Działalność gospodarcza w Unii Europejskiej: wybrane zagadnienia

Działalność gospodarcza w Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia

pod redakcją Krzysztofa Wacha

Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji Akademii Ekonomicznej w Krakowie Instytut Wspierania Przedsiębiorczości w Krakowie

Kraków 2005

Recenzent Prof. dr hab. Adam Peszko – Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Projekt graficzny okładki: Marek Sieja Korekta: Urszula Mościcka

Publikacja została wydana dzięki wsparciu finansowemu Urzędu Miasta Krakowa

© Copyright by Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2005 © Copyright by Instytut Wspierania Przedsiębiorczości w Krakowie, Kraków 2005

ISBN 83-922856-0-3 (wersja elektroniczna) ISBN 83-921813-0-1 (wersja drukowana) Instytut Wspierania Przedsiębiorczości w Krakowie 31-752 Kraków, ul.Wańkowicza 112 www.iwp.edu.pl Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji Akademii Ekonomicznej w Krakowie 31-510 Kraków, ul.Rakowicka 27 www.przedsiebiorczosc.ae.krakow.pl

Wersja drukowana Tytuł oryginalny: Działalność gospodarcza w Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia. ISBN 83-921813-0-1 Opracowanie DPT: Krakowska Oficyna Naukowa TEKST 31-216 Kraków, ul.Bobrzeckiej 9/26 Druk i oprawa: Poli-Druk 30-332 Kraków, ul.Swoboda 4 Rok i miejsce wydania oryginału: Kraków, luty 2005 Objętość: 8,0 ark. wyd. Nakład: 500 egz.

Organizatorzy Sympozjum:

Mecenas Sympozjum:

Patroni honorowi Sympozjum:

Patroni merytoryczni Sympozjum:

Sponsorzy Sympozjum:

Patroni medialni Sympozjum:

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

5

SPIS TREŚCI Wstęp ……………………………………………………………………………… 7 Rozdział 1. Uwarunkowania prowadzenia działalności gospodarczej w Unii Europejskiej ……………………………………………………………………….11 1.1. Swoboda działalności gospodarczej w Unii Europejskiej (Krzysztof Wach) ……………………………………………………………..13 1.2. Swoboda świadczenia usług w Unii Europejskiej (Marcin P. Lewandowski) ………………………………………………….....21 1.3. Paneuropejskie formy prowadzenia działalności gospodarczej (Conrad Wallenrodhe) ……………………………………………………......26 1.4. Kulturowe uwarunkowania działań promocyjnych w Unii Europejskiej (Jan Szczepankiewicz, Krzysztof Wach) ..……………………………………..32 1.5. Edukacja dla przedsiębiorczości na rynkach europejskich (Jan Targalski) ……………………………………………………………......40 Rozdział 2. Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw …………..45 2.1. Formy internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw (Krzysztof Wach) ……………………………………………………………...47 2.2. Strategia internacjonalizacji małego i średniego przedsiębiorstwa (Rafał Morawczyński) ………………………………………………………...59 2.3. Bariery eksportu w polskich małych i średnich przedsiębiorstwach (Rafał Morawczyński) ………………………………………………………...67 Rozdział 3. Warunki uruchamiania działalności gospodarczej w wybranych krajach Unii Europejskiej ………………………………………………………..73 3.1. Działalność gospodarcza w Czechach (Danuta Przeczková) ………………………………………………………….75 3.2. Działalność gospodarcza we Francji (Agnieszka Czupryniak) ……………………………………………………...78 3.3. Działalność gospodarcza w Hiszpanii (Katarzyna Kuźma) …………………………………………………………...85 3.4. Działalność gospodarcza w Holandii (Marcin P. Lewandowski) ……………………………………………………92 3.5. Działalność gospodarcza w Niemczech (Katarzyna Langewitsch) …………………………………………………….99 3.6. Działalność gospodarcza na Słowacji (Elżbieta T. Dutkova) ……………………………………………………….104 3.7. Działalność gospodarcza w Szwecji (Conrad Wallenrodhe) ………………………………………………………108

6

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Rozdział 4. Współpraca handlowa wewnątrz Unii Europejskiej …………….115 4.1.Wewnątrzwspólnotowe obroty handlowe (Krzysztof Borodako) ………………………………………………………....117 4.2.Polsko-brytyjska współpraca handlowa w procesie integracji z UE (Julia Longbottom) ……………………………………………………………126 4.3.Polsko-czeska współpraca handlowa w procesie integracji z UE (Milan Peprnik) ……………………………………………………………….130 4.4.Polsko-węgierska współpraca handlowa w procesie integracji z UE (Árpád Bende) ………………………………………………………………...135 Bibliografia ………………………………………………………………………138 Charakterystyka autorów ………………………………………………………141

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

7

Wstęp Wraz z dniem 1 maja 2004 roku Polska jest częścią Unii Europejskiej, a polscy przedsiębiorcy objęci są tymi samymi prawami, ale i obowiązkami, co ich koledzy z pozostałych 24 krajów członkowskich Wspólnoty. Celem niniejszego opracowania jest przede wszystkim promocja swobody działalności gospodarczej w Unii Europejskiej oraz popularyzowanie wiedzy na ten temat wśród polskich przedsiębiorców. Warto, bowiem mądrze wykorzystać wszystkie pojawiające się przed polskimi przedsiębiorcami szanse, jakie niesie ze sobą członkostwo naszego kraju w Unii Europejskiej. Książka stanowi uporządkowany zbiór referatów wygłoszonych podczas I Międzynarodowego Sympozjum dla Przedsiębiorców pt. „Unia Europejska Twoim Partnerem w Biznesie”, które odbyło się w Krakowie w dniu 24 listopada 2004 roku. Autorami poszczególnych części niniejszego opracowania są nie tylko ludzie świata nauki, ale przede wszystkim praktycy gospodarczy oraz eksperci zagraniczni, którzy dobrze znają specyfikę oraz uwarunkowania prowadzenia działalności gospodarczej w poszczególnych krajach członkowskich Unii Europejskiej. Swoje spostrzeżenia i uwagi zawarli również w tej książce przedstawiciele konsularni i dyplomatyczni wybranych krajów członkowskich Wspólnoty rezydujący w Polsce. W imieniu organizatorów Sympozjum chciałbym podziękować wszystkim autorom za cenne uwagi oraz ich gotowość do podzielenia się swoimi przemyśleniami i doświadczeniem praktycznym nie tylko z uczestnikami Sympozjum, ale również z czytelnikami niniejszej książki. Za pomoc merytoryczną dziękuję Kierownikowi Katedry Przedsiębiorczości i Innowacji Panu Profesorowi Janowi Targalskiego. Z kolei za cenne, konstruktywne i życzliwe wskazówki chciałbym w tym miejscu podziękować Recenzentowi książki – Panu Profesorowi Adamowi Peszko. Serdecznie chciałbym również podziękować wszystkim instytucjom i ich władzom, które poparły ideę zorganizowania Sympozjum i objęły je swoim patronatem honorowym, a w szczególności: • Wicepremierowi Prof. dr hab. Jerzemu Hausnerowi – Ministrowi Gospodarki i Pracy; • Ministrowi Dr Jarosławowi Pietrasowi - Sekretarzowi Komitetu Integracji Europejskiej; • Panu Markowi Goliszewskiemu - Prezesowi Business Centre Club; • Prof. dr hab. Jackowi Majchrowskiemu - Prezydentowi Miasta Kraków; • Prof. dr hab. Ryszardowi Borowieckiemu - Rektorowi Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Niezmiernie wdzięczni jesteśmy Urzędowi Miasta Krakowa oraz jego władzom, które przyczyniły się do pomyślnego wydania niniejszej książki dzięki ich wsparciu finansowemu.

8

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Niniejsza książka jest owocem pracy wielu osób, które zdecydowały się podzielić swoimi teoretycznymi, ale przede wszystkim praktycznymi uwagami i spostrzeżeniami dotyczącymi warunków uruchamiania i prowadzenia działalności gospodarczej w Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem siedmiu wybranych krajów członkowskich Wspólnoty. Tekst podzielono na cztery części – rozdziały, które merytorycznie stanowią zwartą całość. Rozdział pierwszy zawiera charakterystykę podstaw prawnych działania polskich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej. W części tej omówiono zarówno europejskie prawo przedsiębiorczości, jak i zalety uruchamiania działalności gospodarczej w krajach Unii Europejskiej. Przedstawiono paneuropejskie formy prowadzenia działalności gospodarczej, które obecnie dopiero się kształtują. Omówiono również prawo umów ponadgranicznych oraz przewidywane zmiany w tym zakresie. Znaczne miejsce poświęcono również omówieniu społeczno-kulturowym uwarunkowaniom prowadzenia działalności gospodarczej na terytorium Wspólnoty. Podkreślono również konieczność edukacji dla przedsiębiorczości polskich małych i średnich przedsiębiorców na rynkach europejskich. Rozdział drugi poświęcony jest zagadnieniom internacjonalizacji małej i średniej firmy. Oprócz omówienia form (metod) umiędzynarodowienia przedsiębiorstw przytoczono interesujące badania empiryczne dotyczące barier eksportowych w polskich małych i średnich przedsiębiorstwach. Rozdział trzeci stanowi swoistego rodzaju przegląd ustawodawstwa w zakresie uruchamiania działalności gospodarczej oraz form organizacyjno-prawnych w siedmiu wybranych krajach członkowskich Unii Europejskiej (Czechy, Francja, Hiszpania, Holandia, Niemcy, Słowacja, Szwecja)1. Niewątpliwą zaletą tego rozdziału jest jego praktyczny charakter, bowiem autorzy są praktykami gospodarczymi, którzy, na co dzień zajmują się tą tematyką w swojej działalności biznesowej. Rozdział czwarty zawiera charakterystykę wewnątrzwspólnotowej współpracy handlowej. Zdefiniowano w nim podstawowe pojęcia istotne dla polskich przedsiębiorców, takie jak wewnątrzwspólnotowa dostawa, czy wewnątrzwspólnotowe nabycie. W rozdziale omówiono również polsko-brytyjskie, polsko-czeskie oraz polsko-węgierskie stosunki handlowe. Mamy nadzieję, iż dla przedsiębiorców zainteresowanych uruchomieniem własnej firmy na rynku europejskim książka ta będzie źródłem wiedzy na temat warunków uruchamiania i prowadzenia działalności gospodarczej na terytorium Unii Europejskiej. Dla studentów nauk ekonomicznych książka ta stanowić może 1 Szczegółowe warunki uruchamiania i prowadzenia działalności gospodarczej we wszystkich 25 krajach członkowskich Unii Europejskiej opisane są w książce: K.Wach, Jak założyć firmę w Unii Europejskiej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004. W przytoczonej książce znajdują się również opinie ekspertów, którzy jednocześnie są autorami poszczególnych części niniejszej książki.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

9

podręcznik uzupełniający z przedmiotów kursowych i kierunkowych, zwłaszcza stosunków międzynarodowych, przedsiębiorczości międzynarodowej czy europejskiego prawa gospodarczego.

Krzysztof Wach

10

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

11

Rozdział 1 Uwarunkowania prowadzenia działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

12

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

13

1.1. SWOBODA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ W UNII EUROPEJSKIEJ (Krzysztof Wach) Wprowadzenie Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (art. 16) wprowadza pojęcie wolności gospodarczej, jednak w szczegółach odsyła do ustawodawstwa poszczególnych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Również wprowadzenie Jednolitego Rynku Wewnętrznego Unii Europejskiej związane było z usankcjonowaniem europejskiej wolności gospodarczej. Według Artykułu 7a Jednolitego Aktu Europejskiego jednolity rynek wewnętrzny definiowany jest jako obszar bez granic wewnętrznych, na których zostaje zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału. Jak dotąd wiele już osiągnięto w zakresie swobody działalności gospodarczej w Unii Europejskiej, jednak dużo pozostaje nadal do wykonania. Swobody Jednolitego Rynku Europejskiego Jednolity rynek wewnętrzny Unii Europejskiej jest realizowany w oparciu o cztery filary, będące czterema podstawowymi swobodami, a mianowicie: -swoboda przepływu osób; -swoboda przepływu towarów; -swoboda przepływu kapitału; -swoboda przepływu usług. Swobodny przepływ towarów dotyczy wszystkich towarów wytwarzanych na terytorium UE2. Towary te nie podlegają cłom wewnętrznym, gdyż zniesione zostały granice celne. Podlegają one jednolitym standardom, normom, czy certyfikatom. Swoboda przepływu towarów w praktyce oznacza również eliminację protekcjonizmu narodowego oraz harmonizację podatków pośrednich. Swoboda przepływu osób opera się na prawie każdego obywatela UE do pracy, życia, osiedlania się i korzystania ze świadczeń socjalnych w jakimkolwiek kraju UE bez względu na przynależność państwową3. Dotychczasowe kraje członkowskie wynegocjowały jednak okresy przejściowe. Na swobodny przepływ osób poczekamy jeszcze maksymalnie 7 lat, gdyż okresy te mogą być wcześniej uchylone. Istnieje też grupa państw, które nie skorzystały z tej możliwości. Tam Polacy będą mogli być zatrudniani leganie, ale co najważniejsze na tych samych zasadach, co obywatele tych krajów. Pewnym niebezpieczeństwem dla polskich przedsiębiorców może być odpływ wykwalifikowanej siły roboczej za granicę. 2

Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską. Tekst skonsolidowany, Dz.U.UE C 235 z dnia 24 grudnia 2002 r., Art. 23-27 3 Tamże, Art. 39-42

14

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Dotyczy to jednak stosunkowo niewielkiej liczby ludności, głównie ludzi młodych, ambitnych i dobrze wykształconych. Swoboda przepływu kapitału odnosi się do samodzielnych transakcji finansowych, niezwiązanych z przepływem towarów, usług czy osób (m.in. zagraniczne inwestycje bezpośrednie, działalność kredytowa, zakup nieruchomości, obrót papierami wartościowymi)4. Jest ona niezbędnym warunkiem korzystania z pozostałych swobód. Swoboda przepływu usług oznacza prawo do zakupu, jak i sprzedaży usług na terytorium kraju własnego oraz innego kraju członkowskiego UE5. W praktyce zasada ta jest analogiczna do swobodnego przepływu towarów6. Swoboda przepływu usług może być rozumiana dwutorowo, jako: swoboda świadczenia usług transgranicznych bez konieczności zakładania przedsiębiorstwa zagranicznego przez przedsiębiorcę; oraz jako swobodę zakładania przedsiębiorstw i prowadzenia działalności usługowej na tych samych warunkach, co obywatele kraju, w którym działalność gospodarcza jest uruchamiana. W ustawodawstwie unijnym wyróżnia się dwie możliwości realizowania usług. Można jedynie świadczyć usługi obywatelom innych krajów członkowskich lub założyć tam firmę usługową. W przeciwieństwie do zakładania przedsiębiorstw swoboda świadczenia usług, z jednej strony, nie wiąże się z trwałą inwestycją w infrastrukturę, gdyż zakłada jedynie czasowy charakter usługi, z drugiej natomiast, związana jest z przekraczaniem granic wewnętrznych UE. Natomiast założenie firmy usługowej w jednym z krajów członkowskich UE oznacza trwałe włączenie się w system gospodarczy tego kraju. Zgodnie z art. 50 traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską usługami są "świadczenia wykonywane zwykle za wynagrodzeniem w zakresie, w jakim nie są objęte postanowieniami o swobodnym przepływie towarów, kapitału i osób". Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości świadczenie usług może być realizowane w jednej z czterech form: • usługodawca udaje się czasowo do kraju usługobiorcy (tzw. transgraniczne świadczenie usług); • odbiorca usługi udaje się do kraju usługodawcy, by tam przyjąć jego świadczenie (turystyka, opieka medyczna, edukacja); • usługodawca i usługobiorca przebywają w swoich krajach, a tylko produkt przekracza granicę wewnętrzną (np. telewizja, projekt architektoniczny); • zarówno usługobiorca, jak i usługodawca razem przemieszczają się z kraju, skąd pochodzą, do państwa, gdzie jest realizowana usługa (np. niemiecki przewodnik oprowadzający angielskich turystów w Hiszpanii). Osoba świadcząca usługi może, w celu ich wykonania, przejściowo działać na terytorium państwa, dla którego usługi te są świadczone, na takich samych warunkach, jakie obowiązują obywateli tego państwa. Oznacza to, iż po 1 maja pracownicy polskich firm świadczących usługi w poszczególnych krajach członkowskich UE nie potrzebują zezwoleń na pobyt i pracę (poza wyjątkami, np. Niemcy, Austria). 4

Tamże, Art. 56-60 Tamże, Art. 49-55 6 Szerzej zob: K.Wach, Usługi bez granic, „Rzeczpospolita” Nr 57 z dnia 8 marca 2004 5

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

15

Europejskie prawo przedsiębiorczości Z czterech podstawowych swobód wynika również dla obywateli państw członkowskich tzw. prawo przedsiębiorczości7, które obejmuje głównie prawo do zakładania przedsiębiorstw, prawo o spółkach, ochronę własności intelektualnej oraz swobodny dostęp do zamówień zarządowych. Zatem obywatele UE, w tym również Polacy, nie mogą być pozbawieni następujących praw8: • prawa do zawierania umów o dzieło, najmu, dzierżawy i innych umów; • prawa do składania ofert i uczestniczenia w zamówieniach publicznych; • prawa do uzyskiwania koncesji i zezwoleń; • prawa do nabywania, korzystania i dysponowania prawami oraz majątkiem ruchomym i nieruchomym. Obywatele państw członkowskich UE mogą swobodnie zakładać własne przedsiębiorstwa na terenie całej Unii Europejskiej na zasadzie samozatrudnienia, na własny rachunek, a także uczestniczenia w przedsięwzięciach, które efektywnie kontrolują (np. poprzez dysponowanie większością głosów w zgromadzeniu wspólników). Firmy mogą również prowadzić działalność na terenie krajów unijnych za pośrednictwem przedsiębiorstw podległych, oddziałów, przedstawicielstw, filii. Jeśli cudzoziemiec z innego kraju UE zdecyduje się na założenie firmy w jakimś kraju Wspólnoty, korzysta tam z zasady traktowania narodowego (zakaz dyskryminacji). Oznacza to, że podmioty zagraniczne mają takie same prawa i obowiązki jak podmioty krajowe (np. firma założona przez obywatela polskiego w Niemczech nie może być traktowana gorzej niż firma założona przez Niemca czy np. Francuza). Ograniczenia swobody przedsiębiorczości obywateli jednego państwa członkowskiego na terytorium innego państwa członkowskiego są zakazane w ramach poniższych postanowień. Zakaz ten obejmuje również ograniczenia w tworzeniu agencji, oddziałów lub filii przez obywateli danego państwa członkowskiego, ustanowionych na terytorium innego państwa członkowskiego9. W praktyce swoboda zakładania przedsiębiorstw zapewnia wolność działalności gospodarczej w odniesieniu do: • wyboru miejsca działalności gospodarczej; • wyboru formy, w której działalność ta ma być prowadzona.

7

Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską. Tekst skonsolidowany, Dz.U.UE C 235 z dnia 24 grudnia 2002 r., Art. 43-48. 8 M.Cisek-Babiarz, M.Drath (red.), Warunki zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej w krajach Unii Europejskiej, PARP, Warszawa 2001, s.8. 9

Artykuł 43 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejsk, Dz.U. UE C 235 z dnia 24 grudnia 2002 r.

16

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Zalety zakładania przedsiębiorstw w krajach Unii Europejskiej Efektami wprowadzenia Jednolitego Rynku Wewnętrznego są między innymi: zmiana lokalizacji przedsiębiorstw, nawiązanie współpracy z partnerami zagranicznymi, czy internacjonalizacja działalności produkcyjnej przedsiębiorstw10. Polskie przedsiębiorstwa mogą w pełni i na tych samych warunkach, co firmy unijne, czerpać korzyści płynące z Jednolitego Rynku, takie między innymi jak: możliwość zbytu polskich towarów na terenie całej UE bez konieczności wykonywania dodatkowych badań i certyfikacji produktów na zasadzie wzajemnego uznawania, większe możliwości nawiązywania kontaktów kooperacyjnych między przedsiębiorstwami z różnych krajów członkowskich UE, czy wreszcie ułatwienia w procesie swobodnego zakładania przedsiębiorstw i oddziałów firm we wszystkich krajach członkowskich UE przez polskich przedsiębiorców11. Mimo kłopotliwych procedur i barier językowych warto zakładać firmy w krajach UE między innymi ze względu na: • działanie w warunkach stabilnych kursów walutowych; • łatwiejszy dostęp do dużego i zamożnego rynku potencjalnych konsumentów; • wzrost reputacji i wiarygodności firmy; • mniejsze ryzyko inwestycyjne; • czytelne przepisy finansowe; • dobrą infrastrukturę usługową (telekomunikacja, system bankowy, ubezpieczenia); • bliskość kontrahentów oraz kooperantów z tzw. "starego" unijnego rynku. Przesłanki wyboru kraju docelowego Polski przedsiębiorca planujący ekspansję zagraniczną swojej firmy na jeden z rynków krajów członkowskich UE ma trudne zadanie wybierając rynek docelowej ekspansji. Przede wszystkim ze względu na fakt, iż prowadzenie działalności gospodarczej w każdym z 25 krajów członkowskich uregulowane jest ich wewnętrznymi przepisami, które znacząco się od siebie różnią. Trudno jest też je porównywać ze względu na dużą i odmienną liczbę szczegółów administracyjnoprawnych, ale i zwyczajowych. Bardzo często na decyzje o wyborze kraju docelowego nie wpływają tylko obowiązujące w danym kraju uwarunkowania prawne prowadzenia działalności, ale przede wszystkim takie czynniki jak: zamożny i duży rynek konsumentów, położenie geopolityczne, rozwój gospodarczy kraju, ulgi dla inwestorów zagranicznych, bliskość dostawców. Jednak abstrahując od subiektywnych czynników decydujących o wyborze przez przedsiębiorcę konkretnego rynku, na którym uruchomienie działalności gospodarczej jest korzystne, wymienić można kilka podstawowych czynników ogólnych sprzyjających zakładaniu firm w danym kraju. Wśród nich należy wymienić: 10

The European Observatory for SMEs, European Commission 1993, s.81. A.Suchenek, Czym jest jednolity rynek [w:] Integracja z Unią Europejską. Poradnik dla przedsiębiorców, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2002, s.22. 11

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

• • • • • • • •

17

warunki rejestracji firmy (czas potrzebny na zarejestrowanie firmy, związane z tym koszty oraz wysokość kapitału założycielskiego); wysokość podatków (PIT, CIT, VAT, podatek od dywidend); koszty pracy obejmujące koszty roboczogodziny oraz składki na ubezpieczenia społeczne; koszty wynajmu i prowadzenia biura firmy; kryteria zatrudniania obcokrajowców (w tym Polaków); zalety lokalizacyjne (np. infrastruktura transportowa, dystans geograficzny); zachęty inwestycyjne dla podmiotów zagranicznych; koszty związane z doradztwem biznesowym (podatkowym i prawnym).

Uwzględniając powyższe kryteria Cypr może okazać się korzystną lokalizacją, głownie ze względu na bardzo niskie podatki oraz atrakcyjność inwestycyjną tego kraju. Pod względem wysokości podatków atrakcyjna jest również Estonia, gdzie firma inwestująca swój przychód we własny rozwój zwolniona jest z opodatkowania dochodów. Również Irlandia przyciąga inwestorów niskimi podatkami od dochodów firm. Dla udziałowców z pewnością korzystne było zlokalizowanie firmy w Niemczech ze względu na bardzo niski podatek od dywidend. Również bliskość (sąsiedztwo) tego kraju jest czynnikiem sprzyjającym. Podatek dochodowy dla osób prawnych w tym kraju ustalony jest na bardzo wysokim poziomie w porównaniu do innych krajów Europy Zachodniej. Czynnikiem zdecydowanie niekorzystnym jest zapowiedź przez władze tego kraju zamknięcia rynku pracy dla obywateli Polski przez maksymalny termin przejściowy – 7 lat. Wprowadzone zostały również liczne ograniczenia w zakresie swobody świadczenia usług. W przypadku krajów Beneluksu (Belgia, Holandia, Luksemburg) procedury rejestracyjne i uwarunkowania prowadzenia działalności są zbliżone: wysokie koszty pracy, wysokie podatki. Polscy przedsiębiorcy rzadko decydują się na otwarcie firmy w Belgii głównie na wysokie podatki oraz złożoną strukturę administracyjną państwa i skomplikowane procedury. Luksemburg natomiast jest relatywnie najlepszym miejscem do lokowania inwestycji zagranicznych uwzględniając kraje Beneluksu. Są tu nieco niższe podatki dochodowe od firm oraz nieco niższy podatek od dywidend. Ponadto wprowadzenie centrum formalności w Luksemburskiej Izbie Handlowej znacznie uprościło procedury rejestracyjne. Dodatkowo podatek VAT w Luksemburgu jest jednym z najniższych w UE, a zarobki obywateli tego kraju najwyższe w Europie. Atrakcyjność Austrii przejawia się głównie w jej lokalizacji oraz obniżonym od 1 stycznia 2005 r. podatku dochodowym od firm do 25%. Jednak koszty pracy, czy wynajęcia biura w tym kraju są wysokie. Dodatkowo koszty rejestracyjne są najwyższe w Europie. Również minimalny kapitał założycielski jest jednym z najwyższych w UE. Na rynku austriackim zostały nadal utrzymane liczne ograniczenia biurokratyczne dla Polaków, również dla personelu kluczowego. Austria, podobnie jak Niemcy zapowiedziały 7-letni okres przejściowy na dostęp do rynku pracy oraz ograniczyły swobodę świadczenia usług. Za lokalizacją firmy w Irlandii przemawiają niskie podatki, szybki rozwój gospodarczy tego kraju, nieokreślony prawem minimalny kapitał założycielski, brak barier biurokratycznych oraz pełny dostęp do rynku pracy. Podobnie jest w Wielkiej

18

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Brytanii: brak wymaganego prawem minimalnego kapitału, prosta procedura rejestracyjna, a do zarejestrowania firmy wystarczy nawet 20 funtów. Po uruchomieniu działalności gospodarczej należy jedynie rozliczać się z fiskusem. W Szwecji jest również dość prosto założyć firmę głównie ze względu na brak dodatkowych formalności oraz pełne otwarcie rynku pracy. Niestety koszty utrzymania w tym kraju są jednymi z najwyższych w Europie. Zniechęcać mogą również wysokie podatki. Formalności rejestracyjne w Portugali w zasadzie są ograniczone do minimum, jednak odległość geograficzna oraz niskie tempo rozwoju tego kraju, a także bariera językowa zniechęca wielu potencjalnych inwestorów12. Choć według konsultantów firmy z branży turystycznej mogą na tym rynku odnieść sukces. Hiszpania jest w ostatnich latach krajem wzbudzającym zainteresowanie polskich przedsiębiorców. Rynek usług jest tutaj otwarty dla Polaków. Jednak przy zatrudnianiu w tym kraju oddelegowanych z Polski pracowników należy przestrzegać hiszpańskiego kodeksu pracy, który jest niekorzystny dla pracodawców.

Wybór kraju docelowego Podejmując decyzje o utworzeniu firmy w UE, trzeba zapoznać się z przepisami i wymogami kraju, w którym taka działalność będzie prowadzona. Liczyć się trzeba z tym, iż mimo zniesienia formalnych barier w praktyce może się okazać, że po dokładnym przeanalizowaniu kosztów będzie ona nieopłacalna. Wówczas przedsiębiorca stanie przed wyborem: kontynuować działalność gospodarczą w kraju lub przenieść np. do Rumunii, Białorusi czy na Ukrainę, gdzie koszty wielu materiałów, energii oraz utrzymania pracowników są znacznie niższe niż we Wspólnocie i niższe niż w Polsce. Źródło: J.J.Olszewski, Znikają bariery, ale wymogi zostaną [w:] „Rzeczpospolita” z dnia 17 lutego 2004 r., dodatek „Dobra Firma”, s.F12

Należy jednak podkreślić, iż pomimo niekorzystnej oceny powyższych czynników okazać się może, iż po przebyciu biurokratycznych procedur rejestracyjnych i poniesieniu kosztów początkowych, decyzja o wejściu na dany rynek może mimo wszystko okazać się korzystna ze względu na wskazane wcześniej czynniki dotyczące konkretnego przedsiębiorstwa. Można też spotkać się z sytuacją odwrotną, gdy pomimo korzystnej oceny procedur rejestracyjnych i ogólnych uwarunkowań prowadzenia działalności gospodarczej, okazać się może, iż nasz produkt i/lub usługa nie została zaakceptowana przez społeczność lokalną ze względu na czynniki subiektywne. Wybór konkretnego kraju uzależniony jest od szeregu czynników, jednak powinien być dokonany w oparciu o szczegółową analizę sytuacji danego przedsiębiorcy oraz jego możliwości. 12

A.Wojda, Który kraj wybrać, „Gazeta Prawna” Nr 85 z dnia 30 kwietnia 2004 r., s.22

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

19

Ograniczenie swobody działalności gospodarczej Ograniczenie swobody działalności gospodarczej na terytorium Wspólnoty może być zgodne z prawem (np. wprowadzenie okresów przejściowych) lub może przybierać formy niedozwolone lub niepożądane (np. zastraszanie, dyskryminacja). Dotychczasowe kraje członkowskie UE mają prawo do wprowadzenia okresów przejściowych na swobodę zatrudniania obywateli nowych krajów członkowskich. W maju 2004 r. jedynie trzy dotychczasowe kraje członkowskie (Wielka Brytania, Irlandia i Szwecja) oraz nowe kraje członkowskie UE (poza Maltą) zdecydowały się całkowicie otworzyć swoje rynki pracy. Pozostałe kraje członkowskie prowadziły okresy przejściowe zgodnie z zasadą „2+3+2”. Jednak firmy założone przez obywateli Polski w innych w krajach członkowskich mają prawo bezpośredniego zatrudniania pracowników, którzy są obywatelami państwa pochodzenia przedsiębiorstwa macierzystego - w naszym wypadku Polski. Zatrudnienie może również nastąpić poprzez jeden z oddziałów, filii lub agend przedsiębiorstwa macierzystego. Zatrudnienie w tym wypadku podlega wcześniejszemu obowiązkowi uzyskania pozwolenia na pobyt i pracę. Pozwolenie takie obejmuje jedynie okres, na który podpisano umowę, i tylko w firmie założonej zgodnie z postanowieniami układu. Prawa krajowe regulują dokładnie kwestie związane z zatrudnieniem. Oznacza to, iż zatrudniani pracownicy powinni posiadać kwalifikacje zawodowe i wykształcenie wymagane w danym kraju na podobnym stanowisku. Prawo zatrudniania pracowników z kraju pochodzenia przedsiębiorcy jest jednak ograniczone do zatrudniania personelu kluczowego. Pracownicy ci muszą ubiegać się o wizę w urzędzie konsularnym danego kraju na terenie Polski. Po przyjeździe powinni zgłosić się do odpowiedniego urzędu pracy i wypełnić tam wymagane formularze. Według układu europejskiego personel kluczowy obejmuje: • personel kierowniczy, do którego zalicza się członków dyrekcji i nadzoru (od dyrektora do kierownika działu czy sekcji) oraz wszystkie osoby spełniające funkcje nadzorcze i kontrolne, a także uprawnione do podejmowania decyzji kadrowych, czyli zatrudniania i zwalniania pracowników, lub mające uprawnienia do wydawania zaleceń w kwestiach rekrutacji personelu, • osoby z wysokimi, specjalistycznymi i rzadko spotykanymi kwalifikacjami albo dysponujące umiejętnościami istotnymi w związku ze stosowaną techniką oraz sposobem zarządzania. Personel kluczowy zatrudniany za granicą musi przynajmniej przez rok być zatrudniony przez firmę macierzystą w kraju pochodzenia. Z zatrudnianiem pozostałych pracowników sprawa jest bardziej skomplikowana. Potrzebują oni pozwolenia na pracę. W tej sprawie muszą złożyć wniosek jeszcze przed wyjazdem z kraju macierzystego. Ale właściwy urząd nie ma obowiązku udzielenia pozytywnej odpowiedzi. Wiele krajów tak zwanej dotychczasowej Piętnastki obawia się konkurencji ze strony polskich przedsiębiorców i traktuje ich jako firmy drugiej kategorii. Wbrew prawu europejskiemu - takie kraje jak Francja, Włochy czy Holandia – wymagają pozwoleń na świadczenie usług przez Polaków i utrudniają, jak mogą rejestrację

20

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

firm należących do Polaków13. Dla przykładu administracja holenderska wbrew prawu zastrasza pracujących legalnie w tym kraju Polaków w ramach swobody świadczenia usług. Wymaga od nich pozwoleń i grozi deportacją. Pierwsze skargi w tej sprawie już trafiły do Komisji Europejskiej, gdyż takie zachowanie jest niezgodnie z prawem unijnym, a w przypadku pozytywnej opinii dyskryminowanym Polakom przyznane zostaną pokaźne odszkodowania. Z kolei administracja włoska nie została poinformowana, iż Polska jest od 1 maja 2004 r. członkiem Unii Europejskiej. Od polskich petentów we Włoszech wymaga się nadal dokumentów, które zgodnie z miejscowym prawem dotyczą tylko cudzoziemców spoza Wspólnoty. W większości przypadkach wystarcza interwencja polskich władz konsularnych, jednak w niektórych nawet nas personel dyplomatyczny jest bezsilny. We Francji polscy przedsiębiorcy, którzy odważyli się podjąć działalność gospodarczą w tym kraju, są nękani ciągłymi kontrolami podatkowymi oraz inspekcjami sanitarnymi. Władze lokalne wymagają pozwolenia na pracę dla polskich pracowników zatrudnionych przy kontraktach w ramach świadczenia usług. W Niemczech i Austrii dyskryminacja Polaków przebiega zgodnie z prawem. Wprawdzie nie łamie się tutaj traktatu akcesyjnego, jednak polskim przedsiębiorcom stawia się wygórowane wymagania dotyczące znajomości języka oraz kwalifikacji zawodowych. Podsumowanie Daleko jeszcze do pełnej swobody działalności gospodarczej w Unii Europejskiej. Aby ją osiągnąć należy znieść wszelkie ograniczenia występujące pomiędzy nowymi a dotychczasowymi członkami Wspólnoty. Jednak integracja europejska to ciągły proces. Jak dotąd wiele zostało już osiągnięte. Przed Europą jest jeszcze daleka droga do pełnej wolności gospodarczej. Na razie polskim przedsiębiorcom pozostają środki formalne w pokonywaniu dyskryminacji, takie jak: • lobbing samorządu przedsiębiorców, zwłaszcza ich przedstawicielstw w Brukseli; • nagłośnienie konkretnych kwestii związanych z dyskryminacją w mediach polskich i europejskich; • zgłaszanie wszelkich nieprawidłowości w systemie „SOLVIT”14; • interwencje na szczeblu rządowym; • składanie indywidualnych skarb do Komisji Europejskiej, a następnie pozwów do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.

13

K.Sadłowska, J.Bielecki, Firmy drugiej kategorii, „Rzeczpospolita” Nr 223 z dnia 22 września 2004 r., dodatek „Ekonomia i Rynek” 14 SOLVIT jest systemem nieformalnego rozwiązywania problemów transgranicznych, na jakie napotykają uczestnicy Rynku Wewnętrznego. Szerzej zob. www.solvit.gov.pl

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

21

1.2. SWOBODA ŚWIADCZENIA USŁUG W UNII EUROPEJSKIEJ (Marcin P. Lewandowski) Wprowadzenie Przed podjęciem decyzji o umiędzynarodowieniu działalności firmy należy dokładnie zaplanować strategię wejścia na dany rynek. Czynnikami mającymi wpływ na wybór strategii są między innymi: rodzaj oferowanego produktu (towaru lub usługi), znajomość rynku, położenie geograficzne, uwarunkowania prawnoadministracyjne. Istnieją różne formy organizacyjno-prawne za pomocą, których można zainicjować obecność firmy na rynku zagranicznym. Między innymi można rozważyć nawiązanie współpracy z partnerem zagranicznym, powołanie agenta, świadczenie usług transgranicznych z przemieszczeniem personelu, otwarcie oddziału lub filii zagranicznej. Jestem zdania, iż zwłaszcza w przypadku stawiania pierwszych kroków na rynku zagranicznym należy zachować ostrożność i unikać niepewnych inwestycji15. Celem niniejszego opracowania jest prezentacja prawnoadministracyjnych uwarunkowań transgranicznego świadczenia usług na terytorium Wspólnoty, a w szczególności problematyki przemieszczenia pracowników w celu wykonania usługi o charakterze tymczasowym. Jedynie personel kluczowy (dyrekcja) może liczyć na ułatwiony dostęp do rynku pracy. W ramach usług transgranicznych obowiązuje natomiast złagodzony reżim, jeśli chodzi o oddelegowanie personelu niższego szczebla. Krótko mówiąc w początkowej fazie działalności na nowym rynku forma usługi transgranicznej może okazać się najbardziej wskazaną formą działalności. Traktat o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej Artykuł 49 Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej (TWE) zakazuje ograniczania swobody świadczenia usług w ruchu transgranicznym. Przy czym Traktat nie podaje ścisłej definicji słowa „usługa”. W artykule 50 TWE ustawodawca europejski podaje definicję usług. Pod pojęciem „usługi transgraniczne” należy rozumieć działania usługowe, które nie są działaniami podlegającymi przepisom acquis dotyczącymi swobody przepływu towarów, kapitału i osób. Takie sformułowanie prowadzi do niejasności i konfliktów, czego dowodem jest bogate orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości16.

15

Szczególnie w początkowej fazie wejścia na rynek warto jest rozważyć formę świadczenia usług transgranicznych (eksport usług). Zagadnienie to zostało szczegółowo umówione w rozdziale drugim niniejszej książki. 16 Między innymi sprawy: Rush Portuguesa C-113/89 z 27 marca 1990 roku, Van der Elst C-43/93 z 9 sierpnia 1994 roku.

22

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Dyrektywa o świadczeniu usług transgranicznych W celu ułatwienia działania przepisów Traktatu oraz w celu wzmożenia procesu harmonizacji na szczeblu narodowym ustawodawca europejski powołał do życia Dyrektywę 96/71/EG17. Dyrektywa dotyczy usług transgranicznych w następujących sytuacjach18: • delegacja pracowników w celu tymczasowego wykonania usług na własny rachunek i pod swoim kierownictwem na terytorium Państwa Członkowskiego, w ramach umowy zawartej między przedsiębiorstwem delegującym a odbiorcą usług, działającym w danym Państwie Członkowskim, o ile istnieje stosunek pracy pomiędzy przedsiębiorstwem delegującym a pracownikiem w ciągu okresu delegowania lub; • delegacja pracowników do zakładu albo przedsiębiorstwa należącego do grupy przedsiębiorstw na terytorium Państwa Członkowskiego, o ile istnieje stosunek pracy między przedsiębiorstwem delegującym a pracownikiem w ciągu okresu delegowania lub; • wynajmowanie pracowników przez przedsiębiorstwo pracy tymczasowej lub agencję wynajmującą personel przedsiębiorstwu, prowadzącemu działalność gospodarczą lub działającemu na terytorium Państwa Członkowskiego, o ile przez cały okres delegowania istnieje stosunek pracy pomiędzy przedsiębiorstwem pracy tymczasowej lub agencją wynajmującą a pracownikiem. Zwracam uwagę na to, iż ustawodawca europejski nie wymaga istnienia stosunku pracy między delegującym pracodawcą a oddelegowywanym pracownikiem przez okres 12-u miesięcy poprzedzających oddelegowanie pracownika do pracy w innym państwie członkowskim. Dyrektywa stawia jedynie warunek istnienia stosunku pracy w okresie oddelegowania. Administracja Królestwa Niderlandów ma inne zdanie na ten temat, o czym więcej w dalszej części książki19. Dyrektywa nakazuje państwom członkowskim zagwarantowanie podstawowych warunków zatrudnienia dla pracowników wykonujących usługi transgraniczne20. Niezależnie od „forum” ,jakie strony umowy o pracę obrały państwa członkowskie, w których usługa jest wykonywana, zobowiązane są zagwarantować dla „oddelegowanych” pracowników podstawowe warunki zatrudnienia zawarte w ustawodawstwie państwa, w którym usługi są wykonywane. 17

Official Journal L 018 , 21/01/1997 P. 0001 - 0006 Art. 1 ustęp 3 Dyrektywy 96/71/EG. 19 Ministerstwo Spraw Socjalnych i Zatrudnienia stosuje kryterium dwunastomiesięcznego okresu zatrudnienia w przypadku procedury o przyznanie pozwolenia na pracę w ramach transgranicznego świadczenia usług z przemieszczeniem personelu. Pracodawca ubiegający się o pozwolenie musi wykazać, iż jego pracownik jest zatrudniony w firmie przynajmniej od 12 miesięcy. W ten sposób administracja holenderska dyskryminuje polskich przedsiębiorców wobec przedsiębiorców z innych państw członkowskich, odbierając polskim przedsiębiorcom możliwość efektywnego dopasowywania strategii zatrudnienia do ilości zleceń. W tej kwestii kancelaria Lewandowski Consulting złożyła skargi w Ministerstwie Spraw Socjalnych i Zatrudnienia KN oraz w Komisji Europejskiej. Działania kancelarii odniosły skutek. Ministerstwo zapowiedziało zmianę przepisów i zliberalizowanie dostępu do holenderskiego rynku usług. 20 Art. 3 Dyrektywy 96/71/EG. 18

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

23

Pracodawca polski delegując pracowników do wykonania usługi za granicą powinien liczyć się z narodowymi przepisami normującymi warunki zatrudnienia w państwie, do którego wysyłani są pracownicy. W artykule 3 Dyrektywy mowa jest między innymi o przepisach dotyczących: • maksymalnego wymiaru czasu pracy; • minimalnego wymiaru czasu odpoczynku; • minimalnego wymiaru urlopu płatnego; • minimalnego wynagrodzenia; • minimalnych warunków zatrudnienia przy wynajmie pracowników; • przestrzegania przepisów BHP w miejscu pracy oraz; • ochrony kobiet ciężarnych i pracowników młodocianych. Ponadto przedsiębiorcy wykonujący usługi w sektorze budowlanym są zobowiązani do przestrzegania przepisów zawartych w ogólnie obowiązujących układach zbiorowych na terytorium państwa, w którym wykonywane są roboty budowlane. W ustawodawstwie wspólnotowym pod pojęciem „roboty budowlane” rozumie się miedzy innymi: • wykopy; • roboty ziemne; • prace budowlane w węższym znaczeniu; • montowanie i demontowanie elementów prefabrykowanych; • wyposażanie lub instalowanie; • przebudowa; • renowacja; • naprawy; • demontowanie; • rozbiórka; • konserwacja; • utrzymywanie (prace malarskie i porządkowe); • ulepszanie gruntu i usuwanie skażeń. Do przepisów zawartych w narodowych układach zbiorowych dla sektora budowlanego, które należy przestrzegać przy wykonywaniu usług w innych państwach członkowskich należą: • unormowania dotyczące maksymalnego wymiaru czasu pracy i minimalnych przerw na odpoczynek; • unormowania dotyczące minimalnego wymiaru urlopu płatnego; • unormowania dotyczące minimalnego wynagrodzenia; • unormowania dotyczące warunków udostępniania/wypożyczania pracowników, szczególnie w przypadku przedsiębiorstw zatrudnienia tymczasowego; • unormowania dotyczące zdrowia, bezpieczeństwa i higieny w miejscu pracy; • przepisy ochronne dotyczące warunków i okoliczności pracy kobiet ciężarnych i kobiet po porodzie, dzieci i młodzieży;

24

•

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

unormowania dotyczące równouprawnienia kobiet i mężczyzn jak i inne przepisy o niedyskryminacji. Traktat Akcesyjny z Aten

Na mocy Traktatu Akcesyjnego z Aten21 od dnia 01.05.2004 Rzeczpospolita Polska wstąpiła w struktury Unii Europejskiej i jest podporządkowana przepisom acquis communitaire. Art. 24 Traktatu Akcesyjnego wraz z postanowieniami zawartymi w Aneksie XII wskazuje wyjątki od zastosowania acquis (tak zwane okresy przejściowe). Większość „starych” państw członkowskich22 ustanowiła wymienione okresy przejściowe w stosunku do swobody przepływu pracowników. Tylko dwa państwa, a mianowicie Republika Federalna Niemiec i Austria wynegocjowały okresy przejściowe w zakresie swobody przepływu usług. W Austrii, aby złagodzić obawy społeczeństwa uzgodnione zostały okresy przejściowe (zgodnie z zasadą „2+3+2”) w dostępie do austriackiego rynku usług. Jest to oczywiście głównym ograniczeniem dla polskich firm budowlanych. W Austrii ograniczenia dla obywateli Polski i polskich firm świadczących usługi zostaną utrzymane w następujących sektorach23: • usługi związane z ogrodnictwem; • cięcie, rzeźbienie i wykańczanie kamienia; • ręczny wyrób elementów z metalu i części tych elementów; • usługi budowlane, włączając w to pokrewną działalność; • działalność związana z ochroną; • sprzątanie i czyszczenie obiektów; • pielęgnowanie w domu; • praca społeczna i działalność świadczona bez zakwaterowania.

Również w Niemczech wprowadzono restrykcje dotyczące świadczenia usług transgranicznych przez polskie firmy w następujących sektorach24: • usługi budowlane, włączając pokrewną działalność; • sprzątanie i czyszczenie obiektów; • działalność dekoratorów wnętrz.

21

Traktat Akcesyjny podpisano w dniu 16 kwietnia 2003 (Trb. 2003, 74) „Stare” państwa członkowskie: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Luxemburg, Niderlandy, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Włochy, Zjednoczone Królestwo. 23 K.Wach, Jak założyć firmę w Unii Europejskiej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s.39 24 J.Idzikowski, A.Słysz, I.Czech, M.Kudła, Zmiany od 1 maja 2004 dla obywateli i przedsiębiorstw polskich, Wydział Ekonomiczno-Handlowy Ambasady RP w Berlinie, Berlin 2004, s.2 22

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

25

Podsumowanie Zgodnie z prawem wspólnotowym, przytoczonym powyżej, należałoby wnioskować, iż swoboda świadczenia usług powinna być respektowana we wszystkich krajach tzw. starej „Piętnastki” z wyłączeniem pewnych sektorów w Niemczech i w Austrii. Jednak rzeczywistość jest inna. Polska jakość i niska cena stanowią ogromną konkurencją dla przedsiębiorców z krajów tak zwanej starej Unii. Dlatego polscy przedsiębiorcy spotykają się tam z licznymi barierami25 oraz przejawami dyskryminacji26.

25

Przykłady barier i dyskryminacji zostały umówione w poprzedniej części książki. Autor omawia szerzej zagadnienia barier i dyskryminacji na rynku holenderskim w rozdziale 3.4. niniejszej książki. 26

26

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

1.3. PANEUROPEJSKIE FORMY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ (Conrad Wallenrodhe) Wprowadzenie W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej, polscy przedsiębiorcy mają do wyboru zdecydowanie więcej form prowadzenia działalności gospodarczej niż to było dotąd możliwe. Podczas gdy niektóre nowe formy już są dostępne, nad innymi nadal trwają prace legislacyjne. Sam fakt przystąpienia Polski do Unii i tym samym objęcie Polski podstawowymi swobodami, w tym również swobodą przedsiębiorczości, wspomagany również liberalnym orzecznictwem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS), otworzył ponadto przed polskim przedsiębiorcą niespotykane dotąd możliwości swobodnego wyboru państwa, w którym chce on rozpocząć działalność i na przykład stamtąd dalej prowadzić działalność w Polsce – możliwości, których zakres i różnorodność dopiero zaczynamy sobie uświadamiać. Celem niniejszego artykułu jest między innymi charakterystyka prawna nowych, paneuropejskich form spółek. Europejska spółka akcyjna Europejska spółka akcyjna, zwana również „Societas Europaea” (SE) - została wprowadzona do porządku prawnego wspólnoty rozporządzeniem nr 2157/2001 z 8 października 2001 r. oraz dyrektywą nr 2001/86/WE z tego samego dnia. Państwa Unii Europejskiej miały czas do 8 października 2004 roku na dostosowanie swego prawa do wspomnianej dyrektywy i wydanie przepisów uzupełniających regulacje rozporządzenia. Polski ustawodawca do dnia dzisiejszego nie dopełnił powyższego obowiązku. W chwili obecnej (listopad 2004) w podkomisjach sejmowych znajduje się projekt ustawy o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej. Nie należy się jednak spodziewać zakończenia prac legislacyjnych w tym zakresie przed końcem bieżącego roku. Spółka europejska stanowi próbę utworzenia organizmu mającego ułatwić prowadzenie interesów w różnych krajach wspólnoty jednocześnie. Główną ideą przyświecającą twórcom regulacji dotyczących spółki europejskiej było wprowadzenie rozwiązań mających uelastycznić dotychczasowe regulacje rządzące prowadzeniem działalności gospodarczej w różnych krajach wspólnoty. Przed wprowadzeniem regulacji dotyczących spółki europejskiej, aby prowadzić działalność o zasięgu ogólnoeuropejskim przedsiębiorca musiał w każdym z państw utworzyć oddzielne podmioty gospodarcze (spółki, oddziały, etc.), które zgodnie z miejscowym prawem były uprawnione do prowadzenia działalności gospodarczej na terenie danego kraju. W praktyce najczęściej powstawała, zatem skomplikowana struktura holdingowa. Nie ulega wątpliwości, iż takie rozwiązanie oznacza dla przedsiębiorcy znaczne zwielokrotnienie kosztów prowadzenia działalności.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

27

Zgodnie z regulacjami wspólnotowymi wprowadzającymi instytucję spółki europejskiej, utworzenie takiej spółki w jednym z państw unii pozwala na prowadzenie działalności gospodarczej na terenie całej wspólnoty. Co więcej, w przypadku, gdy przedsiębiorca uzna, iż, z jakichkolwiek względów (np. z powodu uciążliwych warunków prowadzenia działalności w kraju siedziby), bardziej korzystne dla niego będzie ulokowanie spółki w innym kraju niż dotychczas, będzie on mógł w łatwy sposób przenieść jej siedzibę do innego kraju członkowskiego. Do tej pory taka operacja wiązała się z koniecznością likwidacji spółki w kraju macierzystym i ponownym jej utworzeniu w kraju docelowym. Nie trzeba nikogo przekonywać, że takie rozwiązanie wiązało się z szeregiem skomplikowanych, kosztownych i przede wszystkim czasochłonnych czynności. Niejednokrotnie pociągało to za sobą również niekorzystne konsekwencje podatkowe. Regulacje dotyczące spółki europejskiej traktują wspólnotę europejską jako całość i w związku z tym przeniesienie jej siedziby ma być prawie tak nieskomplikowane, jak to ma miejsce obecnie w ramach terytorium jednego z krajów wspólnoty. Zgodnie z powołanym projektem ograniczenia w zakresie przeniesienia siedziby mają polegać głównie na możliwości żądania wykupu akcji przez akcjonariuszy, którzy nie godzą się na zmianę siedziby (podobne rozwiązanie ma być przewidziane również w przypadku połączenia spółek w spółkę europejską). Odnośnie sposobów założenia spółki europejskiej, upraszczając, można stwierdzić, że założyć ją mogą podmioty (głównie spółki akcyjne), których siedziba znajduje się w różnych państwach wspólnoty, lub takie, które prowadzą działalność w skali całej unii europejskiej poprzez oddziały lub podmioty zależne. Natomiast przekształcenie w spółkę europejską podmiotów znanych reżimom prawnym poszczególnych krajów wspólnoty (np. polskiej spółki akcyjnej) ma być możliwe jedynie w przypadku, gdy taka spółka będzie miała spółki zależne w innych krajach wspólnoty. Kapitał zakładowy spółki ma wynosić, co najmniej 120 000 euro. Z ciekawszych rozwiązań można wskazać, że spółka europejska daje wspólnikom prawo wyboru pomiędzy dwutorowym uregulowaniem sposobu administracji spółką (rada nadzorcza i zarząd) a modelem monistycznym z jedną radą złożoną z dyrektorów nadzorujących i zarządzających (rada administrująca). Zgodnie z dyrektywą, pracownikom spółek tworzących spółkę europejską zostaną zagwarantowane, co najmniej takie same prawa w zakresie prawa do informacji, kontroli i udziału we władzach spółki, jakie posiadali w podmiotach tworzących. Bez powołania specjalnego zespołu negocjacyjnego oraz ustalenia zasad zaangażowania pracowników w tworzonym podmiocie spółka europejska nie będzie mogła powstać. Odnośnie reżimu prawnego rządzącego spółka europejską, należy stwierdzić, że jej działalność podlega w głównej mierze prawu wspólnotowemu. W przypadkach, w których powołane rozporządzenie pozwala państwom członkowskim doprecyzować regulacje dotyczące spółki europejskiej (np. w zakresie jej rejestracji) zastosowanie znajdzie prawo krajowe, czyli w pierwszej kolejności projektowana ustawa o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej. Przepisy dotyczące spółek akcyjnych w danym państwie członkowskim (np. w polskim KSH) mogłyby znaleźć zastosowanie dopiero w ostatniej kolejności i to

28

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

tylko w wypadku, gdy dana kwestia nie będzie w zgodzie z prawem wspólnotowym uregulowana w statucie spółki europejskiej. Podstawową niewiadomą odnośnie funkcjonowania spółki europejskiej są kwestie podatkowe w zakresie tworzenia i funkcjonowania spółek europejskich. Dopiero w praktyce okaże się, jaki będzie stosunek organów podatkowych do nowej instytucji, jaką jest spółka europejska. Szereg rozwiązań szczegółowych pozostawiono do uregulowania przez państwa członkowskie. Z pewnością, zatem spółki europejskie będą różnić się w zależności od tego, w którym z krajów wspólnoty zostaną utworzone. Atrakcyjność rozwiązań przyjętych przez poszczególne kraje członkowskie będzie, zatem decydować o decyzji inwestorów, co do ulokowania siedziby spółki w danym państwie. Nie trzeba wspominać, że wiąże się to dla państwa z wymiernymi korzyściami finansowymi. Europejska spółka prywatna Koncepcja europejskiej spółki prywatnej („EPC”) pojawiła się jako rozwiązanie oferowane głównie małym i średnim przedsiębiorcom zainteresowanym podjęciem działalności gospodarczej w kilku państwach Wspólnoty, a niespełniającym wymogów dla utworzenia spółki europejskiej. Projekt EPC opracowany został przez międzynarodową grupę ekspertów w ramach Paryskiej Izby Handlu i Przemysłu oraz Francuskiego Związku Pracodawców w roku 1998. Obecnie Komisja UE opracowuje raport dot. potrzeby stworzenia nowej formy spółki europejskiej i jej założeń formalnych, który to raport ukazać ma się w roku 2005. Zasadniczym celem EPC jest umożliwienie małym i średnim przedsiębiorcom zachowania konkurencyjności na wspólnotowym rynku. Z tego też względu pojawiły się głosy o potrzebie stworzenia nowej formy spółki iście europejskiej, elastycznej, niezależnej od prawa krajowego. Jasność i przejrzystość przepisów regulujących EPC, rezygnacja z odniesień do regulacji krajowych (nie ustrzeżono się tego w przypadku spółki europejskiej) zapewnić ma obniżenie kosztów działalności na terenie kilku krajów Wspólnoty, zredukować obowiązki związane z rejestracją czy też udzielania informacji. EPC pomyślana została jako spółka wyposażona w osobowość prawną z chwilą jej rejestracji. Założycielami EPC mogą być zarówno osoby prawne jak i fizyczne, niezależnie od obywatelstwa unijnego. Warunkiem powstania tej formy spółki jest zawarcie stosownej umowy oraz rejestracja spółki. Uwagę zwraca standardowy wzór umowy EPC załączony do projektu rozporządzenia. Wymogi kapitałowe nie są zbyt wysokie – 25.000 Euro lub odpowiednik tej kwoty w innej walucie w chwili rejestracji. Kwota ta w istocie odpowiada wymogom stawianym spółkom z ograniczoną odpowiedzialnością w Drugiej Dyrektywie z 1977 roku. Projekt rozporządzenia nie wskazuje obligatoryjnych organów EPC czy też uprawnień wspólników pozostawiając te kwestie uznaniu założycieli spółki, podkreślając tym samym elastyczność EPC. Elastyczność tej formy spółki doznaje ograniczenia celem ochrony wierzycieli spółki ściśle regulując zasady reprezentacji EPC i odpowiedzialności wspólników za jej zobowiązania.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

29

EPC podlegać będzie, zgodnie z postanowieniami projektu, przepisom rozporządzenia oraz postanowieniom zawartym w umowie spółki pozostającym w zgodzie ze wspomnianym rozporządzeniem. Podkreślić należy, iż nastąpił odwrót od koncepcji przyjętej w regulacji dotyczącej spółki europejskiej nakazującej subsydiarne stosowanie prawa krajowego w braku stosownych przepisów wspólnotowych. W przypadku, gdy rozporządzenie nie przewiduje konkretnej normy prawnej zastosowanie znajdą w pierwszym rzędzie ogólne zasady projektowanego rozporządzenia, następnie ogólne zasady wspólnotowego prawa handlowego oraz ogólne zasady wspólne państwom członkowskim pozostające w zgodzie z postanowieniami rozporządzenia. Natomiast przepisy prawa krajowego państwa siedziby EPC znajdą zastosowanie jedynie w określonych expressis verbis przez rozporządzenie przypadkach (np. krajowe przepisy o rachunkowości czy też prawa pracy dotyczące praw pracowniczych). Konstrukcja EPC dzięki swej elastyczności, rezygnacji z wymogu założenia spółki, przez co najmniej dwa podmioty z różnych krajów Wspólnoty czy znacznej swobodzie w kształtowaniu stosunków wewnętrznych spółki, stanowi (na razie w teorii) atrakcyjne rozwiązanie dla małych i średnich przedsiębiorstw. Od wyników wspomnianego raportu Komisji UE zależeć będzie czy wachlarz dostępnych paneuropejskich form prowadzenia działalności gospodarczej zostanie poszerzony o nowe rozwiązanie. Europejskie Zgrupowanie Interesów Gospodarczych (EZIG) Formę prawną Europejskiego Zgrupowania Interesów Gospodarczych (EZIG) reguluje Rozporządzenie Rady nr 2137/85 z 25 lipca 1985. Ponadto kwestia EZIG zostanie unormowana we wspomnianym powyżej projekcie ustawy o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej (m.in. zasady rejestracji, ogłaszanie danych). Identycznie jak w przypadku SE nadrzędny charakter będą miały przepisy wspólnotowego rozporządzenia. W braku stosownych uregulowań zastosowanie znajdą przepisy projektowanej ustawy, natomiast w sprawach nieuregulowanych w powyższych aktach prawnych stosować będziemy przepisy o spółce jawnej z Kodeksu Spółek handlowych. Konstrukcja EZIG służyć ma wzmocnieniu ponadgranicznej współpracy przedsiębiorców w zakresie wypracowywania i prezentowania wspólnych stanowisk w kwestiach gospodarczych, przeprowadzania badań czy szkoleń czy też promocji i reklamy. Założeniem EZIG jest stworzenie wspólnej platformy dialogu i współpracy dla przedsiębiorców z różnych krajów Wspólnoty, nie zaś prowadzenie przez nich wspólnie działalności gospodarczej. W takim przypadku dostępne są inne wspólnotowe formy współpracy gospodarczej. Rozporządzenie przewiduje, iż dla powstania EZIG niezbędne jest zawarcie stosownej umowy oraz rejestracja zgrupowania w państwie Wspólnoty, w którym posiada ono siedzibę. Warunkiem sine qua non jest również ponadnarodowy skład zgrupowania. Prawo krajowe determinować będzie, czy dany EZIG wyposażony zostanie w osobowość prawną. Polski projekt ustawy wyklucza taką możliwość przewidując subsydiarne stosowanie przepisów o spółce jawnej. Ponadto EZIG wyposażono w organy -

30

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

zarządców oraz wspólników. Na zarządcę można powołać zarówno osoby fizyczne jak i osoby prawne, przy czym te ostatnie zobowiązane są do wyznaczenia przynajmniej jednej osoby fizycznej, która podlegać będzie wpisowi do KRS. Dotychczasowa praktyka unijna wskazuje, że EZIG nie cieszy się zbyt wielką popularnością. Od momentu wejścia w życie rozporządzenia powstało ok. 800 takich zgrupowań zrzeszających ok. 3000 podmiotów. W związku, z czym Komisja UE podjęła się zadania spopularyzowania idei EZIG, również poprzez ułatwienie tym podmiotom udziału w realizacji zamówień publicznych czy programach finansowanych ze środków publicznych. Inne paneuropejskie formy prowadzenia działalności Do systemu prawa wspólnotowego wprowadzono również formę prawną europejskiej spółdzielni. Rozporządzenie regulujące tę konstrukcję wejdzie w życie z dniem 18 sierpnia 2006. Kolejnymi formami współpracy na poziomie wspólnotowym będą Europejskie Stowarzyszenie oraz Europejska Spółka Wzajemna. Projekty stosownych rozporządzeń i dyrektyw zostały przedłożone przez Komisję UE Parlamentowi oraz Radzie z początkiem lat 90. Na obecnym etapie prac legislacyjnych trudno jest określić datę ich wejścia w życie. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości Równolegle do wprowadzanych w ramach prawodawstwa unijnego ponadnarodowych form działalności, kolejną drogą ułatwienia przedsiębiorcom prowadzenia działalności gospodarczej na terenie krajów niebędących dla nich miejscem siedziby jest orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Początkowo rygorystyczne orzecznictwo w ostatnim okresie czasu wyraźnie zmierza w kierunku szerszego urzeczywistnienia swobody przedsiębiorczości na terenie wspólnoty przewidzianej w art. 43 Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską. O ile nie ulega wątpliwości, iż przeniesienie statutowej siedziby spółki prawa krajowego do innego państwa członkowskiego będzie podlegało reżimowi prawnemu państwa macierzystego i w związku z tym obejmowało jej likwidację, to już w przypadku przeniesienia faktycznej siedziby (centrum gospodarczoadministracyjnego) do innego państwa ETS zastosował bardziej liberalne podejście. W orzeczeniu w sprawie Centros27 ETS wyraził pogląd, iż sądy krajowe nie mogą kwestionować rejestracji oddziału spółki, założonej w innym państwie, z tego tylko powodu, iż zgodnie z prawem miejsca założenia spółki powstała ona wykorzystując niższe wymagania (dot. kapitału zakładowego i odpowiedzialności członków zarządu) dla jej utworzenia, niż przewidziane przez prawo rejestracji oddziału. W praktyce, więc, usankcjonowano sytuację, w której spółka zostaje założona w państwie o bardziej liberalnych przepisach korporacyjnych, nie prowadzi w ogóle (lub prowadzi w bardzo ograniczonym zakresie) działalności gospodarczej w tym

27

Orzeczenie z 9.03.1999 r. - Centros Ltd. ex parte Erhvervs - og Selskabstyrelsen (C-212/97).

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

31

państwie, natomiast główna działalność jest prowadzona poprzez oddział spółki założony w innym państwie członkowskim. W orzeczeniu w sprawie Inspire Art ETS wyraźnie stwierdził, iż nie ma w tym wypadku znaczenia, iż rzeczona spółka została założona wyłącznie w celu prowadzenia działalności poprzez oddział w innym państwie członkowskim.28 Takie działanie zostało uznane za zgodne z prawem europejskim wykonywanie swobody przedsiębiorczości. W tym samym orzeczeniu ETS uznał zmuszanie holenderskich oddziałów spółek zagranicznych do zamieszczania w swojej nazwie dodatku „spółka formalnie zagraniczna” za niezgodne z prawem wspólnotowym. Podobnie, rozstrzygnięto, iż spółka prawa krajowego musi być respektowana w innym państwie członkowskim nie tylko poprzez uznania jej zdolności prawnej i prawa do występowania w sporach sądowych, ale również poprzez respektowanie jej wewnętrznej struktury wynikającej ze statutu i reżimu prawa kraju założenia. Opisane powyżej przykłady wyraźnie wskazują, iż orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości stanowi, obok wprowadzonych regulacji prawa wspólnotowego, ważny element w urzeczywistnieniu idei swobody przedsiębiorczości w ramach wspólnoty traktowanej jak jeden organizm. Podsumowanie Jak zaznaczono na wstępie, wejście Polski do Unii Europejskiej dało polskiemu biznesowi niespotykane dotąd możliwości i otwarło drzwi do dynamicznego i ekspansywnego rozwoju, o którym dotąd trudno nawet było mieć wyobrażenie. Czy i w jakim stopniu możliwości te zostaną wykorzystane, tak abyśmy wręcz mogli mówić o „biznesowej rewolucji”, okaże się dopiero po upływie dość sporego czasu, którego polscy biznesmeni będą potrzebować m in na oswojenie się z mnogością istniejących możliwości oraz na nauczenie się korzystania z nich. Z mnogością bywa jednak i tak, że w teorii, możliwości bywają prawie nieograniczone, tylko praktyka nam je ogranicza. Czas pokaże jak tym razem będzie.

28 Orzeczenie z 30.09.2003 r. - Kamer von Koophandel en Fabriken voor Amsterdam przeciwko Inspire Art (C-167/01).

32

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

1.4. KULTUROWE UWARUNKOWANIA DZIAŁAŃ PROMOCYJNYCH W UNII EUROPEJSKIEJ (Jan Szczepankiewicz, Krzysztof Wach) Wprowadzenie Kiedy mówimy o zakładaniu przedsiębiorstw w krajach Unii Europejskiej oraz o promocji polskich marek na rynku europejskim musimy mieć na względzie otoczenie marketingowe naszych przedsięwzięć, w którym znaczącym czynnikiem są uwarunkowania społeczno-kulturowe. Znajomość tego otoczenia jest istotna dla polskich przedsiębiorców działających na jednolitym rynku, gdyż warunkuje osiągnięcie sukcesu marketingowego, a co za tym idzie powodzenia całego przedsięwzięcia. Polscy przedsiębiorcy niejednokrotnie zapominając o różnicach kulturowych pomiędzy poszczególnymi narodami odbierają sobie możliwość finalizacji transakcji negocjacyjnych czy efektywnych działań marketingowych na rynkach zagranicznych. Europejskie otoczenie biznesu W literaturze przedmiotu wyróżnia się wiele kryteriów klasyfikacji otoczenia przedsiębiorstw, jednak najpopularniejszy jest podział otoczenia ze względu na sposób oddziaływania na nie uwzględniając makrootoczenie (otoczenie ogólne) i mikrootoczenie (otoczenie konkurencyjne)29. M.Bednarczyk uwzględnia jeszcze mezootoczenie, czyli otoczenie regionalne30. Na makrostrukturę otoczenia przedsiębiorstwa prowadzącego marketing międzynarodowy wpływa wiele czynników, wśród których można wyróżnić: • czynniki ekonomiczne; • czynniki polityczno-prawne; • czynniki techniczno-technologiczne; • czynniki demograficzne; • czynniki ekologiczne (przyrodnicze); • czynniki społeczno-kulturowe (socjo-kulturowym, socjologiczne). Czynniki te dotyczą zarówno otoczenia krajowego jak i zagranicznego i wykazują w ostatnich dekadach dużą dynamikę. Zmienność ta w połączeniu z kompleksowością wpływających na otoczenie czynników zmusza do dokonywania ciągłych, bieżących analiz umożliwiających dokonywanie określonych zmian w sposobie postępowania 29

np. G.Gierszewska, M.Romanowska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2002, s.34; Ch.W.Hill, G.R.Jones, Strategice management teory. An integrated approach, Houghton Mifflin Co., Boston 1989, s.61. 30 M.Bednarczyk, Otoczenie i przedsiębiorczość w zarządzaniu strategicznym organizacją gospodarczą, Zeszyty Naukowe Nr 128, Seria specjalna: Monografie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1996, s.46-49.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

33

i umożliwiających podejmowanie korzystnych decyzji. Trudno przy tym ocenić kierunki i skalę przemian, często radykalnych zmieniających warunki działania przedsiębiorstw i zmuszających je do szybkiego dostosowania strategii marketingowej. Z punktu widzenia działań marketingowych firmy wśród czynników ekonomicznych istotne znaczenie ma chłonność rynku, zamożność konsumentów, czy poziom cen obowiązujących na danym rynku zagranicznym. Równie istotne są uwarunkowania polityczno-prawne, takie jak bariery celne czy ograniczenia pozataryfowe, jak również obowiązujące przepisy prawne dotyczące promocji produktów (np. zakaz reklamy papierosów, alkoholu, lekarstw). Wśród uwarunkowań techniczno-technologicznych działań marketingowych na eurorynku ważne są kwestie związane z jakością produktu, procesem technologicznym wytwarzania produktów, czy innowacjami. Profil konsumenta uwzględniający między innymi jego wiek, czy potrzeby warunkuje sukces działań promocyjnych na rynkach europejskich, gdyż przekaz promocyjny powinien być dostosowany do czynników demograficznych. W ostatnich latach kluczową kwestią jest świadomość ekologiczna europejskich konsumentów. Uwarunkowania społeczno-kulturowe odgrywają wiodącą rolę w kreowaniu wizerunku marki oraz prowadzeniu działań marketingowych na rynkach europejskich, gdyż to właśnie one kształtują preferencje, upodobania i gusty konsumentów oraz zwyczaje i tradycje spożycia31. Ich znajomość warunkuje również sprawne i skuteczne prowadzenie negocjacji z partnerem zagranicznym. Podczas opracowywania strategii działaniach marketingowych na rynkach marketingowych mniejszą rolę odgrywa otoczenie konkurencyjne. Jednak największa rolę wśród czynników mikrotoczenia odgrywają podmioty będące uczestnikami rynku (nabywcy, konkurenci i dostawcy). Stałe monitorowanie ich zachowań ma decydujące znaczenie dla powodzenia działań marketingowych firmy. Czynniki społeczno-kulturowe Ponieważ promocja jest komunikowaniem się firmy z otoczeniem, a głównie z nabywcami wyrobów, w swoich działaniach firmy planujące i realizujące działania promocyjne na rynkach międzynarodowych powinny uwzględnić czynniki społeczno-kulturowe, które obecnie odgrywają istotną rolę. Do najistotniejszych elementów otoczenia społeczno-kulturowego należy zaliczyć: hierarchię wartości, stosunek do wyrobów zagranicznych, problemy związane z kwestią poprawności językowej, poprawność polityczną oraz konwencje kulturowe. Związek zachowań biznesowych (m.in. sposobu negocjacji z kontrahentem, zachowań konsumenckich) ściśle związany jest z charakterem stosunków społecznych i kulturą danego kraju czy regionu. W celu uniknięcia błędów związanych z różnicami kultur przy prowadzeniu negocjacji i tworzeniu programów reklamowych na rynkach zagranicznych niezbędna jest znajomość tych uwarunkowań (różnic kulturowych), które dotyczą głównie32: 31 32

J.Altkorn (red.), Podstawy marketingu, Instytut marketingu, Kraków 1997, s.54. E.Duliniec, Marketing międzynarodowy, PWE, Warszawa 2004, s.66.

34

• • • • • •

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

pożądanego wyglądu towaru (m.in.: kolorystyka, kształt, wielkość opakowania, symbolika); sposobu reklamy towarów (m.in.: wybór formy reklamy - reklama telewizyjna, targi, reklama prasowa- jak również charakter przesłania promocyjnego, czyli długość reklamy, humor, przekazywanie faktów); wyboru kanałów dystrybucji (m.in. wybór miejsca sprzedaży – małe, rodzinne sklepy, supermarkety, sprzedaż wysyłkowa); sposobu prowadzenia rozmów (m.in. język, kontekst, rozmowy bezpośredniepośrednie, sfera prywatności, styl formalny-nieformalny); używania odpowiednich nazw marek firm i towarów (m.in. język – niejednoznaczność, inne znaczenie, skojarzenia, symbolika, kolorystyka); stosunku do towarów zagranicznych (m.in. przywiązanie do marek krajowych – Buy British).

Nie liczenie się z istotnymi elementami otoczenia społeczno-kulturowego, prowadzi do bardzo nietrafionych posunięć marketingowych. W biznesie taka ignorancja potrafi utrudnić negocjacje i uniemożliwić budowę poprawnych stosunków w pracy. Pomimo istniejącej w świadomości fachowców obowiązku dopasowania strategii promocji do lokalnych uwarunkowań, wciąż wybuchają skandale związane z beztroskim, automatycznym, pozbawionym wcześniejszej analizy wtargnięciem haseł reklamowych na obszar nacechowany odmienną wrażliwością. Jednak są również przykłady firm, które specjalnie wchodzą w konflikt z lokalnymi uwarunkowaniami kulturowymi, aby poprzez rozgłos osiągnąć zamierzone cele. W biznesie międzynarodowym rozpowszechnione są trzy podejścia do kwestii związanych z różnicami międzykulturowymi, jednak z przytoczonej definicji kultury jasno wynika, iż podejście uniwersalne (globalne) do różnic międzykulturowych w podejściu biznesowym jest błędne ze względu na lokalny charakter kultury. Wydawać może się, że podejście lokalne uwzględniające regionalne uwarunkowania społeczno-kulturowe jest podejściem lepszym. Jednak najnowsze tendencje światowe (podparte badaniami) w kwestii zarządzania międzynarodowymi aspektami biznesu z uwzględnieniem kultur organizacyjnych oraz zarządzania i komunikacji międzykulturowej przemawiają za podejściem mieszanym, czyli glokalizacją. Jednak glokalizacja jest tutaj rozumiana inaczej niż postrzegają ją zwykle socjologowie. Według nich powstawanie i utrzymywanie się lokalnych środowisk etniczno-kulturowych w szerszych, globalnych, zintegrowanych układach tożsamości, na zasadzie prawa analogii do praw konstrukcji sieci internetowych, określić można terminologicznym neologizmem „glokalności”. Według T.Palecznego „glokalność” oznacza tendencję zmierzającą do tworzenia globalnej, zintegrowanej sieci rozmaitych lokalnych skupisk kulturowych33. W kontekście prowadzenie biznesu na arenie międzynarodowej glokalność, kóra jest zlepkiem dwóch słów (z j.ang. glocal = global + local), rozumiana jest jako tzw. podejście mieszane, uwzględniające zarówno korzyści, 33

T.Paleczny, Socjologia stosunków międzynarodowych, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2001

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

35

jakie płyną z globalizacji (m.in. korzyści skali, standaryzacja itd.), jak i uwarunkowania lokalne, które w przeważającej mierze są uwarunkowaniami socjokulturowymi. Klasyfikacja różnic kulturowych W literaturze przedmiotu proponowane są różne klasyfikacje różnic międzykulturowych w biznesie. Nie sposób jest wymienić i opisać je wszystkie, dlatego autorzy zdecydowali się omówić jedynie te najbardziej popularne wśród przedsiębiorców i badaczy zajmujących się wpływem różnić międzykulturowych na prowadzenie biznesu. Możemy, bowiem z całą pewnością stwierdzić współzależność czynników kulturowych i społecznych jak również różne w swej sile oddziaływanie elementów otoczenia kulturowego i społecznego na wyszczególnione wcześniej w klasyfikacji otoczenia marketingu czynniki. Najogólniejszą klasyfikacją jest podział kultur według amerykańskich uczonych K.Sitarama i R.T.Cogdella na:34 • cywilizację zachodnią; • cywilizację wschodnią. Autorzy Ci wyróżnili takie cechy kultury zachodniej, które warunkują sukces w działalności gospodarczej jak: indywidualizm, szczerość, przebojowość, wykształcenie, wydajność, punktualność, godność ludzką, równouprawnienie kobiet, szacunek dla młodych, stosunek do pieniądza35. Według tej koncepcji charakterystyka tych dwóch sprzecznych kultur leży u podstaw zamożności jednej części świata i ubóstwa drugiej. Podział ten jest jednak zbyt mało szczegółowy i nie uwzględnia różnic kulturowych pomiędzy poszczególnymi narodami w obrębie cywilizacji zachodniej, czy wschodniej. Nie może być, zatem pomocny dla biznesu międzynarodowego. Rozwinięciem tej koncepcji jest przeprowadzona analiza międzynarodowego środowiska kulturowego dokonana w połowie lat 90. XX wieku przez F.Trompenaarsa, który wyodrębnił z kolei pięć regionalnych grup kulturowych36: • kultura anglosaska; • kultura latynoeuropejska; • kultura latynoamerykańska; • kultura germańska • kultura azjatycka. Pomimo, iż koncepcja ta jest uzupełnieniem wcześniej przytoczonym, nadal jest zbyt ogólna, aby znalazła zastosowanie w podejściu biznesowym do różnic kulturowych. Wyniki badań Trompenaarsa stały się podstawą do kolejnych badań

34

K.Sitaram, R.T.Cogdell, Foundations of intercultural communication, C.E. Merill Publishing, Columbus 1976, s.191. 35 J.Mikułowski-Pomorski, Komunikacja międzykulturowa. Wprowadzenie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999, s.102-100. 36 R.M.Hodgetts, F.Lathans, International management culture strategy and behavor, Irwin McGraw Hill, Boston 2000, s.131-133.

36

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

dotyczących przełożenia poszczególnych kultur na dostosowanie konkretnej formy reklamy do poszczególnych rynków narodowych. W międzynarodowych działaniach promocyjnych szczególnie przydatne jest kryterium E.T.Halla dotyczące kontekstowości kultury narodowej określanej jako37: • kultury wysokiego kontekstu; • kultury niskiego kontekstu. Wpływa ona na procesy komunikowania się w skali międzynarodowej. Koncepcja ta podkreśla znaczenie takich czynników jak: komunikacja niewerbalna, warstwa emocjonalna, cechy osób uczestniczących, ich pozycja społeczna. Przedstawiciele kultury niskiego kontekstu stosują komunikacją bezpośrednią, czyli wyrażają swoje intencje wprost, a duże znaczenie ma tutaj jednostka38. Gesty są tutaj, jednoznaczne, natomiast komunikacji werbalnej przypisuje się główne znaczenie. Przedstawiciele kultur wysokie kontekstu, wręcz przeciwnie, przywiązują dużą wagę do komunikacji niewerbalnej, a ich komunikaty werbalne są wyrażane w sposób pośredni39. Małe lub duże znaczenie kontekstu w procesach komunikowania interpersonalnego znajduje odzwierciedlenie w narodowych stylach reklam i w sposobie prowadzenia rozmów handlowych i negocjacji. Często przywoływana ze względów możliwości praktycznego zastosowania jest klasyfikacja kultur narodowych, jaką na podstawie badań przeprowadzonych w latach drugiej połowie XX wieku dokonał holenderski uczony G.Hofstede. Udało mu się wyodrębnić cechy i scharakteryzować kultury 53 krajów. Klasyfikacja ta jest przydatna nie tylko przy podejmowania decyzji dotyczących funkcjonowania przedsiębiorstw czy ich oddziałów w określonym kraju, czy przy prowadzeniu tam negocjacji biznesowych, ale także przy określaniu zachowań, preferencji i pożądanych sposobów komunikacji z konsumentami - przy wprowadzaniu na dany rynek określonej. Hofstede wyodrębnił, bowiem pięć czynników charakteryzujących daną kulturę, a mianowicie40: • dystans (stosunek) do władzy; • kolektywizm / indywidualizm; • kobiecość / męskość; • unikanie niepewności; • dynamizm konfucjański, (czyli zorientowanie na cele bliskie i dalekie). Koncepcja ta określa sposoby rozstrzygania konfliktów przy uwzględnieniu przytoczonych czynników i ma praktyczne zastosowanie głównie w prowadzeniu negocjacji handlowych z partnerami z różnych kultur. Ciekawą koncepcję przedstawił również angielski uczony R.D.Lewis, który dzieli kultury na41: • kultury aktywne linearnie; • kultury multiaktywne; 37

E.T.Hall, Poza kulturą, PWN, Warszawa 1984. Typowymi przykładami są tutaj m.in.: Włochy, Hiszpania. 39 Typowymi przykładami są tutaj m.in.: Japonia, Wielka Brytania. 40 G.Hofstede, Kultury I organizacje. Zaprogramowanie umysłu, PWE, Warszawa 2000, s.51 i następne. 41 R.D.Lewis, When cultures collide, Nicholas Brealey Publishing, London 1996, s.48-49. 38

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

37

• kultury reaktywne. Przedstawiciele kultur aktywnych linearnych koncentrują się zwykle tylko na jednym zadaniu aż do jego rozwiązania (m.in. Niemcy, Skandynawowie, Brytyjczycy). W przeciwieństwie przedstawiciele kultur wieloaktywnych potrafią z łatwością dzielić swoją uwagę na kilku zadaniach wykonywanych równocześnie (np. Włosi, Hiszpanie, Słowianie). Przedstawiciele kultur reaktywnych z kolei nie przejmują inicjatywy dopóki nie wysłuchają opinii drugiej strony (m.in. Japończycy, a okazjonalnie Szwedzi czy Brytyjczycy). Różnice kulturowe a zachowania biznesowe Przytoczone typologie mogą pomóc przedsiębiorcom w pokonywaniu barier i różnic kulturowych, jednak nie dają one konkretnych rozwiązań dla działalności gospodarczej. Typowe podejście biznesowe do różnic kulturowych zawarli w swoich pracach dwaj współcześni uczeni, których wyniki badań warto uwzględnić podczas działań przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych. Richard R. Gesteland wyróżnia osiem głównych cech kultur świata biznesu, które łączy w pary na zasadzie przeciwstawieństw42: • kultury protransakcyjne (koncentracja na zadaniu) i kultury propartnerskie (koncentracja na stosunkach międzyludzkich); • kultury ceremonialne (akcent na protokół, tytuły społeczne) i kultury nieceremonialne); • kultury monochroniczne ( czas i organizacja odgrywają dużą rolę) i kultury polichromiczne (wiele spraw prowadzi się jednocześnie, nie przywiązuje się wagi do czasu i harmonogramów); • kultury ekspresyjne (bliski kontakt, nakładanie się wypowiedzi) i kultury powściągliwe (bezpieczny dystans w kontakcie fizycznym). Na tej podstawie Gesteland dokonał podziału kultur przedsiębiorczości poszczególnych krajów. Koncepcja ta ma kolosalne znaczenie dla praktyki gospodarczej, gdyż zawiera szereg porad i konkretnych rozwiązań dla działalności gospodarczej na rynkach międzynarodowych.

Szczególnie przydatna dla europejskich przedsiębiorców jest koncepcja Johna Mole’a, który zaoferował narzędzie, za pomocą, którego można sobie radzić z różnicami kulturowymi na obszarze wspólnego rynku. W konstruowaniu „europejskiej mapy kultur przedsiębiorczości” wyróżnił on dwa czynniki: • model przywództwa (indywidualistyczny lub grupowy) • model organizacji (systematyczny lub organiczny). Systematyczny model organizacji uznaje mechanistyczne funkcjonowanie organizacji zaprojektowanej i zbudowanej według pewnych specyfikacji, co pozwala na osiągnięcie zamierzonego przez organizację celu. Podstawą organizacji systematycznej jest, zatem koordynowanie oraz jasno określone relacje pomiędzy członkami organizacji. Model ten jest typowy m.in. dla krajów skandynawskich. 42

R.R.Gesteland, Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, PWN, Warszawa 2000.

38

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Natomiast organiczny model organizacji bazuje na przekonaniu, że organizacja przypomina żywy organizm i jest uosobieniem potrzeb jej członków. Efektywność organizacji organicznej zależy od tego, na ile jej członkowie potrafią z sobą współpracować dla osiągnięcia wspólnego celu. Model organiczny organizacji typowy jest m.in. dla krajów śródziemnomorskich (Hiszpania, Portugalia, Włochy, Grecja). Autor wyróżnia dwa skrajne poglądy na temat przywództwa. Indywidualistyczny model przywództwa odzwierciedla autokratyczny styl kierowania (dyrektywny, despotyczny, zarządzanie „góra-dół”). Jego bazą jest przekonanie, że ludzie są z natury nierówni i że jednostki najbardziej kompetentne podejmują decyzje w imieniu innych. Według teorii J.Mole’a istoty „niższe” mają się podporządkować istotom „wyższym”. Typowym przykładem kraju o indywidualistycznym podejściu do przywództwa jest Rosja. Natomiast bazą podejścia grupowego jest przekonanie, że choć jednostki mogą się różnić zdolnościami, czy skutecznością działania, każdy ma prawo być wysłuchany, a wszyscy mają prawo uczestniczyć w podejmowaniu dotyczących ich decyzji. Model taki odzwierciedla m.in. podejście Szwedów, czy Duńczyków. Mapa ukazuje głównie różnice kulturowe występujące w Europie. Jednak autor zdecydował się na mapie umieścić również Stany Zjednoczone, których kultura biznesu wywodzi się korzeni europejskich. Wadą tego podejścia jest jego mały uniwersalizm. O ile mapa ta może być przydatnym narzędziem dla kultur Zachodniej cywilizacji, to jest zupełnie nieużyteczna dla kultur Wschodu. Znajomość różnic kulturowych pozwala przedsiębiorcom uniknąć nieporozumień w negocjacjach z partnerem zagranicznym oraz osiągnąć wzajemne porozumienie. Bez względu jednak na świadomość różnic w świecie biznesu obowiązują dwie żelazne reguły43: • sprzedawca dostosuje się do nabywcy. • przybysz będzie przestrzegał miejscowych zwyczajów. Charakterystyka kultur nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej44 Nowi członkowie Unii Europejskiej, a więc kraje środkowej części kontynentu mimo pozornego podobieństwa doświadczeń, jakie były ich udziałem w ostatnim półwieczu wcale nie wykazują uderzających podobieństw we wszystkich cechach otoczenia marketingowego. W krajach tych mają, bowiem miejsce bardzo dynamiczne procesy rozwoju gospodarki w warunkach transformacji wewnętrznej i wspólnotowego zbliżenia z Europą Zachodnią, jakie nastąpiło po rozpadzie Bloku Wschodniego. Wpływ okresu gospodarki centralnie planowanej najmniej widoczny jest w Polsce. Obserwujemy tu duże znaczenie kontaktów osobistych, z tendencja do przybierania postaw protransakcyjnych. Polscy biznesmeni są średnio punktualni, ale coraz większe znaczenie przywiązują do zachowania harmonogramu. Są 43

R.R.Gesteland, Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, PWN, Warszawa 2000, s.16. Opracowano na podstawie: R.R.Gesteland, Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, PWN, Warszawa 2000, s.210-213 i 237-248. 44

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

39

szczerzy i realistyczni w negocjacjach. Wysoka ceremonialność jest widoczna przy rytuale powitań, a także wyraża się stałym podkreślaniem statusu społecznego, odgórnym podejmowaniem decyzji. Ekspresyjność zachowań zarówno werbalnych, para werbalnych, jak i poza werbalnych jest pod każdym względem średnia. Stosunkowo sporo podobieństw zauważamy u Węgrów. W biznesie ceni się bardzo ceremonialność i hierarchiczność. Są nieco mnie otwarci w negocjacjach. Wykazują cechy monochroniczne, a ich ekspresyjność rośnie po pierwszym przeważnie powściągliwym kontakcie. Republiki nadbałtyckie (Litwa, Łotwa i Estonia) stanowią obszar biznesu, gdzie umiarkowana protransakcyjność sąsiaduje z bardzo dużą ceremonialnością i starannym akcentowaniem statusu społecznego i zawodowego. Umiarkowanie ekspresyjne zachowanie nie dopuszcza natomiast trzymania rąk w kieszeniach czy żucia gumy, gdyż takie czynności oznaczają tam brak szacunku dla rozmówcy – podobnie zresztą jak w Polsce. Rozmowy odbywają się cicho i bez wchodzenia sobie „w słowo”. Podobnie jak w Polsce czy na Węgrzech używane są tytuły wraz z nazwiskami. Rozmowy są długie, często rozmówcy są „stawiani pod ścianą”, a ich wynik będzie zawarty w bardzo szczegółowej umowie, którą należy spisać w języku angielskim i starannie przed podpisaniem- przeczytać. Czesi są nastawieni protransakcyjnie i przechodzą do interesów bez długich wstępów. Są otwarci, realistyczni i dość ceremonialni , zwłaszcza w zarządzaniu widoczne są postawy hierarchiczne. Uchodzą za punktualnych, lecz negocjacje z nimi trwają stosunkowo długo. Są powściągliwi, w zachowaniach para i poza werbalnych należy szczególnie unikać podnoszenia głosu, dotykania partnerów i zachować umiarkowany kontakt wzrokowy. Szybkie zmiany w trakcie urynkowienia gospodarek Europy Środkowej, zachodzące tam dynamiczne procesy integracyjne a przy tym brak stosownych, rozległych i aktualnych badań otoczenia marketingu sprawiają, że będziemy się przyglądać tym krajom z dużą uwaga jeszcze przez wiele następnych lat. Niewątpliwie istnieje potrzeba przeprowadzenia badań naukowych dla tej części Europy, która do tej pory nie była szczegółowo uwzględniana. Podsumowanie Uwzględnienie różnic kulturowych w biznesie oraz dopasowanie się do działań partnera jest jednym ze źródeł sukcesu w konfrontacji z zagranicznymi podmiotami gospodarczymi. Należy pamiętać, że wybór sposobu postępowania nie może być oderwany od strategii działań przedsiębiorstwa. Ważnym jest fakt znajomości uwarunkowań, jakie występują na rynku, na którym prowadzimy działalność gospodarczą lub negocjacje. W ostatnich latach zwraca się coraz baczniejszą uwagę na uwarunkowania kulturowe, które mogą doprowadzić do licznych konfliktów i w efekcie przynieść odwrotne, niż przewidywane, zamierzenia. Należy jednak pamiętać, iż nie wolno przenosić metod zarządzania, z jednego kręgu kulturowego do innego, bo napotkać to może opór lub niechęć pracowników. Glokalizacja jest obecnie podejściem , które jest najczęściej stosowane przez przedsiębiorców.

40

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

1.6. EDUKACJA DLA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA RYNKACH EUROPEJSKICH (Jan Targalski) Sukces polskiej przedsiębiorczości na otwartym i konkurencyjnym rynku europejskim zależy od licznych uwarunkowań. Z pewnością można do nich zaliczyć potrzebę znajomości rynku, regulacji prawnych dotyczących możliwych form prowadzenia działalności gospodarczej, procedur rejestracyjnych i form opodatkowania, kontaktów z bankami i innymi instytucjami finansowymi, a wreszcie, – co wcale nie najmniej ważne – znajomości uwarunkowań kulturowych. Można postawić tezę, że warunkiem powodzenia na otwartym rynku europejskim jest posiadanie odpowiedniej wiedzy i umiejętności jej wykorzystania. W Polsce poziom wykształcenia osób dorosłych w porównaniu z krajami OECD (średnia krajowa) jest nadal niski. 46% osób pomiędzy 24 a 64 rokiem życia w Polsce i 60% osób w krajach OECD ma przynajmniej wykształcenie średnie. Tylko 12 osób dorosłych ma wykształcenie wyższe. Jednakże dynamicznie rośnie rejestracja studentów w szkołach wyższych. Już w 2000 roku sięgnęła ona liczby 1,6 mln studentów, a aktualnie sięga 1,9 miliona, przy współczynniku 62% osób przyjętych do szkół akademickich spośród wszystkich aplikujących przedziałów wiekowych (w krajach OECD; 45%)45. Równocześnie sondaże prowadzone wśród przedsiębiorców w krajach Unii Europejskiej wskazują na problemy związane z brakiem wykwalifikowanych pracowników (zob. tabela 1), przy czym najczęściej wskazywane są braki organizatorów produkcji i specjalistów technicznych (47% wskazań), informatyków (35%), specjalistów sprzedaży (32%), zarządzania (13%) i finansów (10%). Rozwiązaniem tych problemów może być edukacja ! Tabela 1. Problemy związane z brakiem wykwalifikowanych pracowników (%) 70 % i więcej 55 – 69 % 45 – 54 % Mniej niż 44% 39 Dania 52 Szwajcaria 75 Irlandia 67 Hiszpania 35 Finlandia 52 Włochy 74 Portugalia 61 Holandia 30 Luksemburg 51 Turcja 71 Grecja 58 Belgia 51 Szwecja 58 W. Brytania 46 Francja 58 Austria 46 Norwegia 55 Niemcy 55 Polska Źródło: G. Thornton, Europejski Sondaż Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2001, s. 20.

Badania potrzeb szkoleniowych przedsiębiorstw prowadzone przez wyspecjalizowane firmy wskazują na podobne dyscypliny i tematy szkoleń, jak te 45

Promowanie rozwoju gospodarczego i warunków sprzyjających wzrostowi zatrudnienia. Dokument przyjęty przez Kolegium Wysokich Komisarzy UE 10.XII.2003 i przez Radę Ministrów 23.XII.2003.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

41

wymienione powyżej; na pierwszym miejscu wymieniana jest sztuka sprzedaży, następnie zarządzanie firmą, marketing, negocjacje i dalsze kierunki szkoleń (zob. rys. 1). Rys. 1. Szkolenia przydatne firmie (% wskazań wśród firm powyżej 5 zatrudnionych) 35%

sztuka sprzedaży

30%

zarządzanie firmą

25%

sztuka marketingu

23%

prowadzenie negocjacji

20%

warunki działania wUE

19%

finanse, bankowość

17%

obsługa komputera

f

współpraca wzespole

17% 16% 15%

zarządzanie zasobami ludzkimi umiejętności menedżerskie

15%

umiejętności przywódcze

12%

zarządzanie czasem

10%

komputerowe systemywspomag.

9% 8%

komunikacja interpersonalna kultura biznesowa

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Źródło: Badanie Potrzeb Szkoleniowych Przedsiębiorstw, Ipsos-Demoskop na zlecenie Instytutu Zarządzania, październik 2001

Rys. 2. Najczęstsze powody nie korzystania ze szkoleń (% wskazań wśród firm nieorganizujących szkoleń)

73,5%

Kwalifikacje pracowników odpowiadają potrzebom

43,2%

Koszty szkoleń są zbyt wysokie Zatrudniono nowe osoby o potrzebnych kwalifikacjach

24,3%

Trudno ocenić rzeczywiste potrzeby w zakresie kwalifikacji zatrudnionych

21,7% 10,6%

Brak czasu na uczestnictwo w szkoleniach Brak odpowiedniej oferty szkoleniowej Szkolenie początkowe nowych pracowników jest wystarczające Przedsiębiorstwo zainwestowało w szkolenia przed 2002 rokiem

0%

5,3% 4,8% 3,6% 10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania Ustawicznego Szkolenia Zawodowego w Przedsiębiorstwach (CVTS2), PBS dla Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, listopad 2003

42

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Niestety częstym powodem nie korzystania ze szkoleń są zbyt wysokie ich koszty (zob. rys. 2). Rozwiązaniem tego problemu może być „Projekt na dofinansowanie studiów podyplomowych dla przedsiębiorców, kadry kierowniczej oraz pracowników przedsiębiorstw” przygotowany i złożony na ogłoszony przez PARP konkurs przez Porozumienie siedemnastu uczelni państwowych i niepaństwowych reprezentowanych przez Stowarzyszenie „Edukacja dla Przedsiębiorczości”. Osoby kandydujące na oferowane studia podyplomowe będą miały do wyboru 179 kierunków studiów prowadzonych w 17 niżej wymienionych ośrodkach akademickich, obejmujących obszar prawie całego kraju (zob. rys.3) Rys. 3. Zasięg geograficzny projektu „Edukacja dla Przedsiębiorczości”

Źródło: Materiały wewnętrzne Stowarzyszenia „Edukacja dla Przedsiębiorczości”

Przewidywane we wniosku działania edukacyjne uzasadnione są ogólnymi, powszechnie uznawanymi trendami obserwowanymi w krajach rozwiniętych. Po pierwsze są one uzasadnione potrzebą ciągłej aktualizacji wiedzy, doskonalenia umiejętności i kształtowania postaw oraz potencjału adaptacyjnego wśród pracowników i menedżerów przedsiębiorstw. Potrzeba ta wynika z szybkiej akumulacji wiedzy, częstej zmiany stanowisk i miejsc pracy, demokratyzacji zarządzania, itp. Po drugie; służą one budowaniu wyższej kultury pracy, umożliwiają łatwiejszy dostęp do szkoleń zarówno w sensie dosłownym (przestrzennym), jak i w sensie technicznym (poprzez wykorzystanie technologii elearningu). Po trzecie; przyjmują zasadę ciągłości, tj. ustawicznego szkolenia. Wniosek zakłada przeszkolenie w ramach programów studiów podyplomowych około 23 tysięcy osób w okresie lat 2005-2007. Biorąc pod uwagę fakt, że liczba przeszkolonych pracowników i kadry zarządzającej przedsiębiorstw w roku

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

43

bazowym (2002) wynosiła 6.700 osób, a na koniec 2006 Sektorowy Program Operacyjny przewiduje przeszkolenie 180.000 osób – jest to znaczący wkład do realizacji tego programu. Realizacja wnioskowanego projektu umożliwi osiągnięcie także innych, istotnych dla programu celów. Spowoduje rozwój zasobów ludzkich przedsiębiorstw, będzie promować ich przedsiębiorczość i poprawi zdolność do obejmowania różnorodnych stanowisk pracy, a zatem poprawi zdolność adaptacyjną pracowników w warunkach zmieniającego się rynku. Przyczyni się do podniesienia poziomu wykształcenia społeczeństwa. Argument ten wzmacniają dane statystyczne, podające, że w 2002 roku odsetek mieszkańców Polski posiadających wyższe wykształcenie wyniósł 10,2%, a wskaźnik skolaryzacji brutto na poziomie szkolnictwa wyższego wynosił 43,7%. Przewiduje się, że na przełomie 2004/2005 przekroczy on 50%, a w 2010 roku powinien osiągnąć poziom 65%. Uzasadnieniem dla realizacji projektu są w pierwszym rzędzie korzyści dla jego bezpośrednich beneficjentów, tj, przedsiębiorców i pracowników przedsiębiorstw. Jak wskazują na to wyniki badań ankietowych46, 49% respondentów badań pilotażowych wyraża opinię, że integracja Polski z Unią Europejską wymagać od nich będzie podwyższenia kwalifikacji. 62% respondentów uważa, że podniesienie kwalifikacji zdecyduje o ich własnym rozwoju, 40% respondentów jest zdecydowanych podjąć szkolenia w najbliższym roku, a 58% wybierając program podnoszenia kwalifikacji będzie się kierować zakresem tematycznym, rangą i jakością programu. Jakość programów podnoszenia kwalifikacji w ramach studiów podyplomowych objętych wnioskowanym projektem jest zagwarantowana partnerstwem wyższych uczelni państwowych i niepaństwowych, a więc przenoszeniem wysokich standardów z uczelni dużych i doświadczonych do uczelni mniejszych, a także przenoszeniem orientacji praktycznej uczelni niepaństwowych do uniwersytetów. Uczestnictwo w projekcie uczelni uniwersyteckich, politechnik oraz wyższych szkół o profilu menedżerskim i biznesowym zapewnia potencjalnym beneficjentom szerokie możliwości wyboru. Jakość oferowanych studiów jest zapewniona w sposób wielostronny przez to, że; • uczestnicy (partnerzy) projektu dysponują bardzo liczną, doświadczoną i różnorodną kadrą nauczającą, • uczestnicy (partnerzy) projektu dysponują infrastrukturą dydaktyczną • projekt obejmuje dużą różnorodność programów zorientowanych na największą lukę kompetencyjną pracowników, jaką jest obszar informatyki, techniki i organizacji produkcji, sprzedaży i finansów, przedsiębiorczości i zarządzania. • jakość projektu zagwarantowana jest także różnorodnością metod; od metod tradycyjnych (wykłady, seminaria) do metod nowoczesnych (e-learning). • projekt przewiduje mechanizmy certyfikacji, co jest również przejawem dbałości o jakość szkoleń. • uczestnictwo w projekcie uczelni uniwersyteckich, politechnik oraz wyższych szkół o profilu menedżerskim i biznesowym gwarantuje wysoką jakość. 46

e-Spy Initiative 2004, www.ankiety.com.pl

44

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Dofinansowanie wnioskowanego projektu pozwoli przełamać istniejącą barierę kosztową. Wielu przedsiębiorców traktuje szkolenia jako koszt, a nie jako inwestycję w pracowników. Z badań przeprowadzonych przez Instytut Zarządzania na zlecenie Ministerstwa Gospodarki i Pracy47 wynika, że 43% respondentów za najczęstszy powód nie korzystania ze szkoleń uważa zbyt wysoki ich koszt. Równocześnie 56% małych firm, szczególnie nowo-powstałych deklaruje duże zapotrzebowanie na szkolenia. Realizacja wnioskowanego projektu ma szczególne znaczenie dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw, ze względu na potrzebę wzmocnienia ich potencjału realnego przystąpienia do udziału w bardziej konkurencyjnej gospodarce, gospodarce opartej na wiedzy. Przeszkolenie przedsiębiorców i ich pracowników może znacząco przyczynić się do stabilnego rozwoju ich firm w przyszłości. Projekt ułatwiając transfer wiedzy między uniwersytetami i szkołami wyższymi a przedsiębiorstwami może też znacząco poprawić ich innowacyjność, zdolności adaptacyjne i poziom konkurencyjności.

47 Ekspertyza Instytutu Zarządzania na temat rynku usług szkoleniowych dla przedsiębiorstw w Polsce. Materiały z Konferencji w Warszawie, 2004 r.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

45

Rozdział 2 Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw

46

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

47

2.1. FORMY INTERNACJONALIZACJI MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW (Krzysztof Wach) Wprowadzenie Firmy funkcjonujące w warunkach globalizacji gospodarki światowej powinny efektywnie wykorzystać wszystkie istniejące możliwości, jakie stwarzają procesy globalizacyjne oraz technika. Przedsiębiorstwa szukać mogą, zatem swojej przewagi w walce konkurencyjnej poprzez wprowadzenie strategii internacjonalizacji (względnie globalizacji) swojej działalności. Wejście na rynki zagraniczne może poprawić pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa. Ważnym jest, aby możliwości, jakie stwarza dla polskich przedsiębiorstw integracja polityczna i ekonomiczna z Unią Europejską zostały przez nie w pełni wykorzystane. Jedną z takich możliwości jest internacjonalizacja firmy. Potwierdza to znany ekonomista P.Drucker. Jego zdaniem „coraz więcej podmiotów gospodarczych, włączając w to także małe firmy, funkcjonuje jako transnarodowe przedsiębiorstwa. I chociaż ich zasięg może mieć nadal charakter lokalny lub regionalny, to jednak działają one w warunkach globalnej konkurencji. Dlatego też strategia ich działania także musi mieć charakter globalny zarówno w stosunku do techniki i finansów, produktów i rynków zbytu, jak i wobec informacji i ludzi.”48

Przesłanki internacjonalizacji przedsiębiorstw U źródeł przesłanek rozwoju internacjonalizacji przedsiębiorstw leżą określone motywy o charakterze politycznym, społecznym, ekonomicznym, a także technicznym i technologicznym. Można wyróżnić trzy grupy motywów internacjonalizacji przedsiębiorstw: ekonomiczne, rynkowe i prawne (rys. 4). Grupę motywów ekonomicznych stanowią przede wszystkim czynniki wpływające na maksymalizację efektu49. W grupie tej istotne miejsce zajmują wskaźniki zyskowności przedsiębiorstwa oraz rentowności działań produkcyjnych lub usługowych. Poprzez zwiększenie docelowego rynku następuje zwiększenie skali produkcji. W tym wypadku orientacja zagraniczna polegać może na efekcie korzyści skali lub zmniejszeniu kosztów wytworzenia dzięki przeniesieniu produkcji za granice kraju.

48

P.Drucker: W kierunku organizacji nowego typu [w:] Organizacja przyszłości pod. Red. F.Hesselbein, M.Goldsmisth, R.Beckhard, Business Press, Warszawa 1998, s.19 49 J.W.Wiktor, Internacjonalizacja a marketing międzynarodowy. Przesłanki rozwoju orientacji zagranicznej przedsiębiorstw [w:] Współczesne problemy marketingu międzynarodowego pod redakcją J.W.Wiktora, Materiały I Sympozjum Marketingu Międzynarodowego, AE, Kraków 1998, s.30-31.

48

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Rys. 4. Motywy internacjonalizacji przedsiębiorstw

Źródło: opracowanie własne

Kolejną grupę tworzą motywy rynkowe, które inaczej nazywane są motywami marketingowymi. Wśród motywów zaliczanych do tej grupy jedną z ważniejszych pozycji zajmują instrumenty mieszanki marketingowej. Poprzez wejście na rynki zagraniczne przedsiębiorstwa mogą przedłużyć cykl życia wprowadzanego na nowe rynki produktu. Firmy działające na rynku międzynarodowym umacniają swoją pozycję na rynku krajowym, przez co wzrasta ich prestiż, a przede wszystkim budują właściwy wizerunek oraz image firmy. Motywy rynkowe są wymieniane jako najważniejszy czynnik podejmowania działań za granicą. Oznaczają otwarcie nowych rynków i utrzymanie się na dotychczasowych, co ma szczególne znaczenie, gdy50: • ma miejsce stagnacja na rynku krajowym; • istnieją niewykorzystane moce produkcyjne; • przy oligopolistycznej strukturze rynku następuje zaostrzenie konkurencji; • rynki zagraniczne rozwijają się dynamicznie; • powstają ugrupowania integracyjne z zamiarem tworzenia wspólnego rynku; • pojawia się możliwość zmniejszenia ryzyka poprzez rozłożenie działalności na wiele krajów. Trzecią grupę tworzą motywy prawne, do których przede wszystkim należy zaliczyć protekcjonizm narodowy. Aby ominąć bariery celne oraz handlowe firmy decydują się na umiędzynarodowienie swojej produkcji. Są istotne, gdy na danym rynku zagranicznym zostają wprowadzone lub zaostrzone restrykcje importowe na dotychczasowych rynkach zbytu danego przedsiębiorstwa. Motywy polityczne wynikają z aktywnej polityki państwa pochodzenia, które może wspierać w różnym zakresie działania przedsiębiorstwa za granicami kraju. Z kolei polityka państwa goszczącego może przyjmować formę obronną lub ekspansywną. W pierwszym przypadku chodzi o działanie ochraniające własny rynek. W drugim przypadku 50

J.Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 1996, s.54.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

49

mamy do czynienia z brakiem barier, czyli sytuacją, w której państwo goszczące chce maksymalizować korzyści z istniejących stosunków wymiennych z innymi krajami. Intensywność internacjonalizacji Możliwe sposoby, czy metody wejścia małych i średnich przedsiębiorstw na rynki zagraniczne można usystematyzować opisując ich intensywność oraz zaangażowanie przedsiębiorstwa na rynku zagranicznym. Oczywiście intensywność internacjonalizacji działalności przedsiębiorstwa może znacznie się różnić nawet w obrębie każdej z wymienionych faz. Wyróżnić można trzy stopnie intensywności (tab. 2):

• • •

umiędzynarodowienie sfery wymiany; powiązania kooperacyjne z partnerem zagranicznym; samodzielne prowadzenia działalności gospodarczej za granicą.

Początkowy stopień internacjonalizacji działań przedsiębiorstwa tożsamy jest z umiędzynarodowieniem sfery wymiany, głównie poprzez podjęcie działań eksportowych i importowych. Może jednak wystąpić sytuacja, gdy import zwłaszcza surowców z zagranicy, będzie etapem poprzedzającym eksport gotowych produktów za granicę. Faza ta związana jest z niewielkim ryzykiem. Przedsiębiorstwo jedynie realizuje zagraniczne zamówienia w miarę ich otrzymywania. W większości przypadków jest to jedyna forma angażowania się przedsiębiorstwa (zwłaszcza małych i średnich) w działalność międzynarodową. Faza ta zwiąże się z jednej strony z sytuacją, gdy przedsiębiorstwo po wykorzystaniu wszystkich swoich możliwości na rynku krajowym oraz osiągnięciu odpowiedniej wielkości produkcji, jak również uzyskaniu nadwyżki produkcyjnej dąży do rozszerzenia swojego rynku i zaczyna eksportować, z drugiej zaś strony z sytuacją, gdy motywem wejścia na rynki zagraniczne jest możliwość osiągnięcia zysku na tych rynkach. Działania firmy mogą przyjmować różne formy, m.in.: eksport pośredni, eksport bezpośredni, import pośredni, import bezpośredni. Kolejny stopień intensywności internacjonalizacji działalności przedsiębiorstw stanowią powiązania kooperacyjne realizowane głownie poprzez zawieranie kontaktów z partnerami zagranicznymi, najczęściej producentami. Faza ta obejmuje m.in. międzynarodowy obrót licencjami oraz kontrakty na poddostawy. Firmy starają się również prowadzić działalność zależną na rynkach międzynarodowych, głównie poprzez tworzenie wspólnych przedsięwzięć (joint venture). W tym przypadku nawiązanie współpracy kapitałowej z partnerem zagranicznym zapewnia dobrą znajomość rynku docelowego oraz miejscowych przepisów i zwyczajów51.

51 por. K.Fonfera, M.Gorynia, E.najlepszy, J.Schroeder, Strategie przedsiębiorstw w biznesie międzynarodowym, AE, Poznań 200, s.57

50

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Tabela 2. Stopnie intensywności internacjonalizacji przedsiębiorstw I stopień intensywności

UMIĘDZYNARODOWIENIE SFERY WYMIANY

internacjonalizacji

•

eksport

•

import

POWIĄZANIA KOOPERACYJNE •

licencje

II stopień

•

franszyza (franchising)

intensywności

•

poddostawy (subcontracting)

internacjonalizacji

•

kontrakty menedżerskie

•

inwestycje „pod klucz”

•

międzynarodowe sojusze strategiczne

•

wspólne przedsięwzięcia (joint venture)

III stopień

SAMODZIELNA DZIAŁALNOŚĆ ZAGRANICĄ

intensywności

•

zagraniczne przedstawicielstwa

internacjonalizacji

•

oddział

•

filia / spółka zależna

IV stopień intensywności

GLOBALIZACJA DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA

internacjonalizacji Źródło: opracowanie własne

Wyższym stopniem intensywności internacjonalizacji działań przedsiębiorstwa jest samodzielne prowadzenie działalności gospodarczej za granicą. W etapie tym firma wyraźnie wchodzi na rynki zagraniczne poprzez: • otwieranie własnych przedstawicielstw głównie w formie biur technicznych, biur informacyjnych, biur konsultacyjnych, czy tradycyjnych przedstawicielstw; • otwieranie oddziałów firmy; • uruchamianie filii, czyli zawiązywanie spółek zależnych (tzw. spółek-córek). Można wyróżnić jeszcze czwarty stopień intensywności internacjonalizacji działań przedsiębiorstwa, czyli globalizację działalności przedsiębiorstwa52. W tej 52

Szerzej zob.: K.Wach, Strategia globalizacji jako jeden z efektów walki konkurencyjnej przedsiębiorstw [w:] Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie Nr 622 pt. „Prace z zakresu przedsiębiorczość i konkurencyjności firm", AE, Kraków 2003, s.125-139.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

51

fazie przedsiębiorstwo staje się międzynarodowe i dąży do konsolidacji wszystkich operacji międzynarodowych. Istotna jest tutaj wymiana produktów finalnych i komponentów pomiędzy filiami zagranicznymi, a firmą macierzystą. W fazie tej przedsiębiorstwo podejmuje decyzje, co do globalizacji wszystkich operacji. Na poziomie centralnym koordynowane są operacje produkcji, dystrybucji, czy usług, które są standaryzowane na obszarze dużych rynków. W etapie globalizacji przedsiębiorstwa szukają partnerów, aby poprzez zawieranie aliansów strategicznych zmniejszyć koszty stałego funkcjonowania oraz przede wszystkim umocnić swoją pozycję na rynku globalnym. Globalizację przedsiębiorstwa można określać jako traktowanie przez przedsiębiorstwo świata jako jednego rynku53. Charakterystyka form internacjonalizacji Eksport jest podstawową formą internacjonalizacji firmy i jest najbardziej rozpowszechniony wśród małych i średnich przedsiębiorstw. Badania empiryczna wskazują, iż inne, bardziej zaawansowane formy wchodzenia małych i średnich przedsiębiorstw na rynki zagraniczne stosowane są dość rzadko spotykane54. Zaletą eksportu są niskie koszty oraz niskie ryzyko. Koszty transportu oraz bariery celne stanowią główne bariery eksportu. Eksport może przyjmować różne formy, a mianowicie: eksport pośredni; eksport bezpośredni55; reeksport. Tabela 3. Analiza SWOT eksportu pośredniego Silne strony Słabe strony • słaba opłacalność transakcji; • niskie koszty wejścia; • pełna zależność od pośrednika; • trudności wejścia pokonuje pośrednik; • firma nie zdobywa doświadczenia na • niskie wymagania kadrowe; rynkach zagranicznych; • niskie ryzyko finansowe; • brak kosztów marketingowych; • brak konieczności powoływania komórki ds. eksportu;

Możliwości

Zagrożenia

•

dobry początek – czas na zdobycie • pośrednik może znaleźć lepszego odpowiedniej wiedzy; dostawcę; • podwyższenie jakości wymuszone przez konieczność sprostania standardom zagranicznym Źródło: T.Korobkow (red.), Poradnik eksportera dla MSP, PARP, Warszawa 1999, s.93

53 K.Wach, Firma globalna jako jeden z efektów procesu globalizacji [w:] R.Pajda (red.), Wybrane zagadnienia współczesnej ekonomii, AGH, Kraków 2001, s.256-263. 54 B.Plawgo, Zachowania małych i średnich przedsiębiorstw w procesie internacjonalizacji, ORGAMSZ, Warszawa 2004, s.88 i tam cytowana literatura. 55 Możemy również wyróżnić eksport bezpośredni z kraju realizowany przez agenta zagranicznego, eksport bezpośredni przez własne biuro przedstawicielskie za granicą, eksport bezpośredni przez własną sieć dystrybucji.

52

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Eksport pośredni to sprzedaż towarów i/lub usług poza granicami kraju przez pośrednika krajowego, który zakupuje towary od przedsiębiorstwa eksportującego w celu ich dalszej odsprzedaży. Forma ta zalecana jest przedsiębiorstwom w początkowej fazie internacjonalizacji, które nie wykształciły jeszcze własnych komórek odpowiedzialnych za transakcje handlu zagranicznego oraz nie posiadają doświadczenia w tym zakresie (por. tab. 3). Natomiast eksport bezpośredni to sprzedaż towarów i/lub usług poza granicami kraju przez własną wyspecjalizowaną komórkę do spraw handlu zagranicznego. Na przedsiębiorstwie spoczywa wtedy obowiązek badania rynku zagranicznego oraz budowania sieci dystrybucji na rynkach docelowych. Forma ta z jednej strony wymaga większego zaangażowania w działalność eksportową, niż w przypadku eksportu pośredniego, jednak pozwala na zwiększenie korzyści z wymiany handlowej głównie poprzez autonomiczne ustalanie cen oraz brak prowizji dla pośrednika (por. tab. 4). Różnice pomiędzy eksportem pośrednim i bezpośrednim przedstawia tabela 5. Tabela 4. Analiza SWOT eksportu bezpośredniego Silne strony Słabe strony • wymóg odpowiednich pracowników; • bezpośredni kontakt z odbiorcami; • zdobywanie doświadczenia na rynkach • wyższe koszty organizacyjne i • •

zagranicznych; wzrost poziomu kwalifikacji; możliwa dobra opłacalność inwestycji;

• • •

Możliwości •

operacyjne; większe ryzyko niepowodzeń i strat; poznawanie rynków zagranicznych na „własnych błędach”; wymagana jest odpowiednio duża skala działania;

Zagrożenia

zdobyte doświadczenie eksportowe • zbyt wysokie koszty działań może ułatwić bardziej zaawansowaną eksportowych w stosunku do woluminu obecność na rynkach zagranicznych; eksportu; • możliwość zwiększenia potencjalnych • długi czas zwrotu nakładów na eksport rynków eksportowych; może spowodować zniechęcenie; Źródło: T.Korobkow (red.), Poradnik eksportera dla MSP, PARP, Warszawa 1999, s.93

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

53

Tabela 5. Podstawowe różnice pomiędzy eksportem pośrednim i bezpośrednim Eksport bezpośredni Eksport pośredni •

stosowany przede wszystkim w eksporcie dóbr inwestycyjnych; bezpośredni kontakt z klientem; wymaga dobrej znajomości rynków zagranicznych przez producenta; konieczność własnej akwizycji i dbałości o rynek; własny dział eksportu; dłuższa droga zbytu; własny magazyn wysyłkowy; własny serwis i magazyn części zamiennych; długoterminowe kredyty; wzrost zaangażowania kapitału; wysokie ryzyko kredytowej;

•

sprzedaż towarów przez producenta w kraju; • • dystrybucja poprzez przedsiębiorstwo handlu zagranicznego • • znajomość przez pośredników specyficznych dla poszczególnych • krajów sieci sprzedaży i dróg transportu; • • doświadczenie rynkowe pośredników, • często specjalizacja w sprzedaży na • określone rynki lub określonych • produktów; • ryzyko błędnych informacji o popycie • na towary producenta; • • wymóg przekazania prawa wyłączności • sprzedaży; • preferowany przez małe przedsiębiorstwa; • producent unika tworzenia własnej sieci zbytu za granicą; • preferowany w przypadku niewielkich bądź nieregularnych dostaw oraz przy sprzedaży produktów seryjnych; • nie wymaga angażowania kapitału przez producenta na cele składowania i dystrybucji; Źródło: J.Rymarczyk (red.), Handel zagraniczny. Organizacja i technika, PWE, Warszawa 1996, s.20-22

Licencjonowanie - to według M.Gorynia – metoda ekspansji międzynarodowej firmy, polegająca na umowie, według której zagraniczny licencjobiorca nabywa (za ustaloną opłatą) prawo do wytwarzania i sprzedawania produktów na podstawie szeroko rozumianej wiedzy, uzyskanej od firmy udzielającej licencji56. Podstawową zaletą licencjonowania są jej niskie koszty ekspansji (tab. 6). Jest ono bardzo rzadko stosowane przez polskie firmy. Franchising (franszyza), jako specyficzna forma licencjonowania, polega na transferze prawa do używania nazwy firmy zagranicznemu przedsiębiorstwu. Obejmuje ona przekazanie praw oraz tajemnic handlowych dotyczących sposobu wykonania produktu, jego znaku handlowego, logo firmy, sposobu prowadzenia interesu oraz programu marketingowego57. Niskie koszty związane z ekspansją przy zastosowaniu tej formy, niskie ryzyko oraz szybkość ekspansji są jej głównymi 56

K.Konfara, M.Gorynia, E.najlepszy, J.Schroeder, Strategie …., op.cit., s.56 J.Nowak, Zarządzanie w marketingu międzynarodowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Nowego Brunszwiku, Saint John – Warszawa, s.20-21

57

54

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

zaletami. Koszty kontroli oraz podziału zysku to z kolei wady franchisingu. Tabela 6. Analiza SWOT licencjonowania Silne strony • • niskie koszty wejścia i małe nakłady • • • •

inwestycyjne; zapewnienie stałego dochodu; możliwość przedłużenia cyklu życia produktu; uniknięcie kosztów transportu; silna obecność na rynku zagranicznym poprzez markę handlową oraz logo firmy;

• • •

Możliwości •

możliwość zdobycia silnej obecności na rynku zagranicznym stosunkowo niskim kosztem; uzależnienie licencjobiorców poprzez wyłączność dostaw określonych składników lub produktów; zachowanie tajemnicy handlowej lub technologicznej w zakresie ważnego składnika lub produktu;

Słabe strony utrata pełnej kontroli nad produkcją i dystrybucją; groźba nielojalności licencjobiorców; dochody płynące z licencji są niskie w stosunku do innych form obecności na rynku zagranicznym; licencjonowanie daje się zastosować tylko do wybranych produktów;

Zagrożenia •

nielojalność licencjobiorców doprowadzić może do utraty inwestycji na rzecz konkurencji; • • licencjobiorca może stać się konkurentem na rynkach trzecich; • produkty wykonywane zagranicą będą • znacznie różniły się od licencji, nawet pomimo wycofania licencji u wielu nabywców pozostanie utożsamienie firmy z licencjobiorcą; Źródło: T.Korobkow (red.), Poradnik eksportera dla MSP, PARP, Warszawa 1999, s.97

Kontrakty na poddostawy (produkcja na zamówienie, przerób usługowy) jest dość popularną formą internacjonalizacji w przypadku polskich przedsiębiorstw. Polega ona na zleceniu przez przedsiębiorstwa z danego kraju podwykonawcy w innym kraju wykonania produktu dokładnie według przygotowanej specyfiki zamówienia (z j.ang. subcontracting lub contract manufacturing). Przy czym kontrakty te mogą mieć zarówno charakter jednorazowy, czasowy, jak i długotrwały. Głównymi zaletami tej formy ekspansji jest niskie zaangażowanie kapitałowe oraz niskie ryzyko. Głowna wada to niska opłacalność, gdyż zleceniodawca wymusza obniżenie kosztów produkcji (tab. 7).

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

55

Tabela 7. Analiza SWOT kontraktów na poddostawy Silne strony Słabe strony • bardzo niska opłacalność; • niskie zaangażowanie kapitałowe; • firma nie zdobywa doświadczenia • niskie ryzyko; zagranicznego i słabo poznaje rynki • małe wymagania w zakresie kapitału ludzkiego;

• • •

•

Możliwości pracownicy uczą się uzyskiwać jakość wymaganą standardami zagranicznymi;

zagraniczne; kontakt z rynkami zagranicznymi jest bardzo ograniczony; instrumentalne traktowanie producenta przez zleceniodawcę; utrwalona słaba pozycja eksportera w negocjacjach z odbiorcą;

Zagrożenia •

produkcja może stać się nieopłacalna w związku ze stałym wzrostem płac w Polsce; • odbiorca zagraniczny może szybko zrezygnować z usług eksportera; Źródło: T.Korobkow (red.), Poradnik eksportera dla MSP, PARP, Warszawa 1999, s.98

Kontrakty menedżerskie, które zawierane są zwykle na okres kilku lat, polegają na umowie o świadczenie usług w zakresie zarządzania przez eksportera na rzecz importera. Metoda ta stosowana jest, gdy miejscowy personel importera jest nieodpowiednio przygotowany do samodzielnego zarządzania firmą (np. sieci hotelowe, linie lotnicze, służba zdrowia). Głównym zagrożeniem jest w przypadku tej metody uzależnienie się importera, który następnie może stać się głównym konkurentem eksportera (tab. 8). Tabela 8. Analiza SWOT kontraktów menedżerskich Silne strony • • •

•

dogłębne poznanie danego rynku zagranicznego; stały lecz niezbyt wysoki dochód; firma miejscowa uzależnia się od firmy świadczącej usługi – nawet po zakończeniu umowy będzie trwałą ścisła współpraca; stała obecność na danym rynku zagranicznym;

• • •

Możliwości •

podstawy do wzajemnej, korzystnej i długofalowej współpracy;

Słabe strony

partner po pewnym czasie może się stać konkurentem; dochody z otwartej konkurencji mogłyby być większe; techniki zarządzania usługodawcy przestają być jego tajemnicą handlową i z czasem ulegają upowszechnieniu;

Zagrożenia •

partner po zakończeniu umowy o zarządzanie może zawrzeć alians z konkurentem; • naruszenie reputacji, jeśli po zakończeniu umowy partner obniży jakość usług; Źródło: T.Korobkow (red.), Poradnik eksportera dla MSP, PARP, Warszawa 1999, s.98

56

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Kontrakty na inwestycje „pod klucz” obejmują kompleksową realizację przedsięwzięć inwestycyjnych za granicą przez zleceniobiorcę, który z reguły pełni rolę wykonawcy generalnego. Polskie przedsiębiorstwa w ostatnich latach coraz częściej stają się zleceniobiorcami, głównie na rynku niemieckim, choć również na rynkach wschodnich. Główną wadą tej metody jest duże zaangażowanie kapitału oraz wysokie ryzyko. Tworzenie spółek typu joint venture, czyli wspólnych przedsięwzięć o mieszanym kapitale eksportera i firmy miejscowej w celu realizacji określonego celu jest popularną i skuteczną formą wchodzenia na rynki zagraniczne. Główną zaletą tej formy internacjonalizacji jest rozłożenie ryzyka pomiędzy partnerów oraz efekt synergii, czyli z reguły wykorzystanie wiedzy partnera miejscowego oraz kapitału eksportera (tab. 9). Tabela 9. Analiza SWOT wspólnych przedsięwzięć (joint venture) Silne strony Słabe strony • •

•

efekt synergii; jeden z partnerów dobrze zna lokale warunki; postrzegana przez społeczność lokalną jako firma miejscowa;

Możliwości

• • •

możliwość występowania konfliktu interesów; ujawnienie partnerowi tajemnicy handlowych; duże ryzyko i koszty;

Zagrożenia

•

obie strony mogą się wiele wzajemnie • możliwość utraty zainwestowanego od siebie nauczyć; kapitału; • możliwość wykorzystania wspólnych • nielojalność partnera; doświadczeń na rynkach trzecich; Źródło: T.Korobkow (red.), Poradnik eksportera dla MSP, PARP, Warszawa 1999, s.99.

Najbardziej zaawansowaną formą internacjonalizacji jest samodzielne prowadzenie działalności na rynkach zagranicznych. Zasadnicze różnice występują pomiędzy prowadzeniem spółki zależnej, czyli filii (z j.ang. subsidiary) oraz oddziału firmy (z j. ang. branch lub place of business). Filia oraz oddział firmy w całości stanowią własność przedsiębiorstwa macierzystego (por. tab. 10). Oddział firmy nie posiada odrębnej osobowości prawnej, gdyż jest on częścią firmy macierzystej, a zatem podlega prawu kraju pochodzenia58. Filia natomiast posiada odrębną osobowość prawną i jest wyodrębnionym podmiotem działającym według ustawodawstwa prawnego kraju jej lokalizacji zagranicznej. Firma zależna jest zarejestrowaną spółką zgodnie z ustawodawstwem prawnym kraju lokalizacji, a jej właścicielem jest firma macierzysta (tab. 11).

58

Szerzej zob.: J.Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1996, s.148-149

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

57

Tabela 10. Kryteria wybory oddziału lub filii jako formy internacjonalizacji Oddział Filia Zalety • stosunkowo prosta procedura rejestracji; • przy rejestracji nie nalicza się podatku od przeniesienia kapitału; • brak obowiązku publikowania informacji o efektach finansowych; Wady • słaby wizerunek firmy jako jedynie oddziału firmy zagranicznej; • zagraniczna spółka-matka jest w pełni odpowiedzialna za długi i zobowiązania oddziału;

Zalety • ograniczona odpowiedzialność do wniesionego kapitału; • spółka-matka nie odpowiada za zobowiązania i długi filii; • lepszy wizerunek firmy uregulowanej w prawie danego kraju; Wady • dłuższa, skomplikowana procedura rejestracyjna; • obowiązek publikacji sprawozdań finansowych; • konieczność opłaceni podatku od przeniesienia kapitału przy rejestracji filii; • konieczność powołania bardziej skomplikowanej struktury organizacyjnej;

Źródło: opracowanie własne

Tabela 11. Analiza SWOT filii zagranicznych Silne strony • • •

• •

pełna kontrola; unikalnie barier celnych; potencjalne największe korzyści; z czasem filia nabiera statusu firmy miejscowej; stała obecność na ryku zagranicznym;

Możliwości

• •

Słabe strony duże koszty wejścia; trudności administracyjno-prawne przy tworzeniu filii;

Zagrożenia

•

możliwość osiągnięcia dodatkowych • koszty inwestycji mogą okazać się dochodów z tytułu manewrów celnych i wyższe niż przewidywane; podatkowych; Źródło: Poradnik eksportera dla małych i średnich przedsiębiorstw, s.100

Filie mogą się znacznie od siebie różnić. Ze względu na zasięg działalności filii oraz stopień jej swobody wyróżnić można cztery podstawowe typy filii (por. rys. 5)59: • miniaturowa replika, gdy filia prowadzi działalność produkcyjną w zakresie całości lub większości wyrobów wytwarzanych przez firmę macierzystą; • satelita handlowy, gdy filia sprzedaje na lokalnym rynku produkty wytworzone centralnie60; 59 K.Fonfera, M.Gorynia, E.najlepszy, J.Schroeder, Strategie przedsiębiorstw w biznesie międzynarodowym, AE, Poznań 200, s.73-74. 60 W praktyce najczęściej wyróżnia się filie handlowe często zajmujące się importem na rynek swojej lokalizacji zagranicznej.

58

• •

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

poddostawca, gdy filia wytwarza określony zestaw części lub produktów do wykorzystania na rynku międzynarodowym; specjalista, gdy filia wytwarza ograniczony asortyment wyrobów przeznaczonych na rynek globalny.

Rys. 5. Rodzaje filii na rynkach zagranicznych

Źródło: T.A.Poynter, R.E.White, The strategies of foreign subsidiaries: Responses to organisational slack [w:] “International Studies of Management and Organizations” 1984, Winter

Podsumowanie Wybór sposobów (metod, form, instrumentów) internacjonalizacji uzależniony jest zarówno od czynników tkwiących wewnątrz firmy, głównie w jej potencjale oraz branży, w jakiej działa, jak również od czynników zewnętrznych charakteryzujących dany rynek docelowej lokalizacji przedsięwzięcia. Kluczowe znaczenie odgrywa tutaj dojrzałość firmy do internacjonalizacji jej działań. Wybór kolejności metod jest tutaj dowolny i zależy od obiektywnych czynników opisanych wyżej61. Poszczególne formy wejścia na rynki zagraniczne charakteryzują się różną efektywnością, ale zarazem różnymi kosztami wejścia. Można jednak zaobserwować prawidłowość, że im koszty wejścia są niższe, tym mniejsza jest opłacalność przeprowadzanych transakcji handlowych.

61

W literaturze przedmiotu odchodzi się powiem od teorii etapowej internacjonalizacji przedsiębiorstwa, która zakładała etapowy rozwój internacjonalizacji przedsiębiorstwa począwszy od form prostych do bardziej zaawansowanych.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

59

2.2. STRATEGIA INTERNACJONALIZACJI MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW (Rafał Morawczyński) Wprowadzenie W ocenie wielu obserwatorów przystąpienie Polski do Unii Europejskiej stwarza duże szanse dla polskiej gospodarki. Jednymi z beneficjentów tego wydarzenia i procesów, jakie on za sobą pociągnie mogą stać się małe i średnie przedsiębiorstwa. Z punktu widzenia zarządzania przedsiębiorstwem istotny jest wybór odpowiedniej formy wejścia na rynki zagraniczne oraz stworzenie efektywnej strategii umiędzynarodowienia firmy. Internacjonalizacja przedsiębiorstw a integracja europejska Już dziś obserwuje się znaczne przyspieszenie procesu umiędzynarodowienia. Najlepiej obrazuje to wykres otrzymany na podstawie przeprowadzonych w czerwcu i lipcu badań w małych i średnich firmach eksporterach z Małopolski (rys. 6). Proces integracji Polski z Unią Europejską spowodował internacjonalizację wielu małych i średnich firm. Znalazło to najwidoczniejszy wyraz w udziale eksportu MSP w całości eksportu z Polski. Między rokiem 1995 i 2003 wskaźnik ten wzrósł z 35% do 45%. W ostatnich latach obserwuje się jednak jego zatrzymanie na tym poziomie. Nie oznacza to jednak stagnacji w wyrażeniu bezwzględnym, bowiem sprzedaż zagraniczna MSP rosła równie szybko jak podmiotów większych. Charakterystycznym zjawiskiem jest to, że umiędzynarodowienie MSP oparte było w znacznym stopniu właśnie na eksporcie. W obrębie tej metody internacjonalizacji dało się zaobserwować pozytywne tendencje. Po pierwsze, zmniejszył się udział eksportu pośredniego na rzecz bezpośredniego. Eksport bezpośredni uważany jest za bardziej zaawansowaną metodę umiędzynarodowienia. Tendencja ta świadczy to o tym, że przedsiębiorstwa nabywają wiedzę niezbędną do działania na rynkach zagranicznych. Równocześnie obserwuje się tendencję do zwiększania liczby rynków, na których działają przedsiębiorstwa. Ze wspomnianych wyżej badań wynika, że istnieje dodatnia korelacja między długością doświadczenia eksportowego a liczbą obsługiwanych rynków zagranicznych. Inną pozytywną tendencją jest wolne, ale jednak postępujące unowocześnianie oferty eksportowej. Z tych samych badań wynika jednak, że stosowanie przez małe i średnie firmy innych niż eksport metod internacjonalizacji należy do rzadkości. Czy więc ułatwienie zakładania przedsiębiorstw w krajach UE po majowej akcesji zachęci małe i średnie podmioty do korzystania z bardziej zaawansowanych metod umiędzynarodowienia? Poruszane tu zagadnienia dotyczą sytuacji przedsiębiorstw produkcyjnych, które zdominowały polski eksport. Kwestia sprzedaży usług zasługuje na oddzielne omówienie, tym bardziej, iż wydaje się, że przystąpienie do UE stwarza tego typu

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

60

podmiotom zupełnie nowe szanse, a zakres zmian ich dotyczących jest większy niż firm przetwórczych. Rys. 6. Przyspieszenie tempa umiędzynarodowienia małych i średnich firm (Korelacja między rokiem założenia firmy a liczbą lat, po jakich podjęła ona eksport) rozpoczęcie eksportu po założeniu = 1587,8 - ,7953 * rok powstania Korelacja: r = -,8891

liczba lat jakie upłynęły od założenia firmy do rozpoczęcia eksportu

120

100

80

60

40

20

0

-20 1880

1900

1920

1940

1960

1980

2000

2020

rok powstania

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań

Teorie internacjonalizacji firmy Strategia internacjonalizacji może mieć szerokie znaczenie. Ponieważ umiędzynarodowienie oddziałuje na niemal wszystkie sfery działania firmy, to strategia może dotyczyć bardzo wielu spraw. M. Gorynia definiuje strategię internacjonalizacji w znaczeniu pozytywnym i normatywnym. W ujęciu pierwszym oznacza ona prawidłowości, schemat w zachowaniach przedsiębiorstwa w sferze jego powiązań z zagranicą. Natomiast w ujęciu normatywnym strategia internacjonalizacji oznacza program (plan) działań firmy w stosunku do jej

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

61

otoczenia zagranicznego62. Strategia umiędzynarodowienia może dotyczyć wszystkich przejawów działania przedsiębiorstwa. Na przykład szeroko dyskutowana jest kwestia optymalnej strategii marketingowej na rynkach zagranicznych. Pytania, wobec których staje przedsiębiorca są następujące: • Czy i dlaczego rynek zagraniczny jest potrzebny w działalności firmy? • Który rynek wybrać? • Jaką metodę wejścia na ten rynek wybrać? • Ile ma być tych rynków? • Jak bardzo zaangażować się na rynku zagranicznym? W tym opracowaniu zagadnienie strategii internacjonalizacji koncentrować się będzie na wyborze metody wejścia na rynek zagraniczny. W teorii internacjonalizacji przedsiębiorstw ugruntowaną pozycję posiada tzw. stopniowe tłumaczenie umiędzynarodowienia (rys. 7). Zgodnie z nim, firmy, szczególnie małe i średnie internacjonalizują się przechodząc od form mniej do bardziej zaawansowanych. Za pionierów tego podejścia uznaje się tzw. Szkołę Uppsala – badaczy szwedzkich, (choć ich klasyczne już dziś badania przeprowadzone zostały w firmach większych)63. Rys. 7. Etapy umiędzynarodowienia przedsiębiorstw wiedza

zaangażowanie

własny zakład

joint-venture eksport bezpośredni eksport pośredni import

Źródło: Opracowanie własne 62

czas

M. Gorynia, Podstawy strategii przedsiębiorstw w biznesie międzynarodowym, [w:] M. Gorynia (red.), Strategie przedsiębiorstw w biznesie międzynarodowym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań, 2000, s. 15. 63 J. Johanson, J.E. Vahlne, The Internationalization Process of the Firm: A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitment, “Journal of International Business Studies,” 1977, No. 8, s. 23-32; J. Johanson, P.F. Wiedersheim-Paul, The Internationalization of the Firm: Four Swedish Cases, “The Journal of Management Studies”, 1975, No. 12, s. 305-322.

62

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Przedstawione wyżej ujęcie jest dużym uproszczeniem, jednak zapewne w znacznym stopniu oddaje pewne prawidłowości obserwowane w zachowaniach internacjonalizujących się przedsiębiorstw. Wypada również nadmienić, że w schemacie tym brak jest takich metod wejścia na rynek jak sprzedaż licencji czy umowy franchisingowej. Typy te jednak nie wydają się pasować do przedstawionej wyżej koncepcji ewolucyjności umiędzynarodowienia. Motywacja do ich stosowania nie musi wynikać z pogłębiania umiędzynarodowienia, ale z czynników związanych ze specyfiką działania firmy. Na przykład często sprzedaży licencji dokonują firmy zaawansowane technologicznie z chęcią szybkiej kapitalizacji nagromadzonej wiedzy, nie mogąc podjąć eksportu, bo wynika to z braku mocy produkcyjnych. Albo nie wybierają inwestycji bezpośredniej, bo to z kolei wymaga dużych nakładów i jest wiele ryzykowniejsze. Rzadko spotyka się sytuację, w której firma rozpoczyna swoją działalność na rynkach zagranicznych od tak wymagających form, jakimi są joint-venture czy inwestycja bezpośrednia w postaci „greenfield” lub przejęcia istniejącego już zakładu. Wiele częściej w sposób przypadkowy (zamówienie z zagranicy) lub metodyczny (np. poszukiwanie zbytu na nadwyżki produkcji) przedsiębiorstwa podejmują najprostsze metody internacjonalizacji a dopiero później niektóre z nich w miarę potrzeb próbują obecności za granicą w bardziej bezpośredni sposób. W obrębie koncepcji stopniowego umiędzynarodowienia wiele modeli koncentruje się na opisie rozwoju zaangażowania w ramach najprostszej metody, a mianowicie eksport. Wskazuje się w nich, że taki proces może mieć wiele, pięć, sześć a według niektórych nawet osiem dających się wyróżnić etapów.64 Stopniowa teoria umiędzynarodowienia doczekała się dużej krytyki65. N. Daszkiewicz kwestionuje przydatność tego typu modeli w tłumaczeniu umiędzynarodowienia małych i średnich firm w gospodarkach transformujących się66. Dodatkowo coraz częściej wskazuje się na zjawisko tzw. internacjonalizacji od założenia (ang. „born-globals”, „global startups”), czyli przeskakiwanie przez współczesne firmy etapów wskazywanych przez teorię formułowaną już dość dawno, bo w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku67. Wybór formy internacjonalizacji Powracając jednak do głównego wątku, czynniki składające się na wybór którejś z metod umiędzynarodowienia są rozmaite. Dosyć dokładnej klasyfikacji dokonał M.Gannon (rys. 8). 64

Np. W.J. Bilkey, G. Tesar, The Export Behavior of Smaller Wisconsin Manufacturing Firms, Journal of International Business Studies, 1977, Vol. 8, s. 93-98; S.D. Reid, The Decision-Maker and Export Entry and Expansion, Journal of International Business Studies, 1981, Vol. 12 Iss. 1, s. 101-112 65 H.G.J. Gankem, H.R. Snuif, P.S. Zwart, The Internationalization Process of Small and Medium – Sized Enterprises: An Evaluation of Stage Theory, Journal of Small Business Management, 2000, Vol. 38 Iss. 4, s. 15-27 66 N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce, Scientific Publishing Group, Gdańsk, 2004, s. 59. 67 Por. np. O. Moen, The Born Globals. A New Generation of Small European Exporters, International Marketing Review, 2002 Vol. 19 Iss. 2, s. 156-175.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

63

Rys. 8. Kryteria wyboru sposobu wejścia na rynek zagraniczny Czynniki strategii marketingowej: -centralizacja czy dywersyfikacja rynku -globalna czy lokalna -etap życia produktu -specyfika produktu -wykorzystywanie głównych umiejętności, zasobów

Organizacja -wielkość firmy -kumulacja doświadczenia międzynarodowego -istnienie przedsięwzięć zagranicznych -oczekiwania i aspiracje kierownictwa -możliwość oceny własnych

Sposób wejścia na rynek zagraniczny

Charakterystyka branży -skoncentrowana czy rozproszona -stopień niepewności działalności -ulotność kompetencji -waga czynności niezwiązanych ze sprzedażą -długość cyklu sprzedaży -potrzeba ogólnej koordynacji działania sektora -bariery wyjścia

Kraj docelowy -dystans socjokulturowy -ryzyko polityczne -bliskość geograficzna -dostępność technologii -dostępność zasobów ludzkich -obecność zagranicznej społeczności biznesowej -restrykcje, co do transferowalności zysków

Źródło: M. Gannon, Towards a Composite Theory of Foreign Market Entry Mode Choice: the Role of Marketing Strategy Variables, “Journal of Strategic Marketing”, 1993, No. 1, s. 48.

Wydaje się, że przystąpienie Polski do UE spowodowało zmiany przede wszystkim w postrzeganiu przez przedsiębiorstwa ostatniej grupy czynników. Swoboda zakładania przedsiębiorstw umożliwiła im działanie na rynkach zagranicznych w bardziej wszechstronny sposób. Jak widać jednak przyjazność docelowego środowiska (przynajmniej deklarowana) jest tylko jednym z wielu czynników. Warto, więc zastanowić się, czy będzie miała ona decydujący wpływ na wybór bezpośredniej metody obecności na danym rynku zagranicznym. W tym celu spróbujmy zastosować modelowe porównanie sposobów wejścia opartych o zaangażowanie kapitału za granicą lub bez takiego zaangażowania. Pomysł ten pochodzi od Cassona i Buckleya wyjaśniających zjawisko umiędzynarodowienia za pomocą teorii ekonomicznych (rys. 9). Przyjmijmy, że wybór formy umiędzynarodowienia to:

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

64

• •

forma prosta – niewymagająca zaangażowanie kapitału na rynku zagranicznym, czyli eksport bezpośredni oraz; forma zaawansowana związana z inwestowaniem kapitału – inwestycja bezpośrednia („greenfield”).

Rys. 9. Ekonomiczność wyboru między formami umiędzynarodowienia opartymi o zaangażowanie kapitału bądź niewykorzystujące angażowania kapitału za granicą. eksport

koszty

inwestycja zagraniczna

eksport

Inwestycja zagraniczna

wartość Źródło:. Opracowanie własne na podstawie: S. Young, J. Hamill, C. Wheeler, J.R. Davies, International Market Entry and Development, Englewood Cliffs, Nowy Jork: Prentice Hall, 1989, s. 31-32, [za:] P.J. Buckley, M. Casson, The Economic Theory of the Multinational Enterprise, Macmillan, Londyn, 1985.

Oczywiście wyznaczenie funkcji kosztów i wartości sprzedaży jest zadaniem skomplikowanym. Jednak już na tym prostym schemacie widać, że formą, która powinna być podstawą rozważań jest eksport. Firma powinna decydować się na wybór inwestycji w przypadku, gdy jej prognozy wskażą, że przekroczy ona w danym czasie punkt równowagi w przetargu między eksportem i inwestycją. Można podjąć próbę przedstawienia kilka najważniejszych czynników mogących decydować o wyniku rozważanego przetargu (tab. 12).

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

65

Tablica 12. Czynniki wpływające na przetarg między internacjonalizacją w formie eksportu lub inwestycji inwestycja Czynnik eksport bezpośrednia Wielkość rynku √ Bliskość rynku √ Wielkość firmy √ Doświadczenie zagraniczne √ Zamiar długiej obecności na rynku √ Środowisko sprzyjające działalności gospodarczej √ (prawo, podatki, klimat gospodarczy, niższe koszty pracy) Wymagana bliskość końcowego odbiorcy towaru √ Kompleksowość działań marketingowych √ Krótki cykl życia produktu w branży √ Długoterminowa strategia koncentracji na rynku √ krajowym Źródło: Opracowanie własne

Kwestia oceny kraju pod kątem wymienionych wcześniej czynników nie jest prosta. Można na ich podstawie wymienić wiele argumentów za preferowaniem przez polskie małe i średnie przedsiębiorstwa strategii opartej na wykorzystaniu eksportu jako preferowanej metody internacjonalizacji w najbliższych latach. Dla zobrazowania można zastanowić się nad tymi kryteriami w kontekście największego zagranicznego rynku polskich firm. Największym rynkiem dla polskich eksporterów jest największy rynek unijny – Niemcy. Bliskość geograficzna sprawia, że szczególnie dla firm położonych przy zachodniej granicy koszty transportu nań są nieznaczne. Niemcy są krajem, w którym nie jest łatwo polskim firmom uruchamiać działalność gospodarczą, bowiem istnieje tam wiele nieformalnych barier to utrudniających. Polskie małe i średnie przedsiębiorstwa z reguły narzekają na niedostatek kapitału, a ten w znacznej ilości jest wymagany do podjęcia inwestycji, szczególnie w Niemczech. Polskie zinternacjonalizowane małe i średnie firmy opierają swoją konkurencyjność międzynarodową w znacznym stopniu na intensywnym wykorzystaniu taniej w Polsce pracy, podczas gdy jest ona bardzo droga w Niemczech (nawet kilkanaście razy w przypadku niektórych branż). Również stawki podatkowe w Niemczech są wyższe, choć system prawny jest sprawniejszy. Charakter produkcji większości polskich eksporterów nie wymaga bycia blisko konsumenta. Większości firm, szczególnie mniejszych, wciąż brakuje wystarczającego doświadczenia zagranicznego, koncentrują się na ogół na 1-3 rynkach, na ogół od niedawna, co nie sprzyja wszechstronności posiadanej wiedzy.

66

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Podsumowanie Wydaje się, więc, że bardzo wiele argumentów przemawia za tym, żeby strategia internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw opierała się wciąż na wykorzystaniu najprostszej metody internacjonalizacji. Nie oznacza to jednak kategoryczności takiego stwierdzenia. W poszczególnych przypadkach mogą istnieć przesłanki wybrania innej formy umiędzynarodowienia. Poza tym możliwe są rozmaite konfiguracje poszczególnych form, swego rodzaju hybrydy. Jak podkreślono na początku, kwestia strategii umiędzynarodowienie przez firmy inne niż produkcyjne zasługuje na oddzielną analizę.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

67

2.3. BARIERY EKSPORTU W POLSKICH MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTWACH (Rafał Morawczyński)68

Wprowadzenie Bariery eksportu małych i średnich firm są przedmiotem badań w wielu krajach świata już od ponad trzydziestu lat. Z przeprowadzonych studiów wynika, że bariery te są wspólne dla tego typu podmiotów pochodzących z różnych krajów. Jest to szczególnie widoczne w przypadku firm najmniejszych, które niezależnie od miejsca swojego działania borykać się muszą z podobnymi problemami mającymi często wspólną genezę69. Bariery eksportu małych i średnich przedsiębiorstw da się podzielić na kilka spójnych grup: bariery wewnętrzne, bariery zewnętrzne, bariery operacyjne. Bariery wewnętrzne Czynniki wewnętrzne przedsiębiorstwa mają złożony charakter. Na pierwszym miejscu powinno się postawić zasoby wiedzy. Bezspornym jest fakt, że kluczowym czynnikiem sukcesy w prowadzeniu eksportu przez małą i średnią firmę jest posiadanie przez nią odpowiedniego doświadczenia na rynkach zagranicznych. Fakt ten stał się podstawą budowy modeli stopniowego umiędzynarodowienia. W ramach tego czynnika da się wyodrębnić wiedzę dotyczącą: znajomości partnerów na rynkach zagranicznych, struktury rynków zagranicznych, umiejętności zastosowania właściwej promocji, znajomości dokumentacji stosowanej w handlu zagranicznym, (która z natury jest bardziej skomplikowana), znajomości kultury i specyfiki krajów, w których znajdują się rynki. Czynnik, jakim jest wiedza znajduje się w ścisłym związku z zasobami miękkimi. Przez te ostatnie należy rozumieć przede wszystkim personel wraz ze stosowanym przez niego systemem gromadzenia i stosowania wiedzy. Charakterystyka tego czynnika odzwierciedla się w: znajomości języków 68

Opracowano na podstawie badań przeprowadzonych w realizacji rozprawy doktorskiej „Bariery eksportu małych i średnich firm w województwie małopolskim” pisanej przez Autora w Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 69 Opublikowano wiele prac, badających problematykę barier z różnych perspektyw, m.in.: R.E. Morgan, Export Stimuli And Export Barriers: Evidence From Empirical Research Studies, European Business Review, 1997, Vol. 97 Iss. 2, s. 68-79; C.S. Katsikeas, R.E. Morgan, Differences in Perceptions of Exporting Problems Based on Firm Size and Export Market Experience, European Journal of Marketing, 1994, Vol. 28 Iss. 5, s. 17-35; M. Bodur, A Study On the nature And Intensity of Problems Experienced by Turkish Exporting Firms, Advances in International Marketing, 1986, Vol. 1, s. 205-232; A.J. Campbell, The Effects of Internal Firm Barriers on the Export Behavior of Small Firms in a Free Trade Environment, Journal of Small Business Management, 1996, Vol. 34 Iss. 3, s. 50-58.

68

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

obcych, stosowaniu procedur gromadzenia informacji, wypracowanych standardach jakości. Rys. 10. Model czynników będących źródłem przeszkód w działalności eksportowej małych i średnich przedsiębiorstw środowisko zagraniczne

środowisko krajowe

uregulowania handlu

PRZEDSIĘBIORSTW zasoby wiedzy i informacji

zasoby miękkie

Czynniki psychologiczne

zasoby twarde

Konkurencja

Źródło: opracowanie własne

Trzeba podkreślić, że szczególnego typu elementem zasobów ludzkich jest osoba właściciela, który szczególnie w mniejszych przedsiębiorstwach spełnia za razem rolę głównego zarządzającego firmą. Rozliczne badania, przeprowadzane głównie w USA i krajach skandynawskich pokazują, że niektóre cechy osoby zarządzającej mniejszymi przedsiębiorstwami (właścicieli), mogą mieć kluczowe znaczenie w podejmowaniu przez nich a następnie skutecznym prowadzeniu eksportu. Wskazuje się przy tym na konieczność odróżnienia czynników obiektywnych (wiek, pobyty zagraniczne, znane języki obce, poziom wykształcenia, doświadczenie zawodowe) od subiektywnych (otwartość na zamiany, innowacyjność, aspiracje, poziom tolerancji ryzyka). Czynniki subiektywne są w ścisłym związku z kolejnym wyróżnionym w modelu czynnikiem: barierami natury psychologicznej. Jego uwypuklenie może wywoływać posądzenie o psychologizm (wyjaśnianie procesów obiektywnych głównie przez czynniki psychiczne), ale ma swoje uzasadnienie w

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

69

badaniach przeprowadzonych na świecie70. Na przykład wskazywano, że wybierając pierwszy kraj jako docelowe miejsce pierwszej transakcji eksportowej przedsiębiorcy bardzo często kierują się kryterium, jakim jest postrzegana przez nich bliskość psychologiczna rynków. Dlatego z badań przeprowadzonych przez autora w polskich małych i średnich firmach wynika, że ponad 1/3 firm eksportuje najpierw do Niemiec, po 10% do Czech lub Słowacji a ok. 5% na Ukrainę. Tak, więc kraje sąsiedzkie jako pierwszy rynek wybiera ok. 60% firm. Dzieje się tak nie tylko z powodów natury ekonomicznej (zasobność Niemiec, niższe koszty transportu i zawierania umów), ale również w znacznej części z powodów psychologicznych: lepszej znajomości mentalności sąsiadów, poczucia bliskości geograficznej rynków, większej pewności działania w bliższym środowisku. O wadze czynników natury psychologicznej może świadczyć to, że spośród wielu czynników mogących mieć wpływ na postrzeganie barier eksportu, w badaniach przeprowadzonych przez autora, najsilniejsze oddziaływanie wykazano dla subiektywnej oceny ryzyka prowadzenia eksportu. Ocena ryzyka ma w znacznej mierze komponent psychologiczny, jakim jest wskazywana przez psychologów indywidualna skłonność do ryzyka jako cecha osobowości71. Z zasobów twardych wymienić można posiadaną infrastrukturę techniczną i kapitał. Wydaje się np., że w Polsce wiele lepiej w eksporcie radzą sobie podmioty z udziałem kapitału zagranicznego, choć związek przyczynowy jest tu zapewne bardziej skomplikowany, bo na przykład firmy z kapitałem zagranicznym mają lepszy dostęp do kanałów dystrybucji swoich właścicieli. Z drugiej strony należy pamiętać o olbrzymich problemach, jakie mieli polscy producenci z branży spożywczej w dostosowaniu się do wymogów jakościowych nakładanych przez Unię Europejską. Bariery operacyjne Poza system przedsiębiorstwa wyodrębniono przeszkody wynikające z konieczności dokonywania operacji wymiany. Czynnik ten nabiera szczególnej istotności dla przedsiębiorstw eksportujących, bowiem w eksporcie w porównaniu z działalnością krajową bardziej skomplikowane jest zawarcie umowy, dokonania wysyłki i transportu towaru, jego logistyka, ubezpieczenie, wybranie i przeprowadzenie odpowiedniej płatności (stąd takie bogactwo sposobów rozliczeń w eksporcie). Może to skłaniać początkujące w eksporcie firmy do skorzystania z usług pośredników i w ten sposób delegowanie tych zadań na zewnątrz przedsiębiorstwa. O problemach wynikających z trudności wynikających z prowadzenia operacji eksportowej może świadczyć fakt, że nie do rzadkości należy sytuacja, w której firma sprzedająca na rynki bliskowschodnie oczekuje na zapłatę

70

Szerzej zob.: T.S. Manolova, C.G. Brush, L.F. Edelman, P.G. Greene, Internationalization of Small Firms: Personal Factors Revisited, International Small Business Journal, 2002, Vol. 20 Iss. 1, s. 9-31. 71 Ciekawe badanie na poparcie tej tezy zaproponowała E. Roux: E. Roux, Managers Attitudes Toward Risk Among Determinants of Export Entry of Small- and Medium Sized Firms, [w:] P.J. Rosson, S.D. Reid (red.), Managing Export Entry and Expansion – Concepts and Practice, New Jork, Preager, 1987, s. 95-110.

70

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

nawet przez jeden rok. Brak odpowiedniej polityki w takiej sytuacji może ją narazić na kłopoty z płynnością. W działaniu na rynkach zagranicznych (podobnie jak na rynku krajowym) przedsiębiorstwo staje wobec wyzwania, jakim jest konkurencja. W tym przypadku może być ona wielorakiego rodzaju: konkurencja firm polskich na rynkach zagranicznych, konkurencja firm lokalnych (z rynku docelowego) oraz konkurencja ze strony firm z krajów trzecich. Polskie firmy najbardziej narzekają na konkurencję z tego trzeciego spośród wymienionych źródeł. Przy zagadnieniu konkurencji wspomnieć wymaga również o konkurowaniu. W przypadku mniejszych firm polskich ma ono na razie na ogół charakter cenowy a wiele rzadziej jakościowy czy też marketingowy. Wynika to zapewne ze specyfiki oferowanych towarów (tańsze, pracochłonne), ale również z braku doświadczenia i zasobów niezbędnych do prowadzenia bardziej wyrafinowanej walki konkurencyjnej. Bariery zewnętrzne Źródłem barier dla eksportującej firmy może być również środowisko prawno administracyjne, w którym ona działa. Większość małych i średnich firm przebadanych przez autora twierdzi wręcz, że czynnik ten stanowi dla nich przeszkodę o najważniejszym znaczeniu. Dużo firm narzeka na jakość prawa stanowionego dla działalności eksportowej, ale również na biurokrację, poliykę proeksprtową państwa i poziom kursu walutowego. W przywoływanym tu badaniu okazało się, że właśnie brak odpowiedniej polityki stanowi dla firm największą barierę spośród wszystkich. Problemem samym w sobie jest jednak odpowiedź na pytanie jak taka polityka powinna wyglądać? Należy pamiętać o ograniczeniach nakładanych na Polskę przez przyjęte przez nią uzgodnienia w ramach WTO i UE. Większość działań znanych z teorii handlu nie jest już dziś możliwa. Można jednak wskazać na niewykorzystanie tych działań, które są możliwe – np. brak jest w Polsce regionalnych agencji promocji eksportu. Jeszcze bardziej skomplikowana jest kwestia kursu walutowego. W dyskusji toczącej się w Polsce szczególnie gwałtownie od momentu upłynnienia kursu złotego w 2000 roku strony dyskursu obrzucają się wzajemnie oskarżeniami. Stronami tymi są na ogół przedstawiciele rządu i baku centralnego, który jest jedyną instytucją mającą realny wpływ na wysokość kursu (w praktyce bardzo zresztą ograniczonym stopniu). Wyniki uzyskane w badaniach oceny kursu walutowego przez przedsiębiorstwa prowadzone przez Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego wskazują, że szczególnie małe i średnie firmy są wrażliwe na wahania kursu walutowego72. O ile bariery tkwiące w otoczeniu krajowym uważane są przez małych i średnich eksporterów za najbardziej dokuczające, o tyle zdecydowanie mniej narzekają oni na bariery handlowe. Te ostatnie dzieli się na ogół na taryfowe i parataryfowe. Bariery celne uległy zdecydowanej redukcji w latach dziewięćdziesiątych. Stopniowa liberalizacja obrotu z krajami CEFTA i UE (szerzej Europejskiego Obszaru 72 K. Marczewski (red.), Polscy eksporterzy w latach 1994-2000. Wyniki badań ankietowych. Problemy handlu zagranicznego Nr. 23, IKCHZ, Warszawa, 2001 oraz K. Marczewski, Zmiany kursu walutowego a ceny i reakcje przedsiębiorstw w handlu zagranicznym, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa, 2002.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

71

Gospodarczego) spowodowała, że dziś około 85% polskiego eksportu dokonywana jest bez konieczności naliczania cła. Praktycznie cła mają jeszcze znaczenie dla eksporterów koncentrujących się na rynkach wschodnich, (co dla wielu z nich stanowi przesłankę do wybierania inwestycji bezpośrednich w Rosji czy Ukrainie zamiast eksportu, jak to się dzieje np. w branży meblarskiej), choć po przystąpieniu tych krajów do WTO, również te cła powinny ulec redukcji. Ale zamiast tych wiele bardziej skutecznymi metodami ochrony rynków krajowych stały się narzędzia parataryfowe. Z nich najbardziej utrudniają polski eksport sztucznie utrzymywane ograniczenia administracyjne. Wejście do UE zmniejszyło również i te bariery, np. niemożliwe jest już wszczęcie przez Komisję Europejską procedury antydumpingowej wobec grup producentów polskich, co zdarzało się wcześniej. Jeśli chodzi o bariery tkwiące w otoczeniu zagranicznym to z natury są one podobne do tych, które firmy eksportujące spotykają w Polsce. Również w tym przypadku narzeka się na biurokrację, choć w przypadku rynków z krajów mniej rozwiniętych również na korupcję. Poza tym z oczywistych powodów środowisko zagraniczne niesie z sobą wiele problemów w związku z nieznajomością kultury, zwyczajów handlowych itp. Znaczenie barier Warto zauważyć, że bariery oddziałują na przedsiębiorstwa w zależności od różnych czynników kontekstualnych. Wpływ tych czynników był przedmiotem badania wielu badaczy73 . Z najczęściej poruszanych warto wymienić: • wielkość przedsiębiorstwa; • etap umiędzynarodowienia; • branży; • charakter rynków docelowych; • sposoby prowadzenia eksportu (np. pośredni a bezpośredni). W Polsce takie badania należą do rzadkości, choć warto wspomnieć o pracy badającej problemy eksporterów usług napisanej przez M. Kosteckiego i M. Nowakowskiego74. Jako podsumowanie tych rozważań warto podać niektóre wnioski wynikające z badań własnych. Np. da się wychwycić kilka różnic w ocenie barier przez przedsiębiorstwa eksportujące do „starej” i „nowej”(Czechy, Słowacja, Węgry, Litwa, Łotwa, Estonia) UE. I tak wyraźnie większe problemy mają w przypadku kilku czynników eksporterzy skupieni na sprzedaży do „nowej” UE, są to: problemy ze ściągalnością należności, brak wiedzy o rynkach zagranicznych, brak informacji o odbiorcach, potrzeba adaptacji produktów, potrzeba adaptacji promocji, brak doświadczenia w eksporcie. Jak widać problemy te dotyczą, więc głównie trudności w znalezieniu się na rynku zagranicznym, znalezienia odbiorcy. Z 73 Np.: C.S. Katsikeas, R.E. Morgan, Differences in Perceptions of Exporting Problems Based on Firm Size and Export Market Experience, op. cit.; M. Bodur, A Study On the nature And Intensity of Problems Experienced by Turkish Exporting Firms, op. cit.; P.A. Da Silva, A. Da Rocha, Perception of Export Barriers to Mercosour by Brazilian Firms [w:] “International Marketing Review” 2001, Vol. 18 No. 6, s. 589-610. 74 M. Kostecki, M. Nowakowski, Bariery regulacyjne w eksporcie usług (z punktu widzenia polskich eksporterów) [w:] „Ekonomista”, 1999, Nr 5, s.611-628.

72

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

jednej strony może to wynikać z mniejszej chłonności tych rynków w porównaniu ze „starą” UE, ale może być to również konsekwencją, tego, że firmy są obecne w tych krajach krócej, same rynki mają mniej przejrzysty charakter. Jeśliby zaakcentować jeszcze kontekst, jakim jest wielkość przedsiębiorstw to w polskich małych i średnich firmach autor znalazł różnice w ocenie barier między firmami małymi i średnimi w przypadku takich czynników jak: brak wiedzy o rynkach zagranicznych, brak informacji o odbiorcach, potrzeba adaptacji promocji, brak dostępu do kanałów dystrybucji, brak wiedzy o procedurach eksportowych, problem z językiem i kulturą. W przypadku wszystkich wymienionych czynników zanotowano wyraźną ujemną korelację między wielkością przedsiębiorstwa (mierzoną liczbą pracowników) a deklarowaną istotnością barier, przy czym wyraźnie duże problemy mają firmy mikro (do 10 zatrudnionych). Potwierdza to wysuwaną wcześniej tezę na temat istotności barier pochodzących z niedostatku wiedzy i informacji oraz zasobów miękkich w mniejszych firmach. Tylko w przypadku jednego czynnika zanotowano dodatnią korelację między wielkością firmy a oceną bariery. Chodzi o problem z ustaleniem konkurencyjnej ceny. Podsumowanie Bariery eksportu, z jakimi borykają się małe i średnie przedsiębiorstwa eksportujące mają rozmaity charakter. Istnieje jednak możliwość ich określenia, jak również wskazania przyczyn, dla których firmy różnią się w ich ocenie. To z kolei może być podstawą wdrażania odpowiednich działań zaradczych zarówno ze strony samych firm jak i władz odpowiedzialnych za prowadzenie polityki gospodarczej w marginesie swobody, jaki zostawiają im uregulowania UE w zakresie dopuszczalnej pomocy publicznej.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

73

Rozdział 3 Warunki uruchamiania działalności gospodarczej w wybranych krajach Unii Europejskiej

74

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

75

3.1. DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA W CZECHACH (Danuta Przeczkova) Wprowadzenie Z chwilą wejścia Polski i Czech do Unii Europejskiej otworzyły się dla przedsiębiorców nowe możliwości transgranicznej działalności handlowej. Z obserwacji rynku sprzedaży artykułów konsumpcyjnych na terenie Północnych Moraw wynika, że niewiele polskich przedsiębiorców korzysta z możliwości ekspansji handlowej poza południową granicą Polski. Czesi nadal masowo odwiedzają przygraniczne targowiska w Chałupkach czy Cieszynie, tyle, że przewożą zakupione towary w ilościach według ich potrzeb. Dlaczego tak się dzieje? Przecież to towar zawsze idzie za kupującym, a nie kupujący za towarem. Celem niniejszego pracowania jest prezentacja podstawowych informacji z zakresu: • prawa gospodarczego, w tym prowadzenia działalności transgranicznej; • przepisów regulujących pobyt obywateli UE na terenie Republiki Czeskiej (RC) celem prowadzenia działalności gospodarczej; • przepisów określających warunki zatrudniania obcokrajowców w RC. Podstawy prawne prowadzenia działalności gospdoarczej Czeska Ustawa o Działalności Gospodarczej zawiera najważniejsze uregulowania dotyczące działalności osób zagranicznych z krajów Unii Europejskiej, w tym oczywiście Polski, na terenie Republiki Czeskiej. Ustawa z 1991 roku miała kilka nowelizacji, ostatnia tzw. euronowelizacja została uchwalona w marcu 2004 roku75. Uchylone zostały niekorzystne dla inwestorów zagranicznych regulacje prawne. Zagraniczne osoby zarówno fizyczne, jak i prawne mogą obecnie na terytorium Republiki Czeskiej prowadzić działalność gospodarczą na tych samych warunkach i w tym samym zakresie co osoby czeskie, o ile z niniejszej lub odrębnej ustawy nie wynika coś innego. Dla celów niniejszej ustawy za osobę czeską uważa się osobę fizyczną z miejscem zamieszkania lub osobę prawną z siedzibą na terytorium Republiki Czeskiej. Miejscem zamieszkania na terytorium Republiki Czeskiej dla potrzeb niniejszej ustawy rozumie się jako pobyt stały na jej terytorium. Jeżeli z ustawy wynika obowiązek przedstawienia dokumentu potwierdzającego pewne fakty, należy przez to rozumieć przedstawienie dokumentu wraz z jego tłumaczeniem na język czeski, wykonanym przez tłumacza wpisanego na listę tłumaczy przysięgłych o ile dokument ten nie został sporządzony w języku czeskim. 75

Dla zorientowania się w konstrukcji i treści przedmiotowej ustawy Czesko-Polska Izba Handlowa przy wsparciu finansowym Wydziału Ekonomiczno-Handlowego Ambasady RP w Pradze dokonała tłumaczenia Kodeksu Handlowego RC. Obecnie czynione są starania o uzyskanie środków finansowych na przetłumaczenie i wydanie nowelizacji.

76

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Wiarygodność podpisu i pieczątki na oryginałach przedstawianych dokumentów, które zostały sporządzone za granicą, musi być uwierzytelniona. Zagraniczna osoba fizyczna, która zamierza na terytorium Republiki Czeskiej prowadzić działalność gospodarczą i która, według odrębnej ustawy, ma obowiązek uzyskania pozwolenia na pobyt na terytorium Republiki Czeskiej, musi do wniosku o rejestrację działalności gospodarczej i do wniosku o udzielenie koncesji przedstawić dokument potwierdzający zezwolenie na pobyt celem prowadzenia działalności gospodarczej. Obowiązek przedstawienia dokumentu wymienionego w pierwszym zdaniu nie odnosi się do zagranicznej osoby fizycznej, która zamierza na terytorium Republiki Czeskiej prowadzić działalność gospodarczą za pośrednictwem oddziału swojego przedsiębiorstwa. Zgodnie z czeskim prawem wyróżnia się dwa rodzaje działalności gospodarczej, a mianowice: • działalność zgłaszana, która po spełnieniu ustalonych warunków może być prowadzona na podstawie zgłoszenia, • działalność koncesjonowana, która może być prowadzona na podstawie koncesji. Dowodem nabycia uprawnienia do prowadzenia działalności gospodarczej jest: • karta przedsiębiorcy (živnostenský list); • list koncesyjny. Polscy przedsiębiorcy prowadząc działalność gospodarczą w Czechach najchętniej wybierają formę przedstawicielstwa, gdyż bliska odległość geograficzna pozwala polskim przedsiębiorcom na łatwe rozszerzenie zasięgu swojej działalności.. Przedstawicielem może być zarówno osoba fizyczna, jak i prawna. Pobyt obywateli UE na terenie Republiki Czeskiej Pobyt obywateli UE na terytorium Republiki Czeskiej reguluje Ustawa nr 326/1999 o pobycie obcokrajowców na terytorium Republiki Czeskiej76. Poniżej przedstawione są istotne postanowienia dotyczące pobytu na terytorium RC obywateli UE zamierzających podjąć działalność gospodarczą. Obywatele UE są uprawnieni do pobytu na terytorium RC powyżej 90 dni na podstawie specjalnej karty pobytu (pobytové povolení), którą wydaje się w formie: • karty pobytu tymczasowego oraz • karty pobytu stałego77. Wniosek o wydanie karty pobytu tymczasowego obywatel UE może złożyć w biurze przedstawicielskim za granicą lub na policji. Do wniosku należy dołączyć dokument podróży, dokument potwierdzający cel pobytu (w tym działalność gospodarczą), fotografię (§ 87a). Jeżeli zostaną spełnione wszystkie formalności policja wyda zezwolenia na pobyt tymczasowy w formie karty pobytu dla obywatela 76

W oparciu o ostatnią nowelizację tej ustawy służba imigracyjna RC (Cizinecká policie) przedstawiła na stronie internetowej www.mvcr.cz/cizinci/eu/pobyt warunki pobytu obywateli Unii Europejskiej na terytorium Republiki Czeskiej. 77 Od 01.05.2004 r. nie można obywatelowi UE wystawić wizy.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

77

państwa członkowskiego Wspólnoty Europejskiej, ważną maksymalnie na 5 lat. Maksymalny termin rozpatrzenia wniosku wynosi 180 dni. Kartę pobytu wydawana jest bez opłat. Wniosek o wydanie karty pobytu stałego obywatel UE może złożyć w biurze przedstawicielskim za granicą lub na policji. Kartę pobytu stałego policja wyda obywatelowi UE na jego wniosek, gdy wnioskodawca spełnienia następujące warunki: • jest zatrudniony w RC i przebywa w RC ciągle przez okres, co najmniej 3 lat, • prowadzi w RC działalność gospodarczą, • sprawuje funkcję statutowego członka organu osoby prawnej. Ustawa o zatrudnianiu nr 435/2004 (§ 87) nakłada na pracodawców obowiązek informowania o zatrudnianiu obywateli Unii Europejskiej. Taki sam obowiązek istnieje w sytuacji, kiedy osoby fizyczne zostały oddelegowane przez swego pracodawcę na podstawie umowy o pracy. O tym fakcie powinni poinformować pisemnie odpowiedni urząd pracy najpóźniej z dniem podjęcia pracy przez te osoby. Pracodawca jest również zobowiązany informować o zakończeniu zatrudniania do 10 dni kalendarzowych od zakończenia zatrudniania. Terytorialnie odpowiednim Urzędem Pracy jest ten urząd w rejonie, którego praca będzie wykonywana. Pracodawca zobowiązany jest prowadzić ewidencję obywateli Unii Europejskiej i wszystkich obcokrajowców, których zatrudnia, lub którzy oddelegowani są przez zagranicznego pracodawcę. Podsumowanie Wejście naszych krajów do Unii Europejskiej znacznie ułatwiło podejmowanie własnej działalności gospodarczej przez polskich przedsiębiorców w czechach. "Europejska" nowelizacja czeskiej ustawy o działalności gospodarczej wprowadza ponadto w § 69a tej ustawy nową kategorię świadczenia usług transgranicznych bez potrzeby rejestracji firmy w Czechach. Na tej podstawie, sprzedając towary na targowiskach i bazarach w Czechach wystarczy legitymować się polskim wypisem z rejestracji działalności gospodarczej78.

78

Szczegóły tej ustawy dostępne są w wiadomościach gospodarczych na stronie Konsulatu Generalnego RP w Ostrawie www.konsul.filus.edu.pl.

78

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

3.2.

DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA WE FRANCJI (Agnieszka Czupryniak) Wprowadzenie79 Gospodarka francuska ze swym potencjałem zajmuje drugie miejsce (po Niemczech) w Europie i czwarte na świecie. Francja jest również czwartym inwestorem świata i trzecim rynkiem pod względem napływu inwestycji zagranicznych. Francja jest czwartym eksporterem towarów i trzecim eksporterem usług na świecie. Wymiana handlowa francusko – polska, pomimo utrzymującego się spadku koniunktury w całej Europie w 2003 roku, wzrosła o 6,4% i wyniosła 6,62 mld euro, (import z Francji osiągnął wartość ok. 3,90 mld euro, a polski eksport do Francji - ok. 2,72 mld euro). Eksport polski na rynek francuski wzrósł o 9,9%, natomiast import z Francji zaledwie o 3,9%. W eksporcie polskim na rynek francuski dominują wyroby przemysłu elektromaszynowego (ok. 45%), drzewnopapierniczego (15%), metalurgicznego (ok. 12%), chemicznego (10,5%), lekkiego (10,3%). Inwestycje zagraniczne we Francji W 2003 roku inwestycje zagraniczne we Francji osiągnęły poziom 36,6 mld euro, utworzono 200 tyś. nowych firm; w tym samym czasie ogłoszono upadłość ok. 48 tyś firm. Aby zachęcić inwestorów zagranicznych do aktywności, rząd francuski od kilku lat realizuje serię inicjatyw mających na celu ułatwienie firmom zagranicznym działalność we Francji, wśród których priorytetami są: • polityka podatkowa przyjazna inwestycjom; • rozwój środków finansowania; • promocja inwestycji innowacyjnych; • rozwój baz statystycznych w celu lepszej analizy inwestycji zagranicznych. Wśród inicjatyw zrealizowanych w 2004 roku znajdujemy następujące pozycje : • obniżenie podatków dla kadry zagranicznej przebywającej we Francji; • uproszczenie formalności administracyjnych, w tym związanych z uzyskaniem karty pobytu dla pracowników oddelegowanych z innego kraju UE; • automatyczne przyznanie pozwolenia na pracę współmałżonkowi pracownika zagranicznego; • podwyższenie progu wolnego od opodatkowania dla funduszy na badania i rozwój z 6,1 do 8,2 mln euro dla jednego przedsiębiorstwo, • ułatwienia fiskalne przy wnoszeniu tzw. wkładów bezpośrednich (contributions directs) do przedsiębiorstwa;

79

Źródła danych cytowanych we wprowadzeniu: studia Ministerstwa Gospodarki, Finansów i Przemysłu RF, dane służb celnych Direction de Douanes, statystyki INSEE i EUROSTAT.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

79

•

zniesienie karty handlowca zagranicznego dla szefów i przedstawicieli firm zagranicznych rezydujących we Francji; • wsparcie finansowe w celu przyciągnięcia najlepszej kadry badawczej z zagranicy oraz młodych, zdolnych naukowców. Aby zminimalizować ryzyko niepowodzenia na rynku francuskim, firmy polskie czy osoby zamierzające prowadzić tu działalność gospodarczą, powinny starannie przygotować się do realizacji projektu. Wstępne czynności przygotowujące wejście firmy na francuski rynek powinny zmierzać do: • poznania struktury rynku, w tym zaznajomienia się z sytuacją potencjalnych konkurentów; • poznania zwyczajów lokalnych; • poznania przepisów prawnych i praktyki ich stosowania. Odpowiednia strategia i rozeznanie sytuacji na rynku uchroni polskich przedsiębiorców przed niepotrzebnymi stratami, wycofywaniem się z rynku czy zamykaniem działalności gospodarczej. W tym celu warto by polscy przedsiębiorcy zwracali się do instytucji, które pomagają i ułatwiają pierwsze kroki na rynku francuskim (np. Wydział Ekonomiczno-Handlowy Ambasady Polski we Francji, Polska Izba Handlowo-Przemysłowa we Francji). Wejście na rynek francuski może przebiegać dwuetapowo. Wyróżnić można dwie formy obecności firm polskich we Francji: poprzez realizację kontraktów handlowych i/lub usługowych oraz poprzez samodzielne prowadzenie firmy. Kontrakty handlowe i usługowe Pierwszy etap wejścia na rynek francuski dotyczy realizacji kontraktów handlowych lub usługowych. Współpraca handlowa z partnerami francuskimi poprzez sprzedaż towarów do Francji czy też poprzez świadczenie usług, pozwoli firmom na zapoznanie się z nowym dla nich rynkiem. Polscy przedsiębiorcy nauczą się w ten sposób przepisów obowiązujących we Francji i praktyki ich stosowania. Będzie to także okazja do znalezienia miejsce dla prowadzonej własnej działalności gospodarczej we Francji. Jeśli zainteresowani stwierdzą, że mają możliwość rozwoju na rynku francuskim, mogą następnie otworzyć przedstawicielstwo firmy polskiej czy filię. Stąd też uczestnictwo przedsiębiorstw polskich w wymianie gospodarczej polsko-francuskiej czy świadczeniu usług na terenie Francji można uznać za pierwszy etap zdobywania rynku francuskiego. Do realizacji umów sprzedaży czy świadczenia usług we Francji, firmy polskie powinny się również przygotować. Wejście Polski do UE zniosło granice celne stąd obrót towarowy jest ułatwiony i przepisy, zarówno celne jak i podatkowe, nie sprawiają jego uczestnikom większego problemu. Tymczasem, możliwość realizacji kontraktów usługowych, bez konieczności wnoszenia o zezwolenia na oddelegowanie pracowników do wykonania zamówienia jest nowa. W związku z tym, zarówno firmy polskie mające możliwość realizacji kontraktów usługowych, jak i też często funkcjonariusze francuskich Inspekcji Pracy czy Prefektury, nie znają dobrze przepisów regulujących to zagadnienie. Polacy powinni pamiętać, że przy oddelegowaniu pracowników do realizacji kontraktów usługowych do Francji, zastosowanie mają przepisy prawa wspólnotowego oraz francuskiego regulujące tą

80

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

dziedzinę. W szczególności, firmy polskie nie powinny zapominać, że w celu uniknięcia dumpingu w przypadku pracowników oddelegowanych do Francji, na czas oddelegowania stosuje się minimum francuskich przepisów socjalnych, jeśli są one korzystniejsze dla pracownika, m.in. w zakresie wynagrodzenia, godzin pracy, pracy w nocy, w niedziele, urlopów płatnych, bezpieczeństwa i higieny pracy. Samodzielna działalność gospodarcza Firma polska, która poznała warunki obowiązujące na rynku francuskim i znalazła na nim swoje miejsce może zastanowić się nad otworzeniem we Francji swojego przedstawicielstwa w postaci biura łączności albo oddziału czy też filii. Oczywiście każda z tych form ma zarówno swoje wady, jak i zalety (por. tab. 13). Tabela 13. Charakterystyka przedstawicielstw w prawie francuskim

Biuro łączności (Bureau de laison)

Oddział (succursale)

Osobowość prawna Brak Przedłużenie, kontynuacja działalności spółki - matki.

Zakres działalności Zbieranie informacji, promocja, badanie rynku. Nie może prowadzić działalności handlowej.

Obowiązek podatkowy Nie podlega podatkowi we Francji, jako że nie prowadzi tu działalności handlowej.

Brak Uważany za przedstawicielstwo stałe (établissement stable).

Może prowadzić całość czy część działalności spółki matki, nie mając odrębnej osobowości prawnej. Dowolnie określony.

Podlega we Francji podatkowi od zysków, podatkowi profesjonalnemu, podatkowi VAT, jeśli realizuje operacje podlegające temu podatkowi. Jak firmy francuskie.

Tak Spółka prawa handlowego Filia francuskiego, w (filiale) której firma polska musi posiadać minimum 50% udziałów. Źródło: opracowanie własne

Rejestracja Deklaracja dot. istnienia biura w Centrum Formalności Przedsiębiorstw (CFE) w Izbie Przemysłowo Handlowej właściwej ze względu na lokalizację biura. Wpis do rejestru handlowego i jak każda spółka otrzymuje wyciąg z rejestru i numer identyfikacyjny.

Procedura rejestracyjna dotycząca poszczególnych typów spółek.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

81

W celu otworzenia przedstawicielstwa (biuro łączności, oddział) należy w CFE odpowiedniej Izby Handlowo-Przemysłowej przedstawić następujące dokumenty: • 2 kopie wyciągu z Krajowego Rejestru Sądowego przetłumaczonego przez tłumacza przysięgłego na język francuski; • 2 kopie statutu przetłumaczonego przez tłumacza przysięgłego na język francuski; • umowę najmu lokalu; • akt nominacji przedstawiciela firmy; • zaświadczenia o niekaralności przedstawiciela firmy; • paszport przedstawiciela firmy. Przedstawicielem firmy najlepiej nominować pracownika firmy w Polsce, a następnie oddelegować go do pracy do Francji. Koszty administracyjne otworzenia przedstawicielstwa polskiej firmy we Francji wynoszą ok. 60 euro. Filia będąc w rzeczywistości nową spółka prawa francuskiego może zostać utworzona w różnych dostępnych formach prawnych. Niemniej jednak podstawowe znaczenie w praktyce gospodarczej odgrywają: • spółka z ograniczoną odpowiedzialnością; • spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jednoosobowa; • spółka akcyjna; • spółka akcyjna uproszczona. Zarejestrowanie spółki kapitałowej we Francji wymaga: • sprawdzenia nazwy; • zredagowania statutu; • otworzenia konta bankowego i złożenia kapitału zakładowego; • ogłoszenia w dzienniku ogłoszeń legalnych; • zarejestrowania statutów w urzędzie skarbowym; • złożenia całego kompletu dokumentów w celu definitywnej rejestracji w Centrum Formalności Przedsiębiorstw (Centre de Formalités des Entreprises, CFE) właściwej ze względu na przedmiot działalności instytucji (Izba Przemysłowo-Handlowa, Izba Rzemieślnicza, Sąd Handlowy). Koszty rejestracyjne wynoszą ok. 500 euro. Do tego ewentualnie należy doliczyć honoraria konsultantów czy adwokatów przygotowujących dokumenty. Cała procedura trwa kilka tygodni. Niestety utrudnia ją fakt, że urzędnicy dokonujący rejestracji często jeszcze żądają karty pobytu, co już nie powinno mieć miejsca po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Aby otrzymać w Prefekturze kartę pobytu należy przedstawić wyciąg z odpowiedniej ewidencji czy rejestru. Więc koło się zamyka. Problemem jest też konieczność wystąpienia o pozwolenie na pracę w przypadku, gdy Polak zakładający spółkę we Francji, będzie miał statut pracownika. (np. zarządzający posiadający mniejszość czy równe udziały w spółce z o.o.).

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

82

Tabela 14. Charakterystyka spółek kapitałowych w prawie francuskim Typ Spółki Liczba Odpowiedzialność Kapitał zakładowy wspólników min 2 / max 100

Sp. z o. o. (fr. SARL)

Sp. z o.o. jednoosobowa (fr. EURL) Spółka akcyjna (fr. SA) Spółka akcyjna uproszczona (fr. SAS)

do wysokości aportu (wyjątek: osoby zarządzające – odpowiadają za błędy w zarządzaniu oraz gwaranci).

1 osoba fizyczna albo prawna z wyjątkiem innej jednoosobowej spółki z o.o. min. 7

min. 1

Źródło: Opracowanie własne

do wysokości wkładów

tak, ale bez narzuconego minimum. W chwili rejestracji obowiązkowo - 20%, reszta w ciągu 5 lat. Kapitał dzieli się na równe udziały. Spotykamy SARL/EURL o kapitale stałym (à capital fixé) albo SARL/EURL o kapitale zmiennym (à capital variable). min. 37 000 euro, w chwili rejestracji obowiązkowo 50%, reszta w ciągu 5 lat.

Reżim podatkowy podatek od spółek.

podatek dochodowy (możliwa opcja podatku od spółek).

podatek od spółek.

Reżim socjalny zarządzający posiadający mniejszość udziałów czy równe udziały – reżim pracowniczy, inni: reżim „non salarié” (reżim osób wykonujących wolny zawód). reżim „non salarié” (reżim osób wykonujących wolny zawód) z wyjątkiem zarządzającego zewnętrznego. reżim pracowniczyakcjonariusze pracujący w SAS.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

83

Polscy przedsiębiorcy mogą również zarejestrować we Francji spółkę osobową zgodnie z prawem francuskim (tab. 15). Najszybciej jednak przebiega obecnie proces zakładania indywidualnej działalności gospodarczej. Należy jednak pamiętać, że aby wykonywać pewne zawody, przedsiębiorcy powinni legitymować się wymaganymi dyplomami. Tak jest dla przykładu w sektorze budowlanym. W przypadku, gdy Polak posiada odpowiedni dyplom, który uzyskał w Polsce, powinien zwrócić się w Prefekturze o uznanie polskiego dyplomu jako ekwiwalent dyplomu francuskiego wymaganego do założenia danego typu działalności. Tabela 15. Charakterystyka spółek osobowych w prawie francuskim Liczba Kapitał Typ Spółki Odpowiedzialność wspólników zakładowy min 2

Spółka jawna (fr. SNC) Spółka komandytowa (fr. société en commandite simple) Spółka komandytowo – akcyjna (fr. société en commandite par action)

min 1 komplementariusz, min 3 komandytariusze

Nieograniczona, solidarna wobec wierzycieli, Subsydiarna - wraz ze spółką. Komplementariusze nieograniczona, solidarna, subsydiarna Komandytariusze ograniczona do wysokości sumy komandytowej. Komplementariusze nieograniczona, solidarna i subsydiarna Komandytariusze (statut akcjonariuszy)ograniczona do wysokości sumy komandytowej.

Tak, ale bez narzuconego minimum Tak, ale bez narzuconego minimum

min 37 000 euro

Źródło: Opracowanie własne

Samo przebrnięcie przez procedury rejestracyjne jest dla obywateli polskich uruchamiających działalność gospodarczą we Francji sporym sukcesem. Niemniej, nie oznacza to, że firma natychmiast osiągnie sukces. Niestety, we Francji opłaty socjalne do najniższych nie należą, prawo pracy jest niezbyt korzystne dla pracodawcy a także podatki są znaczne. Stawki podatku dochodowego od osób fizycznych są progresywne i wynoszą w zależności od wielkości dochodów od 6,83% do 48,90%. Podatek od dochodów spółek wynosi 33,33%. Podstawowa stawka podatku VAT wynosi 19,60%, a obniżona 5,5%.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

84

Podsumowanie Rynek francuski, mimo iż do najłatwiejszych nie należy, może być wyzwaniem dla polskich firm czy osób indywidualnych zamierzających zainwestować we Francji. Stosunki dyplomatyczne polsko-francuskie są poprawne. Polskie i francuskie ministerstwa pracy współpracują ze sobą w celu znalezienia najlepszych rozwiązań w sprawie świadczenia usług, wymiany stażystów zawodowych czy pracowników sezonowych oraz w zakresie wymiany informacji. Niedawno powołana grupa robocza analizuje sytuację na francuskim rynku pracy w perspektywie zniesienia okresów przejściowych. W tej kwestii dużym optymistą być nie należy gdyż stopa bezrobocia we Francji wzrosła do 9,7%. Niemniej jednak, przedsiębiorcy polscy, jeśli tylko mają dobry pomysł na własną działalność gospodarczą we Francji, powinni z odpowiednim przygotowaniem i doradztwem spróbować swoich sił na rynku francuskim. Polacy słynący z rzetelności, z wysokiej jakości usług mogą, dzięki swojej pracowitości, szybko zdobyć zaufanie francuskich klientów.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

85

3.3. DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA W HISZPANII (Katarzyna Kuźma) Wprowadzenie Rynek hiszpański jest niewątpliwie ciekawy dla polskich przedsiębiorców, planujących rozszerzenie swojej działalności gospodarczej poza granice Polski. Na atrakcyjność Hiszpanii mają wpływ stosunkowo niskie koszty inwestycji oraz liczne podobieństwa pomiędzy obydwoma krajami i narodami, ułatwiające wzajemne porozumienie, także w biznesie. Wejście na zagraniczny rynek wiąże się nie tylko z koniecznością przeprowadzenia szczegółowej analizy planowanego przedsięwzięcia inwestycyjnego z punktu widzenia ekonomicznego i marketingowego. Niezmiernie istotny jest także wybór odpowiedniej formy współpracy z zagranicznymi kontrahentami i klientami. Przedsiębiorca powinien przede wszystkim odpowiedzieć sobie na pytanie, czy realizacja jego zamierzeń faktycznie wymaga dokonania inwestycji bezpośredniej. W przypadku braku doświadczenia w kontaktach handlowych z partnerami hiszpańskimi i ograniczonej znajomości tamtejszego rynku, alternatywą godną rozważenia jest nawiązanie współpracy z hiszpańskim dystrybutorem lub agentem, który wypromuje polski produkt i, co najważniejsze, pozyska nań klientelę. Formy organizacyjno-prawne prowadzenia działalności gospodarczej Przedsiębiorcy, zainteresowani dokonaniem inwestycji bezpośredniej, mają do wyboru kilka form prawnych, praktycznie takich samych, jakie przewiduje polski kodeks spółek handlowych. Największą popularnością wśród inwestorów cieszy się jednak, podobnie jak w Polsce, odpowiednik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (Sociedad de Responsabilidad Limitada – S.L.). Według statystyk Centralnego Rejestru Handlowego w Madrycie, do września 2004 zarejestrowano w Hiszpanii 99.221 spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i 1703 spółki akcyjne. 591 nowo zarejestrowanych spółek przypada na inne formy prawne.80 Dla porównania, w tym samym okresie ogłosiło upadłość81 lub wszczęło postępowanie układowe82 441 sp. z o.o. i 212 sp. akcyjnych. Regiony przodujące pod względem wysokości dokonanych inwestycji to, tradycyjnie, Madryt, Andaluzja i Katalonia. Na czwartym miejscu plasuje się region Walencji. Ze względu na dominujący charakter sp. z o.o. w niniejszym opracowaniu zostaną omówione przede wszystkim aspekty formalno-prawne rozpoczęcia działalności gospodarczej w tej właśnie formie.

80

http://www.registradores.org/Estadistica/2004/Septiembre/Paginas/constituciones.htm http://www.registradores.org/Estadistica/2004/Septiembre/Paginas/constituciones.htm 82 http://www.registradores.org/Estadistica/2004/Septiembre/Paginas/suspensiones_de_pagos.htm 81

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

86

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Założycielami hiszpańskiej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (Sociedad de Responsabilidad Limitada – S.L. lub S.R.L.). może być jedna lub więcej osób fizycznych lub prawnych, także cudzoziemców. Spółki jednoosobowe są zobowiązane do identyfikowania się jako takie (Sociedad de Responsabilidad Limitada Unipersonal – S.L.U.). Pierwszym krokiem, zmierzającym do założenia S.L., jest zarezerwowanie nazwy (firmy) spółki w Centralnym Rejestrze Handlowym w Madrycie. (Nazwa nowo zakładanej spółki nie może być, bowiem identyczna lub myląco podobna do nazw spółek już istniejących lub uprzednio zarezerwowanych). We wniosku o rejestrację podaje się trzy alternatywne propozycje nazw, które są rozpatrywane według kolejności zaproponowanej przez wnioskodawcę. Istnieje również możliwość dokonania wstępnej konsultacji w Centralnym Rejestrze Handlowym pod kątem podobieństwa proponowanej nazwy do nazw spółek, działających aktualnie na rynku. Nazwa (firma) musi zostać zarezerwowana przez jednego ze wspólników założycieli. Po otrzymaniu zaświadczenia o rezerwacji nazwy spółki należy otworzyć konto bankowe, na które wszyscy wspólnicy założyciele dokonają wpłaty kapitału zakładowego, odpowiadającego obejmowanym przez nich udziałom. Minimalny kapitał zakładowy w hiszpańskiej sp. z o.o. wynosi 3.005,6 euro i musi zostać w całości wpłacony przed podpisaniem notarialnego aktu założycielskiego. O wpłacie kapitału poświadcza bank, wystawiając odpowiednie zaświadczenie. Kapitał może również zostać wniesiony aportem, wykluczone jest natomiast wniesienie kapitału w postaci usług świadczonych na rzecz spółki. Jeżeli fundatorem spółki jest osoba prawna (np. polska spółka z ograniczoną odpowiedzialnością), konieczne jest przedstawienie aktualnego wyciągu z rejestru handlowego (KRS), zawierającego m.in. dane organu (osoby/osób fizycznych), uprawnionego do reprezentowania spółki. Wyciąg ten musi być poddany w Polsce procesowi legalizacji83 oraz przetłumaczony na język hiszpański przez tłumacza przysięgłego. Osoby fizyczne, będące wspólnikami hiszpańskiej spółki handlowej, są natomiast zobowiązane do ubiegania się o tzw. “NIE” (Número de Identidad del Extranjero), tj. o Numer Identyfikacyjny Cudzoziemca, nawet, jeżeli ich miejscem zamieszkania pozostaje Polska.84 O nadanie numeru NIE można ubiegać się nieodpłatnie w Ambasadzie Królestwa Hiszpanii w Warszawie. W tym celu zainteresowany musi wypełnić odpowiedni wniosek i złożyć go osobiście w Ambasadzie, przedstawiając aktualny paszport. Wniosek można również złożyć bezpośrednio w Hiszpanii, w

83

22 lipca 2004 r. polski Parlament udzielił zgodę Prezydentowi RP na ratyfikację Konwencji haskiej z dnia 5 października 1961 r. znoszącej wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych. Po ratyfikacji i wejściu w życie tejże Konwencji proces legalizacji zostanie zastąpiony poświadczeniem dokumentu w formie tzw. “apostille.” 84 Art. 58 ust. 1 Reglamento de ejecución de la Ley Orgánica 4/2000, de 11 de enero de 2000, sobre derechos y libertades de los extranjeros en España y su integración social, reformada por la Ley Orgánica 8/2000, de 22 de diciembre de 2000.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

87

stosownym komisariacie policji. Z doświadczenia wynika jednak, iż ubieganie się o NIE poprzez Ambasadę trwa znacznie krócej. Wymienione dokumenty, jak również projekt umowy spółki oraz kompletne dane wszystkich fundatorów i przyszłych członków zarządu, muszą zostać dostarczone notariuszowi w celu sporządzenia aktu założycielskiego. Wspólnicy założyciele, którzy nie planują osobistego stawiennictwa przed notariuszem w momencie podpisania aktu założycielskiego, muszą udzielić w tym celu odpowiednich pełnomocnictw osobie, która podpisze akt fundacyjny. Podobnie muszą postąpić wspólnicy będący osobami prawnymi, jeżeli osoba podpisująca akt założycielski nie jest osobą upoważnioną do reprezentowania spółki matki, zgodnie z załączonym wyciągiem z Krajowego Rejestru Sądowego. Wspomniane pełnomocnictwa mogą zostać udzielone przed notariuszem hiszpańskim, Konsulem Hiszpanii w Polsce (pełniącym funkcje notarialne) lub też przed polskim notariuszem. W tym ostatnim przypadku konieczne jest przeprowadzenie procesu legalizacji i przetłumaczenie pełnomocnictw na język hiszpański. Niezbędne jest także złożenie deklaracji o realizacji inwestycji zagranicznej. Odpowiedni formularz wypełnia często notariusz. Po podpisaniu notarialnego aktu założycielskiego, należy złożyć wniosek o przyznanie prowizorycznego numeru identyfikacji podatkowej (N.I.F.) oraz dokonać opłaty w wysokości 1 proc. podatku od wniesionego kapitału zakładowego. Akt założycielski spółki, prowizoryczny N.I.F. oraz dowód wpłaty wspomnianego wyżej podatku należy złożyć w Rejestrze Handlowym, właściwym ze względu na siedzibę nowo powstałej spółki. Wpis może trwać, w zależności od rejestru, ok. trzy tygodnie. W momencie dokonania wpisu, spółka nabywa osobowość prawną. Wpis jest także warunkiem przekształcenia N.I.F.- z prowizorycznego w N.I.F. docelowy. Tabela. 16. Koszty uruchamiania działalności gospodarczej w Hiszpanii Rezerwacja nazwy spółki w Centralnym Rejestrze ok. 7 € Handlowym w Madrycie Obsługa notariusza max. 300 € Podatek od czynności cywilno – prawnych 30,06 € Wpis do Rejestru Handlowego + publikacja w BORME min. 220 € Legalizacja i tłumaczenie przysięgłe dokumentów do ustalenia (wyciąg z KRS-u, pełnomocnictwa) Honoraria adwokata do ustalenia Przykładowe wyliczenie kosztów założenia hiszpańskiej spółki z o.o. przy minimalnym kapitale zakładowym (3.005,6 €) Źródło: opracowanie własne

Należy podkreślić, iż w praktyce kapitał minimalny wystarcza jedynie na pokrycie kosztów założenia i rejestracji spółki. Rozpoczęcie działalności (wynajęcie biura/magazynu, zatrudnienie pracowników, itd.) wymaga znacznie większych nakładów. Przy określaniu kapitału założycielskiego należy brać to pod uwagę. Zgodnie z art. 24 ust. 1 hiszpańskiego Kodeksu Handlowego, spółka zobowiązana jest do podawania na wszystkich wystawianych przez nią dokumentach, zamówieniach, fakturach i korespondencji swojej siedziby oraz danych

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

88

rejestracyjnych.85 Należy dodać, iż pod pojęciem „siedziby” rozumiany jest w Hiszpanii pełen adres spółki, a nie, jak w Polsce, jedynie miejscowość. Do obowiązków nowo powstałej spółki należy zgłoszenie momentu, w którym zamierza ona rozpocząć prowadzenie działalności gospodarczej, co wiąże się koniecznością składania rocznych deklaracji i ewentualnego uiszczania podatku IAE (podatek od prowadzenia działalności gospodarczej). Od podatku tego zwolnione są jednak przedsiębiorstwa, których roczny obrót nie przekracza 1.000.000 euro. Zarząd hiszpańskiej sp. z o.o., powoływany przez Zgromadzenie Wspólników, może być jednoosobowy (Administrador Único) lub wieloosobowy złożony z osób upoważnionych do samodzielnego reprezentowania spraw spółki - Administradores Solidarios lub też z osób zobowiązanych do działania łącznego-Administradores Mancomunados. Istnieje także możliwość powołania zarządu w formie organu kolegialnego (Consejo de Administración), złożonego z 3 do 12 członków. W tym przypadku powszechną praktyką jest oddelegowywanie jednego lub kilku z członków zarządu do pełnienia określonych funkcji (Consejeros Delegados). Członkami zarządu mogą być wspólnicy lub osoby spoza ich grona. Dopuszczalne jest również by w skład zarządu wchodziła osoba prawna; jest ona jednak zobowiązana do powołania osoby fizycznej, która będzie ją reprezentowała w pełnieniu funkcji członka zarządu. Do członków zarządu odnosi się również opisany wcześniej obowiązek uzyskania NIE. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na obowiązujące w Hiszpanii przepisy o zabezpieczeniu społecznym (Seguridad Social), które mogą znajdować zastosowanie nawet w przypadku członków zarządu mających miejsce zamieszkania w Polsce. Omówienie tej problematyki wykracza jednak poza ramy niniejszego opracowania. Struktura zarządu oraz wszelkie zmiany w składzie zarządu podlegają wpisowi do Rejestru Handlowego. Do reprezentowania spraw spółki zarząd może powołać pełnomocników. Pełnomocnictwa, udzielane w formie aktu notarialnego, mogą mieć charakter ogólny (poderes generales), szczególny lub procesowy. Pełnomocnictwa ogólne podlegają wpisowi do Rejestru Handlowego. Jak z powyższego wynika, Rejestr Handlowy jest źródłem informacji na temat osób upoważnionych do reprezentowania spółki i zakresu ich umocowania. Warto przypomnieć, iż informacje zawarte w rejestrze są powszechnie dostępne, także przez Internet (http://www.registradores.org). Spółka z o.o. “Nowa Firma” W czerwcu 2003 r. weszła w życie ustawa o tzw. „Nowej Firmie”, będącej rodzajem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (Sociedad de Responsabilidad Limitada Nueva Empresa - SLNE). Wspólnikami SLNE mogą być tylko i wyłącznie osoby fizyczne, także cudzoziemcy, przy czym liczba założycieli nie może być 85

Art. 24.1 Ccom.: „Los empresarios individuales, sociedades y entidades sujetos a inscripción obligatoria harán constar en toda su documentación, correspondencia, notas de pedido y facturas, el domicilio y los datos identificadores de su inscripción en el Registro Mercantil. Las sociedades mercantiles y demás entidades harán constar, además, su forma jurídica y, en su caso, la situación de liquidación en que se encuentren. Si mencionan el capital, deberán hacer referencia al capital suscrito y al desembolsado.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

89

większa niż pięciu. A posteriori - liczba wspólników może róść bez ograniczeń. Osoby prawne są zobowiązane do przeniesienia udziałów w spółce na osoby fizyczne w ciągu trzech miesięcy od ich nabycia. W przeciwnym razie SLNE powinna zostać przekształcona w tradycyjną spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Możliwe jest założenie jednoosobowej Nowej Firmy, lecz ta sama osoba fizyczna nie może być wspólnikiem dwóch jednoosobowych SLNE. Nazwę Nowej Firmy stanowi – obligatoryjnie - imię i nazwisko jednego ze wspólników (nie są dopuszczalne nazwy fantazyjne lub związane z działalnością prowadzoną przez spółkę), kod alfanumeryczny przyznawany automatycznie przez rejestr handlowy oraz oznaczenie SLNE, np. Jan Kowalski 082398GH1092 SLNE. Zmiana nazwy będzie konieczna, gdy założyciel, który udzielił spółce swojego nazwiska, przestanie być wspólnikiem. Ustawa nie wyjaśnia, czy w takim wypadku będzie również wymagana zmiana kodu alfanumerycznego. Przedmiot działalności SLNE może być określony w sposób bardzo szeroki i ogólny, wychodzi się, bowiem z założenia, iż małe przedsiębiorstwa często zmieniają swój zakres działalności, zwłaszcza w pierwszej fazie istnienia przedsiębiorstwa. Przedmiot działalności spółki może zostać zawężony i skonkretyzowany, należy jednak zaznaczyć, iż w umowie spółki można zmienić jedynie jej nazwę, siedzibę oraz wysokość kapitału zakładowego. Spółka przez cały okres istnienia będzie musiała się ograniczać do działalności określonej w akcie założycielskim. W związku z powyższym należy korzystać z możliwości, jakie daje ustawa i nie zawężać zakresu działalności spółki. Minimalny kapitał zakładowy SLNE nie może być mniejszy od 3 012 euro. Cechą charakterystyczną Nowej Firmy jest wprowadzenie kapitału maksymalnego w wysokości 120 202 euro. Przekroczenie górnej granicy, przewidzianej dla kapitału zakładowego SLNE, powoduje konieczność jej przekształcenia w inny rodzaj spółki. Proces założycielski SLNE może zostać przeprowadzony w sposób tradycyjny lub drogą elektroniczną. W tym drugim przypadku autorzy ustawy gwarantują możliwość założenia i wpisania Nowej Firmy do Rejestru Handlowego w ciągu 48 godzin. W praktyce termin ten nie zawsze jest dotrzymywany. Założenie firmy drogą elektroniczną jest możliwe jedynie za pośrednictwem kancelarii notarialnych, wpisanych do sieci CIRCE, stosujących standardowe formularze. Uproszczenia procedur odnoszą się nie tylko do założenia SLNE, ale także do szeregu innych regulacji, tyczących np. zarządu, prowadzenia ksiąg czy księgowości spółki. Mimo tych ułatwień forma SLNE nie cieszy się zbytnią popularnością wśród inwestorów. Od czerwca do końca roku 2003 zostało zarejestrowanych zaledwie 898 spółek tego typu. (Należy podkreślić, iż w tym samym okresie zarejestrowano ok. 60.340 spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i 1270 spółek akcyjnych.)86 Do września 2004 utworzono zaledwie 591 spółek w formie innej niż sp. z o.o. lub s.a..87

86 87

http://www.registradores.org/Estadistica/2003/Estadisticas_2003_total/constituciones.htm http://www.registradores.org/Estadistica/2004/Septiembre/Paginas/constituciones.htm

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

90

Oddział firmy Istnieje przekonanie, iż założenie i prowadzenie oddziału jest łatwiejsze i mniej kosztowne niż założenie filii, czyli odrębnej spółki handlowej. Czy tak jest rzeczywiście? Otwarcie oddziału polskiej spółki handlowej w Hiszpanii wymaga dokonania wpisu do Rejestru Handlowego właściwego ze względu na siedzibę oddziału. W tym celu należy złożyć w Rejestrze dokumenty potwierdzające istnienie spółki matki, czyli aktualny wyciąg z KRS-u wraz z wyszczególnieniem członków zarządu, aktualną umowę spółki oraz notarialny akt założycielski oddziału podpisany przez upoważniony do tego organ. Wszystkie wspomniane wyżej dokumenty muszą być zalegalizowane i przetłumaczone na język hiszpański. Spółka matka zobowiązana jest do wyodrębnienia funduszy, przeznaczonych na realizację zadań powierzonych oddziałowi, gdyż oddział nie posiada własnego kapitału zakładowego. W akcie założycielskim spółka matka powołuje również dyrektora oddziału i udziela mu pełnomocnictw, wystarczających do pełnienia tejże funkcji. Należy podkreślić, iż oddział nie posiada własnej osobowości prawnej. Jego autonomia działania w stosunku do spółki matki jest, więc ograniczona, mimo że posiada własną strukturę organizacyjną i dyrekcję. Spółka macierzysta odpowiada również za zobowiązania zaciągnięte przez oddział. Przedmiot działalności oddziału nie może odbiegać od przedmiotu działalności spółki matki. Istnieje nadto obowiązek ujawniania danych, dotyczących spółki matki (każdorazowej zmiany nazwy lub siedziby spółki, zmiany w strukturze i składzie zarządu, o wszczęciu postępowania układowego lub upadłościowego, itd.) w hiszpańskim Rejestrze Handlowym, w którym wpisany jest oddział. W rozumieniu prawa podatkowego oddziały spółek zagranicznych są zakładami. Innymi słowy podlegają opodatkowaniu w Hiszpanii. Wynika z tego konieczność prowadzenia własnej księgowości w sposób odpowiadający hiszpańskim przepisom o rachunkowości. Dodatkowo spółka matka jest zobowiązana do składania w hiszpańskim rejestrze handlowym swoich własnych sprawozdań finansowych. Z formalnego punktu widzenia przewaga oddziału nad spółką jest, więc wątpliwa. Przyszły inwestor powinien również rozważyć konsekwencje, jakie wynikają z braku posiadania osobowości prawnej przez oddział. Indywidualna działalność gospodarcza Rozpoczęcie indywidualnej działalności gospodarczej, czyli tzw. “samozatrudnienie”, stało się sposobem na obejście, dwuletniego okresu przejściowego, dotyczącego swobodnego przepływu pracowników, jaki zastosowała Hiszpania wobec obywateli nowych państw członkowskich (z wyjątkiem Cypru i Malty). Z formalnego punktu widzenia, rozpoczęcie tego typu działalności wymaga jedynie dokonania odpowiednich zgłoszeń i deklaracji na przewidzianych do tego celu urzędowych formularzach. Należy jednak pamiętać, iż prowadzenie tego typu działalności pociąga za sobą szereg obowiązków księgowych i podatkowych. Dlatego też samozatrudnienie nie powinno służyć obchodzeniu prawa, a bazować na realnym projekcie biznesowym.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

91

Podsumowanie Decyzja o wejściu na rynek hiszpański i wybór odpowiedniej formy prawnej dla zamierzonej działalności powinny być poprzedzone nie tylko analizą i porównaniem wymogów i obowiązków formalnych, ale także, a może przede wszystkim, pozostałych uwarunkowań prawnych (prawo pracy, prawo podatkowe), które nie były przedmiotem niniejszego opracowania. Wszystko to w kontekście konkretnego projektu inwestycyjnego, biorąc pod uwagę specyfikę promowanego produktu lub świadczonych usług, rynku lokalnego, na którym przedsiębiorca zamierza działać i potencjalnej klienteli. Koniecznością wydaje się podjęcie współpracy, np. zatrudnienie osoby, znającej hiszpański rynek, miejscowe zwyczaje, mentalność i język. Pomoże to uniknąć podstawowych błędów, popełnianych zazwyczaj przez polskich przedsiębiorców, a wynikających, tylko i wyłącznie, z braku doświadczenia i znajomości Hiszpanii.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

92

3.4. DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA W HOLANDII (Marcin P. Lewandowski) Wprowadzenie W przypadku stawiania pierwszych kroków na rynku zagranicznym należy zachować ostrożność i unikać niepewnych inwestycji. Szczególnie w początkowej fazie wejścia na rynek warto jest rozważyć formę świadczenia usług transgranicznych (eksport usług)88. Niniejszy artykuł zajmę się prawnoadministracyjnymi uwarunkowaniami transgranicznego świadczenia usług w Holandii, a w szczególności problematyką przemieszczenia pracowników w celu wykonania usługi o charakterze tymczasowym. Artykuł omawia przepisy, które obowiązują na rynku holenderskim89. Usługi transgraniczne w Królestwie Niderlandów W sektorze konstrukcyjnym, instalacyjnym i budowlanym polskie firmy dają sobie świetnie radę jako eksporterzy. Firmy polskie stawiają pierwsze kroki na rynku Królestwa Niderlandów90 za pomocą tymczasowych projektów w celu rozpoznania rynku i przygotowania gruntu pod ewentualne otwarcie stałej placówki. Warto jest tu wspomnieć o tym, iż otwarcie stałej placówki (ukonstytuowanie się zakładu) w Niderlandach prowadzi do skutków natury fiskalnej. Zyski uzyskane z działalności gospodarczej, które mogą być przypisane zakładowi niderlandzkiemu podlegają opodatkowaniu w Niderlandach91. Ponadto w świetle istniejących okresów przejściowych dla pracy najemnej należy liczyć się z tym, że otwierając filię lub oddział w Niderlandach trzeba będzie postarać się o pozwolenia na pracę dla personelu niższego szczebla (personel produkcyjny), co nie jest łatwe ze względu na przepis zawarty w ustawie o zatrudnieniu obcokrajowców92, który daje pierwszeństwo obywatelom Niderlandów. Jedynie personel kluczowy (dyrekcja) może liczyć na ułatwiony dostęp do rynku pracy. W ramach usług transgranicznych obowiązuje natomiast złagodzony reżim, jeśli chodzi o oddelegowanie personelu niższego szczebla. Krótko mówiąc w początkowej fazie działalności na nowym rynku forma usługi transgranicznej może okazać się najbardziej wskazaną formą działalności.

88

Zagadnienie to zostało umówione w rozdziale 2.3 niniejszej książki. Europejskich podstawy prawnych dotyczące swobody świadczenia usług w Unii Europejskiej zostały umówione w pkt 1.1 i 1.2. rozdziału pierwszego niniejszej książki. 90 Królestwo Niderlandów do oficjalna nazwa Holandii. 91 Konwencją miedzy Rzeczpospolitą Polską a Królestwem Niderlandów w sprawie unikania podwójnego opodatkowania i zapobiegania uchylaniu się od opodatkowania w zakresie podatków od dochodu, 13 luty 2002 (Dz. U. z 2003 r. Nr 216, poz. 2120). 92 Niderlandzka ustawa: Wet arbeid vreemdelingen z 21 grudnia 1994 roku (Stb. 1994, 959). 89

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

93

Niestety rzeczywistość holenderska jest jeszcze daleka od europejskich wytycznych. W Królestwie Niderlandów Ministerstwo Spraw Socjalnych i Zatrudnienia (Ministerstwo) utrzymało stare przepisy (z małymi zmianami) reglamentujące dostęp do rynku usług. Wymóg uzyskania pozwoleń na pracę dla pracowników Polskich przedsiębiorstw świadczących tymczasowo usługi w Niderlandach został utrzymany. Jedyna zmiana po 01.05.2004 dotyczy skrócenia okresu oczekiwania na przyznanie pozwoleń do 2 tygodni. Ministerstwo Spraw Socjalnych i Zatrudnienia stosuje kryterium dwunastomiesięcznego okresu zatrudnienia w przypadku procedury o przyznanie pozwolenia na pracę w ramach transgranicznego świadczenia usług z przemieszczeniem personelu. Pracodawca ubiegający się o pozwolenie musi wykazać, iż jego pracownik jest zatrudniony w firmie przynajmniej od 12 miesięcy. W ten sposób administracja holenderska dyskryminuje polskich przedsiębiorców wobec przedsiębiorców z innych państw członkowskich, odbierając polskim przedsiębiorcom możliwość efektywnego dopasowywania strategii zatrudnienia do ilości zleceń. W tej kwestii kancelaria Lewandowski Consulting złożyła skargi w Ministerstwie Spraw Socjalnych i Zatrudnienia Królestwa Niderlandów oraz w Komisji Europejskiej. Działania kancelarii odniosły skutek. Ministerstwo zapowiedziało zmianę przepisów i zliberalizowanie dostępu do holenderskiego rynku usług. Ogólny zakaz zatrudniania obcokrajowców Dostęp do holenderskiego rynku pracy jest uregulowany w Ustawie o zatrudnieniu obcokrajowców. Artykuł 2 punkt 1 Ustawy zawiera ogólny zakaz zatrudniania obcokrajowców na terenie Niderlandów bez uprzedniego uzyskania pozwolenia na pracę (Tewerkstellingsvergunning – TWV). Artykuł 3 punkt 2 upoważnia ministra do wskazania w rozporządzeniu ministerialnym określonych kategorii obcokrajowców lub określonych kategorii czynności, które są wyłączone z obowiązku uzyskania pozwoleń. Na podstawie tego artykułu wydano rozporządzenie o zwolnieniu z obowiązku uzyskania pozwoleń na pracę w przypadku usług o charakterze incydentalnym. Szczegóły tego wyjątku przedstawię w dalszej części tego rozdziału. Artykuł 8 punkt 1 Ustawy wskazuje kryteria, na podstawie, których holenderski centralny urząd zatrudnienia (Het Centrum voor Werk en Inkomen – CWI) jest zobowiązany odmówić wydania pozwolenia na pracę. Po pierwsze obowiązek wydania decyzji odmownej istnieje, jeśli na rynku pracy znajduje się „priorytetowy popyt” na pracę na danym stanowisku. Pod pojęciem „priorytetowy popyt” rozumie się regułę pierwszeństwa dla obywateli narodowości holenderskiej szukających pracy. Jako zasadę należy przyjąć, iż na rynku pracy zawsze będzie „priorytetowy popyt”. Wyjątek stanowią sektory wskazane w rozporządzeniach ministerialnych, gdzie panuje „strukturalny brak rąk do pracy”. Ten tak zwany test rynku polega na sprawdzeniu czy na terenie Niderlandów nie ma osób, które daną pracę mogłyby wykonać. Jest to długa i trudna procedura, która skutecznie chroni holenderski rynek pracy. Ponadto obowiązek wydania decyzji odmownej istnieje, jeśli wniosek dotyczy miejsca pracy, które nie zostało zgłoszone do holenderskiego urzędu pracy (CWI) przynajmniej na 5 tygodni przed złożeniem

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

94

wniosku o wydanie pozwolenia na pracę93. Artykuł 8 ustęp 3 upoważnia ministra do ustanowienia wyjątków od powyższego przepisu polegających na niestosowaniu „testu rynku pracy” miedzy innymi w celu wspierania międzynarodowych kontaktów handlowych. Zwracam uwagę, że zwolnienie z „testu rynku pracy” nie zwalnia z obowiązku uzyskania pozwolenia na pracę dla personelu przed rozpoczęciem wykonania usługi. Przykładem takiego wyjątku jest procedura paragrafu 20a Rozporządzenia wykonawczego do Delegacji i Rozporządzenia wykonawczego do Ustawy o zatrudnieniu obcokrajowców94. Wymóg uzyskania pozwoleń na pracę w ramach tymczasowego delegowania polskich pracowników do wykonania usług transgranicznych na terenie Niderlandów jest sprzeczny z wcześniej wspomnianymi przepisami acquis. Podobnego zdania był ETS już w 1989 roku. Trybunał orzekł niezgodność takiego zachowania z acquis communitaire w sprawie C-113/89. Sprawa Rush Portuguesa C – 113/89 W latach osiemdziesiątych w struktury Unii wstąpiła Portugalia. Traktat Akcesyjny z Portugalią wskazywał okresy przejściowe w stosunku do swobody przepływu pracowników. Nie przewidziano jednak żadnych okresów przejściowych w zakresie swobodnego przepływu usług. Podobny system przewiduje Traktat Akcesyjny z Aten. Stanowisko administracji francuskiej w stosunku do usługodawców portugalskich było podobne do obecnego stanowiska administracji holenderskiej do przedsiębiorców Polskich. Pewien portugalski przedsiębiorca budowlany otrzymał zlecenie na wykonanie robót we Francji. W celu wykonania usługi firma portugalska oddelegowała do Francji swoich pracowników – obywateli portugalskich. Francuski urząd pracy wszczął postępowanie przeciwko firmie portugalskiej ze względu na brak wymaganych pozwoleń na pracę. Portugalski przedsiębiorca skierował sprawę do Trybunalu. ETS uznał, że celem okresu przejściowego w zakresie swobodnego przepływu pracowników najemnych jest ochrona rynku pracy. Ponieważ pracownicy delegowani po wykonaniu usługi powracają do Portugalii, to w żaden sposób nie wstępują na rynek pracy we Francji. Przepisy przejściowe stanowią wyjątek od acquis communitaire i jako takie nie mogą być interpretowane rozszerzająco. Tym samym nie można „naginać” ograniczenia w zakresie swobodnego przepływu pracowników na sektor usług ograniczając lub uniemożliwiając ich swobodny przepływ. Krόtko mówiąc ETS przyznał rację portugalskiemu przedsiębiorcy i uznał przepis dotyczący obowiązku uzyskania pozwoleń na pracę w ramach transgranicznego świadczenia usług o charakterze tymczasowym za bezprawny. Przekładając powyższy kazus na obecną sytuację stwierdzam, iż Królestwo Niderlandów działa sprzecznie z prawem europejskim i orzecznictwem Trybunału 93 Przepis zawarty w artykule 8 Ustawy jest potocznie nazywany „test rynku pracy”. Kontrola przez urząd CWI, czy 94 Rozporządzenie Ministra Spraw Socjalnych i Zatrudnienia Królestwa Niderlandów z 17 sierpnia 1994 (Stcr. 1995, 168).

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

95

żądając od polskich przedsiębiorców uzyskania pozwoleń na pracę dla pracowników delegowanych do wykonania usług w Niderlandach. Wyjątki od zakazu zatrudnienia obcokrajowców W ramach niniejszego artykułu omówię poniżej trzy wyjątki od zakazu zatrudniania obcokrajowców. Pierwszy z tych wyjątków zwalnia z obowiązku uzyskania pozwolenia na pracę. Pozostałe dwa wyjątki uchylają obowiązek przeprowadzenia „testu rynku pracy”. Jeśli chodzi o całkowite zwolnienie z obowiązku uzyskania pozwoleń na pracę to jest ono możliwe w przypadku czynności o charakterze incydentalnym, które polegają między innymi na: • montowaniu lub naprawie maszyn, narzędzi i aparatów sprzedanych i dostarczonych przez polską firmę pod warunkiem, że pracownicy wykonujący montaż lub naprawę są pracownikami tej firmy lub; • usługi polegające na przygotowywaniu, urządzaniu, prowadzeniu i demontażu wystaw lub stoisk dla zleceniodawców zagranicznych Warunkiem zwolnienia jest incydentalny charakter usługi. Czynności o charakterze incydentalnym w świetle Rozporządzenia ministerialnego z 23 sierpnia 199595 to czynności, których wykonanie na terenie Niderlandów nie trwa dłużej niż 3 miesiące w okresie trwającym 9 miesięcy. Kolejny wyjątek dotyczy wspierania międzynarodowych kontaktów handlowych. Paragraf 20a dotyczy zwolnienia z „testu rynku pracy” dla pracowników będących obywatelami państw trzecich, którzy są legalnie zatrudnieni w jednym z państw członkowskich, i którzy zostają oddelegowani w celu wykonania usług w Niderlandach. Przykładem takiej sytuacji było oddelegowanie polskich pracowników legalnie zatrudnionych w Niemieckiej firmie budowlanej do pracy na terenie Niderlandów. Chodzi tu o okres przed wstąpieniem Polski w struktury Wspólnoty. Procedura ta została powołana do życia wskutek wyroku ETS w sprawie C-43/93 (Van Der Elst). Belgijski przedsiębiorca Van der Elst posiadał firmę budowlaną i zatrudniał legalnie obywateli marokańskich (pracownicy marokańscy byli w posiadaniu belgijskich pozwoleń na pobyt i pracę). W ramach umowy o wykonanie usług budowlanych (rozbiórka konstrukcji budowlanej) na terenie Francji Van der Elst wysłał swoich pracowników w celu wykonania usługi. Francuski urząd pracy wszczął postępowanie przeciw Van der Elst zarzucając mu wykonywanie pracy na terenie Francji bez uprzedniego uzyskania pozwolenia dla marokańskich pracowników. Sprawa trafiła na wokandę ETS. ETS był zdania, iż obywatele państw trzecich będący w posiadaniu pozwolenia na pobyt i na pracę w jednym z państw członkowskich nie muszą występować o nowe pozwolenie w ramach świadczenia usług transgranicznych. Żądanie takich pozwoleń przez administrację francuską zostało uznane za sprzeczne z przepisami o swobodzie świadczenia usług. Niniejsza procedura dotyczy pracowników z państw trzecich. Do 01.05.2004 pracownikami państw trzecich w rozumieniu paragrafu 20a byli na przykład obywatele polscy legalnie zatrudnieni w niemieckich firmach i 95

Besluit tot uitvoering Wav ( Stb. 406).

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

96

posiadający zezwolenie na pobyt w Niemczech. Tacy pracownicy byli zwolnieni z „testu rynku pracy” w ramach procedury 20a. Patrząc na wyrok w sprawie Van der Elst nasuwa się wniosek, że tacy pracownicy nie powinni w ogóle podlegać obowiązkowi uzyskania pozwoleń w Niderlandach, ze względu na to, iż zostali już dopuszczeni do rynku pracy w Niemczech i są w posiadaniu pozwoleń na pobyt i pracę. Mimo to, iż po 01.05.2004 obywatele polscy nie mogą być widziani jako obywatele państw trzecich, niderlandzki urząd zatrudnienia wskazał paragraf 20a jako procedurę obowiązującą polskich przedsiębiorców w ramach oddelegowywania personelu w celu wykonania usług o charakterze tymczasowym. Uważam, że przepis ten prowadzi do dyskryminacji polskich przedsiębiorców względem przedsiębiorców ze „starych” państw członkowskich. Zmianą na lepsze jest to, że w ramach procedury 20a holenderski urząd zatrudnienia zobowiązał się do załatwiania wniosków o przyznanie pozwolenia na pracę w ciągu dwóch tygodni. Ponieważ w ramach transgranicznego świadczenia usług w Niderlandach najczęściej używaną procedurą będzie procedura paragrafu 20a przybliżę poniżej kwestie formalne związane procedurą w centralnym urzędzie zatrudnienia. Wniosek powinien zostać złożony przez pracodawcę. Prawo holenderskie rozumie pod pojęciem pracodawca zarówno rzeczywistego pracodawcę jak i zleceniodawcę zawierającego umowę o wykonanie usług z rzeczywistym pracodawcą. W wypadku procedury 20a wnioski o pozwolenia na pracę powinny być składane przez rzeczywistego pracodawcę. Wnioskodawca może posłużyć się pełnomocnikiem w celu załatwienia formalności (najczęściej jest to wręcz wskazane ze względu na barierę językową). Aby otrzymać pozwolenie pracodawca musi wykazać, iż delegowany pracownik jest u niego zatrudniony przez okres przynajmniej 12-u miesięcy (wymóg ten jest moim zdaniem niezgodny z Dyrektywa dotyczącą usług o charakterze tymczasowym). Ponadto warunki zatrudnienia ujęte w umowie o pracę, należy dopasować do podstawowych warunków zatrudnienia obowiązujących w Niderlandach. Przepisy artykułu 3 Dyrektywy 96/71 zobowiązujące państwa członkowskie do zagwarantowania podstawowych warunków zatrudnienia zostały ujęte w Ustawie o warunkach zatrudnienia w przypadku pracy transgranicznej z dnia 2 grudnia 1999 (WAGA). Na podstawie artykułu 1 tej ustawy do zagranicznych umów o pracę mają zastosowanie podstawowe warunki zatrudnienia dotyczące: • urlopu płatnego; • równouprawnienia kobiet i mężczyzn; • równouprawnienia przy różnym wymiarze czasu pracy; • troski o bezpieczeństwo i higienę w miejscu pracy; • kobiet ciężarnych. Ponadto płaca oferowana pracownikom wykonującym usługi transgraniczne w Niderlandach nie może być niższa niż obowiązujące w wynagrodzenie minimalne.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

97

Jesli chodzi o sektor budowlany to przepisy Ustawy o warunkach zatrudnienia w przypadku pracy transgranicznej 96 wskazują wybrane warunki zatrudnienia zawarte w niderlandzkich ogólnie obowiązujących układach zbiorowych dla sektora budowlanego jako warunki, które muszą zostać zagwarantowane w przypadku pracowników wykonujących usługi transgraniczne na terenie Niderlandów. Co za tym idzie przepisy te musza znaleźć odbicie w umowie o pracę. Do warunków zatrudnienia, które obowiązują sektor budowlany należą: • unormowania dotyczące maksymalnego wymiaru czasu pracy i minimalnych przerw na odpoczynek; • unormowania dotyczące minimalnego wymiaru urlopu płatnego; • unormowania dotyczące minimalnego wynagrodzenia; • unormowania dotyczące warunków udostępniania/wypożyczania pracowników, w szczególności w przypadku biur zajmujących się oddelegowywaniem i wypożyczaniem personelu; • unormowania dotyczące zdrowia, bezpieczeństwa i higieny w miejscu pracy • przepisy ochronne dotyczące warunków i okoliczności pracy kobiet ciężarnych i kobiet po porodzie, dzieci i młodzieży; • unormowania dotyczące równouprawnienia kobiet i mężczyzn jak i inne przepisy o niedyskryminacji. Wyjątek trzeci zatytułowano „Zawody, dla których wydano tymczasowe zwolnienie z testu rynku pracy”. Na podstawie paragrafu 19a Przepisów wykonawczych do Delegacji i rozporządzenia wykonawczego do Ustawy o zatrudnieniu obcokrajowców Niderlandzki urząd pracy wydał rozporządzenie97 zwalniające następujące zawody z „testu rynku pracy”. • transport międzynarodowy: kierowcy międzynarodowi; • żegluga śródlądowa: marynarze i sternicy; • sektor mięsny: rzeźnicy i masarze; • służba zdrowia (służba laboratoryjna - radiodiagnostyczna i służba laboratoryjna -radioterapeutyczna). Rozporządzenie to obowiązywało od 01.05.2004 do 31.07.2004 i zostało wznowione na mocy rozporządzeń z 01.08.2004 i 01.11.2004. Raz na kwartał urząd pracy będzie wydawał nowe rozporządzenia wskazując sektory, w których panuje „strukturalny brak rąk do pracy”. W ramach powyżej wspomnianego rozporządzenia istnieje szansa inwestycyjna dla polskich przedsiębiorców polegająca na działalności związanej z wynajmowaniem personelu. Na przykład masarnie, rzeźnie lub firmy transportowe chcąc zwiększyć obroty i utrzymać wykwalifikowany personel mogą pokusić się o rozszerzenie działalności o usługi związane z tymczasowym wypożyczaniem personelu.

96

Art. 3 WAGA, zmieniający Ustawę z 1937 roku o ustanawianiu ogólnie obowiązujących układów zbiorowych, artykuł 2 punkty 6 i 7. 97 Rozporządzenie CWI 2004/011 z 13 lipca 2004.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

98

Podsumowanie Sytuacja prawna panująca w Niderlandach prowadzi do tego, iż polscy usługodawcy są nadal zobowiązani do uzyskania pozwoleń dla pracowników, którzy zostaną oddelegowani do Królestwa Niderlandów. Procedura, która w tej chwili obowiązuje eksporterów usług została skrócona z 5 do 2 tygodni i sprowadza się do spełnienia obiektywnych kryteriów. Jeśli kryteria te zostaną spełnione pozwolenie musi zostać wydane. Test rynku pracy obowiązujący polskich przedsiębiorców i ich holenderskich zleceniodawców przed 01.05.2004 nie jest już stosowany. Dlatego warto starać się o przyznanie pozwoleń, tym bardziej, że kary za zatrudnianie bez pozwolenia mogą sięgnąć nawet kilkunastu tysięcy euro za pracownika. Dla firm, które po 01.05.2004 były przekonane, że nie potrzebują już starać się o pozwolenia na pracę i spotkały się z kontrolami i karami istnieje możliwość uniknięcia nieprzyjemnych konsekwencji. Jeśli wykonanie usługi było oparte na umowie o dzieło w formie pisemnej lub dokumenty oferty i zamówienia (transakcja nie ma znamion usługi wykonywanej „na czarno”), to istnieje możliwość złożenia odwołania (z pozytywnym skutkiem) od decyzji holenderskiej inspekcji pracy. Ponadto istnieje możliwość uzyskania odszkodowania od Królestwa Niderlandów za poniesione straty i niezrealizowany zysk (np. przy nakazie natychmiastowego opuszczenia miejsca budowy). Ponieważ Królestwo Niderlandów stosując w stosunku do polskich przedsiębiorców obowiązek uzyskania pozwoleń na prace dyskryminuje tychże przedsiębiorców względem firm ze „starych” państw członkowskich kancelaria Lewandowski Consulting rozpoczęła procedury w ramach europejskiej organizacji SOLVIT. Ponadto kancelaria zwróciła się w imieniu kilku polskich przedsiębiorców ze skargą do Komisji Europejskiej, czego efektem jest zapowiedziana liberalizacja przepisów Ustawy o zatrudnieniu obcokrajowców. Obowiązek uzyskania pozwoleń na pracę zostanie zastąpiony obowiązkiem zawiadamiania urzędu o oddelegowaniu pracowników.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

99

3.5. DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA W NIEMCZECH (Katarzyna Langewitsch) Wprowadzenie Republika Federalna Niemiec jest największą i nadal najsilniejszą gospodarką europejską. System prawny jest stabilny, co z punktu widzenia prowadzenia działalności gospodarczej jest ogromną zaletą. Przedsiębiorca, bowiem nie jest zaskakiwany ciągłym zmianami ustaw. Może z pewną łatwością zaplanować swoje działania w dłuższym okresie czasu. Dodatkowo zamożność niemieckich konsumentów oraz bliskość geograficzna pomiędzy naszymi krajami jest dodatkowym atutem. Przy podejmowaniu decyzji o wyborze lokalizacji przedsięwzięcia warto uwzględnić fakt, iż landy zachodnie są bogatsze, tak, więc przedsiębiorca znajdzie raczej tam odbiorców własnych usług i produktów. Celem niniejszego opracowania jest prezentacja uregulowań prawnych dotyczących uruchamiania działalności gospodarczej w Niemczech z uwzględnieniem zmian prawnych obowiązujących od 1 stycznia 2005 roku. Charakterystyka wybranych form prawnych Polski przedsiębiorca decydujący się na uruchomienie w Niemczech własnej firmy ma możliwość rozpoczęcie samodzielnej działalności lub z innymi osobami w formie spółki. Oczywiście każda z tych form ma zarówno swoje wady, jak i zalety. Polski przedsiębiorca może również założyć w Niemczech przedstawicielstwo istniejącej już w Polsce spółki lub przedsiębiorstwa jednoosobowego. Założenie własnej niemieckiej spółki lub przedsiębiorstwa jest obecnie - po wejściu Polski do Unii Europejskiej - stosunkowo bezproblemowe. Wśród dostępnych w prawie niemieckim form organizacyjno-prawnych na omówienie zasługują: • przedstawicielstwo niesamodzielne; • przedstawicielstwo samodzielne; • spółka cywilna; • samodzielna działalność gospodarcza na własny rachunek. Przedstawicielstwo niesamodzielne nie posiada osobowości prawnej. Jego rolą jest jedynie rozpoznanie rynku, wspieranie sprzedaży, nawiązywania kontaktów. Nie jest rejestrowane w rejestrze handlowym, musi jednak zostać zgłoszone we właściwym dla miejsca siedziby firmy urzędzie ds. Gospodarki (Gewerbeamt). Przedstawicielstwo samodzielne musi posiadać własne kierownictwo i być samodzielne gospodarczo i organizacyjnie, prowadzi ono własną księgowość i dysponuje własnym majątkiem. Samodzielny oddział ma jednak prawo pozywać i

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

100

może być pozwany przez osoby trzecie. Podlega obowiązkowi wpisania do rejestru handlowego jako samodzielne przedstawicielstwo. Przy wyborze pomiędzy przedstawicielstwem istniejącej już spółki a założeniem samodzielnej spółki należy wziąć pod uwagę, że założenie przedstawicielstwa firmy zagranicznej, a więc i polskiej spółki w Niemczech odbywa się według niemieckiego Kodeksu Handlowego (§ 13 d HGB) na podstawie prawa zagranicznego. Oznacza to, że przy wszystkich czynnościach prawnych niemiecki sąd rejestrowy musi brać pod uwagę między innymi prawo polskie, które jest dla sądu prawem obcym. Wykonanie czynności trwa z doświadczenia dłużej. Niezależne przedstawicielstwa zagranicznych spółek są raczej „niezręczne” a więc stosunkowo rzadko zakładane. Dlaczego więc przedstawicielstwo, a nie od razu założenie nowego przedsiębiorstwa według prawa niemieckiego? Zalecane jest wyłączenie w wypadku eksportu usług, tj., gdy przedsiębiorstwo polskie świadczy usługi w Niemczech za pomocą własnego, polskiego personelu, mieszkającego na stałe w Polsce, na podstawie europejskiej wolności świadczenia usług. Wolność ta jest ograniczona wyłącznie w następujących branżach: budownictwo, przemysłowe sprzątanie i dekoracje wnętrz, co obowiązuje w okresie przejściowym. Polski przedsiębiorca może również zawiązać spółkę zgodnie wymogami prawa niemieckiego. Dla drobnych przedsięwzięć adekwatne będzie założenie spółki cywilnej lub jawnej. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z kolei jest odpowiednią formą dla średnich przedsięwzięć, zaś akcyjna dla dużych. Przedsiębiorcy - właściciele spółki cywilnej (Gesellschaft bürgerlichen Rechts, GbR) odpowiadają własnym prywatnym majątkiem za dług spółki, co niewątpliwie jest wadą. Powinni się znać nawzajem i ufać sobie, ponieważ za długi i zobowiązania spowodowane przez jednego ze wspólników odpowiada również inny wspólnik lub wspólnicy. Do zawiązania spółki cywilnej wystarczająca jest umowa ustna lub pisemna, przy której nie potrzebna jest współpraca adwokata. Spółka cywilna nie podlega wpisaniu do rejestru handlowego (Handelsregister). Spółka jawna (offene Handelsgesellschaft, oHG) i spółka komandytowa (Kommanditgesellschaft) podlegają natomiast wpisowi do rejestru handlowego, podobnie jak spółki kapitałowe. Samodzielna działalność gospodarcza podlega zgłoszeniu we właściwym urzędzie d.s. gospodarki (Gewerbeanmeldung). Przedsiębiorca rejestruje działalność gospodarczą za pomocą formularza, który może otrzymać w urzędzie. Może zrobić to osobiście, lub przez przedstawiciela, który będzie dysponował pełnomocnictwem przedsiębiorcy oraz jego paszportem lub dowodem. Zaświadczenie rejestracji działalności (Gewerbeschein) wydawane jest od razu, co oznacza, że działalność może być od razu wykonywana. Od 1 stycznia 2005 roku weszła w życie nowa ustawa dotycząca obcokrajowców (Zuwanderungsgesetz). Według niej obywatele polscy jako obywatele Unii Europejskiej nie potrzebują już pozwolenia na pobyt, muszą się jedynie zameldować swój pobyt w biurze meldunkowym. Urząd d.s. obcokrajowców może jednak wymagać udokumentowania podstaw prawych pobytu, tj. wykonywania własnej działalności gospodarczej.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

101

Koszta rejestracji działalności gospodarczej Koszty rejestracji działalności gospodarczej są uzależnione od wybranej formy prawnej. Poniżej przedstawiono syntetyczne ich ujęcie. Przedstawicielstwo istniejącej już polskiej spółki: • około 200 euro koszta notarialne za sporządzenie umowy spółki; • 84 euro koszta rejestracji w rejestrze spółek; • około 200 euro opłata za obowiązkowe ogłoszenia w prasie; • zgłoszenie działalności gospodarczej po rejestracji spółki w rejestrze (przy spółce cywilnej, jawnej, komandytowej: 26 euro za każdego wspólnika; przy spółce z o.o.: 31 euro jednorazowo). Spółka zależna (spółka-córka): Przy zawiązywaniu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością koszty są oczywiście wyższe. Sporządzenie umowy przez prawnika wiąże się z kosztami w wysokości około 1000 euro umowa. Kolejne koszty to: honorarium notariusza około 500 euro, opłata za wpis do rejestru 84 euro oraz około 200 euro za obowiązkowe ogłoszenia w prasie. Minimalny kapitał zakładowy natomiast określono w wysokości 25000 euro (dla porównania dla spółki akcyjnej wynosi 50000 euro). Spółka-córka może mieć również formę spółki cywilnej. W tym wypadku nie jest konieczne posiadanie wkładu minimalnego. Jeśli spółka ta działa jako kupiec i ma obroty w wysokości około 8000 euro rocznie, zmienia się ona automatycznie w spółkę jawną i musi zostać zarejestrowana. Koszta rejestracji spółki jawnej są porównywalne ze spółką z ograniczoną odpowiedzialnością. Samodzielna działalność gospodarcza musi być zarejestrowana we właściwym urzędzie gospodarczym, co wiąże się z opłatą 26 euro. Wynajem lokalu oraz meldunek Aby rozpocząć działalność w Niemczech, trzeba „zaistnieć” w tym kraju tak, aby niemieckie urzędy stały się dla przedsiębiorcy właściwe. Znaczy to, że trzeba się zameldować w biurze meldunkowym. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej nie wymagane jest już na to pozwolenie na pobyt. Obywatel polski może wynająć samodzielne mieszkanie i zameldować się w nim, lub zameldować się jako sublokator. Ważne jest w ostatnim wypadku, żeby umieszczony został szyld z nazwiskiem na skrzynce na listy, lub jako adres podawane zostało również nazwisko głównego lokatora. Otwarcie konta bankowego Przydatne, ale z reguły nie konieczne, jest założenie konta bankowego. Przedsiębiorca musi zrobić to osobiście, legitymując się paszportem lub dowodem. Musi być już zameldowany na terenie Niemiec. W wypadku spółek konieczne jest przedłożenie poświadczonej notarialnie umowy spółki oraz uchwały wspólników powołującej członków zarządu oraz zaświadczenia o zameldowaniu w RFN

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

102

przynajmniej jednej osoby, wspólnika lub członka zarządu. W przypadku spółki z o.o. (GmbH) konto bankowe musi zostać założone w celu wpłaty kapitału. Zameldowanie założenia działalności w Urzędzie Skarbowym W niektórych landach (np. w Berlinie), urząd ds. gospodarki nie przekazuje do urzędu skarbowego automatycznie faktu powstania nowego podmiotu gospodarczego, lecz przedsiębiorca jest w ciągu trzech miesięcy zobowiązany do dokonania odpowiedniej rejestracji. W tym celu wypełnia formularze, które otrzyma w urzędzie. Może to być uczynione przez przedstawiciela. Przedsiębiorca otrzymuje numer podatku obrotowego (Usatzsteuernummer, odpowiednik polskiego numeru VAT) oraz podatku od przychodu (Einkommensteuernummer, odpowiednik polskiego numeru NIP). Numer podatku obrotowego musi być koniecznie podawany na wystawianych fakturach. System podatkowy Prowadzenie pełnej księgowości wraz z bilansem i rachunkiem wyników jest obligatoryjne dla wszystkich kupców. Osoby/spółki nie będące kupcami muszą prowadzić pełną księgowość, jeżeli osiągają roczne obroty przekraczające 260000 euro lub zysk z działalności operacyjnej przekraczający 25000 euro, lub, jeżeli dobrowolnie zarejestrują się w rejestrze handlowym. Koszt prowadzenia rachunkowości wynosi około 100-150 euro miesięcznie. Dodatkowo raz w roku za badanie bilansu należy zapłacić kancelarii podatkowej około 1000-1500 euro. Przedsiębiorca zobowiązany jest składać deklarację podatkową VAT do 10. dnia każdego miesiąca za ubiegły miesiąc, zadeklarowany podatek do zapłaty musi być od razu uiszczony. Po zakończeniu roku podatkowego sporządza się deklarację roczną, w której uwzględnia się zapłacone już zaliczki. Deklarację roczną podatku dochodowego trzeba natomiast sporządzić do maja następnego roku. Jeśli deklaracja sporządzana jest po raz pierwszy, to na jej podstawie wyliczane zostają kwartalne lub miesięcznie zaliczki na poczet podatku dochodowego za następny rok. Koszta zatrudnienia pracownika Przedsiębiorcy nie są w Niemczech zobowiązanie ubezpieczyć się na wypadek choroby. Przedsiębiorca nie może zostać członkiem państwowej Kasy Chorych, ponieważ jest ona otwarta wyłącznie dla osób pracujących na podstawie umowy o pracę. Mogą oni jednak ubezpieczyć się w ramach prywatnego ubezpieczenia zdrowotnego, jeśli ich deklaracje zgłoszeniowe zostaną przyjęte, czyli w przypadku pozytywnych wyników badań kontrolnych. Do najwyższych obciążeń przedsiębiorców należą składki na ubezpieczenia społeczne pracowników. Składka na ubezpieczenie społeczne płacona przez pracodawcę obejmuje: • ok. 7 % na ubezpieczenie chorobowe;

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

103

• 9,75 % na ubezpieczenie emerytalne; • 3,25 % na ubezpieczenie na wypadek utraty pracy; • 0,85 % na ubezpieczenie opiekuńcze. Pracownik dodatkowo opłaca we własnym zakresie: • ok. 7 % na ubezpieczenie chorobowe; • 9,75 % na ubezpieczenie emerytalne; • 3,25 % na ubezpieczenie na wypadek utraty pracy; • 0,85 % na ubezpieczenie opiekuńcze. Podatek od wynagrodzeń (odpowiednik polskiego podatku PIT) ustalany jest odpowiednio do klasy podatkowej i dochodu, a jego stawki są progresywne (od 16 % do 45 %). Odprowadzany jest on przez pracodawcę. Podsumowanie Bliskość geograficzna, rozwinięta gospodarka niemiecka, czy rynek ponad 82 milionów zamożnych konsumentów przyciąga zagranicznych inwestorów. Zaletą prowadzenia działalności gospodarczej w Niemczech jest stabilny system prawny i podatkowy. Zrażać polskich przedsiębiorców mogą natomiast ograniczenia i okresy przejściowe. Jednak ze względu na konkurencyjność polskich przedsiębiorstw na rynku niemieckim warto spróbować tutaj swoich sił. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej polscy przedsiębiorcy nie napotykają już większych przeszkód przy podejmowaniu samozatrudnienia na terenie Niemiec. Jeśli są problemy to wynikają one wyłącznie z braku informacji o stanie prawnym obowiązującym po 1 maja 2004 roku, czym nadal można się spotkać w urzędach w mniejszych miejscowościach98. Szybka pomoc prawnika rozwiązuje jednak problem.

98

K.Langewitsch, Już znacznie prościej [w:] „Rzeczpospolita” Nr 126 z dnia 31 maja 2004 r.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

104

3.6. DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA NA SŁOWACJI (Elżbieta T. Dutkova) Wprowadzenie Rynek słowacki jest dostępny i przyjazny dla inwestorów zagranicznych, a w szczególności polskich. Duże znaczenie odgrywa bliskość granic i wspólna „słowiańska dusza”. Zachętą jest również liniowy podatek dochodowy w wysokości 19% dla osób fizycznych i prawnych oraz uproszczona procedura uruchamiania i rejestracji firmy. Inwestorzy zagraniczni najczęściej wybierają spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością jako formę prowadzenia działalności na tym rynku. Celem niniejszego artykułu jest charakterystyka wybranych form organizacyjno-prawnych prowadzenia działalności gospodarczej oraz przedstawienie procedury rejestracyjnej na Słowacji. Podstawy prawne Działalność gospodarcza na terenie Słowacji jest uregulowana czterema podstawowymi aktami prawnymi: • Kodeks Handlowy (Obchodný zákonník); • Kodeks Spółek Handlowych (Zákonkon o obchodnom registri); • Rozporządzenie o Rejestrze Handlowym (Vyhláška o obchodnom registri); • Ustawa o Działalności Gospodarczej (Živnostenský zákon). Przedsiębiorcy zagraniczni na terenie Słowacji mogą prowadzić samodzielną działalność gospodarczą i zawiązywać spółki na takich samych zasadach, jak obywatele Słowacji, pod warunkiem spełnienia podstawowych wymogów takich jak: pełnoletniość, pełna zdolność do czynności prawnych i niekaralność w kraju macierzystym za czyny umyślne. Zgodnie z Ustawą o Działalności Gospodarczej zagraniczna osoba fizyczna może prowadzić działalność gospodarczą na terytorium Słowacji o ile spełnia ogólne oraz specyficzne warunki określone w tej ustawie. Ustawa określa również przypadki, kiedy na prowadzenie działalności gospodarczej wymagana jest koncesja. W przypadku prowadzenia niektórych rodzajów działalności gospodarczej wymagane jest udokumentowanie odpowiedniego przygotowania fachowego (kwalifikacje lub praktyka zawodowa). Podstawowe wymogi niezbędne do uzyskania zezwolenia na prowadzenie takiej działalności określa przedmiotowa Ustawa. Formy prawne prowadzenia działalności gospodarczej Polscy przedsiębiorcy mogą na Słowacji prowadzić działalność gospodarczą w formie osoby fizycznej lub prawnej. Na terenie Słowacji można wykonywać działalność gospodarczą w jednej z następujących form organizacyjno – prawnych:

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

105

•

spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (spoločnosť s ručením obmedzeným - spol. s r.o., s.r.o.); • spółka akcyjna (akciová spoločnosť - a.s.); • spółka jawna (verejná obchodná spoločnosť – v.o.s.); • spółka komandytowa (komanditná spoločnosť – k.s.); • oddział firmy (organizačná zložka zahraničnej osoby); • przedsiębiorstwo osoby fizycznej (živnostník). Obywatel polski, który zamierza rozpocząć działalność na terenie Słowacji jako osoba fizyczna powinien, po zapoznaniu się z wymaganiami określonymi w przytaczanej ustawie, zwrócić się do Urzędu ds. Działalności Gospodarczej (Živnostensky úrad) w miejscu gdzie zamierza prowadzić tę działalność i złożyć wniosek o wydanie odpowiedniego zezwolenia (živnostenský list) lub koncesji (Koncesná listína). Do wniosku należy dołączyć aktualne zaświadczenie o niekaralności i dokument potwierdzający wynajem pomieszczeń na wykonywanie działalności gospodarczej. Podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej na terenie Słowacji dla osób prawnych reguluje Kodeks Handlowy Republiki Słowacji oraz Ustawa o Działalności Gospodarczej. Zgodnie z Kodeksem Handlowym, osoby zagraniczne mogą prowadzić działalność gospodarczą na terenie Słowacji na takich samych zasadach jak osoby krajowe. Prowadzenie działalności gospodarczej przez osobę zagraniczną, rozumiane jest jako działalność gospodarczą prowadzoną za pośrednictwem przedsiębiorstwa osoby zagranicznej lub jej jednostki organizacyjnej (oddziału) powołanej na terytorium Słowacji. Rejestracja spółek kapitałowych Osoba zagraniczna nabywa prawo do prowadzenia działalności gospodarczej na terytorium Słowacji z dniem wpisu przedsiębiorstwa lub jednostki organizacyjnej do Rejestru Handlowego. Wniosek w sprawie wpisu do Rejestru Handlowego składa osoba zagraniczna albo upoważniony w tym celu adwokat. Przy rejestracji wymagane są podstawowe dane dotyczące osoby zagranicznej wnioskującej o dokonanie wpisu oraz dane nowopowstałego podmiotu prawnego (m.in. nazwa handlowa, siedziba, przedmiot przedsiębiorstwa, wysokość kapitału zakładowego, imiona i nazwiska oraz miejsca zamieszkania osób upoważnionych do podejmowania czynności prawnych w imieniu przedsiębiorstwa). Zgodnie z Kodeksu Handlowego, osoba zagraniczna w celu prowadzenia działalności gospodarczej na terytorium Słowacji, może również założyć jednoosobową spółkę prawa handlowego, może być też wspólnikiem słowackiej lub innej zagranicznej osoby prawnej. Do wniosku o wpis (na specjalnym formularzu) do Rejestru Handlowego należy dołączyć: • umowę spółki lub akt założycielski oddziału, który sporządza adwokat; • pisemne oświadczenie administratora wkładu o dokonanej wpłacie na poczet kapitału zakładowego; • zezwolenie na prowadzenie działalności gospodarczej lub koncesja wydana przez Urząd ds. Działalności Gospodarczej;

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

106

• inne dokumenty potwierdzające informacje podawane do Rejestru Handlowego. Minimalna wartość kapitału zakładowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wynosi 200 000 SKK, natomiast minimalny udział wynosi 30 000 SKK. Przed złożeniem wniosku o wpis do rejestru handlowego, każdy wkład na poczet kapitału zakładowego powinien być wniesiony do wysokości, co najmniej 30% jego wartości, nie mniej jednak niż 100 000 SKK. Jeżeli spółkę zakłada jedna osoba, kapitał zakładowy w minimalnej wysokości 200 000 SKK musi być wniesiony w całości przed dokonaniem wpisu do rejestru handlowego. Opłata sądowa za dokonanie wpisu wynosi 10 000 SKK i wnosi się ją równocześnie z wnioskiem o wpis do rejestru handlowego . Drugą popularną formą działalności gospodarczej jest spółka akcyjna. Spółka akcyjna może mieć charakter prywatny, kiedy akcjonariusze obejmują wszystkie akcje przy zawiązaniu spółki albo charakter publiczny, kiedy akcje przeznaczone są do publicznej emisji. Spółkę akcyjną może założyć jedna osoba prawna albo, co najmniej dwie osoby fizyczne. Minimalny kapitał zakładowy spółki akcyjnej wynosi 1 000 000 SKK, natomiast wysokość jednej akcji nie jest określana prawem. Tryb zawiązania spółki i wpisu do rejestru handlowego jest bardzo podobny do trybu przedstawionego dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Opłata skarbowa za wpis do rejestru spółki akcyjnej wynosi 20 000 SKK. Jeżeli spełnione są wszelkie wymagania formalne, a wniosek jest bez zarzutów (tzw. perfektny), sąd dokonuje rejestracji spółki najpóźniej do 5 dni roboczych od dnia złożenia wniosku, a poświadczenie wypisu może być odebrane w sądzie w 7 dniu. W przypadku, gdy do Rejestru Handlowego wpisywana jest zagraniczna osoba fizyczna jako organ statutowy spółki, Sąd nie wymaga zezwolenie na pobyt stały lub czasowy (długoterminowy) na terytorium Słowacji. Rejestry Handlowe dla osób prawnych, prowadzone są w Sądach Rejonowych w obrębie, których dana spółka ma swoją siedzibę. Równocześnie z otrzymaniem wypisu z Rejestru Handlowego, sąd rejestrowy przydziela prawnej osobie numer identyfikacyjny (odpowiednik polskiego numeru REGON). Natomiast w celu uzyskania numeru podatkowego przedsiębiorcy zobowiązani są zwrócić się do właściwego dla miejsca siedziby Urzędu Podatkowego. System podatkowy Słowacki system podatkowy jest zachętą dla przedsiębiorców zagranicznych do podjęcia działalności gospodarczej na terenie Słowacji. Dla wszystkich podmiotów gospodarczych dochody są opodatkowane jedną stawką podatku liniowego w wysokości 19%. Przedsiębiorca rozlicza się z urzędem skarbowym jeden raz w roku, najpóźniej do 31 marcu danego roku za ubiegły rok podatkowy. Rok obrachunkowy jest zgodny z rokiem kalendarzowym. Stawka podatku VAT wynosi również 19%. Przedsiębiorca ma obowiązek dokonać rejestracji jako płatnik VAT, gdy jego dochody za okres ostatnich 12 miesięcy kalendarzowych przekraczają 1 500 000 SKK. W przypadku niższych dochodów rejestracja jest dobrowolna. W celu rejestracji na potrzeby podatku VAT po dokonaniu wpisu do rejestru handlowego trzeba się zwrócić z właściwym wnioskiem do Urzędu Podatkowego.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

107

Zalety lokalizacji działalności gospodarczej na Słowacji Jedną z głównych zalet prowadzenia działalności gospodarczej na Słowacji jest podatek liniowy o relatywnie niskiej stawce podatkowej. Ogromną zaletą jest również fakt, że od 01.05.2004 roku cudzoziemcy mogą w zasadzie bez ograniczeń nabywać na własność nieruchomości na terenie Słowacji99. W znacznym stopniu ułatwia to działalność przedsiębiorcom, którzy zorientowani się na handel hurtowy, a ze względu na bliskość Austrii oszczędza im to koszty transportu, czy koszty utrzymania magazynu w tym kraju. Najprawdopodobniej od 1 stycznia 2005 roku zniesione będą też podatki od nabywania i sprzedaży nieruchomości , co w znacznym stopniu ułatwi obrót nieruchomościami. Podsumowanie Podejmowanie działalności gospodarczej na terenie Słowacji może być opłacalne i to nie tylko ze względu na przejrzyste przepisy prawa podatkowego i prawa spółek handlowych. Należy jednak stwierdzić, iż nie wszystko jest takie proste. Konkurencja jest duża, a walka konkurencyjna pomiędzy firmami zaostrzona. Przed wejściem na rynek słowacki konieczna jego analiza rynku pod względem wielkości popytu czy opłacalności wprowadzenia danego towaru. Należy również dokonać przeglądu przepisów dotyczących wymaganych parametrów towaru, czy certyfikacji, ale z tym przedsiębiorca spotyka się we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej. Słowacji w ostatnich latach udało się przyciągnąć kilka znaczących inwestycji zagranicznych, gdyż obecnie jako jeden z nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej, zapewnia atrakcyjne warunki dla inwestorów zagranicznych.

99

oprócz lasów i ziemi rolnej.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

108

3.7. DZIAŁALNOŚĆ GOSPDOARCZA W SZWECJI (Conrad Wallenrodhe) Wprowadzenie Polscy przedsiębiorcy wprawdzie zawsze mieli możliwość prowadzenia działalności gospodarczej w Szwecji, jednak możliwości te obłożone były pewnymi ograniczeniami prawnymi. Od 1 maja 2004 r., po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, żadnych takich ograniczeń już nie ma. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie w prosty i praktyczny sposób niektórych form prowadzenia działalności gospodarczej w Szwecji, dostępnych zarówno dla szwedzkich, jak i zagranicznych przedsiębiorców, którzy chcą rozpocząć prowadzenie bezpośredniej działalności gospodarczej w Szwecji. Ramy tego opracowania ograniczają możliwość wnikliwego przedstawienia wszelkich możliwych odmian działalności gospodarczej, dlatego też bardziej szczegółowa uwaga poświęcona zostanie tylko trzem głównym formom działalności gospodarczej, a mianowicie (1) jednoosobowej działalności gospodarczej, (2) spółce jawnej oraz (3) spółce akcyjnej. Dwie inne formy, spółka komandytowa i stowarzyszenie gospodarcze zostały jedynie wspomniane pobieżnie. Zupełnie pominięto tutaj m.in. prowadzenie działalności gospodarczej z zagranicy w formie oddziału (szw. filial) oraz tzw. paneuropejskie formy prowadzenia działalności gospodarczej100. Wybór formy przedsiębiorstwa Warunkiem założenia przedsiębiorstwa w Szwecji jest przede wszystkim, tak jak i gdziekolwiek indziej, posiadanie dobrego pomysłu na prowadzenie działalności gospodarczej oraz istnienie rynku zbytu na oferowane towary i usługi. Jednak dla powodzenia przedsięwzięcia ważna jest również forma przedsiębiorstwa. Różne formy przedsiębiorstw zaspokajają określone zapotrzebowania, dlatego dobrze jest je najpierw określić. Przedsiębiorcy mogą w tym pomóc następujące pytania: • jak duży kapitał jest gotów zainwestować? • ilu wspólników ma mieć spółka? • jakie zobowiązania i odpowiedzialność jest w stanie wziąć na siebie przedsiębiorca? • jakie ryzyko jest skłonny podjąć? • czy chce oddzielić finanse przedsiębiorstwa od swoich prywatnych? • jakie korzyści płacowe i podatkowe oferują różne formy przedsiębiorstw? • jak dalece ma być chroniona nazwa przedsiębiorstwa (firma)? • jak można zakończyć poszczególne formy działalności?

100

Te ostatnie są przedmiotem odrębnego opracowania autora w pierwszej części książki.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

109

Ważne jest, aby wybór formy przedsiębiorstwa odpowiadał zarówno rodzajowi działalności, jaką będzie prowadził przedsiębiorca, jak również jego własnym predyspozycjom. Poniższa prezentacja zawiera przegląd głównych form przedsiębiorstw w Szwecji. W tabeli 1 zaprezentowano zestawienie najważniejszych cech charakterystycznych wybranych form prawnych w Szwecji. Jednoosobowa działalność gospodarcza Formę działalności ”przedsiębiorca indywidualny” (enskild näringsverksamhet) nazywa się czasem „firmą osobistą” (szw. enskild firma). Oznacza to, że osoba fizyczna sama prowadzi i odpowiada za swoją działalność. Takie przedsiębiorstwo nie jest osobą prawną, a przedsiębiorca jest osobiście odpowiedzialny za np. dotrzymywanie umów i spłatę długów. Przedsiębiorca indywidualny otrzymuje oznaczenie identyfikacyjne firmy identyczne z jego numerem personalnym (szwedzki PESEL). Nie istnieje granica ekonomiczna pomiędzy przedsiębiorcą a przedsiębiorstwem. To oczywiście niesie ze sobą pewne ryzyko. Jeśli działalność idzie źle, przedsiębiorca musi przeznaczać swoje prywatne dochody na spłatę długów. Nie jest chroniony finansowo, bo osobiście odpowiada za wszystkie umowy przedsiębiorstwa. Mimo wszystko ważne jest jednak, aby utrzymywać podział między finansami prywatnymi a finansami przedsiębiorstwa. Należy składać sprawozdanie z działalności za każdy rok kalendarzowy. Przychody deklaruje się w załącznikach do zeznania podatkowego. Działalność można rozpocząć na małą skalę bez większego kapitału zakładowego. Obecnie różnice podatkowe między jednoosobową działalnością gospodarczą a spółką akcyjną wyrównują się. Prawo przyznaje również przedsiębiorcy indywidualnemu możliwość dokonywania podatkowych dyspozycji zysków na poczet przyszłych potrzeb oraz dokonywać potrąceń strat z nowo rozpoczętej działalności od dochodów z innej pracy najemnej lub przyszłych nadwyżek. Zwykle nie ma wymogu posiadania biegłego rewidenta przeprowadzającego audyty. Nazwa (firma) przedsiębiorcy indywidualnego jest chroniona jedynie w tym województwie, w którym przedsiębiorstwo jest zarejestrowane. Do rejestracji działalności jednoosobowej używany jest formularz 903 dostępny w Internecie (www.bolagsverket.se). Opłata rejestracyjna wynosi obecnie 1000 SEK (około 500 PLN101). Przedsiębiorca zamieszkały poza Szwecją może rozpocząć jednoosobową działalność gospodarczą w tej formie jedynie wtedy, gdy upoważni osobę zamieszkałą w Szwecji do reprezentowania przedsiębiorstwa.

101

wszystkie kwoty zawarte w tekście odnoszą się do przybliżonego kursu 1 SEK = 0.50 PLN (listopad 2004).

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

110

Tabela 17. Charakterystyka wybranych form prawnych w Szwecji Firma jednoosobowa

Spółka jawna

Odpowiedzialność właścicieli za długi przedsiębiorstwa Kapitał zakładowy

Odpowiedzialność osobista. Nie określony prawem

Odpowiedzialność solidarna i osobista. Nie określony prawem

Liczba wspólników

Wyłącznie jedna osoba fizyczna. Sam przedsiębiorca. Zwykle nie ma.

Co najmniej dwie osoby fizyczne lub prawne. Wspólnicy. Zwykle nie ma.

Opodatkowany jest przedsiębiorca. Tak

Opodatkowani są wspólnicy.

Brak odpowiedzialności osobistej. Prywatna: 100000 SEK Publiczna: 500000 SEK Wystarczy jedna osoba fizyczna lub prawna. Zarząd, dyrektor naczelny. Tak, co najmniej jeden biegły rewident. Opodatkowana jest spółka.

Tak

Tak

Zazwyczaj nie. Nie Nie.

Zazwyczaj nie. Tak Tak, po rejestracji firmy w Rejestrze Spółek. Ochrona nazwy w województwie.

Tak Tak Tak, po rejestracji firmy w Rejestrze Spółek. Ochrona nazwy w całym kraju.

Reprezentowanie spółki Wymóg biegłego rewidenta Opodatkowanie Możliwość zatrudniania pracowników Wymóg rocznych sprawozdań Zamknięcie przez likwidację Osobowość prawna Ochrona nazwy (firmy)

Ochrona nazwy w województwie, gdzie firma jest zarejestrowana w Rejestrze Spółek.

Spółka akcyjna

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Firma jednoosobowa

Spółka jawna

Podział zysków i strat

Przedsiębiorca sam zatrzymuje zyski i sam odpowiada za straty.

Umowa o podziale; w przeciwnym razie równy podział.

Składki socjalne

Składki uiszcza się w wypadku prowadzenia aktywnej działalności gospodarczej. Przy działalności pasywnej (mniej niż 500 godz. w roku) uiszczany jest tzw. specjalny podatek płacowy.

Za wspólników odprowadzane są składki socjalne w zależności od dochodów.

Źródło: opracowanie własne

111

Spółka akcyjna Spółka odpowiada za straty; zysk może zostać podzielony między wspólników lub przeznaczony na kapitał rezerwowy. Składki są opłacane przez pracodawcę w zależności od wynagrodzenia.

112

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Spółka jawna Spółka jawna (handelsbolag) jest przedsiębiorstwem prowadzonym przez dwóch lub więcej wspólników. Wspólnicy powinni spisać umowę o prowadzeniu działalności w formie spółki. Spółka taka staje się osobą prawną z chwilą rejestracji w rejestrze handlowym; wtedy też otrzymuje dziesięciocyfrowy numer organizacyjny (szwedzki REGON). Wspólnicy spółki jawnej ponoszą osobistą odpowiedzialność finansową, mimo iż spółka taka może mieć osobowość prawną. To oczywiście może być powiązane z dużym ryzykiem. Wspólnicy nie tylko osobiście, ale też solidarnie odpowiadają za długi przedsiębiorstwa całym swoim majątkiem. Oznacza to, że ktoś mający wobec przedsiębiorstwa wierzytelność może żądać spłaty całej kwoty od któregokolwiek ze wspólników. Wspólnicy są przedstawicielami spółki i wywierają wspólny wpływ na jej działalność. Żaden z nich nie może postanawiać o czymkolwiek wbrew woli pozostałych, chyba, że tak zostało uzgodnione w umowie zawartej pomiędzy nimi. Spółkę jawną można łatwo założyć i jest ona relatywnie prostą formą prowadzenia działalności wraz z innymi osobami. Nie jest wymagany duży kapitał zakładowy ani biegły rewident. Nazwa (firma) przedsiębiorstwa będącego spółką jawną jest chroniona wyłącznie w województwie, w którym przedsiębiorstwo jest zarejestrowane. Do rejestracji nowej spółki jawnej używany jest formularz 901. Opłata rejestracyjna wynosi obecnie 1000 SEK (około 500 PLN). Spółka akcyjna W prawodawstwie szwedzkim nie występuje forma spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (spółka z o.o.). Wszystkie szwedzkie spółki kapitałowe są spółkami akcyjnymi (aktiebolag); te zaś dzielą się na prywatne lub publiczne, co nie ma nic wspólnego ze strukturą własności, ale – w uproszczeniu – ze sposobem pozyskiwania funduszy kapitałowych. Podczas gdy prywatna spółka akcyjna może liczyć tylko na kapitał od określonego kręgu akcjonariuszy, to spółka typu publicznego może emitować akcje skierowane do szerokiego kręgu odbiorców. Wszystkie spółki, których akcje dopuszczone są do obrotu publicznego (spółki giełdowe) zawsze są spółkami publicznymi. Jednak zdecydowana większość działających szwedzkich spółek akcyjnych ma formę spółek prywatnych. Spółkę akcyjną tworzy jedna lub kilka osób fizycznych lub prawnych. Spółka akcyjna jest osobą prawną i otrzymuje numer organizacyjny jako oznaczenie identyfikacyjne. Spółka akcyjna jest reprezentowana przez zarząd, a w niektórych wypadkach przez dyrektora naczelnego, który w szwedzkich spółkach jest ustawowo przewidzianym organem spółki. Zarząd jest wybierany przez zgromadzenie wspólników. Aby móc zarejestrować spółkę akcyjną, niezbędne jest wyznaczenie biegłego rewidenta do przeprowadzania audytów. Spółka akcyjna ma nieco bardziej uciążliwą administrację niż inne formy przedsiębiorstw, np. za każdy rok obrachunkowy musi wysyłać roczne sprawozdanie do Rejestru Spółek (szw. Bolagsverket). Do założenia spółki akcyjnej wymagany jest stosunkowo duży kapitał zakładowy: 100.000 SEK (około 50.000 PLN) dla prywatnych spółek akcyjnych i 500.000 SEK (około 250.000 PLN) dla spółek publicznych. Powyżej tego wkładu wspólnicy nie ponoszą

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

113

w zasadzie żadnej osobistej odpowiedzialności za długi spółki ani za inne zobowiązania. Odpowiedzialność zarządu i dyrektora naczelnego jest rozległa i w niektórych wypadkach mogą oni osobiście odpowiadać za długi spółki. Nazwa (firma) spółki akcyjnej jest chroniona w całej Szwecji. Wybierając dla swojego przedsiębiorstwa formę spółki akcyjnej, przedsiębiorca ma zapewnioną największą ochronę finansową jako osoba prywatna. Istnieje wyraźna granica pomiędzy spółką a właścicielem - akcjonariuszem. Podział wpływów poszczególnych wspólników na spółkę oraz struktura własności odpowiada ilości posiadanych akcji. Pod kątem podatkowym spółka akcyjna jest w dalszym ciągu, w opinii ekspertów, faworyzowaną formą przedsiębiorstwa, mimo że różnice podatkowe w stosunku do innych form przedsiębiorstw są wyrównywane. Dla spółki akcyjnej dopuszczalny jest rok obrachunkowy nie pokrywający się z kalendarzowym, co może ułatwić planowanie, jeśli chodzi o podatki, kredyty, płace i odsetki. Do rejestracji nowej spółki akcyjnej używa się formularza 816 dostępnego w Internecie (www.bolagsverket.se). Opłata rejestracyjna wynosi obecnie 2000 SEK (około 1000 PLN). Spółka komandytowa Spółka komandytowa (kommanditbolag) jest szczególną odmianą spółki jawnej. Wiele kwestii dotyczących spółek jawnych dotyczy również spółek komandytowych, poza kilkoma wyjątkami. Największą różnicą jest to, że spółka komandytowa ma, co najmniej jednego wspólnika mającego ograniczoną odpowiedzialność (komandytariusz). Oznacza to, że komandytariusz odpowiada tylko do wysokości kapitału zainwestowanego przez niego w spółkę. Oprócz niego powinien być, co najmniej jeden wspólnik, (komplementariusz) odpowiadający za długi spółki całym swoim majątkiem, bez ograniczeń. Stowarzyszenia gospodarcze Stowarzyszenia gospodarcze (ekonomiska föreningar), przyjmujące formę spółdzielni, posiadają osobowość prawną oraz numer organizacyjny. Ich działalność ma wspierać interesy ekonomiczne swoich członków, a członkowie uczestniczyć w tej działalności. Do założenia stowarzyszenia wymagane są, co najmniej trzy osoby, a odpowiedzialność członków ogranicza się w zasadzie do wkładu członkowskiego. Zgłoszenie do Urzędu Skarbowego Wszystkie formy organizacyjno-prawne zobowiązane są rejestracji firmy we właściwym Urzędzie Skarbowym, do którego należy wysłać formularz ”Zgłoszenie podatku i składek”. Przedsiębiorca wnioskuje w nim o wydanie tzw. karty podatkowej typu F, rejestruje się jako płatnik VAT oraz jako pracodawca. Karta podatkowa typu F wskazuje, że to przedsiębiorca odpowiada za odprowadzanie zaliczek na poczet podatku dochodowego oraz składek socjalnych. Aby otrzymać kartę podatkową typu F, działalność musi być stała, samodzielna i nastawiona na zysk.

114

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Podsumowanie Jak wspomniano na wstępie, wybór odpowiedniej formy prowadzenia działalności gospodarczej będzie w dużej mierze zależeć od środków, jakie zamierza się zainwestować, a tym samym skali prowadzonej działalności, ryzyka osobistego, jakie jest się skłonnym w tym kontekście ponieść, jak również od innych uwarunkowań prawno-podatkowych. W uproszczeniu można by stwierdzić, że im większa skala prowadzonej działalności i im większe związane z tym ryzyko, tym większy powód, aby rozważyć wybór spółki akcyjnej (najpraktyczniej prywatnej) jako bezpiecznej i wygodnej formy prowadzenia działalności gospodarczej. Podobnie, wybór zarejestrowania jednoosobowej działalności gospodarczej rozważymy wtedy, gdy nie przewidujemy, że planowana działalność od początku nabierze dużego rozmachu. Przedsiębiorca prowadzący indywidualną działalność gospodarczą może zawsze przekształcić ją w spółkę akcyjną, kiedy działalność osiągnie taką skalę, że dalsze jej prowadzenie w tej prostej formie staje się komercyjnie, finansowo i prawnie nie umotywowane. Zdecydowana większość prowadzonej w Szwecji działalności gospodarczej ma formę albo prywatnej spółki akcyjnej, albo zarejestrowanej jednoosobowej działalności gospodarczej. Przed rozpoczęciem jakiejkolwiek działalności, bez względu na wybraną formę jej prowadzenia, wskazane jest zasięgnięcie konsultacji u ekspertów z danej dziedziny. Takiej konsultacji udzielą oczywiście prawnicy obsługujący podmioty gospodarcze. Doskonałym źródłem informacji są również poszczególne szwedzkie urzędy, zarówno szczebla centralnego, jak i lokalnego, a za granicą Szwecji specjalne sekcje komercyjne przy ambasadach Szwecji.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

115

Rozdział 4 Współpraca handlowa wewnątrz Unii Europejskiej

116

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

117

4.1. WEWNĄTRZWSPÓLNOTOWE OBROTY HANDLOWE (Krzysztof Borodako) Wprowadzenie Unia Europejska dążąc do ułatwienia współpracy między państwami członkowskimi podjęła wiele przedsięwzięć legislacyjnych. Utworzenie jednolitego rynku wewnętrznego, uproszczenie, a w każdym razie ujednolicenie wielu procedur i przepisów zmierzają do tego, aby prowadzenie działalności gospodarczej na obszarze Wspólnoty Europejskiej nie stanowiło bariery do wzrostu konkurencyjności gospodarek krajów członkowskich. Jedną ze zmian w życiu gospodarczym polskich przedsiębiorstw po przystąpieniu Polski do Unii jest nie stosowanie w handlu z kontrahentami z innych państw członkowskich zasad importu i eksportu. Oba terminy zostały zastąpione przez wewnątrzwspólnotową dostawę towarów i wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów. Ze zmianą zasad współpracy nastąpiły również zmiany legislacyjne w polskim prawie, a dotyczące m.in. przepisów o podatku VAT. Rodzaje transakcji wewnątrzwspólnotowych Termin wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów (WNT) zastąpił dotychczasowe określenie importu w odniesieniu do krajów członkowskich Unii Europejskiej od momentu wstąpienia Polski w struktury Unii Europejskiej. Państwem dostawy jest terytorium innego państwa członkowskiego, w którym wysyłka lub transport został rozpoczęty przez dokonującego dostawy, nabywcę towaru lub na ich rzecz. Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 4. podlega on opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług.102 Wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów (WDT) jest to wywóz towarów z terytorium kraju na terytorium innego kraju członkowskiego. Wywóz towarów musi wiązać się z wykonaniem określonych czynności dostawy, a nabywca musi być podmiotem spełniającym wymogi ustawy, a dostawca podatnikiem podatku od towarów i usług, który zgłosił zamiar dokonywania tego typu transakcji i został zarejestrowany jako podatnik VAT UE. Po przystąpieniu Polski do Unii towary wysyłane do państw członkowskich nie są już „eksportem”, natomiast są określane jako ”dostawa wewnątrzwspólnotowa”. Pojęcia import oraz eksport nadal mają zastosowanie, ponieważ ich znaczenie odnosi się do wymiany handlowej Polski (państw członkowskich) z krajami nie należącymi do Unii Europejskiej, tzw. krajami trzecimi.

102

Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, Dz.U. 2004 r. Nr 54, poz. 535.

118

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Zgodnie z ustawodawstwem unijnym możemy wyodrębnić również trzy szczególne rodzaje współpracy handlowej wewnątrz Wspólnoty, które zaliczane są do obrotów wewnątrzwspólnotowych, a mianowicie: • wewnątrzwspólnotowa dostawa w ramach jednego przedsiębiorstwa; • wewnątrzwspólnotowa dostawa wysyłkowa (sprzedaż wysyłkowa); • wewnątrzwspólnotowe transakcje trójstronne; Artykuł 12 ustawy o podatku od towarów i usług przedstawia zagadnienia związane z przesunięciem towarów w ramach jednego przedsiębiorstwa103. Przemieszczanie towarów uznawane jest za wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów, jeśli spełnia kilka warunków: • jest dokonane przez podatnika podatku od wartości dodanej lub na jego rzecz, • nabycie nastąpiło z terytorium państwa członkowskiego innego niż terytorium kraju, • jest dokonane na terytorium danego kraju członkowskiego, • towary transportowane muszą zostać przez podatnika na terytorium innego państwa członkowskiego wytworzone, wydobyte lub nabyte w ramach prowadzonej przez niego działalności gospodarczej - nabycie takie może mieć miejsce również w formie wewnątrzwspólnotowego nabycia towarów lub importu. Przemieszczanie towarów wewnątrz przedsiębiorstwa nie będzie zawsze uważane za wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów. Wewnątrzwspólnotowe nabycie nie nastąpi, jeśli: • towary są instalowane lub montowane, w przypadku, gdy miejscem im dostawy jest terytorium kraju, a towary te są transportowane przez podatnika lub na jego rzecz, • towary przemieszczane są w ramach sprzedaży wysyłkowej na terytorium kraju. Wewnątrzwspólnotowa sprzedaż wysyłkowa (sprzedaż na odległość) ma miejsce wtedy, gdy podatnik VAT z jednego państwa członkowskiego sprzedaje i wysyła lub transportuje towary do podmiotu, który nie jest podatnikiem VAT w innym państwie członkowskim (może nim być np. osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej, instytucja publiczna, organizacja charytatywna oraz podmiot nie zarejestrowany dla celów VAT np. ze względu na to, że jego obroty są niższe od progu rejestracji). W przypadku transakcji opartej na sprzedaży wysyłkowej z zasady miejscem opodatkowania dostawy jest państwo członkowskie przeznaczenia wysyłanych lub transportowanych towarów. Jeśli jednak dostawy towarów, w trakcie roku kalendarzowego, w ramach sprzedaży wysyłkowej nie przekroczą określonego progu w państwie przeznaczenia tych towarów, miejscem opodatkowania jest państwo członkowskie, z którego towary są wysyłane lub transportowane. W przypadku sprzedaży wysyłkowej, jeżeli wartość dostawy do dowolnego innego państwa członkowskiego przekroczy określony przez to państwo roczny próg: • podatek VAT należny z tytułu wszelkich dalszych transakcji sprzedaży jest rozliczany w państwie członkowskim przeznaczenia; oraz 103

Tamże.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

119

•

podatnik VAT, który dokonuje dostawy podlega obowiązkowi rejestracji dla celów podatku VAT w państwie członkowskim (przeznaczenia). Wysokość progów podatkowych w krajach dotychczasowej Piętnastki była najczęściej – w zależności od państwa – ustalona na poziomie 35 000 euro oraz 100 000 euro. Należy pamiętać, że kwoty te są wartościami zmiennymi i każde państwo członkowskie ustala wielkość progów we własnym zakresie104. Zasady występujące przy sprzedaży wysyłkowej nie obejmują następujących wyrobów: olejów mineralnych, alkoholi, napojów alkoholowych, artykułów tytoniowych oraz nowych środków transportu, które zawsze są opodatkowane w państwie zakończenia wysyłki lub transportu (państwie ostatecznego odbiorcy). Transakcja trójstronna występuje w przypadku łańcucha dostaw towarów obejmujących trzy podmioty, gdy zamiast fizycznego przekazania towarów od jednego podmiotu do następnego, towary są transportowane bezpośrednio od pierwszego w łańcuchu do ostatniego podmiotu (jest to dotychczasowy reeksport). Transakcje trójstronne występują wyłącznie w sytuacjach, gdy stronami transakcji są podatnicy (zarejestrowani dla celów podatku VAT) uczestniczący w transakcji z różnych państw członkowskich Unii Europejskiej i tylko z tych państw. Przykładem transakcji trójstronnej dla handlu wewnątrzwspólnotowego jest uczestniczenie w transakcji pośrednika. Firma polska (podatnik) sprzedaje towary do Hiszpanii (zamawiającym jest podatnik w Hiszpanii), natomiast towary są wyprodukowane i wysłane od podatnika z Niemiec bezpośrednio do odbiorcy w Hiszpanii. Firma polska pełni rolę pośrednika (rys. 11). W przypadku trójstronnych transakcji wewnątrzwspólnotowych zastosowanie ma procedura uproszczona. Pozwala ona podatnikowi pełniącemu rolą pośrednika w łańcuchu transakcji trójstronnej na uniknięcie obowiązku rejestracji dla celów VAT w państwie członkowskim, do którego dany towar jest transportowany. Podmiot stosujący procedurę uproszczoną nie wykazuje również wewnątrzwspólnotowego nabycia towaru w obu krajach, tj. w kraju, w którym zarejestrowany jest dla potrzeb podatku VAT oraz w kraju, do którego towary są dostarczane. Dostawa towarów jest rozliczana przez ostatniego odbiorcę. W przypadku tego typu transakcji na fakturze wystawionej przez podatnika (pośrednika) należy podać zastosowanie procedury uproszczonej oraz fakt rozliczenia podatku przez ostatecznego odbiorcę. Procedurę uproszczoną można zastosować w następujących sytuacjach: • pośrednik jest zarejestrowany dla celów podatku VAT w jednym z państw członkowskich UE, • pośrednik nie jest zarejestrowany ani nie jest zobowiązany do rejestracji w państwie członkowskim UE, do którego towar jest wysyłany, • nabywca towaru jest zarejestrowany jako podatnik VAT w państwie członkowskim, do którego towar jest wysyłany • na fakturach należy zaznaczyć, iż jest to procedura uproszczona.

104

Zaleca się wobec tego sprawdzanie aktualnych informacji zawartych na stronie Ministerstwa Finansów RP (www.mf.gov.pl) lub skontaktowanie się z administracją podatkową kraju, do którego dokonuje się sprzedaży wysyłkowej celem uzyskania aktualnych wartości progów.

120

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Rys. 11. Przykład wewnątrzwspólnotowej transakcji trójstronnej.

faktura podatnik niemiecki (dostawca)

podatnik polski (pośrednik)

towary

faktura podatnik hiszpański (nabywca)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2004 r. Nr 54, poz. 535). Nowe obowiązki przedsiębiorstw Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej zmieniły się obowiązki polskich przedsiębiorców w zakresie rejestracji podatkowej na potrzeby podatku VAT EU oraz wprowadzone zostały nowe obowiązki na potrzeby statystyczne. Od 1 maja 2004 r. podatek VAT od nabyć wewnątrzwspólnotowych nie jest już pobierany na granicy. Podatek ten jest rozliczany w kraju nabywcy, we właściwym urzędzie podatkowym105. Analogicznie w wewnątrzwspólnotowej dostawie towarów obowiązek podatkowy powstaje piętnastego dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym dokonano dostawy towarów. W wewnątrzwspólnotowym nabyciu towarów obowiązek podatkowy powstaje piętnastego dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym dokonano dostawy towaru będącego przedmiotem wewnątrzwspólnotowego nabycia. Natomiast w przypadku, gdy przed upływem wyżej wymienionych terminów podatnik wystawił fakturę, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą wystawienia faktury. Podmioty prowadzące działalność gospodarczą polegającą na wymianie handlowej z krajami UE muszą złożyć zgłoszenie rejestracyjne VAT-R/UE do naczelnika urzędu skarbowego właściwego ze względu na miejsce wykonywania czynności podlegających opodatkowaniu (może to być również urząd skarbowy właściwy ze względu na adres siedziby firmy, lub, w przypadku osób fizycznych, ze względu na miejsce zamieszkania)106. Przy składaniu zgłoszenia identyfikacyjnego NIP urzędy skarbowe wymagają następujących dokumentów: • aktualny odpis z Krajowego Rejestru Sądowego; • umowę spółki;

105

Sposób rozliczania podatku VAT określa ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. Nr 54, poz. 535). 106 jeżeli do tej pory podmioty te nie prowadziły działalności w ogóle, muszą również złożyć zgłoszenie rejestracyjne VAT-R.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

121

•

umowę z bankiem potwierdzającą posiadanie przez podmiot rachunku bankowego w polskim banku; • umowę z podmiotem świadczącym usługi księgowe - jeśli ewidencja dla celów podatku VAT prowadzona jest przez podmiot trzeci; • umowę z kontrahentem potwierdzającą rodzaj i miejsce prowadzenia działalności opodatkowanej podatkiem VAT107. Zarejestrowanie umożliwia dokonywanie wewnątrzwspólnotowej dostawy towarów i wewnątrzwspólnotowego nabycia towarów na jednolitym rynku UE i pozwala na zastosowanie zerowej stawki VAT na towary dostarczane do krajów unijnych. Jednocześnie z rejestracją dotyczącą transakcji wewnątrzwspólnotowych podatnik otrzymuje nowy numer NIP108. Zgłoszenie rejestracyjne należy złożyć przed dokonaniem pierwszej czynności podlegającej opodatkowaniu VAT. Podatnicy zobowiązani są również do składania w urzędzie skarbowym deklaracji podatkowych za okresy miesięczne z terminem 25 dnia następnego miesiąca. Podatnicy biorący udział w transakcjach wewnątrzwspólnotowych zobowiązani są do składania kwartalnej informacji podsumowującej o dostawach dokonanych do podmiotów zarejestrowanych dla celów podatku VAT w innych państwach członkowskich oraz informacji o nabyciach dokonanych od podmiotów zarejestrowanych dla celów podatku VAT w innych państwach członkowskich109. Wprowadzenie wewnątrzwspólnotowego obrotu towarowego dla Polski, jako nowego państwa członkowskiego Unii Europejskiej wprowadziło konieczność zmian także w systemie statystyki obrotów towarowych. Od 1 maja 2004 handel z państwami członkowskimi nie podlega odprawie celnej, a tym samym nie mają zastosowania dotychczasowe dokumenty celne jako źródło danych. W związku z tym, każde państwo Unii prowadzi specjalny system INTRASTAT, który umożliwia opracowywanie prawidłowej statystyki wewnątrzwspólnotowego handlu. Ponieważ handel państw członkowskich odbywa się wewnątrz Unii i do krajów spoza niej, stosowane są dwa systemy statystyki międzynarodowego handlu towarami: • system statystyki obejmujący handel państw członkowskich z krajami spoza Unii Europejskiej tzw. krajami trzecimi, oparty na danych zbieranych na podstawie dokumentu SAD (funkcjonujący przed akcesją Polski do Unii) oraz; • system INTRASTAT, tj. system statystyki handlu pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Obowiązek składania deklaracji INTRASTAT mają te przedsiębiorstwa, które rozliczają się z podatku VAT i przekroczyły wartość specjalnego progu w obrocie z krajami Unii Europejskiej (różnego dla przywozu i wywozu)110. Wymiana handlowa krajów członkowskich Unii Europejskiej Struktura geograficzna i wielkość obrotu poszczególnych krajów członkowskich Wspólnoty jest bardzo zróżnicowana. Dla większości z nich duże znaczenie 107

strona internetowa Instytutu Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, www.handelue.pl. w postaci 10-cyfrowego numeru NIP „starego formatu” z przedrostkiem PL. 109 z j.ang. summary statement, EC sales list, recapitulative statement. 110 Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie zgłoszeń INTRASTAT. 108

122

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

odgrywa rynek wewnątrzwspólnotowy, tj nabycia i dostawy do innych krajów członkowskich Wspólnoty. Niemniej jednak duże gospodarki europejskie oprócz wysokich obrotów wewnątrzwspólnotowych wykazują również intensywną wymianę z innymi gospodarkami świata, takimi jak na przykład Stany Zjednoczone czy Japonia. Na poniższych wykresach zostały przedstawione wielkości kwotowe oraz udziały poszczególnych państw członkowskich w handlu wewnątrzwspólnotowym (rys. 12-14). Cechą charakterystyczną jest dominacja gospodarki niemieckiej oraz wyraźne wyodrębnienie się grupy państw członkowskich o wysokim udziale w rynku unijnym. Uwaga: Statystyki podawane przez Eurostat dla roku 2003 obejmują również kraje, które wstąpiły do Unii 1 maja 2004 r., a nie były wtedy jeszcze państwami członkowskimi (EU-25). Rys. 12. Udział wewnątrzwspólnotowych dostaw krajów EU-25 w 2003 r. (w %)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Rys. 13. Udział wewnątrzwspólnotowych nabyć krajów EU-25 w 2003 r. (w %)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Rys. 14. Wartości WNT i WDT EU-25 w 2003 r. (mln euro)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

123

124

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Gospodarki państw członkowskich tworzą kluczową gospodarkę Unii na płaszczyźnie handlu globalnego. Rozszerzona Unia łącznie ze Stanami Zjednoczonymi oraz Japonią obejmuje niemal połowę wartości światowego eksportu. Głównymi partnerami handlowymi dla gospodarek państw Unii są Stany Zjednoczone, Chiny oraz Japonia zarówno w imporcie jak i eksporcie towarów (rys. 15-16). Rys. 15. Struktura geograficzna eksportu EU-25 w 2003 r. (mld euro)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Rys. 16. Struktura geograficzna importu EU-25 w 2003 r. (mld euro)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

125

Podsumowanie Wstąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej z pewnością ułatwia w znacznym stopniu współpracę polskich podmiotów handlowych z parterami z innych państw członkowskich Wspólnoty. W bliższej perspektywie powinno to zaowocować zintensyfikowaniem tej współpracy, a przejściowe problemy z nowymi zasadami sprzedaży i zakupu towarów i/lub usług okażą się znaczącym czynnikiem łatwości sprzedaży polskich produktów na unijnym rynku. Nowa ustawa o podatku VAT, mimo pewnych niejasności lub braku precyzyjności w niektórych fragmentach, stanowi podstawowy dokument regulujący wewnątrzwspólnotowe transakcje.

126

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

4.2. POLSKO-BRYTYJSKA WSPÓŁPRACA HANDLOWA W PROCESIE INTEGRACJI Z UNIĄ EUROPEJSKĄ (Julia Longbottom) Wprowadzenie Teraz, kiedy Polska jest członkiem Unii Europejskiej, obustronna działalność gospodarcza jest łatwiejsza do przeprowadzenia z wielu powodów. Po pierwsze zostały zniesione bariery handlowe, co umożliwia swobodny przepływ towarów i usług. Po drugie firmy polskie i brytyjskie mogą skorzystać z dużego jednolitego rynku, na którym obowiązują wspólne standardy i przepisy. Widać, że firmy Polskie podejmują wyzwanie, ponieważ polski eksport do Unii Europejskiej rośnie dynamicznie (zwłaszcza po akcesji). Unia Europejska zapewnia stabilne i otwarte środowisko dla inwestycji, oraz możliwość podjęcia pracy przez przedstawicieli różnych grup zawodowych w całej Europie. Rynek brytyjski Wielka Brytania jest krajem wysoko rozwiniętym. Brytyjska gospodarka jest niezwykle silna i rozwija się dynamicznie. Pod względem wartości PKB zajmuje 6 miejsce na świecie i 4 w Europie. Wzrost gospodarczy Wielkiej Brytanii w 2003 r. wyniósł 2.3%111. Jest to rynek z 60 milionami mieszkańców (zamożnych konsumentów). Inflacja wynosi tylko 3%, co jest poniżej średniej w Unii Europejskiej. W Wielkiej Brytanii występuje niskie bezrobocie na poziomie 4.9%, co jest uważane przez niektórych ekspertów za pełne zatrudnienie. Wielka Brytania to najpopularniejsze miejsce inwestycji zagranicznych w Unii Europejskiej. Aż 20.1% bezpośrednich inwestycji zagranicznych ulokowanych w UE znajduje się w Wielkiej Brytanii. Zajmujemy drugie miejsce pod względem ilości zagranicznych inwestycji na świecie po Stanach Zjednoczonych. 32.3% inwestycji Amerykańskich w Unii Europejskiej jest zlokalizowanych w Wielkiej Brytanii. Zachęty inwestycyjne Dlaczego warto inwestować w Wielkiej Brytanii? Mamy otwarte i pozytywne podejście do inwestorów zagranicznych. Staramy się, aby przepisy dotyczące przeprowadzania działalności gospodarczej były jak najprostsze. Firmę w Wielkiej Brytanii można założyć w ciągu 18 dni, najniższy koszt założenia firmy to 1 GBP. Według OECD mamy najniższe bariery dotyczące inwestycji zagranicznych spośród członków tej organizacji. Brytyjskie podatki są stosunkowo niskie - CIT wynosi 111

Przy czym w Wielkiej Brytanii zanotowano stały wzrost gospodarczy w ciągu ostatnich 44 kwartałów.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

127

30% najwyższy podatek dochodowy nie przekracza 40%, pracownicy zatrzymują 66% płacy po zapłaceniu podatku. Stawka podatku VAT wynosi 17.5%. Wielka Brytania oferuje atrakcyjne środowisko pracy. Pensje i koszty zatrudnienia pracownika są niskie w porównaniu z Piętnastką Europejską. Dysponujemy wykwalifikowanymi pracownikami. Teraz istnieje możliwość zatrudniania pracowników z krajów, które są nowymi członkami Unii. Mamy efektywny system prawny, zabezpieczający prawa do własności intelektualnej i patentów, co uważamy za bardzo ważne. Brytyjskie wyższe uczelnie prowadzą badania naukowe na światowym poziomie i ściśle współpracują z przemysłem i biznesem. Banki i instytucje finansowe są zainteresowane inwestowaniem w innowacje. Wysoki poziom liberalizacji oznacza zdrową konkurencyjność, co obniża koszty eksploatacyjne (telefon, wynajem). Polacy postrzegają Wielką Brytanię jako odległy geograficznie kraj. Tymczasem, w ostatnich latach wiele się zmieniło. Dzięki nowym, tanim liniom lotniczym przelot do Londynu nie musi wcale dużo kosztować112. Język angielski jest najczęściej nauczanym językiem obcym w Polsce. Nawet, jeżeli ktoś z Państwa nie mówi po angielsku, w Wielkiej Brytanii mieszka 170 000 Polaków, którzy mogą służyć polskim przedsiębiorcom pragnącym rozpocząć działalność w Wielkiej Brytanii. Rozpowszechnienie Internetu i możliwości biznesu elektronicznego ułatwiają kontakty pomiędzy krajami. Swobodny przepływ pracowników Polska i Wielka Brytania odniosły wielki sukces w dziedzinie swobodnego przepływu pracowników. Wielka Brytania jest jednym z trzech krajów, które otworzyły całkowicie swój rynek pracy dla nowych członków Unii od 1 maja 2004. W Wielkiej Brytanii wprowadziliśmy prosty System Rejestracji Pracowników, którego celem jest nie tylko monitorowanie rynku pracy, ale też zapewnienie przestrzegania praw pracownika przez pracodawcę, czyli kontrola minimalnej płacy, płacenia podatków i ZUSu. System Rejestracji Pracowników nie narzuca ograniczeń. Jest prosty, można zarejestrować się nawet przez Internet, koszt wynosi 50 funtów i zaświadczenie można otrzymać w ciągu tygodnia. Od 1 maja 2004 r. ponad 50 000 Polaków zarejestrowało się jako osoby pracujące w Wielkiej Brytanii113. Polsko-brytyjska wymiana handlowa Nie tylko wymiana pracowników, ale także - co ważne - wymiana handlowa pomiędzy Polską i Wielką Brytanią rozwija się dynamicznie. Eksport z Wielkiej Brytanii do Polski w 2003 r. wzrósł o 10% (por. tabela 18), a eksport z Polski do Wielkiej Brytanii o 21% (por. tabela 19). Wartość dwustronnych obrotów handlowych wynosi 3.1 miliardów funtów rocznie. Saldo obrotów handlowych w zeszłym roku było po raz pierwszy z przewagą dla Polski, co niewątpliwie jest warte 112 113

Ostatnio kupiłam w Internecie bilet do Londynu za 99 złoty plus opłaty lotniskowe. Szczegóły znajdują się na stronie internetowej: www.workingintheuk.gov.uk

128

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

podkreślenia. Jesteśmy zadowoleni z takich wyników, gdyż polscy eksporterzy to przyszli inwestorzy w Wielkiej Brytanii. Polacy najchętniej eksportują do Wielkiej Brytanii w sektorach: meblowym, elektrycznym, samochodowym i paliwowym. Tabela 18. Eksport z Wielkiej Brytanii do Polski (w mln GBP) Lp. Przedmiot eksportu

2002

2003

1 Pojazdy drogowe

174.27 209.87

2 Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części

136.46 153.01

3 Wyroby lecznicze i farmaceutyczne

92.89

106.24

4 Maszyny biurowe

73.10

80.17

5 Specjalistyczne maszyny i urządzenia przemysłowe

61.90

65.64

6 Maszyny i urządzenia przemysłowe

62.06

63.93

7 Olejki eteryczne, żywice, środki zapachowe

61.00

61.20

8 Przędza, materiały tekstylne i wyroby

54.30

57.69

9 Maszyny i urządzenia do wytwarzania energii elektrycznej

49.00

46.09

46.57

43.24

10 Urządzenia telekomunikacyjne i dźwiękowe Ogółem

1316.72 1453.47

Źródło: HM Customs & Excise

Tabela 19. Eksport z Polski do Wielkiej Brytanii (w mln GBP) Lp. Przedmiot eksportu

2002

2003

1 Maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części

137.56 200.62

2 Meble i części do nich

126.29 163.01

3 Pojazdy drogowe

80.81

116.64

4 Maszyny i urządzenia do wytwarzania energii elektrycznej

95.33

105.33

5 Urządzenia telekomunikacyjne i dźwiękowe

98.26

91.27

6 Wyroby metalowe

83.76

89.12

7 Papier, karton, celuloza i wyroby z nich

45.28

54.34

8 Olejki eteryczne, żywice, środki zapachowe

23.15

47.59

9 Produkty mineralne niemetaliczne

40.86

45.26

38.20

44.63

10 Węgiel, koks i brykiety Ogółem Źródło: HM Customs & Excise

1287.75 1568.11

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

129

Podsumowanie Wielka Brytania jest atrakcyjnym miejscem do lokowania inwestycji zagranicznych. Proc uruchamiania firmy przebiega sprawnie, zarówno pod względem czasu potrzebnego na rejestrację, jak i kosztów z tym związanych. Olbrzymią zaletą jest fakt, iż Wielka Brytania, jako jeden z trzech dotychczasowych krajów członkowskich Unii Europejskiej, nie wprowadziła żadnych ograniczeń dotyczących rynku pracy. Analizując dane dotyczące wzajemnej wymiany handlowej można zaobserwować, iż polskie produkty cieszą się olbrzymią popularnością w Wielkiej Brytanii. Administracja brytyjska przygotowała również szereg serwisów internetowych, gdzie można znaleźć użyteczne informacje dla firm rozważających rozpoczęcie działalności gospodarczej w Wielkiej Brytanii114.

114

m.in.: UK Trade & Investment: www.uktradeinvest.gov.uk; Sekcja Handlowa Ambasady Brytyjskiej: www.britishembassy.pl; Brytyjsko-Polska Izba Handlowa: www.bpcc.org.pl

130

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

4.3. POLSKO-CZESKA WSPÓŁPRACA HANDLOWA W PROCESIE INTEGRACJI Z UNIĄ EUROPEJSKĄ (Milan Peprnik) Wprowadzenie Wzajemne stosunki pomiędzy Republiką Czeską i Rzeczpospolitą Polską osiągnęły w okresie kilku ostatnich lat najwyższy poziom. Oba kraje stopniowo deklarowały swoje zainteresowanie najlepszymi kontaktami bilateralnymi, których rozwój od standardowej współpracy sąsiedzkiej i transgranicznej przesunął się w stronę bardzo bliskiego formułowania zainteresowań politycznych obu krajów (pakt pólnocnoatlantycki, proces integracji europejskiej, współpraca regionalna). Do wysokiego poziomu czesko-polskich kontaktów i wzajemnej atrakcyjności prowadzi sąsiedztwo geograficzne, łatwa do pokonania bariera językowa czy obustronne podkreślenie pozytywnych kontaktów historycznych. Uregulowania prawne Po podziale wspólnej federacji (Czechosłowacji) i powstaniu samodzielnego państwa – Republiki Czeskiej – w roku 1993 kontakty handlowe z Polską w dalszym ciągu były kontaktami międzynarodowymi. Kontakty handlowe i ekonomiczne pomiędzy naszymi krajami przed wejściem do Unii Europejskiej umownie zostały określone przez Środkowoeuropejską Umowę o Wolnym Handlu (CEFTA) z dnia 21 grudnia 1992 roku wraz z dodatkowymi porotokołami115, Umowę o Unikaniu Podwójnego Opodatkowania, Wspieraniu i Wzajemnej Ochronie Inwestycji116, Umowa o współpracy transgranicznej oraz przez niektóre inne umowy117. Polska była już w tym czasie tradycyjnym i bardzo znaczącym partnerem Republiki Czeskiej (zajmowała szóstą, względnie siódmą pozycję). W dniu wejścia naszych krajów do Unii Europejskiej czesko-polskie kontakty handlowe zmieniły swój charakter z międzynarodowych na kontakty wewnątrzwspólnotowe. Czesko-polski wzajemny handel, po 1 maja 2004 roku, podlega regułom jednolitego rynku wewnętrznego, który został utworzony przed ponad dziesięciu laty przez połączonie rynków wszystkich krajów członkowskich UE w jedną całość. Republika Czeska i Rzeczpospolita Polska jak i kolejni nowi

115

Środkowoeuropejska Umowa o Wolnym Handlu z dnia 21 grudnia 1992 r., Dz.U. z 1994 r. Nr 129, poz. 637. 116 Umowa o Unikaniu Podwójnego Opodatkowania w Zakresie Podatków od Dochodu z dnia 24 czerwca 1993 r., Dz.U. z 1994 r. Nr 47, poz.189. 117 Szerzej zob. A.Sołtysińska, P.Czubik, CEFTA – Środkowoeuropejska Strefa Wolnego Handlu, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 1997.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

131

członkowie UE dołączyli do tego rynku, w efekcie, czego rynki naszych krajów są obecnie integralną częścią jednolitego rynku europejskiego. Jednolity rynek a współpraca czesko-polska Według doświadczeń krajów, które wstępowały do UE już wcześniej, z wielkim prawdopodobieństwem oczekiwaliśmy także dalszego wzrostu naszych wzajemnych kontaktów handlowych, w tym operacji transgranicznych włącznie z rozwojem turystyki. O tej rosnącej aktywności już dziś świadczą konkretne wyniki za trzeci kwartał 2004 roku. Polska, jako partner handlowy Republiki Czeskiej przesunęła się z pozycji siódmej na czwartą wśród krajów, z którymi mamy największą wymianę handlową po Niemczech, Słowacji i Austrii, z tym, że czeski eksport w obserwowanym okresie wzrósł o 40,3% i osiągnął wartość 2,335 miliardów dolarów USD, natomiast import z Polski zwiększył się o 59,8% i osiągnął wartość 2,348 miliardów USD. Pomimo, że wielu przedsiębiorców spoglądało na członkostwo w UE z dystansem, można stwierdzić, że nie spełniły się czarne scenariusze dotyczące drastycznego wzrostu upadku przedsiębiorstw lub nadmiernego zalewu towarów, tak samo jak niektóre oczekiwania euroentuzjastów, dotyczące szybkiego wzrostu exportu i korzystania z funduszy UE. Przepływ towarów z Republiki Czeskiej do Polski i odwrotnie, na szczęście, jest realizowany swobodnie, bez jakichkolwiek środków stosowanych zwyczajowo w handlu zagranicznym takich jak: cła, limity ilościowe, środki ochronne przeciw zwiększonemu nadzorowi, przeciw nieuczciwym praktykom (dumping i udzielanie niedozwolonych subwencji). Nie ma już postępowania celnego, deklarowania pochodzenia, nie są potrzebne żadne pozwolenia na wywóz i przywóz oraz inne różne oświadczenia, często wystawiane za opłatą, zostały ułatwione dostawy komplementacyjne, działanie serwisów podobnie jak i załatwianie reklamacji. Rynek unijny proponuje obu naszym państwom kolejne nowe szanse, które są związane z rozszerzeniem zakresu prowadzenia działalności, umocnieniem związków technicznych i kooperacyjnych z nowymi okazjami inwestycyjnymi oraz wzrostem zdolności konkurencyjnych na rynku światowym. Polskie jak i czeskie firmy działają obecnie w ustabilizowanym środowisku z jasnymi regułami działalności gospodarczej, ze zwiększoną ochroną prawną w zakresie prowadzenia działalności, łatwiejszym dostępem do kapitału i do zamówień publicznych oraz wyższej mobilności pracowników. Należy nadmienić, że 7 tys. polskich pracowników jest obecnie zatrudnionych w Republice Czeskiej głównie w górnictwie, przemyśle samochodowym i chemicznym, w budownictwie. Podejmowane są także działania zmierzające do zatrudnienia Polaków w przemyśle odzieżowym i rolnictwie. Dla naszych przedsiębiorstw, szczególnie małych i średnich, istotne znaczenie ma uczestnictwo we wspólnych programach UE, możliwość skorzystania ze środków z Funduszy Strukturalnych i Funduszu Spójności oraz praktyk dotyczących działalności gospodarczej (best practice) wspieranych przez Komisję Europejską. W czesko – polskiej współpracy transgranicznej, w naszych euroregionach: Śląsk Cieszyński, Silesia, Pradziad, Glacensis i Nysa swoją niezastąpioną rolę odgrywają wciąż wspólne projekty. Te euroregiony mają dziś bardzo dobre założenia do dalszej owocnej współpracy

132

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

transgranicznej. Wstąpienie Czech i Polski do UE, dynamika gospodarcza i wielki potencjał w tej dziedzinie otwierają nowe perspektywy rozwojowe, które już w przeszłości prowadziły do tego, że euroregiony współpracowały nad szeregiem projektów (np. w dziedzinie wspierania działalności gospodarczej, rozwoju ruchu turystycznego, a przede wszystkim także przy powstaniu Czesko–Polskiej Mieszanej Izby Handlowej, która dziś odgrywa swoją ważną rolę, a w 2004 roku świętowała już swoje pięciolecie). Aktualnie jedną z głównych aktywności jest tworzenie przestrzeni gospodarczej „Energia“ na Górnym Śląsku i „Tekstyl“ na Dolnym Śląsku uzupełnione o platformę w dziedzinie turystyki i transportu. Chodzi o koordynację wspólnego lobbingu np. w dziedzinie infrastruktury transportowej, obejmującą zarówno kolej jak i drogi lądowe i wodne. Właśnie infrastruktura transportowa jest charakteryzowana jako podstawowe uwarunkowania dla funkcjonalnej przestrzeni gospodarczej, w której wspólnym wysiłkiem obu stron można osiągnąć mobilność osób i towarów w najlepszej możliwej jakości. W okresie poakcesyjnym każdego dnia spotykamy się z rzeczywistością, w której musimy się jeszcze zmierzyć ze zwiększonymi wymaganiami etyki prowadzenia działalności gospodarczej, realizowania przepisów technicznych, norm, przestrzegania wymagań (HACCP, segregacja odpadów), z surowszymi przepisami ochrony konsumenta i przepisami prawnymi dotyczącymi pracowników. W ramach czesko-polskiej współpracy handlowej coraz bardziej popularne - obok eksportu i importu - są bardziej złożone formy współpracy produkcyjnej i handlowej takie jak: • kooperacja niekapitałowa (np. montaż, poddostawy), • kooperacja kapitałowa (np. tworzenie konsorcjów, zakładanie wspólnych firm), • współpraca na rynkach trzecich. Warto podkreślić, iż w ostatnich latach rośnie ilość przedstawicielstw firm polskich w Czechach (i odwrotnie), najczęściej w formie biur reprezentacyjnych lub spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Inwestycje polsko-czeskie Według Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ) Republika Czeska pod względem wielkości inwestycji bezpośrednich w Polsce figuruje na 30 miejscu z kapitałem inwestycyjnym 61,3 milionów USD. Firmy czeskie chętnie inwestują w Polsce, jako przykład można podać: • firmę chemiczną Bohemia Group, która jest właścicielem 43% akcji firmy Permedia oraz 75% akcji polskiego zakładu Foton, • VAB Rapotín, która w Polsce zbudowała prasownię blachy samochodowej, • DEZA Val. Meziřičí, która w Polsce wybudowała własny terminal do ekspedycji smoły ciekłej; • czeski holding technik komputerowych TH-System, który zakupił polską spółkę MSP, • firma Model Obaly Opava, która otworzyła w Biłgoraju zakład produkcji tektury falistej i opakowań.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

133

Aktualnie do inwestowania w Polsce przygotowuje się inna czeska firma Kofola a.s. z Krnova. Po wejściu do UE artykułami stale dostarczanymi z Czech są produkty z wyższą wartością dodaną takie jak maszyny i urządzenia przewozowe, m.in. są to samochody osobowe (Skoda), traktory i technika rolnicza (Zetor, Vari), części do samochodów osobowych i ciężarowych, autobusów, trolejbusów, tramwajów, produkty chemiczne, różnego rodzaju druty i kable, szkło tablicowe, pompy, urządzenia elektroniczne, produkty z żelaza i stali, opony (Barum, Continental), produkty drukarskie, drewno, ale także woda pitna (Jastrzębie Zdrój), leki, różnego rodzaju wyciągi, esencje i koncentraty, słód a także inne produkty spożywcze włącznie z piwem i napojami bezalkoholowymi, jak i dostawy materiałów budowlanych oraz prace budowlane. Wachlarz asortymentowy jest bardzo szeroki i z lekką przesadą można powiedzieć, że nie istnieje czeski produkt, który nie znalazłby na polskim rynku swojego miejsca. W polskim imporcie do Czech dominują głównie półprodukty i surowce. W ostatnich latach jednak najbardziej dynamicznie rośnie import użytkowych produktów przemysłowych, produktów petrochemicznych, drutów miedzianych, półproduktów hutniczych, części samochodowych, węgla, koksu, elektryczności, amoniaku, mebli, produktów rolniczych i artykułów spożywczych. Na razie największą polską inwestycją w Republice Czeskiej jest inwestycja PKN Orlen. Rynek usług turystycznych Republika Czeska, najbliższy sąsiad Polski, stanowi od niepamiętnych czasów skrzyżowanie kultur europejskich. Kulturowy charakter miast czeskich, wiosek i uzdrowisk zawsze był inspiracją dla odwiedzających i gości ze wszystkich zakątków świata, odwiedzających te miejsca. Mimo tego, że ze względu na powierzchnię należy do mniejszych państw Unii Europejskiej, ale co do ilości pięknych miejsc i zachowanych pamiątek kulturalnych bez przesady, można powiedzieć, że należy do światowych potęg dziedzictwa kulturowego. W analizie czesko-polskiej współpracy handlowej nie można, zatem zapominać o dochodach z turystyki. Na ich wysokość ma wpływ także dobrze rozwinięta czesko-polska regionalna i transgraniczna współpraca w dziedzinie ruchu turystycznego, która rozwija się przede wszystkim dzięki aktywności wymienionych euroregionów Nysa, Glacensis, Pradziad, Silesia i Śląsk Cieszyński, partnerskich województw, miast i związku gmin. Oferującą szereg atrakcji turystycznych czesko-polską granicę o długości 790 km, w 2003 roku przekroczyło łącznie 54 milionów osób, 12 milionów samochodów osobowych, 1,2 milionów samochodów ciężarowych i 130 tysięcy autobusów. W roku 2003 Republikę Czeską odwiedziło 6,7 milionów turystów, najwięcej ze Słowacji, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Polski, z tego w hotelach i innych miejscach noclegowych ponad trzy doby spędziło 428 tysięcy polskich turystów (głównie turystyka indywidualna). W 2004 roku agencja rządowa do spraw wspierania ruchu turystycznego Czechtourism118, która ma zagraniczne przedstawicielstwo także w Polsce, szacuje, że do Republiki Czeskiej przyjedzie

118

Szerzej zob.: www.czechtourism.com

134

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

ponad 7 milionów turystów. Wpływ na promowanie Republiki Czeskiej bez wątpienia miały: • mistrzostwa świata w hokeju na lodzie w Pradze i Ostrawie, • wspólna promocja krajów czwórki wyszehradzkiej na dalekich rynkach, • organizowany w 2006 roku kongres międzynarodowy, na który przyjedzie około 3 tysiące najbardziej znaczących osób z branży ruchu turystycznego. W ostatnich latach rośnie ilość czeskich biur podróży i ich oddziałów w Polsce oraz ilość bezpośrednich połączeń kolejowych, autobusowych i lotniczych pomiędzy naszymi krajami. Dołączyły do nich kolejne nowe połączenie ČSA z Polską i to pomiędzy Krakowem a Pragą. Obecnie cotygodniowo realizowanych jest 19 połączeń lotniczych pomiędzy Warszawą i Pragą, a 8 pomiędzy Krakowem a Pragą. Tanie bilety lotnicze niskonakładowych spółek oraz stale stosunkowo tanie bazy noclegowe mają pozytywny wpływ na zainteresowanie Republiką Czeską nie tylko wśród turystów polskich. Podsumowanie W ostatnim czasie zaobserwować można zwiększone zainteresowanie dalszym rozwojem czesko-polskiej współpracy i jej pogłębianiem także na rynku turystycznym. Zarówno czescy, jak i polscy przedsiębiorcy zainteresowani są nawiązywaniem wzajemnej współpracy, nie tylko poprzez eksport i import, ale głównie poprzez kooperację kapitałową i niekapitałową. Dane statystyczne oraz funkcjonowanie naszych krajów w warunkach jednolitego rynku wewnętrznego Unii Europejskiej stwarzają poddostawy do optymistycznych prognoz na przyszłość.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

135

4.4. POLSKO-WĘGIERSKA WSPÓŁPRACA HANDLOWA W PROCESIE INTEGRACJI Z UNIĄ EUROPEJSKĄ (Árpád Bende) Wprowadzenie Polska należy do ważnych partnerów handlowych Węgier, również w długiej perspektywie, z uwagi na bliskość geograficzną, tradycje współpracy handlowej i gospodarczej, komplementarną pod wieloma względami strukturę obu gospodarek i na blisko 40 milionowy rynek. Wzajemne dostawy towarów wzrosły od 1994r. ponad siedmiokrotnie przede wszystkim dzięki wspólnej przynależności do Porozumienia CEFTA. W odniesieniu do dwustronnych obrotów ogółem, w minionych 10 latach Polska zajmowała 11 pozycję wśród największych partnerów handlowych Węgier (w eksporcie lokowała się na 13, w imporcie zaś na 8 miejscu). Udział Polski w globalnej wymianie handlowej Węgier wynosi 2,5 %. W dniu 1 maja 2004 r. zarówno Węgry jak i Polska przystąpiły do Unii Europejskiej i funkcjonują na jednolitym rynku. Pozytywne efekty integracji są już widoczne w wielu dziedzinach. Polsko-węgierska współpraca handlowa Polsko-węgierskie obroty handlowe w 2003 r. osiągnęły wartość 2.014,5 mln euro i były o 13,3 % wyższe od obrotów roku poprzedniego. Wartość węgierskiego eksportu do Polski wyniosła 846,8 mln euro i była wyższa o 9,6 %, a wartość polskiego eksportu na Węgry 1.167,8 mln euro i była wyższa o 16 %. Ujemne dla Węgier już od 5 lat i wykazujące tendencje wzrostowe saldo wymiany handlowej wyniosło w 2003 r. -321,1 mln euro. Był to rezultat wolniejszego wzrostu węgierskiego eksportu do Polski w porównaniu do szybszej dynamiki wzrostu polskiego eksportu na Węgry. Przy tym wymiana artykułów rolno-spożywczych w zasadzie wyrównała się: udział artykułów rolno-spożywczych w węgierskim eksporcie do Polski w 2003 r. zmalał do 12,2 % w porównaniu do 19,5 % w 2000 r. Spowodowane to było przede wszystkim podjętymi przez Polskę działaniami ochrony rynku. W węgierskim eksporcie (wewnątrzwspólnotowej dostawie) towarów przemysłowych do Polski nadal dominują produkty chemiczne i tworzywa sztuczne z udziałem ok. 36 % oraz maszyny, urządzenia i pojazdy mechaniczne z podobnym też udziałem. W polskim eksporcie (wewnątrzwspólnotowej dostawie) na Węgry tradycyjnie duży jest udział materiałów (znaczący jest eksport wyrobów hutniczych) i nośników energii, jednak dostawy pojazdów, maszyn i urządzeń oraz produktów chemicznych też stanowią poważne pozycje. W 2003 r. udział wyrobów przemysłowych wynosił 91 %, a produktów rolno-spożywczych 9 %.

136

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Tabela 20. Polsko-węgierskie obroty handlowe w latach 2000-2003 2000 2001 2002 2003 2003/2002

Export Import Obroty ogółem Saldo

mln euro mln euro 655,4 678,6 706,6 866,3 1 362,0 1 544,9 -51,2

mln euro 772,3 1 006,5 1 778,8

mln euro 846,7 1 167,8 2 014,5

% 109,6 116,0 113,3

I półrocze 2004 mln euro 540,6 704,4 1.245,0

-234,2

-321,1

x

- 163,8

-187,7

Źródło: Węgierski Urząd Statystyczny

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne W bezpośrednich inwestycjach przełom nastąpił w wyniku zakupu w sierpniu 2002 r. przez węgierską Fabrykę Leków Gedeon Richter 51 % akcji Fabryki Leków Polfa w Grodzisku Mazowieckim za ok. 31 mln USD. Richter zobowiązał się jednocześnie do zainwestowania w spółce ok. 18 mln USD przez następnych 5 lat. Na początku 2004 r. Richter zakupił dalszych 12 % akcji spółki. Godne uwagi są ponadto wcześniejsze inwestycje bezpośrednie węgierskich firm: Dunapack (produkcja opakowań kartonowych), Egis (farmaceutyki) i Fornetti (ciasteczka). W 2003 r. podjęto dalsze kroki inwestycyjne: Globus (fabryka przetwórstwa owocowo-warzywnego) zakupił 4 zakłady za ok. 5 mln EUR. Nastąpił też krok w odwrotnym kierunku: Fornetti wycofał się z rynku polskiego sprzedając swój zakład. Coraz bardziej konkretyzuje się plan inwestycyjny węgierskiej firmy TriGranit: za kilkaset milionów euro przez 5 lat ma być wybudowane w Katowicach kompleksowe centrum handlowo-usługowe pn. Silesia City Center. W pierwszym etapie inwestycji powstanie wielofunkcyjne centrum handlowe, które będzie oddane do użytku jesienią 2005 r. Podsumowując, dotychczas dokonano w Polsce węgierskich inwestycji bezpośrednich na wartość ponad 80 mln EUR. Realizacja wyżej wspomnianych planów inwestycyjnych natomiast może zaowocować osiągnięciem poziomu nawet pół miliarda EUR. Inwestycje te – wraz ze swoimi dodatkowymi efektami gospodarczymi - z pewnością będą miały duży wpływ na stosunki gospodarcze między obydwoma krajami w przyszłości. Węgierska Agencja Inwestycji i Promocji Handlu ITDH podejmuje wiele działań promocyjnych, aby ułatwić węgierskim firmom nawiązanie nowych kontaktów na rynku polskim czy też rozszerzyć już istniejącą współpracę. Najlepszym przykładem były szeroko zakrojone Dni Węgierskie w Warszawie w listopadzie 2003 roku.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

137

Rynek usług turystycznych Rozwija się współpraca turystyczna, szczególnie dzięki turystyki wjazdowej Polaków na Węgry. Węgry lokują się na 7 miejscu wśród najczęściej odwiedzanych przez Polaków krajów (dane GUS). W 2003 r. 768 tys. Polaków odwiedziło Węgry, o 15,2 % mniej, niż w roku poprzednim. Coraz więcej Węgrów przyjeżdża też do Polski, ich liczba jest jednak dużo mniejsza (170 tys. w 2003 r.) Niedawne rozpoczęcie działalności w relacji Polska – Węgry tanich linii lotniczych, takich jak WizzAir i SkyEurope, z pewnością przyczyni się do dalszego rozwoju kontaktów. Podsumowanie Obroty handlowe polsko-węgierskie rosną z roku na rok, jednak już od 5 lat są one korzystne dla Polski. Liczba założonych w Polsce z kapitałem węgierskim spółek oraz oddziałów i przedstawicielstw oscyluje wokół 50 podmiotów, z czego większość ma swoją siedzibę w Warszawie oraz w Polsce Południowej. Prowadzą one głównie handel międzynarodowy towarami przemysłowymi, ale są i firmy rolno-spożywcze. Wzrasta również znaczenie usług turystycznych, głównie przelotów. Uwzględniając dane statystyczne za kilka ostatnich lat oraz fakt wstąpienia naszych krajów do Unii Europejskiej można domniemywać, iż wzajemne stosunki handlowe pomiędzy naszymi krajami będą w najbliższych latach przybierały na znaczeniu.

138

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Bibliografia Altkorn J., (red.), Podstawy marketingu, Instytut marketingu, Kraków 1997 Bednarczyk M., Otoczenie i przedsiębiorczość w zarządzaniu strategicznym organizacją gospodarczą, Zeszyty Naukowe Nr 128, Seria specjalna: Monografie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1996 Bilkey W.J., Tesar.G, The Export Behavior of Smaller Wisconsin Manufacturing Firms, “Journal of International Business Studies”, 1977, Vol. 8 Bodur M., A Study On the nature And Intensity of Problems Experienced by Turkish Exporting Firms, “Advances in International Marketing”, 1986, Vol. 1 Campbel A.J., The Effects of Internal Firm Barriers on the Export Behavior of Small Firms in a Free Trade Environment, “Journal of Small Business Management”, 1996, Vol. 34 Iss. 3 Cisek-Babiarz M., Drath M. (red.), Warunki zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej w krajach Unii Europejskiej, PARP, Warszawa 2001. Da Silva P.A., Da Rocha A., Perception of Export Barriers to Mercosour by Brazilian Firms [w:] “International Marketing Review” 2001, Vol. 18 No. 6 Drucker P., W kierunku organizacji nowego typu [w:] Organizacja przyszłości pod red. F.Hesselbein, M.Goldsmisth, R.Beckhard, Business Press, Warszawa 1998 Duliniec E., Marketing międzynarodowy, PWE, Warszawa 2004 Gesteland R.R., Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, PWN, Warszawa 2000 Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2002 Gorynia M., Podstawy strategii przedsiębiorstw w biznesie międzynarodowym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań, 2000 Hall E.T., Poza kulturą, PWN, Warszawa 1984. Hill Ch.W., Jones G.R., Strategice management theory. An integrated approach, Houghton Mifflin Co., Boston 1989 Hofstede G., Kultury I organizacje. Zaprogramowanie umysłu, PWE, Warszawa 2000 Idzikowski J., Słysz A., Czech I., Kudła M., Zmiany od 1 maja 2004 dla obywateli i przedsiębiorstw polskich, Wydział Ekonomiczno-Handlowy Ambasady RP w Berlinie, Berlin 2004 Johanson J., Wiedersheim-Paul P.F., The Internationalization of the Firm: Four Swedish Cases, “The Journal of Management Studies”, 1975, No. 12

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

139

Johanson J, Vahlne J.E., The Internationalization Process of the Firm: A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitment, “Journal of International Business Studies”, 1977, No. 8 Katsikeas C.S., Morgan R.E., Differences in Perceptions of Exporting Problems Based on Firm Size and Export Market Experience, “European Journal of Marketing”, 1994, Vol. 28 Iss. 5 Konfara K., Gorynia M., Najlepszy E., Schroeder J., Strategie przedsiębiorstw w biznesie międzynarodowym, AE, Poznań 2000 Kostecki M., Nowakowski M., Bariery regulacyjne w eksporcie usług (z punktu widzenia polskich eksporterów) [w:] „Ekonomista”, 1999, Nr 5 Lewis R.D., When cultures collide, Nicholas Brealey Publishing, London 1996 Langewitsch K., Już znacznie prościej, „Rzeczpospolita” Nr 126 z dnia 31 maja 2004 r. Manolova T.S., Brush C.G., Edelman L.F., Greene P.G., Internationalization of Small Firms: Personal Factors Revisited, “International Small Business Journal”, 2002, Vol. 20 Iss. 1 Marczewski K., (red.), Polscy eksporterzy w latach 1994-2000. Wyniki badań ankietowych. Problemy handlu zagranicznego Nr. 23, IKCHZ, Warszawa, 2001 Marczewski K., Zmiany kursu walutowego a ceny i reakcje przedsiębiorstw w handlu zagranicznym, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa, 2002 Mikułowski-Pomorski J., Komunikacja międzykulturowa. Wprowadzenie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999 Moen O., The Born Globals. A New Generation of Small European Exporters, “International Marketing Review”, 2002 Vol. 19 Iss. 2 Morgan R.E., Export Stimuli And Export Barriers: Evidence From Empirical Research Studies, “European Business Review”, 1997, Vol. 97 Iss. 2 Nowak J., Zarządzanie w marketingu międzynarodowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Nowego Brunszwiku, Saint John – Warszawa 1998 Olszewski J.J., Znikają bariery, ale wymogi zostaną, „Rzeczpospolita” z dnia 17 lutego 2004 r., dodatek „Dobra Firma” Paleczny T., Socjologia stosunków międzynarodowych, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2001 Plawgo B., Zachowania małych i średnich przedsiębiorstw w procesie internacjonalizacji, ORGAMSZ, Warszawa 2004 Reid S.D., The Decision-Maker and Export Entry and Expansion, “Journal of International Business Studies”, 1981, Vol. 12 Iss. 1

140

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Ritzer G., McDonaldyzacja społeczeństwa, Spectrum, Warszawa 1999 Romanowski M., Szczegółowe reguły wykładni kontraktów w świetle zasad europejskiego prawa kontraktów a reguły wykładni umów w prawie polskim [w:] „Przegląd Prawa Handlowego” nr 9/2004 Roux E., Managers Attitudes Toward Risk Among Determinants of Export Entry of Smalland Medium Sized Firms, [w:] Rosson P.J., Reid S.D. (red.), Managing Export Entry and Expansion – Concepts and Practice, New Jork, Preager, 1987 Rymarczyk J., Internacjonalizacja przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 1996 Sadłowska K, Bielecki J., Firmy drugiej kategorii, „Rzeczpospolita” Nr 223 z dnia 22 września 2004 r., dodatek „Ekonomia i Rynek” Sitaram K., Cogdell R.T., Foundations of intercultural communication, C.E. Merill Publishing, Columbus 1976 Snyde F., Globalisation and Europeanisation as Friends and Rivals: European Union Law in Global Economic Networks, EUI Working Paper LAW 99/08, Badia Fiesolana, San Domenico (FI), 1999 Suchenek. A, Czym jest jednolity rynek [w:] Integracja z Unią Europejską. Poradnik dla przedsiębiorców, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2002, s.22 Wach K., Strategia globalizacji jako jeden z efektów walki konkurencyjnej przedsiębiorstw [w:] Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie Nr 622 pt. „Prace z zakresu przedsiębiorczość i konkurencyjności firm", Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2003 Wach K., Firma globalna jako jeden z efektów procesu globalizacji [w:] Pajda.R (red.), Wybrane zagadnienia współczesnej ekonomii, Wydawnictwo Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków 2001 Wach K., Jak założyć firmę w Unii Europejskiej Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004 Wach. K., Usługi bez granic, „Rzeczpospolita” Nr 57 z dnia 8 marca 2004 Wiktor J.W. (red.), Współczesne problemy marketingu międzynarodowego. Materiały I Sympozjum Marketingu Międzynarodowego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1998 Wojda A., Który kraj wybrać, „Gazeta Prawna” Nr 85 z dnia 30 kwietnia 2004 r.

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

141

Charakterystyka autorów Árpád BENDE Konsulat Generalny Węgier w Krakowie ul.Św.Marka 7/9 31-014 Kraków tel. (+48-12) 422-56-57 e-mail: [email protected] Absolwent Wydziału Elektroniki Politechniki Gdańskiej. Studiował również na Politechnice w Miszkolcu gdzie uzyskał tytuł inżyniera w zakresie ekonomiki hutnictwa. Pracę rozpoczął w Zjednoczeniu Żelaza i Stali w Budapeszcie, a w administracji państwowej pracuje od 1983 roku, najpierw w Ministerstwie Przemysłu, później w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Wielokrotnie pracował w Ambasadzie Węgierskiej i w Biurze Radcy Handlowego w Warszawie, zajmując się polsko-węgierską współpracą ekonomicznohandlową. Ostatnio pełnił funkcję Radcy Ekonomiczno-Handlowego w Ambasadzie do marca 2001 r. Aktualnie (od września 2004r.) jest konsulem w Konsulacie Generalnym Republiki Węgierskiej w Krakowie.

Krzysztof BORODAKO Akademia Ekonomiczna w Krakowie Centrum Rozwoju i Promocji ul.Rakowicka 27 31-510 Kraków tel. (+48-12) 29-35-595 e-mail: [email protected] Absolwent Akademii Ekonomicznej w Krakowie, kierunku Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze i Polityczne. Stypendysta Fundacji Carl Duisberg Gesellschaft na zaproszenie Ministerstwa Nauki i Edukacji Landu Północnej Nadrenii Westfalii – studia w Fachhochschule w Münster (Niemcy). Specjalista w zakresie sprzedaży eksportowej, strategii eksportowych i promocji na rynkach zagranicznych. Były pracownik eksportu w firmie Tele-Fonika KFK S.A. Doktorant na Wydziale Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pracownik Centrum Rozwoju i Promocji Akademii Ekonomicznej w Krakowie.

Agnieszka CZUPRYNIAK Cabinet de Conseil aux Entreprises (Biuro Doradztwa Gospodarczego) 52, avenue Laplace 94110 Arcueil, Francja tel. (+33-1) 57-63-87-18 e-mail: [email protected] Absolwentka Wydziału Prawa Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu i Uniwersytetu w Rennes (Francja). W trakcie przygotowywania na Uniwersytecie Panthéon Assas Paryż II egzaminu kwalifikacyjnego do paryskiej szkoły adwokackiej. Specjalizuje się w prawie handlowym i prawie pracy obcokrajowców. Swą wiedzę i doświadczenie fachowe w tej dziedzinie pogłębiła pracując w Wydziale Ekonomiczno-Handlowym Ambasady Polski we Francji i w Polskiej Izbie Handlowo-Przemysłowej we Francji (PIHPF). Współautorka „Informatora Gospodarczego. Francja”; autorka wielu publikacji prawno- ekonomicznych.

142

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Główny wykładowca cyklu szkoleń pt „Jak wygrać inwestycje polskie na rynku francuskim” organizowanych przez PIHPF. Od 2 miesięcy właścicielka własnej Kancelarii Doradztwa Gospodarczego w Paryżu.

Elžbieta T. DUTKOVA Advokátska Kancelária Podunajská 22 821 06 Bratislava 214, Słowacja tel. (+421-2) 455-23-767 www.dutkova.host.sk e-mail: [email protected] Absolwentka Wydziału Prawa Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej. Właścicielka kancelarii prawnej w Bratysławie (Słowacja) funkcjonującej od 1992 roku. Członek Słowackiej Izby Adwokackiej z siedzibą w Bratysławie. Doradca prawny Ambasady Rzeczpospolitej Polskiej w Bratysławie. Specjalizuje się zwłaszcza w prawie spółek, prawie cywilnym i międzynarodowym. Posiada Certyfikat Prawa Unii Europejskiej wydany przez Słowacki Instytut Stosunków Międzynarodowych i Aproksymacji Prawa.

Katarzyna KUŹMA Kancelaria Monereo, Meyer & Marinel-lo Abogados Pº de Gracia, 98, 4º 08008 Barcelona, Hiszpania tel. (+34-934) 875-894 www.mmmm.es e-mail: [email protected] Prawnik w kancelarii prawnej Monereo, Meyer & Marinel-lo Abogados w Barcelonie (Hiszpania). Absolwentka Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i EuropaUniversität Viadrina we Frankfurcie nad Odrą (Niemcy). Doktorant w Katedrze Prawa Międzynarodowego Prywatnego na Universidad de Barcelona (Hiszpania). Specjalizuje się w prawie międzynarodowym prywatnym, prawie spółek i prawie procesowym. Jest autorką wielu publikacji z zakresu prawa międzynarodowego prywatnego i prawa hiszpańskiego.

Katarzyna LANGEWITSCH Rechtsanwaltskanzlei Langewitsch Roth Auguststrasse 34 10119 Berlin-Mitte, Niemcy tel. (+49-30) 280-94-150 www.mecenas.de e-mail: [email protected] Współwłaściciel berlińskiej kancelarii prawnej Langewitsch Roth (Niemcy). Studiowała w Hamburgu i w Mannheim. Specjalizuje się w obsłudze prawnej kontaktów gospodarczych między małymi i średnimi przedsiębiorstwami polskimi i niemieckimi. Swą wiedzę i doświadczenie fachowe w tej dziedzinie pogłębiła pracując w Ministerstwie Gospodarki Brandenburgii uczestnicząc aktywnie w wielu polsko-niemieckich inicjatywach gospodarczych. Od roku 2000 wykonuje zawód adwokata w centrum Berlina (Berlin-Mitte).

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

143

Marcin P. LEWANDOWSKI Kancelaria Lewandowski Consulting PoBox 1384, 5004 BJ Tilburg, Holandia tel. (+31-13) 463 2703 www.polenconsulting.com e-mail: [email protected] Właściciel polskojęzycznej kancelarii doradztwa prawnego i biznesowego Lewandowski Consulting w Holandii. Absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu w Tilburgu (Holandia). Pracownik naukowy na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Tilburgu, członek Center for Company Law. Specjalizuje się w prawie spółek i prawie handlowym, reorganizacjach (fuzje i przejęcia, prywatyzacja), prawie pracy obcokrajowców oraz prawie imigracyjnym. Doradza od trzech lat polskim przedsiębiorcom prowadzącym działalność gospodarczą na rynku holenderskim.

Julia LONGBOTTOM Ambasada Brytyjska w Warszawie Warsaw Corporate Centre ul.Emilii Plater 28 00-688 Warszawa tel. (+48-22) 311-00-00 www.britishembassy.pl e-mail: [email protected] Absolwenta Uniwersytetu Cambridge w zakresie filologii francuskiej i niemieckiej (1986). W roku 1986 rozpoczęła pracę dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii. Pracowała w siedzibie ONZ w Nowym Jorku, w Komisji Europejskiej w Brukseli, pełniła funkcję II Sekretarza w ambasadzie w Tokio (1989-1993). Pracowała w Wydziale ds. Hong Kongu Ministerstwa Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii (1994-1997). Kierownik Sekcji Politycznej w Hadze, gdzie zajmowała się zagadnieniami dotyczącymi Unii Europejskiej, polityki obronnej, wewnętrznej oraz stosunków bilateralnych (1998-2001). W 2003 r. objęła stanowisko Dyrektora ds. Handlu i Inwestycji i Konsula Generalnego w Ambasadzie Brytyjskiej w Warszawie.

Rafał MORAWCZYŃSKI Akademia Ekonomiczna w Krakowie Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji ul.Rakowicka 27 31-510 Kraków tel. (+48-12) 29-35-394, 29-35-363 www.przedsiebiorczosc.ae.krakow.pl e-mail: [email protected] Pracownik naukowy Akademii Ekonomicznej w Krakowie w Katedrze Przedsiębiorczości i Innowacji. Absolwent Akademii Ekonomicznej oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor wielu artykułów naukowych, głównie z zakresu przedsiębiorczości oraz stosunków międzynarodowych. Współautor „Raportu o stanie małopolskiego eksportu” (2004). Odbył liczne zagraniczne wyjazdy naukowe, m.in. w Szwecji, Austrii i Jugosławii.

144

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

Milan PEPRNIK Konsulat Generalny Czech w Katowicach Wydział Ekonomiczno-Handlowy ul. Pawła Stalmacha 21 40-058 Katowice tel. (+48-32) 609-99-52 e-mail: [email protected] Absolwent Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Pradze oraz Akademii Dyplomacji. Od 1986 roku pracuje w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Republiki czeskiej jako dyplomata w randze Radcy Handlowego Ambasady. W czasie swojej kariery zawodowej kilkakrotnie pełnił funkcje dyplomatyczne w placówkach konsularnych i dyplomatycznych Republiki Czeskiej za granicą (1986-1993 Kuwejt, 1994-1999 Polska, 1999-2001 Słowacja, a od 2003 r. ponownie Polska). Obecnie jest kierownikiem Wydziału Ekonomiczno-Handlowego Konsulatu Generalnego Republiki Czeskiej w Katowicach.

Danuta PRZECZKOVÁ Sadová 39 702-00 Ostrava, Czechy tel. (+420) 596-612-230 www.opolsku.cz e-mail: [email protected] Dyrektor oraz członek zarządu Czesko-Polskiej Izby Handlowej w Ostrawie (Czechy). Od wielu lat propaguje współpracę pomiędzy polskimi i czeskimi przedsiębiorstwami.

Jan SZCZEPANKIEWICZ Małopolskie Forum Przedsiębiorczości ul. Jana Szumca 16 30-432 Kraków tel. (+48-12) 267-46-06 www.mfp.org.pl e-mail: [email protected] Prezes zarządu Małopolskiego Forum Przedsiębiorczości. Inicjator powstania forów regionalnych i założyciel Krajowego Forum Przedsiębiorczości. Absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalista z zakresu organizacji i zarządzania. Przedsiębiorca - praktyk.

Jan TARGALSKI Akademia Ekonomiczna w Krakowie Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji ul.Rakowicka 27 31-510 Kraków tel. (+48-12) 29-35-363 www.przedsiebiorczosc.ae.krakow.pl e-mail: [email protected] Profesor nadzwyczajny Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Kierownik Katedry Przedsiębiorczości i Innowacji oraz były dziekan i prodziekan tej uczelni. Honorowy visiting

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej

145

professor w Northumbria University w NewCastle (Wielka Brytania) oraz academic adviser Uniwersytetu Południowego Sztokholmu (Szwecja). Prezes zarządu Stowarzyszenia „Edukacja dla Przedsiębiorczości”. W ramach działalności naukowej, dydaktycznej i doradczej specjalizuje się w przedsiębiorczości i problemach zarządzania, szczególnie w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Odbył wiele staży zagranicznych i gościł z wykładami w kilku znaczących uczelniach europejskich i amerykańskich.

Krzysztof WACH Akademia Ekonomiczna w Krakowie Katedra Przedsiębiorczości i Innowacji ul.Rakowicka 27 31-510 Kraków tel. (+48-12) 29-35-327, 29-35-363 www.ae.krakow.pl/wachk e-mail: [email protected] Pracownik naukowy Akademii Ekonomicznej w Krakowie na Wydziale Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych. Członek European Acamedy of Management z siedzibą w Brukseli (Belgia) oraz Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą. Współpracownik i publicysta „Rzeczpospolitej”. Ekspert Małopolskiego Forum Przedsiębiorczości. Konsultant i doradca w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej w Unii Europejskiej. W ramach działalności naukowej i dydaktycznej specjalizuje się w funkcjonowaniu małych i średnich przedsiębiorstw na eurorynku. Dwukrotnie został wyróżniony za osiągnięcia naukowe Nagrodą Rektora Akademii Ekonomicznej (2003, 2004). Jest autorem książki pt. „Jak założyć firmę w Unii Europejskiej” (2004), jak również wielu artykułów naukowych i publicystycznych z zakresu przedsiębiorczości europejskiej.

Conrad WALLENRODHE Międzynarodowa Kancelaria Linklaters ul. Sienna 39 00-121 Warszawa Tel. (+48-22) 526-50-25 www.linklaters.com e-mail: [email protected] Partner międzynarodowej kancelarii prawnej Linklaters w Warszawie. Absolwent Stockholm University i członek Szwedzkiej Izby Adwokackiej, posiada szwedzki tytuł adwokata (advokat). Specjalizuje się w prawie spółek, prawie finansowym oraz przejęciach i fuzjach. Posiada 15-letnie doświadczenie w doradztwie prawnym z zakresu międzynarodowej działalności przedsiębiorstw oraz transakcji międzynarodowych.

146

Wybrane aspekty podejmowania działalności gospodarczej w Unii Europejskiej