan sa¤lan›r. Ortak bilgi ak›fl›, mümkün oldu¤u kadar, faaliyetleri basitlefltirme, benzer fonksiyonlar› birlefltirme ve tekrardan kaç›nma amac›na yöneliktir. Bütünleflik iflletme bilgi sistemi, kapsaml› bir planlama sonucunda ortaya ç›kar. ‹flletme bilgi sisteminin gelifltirilmesinde, yo¤un bir planlama faaliyeti söz konusudur. Yönetim bilgi sistemi kurucusu, iflletmenin ihtiyaçlar›n›, gelecekteki hedeflerini bilmelidir. Ayn› zamanda, k›sa zamanda geçersiz olabilecek bir sistemi seçmekten kaç›nmal›d›r. Bütünleflik iflletme bilgi sistemi, alt sistemlerden oluflur. ‹flletme bilgi sistemi, bir bütün olarak görülmelidir. Ancak, birbirini tamamlayan alt sistemler, birbirinden ayr›labilmelidir. Daha sonra her bir alt sisteme göre bir plan gelifltirilmelidir. Örne¤in, müflteri siparifllerini iflleme, stok kontrolü ve benzeri fonksiyonlar bir sistem olarak görülmesine ra¤men, gerçekte bir alt sistemdir. Ayn› flekilde, bunlar da alt sistemlere ayr›labilirler. Bütünleflik iflletme bilgi sistemi, merkezî bir veri taban›na dayan›r. Veri taban›, iflletme ifllevlerini, bir arada tutan bir yaz›l›md›r. Her bir iflletme iflleviyle ilgili bilgiler, bilgisayar ana belle¤ine girilir ve bellekte ortak bir kullan›m için saklan›r. Veriye veya bilgiye gereksinim duyan kifli ve birimler, ana belle¤e ulaflarak, gereksinmelerini kolayca giderirler.
295
Bütünleflik iflletme bilgi sistemi: ‹flletme yönetiminin bilgi gereksinmesini karfl›lamak için; verilerin derlenmesi, s›nfland›r›lmas›, verilerin ve bilgilerin veri tabanlar›na depolanmas›, verilerin de¤iflik amaçlar için bilgiye dönüfltürülmesi, bilgilerin iflletme organizasyonundaki de¤iflik birimlere iletilmesi ifllevlerini yerine getiren bütünleflik bir iflletme alt sistemidir.
296
‹flletme ‹fllevleri Bilgi Sistemleri
Bütünleflik iflletme bilgi sistemi, bilgisayarlarla yürütülür. Bir bilgisayar deste¤i olmaks›z›n, günümüz koflullar›na uygun bir bilgi sistemi oluflturmak mümkün de¤ildir. Bilgisayar, iflletme bilgi sistemi için gerekli olan bilgileri, tutarl› ve do¤ru bir flekilde iflleyerek hem zaman, hem de emek tasarruffu sa¤lar.
‹flletme Bilgi Sistemi Türleri Buraya kadar yap›lan aç›klamalarla, ça¤dafl iflletmecilikte, bilgisayar destekli iflletme bilgi sisteminin, yap›sal bir zorunluluk oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. ‹flletmeler için birbirine ba¤l› ve birbiriyle bütünleflik, çeflitli yönetim bilgi sistemleri gelifltirilmifltir. ‹flletme içindeki çeflitli bilgi sistemlerinin, farkl› bir amac› gerçeklefltirmek için gelifltirildi¤i aç›kt›r. Bilgi ve bilgisayar teknolojisinin çok h›zl› geliflmesine ba¤l› olarak, devaml› yeni iflletme bilgi sistemi türleri tasarlanmaktad›r. En son durumuyla, bafll›ca temel iflletme bilgi sistemi türleri, flu flekilde s›ralanabilir: • ‹fllem süreçleme bilgi sistemi • Karar destek sistemi • Yapay zeka ve uzman sistemler • Uç kullan›c› ve ofis bilgi sistemi • ‹flletme ifllevleri bilgi sistemleri. ‹fllem süreçleme bilgi sistemi; iflletme faaliyetleri s›ras›nda oluflan verilerin toplanmas›n›, ifllenmesini ve duruma göre ilgili kifli ve birimlere iletilmesini sa¤lar. Veri girifli, bilgi ifllem, dosyalama ve veri taban› oluflturma, döküman ve rapor oluflturma, sorgulama diyalo¤u oluflturma, ifllem süreçleme sisteminin bafll›ca ifllevleridir. Karar destek sistemi; karmafl›k iflletme problemlerini çözebilmek için, insan zekas›, bilgi teknolojisi ve bilgisayar yaz›l›m›n›n etkileflim içinde oldu¤u bir yap›d›r. Bu sistem, iflletme içi ve iflletme d›fl› kaynaklarla ba¤lant›l›, donan›m, yaz›l›m, veri taban›, karar modeli taban› ve uzman elemanlardan oluflur. Yapay zeka; bilgi edinme, alg›lama, görme, düflünme ve karar verme gibi insan zekas›na özgü yeteneklerle donat›lm›fl bilgisayarlard›r. Uzman sistemler ise, belirli bir alanda, sadece o alanla ilgili bilgilerle donat›lm›fl ve iflletme problemlerine o alanda uzman bir kiflinin getirdi¤i flekilde çözümler getirebilen bilgisayar programlar›d›r. Uç kullan›c› bilgi sistemi; iflletmedeki çeflitli görevlilerin, görevlerini yaparken gereksinim duyduklar› bilgi süreçlemesini bilgisayar kullanarak, do¤rudan do¤ruya kendilerinin yapabildikleri bilgisayar ortam›d›r. Ofis bilgi sistemi ise elektronik mesajlar›, dökümanlar› ve di¤er elektronik iletiflimleri alan, depolayan ve ileten bilgisayar destekli metin süreçleme, veri süreçleme, telekomünikasyon ve di¤er bilgi sistem teknolojilerinden oluflan bir ofis otomasyonudur. ‹flletme ifllevleri bilgi sistemleri; afla¤›da daha ayr›nt›l› ele al›nmaktad›r.
‹fiLETME ‹fiLEVLER‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹
AMAÇ
4
‹flletme ifllevleri bilgi sistemi: Pazarlama, üretim, personel, finans gibi ifllevleri destekler.
Pazarlama, üretim, insan kayna¤›, muhasebe ve finans gibi iflletme ifllevleri bilgi sistemlerinin bafll›ca özelliklerini s›ralamak.
‹flletme ifllevleri bilgi sistemleri terimi, pazarlama, üretim, insan kayna¤›, finans, üst yönetim gibi iflletme ifllevlerini destekleyen çeflitli bilgi sistemlerini ifade eder. Birer son kullan›c› olarak, iflletme ifllevlerinin bafl yöneticileri, çeflitli bilgi sistemlerinin kendi ifllevlerine nas›l uygulanaca¤›n› bilmek durumundad›r. Bu alt bölüm-
297
‹flletme ‹fllevleri Bilgi Sistemleri
de, bilgisayar destekli pazarlama, üretim, insan kayna¤›, finans ve üst yönetim bilgi sistemleri temel boyutlar›yla k›saca tan›t›lacakt›r.
Pazarlama Bilgi Sistemi Pazarlama bilgi sistemi; pazarlama planlamas› ve kontrolüne bilgi sa¤layan bir ifllevsel bilgi sistemidir. Bu bilgi sisteminin deste¤iyle mamul gelifltirme, fiyatlama, reklam, sat›fl tahmini, pazar analizi, da¤›t›m kanal›n›n seçimi gibi pazarlama kararlar› al›n›r, uygulan›r ve uygulamalar kontrol edilerek gerekli düzeltici eylemlerde bulunulur. fiekil 15.3, pazarlama bilgi sistemini simgelemektedir.
Pazarlama bilgi sistemi: Pazarlama planlamas› ve kontrolüne bilgi sa¤layan bir ifllevsel bilgi sistemidir.
* Uzun dönem pazarlama planlamas› * Yeni mamul/ yeni pazar planlamas› * Tüketici hizmetleri stratejisi
Stratejik Planlama Sistemleri
Pazarlama Planlamas› ‹fllem Planlama Sistemleri
* Pazarlama bütçesi * Mamül planlar› * Fiyatlama * Sat›fl tahmini
* Reklam ve sat›fl çabalar› planlar› * Da¤›t›m kanal› planlar› * Pazarlama araflt›rmas›
Pazarlama ve Sat›fl Aç›l›mlar› Kontrol ve Raporlama Sistemleri
* Bütçe sapmalar› * Pazar pay› * Sat›fl gücü performans› * Tüketici hizmetleri * Da¤›t›m performans›
Faturalama
Siparifl Kabul ‹fllem Süreçleme Sistemleri
* Sat›fl trendi ve sat›fl analizi * Fiyat de¤erlemesi * Araflt›rma ve gelifltirme de¤erlemesi * Reklam ve sat›fl çabas› analizi * Mamul karl›l›¤›
* Müflteri sipariflleri * Sat›fl büro ifllemleri
* ‹rsaliyeler * Çekler * Faturalar * ‹adeler
Geribildirim * Dönemsel raporlar * Rekabet durumuna iliflkin raporlar
Bir kopyas› Muhasebe Bilgi Sistemine gider.
fiekil 15.3 Pazarlama Bilgi Sistemi
fiekil 15.3’ten de izlenebilece¤i gibi, pazarlama bilgi sistemi, pazarlama ifllevinin baflar›yla yap›labilmesi için, pazarlama planlamas›, pazarlama kontrolü ve ifllem süreçlemesine iliflkin bilgiler sa¤lar. Pazarlama yönetiminin ürün planlama, fiyatlama, reklam giderleri, sat›fl tahmini, da¤›t›m kanal›n›n seçimi gibi konularda etkili kararlar alabilmesi için kendisine stratejik, taktik ve ifllem bilgi sisteminin yard›mc› olmas› gerekir. Ayn› flekilde pazarlama yönetimi etkili bir pzarlama kontrolü yapabilmek için kendisini kontrol raporlama sistemini desteklemelidir. Pazarlama sisteminin üretti¤i bilgi formlar›n›n bir kopyas›, muhasebe bilgi sistemine gider ve orada girdi olarak ifllem görür.
Üretim Bilgi Sistemi Üretim bilgi sistemi, mal ve hizmetleri üretim süreçlerinin planlanmas› ve kontrolüyle ilgili tüm faaliyetleri kapsayan ve iflletmenin üretim ifllevini destekleyen bütünleflik bir bilgi sistemidir.
Üretim bilgi sistemi: Mal ve hizmetleri üretim süreçlerinin planlanmas› ve kontrolüyle ilgili tüm faaliyetleri kapsayan ve iflletmenin üretim ifllevini destekleyen bütünleflik bir bilgi sistemidir.
298
‹flletme ‹fllevleri Bilgi Sistemleri
* * * * *
Stratejik Planlama Sistemleri
Kapasite planlamas› Teknoloji seçimi Kurulufl yeri seçimi Kaynak stratejileri Talep tahmini
Üretim, Fiziksel Da¤›t›m, Sat›nalma Taktik ve ‹fllem Planlama Sistemi
Kontrol ve Raporlama Sistemleri
* * * *
Pazarlama bütçesi Mamül planlar› Fiyatlama Sat›fl tahmini
Üretim kontrolü
Da¤›t›m kontrolü
Sat›nalma kontolü
* * * * * * * *
* Müflteri hizmetleri raporu * Yükleme raporu * Tafl›ma raporu * Stok raporu * Mamuller * Yar›mamuller
* Sat›c› de¤erlemesi * Fiyat raporlar› * Malzeme uygunlu¤u * Malzeme sapma analizi
Üretim raporlar› Malzeme raporlar› Kapasite raporlar› Mühendislik raporlar› ‹flgücü verimlili¤i Makina verimlili¤i Kalite raporlar› Süreç raporlar›
‹fl ak›fl›
‹fllem Süreçleme Sistemleri
fiekil 15.4 Üretim Bilgi Sistemi
* Reklam ve sat›fl çabalar› planlar› * Da¤›t›m kanal› planlar› * Pazarlama araflt›rmas›
Muayene
* Malzeme * Kusur tüketimi giderme * Malzeme * Kalite kontrol kontrol * Makine * Müflteri kullan›m› flikayeti * ‹flgücü raporu * Süreçteki stok
Onar›m
Siparifl dosyas›
Hammadde Ambar * Sat›c› * Parça * Stok sicili stoku * Stok türleri * Gecik* Makine türleri * Yeni me sicili * Mamül siparifl * Zamantürleri lama
Bir kopyas› Muhasebe Bilgi Sistemine Gider
fiekiM 15.4’ten de izlenece¤i gibi, üretim bilgi sistemi, dört alt sistemden oluflur. Bunlar, stratejik planlama sistemi, taktik ve ifllem planlama sistemi, kontrol raporlama sistemi ve ifllem süreçleme sistemidir. Belirtilen bu sistemler, birbirleriyle etkileflerek, üretim yönetiminin baflar›yla yap›lmas›n› sa¤layan bilgi ifllem ifllevini yerine getirmektedirler. Üretim bilgi sisteminde üretilen tüm bilgiler ve bunlar›n bilgi formlar›na ifllenmifl birer kopyalar›, muhabebe bilgi sistemine ulaflt›r›l›r. Böylece, yönetim bilgi sisteminin bütünlü¤ü ba¤lanm›fl olur. ‹flletmedeki finansal olaylar›n izlenmesini, muhasebe bölümü yapt›¤› için, bütün bilgilerin bu bölümde toplanmas› gerekir. Üretim bilgi sistemine konu olan üretim faaliyetleri ”tekrarlanabilen” bir özelli¤e sahip olduklar› için, üretim bilgi sistemi, bilgisayarlar›n ve di¤er bilgi teknolojilerinin en çok kullan›ld›¤› alanlardan biridir. Bu nedenle, üretim yönetimi, mühendislik, üretim faaliyetleri, çeflitli üretim yerleri, insanlar, bilgisayarlar, iletiflim olanaklar› ve veri tabanlar›, bütünleflik bir yaklafl›mla üretim bilgi sisteminde bir araya getirilmeli ve etkili bir iflleyifli sa¤lanmal›d›r.
299
‹flletme ‹fllevleri Bilgi Sistemi
Pazarlama bilgi sistemi ile üretim bilgi sistemi aras›nda ne tür bir etkileflim vard›r?
2
Pazarlama Bilgi Sistemi, pazarlama ifllevinin baflar›yla gerçeklefltirilmesi için gerekli bilgileri sa¤lar. Bu bilgiler ürün planmas›, fiyatlama, reklâm, sat›fl tahmini, da¤›t›m kanal›n›n seçimi kararlar›nda kullan›l›r. Pazarlama bilgi sistemi ile toplanan bu tür bilgiler üretimde kullan›lmak üzere üretim bilgi sistemine aktar›l›r. Üretim bilgi sisteminin etkinli¤i, ürün ve piyasalarla ilgili olarak pazarlama bilgi sisteminden gelen bilgilerin yeterli düzeyde olmas›na ba¤l›d›r. Güncel Yaflam De¤iflecek bafll›kl› örnek olay›m›zda Fred Poses’in tüketicilerle ilgili düflünceleri konuyu de¤iflik bir bak›fl aç›s›yla aç›klamaktad›r.
‹nsan Kaynaklar› Bilgi Sistemi ‹lk bilgisayar destekli bilgi sistemi uygulamas›, ücret bordrolar›n›n haz›rlanmas›, personel sicillerinin tutulmas› gibi konularda olmufltur. Ancak, bugün insan kayna¤› bilgi sistemi personel seçme, ifle yerlefltirme, personel de¤erleme, personel verimlili¤i, personel e¤itimi, personel sa¤l›¤› ve güvenli¤i konular›n› da kapsam›na alm›flt›r. ‹nsan kayna¤› bilgi sistemi, insan kayna¤› yönetimini destekleyen ve di¤er bilgi sistemleriyle etkileflim içinde bulunan bir bilgi sistemidir. ‹nsan kaynaklar› bilgi sistemi, iflletmenin di¤er bölümlerinde çal›flan personeli izler ve baflta onlar›n özlük haklar› olmak üzere her türlü kay›tlar›n› tutar. ‹flletmede çal›flan tüm personele iliflkin bilgiler, bilgisayar veri taban›na girilir. Gerekti¤i zaman, herhangi bir personele iliflkin kayda h›zl› bir eriflim sa¤lanarak, gerekli bilgiler elde edilir. Personelin durumunda de¤ifliklikler meydana geldikçe, gerekli de¤ifliklikler, ayn› formda, kolayca yap›labilir.
‹nsan kayna¤› bilgi sistemi: ‹nsan kayna¤› yönetimini destekleyen ve di¤er bilgi sistemleriyle etkileflim içinde bulunan bir bilgi sistemidir.
Muhasebe Bilgi Sistemi ‹flletmedeki bütün finansal olaylara iliflkin veriler, muhasebede topland›¤› ve orada yasal deftere kaydedildi¤i için, muhasebe bilgi sistemi, Türk Vergi Sistemine ve Vergi Usul Kanunu’na uygun olarak ifllemek zorundad›r. Asl›nda, muhasebe bilgi sistemi, iflletmenin finansal bilgi sisteminin bir alt sistemidir. ‹flletmenin iç ve d›fl çevresiyle ilgili olarak aç›lan tüm hesaplar›n birbirine ba¤l›l›¤›, büyük önem tafl›r. Muhasebe bilgi sistemi, iflletmelerde kullan›lan en eski ve en genifl boyutlu bir bilgi sistemidir. Muhasebe bilgi sistemi, çift tarafl› kay›t ilkelerine ba¤l› kalarak, bir taraftan finansal kay›tlar› yaparken, di¤er taraftan da baflta bilanço ve gelir tablosu olmak üzere, istenen her türlü muhasebe raporlar›n› haz›rlayabilecek flekilde tasarlan›r. fiekil 15.5, muhasebe bilgi sistemini göstermektedir. Muhasebe bilgi sistemi bilgisayar yaz›l›mlar›, hem geleneksel muhasebe ifllevlerini yapabilmeli, hem de yönetim muhasebesi, maliyet muhasebesi, iflletme bütçesi gibi yönetsel ifllevleri yerine getirebilmelidir.
Muhasebe bilgi sistemi: Çift tarafl› kay›t esas›na göre iflleyen, her türlü muhasebe raporlar›n› haz›rlayabilecek flekilde tasarlanan bilgi sistemidir.
300
‹flletme ‹fllevleri Bilgi Sistemleri
Sat›fl ‹fllem Sistemi
Sat›fllar›n ‹fllenmesi
Büyük defter ifllemleri ve raporlama sistemi
Kasa ‹fllemleri Sistemi
Faturalama
Alacaklar hesab›
Kasa giriflyeri
Sat›fl analizi
Borçlar hesab›
Kasa ç›k›fllar›
Büyük defter
Sat›n alma
Ücret bordrosu
Stok ifllemleri
Puntaj
Finansal raporlama
Sat›n alma ‹fllemleri sistemi
fiekil 15.5 Muhasebe Bilgi Sistemi
Finansal Bilgi Sistemi Finansal bilgi sistemi: ‹flletmenin finansal kaynaklar›n›n bulunmas›, bu kaynaklar›n iflletme varl›klar›na yat›r›lmas› ve tüm finansal faaliyetlerin denetemini destekleyen bir bilgi sistemidir.
Finansal bilgi sistemi, iflletmenin finansal kaynaklar›n›n bulunmas›, bu kaynaklar›n iflletme varl›klar›na yat›r›lmas› ve tüm finansal faaliyetlerin denetemini destekleyen bir bilgi sistemidir. Muhasebe bilgi sistemi, finansal bilgi sisteminin en temel alt sistemini oluflturur. Sermaye bütçelemesi, finansal tahmin, kasa ve hisse senetleri, finansal bilgi sisteminin di¤er önemli alt sistemleridir. fiekil 15.6 bütünleflik finansal bilgi sistemini simgelemektedir. fiekil 15.6’dan da izlenece¤i gibi, finansal bilgi sistemi, finansal yönetime, finansal planlama, finansal raporlama ve finansal ifllem deste¤i verir. Böylece finansal yönetim, çeflitli finanslama, yat›r›m ve muhasebe kararlar›n› alma olana¤›na kavuflmufl olur.
Üst Yönetim Bilgi Sistemi Üst yönetim bilgi sistemi: Yönetim kurulu üyelerinin bilgi gereksinmelerini karfl›layan bilgi sistemidir.
Üst yönetim bilgi sistemleri, iflletmelerin üst yöneticilerinin (özellikle yönetim kurulu üyelerinin) bilgi gereksinimlerini karfl›lamak amac›yla, bilgisayar temelli bilgi giriflini, bilgi üretilmesini ve bilgi aktar›m›n› sa¤layan yaz›l›mlard›r. Üst yönetim, üst yönetim bilgi sistemleriyle, iflletmenin yaflamsal baflar› koflullar›n› kolayca anlayabilmekte ve bu sistemlerle stratejik planlama ve kontrol ifllevlerini daha etkin olarak yapabilmektedir. Asl›nda, üst yönetim bilgi sistemleri, bilgi raporlama sistemleri (information reporting) ile karar destek sistemlerinin (decision support systems) ortak özelliklerini tafl›r. Ancak, üst yönetim bilgi sistemlerinin amac›, üst yönetimin stratejik planlama ve kontrol için gereksinme duydu¤u bilgileri, özel, öncelikli, h›zl› ve bir bak›flta anlafl›lacak biçimde karfl›lamakt›r. Asl›nda üst yöneticiler, gereksinme duyduklar› bilgileri, çeflitli mektuplardan, flikayetlerden, yaz›l› ve sözlü uyar›lardan, periyodiklerden, brifinglerden, telefon konuflmalar›ndan ve benzeri bilgi kaynaklar›ndan al›rlar. Dolay›s›yla, tepe yönetim bilgilerinin büyük bir k›sm›, bilgisayar d›fl› kaynaklardan sa¤lan›r. Ancak, bu da¤›n›k bilgilerin iflletme kararlar›nda kullan›labilmesi için gereksinme duyuldu¤u anda ve kolayca anlafl›labilecek biçimde tepe yöneticilerine sunulmas› gerekir.
‹flletme ‹fllevleri Bilgi Sistemleri
Stratejik planlama sistemleri
* Bütünleflik finansal modeller * Birleflmifl stratejiler * Muhasebe ve vergi politikalar›
Taktik ve ifllem planlama sistemleri
Finansal Planlama * Nakit ak›m planlar› * Sermaye harcama planlar› * Y›ll›k kar planlar› * Y›ll›k bütçeler * Vergi politikalar›
Kontrol raporlama sistemleri
Finansal Kontrol * Finansal tablolar * Fon analizi * Karl›l›k ve sapma analizi * Sermaye yap›s› analizi * Proje kontrol * Sorumluluk merkezi raporlar› * Vergi oranlar› analizleri * Vergi sonras› kar analizleri
‹fllem süreçleme sistemleri
Muhasebe sistemleri * Alacaklar * Borçlar * Ücretler * Maliyetler muhasebesi * Sabit varl›klar * Büyük defter * Konsolidasyon muhasebesi
Nakit sistemleri * Kasa yönetimi * Yat›r›m yönetimi * Yabanc› para yönetimi
301
Vergi sistemleri * Türkiye vergi yasalar›na karfl› yükümlülükler * Di¤er ülkeler vergi yasalar›na karfl› yükümlülükler * Vergi muhasebesi * D›fl denetçi incelemesi
Di¤er bilgi sistemlerinden gelen veriler
Üst yönetim bilgi sistemi gelifltirmenin bafll›ca üç nedeni vard›r; • tepe yönetimine çok önemli stratejik bilgiler sunmak, • iflletmenin stratejik amaçlar›na ulaflmas›n› etkileyen temel etkenleri kolayca belirlemek ve bunlar› üst yönetime h›zl›ca ulaflt›rmak, • stratejik iflletme amaçlar› aç›s›ndan yaflamsal nitelikteki karar de¤iflkenlerini, üst yöneticilerin bir bak›flta anlayabilece¤i etkinlikte sunmak. ‹flletme üst yöneticilerinin temel görevi, d›fl çevrenin yaratt›¤› f›rsat ve tehlikeleri, bir vizyon yetene¤iyle görmek ve gerekli kararlar› rakiplerden önce almakt›r. Üst yönetim bilgi sistemleri, üst yöneticiler bu konuda yard›mc› olmak için, kolay eriflilebilir ve kolay anlafl›labilir stratejik bilgileri sunacak biçimde gelifltirilir. Özellikle grafik gösterimler, bu amaçla çok yo¤un bir biçimde kullan›lmaktad›r. Üst yönetim bilgi sistemi yaz›l›mlar›, iflletmenin çeflitli iç ve d›fl veri tabanlar›na kolayca eriflip, stratejik temel faktörleri kolayca seçerek grafi¤e dönüfltürecek biçimde haz›rlanmaktad›r. Son y›llarda uygulama alan›na giren birçok ileri teknoloji, üst yönetime sunulan bilginin türlerini de de¤ifltirmifltir. Örne¤in, audio arac›ndan iflitsel, video ara-
fiekil 15.6 Finansal Bilgi Sistemi
302
Küresel Biliflim Sistemi
c›ndan görsel bilgi ç›kt›lar› verilmektedir. Bilgiler, önce, ma¤netik teyp ve disklere, optik disklere ve mikro filmlere kaydedilmekte ve gerekti¤i zaman kolay bir eriflimle ve h›zla canland›r›lmaktad›r. Ayn› flekilde, düz yaz›lar, say›sal gösterimler ve grafik gösterimler, çok de¤iflik biçimlerde tasarlanmakta ve çok de¤iflik renklerle kullan›ma sunulmaktad›r. Üst yönetime sunulan biçimsel bilgi türleri, dört grup alt›nda toplanabilir: • ‹flletme grafikleri • Dönemsel raporlar • ‹stisnai raporlar • Verimlilik raporlar›
KÜRESEL B‹L‹fi‹M S‹STEM‹
AMAÇ
Küresel biliflim sisteminin önemini aç›klamak.
5
Biliflim yönetimi: Genifl alan a¤lar›n›, an›nda bilgi ifllemeyi, elektronik bilgi de¤iflimini, elektronik postay› ve yerel bilgi a¤lar›n› kurar, izler, yenilikleri iflletmeye kazand›r›r ve çal›flanlar›n yeniliklerden yararlanmalar›na destek sa¤lar.
Günümüzde, bilginin girilmesi, ifllenmesi, depolanmas› ve ulaflt›r›lmas› için kullan›lan bütün teknolojilerin, entegre bir bütün olarak düflünülmesi gerekir. Bu teknolojiler; küresel iletiflim a¤lar›, küresel ofis otomasyon sistemleri ve geleneksel bilgisayar sistemleridir. Biliflimin, rekabet üstünlü¤ü sa¤lama aç›s›ndan yararlar› konusunda, herhangi bir kuflku yoktur. Ancak, iflletmelerin biliflim sistemlerinden nas›l yararlanacaklar› konusu, henüz tam aç›kl›¤a kavuflmam›flt›r. Bununla beraber, iflletmelerin iflletme organizasyonlar›na art›k bir “Biliflim Yönetimi” bölümü eklenmesi görüflü a¤›rl›k kazanm›flt›r. Biliflim yönetimi bölümü; genifl alan a¤lar›n›, an›nda bilgi ifllemeyi, elektronik bilgi de¤iflimini, elektronik postay› ve yerel bilgi a¤lar›n› kurar, izler, yenilikleri iflletmeye kazand›r›r ve çal›flanlar›n yeniliklerden yararlanmalar›na destek sa¤lar. Böylece, iflletme bilgi sisteminin sorumlulu¤u, yaln›zca merkezi bilgisayar birimine de¤il, tam tersine, bütün birim yöneticilerine da¤›lm›fl olur. Ünitenin bu bölümünde, “ofis otomasyonu”, “internet” ve “intranet” konusunda k›saca bilgi verilecektir.
Ofis Otomasyonu Ofis otomasyonu: Geleneksel ofis ortamlar›nda yap›lan her türlü iflin, elektronik araçlarla yap›lmas›d›r.
Ofis otomasyonu, geleneksel ofis ortamlar›nda yap›lan her türlü iflin, elektronik araçlarla yap›lmas›d›r. Ofis otomasyon uygulamalar›; ofis bilgi sistemlerini, sözcük ifllemcileri, elektronik postay›, resim ifllemcileri, ses ifllemcileri ve di¤er iletiflim olanaklar›n› içerir. Ofis otomasyonunun en önemli amac›, baflta yöneticiler olmak üzere, tüm iflgörenlerin, ifllerini daha verimli halde yerine getirebilmeleri, rutin (tekdüze) ifllerden mümkün oldu¤u kadar s›yr›larak, iflleri hakk›nda daha çok inceleme ve araflt›rma yap›p, hayal güçlerini kullanarak sorunlara çözüm önerileri getirmeye olanak tan›mak ve daha çok zaman ay›rmakt›r. Ofis otomasyonunda, tüm biliflim teknolojisi olanaklar›ndan yararlan›l›r. Bafll›ca biliflim teknolojilerini, flu flekilde s›ralamak mümkündür: • Kiflisel bilgisayarlar • Kiflisel bilgisayarlar›n ba¤l› oldu¤u ana bilgisayar (Server=sunucu) • Bilgisayarlararas› ba¤lant›y› sa¤layan yaz›c›lar • Paylafl›labilir bilgisayar yaz›l›mlar› • Yaz›l› biçimde ç›kt› almay› sa¤layan yaz›c›lar • Resim, görüntü ve flekil taray›c›lar› (scanner)
303
Küresel Biliflim Sistemi
• • • • • • • • • • • • • • •
Dosya saklama özellikleri, ana bellekler, yedeklenmifl bellekler, resim ve flekillerin taranarak saklanmas›, arflivlenmesi Ses iletimi sa¤lamak amac›yla kullan›lan ses kart›, multi medya özelli¤i Compact Disk teknolojisinden yararlanmak için CD Rom veya DVD Veri al›flveriflini sa¤lamak için, telesekreter özellikli Fax Modem Kart› ‹nternet ba¤lant›s›n› sa¤lamak için servis sunucu bilgisayar, domain Telekonferans için yeter say›da kamera Araç için GSM ya da Mobil Telefon Laptop (dizüstü bilgisayar) GSM ya Mobil telefon yoluyla internete ba¤lanmak, elektronik posta göndermek ya da almak amac›yla laptop bilgisayar ba¤lant›s›n›n sa¤lanaca¤› arabirim Elektronik kiflisel ajanda (organizer=zaman yöneticisi) Fotokopi özellikli, normal boyutlu ka¤›da (A4) ç›kt› alabilen haf›zal› faks makinesi Bilgisayara ba¤lanabilen elektronik yans›lar, projeksiyon cihazlar› Bilgisayar içinde bulunan radyo ve televizyon kartlar› Uydu antenleri Audio-video sistemler
‹nternet Bilgi al›fl verifli için iki ya da daha fazla bilgisayar› birbirine ba¤layan sisteme Network ya da Türkçe söylenifliyle a¤ denilir. Bir a¤, yerel yap›da (Local Area Network= LAN) olabilece¤i gibi, dünyadaki bilgisayarlar› birbirine ba¤layan genifl alan a¤› (Wide Area Network=WAN) da olabilir. Bilgisayar a¤lar›nda, normal telefon flebekesinden, fiber optik tabanl› ve yüksek h›zl› özel flebekelere kadar çok çeflitli ba¤lant›lar kurulabilir. ‹NTERNET, The ‹NTERnational sözcü¤ü ile NETwork sözcü¤ünün k›salt›larak birleflmesinden oluflan, bir küresel terimdir ve “uluslararas› a¤” anlam›na gelir. ‹nternet, tüm dünyada milyonlarca bilgisayar› birbirine ba¤lam›flt›r. Böylece, devletler, devlet kurulufllar›, üniversiteler, dernekler, iflletmeler ve kifliler, birbiriyle biliflim sa¤lama olana¤›na kavuflmufltur. ‹nternetle, elektronik posta (E-posta) adresi bilindi¤i sürece, gündüz veya gece here yere mektup, resim, ses, video görüntüsü ve benzerlerini göndermek mümkündür. Ayn› flekilde, internetle, WEB (World Wide Web) adresi bilinen her yerden elektronik bilgi sa¤lanabilir. Örne¤in, Colarado’daki hava durumundan, Avrupa flarap endüstrisi ile ilgili araflt›rmalara kadar hemen her konuda bilgiye ulafl›labilir. Ayr›ca, iflletmeler, internetle pazarlama araflt›rmas› yapabilmekte, rekabeti incelemekte ve tüketicileriyle do¤rudan iletiflim kurabilmektedirler. Özellikle sanal pazarlama (elektronim ticaret) son günlerde, hemen hemen her iflletmenin ilgilendi¤i bir pazarlama arac› haline gelmifltir. ‹nternetle h›zl› ve kifliye özel pazarlama ve haftan›n her günü, günün her saati eriflilebilir olmak, müflteri memnuniyetini art›rmaktad›r. Bu da, iflletmelere yeni pazarlar ve müflteriler kazand›rmaktad›r. Özetle belirtmek gerekirse, internet teknolojisinden yararlanan iflletmeler, müflterilerine, tedarikçilerine, bilgiye ve biliflime daha h›zl› ve kolay ulaflabilmekte ve bu yolla maliyetlerini azaltmaktad›r. ‹nternet ba¤lant›l› iflletmecilik, büyük rekabet üstünlü¤ü sa¤lamaya bafllam›flt›r.
‹nternet: Tüm dünyada, milyonlarca bilgisayar› birbirine ba¤layan uluslararas› a¤d›r.
304
Küresel Biliflim Sistemi
‹ntranet ‹ntranet: ‹nternet teknolojisinin iflletme içi iletiflimde kullan›lmas›d›r.
‹ntranet, di¤erlerine oranla daha yeni bir terimdir. “Internam Webs” (dahili a¤lar) ya da “Virtual Private Network” (sanal özel a¤lar) gibi olanaklar, yeni yeni iflletmecilerin hizmetine sunulmaya bafllam›flt›r. ‹ntranet, bir kuruluflun, dolay›s›yla iflletmenin dahili a¤›na internet protokollerinin ve World Wide Web (WWW) yaklafl›m›n›n uygulanmas›d›r. ‹ntranet; iflletmenin veri tabanlar›na, bütünleflik bir görünüm kazand›r›r, iflletme dosyalar›na eriflim sa¤lar, veri ve bilgi üretimini h›zland›r›r. Böylece, bir taraftan kullan›c›lar›n›n iflini kolaylaflt›r›rken, bir taraftan da internet standartlar›yla elektronik posta gönderebildi¤i için, iletiflimde tasarruf sa¤lar. ‹flletme içi iletiflimde internet teknolojisinin kullan›lmas› anlam›na gelen intranette, yaln›zca istenilen bilgiler iflletme d›fl› kullan›ma aç›k tutulur. ‹flletme için s›r say›lan veri ve bilgiler, “güvenlik duvar›” (firewall) gibi önlemlerle d›flar›ya kapat›l›r. Böylece, iflletmenin dahili a¤›na, yaln›zca istenen kiflilerin ya da kurulufllar›n eriflimi sa¤lanm›fl olur. Intranetin iflletmelerde yayg›nlaflmas› geleneksel “ifle zaman›nda gelme” uygulamas›n› da de¤ifltirmifltir. Art›k, baz› iflletme çal›flanlar›, zamanlar›n› iflletmede geçirmek zorunda de¤ildirler. “Tele Working” (d›flarda çal›flma) ya da “Home Working” (evden çal›flma), birçok küresel iflletmede uygulanmakta ve her geçen gün biraz daha yayg›nlaflmaktad›r. ‹flletme görevlileri, evlerinden veya yolculuk yapt›klar› araçlardan ya da dünyan›n herhangi bir yerinden iflletmedeki ifliyle ba¤lant› kurmakta, sanki iflletmede çal›fl›yormufl gibi çal›flabilmekte, diledi¤i iflletme personeliyle yaz›l›, sözlü ya da görüntülü görüflmeler yapabilmekte, emirler verip emirler alabilmektedir.
TELEV‹ZYON
Elektronik bilgi teknolojisi ve elektronik bilgi sistemlerinin iflletmelerle olan iliflkileri ‹flletme Bilgi Sistemi televizyon program›nda ele al›nm›flt›r.
Özet
305
Özet Bu Ünitede, iflletmelerin bilgi gereksinimini, bilgi sisteminin iflletme içindeki yerini, veri ve bilgi iliflkisini, elektronik bilgi ifllemenin önemini, bilgi iflleme yöntemlerini, elektronik bilgi sisteminin ö¤elerini, bütünleflik bilgi sistemini, iflletme bilgi sisteminin türlerini, iflletme ifllevleri bilgi sistemlerini ve küresel biliflim sistemlerini inceledik. Art›k; • iflletmelerin ne tür bilgilere gereksinim duydu¤unu (sayfa 289-290), • veri ve bilgi iliflkisini (sayfa 290-291), • elektronik bilgi ifllemeyi (sayfa 291-294), • bütünleflik bilgi sistemini (sayfa 294-296), • iflletme ifllevleri bilgi sistemleri kapsam›na giren pazarlama, üretim, insan kayna¤›, muhasebe, finansman ve üst yönetim bilgi sistemlerini (sayfa 296-302), • küresel biliflim sistemi kavram›n› (sayfa 302-304) biliyoruz. Küresel iflletmecilikte bilgisayar, bilgi ifllem, bilgi ve iletiflim, bir rekabet koflulu durumuna gelmifltir. Bilgi gereksinimini h›zl› bir flekilde karfl›layamayan iflletmeler, önemli ölçüde rekabet zay›fl›¤›na düflmektedir. ‹flletmenin iç ve d›fl çevresiyle olan her tülü etkileflimleri, çeflitli bilgi sistemleriyle denetim alt›na al›n›r. ‹flletim bilgi sistemleri, iflletmenin çevresi, iflletmenin girdileri, iflletmenin süreçleri ve iflletmenin ç›kt›lar›yla, iflletmenin yönetim birimleri aras›nda, her türlü iletiflimi sa¤lar. Veri, bilgiye ulaflmak için yap›lan gözlemlerdir. ‹flletme kararlar› al›n›rken, veriler de¤il, verilerin süreçlenmesi sonunda ortaya ç›kan bilgiler kullan›l›r. Dolay›s›yla, veriler bilgilerin hammaddesi olarak görülebilir. Verilerin derlenmesi ve bilgiye dönüfltürülmesi, iflletmelere, planlama, uygulama ve denetim yapma olana¤› sa¤lar. ‹flletmeler, stratejik amaçlarla, ifllem amac›yla ve denetim amac›yla bilgiye gereksinim duyarlar. Verilerin bilgi haline gelmesini sa¤layan ifllemler dizisine, bilgi iflleme denir. Bir süreç olarak bilgi iflleme, kaydetme, s›nama, s›n›fland›rma, düzenleme, özetleme, matematiksel veya mant›ksal hesaplama, saklama, eriflme, ço¤altma ve iletme aflamalar›ndan oluflur. Küresel iflletmecilikte, bilgisayar destekli bilgi sistemleri yürürlüktedir. Bilgisiyar destekli bilgi sistemi, bilgisayar olanaklar›yla iflletmenin bilgi gereksinmesini karfl›layan
bütünleflik bir yap›d›r. Donan›m, yaz›l›m, uzman bilgisayar personeli ve veri taban›, elektronik bilgi sisteminin bafll›ca ö¤elerdir. ‹flletme yönetiminin bilgi gereksinimini karfl›lamak için, verilerin derlenmesi, s›n›fland›r›lmas›, veri tabanlar›n›n oluflturulmas›, verilerin bilgiye dönüfltürülmesi ve ilgili birim ve kiflilere ulaflt›r›lmas› ifllevine, bütünleflik iflletme bilgi sistemi denir. ‹fllem süreçleme bilgi sistemi, karar destek sistemi, yapay zeta, uzman sistemler, son kullan›c› bilgi sistemi, bütünleflik iflletme bilgi sisteminin bafll›ca alt sistemleridir. ‹flletme ifllevleri bilgi sistemi, pazarlama, üretim, insan kayna¤›, finans, üst yönetim gibi iflletme ifllevlerini destekleyen çeflitli bilgi sistemlerini içerir. Günümüzde, bilgilerin girilmesi, ifllenmesi, depolanmas› ve ulaflt›r›lmas› teknolojileri, dünya ölçüsünde bütünlefltirilmifl ve birbirine ba¤lanm›flt›r. Böylece, iflletmeler, dünyan›n her yerindeki bilgiye elektronik araçlarla eriflebilmekte ve istedi¤i bilgiyi ayn› yöntemle istedi¤i adrese ulaflt›rabilmektedir. ‹flletmeler, rekabet üstünlü¤ü sa¤layabilmek için, ça¤dafl iletiflim olanaklar›n› kullanmak durumunda kalm›fllard›r. Bu olanaklar›n en bafl›nda ofis otomasyonu, internet ve intranet gelmektedir. Geleneksel ofislerde, bürolarda ya da ifl yerlerinde yap›lan ifllerin, elektronik araçlarla yap›lmas›na ofis otomasyonu denir. Dünyadaki bilgisayarlar›n birbirine ba¤lanm›fl durumuna, internet veya uluslararas› a¤ denir. ‹flletmeler internet olanaklar›ndan yararlanarak, her türlü adrese elektronik bilgi aktarmaktad›r. Ayr›ca, internet sayesinde sanal iflletmecilik ve sanal iflletme yönetimi de gerçeklefltirilmektedir. Dünyadaki sanal iflletme pazarlar›n›n say›s›, her geçen gün h›zla artmaktad›r. ‹nternet teknolojisinin iflletme içinde kullan›lmas›na, intranet denir. Intranetle iflletmeler, d›fla kapal› olarak, iflletme içinde, elektronik veri ve bilgi ak›fl›n› kolayca gerçeklefltirmektedir. Ayr›ca çal›flanlar, eskiden iflletme içindeki ofislerde ya da odalarda yapt›klar› iflleri, hiç iflletmeye gelmeden, intranet ile evlerinde, tafl›t araçlar›nda ya da dünyan›n herhangi bir yerinde yapabilmektedirler.
306
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlayamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Bilgi ve veri aras›ndaki iliflkiyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Veri, bilginin hammaddesidir. b. Karar alma sürecinde, veriler kullan›l›r. c. Veri, bilgiye ulaflmak için yap›lan gözlemlerin sonucudur. d. Bilgi, karar alma sürecinin girdisini oluflturmaktad›r. e. Veriler, say›sal olmak zorunda de¤ildir. 2. ‹flletmenin uzun dönemli amaçlar›, bu amaçlara ulaflmak için gereken kaynak çeflitleri ve miktarlar›, kaynaklar›n elde edilmesi, kullan›m› ve niteli¤i ile ilgili üst yönetimce al›nacak kararlar›n girdisi olan bilgi türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Stratejik yönetim bilgisi b. Denetim bilgisi c. Bilgi ifllem d. ‹fllem bilgisi e. ‹flletme bilgisi 3. Afla¤›dakilerden hangisi üst yönetim bilgi sisteminin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Üst yönetimin bilgi gereksinimini karfl›lamaya yönelik olmas› b. Stratejik planlama ve kontrol ifllevini kolaylaflt›rmas› c. Üst yönetimin stratejik planlama ve kontrol için gereksinim duydu¤u bilgileri h›zl› ve güvenilir bir flekilde sa¤lamay› amaçlamas› d. Yap›sal kararlar›n çözümünde büyük bir önem tafl›mas› e. Bilgisayar d›fl› kaynaklardan elde edilen verileri düzenli hale getirmesi 4. Afla¤›dakilerden hangisi bilgi iflleme sürecinin aflamalar›ndan biri de¤ildir? a. Kaydetme b. S›n›flama c. Düzenleme d. Özetleme e. Yasallaflt›rma
5. Afla¤›dakilerden hangisi ofis otomasyonu uygulamalar›n›n kapsam›nda yer almaz? a. Ofis bilgi sistemleri b. Elektronik posta c. Uzman sistemler d. Resim ifllemcileri e. Ses ifllemcileri 6. Bir kuruluflun dahili a¤›na, internet protokollerinin ve world wide web (w.w.w) yaklafl›m›n›n uygulanmas›na ne ad verilir? a. ‹nternet b. Ofis otomasyonu c. Web d. ‹ntranet e. Kiflisel bilgisayar 7. Karmafl›k iflletme problemlerinin çözebilmek için, insan zekas›, bilgi teknolojisi ve bilgisayar yaz›l›m›n›n etkileflim içinde oldu¤u bilgi sistemi afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹fllem süreçleme bilgi sistemi b. Karar destek sistemi c. Yapay zeka ve uzman sistemler d. Ofis bilgi sistemi e. ‹flletme ifllevleri bilgi sistemleri 8. Afla¤›dakilerden hangisi pazarlama bilgi sisteminin kullan›ld›¤› alanlardan biri de¤ildir? a. Ürün gelifltirme b. Reklam c. Üretim sistemlerinin planlamas› d. Pazar analizi e. Da¤›t›m kanallar›n›n seçimi 9. Verilerin, bilgiye bütünüyle elektronik ortamlarda dönüfltürülmesini ifade eden bilgi iflleme yöntemi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Elle bilgi iflleme b. Mekanik bilgi iflleme c. Elektronik bilgi iflleme d. Elektromekanik bilgi iflleme e. Bilgisayarl› bilgi iflleme 10. Afla¤›dakilerden hangisi bütünleflik bilgi sisteminin özelliklerinden biri de¤ildir? a. ‹flletmenin gereksinimlerini karfl›lamaya yönelik olmas› b. Yönetim taraf›ndan yönlendirilmesi c. Ortak bir bilgi ak›fl› sa¤lamas› d. Bilgisayar kullan›m›na olan gereksinmeyi en aza indirmesi e. Merkezi bir veri taban›na dayanmas›
Yaflam›n ‹çinden
“
307
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularla ilgili, gerçek hayattan örnekler yer almaktad›r. Örnek olaylar› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir. Bilgisayarlar›n ‹flletmelerin Kaderini De¤ifltirmesi ‹flletmelerin yap›s› h›zla de¤iflmektedir. Yönetim piramidi düzleflmektedir. Ancak, en önemli de¤ifliklik henüz gerçekleflmedi. On y›la kadar, iflletme s›n›rlar› kalkmaya bafllayacakt›r. Bu de¤iflikli¤in alt›nda yatan en önemli neden, bilgisayar ve iletiflim teknolojisindeki geliflmelerdir. Telefon ve a¤ ba¤lant›lar› artt›kça, iflletmelerin yap›s› ve bilgi ifllem modelleri yenilenmektedir. Geleneksel iflletmeler, yap› odakl›d›r. Çevredeki f›rsat ve tehlikelere reorganizasyonla cevap vermektedir. Buna karfl›n, bilgi ifllem tabanl› iflletmeler, bilgi paylafl›m odakl›d›r; biçimsel olmayan yap› ve kapasiteyi, iflletme içi ortakl›k ve ortakl›kl›¤› sa¤layacak flekilde düzenleme taraftar›d›r. ‹liflkiler, yaz›l› dokümanlardan daha çok iletiflim kanallar› taraf›ndan flekillendirilmektedir. Yaz›l› belgeler haz›rlanmadan çok daha önce, teknikerler veri tabanlar› arac›l›¤›yla yeni ortaklarla iletiflime geçmektedirler. Bu de¤iflimin ilk kan›t›, General Motors gibi otomobil üreticileri gösterilebilir. Bu iflletmelerin, tedarikçileriyle aralar›nda, bitmifl ürün ya da malzemelerin ulaflt›r›lmas› konusunda koordinasyonu sa¤lamak için yüksek elektronik veri de¤iflim a¤› gerekmektedir. Bu a¤ kurulmadan önce, bu ifllemleri baflar›yla yürütmek oldukça zordu. Otomobil tedarikçisi, ka¤›t üzerinde ba¤›ms›z olabilir ama, iflletmenin bir parças› gibidir.
‹letiflim a¤›, bugünkü iflletmelerdeki en önemli meydan okumad›r. Bu geliflmeler, sanal organizasyonu ortaya ç›karmaktad›r. SeniorNet’in üst yöneticilerinden Richard Adler, sanal organizasyonlar›n di¤er iflletmelerden tamamen farkl› oldu¤unu ileri sürmektedir. Örne¤in, küçük iflletmeler, EDI link hatt›n› kullanarak, büyük bir iflletmenin yapabilece¤i faaliyetleri yapabilmektedir. 1. “Otomobil parças› tedarikçisi ka¤›t üzerinde ba¤›ms›z olabilir. Ancak, asl›nda tamamen iflletmenin bir bölümüdür” sözünün do¤rulu¤unu düflününüz. Bilgi teknolojosindeki de¤ifliklikler, bu sistemi nas›l etkilemifl olabilir? 2. Yazar, “iliflkiler yaz›l› dokümanlardan daha ziyade iletiflim kanallar› taraf›ndan tan›mlanmaktad›r” demektedir. Bunun ne kadar do¤ru olaca¤›n› aç›klay›n. 3. Yazar, “biçimsel olmayan iletiflimin” formal ve ana ifl iliflkilerinde kilit bir öneme sahip oldu¤unu belirtmektedir. Kat›l›yor musunuz?
”
308
Biraz Daha Düflünelim - Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Biraz Daha Düflünelim
Yan›t Anahtar›
1. ‹flletmelerde bilgi gereksinmesi hangi nedenlerden kaynaklan›r? 2. Bilgi sisteminin iflletme içindeki yerini aç›klay›n›z. 3. ‹flletmelerin gereksinim duyduklar› bilgi türleri kaç grupta ele al›nmaktad›r? 4. Stratejik yönetim bilgisi, denetim bilgisi ve ifllem bilgisinin birbirlerinden temel fark› nedir? 5. Bilgi iflleme süreci hangi aflamalardan oluflur? 6. Bilgi iflleme yöntemleri ve bunlar›n aras›ndaki farkl›l›klar nelerdir? 7. Elektronik bilgi sistemlerinin iflletmeler aç›s›ndan önemini aç›klay›n›z. 8. Bütünleflik iflletme bilgi sistemini tan›mlay›n›z. 9. Bafll›ca iflletme bilgi sistemi türleri nelerdir? 10. Üst yönetim bilgi sistemi gelifltirmek iflletmeler için ne tür katk› sa¤lar?
1. b 2. a 3. d 4. e 5. c 6. d 7. b
8. c 9. c
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar Alter, Steven. Information Systems: A Management Perspective, Benjamin/Cummings Publishing Co., California, 1996. Cortado, James W. Best Practices In Information Teknology: How Corparations Get The Most Value From Exploting Their Digital Invesments, Prentice Hall, New York, 1998. Grupta, Uma. Management Information Systems For The Information Age, Irwin McGrawHill, New York, 1998. O’Brien, James. Introduction To Information System: An End User/Enterprise Perspective, Irwin. McGraw Hill, Chicago, 1995. Turban, Efraim. Decision Support And Expert System, McMillan Publishing, New York, 1993.
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Veri ve Bilgi ‹liflkisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Veri ve Bilgi ‹liflkisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üst Yönetim Bilgi Sistemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektronik Bilgi ‹flleme” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Bilgi Biliflim Sistemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küresel Bilgi Biliflim Sistem” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme Bilgi Biliflim Sisteminin Türleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletme ‹fllevleri Bilgi Sistemleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ‹flleme Yöntemleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bütünleflik Bilgi Sistemi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
309
Muhasebe
• • • •
16
Muhasebe yaln›zca kay›t ifllemi midir? Muhasebe iflletme yönetiminin hangi ifllevlerine yard›mc› olur? Muhasebe ifllevinin iflletmelere katk›s› nedir? Muhasebe iflletmenin yönetimini, ortaklar›n› ve iflletme ile ilgili üçüncü flah›slar› nas›l bilgilendirir? • Muhasebe bilgileri al›nacak ekonomik kararlarda do¤rudan kullan›labilir mi?
310
Muhasebe
MUHASEBE UZMANI Befl kifli bir araya gelerek aile flirketi fleklinde bir anonim flirket kurdular. Ortaklar sermayeyi nakit olarak koydular. fiirket, mamul üretecektir. Bu amaçla borçlan›larak iki katl› bir bina sat›n al›nd›. Binan›n alt kat›n›n arka soka¤a bakan k›sm›na makineler monte edildi, caddeye bakan k›sm›na da sat›fl ma¤azas› olarak masa, tezgah, raflar, terazi ve yazar kasa yerlefltirildi. Binan›n üst k›sm› yönetim ve muhasebe bürosu olarak hal›, dolaplar, masalar, sandalye, bilgisayar ve benzeri fleylerle donat›ld›. Üretimde çal›flacak iflçi ve ustabafl›lar ile büro personeli istihdam edildi. fiirketin muhasebe ifllerini ortaklardan biri üstlendi. Ancak, söz konusu kifli bu iflin uygulamas›n› çok iyi bilmemekte idi. Gerekli muhasebe defterleri sat›n al›nd›. Ancak, iyi bir hesap plan› haz›rlanmad›¤› gibi, muhasebe yönetmeli¤i de mevcut de¤ildi. Bu nedenle defterler gelifligüzel tutulmakta ve iflletme hakk›nda do¤ru ve güvenilir bilgileri verebilecek mali tablolar haz›rlanamad›. Bu durum yönetimin mali analizler yapmas›na olanak vermedi¤i için üretim maliyetleri ile sat›fl fiyatlar› gerekti¤i flekilde kontrol edilemedi, iflletme d›fl›ndaki bilgi kullan›c›lar› da iflletmeyi tan›maya yarayacak mali analizleri gere¤ince yapamad›lar.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; muhasebeyi tan›mlayarak nas›l çal›flt›¤›n› aç›klamak, muhasebe bilgilerinin nas›l üretilip, raporland›¤›n› ifade etmek, sa¤lanacak bilgi yönünden muhasebeyi s›n›fland›rmak, bir bilgi sistemi olarak muhasebeyi aç›klamak, bilginin do¤ruluk ve güvenilirli¤i kavramlar›n› betimlemek, bilgilerin finansal analiz yoluyla, ekonomik kararlarda kullan›labilecek bilgilere dönüfltürülme sürecini aç›klamak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünite, içerik bak›m›ndan di¤er ünitelerden oldukça ba¤›ms›zd›r. Ancak, Ünitenin anlafl›labilmesinin di¤er ünitelerdeki iflletmecilik bilgisinin bilinmesine ba¤l› oldu¤unu unutmay›n›z. Bu y›l›n ders program›nda Genel Muhasebe dersinin olmas› nedeniyle de bu ünitede muhasebe bilgisine genel hatlar›yla yer verilmifltir. Daha genifl bilgiye ilgili kitab›n›zdan ulaflabilirsiniz.
‹flletmeye Aç›lan Pencere: Muhasebe
311
‹fiLETMEYE AÇILAN PENCERE: MUHASEBE Bundan önceki ünitelerde; yönetim, pazarlama, üretim gibi iflletmecilik ifllevlerinin genel özelliklerini aç›klad›k. Muhasebe ve bundan sonra inceleyece¤imiz finansman ifllevlerinin öncekilerden temel farkl›l›¤›, parasal içerikli olmalar›d›r. Muhasebe, iflletmenin gerçekleflen faaliyetlerinin para cinsinden ifllenmesi ve ilgililere iletilmesi çabas›d›r. Bu tan›mda vurguland›¤› gibi, muhasebe, kay›t tutma ve bilgi iletiflimi olarak iki temel iflin görülmesini sa¤lar.
AMAÇ
1
Muhasebeyi tan›mlayarak nas›l çal›flt›¤›n› aç›klamak.
Muhasebe: ‹flletmenin gerçekleflen faaliyetlerinin para cinsinden izlenmesi ve ilgililere iletilmesi çabas›d›r.
Kay›t tutma ve raporlama, her yar›flmada taraflar›n nas›l bir oyun ç›kard›klar›n› ve oyunu hangi taraf›n kazand›¤›n› bilmek için taraflar›n elde ettikleri say›lar›n panoya yaz›lmas›d›r. Bu yazma ifli yap›lmad›¤›nda karfl›laflma oyuncular, yöneticiler ve seyirciler taraf›ndan hakk›yla izlenemeyecek; belki de kargafla yaflanacakt›r. Oyun sonunda kaybedilse de kazan›lsa da özellikle sonucu herkes bilmek isteyecektir. Ayn› flekilde serbest rekabet ortam›nda iflletmeler de birbirleriyle yar›fl halinde olup, ayakta kalabilmek için daima baflar›l› olmak zorundad›r. Bu bak›mdan iflletmenin geliflimini ve bunun sonucu olarak da baflar›s›n› görebilmek için iflletme faaliyetlerinin kaydedilmeleri ve say›sal bilgiler olarak raporlanmalar› gerekir. Bu sayede iflletme kârl›l›¤›n›n ölçülmesi ile mali durumunun ve üretim maliyetlerinin bilinmesi olanakl› olur. Bu aç›dan muhasebe kay›tlar› ve muhasebe raporlar› bir iflletmede neyin olup bitti¤ini görmemizi sa¤layan pencere görevini görür. Bu nedenle muhasebe iflletmenin dili olmaktad›r.
AMAÇ
2
Muhasebe bilgilerinin nas›l üretilip raporland›¤›n› ifade etmek.
Bilgi kullan›c›lar›, muhasebenin amac› iflletme içi ve iflletme d›fl› bilgi kullan›c›lar›n›n gereksinim duyduklar› bilgileri üretmek ve raporlamakt›r. Buna göre bilgi kullan›c›lar› iki ana grupta toplanabilir: Yöneticiler ve yönetici olmayanlar.
Her iflletmenin bir yöneticisi vard›r ve karar alma yöneticinin en baflta gelen görevidir. Bu bak›mdan yöneticiler planlama yapmak ve bitmifl ifli ölçmek için bilgiye gereksinme duyarlar. Yap›lan iflin ölçülmesi, olan ile olmas› gerekenin karfl›laflt›r›lmas›n› gerektirir. Bu durumda uygun karar› almak ve sonuçlar ç›karmak için yönetici geçmiflteki ifl hakk›nda miktar ve finansal yönden bilgi veren muhasebe raporlar›na gereksinim duyar. Muhasebe raporlar›, ayr›ca yöneticiye, iflletmesinin gelece¤ine iliflkin tahminlerde bulunmada ve hedefler belirlemede yard›mc› olur.
Bilgi kullan›c›s›: ‹flletmeden ç›kar› olan kifli veya kurumdur.
312
Sa¤lanacak Bilgi Türü Yönünden Muhasebenin S›n›fland›r›lmas›
‹flletme faaliyetleriyle ilgilenen di¤er ana grup, yönetici olmayanlard›r. ‹flletme d›fl›ndan olan bu gruba ortaklar, ödünç para verenler, müflteriler, sat›c›lar, çal›flanlar ve devlet girer. Bunlar, muhasebe raporlar›n› iflletme ile gelecekteki iliflkilerini ayarlamak için sonuçlar ç›karmada ve kararlar almada kullan›r. Bu gruba girenler iflletmeye finansal yat›r›m yapanlar ve finansal yat›r›m yapmayanlar diye kendi içinde ikiye ayr›labilir. Finansal yat›r›m yapanlar, iflletmenin sermayesinde hissesi olanlar ile iflletmeye ödünç para verenlerdir. Hisse sahibi olanlar›n beklentisi iflletmenin kâr›ndan pay almak, ellerindeki hisse senetlerinin zaman içinde de¤er kazanmas›n› beklemek iken; kredi verenler ve iflletmenin ç›kard›¤› tahvilleri sat›n alanlar, iflletme kârl›l›¤›n›n yan›nda, anapara ile faizlerin ödenmesi bak›m›ndan iflletmenin finansal durumunu da bilmek isterler. Bu bilgi, ancak iflletme d›fl›na yap›lan muhasebe raporlar›ndan ö¤renilebilir. Yönetici olmay›p yat›r›m yapmayanlar, iflletme ile ya ç›kar ya da denetim iliflkisi içindedir. Bir iflletmeyle olan ç›kar iliflkisi o iflletmeden mal veya hizmet sat›n almay›, ona sat›fl yapmay› ve onun için çal›flmay› ifade eder. Müflteriler, kendileri için en elveriflli koflullarda, istenilen miktarda ve kalitede, istenilen zamanda al›fl yap›p yapamayaca¤›n› anlamak için muhasebe raporlar›n› kullan›r. Sat›c›lar, kendisinin verece¤i mal veya hizmetleri sat›p satamayaca¤›n› ve ticari alaca¤›n› zaman›nda, eksiksiz olarak tahsil edip edemeyece¤ini bilebilmek için karfl› flirketin muhasebe raporlar›na gereksinim duyar. Çal›flanlar, ifl ve ücret güvencesini anlamak için iflvereni hakk›nda bilgi veren muhasebe raporlar›ndan yararlan›r. Bir iflletme ile olan denetim iliflkisi devletin vergi alaca¤›n›n do¤rulu¤unu araflt›rmas› ve ba¤›ms›z muhasebe uzman›n›n (Türkiye’de Yeminli Mali Müflavirler’in), bilginin do¤ruluk ve güvenilirli¤ini bilgi kullan›c›lar› ad›na araflt›rmas› için, iflletmenin muhasebe raporlar› üzerinde yapt›¤› çal›flmalard›r.
MUHASEBEN‹N ÖNEM‹ GÜNÜMÜZDE N‹Ç‹N ARTMIfiTIR? Eskiden iflletmeler küçüktü ve devletin vergi bask›s› nedeniyle muhasebeye baflvurulurdu. Günümüzde ise iflletmelerin faaliyetlerinin sonuçlar›ndan genifl bir kitle etkilenmektedir. Çünkü her geçen gün ülkemizde pazara kat›lan kifli ve iflletme say›s› 盤 gibi büyümekte ve buna ba¤l› olarak para ve sermaye piyasalar› h›zla geliflmektedir. Bu yap› içerisinde al›nan ekonomik kararlar ve yap›lan büyük harcamalar bilgi gereksinimini ön plana ç›karmaktad›r.
SA⁄LANACAK B‹LG‹ TÜRÜ YÖNÜNDEN MUHASEBEN‹N SINIFLANDIRILMASI
AMAÇ
Sa¤lanacak bilgi yönünden muhasebeyi s›n›fland›rmak.
3
Genel muhasebe: ‹flletme yöneticisi ile iflletme d›fl› bilgi kullan›c›lar›na iflletmenin mali durumu ve faaliyet sonuçlar› hakk›nda bilgi verir.
Bilgi türü bak›m›ndan muhasebe ikiye ayr›l›r: 1) Genel muhasebe 2) Maliyet muhasebesi Genel muhasebe; iflletme yöneticisi ile iflletme d›fl› bilgi kullan›c›lar›na iflletmenin mali durumu ve faaliyet sonuçlar› hakk›nda bilgi verir. Bu bak›mdan finansal nitelikteki ifllemlerin para birimi üzerinden kaydedilmesi, s›n›fland›r›lmas›,
Bir Bilgi Sistemi Olarak Muhasebe
özetlenmesi, raporlanmas› ile raporlanan bilginin analizi ve yorumu genel muhasebenin görevidir. ‹flletmenin mali durumu bilanço ile, faaliyet sonuçlar› da gelir tablosu ile raporlan›r. Faaliyetleri yak›ndan izlemek ve iflletme kârl›l›¤› ile mali duruma iliflkin sürekli kararlar almak zorunda olan yöneticiler için k›sa dönemler itibariyle (ayl›k, üç ayl›k ve alt› ayl›k gibi) iflletme içi raporlama yap›l›rken; yönetici olmayanlar için iflletme d›fl›na genelde y›ll›k bilanço ve gelir tablosu fleklinde raporlama yap›l›r. Bu tablolar›n yer ald›¤› Y›ll›k Faaliyet Raporu’nda analiz ve yoruma da yer verilir. Maliyet muhasebesi, iflletme yöneticisine üretimle ilgili maliyet giderlerinin türleri ile bunlar›n gider yerleri olarak iflletme bölümlerine göre ve çeflitleri yönünden mamullere göre da¤›l›m› hakk›nda bilgi verir. Bu bak›mdan Direkt Hammadde maliyetlerini, Direkt ‹flçilik Maliyetlerini ve Genel Üretim Maliyetlerini kaydetmek, bu maliyetlerin esas ve yard›mc› üretim merkezleri aras›nda da¤›t›m›n› yapt›ktan sonra üretimin toplam ve birim bafl›na maliyetini belirlemek maliyet muhasebesinin görevidir. Konusu maliyet olan bu muhasebe, bütçelerin ve maliyet analizlerinin haz›rlanmas›na ve bu sayede de iflletme faaliyetlerinin yönetimce kontrol edilmesine yarar. Bir üretim iflletmesi yukar›da anlat›lan maliyet muhasebesinin yan› s›ra genel muhasebeye de sahiptir.
313
Maliyet muhasebesi: ‹flletme yöneticisine üretimle ilgili maliyet giderlerinin türleri ile bunlar›n gider yerleri olarak iflletme bölümlerine göre ve çeflitleri yönünden mamullere göre da¤›l›m› hakk›nda bilgi verir.
B‹R B‹LG‹ S‹STEM‹ OLARAK MUHASEBE
AMAÇ
Bir bilgi sistemi olarak muhasebeyi aç›klamak.
4
Bir iflletmenin finansal nitelikli ifllemlerinin kaydedilmesi ve raporlanmas› iflini muhasebe yapar. Bu bak›mdan muhasebe, finansal bilgileri üreten ve bilgi kullan›c›lar›na raporlayan bir bilgi sistemidir. Bunun için muhasebe bilgi sistemi, bilgiyi üretme ve raporlama amac›na yönelik ve birbirleriyle ba¤lant›l› olan flu dört ö¤eden oluflur: 1) Personel 2) Belgeler, defterler, mizanlar, hesap plan› ve muhasebe yönetmeli¤i 3) Donan›m 4) Raporlar Muhasebe bilgi sistemi, bu ö¤eler yard›m›yla iflletme faaliyetlerini oluflturan finansal ifllemleri belirler, kaydeder, s›n›fland›r›r, özetler ve mali tablolar (bilançolar ve gelir tablosu) fleklinde raporlar. ‹lk ifl olarak finansal ifllemler personel ve donan›m ö¤elerince belgelere ifllenir; bu belgeler sistemin girdi aflamas›n› oluflturur. Bu belgelere dayanarak ifllemler personel, hesap plan›, muhasebe yönetmeli¤i, muhasebe defterleri ve donan›m ö¤eleri yard›m›yla kaydedilir, s›n›fland›r›l›r ve özetlenir; bu sistemin iflleme aflamas›d›r. ‹fllenen finansal ifllemler sistemin son aflamas›nda bilanço ve gelir tablosu fleklinde finansal bilgilere dönüfltürülür; bu, sistemin ç›kt› aflamas›d›r (fiekil 16.1). Buraya kadar yap›lan anlat›mlara göre muhasebe bilgi sistemi, flema olarak flu flekilde gösterilebilir: G‹RD‹ Belgeler
‹fiLEME Kaydetme S›n›fland›rma Özetleme
ÇIKTI Bilanço ve Gelir Tablosu
Muhasebe Bilgi Sistemi: Personel, belgeler, donan›m ve raporlardan oluflur.
314
‹flletme Varl›klar› ve Kaynaklar› - Muhasebe Eflitli¤i ve Finansal Kay›tlar
Ö¤elerden hesap plan› ile muhasebe yönetmeli¤i, sistemin iflleme ve ç›kt› aflamalar›nda bilginin üst yönetimin istedi¤i biçimde üretilip raporlanmas› bak›m›ndan en önemli rolü oynar. Bu yönüyle hesap plan› ifllemlerin kaydedilece¤i ve sonra da mali tablo kalemlerini oluflturacak grupland›r›lm›fl hesaplar listesidir. Muhasebe yönetmeli¤i ise, hesap plan›n›n kullan›l›fl›n› gösteren aç›klamalar› içeren bir el kitab›d›r. G‹RD‹
‹fiLEME
ÇIKTI
VER‹LER‹N BEL‹RLENMES‹
VER‹LER‹N DERLENMES‹
VER‹LER‹N SINIFLANDIRILMASI
VER‹LER‹N ÖZETLENMES‹
MUHASEBE B‹LG‹LER‹N‹N RAPORLANMASI
‹fllemlerin belgelere kayd›
Belgelerin tarih s›ras›na göre hesaplarla yevmiye defterine kayd›
Yevmiye defterindeki hesaplar›n büyük defterdeki kendi hesaplar›na devri
Büyük defterdeki hesaplar›n mizana ve kâr ve zarar hesab›na toplamlar› ve kalanlar› üzerinden devri
Mizan›n kalan veren hesaplar›ndan Bilanço'nun, Kâr ve Zarar Hesab›'ndan da Gelir Tablosunun haz›rlanmas›
fiekil 16.1 Muhasebe Bilgi Sistemi
‹fiLETME VARLIKLARI VE KAYNAKLARI
Varl›klar: ‹flletmenin sahip oldu¤u mevcutlar ve alacaklar fleklindeki ekonomik de¤erlerdir. Öz kaynaklar: Ortaklar›n, iflletmenin varl›klar› üzerindeki hak sahipli¤idir. Yabanc› kaynaklar: Üçüncü flah›slar›n iflletmenin varl›klar› üzerindeki hak sahipli¤idir.
‹flletmeler faaliyetlerini sürdürebilmek için çeflitli varl›klara sahip olmak durumundad›r. Üretim iflletmeleri binalara, demirbafllara, makinelere, hammaddelere, mamullere ve nakde sahip olurken; ticaret iflletmeleri, binalara, raflara, yazar kasaya, tart› aletine, mala ve nakde sahiptir. Bu arada her iki tür iflletmenin mamul veya mal sat›fl›ndan do¤an senetli ve senetsiz alacaklar› olur. ‹flletmelerin sahip olduklar› mevcutlar ve alacaklar fleklindeki bu ekonomik de¤erlere varl›klar ad› verilir. Kaynaklar; iflletmelerin sahip olduklar› varl›klar›n finansman›nda kullan›lan fonlar›n kimlerden sa¤land›¤›n› gösterir. Fonlar ortaklardan veya üçüncü flah›slardan sa¤lan›r. Bu bak›mdan sermaye olarak sa¤lad›klar› fonlar ile iflletme kâr›ndan sa¤lanan fonlar karfl›l›¤›nda iflletmenin varl›klar› üzerindeki ortaklar›n hak sahipli¤ine öz kaynaklar, iflletmeye verdikleri ödünç paralar ile senetli veya senetsiz borç karfl›l›¤›nda verdikleri mal veya bina gibi de¤erler nedeniyle üçüncü flah›slar›n iflletme varl›klar› üzerinde hak sahipli¤ine de yabanc› kaynaklar denir.
MUHASEBE Efi‹TL‹⁄‹ VE F‹NANSAL KAYITLAR Muhasebe eflitli¤i; iflletmelerin sahip olduklar› varl›klar› kadar fon kaynaklar›n›n olmas› gere¤inden do¤ar. Bu eflitlik flu iki flekilde gösterilebilir: VARLIKLAR = KAYNAKLAR veya MEVCUTLAR + ALACAKLAR = ÖZ KAYNAKLAR + YABANCI KAYNAKLAR Finansal kay›tlar, iflletme faaliyetleri iflletme içinde veya iflletme d›fl›nda gerçekleflen ifllemlerden oluflur. Bu ifllemler finansal niteliklidir veya finansal nitelikli de¤ildir. Bunlardan finansal nitelikli olanlar muhasebenin konusuna girer. Parayla ifade edildikleri için finansal nitelikli say›lan ifllemler belgeler arac›l›¤›yla muhasebe bilgi sistemine girer ve sistemin iflleme aflamas›nda kaydedilir. Finansal nitelikli bir ifllemin en az iki yönü olup; varl›klar›n birinde art›fl, di¤erinde azal›fl, ya da varl›klarda ve kaynaklarda art›fl veya azal›fl, yahut kaynaklar›n birinde art›fl di¤erinde azal›fl yarat›r. Bir ifllemin bu iki yönüyle kaydedilecek olmas› muhasebe eflitli¤inin bozulmamas›na neden olur. Buna, muhasebede
‹flletme Varl›klar› ve Kaynaklar› - Muhasebe Eflitli¤i ve Finansal Kay›tlar
315
çift tarafl› kay›t esas› denir. Bu durumu örneklerle muhasebe eflitli¤i üzerinde gösterelim: Örnek 1: Befl ortak 100’er milyon lira nakit koyarak 500 milyon lira sermayeli bir iflletme kurmufltur. MEVCUTLAR + ALACAKLAR = ÖZ KAYNAKLAR + YABANCI KAYN. Kasa (+) 500.000.000
= Sermaye (+) 500.000.000
Örnek 2: ‹flletme yar›s› peflin yar›s› borç senedi karfl›l›¤› 200 milyon liral›k mal alm›flt›r. MEVCUTLAR + ALACAKLAR = ÖZ KAYNAKLAR + YABANCI KAYN. Kasa (-) 100.000.000 Mal (+) 200.000.000
=
Borç senetleri (+) 100.000.000
Örnek 3: 50 milyon lira maliyetli mal 70 milyon liraya sat›lm›fl ve karfl›l›¤›nda alacak senedi al›nm›flt›r. Bu örnek iki aflamada kaydedilir: (1) Sat›fl tutar› üzerinden Alacak Senetlerinin alacaklar› art›r›fl› ve sat›fllar›n öz kaynaklar› art›r›fl›, (2) Maliyet tutar› üzerinden mal›n mevcutlar› azalt›fl› ve sat›lan mal›n maliyetinin özkaynaklar› azalt›fl› MEVCUTLAR Mal (-) 50.000.000
+
ALACAKLAR
=
ÖZ KAYNAKLAR
+
Alacak senetleri (+) 70.000.000
=
Sat›fllar (+) 70.000.000 Sat›lan mal›n maliyeti (-) 50.000.000
YABANCI KAYN.
Bu üç örne¤in sonucunda eflitlik flu hale gelecektir: MEVCUTLAR + ALACAKLAR
=
ÖZ KAYNAKLAR + YABANCI KAYN.
Kasa 400.000.000 Mal 150.000.000
=
Sermaye 500.000.000 Dönem Kâr› 20.000.000
Alacak Sen. 70.000.000
620.000.000
=
Borç Senetleri 100.000.000
620.000.000
Dikkat edilirse sat›fllar ile sat›lan mal›n maliyeti aras›ndaki fark öz kaynakta kâr olarak yer almaktad›r. Bunun tersi durumda zarar öz kaynakta (-) olarak yer al›r. Hesap; Finansal ifllemlerin bütün iflletmelerde hep ayn› adla kayd›na yarayan kavramd›r. Hesap, finansal ifllemlerin sistemin iflleme aflamas›nda yevmiye defterine kaydedilmesine, büyük defterde s›n›fland›r›lmas›na ve mizan denilen çizelgede özetlenmesine yarar. Finansal ifllemlerin muhasebe eflitli¤i üzerinde izlenmesi olanaks›zd›r. Bunun yerine finansal ifllemler mevcutlar, alacaklar, sermaye, borçlar, gelirler, giderler, kârlar ve zararlara göre belirlenmifl hesaplar üzerinden muhasebelefltirilir. Daha aç›k bir flekilde ifllemler önce yevmiye defterine kaydedilir, oradan hesap isimlerine göre büyük deftere aktar›larak s›n›fland›r›l›r ve buradan da tüm hesaplar mizana yaz›larak özetlenir.
Hesap: Finansal ifllemlerin bütün iflletmelerde hep ayn› adla kayd›na yarayan kavramd›r.
316
Hesap Kalan›: Bir hesab›n borç taraf› toplam› ile alacak taraf› toplam› aras›ndaki farkt›r.
‹flletme Varl›klar› ve Kaynaklar› - Muhasebe Eflitli¤i ve Finansal Kay›tlar
Her hesab›n iki taraf› vard›r: hesab›n soluna "borç taraf›", sa¤›na "alacak taraf›" denir. Varl›k hesaplar›ndaki art›fllar hesab›n borç taraf›na, azal›fllar alacak taraf›na yaz›l›rken; kaynak hesaplar›ndaki art›fllar hesab›n alaca¤›na, azal›fllar borç taraf›na yaz›l›d›r. Gelir, gider, sat›fllar, gelir ve kâr hesaplar› öz kaynaklar› temsilen sermaye hesab› gibi çal›fl›r. Bir hesab›n borç taraf› toplam› ile alacak taraf› toplam› aras›ndaki farka Hesap Kalan› denir. Buna göre varl›k hesaplar› "borç kalan›", kaynak hesaplar› "alacak kalan›" verir. Evvelce verilen üç örne¤i bu sefer hesaplar üzerinden muhasebelefltirelim: Yevmiye Defteri: Borç 1 2
3
Alacak
KASA Hesab› SERMAYE Hesab›
500.000.000,-
MAL Hesab› KASA Hesab› BORÇ SENETLER‹ Hesab›
200.000.000,-
ALACAK SENETLER‹ Hesab› SATIfiLAR Hesab›
70.000.000,-
SATILAN MALIN MAL‹YET‹ Hs. MAL Hesab›
50.000.000,-
500.000.000,100.000.000,100.000.000,70.000.000,50.000.000,-
Büyük defterin her karfl›l›kl› iki sayfas› bir hesap için kullan›l›r. Buna göre yevmiyede borç kaydedilenler büyük defterdeki hesab›n borcuna, yevmiyede alacak kaydedilenler büyük defterdeki hesab›n alaca¤›na yaz›l›r. fiöyle ki: Borç Kasa Hesab› Alacak 500.000.000.- 100.000.000.(1) (2)
Borç
Sermaye Hesab› Alacak 500.000.000.(1)
Borç Mal Hesab› Alacak 200.000.000.- 50.000.000.(2) (3)
Borç
Borç Sen. Hesab› Alacak 100.000.000.(2)
Borç
Borç
Sat›fllar Hesab› Alacak 70.000.000.(3)
Borç
Alacak Sen. Hs. 70.000.000.(3)
Alacak
Sat. Mal›n Maliyeti Hesab› 50.000.000.(3)
Alacak
‹flletme Varl›klar› ve Kaynaklar› - Muhasebe Eflitli¤i ve Finansal Kay›tlar
Büyük defterde yer alan hesaplardan gider, zarar, sat›fl, gelir ve kâr hesaplar› sene sonunda Dönem Kâr› veya Zarar› hesab›na devredilerek kapat›l›r. Bundan sonra bu hesap, alacak kalan› veriyorsa Dönem Kâr› hesab›na, borç kalan› veriyorsa Dönem Zarar› hesab›na devredilerek kapat›l›r. Bu hesaplar›n tamam› öz kaynaklar› temsilen kaynak hesaplar› gibi çal›fl›r. Örne¤imizin buna göre devam› afla¤›daki gibi olacakt›r: Yevmiye Defteri: Borç
Alacak
SATIfiLAR Hesab› DÖNEM KÂRI veya ZARARI Hs.
70.000.000,-
DÖNEM KÂRI veya ZARARI Hs. SATILAN MALIN MAL‹YET‹ Hs
50.000.000,-
70.000.000,50.000.000,-
Büyük Defter: Borç
Dönem Kâr› veya Zarar› Hs.
Sat. Mal. Maliyeti
Borç
50.000.000.-
Sat›fllar Hesab› Alacak 70.000.000.- 70.000.000.(3)
Alacak
Sat›fllar 70.000.000.-
Borç
Sat›lan Mal›n Maliyet Hs. Alacak 50.000.000.50.000.000.(3)
Dönem Kâr› ve Zarar› hesab› 20 milyon lira alacak kalan› verdi¤ine göre: Borç DÖNEM KÂRI veya ZARARI Hs. DÖNEM KÂRI Hesab›
Alacak
20.000.000,20.000.000,-
Bunun sonucunda Dönem Kâr› veya Zarar› Hesab› afla¤›daki gibi kapanm›fl olacak; Dönem Kâr› büyük defter hesab›na da yer verilecektir. fiöyle ki: Borç Dönem Kâr› veya Zarar› Hs. Alacak Sat. Mal. Maliyeti 50.000.000.Sat›fllar 70.000.000.20.000.000.70.000.000.70.000.000.Borç
Dönem Kâr› Hs.
Alacak 20.000.000.-
Büyük defterde yer alan hesaplar sene sonunda borç ve alacak toplamlar› ile hesap kalanlar› üzerinden mizan denilen çizelgeye geçirilir. fiöyle ki:
317
318
Finansal Tablolar
M‹ZAN HESAPLAR
TUTAR KALAN Borç Alacak Borç Alacak KASA Hesab› 500.000.000.- 100.000.000.- 400.000.000.Mal Hesab› 200.000.000.- 50.000.000.- 150.000.000.ALACAK SENETLER‹ Hs. 70.000.000.70.000.000.SERMAYE Hesab› 500.000.000.500.000.000.BORÇ SENETLER‹ Hesab› 100.000.000.100.000.000.SATIfiLAR Hesab› 70.000.000.- 70.000.000.SATILAN MALIN MAL‹YET‹ Hs. 50.000.000.- 50.000.000.DÖNEM KÂRI veya ZARARI Hs. 70.000.000.- 70.000.000.DÖNEM KÂRI Hesab› 20.000.000.20.000.000.TOPLAM 960.000.000.- 960.000.000.- 620.000.000.- 620.000.000.-
1
Parasal ifllemlerden hangisi muhasebenin konusuna girer? Bu tür bir ifllem nas›l bölümlenir ve nas›l kayda al›n›r? ‹fllemlerden finansal nitelikli olanlar muhasebenin konusuna girer. Finansal nitelikli bir ifllem hesap plan›ndaki hesaplar›n hangilerini ne tutarda art›rd›¤› veya azaltt›¤› yönünden bölümlenir. Muhasebe Uzman› örnek olay›nda belirtildi¤i gibi, iyi bir hesap plan› olmad›kça bu bölümleme do¤ru bir flekilde yap›lamaz ve dolay›s›yla kay›tlar yanl›fl olaca¤› için üretilen ve raporlanan bilgi de yanl›fl olur. ‹fllemin do¤ru belirlenmesi yetmez; hesap plan›ndaki hesaplar›n hangi ifllemler için kullan›laca¤›n›n aç›kland›¤› muhasebe yönetmeli¤inin de bölümleme, kaydetme ve raporlama s›ras›nda dikkate al›nmas› gerekir. Aksi halde gerek iflletmenin yöneticisi, gerekse di¤er bilgi kullan›c›lar› yapacaklar› analizler sonucu iflletmeyi yanl›fl tan›yacaklard›r. Üretim maliyetlerinin yanl›fl belirlenmesi yönetimin maliyet giderlerini kontrol alt›na alamad›¤›n› gösterdi¤i gibi, planlamada ve sat›fl fiyat›n›n belirlenmesinde de hatal› kararlar almas›na yol açar. ‹flletme d›fl›ndaki bilgi kullan›c›lar› da iflletmeyi yanl›fl tan›malar› nedeniyle kendi ç›karlar›n› koruyacak kararlar› alamayacakt›r.
F‹NANSAL TABLOLAR
Bilanço: Mizanda yer alan hesaplardan borç kalan› veren varl›klar›n sol kolonda, alacak kalan› veren kaynaklar›n sa¤ kolonda yer ald›¤› bir tablodur.
Muhasebenin birinci ifllevi, finansal nitelikli ifllemleri kaydetmek ve raporlamakt›r. Raporlama, kay›t tutman›n do¤al sonucu olarak bilanço ve gelir tablosu haz›rlay›p yay›nlamakt›r. Bu tablolar üçer ayl›k, alt›flar ayl›k veya y›ll›k olarak belli aral›klarla düzenlenir. Bilanço, mizanda yer alan hesaplardan borç kalan› veren varl›klar›n sol kolonda, alacak kalan› veren kaynaklar›n sa¤ kolonda yer ald›¤› bir tablodur. Bu tablonun analize haz›r halde olabilmesi için varl›klar dönen ve duran fleklinde iki grup alt›nda gösterilir. ‹flletmenin bir y›l içinde kullanabilece¤i, satabilece¤i mevcutlar› ve yine bir y›l içinde tahsil edebilece¤i alacaklar› ile nakitleri Dönen Varl›klar grubu alt›nda, bunlardan daha uzun süreli olanlar› Duran Varl›klar grubu alt›nda yer al›r; bilançonun bu taraf›na aktif ad› verilir. Kaynaklar ödenme vadelerine göre grupland›r›larak gösterilir. Bunun için yabanc› kaynaklardan bir y›l içinde ödenecek olanlar k›sa vadeli yabanc› kaynaklar grubu alt›nda, bir y›ldan daha uzun sürede ödenecek olanlar uzun vadeli yabanc› kaynaklar grubu alt›nda ve ödenmeleri söz konusu olmayan öz kaynaklar grubu alt›nda gösterilir.
Bilginin Do¤ruluk ve Güvenilirli¤i
319
Bu anlat›lanlara göre bir bilanço afla¤›da gösterildi¤i gibi olacakt›r: Aktif DÖNEN VARLIKLAR Kasa Bankalar Alacak Senetleri Mal DURAN VARLIKLAR Alacak Senetleri Binalar Makineler Demirbafllar Aktif Toplam›
B‹LANÇO xx xx xx xx xx xx xx xx xxx
Pasif
KISA VAD. YAB. KAYN. Banka Kredileri Borç Senetleri UZUN VAD. YAB. KAYN. Banka Kredileri Borç Senetleri ÖZ KAYNAKLAR Sermaye Dönem Kâr›
xx xx xx xx xx xx xx
Pasif Toplam›
xxx
Gelir tablosu, Dönem Kâr› veya Zarar› Hesab›’ndan yararlan›larak düzenlenen bir tablodur. Bu hesab›n borç taraf›nda yer alan giderler ve zararlar ile alacak taraf›nda yer alan sat›fllar, gelirler ve kârlar iflletmenin esas faaliyetinden do¤duklar› veya esas faaliyetinin d›fl›nda do¤duklar›na göre çeflitli bölüm bafll›klar›na yer verilerek alt alta s›ralanarak gösterilir. Gelir tablosunda benzer fleyler toplanarak, farkl› fleyler birbirinden ç›kar›larak Dönem Kâr›’na ulafl›l›r. Buna göre gelir tablosunun flekli ve içeri¤i afla¤›daki gibi olacakt›r: GEL‹R TABLOSU SATIfiLAR ..................................................................................... Sat›lan Mal›n Maliyeti (-) ............................................................. BRÜT SATIfi KÂRI ........................................................................ Faaliyet Giderleri (-) .................................................................... FAAL‹YET KÂRI ........................................................................... Di¤er Faaliyetlerden Ola¤an Gelir ve Karlar ............................. Di¤er Faaliyetlerden Ola¤an Gider ve Zararlar (-) .................... Finansman Giderleri (-) ............................................................... OLA⁄AN KÂR .............................................................................. Ola¤and›fl› Gelir ve Kârlar ........................................................... Ola¤and›fl› Gider ve Zararlar ...................................................... DÖNEM KÂRI ..............................................................................
xxxx xxxx xxxx xxxx xxxx xxxx xxxx xxxx xxxx xxxx xxxx xxxx
B‹LG‹N‹N DO⁄RULUK VE GÜVEN‹L‹RL‹⁄‹
AMAÇ
5
Bilginin do¤ruluk ve güvenilirli¤i kavramlar›n› betimlemek.
Bilgi kullan›c›lar›n›n alacaklar› karar›n isabetlili¤i, bilginin do¤ruluk ve güvenilirli¤ine ba¤l›d›r. Bilginin do¤ruluk ve güvenilirli¤ini sa¤lama görevi iflletme yönetiminin görevidir. Bunun için üst yönetim iflletmesinde finansal ifllemlerin yap›l›fl› ile bu ifllemlerin kaydedilmesi ve raporlanmas›n›n kendisinin belirledi¤i flekilde yap›labilmesinin önlemlerini al›r. Bu önlemler bütününe iç kontrol sistemi denir. Bir iflletmede iç kontrol sistemine ra¤men hatal› ve hileli ifllemler ile kay›t ve raporlama olabilir. Bu bak›mdan bilgi kullan›c›lar›n›n mali tablolara olan güvenlerini art›rmak için ba¤›ms›z muhasebe uzmanlar›n›n (Yeminli Mali Müflavir) dene-
Gelir tablosu: Dönem Kâr› veya Zarar› Hesab›ndan yararlan›larak düzenlenen bir tablodur.
320
Finansal Analiz
tim yapmalar›na gereksinim duyulur. Bu uzmanlar mali tablolar›n denetimini yaparak iflletme kanal›yla tablolar›n do¤ru ve güvenilir olup olmad›¤›na iliflkin görüfl aç›klarlar. Bu görüfl denetim raporuyla aç›klan›r ve yap›lan ifle muhasebe denetimi veya d›fl denetim denir.
F‹NANSAL ANAL‹Z
AMAÇ
6
Bilgilerin finansal analiz yoluyla, ekonomik kararlarda kullan›labilecek bilgilere dönüfltürülme sürecini aç›klamak.
Bilanço iflletmenin geçmiflteki mali durumunu, gelir tablosu iflletmenin geçmiflteki faaliyet sonuçlar›n› gösterir. Bilgi kullan›c›lar›n›n alacaklar› kararlar ise iflletmenin gelece¤i ile ilgilidir. Bu nedenle finansal tablolar›n analiz edilip muhasebe bilgilerinin finansal kararlarda kullan›labilir bilgilere dönüfltürülmesi gerekir. Finansal analiz ile; iflletmenin k›sa ve uzun vadeli borç ödeme gücü, fon yaratma gücü, yat›r›m gücü, kârl›l›¤›, kâr da¤›tma gücü, yabanc› kaynaktan yararlanma gücü, aktifin ve sermayenin verimli¤ine iliflkin sonuçlar elde edilir. Bir iflletmenin kay›t tutman›n do¤al sonucu olarak düzenledi¤i bilanço ve gelir tablosuna çeflitli analiz teknikleri uygulanarak (yatay yüzdeler, dikey yüzdeler, e¤ilim yüzdeleri, oranlar gibi) iflletmenin durumu analiz edilir. Bunlar analiz yoluyla yoruma tabi tutularak iflletmenin gelecekteki mali durumu ve faaliyet sonuçlar› yukar›daki paragrafta belirtilen ayr›nt›da belirlenir. Bunlara dayanarak iflletme sahipleri, ortakl›¤a devam edip etmeyeceklerine; potansiyel yat›r›mc›lar, iflletmenin ç›kard›¤› hisse senetleri ile tahvillerden sat›n al›p almayacaklar›na; kredi kurumlar›, iflletmeye ödünç para verip vermeyeceklerine ve çeflitli ç›kar gruplar› kendilerini ilgilendiren di¤er konulara iliflkin kararlar al›rlar. Anonim flirketler y›ll›k genel kurul öncesi ortaklar için ç›kard›¤› Y›ll›k Faaliyet Raporu’nda finansal tablolar›na ek olarak yapt›¤› analiz ve yorumlara da yer verir. Analiz ve yorum bir bilgi kullan›c›s›n›n kendisi taraf›ndan yap›labilece¤i gibi, piyasadaki analiz bürolar›nca da halka hizmet amac›yla yap›l›r.
Özet
321
Özet Bu Ünitede iflletmelerin finansal nitelikli ifllemlerinin nas›l ve niçin kaydedilip raporland›¤› ile finansal analizin gereklili¤ini ö¤rendik. Art›k; • muhasebenin kimler için bilgi üretti¤ini (sayfa 311), • bilgi türlerini (sayfa 311-312), • muhasebenin bir bilgi üretim ve iletiflim sistemi oldu¤unu (sayfa 313), • çift tarafl› kay›t esas›n›n muhasebe eflitli¤ine dayand›¤›n› (sayfa 314-317), • bafll›ca finansal tablolar›n neler oldu¤unu (sayfa 318), • iflletmenin görevinin bilginin do¤ruluk ve güvenilirli¤ini sa¤lamak ve ayn› zamanda ba¤›ms›z bir kifliye bunu onaylatmak oldu¤unu (sayfa 319), • bilginin do¤rudan kararlarda kullan›lamad›¤› için analiz edilmesinin gerekli oldu¤unu (sayfa 320) biliyoruz. Birer ekonomik birim olarak iflletmelerin iyi yönetilebilmeleri, ortaklar›n ve di¤er ilgililerin desteklerini kazanabilmeleri kendileri hakk›nda onlar› devaml› bilgilendirmeleriyle olur. Bu görevi muhasebe üstlenmifltir. Bu
amaçla iflletme içinde, iflletmeden d›flar›ya veya d›flar›dan iflletmeye do¤ru gerçekleflen k›ymet hareketlerinin kaydedilmesi ve ilgililere raporlanmas› gerekir. Bu, muhasebenin birinci ifllevidir. Muhasebe bilgisinin iflletme içine ve d›fl›na raporlanmas› yeterli de¤ildir. Bu bilginin analizi ve yorumlanmas› gerekir. Finansal analiz yoluyla, iflletmenin mevcut finansal durumunu daha iyi yorumlayabilmek mümkün olur. Böylece, iflletme ile ilgili taraflar, iflletmeden beklentilerinin karfl›lan›p karfl›lanamayaca¤› konusunda karar verebilirler. Finansal analiz ve yorum, muhasebenin ikinci ifllevidir. Bilginin do¤ru ve güvenilir olarak üretilip raporlanmas› için iflletmede iç kontrol sisteminin kurulmas›; bilgi kullan›c›lar›n›n bilgiye güven duymalar› için de ba¤›ms›z denetimin gerçeklefltirilmesi gerekir.
322
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlayamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Üst yönetim, ortaklara bilgi verme sorumlulu¤unu afla¤›dakilerden hangisiyle yerine getirir? a. ‹flletmede kuraca¤› iç kontrol sistemiyle b. Yevmiye defteriyle c. Muhasebe belgeleriyle d. Bilanço ve gelir tablosuyla e. Maliyet analizleriyle 2. Bir iflletmede, yönetici olmayan gruplar, söz konusu iflletmenin muhasebe bilgisine afla¤›dakilerden hangisi nedeniyle ihtiyaç duymazlar? a. Kâr pay› al›n›p al›namayaca¤›n› ö¤renmek b. Faizlerin ödenip ödenemeyece¤ini ö¤renmek c. Yap›lan ifli ölçmek d. Uygun koflullarda mal al›fl›n›n yap›l›p yap›lamayaca¤›n› belirlemek e. ‹fl güvencesi olup olmad›¤›n› anlamak 3. Finansal nitelikli ifllemlerin kayd›nda ve raporlanmas›nda öncelikle afla¤›dakilerden hangisine uyulmas› gerekir? a. Hesap plan› ve muhasebe yönetmeli¤ine b. Yevmiye defterine c. Belgelere d. Büyük deftere e. ‹fllemlere 4. Genel muhasebede büyük defterin rolü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Belgelerin ilk kaydedilece¤i defter olmas› b. Finansal ifllemlerin s›n›fland›r›lmas›n› sa¤lamas› c. Muhasebe bilgi sisteminin girdisini oluflturmas› d. Finansal ifllemlerin özetlenmesini sa¤lamas› e. Muhasebe bilgi sisteminin ç›kt›s›n› oluflturmas› 5. Afla¤›dakilerden hangisi iflletme kaynaklar›ndan biridir? a. Mal b. Bankalar c. Banka kredileri d. Makineler e. Alacak senetleri
6. Yar›s› peflin, yar›s› senetli olarak 50 milyon liral›k bir mal al›m›nda muhasebe eflitli¤ine göre afla¤›daki kay›tlardan hangisi do¤rudur? a. Mal 50.000.000 (art›fl), Banka kredilerin 50.000.000 (art›fl) b. Kasa 50.000.000 (art›fl), Mal 50.000.000 (azal›fl) c. Mal 50.000.000 (art›fl), Alacak senetleri 50.000.000 (azal›fl) d. Kasa 25.000.000 (azal›fl), Mal 50.000.000 (art›fl), Borç senetleri 25.000.000 (azal›fl) e. Mal 50.000.000 (art›fl), Borç senetleri 25.000.000 (art›fl), Kasa 25.000.000 (azal›fl) 7. Varl›klar – Yabanc› Kaynaklar afla¤›dakilerden hangisini gösterir? a. K›sa vadeli yabanc› kaynaklar› b. Mevcutlar› c. Alacaklar› d. Öz kaynaklar› e. Uzun vadeli yabanc› kaynaklar› 8. Afla¤›dakilerden hangisi Sermaye Hesab› gibi çal›flan hesaplardan biridir? a. Alacaklar b. Gelirler c. Mal d. Kasa e. Banka kredileri 9. Kasa Hs. X Alacak Senetleri Hs. X fleklindeki bir yevmiye kayd›n›n anlam› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Alacak senedinin tahsil edilmesi b. Peflin mal al›nmas› c. Peflin mal sat›lmas› d. Bir borcun ödenmesi e. Borçlanarak mal al›nmas› 10. Finansal analizin temel amac› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Bilanço ve gelir tablosunu düzenleyebilmek b. Bilginin do¤ruluk ve güvenilirli¤ini ö¤renebilmek c. ‹flletme faaliyetlerinin üst yönetimin istedi¤i flekilde yap›labilmesini sa¤lamak d. Mali tablolar›n do¤ruluk ve güvenilirli¤ini onaylamak e. Muhasebe bilgilerini finansal kararlarda kullan›labilecek bilgilere dönüfltürmek
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim
“
323
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularla ilgili, gerçek hayattan bir örnek yer almaktad›r. Örnek olay› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir. Bilanço Analizi
AKT‹F
(A) ‹flletmesinin (B) 31.12.2000 Tarihli Bilançosu
I. DÖNEN VARLIKLAR 15.000.000 Kasa 260.000.000 Bankalar (Vaadesiz Mevd.) 1.800.000.000 Alacak Senetleri (6 ay vadeli: 600.000.000) (2 y›l vadeli: 1.200.000.000) 2.525.000.000 Ticari Mallar 4.600.000.000 DÖNEN VARLIKLAR TOP. II. DURAN VARLIKLAR 50.000.000.000 Binalar 400.000.000 Demirbafllar DURAN VARLIKLAR TOP. 50.400.000.000 AKT‹F TOP. 55.000.000.000
PAS‹F
I. KISA VADEL‹ YAB. KAYN. Banka Kredileri KISA VADEL‹ YAB. KAYN. TOP. II. UZUN VADEL‹ YAB. KAYN. III. ÖZ KAYNAKLAR Sermaye ÖZ KAYNAKLAR TOP.
5.000.000 5.000.000 50.000.000.000 50.000.000.000
PAS‹F TOP. 55.000.000.000
1 Bilançoda hangi unsur yanl›fl grupta gösterilmifltir? 2. ‹flletmenin k›sa vadeli yabanc› kaynaklar›n› (borçlar›n›) ödemeye bu yanl›fl haliyle dönen varl›klar toplam› yetiyor mu? 3. Bir de hatay› düzelttikten sonra dönen varl›klar›n banka kredilerini ödemeye yetip yetmeyece¤ini kararlaflt›r›n›z. 4. Üçüncü soruya verece¤iniz cevap olumsuz ise; iflletmenin bu borcunu ödeyebilmek için yeniden k›sa vadeyle mi, yoksa uzun vadeyle mi ödünç para bulmas› gerekir? 5. Borçla borç ödemek iflletmeye ne gibi bir yük getirir?
”
Biraz Daha Düflünelim 1. Muhasebenin amac› nedir? 2. Muhasebede kay›t ifllemlerinde hangi araçlardan yararlan›l›r? 3. Veri olarak finansal ifllemlerin belirlenmesinde hangi araçtan yararlan›l›r? 4. Veri olarak finansal ifllemler hangi aflamalardan geçirilerek ifllenir? 5. Muhasebe bilgi sisteminin ç›kt›lar› nelerdir? 6. Bilanço nereden yararlan›larak düzenlenir? 7. Gelir tablosu nereden yararlan›larak düzenlenir? 8. ‹flletmenin finansal durumunu hangi tablodan görebiliriz? 9. ‹flletmenin faaliyet sonuçlar›n› hangi tablodan görebiliriz? 10. Üst yönetim finansal tablolar›n do¤ruluk ve güvenilirli¤ini ne yard›m›yla sa¤lar? 11. Finansal tablolar›n iflletme d›fl›ndan bir ba¤›ms›z uzmanlarca denetlenmesinin nedeni nedir? 12. Finansal analiz neden yap›l›r?
324
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar
Yan›t Anahtar›
Bektöre, Sabri ve Di¤erleri. Genel Muhasebe: ‹lkeleri ve Uygulamas›, Birlik Ofset Yay›nc›l›k, Eskiflehir, 2000. Cemalc›lar, Özgül ve Nurten Erdo¤an. Genel Muhasebe, Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi, ‹stanbul, 2000. Ergin, Hüseyin. Muhasebeye Girifl, Kütahya Ekspres Matbaas›, Kütahya, 2000. Koç, Yalk›n. Genel Muhasebe ‹lkeleri ve Uygulamas›, Turhan Kitapevi, Ankara, 1997. Karalar, R›dvan. ‹flletme - Temel Bilgiler - ‹fllevler, Anadolu Üniversitesi Bas›mevi, Eskiflehir, 1998.
1. d
2. c
3. a 4. b
5. c
6. e
7. d
8. b
9. a
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise "Bilginin Do¤ruluk ve Güvenilirli¤i" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "‹flletmeye Aç›lan Pencere: Muhasebe-Bilgi Kullan›c›lar›" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Bir Bilgi Sistemi Olarak Muhasebe" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Muhasebe Eflitli¤i ve Finansal Kay›tlar-Hesap" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "‹flletme Varl›klar› ve Kaynaklar›" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Muhasebe Eflitli¤i ve Finansal Kay›tlar" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Muhasebe Eflitli¤i ve Finansal Kay›tlar" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Muhasebe Eflitli¤i ve Finansal Kay›tlar-Hesap" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Muhasebe Eflitli¤i ve Finansal Kay›tlar-Hesap" bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "Finansal Analiz" bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
325
17
Finansal Yönetim
• Finans yöneticisi ile muhasebecinin ne tür farkl› fonksiyonlar› olabilir? • Bir iflletmenin baflar›s›nda yat›r›m kararlar›n›n m›, finansman kararlar›n›n m› önemi daha büyüktür? • Finansal piyasalar› tan›man›n iflletmelere neler kazand›rabilece¤ini düflündünüz mü? • Risk ve karl›l›k aras›nda iliflki var m›d›r? • Son y›llarda para yönetiminin, üretim yönetiminin önüne geçti¤i görüflüne kat›l›yor musunuz?
326
Finansal Yönetim
GÜVEN A.fi. Güven A.fi. elektrikli ev araç ve gereçleri üretip satan ve 35 y›ll›k geçmifle sahip bir flirkettir. fiirketin Yönetim Kurulunda Makine Mühendisi Ali Güven ve iki kardefli yer almaktad›r. Ailenin en büyü¤ü olan Ali Güven flirkette küçük yafllarda göreve bafllam›fl, babas›n›n ölümü üzerine yönetimi devralm›flt›r. Ali Güven her sabah flirkete erkenden gelmekte ve ifle , kasada yeterli paran›n olup olmad›¤›n› kontrol ederek bafllamaktad›r. Ödemelerde olabilecek gecikmelerden çekinmekte, haz›rda fazladan paran›n kasa ya da bankada bulundurulmas› konusunda finans yöneticisini s›k s›k uyarmaktad›r. Finans yöneticisi ise, nakit bütçesinin yap›ld›¤›n›, nakit bütçesinde önemli sapmalar›n flimdiye kadar yaflanmad›¤›n›, bu yüzden endiflelenmeye gerek olmad›¤›n› ifade etmektedir. Elektrikli ev araç ve gereçleriyle ilgili sektörde büyüme düzenli bir seyir izlemekte, rekabet de önemli oranda artmaktad›r. Önceleri daha h›zl› büyüme gösteren Güven A.fi.’nin büyüme oran›nda son y›llarda sektöre göre, bir gerileme görülmektedir. Konuyla ilgili olarak flirkette nelerin, nas›l yap›labilece¤i s›k s›k gündeme gelmekte, toplant›lar yap›lmakta ve tart›fl›lmaktad›r. Finans yöneticisi sektördeki geliflmeleri anlatarak, pazar paylar›n› artt›rabilmek, rekabet güçlerini gelifltirebilmek için kalite ve kapasiteyi artt›r›c› yeni yat›r›mlar›n gerekti¤i konusunda Ali Güven’i ikna etmeye çal›flmaktad›r. Ali Güven yeni yat›r›mlar konusunda isteklidir. Ancak, flimdiye kadar çok az borçlanm›fl, faaliyetlerini genellikle öz kaynaklar›yla yürütmeye al›flm›fl, vadeli al›fl ve sat›fllardan uzak durmufl bir kifli olarak, böyle kapsaml› bir yat›r›m›n nas›l finanse edilebilece¤ine karar verememektedir. Yeni yat›r›mlar›n borçlanarak, haz›rda daha az nakit tutularak, daha çok kredili al›fl ve sat›fl politikalar› izleyerek finanse edilmesi konusunda finans yöneticisinin önerilerini düflünmektedir. fiimdiye kadar kredi kullan›m›ndan olabildi¤ince uzak durularak ve yüksek nakitle çal›fl›larak güven yarat›lm›flt›; ancak flirketin karl›l›¤› ayn› flekilde artt›r›lamam›flt›. Bunu görebiliyordu Ali Güven; ancak finans yöneticisinin önerileri dinlenirse flirketin sa¤layabilece¤i finansal baflar›, girilecek riske de¤ecek miydi, bilemiyordu.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; iflletmelerin baflar›s›nda finansal yönetimin ve finans yöneticisinin rolünü aç›klamak, finansla di¤er bilim dallar› aras›ndaki iliflkiyi betimlemek, finansal kararlar›n iflletmelerin amaçlar› aç›s›ndan önemini ifade etmek, finansal analizin nas›l yap›laca¤›n› ve finansal yönetim aç›s›ndan analizin önemini tart›flmak, finansal planlama ve kontrol sürecini ifade etmek, sabit varl›klarla dönen varl›klar› ay›rdetmek, çal›flma sermayesi yönetiminin iflletmenin risk ve karl›l›¤›n› nas›l etkileyebilece¤ini aç›klamak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ifllenen konular› daha iyi anlayabilmeniz için, bafll›ca finansal tablolar› yeterli düzeyde biliyor olman›z gerekmektedir.
327
Finansal Yönetim ve Finans Yöneticisinin Rolü
F‹NANSAL YÖNET‹M VE F‹NANS YÖNET‹C‹S‹N‹N ROLÜ
AMAÇ
1
‹flletmelerin baflar›s›nda finansal yönetimin ve finans yöneticisinin rolünü aç›klamak.
Bir iflletmenin uzun dönemli baflar›s›nda; iflletme ister yeni kuruluyor, isterse uzun y›llar faaliyet gösteriyor olsun, finansal kararlar›n rolü büyüktür. Finansal yönetimde de¤iflim ve geliflimin h›z› di¤er alanlara göre daha yüksek oldu¤undan, bu rol daha da önem kazanm›flt›r. Finansal kararlarla, bu kararlarda etkinli¤i artt›r›c› çabalara geçmeden önce genellikle efl anlaml› olarak kullan›lan finans, finansman ve finansal yönetim kavramlar›na aç›kl›k getirilmesi uygun olacakt›r. Finans; para, fon ya da sermaye anlam›ndad›r. Finansman; para, fon ya da sermayenin sa¤lanmas›n› ifade ederken, finansal yönetim, kifli ya da kurumlar›n ihtiyaç duyduklar› fonlar› belirleyerek sa¤lanmas›n› ve bu fonlar›n en uygun alanlara kanalize edilerek yönetilmesini ifade eder. Finansal yönetimle ilgili temel fonksiyonlar; fonlar›n sa¤lanmas› ve yat›r›mlara aktar›lmas› gibi, genel olarak iki ana grupta toplanabilse de, gerçekte çok say›da karar alanlar›ndan oluflmaktad›r. Finansal karar alanlar›ndan hemen hemen en önemlisi yat›r›mlarla ilgili olanlar›d›r. Yat›r›mlarla ilgili olarak; ne, ne zaman, nerede, nas›l, ne miktarda ve benzeri pek çok soruya cevap verilmesi gerekir. Bir iflletme kurmak ya da var olan bir iflletmenin faaliyetlerini sürdürebilmek için çok say›da reel varl›¤a gereksinme vard›r. Bu varl›klar›n bir bölümü binalar, makinalar, araç ve gereçler gibi maddi varl›klar; bir bölümü de teknik bilgi, marka, patent gibi maddi olmayan varl›klar fleklindedir. Bu tür varl›klara iliflkin kararlar uzun süreli olup, yüksek risk tafl›rlar. ‹flletmelerde uzun süreli varl›k yat›r›mlar› yan›nda k›sa süreli varl›klara da yat›r›m yap›lmas› gerekmektedir. Bir iflletmenin faaliyetine bafllayabilmesi ya da faaliyetlerini sürdürebilmesi için; nakte, alacaklara ve stoklara fon ba¤lamas› kaç›n›lmazd›r. ‹flletmelerin ne kadar güçlü olurlarsa olsunlar, pazar paylar›n› koruyabilmek ve/veya pazar paylar›n› artt›rabilmek için sat›fllar›n›n bir bölümünü kredili olarak yapmalar› gerekmektedir. Rekabetin ve tüketim arzusunun her geçen gün artt›¤› günümüzde peflin sat›fl yapabilme olana¤› daha da azalmaktad›r. Yine üretim ve sat›fl için yeterli düzeyde hammadde, yar› mamul ve bitmifl mamul stoklamak gerekmektedir. Di¤er taraftan, günlük faaliyetleri yürütebilmek, vadesi gelen borçlar› ödeyebilmek ve zaman zaman ç›kabilecek ifl f›rsatlar›n› de¤erlendirebilmek için de para ve para benzeri varl›klara ihtiyaç vard›r.
Finans: Para, fon ya da sermayeyi ifade eder. Finansman: Para, fon ya da sermayenin sa¤lanmas›d›r. Finansal yönetim: ‹htiyaç duyulan fonlar›n belirlenmesi, uygun alanlara yönlendirilip yönetilmesidir.
Binalar, makina ve araç-gereçler iflletmenin maddi varl›klar›; teknik bilgi, marka, patent vb. maddi olmayan varl›klar›d›r.
1 ‹flletmelerin nakit gereksinmesini belirleyen unsurlar nelerdir? Güven A.fi. olay›nda iflletmede sektöre göre büyümenin düfltü¤ü, riskten kaç›nmak için fazla nakitle çal›fl›ld›¤›, al›fl ve sat›fllar›n genellikle peflin yap›ld›¤› ifade edilmektedir. Rekabetin artt›¤› bir sektörde pazar pay›n›n korunabilmesi ve /veya pazar pay›n›n artt›r›labilmesi için daha fazla kredili sat›fl politikas› izlenebilir. Ayr›ca sektörde düzenli bir büyümeden söz edilmektedir. Böyle bir durumda faaliyet riski düflük olaca¤›ndan daha az nakitle çal›fl›lmas›n›n bir sak›ncas› olmayacakt›r. Fazla nakdin de sat›fllar›n art›r›lmas›nda kullan›lmas› daha rasyonel bir yaklafl›m olacakt›r.
328
Finansal Yönetim ve Finans Yöneticisinin Rolü
Dividant kararlar›: Elde edilen karlar›n ne kadar›n›n ortaklara, ne kadar›n›n iflletmede b›rak›laca¤› ile ilgili kararlard›r.
Finansal yönetimin ikinci önemli sorumluluk alan›; reel varl›klara yat›r›mlar› finanse etmek için gerekli fonlar›n belirlenmesiyle ve bu fonlar›n nereden, nas›l, ne zaman karfl›lanaca¤›yla ilgilidir. Bu, finanslama karar›d›r. Bir iflletmenin fon gereksinmesi temel olarak ya borçlanarak ya da mevcut ortaklar ve/veya yeni ortaklar kanal›yla sa¤lanabilir. Borçlanma ya da ortakl›k hakk› verilerek fon sa¤lanman›n çok çeflitli yollar› vard›r. Örne¤in iflletme, borçlanma yoluna gidecekse; k›sa vadeli mi, yoksa uzun vadeli mi borçlan›lmal›d›r? E¤er hem k›sa vadeli hem de uzun vadeli borçlan›lmas› gerekiyorsa, ne kadar› uzun vadeli, ne kadar› k›sa vadeli borçlan›lmal›d›r? Bunlardan hangisinin iflletme için daha uygun olaca¤› araflt›r›lmal›d›r. Yine iflletme; ihtiyaç duydu¤u fonlar› ortakl›k hakk› vererek, e¤er anonim flirket ise hisse senetleri ihraç ederek sa¤lama yoluna da gidebilir. ‹flletme için hangi finansman biçimi daha uygun olacakt›r? Bunlar ve benzeri kararlar›n nas›l verilece¤ine yönelik aç›klamalar, bu üniteyi takip eden ünitede verilece¤i için burada daha fazla üzerinde durulmayacakt›r. Bir çok kaynakta finansal yönetimin üçüncü karar alan› olarak; kârpay› da¤›t›m politikalar›, di¤er bir ifade ile dividant kararlar› belirtilmektedir. Dividant kararlar›, elde edilen kârlar›n ne kadar› ortaklara, ne kadar› iflletmede b›rak›laca¤›na iliflkin politikalar›n belirlenmesi ile ilgilidir. Gerçekte dividant kararlar› da finansman kararlar› içinde düflünülebilir. Hem yat›r›mlarla, hem de finansmanla ilgili politikalar›n belirlenmesi; iflletmenin içsel ve d›flsal kaynaklar›ndan sa¤lanacak çok say›da bilgilerin analiziyle olur. Dolay›s›yla finans yöneticisine; yat›r›m alternatiflerini de¤erlendirme, para ve sermaye piyasas›ndaki geliflmeleri izleme, finansal analiz ve planlama yapma, ulusal ve uluslararas› potansiyel birleflme ve sat›n alma f›rsatlar›n› de¤erlendirme gibi çok çeflitli konularda önemli görevler yüklenmektedir. Bu nedenle finans fonksiyonu, küçük iflletmeler d›fl›nda belirli büyüklü¤e eriflmifl pek çok iflletmede belirli alanlarda uzmanlaflm›fl çok say›da kiflilerce yerine getirilmektedir. (1)
(2) Firman›n faaliyetleri (reel varl›klar) fiekil 17. 1 Finans Yöneticisinin Rolü
Finans Yöneticisi
(3)
(4a)
Sermaye piyasalar› (finansal varl›klar› elinde tutan yat›r›mc›lar)
(4b)
fiekil 17.1’de, finans yöneticisinin, iflletmenin reel varl›klar›yla finansal piyasalar aras›ndaki rolü gösterilmektedir. Fon ak›fl› finansal varl›klar›n fon yaratmak üzere yat›r›mc›lara sat›lmas›yla bafllamaktad›r (Ok 1). Sa¤lanan bu fonlar , iflletmenin faaliyetlerinde kullan›lacak reel varl›klar›n sat›n al›nmas›nda kullan›l›r ( Ok 2). Daha sonra iflletme faaliyetlerinde baflar›l› ise, reel varl›klara yapt›¤› harcamalardan daha fazla gelir elde edecektir ( Ok 3). Sonra da elde edilen gelir ya iflletmeye tekrar yat›r›l›r ( Ok 4a), ya da menkul de¤er sat›n alan yat›r›mc›lara ( Ok 4b) geri döner. 4a ile 4b aras›ndaki seçimde iflletmeler tamamen serbest de¤ildirler. Yat›r›mc›lara sat›lan menkul de¤erin tafl›d›¤› özelliklere ba¤l› olarak farkl›l›klar görülecektir. Örne¤in 1. safhada yat›r›mc›lar iflletmeye borç vermifller ise 4b safhas›nda bu borç faiziyle birlikte geri ödenecektir. Tüm finansal kararlar iflletmenin risk ve karl›l›¤›n› etkilerken, risk ve karl›l›k da iflletmenin de¤erini etkileyecektir.
Finansal Yönetim ve Di¤er Bilim Dallar› ‹le ‹liflkisi
329
F‹NANSAL YÖNET‹M VE D‹⁄ER B‹L‹M DALLARI ‹LE ‹L‹fiK‹S‹
AMAÇ
2
Finansla di¤er bilim dallar› aras›ndaki iliflkiyi betimlemek.
Finansal yönetim, muhasebe ve iktisatla çok yak›ndan iliflkilidir; pazarlama, üretim ve say›sal yöntemler ise ikinci derecede iliflkili oldu¤u di¤er disiplinlerdir (fiekil 17.2).
Muhasebe Muhasebe; iflletmede mali karakterdeki olaylar› sistemli bir biçimde kaydeden, s›n›fland›ran, özetleyen ve elde edilen bilgilerin analizini ve yorumunu yapan bir bilim dal›d›r. Finansal kararlarda muhasebe verilerinden s›k s›k faydalan›l›r. Bu nedenle de muhasebe, finansman›n dili olarak adland›r›l›r. Gereksinme duyulan fon miktar›n›n belirlenmesinde, iflletmenin geçmifl ve cari y›l mali tablolar›n›n analizi ve bu tablolardan hareketle tahmini (proforma) tablolar›n haz›rlanmas› gerekmektedir. Finans yöneticisinin bafll›ca ilgi alan› nakit ak›fllar›d›r. Nakit ak›fllar›, finanslama ve yat›r›m kararlar›n›n uygun olup olmad›¤›n› ortaya koyan en önemli faktördür. Dolay›s›yla finansal kararlar için yard›mc› olacak veriler ve finansal tablolar muhasebe sisteminden sa¤lanmaktad›r.
‹ktisat Finansal yönetimin yak›n iliflkide oldu¤u di¤er disiplin iktisatt›r. ‹ktisadi prensipler finansal kararlar için temel olufltururlar. ‹ktisat, makro ve mikro iktisat olarak iki alt gruba ayr›l›r. Mikro iktisat, iflletmelerin, bireylerin ve ailelerin iktisadi kararlar›yla ilgilenirken makro iktisat, ekonomiyi bir bütün olarak ele al›r. Tipik olarak bir iflletme, ekonominin genel durumuyla yak›ndan ilgili olup, yat›r›m ve finansman için, para ve sermaye piyasalar›na do¤rudan do¤ruya ba¤›ml›d›r. Finans yöneticisi; ülkenin ekonomik koflullar›n› de¤erlendirmek ve geliflmeleri tahmin etmek durumundad›r. En önemli iktisadi faktörlerden biri de paran›n fiyat› olan faiz oranlar›d›r. Finansal yönetimde faiz oranlar› ise, gerek yat›r›m gerekse finansman kararlar›nda göz önünde tutulmas› gereken en temel faktördür. Dolay›s›yla finans yöneticisinin faiz, milli gelir, enflasyon, vergi ve parasal politikalar›n, yat›r›mlara ve kredinin elde edilebilirli¤ine, kredinin maliyetine olan etkisini anlamas› ve yorumlamas› gerekmektedir. Finans yöneticisi mikro ekonomiden özellikle uzun dönemli yat›r›m kararlar›yla, nakit, stok ve alacaklar›n›n yönetimi gibi k›sa dönemli yat›r›m kararlar›nda faydalan›r.
Pazarlama, Üretim ve Say›sal Yöntemler Pazarlama, üretim ve istatistik, finansal yönetimin ikinci derecede iliflkili oldu¤u disiplinlerdir. Bu disiplinler, finansal yönetimle dolayl› olarak ilgilidir. Örnek olarak, finans yöneticisinin; pazarlamada yap›lacak yeni ürün gelifltirme faaliyetlerinin ya da yeni pazarlama yöntemlerinin, iflletmenin öngörülen nakit ak›fllar›na ve sermaye harcamalar›na etkilerini düflünmesi gerekmektedir. Benzer flekilde, üretim sürecindeki de¤iflikliklerin yarataca¤› sermaye harcamalar› de¤erlendirilmelidir. 1980’lerden sonra ise finansal kararlarda kantitatif tekniklerden gittikce artan bir biçimde faydalan›lmaktad›r.
Muhasebe: ‹flletmede mali karakterdeki olaylar› sistemli bir biçimde kaydeden, s›n›fland›ran, özetleyen ve elde edilen bilgilerin analizini ve yorumunu yapan bilim dal›d›r.
330
Finansal Yönetim ve ‹flletme Amaçlar›
Finansal Karar Alanlar›
Birinci Derecedeki Disiplinler
1. Sabit varl›klara yat›r›m analizi Destek 2. Çal›flma sermayesi yönetimi
1. Muhasebe 2. Mikro ekonomi 3. Makro ekonomi
3. Fon kaynaklar› ve maliyeti 4. Sermaye yap›s›n›n belirlenmesi 5. Dividant politikas›
Di¤er ‹lgili Disiplinler Destek
6. Risk ve kârl›l›k analizi fiekil 17.2 Finansal Yönetim ve Di¤er Bilim Dallar›
1. Pazarlama 2. Üretim 3. Kantitatif yöntemler
Hissedarlar›n Servetini Maksimum Yapma
F‹NANSAL YÖNET‹M VE ‹fiLETME AMAÇLARI
AMAÇ
3
Finansal kararlarda birincil amaç, iflletmenin piyasa de¤erini ya da ortaklar›n varl›klar›n› maksimum yapmakt›r.
‹flletmelerin amaçlar› aç›s›ndan finansal kararlar›n önemini ifade etmek.
Finans yöneticileri finansal kararlar al›rlarken belirli bir amac› göz önünde bulundurmal›d›rlar. Finansal yönetim aç›s›ndan finansal kararlarda birincil amaç, iflletmenin piyasa de¤erinin ya da ortaklar›n servetinin(varl›klar›n›n) maksimum yap›lmas›d›r. Ortaklar›n varl›¤›, e¤er iflletme anonim flirket ise hisse senetlerinin de¤eriyle belirlenir. Hisse senetlerinin de¤eri piyasada arz ve talebe ba¤l› olarak belirlenen fiyatla ölçülür. Ortaklar›n ya da hissedarlar›n varl›klar›n› maksimize etme amac›, önceleri birincil amaç olarak benimsenen muhasebe kâr›n› maksimize etme ya da hisse bafl› kâr› maksimize etme amac›ndan farkl›d›r. Muhasebe kâr›, belirli muhasebe kurallar› izlenerek haz›rlanan ve gelir tablosuyla raporlanan kard›r. Ancak muhasebe kârlar›; performans›n ve de¤erin ekonomik bak›m›ndan her zaman en anlaml› ölçüsü olamamaktad›r. Özellikle de¤er yaratman›n en temel unsurlardan biri olan nakit ak›m› ile ayn› fley de¤ildir. Gelir tablosunda muhasebe zarar› görülmesine karfl›l›k, o iflletme pozitif bir nakit ak›fl› sa¤l›yor olabilir. Bu, muhasebe kâr›n›n hesaplanmas›nda iflletme için gerçekte nakit ç›k›fl› gerektirmeyen amortismanlar›n düflülüyor olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Çünkü nakit ak›fllar›n›n hesaplanmas›nda muhasebe kâr›na o dönemde ayr›lan amortismanlar ilave edilmektedir. Ayr›ca uygulanan amortisman yöntemine göre de farkl› muhasebe kârlar› hesaplanabilecektir. Kâr maksimizasyonu amac›n›n di¤er önemli eksiklikleri de flunlard›r: • Öncelikle böyle bir amaç, iflletmenin gelecekte elde edece¤i kârlar›n, y›llar itibariyle da¤›l›m›n› ve devam süresini ihmal etmekte, di¤er bir ifade ile zaman boyutunu dikkate almamaktad›r. Hangi dönem için kâr›n maksimum yap›laca-
Finansal Analiz
331
¤› konusu belirsizdir. K›sa dönemde kârlar›n maksimum yap›lmas›, iflletmenin uzun dönemde baflar›s›n› olumsuz yönde etkileyebilir. Örne¤in, iflletme k›sa dönemde kâr›n› maksimum yapmak için, yo¤un harcama gerektiren araflt›rma ve gelifltirme faaliyetlerinden kaç›nabilir ve bu yüzden de kâr› yüksek görülebilir. Ancak böyle bir tutumun, iflletmenin gelecekteki baflar›s›n› olumsuz yönde etkileyece¤i aç›kt›r. • Yine kâr maksimizasyonu, gelir ak›fllar›n›n risk derecesini de dikkate almamaktad›r. ‹ki yat›r›m›n gelecekte beklenen gelirleri ayn› ise bu iki yat›r›m aras›nda fark gözetilmemektedir. Oysa her iki yat›r›m ayn› gelir ak›fl›n› sa¤l›larsa da, yat›r›mlardan birinin gelirlerinin gerçekleflme olas›l›¤› di¤erine göre düflükse, di¤er bir ifadeyle riski daha yüksekse, bu yat›r›m›n de¤eri daha düflük olacakt›r. Dolay›s›yla finansal kararlarda, zaman ve risk boyutunu tafl›yan iflletmenin piyasa de¤erini maksimize etme amac›n›n birincil amaç olarak al›nmas›, kâr maksimizasyonuna göre daha do¤ru bir yaklafl›m olmaktad›r. Hissedarlar›n varl›klar›n› maksimize etme amac›, iflletme yönetiminin sosyal sorumlulu¤u bir tarafa b›rakmas› anlam›na gelmemektedir. Hissedarlar›n varl›¤›n› maksimum yapma; tüketiciyi korumaks›z›n, çevreyi düflünmeksizin, uygun istihdam yaratmaks›z›n, uygun ücret ödemeksizin mümkün görülmemektedir.
F‹NANSAL ANAL‹Z
AMAÇ
4
Finansal analizin nas›l yap›laca¤›n› ve finansal yönetim aç›s›ndan analizin önemini tart›flmak.
Finansal analiz finansal yönetimin önemli bir arac›d›r. Gerek yat›r›mlarla gerekse finansmanla ilgili olsun tüm finansal kararda, iflletmenin güçlü ve zay›f yönlerinin finans yöneticilerince bilinmesi gerekmektedir. Böylelikle daha sa¤l›kl›, daha rasyonel kararlar›n al›nmas›na olanak sa¤lanm›fl olacakt›r. Finansal analiz; finansal tablolardaki çeflitli kalemler aras›ndaki iliflkilerin kurulmas›n›, ölçülmesini ve yorumlanmas›n› kapsayan bir süreçtir. Böylece iflletmenin cari ve geçmifl dönemleri de¤erlendirilebildi¤i gibi, gelece¤e iliflkin tahminler de yap›labilir. ‹flletmenin cari ve geçmifl durumunun analizi yap›lmaks›z›n, iyi bir finansal planlama yapmak mümkün de¤ildir. Finansal analizin bafll›ca yararlar› flu flekilde belirtilebilir: • ‹flletmenin faaliyetlerindeki etkinlik ve baflar› derecesini ölçme, • ‹flletmenin ana ve ikinci derecedeki amaçlar›na ulafl›p ulaflamad›¤›n› ölçme, • Finansal planlar yapma, • Üretilecek mal ve hizmetler, üretim miktar›, üretim bileflimi ve izlenecek fiyat politikas› konusunda karar alma, • ‹flletmenin varl›¤›n› tehlikeye düflürmeden, borçlar›n› ödeyebilme gücünü belirleme, • ‹flletme faaliyetlerini kontrol ve de¤erleme, Finansal analiz yaln›zca finans yöneticilerince de¤il, ayn› zamanda iflletmeye kredi verecek kifli ya da kurumlar, hissedarlar, menkul k›ymet analistleri taraf›ndan yap›l›r. Finansal analizi yapacak kifli ya da kurumlar›n amac›na ba¤l› olarak finansal analiz çal›flmalar› da farkl›l›k gösterir. Örnek olarak, bir iflletmeye k›sa süreli kredi verecek kurumlar, iflletmenin k›sa süreli borç ödeme gücünü; uzun süreli borç verecek kurumlar, iflletmenin sermaye yap›s›n› ve kârl›l›k durumunu analiz etmeye çal›flacaklard›r. Finansal analiz için veriler; muhasebe verileri, pa-
Finansal analiz: Finansal tablolarda yeralan kalemler aras›ndaki iliflkilerin kurulmas›n›, ölçülmesini ve yorumlanmas›n› kapsayan bir süreçtir.
332
Finansal analizde en fazla kullan›lan finansal tablolar; bilanço ve gelir tablolar›d›r.
Bilanço: Belirli bir tarihte bir iflletmenin sahip oldu¤u varl›klar›yla, bu varl›klar›n kayna¤›n› gösteren tablodur.
Gelir tablosu: Bir iflletmenin bir hesap dönemi sonunda o faaliyet dönemiyle ilgili sonuçlar›n gösterildi¤i tablodur.
Finansal Analiz
zarlama ve üretim bölümü verileri gibi iflletme içi veriler yan›nda iflletme d›fl›ndan da sa¤lanabilir. Finansal analizlerde, iflletme içi en önemli veri kayna¤› iflletmenin finansal tablolar›d›r. En çok kullan›lan finansal tablolar ise bilanço ve gelir tablosudur. Analiz için bu tablolar›n yeterli gelmedi¤i durumlarda iflletme yöneticilerinden, bankalardan veya iflletmenin iliflki içinde oldu¤u di¤er kifli ve kurumlardan da bilgiler al›nabilir. Bilindi¤i gibi bilanço, belirli bir tarih itibariyle, iflletmenin sahip oldu¤u varl›klar›yla bu varl›klar›n kayna¤›n› gösteren bir tablodur. Varl›klar; iflletmenin kaynak kullan›mlar›n›, borçlar; iflletmenin ödemek zorunda olduklar› yükümlülüklerini, öz kaynaklar( öz sermaye) ise ortaklar›n haklar›n› gösterir. Bilanço; varl›klar, borçlar ve öz kaynaklar olarak üç ana grupta toplamas›na ra¤men her grup da kendi içinde alt gruplara ayr›lm›flt›r. Gelir tablosu, bir iflletmenin bir hesap dönemi sonunda, o faaliyet dönemiyle ilgili olarak, sonuçlar›n›n gösterildi¤i tablodur. Gelir tablosu; brüt gelirin, faaliyet gelirinin ve net gelirin belirlendi¤i üç ana bölümden oluflmaktad›r. Finansal analizde finansal tablolar, statik ya da dinamik olmak üzere, iki flekilde analize tabi tutulabilir. Statik analizde belirli bir tarihte düzenlenmifl ya da belirli bir döneme ait finansal tablolardaki çeflitli kalemler aras›ndaki iliflkilerin saptanmas›na çal›fl›l›r. Di¤er bir ifadeyle iflletmenin finansal durumu ve faaliyet sonuçlar› tek bir dönem için analize tabi tutulur. Dinamik analizde ise finansal tablolar birbirini izleyen dönemler itibariyle analiz edilirler. ‹flletmenin belirli bir dönemindeki finansal durumunun ve faaliyet sonuçlar›n›n geçmifl dönemlerle karfl›laflt›r›lmas›, geçmifl dönemlere göre olumlu ya da olumsuz geliflmelerin ortaya konulmas›, analizin de¤erini artt›racakt›r. Dolay›s›yla dinamik analizle iflletmelerin de¤erlendirilmesi, daha do¤ru olacakt›r. Finansal analizde kullanacak bafll›ca yöntemler flunlard›r: • Oranlar yoluyla analiz, • Karfl›laflt›rmal› analiz, • Yüzde yöntemiyle analiz, • Trend analizi, • Baflabafl analizi, • Faaliyet ve finansal kald›raç analizi. Finansal analizle iflletmelerle ilgili olarak afla¤›daki bilgiler sa¤lanabilir: • ‹flletmenin likidite durumu, • ‹flletmenin karl›l›k durumu, • ‹flletmenin sermaye yap›s›, • ‹flletmenin varl›klar›n› kullanma etkinli¤i, • ‹flletme hakk›nda önemli trendler. Finansal analizde baflar›y› artt›rmak için göz önünde bulundurulmas› gereken faktörler ise flu flekilde say›labilir: • Finansal analistin, finansal tablolar› do¤ru yorumlayabilmesi için, muhasebe teori ve uygulamalar›n› bilmesi gerekmektedir. • Finansal analiz yap›l›rken, iflletmenin ve ait oldu¤u sektörün özellikleri dikkate al›nmal›d›r. • De¤erlendirmede, analizin yap›ld›¤› dönem ve dönemin koflullar› dikkate al›nmal›d›r. • Finansal analize konu olan iflletmenin, politikalar› ve yöntemleri, analist (finansal analizi yapan kifli) taraf›ndan bilinmelidir.
333
Finansal Planlama ve Kontrol
F‹NANSAL PLANLAMA VE KONTROL
AMAÇ
5
Finansal planlama ve kontrol sürecini ifade etmek.
Finansal baflar›, öncelikle faaliyetlerin etkin bir biçimde planlanmas›na ba¤l›d›r. Beklenmeyen finansal problemlerle karfl›laflmamak için, finansal yöneticiler para girifl ve ç›k›fllar›n›n nas›l oldu¤unu analiz etmek, sonra da uygun finansal planlar gelifltirmek zorundad›rlar. Örnek olarak, baz› iflletmelerin stoklar› ve alacaklar› mevsimlik olarak artabilir. Finans yöneticisi bu gereksinmeleri anlayarak, ihtiyaç duyaca¤› finansman›n önceden sa¤lanmas› konusunda gerekli önlemleri alma yoluna gitmelidir. Bir iflletmenin karfl›laflaca¤› en zor durumlardan birisi nakitsiz kalmas›d›r. Böyle bir durumda ödemeler zaman›nda yerine getirilemeyece¤i için, iflletmenin iflas› bile söz konusu olabilir. Nakit ihtiyac›n›n önceden görülememesi, iflletmenin nakit yetersizli¤i ile karfl›laflmas› finans yöneticisi için affedilmeyecek bir hatad›r. Finansal planlama süreci üç çal›flmay› içerir. Bunlar; finansal gereksinmelerin tahmini, bu ihtiyaçlar› karfl›lamak için bütçelerin gelifltirilmesi ve finansal kontrolün yap›lmas›d›r.
Finansal planlama süreci: Finansal ihtiyaçlar›n tahmini, bu ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› için bütçelerin gelifltirilmesi ve finansal kontrolun yap›lmas›n› içerir.
Finansal Gereksinmelerin Tahmini Finansal tahminler, iflletmenin amaçlar›n›n ve faaliyetlerinin kapsaml› bir flekilde analiz edilmesine ba¤l› olarak yap›lmal›d›r. Sat›fl tahminleri, pazarlama harcamalar›, üretimle ilgili tahminler ve genel yönetim giderleri tahminleri ancak böyle bir analiz sonucunda sa¤l›kl› biçimde ortaya konabilir. Tahminler k›sa ve uzun dönemli olarak yap›l›r. K›sa süreli planlama, bir y›ldan daha k›sa süreli olarak yap›l›r. Uzun süreli planlama bir y›l› aflan süreler için genellikle de 5-10 y›ll›k süreyi kapsamaktad›r. Gerek k›sa gerekse uzun süreli planlamalar sat›fl tahminlerine ba¤l› olarak yap›l›r. fiekil 17.3’de k›sa ve uzun süreli sat›fl tahminleriyle, finansal planlama sürecindeki çeflitli finansal tablolar aras›ndaki iliflkiler ortaya konulmaktad›r. Uzun Süreli
K›sa Süreli
Sat›fl Tahminleri
Sat›fl Tahminleri
Pazarlama Bütçesi
Sermaye Bütçesi
Nakit Bütçesi
Üretim Bütçesi
K›sa süreli planlama: Bir y›ldan daha k›sa süreli olarak yap›lan planlamad›r. Uzun süreli planlama: Bir y›l› aflan süreler için yap›lan planlard›r.
Genel ‹dare Bütçesi
Proforma Gelir Tablosu
Proforma Bilanço
Bütçelenmifl Nakit Ak›fl Tablosu
fiekil 17. 3 Finansal Planlama
334
Proforma tablo: Tahmini finansal tablodur.
‹flletmelerde, uzun süreli finansman gereksiniminin belirlenmesinde proforma gelir tablosu ve proforma bilançolardan; k›sa süreli finansman gereksiniminin belirlenmesinde nakit bütçesinden yararlan›l›r.
Finansal Planlama ve Kontrol
Bir iflletmenin finansman gereksinimini belirlemede kullan›lan en uygun yöntemlerden biri, proforma tablolar olarak da adland›r›lan, tahmini finansal tablolard›r. Planlar içinde yer alan harcamalar, genellikle yöneticiler taraf›ndan belirlenir. Bununla birlikte, bütçenin en son flekli, üst yönetimin stratejik planlar›n› da kapsamal›d›r. Stratejik planlar, iflletmelere gerçek bir rekabet üstünlü¤ü sa¤lamaya yönelik olarak yap›lan planlard›r. Stratejik planlama, büyük ölçekte bir sermaye bütçelemesidir. Stratejik planlamac›lar tek tek proje temelinde de¤il, tek tek projeleri bir araya getirerek, bir proje gibi ele al›rlar. Di¤er bir ifade ile a¤ac› de¤il orman› görmeye çal›fl›rlar. Etkili bir finansal planlaman›n üç koflulu vard›r. ‹lki, iyi tahmin yapmakt›r. ‹yi tahminden anlafl›lmas› gereken fley, sapmas› az olan tahmindir. Tahminlerin tam olarak gerçekleflmesi mümkün de¤ildir. Bununla birlikte en iyi tahminlerin yap›lmas›na çal›fl›lmal›d›r. Tahmin yap›l›rken gerekli bilgiler de¤iflik kaynaklardan toplan›r. Bu nedenle de farkl› kaynaklardan al›nan tahminler farkl› olacakt›r. Bu gibi durumlarda tahminlerin, belirli makro ekonomik varsay›mlara göre istenmesi uygun olmaktad›r. Örneklersek, ekonominin daralmas›, genifllemesi ve aynen devam etmesi gibi durumlar için tahmin yap›lmas› gerekebilir. Etkili finansal planlaman›n ikinci koflulu, en uygun finansal plan›n seçimidir. En uygun plan›n nas›l seçilece¤ini belirlemek güç bir ifltir. Bu konudaki deneyimler, sezgiler önemli rol oynamaktad›r. Etkili finansal planlaman›n üçüncü koflulu, uygulanan plan›n izlenmesidir. Finansal planlar uygulamaya konuldu¤unda eskimeye bafllarlar. Baflka bir deyiflle, sat›fl hedeflerine ulafl›lamayaca¤› anlafl›ld›¤›nda plan eskimifl olur. Bu gibi durumlar için planlar›n, de¤iflikli¤e olanak verecek esneklikte haz›rlanmas› gerekmektedir.
Afla¤›da proforma gelir, proforma bilanço ve nakit bütçesiyle ilgili bilgilere yer verilecektir. ‹flletmelerde uzun süreli finansman gereksiniminin belirlenmesinde proforma gelir tablosu ve proforma bilançolardan faydalan›l›rken, k›sa süreli finansman ihtiyac›n›n belirlenmesinde nakit bütçelerinden faydalan›l›r. Daha önce de belirtildi¤i gibi, planlama faaliyetleri sat›fl tahminlerine dayal› olarak gerçeklefltirilir. Proforma gelir ve proforma bilançonun haz›rlanmas›nda en önemli konu gelecekteki faaliyet hacminin ne olaca¤›d›r. Bu amaçla istatistiki tahmin yöntemlerinden ve benzeri hassas yöntemlerden yararlan›l›r. Sat›fl tahminleri ne kadar do¤ru yap›l›rsa proforma tablolar›n do¤rululu¤u da o kadar artacakt›r.
Finansal Planlama ve Kontrol
Bütçelerin Gelifltirilmesi Proforma tablolar›n haz›rlanmas›nda en yayg›n olarak kullan›lan yöntem sat›fllar›n yüzdesi yöntemidir. Oranlar ve regresyon yöntemi de proforma tablolar›n haz›rlanmas›nda kullan›lan di¤er yöntemlerdir. Afla¤›da, proforma gelir tablosu ve proforma bilançonun haz›rlanmas›nda sat›fllar›n yüzdesi yönteminin nas›l kullan›ld›¤› anlat›lacakt›r.
Proforma Gelir Tablosunun Düzenlenmesi Sat›fllar›n yüzdesi yöntemiyle gelir tablosunun haz›rlanmas›nda temel varsay›m, geçmiflteki sat›fllarla gelir tablosu kalemleri aras›ndaki iliflkinin gelecekte de benzer flekilde devam edece¤idir. E¤er gelecekte önemli de¤iflimler beklenmiyorsa yöntemin baflar›l› olma flans› artmaktad›r. Ayr›ca yöntemin baflar› flans›n› artt›rmak için bir y›la ait sat›fllarla gelir tablosu kalemleri aras›ndaki iliflki yerine, birkaç y›l ele al›narak ortalama de¤erden hareket edilebilir. Yöntemin uygulanmas›nda ilk ifl, geçmifl y›la ait gelir tablosundaki her bir kalemin sat›fllara oran›n›n bulunmas›d›r. Daha sonra, gelecek dönemin tahmin edilen sat›fllar›yla gelir tablosu kalemleri aras›nda da ayn› oran›n olaca¤› varsay›m›na dayal› olarak, gelecek dönemin tüm gelir tablosu kalemlerine iliflkin de¤erler bulunur. Örne¤in geçmifl dönemde sat›fllar 50 milyar TL., sat›lan mallar›n maliyeti 30 milyar TL. ise geçen y›l›n sat›fllar›n›n %60’› (30/50 = %60) sat›lan mal maliyetini oluflturmaktad›r. Gelecek y›l için tahmin edilen sat›fllar 70 milyar TL. ise, bunun da %60’›n› geçen y›l oldu¤u gibi sat›lan mallar›n maliyeti olacakt›r. O halde proforma gelir tablosunda sat›lan mallar›n maliyeti (70 milyar TL.x %60) 42 milyar TL. olmal›d›r. Benzer biçimde di¤er kalemlere iliflkin hesaplamalar yap›larak, proforma gelir tablosu oluflturulacak ve o y›l›n net kâr› bulunacakt›r. Elde edilen net kâr›n ne kadar›n›n iflletmede b›rak›l›p, ne kadar›n›n ortaklara da¤›t›laca¤›, yönetimin ve iflletmenin hukuki yap›s›na ba¤l› olarak belirlenece¤i için, sat›fllara oranlamaya gerek kalmayacakt›r.
Proforma Bilançonun Haz›rlanmas› Proforma bilançonun haz›rlanmas›n›n ilk aflamas›nda, sat›fllarla, sat›fllara do¤rudan do¤ruya ba¤l› olarak de¤iflen bilanço kalemleri belirlenir. Bilançonun pasif taraf›nda, k›sa süreli borçlarla sat›fllar aras›nda, do¤rudan bir iliflki varken, uzun süreli borçlarla ayn› iliflkiyi görmek mümkün de¤ildir. Yine sat›fllarla öz sermaye kalemleri aras›nda da do¤rudan bir iliflki kurulamaz. Ancak, öz sermaye kalemleri içinde Da¤›t›lmam›fl Kârlar kalemi de¤iflecektir. Da¤›t›lmam›fl karlar kalemi; proforma gelir tablosuna göre belirlenen net kâr›n da¤›t›lmayan bölümü kadar artacakt›r. Bilançonun aktif taraf›nda ise sat›fllarla do¤ru orant›l› olarak de¤iflen kalemler, kasa, alacaklar, stoklar yer al›r. Sat›fllarla peflin ödenmifl giderler ve sabit varl›klar aras›nda do¤rudan bir iliflki kurmak güçtür. Sabit varl›klarla sat›fllar aras›nda ancak üretim kapasitesini artt›rmak gerekti¤inde do¤rudan bir iliflki kurulabilir. ‹flletme tam kapasitede çal›fl›yor ise sat›fllar›n artmas› sabit varl›klar› da artt›racakt›r. Ancak at›l kapasite ile çal›flan bir iflletmenin sat›fllar›ndaki art›fl, sabit varl›klar›nda bir art›fla neden olmayabilir. Bilançoda yer alan kalemlerden hangilerinin sat›fllarla do¤rudan iliflkili oldu¤u belirlendikten sonra, s›ra iflletmenin geçmifl y›l bilançolar›ndan bu iliflkilerin yüzdesel de¤erlerinin bulunmas›na gelir. Bulunan bu yüzdelerin, gelecek y›l için tahmin edilen sat›fllarla çarp›lmas›yla proforma bilançodaki de¤erleri hesaplanm›fl
335
336
Proforma bilançonun haz›rlanabilmesi için, proforma gelir tablosunun haz›rlanmas› gerekir.
Finansal Planlama ve Kontrol
olur. Sat›fllarla do¤rudan iliflkinin kurulamad›¤› kalemlerin de¤eri, geçmifl dönemdeki de¤eriyle proforma tabloya al›nacakt›r. Örnek olarak, geçmifl y›l›n alacaklar kaleminin sat›fllara oran› %15 ise, gelecek y›l›n tahmini sat›fllar›n›n %15’i de proforma alacak kalem de¤erini verecektir. Benzer hesaplamalar di¤er ilgili kalemler için de yap›l›r. Daha sonra bilançonun varl›klar›yla(aktif taraf›) kaynaklar› (pasif taraf›) toplan›r. E¤er iflletmenin varl›klar toplam›, di¤er bir ifadeyle fon kullan›m› fazla ise fon a盤›, kaynaklar toplam› fazla ise fon fazlal›¤›n›n olaca¤› görülmüfl olur. Fon a盤› bu flekilde tespit edildikten sonra, finansal analizle iflletmenin ortaya konulan finansal yap›s› dikkate al›narak bu a盤›n giderilmesine çal›fl›l›r. Finansal analiz sonucunda, iflletmenin borç yükü yüksek olarak görülmüfl ise, borçlanma d›fl›nda kaynak sa¤lama yoluna gidilmelidir. De¤il ise, k›sa ya da uzun süreli borç durumu ve risk durumu dikkate al›narak fon a盤› kapat›lmaya çal›fl›l›r. Pasif taraf fazla veriyor ise, bu durumda da iflletme bu fazlal›¤› nas›l kullanabilece¤ini düflünmelidir. Proforma bilançonun haz›rlanabilmesi için öncelikle proforma gelir tablosunun haz›rlanmas› gerekir. Çünkü, yukar›da ifade edildi¤i üzere gelecek y›l için proforma net kâr›n belirlenmesi ve buna ba¤l› olarak da iflletmede b›rak›lacak kar›n bulunmas› gerekmektedir. Sat›fllar›n yüzdesi yöntemi genellikle bir y›l için proforma finansal tablolar›n haz›rlanmas›nda ve ilave finansman ihtiyac›n›n saptanmas›nda kullan›m› kolay bir yöntemdir. Bununla birlikte, sat›fllarla iliflki kurulan kalemlerin oran› zaman içinde de¤iflebilece¤i gibi, sak›ncalar›n›n oldu¤unu bilmek gerekir. Daha do¤ru sonuçlar› yakalayabilmek için regresyon yöntemi kullan›lmal›d›r. Regresyon yönteminde her bir bilanço ve gelir tablosu kalemiyle sat›fllar aras›ndaki iliflki 5 – 10 y›l gibi uzun dönemler itibariyle ortaya konulur. Dolay›s›yla gelece¤e iliflkin tahminler di¤er yöntemlere göre daha sa¤l›kl› bir biçimde yap›labilmektedir.
Nakit Bütçesi Nakit bütçesi: K›sa dönemli nakit gereksinmesinin belirlenmesinde kullan›lan bir plânlama arac›d›r. Plân: Bütçeye oranla daha genel kapsaml›, çok defa bir y›ldan daha uzun bir döneme iliflkin ve say›sal aç›dan s›n›rl› bir çal›flmad›r.
K›sa dönemli nakit gereksiniminin belirlenmesinde iflletmelerce kullan›lan planlama arac› nakit bütçeleridir. Bütçeleme sürecine geçmeden önce plan ve bütçeleme kavramlar›n› tan›mlamakta fayda vard›r. Plân, bütçeye oranla daha genel kapsaml›, çok defa bir y›ldan daha uzun bir döneme iliflkin ve say›sal aç›dan s›n›rl› bir çal›flmad›r. Bütçelerin oluflturulmas› ise, k›sa süreli, ayr›nt›l› ve say›sal bir çal›flmay› gerektirir. Bütçe ile plan aras›nda böyle bir ayr›m yap›lsa da aralar›nda s›k› iliflki vard›r. Çünkü bütçeler plan hedefleri içinde düzenlenirler. Nakit bütçesi, bir iflletmenin gelecekteki bir zaman döneminde nakit girifl ve ç›k›fllar›n›n tahminidir. Tipik olarak nakit bütçeleri 6 ayl›k, 3 ayl›k ya da ayl›k olarak haz›rlan›r. Bununla birlikte bir çok iflletme, para yönetiminde etkinli¤i artt›rabilmek için, haftal›k ya da günlük nakit bütçeleri haz›rlamaktad›rlar. ‹yi haz›rlanm›fl bir nakit bütçesiyle, nakit girifl ve ç›k›fllar› aras›nda eflgüdüm sa¤lanarak iflletmenin fon gereksinimi en az düzeye çekilebilmektedir. Nakit bütçesinin esas olarak iki bölümü bulunur; ilki nakit girifllerini, ikincisi nakit ç›k›fllar›n› gösterir. Nakit bütçesinin hangi zaman dilimi için haz›rlanaca¤› belirlendikten sonra, bu döneme iliflkin sat›fl tahminleri yap›larak ifle bafllan›r. Sonra sat›fl tahminleri ve iflletmenin sat›fl politikalar› dikkate al›narak, o döneme iliflkin nakit giriflleri hesaplan›r. Bir çok iflletmenin esas faaliyetlerinden nakit giriflleri olabilece¤i gibi, di¤er faaliyetlerinden de nakit giriflleri olabilir. Nakit bütçe-
Finansal Planlama ve Kontrol
si haz›rlan›rken tüm nakit girifllerinin dikkate al›nmas› gerekir. Dolay›s›yla bu nakit girifllerinin de hangi aylara iliflkin ise o ay›n nakit giriflleri olarak gösterilmesi gerekir. ‹kinci ad›mda; ilgili zaman dilimi için nakit ç›k›fllar›n›n belirlenmesine çal›fl›l›r. Bilindi¤i gibi iflletmelerin nakit ç›k›fl›n› gerektiren bafll›ca gider kalemleri, hammadde al›fllar›, ücretler, sat›fl ve reklam giderleri, genel yönetim giderleri gibi giderleridir. Bunlar›n yan› s›ra borçlar›, faiz ve anapara taksitleri, tahvillerin itfas›, vergi ödemeleri, yat›r›m harcamalar› ve dividant ödemeleri gibi ödemelerin de unutulmamas› gerekir. Tüm nakit giriflleri belirlendikten sonra, iflletmenin dönem bafl› nakit mevcudu dikkate al›narak ilgili ay›n toplam nakit mevcudu bulunur. Bulunan bu nakit mevcudundan o aya ait tüm nakit ç›k›fllar› düflüldü¤ünde, pozitif ya da negatif bir de¤er elde edilecektir. De¤er pozitif ise nakit fazlal›¤›n›n, de¤er negatif ise nakit eksikli¤inin olaca¤›n› gösterir. Nakit bütçesiyle; haz›rland›¤› dönem süresince nakit giriflleri ve nakit ç›k›fllar› aras›ndaki fark ortaya konularak hangi dönemde nakit a盤›n›n, hangi dönemde nakit fazlal›¤›n›n olaca¤› görülmüfl olur. Finans yöneticisinin görevi, nakit bütçesi arac›l›¤›yla önceden görebildi¤i fon aç›klar›n› gidermek ya da fon fazlal›klar›n› de¤erlendirmeye yönelik haz›rl›klar› önceden yapmakt›r. Nakit bütçesinin bafll›ca yararlar› flu flekilde s›ralanabilir: • ‹flletmenin borçlanmas›n› bir plan dahilinde yürütmesini sa¤lar, • Borçlar›n ödeme zamanlar›n›n planlanmas›n› olanakl› k›lar, • Dividant ödemelerinin ne zaman ve ne miktarda yap›laca¤›n›n belirlenmesini sa¤lar, • Nakdin etkili bir biçimde kullan›lmas›n› sa¤lar. Nakit bütçesi ödemelerin nakit iskontosu elde edecek flekilde planlanmas›n› olanakl› k›lar. Ayr›ca fon fazlal›klar›n›n ne kadar süreyle kullan›lmayaca¤›n› gösterdi¤i için, bu fonlar›n iflletmeye gelir getirecek geçici yat›mlarda kullan›lmas›n› olanakl› k›lar. E¤er nakit a盤› söz konusu ise, bu a盤›n k›sa süreli borçlanmalarla giderilmesine ve/veya sat›fl ve al›fl politikalar›nda de¤iflikliklere gidilmesini sa¤lar. Nakit bütçelerindeki bir çok kalemin beklendi¤i gibi gerçekleflmesi zordur. Bu nedenle iflletmelerin özellikle riskin yüksek oldu¤u koflullarda, yeterli düzeyde nakit tutmalar› gerekmektedir. Bunun için her an paraya dönüflebilecek menkul k›ymetlere yat›r›m yap›larak, likidite ve kârl›l›k dengelenmeye çal›fl›lmal›d›r. Proforma bilanço ve proforma gelir tablosuyla bir dönemin sonu itibariyle fon a盤› ya da fazlal›¤› ortaya konulabilirken, nakit bütçesiyle dönem içinde fon hareketleri görülebilmektedir. K›sa süreli nakit planlamas›nda nakit bütçeleri çok faydal› bir araçt›r. Ancak belirsizli¤in büyük boyutlarda oldu¤u durumlarda nakit bütçeleri çeflitli varsay›mlara göre haz›rlanmal›d›r. ‹flletmelerde bilgisayar kullan›m› artt›kça, çeflitli varsay›mlara dayal› olarak nakit bütçeleri haz›rlamak zor olmamaktad›r.
337
Proforma bilanço ve proforma gelir tablosu, bir dönemin sonu itibariyle fon a盤›n› ya da fazlal›¤›n› ortaya koyar.
338
Yat›r›m Kararlar›
Finansal Kontrol Finansal planlama, iflletmenin baflar›s›nda büyük öneme sahiptir. Ancak bir iflletmenin kontrol sistemi yoksa, planlaman›n fazla anlam› olmayacakt›r. Finansal kontrol sistemi; a) planlanm›fl politikalar›n uygulanmas›n› güvence alt›na alacakt›r, b) e¤er piyasa koflullar›nda bir de¤ifliklik varsa, bu de¤iflikliklere göre h›zla düzeltmelere olanak sa¤layacakt›r. Finansal kontrolde fiili durumla, di¤er bir ifadeyle gerçekleflenle tahminin karfl›laflt›r›lmas› yap›l›r. E¤er gerçek sonuçlarla tahminler aras›nda önemli farkl›l›klar varsa, bunun nedenleri ve nas›l düzeltilebilece¤i araflt›r›lmal›d›r. Sapmalar›n nedenleri içsel ve kontrol edilebilir özellikte olabilece¤i gibi, d›flsal ve kontrol edilemez özellikte olabilir. Kontrol edilebilir ise, gerekli tedbirlerin al›nmas›yla planlamadan istenen fayda sa¤lanabilecektir.
YATIRIM KARARLARI
AMAÇ
6
Sermaye bütçelemesi: Uygun ve verimli yat›r›m alanlar›n›n araflt›r›lmas› ve sermaye harcama önerilerinin de¤erlendirilmesi sürecidir. Normal finansal planlar: ‹flletmelerin faaliyetlerini yürütebilmesi için düzenli olarak yapt›¤› planlard›r.
Sabit varl›klar ve dönen varl›klar› ay›rdetmek.
Yat›r›m kararlar› fonlar›n uzun süreli olarak kullan›m›yla ilgili kararlard›r. Çeflitli kaynaklardan sa¤lanan fonlar, iflletmenin amaçlar›n› gerçeklefltirecek biçimde sabit varl›klar ile stoklar, alacaklar, nakit ve benzeri dönen varl›klara(cari, döner varl›klar) yat›r›lacakt›r. Sabit varl›klar; genellikle makine ve tesisler gibi iflletmede uzun süreli üretim faaliyetinde kullan›lan yat›r›mlard›r. Ekonomik ömrü bir y›ldan daha uzun olan sabit varl›klarla ilgili kararlar, sermaye bütçelemesinin konusunu oluflturmaktad›r. Proforma bilanço, proforma gelir tablosu ve nakit bütçeleri, iflletmelerin faaliyetlerini yürütebilmesi için düzenli olarak ve s›k s›k yapt›¤› normal finansal planlard›r. Sermaye bütçelemesi olarak ifade edilen sabit varl›klara yat›r›mlarla ilgili planlama, iflletmelerce düzenli olarak ve s›k s›k yap›lan planlardan de¤ildir. Bu tür planlara ola¤anüstü finansal planlar denir. Sermaye bütçelemesi, fonlar›n ekonomik ömrü en az bir y›l olan projelere tahsis edilmesiyle ilgilidir. Sermaye büt-
Yat›r›m Kararlar›
çelemesi; uygun ve verimli yat›r›m alanlar›n›n araflt›r›lmas› ve sermaye harcama önerilerinin de¤erlendirilmesi süreci olarak ifade edilebilir. Sabit varl›klara yat›r›mlarla, sürekli olarak flekil de¤ifltiren ve çal›flma sermayesi olarak da adland›r›lan dönen varl›klara yat›r›mlar›n ayr› olarak ele al›nmas› gerekmektedir. Ayr› ayr› ele al›nmas›n› gerektiren nedenler flu flekilde ifade edilebilir: • Sabit varl›klar dönen varl›klara göre genellikle daha fazla harcamay› gerektirir. • Dönen varl›klara yap›lan harcamalar daha çok bölünebilir olmas›na karfl›l›k (daha az stok ya da daha az alacaklara fon ay›rma gibi), sabit varl›klara yap›lan harcamalar›n bölünebilirli¤i düflüktür. • Dönen varl›klara yat›r›mlar›n süresi en çok bir y›l oldu¤u için, dönen varl›klar›n riski sabit varl›klara göre düflüktür. • Dönen varl›klar›n likiditesi sabit varl›klara göre daha yüksektir. Bilançoda varl›k kalemleri likidite derecelerine göre s›ralanmaktad›r. Likidite dönen varl›klardan sabit varl›klara do¤ru azalmaktad›r. Likidite, varl›klar›n paraya dönüfltürülme yetene¤ini ifade eder. Ancak likiditenin iki boyutu vard›r; biri varl›¤›n paraya dönüfltürülmesinde geçecek süre, ikincisi varl›¤›n paraya dönüfltürülmesinde de¤erindeki de¤iflme. Varl›¤›n paraya dönüflüm süresi ne kadar k›sa ve de¤erinden ne kadar az kaybederek paraya dönüfltürülebiliyorsa o kadar likiditesi yüksektir. Örnek olarak, stoktaki bir ürün, de¤erinden fazla bir fley kaybetmeksizin daha kolay paraya dönüflürken, üretimde kullan›lan bir makinenin dönüflüm süresi daha uzun olacakt›r. Makinenin k›sa sürede paraya dönüflebilmesi istenirse de¤erinden önemli miktarda kaybetmesine gözyummak gerekecektir. Dönen varl›k kalemleri aras›nda da likidite farkl›l›¤› vard›r. Dönen varl›klar aras›nda likiditesi en yüksek varl›k kalemi nakit ve benzerleri olup, onu pazarlanabilir menkul k›ymetler, alacaklar ve stoklar takip eder. Varl›klar›n likiditesi artt›kça riski düflmektedir. Riskle kârl›l›¤›n ayn› yönde hareket etmesi genel kurald›r. Di¤er bir ifade ile risk artt›kça kârl›l›k da artmal›d›r; risk düfltükçe kârl›l›k da düflmelidir. Bu temel prensipten hareketle, sabit varl›klardan elde edilen kârl›l›¤›n, dönen varl›klar›n kârl›l›¤›ndan daha yüksek olmas› beklenmelidir. ‹flletmelerin yat›r›m yapma nedenleri çok çeflitli olmakla birlikte bunlar› üç grupta toplamak mümkündür. 1) Kâr amaçl› yat›r›mlar: ‹flletmelerin kâr amaçl› yat›r›mlar› say›sal analize en elveriflli olanlar›d›r. Kâr amaçl› yat›r›mlar› da flu flekilde s›n›fland›rmak mümkündür: • Yeni üretim birimlerinin oluflturulmas›, • Yenileme yat›r›mlar›; ‹flletmelerin üretime devam edebilmeleri için eskiyen, y›pranan ya da teknolojik geliflmeler sonucu teknik olarak eskiyen sabit varl›klar›n yenilenmesiyle ilgili yat›r›mlar›d›r. • Geniflleme yat›r›mlar› (Tevsii yat›r›mlar›); iflletmenin mevcut üretim kapasitesini artt›rmak üzere yap›lan yat›r›mlar›d›r. • Modernizasyon yat›r›mlar›; iflletmelerin üretim kalitelerini yükseltmek, maliyetleri azaltmak üzere yapt›klar› yat›r›mlard›r. • Stratejik Yat›r›mlar; faydalar›, di¤er yat›r›mlara oranla daha uzun süreli olarak elde edilen yat›r›mlard›r. Ço¤u zaman bu tür yat›r›mlar›n faydalar› say›sal olarak ölçülemez. Riski azalt›c›, çal›flanlar›n motivasyonunu artt›r›c› yat›r›mlar bu grup alt›nda toplanmaktad›r. 2) Yasalar gere¤i yap›lan yat›r›mlar: ‹fl yerlerinde güvenli¤i sa¤lamaya dönük olarak yasa gere¤i ya da toplu sözleflmeler gere¤i yap›lan yat›r›mlard›r.
339
Likidite: ‹flletme varl›klar›n›n paraya dönüfltürülme yetene¤ini ifade eder.
340
Çal›flma Sermayesi (Dönen Varl›klar) Yönetimi
3) Genel olarak verimlili¤i artt›rmaya yönelik yat›r›mlar: Krefller, Lokaller, spor tesisleri gibi çal›flanlar›n verimlili¤ini artt›rmak amac›na dönük olarak yap›lan yat›r›mlard›r. Özellikle son y›llarda de¤iflimin getirdi¤i riski azaltabilmek, yükselen maliyetleri karfl›layabilmek ve k›sa sürede pazarlara ulaflabilmek gibi çok de¤iflik nedenlerle iflletmeler aras›nda iflbirli¤i modelleri geliflmifltir. Art›k iflletmeler tek bafllar›na de¤il, di¤er iflletmelerle güçlü ve zay›f yönlerini birlefltirerek yat›r›mlar yapmaya, böylelikle daha h›zl› büyüme yoluna gitmektedirler.
ÇALIfiMA SERMAYES‹ (DÖNEN VARLIKLAR) YÖNET‹M‹
AMAÇ
7
Çal›flma sermayesi: Genellikle nakit ve nakit benzerleriyle, geçici yat›r›mlar, alacaklar ve stoklar gibi en geç bir y›l içinde nakde dönüflebilecek dönen varl›klardan oluflur.
Çal›flma sermayesi yönetiminin iflletmenin risk ve kârl›l›¤›n› nas›l etkileyece¤ini aç›klamak.
Bir iflletmenin çal›flma sermayesini, genellikle nakit ve nakit benzerleriyle, geçici yat›r›mlar, alacaklar ve stoklar gibi en geç bir y›l içinde nakde dönüflebilecek dönen varl›klar oluflturur. Çal›flma sermayesi; sabit ve de¤iflken olarak iki k›s›mdan oluflur. Çal›flma sermayesinin sabit k›sm›n›, sat›fllardaki dalgalanmalarla de¤iflmeyen çal›flma sermayesi oluflturur. Örne¤in, bir iflletmenin normal koflullar alt›nda bulundurmas› gereken stok miktar›, alacak miktar› ve nakit miktar› ; bayram ya da benzeri özel günlerde artabilir. Bu artan k›s›m çal›flma sermayesinin de¤iflken k›sm›n› oluflturur. Çal›flma sermayesi düzeyini etkileyen bafll›ca unsurlar flöyle s›ralanabilir: • ‹flletmelerin faaliyet konusu: Çal›flma sermayesi miktar› iflletmenin faaliyet konusuyla yak›ndan ilgilidir. Örnek olarak, ticari faaliyet gösteren iflletmelerde çal›flma sermayesi düzeyi, üretim faaliyetinde bulunan iflletmelere göre daha yüksek olmaktad›r. Üretim iflletmelerinde de çal›flma sermayesi düzeyi, üretim sürecinin uzunlu¤una, al›fl ve sat›fl politikalar›na göre de¤iflecektir. Üretim süreci ne kadar uzun, al›fllarda peflin al›fllara ne kadar a¤›rl›k, sat›fllarda da ne kadar kredili sat›fl yap›l›yorsa o iflletmede çal›flma sermayesine o kadar fazla gereksinme duyulacakt›r. • ‹flletmelerin büyüklü¤ü: Genel olarak küçük ölçekteki iflletmeler büyük ölçekteki iflletmelere göre daha fazla çal›flma sermayesine gereksinme duyarlar. Bunun en önemli nedeni, büyük iflletmelerin küçük iflletmelere göre çal›flma sermayesi yönetimine daha fazla önem vermeleri ve çal›flma sermayesi yönetiminde etkinli¤i artt›rabilmeleridir. Di¤er bir nedeni, büyük iflletmelerin para ve sermaye piyasas›ndan daha kolay fon sa¤layabilmeleridir. • Sat›fllardaki düzenlilik: Bir iflletmenin sat›fllar› ne kadar istikrarl› ise çal›flma sermayesine olan ihtiyaç da o kadar az olacakt›r. • Sat›fllarda art›fl ya da azal›fl Oran›: Sat›fllardaki art›fllar ya da azal›fllar çal›flma sermayesini do¤rudan etkileyerek art›fllara ya da azal›fllara neden olacakt›r. Ancak çal›flma sermayesi yönetiminde etkinlik artt›kça çal›flma sermayesindeki art›fl sat›fllardaki art›fltan daha düflük olabilmektedir. Çal›flma sermayesi düzeyi belirlenirken, uygun cari borç miktar›n›n saptanmas›, iflletmenin likiditesi ile borçlar›n›n vadelerine iliflkin kararlar›n verilmesi gerekmektedir. Bu tür kararlar ise risk ve kârl›l›k analizi yap›lmaks›z›n verilmemelidir.
341
Çal›flma Sermayesi (Dönen Varl›klar) Yönetimi
‹flletmeler ne kadar k›sa sürede ve de¤erinden önemli bir kay›p olmaks›z›n paraya dönüflebilen varl›klara sahiplerse o kadar likittirler. Dönen varl›klar içinde en likit varl›klar, nakit ve nakit benzerleriyle pazarlanabilir menkul de¤erlerdir. ‹flletmelerin çal›flma sermayelerinin düzeyi ile ilgili olarak izleyebilecekleri çeflitli politikalar, iflletmenin risk ve kârl›l›¤›n› etkileyecektir.
Cari Varl›klar (TL.)
C Politikas›
B Politikas›
A Politikas›
Sat›fllar (TL.)
TL.
fiekil 17.4 Üç Alternatif Çal›flma Sermayesi Politikas›
fiekil 17.4’deki her bir e¤ri, belirli politikalar dahilinde, sat›fllarla çal›flma sermayesi kalemleri aras›ndaki iliflkiyi göstermektedir. C politikas›, çal›flma sermayesi yönetiminde en tutucu bir yaklafl›md›r. Bu politikay› benimseyen iflletme, di¤er politikalara oranla, toplam varl›klar›n daha büyük bölümünü çal›flma sermayesi olarak tutmaktad›r. Çal›flma sermayesinin riski sabit varl›klara göre daha düflük oldu¤undan karl›l›¤› da daha düflük olacakt›r. Bu nedenle, C türü bir politika iflletmenin karl›l›¤›n› düflürecektir. C politikas›n›n aksine A politikas› atak bir yaklafl›m› sergilemektedir. Böyle bir politikan›n izlenmesiyle çal›flma sermayesi, toplam varl›klar›n nispeten daha küçük bir bölümünü oluflturmaktad›r. Bunun sonucu olarak iflletmenin karl›l›¤›, C politikas›na göre, daha yüksek olurken, riski de artacakt›r. B politikas› ise çal›flma sermayesi yönetiminde ›l›ml› bir durumu yans›tmakta olup, ne C gibi tutucu ne de A gibi atak bir politikad›r. ‹flletmelerin sürekli olarak öz kaynaklarla finansman› uygun bir politika m›d›r? Güven A.fi. finansmanda genellikle öz kaynaklar› kullanmaktad›r. Böyle bir politika, riskli sektörde faaliyet gösterilmesi durumunda uygun bir yaklafl›md›r. ‹stikrar›n oldu¤u, düzenli bir büyümenin oldu¤u belirtilen örne¤imizdeki Güven A.fi.’nin borçtan kaç›nmas› gereksiz yere karl›l›¤›n› düflürmektedir. Güven A.fi. faaliyetlerinin yürütülmesinde ve gerekli olan yeni yat›r›mlar› gerçeklefltirilmesinde öz kaynaklar yan›nda borçlanmaya da gitmelidir. Böylece son y›llarda ortaya ç›kan gerileme e¤ilimi, yeni yat›r›mlarla durdurulabilir.
2
342
Çal›flma sermayesi yönetimi: ‹flletmenin sahip olaca¤› çal›flma sermayesi düzeyi ile çal›flma sermayesi kalemlerinin bileflimi yan›nda, bunun nas›l finanse edilece¤ini de içerir.
Çal›flma Sermayesi (Dönen Varl›klar) Yönetimi
Çal›flma sermayesi düzeyi kadar, bunun nas›l finanse edilece¤i de önemlidir. Çal›flma sermayesinin yönetimi; yaln›zca çal›flma sermayesi düzeyi ve çal›flma sermayesini oluflturan her bir kalemin uygun miktar›n›n belirlenmesi de¤il, ayn› zamanda bunun nas›l finanse edilece¤ini de kapsar. Çünkü, çal›flma sermayesinin finansman› da karl›l›¤› ve riski etkileyecektir. Çal›flma sermayesinin finansman›nda, sabit varl›klar›n finansman›nda oldu¤u gibi k›sa süreli ve uzun süreli borçlarla öz kaynaklar kullan›labilir. Uzun süreli finansman kaynaklar›n›n maliyetinin, k›sa sürelilere göre daha yüksek olmas› do¤ald›r. Kredi veren kifli ya da kurumlar›n süre uzad›kça riskleri artaca¤›ndan, daha yüksek karl›l›k beklentisi olacakt›r. Bu da iflletmelerin daha yüksek maliyetleri yüklenmelerini gerektirmektedir. ‹flletmeler aç›s›ndan, k›sa süreli finansman kaynaklar›n›n maliyeti düflük olmas›na karfl›l›k, riski uzun sürelilere göre daha yüksektir. Çünkü k›sa süreli fonlar›n hem anaparas› hem de faizi en fazla bir y›l içinde ödenecektir. ‹çsel ya da d›flsal herhangi bir nedenle sat›fllarda yaflanacak bir düflme, iflletmeyi nakit yetersizli¤i ile karfl› karfl›ya b›rakabilir. Bu nedenle risk durumu dikkate al›narak, çal›flma sermayesinin finansman›nda k›sa ve uzun süreli fonlara uygun a¤›rl›k verilmelidir. Kârl›l›¤› artt›rmak için, a¤›rl›kl› olarak k›sa süreli fonlar›n kullan›m› iflletmenin riskini artt›racakt›r. Buna karfl›l›k riskten kaç›nmak için finansmanda a¤›rl›kl› olarak uzun süreli fonlara a¤›rl›k verilmesi, iflletmenin karl›l›¤›n› düflürecektir. Her iflletme için çal›flma sermayesinin etkin yönetimi ile ilgili uygun bir reçete vermek mümkün de¤ildir. Her iflletme kendi özel koflullar›n›, sektörün ve ekonominin durumunu dikkate alarak, uygun bir model gelifltirmelidir.
Özet
343
Özet Bu Ünitede finans yöneticisinin iflletmede üstlendi¤i fonksiyonlar› ve verdi¤i kararlar›, bu kararlarda rasyonelli¤i sa¤layabilmek ve iflletme de¤erini artt›rabilmek için ne tür ilkelere ba¤l› kal›naca¤› incelenmifl bulunuyor. Art›k; • finansal yönetimi ve finans yöneticisinin ald›¤› kararlar› (sayfa 327-328), • finansal yönetimin di¤er disiplinlerle iliflkilerini (sayfa 329), • iflletme amaçlar›n›n finansal yönetim aç›s›ndan nas›l de¤erlendirilece¤ini (sayfa 329-331), • finansal analiz, kontrol ve planlaman›n nas›l yap›ld›¤›n› (sayfa 331), • sabit varl›klara yat›r›m kararlar›n›n nas›l verildi¤ini (sayfa 338-339), • çal›flma sermayesine yat›r›mlarla çal›flma sermayesinin finansman ilkelerini (sayfa 340-342) biliyoruz. Finansal yönetim, iflletme için gerekli fonlar›n belirlenmesi, sa¤lanmas› ve yönetilmesini ifade eder. Finansal yönetimle ilgili temel fonksiyonlar iki ana grupta toplanmakla birlikte, gerçekte çok say›da karar alanlar›ndan oluflur. Yat›r›mlarla ilgili olarak; ne tür yat›r›mlar, ne zaman, ne miktarda, nas›l yap›lmal›d›r sorular›na cevap aran›r. Finansmanla ilgili olarak; yap›lacak yat›r›mlar için en uygun fon nereden, ne miktarda, nas›l sa¤lanmal›d›r gibi sorulara cevap aran›r. Yine iflletme faaliyetleri sonucunda elde etti¤i kârlar›n ne kadar›n› ortaklar›na , ne kadar›n› iflletmede b›rakmal›d›r gibi sorulara cevap aran›r. Finansal yönetim muhasebe ve iktisatla do¤rudan, pazarlama, üretim ve kantitatif yöntemlerle dolayl› iliflki içerisindedir. Yukar›da belirtilen finansal kararlar› vermek için gerekli veriler muhasebe departman›nca sa¤lan›r. Bu verilerin sa¤l›kl› ve do¤ru olmas› gereklili¤i muhasebenin önemini artt›rmaktad›r. Bir finansman yöneticisi piyasalardaki geliflmelerle, iktisadi prensiplerle yak›n iliflki içersindedir. Bu nedenle finans ve iktisat bilimleri aras›nda da önemli bir iliflki mevcuttur. Finans yöneticisi ayr›ca karar verirken pazarlama ve üretim sürecindeki de¤ifliklikleri de izlemelidirler. Bu süreçlerdeki de¤ifliklikler iflletmenin nakit ak›fllar›nda de¤iflikli¤e yol açabilir. Ayr›ca finansal yönetimde son y›llarda artan bir biçimde kantitatif yöntemler kullan›lmakta olup, bu disiplinin finans için önemi gün geçtikçe artmaktad›r. Finansal kararlar al›n›rken birinci amaç, iflletmenin piyasa de¤erini ya da ortaklar›n varl›klar›n› maksimum yapmakt›r. Bir flirketin de¤eri, flirket anonim flirketse hisse senetlerinin de¤eri ile ölçülür. Bu amaç önceleri birinci amaç olarak belirlenen kâr› maksimum yapma amac›ndan fark-
l›d›r. Muhasebe kâr› gerçek nakit ak›fllar›n› göstermeyebilir. ‹flletmenin piyasa de¤erini maksimize etme amac› nakit ak›fllar›n›n zaman›n› ve bunlar›n gerçekleflme olas›l›klar›n›, yani risklerini de göz önünde bulundurarak, kâr maksimizasyonu amac›na göre öne ç›kmaktad›r. Finansal analiz, finansal tablolardaki çeflitli kalemler aras›ndaki iliflkilerin kurulmas›n›, ölçülmesini ve yorumlanmas›n› kapsayan bir faaliyettir. Bu flekilde iyi bir finansal planlama yap›lmas› için iflletmenin cari ve geçmifl dönemleri de¤erlendirilebilir. Finansal analizde en çok kullan›lan tablolar; iflletmenin belirli bir tarih itibariyle varl›klar›n› ve kaynaklar›n› gösteren bilanço ile faaliyet dönemiyle ilgili sonuçlar›n gösterildi¤i gelir tablosudur. Finansal analizde yap›lan analizin amac›na göre farkl› niteliklerdeki analizler yap›labilir ve farkl› yöntemler uygulanabilir. Etkin bir planlama finansal baflar› için önemlidir. Beklenmeyen problemlerle karfl›laflmamak için iyi bir analiz ve uygun finansal planlar gereklidir. Finansal planlaman›n üç önemli aktivitesinden ilki, finansal ihtiyaçlar›n belirlenmesidir. Bu aflamada k›sa ve uzun dönemli gelir ve giderler belirlenmeye çal›fl›l›r. Bu da genellikle proforma finansal tablolar haz›rlanarak yap›l›r. ‹kinci aktivite, bu ihtiyaçlar› karfl›lamak için bütçelerin gelifltirilmesi ve üçüncü olarak da finansal kontrolün yap›lmas›d›r. Proforma finansal tablolar haz›rlan›rken en çok kullan›lan yöntem sat›fllar›n yüzdesi yöntemidir. Bu yönteme göre her kalemin geçmifl dönemlerde sat›fllar içindeki a¤›rl›¤› belirlenerek ayn› yüzdelerle proforma tablolara yans›t›l›r. Oranlar ve regresyon yöntemleriyle de proforma tablolar haz›rlanabilir. Finansal kontrol ise belirlenen politikalar›n uygulanmas›n› denetim alt›na almak ve piyasa koflullar›ndaki de¤iflmelere bakarak gerekli düzeltmeleri h›zla yapmak amac›yla yap›l›r. Finans yöneticisinin en önemli görevlerinden birisi fonlar›n nereye yat›r›laca¤›n› belirlemektir. Bir baflka deyiflle dönen varl›klara ve sabit varl›klara ne düzeyde yat›r›m yap›laca¤›n› belirlemektir. Sabit varl›klara yat›r›m yaparken ola¤anüstü finansal planlar haz›rlan›r ve buna sermaye bütçelemesi denir. Sabit varl›klar, ekonomik ömrü en az bir y›l olan de¤erlerdir. Dönen varl›klara yat›r›m ise çal›flma sermayesi yönetimi bafll›¤›nda incelenir. Dönen varl›klar çabuk paraya dönüflen likit varl›klard›r. Riski sevmeyen bir finans yöneticisi çal›flma sermayesine daha fazla yat›r›m yapt›kça iflletmenin karl›l›¤›n›n azalmas›na neden olacakt›r. Çal›flma sermayesinin düzeyini; iflletmenin faaliyet konusu, büyüklü¤ü, sat›fllar›ndaki düzenlilik ile, sat›fllar›ndaki art›fl ve azal›fl oran› etkiler.
344
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Afla¤›dakilerden hangisi para, fon ya da sermaye anlam›n› ifade eder? a. Finans b. Finansman c. Finansal Yönetim d. Para yönetimi e. Çal›flma sermayesi yönetimi 2. Afla¤›dakilerden hangisi reel varl›klara yat›r›mlar› finanse etmek için gerekli fonlar›n belirlenmesiyle, bu fonlar›n nereden, ne zaman ve nas›l karfl›lanaca¤›yla ilgili kararlard›r? a. Yat›r›m kararlar› b. Finansman kararlar› c. Kâr pay› da¤›t›m kararlar› d. Muhasebe kararlar› e. Faaliyet kararlar› 3. Bir finans yöneticisinin, karar verirken, enflasyon ve faiz oranlar›n› dikkate almak zorunda olmas›, finansal yönetimin hangi bilim dal› ile yak›n iliflki içersinde oldu¤unu gösterir? a. Muhasebe b. Üretim yönetimi c. Say›sal yöntemler d. ‹ktisat e. Matematik 4. Bir iflletmenin birincil amac› afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹flletmenin piyasa de¤erini maksimum yapmak b. Kâr› maksimum yapmak c. Hisse bafl› kâr› yükseltmek d. Tüketicileri memnun etmek e. ‹stihdam yaratmak
5. Finansal analiz, afla¤›daki konular›n hangisinde, finans yöneticisine yard›mc› olmaz? a. ‹flletmenin faaliyetlerindeki etkinli¤i ve baflar› derecesini ölçmede b. Finansal planlar yapmada c. Üretilecek mal ve hizmetler, üretim miktar›, üretim bileflimi ve izlenecek fiyat politikas› konusunda karar almada d. ‹flletmenin varl›¤›n› tehlikeye düflürmeden borçlar›n› ödeyebilme gücünü belirlemede e. ‹flletmenin ödeyece¤i vergi miktar›n› belirlemede 6. Bir iflletmenin varl›klar›n› ne ölçüde öz kaynakla, ne ölçüde borçla finanse etti¤ini ö¤renmek isteyen bir analist, hangi finansal tabloya bakmal›d›r? a. Bilanço b. Gelir tablosu c. Nakit bütçesi d. Nakit ak›fl› tablosu e. Amortisman flemas› 7. Gelir tablosunda sat›fllar›n maliyeti aflan bölümüne ne ad verilir? a. Net gelir b. Faaliyet geliri c. Brüt gelir d. Sat›fl geliri e. Muhasebe kâr› 8. ‹flletmenin sat›fllar›n›n, y›llar boyunca nas›l bir trend izledi¤ini belirlemek için, ne tür bir analiz yap›lmal›d›r? a. Statik analiz b. Dinamik analiz c. Finansal analiz d. Oran analizi e. Baflabafl analizi 9. Sat›fllar›n yüzdesi yöntemiyle finansal tablolar›n haz›rlanmas›ndaki temel varsay›m afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sat›fllar›n sabit h›zla artaca¤› b. Sat›fllar›n de¤iflmeyece¤i c. Sat›fllarla, kâr aras›nda do¤rusal bir iliflki oldu¤u d. Sat›fllar›n her y›l farkl› oranda de¤iflece¤i e. Sat›fllarla finansal tablo kalemleri aras›ndaki iliflkinin gelecekte de benzer flekilde devam edece¤i 10. Afla¤›dakilerden hangisi çal›flma sermayesi düzeyini etkileyen faktörlerden biri de¤ildir? a. ‹flletmenin faaliyet konusu b. ‹flletmenin büyüklü¤ü c. Sat›fllardaki düzenlilik d. ‹flletmenin yasal türü e. Sat›fllardaki art›fl ya da azal›fl oran›
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim
“
345
Yaflam›n ‹çinden
Biraz Daha Düflünelim
Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularla ilgili, gerçek
1. ‹flletmelerin baflar›s›nda finansal yönetimin önemi nedir? 2. ‹flletmelerde finansal yönetimin amac› nedir? 3. Finansal yönetimle di¤er bilim dallar› aras›ndaki iliflkiyi aç›klay›n›z. 4. Finansal analiz neden gereklidir? 5. Finansal planlaman›n iflletmeye olan faydalar›n› aç›klay›n›z. 6. Finansal kontrolun finansal planlamaya olan katk›s› nedir? 7. Nakit bütçesinin iflletmeye katk›lar› nelerdir? 8. Çal›flma sermayesi düzeyini belirleyen faktörleri belirtiniz. 9. Çal›flma sermayesinin finansman›yla risk ve karl›l›k aras›ndaki iliflkiyi aç›klay›n›z. 10. ‹flletmeler bafll›ca hangi amaçlarla yat›r›m yaparlar? 11. Son y›llarda s›kça görülen iflletme birleflmelerinin nedenleri neler olabilir?
hayattan bir örnek yer almaktad›r. Örnek olay› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir. Ayd›n Kimya A.fi. Ayd›n Kimya, 1946 y›l›nda kimya sektöründe üretimde bulunmak üzere befl kardefl taraf›ndan Eskiflehir'de kurulmufltu. Uzun y›llar verilen mücadele sonunda sektörde önemli bir yere sahip hale gelinmiflti. 1970'li y›llarda yaflanan h›zla büyüme süreci 1980'li y›llarda yerini duraklamaya b›rakm›flt›. 1970'li y›llar›n sonlar›na do¤ru sektöre giren çok say›da firma rekabeti artt›rm›fl, kar marjlar›n› daraltm›flt›. Ayr›ca 1980'li y›llarda finansal liberasyonla faiz oranlar›nda yaflanan yükselme, tüm sektörle birlikte Ayd›n Kimya A.fi.'yi de önemli oranda olumsuz yönde etkilemiflti. 1990'l› y›llarda yükselen faizler, artan rekabet, h›zla de¤iflen teknoloji karfl›s›nda Ayd›n Kimya A.fi.'de sorunlar› kal›c› bir biçimde çözme aray›fl› yerine, esas faaliyet konusu d›fl›nda menkul k›ymetlere yat›r›mlara giderek getiri sa¤lama yolu tercih edilmiflti. Di¤er yandan daralan üretim kapasitesi nedeniyle flirketteki bir k›s›m uzman çal›flan›n›n da ifline son verilmiflti. Son y›llarda piyasada faiz oranlar›n›n düflmeye bafllamas› menkul de¤erlere yap›lan yat›r›mlar›n cazibesini düflürürken, baz› durumlarda zarara bile neden olmaktayd›. K›sa dönem için bu tür yat›r›mlardan iyi getiri elde etmifllerdi; ancak flimdilerde bu stratejinin do¤ru olup olmad›¤› konusunda ciddi ciddi düflünmekteydiler. a. Siz Ayd›n Kimya'daki finans yöneticisi olsayd›n›z, daralan kar marjlar› ve artan rekabet karfl›s›nda menkul de¤er yat›r›mlar› gibi yat›r›mlara yönelir miydiniz? b. Ayd›n Kimya A.fi.'nin flu aflamada nas›l bir yat›r›m politikas› izlemesi gerekti¤ini düflünürsünüz? c. Teknolojik de¤iflmeler karfl›s›nda yeni yat›r›mlar yapmas› gerekti¤ini düflünüyorsan›z, bu tür yat›r›mlar›n finansman›nda ne tür seçenekler önerebilirsiniz?
”
346
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar
Yan›t Anahtar›
Zikmund, William G. ve Di¤erleri. Business The American Challenge for Global Competitiveness, New York, 1995. Griffin, W. Richy ve Ronald S. Ebert. Business, PrenticeHall Inc., London, 1996. Kolb, W. Robert ve Ricardo J. Rodriquez. Finansal Yönetim (Çev: Ali ‹hsan Karacan), Sermaye Piyasas› Kurulu Yay›n›, Ankara, 1996. Brealey, A. Richard ve Di¤erleri. ‹flletme Finans›n›n Temelleri (Çev: Ünal Bozkurt), Literatür Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1997. Everard, E. Kenneth ve James L. Burrow. Business Principles and Management, South-Western Eduational Publishing, Ohio, 1996. Ayd›n, Nurhan. Finansal Yönetim, Birlik Ofset, Eskiflehir, 1999. Akgüç, Öztin. Finansal Yönetim, Muhasebe Enstitüsü Yay›nlar›, ‹stanbul, 1995. Ceyhan, Ali. ‹flletmelerde Finansal Yönetim, Ekin Kitabevi, Bursa, 2000.
1. a
2. b
3. d
4. a 5. e 6. a 7. c 8. b 9. e
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Yönetim ve Finansal Yöneticinin Rolü” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Yönetim ve Finansal Yöneticinin Rolü” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Yönetim ve Di¤er Bilim Dallar› ile ‹liflkisi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Yönetim ve ‹flletme Amaçlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Analiz” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Analiz” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Analiz” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Analiz” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Analiz ve Finansal Planlama ve Kontrol” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma Sermayesi Yönetimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
347
18
Finansal Sistem ve Kurumlar
• Finansal piyasalar› tan›man›n ve anlaman›n finansal yönetime olan katk›lar› nelerdir? • Finansal kurumlar›n olmad›¤› bir ekonomide para arz ve talebi nas›l karfl›laflabilecektir? • Sermaye piyasas›n›n geliflmedi¤i ekonomilerde finansal kurumlar›n temel özellikleri nelerdir? • Faiz oranlar›n›n para ve sermaye piyasas› üzerine etkileri neler olabilir? • Nominal ve reel faiz oran›ndan ne anl›yorsunuz? • Finansal varl›klar›n de¤erini neler etkiler? • ‹flletmelerin finansman›nda borsan›n rolü nedir?
348
Finansal Sistem ve Kurumlar
ATMACA SOFT A.fi. H›zla büyüyen birçok iflletme, de¤iflimin yüksek oldu¤u günümüzde zaman zaman ayakta kalmakta zorlanmakta ve kimi zaman da piyasadan silinmektedir. Atmaca Soft A.fi.finans alan›nda kurulmufl bir software yaz›l›m flirketidir. 1985 y›l›nda, bilgisayar programc›l›¤› üzerinde e¤itim alm›fl bir arkadafl grubu taraf›ndan kurulmufltur. fiirkette gerçeklefltirilen yaz›l›m programlar›yla, fatura ödeme sürecinde önemli zaman tasarrufu sa¤lanmaktad›r. Atmaca Soft A.fi.nin ilk 10 y›l›nda, piyasada yer edinebilmek için önemli çabalar sarf edilmiflti. Art›k çabalar›n›n meyveleri toplanmaya bafllanm›flt›. Son y›llarda sat›fllarda yaflanan büyük s›çramalarla, beklenenin üzerinde büyüme gerçeklefltirilmiflti. Ancak talepler yaln›zca mevcut ürünlerle s›n›rl› de¤ildi; yeni ürünlere yönelik de önemli miktarda talepler olmaktayd›. Bu durum ortaklar› fazlas›yla memnun etmekteydi; fakat yat›r›mlar›n finansman› ciddi ciddi düflündürüyordu. Yaz›l›m piyasas›ndaki yat›r›mlar yüksek harcamalar› gerektiriyor; talepler ise s›k s›k de¤iflim gösteriyordu. Bunun yan›nda son y›llarda yaz›l›m piyasas›nda faaliyet gösteren firma say›s›nda önemli art›fllar kaydedilmiflti. Atmaca Soft A.fi. talebe k›sa sürede cevap vermek istiyor; büyümede yakalanan h›z› kaybetmek istemiyordu Bu nedenle ortaklar›n ço¤u, daha k›sa sürede gerçekleflebilece¤i düflüncesiyle bankalardan k›sa ve uzun süreli kredi al›nmas›n›n daha uygun olaca¤›n› savunuyordu. Baz› ortaklar ise kredinin riskli olaca¤›n› , hisse senedi ihrac›yla ya da risk sermayedar› bulunmas›n›n daha uygun olaca¤›n› ileri sürüyorlard›. Sonunda yat›r›mlar kredi al›narak gerçekten k›sa sürede gerçeklefltirildi. Yat›r›m›n ilk y›llar›nda ifller yolunda gidiyordu. Ancak, son y›llarda piyasaya yeni firmalar›n ve yeni yaz›l›mlar›n girmesi flirketin sat›fllar›n› olumsuz etkilemifl, de¤iflen taleplere cevap vermek güçleflmiflti. fiirket vadesi gelen kredilerin geri ödenmesinde de sorunlarla karfl›laflmaya bafllam›flt›. Atmaca Soft A.fi.de ortaklar, h›zla büyüyen bir flirkette neden böyle krize girildi¤ini anlamakta güçlük çekmekteydiler.
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; finansal sistemi ve bu sistemi oluflturan unsurlar› tan›mlamak, nominal faiz, reel faiz, enflasyon ve risk aras›ndaki iliflkileri betimlemek, para ve sermaye piyasas›n›n fonksiyonlar›n› betimlemek, farkl›l›klar›n› aç›klamak, finansal kurumlar›n iflletmelerin finansman›ndaki rolünü ve çeflitli finansal kurumlar›n fonksiyonlar›n› aç›klamak, para piyasas› ve sermaye piyasas› finansal varl›klar›n› ay›rt etmek ve bu varl›klar›n özelliklerini aç›klamak için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Üniteyi daha iyi anlaman›z için, önceki Ünitede anlat›lm›fl olan, iflletmelerin duran varl›klar›n›n ve dönen varl›klar›n›n özellikleri, finansal kararlar›n al›nmas›nda göz önünde bulundurulmas› gereken faktörleri ö¤renmifl olman›z gerekmektedir.
349
Finansal Piyasalar ve Finansal Sistem
F‹NANSAL P‹YASALAR VE F‹NANSAL S‹STEM
AMAÇ
1
Finansal sistemi ve bu sistemi oluflturan unsurlar› tan›mlamak.
Kimi kifli ve kurumlar›n gelirleri tüketimleri üzerinde gerçekleflirken, kimilerinin gelirleri tüketimlerini karfl›layamamaktad›r. Tüketim fazlas› olanlar›n tasarruflar›n›, tüketim a盤› olanlar›n kullan›m›na sunduklar› piyasalara "Finansal Piyasalar" denir. Bu piyasalarda fonlar›n el de¤ifltirmesi, fon talep edenlerin fon arz edenlere bir belge vermesiyle sonuçlan›r. Dolay›s›yla finansal piyasalar, "Finansal Varl›k" olarak tan›mlanan k›ymetli evrak niteli¤indeki bu belgelerin al›n›p sat›ld›¤› piyasalar olmaktad›r. Bir ekonomide fonlar› talep edenlerle fonlar› arz edenler, fon ak›m›n› düzenleyen kurumlar, ak›m› sa¤layan araç ve gereçlerle bunlar› düzenleyen hukuki ve idari kurallar "Finansal Sistem"i oluflturur. Finansal sistem yaz›l› veya gelenek haline gelmifl kurallar do¤rultusunda ifller. Görüldü¤ü üzere finansal sistemi oluflturan unsurlar befl grupta toplanabilir. Bunlar: 1. Fon arz edenler ( Tasarruf sahipleri), 2. Fon talep edenler( Yat›r›mc›lar), 3. Yat›r›m ve finansman araçlar›, 4. Yard›mc› kurulufllar, 5. Hukuki ve idari düzendir. Finansal sistemin ö¤eleri daha ayr›nt›l› bir biçimde fiekil 18.1’de verilmektedir.
Finansal piyasa: Finansal varl›klar›n al›n›p sat›ld›¤› piyasad›r.
Finansal sistem: Bir ekonomide fonlar› arz ve talep edenlerin, fon ak›m›n› sa¤layan araç gereçlerin ve bunlar› düzenleyen hukuki ve idari kurallar›n bütünüdür.
Fon Arz Edenler (Tasarruf Sahipleri)
Yat›r›m ve Finansman Araçlar› 1. Para (Nakit) 2. Mevduat 3. Banka paras› 4. Kredi 5. Sosyal güvenlik fonlar› 6. Kooperatif kaynaklar 7. Tahviller 8. Hisse senetleri 9. ‹potekli borç ve irat senetleri 10. Kamu hisse senetleri 11. Gelir ortakl›¤› senetleri
Yard›mc› Kurulufllar 1. Bankalar 2. Arac› Kurumlar 3. Menkul K›ymetler Yat›r›m Ortakl›¤› 4. Menkul K›ymetler Yat›r›m Fonlar› 5. Menkul K›ymetler Borsas› 6. Sosyal Güvenlik Kurulufllar› 7. Sigorta fiirketleri 8. Kooperatifler
Hukuki ve ‹dari Düzen Çal›flmay› düzenleyen ilkeler ve kurallar
Fon Talep Edenler (Yat›r›mc›lar) Para Piyasas› k›sa vadeli fon arz ve talebinin karfl›laflt›¤› piyasa
Faiz Haddi
Sermaye Piyasas› orta ve uzun vadeli fon arz ve talebinin karfl›laflt›¤› piyasa
fiekil 18.1 Finansal Sistemin Ö¤eleri
350
Finansal Piyasalar ve Finansal Sistem
Finansal piyasalar, Tasarruflar›n özendirilmesi, sermaye birikiminin sa¤lanmas›, ülke fonlar›n›n etkin kullan›lmas›na olanak verir.
1
Piyasa ekonomisinin var oldu¤u ekonomilerde finansal piyasalar ekonominin vazgeçilmez unsurudur. Fon a盤› olan ekonomik birimlerle fon fazlal›¤› olan ekonomik birimleri bir araya getiren finansal sistemin etkinli¤i artt›kça sanayileflmenin geliflece¤i aç›kt›r. Finansal piyasalar›n ifllerlik kazanmad›¤›, bu piyasalar›n sa¤l›kl› iflleyifli için gerekli hukuki, ekonomik önlemlerin al›nmad›¤› ülkelerde h›zl› ve sa¤l›kl› kalk›nma mümkün görünmemektedir. Finansal piyasalar yayg›nl›k ve ifllerlik kazand›¤› ölçüde, fon arz ve talebinin reel varl›k yat›r›mlar›na dönük kullan›lma olas›l›¤› artar. Sanayisi geliflmemifl, tar›m ve ticaret a¤›rl›kl› ekonomilerde iflletmelerin fon gereksinimi s›n›rl› olmakta ve genellikle de fonlar öz kaynaklarla ve/veya para piyasas›ndan sa¤lanan k›sa süreli kaynaklarla karfl›lanmaktad›r. Ancak, ekonomik geliflim artt›kça bir taraftan iflletmelerin öz kaynaklar› yetersiz duruma gelerek fona olan ihtiyaçlar› artmakta, di¤er taraftan kiflisel gelirlerin artmas› sonucu finansal piyasalara aktar›labilecek fonlar oluflmaktad›r. Finansal piyasalar, bütün kurum ve araçlar›yla birlikte fon arz ve talebinin karfl›laflmas›nda ve fon ak›fl›n›n gerçekleflmesinde büyük öneme sahiptir. Finansal piyasalar›n: a) Tasarruflar› özendirmek ve artt›rmak, böylece de sermaye birikimini sa¤lamak; b) Ülke fonlar›n›n etkin kullan›m›na olanak vermek gibi iki önemli ifllevi vard›r. Kullan›labilir fonlar›n artmas› ve yat›r›labilir alanlara en uygun miktarlarda, en k›sa sürede ve en az maliyetle aktar›labilmesi finansal sistemin geliflmesine ve özellikle sa¤l›kl› çal›flmas›na ba¤l›d›r. Finans yöneticisi, iflletmenin reel varl›klar›yla yine iflletmenin fon elde etti¤i finansal piyasalar aras›nda yer almaktad›r. ‹ster yat›r›mlarla ilgili (sermaye bütçelemesi) karar› olsun, ister finanslama karar› olsun, do¤ru bir karar›n verilebilmesi için finansal sistem hakk›nda genifl bilgiye sahip olunmas› gerekmektedir. Örne¤in, bir iflletme faaliyet alan›n› geniflletmeyi düflünüyor olsun. Böyle bir proje için gerekli fon, borçla ya da yeni hisse senedi ihraç edilerek, di¤er bir ifadeyle öz kaynakla sa¤lanabilir. Ancak burada temel sorun; borçla finansman›n m›, yoksa hisse senediyle finansman›n m› iflletmenin de¤erini maksimize edece¤idir. Bunun için, çeflitli finansman seçeneklerini ve bu seçeneklerin iflletmenin de¤eri üzerindeki etkilerini bilmek gerekir. Çünkü her bir finansman seçene¤inin riski ve maliyeti farkl› farkl›d›r. Finansal piyasalarla ilgili aç›klamalara geçmeden önce üzerinde durulmas› gereken iki faktör risk ve getiri kavramlar›d›r. Talebin istikrarl› olmad›¤›, riskin yüksek oldu¤u ortamlarda iflletmeler nas›l finanse edilmelidir? Atmaca Soft A.fi. örnek olay›m›zdaki ortaklar, yeni yat›r›mlar›n finansman›nda kolay ve k›sa zamanda sa¤lanabilmesi nedeniyle banka kredisini tercih etmifllerdi. Ancak, firman›n yer ald›¤› piyasada müflteri taleplerinin h›zla de¤iflim göstermesi, rekabetin artmas› nedeniyle faaliyet riski yüksekti. Dolay›s›yla böyle bir durumda iflletmenin riskini daha fazla yükseltmemesi ve finansman riskini düflük tutmas› do¤ru olacakt›. H›zla büyüme iste¤i bunun gözden kaç›r›lmas›na neden olmufltur. Bu da iflletmeyi ödeme güçlü¤üne düflürmüfltür.
Faiz, Risk ve Finansal Piyasalar
351
FA‹Z, R‹SK VE F‹NANSAL P‹YASALAR
AMAÇ
2
Nominal faiz, reel faiz, enflasyon ve risk aras›ndaki iliflkileri betimlemek.
Faiz, para ya da sermayenin baflkalar›n›n kullan›m›na sunulmas› karfl›l›¤›nda al›nan bir karfl›l›k olmaktad›r. Nas›l ki bina, araç, gereç ve benzeri fleyler, belirli bir süre için baflkalar›n›n kullan›m›na sunuldu¤unda kira al›n›yorsa, paran›n da baflkalar›n›n kullan›m›na sunulmas›nda bir karfl›l›k al›nacakt›r. Di¤er bir ifadeyle faiz, paran›n o günkü kullan›m hakk›ndan vazgeçmenin bir karfl›l›¤› olmaktad›r. Finansal piyasalar› faiz kadar etkileyen baflka bir faktör yok denilebilir. De¤iflik faiz oranlar›nda finansal piyasalara sunulan fonlar›n hacmi farkl› oldu¤u gibi, talebi de farkl› olacakt›r. Faizlerin düzeyi, hem fon arz›n› hem de fon talebini etkilerken, ayn› zamanda fonlar›n para ya da sermaye piyasas›na do¤ru ak›fl yönünü de etkiler. Faiz, fon talep edenler için bir maliyet iken, fon arz edenler için bir getiridir. Fon arz›n›, fon talebine eflit k›lan faiz oran› piyasa faiz oran›n› oluflturur. Finansal sistemde bir de¤il çok say›da faiz vard›r. Hatta ayn› kurumun farkl› faiz oranlar›yla borçland›¤› görülmektedir. Etkin iflleyen finansal piyasalarda faiz-getiri-oran› do¤ru de¤erde oluflur. Di¤er bir ifadeyle böyle piyasalarda, para dahil çeflitli finansal varl›klar›n faiz –getiri- oran›yla riski ayn› yönde hareket eder. Riski düflük olan finansal varl›¤›n faiz-getiri-oran› düflük, riski yüksek olan›n faiz-getiri oran› yüksek oluflur. Piyasa faiz oran› ya da nominal faiz oran›, reel faiz oran›yla buna ilave edilecek enflasyon ve risk priminden oluflur. Reel faiz oran›, ödünç verilebilir fonlar›n arz ve talebine ba¤l› olarak belirlenmektedir. Enflasyonun olmad›¤› durumlarda devletin ç›karm›fl oldu¤u menkul k›ymetlerin faiz oran› reel faiz oran›n› ifade eder. Bu oran, piyasalardaki di¤er finansal varl›klar›n faiz-getiri-oranlar›n›n belirlenmesinde baz oluflturur. Reel faiz oran› zaman içinde ekonomik koflullara ba¤l› olarak de¤iflir. Enflasyonun olmad›¤›, etkin iflleyen piyasalarda bu oran genellikle %2-%5 aras›ndad›r. Enflasyonun oldu¤u piyasalarda piyasa faiz oran›n etkileyen en önemli faktör enflasyondur. Enflasyon yükseldikçe genellikle piyasa faiz oranlar› da yükselir. E¤er piyasa faiz oran› enflasyonun alt›nda kal›rsa (negatif faiz) tasarruflar eriyece¤inden fon arz›nda azalmalar olacakt›r. Enflasyon d›fl›nda piyasa faiz oran›n› etkileyen di¤er faktörler, ödenmeme riski, likidite riski, vade gibi risklerdir. Devletlerin ç›karm›fl olduklar› k›sa süreli tahviller ve hazine bonolar›n›n; likiditenin yüksek olmas›, faiz ve anaparas›n›n geri ödenmemesi gibi bir durumun söz konusu olmamas› nedeniyle riski s›f›r olarak kabul edilir. Bu menkul de¤erler için piyasa faiz oran› afla¤›daki gibi bulunur. Nominal Faiz Oran› = Reel Faiz Oran› + Enflasyon Oran› Devletin k›sa süreli finansal varl›klar› d›fl›nda, çeflitli kurumlarca ç›kar›lan finansal varl›klar için, az ya da çok risk söz konusudur. Bu durumda devlet d›fl›nda di¤er kurumlar›n ç›karacaklar› menkul k›ymetler için nominal faiz oran›, reel faiz ve enflasyona ilave olarak riski de dikkate al›narak hesaplanmal›d›r. Riskin miktar› iflletmenin finansal yap›s›na, faaliyet kolunun özelliklerine, menkul k›ymetin vadesine, iflletmenin menkul de¤erlerinin likidite derecesine ba¤l› olarak de¤iflecektir. Bu durumda nominal faiz flu flekilde formüle edilebilir: Nominal Faiz Oran› = Reel Faiz Oran› + Enflasyon Oran› + Likidite Primi + Vade Riski Primi + Ödenmeme Riski Primi
Faiz: Paran›n kullan›m hakk›ndan belirli bir süre için vazgeçilmesinin bedelidir.
Reel faiz oran›: Ödünç verilebilir fonlar›n arz ve talebine ba¤l› olarak belirlenir.
Enflasyonun ve riskin olmad›¤› durumda nominal faiz oran› reel faiz oran›na eflit olur.
352
Finansal Piyasa Türleri
Sermaye talebinde bulunacak kurumlar, faiz oranlar›n›n düzeyini göz önünde bulundurarak finansman biçimini belirlemek durumundad›rlar. E¤er yat›r›mlardan, fonlara ödenecek faizlerden daha yüksek oranda gelir elde ediliyorsa borçlanmak daha do¤ru olacakt›r. Bu durumda iflletme borçlanarak kald›raç etkisinden faydalanacakt›r. Kald›raç etkisi, yat›r›m›n kârl›l›¤›n›n faiz oran›ndan daha yüksek olmas› durumunda pozitif, aksi durumda negatif olacakt›r.
F‹NANSAL P‹YASA TÜRLER‹
AMAÇ
3
Para Piyasas›: Bir y›l ya da daha k›sa süreli fon arz ve talebinin karfl›laflt›¤› piyasalard›r.
Sermaye Piyasas›: Vadesi bir y›l› aflan orta ve uzun süreli fon arz ve talebinin karfl›laflt›¤› piyasalard›r.
Çizelge 18.1 Para ve Sermaye Piyasas›n›n Karfl›laflt›r›lmas›
Para ve sermaye piyasas›n›n fonksiyonlar›n› betimlemek, farkl›l›klar›n› aç›klamak,
Ödünç verilen fonlar›n sürelerine göre; finansal piyasalar, fonlar›n süreleri dikkate al›nd›¤›nda "Para Piyasas›" ve "Sermaye Piyasas›" olarak ikiye ayr›labilir. Para piyasalar›, bir y›l ya da daha k›sa süreli fon arz ve talebinin karfl›laflt›¤› piyasalar›d›r. Bu piyasalardan iflletmeler, genellikle k›sa süreli ve geçici fon ihtiyaçlar›n› -hammadde, yard›mc› madde, malzeme ve iflçilik gibi- karfl›lamak için faydalan›rlar. Bankalardan sa¤lanan kredilerle, senet iskontosu, senet teminat›, finansman bonosu ihrac› gibi yöntemlerle iflletmelerin günlük, haftal›k, ayl›k gibi k›sa süreli fon ihtiyaçlar› karfl›lan›r. Sermaye piyasalar› genifl anlamda, vadesi bir y›l› aflan orta ve uzun süreli fon arz ve talebinin karfl›laflt›¤› piyasalar olarak tan›mlanmaktad›r. Tan›ma göre sermaye piyasas›, hisse senedi ve tahvil piyasas› yan›nda yat›r›m kredileri, konut kredileri gibi orta ve uzun vadeli fonlar›n al›m ve sat›m›n›n yap›ld›¤› birincil ve ikincil piyasalar› da kapsayan bir kavramd›r. Dar ve teknik anlamda sermaye piyasas› ise, yaln›zca hisse senedi ve tahvil piyasalar›n› kapsamaktad›r. ‹flletmelerce sermaye piyasalar›ndan sa¤lanan fonlar genellikle orta ve uzun vadeli varl›klar›n finansman›nda kullan›lmaktad›r. Para ve sermaye piyasas›n› birbirinden ay›rmak gerçekte güç olmakla birlikte Çizelge 1’de para ve sermaye piyasalar›n›n temel farkl›l›klar› ortaya konmaktad›r. FARKLAR
PARA P‹YASASI
SERMAYE P‹YASASI
Süre
K›sa süreli fon arz› ve talebi karfl›lan›r.
Orta ve uzun süreli fon arz› ve talebi karfl›lan›r.
‹fllev
Genellikle geçici nitelikte likidite ihtiyac› için baflvurulur.
Genellikle sabit yat›r›mlar›n ve net çal›flma sermayesinin finansman›nda kullan›l›r.
Kaynak
Fon kaynaklar› devaml›l›k göstermeyen resmi, ticari ve vadesiz mevduatt›r.
Fon kaynaklar› devaml›l›k gösteren gerçek tasarruflard›r.
Araç
Fon al›flveriflinde kullan›lan araçlar ticari senetlerdir.
Fon al›flveriflinde kullan›lan araç ve gereçler hisse senedi ve tahviller gibi menkul k›ymetlerdir.
Faiz
K›sa süreli fon arz ve talebi sözkonusu oldu¤u için risk düflük olmakta ve buna ba¤l› olarak da faiz oran› düflüktür.
Uzun süreli fon arz ve talebi sözkonusu oldu¤undan risk daha yüksek olmakta, buna ba¤l› olarak da faiz daha yüksektir.
Finansal Piyasa Türleri
Para piyasas› ile sermaye piyasas› aras›nda bu farkl›l›klar olmas›na ra¤men birbirleriyle s›k› iliflki içindedir. Fon sunanlar, yat›r›m politikalar›na, faiz ve getiri oranlar›na ba¤l› olarak bir piyasaya veya her ikisine de yönelebilmektedirler. Benzer flekilde fon talep edenler de bir piyasadan veya her iki piyasadan da fon talep edebilmektedir. Genellikle para ve sermaye piyasas›n›n finansal kurumlar› ayr› ayr› olmakla birlikte, baz› kurumlar hem para hem de sermaye piyasas›nda hizmet sunmaktad›r. Yine bir piyasadan di¤erine sürekli fon ak›fl› söz konusudur. Para piyasas›nda faizlerdeki bir de¤ifliklik, sermaye piyasas›nda da de¤iflikli¤e neden olmaktad›r. Örgütlenme biçimine göre; Finansal piyasalar örgütlenme flekline göre, "Organize olmufl" ve "Organize olmam›fl" (serbest piyasalar) finansal piyasalar olarak ayr›labilir. Organize piyasalar, resmi bir piyasa yerinin oldu¤u, devletin gözetimi ve denetimi alt›nda olan piyasalard›r. Organize olmufl para piyasalar›n›n en önemli kurulufllar› ticaret bankalar›d›r. Ticari bankalar, özellikle senetleri iskonto ederek veya iflletmelere k›sa süreli kredi vererek bu piyasalarda çok önemli rol oynamaktad›rlar. Organize olmufl sermaye piyasas›n›n en önemli kurumu ise Menkul K›ymet Borsalar›d›r. Organize olmufl sermaye piyasalar›nda ifllemlerin yap›ld›¤› binalar, üyeler, yasalar, kurallar ve yönetenler bulunur. Di¤er bir ifadeyle borsalarda menkul k›ymetlerin fiyat›n›n oluflmas› ve el de¤ifltirmesi belirli kurallar çerçevesinde olur. Organize olmufl piyasalarda menkul k›ymetlerin ifllem görebilmesi için bu menkul k›ymetlerin borsaya kay›tl› olmas› gerekmektedir. Borsaya kay›tl› olmayan (kote olmayan) menkul k›ymetler ancak borsa d›fl›nda, organize olmam›fl piyasalarda ifllem görebilmektedir. Organize piyasalar›n en önemli fonksiyonu menkul k›ymetler için sürekli bir piyasay› oluflturmas›d›r. Bu , yat›r›mc›lar›n istedikleri anda ellerindeki menkul k›ymetleri satma ya da yeni menkul k›ymetleri alma f›rsat› yaratmaktad›r. Menkul k›ymet borsalar›n›n di¤er önemli bir fonksiyonu da menkul k›ymet fiyatlar›n›n standardize edilmesine olanak sa¤lamas›d›r. Borsalarda oluflan fiyatlar›n kitle iletiflim araçlar›ndaki geliflmeye ba¤l› olarak dünyan›n her yerine ulaflmas› mümkündür. Organize olmam›fl piyasalar, finansal varl›klar›n al›m ve sat›m›n›n yap›laca¤› belirli bir mekan›n bulunmad›¤› piyasalard›r. Finansal varl›klar›n al›n›p sat›ld›¤› herhangi bir yerde serbest piyasa oluflmaktad›r. Organize olmam›fl piyasalara "Tezgah üzeri" piyasalar da denir. Menkul k›ymetleri borsaya kay›tl› olmayan kamu ve özel kurumlar›n menkul k›ymetlerinin al›n›p sat›ld›¤› yerler, organize olmayan piyasalar olarak tan›mlan›r. Organize olmayan piyasalarda ifllemlerin, organize olmufl piyasalarda oldu¤u gibi aç›k olma özelli¤i yoktur. Organize piyasada ifllemler aç›k artt›rmayla yap›l›r. Alma ve satma emirleri aç›k artt›rmayla uyumlaflt›r›lmaya çal›fl›l›r. Organize olmayan piyasalarda ise fiyatlar aç›k artt›rmayla de¤il, al›c› ve sat›c›n›n pazarl›¤›yla oluflur. Organize olmam›fl piyasalar, yerel ve menkul k›ymetleri fazla bilinmeyen kurumlar için önemli ifllev görebilmektedir. Baz› iflletmeler, finansal verilerinin piyasaca bilinmesini istemedi¤i için de organize olmayan piyasalar› tercih edebilmektedir. Organize olmam›fl piyasalar›n en önemli sak›ncas›, gözetim ve denetimdeki boflluklar nedeniyle yat›r›mc›lar›n risklerini art›yor olmas›d›r. Bununla birlikte ifllem maliyetlerinin düflük olmas› , baz› formalitelere ihtiyaç göstermemesi gibi nedenlerle gittikçe geliflti¤i görülmektedir.
353
Organize piyasalar: Resmi bir piyasa yerinin oldu¤u, devletin gözetimi ve denetimi alt›nda olan piyasalard›r.
Organize olmam›fl piyasalar: Finansal varl›klar›n al›m ve sat›m›n›n yap›laca¤› belirli bir mekan›n bulunmad›¤› piyasalard›r.
Menkul k›ymetlerin kottan ç›kar›lmas› iki flekilde olur, ‹lki firman›n iste¤iyle, ikincisi ise Borsa Yönetim Kurulu karar›ylad›r.
354
Birincil piyasalar: Dolafl›ma ilk kez ç›kar›lan finansal varl›klar›n al›n›p sat›ld›¤› piyasalard›r. ‹kincil piyasalar: Daha önce al›m ve sat›ma konu olmufl f›nansal varl›klar›n al›n›p sat›ld›¤› piyasalard›r.
‹kincil piyasalarda menkul k›ymetlerin el de¤ifltirmesinde, bu menkul k›ymetleri ihraç etmifl kurumlara fon girifli olmaz.
Finansal Kurumlar
Finansal varl›¤›n piyasaya sunulma durumuna göre; Finansal piyasalar, finansal varl›¤›n piyasaya ilk defa sunuluyor olup olmamas›na göre, "Birincil Piyasalar" ve "‹kincil Piyasalar "olarak iki ana grupta toplanabilir. Birincil piyasalar dolafl›ma ilk kez ç›kar›lan finansal varl›klar›n al›n›p sat›ld›¤› piyasalard›r. ‹kincil piyasalar ise, daha önce al›m ve sat›ma konu olmufl f›nansal varl›klar›n al›n›p sat›ld›¤› piyasalard›r. ‹kincil piyasalar›n en önemli kurulufllar› menkul k›ymet borsalar›d›r. ‹kincil piyasalarda sermaye piyasas›na yeni menkul k›ymet ihraç edilmez; mevcut menkul k›ymetler el de¤ifltirir. Dolay›s›yla ikincil piyasalarda menkul k›ymetler el de¤ifltirdi¤inde, bu menkul k›ymetleri ihraç etmifl kurumlara fon girifli olmaz. Birincil piyasada menkul k›ymet bir kez el de¤ifltirirken, ikincil piyasadaki al›m ve sat›mlar›n bir s›n›r› yoktur. Sat›fl gelirleri de yat›r›mc›dan yat›r›mc›ya gitti¤i için iflletmelere fon sa¤layan as›l kaynak, birincil piyasalard›r. Ancak ikincil piyasalardaki al›m ve sat›mlar birincil piyasay› da etkiler. ‹kincil piyasada al›m ve sat›m› sürekli olan menkul de¤erlerin birincil piyasas› da etkin olacakt›r. ‹kincil piyasa ifllemi olmas›na karfl›l›k daha önce birincil piyasada ifllem görmüfl ve menkul k›ymetler borsas›na kote olmufl bir finansal varl›¤›n borsa d›fl›nda al›n›p sat›lmas›yla oluflan piyasaya "üçüncül piyasa" denir. Bu piyasalar›n yap›s› gerçekte organize olmam›fl piyasalar gibidir. Piyasadaki arac›lar her yerde piyasa oluflturmaya çal›flarak organize piyasalardaki arac›lar›n rakibi gibi görünürler. Yine finansal varl›klar›n, genellikle kurumsal yat›r›mc›lar taraf›ndan ve arac›s›z olarak, blok al›fl ve sat›fl›n›n yap›ld›¤› piyasalara da "dördüncül piyasalar" ad› verilmektedir.
F‹NANSAL KURUMLAR
AMAÇ
4
Arac› kurulufllar: Mali piyasa araçlar›n›n ç›kar›m›, al›m›, sat›m› ve pazarlamas›yla u¤raflan kurulufllard›r.
Finansal kurumlar›n iflletmelerin finansman›ndaki rolünü ve çeflitli finansal kurumlar›n fonksiyonlar›n› aç›klamak.
Finansal piyasalardan fon sa¤lanmas›yla bu piyasalara fon sunulmas› genellikle arac›larla olur. Fon fazlas› olan birimlerin fon a盤› olan birimlerle do¤rudan karfl›laflmas› finansal piyasa ifllemleri içinde az yer tutar. Finansal kurumlar, temel varl›klar› büyük ölçüde finansal araçlardan oluflan, faaliyetleri bunlar üzerinde yo¤unlaflan ve de esas gelirlerini finansal araçlarla ilgili ifllemlerden sa¤layan kurumlard›r. Finansal kurumlar›n bir bölümü, dolays›z finansman süreci üzerinde faaliyet göstererek ekonomik birimlerin ç›karm›fl olduklar› finansal araçlar›n fon arz edenlere sunulmas›nda pazarlama hizmeti verirler. Di¤er bir k›sm› ise, dolayl› finansman süreci üzerinde faaliyet gösterirler. Bu tür finansal kurumlar finansal araçlar ç›kar›p sa¤lad›klar› fonlarla finansal araçlar sat›n alarak, fon ihtiyac› olan birimlere fon aktar›rlar. Finansal kurumlar›n, hem fon arz edenlere hem de fon talep edenlere sa¤lad›¤› bafll›ca katk›lar› flunlard›r: • Fon maliyetlerini azaltmak: Finansal kurumlar portföy yönetimi, piyasa araflt›rmas›, finansal analiz ve yat›r›m faaliyetlerini çok say›da fon arz eden ve talep edenler ad›na üstlenerek, her iki taraf aç›s›ndan maliyet tasarrufu sa¤lam›fl olurlar. Bu tür faaliyetlerin her bir birim taraf›ndan ayr› ayr› yap›lmas› büyük maliyetlere neden olacakt›r. Halbuki bu tür faaliyetlerin finansal kurumlarda uzman kiflilerce yap›lmas› önemli maliyet tasarrufu sa¤layacakt›r. • Risk ayarlamas› yapmak: Finansal kurumlar, bir ekonomik birimin tek bafl›na yapamayaca¤› ölçüde çeflitli finansal varl›klara yat›r›mlar yaparak risk da¤›t›m›n› gerçeklefltirebilecektir. Finansal kurumlarda toplanan büyük miktarlardaki fonlar›n,
Finansal Kurumlar
de¤iflik risk derecelerine sahip finansal varl›klara da¤›l›m› bir tasarruf sahibinin yapabilece¤i da¤›l›mdan daha kolay olacakt›r. • Vade ayarlamas› yapmak: Finansal kurumlar; kullan›lan finansal varl›klar›n vadelerini farkl›laflt›rmak suretiyle, hem fon sunanlar›n hem de fon talep edenlerin ihtiyaçlar›na uygun vade ayarlamas› yapabilirler. Bir k›s›m yat›r›mc›lar k›sa süreli, düflük riskli finansal varl›klar› tercih ederken, bir k›sm› uzun süreli ve yüksek riskli finansal varl›klar› tercih ederler. Yine bir k›s›m fon talep edenler riskten kaç›n›rken, bir k›sm› riski severler. Fon talep edenlerle fon arz edenlerin vade aç›s›ndan tam olarak uyum içinde olmas› hemen hemen mümkün de¤ildir. Finansal kurumlar, farkl› vadeli finansal varl›klarla farkl› vade tercihlerini dengelemeye çal›fl›rlar. • Miktar ayarlamas› yapmak: Finansal kurumlar farkl› büyüklükteki finansal varl›klarla miktar ayarlamas› da yaparlar. Dolay›s›yla fon arz edenler, tutar› ne olursa olsun her büyüklükteki tasarruflar›n›n yat›r›lmas›nda çeflitli seçeneklere sahip olurlar. Di¤er taraftan fon talep edenler de, çeflitli büyüklüklerdeki tasarruflarla oluflan fonlardan istedikleri büyüklükte fonlar› sa¤layabilme olana¤›na sahip olacaklard›r. • Finansal dan›flmanl›k hizmeti sunmak: Finansal kurumlar fon arz ve talep edenlere, piyasa analizi, portföy yönetimi, finansal varl›k de¤erlemesi, firma de¤erlemesi gibi hizmetler de sunarlar. Finansal kurumlar; faaliyetlerinin yo¤unlaflt›¤› alanlar ele al›narak para piyasas› finansal kurumlar› ve sermaye piyasas› finansal kurumlar› olarak s›n›fland›r›ld›¤› gibi, dolayl› ve dolays›z finansman sürecinde faaliyet göstermeleri aç›s›ndan, arac› kurumlar ve finansal pazarlama kurumlar› gibi de s›n›fland›r›labilmektedir. Ancak, en çok kabul gören s›n›fland›rma, para yaratan ve para yaratmayan finansal kurumlar fleklinde olan s›n›fland›rmad›r.
Para Yaratan Finansal Kurumlar Para yaratan finansal kurumlar, fon arz ve talebini büyük ölçüde buluflturan ve sat›n alma gücü yaratan kurumlard›r. Merkez bankalar› ve ticaret bankalar›ndan oluflan bu kurumlar, küçük tasarruflar›n ekonomiye aktar›lmas›nda önemli rol oynarlar. Merkez Bankalar› Merkez bankalar›, finansal kesime para yaratan en önemli kurumdur. Merkez bankalar›n›n önemi, ekonomik yap›y› ve politikalar› etkileme konusundaki güçlerinden kaynaklanmaktad›r. Bu bankalar genellikle para ç›karma ayr›cal›¤›na ve tekeline sahiptirler. Dünyada her ülkenin kendine özgü merkez bankas› vard›r. Bu bankalar, banknot ç›karmak, bankalar› gözetim ve denetim alt›nda tutmak, ekonomide para ve kredi politikas›n› yürütmek, devletin hazinedarl›¤›n› yapmak, ulusal paran›n de¤erini korumak, hazineye ve bankac›l›k sistemine kredi vermek gibi çok çeflitli görevler üstlenmektedirler. Bir para piyasas› arac›s› olmas›na karfl›l›k merkez bankalar›n›n sermaye piyasas›na da do¤rudan ya da dolayl› etkileri vard›r. Merkez bankas› aç›k piyasa ifllemleriyle devlet tahvillerine ve hazine bonolar›na yat›r›m yaparak ve bankalardan sa¤lad›klar› mevduat karfl›l›klar›n› orta ve uzun vadeli kredilere yat›rarak sermaye piyasas›n› do¤rudan etkileyebilir. Faiz oranlar› ve para arz›yla ilgili uygulamalar›yla fonlar›n ak›fl›n› ve hacmini etkileyerek finansal piyasalar› dolayl› yoldan etkileyebilir.
355
Para piyasas›n›n temel kurumu, ticari bankalard›r.
356
Finansal Kurumlar
• • • • • • • • •
Ülkemizde Merkez Bankas›n›n bafll›ca görevleri flunlard›r; para ve kredi politikas›n› yürütmek, milli paran›n de¤erini korumak, milli paran›n hacmini ve dolafl›m›n› düzenlemek, bankalara kredi vermek, para arz›n› ve likiditeyi düzenlemek için aç›k piyasa ifllemleri yapmak, mevduat›n vade ve türleri ile bunlar›n yürürlük zamanlar›n› belirlemek, milli para ile yabanc› paralar aras›ndaki pariteyi belirlemek, alt›n ve döviz rezervlerini belirlemek, tasarruf Mevduat Sigorta Fonunu yönetmektir.
Ticaret Bankalar› (Mevduat Bankalar›) Bafll›ca fon kaynaklar›n›n mevduatlar olmas› nedeniyle ticaret bankalar›na mevduat bankalar› da denilmektedir. Ticaret bankalar› genellikle kifli ve kurumlar›n k›sa süreli fon ihtiyaçlar›n›n karfl›land›¤› kurumlar olup, tüm ülkelerde en yayg›n bankac›l›k türüdür. Ülkelerin geliflmifllik düzeyi artt›kça, finansal sistemde, ticaret bankalar›ndan daha fazla, yat›r›m ve kalk›nma bankalar›n›n a¤›rl›¤› artmaktad›r. Türkiye’de de di¤er geliflmekte olan ülkelerde oldu¤u gibi, banka sistemin temel kurumu ticaret bankalar›d›r. Türkiye’de mevduat bankalar›n›n geliflimi ile finans kesiminin geliflimi aras›nda s›k› bir ba¤l›l›k bulunmaktad›r. 2001 tarihi itibariyle ülkemizde faaliyet gösteren banka say›s› afla¤›daki çizelgede verilmektedir. Çizelge 18.2 Türkiye’de Faaliyet Gösteren Bankalar
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Ticari Bankalar
55
56
59
60
62
61
44
Kamusal Sermayeli
5
5
5
4
4
4
3
Özel Sermayeli
32
33
35
36
31
28
21
-
-
1
2
8
11
5
Yabanc› Bankalar
18
18
18
18
19
18
15
Kalk›nma ve Yat›r›m Bankalar›
13
13
13
15
19
18
15
Kamusal Sermayeli
3
3
3
3
3
3
3
Özel Sermayeli
7
7
7
9
13
12
9
Yabanc› Sermayeli
3
3
3
3
3
3
3
Toplam
68
69
72
75
81
79
59
Fon Bankalar›
Geliflmifl ülkelerde finansal kesimdeki ticari bankalar›n a¤›rl›¤› genellikle %20%30’ larda iken, Türkiye’de bu oran %40- % 60’larda olmaktad›r. Türkiye’deki bankalar fonksiyonlar›na göre s›n›fland›r›ld›¤›nda a¤›rl›¤›n ticari bankalarda oldu¤u görülmektedir. Yine ülkemizde ticari bankalar›n toplam krediler içindeki paylar›na bak›ld›¤›nda; 1993 y›l›nda %89.5, 1994 y›l›nda %87.7, 1995 y›l›nda ise % 89 olmufltur. Kalk›nma ve yat›r›m bankalar›n›n toplam krediler içindeki paylar›na bak›ld›¤›nda ise; 1993 y›l›nda %10.5, 1994 y›l›nda % 12.2, 1995 y›l›nda %11 olmufltur.
Finansal Kurumlar
Banka Gruplar›
1993 (%)
1994 (%)
1995 (%)
A) Mevduat Bankalar›
89.5
87.7
89
- Kamusal Sermayeli
35.5
38.1
39.2
- Özel Sermayeli
51.2
47.9
47.9
2.8
1.8
1.9
10.5
12.2
11
- Kamusal Sermayeli
8.6
10.4
9.4
- Özel Sermayeli
1.7
1.9
1.96
- Yabanc› Sermayeli
0.2
-
-
- Yabanc› Sermayeli B) Kalk›nma ve
357 Çizelge 18.3 1993- 1995 Y›llar› Aras›nda Kredilerin Banka Gruplar› Aras›nda Da¤›l›m›
Yat›r›m Bankalar›
Di¤er ülkelerde oldu¤u gibi ülkemizde de son y›llarda ticari bankalar, geleneksel görevleri yan›nda , orta ve uzun süreli krediler verebilmekte ve sermaye piyasas› kurumu gibi fonksiyonlar görebilmektedir.
Para Yaratmayan Finansal Kurumlar Kalk›nma ve Yat›r›m Bankalar› Kalk›nma ve yat›r›m bankalar›, bir ekonomide belirli amaçlar› gerçeklefltirmek için kurulan ihtisas bankalar›d›r. Kalk›nma bankalar›, kalk›nmakta olan ülkelerde yetersiz olan sermaye ve giriflim unsurlar›n› desteklemek, gelifltirmek, k›t kaynaklar› kalk›nma hedefleri do¤rultusunda kaynak talep edenlere aktarmak üzere kurulmufl bankalard›r. Kalk›nma bankalar›n›n bafll›ca fonksiyonlar›; • kalk›nmada öncelikli sektörlere orta ve uzun süreli yat›r›m kredisi sa¤lamak, • yat›r›m projelerinin haz›rlanmas›, uygulanmas› ve yönetilmesinde giriflimcilere hizmet sunmak, • kârl› ve verimli yat›r›m alanlar› araflt›rmak, • uluslararas› finansal kurumlardan ve d›fl ülkelerden kredi sa¤layarak iflletmelerin finansman›nda rol almak, • yerli ve yabanc› giriflimcilere ortak bulmalar› konusunda yard›mc› olmak, • ülkede sermaye piyasas›n›n geliflmesine çal›flmakt›r. Yat›r›m bankalar›, menkul de¤er ihraç ederek uzun süreli fon sa¤lamay› düflünen iflletmeler ile fonlar›n› uzun süreli yat›rmay› düflünen yat›r›mc›lar aras›nda arac›l›k yapan kurumlard›r. Yat›r›m bankalar›, ekonomik geliflmelere ba¤l› olarak kalk›nma bankalar›n›n önemini yitirmesiyle ortaya ç›km›fl, sermaye piyasas›n›n en önemli kurumudur. Bu tür bankalar iflletmelere do¤rudan do¤ruya kredi vermemekte ve mevduat toplamamaktad›r. Yat›r›m bankalar›n›n ifllevlerinin bafl›nda iflletmelerin ihraç edecekleri menkul k›ymetleri sat›n alarak kendi nam ve hesaplar›na halka pazarlamak gelir. Bu da iflletmelerin ihraç ettikleri menkul k›ymetlerin ya karfl›l›kl› görüflmelerle ya da fiyat teklifi yoluyla sat›n al›narak yat›r›mc›lara sat›lmas›d›r. Bir di¤er ifllevi, gerekti¤inde menkul k›ymetleri sat›n almay› üstlenmek ve destekleme al›m›nda bulunmakt›r. Menkul k›ymet ihraç eden iflletmeler, do¤rudan do¤ruya halka baflvurmakla birlikte, belirlenen süre içinde menkul de¤erlerin sat›lmayan bölümünün yat›r›m bankas›nca al›naca¤›n› taahhüt etmektedir.
Kalk›nma bankalar›: Kalk›nmakta olan ülkelerde yetersiz olan sermaye ve giriflim unsurlar›n› desteklemek, gelifltirmek, k›t kaynaklar› kalk›nma hedefleri do¤rultusunda kaynak talep edenlere aktarmak üzere kurulmufl bankalard›r.
358
Finansal Kurumlar
Yat›r›m bankalar›n›n üçüncü bir ifllevi de, özel plasmanlarda iflletmeler ile yat›r›mc›lar aras›nda arac›l›k yapmakt›r. Özel plasman iflletmelerce ihraç edilen menkul k›ymetlerin önceden saptanm›fl belirli say›da yat›r›mc›ya sat›lmas›d›r. Bu durumda yat›r›m bankas›, iflletmeye dan›flmanl›k yapma, iflletme ve yat›r›mc› aras›nda arac›l›k yapma gibi ifllev görür. Yat›r›m bankalar›, tasarruf sahiplerinin hak ve menfaatlerini korumak, onlara dan›flmanl›k hizmeti de görmektedir. Ülkemizde yat›r›m bankalar›yla ilgili yasal düzenlemede; yat›r›m bankalar› için, sermaye piyasas›nda faaliyet göstermek, sermaye piyasas› araçlar›n› kullanarak sa¤lanan kaynaklarla yat›r›m yapmak, iflletmelerin etkin yönetilme ve sa¤l›kl› mali yap›ya kavuflmalar› amac›yla devir ve birleflme konular› dahil dan›flmanl›k hizmeti vermek, mevduat kabulü hariç bankac›l›k ifllemi yapmak üzere kurulurlar ifadesi vard›r. Kalk›nma bankalar› ise, yukar›da say›lan yat›r›m bankac›l›¤› faaliyetlerine ek olarak öz kaynaklar› ile yönetimi kendine b›rak›lan fon ve benzeri kaynaklardan kredi vermek üzere kurulan kurumlar olarak tan›mlanm›flt›r. Ülkemizdeki bafll›ca kalk›nma ve yat›r›m bankalar› olarak; ‹ller Bankas›, Türk Eximbank, Türkiye Kalk›nma Bankas›, Türkiye S›nai Kalk›nma Bankas›, S›nai Yat›r›m Bankas› say›labilir.
Sigorta Kurumlar›
Sigorta flirketleri: Çeflitli riskleri da¤›tmak ya da azaltmak amac›yla, üyelerine hizmet sunmak üzere kurulan yar› finansal kurumlard›r.
Sosyal güvenlik kurumlar› ile özel sigorta flirketleri, yaln›zca üyelerine hizmet sunmalar› nedeniyle genellikle yar› finansal kurumlar olarak da adland›r›lmaktad›r. Sigorta, kiflilerin do¤al dengesinin gelecekte bozulma ihtimaline karfl›l›k gelifltirilmifl bir sistemdir. Sigorta flirketleri, çeflitli riskleri da¤›tmak ya da azaltmak amac›yla, üyelerine hizmet sunmak üzere faaliyet gösteren yar› finansal kurumlard›r. Bu iflletmeler sunacaklar› hizmetler karfl›l›¤›nda üyelerden toplayacaklar› primleri, genellikle finans piyasas›nda gelir getirmek için kullan›rlar. Sigorta flirketleri küçük tasarruflar›n birikerek büyük fonlar haline geldi¤i kurumlard›r. Geliflmifl ülkelerde ekonomik ve sosyal kalk›nman›n bir göstergesi olan sigortac›l›k, kifli ve kurumlara güvence yaratma yan›nda fon yaratma gücü nedeniyle ekonomiye ilave kaynak sa¤layan bir sistemdir. Bat› ülkelerinde sigorta flirketleri sermaye piyasas›n›n vazgeçilmez kurumlar›d›r. Sosyal güvenlik sisteminin yayg›nlaflmas›na paralel olarak fon birikimleri artmakta, bu ise sosyal güvenlik kurumlar›n› finans piyasas›n›n kilit kurumlar› haline getirmektedir. Ülkemizde Emekli Sand›¤›, Ba¤-Kur, Sosyal Sigortalar Kurumu, OYAK bu alanda faaliyet gösteren kurumlard›r.
Kolektif Yat›r›m Kurumlar› Kolektif yat›r›m kurumlar›, bu kurumlara kat›lanlar›n birikimlerini çeflitli finansal varl›klara yat›rarak riski da¤›tan ve yat›r›mc›lar›n tek bafllar›na gerçeklefltiremeyece¤i uzmanl›¤› sunan kurumlard›r. Tasarruf sahiplerinin gerek bilgi düzeyleri, gerekse tasarruf miktarlar› etkin bir fon yönetimi için yeterli olamamaktad›r. Bireysel olarak fon sunma yerine kolektif yat›r›m kurumlar› oluflturma daha rasyonel olmaktad›r. Bafll›ca kolektif yat›r›m kurumlar› olarak; yat›r›m ortakl›klar› ve yat›r›m fonlar› say›labilir.
Factoring ve Forfaiting fiirketleri Factoring: K›sa vadali kredili sat›fllardan do¤an alacak haklar›n›n devredilmesidir.
Factoring flirketleri, k›sa vadeli kredili sat›fllardan do¤an alacaklar›n vadesinden önce paraya dönüfltürülmesi istendi¤inde alacaklar› devralarak iflletmeleri finanse eden kurumlard›r. Factoring flirketleri, iflletmelerin alacaklar›yla ilgili olarak risk
359
Finansal Araçlar
üstlenen, alacaklar›n tahsilat›n› yapan, kay›t tutan, gerekti¤inde müflterilerle ilgili kredi de¤erlemesi yapan kurumlard›r. Forfaiting flirketleri de factoring flirketlerine benzer hizmetler sunmaktad›r. Ancak, forfaiting flirketlerinde alacaklar›n süresi uzundur ve genellikle de d›fl ülkelere sat›fllarla ilgili alacaklar söz konusudur.
Leasing (Kiralama) fiirketleri Yat›r›mlar›n finansman›nda iflletmelerce kullan›lan bir di¤er yöntem de leasingtir. Leasing flirketleri, bir mal›n kullan›m hakk›n›, belirli bir kira karfl›l›¤›nda, belirli bir süre için kiralayan kurumlard›r. Kiralamayla iflletmeler; faaliyetleri için gerekli olan varl›klar› kredi alarak sat›n alma yerine kiralayarak finansman sorunundan kurtulacaklard›r. Kiralama süresi sonunda kiralanan varl›¤› sat›n alabilirler ya da almayabilirler. Bu ise iflletmelere büyük esneklik sa¤lamaktad›r. Böylelikle kiralama; iflletmelerin Toplam Borç/Toplam Varl›k oranlar›n› bozmaks›z›n faaliyetlerin yürütebilmesine, teknolojik geliflmelere uyum sa¤layabilmesine olanak veren bir yöntem olmaktad›r.
Leasing flirketleri: Bir mal›n kullan›m hakk›n›, belirli bir kira karfl›l›¤›nda, belirli bir süre için kiralayan kurumlard›r.
Risk Sermayesi fiirketleri Risk sermayesinin amac›, geliflme potansiyeli yüksek, rekabet üstünlü¤ü olan giriflimcilere veya iflletmelere uzun vadeli yat›r›mlar yaparak, gerekti¤inde di¤er uzmanl›k hizmetleri de sunarak de¤er art›fl› yarat›p portföylerindeki menkul k›ymetlerin de¤erini art›rmak ve daha sonra da elden ç›kararak yüksek gelir elde etmektir. Amerika ve Avrupa’da çok say›da risk sermayesi flirketleri bulunmaktad›r. Ülkemizde de Sermaye Piyasas› Kanunu’nda yap›lan düzenlemeler risk sermayesi flirketlerinin kurulmas›na olanak sa¤lamaktad›r. ‹flletmeler için borçlar ve öz sermaye d›fl›nda yeni finansman teknikleri olarak neleri düflünürsünüz? Örnek olay›m›zda Atmaca Soft A.fi. yeni yat›r›mlar›n› sat›n alma fleklinde de¤il de leasing yoluyla yapabilirdi. Leasing yapmak, h›zla teknolojilerin de¤iflim gösterdi¤i sektörlerde iflletmelerin riskini düflüren bir finansman yöntemi olmaktad›r.Yine atmaca Soft A.fi. yeni yat›r›mlar›n finansman›nda risk sermayesi sa¤layarak da yat›r›mlar› gerçeklefltirme yolunu seçebilirdi.
F‹NANSAL ARAÇLAR Finansal piyasalar› mal ya da hizmet piyasalar›ndan ay›ran temel özellik, finansal piyasalardan fon talep edenlerin fon arz edenlere elde ettikleri fonlar karfl›l›¤›nda bir finansal varl›k (finansal araç ya da menkul k›ymet) vermeleridir. Mal ya da hizmet piyasalar›nda ise fon sunanlar, piyasaya belirli bir mal› veya hizmeti sat›n almak ya da kiralamak üzere girerler. Finansal varl›k sahipleri, likiditeye ihtiyaçlar› oldu¤unda bunlar› ellerinden ç›kar›labilmektedir. Bu durumda finansal varl›klar sat›n al›nma arac› olarak fonksiyon görmektedir. O nedenle finansal piyasalar, finansal varl›klar›n, di¤er bir ifade ile menkul de¤erlerin al›n›p sat›ld›¤› piyasalar olarak de¤erlendirilir. Menkul k›ymetler; ortakl›k veya alacakl›l›k sa¤layan, belli bir mebla¤› temsil eden, k›sa, orta ve uzun vadeli yat›r›m arac› olarak kullan›lan hisse senetleri, tahviller, finansman bonolar› ve hazine bonolar› gibi finansal araçlard›r.
2
360
Para Piyasas› Finansal Araçlar›
Finansal Araçlar›n Özellikleri Finansal araçlar›n de¤eri, finansal varl›klar›n tafl›d›¤› özelliklere ba¤l›d›r. Bu nedenle finansal varl›klar›n özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Bunlar› k›saca aç›klayal›m: Paraya çevrilebilirlik: Bir k›s›m finansal araçlar para gibi kullan›labilir ya da paraya kolayca dönüfltürülebilir. Merkez bankas›n›n ç›kard›¤› banknotlar yan›nda bankalarda aç›lan çek hesaplar› ihtiyaç an›nda kolayl›kla paraya çevrilebilir. Bir finansal varl›k ne kadar k›sa sürede ve de¤erinden önemli ölçüde kaybetmeksizin paraya dönüflebiliyorsa likiditesi o kadar yüksektir. Bölünebilirlik: Bir finansal varl›¤›n en az hangi miktarlarda paraya çevrilebilece¤ini gösterir. Yat›r›mc›lar aç›s›ndan finansal araçlar ne kadar bölünebilirse o kadar fazla tercih edilir. Geri dönülebilirlik: Bir finansal varl›¤›n al›nd›ktan sonra tekrar sat›lmas› durumunda paraya çevrilebilme maliyetiyle ilgilidir. Bu maliyet ne kadar düflük ise finansal varl›¤›n geri dönülebilirli¤i o kadar yüksek olmaktad›r. Örne¤in sahip oldu¤unuz bir tahvili paraya dönüfltürmek istedi¤inizde, bu tahvilin borsada sat›fl›n› gerçeklefltirecek olan arac› kuruma ödenecek komisyon geri döndürebilirlik maliyetini artt›racakt›r. Bir vadesiz mevduat hesab›n›n geri döndürebilirli¤i hesab› kapat›p paraya çevirmenin maliyeti s›f›r oldu¤u için, çok yüksektir. Halbuki vadeli hesapta vadeden önce hesab›n kapat›lmas› halinde kaybedilecek faiz, geri dönülebilirli¤in maliyetini yükseltmektedir. Getiri: Bir finansal varl›¤›n getirisi, o araçtan belirli bir zaman diliminde sa¤lanacak nakit giriflleriyle ölçülür. Bir tahvilin getirisi faiz olurken, hisse senedinin getirisi kârpay› ve hisse senedinin sat›lmas› halinde sa¤lanacak sermaye kazanc› ya da kayb› olacakt›r. Vade: Finansal varl›¤›n vadesi, bu finansal varl›¤›n ihraç edildi¤i tarih ile son ödemenin yap›laca¤› tarih ya da yat›r›mc›n›n o finansal varl›¤› paraya dönüfltürmeyi düflündü¤ü tarih aras›nda kalan süredir. Riskin tahmin edilebilirli¤i: Finansal varl›¤›n riski, getirisindeki ölçülebilir belirsizlik olarak tan›mlanabilir. Risk, finansal varl›klar›n fiyat›n› belirleyen en önemli faktördür. Teorik olarak devlet tahvillerinin ve hazine bonolar›n›n riski s›f›r olarak kabul edilir. Çünkü, devletin para basma gücü oldu¤undan, vadesi gelen faiz ve ana paran›n geri ödenmemesi gibi bir durum söz konusu olmayacakt›r. Devlet tahvili ve hazine bonosu d›fl›nda özel kifli ve kurumlara ait finansal varl›klar, az ya da çok risk tafl›yacakt›r.
PARA P‹YASASI F‹NANSAL ARAÇLARI
AMAÇ
5
Para piyasas› ve sermaye piyasas› finansal varl›klar›n› ay›rt etmek ve bu varl›klar›n özelliklerini aç›klamak.
Daha önce de belirtildi¤i üzere para piyasas›, vadesi bir y›la kadar olan fon arz ve talebinin karfl›laflt›¤› piyasalard›r. Bu piyasan›n bafll›ca araçlar› ve temel özellikleri afla¤›daki gibi belirtilebilir: Hazine Bonosu: Devletin cari y›l Bütçe Kanununa dayal› olarak bütçe aç›klar›n›n finansman›nda kullan›lmak üzere ç›karm›fl oldu¤u devlet iç borçlanma senetlerinden vadesi 1 y›ldan az olanlara Hazine Bonosu , vadesi 1 y›l veya daha uzun olanlara ise Devlet Tahvili denir. Hazina bonolar› yat›r›mc›lara ihraç tarihinde nominal de¤erin alt›nda bir de¤erle di¤er bir ifadeyle iskontolu olarak sat›l›rlar. Va-
Para Piyasas› Finansal Araçlar›
de sonunda nominal de¤erle sat›fl de¤eri aras›ndaki fark yat›r›mc›n›n faiz gelirini oluflturur. Geri Sat›n Alma Anlaflmas›(REPO): Finansal varl›klar›n belirli bir tarihte, belirlenmifl bir fiyattan geri sat›n al›naca¤›n›n taahhüt edildi¤i anlaflmalard›r. Bu ifllemde söz konusu olan finansal varl›klar yat›r›mc›ya teslim edilece¤i gibi, ço¤u zaman satan finansal kurum taraf›ndan yat›r›mc› ad›na saklanmaktad›r. Ancak, bu durumda yat›r›mc›ya geri sat›n alma taahhüdünü tafl›yan bir makbuz verilmektedir. Repo yapan taraf, elindeki menkul de¤erleri k›sa süre sonunda geri almak vaadiyle satarak k›sa vadeli fon ihtiyac›n› karfl›lamaktad›r. Reponun vadesi 1 gece ile 30 gün aras›nda olmakla birlikte daha da uzun olabilmektedir. Banka Mevduat›: Banka mevduatlar› ülkemizde tasarruf sahiplerinin tasarruflar›n› de¤erlendirdikleri en önemli finansal araçlard›r. Bankalar yat›r›lan bu fonlar› baflka finansal araçlara dönüfltürerek finansal piyasalarda çok önemli ifllev görürler. Finansman Bonolar›: Anonim flirketler taraf›ndan k›sa vadeli borç sa¤lamak üzere ç›kar›lan menkul de¤erlerdir. Finansman bonolar›n›n vadeleri 3 ay ve katlar› olmak üzere en fazla 1 y›ld›r. Finansman bonolar› da hazine bonolar› gibi iskontolu olarak sat›fla sunulur. Büyük ve riski düflük iflletmelerin k›sa süreli finansman ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere ç›kar›lan finansman bonolar›, arac› kurumlara ya da do¤rudan yat›r›mc›lara sat›fla sunulabilir. Finansman bonolar› 30 günden az olmamak üzere ve 30 günün katlar› olarak ç›kar›l›r. Finansman bonolar›n›n iflletmeler aç›s›ndan bafll›ca üstünlükleri flunlard›r: • Alternatif finansman yöntemlerine göre (örne¤in banka kredileri) daha ucuzdur. • Finansman kurumlar›ndan fon sa¤lanmas› uzun formaliteleri gerektirmektedir. Bu aç›dan finansman bonolar› daha k›sa sürede ve daha az formaliteye ihtiyaç göstermektedir. • Finansman bonolar›n›n ikincil piyasas›n›n da olmas› iflletmeye prestij sa¤lamaktad›r. • Finansman bonolar› banka kredilerine göre iflletmeler aç›s›ndan daha düflük maliyetle fon sa¤lama arac› olmaktad›r. Bankalar toplad›klar› mevduatlar için birtak›m k›s›tlamalara tabidirler ve karfl›l›klar ay›rmak durumundad›rlar. Bu ise kredi faizlerini yükseltmektedir. ‹flletmelerin banka yerine finansman bonolar› ihraç ederek yat›r›mc›lara do¤rudan yönelmeleri, bu fonlar›n daha düflük maliyetli olmas›n› sa¤lamaktad›r. Böyle bir durumda hem iflletme için banka kredisine göre daha ucuz, hem de yat›r›mc› için mevduata göre daha yüksek getiri sa¤lanmas› söz konusudur. Finansman bonolar› yoluyla k›sa süreli fon ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›, ancak belirli koflullar› sa¤layan anonim flirketleri için söz konusudur. ‹flletmelerin fon ihtiyaçlar›n› karfl›lanmas›nda hemen hemen tüm iflletmelerin genifl ölçüde kulland›klar› k›sa süreli fon kayna¤› hâlâ ticari krediler ya da sat›c› kredileri olarak adland›r›lan kredilerdir Ticari krediler, herhangi bir nakit ödemesi yapmaks›z›n sat›c›n›n al›c›ya belirli bir ödeme süresi tan›mas›d›r. Banka Bonosu: Kalk›nma ve yat›r›m bankalar›n›n kaynak sa¤lamak üzere ç›karm›fl olduklar› k›sa vadeli bonolard›r. Varl›¤a Dayal› Menkul K›ymetler (VDMK): ‹hraç eden kurumlar›n kendi ticari ifllemlerinden do¤an veya di¤er iflletmelere ait olup da kendileri taraf›ndan devral›nm›fl alacaklar karfl›l›¤›nda ihraç edilebilecek finansal varl›klard›r. VDMK belli bir faiz ve vade ile ihraç edilse de vadesinden önce sat›labilir. Ülkemizde bankalar yan›nda genel finans ortakl›klar› ve finansal kiralama flirketleri de VDMD ihraç edebilmektedir.
361
362
Sermaye Piyasas› Araçlar›
SERMAYE P‹YASASI ARAÇLARI Sermaye piyasalar›n›n temel finansal araçlar› hisse senetleriyle tahvillerdir. Bu iki finansman arac›n baz› özelliklerini içeren baflka finansal araçlar da türetilmifltir.
Hisse Senetleri Hisse senedi: Anonim flirketlerin sermaye paylar›n› temsil eden k›ymetli evraklard›r. Nominal de¤er: Finansal varl›klar›n üzerinde yaz›l› de¤erdir.
Hisse senetleri sa¤lad›klar› haklar aç›s›ndan, adi ve imtiyazl› hisse senetleri olarak ikiye ayr›l›r.
Hisse senetleri anonim flirketlerin sermaye paylar›n› temsil eden k›ymetli bir evrakt›r. Hisse senedini elinde bulunduran kifli ya da kurumlar, bu flirketin sermayesinde hisse senedinin üzerinde yaz›l› olan tutar kadar (nominal de¤er) sahiplik hakk›na sahip olurlar. Bir hisse senedinin üzerinde yaz›l› de¤ere nominal de¤er denir. fiirketin nominal de¤erini verir. Komandit ortaklarda da komanditer orta¤›n sahiplik hakk› hisse senedi yoluyla temsil ediliyorsa da sermaye piyasas›nda dolafl›mda olan hisse senetleri ço¤unlukla anonim flirketlerce ç›kar›lanlard›r. Anonim flirketler, öz sermaye yoluyla fon sa¤laman›n uygun oldu¤u durumlarda hisse senedi ihrac›na yönelirler. Hisse senedi yoluyla fon sa¤lama, iflletmeler aç›s›ndan borçlanmaya göre riski düflük bir finansman yöntemidir. Hisse senedi ortakl›k hakk› ve kârdan kâr pay› alma hakk› verir. ‹flletmeler, yeteri düzeyde kârl› de¤ilseler ya da zarar söz konusu ise kâr da¤›tmayabilirler. Halbuki tahvil ihrac› yoluyla fon sa¤lamaya gidilmifl ise iflletme zarar etmifl bile olsa tahvil için faiz ve vadesi geldi¤inde anapara ödenmesi gerekir. Hisse senetleri sahiplerine sa¤lad›¤› haklar aç›s›ndan adi (normal) ve imtiyazl› hisse senetleri olarak iki grupta toplan›r. Yayg›n olarak kullan›lan ve ikincil piyasalarda ifllem gören hisse senedi türü adi hisse senetleridir. Adi hisse senetleri eflitlik ilkesine dayal› olarak; eflit oy hakk›, eflit kâr pay› hakk›, eflit sermaye artt›r›m hakk›, tasfiye durumunda eflit tasfiye geliri hakk› verir. ‹mtiyazl› hisse senetleri ise sahiplerine, oy hakk›, kâr pay› ve tasfiye konular›nda belirli ayr›cal›klar veren hisse senetleridir.
Tahviller Menkul k›ymetleri halka arz edilmifl anonim flirketler Sermaye Piyasas› Kanunu' na tabidir.
‹flletmelerin uzun vadeli yabanc› kaynak sa¤lamada kulland›klar› bafll›ca finansal varl›klardan biri de tahvillerdir. Tahvil, bir borç senedidir. Tahvil ç›kararak borçlanma olana¤›na yaln›zca anonim flirketler sahiptir. Ancak, baz› kamu kurumlar› anonim flirket olmasa bile, özel kanunlar›n verdi¤i yetkiye dayanarak tahvil ç›karabilmektedirler. Anonim flirketlerin tahvil ç›karma koflullar› baz› s›n›rlamalara tabidir. Ticaret Kanunu’na tabi anonim ortakl›klar›n ç›karabilece¤i tahvil miktar› ortakl›¤›n ödenmifl sermayesini aflamamaktad›r. Ancak, menkul de¤erleri halka arz edilmifl anonim flirketler Sermaye Piyasas› Kanunu’na tabi olduklar› için bu s›n›r yukar›ya do¤ru çekilmifltir. Bu tür anonim ortakl›klar›n ç›karabilece¤i tahvil tutar›, genel kurulca onaylanan son bilançodaki ç›kar›lm›fl sermaye ve ödenmifl sermaye ile yedek akçelerin toplam›ndan varsa zararlar›n indirilmesiyle bulunan tutar kadard›r. Tahviller de hisse senetleri gibi nama ve hamiline yaz›l› olabilir. Nama yaz›l› tahviller üzerinde tahvil sahibinin ad›, soyad› veya ticaret ünvan› yaz›l›d›r; flirketin de tahvil defterine kaydedilir. Böyle bir tahvilin el de¤ifltirmesi senet üzerine veya ayr› bir ka¤›da tahvil sahibince devir beyan›n›n yaz›l›p imzalanmas› ve devir alana teslim edilmesi gerekir. Hamiline yaz›l› tahvillerin el de¤ifltirmesi, senedin bu amaçla teslimiyle gerçekleflir.
363
Türkiye’d e Finansal Piyasalar
TÜRK‹YE’DE F‹NANSAL P‹YASALAR Ülkemizde 1980’li y›llara kadar bankalar sistemi ve di¤er para piyasas› kurumlar› önemli bir geliflme göstermiflse de sermaye piyasas›n›n geliflmesi sonraki y›llarda olmufltur. 1980-1981 y›llar›nda ülkemizde finansal piyasam›z› sarsan bankerlik olay› ve 24 Ocak Ekonomik ‹stikrar Program› sonras›nda 1 fiubat 1982 tarihinde Sermaye Piyasas› Kanunu ve bu tarihten itibaren de mali piyasalar›n serbestlefltirilmesi amac›yla yap›sal de¤ifliklikler uygulamaya konulmufltur. Bu tedbirler aras›nda mevduat ve kredi faizlerinin piyasa güçlerince belirlenmesi ve finans kesiminin kurumlar›n›n oluflmas› yer almaktayd›. Sermaye piyasalar›nda derinleflmeye ve mali araçlarda çeflitlenmeye yönelik liberalleflme çabalar›n›n özel sektörden daha çok kamu sektörüne hizmet etti¤i görülmektedir. Kamunun paraya olan ihtiyac›n›n her y›l h›zla artmas›, piyasadaki fonlar›n önemli bir bölümünü kamuya yöneltirken, faiz oranlar›n›n da artmas› neden olmaktad›r. Piyasada oluflan yüksek faizler iflletmeleri olumsuz yönde etkilemektedir. Yüksek faizler, iflletmelerin para ve sermaye piyasas›ndan faydalanmalar›n› k›s›tlarken, yüksek oranda borçla çal›flan iflletmeleri zor durumda b›rakmaktad›r. Çizelge 18.4. Türkiye’de 1996-2001 döneminde ihraç edilen menkul de¤erleri göstermektedir. Görüldü¤ü gibi ihraç edilen menkul de¤erler içinde kamunun pay› giderek artarak %96'lara ulafl›rken, özel sektörün pay› azalmaktad›r. Olaya menkul de¤erler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda özel sektörde hisse senetlerinin pay› artarken, di¤er menkul de¤erlerin pay› azalmaktad›r.
KAMU KES‹M‹ Devlet Tahvili Hazine Bonosu Gelir Ort. Sen. Ve Dövize Endeksli Sen. ÖZEL KES‹M Hisse Senedi Tahvil Banka Bonosu Finansman Bonosu Kâr Zarar Ortak. Bel. Kat›lma Belgesi Yabanc› Yat.Fonu K.Bel. Varl›¤a Day. Men.K›y. Gayr›menkul Sertifikas› Genel Toplam
% Pay 1996
% Pay 1997
% Pay 1998
% Pay 1999
% Pay 2000
% Pay 2001 (1)
97,0 22,9 68,3 0,0 5,8
94,7 33,1 61,6 0,0 0,0
94,9 8,2 86,7 0,0 0,0
97,3 68,7 28,5 0,0 0,0
89,1 76,6 12,4 0,0 0,0
96,3 2,6 93,7 0,0 0,0
3,0 1,9 0,0 0,0 0,1 0,0 0,2 0,0 0,8 0,0
5,3 4,3 0,0 0,1 0,0 0,0 0,5 0,0 0,3 0,0
5,1 4,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,8 0,0 0,1 0,0
2,7 2,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,6 0,0 0,0 0,0
10,9 5,7 0,0 0,0 0,0 0,0 5,2 0,0 0,0 0,0
3,7 1,4 0,0 0,0 0,0 0,0 2,2 0,1 0,0 0,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
1989-1996 dönemi itibariyle ‹.M.K.B. kay›tl› 145 imalat üretim iflletmesinin finansman yap›lar›n›n incelendigi bir araflt›rman›n sonuçlar› afla¤›daki tabloda verilmektedir. Araflt›rmaya konu olan firmalar›n toplam kaynaklar›n›n yaklafl›k %50’nin öz sermayeleri ile, kalan›n borçlarla finanse edildi¤i; borç kaynaklar› içinde k›sa vadeli ticari borçlarla, k›sa vadeli banka borçlar›n›n a¤›rl›kta oldu¤u özellikle de orta büyük ölçekli firmalar›n finansmanda k›sa vadeli banka borçlar›n›n önemli oranda oldu¤u görülmektedir.
Çizelge 18.4 Kesimlere Göre ‹hraç Edilen Menkul De¤erler
(1) May›s sonu itibariyle
364
Türkiye’d e Finansal Piyasalar
Çizelge 18.5 ‹flletmelerin Finansman Kaynaklar› (1989-1996 Ortalamas›)
Uzun Vadeli
Toplam Pasif ‹çindeki Pay (Yüzde) K›sa Vadeli
Uzun Vadeli
Banka Borcu/
K›sa Vadeli
Toplam
Banka Borcu Banka Borcu Ticari Borç Öz. Ser.
Banka Borcu
0.10
0.04
0.12
0.51
0.07
Küçük
0.13
0.02
0.12
0.49
0.05
Orta
0.11
0.04
0.13
0.52
0.07
Büyük
0.07
0.04
0.11
0.51
0.09
Tüm Firmalar Boyut
Görüldü¤ü üzere ülkemizde sermaye piyasas› ancak 1980’den sonra kurumsal hale getirilmifltir. Özellikle kamu kesimi baflta olmak üzere, özel kesim uzun vadeli fon ihtiyaçlar›n› bu piyasalardan sa¤lama yoluna gitmifllerdir. 1986 y›l›ndan itibaren ‹stanbul Menkul K›ymetler Borsas›n›n (‹.M.K.B) kurulmas›yla Türk sermaye piyasas›n›n, Türk ekonomisindeki rolü artmaya bafllam›flt›r.
TELEV‹ZYON
“Finansal Yönetim” bafll›kl› televizyon program› Finansal Yönetimin genel kavramlar›n›, Finansal Sistem ve Kurumlar ile ilgili aç›klamalar› içermektedir.
Özet
365
Özet Bu Ünitede gerek iflletmeler gerekse ülke ekonomisi aç›s›ndan önemi büyük olan finansal sistemi, finansal sistemi oluflturan unsurlar›, finansal piyasa türlerini, para yaratan ve para yaratmayan finansal kurumlar›, finansal kurumlar›n fonlar›n ak›fl›ndaki rollerini, para ve sermaye piyasas› finansal araçlar›n› incelemifl bulunuyoruz. Art›k; •
finansal sistemi oluflturan unsurlar›n neler oldu¤unu (sayfa 349-350),
•
Faiz ve risk kavramlar›n› (sayfa 351),
•
finansal piyasalar› çeflitli kriterlere göre s›n›fland›rmay› (sayfa 352-354).
•
finansal kurumlar ve çeflitli finansal kurumlar›n fonksiyonlar›n› (sayfa 354-359),
•
para piyasas› finansal varl›klar›n›n neler oldu¤unu ve özelliklerini (sayfa 360-361),
•
sermaye piyasas› finansal varl›klar›n›n neler oldu¤unu
ve özelliklerini (sayfa 362) biliyoruz. Tüketim fazlas› olan bireylerin tasarruflar›n›n, tüketim a盤› olan bireylerin kullan›m›na sundu¤u piyasalara finansal piyasalar denir. Bu piyasalarda fonlar›n el de¤ifltirmesi k›ymetli evrak da denilen finansal varl›klarla olur. Bir ekonomide fon arz edenler, fon talep edenler, yat›r›m ve finansman araçlar›, yard›mc› kurulufllar ile hukuki ve idari düzen finansal sistemi oluflturur.
Finansal piyasalar; süreye göre, para ve sermaye piyasas›; örgütlenme flekline göre, organize olmufl ve olmam›fl piyasalar; finansal varl›klar›n piyasaya ç›k›fl durumuna göre de birincil ve ikincil piyasal fleklinde s›n›fland›r›labilir. Finansal piyasalarda fon arz ve talebinin buluflmas› genellikle finansal kurumlar arac›l›¤›yla gerçekleflir. Finansal kurumlar fon maliyetini azaltmak, risk ayarlamas›, vade ayarlamas› ve miktar ayarlamas› yapmak, dan›flmanl›k yapmak gibi fonksiyonlar üstlenmifllerdir. Finansal kurumlar, para yaratan ve para yaratmayan kurumlar olarak grupland›r›labilir. Para yaratan finansal kurumlar merkez bankas› ve ticari bankalard›r. Para yaratmayan finansal kurumlar ise yat›r›m ve kalk›nma bankalar›, sigorta kurumlar›, kollektif yat›r›m kurumlar›, factoring, forfaiting, leasing flirketleri, risk sermayesi flirketleridir. Finansal varl›klar, ortakl›k veya alacakl›l›k hakk› veren, belli bir mebla¤› temsil eden hisse senetleri, tahviller, finansman bonolar› ve hazine bonolar› gibi varl›klard›r. Finansal araçlar; paraya çevrilebilirlik, bölünebilirlik, geri dönülebilirlik, getiri, vade, risk gibi özellikleri aç›s›ndan farkl›l›klar gösterirler. Vadesi bir y›la kadar olan fon arz ve talebin karfl›laflt›¤› piyasalar›n bafll›ca finansal varl›klar›, hazine bonolar›, REPO, banka mevduat›,finansman bonosu, banka bonosu ve varl›¤a dayal› menkul k›ymetlerdir. Sermaye piyasas›n›n temel finansal varl›klar› hisse senedi ve tahvillerdir.
366
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlayamad›¤›n›z ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlamadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz. 1. Afla¤›dakilerden hangisi para piyasalar›n›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. K›sa süreli fon arz ve talebinin karfl›laflt›¤› bir piyasa olmas› b. ‹flletmelerce genellikle geçici nitelikte fon ihtiyac› için baflvurulmas› c. Sermaye piyasas›na göre riskinin düflük olmas› d. Fon al›flveriflinde hisse senedi ve tahvil gibi menkul k›ymetlerin kullan›lmas› e. Fon kaynaklar›n›n, devaml›l›k göstermeyen resmi, ticari ve vadesiz mevduatlar olmas› 2. Afla¤›dakilerden hangisi finansal piyasalar›n ifllevlerinden biri de¤ildir? a. Tasarruflar› özendirmek b. Sermaye birikimini sa¤lamak c. Fonlar›n kullan›m›nda etkinli¤i sa¤lamak d. ‹flletmelerin kârl›l›¤›n› artt›rmak e. Yat›r›labilir fonlar›n en uygun miktarlarda, en k›sa zamanda ve en az maliyetle ak›fl›n› sa¤lamak 3. Afla¤›daki finansal varl›klar›n hangisinde risk di¤erlerine göre daha düflüktür? a. Finansman bonosu b. Devlet tahvili c. Özel sektör hisse senedi d. Özel sektör tahvili e. Varl›¤a dayal› menkul k›ymetler 4. Dolafl›ma ilk kez ç›kan finansal varl›klar›n al›n›p sat›ld›¤› piyasalara ne ad verilir? a. Organize piyasalar b. Organize olmam›fl piyasalar c. Para piyasas› d. Birincil piyasalar e. ‹kincil piyasalar 5. Afla¤›dakilerden hangisi finansal kurumlar›n fon arz ve talep edenlere sa¤lad›¤› temel faydalardan biri de¤ildir? a. Fon maliyetlerini art›rmak b. Vade ayarlamas› yapmak c. Miktar ayarlamas› yapmak d. Risk ayarlamas› yapmak e. Dan›flmanl›k yapmak
6. Para ve kredi politikas›n› yürütmek, milli paran›n de¤erini korumak ve alt›n ve döviz rezerlerini belirlemek afla¤›daki kurumlardan hangisinin sorumlulu¤undad›r? a. Ticari bankalar›n›n b. Hazinenin c. TC. Merkez Bankas›n›n d. Yat›r›m bankalar›n›n e. Kalk›nma bankalar›n›n 7. Kat›lanlar›n birikimlerini çeflitli finansal varl›klara yat›rarak riski da¤›tma amac› güden finansal kurum afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sigorta kurumlar› b. Kollektif yat›r›m kurumlar› c. Yat›r›m bankalar› d. Ticari bankalar e. Risk sermayesi flirketleri 8. Bir finansal varl›¤›n al›nmas›ndan sonra tekrar sat›lmas› durumunda paraya çevrilebilme maliyeti afla¤›dakilerden hangisiyle ifade edilir? a. Paraya çevrilebilirlik b. Geri dönülebilirlik c. Vade d. Risk e. Getiri 9. Kalk›nma ve yat›r›m bankalar›n›n kaynak sa¤lamak üzere ç›karm›fl olduklar› k›sa vadeli bonolara ne ad verilir? a. Banka hisse senedi b. Banka Bonosu c. Varl›¤a dayal› menkul k›ymet d. Banka tahvili e. Hazine bonosu 10. Tahvillerle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Tahvil bir borç senedidir. b. Yat›r›mc›lar aç›s›ndan tahvillerin riski hisse senetlerine göre daha düflüktür. c. Tahviller flirketin sermaye pay›n› temsil eder. d. Tahvilleri anonim flirketler ç›karabilir. e. Anonim flirketlerin tahvil ç›karma koflullar› baz› s›n›rlamalara tabidir.
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim
“
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularla ilgili, gerçek hayattan bir örnek yer almaktad›r. Örnek olay okuyarak, sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir. Bay X : ‹nsana Yönelik Bankac›l›k Bay X çevreyi dolaflarak yönetime inan›r. ‹stanbul'da A Bankas›n›n genel müdürü ve baflkan› olan Bay X ofisine kapanmaz ve finansal tablolarda görülen baflar› yüzünden müflteri hizmetlerini gözard› etmez. O, her ikisinin de karfl›l›kl› ba¤›ml› oldu¤unu bilir. "‹fl içinde süregelenin ne oldu¤unu, müflterinin ne düflünüyor oldu¤unu ve insanlar›n ihtiyaçlar›n› nas›l karfl›lan›yor oldu¤unu görmenin en iyi yolu, hizmetin verildi¤i yere gitmektir." diye düflünür. Bay X bu yüzden bankada dolafl›r ve dikkatini insanlara yöneltir. Bu ileri teknoloji, yüksek finansman ve yüksek düzeyde rekabetçi uygulamalar ça¤›nda, üst yönetimde müflteriyi hat›rlayan biriyle karfl›laflmak ilginçtir. A Bankas›'ndaki moral durum soruldu¤unda Bay X 50 y›l boyunca bankan›n baflar›lar›ndaki ve toplumla iliflkisindeki övünç duygusunu aktar›yor. Ayn› zamanda Bay X müflterinin bankac›l›k endüstrisinin 1990'lardaki durumu hakk›ndaki endiflesiyle de ilgilenmektedir. ‹nsanlar›n refah›na ve zor kazand›klar› paralar›na yönelik bu ilgi, Bay X'i A Bankas› için yanl›fl olabilecek tercihler yapmaktan uzak tutmaktad›r. Bay X A Bankas›'nda yönetim kurulu üyesi ve baflkan› olarak görev yapt›ktan yaln›zca birkaç y›l sonra, önceki genel müdürün yerini ald›. Eski genel müdür, Bay X'i A Bankas›na kat›lmaya ve birkaç y›l sonra görevden ayr›ld›¤›nda kendi yerini almak için haz›r olmaya ça¤›rm›flt›. Her fley planland›¤› gibi gitti ve 1988'de A Bankas›ndaki yönetim haklar› bay X'e b›rak›ld›. A Bankas›, ‹stanbul'un üçüncü büyük ticaret bankas›d›r; küçük mevduatlar› (flirket mevduatlar›ndan çok kiflisel veya bireysel mevduatlar›) kabul eder ve kredi verir. Bu krediler ço¤unlukla meskenler için ipotek kredileridir; ama baz› ticari krediler de verilir. Bankac›l›k endüstrisindeki k›s›tlamalar›n kalkmas›yla birlikte, A Bankas› flimdi sadece ayn› alanda faaliyet gösteren bankalarla de¤il para piyasas› fonlar› ile arac› kurumlarla da rekabet etmektedir. 1990'lar›n sonunda gayrimenkul piyasas›ndaki depresyon A Bankas›n› sert vurur. Ama Bay X A Bankas›n›n uygun bir do¤rultuda büyümesi ve güçlenmesi için de¤ifltirmenin ve kazanman›n yollar›n› araflt›r›r. Geniflleme, hem A Bankas›n›n zaten hizmet verdi¤i alanlarda hem de co¤ra-
367
fik pazarda gereklidir. Genifllemenin bir k›sm› sat›n alarak birleflme yoluyla, bir k›sm› da ba¤›ms›z olarak yap›labilir. Bankan›n zaten bir flehirde ipotekle borç verme faaliyeti vard›r. Ancak, bireysel bankac›l›k faaliyeti yaln›zca ‹stanbul'a do¤ru geniflleyerek, iflin bu ucunu eve oldukça yak›n tutmaya çal›fl›l›r. Yat›r›m bankac›l›¤› acil planlar aras›nda de¤ildir. 1. A Bankas›n›n politikas›n› do¤ru buluyor musunuz? 2. A Bankas› gelecekte ne tür bankac›l›k hizmetleri sunmay› düflünüyor? 3. Hangi nedenler A'n›n müflterilerinin 1990'larda bankac›l›k endüstrisi hakk›nda endifle duymalar›n› sa¤lam›flt›r? 4. A Bankas›n› baflar›l› k›lan ne tür özellikleri vard›r?
Biraz Daha Düflünelim 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
Finansal piyasa nedir? Finansal sistemin unsurlar› nelerdir? Finansal piyasalar nas›l s›n›fland›r›labilir? Finansal varl›klar›n ne gibi özellikleri vard›r? Finansal piyasalar›n etkinli¤i kavram›ndan ne anl›yorsunuz? Para ve sermaye piyasas›n› süre, ifllev, kaynak, araç ve faiz oranlar› aç›s›ndan karfl›laflt›r›n. Organize olmam›fl piyasalar›n organize olmufl piyasalara göre ne tür farkl›l›klar› vard›r? Finansal piyasalar›n fon arz ve talebine katk›lar› nelerdir? Geliflmekte olan ülkelerde ticari bankalar neden daha fazla a¤›rl›ktad›r? Kalk›nma ve yat›r›m bankalar›n›n özellikleri nelerdir? Para piyasas›n›n bafll›ca finansal varl›klar› nelerdir? Sermaye piyasas›n›n bafll›ca finansal varl›klar› nelerdir? Özel sektörün finansal bonolar› neden hazine bonosundan daha risklidir?
”
368
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar
Yan›t Anahtar›
Akgüç, Öztin. Finansal Yönetim, Avc›ol Bas›m Yay›m, ‹stanbul, 1994. Ayd›n, Nurhan. Finansal Yönetim, Birlik Matbaas›, Eskiflehir, 1999. Ceylan, Ali. ‹flletmelerde Finansal Yönetim, Ekin Kitabevi, Bursa, 2000. Everard, E. Kenneth ve James L. Burrow. Business Principles and Management, International Thomson Publishing, Ohio, 1996. Fabozzi, J. Frank ve Di¤erleri. Foundations of Financial Markets and Intitutions, Prentice – Hall Inc. , New Jersey, 1998. Gönenli, Atilla. ‹flletmelerde Finansal Yönetim, ‹flletme Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1991. Sar›kam›fl, Cevat ve Di¤erleri. Sermaye Piyasalar› ve Finansal Kurumlar, T.C. Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 1999. Schoell, F. William ve Di¤erleri. Introduction to Business, Allyn and Bacon, Boston, 1993.
1. d 2. d 3. b 4. d 5. a 6. c 7. b 8. b 9. b 10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Piyasa Türleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Kurumlar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faiz, Risk ve Finansal Piyasalar” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Piyasa Türleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkez Bankalar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kollektif Yat›r›m Kurumlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Finansal Araçlar›n Özellikleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Para Piyasas› Finansal Araçlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sermaye Piyasas› Araçlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sermaye Piyasas› Araçlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
369
Çokuluslu ‹flletmeler
• • • • • •
19
Çokuluslu iflletme kavram› size neleri ça¤r›flt›r›yor? Çokuluslu iflletmeler nas›l bir çevrede faaliyet sürdürür? Çokuluslu iflletmeleri, ulusal iflletmelerden ay›ran belirgin özellikleri nelerdir? Ülkesi d›fl›nda faaliyet gösteren her iflletme çokuluslu say›labilir mi? ‹flletmeler, uluslararas› giriflimlerinde neleri dikkate al›rlar? Çokuluslu bir iflletmenin yönetimi hangi yönleriyle di¤er iflletmelerden ayr›l›r?
370
Çokuluslu ‹flletmeler
ÜLKE DIfiINDA BAfiARI Sermet ve Sermet A.fi. ‹stanbul’da 1980’li y›llarda kurulmufl bir iflletmedir. Babalar›n›n atelyesini devrald›ktan sonra yay›lmac› politika izleyen Orhan Sermet ve Burhan Sermet taraf›ndan yönetilmektedir. Sermet ve Sermet ev tipi matkaplar ile sanayi için gelifltirilmifl matkaplar yapmakta ve ülkenin bu konudaki ihtiyac›n›n %20’sini sa¤lamaktad›r. Ülke d›fl›ndaki faaliyetleri basit bir organizasyonla yürütülmekte ve ihracat faaliyeti ufak bir miktar› geçmemektedir. ‹ki kardefl bir yönetim kurulu toplant›s›nda ülke d›fl›na yay›lma politikalar›n› tart›fl›rlar. Orhan Sermet: "De¤erli arkadafllar vizyonumuzu de¤ifltirmek istiyoruz. Ülke d›fl›na daha etkili bir flekilde ç›kmak için konuyu daha ayr›nt›l› görüflelim. Yapt›¤›m incelemede Dünyadaki baz› çokuluslu iflletmelerin özel olarak baz› ülkeler için mal üretmekte olduklar›n› gördüm. Örnek olarak Sears and Decker ‹flletmesi bu stratejiyi izlemektedir. ‹talyan yan kurulufllar›nda ‹talya pazar› için, ‹ngiltere yan kuruluflunda ‹ngiltere pazar› için ve ABD yan kuruluflunda ABD pazar› için mal üretmektedir. Her ülkenin ihtiyac›n› karfl›lamak için ürün farkl›laflt›r›lmas›na gidiliyor." Burhan Sermet söze girer: "Japonya’n›n Makita Elektrik ‹flletmesi’nin yaklafl›m› farkl›d›r. Japonlar iyi ürünü ucuza satarak ülkelerin özel isteklerini dikkate alm›yorlar. Ayr›ca globalleflen dünyada ülkeler standardizasyona gidiyorlar." Bu konuda yap›lan konuflmalardan sonra yay›nlanan ortak bildiri flöyledir: “Ülke d›fl›nda faaliyet göstermek atefl alt›nda olmak gibidir. Hedefimiz ev tipi aletler yerine sanayi ürünlerine a¤›rl›k vermek, ülke d›fl›nda da kaliteli fakat düflük fiyatl› mallar› satmak olacakt›r. Bunu sa¤lamak için baz› tedbirlere ihtiyaç olacakt›r. Bunlar; fabrikada modernizasyona gitmek, çok gerekli teknik elemanlar›n d›fl›nda iflçi azaltmak, organizasyon yap›s›n› ülke d›fl›na göre düzenlemek ve uluslararas› bölüm kurmakt›r."
Amaçlar›m›z Bu Üniteyi tamamlad›¤›m›zda; çokuluslu iflletmeyi tan›mlamak, çokuluslu iflletmelerin yabanc› ülkeye girifl yollar›n› ay›rdetmek, çokuluslu iflletmelerin yönetimi ile ilgili genel bir de¤erlendirme yapmak, çokuluslu iflletmelerin organizasyon yap›lar›n› irdelemek için gerekli bilgi ve becerilere sahip olaca¤›z.
Bu Ünitede ifllenen konular› daha iyi anlayabilmeniz için, önceki Ünitelerden ‹flletmelerin Genel Özelliklerini ve ‹fllevlerini yeterli düzeyde ö¤renmifl olman›z gerekir.
Çokuluslu ‹flletme Kavram›
ÇOKULUSLU ‹fiLETME KAVRAMI
AMAÇ
1
Çok uluslu iflletmeyi tan›mlamak.
Çokuluslu iflletmeler ilk defa 1970’li y›llarda sözlüklere girmeye bafllam›flt›r. 2.Dünya Savafl›’ndan sonraki dönemde ekonomik ve sosyal geliflmelere paralel olarak iflletmelerin faaliyet boyutlar›nda ve yap›lar›nda de¤iflmeler ortaya ç›km›flt›r. Birden fazla ülkede faaliyet gösterip, giderek güçlenen iflletmelerin say›s›n›n artmas› ve baz› ülkelerin GSMH’s›ndan daha fazla sat›fl hacmine ulaflmalar›, globalleflme yolunda önemli bir hareketin bafllang›c› oldu. Çokuluslu olarak nitelenen iflletmeler çeflitli ülkelerin vatandafl› olarak görülmekte ve ülkelerin yasal, politik koflullar›na uyum sa¤layarak vergi vermektedir. Baz› gruplar çokuluslu iflletmeleri dünya ekonomisine büyük katk›lar› olan kurulufllar olarak görürken, aksi görüfllere sahip olanlar çokuluslu iflletmeleri dünyan›n politik yap›s›na ve ülkelerin bütünlü¤üne bir tehdit olarak görmektedir. 2000’li y›llarda 300 çokuluslu iflletmenin dünya ticaretinin %90’›n› kontrol edece¤i ileri sürülmektedir. Çokuluslu iflletmelerle yat›r›m yap›lan ülkeler aras›ndaki iliflkilerin boyutlar› önemli bir konudur. Çokuluslu iflletmeyi ulusal iflletmelerden farkl› k›lan, çokuluslu iflletmenin de¤iflik çevre güçleri ile karfl›laflmas›d›r. Buna karfl›l›k, hiçbir ulusal iflletme tamamen uluslararas› çevre güçlerinden ayr› düflünülemez. Ülke d›fl›na ihracat yapan veya girdilerini ülke d›fl›ndan sa¤layan ulusal iflletmeler de, bir bak›ma ülke d›fl› çevrenin etkisi alt›ndad›r. Çokuluslu iflletmelerin farkl› olmas› ve ayr›ca inceleme konusu yap›lmas›n›n temel nedeni, çok farkl› çevrelerde faaliyet göstermesidir. Çokuluslu iflletme kavram›, son 30 y›lda önemli say›lara ulaflan uluslararas› alanda faaliyet gösteren özel iflletmeler için kullan›lmaktad›r. Çokuluslu iflletmelerin farkl› özelliklere sahip olmas›, bu iflletmeleri tan›mlamay› güçlefltirmektedir. Çokuluslu iflletmeler farkl› birçok isimlerle ifade edilebilmektedir. Bunlar: • Uluslararas› ‹flletme (International Corparation) • Çokuluslu ‹flletme (Multinational Enterprise) • Ulussuz ‹flletme (Transnational Corparation) • Dünya ‹flletmesi (World Business) • Global ‹flletme (Global Business) olarak s›ralanabilir. Çokuluslu iflletmelerin tan›m›nda yard›mc› olacak baz› ölçütler üzerinde durduktan sonra, tan›m›na geçmek yararl› olacakt›r. ‹flletmelerin çokuluslulaflmas› konusundaki baz› ölçütler flunlard›r: • Birinci ölçüt, faaliyet gösterilen ülke say›s›d›r. Faaliyetleri iki veya daha fazla ülkeye yay›lan iflletmeler, bu ölçüte göre çokuluslu olarak kabul edilebilir. Ancak tek bafl›na bu ölçütten hareket etmek hatalara yol açabilir. Öncelikle "faaliyet göstermek" ile neyin kastedildi¤i aç›k de¤ildir. Birden fazla ülkede herhangi bir kapsamda faaliyet gösteren her iflletme çokuluslu say›lmayabilir. • Bir baflka ölçüt, ülke d›fl›nda mülkiyet edinmektir. Ülke d›fl›nda çeflitli kurulufllar› sahip olarak yönetmek, çokuluslu olmak için bir ölçüt olarak kabul edilebilir. Yabanc› ülkelerdeki yat›r›mlar›n büyük bir yüzdesinin çokuluslu iflletmelerin elinde oldu¤unu görüyoruz. Burada önemli sorun, yat›r›m yap›lan ülkelerin konuya yaklafl›m›d›r. Baz› ülkelerde, iflletmelerin mülkiyet oran›n›n yüksek olmas› yasal olarak engellenir. Bu durumda, iflletmelerin uluslararas› olmas›nda rol oynayan mülkiyet ölçütü de yeterli de¤ildir. Örnek olarak, gelirlerin büyük bir k›sm›n› ülke d›fl›ndan elde eden çokuluslu baz› iflletmeler, ülke d›fl›n-
371
372
Çokuluslu iflletme: Ülke içi ve ülke d›fl›ndaki yat›r›mlar› iflletme amaçlar›na ve iflletme sahiplerinin ç›karlar›na uygun bir biçimde yöneten bir ticaret veya sanayi kurulufludur.
Çokuluslu ‹flletmelerin Yabanc› Ülkelere Girifl Yollar›
da çok az mülkiyete sahiptir. Bu ölçüye göre, örnek olarak gelirinin %50’sinden fazlas›n› ülke d›fl›nda elde eden Exxon Petrol ‹flletmesi’nin çokuluslu kabul edilmemesi gibi çeliflkili bir durum ortaya ç›kar. • Üst yönetimin milliyeti bir di¤er ölçüttür. Çokuluslu iflletmelerin üst yönetiminde çeflitli ülkelerden gelen yöneticiler bulunur. Esasen, de¤iflik toplumlar›n insanlar›ndan oluflan bir yönetici grubu, iflletme organizasyonunun bir ülkenin etkisi alt›na girmesini önler. Ancak uygulamada, baz› çokuluslu iflletmelerde yönetimin çokuluslulaflmas›n›n tercih edilmedi¤i görülmektedir. Bu yaklafl›m iflletmelerin çokuluslulaflma sürecini yavafllatmaktad›r. Buna karfl›l›k, baz› iflletmelerde üst yönetimin çokuluslu olmas› e¤ilimi vard›r. Bu durumun en belirgin örnekleri Nestle, Royal Dutch ve Unilever’dir. Shell ve Unilever’de, ‹ngiliz ve Hollandal›lar kuflaklar boyu beraber çal›flmaktad›rlar. Üst yönetimin çokuluslu olmas› ölçütünü tek bafl›na de¤erlendirdi¤imizde flu soru akl›m›za gelmektedir: Üst yönetimi çokuluslu olmayan, ancak birden fazla ülkede büyük yat›r›mlar› olan iflletmeler çokuluslu de¤il midir? Çokuluslu iflletmenin tan›m›n› yapmada ortaya ç›kan güçlüklerin temel nedeni belirtilen ölçütlerin çeflitlili¤i ve eksikli¤idir. Bu zorluklara karfl›n, çokuluslu iflletmelerle ilgili bir tan›m vermek yararl› olacakt›r. "Çokuluslu iflletme, ülke içi ve ülke d›fl›ndaki yat›r›mlar› iflletme amaçlar›na ve iflletme sahiplerinin ç›karlar›na uygun bir biçimde yöneten bir ticaret veya sanayi kurulufludur."
Çokuluslu ‹flletmelerde Çevre Uluslararas› iflletmecilik aç›s›ndan ele ald›¤›m›z ve çokuluslu iflletmeler için önem tafl›yan üç çevre söz konusudur: • Ülke içi çevre: ‹flletme yönetimi taraf›ndan bilinen, denetlenemeyen güçlerin kaynaklar›n›n bilindi¤i veya sorunlar›n tahmin edilebildi¤i unsurlar› kapsar. Ekonomik, siyasi, toplumsal olaylar gibi. • Yabanc› çevre: Ülke içi çevre ile yabanc› çevre birbirine çok benzer ve bu iki çevrede iflletmeyi etkileyecek unsurlar birbirinden farkl› görülmeyebilir. Ancak, yabanc› çevrelerde de¤erler ve koflullar farkl› oldu¤undan, bu çevrenin iyi analiz edilmesi gerekir. Yabanc› çevredeki en önemli sorun, politik ve yasal sistemi iyi de¤erlendirmektir. Milliyetçi ak›mlar›n çok kuvvetli oldu¤u ülkelerde, yabanc› sermaye düflmanl›¤› (ksenefobi) çokuluslu iflletmeler için önemli bir engel oluflturur. Bu duruma iyi bir örnek olarak, 1988 y›l›nda Meksika hükümetinin bir yasa ç›kararak yabanc›lar›n %50’den fazla mülkiyete sahip olmalar›n›n engellenmesi verilebilir. • Uluslararas› çevre: Bu çevre ulusal ve yabanc› ülke güçlerinin karfl›l›kl› etkilefliminden oluflur. Çokuluslu iflletmenin merkezinde çal›flan personel, di¤er bir ülke personeli ile ayn› zamanda ifl iliflkisi içinde ise, uluslararas› çevrededir. Bu çevre unsurlar›, ülke içi ve yabanc› çevrenin bileflimi olarak görülebilir.
ÇOKULUSLU ‹fiLETMELER‹N YABANCI ÜLKELERE G‹R‹fi YOLLARI
AMAÇ
Çokuluslu iflletmelerin yabanc› ülkeye girifl yollar›n› ay›rdetmek.
2
‹flletmeler ülke d›fl›na ç›karak kârlar›n› artt›rmay› düflünürler ancak, bu kararlar› ile yeni riskleri üzerine al›rlar. Ülke d›fl›na ç›kmak kârl›l›kla sonuçlanabilece¤i gibi, olumsuz sonuçlar da yaratabilir. Üzerinde durulmas› gereken ilk nokta, ülke
373
Çokuluslu ‹flletmelerin Yabanc› Ülkelere Girifl Yollar›
d›fl›na ç›kmak veya ç›kmamak konusunda karar vermektir. Bir yönetici ülke içinde yeni faaliyetlere giriflirken bunu kolayca yapabilir. Ülke içinde pazarlama ilkeleri, da¤›t›m kanallar› büyük farkl›l›klar göstermeyebilir. Tüketicilerin zevkleri de¤iflmeyebilir. Ancak ülke d›fl›nda koflullar çok farkl›d›r. ‹flletmelerin ülke d›fl›na ç›karken derinlemesine bir araflt›rma yapmamalar›, ülke d›fl›nda faaliyette bulunman›n üstünlüklerini olumsuz bir trende dönüfltürebilir. Ülke d›fl› ekonomik, sosyal, politik, kültürel ve hukuki koflullar›n araflt›r›lmas› ve iflletmenin bunlara karfl› ne tür bir tepki verece¤inin belirlenmesi gerekir. Çokuluslu iflletmelerin ülke d›fl›na ç›karken temel amaçlar›n›n ne oldu¤unu tart›fl›n›z.
1
Sermet ve Sermet A.fi.’nin yöneticileri, ülke içindeki büyümelerinin yeterli oldu¤u ve ülke d›fl› faaliyetlere a¤›rl›k vermelerinin uygun olaca¤› düflüncesindedir. Ülke d›fl› faaliyetler yeni f›rsatlar›n ve kârlar›n yan› s›ra riskleri de getirir. Ülke d›fl›ndaki belirsizlik fazla oldu¤undan, iki kardeflin alaca¤› tedbirler belli koflullar içinde baflar›l› olabilir. Ayr›ca ülke d›fl› faaliyetlerden lisans anlaflmas› yap›lmas›, joint venture veya flube açma konusunda tercihlerin iyi yap›lmas› gerekir. Çokuluslu iflletmelerin yabanc› ülkelere girifli de¤iflik yollarla gerçekleflebilir. Bunlar› k›saca aç›klayal›m: ‹hracat-ithalat: Ülke d›fl›nda en kolay ve en az riskli yollardan biri olan ihracat faaliyeti ülkede üretilen mallar›n baflka ülkeye veya ülkelere sat›lmas›d›r. Organizasyon de¤iflikli¤ine gerek duyulmayan bu faaliyet türünde, en az düzeyde kaynak kullan›m› söz konusudur. Bir çok durumda iflletme ihracat bürosu kurarak, büyük yat›r›mlar yapmaktan kurtulur. Ülke içindeki sat›fllar›nda sorun yaratan mallar ülke d›fl›na rahatl›kla sat›labilir. Örnek olarak, ABD’deki iflletmelerin yar›s› ihracat faaliyeti ile yetinmekte ve ticaret a盤›n› azalt›c› yönde etki yapmaktad›r. ‹hracat faaliyeti baz› sak›ncalar tafl›r. ‹hracat faaliyetleri s›ras›nda üretim ve tafl›mac›l›k giderleri önemli miktarlara ulafl›r. ‹hracat yap›lan ülke hükümetleri taraf›ndan konulan yüksek vergiler, iflletmeler için önemli birer maliyet unsurudur. Bu durumda, ‹hracat yap›lan ülkelerdeki yerel iflletmelerle rekabet edebilme yönünde stratejiler gelifltirilmesi gerekir. ‹thalat, bir ülkede üretilmeyen ya da yeterli olmayan mal veya hizmetlerin baflka ülkelerden sat›n al›nmas›d›r. Ülkemizde, özellikle ileri teknoloji gerektiren ürünler ithal edilmektedir. Geliflmekte olan ülkelerin büyük miktarlara varan ithalat› yan› s›ra, dünyan›n en geliflmifl ülkeleri de ithalat yapmaktad›r. Örnek olarak ABD, Japonya ve Almanya’dan otomobil, yine Japonya’dan elektronik aletler ithal etmektedir. Lisans anlaflmas›: Ürünlerin di¤er bir ülkede sat›lmas›n› sa¤layan, ayn› zamanda yönetim faaliyeti gerektirmeyen bir yöntemdir. Uluslararas› iflletmeler, ihracat faaliyetinden tatmin olmad›¤›, ancak dolays›z yat›r›m riskinden korunmak istedi¤i zaman, lisans anlaflmas›n› tercih ederler. ‹flletmecilik alan›nda lisans anlaflmalar› oldukça eski ve yayg›nd›r. Lisans anlaflmas›, bir iflletmenin mallar›n›n ve isminin yabanc› bir ülkede üretilip sat›lmas› konusunda yasal izin vermesini ifade eder. Lisans anlaflmalar› çeflitli bafll›klar alt›nda grupland›r›labilir: • Paketler, bulufllar, formüller, süreçler, tasar›mlar • Telif haklar›, musiki eserleri, sanat eserleri • Ticari isim, markalar
Lisans anlaflmas›: Bir iflletmenin, mallar›n›n ve isminin yabanc› bir ülkede üretilip sat›lmas› konusunda izin vermesidir.
374
Çokuluslu ‹flletmelerin Yabanc› Ülkelere Girifl Yollar›
• •
Franchising: Bir iflletmenin, imtiyaz, maliyet, sat›fl ve da¤›t›m haklar›n›n, isim ve marka kullan›m› ile birlikte bir baflka iflletmeye verilmesidir.
Franchising, lisanslar ve kontratlar Metotlar, programlar, yöntemler, sistemler vb. Lisans anlaflmas› sonucunda lisans veren iflletme, bunun karfl›l›¤›nda komisyon veya royalte al›r. Örnek olarak, bir ABD iflletmesi olan Pepsico’nun, Kore’de ve Türkiye ile lisans anlaflmalar› vard›r. Kore ve Türk iflletmeleri kendi ülkelerinde Pepsico üretip satmakta ve bunun karfl›l›¤›nda Pepsico’ya lisans ücreti ödemektedirler. Lisans anlaflmas›n›n iflletmelere en büyük katk›s›, ülke d›fl›na ç›kman›n kolay ve risksiz olmas›d›r. Böylece, sermayenin tehlikeye at›lmamas› sa¤lan›r. Ayr›ca, lisans anlaflmas› yoluyla, az geliflmifl ya da geliflmekte olan ülkelerin kendi olanaklar›yla üretemedi¤i mallar›n ülke içinde üretimi mümkün hale gelir. Bu durumun, istihdam yaratma ve teknoloji transferi gibi önemli yararlar› vard›r. Lisans anlaflmas›, lisans veren ülkelerin eskiyen teknolojilerinin de¤erlendirilmesi aç›s›ndan da katk› sa¤lar. Lisans anlaflmas›n›n baz› sak›ncalar› da vard›r. Lisans verilen iflletme yeteri kadar kâr elde edemezse, lisans veren iflletme bundan zarar görecektir. Lisans alan iflletme kaliteyi düflürerek, lisans veren iflletmenin marka imaj›n› zedeleyebilir. Ayr›ca lisans alan iflletme, bilgi ve tecrübesini artt›rarak lisans veren iflletmeye rakip duruma gelebilir. Franchising: Bir iflletmenin, imtiyaz, maliyet, sat›fl ve da¤›t›m haklar›n›n, isim ve marka kullan›m› ile birlikte bir baflka iflletmeye verilmesidir. Bu uygulamada haklar› veren taraf, mal ya da hizmetlerinin yurt içinde ya da yurt d›fl›nda haklar› alan iflletme taraf›ndan üretilmesini ve pazarlanmas›n› sa¤lar. Bu karfl›l›kl› iliflki, verici iflletme aç›s›ndan bir da¤›t›m ve pazarlama yöntemi, al›c› iflletme aç›s›ndan ise yat›r›m ve ifl kurma f›rsat› olarak de¤erlendirilebilir. McDonald’s, Pizza Hut, Holiday Inn, franchising modeli ile di¤er ülkelerde yayg›nlaflan çok say›da örnekten bir kaç›d›r. D›fl ticaret iflletmeleri: Ülke d›fl›nda üretti¤i mallar› satmak isteyen iflletmeler, uluslararas› alanda üretici ile al›c› aras›nda köprü görevi yapan ticari iflletmeleri tercih edebilir. Bu iflletmeler üretimle ilgilenmezler ve ülkedeki iflletme için d›fl ülkelerde müflteri bulmakla sorumludurlar. Ayr›ca üretici iflletmelere, pazar özellikleri, ürün kalitesi, fiyat beklentileri, da¤›t›m, kambiyo hakk›nda bilgi verirler. Ülke d›fl›nda flube açma: Çokuluslu iflletmelerin baflvurdu¤u yollardan biri olan ve dolays›z yat›r›m› gerekli k›lan flube açma çok görülen bir faaliyet türüdür. Kapsaml› bir yönetim faaliyeti gerektirmemesi ve yetkilerin ana iflletmenin elinde bulunmas› tercih nedenidir. ‹flletmeler ülke d›fl›na ç›karken, bir mülkiyet stratejisi belirlemelidir. Mülkiyetin tamam›na sahip olmak isteyen bir iflletme, bu yat›r›ma giderken iki yoldan birini seçer. Yabanc› ülkede faaliyette bulunan bir iflletmeyi sat›n al›r veya yeni bir iflletme kurar. Çokuluslu iflletmenin ülke d›fl›ndaki faaliyetlerinde temel amaç, riskleri azaltmak ve kâr sa¤lamak oldu¤una göre, tam mülkiyet stratejisine önem vermek gerekir. Bu stratejinin izlenmesiyle, bir ölçüde yönetim serbestisi kazan›l›rken, amaçlara ulaflmak da kolaylafl›r. Örnek olarak, Nestle, ABD’de mülkiyetin tamam›na sahip oldu¤u bir iflletmeyi faaliyete geçirmifltir. Mülkiyetin tamam›n›n çokuluslu iflletmeye ait oldu¤u yat›r›mlar›n baz› üstünlükleri vard›r: • Yönetim esnekli¤i ve karar almada serbestlik sa¤lar. • Kârlar›n yerel ortaklarla paylafl›lmas› sorunu olmaz. • Teknoloji ve tecrübenin denetimi yat›r›m yapan iflletmenin elindedir. • Yat›r›m yap›lan ülkede yeni ifller yarat›lm›fl olur.
Çokuluslu ‹flletmelerin Yönetimi
Mülkiyetin yat›r›m yapan iflletmeye ait olmas›n›n sak›ncal› yönleri de ortaya ç›kabilir. • Yerel bir orta¤›n sa¤layaca¤› yard›mdan uzak kalabilirler. • Mülkiyetin ana iflletmeye ait olmas› riskleri artt›r›r. • Ürün baflar›l› olmad›¤›nda bütün yat›r›m yok olabilir. • Yabanc› ülkeler %100 mülkiyeti benimsemediklerinde, iflletmelerin bu tür ülkelerde tam mülkiyetle yat›r›m yapma olana¤› azal›r. Örnek olarak, IBM Hindistan’daki yat›r›m›n tamamen kendisinin olmas› e¤iliminde olmas›na karfl›l›k, yasal engeller yüzünden bu ülkedeki yat›r›mlar›n› azaltm›flt›r. Ayn› flekilde Coca-Cola, denetim ve yetkilerinin azalt›lmas› yönündeki bask›lardan dolay›, Hindistan’daki tesislerinin bir k›sm›n› kapatm›flt›r. Joint venture: ‹ki veya daha çok orta¤›n kendi faaliyetlerini sürdürürken, belli bir ifli görmek üzere sürekli veya geçici olarak bir flirket kurup, bu flirketin faaliyetleri için kendi iflletmelerinden teknik, mali ve ticari destek sa¤lamak üzere anlaflmalar›d›r. Joint venture uygulamas›, iki ya da daha fazla yerli iflletme aras›nda olabilece¤i gibi, farkl› ülkelerin iflletmeleri aras›nda da gerçeklefltirilebilir. Joint venture uygulamas› ile, iki farkl› ülkeden iflletmeler, yeni ürünler, süreçler, tesisler ve faaliyetler gerçeklefltirerek, bu faaliyetlerin yönetimi için her türlü çabay› paylafl›rlar. Joint venture çeflitli konularda yap›labilir. Araba üreticileri aras›nda yap›lanlar çok fazla göze çarpmaktad›r. Böylelikle büyüklü¤ün getirdi¤i ekonomilerden yararlanma, üründe yüksek kalite standard› elde edilmesi gibi üstünlükler sa¤lan›r. General Motors ve Suzuki Motor’un, son y›llarda Chevrolet’in en uygun fiyatl› markas› olan Geo Metro’yu üretmek için kurdu¤u Cami Automotive isimli flirket ya da Toyoto ve Sabanc›’n›n kurdu¤u ToyotoSA, son y›llardaki Joint venture örnekleridir.
375
Joint venture: ‹ki veya daha çok orta¤›n kendi faaliyetlerini sürdürürken, belli bir ifli görmek üzere sürekli veya geçici olarak bir flirket kurup, bu flirketin faaliyetleri için kendi iflletmelerinden teknik, mali ve ticari destek sa¤lamak üzere anlaflmalar›d›r.
ÇOKULUSLU ‹fiLETMELER‹N YÖNET‹M‹
AMAÇ
3
Çokuluslu iflletmelerin yönetimi ile ilgili genel bir de¤erlendirme yapmak.
Çokuluslu iflletmelerin yönetiminde ulusal iflletmelerden farkl› olan bir uygulama var m›d›r? Bir çokuluslu iflletme gurusu olan John Fayerweather flöyle demektedir: "Yönetim New York’ta ne ise Toledo’da da ayn›d›r." Durum böyle kabul edilirse, çokuluslu iflletme yönetimini ayr›ca incelemeye gerek yoktur. Ancak, çokuluslu iflletmelerin uluslararas› alanda faaliyet gösterdikleri çevrenin farkl› özellikler ve her ülkeye göre de¤iflik boyutlar tafl›mas›, yeni yönetim tekniklerinin uygulanmas›n› gerekli k›lar. Çokuluslu iflletme yöneticileri de¤iflik sorunlarla karfl› karfl›yad›r. Yönetim sorunlar›n›n baz›lar›, iflletmenin uygulamalar›ndan kaynaklan›r. Örnek olarak, çokuluslu iflletme, ulusal organizasyonunu çok az de¤ifliklikle ülke d›fl› faaliyetler için kullan›rsa, önemli sorunlar ortaya ç›kabilir. Ayr›ca, iflletmenin geliflimi, felsefesi, amaçlar› ve politikalar› uluslararas› alanda baflar›s›n› olumsuz yönde etkileyebilir. ‹flletmenin yönetimi ayn› zamanda, kendi ülkesinin ortaya ç›kard›¤› engellerle de ilgilenmek zorundad›r. Bu parametreler politik, hukuki, ekonomik veya sosyal içerikli olabilir. Bunlara karfl›l›k, çokuluslu iflletme yöneticilerinin karfl›laflabilece¤i sorunlar daha çok faaliyet gösterilen ülkeden kaynaklan›r. Yabanc› sermayeye karfl›t tutumlar, yasal engeller veya yabanc› düflmanl›¤› gibi durumlardan do¤an sorunlar, en yayg›n örneklerdir.
‹flletmeler uluslararas› faaliyetlere, kendi ülke koflullar›na benzer özelliklere sahip ülkelerden bafllamal›d›r.
376
Çokuluslu iflletmelerin global iflletme niteli¤ini kazanmas›, stratejik plânlar yap›lmas›n› gerektirir.
Çokuluslu ‹flletmelerin Yönetimi
Herhangi bir yabanc› ülkede faaliyete geçmeden önce, o ülkenin yasal, ekonomik, siyasi ve kültürel özellikleri incelenmelidir. ‹flletmelerin uluslararas›l›laflma sürecinin bafllang›c›nda, kendi ülkesi koflullar›na benzer özellikleri olan ülkelere yönelmesi uygun bir seçim olur. Bu uygulama, çokuluslu iflletmelerin karfl›laflaca¤› önemli baz› sorunlar›n en düflük düzeyde tutulmas›n› sa¤lar. Bu sorunlar›n bafll›calar›, gidilen ülkelerdeki toplumsal, kültürel, ekonomik ve siyasi farkl›l›klardan kaynaklanan sorunlard›r. Toplumsal ve kültürel farkl›l›klar, uluslararas› faaliyetleri olan iflletmeler için temel sorun kaynaklar›ndan biridir. Yaflam biçimi, gelenekler, dil, dini inançlar, mal veya hizmetlerin tüketiminde önemli rol oynar. ‹flletmelerin mal veya hizmetlerine talep oluflturulmas› ve sat›fl›n›n sa¤lanabilmesi için, yabanc› ülke de¤erlerini ve yaflam biçimini tan›mas› gerekir. Örnek olarak, ambalajlamada, iflaret ve logolar›n kullan›m›nda dil ve dini al›flkanl›klar›n bilinmesi, yabanc› ülke insan›na yak›nlaflmay› sa¤layaca¤› gibi, onlara ayk›r› unsurlar›n kullan›m›n› da önler. Ekonomik farkl›l›klar, özellikle devletin ekonomiye müdahalesi konusunda önem kazan›r. Devletin yat›r›mlara müdahale ve yönlendirme boyutlar›, çokuluslu iflletmelerin de¤iflik ülkelere yat›r›m karar› almas›nda büyük bir etkiye sahiptir. Yasal ve siyasi farkl›l›klar, hükümetlerin uluslararas› yat›r›m iliflkilerinde etkili oldu¤u bir sorundur. Yasal uygulamalar, sermaye ak›fl›n›n denetimi ya da belli sektörlerde yabanc› yat›r›mlar›n yasaklanmas› biçiminde ortaya ç›kabilir. Kotalar, tarifler ya da ambargolar, ülkelerin yabanc› yat›r›mlar› denetim alt›nda tutmak için kulland›¤› araçlardan baz›lar›d›r. Uluslararas› pazarlarda faaliyet gösteren iflletmelerin çevre koflullar›, faaliyetleri ulusal pazarla s›n›rl› olan iflletmelere göre oldukça farkl›d›r. ‹flletmeler uluslararas› pazarlara aç›ld›¤› zaman farkl› kültür ortamlar›, de¤iflik toplum yap›lar›, yabanc› hukuk ya da bankac›l›k sistemleri ile karfl› karfl›ya kal›rlar. Bu durum planlama ve örgütleme ifllevlerini zorlaflt›r›r. Çokuluslu bir iflletmenin merkezi, farkl› ülkelere yay›lan mekanizman›n beyni gibidir. Uluslararas› faaliyetlerin planlanmas› öncelikli olarak bu merkezde gerçeklefltirilir. Global iflletme niteli¤inin kazan›lmas›, çokuluslu iflletmenin merkezinde etkin stratejik planlar oluflturulmas›yla mümkündür. Stratejik planlama sürecinin gelecek uzunca bir dönemi kapsamas› ve çevresel de¤iflikliklerin analiz edilmesi özelli¤i, çokuluslu iflletmelerin baflar› flans›n› artt›r›r.
Çokuluslu ‹flletmelerin Organizasyon Yap›lar›
AMAÇ
4
Çokuluslu iflletmelerin organizasyon yap›lar›n› irdelemek.
Ülke d›fl›na ç›kmak isteyen çokuluslu iflletmeler, öncelikle d›fl f›rsatlar› ve riskleri araflt›rmal›d›r. Riskleri azaltman›n bir yolu, faaliyette bulunulan ülke koflullar› dikkate al›narak yeniden örgütlenmeye gitmektir. Mevcut organizasyon, de¤iflen koflullara ve de¤iflik çevrelerdeki özelliklere uyum sa¤layamayacak yap›da ya da uluslararas› faaliyetler için yetersiz olabilir. Uluslararas› faaliyetlerini dolays›z ihracat yoluyla gerçeklefltiren iflletmeler, bafllang›çta fonksiyon itibariyle uzmanlaflmaya dayanan basit bir yap›ya sahiptir. fiekil 19.1’de görüldü¤ü gibi, pazarlama bölümünde baz› de¤ifliklikler yap›lmak suretiyle ihracat bölümü oluflturulabilir.
377
Çokuluslu ‹flletmelerin Yönetimi
Yönetim Kurulu
Genel Müdür
Üretim
Finansman
A Bölgesi
Pazarlama
B Bölgesi
C Bölgesi
Personel
D Bölgesi
fiekil 19.1 ‹hracat Organizasyonu
Afla¤›da, faaliyetleri gelifltikçe çokuluslu iflletmelerde uygulanan organizasyon yap›lar›ndan birkaç örnek verilecektir. ‹flletmenin ülke d›fl› faaliyetlerinin boyutlar› geniflledikçe, pazarlama bölümüne ba¤l› olarak sürdürülen ihracat birimi yetersiz kal›r. Bu durumda, bir uluslararas› bölüm kurularak, geliflen yurtd›fl› faaliyetler uluslararas› iliflkilerde etkinlik sa¤layacak bir organizasyon yap›s› ile sürdürülür (fiekil 19.2).
Yönetim Kurulu
Genel Müdür
Ülke içi A Bölüm
Ülke içi B Bölüm
- Eflit Yetkide -
Yan Kurulufl (‹talya)
Uluslararas› Bölüm
Yan Kurulufl (Brezilya)
Yan Kurulufl (Japonya)
‹hracat K›sm›
fiekil 19.2 Uluslararas› Bölüm Organizasyonu
378
Çokuluslu ‹flletmelerin Yönetimi
Çokuluslu iflletmelerin faaliyetleri yayg›nlaflt›kça, belirli fonksiyonlara a¤›rl›k verilen global bir yap›lanmaya geçilir (fiekil 19.3). Yönetim Kurulu
fiekil 19.3 Fonksiyonel Tabanl› Global Organizasyon
Global Düzeyde Mühendislik
Global Düzeyde Finansman
Global Düzeyde Üretim
Global Düzeyde Pazarlama
Fonksiyonel tabanl› global yap›lanmada, finansman, üretim ve di¤er fonksiyonlar yönetsel aç›dan ba¤›ms›z bölümlerde sürdürülür. Bu tür yap›lanma ile, sözkonusu fonksiyonlar›n geliflmifl teknik ile yöntemlerle, global bir anlay›fl içinde yürütülmesi sa¤lan›r. Çokuluslu iflletmelerde görülen bir baflka global yap›lanma, bölge temeline dayanan organizasyondur (fiekil 19.4). Yönetim Kurulu
Genel Müdür
fiekil 19.4 Bölge Temeline Dayanan Global Organizasyon
Kuzey Amerika Bölümü
Avrupa Bölümü
Latin Amerika Bölümü
Asya ve Afrika Bölümü
Bölge temeline dayanan global organizasyon modelinde, belli bir ülke veya bölgedeki bütün ürünler ve fonksiyonlar bir yöneticiye ba¤l› olarak sürdürülür. Çokuluslu iflletmelerin büyük k›sm›nda uygulanan sistem, ürün tabanl› global organizasyon yap›s›d›r (fiekil 19.5). Yönetim Kurulu
Genel Müdür
fiekil 19.5 Ürün Tabanl› Global Organizasyon Yap›s›
Global düzeyde Üretim Bölümü (A) Ürünü
Global düzeyde Üretim Bölümü (B) Ürünü
Global düzeyde Üretim Bölümü (C) Ürünü
Bu tür yap›, teknolojileri birbirine yak›n mallar›n üretilmesi söz konusu oldu¤unda tercih edilmektedir. Özellikle ürünlerin globalleflmesi aç›s›ndan yararl›d›r. Global nitelikteki ürünler, dünyan›n neresinde olursa olsun, benzer tüketici gruplar›na ayn› imajla sunulan ürünlerdir. TELEV‹ZYON
Çokuluslu iflletme ne demektir? Çokuluslu bir iflletme yabanc› bir ülkeye nas›l girer ve çal›fl›r? Bu tür iflletmelerin organizasyonu nas›ld›r? Bu sorular›n cevaplar›n› ve çokuluslu iflletmelerle ilgili bilgileri Çokuluslu ‹flletmeler televizyon program›ndan ö¤renebilirsiniz.
Özet
379
Özet Bu Ünitede uluslararas› iflletmecilik ve çokuluslu iflletmelerin ne oldu¤unu, çokuluslu iflletmelerin faaliyetlerindeki güçlüklerin kaynaklar›n› inceledik. Ayr›ca globalleflmede çokuluslu iflletmelerin rollerini gördük. Art›k; • çokuluslu iflletmenin ne oldu¤unu, (sayfa 371-372), • çokuluslu iflletmeyi etkileyen çevre unsurlar›n›, (sayfa 372), • çokuluslu iflletmelerin yabanc› ülkeye girifl yollar›n›, (sayfa 372-375), • çokuluslu iflletmelerin yat›r›m kararlar›n› etkileyen unsurlar› (sayfa 375-376), • çokuluslu iflletmelerde organizasyon yap›lar›n›, (sayfa 376-378) biliyoruz. Uluslararas› iflletmecilik ve çokuluslu iflletmeler son y›llarda globalleflme ile iflletmecilik konular›n›n vazgeçilmez bir parças› olmaya bafllad›. 2. Dünya Savafl›’ndan sonraki dönemde ekonomik ve sosyal geliflmelere paralel olarak iflletmelerin ekonomik güçlerinin çok artmas› ve baz› ülkelerin GSMH’dan daha fazla sat›fl hacmine ulaflmalar› globalleflmenin bafllang›c› olmufltur. Çokuluslu iflletmeler bugün art›k, çeflitli ülkelerin vatandafllar› gibi görülmekte, ülkelerin yasal, politik koflullar›na uymakta ve vergi ver-
mektedirler. Çokuluslu iflletmeleri etkileyen üç çevreden söz edebiliriz. Bunlar ülke içi çevre, yabanc› çevre ve uluslararas› çevredir. Çokuluslu iflletmenin tan›m›nda baz› ölçütler vard›r. Bunlar iki veya daha fazla ülkede faaliyet gösterme, ülke d›fl›nda mülkiyet, üst yönetimin milliyeti ve benzer ölçütlerdir. "Çokuluslu iflletme ülke içi ve ülke d›fl›ndaki yat›r›mlar› iflletme amaçlar›na ve iflletme sahiplerinin ç›karlar›na uygun bir biçimde yöneten ticaret ve sanayi iflletmesidir". Çokuluslu iflletmelerin ülke d›fl›nda faaliyet göstermelerinde ilk ad›m ihracat yapmakt›r. Bu aflamadan sonra lisans anlaflmas›, franchising, d›fl ticaret iflletmelerini kullanma, ülke d›fl›nda flube açma ve joint venture ile di¤erleri gelir. Çokuluslu iflletmeler yabanc› ülkelere giriflleri ve faaliyetleri s›ras›nda de¤iflik koflullarla karfl›lafl›rlar. Toplumsal, kültürel, ekonomik, yasal veya siyasi farkl›l›klar iflletmelerin yabanc› ülkelere yat›r›m kararlar›nda etkili olur. Çokuluslu iflletmelerin yönetiminde ilk ad›m planlamad›r. Ulusal planlama ile uluslararas› planlama aras›nda büyük farklar vard›r. Çokuluslu iflletmelerin organizasyonunda de¤iflik yap›lar uygulanabilir.
380
Kendimizi S›nayal›m
Kendimizi S›nayal›m Özet bölümündeki konular› yeterince anlay›p anlayamad›¤›n›z› ölçmek için afla¤›daki sorular› yan›tlamaya çal›fl›n›z. Sorular› zorlanmadan yan›tlad›¤›n›zda bir sonraki Üniteye geçebilirsiniz. Ancak zorland›¤›n›z sorulara iliflkin konular› tekrarlaman›z yarar›n›za olacakt›r. Unutmay›n! Do¤ru yan›tlar› Ünitenin sonunda bulabilirsiniz.
6. Afla¤›dakilerden hangisi mülkiyetin yat›r›m yapan iflletmeye ait olmas›n›n sa¤layaca¤› üstünlüklerden de¤ildir? a. Yönetim sa¤lamas› esnekli¤i b. Yerel ortaklarla kâr paylafl›m›nda uzlaflma sa¤lamas› c. Teknoloji ve tecrübenin denetimini sa¤lamas›
1. Afla¤›dakilerden hangisi, uluslararas› iflletmenin, ulusal
d. Yeni ifl alanlar› yarat›lmas›n› sa¤lamas›
ve yabanc› ülke güçlerinin etkileflimi alt›nda kalarak et-
e. Riskin azalmas›n› sa¤lamas›
kilenmesine neden olur?
7. Dünya düzeyinde finansman, üretim, pazarlama ve
a. Ulusal çevre
personel bölümlerini içeren bir çokuluslu iflletmenin or-
b. Yabanc› çevre
ganizasyon yap›s›, afla¤›dakilerden hangisiyle ifade edilir?
c. Uluslararas› çevre
a. Fonksiyonel tabanl› global yap›
d. Politik çevre
b. Ürün tabanl› global yap›
e. Kültürel çevre
c. Matriks yap›
2. ‹flletmenin çeflitli ülkelerden yöneticiler taraf›ndan
d. Bölge temeline dayal› yap›
yönetilmesi, çokuluslulaflma ölçütlerinden hangisinin kap-
e. Proje yap›s›
sam›nda yer al›r?
8. Çokuluslu bir iflletmenin, faaliyetle bulundu¤u ülkeler-
a. ‹ki veya daha fazla ülkede faaliyet
de birbirinden farkl› fiyatlarla ürün sat›fl›, yapmas› hangi
b. Ülke d›fl›na mülkiyet
çevre koflullar›ndan etkilendi¤ini gösterir?
c. ‹hracat-ithalat yöneticisi çal›flt›rma
a. Politik yasal çevre
d. Üst yönetimin milliyeti
b. Ekonomik finansal çevre
e. Lisans anlaflmas› yapma
c. Kültürel çevre
3. Bir iflletmenin ülke d›fl›na aç›l›rken tercih edebilece¤i,
d. D›fl çevre
en az riskli ve en kolay yol afla¤›dakilerden hangisidir?
e. ‹ç çevre
a. ‹thalat-ihracat
9. Afla¤›dakilerden hangisi çokuluslu bir iflletmenin faaliyet
b. Lisans anlaflmas›
ile ilgili geçti¤i ülke dikkate almas› gereken kültürel çev-
c. Franchising
re özelliklerinden, biri de¤ildir?
d. fiube açma
a. Dil
e. Joint venture
b. Gelenekler
4. Afla¤›dakilerden hangisi, çokuluslu iflletmelerin dolay-
c. Ekonomik durum
s›z yat›r›m› olarak s›n›fland›r›labilir?
d. Yaflam biçimleri
a. fiube açma
e. De¤erler
b. Lisans anlaflmas›
10. Farkl› ülkelerde teknolojileri birbirine yak›n mal üre-
c. ‹thalat
timi yapan bir çokuluslu iflletme afla¤›daki organizasyon
d. ‹hracat
yap›lar›ndan hangisine sahiptir?
e. Franchising 5. Afla¤›dakilerden hangisi lisans anlaflmas› say›lamaz?
a. Bölge temeline dayal› yap› b. Ürün tabanl› global yap›
a. Ticari isim
c. Matriks yap›
b. Franchising
d. Fonksiyonel tabanl› global yap›
c. Bulufllar
e. Müflteri temelli yap›
d. Metotlar e. Turn-key
Yaflam›n ‹çinden - Biraz Daha Düflünelim
“
Yaflam›n ‹çinden Afla¤›da bu Ünitede inceledi¤imiz konularla ilgili, gerçek hayattan örnekler yer almaktad›r. Örnek olaylar› okuyarak, bunlara iliflkin sorular› yan›tlay›n›z. Örnek olaylar› dikkatlice okuyup, sorular› yan›tlaman›z, ö¤rendiklerinizin pekiflmesi ve daha kal›c› olmas› aç›s›ndan son derece önemlidir. Gillette ‹flletmesi Gillette ‹flletmesi Meksika’da halk›n›n ancak %8’inin trafl köpü¤ü kulland›¤›n›, geri kalan›n›n su ve sabun kulland›¤›n› gördü. Daha önce kulland›¤› yüksek fiyatl› ambalajdan vazgeçti ve plastik tüp üreterek trafl köpü¤ü sat›fl›n› iki kat›na ç›kard›. Latin Amerika halk›n›n ABD’deki büyüklükteki paketleri almaya güçleri yetmedi. Ayn› flekilde Hoover, ABD mal› yüksek fiyatl› çamafl›r makinelerini alamayan Meksikal›lar için basit ve ucuz çamafl›r makineleri üretti.
381
Biraz Daha Düflünelim 1. Çokuluslu iflletmelerin globalleflmeye etkileri nelerdir? 2. Çokuluslu iflletmeyi ulusal iflletmeden farkl› yapan özellikleri nelerdir? 3. Kesenefobi nedir? 4. Bir iflletmenin çokuluslu olmas›ndaki ölçüler nelerdir? 5. ‹hracat-ithalat faaliyeti ile ülke d›fl›na ç›kmak sizce iyi bir yol mudur? 6. Lisans anlaflmas› iflletmelere ne katk› sa¤lar? 7. Joint venture uygulamas›n› tan›mlay›n›z. 8. Yaln›z ihracat faaliyeti olan bir iflletmenin organizasyon flemas›n› haz›rlay›n›z. 9. Ürüne dayal› organizasyon yap›s›, çokuluslu iflletmelerde hangi koflullarda uygulan›r? 10. ‹flletmelerin uluslararas› yat›r›m kararlar›nda karfl›laflabilece¤i farkl›l›klar nelerdir?
1. Örnekleri verilen iflletmeler, Meksika’daki faaliyet ve uygulamalar›n› hangi unsurlara göre flekillendirmektedir? 2. Bu iki iflletmenin Türkiye pazar›na girme koflullar› neler olabilir? Avrupa’da Joint Venture Ali Günce, torna tezgahlar› yapan Seklice ‹flletmesi’nin genel müdür yard›mc›s›d›r. Genel müdür As›m Gelenbe bir gün odas›na Ali Günce’yi ça¤›r›r. Türkiye’deki sat›fllar›n iyi oldu¤unu, ancak yeni stratejik hedefler belirlemeleri gerekti¤ini söyler. Japon ve ABD’li rakiplerin baflar›l› bir flekilde dünya pazarlar›nda faaliyet gösterdiklerini ve Do¤u Avrupa pazarlar›na hiç girmediklerini söyler. Ali Günce iflletmenin Türkiye’de yeterince baflar›l› oldu¤unu, ayr›ca ürünlerin baz› komflu ülkeler ile Asya ülkelerine ihraç edildi¤ini belirtir. Genel müdür ihracat faaliyetlerinin yer ald›¤› ülkelerde ekonomik sorunlar›n çok artt›¤›n› bu ülkelerin d›fl bankalara çok borcu oldu¤unu belirtir. Ayr›ca "Bizim yeni pazarlara ihtiyac›m›z var ve Do¤u Avrupa doymam›fl bir pazar olacakt›r." diyerek görüflünü belirtir. 1. Yukar›daki olay› yorumlay›n›z. 2. Sizce yeni pazarlara girmek bu iflletme için gerekli midir?
”
382
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar - Yan›t Anahtar›
Baflvurabilece¤imiz Kaynaklar
Yan›t Anahtar›
Ball, Donald A. ve Di¤erleri. International Business, Richard D. Irwin; Boston, 1993. Bounds, Gregory M. ve Di¤erleri. Management, South Western Publishing, Ohio, 1995. Bowie, L. ve Di¤erleri. Management, McGraw-Hill Book Co., New York, 1996. Crain, Kota ve Di¤erleri. International Business, The Dryden Press, New York, 1996. Emerald, Kenneth ve Di¤erleri. Business Principles and Management, South Western Publishing Co., Ohio, 1996. Özalp, ‹nan. Çokuluslu ‹flletmeler: Uluslararas› Yaklafl›m, Birlik Ofset Yay›nc›l›k, Eskiflehir, 2000. Yüksel, Öznur. Uluslararas› ‹flletme Yönetimi, Gazi Büro Kitabevi, Ankara, 1999.
1. c 2. d 3. a
4. a
5. e
6. e
7. a
8. b 9. c 10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise "çokuluslu iflletmelerde çevre" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "çokuluslu iflletmelerin tan›m›" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "çokuluslu iflletmelerin yabanc› ülkelere girifl yollar›" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "çokuluslu iflletmelerin yabanc› ülkelere girifl yollar›" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "çokuluslu iflletmelerin yabanc› ülkelere girifl yollar›" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "çokuluslu iflletmelerin yabanc› ülkelere girifl yollar›" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "çokuluslu iflletmelerin organizasyon yap›lar›" bölümün gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "çokuluslu iflletmelerin yönetimi" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "çokuluslu iflletmelerin yönetimi" bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise "çokuluslu iflletmelerin organizasyon yap›lan" bölümünü gözden geçiriniz.
Sözlük
Sözlük A
383
C-Ç Çal›flma sermayesi: Genellikle nakit ve nakit benzerleriyle, geçici yat›r›mlar, alacaklar ve stoklar gibi en geç bir y›l için-
Amaç: ‹flletmenin ulaflmak istedi¤i durum.
de nakde dönüflebilecek dönen varl›klar›n yönetimi.
Arac› kurulufl: Mali piyasa araçlar›n›n ç›kar›m›, al›m›, sat›m› ve pazarlamas›yla u¤raflan kurulufl.
Ç›kt›lar: Girdilerin ürüne dönüflmesi.
Araflt›rma, gelifltirme ve tasar›m: Yürürlükteki uygulamalar›n
Çokuluslu iflletme: Ülke içi ve ülke d›fl›ndaki yat›r›mlar› ifllet-
özelliklerinde güncel de¤ifliklikler yaparak iflletme kâr›n›
me amaçlar›na ve iflletme sahiplerinin ç›karlar›na uygun
art›rmaya yönelik çal›flmalar. Aranmayan mal: Tüketicilerin haberdar olmad›¤› ya da haberdar olsalar da sat›n almay› düflünmedi¤i, aniden ortaya ç›kan ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için sat›n ald›¤› mal. Ak›c› üretim sistemi: Bütün üretim araç gereci, makinalar ve iflgörenlerin, bir üretim hatt› etraf›na ya da kayan flerit etraf›na yerlefltirildi¤i sistem.
B
bir biçimde yöneten bir ticaret veya sanayi kuruluflu.
D Dayan›kl› mal: Genellikle bir y›ldan fazla bir süre kullan›lan ve tüketilen mal. Dayan›ks›z mal: Genellikle birkaç kez kulland›ktan ve k›sa bir süre sonra tüketilen mal. De¤iflim: Pazarlaman›n yaratt›¤› bir pazarlama hizmeti. Denetim ifllevi: Amaçlara ulafl›l›p ulafl›lmad›¤›n›n ya da ne ölçüde ulafl›ld›¤›n›n belirlenip, gerekiyorsa düzeltici önlem-
Baflabafl noktas›: Toplam gelirin toplam maliyeti karfl›layacak düzeyde olmas› durumu. Be¤enmeli mal: Fiyat, kalite, renk, biçim ve modaya uygunluk bak›m›ndan karfl›laflt›rma yap›larak sat›n al›nan mal. Befleri iliflkiler yetene¤i: Çal›flma hayat›ndaki bireylerle iliflki kurma yetene¤i. Bilanço: Mizanda yer alan hesaplardan borç kalan› veren varl›klar›n sol kolonda, alacak kalan› veren kaynaklar›n sa¤ kolonda yer ald›¤› bir tabloya verilen ad. Biçim de¤iflikli¤i: Dar anlamda üretim.
lerin al›nmas› süreci. Depolama: Bir pazarlama hizmet üretimi. Dividant kararlar›: Elde edilen kârlar›n ne kadar›n›n ortaklara, ne kadar›n›n iflletmede b›rak›laca¤› ile ilgili kararlar. Do¤al kaynaklar: Do¤adan elde edilen, do¤rudan ya da ifllenerek kullan›lan maddeler. Donan›m: Bilgi ifllemede kullan›lan her türlü fiziksel araç gereç ve malzemeye verilen ad.
E Endüstriyel mal: En son tüketiciye sat›lmay›p, üretimde kulla-
Bilgisayar bütünleflik üretim sistemi (CIM): Geleneksel üre-
n›lan veya al›n›p üzerinde baz› ifllemler yap›ld›ktan sonra
tim ifllevlerinin otomatik teknolojilerle yer de¤ifltirmifl otomasyona dönüflmüfl biçimi.
sat›lan mal. Emek (iflgücü): Üretimi gerçeklefltirenlerin fiziksel ve düflünsel
Bilgi iflleme: Verileri, bilgiye dönüfltüren ifllemler dizisi. Bilgi sistemi: Donan›m, yaz›l›m, uzman personel ve denetle-
katk›lar›. Ekonomiklik: Üretimin sat›fl tutar›n›n, üretimin maliyet tutar›na
me ö¤eleriyle, verileri bilgiye dönüfltüren bir iflletme alt sistemi. Bilgi iflleme süreci: Kaydetme, s›nama, s›n›fland›rma, düzenle-
oranlanmas›. Ekonomik mal: Üretimi için emek harcanan mal. Ekonomik etkenlik: ‹flletmelerin ellerinde bulunan k›t kaynak-
me, özetleme, matematiksel ya da mant›ksal hesaplama, saklama, ço¤altma, eriflim ve iletme aflamalar›n› kapsayan
lar›n en iyi biçimde kullan›m›. Ekonomik olmayan mal (serbest mal): Üretimi için hiçbir ça-
süreç.
ba ya da örgütlenme gerektirmeyen ve do¤ada haz›r bulu-
Biliflim yönetimi: Genifl alan a¤lar›n›, an›nda bilgi ifllemeyi, elektronik bilgi de¤iflimini, elektronik postay› ve yerel bilgi
nan mal. Etik: Herhangi bir eylemin kabul edilebilir biçimde gerçekleflti-
a¤lar›n› kurma, izleme, yenilikleri iflletmeye kazand›rma ve çal›flanlar›n yeniliklerden yararlanmalar›na destek sa¤lama.
rilmesini sa¤layan temel kurallar ya da de¤iflkenler. Efl Zamanl› Mühendislik: Süreç tasar›m›yla ayn› zamanda yü-
Birincil piyasa: Dolafl›ma ilk kez ç›kar›lan finansal varl›klar›n al›n›p sat›ld›¤› piyasa.
rütülen ürün tasar›m› çal›flmalar›. Eylemsel plân: Stratejik plânlarda saptanan amaçlara nas›l ula-
Bütünleflik iflletme bilgi sistemi: ‹flletme yönetiminin bilgi
fl›laca¤›n› belirleyen plân.
gereksinmesini karfl›lamak için; verilerin derlenmesi, s›nf-
F
land›r›lmas›, verilerin ve bilgilerin veri tabanlar›na depo-
Factoring: K›sa vadeli kredili sat›fllardan do¤an alacak haklar›-
lanmas›, verilerin de¤iflik amaçlar için bilgiye dönüfltürülmesi, bilgilerin iflletme organizasyonundaki de¤iflik birimlere iletilmesi ifllevlerini yerine getiren bütünleflik bir iflletme alt sistemi. Bölümlere Ay›rma: ‹flletme ile ilgili çal›flmalar›n ya da faaliyetle-
n›n devredilmesi. Faiz: Paran›n kullan›m hakk›ndan belirli bir süre için vazgeçilmesinin bedeli. Fayda: Mal ve hizmetlerin insan gereksinmelerini karfl›lama özelli¤i.
rin grupland›r›lmas› yolu ile bölümlerin oluflturulmas› ve bu
Finans: Para, fon ya da sermayenin ifadesi.
bölümler aras›ndaki çal›flma iliflkilerinin belirlenmesi ifllemi.
Finansman: Para, fon ya da sermayenin sa¤lanmas›.
384
Sözlük
Finansal analiz: Finansal tablolarda yeralan kalemler aras›nda-
Hesap: Finansal ifllemlerin bütün iflletmelerde hep ayn› adla kayd›na yarayan kavram.
ki iliflkilerin kurulmas›n›, ölçülmesini ve yorumlanmas›n› kapsayan bir süreç.
Hesap Kalan›: Bir hesab›n borç taraf› toplam› ile alacak taraf› toplam› aras›ndaki fark.
Finansal sistem: Bir ekonomide fonlar› arz ve talep edenlerin, fon ak›m›n› sa¤layan araç gereçlerin ve bunlar› düzenleyen
Hisse senedi: Anonim flirketlerin sermaye paylar›n› temsil eden k›ymetli evraklar.
hukuki ve idari kurallar›n bütünü. Finansal yönetim: Fonlar›n belirlenmesi, uygun alanlara yönlendirilip yönetilmesi.
Hizmet: Sat›fla sunulan faaliyet, fayda ya da doyum. Hizmet üretimi: Üretici ile tüketici aras›nda birebir dolays›z iliflki kurmay› sa¤layan sosyal eylem.
Finansal planlama süreci: Finansal ihtiyaçlar›n tahmini, bu ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› için bütçelerin gelifltirilmesi ve fi-
I-‹
nansal kontrolun yap›lmas›.
‹htiyaç: Tüketicilerin içinde bulunduklar› koflullar ile içinde bu-
Fiyat: Pazarlama karmas›n›n gelir getiren tek eleman›. Fizibilite (Yap›labilirlik): Karmafl›k, büyük projelerin gerçeklefltirilmesinden önce, uzun ve kapsaml› araflt›rma ve plânlama çal›flmalar›. Fiziksel da¤›t›m: Endüstri ve tüketim mallar›n›n pazarlama politikas›na uygun olarak üreticiden veya depodan al›c›ya hareket ettirilmesini sa¤layan siparifli yorumlama süreci.
lunmay› arzu ettikleri koflullar aras›ndaki farkl›l›k. ‹kincil piyasa: Daha önce al›m ve sat›ma konu olmufl finansal varl›klar›n al›n›p sat›ld›¤› piyasa. ‹letiflim: Bilgi, duygu, düflünce ve anlay›fl›n bir taraftan di¤er tarafa aktar›lmas› süreci. ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi (‹KY): ‹flletmelerde insan kayna¤›n›n etkin yönetilmesini sa¤layan ifllev ve çal›flmalar›n tümü.
Franchising: Bir iflletmenin, imtiyaz, maliyet, sat›fl ve da¤›t›m
‹nsan Kaynaklar› Plânlamas›: Gereken say›da ve nitelikte
haklar›n›n, isim ve marka kullan›m› ile birlikte bir baflka ifl-
iflgücünü, istenen zamanda ve yerde haz›r bulundurma
letmeye verilmesi.
çabalar›. ‹ntranet: ‹nternet teknolojisinin iflletme içi iletiflimde kullan›l-
G Gelir tablosu: Dönem Kâr› veya Zarar› Hesab›’ndan yararlan›larak düzenlenen tablo. Genel muhasebe: ‹flletme yöneticisi ile iflletme d›fl› bilgi kullan›c›lar›na iflletmenin mali durumu ve faaliyet sonuçlar› hakk›nda bilgilendirme. Geribildirim: Sistemdeki hatalar›n an›nda görüntülenmesi ve düzeltici eylemlerde bulunulmas› biçimindeki iflleyifle verilen ad. Giriflim: Baflkalar›n›n gereksinmelerini karfl›lamak üzere, pazar› olan ve pazarda fiyat› oluflan ekonomik mal ve hizmetleri ortaya koymak ve sahibine kâr sa¤lamak amac›n› güden bir iflletme. Giriflimci: Gereksinmeleri karfl›lamak üzere mal ve hizmet üretiminin gerçeklefltirilmesi için üretim faktörlerinin biraraya getirilmesini sa¤layan kifli. Grup teknolojisi: Üretimle ilgili benzerliklerin, belirli kalite çemberinde bir araya getirilerek grup oluflturulmas›; böylece zaman, çaba ve malzeme tasarrufu sa¤lanmas›. Güç: Bireyin, baflkalar›n› istedi¤i yönde davran›fla yönlendirebilme yetene¤i. Güdüleme: ‹nsanlar›n faaliyetlerinin ve çabalar›n›n devam›n› sa¤layan ve onlar› harekete geçiren uygulamalar›n toplam›.
H
mas›. ‹nternet: Tüm dünyada, milyonlarca bilgisayar› birbirine ba¤layan uluslararas› a¤. ‹stekler: ‹nsanlar›n ihtiyaçlar›n› karfl›layan (ürün tipi, ürün markas› vb.) konulardaki özel seçimleri. ‹flgücü Envanteri: ‹flletmenin personel arz›n› (mevcudunu) nitelik olarak irdeleyen çal›flma. ‹flletme: ‹nsan gereksinimlerinin karfl›lanmas› için mal ve/veya hizmet üretiminin gerçeklefltirildi¤i iktisadi birim. ‹flletme biliminde etkenlik: Belirli bir girdi ile en yüksek ç›kt›n›n elde edilmesi, belirli bir ç›kt› düzeyinin en düflük girdiyle sa¤lanabilmesi. ‹flletme bilimi: ‹flletmelerin kuruluflu, finansman›, üretim araçlar›n›n sa¤lanmas›, üretilen mal ve hizmetlerin pazarlanmas›, örgütlenip, yönetilmeleri ve parasal olaylar›n izlenmesi konular›n› ele al›p inceleyen bilim dal›. ‹flletme bilgi sistemi: Girdi, süreçleme, ç›kt›, geribildirim, kontrol ve çevre ögelerinden oluflan sistem. ‹flletme ifllevleri bilgi sistemi: Pazarlama, üretim, personel, finans gibi ifllevleri destekleyen sistem. ‹flletme sermayesi yönetimi: ‹flletmenin sahip olaca¤› çal›flma sermayesi düzeyi ile çal›flma sermayesi kalemlerinin bileflimi yan›nda, bunun nas›l finanse edilece¤ini de içeren yönetim.
Halkla iliflkiler: Bir kurumun mallar› ve hizmetleri hakk›nda topluma iletiler sunulmas›. Hat›rlat›c› reklam: Bilinen bir ürünün kullan›m›na, özelliklerine ve yararlar›na iliflkin olarak, tüketicilerin ürünü hat›rlamalar› için tekrarlanan reklam.
‹fl analizi: ‹flletmede yap›lan bir birinden farkl› ifllere yönelik bilgilerin tek tek toplanmas›, de¤erlenmesi ve yorumlanmas›. ‹fl gerekleri: ‹fli yapacak personelde olmas› gereken nitelikler. ‹fl tan›mlar›: ‹flle ilgili bilgileri belirli bir sistematik alt›nda, tek bir sayfada veren ifl formlar›.
Sözlük
‹fle al›flt›rma program›: Yeni iflgöreni iflletmenin bir parças›
Marka: Bir ürünü di¤erlerinden ay›rmak için bir isim, bir sözcük, bir tasar›m, bir sembol ya da bunlar›n bileflimi.
durumuna getirmeyi amaçlayan süreç.
J
385
Miktar esnekli¤i: Üretilen ürün ya da verilen hizmet miktar›n› h›zla artt›rabilme yetene¤i.
Joint venture: ‹ki veya daha çok orta¤›n kendi faaliyetlerini sürdürürken, belli bir ifli görmek üzere sürekli veya geçici
Muhasebe: ‹flletmenin gerçekleflen faaliyetlerinin para cinsinden izlenmesi ve ilgililere iletilmesi çabas›.
olarak bir flirket kurup, bu flirketin faaliyetleri için kendi iflletmelerinden teknik, mali ve ticari destek sa¤lamak üzere
Muhasebe bilgi sistemi: Çift tarafl› kay›t esas›na göre iflleyen,
anlaflmalar›.
her türlü muhasebe raporlar›n› haz›rlayabilecek flekilde ta-
Just In Time (JIT): Üretim için gereken malzemenin ihtiyaç duyuldu¤u anda temin edilmesi.
sarlanan bilgi sistemi. Muhasebe bilgi sistemi: Personel, belgeler, donan›m ve rapor-
K
lardan oluflan sistem.
Kalite: Günümüz üretiminde birici önceli¤i alan bir tüketici
Mülkiyet Faydas›: Tüketicilerin bir ürüne sahip olmas› ve kul-
be¤enisi.
lan›m› üzerinde kontrol yetkisini kullanmas›yla yarat›lan
Kârl›l›k: Belirli bir zaman kesiti içinde, iflletme faaliyetleri sonu-
de¤er.
cunda elde olunan toplam net kâr›n, o zaman kesitinde
N
kullan›lan kapitale oran›.
Nakit bütçesi: K›sa dönemli nakit gereksinmesinin belirlenme-
Kampanya: Belirli bir amaca ulaflmak için ve bir konu ya da
sinde kullan›lan bir plânlama arac›.
düflünce çevresinde oluflturulan, planlanm›fl ve düzenleflti-
Nominal de¤er: Finansal varl›klar›n üzerinde yaz›l› olan de¤er.
rilmifl bir dizi sat›fl çabas›.
O-Ö
Kavramsal yetenek: ‹flletmenin bütününe yönelik politika ve
Ofis otomasyonu: Geleneksel ofis ortamlar›nda yap›lan her
stratejiler gelifltirme. K›sa süreli planlama: Bir y›ldan daha k›sa süreli olarak yap›-
türlü iflin, elektronik araçlarla yap›lmas›. Organize piyasa: Resmi bir piyasa yerinin oldu¤u, devletin gö-
lan planlama. Kitle üretimi: Tek üretim, parti üretimi veya ak›c› üretim türle-
zetimi ve denetimi alt›nda olan piyasa. Organize olmam›fl piyasa: Finansal varl›klar›n al›m ve sat›m›-
rinden herhangi biriyle yap›lan çok büyük ölçekli üretim. Kiflisel sat›fl: Al›c› ile iflletmenin bir eleman›n›n birebir ve ço-
n›n yap›laca¤› belirli bir mekan›n bulunmad›¤› piyasa. Örgütleme: Plânlarda belirtilen hedeflere ve bunlara ulaflmak
¤unlukla yüz yüze yapt›klar› iletiflim süreci. Kurumsal reklam: Örgütsel imaj›n, düflüncelerin ve politik ko-
için kararlaflt›r›lan yollara uygun bir örgüt oluflturma süreci. Öncü reklam: Potansiyel müflterilere ürün hakk›nda bilgi vere-
nular›n sunumu.
rek, belirli bir ürün markas›ndan ziyade bir ürün grubu
Kodlama: Bir iflletmenin fiziksel ve fiziksel olmayan varl›k ve eylemlerinin de¤iflik ölçüleme göre s›n›fland›r›larak harf,
için talep yaratmaya yönelik reklam. Özel Giriflim: Bireylerin devlet müdahalesi olmaks›z›n, kendi
rakam ve sembollerle ifade edilmesi. Kolayda mal: Tüketicilerin s›k s›k ve ilk görüflte sat›n ald›klar›
ekonomik ç›karlar› do¤rultusunda davrand›¤› bir sistem. Özelli¤i olan mal: Kendine özgü nitelikleri ya da markalar› ne-
mal.
deniyle, tüketicilerin sat›n almak için özel çaba harcamaya
Komisyoncu ve acenta: Mallar›n al›m ve sat›m›nda sat›c›y› ya da al›c›y› temsil eden ve komisyon karfl›l›¤›nda çal›flan ba-
istekli olduklar› mal. Öz kaynak: Ortaklar›n, iflletmenin varl›klar› üzerindeki hak
¤›ms›z arac›ya verilen ad.
L
sahipli¤i.
P
Leasing flirketi: Bir mal›n kullan›m hakk›n›, belirli bir kira karfl›l›¤›nda, belirli bir süre için kiralayan kurum. Liderlik: Amaçlara ulaflmak için baflkalar›n›n davran›fllar›n› yönlendirme ve di¤erlerini etkileme süreci. Likidite: ‹flletme varl›klar›n›n paraya dönüfltürülme yetene¤i. Lisans anlaflmas›: Bir iflletmenin, mallar›n›n ve isminin yabanc› bir ülkede üretilip sat›lmas› konusunda izin vermesi.
M
Plân: Bütçeye oranla daha genel kapsaml›, çok defa bir y›ldan daha uzun bir döneme iliflkin ve say›sal aç›dan s›n›rl› çal›flma. Plânlama: Amaçlar›n ve bu amaçlara ulaflmak için uygun yöntemlerin belirlendi¤i süreç. Parti üretim sistemi: Belirli bir mamül türünden bir parti veya bir seri üretim yap›ld›ktan sonra, üretim program›n›n de¤ifltirilerek, baflka bir mamül türünden baflka bir partinin
Mal: ‹nsan gereksinmelerini ve isteklerini gidermeye yarayan somut araç. Maliyet muhasebesi: ‹flletme yöneticisine üretimle ilgili maliyet
üretimine geçildi¤i sistem. Para Piyasas›: Bir y›l ya da daha k›sa süreli fon arz ve talebinin karfl›laflt›¤› piyasalar.
giderlerinin türleri ile bunlar›n gider yerleri olarak iflletme
Pazar bölümleme: Rakiplere karfl› iflletmenin güçlü yönlerini
bölümlerine göre ve çeflitleri yönünden mamullere göre
ortaya koyan ve iflletmenin kaynaklar›n› verimli kullanma-
da¤›l›m› hakk›nda bilgilendirme.
y› hedefleyen analitik süreç.
386
Sözlük
Pazarlama bilgi sistemi: Pazarlama karar vericileri için gerekli
Tan›t›m: Bir mal, hizmet, yer, fikir, kifli, ya da kurum hakk›n-
olan bilgilerin toplanmas›, analiz edilmesi, de¤erlendiril-
da herhangi bir bedel ödemeksizin yay›nlanan haberlerin
mesi ve ilgili taraflara ulaflt›r›lmas›nda insanlardan, araçlardan ve süreçlerden yararlan›lmas›. Perakendeci: Nihai al›c›lara satmak için sat›n alma ifllevini yapan, üretici ya da toptanc›lardan sat›n ald›¤› mallar› tüketicilere satan pazarlama arac›l›k edeni. Performans de¤erleme: Personelin iflinde gösterdi¤i baflar› derecesinin saptanmas›. Personel dönüflüm oran›: Belli bir dönemde çeflitli nedenlerle iflletmeden ayr›lan personel say›s›n›n yüzdesi. Proforma tablo: Tahmini finansal tablo.
R
tümü. Tafl›ma: Bir pazarlama hizmet üretimi. Tek üretim sistemi: Bir tek üretim biriminin belirli bir yerde yap›lmas›. Tek kullan›ml› plân: Bir defal›k kullan›lmak üzere oluflturulan plân. Teknoloji: Mal ve hizmet üretimi için kullan›lan yöntemler. Teknik etkenlik: (1) ‹flletme faaliyetlerinin belirlenen niceliksel standartlara ulaflabilme derecesi, (2) belirli bir ifli en ucuz yoldan yerine getirmek ya da belirli bir ç›kt›y› elden gelen en düflük girdi ile sa¤layabilmek.
Reel faiz oran›: Ödünç verilebilir fonlar›n arz ve talebine ba¤l› olarak belirlenmesi. Rekabetçi reklam: Rakip ürünlere göre ürünün belirli özellik ve üstünlüklerini gösteren reklam. Reklam kampanyas›: Hedef kitleye yönelik bir dizi reklam›n yarat›lmas› ve sunulmas›.
S-fi Sat›fl gelifltirme: Tüketicileri sat›n almaya özendirmek ve arac›lar›n ifllevlerini daha etkin k›lmak için yap›lan her türlü çaba. Standartlaflt›rma: Bir ürünün veya onu oluflturan parçalar›n, önceden saptanm›fl de¤erlere uygun üretilmesine iliflkin çabalar. Seçimli da¤›t›m: Bir ürünün da¤›t›m› için mevcut baz› sat›fl noktalar›n›n kullan›lmas›. Sermaye: Üretimde yararlan›lan, para ve parasal de¤eri olan her tür donan›m. Sermaye bütçelemesi: Uygun ve verimli yat›r›m alanlar›n›n araflt›r›lmas› ve sermaye harcama önerilerinin de¤erlendirilmesi süreci. Sermaye piyasas›: Vadesi bir y›l› aflan orta ve uzun süreli fon arz ve talebinin karfl›laflt›¤› piyasaya verilen ad. Süreç tasar›m›: Bir mal›n üretimindeki özel aflamalar›n tan›mlanmas› ve bu aflamalar›n özelliklerinin öngörülmesi. Sürekli üretim sistemi: Üretimin, tam gün, vardiyal› ve devaml› olarak yap›ld›¤› sistem. Sürekli plân: ‹flletme faaliyetlerinde süreklilik ve düzen sa¤lanmas›yla ilgili olan plân. Siparifl üretim sistemi: Siparifli verenin isteklerine göre özel olarak tasarlanan üretim. S›n›rl› veya tekelci da¤›t›m: Ürünün, da¤›t›m s›ras›nda sadece belirli sat›fl noktalar›n›n kullan›lmas›. Stratejik plân: Örgütün zaman içindeki büyüme ve geliflimini etkileyen sorunlarla ilgili olan plân.
T
Teknik yetenek: Teknikleri, yöntemleri, donat›mlar› ve süreçleri kullanma ve anlama yetene¤i. Tutundurma: Tüketicilerin sat›nalma kararlar›n› etkilemek için onlar› bilgilendirmeyi ve ikna etmeyi amaçlayan eylemler. Tüketici: Gereksinme ve isteklerini karfl›lamak amac›yla mal ya da hizmetleri sat›n alan ve kullanan bireyler ya da örgütler. Tüketim: ‹nsan gereksinimlerini ve isteklerini karfl›lamak amac›yla üretilen mal ve hizmetlerin kullan›m›. Tüm mal kavram›: Bir maldan beklenen faydalar› kapsayacak fiziksel, ekonomik ve psikolojik unsurlar›n bütünü. Toptanc›l›k: Yeniden satmak ya da iflletmede kullanmak amac›yla mallar›n sat›m› ve sat›mla ilgili tüm faaliyetler. Toplumsal sorumluluk: Toplumla iflletmeler aras›ndaki bir toplumsal anlaflma.
U-Ü Uzun süreli plân: Bir y›l› aflan süreler için yap›lan plân. Üretim ögeleri: Mal ve hizmet üretiminde yararlan›lan, bir ülkenin sahip oldu¤u temel kaynaklar. Üretim: Hammaddeleri ve di¤er maddeleri ürüne dönüfltürme ya da k›saca, fayda yaratma süreci. Üretim planlamas›: Günlük, haftal›k, ayl›k ve y›ll›k üretim düzeylerinin önceden belirlenerek, buna uygun düzeyli üretim yap›lmas›. Üretim yönetimi: Üretim sistemlerinin tasar›m›, kurulmas› ve iflletilmesi. Ürün: Dokunulur ve dokunulmaz niteliklerin oluflturdu¤u bütün. Ürün esnekli¤i: Bir ürünün üretiminden di¤er bir ürünün üretimine, h›zla geçebilme yetene¤i. Üretim esnekli¤i: Üretim sürecinin, tüketici gereksinmelerine h›zl› yan›t verebilme yetene¤i. Ürün dizisi: Birbiriyle yak›n iliflkisi olan bir grup mal. Ürün karmas›: Belirli bir sat›c› taraf›ndan sat›fla sunulan ürün dizileri.
Talep: Sat›n alma gücü olan bireylerin ekonomik mal ve hizmetlere karfl› gösterdikleri istekler. Taktik plân: Haz›rlanan stratejik plânlar›n uygulamaya konmas› için gerekli olan plân.
Ürün reklam›: Ürünlerin kullan›m›na, özelliklerine ve yararlar›na iliflkin yap›lan reklam. Üst yönetim bilgi sistemi: Yönetim kurulu üyelerinin bilgi gereksinmelerini karfl›layan bilgi sistemi.
Sözlük
V Verimlilik: Üretimden elde edilen ç›kt›lar›n fiziksel niceliklerinin, üretimde harcanan girdilerin fiziksel niceliklerine oran›. Veri taban›: Veri, bilgi model ve bilim belleklerine verilen ortak isim.
Y Yabanc› kaynak: Üçüncü flah›slar›n iflletmenin varl›klar› üzerindeki hak sahipli¤i. Yal›nlaflt›rma: Üretim süreçlerinin daha verimli ve daha üretken duruma getirilmesi çabas›. Yatay birleflme: Birbirinin ayn›s› olan mallar› üreten ve pazarlayan iflletmelerin birleflmesi. Yayg›n (Yo¤un) Da¤›t›m: Bir ürünün da¤›t›m› için mevcut tüm sat›fl noktalar›n›n kullan›lmas›. Yaz›l›m: Çeflitli bilgi ifllem programlar›, prosedürleri ve yönergelerine verilen isim. Yer Faydas›: Tüketicilerin ürünleri istedikleri yerlerden sa¤lanmas›yla elde edilen de¤er. Yöneltme: Yöneticinin astlar›n›n faaliyetlerini yönlendirmesi ve onlara ne yapmalar› gerekti¤ini bildirmesiyle ilgili yönetsel süreç. Yönetim: Baflkalar› arac›l›¤›yla amaçlara ulaflma süreci. Yönetim piramidi: Bir iflletmedeki yönetim basamaklar›n› gösterme. Yönetsel yetenek: Kavramsal, befleri ve teknik yetenek.
Z Zaman Faydas›: Tüketicilerin ürünleri istedikleri an elde etmeleri ile yarat›lan de¤er.
387
388
Dizin
Dizin Fiziksel da¤›t›m 227, 228
A Ailesel yönetim 99 Ak›c› üretim sistemi 248, 249
Franchising 374
G
Amaç 21 - 23
Gelir tablosu 318, 319, 332
Ambalajlama 205
Genel muhasebe 312, 313
Arz 7
Geribildirim 107, 242, 244, 245, 246, 259, 267 Girdi 244, 313
B Bilanço 318, 319, 332
Giriflim 13, 14
Bilgi iflleme 291 - 294, 302
Giriflimci 13, 14
Bilgi sistemi 294 - 301
Grup Teknolojisi Üretim Sistemi 251, 252
Bilgisayar destekli tasar›m 275
Güç 127
Birincil piyasalar 354
H
Bölümlere ay›rma 123
Hesap 315 - 318
Bütçe 333 - 339
Hisse senedi 362
Bütünleflik bilgi sistemi 294, 295
Hizmet 8
Büyüme 55 - 64
C-Ç
Holding 62
I-‹
Caux Round Table ‹lkeleri 87 - 90
‹ç büyüme 58
Çal›flma sermayesi yönetimi 340 - 342
‹hracat 373
Çevre 26 - 29, 142, 372
‹kincil piyasa 354
Ç›kt› 245, 313
‹letiflim 127 - 129
Çokuluslu iflletme 371, 372
‹nsan kaynaklar› bilgi sistemi 299
D
‹nsan kaynaklar› planlamas› 158 Da¤›t›m 221 - 225, 228
‹nsan kaynaklar› yönetimi 137
D›fl büyüme 59 - 62
‹nternet 303
Dividant kararlar› 328
‹ntranet 304
Dönüflüm süreci 244, 245
‹fl analizi 158, 159
E
‹fl gerekleri 159 Ekonomik araflt›rma 40
‹fle alma 160 - 163
Ekonomiklik 11
‹fle al›flt›rma 164
Ekonomik mal 6 - 8, 13, 15, 16
‹flgücü 5
Ekonomik sistem 4
‹flletme 12, 29 - 32
Endüstri iflletmeleri 30
‹flletme ifllevleri 24, 25
Endüstriyel mal 200 Efl Zamanl› Mühendislik 268
‹thalat 373
J
Etik 74 - 90
JIT ( Just In Time ) 252
Etiketleme 207
Joint Venture 375
F
K
Factoring 358
Kalite kontrolü 280, 281
Finans 327
Kâr 21
Finansal analiz 320, 331
Karar destek sistemi 296
Finansal araflt›rma 40
Karl›l›k 11
Finansal bilgi sistemi 300
Kartel 62
Finansal piyasalar 349 - 354, 363
Kesin proje 41
Finansal planlama ve kontrol 333
Klasik Yönetim Teorisi 105
Finansal sistem 349
Konsern 62
Finansal varl›k 349, 359, 360
Kurulufl yeri 42
Finansal yönetim 327 - 331
Kurulufl yeri etkenleri 42, 47
Finansman 327
Küçülme yönetimi 64, 65
Fiyatlama 207, 208
Küresel rekabet 256
Dizin
L
S-fi Leasing 359
Sermaye 5, 340, 352
Liderlik 125 - 127
Sermaye bütçelemesi 338, 339
Likidite 339
Sermaye piyasas› 352, 362
Lisans anlaflmas› 373, 374
Siparifl üretim sistemi 250
M
Siyasal yönetim 99 Maddi olmayan varl›klar 327
Stoksuz üretim sistemi 252
Maddi varl›klar 327
Stratejik plân 118
Mal 7 , 8, 196 - 200, 241
Stratejik planlama 110
Maliyet muhasebesi 313
Süreç tasar›m sistemi 270 - 274
Markalama 205
Süreç tasar›m› 267 - 269
Mizan 317, 318
Süreç tasar›m› modelleri 274 - 277
Modern Yönetim Teorisi 107
Sürekli üretim sistemi 250
Muhasebe 311, 329 Muhasebe bilgi sistemi 299, 313, 314
T
Muhasebe denetimi 319, 320
Tahvil 362
N
Talep 6, 7 Nakit bütçesi 337, 338
Tam birleflme 63
Nominal faiz 351
Tasar›m 265 - 267
O-Ö
Tek kullan›ml› plân 118, 133
Ofis otomasyonu 302
Tek üretim sistemi 246, 247
Organize olmayan piyasalar 353
Teknik araflt›rma 40
Organize piyasalar 353
Teknoloji 5
Örgütleme 121 - 123
Temel amaç 21
Örgütlenme 143
Toplumsal sorumluluk 78, 79
Örgütsel araflt›rma 40
Tröst 63
Öz kaynak 318
Tutundurma 228 - 233
Özel amaç 22
Tüketici 9, 10, 28, 184
Özel giriflim 14
Tüketim 9, 10
P
Tüketim mal› 8, 199 Para piyasas› 352
U-Ü
Parti üretim sistemi 247, 248
Uluslararas› iflletme 31
Pazarlama 177 - 179
Üretim 241, 242
Pazarlama araflt›rmas› 186, 187
Üretim bilgi sistemi 297, 298
Pazarlama bilgi sistemi 185, 297
Üretim ögesi 5
Pazar bölümleme 182, 183
Üretim planlamas› 278
Pazarlama fonksiyonlar› 180, 181
Üretim sistemi 243 - 246
Performans de¤erlendirme 166 - 169
Üretim yönetimi 255 - 258
Personel e¤itimi 165
Ürün 196 - 198
Plan 118, 119
Ürün karmas› 201
Planlama 116, 117, 156
Ürüne dayal› süreç tasar›m› 274
Profesyonel yönetim 99
Ürün dizisi 201
Proforma bilanço 335, 336
Ürün yaflam e¤risi 203, 204
Proforma gelir tablosu 335, 336 Proje 40, 41
R
Üst yönetim bilgi sistemi 300, 301
V Varl›klar 314
Reel faiz 351
Veri 290
Reklam 229, 230
Veri taban› 294
Repo 361
Verimlilik 10
Risk sermayesi flirketleri 359
389
390
Dizin
Y Yabanc› kaynak 318 Yabanc› sermayeli iflletme 30, 31 Yap›labilirlik projesi 40 Yasal araflt›rma 40 Yatay birleflme 61, 62 Yatay büyüme 57, 58 Yeni ürün 201, 202 Y›¤›n üretim sistemi 250, 251 Yöneltme 124 Yönetici rolleri 101, 102 Yönetim 97, 98 Yönetim piramidi 100 Yönetsel yetenekler 103, 104
