Dzieje europejskiej filozofii klasycznej
S
t
e
f
a
Dzieje europejskiej filozofii klasycznej
Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa-Wrocław 2000
n
Projekt okładki oraz stron tytułowych i działowych Maryna Wiśniewska Redakcja naukowa Zbigniew Nerczuk Mikołaj Olszewski Agnieszka Świtkiewicz-Blandzi Agata Zwolińska Opracowanie typograficzne Maciej Szłapka Korekta Anna Kurzy ca Marian Wyrwas Indeks nazwisk Zofia Smyk Przygotowanie do druku Pracownia Składu Komputerowego T Y P O - G R A F
Copyright © by Wydawnictwo N a u k o w e P W N SA, Warszawa-Wrocław 2000 I S B N 83-01-13188-8
Wydawnictwo N a u k o w e P W N SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 cel. (0-22) 695-43-21 faks: (0-22) 826-71-63 e-mail:
[email protected] http:// www.pwn.com.pl
Spis treści Słowo w s t ę p n e
XI
CZĘŚĆ PIP:RWSZA
Starożytność Wstęp Podziały filozofii greckiej Źródła do dziejów filozofii greckiej
3 6 .. 6
Okres presokratejski
/
I. Szkoła w Milecie 1. T a l e s z M i l e t u 2. Anaksymander 3. A n a k s y m e n e s
13 13 15 16
II. Religia grecka i orfizm III. Pitagoras IV. Ksenofanes z Kolofonu
18 20 24
V. Heraklit z Efezu VI. Parmenides z Elei VII. Alkmajon z Krotonu VIII. E m p e d o k l e s z Akragas
26 30 32 33
IX. Anaksagoras z Klazomenai
38
X. Szkoła pitagorejska
41
XI. Młodsi eleaci 1. Z e n o n z Elei 2. Melissos z Samos XII. Filozofowie eklektyczni XIII. Atomizm 1. L e u k i p p o s 2. D e m o k r y t z Abdery
44 44 46 47 49 49 51
XIV. Rysy ogólne okresu presokratejskiego
III. Wiek IV
66
IV Sokrates V. Szkoły sokratyczne 1. Szkoła megarejska 2. Szkoła elidzko-eretryjska
67 74 74 75
3. Cynicy 4. Cyrenaicy VI. Dzieje platonizmu
75 79 83
1. Platon 2. Akademia Platońska VII. Arystoteles VIII. Wczesny Perypat
83 126 129 152
Okres hellenistyczny I. T ł o historyczne epoki
157
II. Stoicyzm III. Epikureizm IV. Bion z Borystenes i diatryba V. Sceptycyzm
159 168 179 180
1. Pirron z Elidy 2. Tymon z Fliuntu 3. Aryston z Chios VI. Średnia Akademia 1. Arkezylaos z Pitane 2. Karneades z Cyreny
181 182 183 184 184 185
54
VII. Średnia Stoa 1. Panajtios z Rodos
187 187
I. Charakterystyka epoki
59
VIII. Epikureizm rzymski 192 1. Filodem z Gadary 192 IX. Eklektyzm w Akademii w I wieku przed Chrystusem 194
II. Sofiści 1. Protagoras 2. Gorgiasz z Leontinoi 3. Inni sofiści
60 62 64 65
2. Posejdonios z Apamei
Klasyczny okres filozofii g r e c k i e j
1. Filon z Laryssy i Antioch z Askalonu 2. Marek Terencjusz Warron 3. Marek Tulliusz Cyceron
188
194 195 195
VI
Spis treści
Filozofia o k r e s u Cesarstwa Rzymskiego I. T ł o ogólne dwu pierwszych wieków po Chrystusie 199 II. Stoicyzm rzymski 201 1. Lucjusz A n n e u s z Seneka 202 2. Epiktet 3. Marek Aureliusz III. Cynizm w II w i e k u IV. Epikureizm w II wieku
203 204 206 208
V. Sceptycyzm jako młodszy pirronizm 209 1. A i n e z y d e m o s z Knossos 209 2. Agryppa 3. Sekstus Empiryk VI. Synkretyzm żydowski 1. Filon z Aleksandrii VII. Neopitagoreizm
210 211 213 214 217
VIII. Średni platonizm 1. Plutarch z Cheronei 2. Inni przedstawiciele średniego platonizmu
219 220
IX. Arystotelizm 1. Aleksander z Afrodyzji 2. Inni arystotelicy X. Neoplatonizm
223 224 225 227
1. Plotyn 2. Neoplatonizm a ó w c z e s n e życie religijne 3. Szkoła aleksandryjsko-rzymska 4. 5. 6. 7.
po Plotynie Szkoła syryjska Szkoła pergameńska Szkoła ateńska Szkoła aleksandryjska
221
228 232 233 234 236 236 239
XI. Gnoza
241
2. Arnobiusz 3. Laktancjusz IX. Św. Augustyn A. Istnienie Boga i wiara
336 336 338 339
CZĘŚĆ DRUGA
Ojcowie Kościoła I. Początki filozofii chrześcijańskiej . . 251 1. Pierwsze pisma chrześcijańskie . 251 2. Zagadnienie Boga 253 3. Nauka o Logosie 255 4. Mądrość i rozum
256
B. Poznanie C. Stworzenia
344 348
D . Człowiek
351
II. Patrystyka III. Św. Justyn M ę c z e n n i k
259 261
IVTacjan V. Atenagoras i inni apologeci VI. Szkoła Aleksandryjska 1. K l e m e n s Aleksandryjski
271 275 279 279
2. Orygenes A. Bóg B. Stworzenia C. Kres wszechrzeczy VII. Ojcowie kapadoccy
287 291 295 303 305
A. Bóg B. Hierarchia C. Mistyka 2. Św. Maksym z Chryzopolis (Wyznawca)
363 367 369
307
3. Neoplatonicy i arystotelicy
372
1. Św. Grzegorz z Nazjanzu 2. Św. Bazyli Wielki 3. Św. Grzegorz z N y s s y 4. N e m e z j u s z z E m e z y 5. Eneasz z Gazy VIII. Patrystyka Zachodnia 1. Tertulian
311 315 324 329 331 331
E. Etyka 354 F. Państwo boże 358 X. Wschód w V - V I wieku 362 1. Pseudo-Dionizy Areopagita . . . . 362
4. Św. Jan z Damaszku XI. Zachód V-VI wieku XII. 1. 2. 3.
Benedyktyni Kasjodor Grzegorz I Wielki Beda Venerabilis (Czcigodny)
371 373 379 390 390 391 . . 393
VII
Spis treści C Z Ę Ś Ć TRZECIA
Średniowiecze r,
I. Wstęp 397 1. N o w e poglądy na filozofię średniowieczną 398 2. Charakterystyka średniowiecznego życia u m y s ł o w e g o 398 II. Odrodzenie karolińskie
402
1. Alkuin 2. Hraban Maur 3. Uczniowie Hrabana III. Jan Szkot Eriugena A. Podział i rozbiór (dmisio-analysis)
404 406 407 409
B. S y s t e m poznania w O podziale natury C. Hierarchia nauk czyli sztuk wyzwolonych (ordo artium) D . Bóg i podział natury (dwisio naturae) E. Podział natury (dwisio naturae) F. Objawianie się Boga w stworzeniu G. Człowiek i powrót rzeczy do Boga IV. Myśliciele X wieku 1. Spór o przeznaczenie i wolność
411 412 412 413 414 417 419 425 . 427
2. Kontrowersje eucharystyczne . . . 427 3. Zwolennicy i przeciwnicy dialektyki
(
429
4. Piotr Damiani V. Anzelm z Canterbury 1. Wiara i rozum
430 433 435
2. Prawdy 3. Bóg 4. Świat VI. Spór o uniwersalia VII. Podstawy życia intelektualnego
438 441 449 454
w c z e s n e g o średniowiecza . . . -.
460
1. Szkoły 2. „Biblioteka" filozoficzna w c z e s n e g o średniowiecza
460 465
A. T e k s t y źródłowe filozofowie łacińscy 466 B. Ojcowie Kościoła (Sanctt) . . . . 467 C. Pisma arabskie: muzułmańskie i żydowskie 467
/
VIII. Poglądy kosmologiczne w c z e s n e g o średniowiecza IX. Piotr Abelard X. Szkoła w Chartres 1. Bernard z Chartres 2. Gilbert z la Porrće 3. 4. 5. 6. 7.
469 473 486 486 488
Uczniowie Gilberta Teodoryk z Chartres Clarenbald z Arras Bernard Silvestris Wilhelm z C o n c h e s
490 492 495 496 497
XI. Jan z Salisbury XII. Realiści i antyrealiści 1. Walter z Mortagne
499 506 506
2. Gauslenus ze Soissons
507
3. Adelard z Bath 4. Izaak ze Stella 5. Alcher z Clairvaux
507 509 510
XIII. Alan z Lille XIV. Naśladowcy Anzelma z Canterbury 1. Szkoła w Laon 2. Uczniowie Abelarda 3. Piotr Lombard 4. Następcy Lombarda XV. Teoretycy prawa
511
XVI. Wiktoryni 1. Hugon ze Św. Wiktora
520 520
A. Nauki B. Bóg C. Człowiek i świat 2. Ryszard ze Św. Wiktora XVII. Bernard z Clairvaux XVIII. Joachim z Fiore XIX. Kierunki heretyckie 1. Amalryk z Bene 2. Dawid z Dinant
521 524 526 530 533 539 540 541 543
X X . Myśl bizantyńska XXI. Filozofia arabska
546 547
1. Awicenna 2. Awerroes XXII. Filozofia żydowska
548 550 552
513 514 514 515 516 518
1. Awicebron 552 2. Mojżesz Majmonides 552 XXIII. Powstanie uniwersytetów . . . . 554 1. Uniwersytet Paryski 555
VIII
Spis treści A. System nauczania B. Metody dydaktyczne C. Filozoficzna twórczość literacka XXIV. N o w e przekłady 1. Przekłady arabsko-łacińskie . . . . 2. Przekłady grecko-łacińskie XXV. Przyjęcie Arystotelesa przez świat zachodni XXVI. Pierwsi mistrzowie paryscy . . . 1. Wilhelm z Auxerre 2. Filip Kanclerz 3. Wilhelm z Owernii 4. Mistrzowie wydziału artiutn . . . . XXVII. Szkoła w Oksfordzie 1. Robert Grosseteste A. Świat B. Metafizyka światła 2. Późniejsi mistrzowie oksfordzcy 3. Roger Bacon A. N i e w i e d z a B. Twórca systemu C. Scientia experimentalis D . Filozofia moralna XXVIII. Pierwsi mistrzowie franciszkańscy w Paryżu 1. Aleksander z Hales 2. Jan z La Rochelle XXIX. Bonawentura A. Mądrość B. Świat i człowiek C.Bóg X X X . Pierwsi mistrzowie dominikańscy w Paryżu X X X I . Albert Wielki XXXII. Uczniowie Alberta XXXIII. Awerroizm łaciński 1. Siger z Brabancji 2. Boecjusz z Dacji XXXIV. Tomasz z Akwinu A. Filozofia i teologia B. Bóg C. Świat D . Aniołowie E. Człowiek F. Poznanie G. Działanie
557 558 559 561 561 561 565 567 567 567 568 571 573 573 575 577 581 584 586 590 594 596 599 599 600 602 603 605 610 618 620 633 635 635 640 643 646 648 662 670 673 675 684
XXXV. Mistrzowie dominikańscy po Tomaszu 704 1. Pierwsi uczniowie 704 2. Robert Kilwardby 705 3. Tomasz Sutton 707 4. Tomiści włoscy 707 XXXVI. Mistrzowie franciszkańscy po Bonawenturze 710 1. Jan Peckham 710 2. Mateusz z Aquasparta 712 3. Piotr OUvi 714 4. Roger Marston 718 5. Ryszard z Middleton 719 6. Wilhelm z Ware 720 XXXVII. Potępienia i polemiki 722 1. Walka z awerroizmem 722 2. Dyskusja z tomizmem 724 3. Potępienie z 7 marca 1277 roku . 725 XXXVIII. Idzi Rzymianin 729 XXXIX. Świeccy mistrzowie paryscy . 732 1. Gotfryd z Fontaines 732 ^ 2. Henryk z Gandawy 734 3. Piotr z Owernii 736 4. Henryk Bate 737 X L . Rajmund Luli 739 XLI. N i e m i e c k a mistyka spekulatywna 742 1. Teodoryk z Fryburga 742 2. Bertold z Moosburga . 746 3. Mistrz Eckhart 746 XLII. Gonsalvus Hiszpan 756 XLIII. D u n s Szkot 757 A. Poznanie 759 B. Bóg 768 C. Człowiek i świat 778 D . Działanie 781 XLIV. Prekursorzy nominalizmu 784 1. Jakub z Metz 786 2. Durand z Sancto Porciano 786 3. Piotr Aureoli 789 4. Henryk z Harclay 795 5. Wilhelm Farinier 796 6. Karmelitanie 796 XLV. Wilhelm Ockham 798 A. Poznanie 799 B. Bóg 807 C. Stworzenia 812 D . Logika 817
IX
Spis treści XLVI. N o m i n a l e s 1. Ockhamizm filozoficzny A. Adam Wodham B. Robert Holkot C. Grzegorz z Rimini D.Jan z Mirecourt E. Mikołaj z Autrecourt F. Ryszard Billingham i Piotr Brinkei G. Piotr z Ailly H.Gerard Groot I, Jan Gerson 2. Ockhamizm przyrodoznawczy . . A. Oksford B. Paryż C. Jan Burydan D.Albert z Saksonii E. Mikołaj Oresme F. Marsyliusz z Inghen G. Henryk Hainbuch i Henryk z Oyta XLVII. Awerroizm 1. Ryszard Fitz-Ralph (Siraph) . . . . 2. Jan z Janduno 3. Tomasz Wilton 4. Awerroiści włoscy 5. Marsyliusz z Padwy XLVIII. Tomiści 1. Hervaeus Natalis 2. Tomiści francuscy 3. Mikołaj z Trivet 4. Tomiści niemieccy 5. Tomiści włoscy 6. Tomiści XV wieku X L I X . Szkotyści 1. Franciszek z Meyronnes 2. Jan z Bassoles 3. Landulf Caracciolo
819 820 820 821 822 823 823 828 828 829 831 834 834 836 837 839 840 841 842 844 844 846 848 849 852 854 855 856 856 857 857 858 861 862 863 864
4. Franciszek z Marchii 5. Wilhelm z Alnwick 6. Jan z Ripa 7. Piotr.z Kandii 8. Walter Chatton 9. Walter Burleigh 10. Jan Rodington 11. Hugolin z Orvieto 12. Tomasz Bradwardine 13. Jan Wiklif L. Mistycy 1. Jan Tauler 2 * Henryk Suzo 3. Jan Ruysbroeck 4. Dionizy Kartuz 5. Henryk Herp LI. Kres epoki LII. Dante Alighieri LIII. Korzenie renesansu ( ^ LIV. Franciszek Petrarka Posłowie 1. Zasady edycji 2. Dzieje europejskiej filozofii klasycznej z historiografia filozofii 3. Kwestie metodologiczne A. Pojmowanie 'filozofii chrześcijańskiej' . . . . B. Przedmiot *filozofii średniowiecznej' . . . C. Metoda badawcza i wątki 'ekumeniczne' Literatura cytowana Wykaz skrótów Summary Indeks osób Spis ilustracji
864 865 865 866 867 867 869 870 871 872 875 875 876 877 878 879 881 887 892 897 901 901
904 909 909 914 916 921 932 933 937 954
Słowo wstępne T r e ś ć książki, którą o d d a j e m y w r ę c e C z y t e l n i k ó w , w y m a g a w y j a ś n i e ń . T r e ś ć t ę stanowią w y k ł a d y historii filozofii, j a k i e p r o w a d z i ł e m w ciągu mojej p o w o j e n nej działalności d y d a k t y c z n e j . C h o ć w w y k ł a d a c h z a j m o w a ł e m się r ó w n i e ż fi lozofią n o w o ż y t n ą i współczesną, to j e d n a k g ł ó w n y m t e m a t e m m o i c h z a i n t e r e s o w a ń była e u r o p e j s k a myśl filozoficzna od jej zarania aż d o w i e k u X V włącz n i e . T ę w ł a ś n i e filozofię o k r e ś l a m j a k o klasyczną, g d y ż w t y m o k r e s i e trwa p r z e k o n a n i e , ż e filozofia - j a k o u m i ł o w a n i e mądrości - w c e n t r a l n y m miejscu swej p r o b l e m a t y k i u m i e s z c z a m e t a f i z y k ę . J u ż w w i e k u X I V zaczyna się powolny, w i e l o w i e k o w y p r o c e s , w k t ó r y m filozofia k l a s y c z n a „ z d r a d z a " samą s i e b i e d e g r a d u j ą c s t o p n i o w o kluczową rolę m e t a f i z y k i , k t ó r e j m i e j s c e zajmują i n n e d y s c y p l i n y filozoficzne, j a k n p . : e t y k a , teoria p o z n a n i a . P o w o l n y r e n e s a n s refleksji m e t a f i z y c z n e j n a d całą rzeczywi stością i n a d c z ł o w i e k i e m daje się z a u w a ż y ć d o p i e r o w w i e k u X X . O t o w y r a ż o n y w w i e l k i m skrócie p o w ó d n a d a n i a tej książce t y t u ł u : Dzieje europejskiej filo zofii klasycznej. T ę w ł a ś n i e klasyczną c z ę ś ć naszej s p u ś c i z n y filozoficznej w y k ł a d a ł e m f r a g m e n t a r y c z n i e na r ó ż n y c h u c z e l n i a c h p o l s k i c h , a całościowo i p a r o k r o t n i e na K a t o l i c k i m U n i w e r s y t e c i e L u b e l s k i m w latach 1 9 4 6 - 1 9 7 6 . Z a l e ż a ł o mi na t y m , a b y m o j e n a u c z a n i e historii filozofii było z g o d n e z z a ł o ż e n i a m i m e t o d o l o g i c z n y m i , k t ó r e k s z t a ł t o w a ł y się w t o k u t e g o nauczania, a zostały u t r w a l o n e w s t u d i u m m e t o d o l o g i i i m e t o d y k i historiografii filozoficznej (od H e g l a p o czasy w s p ó ł c z e s n e - Zagadnienie historii filozofii, Warszawa 1966). W s t u d i u m t y m , p r z e p r o w a d z a j ą c d y s k u s j ę z w i e l u u c z o n y m i w y r a ż a m swój pogląd na s p o s ó b u p r a w i a n i a historii filozofii. Z g o d n i e z t y m i z a ł o ż e n i a m i s t a r a ł e m się, a b y p r o w a d z o n y p r z e z e m n i e w y k ł a d u k a z y w a ł p r z e d e w s z y s t k i m ciągłość i rozwój p r o b l e m a t y k i filozoficznej oraz u m i e s z c z a ł ją w e właściwie r o z u m i a n y m k o n t e k ś c i e c z a s o w o - p r z e s t r z e n n y m . Z a l e ż a ł o mi b a r d z o na t y m , a b y s ł u c h a c z m ó g ł się z e t k n ą ć - c h o ć u r y w k o w o - z a u t e n t y c z n y m i , c y t o w a n y m i w j ę z y k u orygi n a ł ó w t e k s t a m i p o s z c z e g ó l n y c h filozofów i a b y zrozumiał lepiej k l i m a t d u c h o w y ś r o d o w i s k a , w j a k i m w y p a d ł o i m żyć i tworzyć. D z i ę k u j ę gorąco m o i m m ł o d y m , p e ł n y m o d d a n i a i k o m p e t e n c j i w s p ó ł p r a c o w n i k o m , dr. Z b i g n i e w o w i N e r c z u k o w i , dr. Mikołajowi O l s z e w s k i e m u , m g r A g n i e s z c e Ś w i t k i e w i c z - B l a n d z i oraz m g r Agacie Z w o l i ń s k i e j , za w i e l k i t r u d , jaki włożyli w p r z y g o t o w a n i e tych w y k ł a d ó w d o d r u k u . N a szczęście p i s a ł e m j e in extenso, ale p o w s t a w a ł y z b i e g i e m czasu t e k s t y d o m a g a j ą c e się k o n i e c z n i e o p r a c o w a n i a i u z u p e ł n i e ń . M o j e n o t a t k i narastały w ciągu mijających lat, ale p r z e s t a ł y „ n a r a s t a ć " wraz z k o ń c e m mojej posługi n a u c z y c i e l s k i e j . N a u k a j e d n a k rozwija się n i e u s t a n n i e , a w m o i m w i e k u i przy s t a n i e m o j e g o w z r o k u n i e m o g ł e m podjąć się d o k o n a n i a o g r o m n e j pracy p r z y s t o s o w a n i a t e k s t u d o
XII
Słowo wstępne
o b e c n e g o s t a n u b a d a ń n a u k o w y c h . Z r o z u m i e n i e , zapał i w y t r w a ł o ś ć pozwoliły czworgu m ł o d y m u c z o n y m d o k o n a ć n i e z b ę d n y c h p o p r a w e k i u z u p e ł n i e ń . Z a t ę wielką p r a c ę j e s t e m im b a r d z o w d z i ę c z n y . Pragnę też serdecznie podziękować Wrocławskiemu Oddziałowi P W N za p o d j ę c i e się i d o k o n a n i e edycji tych wykładów. W szczególności w y r a z y m o jej w d z i ę c z n o ś c i k i e r u j ę ku P a n o m , D y r e k t o r o w i Jarosławowi Brodzie i R e d a k torowi J e r z e m u P i e t r a s z k o w i , za o k a z y w a n ą n a m w t o k u w s p ó ł p r a c y wielką życzliwość i z r o z u m i e n i e dla wagi p o d e j m o w a n e g o dzieła. O b y ta książka m o gła d o b r z e służyć t y m , którzy szczerze szukają w i e d z y i mądrości. Stefan Swieżawski Warszawa 1999
Część I
STAROŻYTNOŚĆ
Wstęp Historia filozofii opisuje d z i e j e p e w n e j n a u k i , na w s t ę p i e w i ę c t r z e b a określić, j a k i e g o t y p u n a u k ą j e s t filozofia. Z a d a n i e to stwarza j e d n a k o g r o m n e t r u d n o ś c i , p o n i e w a ż w y r a z 'filozofia' ulegał z b i e g i e m czasu w i e l k i m p r z e m i a n o m , w w y n i k u k t ó r y c h wiązano z n i m i n n e z n a c z e n i e w starożytności, w w i e k a c h śre d n i c h czy w w i e k u X V I I . U źródła słowa 'filozofia' znajdują się d w a g r e c k i e wyrazy: cpiAoc (przyja ciel) i Gocpioc ( m ą d r o ś ć ) . S ł o w o ' m ą d r o ś ć ' (oocptoc) pojawia się j u ż w najwcześ niejszych t e k s t a c h g r e c k i c h , j a k i m i są dzieła H o m e r a i H e z j o d a . J e d n a k z ł o ż e n i e 'przyjaciel m ą d r o ś c i ' ((piA,óoocpoc) p i e r w s z y raz s p o t y k a m y na p r z e ł o m i e VI i V w i e k u u H e r a k l i t a . Z r o z w o j e m filozofii, j a k z o b a c z y m y , p o w i ą z a n y j e s t n a d z w y c z a j z n a m i e n n y i c i e k a w y p r o c e s rozwoju n a u k , k t ó r e s t o p n i o w o w y o d rębniają się z tej p i e r w s z e j dyscypliny, u w a ż a n e j p o c z ą t k o w o n i e t y l k o za j e d ną n a u k ę l u b n a u k ę w o g ó l e , ale n a w e t u t o ż s a m i a n e j z mądrością. D l a t e g o na s a m y m p o c z ą t k u jej rozwoju, g d y zaczyna się o n a o d r ó ż n i a ć od n i e n a u k o w y c h , czyli n i e u p o r z ą d k o w a n y c h i p r z y p a d k o w y c h t w i e r d z e ń religijnych czy p r a k t y c z n o - ż y c i o w y c h , istnieje j e d n a n a u k a , a n i e s z e r e g jej gałęzi. P o c z ą t k i filozo fii z w i ą z a n e są w i ę c z s z e r o k i m z n a c z e n i e m w y r a z u 'filozofia', z k t ó r e g o z b i e g i e m czasu w y o d r ę b n i a się w ę ż s z e , czyli filozofia w z n a c z e n i u ścisłym. O b a z n a c z e n i a t e g o w y r a z u trwają o b o k s i e b i e p r z e z w i e k i . 1
W s p o m n i a n e tu r o z r ó ż n i e n i e z n a c z e ń j e s t w y r a ź n e j u ż w starożytności. N a w s t ę p i e n a l e ż y j e d n a k wyjaśnić, że n a s z y m c e l e m j e s t p r z e d s t a w i e n i e d z i e j ó w filozofii w z n a c z e n i u ścisłym. N i e p o d e j m u j ą c się z a d a n i a d e f i n i o w a n i a j e j , p o d k r e ś l m y t y l k o , ż e na filozofię j a k o n a u k ę s k ł a d a się s z e r e g d y s c y p l i n bar dziej s z c z e g ó ł o w y c h , t a k i c h j a k logika, m e t a f i z y k a , teoria p o z n a n i a , p s y c h o l o gia, teologia n a t u r a l n a , e t y k a , e s t e t y k a , kosmologia. J a k j u ż j e d n a k w s p o m n i e liśmy, p r o c e s ich k o n s t y t u o w a n i a był s t o p n i o w y i długotrwały. K a ż d y c z ł o w i e k na swój s p o s ó b d o t y k a z a g a d n i e ń filozoficznych, czyli fi lozofuje n i e n a u k o w o . H i s t o r i a daje t e ż p r a w o d o s f o r m u ł o w a n i a p e w n e g o u o g ó l n i e n i a , w e d l e k t ó r e g o w n i e k t ó r y c h s p o ł e c z e ń s t w a c h to n i e n a u k o w e filozo f o w a n i e - na p e w n y m p o z i o m i e rozwoju i przy p e w n y c h sprzyjających w a r u n k a c h - p r z y b i e r a p o s t a ć n a u k i . N i e p o w i n n i ś m y z a t e m żywić z ł u d z e ń , ż e t y l k o nasza k u l t u r a w y t w o r z y ł a filozofię. M o ż n a j e d n a k b e z w ą t p i e n i a p o w i e d z i e ć , ż e jej i s t n i e n i e ś w i a d c z y o w i e l k o ś c i i dojrzałości d a n e j kultury. N a n a s z y c h oczach rozwija się b o w i e m w i e l e kultur, k t ó r e n i g d y n i e stworzyły filozofii, a d o wyjąt k ó w należą t e , w k t ó r y c h swoista filozofia p o w s t a ł a (Chiny, I n d i e , Grecja czy kultury Ż y d ó w i Arabów). N a s z e o p r a c o w a n i e ogranicza się t y l k o d o dziejów filozofii e u r o p e j s k i e j ,
H. Diels, W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker (w skrócie cytowane jako D K ) D K 22 B 32.
Starożytność
4
czyli filozofii związanej z tą kulturą, o której m o ż n a p o w i e d z i e ć , że w s z y s t k o , co w niej w a r t o ś c i o w e , j e s t w k o r z e n i a c h s w y c h g r e c k i e . W a ż n o ś ć a n t y k u u w i d a c z n i a się w p r o c e s i e j e g o u s t a w i c z n e g o o d r a d z a n i a się - czy to w ś r e d n i o w i e czu, czy w r e n e s a n s i e . Z e w z g l ę d u na w i e l k i rozkwit filozofii w Grecji n i e m a p r z e s a d y w t w i e r d z e n i u , że dzieje filozofii starożytnej są d z i e j a m i filozofii g r e c k i e j . O d p o w i e d ź na p y t a n i e , d l a c z e g o Grecja stała się k o l e b k ą filozofii, n i e na leży d o ł a t w y c h , p o n i e w a ż u źródeł t e g o zjawiska leży w i e l e p r z y c z y n , w ś r ó d k t ó r y c h na p e w n o znajdują się p o ł o ż e n i e geograficzne, ustrój polityczny, d o b r o byt. By j e d n a k doszło d o n a r o d z i n filozofii, k o n i e c z n e było s p r z ę g n i ę c i e się t r z e c h zjawisk k u l t u r o w y c h . P o c z ą t k i filozofowania sięgają VI w. p r z e d C h r y s t u s e m . Ó w c z e s n y wysi ł e k filozoficzny czerpał inspirację z kilku źródeł, takich j a k w i e r z e n i a religijne, u m i e j ę t n o ś c i p r a k t y c z n e , reguły mądrości życiowej. W poezji k o s m o g o n i c z n e j i w w i e r z e n i a c h religijnych p r z e d s t a w i o n e zostały p i e r w s z e k o n c e p c j e o g ó l n e u k a z u j ą c e p i e r w o t n e w y o b r a ż e n i a o ś w i e c i e , wyrażające się w m i t a c h . H e z j o d w swojej Teogonii p r a g n i e o d r o d z i ć coś, co n i e g d y ś było ż y w e i co t k w i ł o w m i tach i r y t u a l e . J e g o t e o g o n i a j e s t z a r a z e m i kosmogonią, antycypującą p ó ź n i e j sze k o s m o g o n i e VI w. W t y m o k r e s i e p o w s t a j e r ó w n i e ż k o s m o g o n i ą orficka. N i e n a l e ż y j e d n a k l e k c e w a ż y ć o w y c h m i t ó w i bajek, p o n i e w a ż mogą o n e w w i e l u w y p a d k a c h d a ć i m p u l s d o b a r d z o c e n n y c h k o n c e p c j i . I t a k j e s t w przy p a d k u n a j w c z e ś n i e j s z e j refleksji g r e c k i e j . Reakcją na z a g a d k ę świata j e s t b o w i e m n i e t y l k o mitologia H e z j o d a , ale i twórczość M i m n e r m o s a z Kolofonu czy Simonidesa, poetów poszukujących przyczyn ostatecznych. O b o k w i e r z e ń religijnych i mitów, drugą sferą stanowiącą źródło dla kształtującej się filozofii są w i a d o m o ś c i i u m i e j ę t n o ś c i p r a k t y c z n e . Z p o w s t a n i e m kolonii j o ń s k i c h z w i ą z a n e j e s t rozszerzanie g r e c k i c h horyzontów, k t ó r e o d d z i a ł u j e na p o d e j m o w a n ą p r o b l e m a t y k ę . I chociaż m o ż n a s c e p t y c z n i e z a p a t r y w a ć się na w p ł y w E g i p c j a n czy Ż y d ó w na filozofię grecką, to j e d n a k n i e u l e ga wątpliwości, że n a u k i w s c h o d n i e m u s i a ł y w p e w i e n s p o s ó b o d d z i a ł a ć na u m i e j ę t n o ś c i G r e k ó w . M a t e m a t y k a e g i p s k a w takiej formie, w j a k i e j j e s t n a m dziś z n a n a , była czysto u t y l i t a r n a i służyła c e l o m p r a k t y c z n y m . R ó w n i e ż w i e l e u m i e j ę t n o ś c i , zwłaszcza z z a k r e s u a s t r o n o m i i , przejęli G r e c y od B a b i l o ń c z y ków. W i e d z i e l i oni o cofaniu się p u n k t ó w r ó w n o n o c y na z o d i a k u , czyli o p r e c e sji, i obliczali d ł u g o ś ć t r w a n i a W i e l k i e g o R o k u , który j e d n a k d o p i e r o p r z e z P l a t o n a o d d a n y został za p o m o c ą właściwej miary 30 000 lat. D a n e t e B a b i l o ń c z y cy w y k o r z y s t y w a l i j e d n a k raczej w astrologii. D o p i e r o u G r e k ó w p o w s t a ł a a s t r o n o m i a t e o r e t y c z n a i d o k o n a n e zostały w a ż n e o d k r y c i a kulistości Z i e m i , t e orii z a ć m i e ń , o b r o t u Z i e m i i i n n y c h p l a n e t d o o k o ł a j e d n e g o c e n t r u m . N a w e t G r e k o m j e d n a k wielką t r u d n o ś ć sprawiało o d e j ś c i e od g e o c e n t r y z m u , p o n i e w a ż n i e d o k o n a ł o się j e s z c z e w y r ó ż n i e n i e a s t r o n o m i i i m e t e o r o l o g i i . Ważną ro lę w rozwoju filozofii o d e g r a ł a r ó w n i e ż m e d y c y n a nie t y l k o z e w z g l ę d u na sa mą u m i e j ę t n o ś ć l e c z e n i a , ale z tej racji, ż e to o n a p o b u d z a ł a d o p r z e p r o w a d z a 2
2
J. Burnet, Ear/y Greek Philosophy, s. 27.
Wstęp
5
nia o b s e r w a c j i i d o ś w i a d c z e ń . J e j s z c z e g ó l n e z n a c z e n i e w i d o c z n e j e s t w p i t a g o reizmie i w arystotelizmie. K o l e j n y m ź r ó d ł e m , z k t ó r e g o czerpała b u d z ą c a się filozofia g r e c k a , była, o b o k m i t ó w religijnych i u m i e j ę t n o ś c i p r a k t y c z n y c h , m ą d r o ś ć życiowa, którą d z i ś m o g l i b y ś m y o k r e ś l i ć m i a n e m „ c h ł o p s k i e g o r o z u m u " . S k a r b n i c ą tej m ą d r o ści, z a w a r t e j w p r z y s ł o w i a c h i d y r e k t y w a c h p o s t ę p o w a n i a , j e s t n a pół m i t y c z n y o k r e s „ s i e d m i u m ę d r c ó w " , rozciągający się m i ę d z y k o ń c e m V I I a połową VI w, p r z e d C h r y s t u s e m . T y c h s i e d m i u m ę d r c ó w t o : T a l e s , S o l o n , P i t t a k o s , Bias, C h i lon, K l e o b u l o s , P e r i a n d e r . J e d n a k t y l k o c z t e r y p i e r w s z e n a z w i s k a i o g ó l n a licz b a s i e d m i u m ę d r c ó w powtarzają się w e w s z y s t k i c h p r z e k a z a c h . N a t y m p o d ł o ż u p o w s t a ł a filozofia g r e c k a . A r y s t o t e l e s , zastanawiając s i ę n a d jej g e n e z ą , stwierdził, ż e ź r ó d ł e m filozofii było z d u m i e n i e , w w y n i k u k t ó r e g o z a c z ę t o się d z i w i ć o t a c z a j ą c e m u światu oraz i s t n i e n i u s a m o r z u t n e g o ru c h u . M y ś l e n i e n a u k o w e z a c z y n a się w k o l o n i a c h j o ń s k i c h , zwłaszcza w M i l e c i e . T a m t e j s i u c z e n i d o k o n u j ą w i e l k i e g o dzieła, przekraczają g r a n i c ę m i t u , p o ezji czy p r a k t y c z n e j s z t u k i (chociaż ścisły s p l o t m i t u i filozofii t r w a d ł u g o , a ż d o P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a ) i formułują p i e r w s z e n a u k o w e t e o r i e rzeczywistości. Z a c h o w u j ą o n i j e d n a k b a r d z o w i e l e właściwości p r y m i t y w n e g o ( m a g i c z n e g o ) m y ś l e n i a , k t ó r e z n a m i o n u j e s k ł o n n o ś ć d o p a n w i t a l i z m u . P o n i e w a ż o w i pierwsi b a d a c z e sądzili, ż e k a ż d e ciało j e s t o ż y w i o n e , zostali p ó ź n i e j n a z w a n i hylozois t a m i . W a r t o zwrócić u w a g ę n a to, ż e n i e d o k o n a n o j e s z c z e w o w y m czasie roz r ó ż n i e n i a n a m a t e r i ę i d u c h a , a co najwyżej t w i e r d z o n o , ż e cały świat j e s t o ż y wionym ciałem. Z tego też względu nie ma żadnych podstaw, by jednoznacz n i e t w i e r d z i ć , ż e pierwsi filozofowie byli m a t e r i a l i s t a m i czy s p i r y t u a l i s t a m i . 3
4
D o g ł ó w n y c h w y s u w a n y c h p r z e z nich t w i e r d z e ń należało p r z e k o n a n i e , iż coś n i e m o ż e p o w s t a ć z n i c z e g o . A z a t e m n a l e ż y przyjąć p e w n e n i e z m i e n n e t w o r z y w o , k t ó r e z n a j d u j e się u p o d ł o ż a z m i e n n o ś c i . T o p i e r w o t n e t w o r z y w o czy s u b s t a n c j ę nazywali p o w s z e c h n i e naturą (
3
4
Arystoteles, Metafizyka, I, 2 (982 b). N a z w a ta operuje jednak terminami późniejszymi: vkr\ (materia) i Co>f| (życie).
6
Starożytność
Podziały filozofii greckiej R ó ż n e p e r s p e k t y w y przyjęte p r z e z b a d a c z y powodowały, ż e w b a r d z o rozmaity s p o s ó b dzielili oni na o k r e s y filozofię grecką. R o z w a ż m y kilka takich podziałów: I. F. U e b e r w e g : 1. Filozofia p r z e d a t t y c k a (VI w. - do połowy V w. przed C h r y s t u s e m ) 2. Filozofia a t t y c k a ( V - I V w. p r z e d C h r y s t u s e m ) 3. Filozofia h e l l e n i s t y c z n o - r z y m s k a ( k o n i e c IV w. p r z e d C h r y s t u s e m d o VI w. p o C h r y s t u s i e ) 5
II. F. 1. 2. 3. 4. 5. III. E. 1. 2. 3.
6
Copleston : Filozofia p r z e d S o k r a t e s e m O k r e s sokratejski Platon Arystoteles Filozofia p o a r y s t o t e l e j s k a 7
Zeller : Filozofia p r e s o k r a t e j s k a Sokrates, Platon, Arystoteles Filozofia p o a r y s t o t e l e j s k a 8
IV. W. T a t a r k i e w i c z : 1. P o c z ą t k i ( V I - V w. p.n.e.) - d o m i n a c j a k o s m o l o g i i 2. O ś w i e c e n i e (V w. p.n.e.) - o k r e s h u m a n i s t y c z n y 3. S y s t e m y (IV w. p . n . e . ) 4. S z k o ł y ( I I I - I w. p . n . e . ) - d o m i n a c j a p r o b l e m a t y k i e t y c z n e j 5. S y n k r e t y z m ( I - V w. n.e.) - o k r e s religijny K a ż d y z p o w y ż s z y c h podziałów m a p e w n e zalety i wady. W n a s z y m opra c o w a n i u dziejów filozofii p o s ł u ż y m y się dość s w o b o d n i e p o d z i a ł e m W. T a t a r k i e wicza. Z a n i m j e d n a k p r z e j d z i e m y d o s a m y c h d o k t r y n , o m ó w m y najpierw źródła.
Źródła do dziejów filozofii greckiej Z a g a d n i e n i e ź r ó d e ł d o d z i e j ó w filozofii greckiej j e s t b a r d z o o b s z e r n e . Z e w z g l ę d u na s y n t e t y c z n y c h a r a k t e r naszej pracy, o g r a n i c z y m y się t y l k o d o 5
6
7
8
F. U e b e r w e g , K. Praechter, Grundńss der Geschichte der Philosophie, t. I, s. 3 1 - 3 3 . F. Copleston, Historia filozofii, t. I. E. Zeller, Grundńss der Geschichte der Griechischen Philosophie. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, s. 17-18.
Wstęp
7
p r z e d s t a w i e n i a p e w n y c h o g ó l n y c h w s k a z ó w e k , k t ó r e mogą b y ć p o m o c n e w d a l s z y m s t u d i u m . S p o ś r ó d f u n d a m e n t a l n y c h prac p o ś w i ę c o n y c h historii filo zofii s t a r o ż y t n e j w y m i e ń m y p i e r w s z y t o m dzieła F. U e b e r w e g a w o p r a c o w a n i u K. P r a e c h t e r a (na p o c z ą t k u p r z e d s t a w i a o n b a r d z o c e n n e d a n e o ź r ó d ł a c h ) oraz k l a s y c z n e p r a c e E . Z e l l e r a , T. G o m p e r z a czy E . B r ć h i e r a . D o k ł a d n ą b i bliografię dotyczącą starożytności zawiera Uannćephilologique . 9
10
1 1
12
n
W y r ó ż n i ć m o ż n a c z t e r y t y p y źródeł, na k t ó r e składają się p i s m a p ó ź n i e j szych filozofów, p i s m a doksografów, biografów i chronologów. O m ó w m y j e kolejno. 1. Z dzieł filozofów s t a r o ż y t n y c h z a c h o w a ł o się b a r d z o n i e w i e l e t e k s t ó w . N a l e ż ą d o nich w s z y s t k i e dzieła P l a t o n a , c z ę ś ć prac Arystotelesa, poglądy E p i k u r a p r z e d s t a w i o n e w p o e m a c i e L u k r e c j u s z a O naturze wszechrzeczy (De rerum natura), p i s m a p r z e d s t a w i c i e l i s t o i c y z m u m ł o d s z e g o - E p i k t e t a , S e n e k i , M a r k a A u r e l i u s z a , s c e p t y k a S e k s t u s a E m p i r y k a (III w. p o C h r y s t u s i e ) , czy, b y w y m i e nić n a j w a ż n i e j s z y c h s p o ś r ó d w i e l u i n n y c h , F i l o n a z A l e k s a n d r i i i P l o t y n a . Z dzieł i n n y c h filozofów z a c h o w a ł y się albo fragmenty, k t ó r e w y d a n e z o stały p r z e z H . D i e l s a w Die Fragmente der Yorsokratiker, albo relacje. B a r d z o c e n n y m ź r ó d ł e m informacji są dla nas poglądy, j a k i e w o d n i e s i e n i u d o teorii s w y c h p o p r z e d n i k ó w p r z e d s t a w i l i inni filozofowie. Ograniczając się t y l k o d o p o d a n i a k i l k u p r z y k ł a d ó w , m o ż n a p o w i e d z i e ć , że chociaż u P l a t o n a z n a j d u j e m y n i e w i e le w i a d o m o ś c i h i s t o r y c z n y c h , są o n e j e d n a k b a r d z o i s t o t n e . S p o ś r ó d n i c h w s p o m n i e ć m o ż n a o z n a k o m i t y m z e s t a w i e n i u postaci E m p e d o k l e s a i H e r a k l i t a czy Z e n o n a i P a r m e n i d e s a . B a r d z o w a ż n y m ź r ó d ł e m są r ó w n i e ż p r a c e Arysto telesa, p o n i e w a ż Stagiryta c z ę s t o w y k o r z y s t u j e w c z e ś n i e j s z e teksty, n a ś w i e t l a jąc p o s z c z e g ó l n e z a g a d n i e n i a . Stoicy, o k t ó r y c h późniejsi pisarze mówią, ż e d o stosowują d a w n e p o g l ą d y d o swoich p o t r z e b , w j e s z c z e w i ę k s z y m s t o p n i u niż A r y s t o t e l e s ujmują historię z p e r s p e k t y w y w ł a s n e j filozofii. P o d o b n a t e n d e n c j a jest o b e c n a w przekazach pochodzących z kręgu sceptyków, chociaż bogactwo wiadomości zawartych u Sekstusa Empiryka jest ogromne. Spośród później szych ź r ó d e ł w s p o m n i e ć w a r t o o p i s m a c h k o m e n t a t o r ó w A r y s t o t e l e s a o zabar w i e n i u n e o p l a t o ń s k i m , T e m i s t i u s z a (IV w. p o C h r y s t u s i e ) , a zwłaszcza S y m p l i cjusza, k t ó r y miał j e s z c z e d o dyspozycji b i b l i o t e k ę A k a d e m i i P l a t o ń s k i e j . By z a k o ń c z y ć t e n k r ó t k i opis, w y m i e ń m y j e s z c z e relacje z a w a r t e w p i s m a c h A l e k s a n d r a z Afrodyzji ( I I I w. p o C h r y s t u s i e ) , n e o p l a t o n i k a J a m b l i c h a oraz O j c ó w Kościoła. 14
1 5
9
1 0
11
1 2
13
1 4
1 5
F. U e b e r w e g , K. Praechter, Grundńss der Geschichte der Philosophie, 1.1, Die Philosophie des Altertums. E. Zeller, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung, t. I-VI. T. Gomperz, Griechische Denker, t. I-III. E. Brćhier, Histoire de la philosophie, t. I, Uantiąuitóet le Moyen Age. Lannće philologique. Bibliographie critiąue et analytiąue de rantiąuitógrćco-latine. Platon, Sofista, 242 d. Platon, Parmenides, 128 a.
8
Starożytność
2. N a j o g ó l n i e j m ó w i ą c , d o k s o g r a f a m i n a z y w a m y tych pisarzy, k t ó r z y r e ferują p o g l ą d y g r e c k i c h filozofów. T e r m i n t e n m a j e d n a k r ó w n i e ż ścisłe z n a c z e n i e . J a k t w i e r d z i H . D i e l s w s w y m k l a s y c z n y m d z i e l e Doxographi Graeci, d o k s o grafami w t y m z n a c z e n i u są ci, k t ó r z y czerpią z Poglądów filozofów przyrody (Ou<TIKG)V 8óCat), czyli dzieła Teofrasta z E r e s o s na L e s b o s (lata 3 7 2 - 2 8 7 p r z e d C h r y s t u s e m ) , k t ó r y p e ł n i ł rolę s c h o l a r c h y P e r y p a t u p o śmierci A r y s t o t e l e s a w latach 3 2 2 - 2 8 8 . C h o c i a ż d z i e ł o Teofrasta z a g i n ę ł o , w p r z e k a z a c h , p r z e d e w s z y s t k i m u S y m p l i c j u s z a , z n a j d u j e m y c z ę ś c i o w o z a c h o w a n ą pierwszą i ostat nią j e g o k s i ę g ę . N i e s t e t y , i n n e o p r a c o w a n i a historii filozofii ( n a p i s a n e p r z e z A r y s t o t e l e s a oraz w y w o d z ą c e się z A k a d e m i i ) zaginęły. S y m p l i c j u s z n i e j e s t z r e sztą j e d y n y m filozofem, k t ó r y c z e r p a ł z Teofrasta. C z y n i l i to r ó w n i e ż inni, a w ich p r a c a c h z a w a r t y c h j e s t w i e l e m n i e j l u b b a r d z i e j w i e r n y c h wyciągów. T y c h w i ę c , k t ó r z y czerpali z Teofrasta, n a z y w a m y d o k s o g r a f a m i w ł a ś c i w y m i , p r z e k a z u j ą c y m i b ą d ź to p o g l ą d y filozoficzne, b ą d ź w i a d o m o ś c i biograficzne. Z a c h o w a ł y się d w a d z i e ł a d o k s o g r a f ó w w ł a ś c i w y c h : Poglądy filozofów (Placita philosophorum) p r z y p i s y w a n e P l u t a r c h o w i ( I - I I w. p o C h r y s t u s i e ) oraz Wypisy (Eclogae) J a n a Stobajosa (V w. p o C h r y s t u s i e ) , czyli wyjątki z p i ę c i u s e t pisarzy g r e c k i c h . P s e u d o - P ł u t a r c h i Stobajos mieli w s p ó l n e źródło, k t ó r y m był n i e Teofrast, lecz A e c j u s z ( I - I I w. p o C h r y s t u s i e ) . T e k s t Aecjusza j e s t c z ę ś c i o w o r e k o n s t r u o w a n y p r z e z H . D i e l s a , k t ó r y t w i e r d z i , ż e istniało j e s z c z e p o ś r e d n i e o g n i w o m i ę d z y o b o m a d o k s o g r a f a m i a Poglądami filozofów przyrody T e o frasta, m i a n o w i c i e d z i e ł o p o c h o d z ą c e z e szkoły P o s e j d o n i o s a ( Ś r e d n i a S t o a n a R o d o s I I - I w. p r z e d C h r y s t u s e m ) , a p r z e z H . D i e l s a n a z w a n e Yetusta placita. R e k o n s t r u k c j a Yetusta placita p o z w a l a stworzyć p e w i e n o b r a z t e k s t u Teofrasta. G e n e a l o g i a d z i e ł a Teofrasta w e d ł u g H . D i e l s a w y g l ą d a z a t e m w t e n s p o s ó b :
Poglądy filozofów przyrody
Teofrasta
Yetusta placita p o c h o d z ą c e z e szkoły P o s e j d o n i o s a
I Aecjusz
P s e u d o - P l u t a r c h Poglądy filozofów
Stobajos Wypisy
P o n a d t o , w a ż n y m ź r ó d ł e m są dla nas liczne f r a g m e n t y filozofów z a w a r t e w t a k i c h d z i e ł a c h C y c e r o n a j a k Lukullus (Lucullus) i 0 naturze bogów {De natura deorutń). 3. O b o k d o k s o g r a f ó w właściwych c e n n e w i a d o m o ś c i przekazują r ó w n i e ż d o k s o g r a f o w i e biograficzni. S p o ś r ó d nich najważniejszy j e s t opierający się na T e o f r a ś c i e H i p o l i t ( u c z o n y chrześcijański z I I I w. p o C h r y s t u s i e ) , u c z e ń św. I r e n e u s z a , z k t ó r e g o p i s m z n a n a j e s t n a m pierwsza k s i ę g a dzieła z a t y t u ł o w a n e g o
Wstęp
9
Odparcie wszystkich herezji (Refutatio otnnium haeresiutń). U E u z e b i u s z a z C e z a r e i (lata 2 6 0 - 3 4 0 p o C h r y s t u s i e ) w j e g o Przygotowaniu ewangelicznym (Praeparatio evangelica) o d n a j d u j e m y z a c h o w a n e f r a g m e n t y P s e u d o - P l u t a r c h o w y c h Kobier ców (ZTp(óiiccT(x). O g r o m n i e w a ż n y m ź r ó d ł e m j e s t t a k ż e d z i e ł o D i o g e n e s a L a e r tiosa Żywoty i poglądy słynnych filozofów (riepi picov, 8oyiicxT(ov Kai ano^zy\mxm xcov ev cpt^oaocpią e\)5oKi|ir|adytcov pipX,ia SEKCC), zawierające z a r ó w n o d o k s o grafic w ścisłym z n a c z e n i u , j a k i d o k s o g r a f i c biograficzną. K r ó t k i e z e s t a w i e n i e d o k s o g r a f i c z n e m a m y r ó w n i e ż u O j c ó w Kościoła, t a k i c h j a k E u z e b i u s z , T e o d o ret, I r e n e u s z , A r n o b i u s z czy A u g u s t y n . P r o t o p l a s t ą biografów w ścisłym z n a c z e n i u j e s t biograf filozofów, u c z e ń A r y s t o t e l e s a , A r y s t o k s e n o s z T a r e n t u , k t ó r e g o d z i e ł o z a t y t u ł o w a n e Żywoty (Biot) z a g i n ę ł o . Z a c h o w a ł y się j e d n a k i n n e biografie filozofów, s p o ś r ó d k t ó r y c h w y m i e ń m y Żywoty filozofów (Biot cpiXoo(Kp(Dv) A n t y g o n o s a z K a r y s t o s (około 200 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) , ż y w o t y s ł a w n y c h m ę ż ó w , a w i ę c i filozofów n a p i s a n e p r z e z S a t y r o s a ( o k o ł o 160 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) , d z i e ł o H e r m i p p o s a z e S m y r n y z w a n e g o K a l l i m a c h e m ( o k o ł o 200 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) , k t ó r e z a w i e r a j e d n a k m a ł o d o k ł a d n e w i a d o m o ś c i , oraz c i e k a w e z e s t a w i e n i e szkół filozoficznych Suk cesje filozofów (AtccSo^Tl) n a p i s a n e p r z e z Socjona o k o ł o r o k u 200 p r z e d C h r y s t u s e m . D o b a r d z o w a ż n y c h ś w i a d e c t w należą Wspomnienia o Sokratesie ('Arco|ivr||iove\)|xaTa Zc&Kpdwuc) n a p i s a n e p r z e z u c z n i a S o k r a t e s a , K s e n o f o n t a oraz ż y w o ty D i o g e n e s a L a e r t i o s a , k t ó r e , c h o c i a ż n i e są d z i e ł e m o r y g i n a l n y m (są k o m p i l a c j ą opierającą się g ł ó w n i e na S o c j o n i e i na N i k a j o s i e z N i k a j i ) i n i e sta nowią j e d n o l i t e g o t e k s t u , to j e d n a k są b e z c e n n y m ź r ó d ł e m b i o g r a f i c z n y m . 4 . W r e s z c i e m a m y c h r o n o l o g ó w , czyli t y c h pisarzy, k t ó r z y ustalają c h r o n o l o g i ę w a ż n ą dla d z i e j ó w filozofii. T w ó r c a m i działającymi n a t y m polu są E r a t o s t e n e s z C y r e n y ( I I I - I I w. p r z e d C h r y s t u s e m ) , k t ó r y p i s z e Chronografię (Xpoyoypacpioa), i A p o l l o d o r o s z A t e n (II w. p r z e d C h r y s t u s e m ) . C h r o n o l o g o w i e p o dają p r z y k a ż d y m filozofie o k r e s j e g o dojrzałości, k t ó r y w y p a d a n a c z t e r d z i e s t y rok życia d a n e g o filozofa. I n f o r m a c j e p r z e k a z a n e p r z e z c h r o n o l o g ó w są b a r d z o w a ż n y m p u n k t e m odniesienia, do którego nie należy j e d n a k podchodzić bez krytycznie.
•
r r
STAROŻYTNOŚĆ
OKRES PRESOKRATEJSKI
ROZDZIAŁ I
Szkoła w Milecie W i a r y g o d n y m ź r ó d ł e m skłaniającym d o przyjęcia, ż e w o k r e s i e j o ń s k i m istnia ły s z k o ł y filozoficzne, j e s t Teofrast. P o d p i e r a j ą c się j e g o a u t o r y t e t e m , przyjmij my, ż e u s a m e g o zarania filozofii g r e c k i e j działała szkoła w M i l e c i e . Z a tą tezą p r z e m a w i a p o n a d t o p o w s z e c h n a reguła, z g o d n i e z którą w y b i t n i e j s z e formy ży cia u m y s ł o w e g o , w y d a j ą c e j e d n o s t k i wyrastające p o n a d p o z i o m p r z e c i ę t n y , roz wijają się w z e s p o ł a c h czy w korporacjach. By m o g ł a się rozwijać filozofia, k o n i e c z n e było r ó w n i e ż , b y G r e c y osią gnęli p e w i e n p o z i o m życia. Filozofia rozkwitła w t e d y , g d y w o s t a t n i c h latach V I I w. z a k o ń c z y ł się o k r e s w a l k G r e k ó w z L i d a m i w Azji M n i e j s z e j , a tyran T r a zylaos z M i l e t u zawarł z n i m i u k ł a d . Filozofia rozwija się w M i l e c i e p r z e z cały w i e k V I , aż d o chwili g d y z p o c z ą t k i e m V w. zostaje z n i s z c z o n y p r z e z Persów. W i e k V I p r z y n o s i j e d n a k M i l e t o w i d o b r o b y t , p o c z u c i e b e z p i e c z e ń s t w a oraz w y ż s z y p o z i o m życia k u l t u r a l n e g o niż w Grecji. J e d n ą z s y m b o l i c z n y c h , w i e l kich p o s t a c i t y c h c z a s ó w był K r e z u s , b o g a c z i m e c e n a s n a u k , o k t ó r y m w i e l e p r z e k a z ó w w s p o m i n a , iż przyjaźnił się z T a l e s e m . P o n a d t o , w a r t o r ó w n i e ż zwrócić u w a g ę na rozwijające się k o n t a k t y m i ę d z y G r e k a m i a E g i p t e m i B a b i lonią.
1. Tales z Miletu W y b i t n y w s p ó ł c z e s n y filozof B e r t r a n d R u s s e l l u w a ż a za u p o k a r z a j ą c e dla filo zofii i s t n i e n i e s t e r e o t y p u , j a k i m j e s t fakt, ż e wszyscy b e z wyjątku r o z p o c z y n a ją d z i e j e filozofii od T a l e s a z M i l e t u n i c z y m od A d a m a . M a m y j e d n a k w s z e l k i e p o d s t a w y , b y p r z y p u s z c z a ć , ż e T a l e s rzeczywiście był twórcą szkoły w M i lecie i p i e r w s z y m z tzw. k o s m o l o g ó w , czyli u c z o n y c h , k t ó r z y podjęli filozoficzną refleksję n a d całością świata. P r z e k a z y o s a m y m T a l e s i e są b a r d z o s k r o m n e i n i e p e w n e . Z p o c h o d z e nia p o d o b n o był F e n i c j a n i n e m i o b y w a t e l e m M i l e t u . M o ż n a p r z y p u s z c z a ć , ż e był o n c z ł o w i e k i e m o g r o m n i e w s z e c h s t r o n n y m , działał j a k o p o l i t y k , k u p i e c i a s t r o n o m . Ważną informację biograficzną dostarcza p r z e k a z , z g o d n i e z k t ó r y m T a l e s p r z e p o w i e d z i a ł c a ł k o w i t e z a ć m i e n i e Słońca z a o b s e r w o w a n e w Azji M n i e j s z e j w d n i u 28 maja 585 r. p r z e d C h r y s t u s e m . N a tej p o d s t a w i e p r z y j m u j e się, ż e T a l e s żył w s p ó ł c z e ś n i e z S o l o n e m i K r e z u s e m . U r o d z i ł się w i ę c p r a w d o p o d o b n i e o k o ł o r o k u 6 2 5 , a zmarł o k o ł o 547 r. p r z e d C h r y s t u s e m . W e d l e p r z e k a z ó w o d w i e d z a ł E g i p t i t a m z a p o z n a ł się z z a s a d a m i g e o m e t r i i , na p r z y 1 6
1 6
B. Russell, History of Western Philosophy, s. 43.
Starożytność. Okres presokratejski
14
kład z t w i e r d z e n i e m , że k a ż d y kąt w p i s a n y w p ó ł k o l e j e s t prosty. T a l e s miał t a k ż e p r z e k a z a ć światu g r e c k i e m u teorię w y l e w ó w N i l u oraz u m i e j ę t n o ś ć obli czania w y s o k o ś c i p i r a m i d i odległości s t a t k ó w na m o r z u . Jeżeli znał t e c h n i k ę obliczania t e r m i n u z a ć m i e n i a , to j e d n a k , p o d o b n i e j a k Babilończycy, n i e u m i a ł t e o r e t y c z n i e u z a s a d n i ć tej u m i e j ę t n o ś c i . C h o c i a ż T a l e s , j a k m o ż n a sądzić, pozostał w n a u k a c h p r z y r o d n i c z y c h ra czej p r a k t y k i e m niż n a u k o w c e m i t e o r e t y k i e m , w y r ó ż n i a go j e d n a k n o w a t o r s t w o w s p o s o b i e m y ś l e n i a . W z a g a d n i e n i a c h najogólniejszych w y k r a c z a b o w i e m poza g r a n i c ę m a g i c z n e g o , m i t o l o g i c z n e g o i czysto p r a k t y c z n e g o m y ś l e nia. P o n i e w a ż j e s t o n p i e r w s z y m b a d a c z e m , k t ó r e g o zaczynają i n t e r e s o w a ć p r o b l e m y dla nich s a m y c h , m o ż e m y stwierdzić, że w ł a ś n i e u n i e g o d o k o n u j e się przejście od m i t u d o n a u k i w y r a ż o n e w p y t a n i u o p i e r w s z e ciało, z k t ó r e g o rozwinął się świat. J e d n a k ż e to n i e d z i ę k i n a u c e , ale z racji s w y c h zasług poli t y c z n y c h w y m i e n i a n y j e s t T a l e s pośród „ s i e d m i u m ę d r c ó w " . S t a r o ż y t n i uważali go za p r z y w ó d c ę filozofów (dp^rfyóc), ale o j e g o n a u c e n i e w i e m y nic p e w n e g o . P i s m a filozoficznego z a p e w n e nie zostawił, ale j u ż w c z e ś n i e zaczęły krążyć a p o k r y f i c z n e , p r z y p i s y w a n e m u rozprawy z z a k r e s u n a u k s z c z e g ó ł o w y c h . N a j w i ę c e j d a n y c h c z e r p i e m y od Arystotelesa, który wią ż e z T a l e s e m trzy tezy. W e d l e p i e r w s z e j z nich Z i e m i a p ł y w a n i c z y m k r ą ż e k p o w o d z i e (jest to pogląd g e o g r a f i c z n o - a s t r o n o m i c z n y ) . D r u g a głosi, ż e t w o r z y w e m w s z y s t k i e g o , co istnieje, j e s t w o d a . J e s t to najważniejsze t w i e r d z e n i e filozoficzne Talesa, p o n i e w a ż j e g o c e l e m była o d p o w i e d ź na k o s m o l o g i c z n e p y t a n i e , z c z e g o jest świat, a n i e , z czego p o w s t a ł . Sta r o ż y t n e p r z e k a z y t ł u m a c z y ł y źródło j e g o s t a n o w i s k a na r ó ż n e s p o s o b y : z n a c z e n i e m m o r z a i floty u F e n i c j a n , m i t e m o O k e a n o s i e i T e t y d z i e (tak t w i e r d z i Ary s t o t e l e s za P l a t o n e m ) , obserwacją wilgotności żywności i nasion, ale najbardziej p r a w d o p o d o b n e w y d a j e się p r z e k o n a n i e , ż e pogląd t e n z a i n s p i r o w a n y był ży w y m z a i n t e r e s o w a n i e m m e t e o r o l o g i ą (utożsamianą j e s z c z e z a s t r o n o m i ą ) , która c e n t r a l n e m i e j s c e przypisywała p r z e m i a n o m wody. T r z e c i a t e z a wiązana z T a l e s e m stwierdza, ż e „ w s z y s t k o p e ł n e j e s t b o gów" . Z powyższych twierdzeń wyciągano bardzo różne wnioski. Przypisywano T a l e s o w i p a n w i t a l i z m i d u a l i z m , opierając się na p r z e k a z i e , z g o d n i e z k t ó r y m twierdził on, ż e b u r s z t y n i m a g n e s są o ż y w i o n e . N a tej p o d s t a w i e t r u d n o j e s t j e d n a k w n i o s k o w a ć , ż e był panwitalistą, p o n i e w a ż p r z e k a z s u g e r u j e raczej, że d o s t r z e g a ł różnicę zachodzącą m i ę d z y o ż y w i o n y m b u r s z t y n e m i m a g n e s e m a resztą n i e o ż y w i o n y c h b y t ó w . P o z a d a n y m i biograficznymi i l u ź n y m i d a n y m i p r z e k a z a n y m i p r z e z tra dycję o n a u c e T a l e s a w i e m y z a t e m n i e w i e l e . P o d s u m o w u j ą c , m o ż n a j e d n a k 1 7
18
1 7
18
DK 11 A 22. Ibidem.
I. Szkoła w Milecie
15
przyjąć, ż e w myśli T a l e s a m a m i e j s c e p i e r w s z e o k r e ś l e n i e p r o b l e m ó w , a z j e g o inspiracji p o w s t a j e w M i l e c i e o ś r o d e k n a u k o w y .
2. Anaksymander A n a k s y m a n d e r był r ó w n i e ż o b y w a t e l e m M i l e t u , a przy t y m t o w a r z y s z e m , u c z n i e m i n a s t ę p c ą T a l e s a . Był a u t o r e m dzieła 0 naturze (Ilepi cpuaecoc), k t ó r e j e d n a k z a g i n ę ł o . U r o d z i ł się o k o ł o r o k u 610, a zmarł o k o ł o 545 r. p r z e d C h r y s t u s e m . P o d o b n i e j a k T a l e s był u c z o n y m u n i w e r s a l n y m . A n a k s y m a n d e r miał s p r o w a d z i ć z Babilonii u m i e j ę t n o ś ć k o n s t r u o w a n i a p r y m i t y w n e g o zegara sło n e c z n e g o ( g n o m o n u ) , k t ó r e g o p i e r w s z y e g z e m p l a r z z b u d o w a ł , rysował t e ż m a p y i s k o n s t r u o w a ł coś w rodzaju g l o b u s a b ę d ą c e g o m o d e l e m n i e b a . W i a d o m o ś c i o k o n c e p c j i A n a k s y m a n d r a p r z e k a z u j e Teofrast. P o n o ć w s y s t e m i e A n a k s y m a n d r a p o raz p i e r w s z y wystąpił t e r m i n dp%f{ w z n a c z e n i u n i e t y l k o p o c z ą t k u , ale z a s a d y (principium) rzeczy. T w o r z y w e m n i e j e s t j u ż w o da, ale b e z k r e s , czyli to, co n i e s k o ń c z o n e (cnt£ipov). I n t e r p r e t a c j a o w e g o t e r m i nu nastręcza badaczom wiele trudności. Wedle Anaksymandra z bezkresu po wstają i w e ń p r z e c h o d z ą w s z y s t k i e rzeczy. M o ż l i w e jest, iż r o z u m o w a ł w t e n s p o s ó b , ż e s k o r o e l e m e n t y są s o b i e p r z e c i w n e , to n i e m o ż e z n i c h w s z y s t k o p o c h o d z i ć . N a tej p o d s t a w i e m ó g ł on przyjąć, ż e &7teipov j e s t c z y m ś r ó ż n y m od e l e m e n t ó w . N i e j e s t w y k l u c z o n e j e d n a k , iż j e s t to i n t e r p r e t a c j a w d u c h u n a d t o arystotelejskim. Pamiętajmy bowiem, że w e d l e Arystotelesa bezkres Anaksy m a n d r a był r ó ż n y m od e l e m e n t ó w c i a ł e m , w k t ó r y m Stagiryta d o s t r z e g a ł o d p o w i e d n i k swej własnej koncepcji materii pierwszej. O p r ó c z b e z k r e s u A n a k s y m a n d e r przyjmował o d w i e c z n y r u c h b ę d ą c y n i e o d ł ą c z n ą właściwością m a t e r i i , k t ó r y p r o w a d z i d o w y ł a n i a n i a się p r z e c i w i e ń s t w . B u r n e t u w a ż a , ż e w e d l e A n a k s y m a n d r a arceipoy j e s t n i e o k r e ś l o n ą m a są, stanowiącą n i e s k o ń c z o n y i n i e w y c z e r p a n y zapas t w o r z y w a , z k t ó r e g o p o wstają w s z e l k i e rzeczy w w y n i k u w i e c z n e g o r u c h u , k t ó r y p o w o d u j e w y ł a n i a n i e się p r z e c i w i e ń s t w . Pierwszym i p o d s t a w o w y m z przeciwieństw jest przeciwstawienie ciepła i z i m n a p o d postacią o g n i a i wody, k t ó r e p r o w a d z i k o l e j n o d o r ó ż n y c h s t a n ó w s k u p i e n i a p o d s t a w o w e g o t w o r z y w a , czyli d o p o w s t a n i a r ó ż n y c h rzeczy. T e n m o t y w „ w y s i e w u " czy „ w y t r z ą s a n i a " p r z e c i w i e ń s t w z n i e s k o ń c z o n e j m a s y p o jawi się t a k ż e w p i t a g o r e i z m i e czy w p l a t o ń s k i m dialogu Timajos. T r z e b a p a m i ę t a ć , ż e w i e c z n y r u c h n i e oznacza t y l k o r u c h u s k l e p i e n i a n i e b i e s k i e g o , ale u s t a w i c z n ą z m i e n n o ś ć w s z y s t k i e g o . W w i e c z n y m r u c h u i d z i ę k i w y ł a n i a n i u się p r z e c i w i e ń s t w rzeczy n i e t y l k o powstają, ale r ó w n i e ż giną i zmieniają się. T e n rodzaj k u l i s t e g o r u c h u w s p i e r a się na jakiejś k o s m o l o g i c z n e j s p r a w i e d l i w o ś c i . 19
J. Burnet, Early Greek Philosophy, s. 61. Wskutek tego procesu wyłaniania się prze ciwieństw dokonuje się rozwój przyrody.
16
Starożytność. Okres presokratejski
P r z e c h o d z e n i e rzeczy w b e z k r e s j e s t z a d o ś ć u c z y n i e n i e m za wyjście z b e z k r e s u i za p r z y b r a n i e o k r e ś l o n e j postaci. N a podstawie tych ogólnych założeń kosmologicznych buduje Anaksym a n d e r swą t e o r i ę a s t r o n o m i c z n ą . W s z y s t k o p o w s t a j e w s k u t e k działania p r z e c i w i e ń s t w , c i e p ł a i z i m n a . Ciała n i e b i e s k i e są w y z w o l o n y m p r z e z p a r o w a n i e o g n i e m , k t ó r y t w o r z y d o o k o ł a Z i e m i p i e r ś c i e n i e p o d o b n e d o p i e r ś c i e n i otacza j ą c y c h S a t u r n a . Są t o j a k b y trzy w y p e ł n i o n e o g n i e m p i e r ś c i e n i e Księżyca, S ł o ń ca i g w i a z d s t a ł y c h . Z a p e w n e a s u m p t d o tej teorii dała D r o g a M l e c z n a . W i d z i m y o g i e ń p r z e z „ d z i u r y " i t a k i m i „ d z i u r a m i " w p i e r ś c i e n i a c h są K s i ę ż y c i S ł o ń c e . G w i a z d y s t a ł e znajdujące się p o z a D r o g ą M l e c z n ą to dla A n a k s y m a n d r a i n n e światy. Są o n e w s p ó ł w i e c z n e , r ó w n o od s i e b i e o d d a l o n e i n i e z l i c z o n e . J e s t m o ż l i w e , że u w a ż a ł j e za bogów. C a ł a historia rozwoju świata o p a r t a j e s t w k o n c e p c j i A n a k s y m a n d r a n a p r z e c i w s t a w i e n i u c i e p ł a i z i m n a . O g i e ń j a k o ciało c i e p ł e p r z e c i w s t a w i a się w s z y s t k i e m u , co z i m n e . Z i e m i a m a kształt c y l i n d r y c z n y i p o c z ą t k o w o była cał k o w i c i e p r z e s i ą k n i ę t a w o d ą . O g i e ń d o p r o w a d z i ł d o jej o s u s z e n i a . W A n a k s y m a n d r z e w i e l u b a d a c z y d o s t r z e g a ł o p r o t o p l a s t ę teorii ewolucji, p o n i e w a ż n a p o d s t a w i e obserwacji zwierząt m o r s k i c h twierdził, ż e z w i e r z ę t a p o w s t a ł y z wilgoci, a c z ł o w i e k u k s z t a ł t o w a ł się e w o l u c y j n i e , b ę d ą c zrazu c z y m ś w rodzaju m o r s k i c h ssaków.
3. Anaksymenes U r o d z i ł się o k o ł o r o k u 5 8 5 , a zmarł o k o ł o 525 r. p r z e d C h r y s t u s e m . N a l e ż y n i e w ą t p l i w i e d o s z k o ł y z M i l e t u . N a p i s a ł d z i e ł o O naturze (Ilepi (pwecoc). P r z y j m u j e s t a n o w i s k o z b l i ż o n e d o t e g o , k t ó r e zajął j e g o t o w a r z y s z A n a k s y m a n d e r . T w i e r d z i , ż e świat j e s t b e z k r e s n y , a r u c h w i e c z n y . N i e m n i e j u A n a k s y m e n e s a n i e m a tej śmiałości p o g l ą d ó w A n a k s y m a n d r a i p o d n i e j e d n y m w z g l ę d e m myśl jego jest krokiem wstecz. Podstawowe tworzywo, które przyjmuje A n a k s y m e n e s jest j e d n o r o d n e i nieograniczone, i tylko w tym sen sie j e s t o n o &TC£tpov. P o d w z g l ę d e m j a k o ś c i o w y m j e s t j e d n a k o k r e ś l o n e , p o n i e waż jest nim powietrze. A n a k s y m e n e s p o s z u k i w a ł t a k i e g o t w o r z y w a , k t ó r e b y ł o b y ilościowo i przestrzennie nieograniczone i łatwo podlegałoby przemianom. Warunki te s p e ł n i a ł o p o w i e t r z e , k t ó r e u z n a j e o n za z a s a d ę rzeczy. P o w i e t r z e j e s t dla świa ta t y m , c z y m dla ludzi d u s z a ( p o j m o w a n a p r y m i t y w n i e j a k o d u c h ż y w o t a ) : 20
J a k d u s z a n a s z a ... j e s t p o w i e t r z e m i p r z e z to spaja nas, t a k d u c h i p o w i e 21
t r z e u t r z y m u j ą cały ś w i a t . 2 0
2 1
Jeżeli autentyczny jest fragment D K 13 B 2, wyraz KÓO|AOC pierwszy raz wystąpił u Anaksymenesa. D K 13 B 2.
I. Szkoła w Milecie
17
P o z a t y m w s z y s t k o p o w s t a j e z p r z e m i a n , k t ó r y m p o d l e g a p o w i e t r z e . A ja k i e są to p r z e m i a n y ? A n a k s y m a n d e r p r z y j m o w a ł w i e c z n y r u c h , d z i ę k i k t ó r e m u w y ł a n i a ł y się p r z e c i w i e ń s t w a . A n a k s y m e n e s w y k r o c z y ł poza rozwiązanie A n a k s y m a n d r a , w p r o w a d z a j ą c p o j ę c i e zgęszczania i rozrzedzania. Było to dla p r z y rodoznawstwa posunięcie bardzo ważne i razem z anaksymandrejskim przeci w i e ń s t w e m c i e p ł a i z i m n a p r o w a d z i ł o d o w i e l k i c h p r z e m i a n . S k o r o c i e p ł o roz rzedza, a z i m n o zagęszcza, to m o ż e z a c h o d z i ć p r z e m i a n a o d o g n i a d o k a m i e n i a . W s k u t e k t e g o p r o c e s u w s z y s t k o rzeczywiście m o ż e b y ć z j e d n e g o t w o r z y w a , którym jest jeden z elementów. P o w i e t r z e było r o z u m i a n e w o w y c h czasach b a r d z o s z e r o k o . P o j m o w a n o j e b o w i e m j a k o p e w n e g o rodzaju p a r ę . Aż d o czasów E m p e d o k l e s a n i e u w a ż a n o c i e m n o ś c i za c i e ń , lecz h i p o s t a z o w a n o ją j a k o rodzaj n i e p r z e z r o c z y s t e j pary. D l a A n a k s y m a n d r a p o w i e t r z e było c z y m ś m i ę d z y z i m n y m i c i e p ł y m . W ł a ś n i e t e n m o t y w pojawia się i u A n a k s y m e n e s a , k t ó r y rozwija go i w p r o w a d z a p o w t a rzany p ó ź n i e j e l e m e n t o b s e r w a c j i . C i e p ł e p o w i e t r z e w y p u s z c z a m y p r z e z o t w a r t e u s t a , a z i m n e p r z e z z w ę ż o n e - j a k p o d c z a s g w i z d a n i a . P r z e k o n a n i e to b y ł o w o c z y w i s t y s p o s ó b z w i ą z a n e z p o j ę c i e m c i e p ł a r o z u m i a n e g o j a k o w a r u n e k ży cia i z duszą t r a k t o w a n ą j a k o d u c h żywota. N a p o d s t a w i e s y s t e m u kosmologii o g ó l n e j A n a k s y m e n e s wyjaśniał zjawi ska m e t e o r o l o g i c z n e i a s t r o n o m i c z n e . Z i e m i a i ciała n i e b i e s k i e ( S ł o ń c e , K s i ę życ i p l a n e t y ) są to krążki o g n i s t e . Istnieją r ó w n i e ż ciała n i e b i e s k i e c i e m n e , t o warzyszące ognistym i powodujące zaćmienia. Gwiazdy w systemie A n a k s y m e n e s a są p o p r z y b i j a n e j a k g w o ź d z i e d o s k l e p i e n i a , czyli d o n i e b a k r y s t a l i c z n e g o - p o s ł u g i w a ł się z a t e m z a s a d n i c z y m dla a s t r o n o m i i r o z r ó ż n i e n i e m p l a n e t i g w i a z d stałych. Przyjął o n p o n a d t o niezliczoną liczbę ś w i a t ó w i b o g ó w p o w s t a łych z p o w i e t r z a . W k o s m o l o g i i o p r ó c z p o d s t a w o w e g o , o g r o m n i e i s t o t n e g o rozróżnienia z g ę s z c z a n i a i r o z r z e d z a n i a , p o g l ą d y A n a k s y m e n e s a stanowią raczej regres w s t o s u n k u d o myśli A n a k s y m a n d r a . T o j e d n a k myśl i o s o b a A n a k s y m e n e s a stała się r e p r e z e n t a t y w n a dla ś r o d o w i s k a filozofów z M i l e t u i w y w a r ł a z n a c z n i e w i ę k s z y w p ł y w na późniejszą refleksję niż myśl A n a k s y m a n d r a .
R O Z D Z I A Ł II
Religia grecka i orfizm W ł a ś c i w e j f o r m y życia religijnego G r e k ó w n i e n a l e ż y p o s z u k i w a ć w oficjalnym k u l c i e czy w k r y t y c z n y c h p o g l ą d a c h myślicieli. N a j w y ż s z y p o z i o m s t a r o ż y t n e ż y c i e religijne osiąga w m i s t e r i a c h , k t ó r e są u c z e s t n i c t w e m n i e t y l k o w t a j e m n i cy, ale i w w y d a r z e n i a c h z życia c z c z o n e g o b ó s t w a . W p e w n y m s e n s i e m i s t e r i a są s w o i s t y m „ p r z e d s z k o l e m " chrześcijaństwa, a w o k r e ś l e n i u t a k i m n i e m a ni c z e g o , co u w ł a c z a ł o b y c h r y s t i a n i z m o w i , k t ó r y p r z e c i e ż wciela w s z y s t k o , co war t o ś c i o w e , n i e t y l k o z myśli, ale i z p r a k t y k i . E g i p s k i e m i s t e r i a Izydy, w s c h o d n i e M i t r y czy g r e c k i e , z k t ó r y c h g ł ó w n y mi były m i s t e r i a a p o l l i ń s k i e w D e l f a c h , e l e u z y j s k i e w E l e u z i s oraz m i s t e r i a orfickie, są w y r a z e m n i e t y l k o n a t u r y l u d z k i e j p o g r ą ż o n e j w e r o t y z m i e , ale rów n i e ż i jej n a j g ł ę b s z y c h i w a r t o ś c i o w y c h t ę s k n o t . Z t e g o w z g l ę d u p o w i n n i ś m y u w z g l ę d n i a ć o b y d w a oblicza życia religijnego s t a r o ż y t n y c h - z a r ó w n o n e g a t y w ne, jak i pozytywne. W s p o m i n a l i ś m y j u ż , że w i e r z e n i a religijne są j e d n y m z g ł ó w n y c h ź r ó d e ł filozofii g r e c k i e j . W i e k VI p r z e d C h r y s t u s e m p r z e ż y w a silne o d r o d z e n i e religij n e , pozostające w w y r a ź n e j łączności z d w i e m a p o s t a c i a m i , k t ó r e p o w a ż n i e za ważyły w rozwoju filozofii g r e c k i e j , m i a n o w i c i e z P i t a g o r a s e m i K s e n o f a n e s e m . Z j a w i s k o rozwoju filozofii łączy się t a k ż e z p e w n y m p r z e s u n i ę c i e m geograficz n y m , k t ó r e d o k o n u j e się w s k u t e k w y p i e r a n i a p r z e z P e r s ó w e l e m e n t u g r e c k i e go z Azji M n i e j s z e j . C e n t r u m życia u m y s ł o w e g o p r z e n o s i się z Azji M n i e j s z e j d o p o ł u d n i o w y c h W ł o c h . N a t y m o b s z a r z e filozofowanie zostaje ściśle powią z a n e z ż y c i e m religijnym. J e d n y m z w a ż n y c h ź r ó d e ł o d r o d z e n i a życia religijnego był p o c h o d z ą c y z Tracji k u l t b o g a życia D i o n i z o s a . T r a c k i e p r a k t y k i religijne p r z y n i o s ł y z e so bą m y ś l , w e d l e k t ó r e j d o p i e r o p o z a c i a ł e m d u s z a u r z e c z y w i s t n i a swą p r a w d z i wą n a t u r ę . P o d o b n e myśli d o m i n o w a ł y w k u l c i e b o g i n i D e m e t e r . W A t t y c e p o w s t a j e t y m c z a s e m nadzwyczaj w a ż n y dla rozwoju myśli filo zoficznej z w i ą z e k orficki. Był to rodzaj z r z e s z e n i a r e l i g i j n o - m i s t y c z n e g o , w k t ó r y m d o szczytu doszła p e w n a forma religijności m i s t e r y j n e j . W orfizmie c a ł k o w i c i e n o w y n i e j e s t j e d n a k t y l k o t y p p r a k t y k m i s t e r y j n y c h , ale o p a r c i e ca ł e g o związku na o b j a w i e n i u , u d z i e l o n y m p r z e z m i s t y c z n e g o t w ó r c ę a p o l l i ń s k o -dionizyjskiego kultu Orfeusza, który w poszukiwaniu ukochanej Eurydyki u d a ł się d o H a d e s u . Z w i ą z k i , k t ó r e łączyły w y z n a w c ó w k u l t u , n i e były z a l e ż n e od z w i ą z k ó w k r w i . W y m a g a ł y j e d n a k n i e tylko u z n a n i a doktryny, ale przyjęcia o k r e ś l o n e g o t y p u życia (ó ópcpucóc pioc). P r a k t y k i orfickie o p a r t e na p o s ł u s z e ń s t w i e w o b e c d o k t r y n y oraz przyję ciu o k r e ś l o n e g o s p o s o b u życia miały p r o w a d z i ć d o w y z w o l e n i a duszy. W e d l e orfików d u s z a j e s t w p l ą t a n a w s z e r e g w c i e l e ń , o k r e ś l a n y m i a n e m k o ł a n a r o d z i n ' , z k t ó r e g o w y z w o l e n i e d o k o n a ć się m o ż e t y l k o p o p r z e z p o d d a n i e się s p e 4
19
II. Religia grecka i orfizm
c j a l n y m p r a k t y k o m oczyszczającym. O d w i e c z n ą myślą orficką j e s t p r z e k o n a n i e , ż e ciało j e s t g r o b e m d u s z y (orĄia - of||ioc) . Drogą d o w y z w o l e n i a z ciała są w e d l e orfików misteria i orgie oraz o k r e ś l o n y m o d e l życia, k t ó r y w s p o s ó b d o s k o n a ł y realizuje m ę d r z e c i święty. P o d s u m o w u j ą c , orfizm wniósł p e w n e myśli i s u g e s t i e , ale p r ó ż n o s z u k a ć w n i m d o k t r y n y , k t ó r a m o g ł a b y o d d z i a ł a ć b e z p o ś r e d n i o na filozofię. P o l e m , na k t ó r y m , j a k m o ż n a sądzić, w p ł y w orfizmu był szczególnie znaczący, była n a u k a o duszy. Z n a c z e n i e orfizmu dla historii filozofii w y n i k a z w p ł y w u , jaki w y w i e ra o n na p i t a g o r e i z m . G d y z kolei w e ź m i e się p o d u w a g ę o g r o m n e z n a c z e n i e p i t a g o r e i z m u w s y s t e m i e P l a t o n a , odsłania się w t e n s p o s ó b w a g a orfizmu dla ca łej filozofii g r e c k i e j . Z a c z n i j m y n a s z e p r z e d s t a w i e n i e t e g o n u r t u od postaci j e go twórcy, k t ó r y m był P i t a g o r a s . 22
2 2
D K 1 B 3.
R O Z D Z I A Ł III
Pitagoras D a n e o j e g o życiu są b a r d z o niejasne i skąpe. P r z e k a z y zawierają w i e l e w i a d o m o ści l e g e n d a r n y c h , mianowicie, ż e był s y n e m Apollina l u b H e r m e s a , o d w i e d z a ł H a d e s , był p r o r o k i e m , cudotwórcą, p ó ł b o g i e m . D a n e biograficzne p r z e k a z a n e p r z e z J a m b l i c h a , Porfiriusza czy D i o g e n e s a Laertiosa są b a r d z o n i e p e w n e . Przyjmijmy m o ż e tyle, ż e j a k o m ł o d y m ę ż c z y z n a przebywał na S a m o s , p o t e m działał w A t e nach w czasach Polikratesa (lata 5 3 2 - 5 3 1 ) , ale z A t e n uciekł i w Krotonie około ro k u 530 przed C h r y s t u s e m założył związek. Umarł p o d o b n o w M e t a p o n c i e . Z w i ą z e k pitagorejski j e s t p i e r w o w z o r e m p ó ź n i e j s z y c h g r e c k i c h szkół fi lozoficznych, t a k i c h jak:
Z w i ą z e k pitagorejski Akademia Likejon Stoa Ogród
założyciel
rok założenia
Pitagoras Platon Arystoteles Z e n o n z Kition Epikur
o k o ł o 530 387 335 300 306
O p o c z ą t k a c h związku p i t a g o r e j s k i e g o w i e m y b a r d z o n i e w i e l e . P r z y c z y na t e g o b r a k u w i a d o m o ś c i leży w p i t a g o r e j s k i m n a k a z i e m i l c z e n i a , w w y n i k u k t ó r e g o p r z e z d ł u g i czas z k r ę g ó w pitagorejskich n i e w y p ł y n ą ł ż a d e n t e k s t p r z e d s t a w i a j ą c y p o g l ą d y tej szkoły. Z w i ą z e k pitagorejski b y ł p r z e d e w s z y s t k i m z w i ą z k i e m religijno-etyczn y m o c e c h a c h z a k o n u religijnego, w k t ó r y m c e l e n a u k o w e i p o l i t y c z n e , c h o ciaż t a k i s t o t n e , z n a j d o w a ł y się j e d n a k z d e c y d o w a n i e na p l a n i e d r u g i m . W d z i e d z i n i e religijnej g ł ó w n y m b ó s t w e m był Apollo, a n i e D i o n i z o s . C e l e p o l i t y c z n e , c h o ć w t ó r n e , miały d u ż e z n a c z e n i e . P o c z ą t k o w o , pitagorejczycy za mierzali p o d d a ć z w i ą z e k w ł a d z y p a ń s t w o w e j , p o t e m j e d n a k ich c e l e m stało się p r z e j ę c i e władzy. A m b i c j e p o l i t y c z n e p i t a g o r e j c z y k ó w stały się główną przyczy ną p r z e ś l a d o w a ń z w i ą z k u , k t ó r e miały m i e j s c e m i ę d z y r o k i e m 4 5 0 a 4 1 0 p r z e d C h r y s t u s e m . Z p r z e k a z u J a m b l i c h a d o w i a d u j e m y się, ż e w K r o t o n i e w ł a d z e p o d p a l i ł y d o m p i t a g o r e j c z y k a M i l o n a wraz ze znajdującymi się t a m c z ł o n k a m i b r a c t w a . P r z e ś l a d o w a n i e w y w a r ł o p o ż ą d a n y s k u t e k . Z w i ą z e k pitagorejski stracił na z n a c z e n i u i z a p r z e s t a ł u p r a w i a n i a magii, k o n c e n t r u j ą c się na działal ności n a u k o w e j . 23
S a m P i t a g o r a s w ogóle n i e pisał. W tej sytuacji b a r d z o t r u d n o j e s t z o r i e n t o w a ć się, j a k a była j e g o n a u k a . W jej r e k o n s t r u k c j i m o ż n a j e d n a k o p r z e ć się n a p r z e k a z a c h d o t y c z ą c y c h d o k t r y n y i obyczajów z w i ą z k u p i t a g o r e j s k i e g o .
2 3
D K 14 A 16.
III. Pitagoras
21
C h o c i a ż pitagorejczycy w y z n a w a l i surową dorycką e t y k ę , t o s z e r e g p r z e p i s ó w e t y c z n y c h m a w p i t a g o r e i z m i e zgoła i n n e p o d ł o ż e . F u n d a m e n t e m d o k t r y n y j e s t n a u k a o duszy, a s z c z e g ó l n i e teoria m e t e m p s y c h o z y . M o ż e m y z całą p e w n o ś c i ą u z n a ć , ż e j u ż s a m Pitagoras p r z y j m o w a ł z a c z e r p n i ę t ą z orfizmu wia rę w w ę d r ó w k ę d u s z . W. T a t a r k i e w i c z w t e n s p o s ó b u j m u j e g ł ó w n e t e z y p i t a gorejskiej k o n c e p c j i d u s z y : 1. D u s z a istnieje o d d z i e l n i e od ciała. 2. K a ż d a d u s z a m o ż e w e j ś ć w k a ż d e ciało. 3 . D u s z a j e s t trwalsza od ciała. 4. C i a ł o j e s t dla d u s z y w i ę z i e n i e m . 5. Z ł ą c z e n i e d u s z y z c i a ł e m j e s t karą za winy. 6. D u s z a oczyszcza się p r z e c h o d z ą c p r z e z krąg w c i e l e ń . 7. Ż y c i e d o c z e s n e służy w y z w a l a n i u się duszy. 8. W y r w a n i e d u s z y z w i ę z ó w w c i e l e n i a mają p r z y s p i e s z y ć misteria religijne . 24
Z t y c h n a c z e l n y c h t e z wynikają p e w n e nakazy, k t ó r e świadczą n i e t y l e 0 h u m a n i t a r y z m i e czy a s c e z i e , ile o m a g i c z n y m t a b u . J e s t w ś r ó d n i c h z a k a z s p o ż y w a n i a p e w n y c h p o k a r m ó w , g d y ż pitagorejczycy wierzyli w i s t n i e n i e g ł ę bokiego pokrewieństwa między ludźmi i zwierzętami. Spośród innych wy m i e ń m y n a k a z bycia ł a g o d n y m i w y r o z u m i a ł y m w o b e c ludzi i zwierząt, c o d z i e n n e g o r a c h u n k u s u m i e n i a , n i e u s t a n n e j kontroli n a d sobą, z a k a z s p o ż y w a nia b o b u , n o s z e n i a w e ł n i a n e j o d z i e ż y czy ł a m a n i a c h l e b a . C h o c i a ż tyle j e s t w p i t a g o r e i z m i e troski o d u s z ę , t r u d n o j e d n a k p o w i e d z i e ć , czy była o n a w e d l e p i t a g o r e j c z y k ó w harmonią, czy poruszającymi się w b l a s k u słońca p y ł k a m i . C h o c i a ż p i t a g o r e i z m przyjął t e z ę orficką, uznającą ciało za g r ó b duszy, k t ó r a m u s i przejść koło w c i e l e ń , to j e d n a k pitagorejczycy wierzyli, ż e c z ł o w i e k o w i n i e w o l n o p r z e r y w a ć p r a w rządzących t y m k r ę g i e m 1 w y z w a l a ć się p r z e z s a m o b ó j s t w o . P r z e s t r z e g a n i e m a g i c z n y c h p r z e p i s ó w miało d o p r o w a d z i ć pitagorejczy k ó w d o o c z y s z c z e n i a duszy. P i t a g o r e j s k i e p o j ę c i e o c z y s z c z e n i a j e s t dla filozofii o g r o m n i e w a ż n e , p o n i e w a ż p r z y g o t o w u j e późniejszą arystotelejską KdGapaic r o z u m i a n ą j a k o o c z y s z c z e n i e d u s z y d z i ę k i działaniu tragedii. W e d l e p i t a g o r e j c z y k ó w s p o ś r ó d w i e l u o d m i a n życia najwyższe j e s t życie t e o r e t y c z n e , p o n i e w a ż tylko ono wyzwala duszę. Z w i ą z e k n i e był j e d n a k w p e ł n i j e d n o l i t y p o d w z g l ę d e m d o k t r y n y . P o d k o n i e c V w. p r z e d C h r y s t u s e m w p i t a g o r e i z m i e d o k o n u j e się rozłam na a k u z m a t y k ó w (od dK0\)Gp.axa - d o g m a t y ) , czyli t yc h, którzy u t r z y m a l i religię, m a gię, rytuał i p r a k t y k i orfickie, oraz m a t e m a t y k ó w (|ia0r||iaTiKoi - b a d a c z e ) , k t ó r z y o d d a w a l i się b a d a n i o m n a u k o w y m . Z a c h o w a n y k a t e c h i z m pitagorejski p r z e k a z a ł n a m t a k i e p y t a n i e : „ C o j e s t
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, s. 5 4 - 5 5 .
Starożytność. Okres presokratejski
22 2 5
najmądrzejsze? L i c z b a . C o n a j p i ę k n i e j s z e ? H a r m o n i a " . Ś w i a d c z y o n o o w i e l k i m k u l c i e liczby, k t ó r y d a t u j e się j u ż od s a m e g o Pitagorasa. O g r o m n ą t r u d n o ś ć sprawia j e d n a k r o z s t r z y g n i ę c i e , k t ó r e z e z d o b y c z y m a t e m a t y c z n y c h p r z y p i s a ć s a m e m u Pitagorasowi, a które a n o n i m o w y m pitagorejczykom. Z k u l t e m liczb powiązana j e s t swoista i c i e k a w a s y m b o l i k a , w k t ó r e j fi g u r y u t w o r z o n e z p u n k t ó w r e p r e z e n t u j ą liczby.
liczby parzyste
liczby nieparzyste
B a r d z o s z c z e g ó l n y c h a r a k t e r miały p i t a g o r e j s k i e s p e k u l a c j e l i c z b o w e , w w y n i k u k t ó r y c h p o w s t a j e w y o b r a ż e n i e świętej liczby d z i e s i ę ć ( t e t r a k t y s ) . T e t r a k t y s była liczbą świętą, odzwierciedlają cą pitagorejską s y m b o l i k ę . Była o n a s u m ą 1+2+3+4, a z a t e m świętą dziesiątką. A r y t m e t y k a u z y s k a ł a • • • w ten sposób pierwszeństwo w stosunku do g e o m e • • • • trii, ale to w ł a ś n i e ona p o b u d z a ł a w y s i ł e k b a d a w c z y w geometrii, którego zwieńczeniem jest słynne t w i e r d z e n i e Pitagorasa ( a + b = c ) . C h o c i a ż k w e stia ta j e s t d y s k u s y j n a , m o ż l i w e , że było to o d k r y c i e s a m e g o Pitagorasa, p o d o b nie jak odkrycie harmonijnych interwałów w muzyce takich jak oktawa, kwin ta i k w a r t a . W i e l k i k ł o p o t sprawia dziś o d p o w i e d ź na p y t a n i e , na jakiej p o d s t a w i e p i tagorejczycy doszli d o p r z e k o n a n i a , ż e rzeczy to liczby. B u r n e t t w i e r d z i , że za p e w n e w p ł y n ę ł o na to o d k r y c i e h a r m o n i j n y c h i n t e r w a ł ó w m u z y c z n y c h . Być m o ż e , P i t a g o r a s myślał, ż e skoro t o n y m u z y c z n e dają się s p r o w a d z i ć d o liczb, z a t e m to s a m o m o ż n a o d n i e ś ć d o w s z e l k i c h r z e c z y . O d k r y c i a m u z y c z n e znalazły u p i t a g o r e j c z y k ó w silny o d d ź w i ę k w astro n o m i i . Wierzyli oni b o w i e m , ż e poza sferą n i e b i e s k ą znajduje się o c e a n p o w i e trza, k t ó r y m świat o d d y c h a , t a k j a k l u d z i e oddychają p o w i e t r z e m , k t ó r e ich ota cza. J e d n a k p r z e z p o w i e t r z e pitagorejczycy rozumieli p r ó ż n i ę , p a r ę i c i e m n o ś ć . #
2
26
2 5
2 6
DK58C4. J. Burnet, Earły Greek Philosophy, s. 119.
2
2
III. Pitagoras
23
Z a p e w n e t e ż , p o d o b n i e j a k filozofowie z M i l e t u , Pitagoras u w a ż a ł , ż e istnieje niezliczona liczba światów. J e s t c a ł k i e m p r a w d o p o d o b n e , że zgadzał się o n z A n a k s y m a n d r e m , iż Z i e m i ę otaczają trzy p i e r ś c i e n i e i twierdził, ż e m i ę d z y ty mi p i e r ś c i e n i a m i zachodzą s t o s u n k i h a r m o n i j n y c h interwałów, w o b e c c z e g o ruch o w y c h p i e r ś c i e n i w y w o ł u j e słynną h a r m o n i ę sfer. P i t a g o r e j s k i e p r z e k o n a nia a s t r o n o m i c z n e n i e u w z g l ę d n i a ł y j e d n a k j e s z c z e o d w r o t n e g o r u c h u p l a n e t b i e g n ą c y c h z z a c h o d u na w s c h ó d . P r z e d s t a w i l i ś m y w t e n s p o s ó b w a ż n e zjawiska i p o s t a c i e r e n e s a n s u reli g i j n e g o VI w. p r z e d C h r y s t u s e m , t a k i e j a k orfizm, Pitagoras i z a ł o ż o n y p r z e z n i e g o z w i ą z e k . Pozostaje d o o m ó w i e n i a w y b i t n a p o s t a ć K s e n o f a n e s a z Kolofonu.
R O Z D Z I A Ł IV
Ksenofanes z Kolofonu Tradycja p r z e k a z a ł a w y o b r a ż e n i e Ksenofanesa j a k o starca, w ę d r o w n e g o rapsoda. O K s e n o f a n e s i e w i e m y b a r d z o n i e w i e l e . N a j p r a w d o p o d o b n i e j działał około roku 540 p r z e d C h r y s t u s e m , żył bardzo d ł u g o , około 92 lat. J a k s a m pisze o sobie, n i e był z a w o d o w y m r a p s o d e m , a g d y został w y g n a n y z Grecji, osiadł na Sycylii. D z i e ła filozoficznego z a p e w n e n i e napisał, a j e g o p o b y t w E l e i j e s t wątpliwy. Z a s a d n i c z y m e l e m e n t e m myśli K s e n o f a n e s a j e s t k r y t y k a w i e r z e ń religij n y c h i to n i e t y l k o oficjalnego, p r y m i t y w n e g o w i e l o b ó s t w a , ale i p i t a g o r e i z m u . K s e n o f a n e s w y ś m i e w a Pitagorasa, k t ó r y n i e pozwalał b i ć psa, rozpoznając p o s z c z e k a n i u tkwiącą w p s i e d u s z ę przyjaciela. U Pitagorasa K s e n o f a n e s w y ś m i e wa zatem wiarę w w ę d r ó w k ę dusz, a w wierszach zatytułowanych Szyderstwa (EiAAfli) p r z e p r o w a d z a k r y t y k ę p o p u l a r n y c h w i e r z e ń p o l i t e i s t y c z n y c h . Ksenofanes występuje przede wszystkim przeciw antropomorfizmowi g r e c k i c h w y o b r a ż e ń religijnych i a t a k u j e tradycje H o m e r a i H e z j o d a . S ł y n n a j e s t j e g o satyra: G d y b y b y k i i k o n i e , i lwy posiadały ręce i m o g ł y n i m i m a l o w a ć i dzieła t w o r z y ć , j a k l u d z i e , to k o n i e m a l o w a ł y b y postaci b o g ó w p o d o b n e d o k o ni i t a k i e ż ciała i m dawały, a b y k i p o d o b n e d o b y k ó w , t a k i e dając i m kształty, j a k i e d a n y g a t u n e k w ł a ś n i e p o s i a d a . 27
A dalej: E t i o p o w i e twierdzą, ż e b o g o w i e ich są czarni i p ł a s k o n o s i , a T r a k o w i e , ż e są n i e b i e s k o o c y i r u d o w ł o s i . 28
J e d n a k n i e t y l k o l u d o w e w i e r z e n i a , ale r ó w n i e ż w i e d z a n i e wystarcza, b y poznać rzeczywistość: N i e b y ł o n i g d y c z ł o w i e k a i n i e znajdzie się n i g d y taki, k t ó r y b y posiadał p e w n ą w i e d z ę o b o g a c h i o w s z y s t k i c h rzeczach, o k t ó r y c h m ó w i . A n a w e t , j e ż e l i m ó w i p e ł n ą p r a w d ę , to n i e jest t e g o ś w i a d o m y . K a ż d y j e d n a k m o ż e p o s i a d a ć i żywić swoje w ł a s n e p o g l ą d y . 29
W e f r a g m e n c i e t y m p o b r z m i e w a w y r a ź n a n u t a k r y t y k i wiedzy. U K s e n o fanesa z n a j d u j e m y t a k ż e k o r z e n i e s p o r u poezji z filozofią, k t ó r y osiągnie a p o g e u m u P l a t o n a w Państwie. R ó w n i e ż p o g l ą d y p r z y r o d n i c z e i a s t r o n o m i c z n e K s e n o f a n e s a zmierzają d o t e g o , b y u s u n ą ć a n t r o p o m o r f i c z n e z ł u d z e n i a n a t e m a t n a t u r y bóstw. Ciała
2 7
2 8
2 9
D K 21 B 15. D K 21 B 16. D K 21 B 34.
IV. Ksenofanes z Kolofonu
25
n i e b i e s k i e n i e są b o g a m i , lecz o g n i s t y m i c h m u r a m i . N i e z l i c z o n a j e s t liczba ist niejących s ł o ń c i księżyców, a c o d z i e n n i e powstają i n n e , k t ó r e poruszają się p o p r o s t e j . I s t n i e j e r ó w n i e ż n i e z l i c z o n a liczba światów, k t ó r e j e d n a k są p r z e m i j a jące, w i ę c n i e m o g ą b y ć b ó s t w a m i . Świat j e s t w e d l e K s e n o f a n e s a n i e s k o ń c z o ny, ale z a r a z e m i ograniczony. O d r z u c a j ą c a n t r o p o m o r f i c z n e k o n c e p c j e , K s e n o f a n e s w p r o w a d z a swoje własne pojęcie bóstwa. Bóg Ksenofanesa jest doskonałym ciałem. Wprawdzie p r z y j m u j e o n i s t n i e n i e j e d n e g o boga, ale n i e n a l e ż y z t e g o wyciągać w n i o s k u , ż e K s e n o f a n e s był m o n o t e i s t ą , p o n i e w a ż j e g o b ó g n i e j e s t o s o b o w y . B ó g u K s e n o f a n e s a j e s t j e d e n (ev) i w s z y s t e k (fldv), „cały widzi, cały t e ż myśli i cały t e ż słyszy" . Wypowiedzi te dowodzą panteistycznego ujmowania boga. W i e r z e n i a orfickie, p i t a g o r e j s k i e i p o g l ą d y K s e n o f a n e s a s t a n o w i ł y w p r o w a d z e n i e w krąg o ś w i e c o n e j i elitarnej religii g r e c k i e j . W r ó ć m y j e d n a k d o filo zofii. By z r o z u m i e ć s z c z y t o w e p r e s o k r a t e j s k i e osiągnięcie filozoficzne, j a k i m jest myśl Parmenidesa, trzeba najpierw poznać Heraklita z Efezu. 30
3 0
D K 21 B 24.
ROZDZIAŁ V
Heraklit z Efezu O życiu H e r a k l i t a w i e m y b a r d z o n i e w i e l e . P o c h o d z i ł z n a j w y ż s z e g o r o d u e f e s k i e g o , należał d o k a p ł a n ó w - k r ó l ó w . Działał w latach 5 0 4 - 5 0 1 p r z e d C h r y s t u s e m . Z a p e w n e p r z e d śmiercią był czas jakiś p u s t e l n i k i e m , p o r z u c i w s z y f u n k c j e k r ó l e w s k o - k a p ł a ń s k i e . W y d a j e się, ż e n i e był n i c z y i m u c z n i e m , lecz znał d o b r z e z a r ó w n o k o s m o l o g i ę szkoły z M i l e t u , j a k i p o g l ą d y Pitagorasa oraz K s e n o fanesa. J e s t a u t o r e m dzieła, z k t ó r e g o z a c h o w a ł o się o k o ł o 130 f r a g m e n t ó w . D z i e ł o to m i a ł o w swej p i e r w s z e j części o m a w i a ć k o s m o s , a w n a s t ę p n y c h p o ruszać z a g a d n i e n i a p o l i t y c z n e i t e o l o g i c z n e . H e r a k l i t a z racji k r y t y c z n e g o i p e s y m i s t y c z n e g o n a s t a w i e n i a z w a n o płaczącym filozofem. P i s z e w stylu w i e s z c z y m , ale n i e j e s t j e g o c e l e m , j a k twierdzili niektórzy, u k r y w a n i e s e n s u w y p o w i e d z i . Z e w z g l ę d u na n i e j a s n o ś ć i n i e j e d n o z n a c z n o ś ć stylu n a z y w a n o go c i e m n y m (<JKOT£IVÓC). M i m o w z g l ę d n i e d u ż e j liczby f r a g m e n t ó w doksograficzn y c h nasza w i e d z a o teorii H e r a k l i t a n i e j e s t ani p e ł n a , ani p e w n a . W y n i k a to m i ę d z y i n n y m i z t e g o , ż e k o m e n t a t o r a m i H e r a k l i t a byli p r z e w a ż n i e stoicy, którzy, czcząc go, i n t e r p r e t o w a l i j e g o p o g l ą d y na swój s p o s ó b . W swojej myśli H e r a k l i t nawiązuje p r z e d e w s z y s t k i m d o m o t y w u zwią z a n e g o z A n a k s y m a n d r e m , k t ó r y m była w a l k a p r z e c i w i e ń s t w . G ł ó w n a t e z a H e raklita brzmiała: „ W a l k a j e s t o j c e m w s z e c h r z e c z y " . W starciu p r z e c i w i e ń s t w widział o n najwyższą s p r a w i e d l i w o ś ć i h a r m o n i ę . P r a w d z i w a m ą d r o ś ć p o l e g a na z r o z u m i e n i u j e d n o ś c i w grze p r z e c i w i e ń s t w . N i e m a p r a w d z i w e j j e d n o ś c i b e z wielości, ani p r a w d z i w e j wielości b e z j e d n o ś c i . W s y s t e m i e H e r a k l i t a n i e j e s t to j e d n a k t e z a logiczna, ale fizyczna. P o d o b n i e j a k filozofowie z M i l e t u , H e r a k l i t stawia p y t a n i e o p i e r w o t n e t w o r z y w o . Z a s a d ą (dpXTl) j e s t d l a ń o g i e ń . J e s t o n p i e r w s z y m filozofem, k t ó r y p r z e d s t a w i a filozoficzną i n t e r p r e t a c j ę p r o b l e m u r u c h u i z m i e n n o ś c i . J a k p ł o m i e ń drga i u s t a w i c z n i e się p o r u s z a , t a k s a m o w s z y s t k o u s t a w i c z n i e się z m i e nia i p ł y n i e n i c z y m r z e k a (7tdvxa pet). C h o c i a ż z d a n i a t e g o na p r ó ż n o b y s z u k a ć w e f r a g m e n t a c h j e g o dzieła, to j e d n a k d o s k o n a l e w y r a ż a o n o główną myśl j e g o filozofii. P o d s t a w o w y m p o g l ą d e m H e r a k l i t a j e s t z a t e m wariabilizm. W s z y s t k o j e s t z m i e n n e i n a p r a w d ę istnieje t y l k o z m i a n a . N i e z m i e n n a w ś w i e c i e j e s t j e d y n i e z m i e n n o ś ć oraz p o r z ą d e k , w e d l e k t ó r e g o z m i a n a się d o k o n u j e . W s z e l k a i n n a stałość j e s t p o z o r n a , właściwości są w z g l ę d n e , w s z y s t k o j e s t w s z y s t k i m . D l a t e g o w ł a ś c i w y m o b r a z e m rzeczywistości jest rzeka i ś m i e r ć . 31
H e r a k l i t w s p o m i n a o d w o j a k i m r u c h u , d r o d z e w dół i w górę. D i o g e n e s L a e r t i o s s u g e r u j e , ż e H e r a k l i t przyjmował za A n a k s y m e n e s e m t e o r i ę zgęszczania i r o z r z e d z a n i a . W e w s z e c h ś w i e c i e , który jest j e d e n i s k o ń c z o n y m a m y d r o g ę w dół: 3 1
DK22B53.
V. Heraklit z Efezu
27 ogień w o d a ( p o w i e t r z e to rodzaj w o d y ) ziemia
i drogę w górę: ogień
t woda
t ziemia J a k m ó w i j e d n a k H e r a k l i t , „ d r o g a w górę i w dół j e s t j e d n a " . S k o r o j e d n a k t a k j e s t , to albo j a w n a rzeczywistość j e s t sprzeczna, albo to n i e p o d m i o t y rzeczywistości, ale s a m a rzeczywistość j e s t z m i e n n a . U s z c z y t u drogi w górę j e s t ogień. R z e c z y zmieniają się w o g i e ń , k t ó r y z n o w u z m i e n i a się w rzeczy. W s z y s t k o d o k o n u j e się w t a k i m c y k l u . Ź r ó d ł e m ognia j e s t S ł o ń c e , a ciała n i e b i e s k i e są to świecące, o g n i s t e n a c z y n i a . W a ż n e u H e r a k l i t a j e s t p o j ę c i e o g n i s t e g o wiru w o d n e g o (npr\cvr\p), w k t ó r y m d o k o n u j e się p r z e m i a n a ognia w w o d ę , a p o t e m w z i e m i ę . M i m o u s t a w i c z n e j z m i e n n o ści, m i a r y s k ł a d n i k ó w w rzeczach pozostają n i e z m i e n n e . P r z e m i a n y p r z e b i e g a ją p o d o b n i e w m a k r o k o s m o s i e i w m i k r o k o s m o s i e , p o n i e w a ż t e n s a m ruch m a miejsce również w człowieku. 3 2
B a r d z o w a ż n a j e s t t e z a H e r a k l i t a utożsamiająca o g i e ń z r o z u m e m (Xóyoc). R o z u m t e n rządzi w s z y s t k i m , w p r o w a d z a j ą c p r a w o i m i a r ę . J e s t z a t e m przyczy ną o d w i e c z n e j r o z u m n o ś c i świata: T e g o świata, k t ó r y j e s t taki s a m dla w s z y s t k i c h , n i e w y t w o r z y ł n i k t z lu dzi ani z bogów, lecz był o n z a w s z e , j e s t teraz i b ę d z i e stale w i e c z n i e ży w y m o g n i e m , rozpalającym się i g a s n ą c y m , s t o s o w n i e d o o d p o w i e d n i c h miar . 33
Ś w i a t w i ę c u t o ż s a m i a się o s t a t e c z n i e z o g n i e m , a o g i e ń z l o g o s e m . J e d n a k dla c z ł o w i e k a r o z u m i h a r m o n i a w y t w o r z o n a w ś w i e c i e są n i e p o z n a w a l n e . Człowiek skłonny jest dostrzegać w świecie złudną dysharmonię, która jest jed n a k d y s h a r m o n i ą pozorną, p o n i e w a ż „ h a r m o n i a u k r y t a wyższa j e s t od w i d o c z n e j " . P o z n a n i e u k r y t e g o ł a d u j e s t p r z y w i l e j e m filozofa: 3 4
C h o c i a ż to słowo (Xóyoq) j e s t z a w s z e p r a w d z i w e , to l u d z i e n i e są zdolni d o z r o z u m i e n i a go z a r ó w n o , g d y słyszą j e p o raz pierwszy, j a k i p r z e d t y m , z a n i m j e w ogóle usłyszeli. C h o ć b o w i e m w s z y s t k o d z i e j e się z g o d n i e
3 2
3 3
3 4
DK22B60. D K 22 B 20. DK22B54.
Starożytność. Okres presokratejski
28
z t y m r o z u m e m , to j e d n a k o d n o s i się w r a ż e n i e , j a k g d y b y l u d z i e n i e m i e li o n i m ż a d n e g o p o j ę c i a . 35
Z p r z e k o n a n i e m o i s t n i e n i u u k r y t e j h a r m o n i i łączą się w y p o w i e d z i H e raklita na t e m a t możliwości p o z n a n i a rzeczywistości, w k t ó r y c h t w i e r d z i , ż e : „ n a t u r a lubi się u k r y w a ć " czy „ z ł y m i ś w i a d k a m i są oczy i u s z y dla l u d z i , k t ó r z y mają d u s z e b a r b a r z y ń c ó w " . T e k s t y H e r a k l i t a sugerują kilka z n a c z e ń logosu. M o ż e o n b y ć r o z u m i a n y j a k o p r a w o ś w i a t a ( p r a w o walki i z m i e n n o ś c i ) , j a k o w i e d z a o t y m p r a w i e ( p e w i e n udział w m ą d r o ś c i a b s o l u t n e j ) czy j a k o r o z u m świata w z n a c z e n i u p a n t e i s t y c z n y m . U H e r a k l i t a r o z u m - l o g o s u z y s k u j e c e c h y w y r a ź n i e b o s k i e , j e s t toż samy z najdoskonalszym, ostatecznym i j e d y n y m tworzywem, jakim jest ogień. Czysty, d o s k o n a ł y o g i e ń n i e dzieli się j u ż i n i e r o z p a d a n a ż a d n e p r z e c i w n e so b i e e l e m e n t y , j e s t t e ż w p e ł n i r o z u m n y i mądry. 3 6
37
C z ł o w i e k - t a k j a k cały k o s m o s - j e s t z ł o ż e n i e m z i e m i , w o d y i ognia. J a k w e w s z e c h ś w i e c i e o g i e ń u t o ż s a m i a się z r o z u m e m , t a k w c z ł o w i e k u n o ś n i k i e m świadomości jest ogień, a dusza przez oddech wchłania w siebie powszechny o g i e ń . W c z ł o w i e k u m a m i e j s c e r ó w n i e ż t e n s a m r u c h , k t ó r y d o k o n u j e się w ś w i e c i e ( d r o g a w g ó r ę i w dół). I j a k w k o s m o s i e m i m o u s t a w i c z n e j z m i e n n o ści pozostaje wciąż ta s a m a miara s k ł a d n i k ó w , t a k j e s t r ó w n i e ż w c z ł o w i e k u . L u d z i e podlegają j e d n a k w a h a n i o m tej miary, k t ó r y m i są s e n i c z u w a n i e , ś m i e r ć oraz ż y c i e . W c z ł o w i e k u z a c h o d z i o d p o w i e d n i o j e d n o ś ć i h a r m o n i a p r z e c i w i e ń s t w . Wyjście o g n i a (gorący d e c h ) j e s t przyczyną ś m i e r c i . W z w i ą z k u z ro lą o g n i a - r o z u m u w ś w i e c i e H e r a k l i t p o w i a d a , ż e najlepsza j e s t d u s z a s u c h a , czyli o g n i s t a . W s z e l k i e z a c h w i a n i e r ó w n o w a g i p r z e c i w i e ń s t w p o w o d u j e c h o r o b ę , a n a w e t ś m i e r ć . Ś m i e r ć m o ż e p r z y b i e r a ć dwojaką f o r m ę , p o n i e w a ż m o ż e b y ć n i e s z l a c h e t n a i s z l a c h e t n a . D u s z a goniąca za p r z y j e m n o ś c i a m i w i l g o t n i e j e i p r z e w a ż a w niej w o d a , która w e f e k c i e p o w o d u j e ś m i e r ć . Ś m i e r ć szlachetną, jaką j e s t ś m i e r ć w w a l c e , p o w o d u j e n a d m i e r n a p r z e w a g a ognia. W e d ł u g H e r a k l i t a w s z y s t k o u s t a w i c z n i e p r z e c h o d z i krąg życia i ś m i e r c i , wciąż trwa w a l k a p r z e c i w i e ń s t w . J e d n o ś ć p r z e c i w i e ń s t w stanowią n o c i d z i e ń , c i e m n o ś ć i ś w i a t ł o , z i m a i lato. Krąg życia i śmierci u j m u j e H e r a k l i t czasowo. O k r e s , w k t ó r y m ż y c i e i ś m i e r ć w c z ł o w i e k u pozostają w r ó w n o w a d z e , w y n o s i trzydzieści lat, czyli w i e k , w k t ó r y m c z ł o w i e k m o ż e z o s t a ć d z i a d k i e m . W t e n s p o s ó b d o k o n u j e się z a m k n i ę c i e k r ę g u . P e w n ą a n a l o g i ę w m a k r o k o s m o s i e sta n o w i W i e l k i R o k o b e j m u j ą c y 18 0 0 0 l u b 10 800 lat. T r u d n o j e s t j e d n a k o k r e ślić, co m i a ł o się w o k r e s i e W i e l k i e g o R o k u d o k o n y w a ć . I n t e r e s u j ą c y j e s t fakt, ż e m i ę d z y W i e l k i m R o k i e m w m a k r o k o s m o s i e a t r z y d z i e s t o l e t n i m k r ę g i e m ży cia c z ł o w i e k a z a c h o d z i p e w i e n związek, p o n i e w a ż j e d e n o k r e s m i k r o k o s m o s u s t a n o w i w p r z y b l i ż e n i u d z i e ń W i e l k i e g o R o k u (360 * 3 0 = 10 800). P o t e m , za-
3 5
3 6
3 7
D K 22 B 2. D K 22 B 123. D K 22 B 107.
29
V. Heraklit z Efezu
i n s p i r o w a n i H e r a k l i t e m , stoicy przyjmowali w swojej n a u c e powtarzające się pożary świata, d o k o n u j ą c e się w r e g u l a r n y c h o d s t ę p a c h W i e l k i e g o R o k u , T r u d n o j e s t n a m j e d n a k rozstrzygnąć, czy ó w stoicki pogląd w i e r n i e o d z w i e r c i e d l a myśl H e r a k l i t a . S k o r o dla H e r a k l i t a „ w a l k a j e s t o j c e m w s z e c h r z e c z y " , to s t a n o w i o n a j a k i ś stały e l e m e n t w s t r u m i e n i u z m i e n n o ś c i . O n a to, u t o ż s a m i a j ą c się z o g n i e m i z l o g o s e m , s t a n o w i j e d n o ś ć ukrywającą się za s p l o t e m p r z e c i w i e ń s t w . T y m pierwszym e l e m e n t e m , do którego można by sprowadzić przeciwieństwa, jest więc walka. P r z y s ł o w i o w a była w y n i o s ł o ś ć i a r y s t o k r a t y z m H e r a k l i t a , k t ó r y n i e d b a ł 0 u z n a n i e , a n a w e t gardził t ł u m e m . H e r a k l i t miał t e ż g ł ę b o k o k r y t y c z n y s t o s u n e k d o o b r z ę d o w o ś c i religijnej, w której d o s t r z e g a ł m n ó s t w o n i e d o r z e c z n o ś c i , a n a w e t n i e m o r a l n o ś c i . U c z n i e m H e r a k l i t a miał b y ć r z e k o m y n a u c z y c i e l P l a t o na - Kratylos. J e d n o s t r o n n o ś ć postawy Heraklita w o b e c zmienności wywołała reakcję 1 d o p r o w a d z i ł a d o p o w s t a n i a p o g l ą d u p r z e c i w n e g o , k t ó r e g o twórcą był P a r m e nides z Eleh 38
3 8
D K 22 B 53.
R O Z D Z I A Ł VI
Parmenides z Elei Był o b y w a t e l e m E l e i , kolonii założonej p r z e z u c i e k i n i e r ó w z F o k e i (ok. 540 r.). D i o g e n e s L a e r t i o s p o d a j e , ż e P a r m e n i d e s był w p e ł n i sił m ę s k i c h (floruit) w la tach 5 0 4 - 5 0 0 p r z e d C h r y s t u s e m . O ile p r a w d z i w y j e s t p r z e k a z P l a t o n a , Par m e n i d e s w p ó ź n y m o k r e s i e swojego życia o d w i e d z i ł Ateny, w k t ó r y c h s p o t k a ł się z m ł o d y m S o k r a t e s e m . J e s t p r a w d o p o d o b n e , ż e p o c z ą t k o w o P a r m e n i d e s był p i t a g o r e j c z y k i e m . P o d o b n i e j a k wielu i n n y c h spośród p i e r w s z y c h filozof ó w - p r a w o d a w c ó w , ułożył p r a w a dla swej r o d z i n n e j E l e i . J e g o g ł ó w n y m d z i e ł e m j e s t filozoficzny, a l e g o r y c z n y p o e m a t O naturze (Ilepi 9\xyecoc), z a c h o w a n y w dość obszernych fragmentach. 3 9
40
P o g l ą d y H e r a k l i t a i P a r m e n i d e s a przedstawiają d w a p r z e c i w n e s t a n o w i ska na t e m a t z m i a n y . P a r m e n i d e s zarzuca H e r a k l i t o w i , ż e j e g o teoria o p a r t a j e s t na s p r z e c z n o ś c i a c h , k t ó r e powodują, ż e j e s t niezadowalająca. «To, co j e s t » n i e m o ż e z a r a z e m b y ć i n i e być. O t o trzon r o z u m o w a n i a P a r m e n i d e s a , k t ó r e p r o w a d z i d o p i e r w s z e j m e t a f i z y c z n e j t e z y w y r a ż o n e j w s ł y n n e j f o r m u l e «to, co j e s t » j e s t . D l a t e g o b y t j a k o to, co n i e z m i e n n e , p r z e c i w s t a w i a się b y t o w i rozu m i a n e m u w d u c h u Heraklita jako ustawiczna zmiana. Rzeczywistością dla P a r m e n i d e s a j e s t «to, co j e s t » , k t ó r e z istoty swej j e s t n i e z m i e n n e . S k o r o są t y l k o ciała, w i ę c «to, co jest» j e s t o g r a n i c z o n y m c i a ł e m , czyli c i a ł e m k u l i s t y m . W e d ł u g i n n e j p a r m e n i d e j s k i e j z a s a d y p o m y ś l e ć m o ż n a t y l k o «to, co j e s t » . P a r m e n i d e s u w a ż a , że skoro c z e g o ś , c z e g o nie m a , n i e m o ż na p o m y ś l e ć , w i ę c «nic» n i e istnieje. W e d l e P a r m e n i d e s a h e r a k l i t e j s k a gra p r z e c i w i e ń s t w j e s t złudą. Zmysły, k t ó r e dostrzegają ustawiczną i p o w s z e c h n ą z m i e n n o ś ć , n i e są w i a r y g o d n y m ź r ó d ł e m p o z n a n i a . P a r m e n i d e s j e s t z a t e m z d e c y d o w a n y m monistą, który w swojej k o n c e p c j i o d r z u c a e m p i r i ę , p r z e d k ł a d a j ą c n a d nią r o z u m o w a n i e d e d u k c y j n e . «To, co j e s t » nie zostało w y t w o r z o n e , p o n i e w a ż ani n i e m o g ł o p o w s t a ć z nicości (bo «nic» nie istnieje), ani t e ż z n i c z e g o i n n e g o , p o n i e w a ż p o z a n i m n i c z e g o n i e m a . P a r m e n i d e s w s k a z u j e też, ż e «to, co jest» j e s t n i e z n i s z c z a l n e , a cały świat j e s t ciągłym i n i e p o d z i e l n y m plenum, czyli n i e r u c h o m y m , s k o ń c z o n y m , k u l i s t y m , w i e c z n y m , j e d y n y m i n i e p o d z i e l n y m c i a ł e m . W s z y s t k o , co j e s t s p r z e c z n e z t y m i właściwościami - ruch, próżnia, czas - j e s t p o z o r n e i z ł u d n e . A w i ę c j a k liczby u pitagorejczyków, tak u P a r m e n i d e s a «to, co jest» p r z y b i e r a właściwości rzeczy s a m e j w s o b i e . W t e n s p o s ó b myśl P a r m e n i d e s a i n a u g u r u j e m e t a f i z y k ę , w niej t e ż p o raz p i e r w s z y n a p o t y k a m y a b s t r a k c j ę metafizyczną w postaci « t e g o , co j e s t » , czyli b y t u j a k o t a k i e g o . Druga część poematu Parmenidesa jest referatem poświęconym 3 9
4 0
D K 22 A 1. Platon, Parmenides.
po-
VI. Parmenides z Elei
31
w s z e c h n i e p r z y j ę t y m p o g l ą d o m na w s z e c h ś w i a t . Tradycja p e r y p a t e t y c k a u t r z y m u j e , ż e P a r m e n i d e s przytacza w tej części o p i n i e ś m i e r t e l n y c h , mając na m y śli p r z e d e w s z y s t k i m t e o r i e p i t a g o r e j s k i e , k t ó r y c h w y r z e k ł się w p o e m a c i e . D r u g a c z ę ś ć j e s t c e n n y m r e f e r a t e m kosmologii p i t a g o r e j s k i e j , a z a r a z e m kryty ką H e r a k l i t a , k t ó r e g o b ł ę d e m było j e d n o c z e n i e drogi w dół i drogi w górę. W e d l e referatu P a r m e n i d e s a , na p i t a g o r e i z m oddziałały w p ł y w y filozofów z M i l e tu. P ó ź n i e j s z e p i t a g o r e j s k i e r o z r ó ż n i e n i e t e g o , co o g r a n i c z o n e , i t e g o , co n i e o g r a n i c z o n e , wyrażają w y w o d z ą c e się od filozofów z M i l e t u , p a r y p r z e c i w i e ń s t w , t a k i e j a k z i m n e - c i e p ł e , c i e m n e - j a s n e . P a r m e n i d e s w y r a ź n i e t w i e r d z i , ż e pi t a g o r e i z m przejął od A n a k s y m a n d r a k o n c e p c j ę pierścieni otaczających Z i e m i ę , k t ó r e są k o ł a m i l u b w i e ń c a m i . T e p i e r ś c i e n i e składają się z d w u e l e m e n t ó w , z e światła i c i e m n o ś c i . R u c h t y c h k r ę g ó w j e s t k o n i e c z n y , a w ich c e n t r a l n y m p u n k c i e z n a j d u j e się b o g i n i A n a n k e , która k i e r u j e w s z y s t k i m i r u c h a m i . C i e p ł o i z i m n o , j a s n o ś ć i c i e m n o ś ć odgrywają zasadniczą rolę w b u d o w i e świata. R ó w n i e ważną rolę pełnią o n e w c z ł o w i e k u , w k t ó r y m m u s i p a n o w a ć o d p o w i e d n i a r ó w n o w a g a ciepła i z i m n a . K o b i e t y mają w i ę c e j ciepła, m ę ż c z y ź n i m n i e j . S t o s u n e k ciepła i z i m n a d e c y d u j e o s p o s o b i e m y ś l e n i a c z ł o w i e k a , a ś m i e r ć j e s t u c i e c z k ą ciepła. T a p r z e d s t a w i o n a p r z e z P a r m e n i d e s a k o n c e p c j a była r e f l e k s e m p o c h o d z ą c e j z k r ę g ó w pitagorejskich teorii m e d y c z n e j , głoszą cej, że z d r o w i e p o l e g a na r ó w n o w a d z e p r z e c i w i e ń s t w . D o k r ę g u w s p o m n i a n e j szkoły m e d y c z n e j należał A l k m a j o n z K r o t o n u .
R O Z D Z I A Ł VII
Alkmajon z Krotonu T r a d y c j a p r z e d s t a w i a g o j a k o z w o l e n n i k a tezy, ż e d u s z a j e s t n i e ś m i e r t e l n a . Był twórcą p s y c h o l o g i i d o ś w i a d c z a l n e j . A l k m a j o n u w a ż a ł m ó z g za o g ó l n e sensorium (centralny organ zmysłowy) i dokonywał badań doświadczalnych przeprowa dzając s e k c j e . D o s t r z e g a ł różnicę m i ę d z y z m y s ł a m i i u m y s ł e m . P r z e z a n a l o g i ę d o m a k r o k o s m o s u p r z y p i s y w a ł d u s z y kręgi. W e d l e A l k m a j o n a k r ę g i , obracają c e się w o k ó ł duszy, m u s z ą się z a m y k a ć . G d y kręgi się n i e zamykają, w ó w c z a s n a s t ę p u j e ś m i e r ć . W a ż n a j e s t r ó w n i e ż pojawiająca się u A l k m a j o n a teoria p o r ó w i pogląd z b l i ż o n y d o P a r m e n i d e s o w e g o , z g o d n i e z k t ó r y m z d r o w i e p o l e g a na równowadze przeciwieństw. Z w i ą z e k m e d y c y n y i filozofii z a z n a c z o n y u P a r m e n i d e s a i A l k m a j o n a p r o w a d z i d o c i e k a w e j postaci E m p e d o k l e s a z A k r a g a s .
R O Z D Z I A Ł VIII
Empedokles z Akragas Urodził się o k o ł o 4 9 0 r. p r z e d C h r y s t u s e m w Akragas na Sycylii, a zmarł o k o ł o roku 4 3 0 . W i e m y , że brał c z y n n y udział w p o l i t y c e i był p r z y w ó d c ą r u c h u d e m o k r a t y c z n e g o w Akragas. P r z e k a z y z g o d n i e twierdzą, że E m p e d o k l e s był c u dotwórcą, z n a c h o r e m i c z a r n o k s i ę ż n i k i e m . Był w i ę c p r z e d s t a w i c i e l e m o ż y w i o n e g o n u r t u r e l i g i j n o - o k u l t y s t y c z n e g o , k t ó r e g o początki datują się od V I w. P r a w d o p o d o b n e jest, ż e E m p e d o k l e s , p o c z ą t k o w o związany z o r f i z m e m , stał się p ó ź n i e j p i t a g o r e j c z y k i e m n i e o r t o d o k s y j n i e p o j m u j ą c y m p i t a g o r e i z m . J e d n a z l e g e n d , w k t ó r e obrosła p o s t a ć E m p e d o k l e s a , p o w i a d a , ż e c h c ą c u c h o d z i ć za boga, w s k o c z y ł d o k r a t e r u E t n y . W y d a j e się, ż e w rzeczywistości u m a r ł w Grecji. E m p e d o k l e s p o z o s t a w i ł w i e r s z o w a n e d z i e ł o filozoficzne z a t y t u ł o w a n e 0 naturze (Ilepi (próecoc). Był to ostatni filozof grecki piszący s w e d z i e ł o w for m i e p o e m a t u i, co t r z e b a z a z n a c z y ć , d z i e ł u t e m u przyznaje się w y s o k ą w a r t o ś ć artystyczną. Z a c h o w a ł y się z n i e g o liczne f r a g m e n t y o c h a r a k t e r z e m a g i c z n y m . P ó ź n i e j s i filozofowie w i e l o k r o t n i e nawiązywali d o E m p e d o k l e s a . A r y s t o t e l e s u w a ż a ł go za t w ó r c ę r e t o r y k i , a inni widzieli w n i m założyciela italskiej szkoły m e d y c z n e j . Szkoła ta oddziałała na P l a t o n a i na A r y s t o t e l e s a , a p r z e d e w s z y s t k i m n a b e z p o ś r e d n i e g o ucznia, k t ó r y m był Gorgiasz z L e o n t i n o i , p r z e j mujący w i e l e p o g l ą d ó w m e d y c z n y c h i fizycznych s w e g o n a u c z y c i e l a . O ile n a m w i a d o m o , d o g ł ó w n y c h t e z założonej p r z e z E m p e d o k l e s a szkoły m e d y c z nej n a l e ż a ł o u t o ż s a m i e n i e c z t e r e c h e l e m e n t ó w z gorącym, z i m n y m , m o k r y m 4 1
4 2
43
1 s u c h y m oraz p r z e k o n a n i e , ż e o d d y c h a n i e d o k o n u j e się p o p r z e z pory, a g ł ó w n y m sensorium j e s t s e r c e . P r a w d o p o d o b n e jest, ż e E m p e d o k l e s , r a z e m z Z e n o n e m z E l e i , był u c z n i e m P a r m e n i d e s a . D o d a j m y j e d n a k , że n a w e t jeżeli w j e g o myśli w y s t ę pują p e w n e e l e m e n t y e l e a c k i e , to j e d n a k o d c h o d z i o n w y r a ź n i e od m o n i z m u Parmenidesa ku pluralizmowi. C h o c i a ż g ł ó w n y m z a r z u t e m E m p e d o k l e s a w o b e c P a r m e n i d e s a j e s t to, ż e e l e a t a , p r a g n ą c p r z e d s t a w i ć g e n e r a l n ą o d p o w i e d ź i w y t ł u m a c z y ć z a g a d k ę świa ta, p o r y w a się n a z a d a n i e przekraczające j e g o siły, to s a m E m p e d o k l e s stawia 4 4
4 1
4 2
4 3
4 4
D K 31 A 1, B. Russell, History of Western Philosophy, s. 72: „Great E m p e d o k l e s , that ardent soul, Leapt into Etna, and was roasted whole". („Wielki E m p e d o k l e s , dusza gorąca, Skoczył do Etny i spłonął do końca.") D o narodzin pitagoreizmu medycyna była tajną wiedzą kapłanów, uprawianą przez zakon asklepiadejski. DK31 Al. D K 31 A 1.
34
Starożytność. Okres presokratejski
s o b i e n i e m n i e j a m b i t n y cel. D o j e g o realizacji p r z y j m u j e j e d n a k z u p e ł n i e in n y e p i s t e m o l o g i c z n y p u n k t wyjścia, a l b o w i e m w b r e w P a r m e n i d e s o w i n i e o d r z u c a ś w i a d e c t w a zmysłów. Jak już wspomnieliśmy, E m p e d o k l e s jest w wielu p u n k t a c h k o n t y n u a t o r e m myśli P a r m e n i d e s a . P o d o b n i e j a k e l e a t a u w a ż a o n z a t e m , ż e świat - przy n a j m n i e j w j e d n e j z e swoich faz - j e s t sferyczny ( k u l a - acpaipoc). E m p e d o k l e s o d c h o d z i j e d n a k o d s z c z e g ó ł o w y c h rozwiązań p a r m e n i d e j s k i c h p o d t y m w z g l ę d e m , ż e właściwości p r z y p i s a n e p r z e z P a r m e n i d e s a « t e m u , co jest» o d n o s i d o c z t e r e c h e l e m e n t ó w : z i e m i , wody, p o w i e t r z a i o g n i a . D o d a j m y , ż e s a m a n a z w a ' e l e m e n t y ' (axoixeta) j e s t późniejsza, a u E m p e d o k l e s a s p o t y k a m y t e r m i n ' k o r z e n i e ' (piCca). U E m p e d o k l e s a e l e m e n t y przejmują w i ę c rolę t e g o , c z y m u P a r m e n i d e s a b y ł o «to, co j e s t » . Są o n e w i e c z n e , p o n i e w a ż «to, co jest» ani n i e p o w s t a j e , ani n i e przemija, lecz j e s t n i e z m i e n n e . W ś r ó d c z t e r e c h żywiołów naj w a ż n i e j s z y j e s t o g i e ń , k t ó r y o d g r y w a decydującą rolę w p o w s t a w a n i u świata i w s p e ł n i a n i u funkcji biologicznych p r z e z istoty o ż y w i o n e . M o ż n a przyjąć, ż e w e d l e E m p e d o k l e s a istnieją n i e cztery, a sześć żywiołów. Przyczyną t e g o s t a n u rzeczy j e s t t o , iż c i e l e s n y m i e l e m e n t a m i są r ó w n i e ż d w i e siły - d o w o d z ą c a in spiracji p a r m e n i d e j s k i e j miłość ((piXóxr|c) i - wskazująca na w p ł y w H e r a k l i t a w a ś ń (vetKoc) . M ó w i ą c o miłości t r z e b a zaznaczyć, ż e j e s t o n a c z y m ś r ó ż n y m od w z a j e m n e g o przyciągania się rzeczy p o d o b n y c h , d o k o n u j ą c e g o się z racji sy m e t r i i porów, p o n i e w a ż cpiXórr|C d o t y c z y różnych e l e m e n t ó w . 45
46
O d d z i a ł y w a n i e miłości i w a ś n i na e l e m e n t y w y z n a c z a b i e g k o s m o s u , k t ó r y d o k o n u j e się w c z t e r e c h e t a p a c h . W p i e r w s z y m z nich u d z i e l n i e p a n u j e miłość, która łączy w s z y s t k i e żywioły w k u l ę świata. G d y m a l e j e siła miłości, w k r a c z a w a ś ń . W fazie tej e l e m e n t y są częściowo p o ł ą c z o n e , a c z ę ś c i o w o o d d z i e l o n e . N a s t ę p n i e z a n i k a miłość, a pozostaje t y l k o w z a j e m n e przyciąganie rzeczy p o d o b n y c h , w s k u t e k c z e g o w s z y s t k i e e l e m e n t y dzielą się na c z t e r y gru py. P a n u j e w t e d y s a m o w ł a d z t w o w a ś n i . W c z w a r t y m e t a p i e z n ó w w k r a c z a m i łość i utrąca u d z i e l n e p a n o w a n i e w a ś n i . N i e t r u d n o się d o m y ś l i ć , ż e świat nasz w e d l e E m p e d o k l e s a n i e m o ż e b y ć ani w p i e r w s z y m , ani w t r z e c i m o k r e s i e . M o ż n a p r z y p u s z c z a ć , ż e o b e c n i e j e s t e ś m y w fazie d r u g i e j , w o k r e s i e p r z e w a g i w a ś n i n a d miłością. N a p o d s t a w i e tej k o n c e p c j i E m p e d o k l e s tworzy k o s m o g o n i ę . P i e r w o t n y , w s z e c h w ł a d n y ocpctipoc j e s t b o g i e m o t a c z a n y m z e w s z ą d p r z e z w a ś ń . W a ś ń , k t ó r a n i e j e s t n i e s k o ń c z o n a , lecz j e s t równa w swej m a s i e i n n y m e l e m e n t o m , w k r a c z a w d o m e n ę ocpodpoc i usuwając z e ń s t o p n i o w o miłość w p r o w a d z a m n o gość i w i e l o ś ć . P r o c e s t e n p o w o d u j e w y z w o l e n i e p i e r w s z y c h żywiołów, k t ó r y m i są o g i e ń i p o w i e t r z e . O g i e ń ustala p o w i e t r z e , w s k u t e k c z e g o powstają d w i e kry staliczne hemisfery, d z i e n n a - ognista (słońce j e s t r e f l e k s e m jej ognia) i n o c n a .
E l e m e n t y są stałe, z czego wynika, że: „ N i e ma powstawania czegokolwiek, co jest śmiertelne, ani nie jest końcem niszcząca śmierć. Jest tylko mieszanie się i wymiana tego, co pomieszane." ( D K 31 B 8) W myśli Empedoklesa ma więc miejsce bardzo ważne rozróżnienie materii i siły.
35
VIII. Empedokles z Akragas
Z g o d n i e z e m p i r y c z n y m d u c h e m filozofii E m p e d o k l e s a , j e g o k o n c e p c j e k o s m o g o n i c z n e i a s t r o n o m i c z n e n i e są czysto a p r i o r y c z n e . W i e l o k r o t n i e o d w o łuje się o n d o d o ś w i a d c z e n i a . Z w r a c a m i ę d z y i n n y m i u w a g ę na t a k c i e k a w e za g a d n i e n i e j a k s z y b k o ś ć światła. P r z y p u s z c z a , ż e światło Księżyca m a s w e źródło w S ł o ń c u , a s a m Księżyc s k ł a d a się z z a m r o ż o n e g o p o w i e t r z a . U w a ż a r ó w n i e ż , że g w i a z d y tkwią w sferze z a m r o ż o n e j . W myśli E m p e d o k l e s a z n a j d u j e m y w i e l e sugestii p r z y p o m i n a j ą c y c h t e o rie t r a n s f o r m i z m u . Filozof z Akragas twierdzi na p r z y k ł a d , ż e j a k o p i e r w s z e p o wstały rośliny, k t ó r y m p r z y p i s u j e płeć, u c z u c i a i p r a g n i e n i a . P o n i e w a ż w rośli n a c h p ł e ć n i e j e s t rozdzielona, E m p e d o k l e s w n i o s k u j e , iż rośliny p o w s t a ł y w o k r e s i e , g d y spór n i e był j e s z c z e na tyle p o t ę ż n y , a b y d o p r o w a d z i ć d o p o d z i a łu płci. R o ś l i n y rosną d z i ę k i t e m u , że e l e m e n t y r o z d z i e l o n e p r z e z spór p o n o w n i e łączą się na s k u t e k działania miłości. W ś r ó d f r a g m e n t ó w b i o l o g i c z n y c h war to r ó w n i e ż zwrócić u w a g ę na w y p o w i e d ź , w której E m p e d o k l e s a n t y c y p u j e w s p ó ł c z e s n ą morfologię p o r ó w n a w c z ą : „włosy, liście, g r u b e pióra p t a k ó w i łu ski rosnące na p o t ę ż n y c h c z ł o n k a c h są t y m s a m y m " . 47
4 8
Z a r ó w n o w o k r e s i e miłości, j a k i sporu zachodzi proces rozwoju zwierząt. P r o c e s t e n o b e j m u j e cztery s t o p n i e . N a j p i e r w powstają l u ź n e części o r g a n i z m ó w zwierzęcych. W d r u g i m e t a p i e członki te łączą się ze sobą: „członki połączyły się jak p r z y p a d e k z d a r z y ł " . N a t o m i a s t części m o n s t r u a l n e , takie j a k oczy b e z gło w y czy głowy b e z szyi i b e z tułowia, k t ó r e się nie połączyły z i n n y m i w całości, nie mogły się u t r z y m a ć przy życiu i zginęły. W s k u t e k tego procesu przetrwały tyl ko z w i e r z ę t a najlepiej p r z y s t o s o w a n e . N a s t ę p n i e , g d y spór w coraz w i ę k s z y m s t o p n i u rozbija j e d n o ś ć acpaipoc, postacie zwierząt są j u ż w pełni w y k s z t a ł c o n e . W c z w a r t y m okresie, w w y n i k u dalszego rozwoju zachodzi podział płciowy. J e s t to kres ewolucji i p o w s t a w a n i a n o w y c h istot. P o d s u m o w u j ą c , w całej teorii E m p e d o k l e s a w y r a ź n i e przebija z n a n a n a m skądinąd myśl, że przy życiu utrzymują się tylko t e j e s t e s t w a , k t ó r e są najlepiej p r z y s t o s o w a n e d o walki o byt. 49
E m p e d o k l e s j a k o lekarz i n t e r e s o w a ł się r ó w n i e ż c z ł o w i e k i e m . D o najcie k a w s z y c h należą j e g o p o g l ą d y fizjologiczne, a zwłaszcza teoria, k t ó r a p r z y p i s u j e w i e l k i e z n a c z e n i e p o r o m w l u d z k i e j s k ó r z e . Pory spełniają w e d l e E m p e d o klesa p o d s t a w o w ą rolę w p r o c e s i e o d b i e r a n i a w r a ż e ń , a t a k ż e w p r o c e s i e o d d y c h a n i a , k t ó r y d o k o n u j e się w ł a ś n i e p r z e z pory. W j e g o w y w o d a c h w a ż n e m i e j s c e p r z y n a l e ż y r ó w n i e ż krwi oraz sercu, k t ó r e p e ł n i rolę g ł ó w n e g o sensorium. K r e w w okolicy serca j e s t b o w i e m m i e j s c e m o d b i e r a n i a w r a ż e ń . T a e m p e d o k l e j s k a k o n c e p c j a p r o w a d z i d o w a ż n e j w p ó ź n i e j s z y m e t a p i e rozwoju filo zofii teorii d u c h ó w o ż y w c z y c h (spiritus amma/es) . W b u d o w i e l u d z k i e g o ciała so
4 7
4 8
4 9
5 0
W tym czasie Grecy dysponują już pewnymi ustalonymi wiadomościami astrono micznymi, takimi jak wiedza o tym, że Księżyc świeci światłem odbitym czy zna jomością przyczyny zaćmień i zjawiska nocy. D K 31 B 82. DK31 B59. Wiemy, że poglądy te były popularne w IV w. przed Chrystusem. Lekarz ówczesny
36
Starożytność. Okres presokratejski
d u ż ą rolę o d g r y w a proporcja e l e m e n t ó w . N a m i ę s o i k r e w składają się w s z y s t k i e żywioły w r ó w n y c h p r o p o r c j a c h , a kości z b u d o w a n e są w p o ł o w i e z o g n i a oraz p o ć w i a r t c e z z i e m i i wody. T e o r i e fizjologiczne E m p e d o k l e s a wyznaczają j e g o p o g l ą d y n a p o z n a w a n i e . P o d s t a w o w ą tezą j e s t p r z e k o n a n i e , z g o d n i e z k t ó r y m p r o c e s p o z n a n i a p o lega na u t o ż s a m i a n i u się t e g o , co p o z n a j e , z t y m , co p o z n a w a n e , z c z e g o w y n i ka, ż e t y l k o p o d o b n e m o ż e p o z n a w a ć p o d o b n e . C z y t a m y o t y m w n a s t ę p u j ą cym fragmencie: Bowiem poprzez ziemię widzimy ziemię, poprzez wodę wodę, poprzez p o w i e t r z e w i d z i m y p o w i e t r z e , p o p r z e z o g i e ń niszczący o g i e ń . P o p r z e z miłość w i d z i m y miłość, a p o p r z e z n i e n a w i ś ć s m u t n ą n i e n a w i ś ć . 51
P o z n a j ą c y m u s i b y ć w i ę c w p e w i e n s p o s ó b t y m , co p o z n a j e . J e d n a k b y ś m y mogli p o z n a w a ć to, co nas otacza, m u s z ą b y ć w n a s o d p o w i e d n i o r o z m i e s z c z o n e żywioły. W z w i ą z k u z t y m najlepiej poznają ci, w k t ó r y c h żywioły są u ł o ż o n e r ó w n o m i e r n i e . E m p e d o k l e s t ł u m a c z y p r o c e s p o s t r z e g a n i a za p o m o c ą teorii w y p ł y w ó w (d7Coppoai), w e d l e k t ó r e j w s z y s t k i e r z e c z y n i e u s t a n n i e e m a n u ją w y p ł y w y . P r o c e s p o z n a n i a d o k o n u j e się j e d n a k t y l k o w w y n i k u u c h w y c e n i a t y c h w y p ł y w ó w , k t ó r e pasują d o porów. P o r y m u s z ą w i ę c b y ć z d o l n e d o przyj m o w a n i a o w y c h w y z i e w ó w . J a k z t e g o w y n i k a , n a s z e możliwości p o z n a w c z e za l e ż n e są o d s p r a w n o ś c i o r g a n u z m y s ł o w e g o . C h o c i a ż w y d a w a ł o b y się, ż e orga ny, a b y m ó c p o z n a w a ć rzeczy, w i n n y b y ć z b u d o w a n e z w s z y s t k i c h k o l e j n y c h żywiołów, to j e d n a k E m p e d o k l e s t w i e r d z i , ż e o k o z ł o ż o n e j e s t t y l k o z o g n i a i z wody. P o d k r e ś l i ć należy j e s z c z e j e d e n rys e m p e d o k l e j s k i e j teorii p o z n a n i a . A k t w i d z e n i a n i e j e s t bierny, lecz a k t y w n y , p o n i e w a ż z o k a w y s y ł a n y j e s t o g i e ń . T o a k t y w n e p o j m o w a n i e p r o c e s u p o z n a w c z e g o p r z e j m u j e o d E m p e d o k l e s a Pla t o n . Spośród innych ważnych i charakterystycznych poglądów E m p e d o k l e s a w s p o m n i e ć m o ż n a o t y m , iż filozof z Akragas n i e p r z e p r o w a d z a różnicy p o m i ę d z y w r a ż e n i a m i z m y s ł o w y m i a p o z n a n i e m u m y s ł o w y m . Siedzibą w r a ż e ń j e s t k r e w w okolicy serca, a f u n d a m e n t a l n a dla p r o c e s u p o z n a w c z e g o j e s t r ó w n o w a ga żywiołów. Stąd z a l e ż n i e od s t a n u ciała z m i e n i a się l u d z k i e p o z n a w a n i e . Z a E m p e d o k l e s e m m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e w ogóle d e c y d u j ą c y w p ł y w n a c z ł o w i e k a ma typ zespolenia w n i m elementów. P e w n e zmieszanie żywiołów w organizmie określa o d p o w i e d n i t y p czy t e m p e r a m e n t . I t a k , r ó w n e i ś r e d n i o g ę s t e r o z m i e s z c z e n i e ż y w i o ł ó w w y s t ę p u j e u n a j m ę d r s z y c h . Z b y t r z a d k i e r o z m i e s z c z e n i e ży wiołów w y s t ę p u j e u t ę p y c h i t y c h , którzy się s z y b k o męczą, a z b y t g ę s t e prowa52
5 1
5 2
Filłstion z Lokroi wprowadza wchłaniane przez płuca a krążące z krwią yityiKÓV nv£XĄxa, które chłodzi gorącą krew, zwłaszcza w okolicy serca. Centralna rola ser ca jest tezą lekarskiej szkoły sycylijskiej, która wywiera wpływ na Arystotelesa. D K 31 B 109. Ciekawy jest fakt, że już u Empedoklesa występuje platońskie porównanie z ja skinią. Przykład ten ma, jak można sądzić, jeszcze starszą genealogię, b o w i e m po chodzi od orfików.
VIII. Empedokles z Akragas
37
dzi d o i m p u l s y w n o ś c i i b r a k u wytrwałości. W p r a k t y c e oznacza to, ż e r z e m i e ś l nicy mają s t o s o w n y t e m p e r a m e n t w swoich r ę k a c h , a m ó w c y w j ę z y k u itp. C h o c i a ż E m p e d o k l e s t a k d u ż e z n a c z e n i e przypisywał c z y n n i k o w i c i e l e s n e m u i u z a l e ż n i a ł l u d z k i e p o z n a w a n i e i p o s t ę p o w a n i e od u k ł a d u e l e m e n t ó w , to j e d n a k n i e wyzwolił się z orfickiej k o n c e p c j i d u s z y i z g o d n i e z tą tradycją uważał, ż e b y c i e w ciele j e s t dla c z ł o w i e k a c z y m ś z ł y m . T a o s t a t n i a u w a g a n a prowadza nas na m o m e n t bardzo znamienny, a mianowicie m o t y w związku E m p e d o k l e s a z orfizmem i pitagoreizmem. Doskonale widoczna jest zbieżność p o g l ą d ó w E m p e d o k l e s a i K s e n o f a n e s a w z a k r e s i e z a g a d n i e ń religijnych. Z a c y tujmy piękny, przypominający podstawową myśl Ksenofanesa, fragment mówiący o Bogu: N i e j e s t o n b o w i e m z a o p a t r z o n y w ludzką g ł o w ę na s w y m c i e l e , n i e w y rastają z j e g o b a r k ó w d w i e gałęzie rąk, n i e posiada n ó g ani s p i e s z n y c h k o lan, ani ż a d n y c h c z ł o w i e c z y c h części. A l b o w i e m j e s t o n t y l k o j e s t e s t w e m u ś w i ę c o n y m i n i e dającym się wyrazić, k t ó r e cały świat p r z e m i e r z a l o t e m błyskawicy, szybką swą m y ś l ą . 53
W p ł y w y orfickie i p i t a g o r e j s k i e są s z c z e g ó l n i e w i d o c z n e w d r u g i m e m p e d o k l e j s k i m p o e m a c i e Oczyszczenia (K<x0ap|ioi) o p o w i a d a j ą c y m o w ę d r ó w c e d u s z . D u s z e są to, j a k twierdzili orficy, d e m o n y , k t ó r e zgrzeszyły i z t e g o p o w o d u m u s z ą w ę d r o w a ć p r z e z 30 0 0 0 lat, p r z e c h o d z ą c k o l e j n e w c i e l e n i a . W t y m m i s t y c z n y m p o e m a c i e E m p e d o k l e s p o w i a d a s a m o s o b i e , że był k i e d y ś c h ł o p c e m , d z i e w c z y n ą , rośliną, p t a k i e m i r y b ą . W k o n t e k ś c i e w ę d r ó w k i d u s z t r z e ba z a p e w n e o d c z y t y w a ć j e g o b a r d z o p i ę k n e w y p o w i e d z i o g r z e c h u d e m o n ó w : 54
J e s t to w y r o k k o n i e c z n o ś c i , n a k a z b o s k i , dawny, o d w i e c z n y , o p i e c z ę t o w a n y w i e l k i m i p i e c z ę c i a m i : k t o k o l w i e k w p l ą t a w s z y się w w i n ę splamił s w e c z ł o n k i krwią z b r o d n i l u b w o r s z a k u w a ś n i włączył się w z a s t ę p d e m o n ó w , k t ó r y m p r z y p a d ł w u d z i a l e b a r d z o długi ż y w o t , t e n m u s i w ę d r o w a ć p o z a s i e d z i b a m i szczęśliwych trzy razy p r z e z d z i e s i ę ć tysięcy lat sta jąc się z b i e g i e m czasu w s z e l k i m i m o ż l i w y m i p o s t a c i a m i ś m i e r t e l n y c h j e stestw, k t ó r e kroczą k o l e j n o p o p e ł n y c h t r u d u d r o g a c h życia. P o w i e t r z e g n a g o k u m o r z u , to zaś w y r z u c a j e na ląd, z i e m i a z n ó w śle go k u n i e z m o r d o w a n i e ś w i e c ą c e m u S ł o ń c u , a to z n ó w rzuca go w wir p o w i e t r z a . J e d e n z ż y w i o ł ó w p o d a j e go d r u g i e m u , ale w s z y s t k i e go n i e n a w i d z ą . T a k i m w ł a ś n i e teraz j e s t e m i ja, w y g n a n y p r z e z Boga i błąkający się d l a t e go, ż e z a w i e r z y ł e m niszczącej w a ś n i . 55
E m p e d o k l e s jawi się n a m w i ę c j a k o p o s t a ć n i e z w y k l e złożona, k t ó r e j w k ł a d w d z i e j e myśli g r e c k i e j n i e ogranicza się t y l k o d o s p r a w p r z y r o d n i c z o - m e d y c z n y c h , ale o b e j m u j e i o g r o m n i e ważną s t r o n ę teozoficzno-okultystyczną.
5 3
5 4
5 5
D K 31 B 134. D K 31 B 117. D K 3 1 B 115.
R O Z D Z I A Ł IX
Anaksagoras z Klazomenai P o c h o d z i ł z j o ń s k i e g o miasta K l a z o m e n a i (ur. ok. 5 0 0 r., f o k . 4 2 8 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) . P o r z u c i ł m a j ą t e k i s p r a w y d o c z e s n e , a b y o d d a ć się c a ł k o w i c i e życiu fi l o z o f i c z n e m u . P o d o b n o , g d y z a r z u c o n o m u , że n i e d b a o swoją o j c z y z n ę , miał w s k a z a ć na n i e b o i p o w i e d z i e ć , ż e t a m j e s t j e g o o j c z y z n a . A n a k s a g o r a s b y ł p i e r w s z y m z filozofów d z i a ł a j ą c y c h w A t e n a c h , w k t ó r y c h osiedlił się o k o ł o roku 4 6 3 . Wiemy, ż e żył w b a r d z o b l i s k i c h s t o s u n k a c h z P e r y k l e s e m . T o t e ż , g d y p r z e d wojną p e l o p o n e s k ą wzrosła opozycja p r z e c i w P e r y k l e s o w i , jej u d e r z e n i e s k i e r o w a n e zostało t a k ż e p r z e c i w k o A n a ksagorasowi. W y t o c z o n y został p r z e c i w k o n i e m u p r o c e s ( z a p e w n e o s k a r ż o n o go o a t e i z m ) i t y l k o p o m o c P e r y k l e s a uratowała filozofa o d w i ę z i e n i a i śmierci. A n a k s a g o r a s został j e d n a k z A t e n w y g n a n y i osiadł w L a m p s a k o s , g d z i e cieszył się p o w s z e c h n ą czcią i g d z i e b y ć m o ż e założył s z k o ł ę . Chociaż Anaksagoras nie mógł, jak sądzono, być uczniem A n a k s y m e n e sa, j e d n a k w s w y c h p o g l ą d a c h filozoficznych p o z o s t a w a ł p o d b a r d z o s i l n y m w p ł y w e m s z k o ł y milezyjskiej. P i e r w s z y m z p r z e j ę t y c h p r z e z A n a k s a g o r a s a ry s ó w tej s z k o ł y były z a i n t e r e s o w a n i a a s t r o n o m i c z n e . W i e m y , ż e o b s e r w o w a ł o g r o m n y m e t e o r , k t ó r y s p a d ł o k o ł o roku 468. M o ż l i w e , ż e fakt t e n w p ł y n ą ł na p o g l ą d y a s t r o n o m i c z n e Anaksagorasa, g d y ż uważał o n , ż e ciała n i e b i e s k i e to k a m i e n i e . T w i e r d z i ł p o n a d t o , ż e S ł o ń c e j e s t w i ę k s z e o d P e l o p o n e z u , na K s i ę ż y cu są góry, a n a w e t , ż e j e s t o n zamieszkały. C h o c i a ż , niestety, n i e z n a m y szcze gółów, to j e d n a k w i e m y d z i ę k i S y m p l i c j u s z o w i , k o m e n t a t o r o w i A r y s t o t e l e s a , ż e A n a k s a g o r a s j a k o p i e r w s z y p r z e d s t a w i ł p o p r a w n ą teorię wyjaśniającą t a k i e zjawiska, j a k p r z y c z y n a b l a s k u Księżyca oraz j e g o z a ć m i e n i a . 56
P o d o b n i e jak u E m p e d o k l e s a , głównym celem Anaksagorasa jest pogo d z e n i e e l e a c k i e j stałości z heraklitejską z m i e n n o ś c i ą . W s z e l k i e p o w s t a w a n i e i p r z e m i j a n i e n i e j e s t n i c z y m i n n y m j a k t y l k o z m i e s z a n i e m (auyKptaic) i roz d z i e l a n i e m (8uxKpioic). P o d s t a w o w ą tezą t e g o s y s t e m u j e s t t w i e r d z e n i e , ż e w s z y s t k i e rzeczy są n i e s k o ń c z e n i e p o d z i e l n e oraz ż e w s z y s t k o j e s t w e w s z y s t kim. T o bycie wszystkiego w e wszystkim nie jest tylko jakimś e t a p e m g e n e t y c z n y m , a l e w k a ż d e j chwili, a n i e tylko n a p o c z ą t k u , g d y świat p o w s t a w a ł , k a ż d a rzecz s k ł a d a się z e w s z y s t k i c h i n n y c h . W e d l e Anaksagorasa materia jest nieskończenie podzielna, w wyniku c z e g o n i e m a a n i rzeczy n a j w i ę k s z e j , ani n a j m n i e j s z e j . W takiej sytuacji podział rzeczy n i e p r o w a d z i d o ż a d n y c h n i e p o d z i e l n y c h c z ą s t e c z e k , lecz t y l k o d o p e w n y c h p o d s t a w o w y c h p r z e c i w i e ń s t w . Każda rzecz u c z e s t n i c z y w tych p r z e c i w i e ń stwach i n a w e t biały ś n i e g j e s t w p e w n e j m i e r z e czarny. O s t a t e c z n y m i cząst k a m i składającymi się na świat są nasiona (G7tep|i(XTa) n a z w a n e p r z e z A r y s t o t e 5 6
DK59 A l .
IX. Anaksagoras z Klazomenai
39
lesa p o d o b n o c z ą s t k a m i (ó|ioiO|iep£iai). E l e m e n t y E m p e d o k l e s a n i e są w i ę c o s t a t e c z n y m i , stałymi s k ł a d n i k a m i , g d y ż w e d l e A n a k s a g o r a s a i o n e są t y l k o n a s i o n a m i , w k t ó r y c h przeważają w ł a ś n i e te a n i e i n n e p r z e c i w i e ń s t w a . K a ż d a rzecz j e s t t y m , c z e g o m a n a j w i ę c e j , ale j e s t w niej r ó w n i e ż i w s z y s t k o i n n e , ty le ż e w s p o s ó b n i e d o s t ę p n y dla z m y s ł ó w (analogię s t a n o w i ć m o ż e kropla w i n a w b e c z c e w o d y czy cicha r o z m o w a na tle hałasu t ł u m ó w ) . N a p y t a n i e , c z e g o j e s t najwięcej w świecie, A n a k s a g o r a s o d p o w i a d a za A n a k s y m e n e s e m , że p o wietrza, p o n i e w a ż świat był zrazu powietrzny. D r u g i m najliczniej występują c y m w ś w i e c i e e l e m e n t e m j e s t o g i e ń , ale p a m i ę t a j m y , że r ó w n i e ż w t y m w y p a d k u z a c h o d z i p r z e w a g a p e w n y c h nasion, k t ó r y c h j e s t w s u m i e n i e s k o ń c z e n i e wiele. W świecie nie ma próżni. W s y s t e m i e A n a k s a g o r a s a n a p o t y k a m y skrajny pluralizm. I n n ą j e g o c e chą j e s t p r z e k o n a n i e o j a k o ś c i o w y m c h a r a k t e r z e tworzywa, g d y ż nasiona, c h o ciaż w n i e s k o ń c z o n o ś ć p o d z i e l n e , są j e d n a k j a k o ś c i o w o , a n i e t y l k o p o d w z g l ę d e m k s z t a ł t u , r ó ż n e . R z e c z y różnią się m i ę d z y sobą j e d y n i e p r o p o r c j a m i na sion, g d y ż w s z y s t k o j e s t w e w s z y s t k i m . P l a t o n i A r y s t o t e l e s chwalą Anaksagorasa, twierdząc, ż e o n j e d y n y s p o śród filozofów p r z y r o d y zbliżył się d o pojęcia b y t u d u c h o w e g o , w p r o w a d z a j ą c w e w s z e c h ś w i a t u m y s ł (vouc). Ale czy u m y s ł A n a k s a g o r a s a j e s t n a p r a w d ę d u c h o w y ? O d p o w i e d ź na to p y t a n i e w i n n a b y ć raczej przecząca, p o n i e w a ż d o p i e ro u P l a t o n a n a p o t y k a m y p o j ę c i e j e s t e s t w a d u c h o w e g o . W a ż n e j e s t j e d n a k to, że A n a k s a g o r a s w y p r o w a d z a p r z y c z y n ę r u c h u b y t ó w poza s a m e byty, a z a t e m w j e g o filozofii n a s t ę p u j e o d e j ś c i e od h y l o z o i z m u . P r z y j m u j e w i ę c p r z y c z y n ę r u c h u p o z a poruszającymi się b y t a m i , chociaż ta s a m a p r z y c z y n a nie była j e szcze ani d u c h e m , ani B o g i e m . U m y s ł n i e j e s t światu i m m a n e n t n y ani nie j e s t z niczym zmieszany. J a k o g i e ń H e r a k l i t a l u b w a ś ń E m p e d o k l e s a u m y s ł j e s t przyczyną r u c h u i ruch t e n określa. Z a j m u j e w p r a w d z i e p r z e s t r z e ń - n i e j e s t w i ę c ściśle d u c h e m , osobą, B o g i e m - ale n a l e ż y m u się rola z u p e ł n i e wyjątkowa: W k a ż d e j rzeczy j e s t c z ą s t k a k a ż d e j rzeczy, wyjąwszy u m y s ł ; istnieją t a k ż e rzeczy, w k t ó r y c h z n a j d u j e się u m y s ł . 57
U m y s ł p e ł n i decydującą rolę w a n a k s a g o r e j s k i e j k o s m o g o n i i : N a p o c z ą t k u w s z y s t k i e rzeczy były r a z e m , a p o t e m p r z y s z e d ł u m y s ł i u p o r z ą d k o w a ł j e ( a u r a 8t£KÓa|ir|aev) . 58
U p o r z ą d k o w a n i e polegało p r z e d e w s z y s t k i m na n a d a n i u p i e r w o t n e j masie ruchu o b r o t o w e g o . R u c h t e n doprowadził d o tego, że porozdzielały się pierwot nie z j e d n o c z o n e p r z e c i w i e ń s t w a i utworzyły nieskończoną liczbę światów. O ż y w i o n e są t e byty, w k t ó r y c h j e s t u m y s ł . W e w s z y s t k i c h istotach ży w y c h j e s t o n j e d n a k o w y , a to, ż e inaczej przejawia się w c z ł o w i e k u , a inaczej 5 7
5 8
D K 59 B 11. D K 5 9 B 46.
40
Starożytność. Okres presokratejski
w roślinie zależy t y l k o od różnic p o m i ę d z y s a m y m i ciałami. C z ł o w i e k p r z e w y ż sza i n n e b y t y ż y w e n i e d z i ę k i u m y s ł o w i , lecz d z i ę k i r ę k o m . W zakresie poglądów dotyczących poznania Anaksagoras w b r e w E m p e d o k l e s o w i u w a ż a , ż e n i e p o z n a j e m y p o d o b n e g o p r z e z p o d o b n e , lecz to, co p r z e c i w n e , p o z n a j e m y p r z e c i w n y m (na przykład c z u j e m y to, co j e s t z i m n i e j s z e l u b c i e p l e j s z e od n a s z e g o ciała). W e d l e Anaksagorasa z m y s ł y są w p r a w d z i e w i e r n y m , ale o g r a n i c z o n y m ź r ó d ł e m w i e d z y : 5 9
60
Z racji słabości n a s z y c h z m y s ł ó w n i e j e s t e ś m y zdolni p o z n a ć p r a w d y . Zestawienie porównawcze przedsokratejskich n y c h wygląda n a s t ę p u j ą c o :
poglądów
Tworzywo
Czynnik ładu
Rzecznik
woda bezkres powietrze ogień c z t e r y żywioły nasiona
immanentny immanentny immanentny rozum miłość i w a ś ń umysł
Tales Anaksymander Anaksymenes Heraklit Empedokles Anaksagoras
kosmologicz
N a p o d s t a w i e t e g o z e s t a w i e n i a w i d z i m y w y r a ź n i e , j a k w rozwoju tej m y śli p r z e c h o d z i się od h y l o z o i z m u d o u z n a n i a c z y n n i k a w p r o w a d z a j ą c e g o ład. W t e n s p o s ó b n a s t ę p u j e s t o p n i o w e p r z y g o t o w a n i e pojęcia Boga.
5 9
6 0
D K 59 A 102. DK59B21.
ROZDZIAŁ X
Szkoła pitagorejska W j e d n y m z p o p r z e d n i c h rozdziałów m ó w i l i ś m y j u ż o P i t a g o r a s i e , z a ł o ż o n y m p r z e z n i e g o z w i ą z k u , p r z e ś l a d o w a n i a c h p i t a g o r e j c z y k ó w ( 4 5 0 - 4 1 0 ) i ich u c i e c z c e z K r o t o n u . O p u ś c i w s z y K r o t o n , pitagorejczycy z grom adz ili się w R e g i u m , w k t ó r y m założyli s z k o ł ę . W IV w. g ł ó w n a szkoła pitagorejska z na jdow a ła się na Sycylii w T a r e n c i e , w k t ó r y m p a n o w a ł b a r d z o d ł u g o A r c h y t a s , ideał k r ó l a - f i l o zofa. P r z e ś l a d o w a n i e p i t a g o r e j c z y k ó w s p o w o d o w a ł o k o n i e c z n o ś ć migracji, w w y n i k u c z e g o osiedlili się oni w s a m e j Grecji, w której ich m y ś l okazała się o g r o m n i e w p ł y w o w a . P l a t o n , c z e g o ś w i a d e c t w o z n a j d u j e m y w j e g o Fedonie, p o z o s t a w a ł z n i m i w bliskich s t o s u n k a c h . W s p ó ł c z e s n y m S o k r a t e s o w i m i s t r z e m szkoły p i t a g o r e j s k i e j był Filolaos z T a r e n t u . W i e m y , ż e zajmował się m a t e m a t y k ą i m e d y c y n ą , w k t ó r e j p r e z e n tował n a u k ę p o d o b n ą d o teorii Filistiona z S y r a k u z w p r o w a d z a j ą c e g o \f\ff\KÓV nvE\>\ia mające za z a d a n i e c h ł o d z e n i e krwi. Filolaos t w i e r d z i ł , ż e ciało i j e go s k ł a d n i k i są z n a t u r y c i e p ł e , a z i m n o w d y c h a n e j e s t z z e w n ą t r z . P o d s t a w o w ą tezą p i t a g o r e i z m u było t w i e r d z e n i e , ż e rzeczy są liczbami. P y t a n i e o z n a c z e n i e t e g o t w i e r d z e n i a zadawali s o b i e j u ż starożytni. Z w r ó ć m y u w a g ę na o d p o w i e d ź p r z e d s t a w i o n ą p r z e z Arystotelesa, w k t ó r e j Stagiryta w s k a z u j e trzy m o ż l i w e rozwiązania, t w i e r d z ą c , ż e liczby mogą b y ć e l e m e n t a m i rzeczy, b ą d ź ich p r z y c z y n a m i l u b w z o r a m i . Używając t e r m i n o l o g i i a r y s t o t e l e j skiej, w m y ś l p i e r w s z e j e w e n t u a l n o ś c i liczby m o ż n a b y n a z w a ć materialną przyczyną rzeczy. A r y s t o t e l e s uznał, ż e j e s t to najbardziej p r a w d o p o d o b n a in t e r p r e t a c j a p i t a g o r e j s k i e g o t w i e r d z e n i a . T a k j a k inni p r e s o k r a t y c y , p i t a g o r e j czycy stawiali b o w i e m pytania kosmologiczne, przedstawiając p o d o b n e w s w y m c h a r a k t e r z e o d p o w i e d z i . T y m , c z y m dla i n n y c h filozofów była w o d a , p o w i e t r z e czy o g i e ń , dla p i t a g o r e j c z y k ó w były liczby, a d o k ł a d n i e j , t w o r z y w e m rzeczy b y ł y n i e s a m e liczby, ale ich e l e m e n t y . 61
C z y m są j e d n a k e l e m e n t y liczb? O d p o w i e d ź na to p y t a n i e p r o w a d z i nas p o raz k o l e j n y d o p i e r w o t n e g o pojęcia przeciwieństw. P o d s t a w o w y m p r z e c i w i e ń s t w e m w z a k r e s i e liczb j e s t p a r z y s t e i n i e p a r z y s t e , k t ó r e u t o ż s a m i a się z przeci w i e ń s t w e m tego, co n i e o g r a n i c z o n e i ograniczone. P a r z y s t e pociąga za sobą n i e s k o ń c z o n ą p o d z i e l n o ś ć . P a r z y s t e n i e j e s t j e d n a k dla pitagorejczyków rozcią głe, p o n i e w a ż j a k o n i e o g r a n i c z o n e nie j e s t próżnią, w w y n i k u c z e g o posiada w y miary. D a l s z y m i e l e m e n t a m i liczb są p u n k t , linia, płaszczyzna. P u n k t w r o z u m i e niu p i t a g o r e j s k i m j e s t j e d n a k wymierny, p o n i e w a ż m a wielkość, linia szerokość, a płaszczyzna grubość. S k o r o p u n k t utożsamia się z jednością, w y n i k a z tego, ż e j e d n o ś ć j e s t rozciągła. T a k p o j m o w a n e liczby są więc rozciągłe, co prowadzi d o poglądu, ż e rzeczy c i e l e s n e z b u d o w a n e są z liczb. Z g o d n i e z A r y s t o t e l e s e m m o D K 58 B 5.
42
Starożytność. Okres presokratejski
żerny w i ę c p r z y p u s z c z a ć , że pitagorejczycy istotnie uważali liczby za składniki rzeczy, a w o b e c t e g o i za przyczyny materialne, czyli ich tworzywo. W e d l e p i t a g o r e j c z y k ó w r ó w n i e ż cała e t y k a w s p i e r a się na p o r z ą d k u licz b o w y m . I n t e r p r e t a c j a tej części d o k t r y n y pitagorejskiej nastręczała j e d n a k j u ż A r y s t o t e l e s o w i t a k i c h t r u d n o ś c i , że n i e m ó g ł on pojąć, w jaki s p o s ó b wiązali oni c n o t ę l u b d u s z ę z liczbą. P i t a g o r e j c z y c y zajęli t a k ż e s t a n o w i s k o o d n o ś n i e d o t a k w a ż n e g o dla p r e s o k r a t y k ó w z a g a d n i e n i a , j a k i m była n a u k a o żywiołach. Uznali w i ę c , ż e e l e m e n t y to bryłki g e o m e t r y c z n e , t a k i e j a k k o s t k a , p i r a m i d a , d w u n a s t o ś c i a n . N a j w i ę k s z e z n a c z e n i e przypisywali najbardziej p o d o b n e m u d o kuli d w u n a s t o ś c i a n o w i , k t ó r y u t o ż s a m i a n y był p r z e z nich ze sferą w s z e c h ś w i a t a . T e n pitagorejski k u l t kuli zaowocował t a k ż e p y t a n i a m i n a t u r y g e o m e t r y c z n o - p r a k t y c z n e j . J a k ż e b o w i e m m o ż n a w y t w o r z y ć coś, co b y ł o b y najbar d z i e j p o d o b n e d o kuli? O d p o w i e d ź z n a j d u j e m y w p l a t o ń s k i m Fedonie, w k t ó r y m m o w a j e s t o fabrykacji okrągłej piłki złożonej z d w u n a s t u b a r w n y c h s k ó r . K a ż d a z t y c h skór w i n n a b y ć r e g u l a r n y m p i ę c i o b o k i e m , a b y d w a n a ś c i e tworzyło r a z e m z b l i ż o n y d o kuli d w u n a s t o ś c i a n . Ś w i ę t o ś ć kuli j e s t z a t e m przy czyną k u l t u d w u n a s t o ś c i a n u czy t e ż p i ę c i o b o k u . O z n a c z e n i u t e g o t y p u s y m boliki ś w i a d c z y to, ż e t a j n y m z n a k i e m p i t a g o r e i z m u był w ł a ś n i e p i ę c i o b o k z w a n y pentagramem l u b pentalfą. S y m b o l t e n w późniejszych czasach zachował swoje d u ż e z n a c z e n i e w magii (symbol zdrowia u Paracelsusa), o k u l t y z m i e (gwiazda pięcioramienna) czy w e wszelakich rodzajach tajnych stowarzy szeń. D o jakiego stopnia pitagorejczycy pilnowali tej świętości, świadczy przekaz, w e d l e którego żyjący na początku V w. przed C h r y s t u s e m H i p p a s o s z M e t a p o n tu został przez pitagorejczyków w r z u c o n y d o morza za z d r a d ę tajemnic n a u k o w y c h , a mianowicie za w y d a n i e tajemnicy kon strukcji dodekachedronu^'. W s p o m n i a n a j u ż a r y s t o t e l e j s k a interpretacja k o n c e p c j i pitagorejskiej n i e m u s i b y ć j e d y n i e słuszna. M o ż n a ją b o w i e m i n t e r p r e t o w a ć w d u c h u b a r d z i e j w s p ó ł c z e s n y m . G ł ó w n ą myślą b y ł o b y z a t e m to, ż e cała rzeczywistość daje się ująć t y l k o ilościowo, a nie j a k o ś c i o w o . J a k p i s z e Filolaos: 62
W s z e l k i e rzeczy, k t ó r e d o s t ę p n e są n a s z e m u p o z n a n i u , posiadają liczby i nic n i e m o ż e b y ć p o j ę t e ani p o z n a n e b e z l i c z b . 64
6 2
6 3
6 4
Platon, Fedon, 110 b. D K 18 A 4. DK44B4.
X. Szkoła pitagorejska
43
M a m y również p e w n e podstawy, by twierdzić, że pitagorejczycy przyj m o w a l i trzecią z e w s k a z y w a n y c h p r z e z A r y s t o t e l e s a k o n c e p c j i , w e d l e której liczby są w z o r a m i dla rzeczy. W jej p r z y p a d k u n i e z w y k l e t r u d n o j e s t j e d n o z n a c z n i e s t w i e r d z i ć , czy j e s t to p i e r w o t n a k o n c e p c j a p i t a g o r e j s k a , czy t e ż j e s t to m y ś l P l a t o n a . W y d a j e się j e d n a k , ż e bardziej p r a w d o p o d o b n e j e s t t w i e r d z e n i e p r z y j m u j ą c e p i t a g o r e j s k i e źródło k o n c e p c j i idei i p o d k r e ś l a j ą c e p o k r e w i e ń stwo platonizmu z późnym pitagoreizmem. P o j ę c i e h a r m o n i i o d g r y w a dużą rolę w całej u p r a w i a n e j p r z e z p i t a g o r e j czyków nauce. Niewątpliwie pod w p ł y w e m m e d y c y n y w p ó ź n y m pitagorei z m i e p r z y j m u j e się, ż e d u s z a j e s t h a r m o n i ą p r z e c i w i e ń s t w . P o j ę c i e h a r m o n i i j e s t t e ż p o d s t a w o w e dla k o n c e p c j i a s t r o n o m i c z n y c h . H a r m o n i a p o l e g a na o d p o w i e d n i c h stosunkach dźwiękowych w oktawie. Ponieważ przyczyną dźwię k u j e s t r u c h , w i ę c p i t a g o r e j c z y c y uważają, ż e w i e l o ś ć sfer znajdujących się w ru c h u t w o r z y h a r m o n i ę d ź w i ę k ó w . Z w i ę k s z a j ą c y się p ę d d a l s z y c h ciał n i e b i e s k i c h j e s t przyczyną, iż najwyższy t o n w y d a j e najbardziej o d l e g ł a sfera gwiazd stałych a n i e p o z o r n i e najszybciej poruszające się planety. W ś r o d k u świata n i e z n a j d u j e się Z i e m i a , lecz o g i e ń c e n t r a l n y . W o k ó ł t e go o g n i a krąży d z i e s i ę ć ciał n i e b i e s k i c h : P r z e c i w z i e m i a (dvTi%Gcov/ Z i e m i a , K s i ę ż y c , S ł o ń c e , p i ę ć p l a n e t i gwiazdy. D o d a t k o w ą p l a n e t ę , P r z e c i w z i e m i ę , p r z y j ę t o , a b y liczba p l a n e t r ó w n a była ś w i ę t e j dziesiątce. W p o r ó w n a n i u z filozoficznymi p o p r z e d n i k a m i p i t a g o r e j c z y c y p r z e d s t a wiają b a r d z o r o z w i n i ę t y s y s t e m a s t r o n o m i c z n y . W ich k o n c e p c j i Z i e m i a o b r a c a się w o k ó ł c e n t r a l n e g o o g n i a . Z i e m i a j e s t kulista, w o b e c c z e g o o g i e ń c e n t r a l n y i P r z e c i w z i e m i a w i d o c z n e są z a n t y p o d ó w . D o z a s a d n i c z y c h t e z pitagorejskiej a s t r o n o m i i należą: o g i e ń centralny, P r z e c i w z i e m i a , k u l i s t o ś ć Z i e m i , h a r m o n i a sfer. Wielką z d o b y c z ą s p e k u l a c j i p i t a g o r e j s k i c h j e s t u m i e s z c z e n i e Z i e m i w liczbie p l a n e t i p r z y j ę c i e , ż e Z i e m i a n i e jest c e n t r u m systemu planetarnego.
R O Z D Z I A Ł XI
Młodsi eleaci Z a r ó w n o s y s t e m E m p e d o k l e s a , j a k i A n a k s a g o r a s a był p l u r a l i s t y c z n y i miał na c e l u p o j e d n a n i e t e z H e r a k l i t a i P a r m e n i d e s a . J e d n a k t a k i e rozwiązanie n i e z n a lazło u z n a n i a w g r o n i e n a j b l i ż s z y m P a r m e n i d e s o w i . E l e a t a stworzył b o w i e m s z k o ł ę , k t ó r e j p r z e d s t a w i c i e l e - t a k zwani młodsi eleaci - bronią j e g o poglądów, walcząc z p l u r a l i z m e m , a zwłaszcza z p i t a g o r e i z m e m . D o u c z n i ó w P a r m e n i d e sa należeli Z e n o n z E l e i i M e l i s s o s z S a m o s .
1. Z e n o n z Elei Z e n o n z E l e i zasłynął j a k o twórca a r g u m e n t ó w p r z e c i w k o r u c h o w i . Był on u l u b i o n y m u c z n i e m P a r m e n i d e s a , od k t ó r e g o był o k o ł o d w a d z i e ś c i a p i ę ć lat m ł o d szy. U r o d z i ł się o k o ł o r o k u 4 8 9 , a z m a r ł o k o ł o 4 3 0 r. p r z e d C h r y s t u s e m . W e d l e relacji P l a t o n a m n i e j w i ę c e j w roku 4 4 9 był z P a r m e n i d e s e m w A t e n a c h i t a m s p o t k a ł b a r d z o m ł o d e g o S o k r a t e s a . W E l e i , skąd p o c h o d z i ł i g d z i e działał, o d grywał p o w a ż n ą rolę polityczną. N i e w i a d o m o d o k ł a d n i e , co napisał. M ó w i się, iż j e d n o z dzieł Z e n o n a m i a ł o b y ć p o ś w i ę c o n e k r y t y c e E m p e d o k l e s a . P r z y p i s u j e m u się t a k ż e rozpra w ę O przyrodzie (Ilept
c), k t ó r a miała b y ć w z o r e m formy d i a l o g o w e j , ale n i e j e s t w o g ó l e p e w n e , czy Z e n o n pisał dialogi. M i a ł o n s k ł o n n o ś c i w y r a ź n i e polemiczne i apologetyczne. Arystoteles powiada o nim wprost jako o twórcy d i a l e k t y k i (Tfjc 8iaX£Knicf)c ei)peTT]c) r o z u m i a n e j j a k o u d o s k o n a l o n a s z t u k a p r o w a d z e n i a sporów, polegająca na t y m , ż e z e z d a n i a p r z e c i w n i k a w y p r o w a d z a się d w a z d a n i a s p r z e c z n e . M e t o d a ta została p o t e m u d o s k o n a l o n a p r z e z s o f i stów, a j e s z c z e p ó ź n i e j w y k o r z y s t a n a w j e d n e j z e szkół s o k r a t y c z n y c h , m i a n o wicie p r z e z m e g a r e j c z y k ó w , k t ó r z y prowadzili spory dla sporów. 6 5
P a r a d o k s y Z e n o n a , k t ó r e z a p e w n i ł y m u w i e l k ą sławę, d o c z e k a ł y się w i e lu i n t e r p r e t a c j i i d o dziś zajmują u m y s ł y badaczy. I.
Dychotomia
By p r z e b y ć p e w i e n d y s t a n s , t r z e b a n a j p i e r w p r z e b y ć j e g o p o ł o w ę . By j e d n a k p r z e j ś ć p o ł o w ę , k o n i e c z n e j e s t p o k o n a n i e p o ł o w y o w e j połowy, i t a k w nieskończoność. I I . Achilles Ż ó ł w n a starcie w y p r z e d z a o p e w i e n d y s t a n s Achillesa. T e n , c h c ą c d o g o -
6 5
DK29A1.
XI. Młodsi eleaci
45
nić żółwia, m u s i n a j p i e r w d o t r z e ć d o miejsca, z k t ó r e g o w y r u s z y ł żółw. Z a n i m j e d n a k d o t r z e d o t e g o miejsca, żółw postąpi n a p r z ó d . T a k a sytuacja b ę d z i e się p o w t a r z a ł a w n i e s k o ń c z o n o ś ć . A z a t e m Achilles n i g d y nie d o g o n i żółwia. I I I . Strzała Strzała w y p u s z c z o n a z ł u k u w k a ż d y m m o m e n c i e z n a j d u j e się w j a k i m ś m i e j s c u , a znajdując się w d a n y m miejscu spoczywa. Z t e g o w y n i k a w n i o s e k , iż n i e m a r u c h u , p o n i e w a ż r u c h j e s t to p r z e c h o d z e n i e z miejsca w m i e j s c e . IV. O d r ę b n y c h a r a k t e r m a a r g u m e n t o k r e ś l a n y j a k o Stadion, k t ó r e g o in terpretacja nastręcza d u ż e trudności. Są trzy szeregi ćwiczących a t l e t ó w u s t a w i o n e w e d l e s y s t e m u I. S z e r e g A n i e p o r u s z a się, a B i C zmieniają s w e p o ł o ż e n i e , b i e g n ą c w p r z e c i w n y c h k i e runkach. Szybkość ruchu mierzona jest zawsze w odniesieniu do czegoś. Szyb k o ś ć s z e r e g u C w o b e c A b ę d z i e d w u k r o t n i e w i ę k s z a od j e g o s z y b k o ś c i w o b e c B, a d r o g a p o k o n a n a p r z e z s z e r e g C b ę d z i e różna w o d n i e s i e n i u d o s z e r e g u A i d o B. T e n s a m r u c h m a z a t e m własności s p r z e c z n e . AAAA BBBB CCCC
II
AAAA BBBB CCCC
U p o d s t a w argumentacji Z e n o n a przedstawionej w III i IV paradoksie, tkwi założenie, ż e czas i przestrzeń nie są wielkościami ciągłymi, lecz sumą j e d n o s t e k . Linia j e s t s z e r e g i e m o d r ę b n y c h p u n k t ó w , a czas s z e r e g i e m j e d n o s t e k czasowych. Atak Z e n o n a kieruje się p r z e c i w k o pluralizmowi E m p e d o k l e s a , a zwłaszcza Ana ksagorasa, który twierdził, ż e nie m a żadnej rzeczy najmniejszej, ż e wszystko j e s t p o d z i e l n e , a m i m o to k a ż d a rzecz jest sumą bardzo małych j e d n o ś c i . Przy t a k i m pluralistycznym założeniu, j a k dowodzi Z e n o n , ruch jest sprzeczny. W i e l k ą zasługą w y s i ł k u Z e n o n a było s k i e r o w a n i e myśli g r e c k i e j na p o j ę cie w i e l k o ś c i ciągłej. T y l k o przyjęcie t a k i c h ciągłych w i e l k o ś c i m o ż e u c h r o n i ć od s p r z e c z n o ś c i , w k t ó r e w i k ł a p o m i e s z a n i e nieciągłych części i ciągłych w i e l kości, mających się z o w y c h nieciągłych części s k ł a d a ć . N a p o d o b n y c h z a ł o ż e n i a c h o p i e r a się a t a k Z e n o n a w y m i e r z o n y p r z e c i w m n o g o ś c i , czyli p r z e c i w p l u r a l i z m o w i . N a t y m p o l u walczy o n z p i t a g o r e j c z y k a mi i p o w i a d a , ż e n i e m o ż n a w s z y s t k i e g o u w a ż a ć t y l k o za s u m y j e d n o s t e k . Jeśli b o w i e m j e d n o ś c i są p o z b a w i o n e wielkości, to w s z y s t k o , co się z nich składa, m u s i b y ć n i e s k o ń c z e n i e m a ł e . A jeśli są o n e c z y m ś , to znaczy, jeśli mają w i e l kość, to złożona z nich rzecz m u s i b y ć n i e s k o ń c z e n i e w i e l k a , s k o r o p o d z i e l n o ś ć na j e d n o s t k i n i e m a k r e s u , j a k głosił A n a k s a g o r a s . W o b e c t e g o t r z e b a przyjąć, że «to, co j e s t » j e s t j e d n o i ż e m a w s z y s t k i e t e właściwości, j a k i e m u p r z y p i s y wał P a r m e n i d e s . P o d o b n i e a t a k u j e Z e n o n pojęcie p r z e s t r z e n i i próżni t w i e r d z ą c , ż e nie m a ż a d n e j p r z e s t r z e n i , p o n i e w a ż k a ż d a p r z e s t r z e ń w i n n a b y ć zawarta w innej p r z e -
Starożytność. Okres presokratejski
46
strzeni, i t a k w n i e s k o ń c z o n o ś ć . P r z e s t r z e ń p o j m u j e się w t y m a r g u m e n c i e j a k o p r ó ż n i ę , a Z e n o n , j a k P a r m e n i d e s i Anaksagoras, w y s t ę p u j e p r z e c i w próżni. Z e n o n k r y t y k u j e r ó w n i e ż w r a ż e n i a z m y s ł o w e , posługując się następują c y m a r g u m e n t e m . K o r z e c z b o ż a spadając na z i e m i ę w y d a j e o d g ł o s . Ale j e d n o z ziaren, k t ó r e składają się na k o r z e c zboża, spadając n i e w y d a j e d ź w i ę k u . Jeśli w i ę c j e d n a z części składających się na całość n i e w y d a j e o d g ł o s u , j a k m o g ł o b y b y ć m o ż l i w e , b y w y d a w a ł a d ź w i ę k całość?
2. Melissos z Samos D r u g i m p r z e d s t a w i c i e l e m szkoły e l e a c k i e j j e s t M e l i s s o s z S a m o s . Wsławił się o n j a k o d o w ó d c a floty samijskiej, która zadała flocie a t e ń s k i e j k l ę s k ę p o d Sa m o s w r o k u 4 4 1 / 4 4 0 p r z e d C h r y s t u s e m . Był u c z n i e m P a r m e n i d e s a , ale m o ż l i w e jest, ż e n a l e ż a ł t a k ż e d o szkoły j o ń s k i e j . M e l i s s o s napisał r o z p r a w ę O przy rodzie, czyli o bycie (llepi cpwecoc f| Ttepi xov 6vxoc). O j e g o n a u c e d o w i a d u j e m y się z a n o n i m o w e g o dzieła O Melissosie, Ksenofanesie, Gorgiaszu ( l l e p i MeAiaaoi), rcepi Eeyoędyoi^, 7t£pi ropyioi)). M e l i s s o s rozwija p o g l ą d y P a r m e n i d e s a . P o d e j m u j e rozważania na t e m a t n i e s k o ń c z o n o ś c i , k t ó r e j j e d n a k n i e wiąże w y ł ą c z n i e z c z a s e m . P r z y j m u j e w i e c z n o ś ć w s z e c h ś w i a t a , ale u w a ż a , ż e p a r m e n i d e j s k i ocpalpoc n i e j e s t p r z e s t r z e n n i e ograniczoną kulą, lecz j e d n o r o d n y m i c i e l e s n y m plenum, rozciągającym się b e z k r e s u z a r ó w n o w czasie, j a k i p r z e s t r z e n i . N o w o ś c i ą w myśli M e l i s s o s a było t a k ż e w p r o w a d z e n i e p r z e s t r z e n n e g o r o z u m i e n i a n i e s k o ń c z o n o ś c i . M e l i s s o s był b o w i e m j e d y n y m p o ś r ó d eleatów, k t ó r y u z n a w a ł świat za n i e o g r a n i c z o n y , przy pisując n i e s k o ń c z o n o ś ć p r z e s t r z e n n ą p a r m e n i d e j s k i e m u j e d n u . M e l i s s o s zarzucał filozofom j o ń s k i m , ż e n i e dostrzegli c h a r a k t e r y z u j ą c e j świat j e d n o r o d n o ś c i i ż e to j e s t przyczyną b ł ę d ó w i n i e k o n s e k w e n c j i w ich m y ś l e n i u . P a r m e n i d e s o w e «to, co j e s t » j e s t z d a n i e m M e l i s s o s a n i e t y l k o w i e c z n e , n i e s k o ń c z o n e p r z e s t r z e n n i e , j e d y n e i n i e z m i e n n e , ale n i e d o z n a j e t e ż ż a d n e g o b ó l u ani c i e r p i e n i a , a z a t e m j e s t d o s k o n a ł e . C i e k a w a j e s t r ó w n i e ż k r y t y k a Anaksagorasa, którą p r z e p r o w a d z a M e l i s sos. T w i e r d z i o n , ż e , jeśli z g o d n i e z A n a k s a g o r a s e m p r z y j m u j e się wielość, to w i n n o się z a r a z e m przyjąć, ż e k a ż d a część wielości m a właściwości P a r m e n i d e s o w e g o b y t u . J e s t b a r d z o z n a m i e n n e , że M e l i s s o s , myśląc w d u c h u e l e a c k i m , p r z e w i d z i a ł z n a c z e n i e i w a r t o ś ć filozoficzną a t o m i z m u . 6 6
6 6
D K 30 B 8.
R O Z D Z I A Ł XII
Filozofowie eklektyczni Z a n i m p r z e j d z i e m y d o w i e l k i e g o s y s t e m u a t o m i s t y c z n e g o , o m ó w m y g r u p ę fi lozofów e k l e k t y c z n y c h , n i e tworzących szkoły. H i p p o n z S a m o s ( l u b z K r o t o n u ) należał d o italskiej szkoły m e d y c z n e j . Ż y ł i działał w s p ó ł c z e ś n i e z E m p e d o k l e s e m oraz A n a k s a g o r a s e m . J e s t o n w s w y c h p o g l ą d a c h z a l e ż n y od szkoły z M i l e t u , a s z c z e g ó l n i e od Talesa. U w a ża, ż e p i e r w o t n y m t w o r z y w e m j e s t wilgoć, która składa się z w o d y i p o w i e t r z a . L i c z n e e l e m e n t y s y s t e m ó w różnych myślicieli i szkół w y s t ę p u j ą w d z i e łach D i o g e n e s a z Apollonii. P r a w i e nic n i e w i e m y o j e g o życiu i p i s m a c h . D y s p o n u j e m y j e d n a k z a c h o w a n y m i p r z e z S y m p l i c j u s z a f r a g m e n t a m i z j e g o dzieła p r z e c h o w y w a n e g o w A k a d e m i i P l a t o ń s k i e j . N a ich p o d s t a w i e m o ż e m y stwier dzić, ż e j e g o z a i n t e r e s o w a n i a były g ł ó w n i e fizjologiczne. M i ę d z y i n n y m i n a p i sał r o z p r a w ę o żyłach. D i o g e n e s w s p o m i n a o c z t e r e c h e l e m e n t a c h , o k t ó r y c h nauczał E m p e d o k l e s , ale idąc za A n a k s y m e n e s e m , uważał, ż e t w o r z y w e m w s z e c h r z e c z y j e s t p o w i e t r z e . P o w i e t r z u p r z y p i s u j e właściwości, k t ó r e A n a k s a g o r a s p r z y z n a ł u m y s ł o wi. Z n a m i e n n y j e s t t e ż z w i ą z e k , jaki w e d l e n i e g o zachodzi m i ę d z y p o w i e t r z e m a ż y c i e m : w s z y s t k o , co żyje, o d d y c h a . J e s t e s t w a ż y w e p o w s t a ł y z z i e m i p o d w p ł y w e m ciepła. D u s z ę o k r e ś l a j a k o c i e p ł e p o w i e t r z e , krążące wraz z krwią w żyłach. R o ś l i n y n i e mają duszy, p o n i e w a ż n i e oddychają p o w i e t r z e m . I d ą c za p o g l ą d a m i szkół l e k a r s k i c h , przypisywał wielką rolę p r z e c i w i e ń s t w o m , a zwłaszcza p r z e c i w i e ń s t w u m i ę d z y t y m , co g ę s t e , a t y m , co r z a d k i e . P i tagorejskie zdobycze astronomiczne musiały być też pilnie strzeżone, ponieważ pogląd o kulistości Z i e m i p r z y j m u j e się o p o r n i e . D l a D i o g e n e s a Z i e m i a nie j e s t kulą, lecz k r ą ż k i e m . P o g l ą d y Anaksagorasa i n a u k a o p o r a c h m u s i a ł y w p ł y n ą ć na t e z ę D i o g e n e s a , ż e ciała n i e b i e s k i e to p o r o w a t e k a m i e n i e . Z a A n a k s y m a n d r e m u w a ż a on, ż e i s t n i e j e niezliczona liczba ś w i a t ó w i ż e giną o n e k o lejno w p r ó ż n i w w y n i k u p r o c e s u zagęszczania i rozrzedzania. W p o z n a w a n i u r ó w n i e ż główną rolę gra p o w i e t r z e , g d y ż p r z y j m o w a n i e w r a ż e ń d o k o n u j e się d z i ę k i t e m u , ż e p o w i e t r z e działa na m ó z g i na i n n e organy. U D i o g e n e s a m a m y w i ę c z n a m i e n n e p o ł ą c z e n i e e l e m e n t ó w starych szkół i t e n d e n c j i z tkwią c y m w s z k o ł a c h l e k a r s k i c h u z n a n i e m dla s z c z e g ó ł o w y c h b a d a ń d o ś w i a d czalnych. P o ś r ó d e k l e k t y k ó w k o n t y n u u j ą c y c h tradycje k o s m o l o g i c z n e j szkoły j o ń skiej z n a j d u j e m y , nawiązującego d o A n a k s y m e n e s a , Iolaiosa z H i m e r y , w e d ł u g k t ó r e g o t w o r z y w e m j e s t p o w i e t r z e , oraz o s t a t n i e g o ze starych k o s m o l o g ó w , ucznia Anaksagorasa, Archelaosa z Aten. M o ż l i w e , że A r c h e l a o s był n a s t ę p c ą A n a k s a g o r a s a w s z k o l e w L a m p s a k o s i że był n a u c z y c i e l e m S o k r a t e s a . Archelaos p r a g n i e połączyć j o ń s k i e k o n c e p c j e k o s m o l o g i c z n e z n a u k ą A n a k s a g o r a s a . W swojej filozofii w p r o w a d z a p r z e c i -
Starożytność. Okres presokratejski
48
wieristwa ciepła i z i m n a oraz t e g o , co g ę s t e i r z a d k i e . P r z e c z y p o g l ą d o w i , j a k o b y u m y s ł był niezłożony. P r z y j m u j e t e ż niezliczoność światów. U Kratylosa o d ż y w a , j e s z c z e bardziej u w i k ł a n y w s p r z e c z n o ś c i , s y s t e m H e r a k l i t a . W p r z y p a d k u w s z y s t k i c h myślicieli e k l e k t y c z n y c h j e s t e ś m y świad k a m i p r ó b o d n o w i e n i a d a w n e j k o s m o l o g i i j o ń s k i e j , k t ó r a j e d n a k w o w y c h cza sach była j u ż p r z e ż y t k i e m . O r y g i n a l n y i c i e k a w y j e s t a t o m i z m , d r u g i m ż y w y m k i e r u n k i e m j e s t p i t a g o r e i z m . S k o s t n i e n i e kosmologii u e k l e k t y k ó w ś w i a d c z y o t y m , ż e d a w n a filozofia joiiska n i e była z d o l n a u s t o s u n k o w a ć się d o n o w y c h t e n d e n c j i filozoficznych, w y s t ę p u j ą c y c h zwłaszcza w a t o m i z m i e .
R O Z D Z I A Ł XIII
Atomizm D z i e j e a t o m i z m u n i e są d o b r z e z n a n e . T e o r i ę a t o m i s t y c z n ą w i ą z a n o c z ę s t o z i m i e n i e m D e m o k r y t a , z a p o m i n a j ą c o L e u k i p p o s i e . W y n i k a ł o to z t e g o , iż j u ż w starożytności zrodziło się p r z e k o n a n i e , ż e L e u k i p p o s w o g ó l e n i e istniał. D z i ś j e d n a k m o ż e m y s t w i e r d z i ć , ż e j e s t o n postacią historyczną, ż e z a p e w n e p o c h o dził z M i l e t u , ale m i e s z k a ł w A b d e r z e , w której był głową szkoły.
1. Leukippos A r y s t o t e l e s i Teofrast uważają go za t w ó r c ę a t o m i z m u . Teofrast p r z e k a z u j e , ż e był o n z w o l e n n i k i e m P a r m e n i d e s a . P o z o s t a w a ł p o d w p ł y w e m Z e n o n a i m o ż l i w e jest, że słuchał jego nauk. N i e m n i e j j e d n a k jego poglądy były bardzo różne od e l e a c k i c h , co skłaniało n i e k t ó r y c h b a d a c z y d o przyjęcia tezy, ż e w k o n c e p cji L e u k i p p o s a n i e m a ż a d n y c h śladów e l e a t y z m u . O p i s m a c h L e u k i p p o s a n i e m o ż e m y n i c z e g o t w i e r d z i ć na p e w n o . W i a d o m o , ż e s k ł a d a ł y się o n e n a d u ż y corpus, k t ó r y p o t e m w całości p r z y p i s y w a n o D e m o k r y t o w i . Teofrast, d z i ę k i k t ó r e m u m o ż n a ustalić, j a k i e b y ł y z a p a t r y w a n i a L e u k i p p o s a i w c z y m różniły się od p o g l ą d ó w D e m o k r y t a , p o w i a d a , ż e L e u k i p p o s był a u t o r e m dzieła Wielki porządek fMeyac 8KXKOG|IOC). L e u k i p p o s , który pochodził z Miletu, zgodnie z charakterem tamtejszej szkoły, starał się d a ć m o ż l i w i e p e ł n ą o d p o w i e d ź na p o d s t a w o w e p y t a n i e stawia n e p r z e z jej w c z e ś n i e j s z y c h p r z e d s t a w i c i e l i : z c z e g o w s z y s t k o p o w s t a ł o ? P r z y j m u j e o n i s t n i e n i e n i e p o d z i e l n y c h (axo|ioc) c z ą s t e c z e k p e ł n i ą c y c h rolę t w o r z y wa. W a r t o j e d n a k z a z n a c z y ć , iż cząsteczki t e , chociaż n i e p o d z i e l n e fizycznie, są j e d n a k p o d z i e l n e m a t e m a t y c z n i e z racji p o s i a d a n i a w i e l k o ś c i . D z i e d z i c z ą o n e właściwości P a r m e n i d e s o w e g o «tego, co j e s t » . N i e w ą t p l i w i e istnieją r ó w n i e ż związki m i ę d z y p o g l ą d a m i L e u k i p p o s a i pluralistów. N i e j e s t j e d n a k ł a t w o rozstrzygnąć, czy stałość e m p e d o k l e j s k i c h e l e m e n t ó w w p ł y n ę ł a na t e o r i ę a t o m ó w , czy d o k o n a ł się p r o c e s o d w r o t n y i k o n cepcja L e u k i p p o s a oddziałała na E m p e d o k l e s a i A n a k s a g o r a s a . W e d l e filozofa w s z y s t k i e a t o m y są p o d w z g l ę d e m s u b s t a n c j i r ó w n e , a różnią się o k r e ś l e n i a m i ilościowymi oraz t y m , ż e mogą w y s t ę p o w a ć w r ó ż n y c h u k ł a d a c h . W b r e w P a r m e n i d e s o w i i A n a k s a g o r a s o w i L e u k i p p o s p r z y j m u j e ist n i e n i e p r ó ż n i . A t o m i ś c i są w i ę c p i e r w s z y m i , którzy przyjmują i s t n i e n i e c z e g o ś , co n i e j e s t c i a ł e m . L e u k i p p o s t w i e r d z i , ż e a t o m y są w u s t a w i c z n y m r u c h u , ale - p o d o b n i e j a k j o ń s c y filozofowie przyrody, k t ó r z y sądzili, ż e cała m a t e r i a j e s t z istoty swej o b d a r z o n a r u c h e m - n i e wyjaśnia o n p r z y c z y n y r u c h u . T r u d n o j e d n o z n a c z n i e
Starożytność. Okres presokratejski
50
o d p o w i e d z i e ć , czy w e d ł u g n i e g o ów ruch j e s t p r z y p a d k o w y , czy celowy, n a t u ralny czy g w a ł t o w n y . S k o r o j e d n a k L e u k i p p o s j e s t d e t e r m i n i s t ą i d o s t r z e g a w e w s z y s t k i m k o n i e c z n o ś ć , m o ż n a sądzić, że r ó w n i e ż r u c h a t o m ó w n i e j e s t p r z y p a d k o w y , lecz k o n i e c z n y . Świat w e d l e filozofa j e s t złożony z n i e s k o ń c z o n e j liczby e l e m e n t ó w i n i e t y l k o n i e j e s t j e d y n y m b y t e m , ale n a w e t n i e t w o r z y j e d n o ś c i . L e u k i p p o s n i e przyjmuje b o w i e m żadnego czynnika, który by jedność tę wprowadzał. N i e ma z a t e m w j e g o filozofii n i c z e g o , co o d p o w i a d a ł o b y e m p e d o k l e j s k i e j miłości i w a śni czy a n a k s a g o r e j s k i e m u u m y s ł o w i . A t o m y w e d l e D e m o k r y t a , a z a p e w n e i L e u k i p p o s a , mają tylko w i e l k o ś ć i kształt. C h o c i a ż ciężar związany został z a t o m a m i d o p i e r o przez e p i k u r e j c z y ków, n i e m n i e j r ó w n i e ż L e u k i p p o s w s p o m i n a o ciężarze atomów, nadając m u istotną rolę w koncepcji k o s m o g o n i c z n e j . Twierdzi on, ż e u p o c z ą t k ó w k o s m o s u znajduje się wir atomów. W t y m p i e r w o t n y m wirze nastąpiło u p o r z ą d k o w a n i e ich w e d ł u g wielkości. W i e l k i e a t o m y zgromadziły się razem, a m a ł e krążyły o s o b n o . Przyczyną t e g o stanu było to, iż podczas gdy a t o m y w i e l k i e , k t ó r e były ciężkie, zmierzały d o środka wiru, d r o b n e , b ę d ą c lżejsze, uciekały na zewnątrz. L e u k i p p o s p r z e j m u j e od filozofów z Jonii wiarę w niezliczoną liczbę ś w i a t ó w i u w a ż a każdą g w i a z d ę za zbiór a t o m ó w , w c i ą g n i ę t y c h w sferę działa nia n a s z e g o świata. J e g o teoria i n s p i r o w a n a j e s t z a p e w n e obserwacją w i r ó w w o d n y c h l u b p o w i e t r z n y c h , ale - m i m o p e w n e j analogii - ruch a t o m ó w n i e j e s t w y w o ł y w a n y p r z e z siłę o d ś r o d k o w ą , g d y ż w ł a ś n i e cząstki l e k k i e uciekają na z e wnątrz. P o z a t y m j e d n y m s t a d i u m , g d y w ś r o d k u s k u p i a ł y się a t o m y w i e l k i e , czyli c i ę ż k i e , a n a z e w n ą t r z m a ł e , czyli l e k k i e , t e n p i e r w o t n y ruch j e s t n i e r e g u larny. W a r t o z a z n a c z y ć , że w a t o m i z m i e n i e m a j e s z c z e m o w y o c i ę ż k i m i l e k k i m j a k o o j a k i c h ś właściwościach a b s o l u t n y c h , p o n i e w a ż to d o p i e r o P l a t o n w s p o m i n a o k o n c e p c j i a b s o l u t n e j góry, dołu, a b s o l u t n e j l e k k o ś c i i ciążenia, a p e ł n e b r z m i e n i e pogląd t e n u z y s k a d o p i e r o w arystotelejskiej teorii miejsca n a t u r a l n e g o . W s w y c h p o g l ą d a c h a s t r o n o m i c z n y c h L e u k i p p o s w y d a j e się b y ć n i e c o zacofany. I d z i e za p i e r w o t n y m i k o n c e p c j a m i szkoły z M i l e t u , a n i e uwzględnia postępu dokonanego przez pitagoreizm. U L e u k i p p o s a m o ż n a d o s z u k a ć się źródła a t o m i s t y c z n e j teorii w r a ż e ń . P o d o b n i e j a k P a r m e n i d e s i E m p e d o k l e s , u w a ż a on, ż e z m y s ł y n i e dostarczają wiedzy o świecie, a człowiek ulega wywoływanym przez nie złudzeniom. N a wiązuje tu d o e m p e d o k l e j s k i e j teorii w y p ł y w ó w i porów. W s z y s t k i e p r z e d m i o ty wysyłają w y p ł y w y , czyli e m a n a c j e w postaci m i n i a t u r e k (ei§coAxx), k t ó r e w n i kają w o d p o w i e d n i o z b u d o w a n e o r g a n y p o z n a w c z e , czyli pory. T a teoria, zary s o w a n a p r z e z L e u k i p p o s a , d o c z e k a się rozwinięcia u D e m o k r y t a . 67
W a ż n e są k o n s e k w e n c j e t e g o p o g l ą d u dla n a u k i o duszy. D u s z a j e s t w e d l e L e u k i p p o s a zasadą życia, ale zasadą materialną, k t ó r e j t w o r z y w e m j e s t najr u c h l i w s z y z e l e m e n t ó w - o g i e ń . J e s t o n a zniszczalna, g d y ż czas jej trwania 6 7
D K 67 B 2: „Żadna rzecz nie powstaje bez przyczyny, lecz wszystko z jakiejś ra cji i konieczności."
XIII. Atom izm
51
ograniczany jest przez trwanie określonego skupienia atomów. Z koncepcją du szy j a k o o g n i a wiążą się i n n e p r z e k o n a n i a L e u k i p p o s a d o t y c z ą c e teorii o d d e c h u czy c h ł o d z e n i a p r z e z p o w i e t r z e . J a k w s p o m n i e l i ś m y , pozostaje b e z o d p o w i e d z i , czy t e o r i e d o t y c z ą c e a t o mów, p r ó ż n i i p o z n a n i a m o ż n a j u ż p r z y p i s y w a ć L e u k i p p o s o w i , czy t e ż ich twór cą j e s t D e m o k r y t . B e z w z g l ę d u na b r z m i e n i e o s t a t e c z n e j o d p o w i e d z i n i e u l e ga w ą t p l i w o ś c i , ż e d o p i e r o w myśli D e m o k r y t a s y s t e m a t o m i s t y c z n y u z y s k u j e swój p e ł n y w y m i a r .
2. Demokryt z Abdery P o s t a ć D e m o k r y t a o t w i e r a o k r e s wielkiej i dojrzałej myśli filozoficznej. J e g o życie p r z y p a d a na lata 4 7 0 / 4 6 9 ( 4 6 0 ) - 3 6 0 / 3 6 1 (370) p r z e d C h r y s t u s e m . Działał w A b d e r z e w Tracji. Był n i e w ą t p l i w i e j e d n y m z n a j w i ę k s z y c h u m y s ł ó w staro żytności n i e t y l k o j a k o filozof, ale r ó w n i e ż j a k o b a r d z o w s z e c h s t r o n n y uczony. J a k o j e d e n z n i e w i e l u s p o ś r ó d w c z e s n y c h filozofów n i e zajmował się ż y c i e m p o l i t y c z n y m , w p e ł n i oddając się pracy n a u k o w e j oraz p o d r ó ż o m , d z i ę k i k t ó r y m p o m n a ż a ł swój n i e b y w a ł y z a s ó b wiedzy. Z a p e w n e z e w z g l ę d u na p o g o d n e u s p o s o b i e n i e tradycja n a d a ł a m u - w p r z e c i w i e ń s t w i e d o z a p ł a k a n e g o H e r a k l i ta - p r z y d o m e k u ś m i e c h n i ę t y ( Y £ A X X G ! V O C ) . P i s m a szkoły w A b d e r z e składały się r a z e m na o g r o m n y corpus, który T r a zyllos, żyjący w czasach T y b e r i u s z a , ułożył w trzynaście tetralogii o b e j m u j ą c y c h e t y k ę , a s t r o n o m i ę , k o s m o l o g i ę , n a u k ę o c z ł o w i e k u , o duszy, o k s z t a ł t a c h , o bar wach, o obrazach, o dźwiękach, o ogniu, o kamieniach, o zarodkach, logikę (Kavcóv), n a u k ę o u m y ś l e (Ttepi vou), m a t e m a t y k ę , geografię, n a u k ę o r y t m a c h i h a r m o n i i , o poezji, f o n e t y k ę , g r a m a t y k ę , m e d y c y n ę , t e c h n i k ę , a g r o n o m i ę , h o d o w l ę , s t r a t e g i ę i i n n e . Z t e k s t ó w tych nic się j e d n a k n i e z a c h o w a ł o . P o t o m n o ś ć a u t o r s t w o t e g o zbioru w całości przypisała D e m o k r y t o w i ze w z g l ę d u na w y j ą t k o w o ś ć j e g o u m y s ł u i wiedzy. W y d a j e się j e d n a k n i e p r a w d o p o d o b n e , b y zbiór t e n był d z i e ł e m j e d n e g o c z ł o w i e k a . T r a d y c j a ta j e s t w i ę c p o d a w a n a w w ą t p l i w o ś ć i d l a t e g o w i e l u b a d a c z y p r z e k o n u j e , ż e c z ę ś ć dzieł n a l e ży p r z y p i s a ć L e u k i p p o s o w i . W twórczości a t o m i s t ó w zaznaczają się trzy filozoficznie w a ż n e działy, k t ó r e stanowią: ontologia i k o s m o l o g i a , n a u k a o p o z n a n i u i e t y k a . S ł a w n e j e s t p o w i e d z e n i e D e m o k r y t a „istnieją tylko a t o m y i p r ó ż n i a " . A t o m i ś c i uważają, że a p r i o r y c z n e s t a n o w i s k o eleatów, w e d l e k t ó r e g o ruch j e s t złudą, j e s t b ł ę d n e . D o m a g a j ą się z g o d n o ś c i z d o ś w i a d c z e n i e m , a wyjście z t r u d n o ś c i dostrzegają w przyjęciu s k o ń c z o n e j p o d z i e l n o ś c i materii. Z t e g o założenia w y n i k a k o n c e p cja n i e p o d z i e l n o ś c i o d w i e c z n y c h a t o m ó w . 68
6 9
6 8
6 9
D K 68 B 125. Wyjątek stanowi tylko podzielna w nieskończoność próżnia.
52
Starożytność. Okres presokratejski
A t o m y różnią się właściwościami g e o m e t r y c z n y m i , j a k i m i są kształt, poło ż e n i e i u k ł a d . T a ostatnia w ł a s n o ś ć oraz k o m b i n a c j e pozostałych są zasadą z m i e n n o ś c i . P r ó ż n i a n i e j e s t n i e b y t e m , lecz c z y m ś co istnieje, p o n i e w a ż b e z niej n i e m o ż n a b y wyjaśnić r u c h u , wzrastania i z m n i e j s z a n i a się p r z e d m i o t ó w oraz zjawiska o p o r u , jaki stawiają rzeczy. W s k u t e k istnienia próżni rzeczywistość j e s t nieciągła. Z tej p e r s p e k t y w y , posługując się j ę z y k i e m szkoły e l e a c k i e j , m ó g ł D e m o k r y t w y p o w i e d z i e ć z d a n i e : „ B y t nie bardziej istnieje od n i e b y t u " . U D e m o k r y t a , p o d o b n i e j a k u hylozoistów, ruch s t a n o w i n i e o d ł ą c z n ą w ł a s n o ś ć rzeczywistości, b ę d ą c o d w i e c z n y m . R u c h p o w o d u j e z m i a n ę u k ł a d ó w a t o m ó w . T y c h u k ł a d ó w m o ż e b y ć niezliczona liczba, p o d o b n i e j a k n i e s k o ń c z o n a j e s t liczba s a m y c h a t o m ó w . D e m o k r y t głosił: 70
N a p r a w d ę istnieją t y l k o a t o m y i próżnia, a słodycz i gorycz, c i e p ł o i bar w y są u m o w n e (vó^cp); m n i e m a się i w y o b r a ż a , że istnieją p o s t r z e g a n e w ł a s n o ś c i , a istnieją t y l k o a t o m y i p r ó ż n i a . 71
F r a g m e n t t e n w s k a z u j e na p r z e k o n a n i e o s u b i e k t y w n o ś c i l u d z k i c h s p o s t r z e ż e ń . O b i e k t y w n i e istnieją t y l k o a t o m y o właściwościach ilościowych, a ja kości mają w t y c h właściwościach o p a r c i e , ale są s u b i e k t y w n e w treści (to, co białe, z b u d o w a n e j e s t z a t o m ó w g ł a d k i c h , c z a r n e z szorstkich, n i e r ó w n y c h itp.). W e d l e D e m o k r y t a s p o s t r z e ż e n i a n i e dostarczają p r a w d z i w e g o o b r a z u rzeczywistości. R o z r ó ż n i a o n własności p i e r w o t n e (kształt, w i e l k o ś ć , ciężar, g ę stość, t w a r d o ś ć ) i własności w t ó r n e . N a teorii w r a ż e ń z m y s ł o w y c h o p i e r a swoją k o n c e p c j ę w i e d z y , k t ó r a j e s t d w o j a k a : r o z u m o w a , czyli p r a w d z i w a , i z m y s ł o w a , czyli c i e m n a . Uznając d o ś w i a d c z e n i e , D e m o k r y t k r y t y k u j e j e i p o d d a j e w ł a d z y r o z u m u . Ł ą c z y w t e n s p o s ó b e m p i r y z m z r a c j o n a l i z m e m , co w k o n s e k w e n c j i prowadzi do sceptycyzmu: 7 2
W g r u n c i e rzeczy nic n i e w i e m y , g d y ż p r a w d a skryta j e s t g ł ę b o k o . W r a ż e n i a o d b i e r a n e są d z i ę k i p o d o b i z n o m (el8coAxx). O w e ei8d)Axx są rów n i e ż a t o m a m i , k t ó r e p o p r z e z p o r y przedostają się d o l u d z k i e g o o r g a n i z m u . W k o n c e p c j i D e m o k r y t a w s z e l k i e zjawiska p s y c h i c z n e są r u c h a m i a t o m ó w . D u s z a , w k t ó r e j zjawiska t e mają m i e j s c e , j e s t r ó w n i e ż c i a ł e m , s k ł a d a j ą c y m się z d r o b n y c h , g ł a d k i c h i r u c h l i w y c h a t o m ó w ognia. P o d o b n i e j a k L e u k i p p o s , D e m o k r y t o d r z u c a celowość w świecie, a wszy s t k o wyjaśnia p r z y c z y n o w o . D l a w y t ł u m a c z e n i a świata wystarcza w y j a ś n i e n i e m e c h a n i z m u j e g o działania. D e m o k r y t nie p o s z u k i w a ł o s t a t e c z n e j p r z y c z y n y świata, n i e odróżniał świata z i e m s k i e g o od n i e b i a ń s k i e g o , n i e n a d a w a ł Z i e m i s t a n o w i s k a w y j ą t k o w e g o . P r z y j m o w a ł n a t o m i a s t niezliczoną liczbę ś w i a t ó w w różnych s t a d i a c h rozwoju, z k t ó r y c h tylko n i e l i c z n e nie stworzyły form życia.
7 0
7 1
7 2
D K 68 B 156. D K 68 B 125. D K 68 B 117.
53
XIII. Atomizm
W y j ą t k i e m w ś r ó d w c z e s n y c h filozofów j e s t D e m o k r y t z racji swych zain t e r e s o w a ń e t y c z n y c h . K i e r u n e k l u d z k i e m u p o s t ę p o w a n i u n a d a w a ć w i n i e n ro z u m , k t ó r y s t a n o w i i n s t a n c j ę k o n t r o l n ą zmysłów. R o z u m m ó w i , ż e „ n i e z bojaźni, lecz z o b o w i ą z k u n a l e ż y się w y s t r z e g a ć b ł ę d ó w " . S a m r o z u m u s t a n a w i a nakazy etyczne. Kto przestrzega jego zaleceń, ten „nie potrzebuje słuchać praw ( c u d z y c h ) , lecz żyć m o ż e j a k przystało c z ł o w i e k o w i w o l n e m u " . C o w i ę c e j , r o z k o s z e z m y s ł o w e są n i e t r w a ł e , a „ k t o w y b i e r a d o b r a d u c h o w e , w y b i e r a bar dziej b o s k i e " . D e m o k r y t głosi w i ę c e u d a j m o n i z m i e t y k ę i n t e l e k t u a l i s t y c z n ą , będąc p r z e k o n a n y m , że tylko rozum może przynieść zadowolenie dzięki umia rowi i d o s t a r c z y ć p r a w d z i w y c h rozkoszy. D o z a d o w o l e n i a k o n i e c z n y j e s t b o w i e m s p o k ó j , h a r m o n i a i cisza. 7 3
7 4
7 5
D e m o k r y t w y s o k o o c e n i a z a d o w o l e n i e , wyróżniając z a d o w o l e n i e s a m o w s o b i e i z a d o w o l e n i e u m o w n e , czyli t a k i e , k t ó r e l u d z i o m w y d a j e się z a d o w o l e n i e m . J e d n a k t y l k o t a k i e z a d o w o l e n i e j e s t p r a w d z i w e , k t ó r e u w a l n i a od n i e p o k o j u i obaw. G ł ę b i ę k o n c e p c j i D e m o k r y t a o d d a j e j e d n o z j e g o t w i e r d z e ń , w k t ó r y m głosi, ż e b a r d z i e j n i e s z c z ę ś l i w y j e s t t e n , k t o czyni n i e s p r a w i e d l i w o ś ć , niż t e n , k t o jej d o z n a j e .
7 3
7 4
7 5
DK68B41. D K 68 B 166. D K 68 B 37, przekł. K. Leśniak.
R O Z D Z I A Ł XIV
Rysy ogólne okresu presokratejskiego Z a n i m p r z e j d z i e m y d o o m a w i a n i a k l a s y c z n e g o o k r e s u filozofii g r e c k i e j , p r z y p a t r z m y się p i e r w s z e m u e t a p o w i jej rozwoju. C e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą o k r e s u p r e s o k r a t e j s k i e g o j e s t d o m i n a c j a k o n c e p c j i p r z y r o d n i c z y c h nad teorią c z ł o w i e ka i p r o b l e m e m d u c h a . C h o c i a ż filozofia zbliża się s t o p n i o w o d o t y c h zaga d n i e ń , to j e d n a k n i e w y c h o d z i j e s z c z e poza świat ciał. Filozofia g r e c k a r o z p o c z y n a się w szkole w M i l e c i e , która stawia n a c z e l n e p y t a n i e : z c z e g o w s z y s t k o powstało? O d h y l o z o i z m u p i e r w s z y c h filozofów ich n a s t ę p c y p r z e c h o d z ą d o s y s t e m ó w bardziej r o z w i n i ę t y c h , w k t ó r y c h c z y n n i k ł a d u n i e j e s t j u ż i m m a n e n t n y , ale j e s t c z y m ś , co działa poza ciałami, t a k j a k miłość i w a ś ń , u m y s ł (vo\)c) czy r o z u m (Xoyoc). T e o r i e E m p e d o k l e s a i A n a k s a gorasa są t y p o w e dla s y s t e m ó w w y ż s z e g o r z ę d u . O d n i e o k r e ś l o n e g o m o n i z m u obaj filozofowie p r z e c h o d z ą d o p l u r a l i z m u . N i e j e s t c a ł k i e m p e w n e , czy wyraz ' p o r z ą d e k ' ( K Ó O | I O C ) był j u ż w użyciu w s z k o l e milezyjskiej ( A n a k s y m e n e s ) , nie ulega j e d n a k wątpliwości, ż e k i e r u n k i e m , który przyczynił się d o t e g o , ż e świat z a c z ę t o p o j m o w a ć j a k o całość d o s k o n a l e u p o r z ą d k o w a n ą , był p i t a g o r e i z m . P r z y g o t o w a ł o n w d u ż e j m i e r z e kla syczną filozofię grecką, ale uczynił to p o ś r e d n i o , p r z y n o s z ą c z a r a z e m w i e l e t w i e r d z e ń , k t ó r e w y w a r ł y na nią n e g a t y w n y wpływ. C e n t r a l n e z n a c z e n i e liczby w p i t a g o r e i z m i e stwarza miejsce dla e l e m e n tu d u c h o w e g o , p o n i e w a ż liczba n i e j e s t ciałem w p e ł n y m t e g o słowa z n a c z e n i u . D l a t e g o o d c h o d z i o n od p i e r w o t n e g o m a t e r i a l i z m u hylozoistów i w p r o w a d z a z a s a d n i c z e pojęcia k o s m o s u , h a r m o n i i i r y t m u . Torują o n e d r o g ę s p i r y t u a l i z m o wi i przygotowują p o j ę c i e Boga i boskości l u d z k i e j duszy. J e d n a k p i t a g o r e i z m j e s t r ó w n i e ż ź r ó d ł e m z a p r a w i o n e g o magią o k u l t y z m u i a p r i o r y z m u , p r z y g o t o w u j ą c e g o i d e a l i z m . I s t n i e j e b o w i e m bliski z w i ą z e k m i ę d z y i d e a l i s t y c z n y m a p r i o r y z m e m i p i t a g o r e j s k i m k u l t e m liczby. W p i t a g o r e i z m i e liczba m a j e d n a k j e s z c z e właściwości ilościowe, z k t ó r y c h w y n i k a ich u n i w e r s a l n a rola p o w s z e c h n e g o t w o r z y w a , czyli t e g o , z c z e g o w s z y s t k o p o w s t a ł o . G ł ę b o k i rys d u a l i z m u , k t ó r e g o źródła tkwią w orfizmie, pojawia się wraz z p i t a g o r e i z m e m w k o n c e p c j i człowieka. D u a l i z m w antropologii filozoficznej w n i k n i e w filozofię P l a t o n a , u k t ó r e g o b ę d z i e stanowił tło całego s y s t e m u . W t y m p i e r w s z y m o k r e s i e p r o b l e m c z ł o w i e k a n i e został j e d n a k d o s t a t e c z n i e u w z g l ę d n i o n y . R o z d a r c i e p i e r w o t n i e j e d n o l i t e g o spojrzenia na świat u j o ń s k i c h k o s m o l o g ó w p r o w a d z i d o p y t a n i a o to, co w ś w i e c i e j e s t z ł u d n e , a co rzeczywi ste. P y t a n i e to, o d n i e s i o n e p o raz p i e r w s z y d o zjawiska zmiany, p r o w a d z i d o w i e l k i e g o s p o r u filozoficznego, k t ó r e g o s t r o n a m i są H e r a k l i t i eleaci. W przeci w i e ń s t w i e d o z o r i e n t o w a n e j na e n c y k l o p e d y c z n ą w i e d z ę szkoły z M i l e t u H e -
XIV. Rysy ogólne okresu presokratejskiego
55
raklit zwraca się k u c z ł o w i e k o w i , zaczyna od świata w r a ż e ń i narzucającej się c z ł o w i e k o w i z m i e n n o ś c i . W głębi swej d u s z y o d k r y w a ^óyoc, o g ó l n e p r a w o rzą dzące światem. P o d c z a s g d y H e r a k l i t zaufał z m y s ł o m , P a r m e n i d e s o p o w i e d z i a ł się za ro z u m e m przeciw empirii. Wedle Parmenidesa tym samym jest myślenie i bycie. W w y n i k u p r z e m y ś l e ń t y c h d w u filozofów pojawiają się s k r a j n e rozwiązania w filozofii b y t u : w a r i a b i l i z m i m o n i z m statyczny. P i e r w s z y o k r e s filozofii greckiej zrodził trzy w i e l k i e p r ó b y p o g o d z e n i a r o z b i e ż n o ś c i s t a n o w i s k H e r a k l i t a i eleatów. O d d z i a ł y w a ł y o n e n a s i e b i e w z a j e m n i e , a k a ż d a z nich nawiązywała w p e w n e j m i e r z e d o p i e r w o t n y c h p o m y s ł ó w filozoficznych. U E m p e d o k l e s a k o n c e p c j e l e k a r s k i e łączą się z e l e m e n t a m i o r f i c k o - p i t a g o r e j s k i m i , w r e z u l t a c i e p r z y j m u j e o n w swojej k o n c e p c j i stałość e l e m e n t ó w przy z m i e n n o ś c i ich układów. A n a k s a g o r a s rozwija p i e r w o t n ą k o s m o l o g i ę j o ń s k ą w k i e r u n k u skrajnie pojmowanego pluralizmu i przygotowuje pojęcie pierwiastka d u c h o w e g o i bo s k i e g o . C e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą j e g o k o n c e p c j i j e s t p r z e k o n a n i e o stałości na sion p o ł ą c z o n e j z e z m i e n n o ś c i ą ich proporcji. M i m o s z e r e g u p o m y s ł ó w p r z y g o t o w u j ą c y c h k o n c e p c j ę spirytualistyczną, w e p o c e p r e s o k r a t e j s k i e j cała filozofia j e s t m a t e r i a l i s t y c z n a . Trzecią p r ó b ę p o g o d z e n i a H e r a k l i t a z e l e a t a m i z n a j d u j e m y u atomistów, k t ó r z y przedstawiają k o n s e k w e n t n y p l u r a l i z m p o z b a w i o n y skrajności p o m y s ł ó w A n a k s a g o r a s a i g o dzący b e z w z g l ę d n ą stałość a t o m ó w i z m i e n n o ś ć ich u k ł a d ó w . Z p o m n i e j s z y c h g r u p działających w t y m o k r e s i e w a r t o w s p o m n i e ć o e k l e k t y k a c h i s z k o l e l e k a r s k i e j . E k l e k t y c y n i e odegrali w i ę k s z e j roli, a w m y śli swej j e d y n i e zbierali e l e m e n t y i n n y c h w y b i t n y c h s y s t e m ó w . Szkoły l e k a r s k i e w d u ż e j m i e r z e zaważyły na rozwoju filozofii d o p i e r o p ó ź n i e j , w p ł y w a jąc na a r y s t o t e l i z m , c h o c i a ż i w t y m p i e r w s z y m o k r e s i e oddziałały j u ż na E m pedoklesa. P o d w z g l ę d e m filozoficznym najbardziej d o n i o s ł y m z j a w i s k i e m w t y m o k r e s i e j e s t P a r m e n i d e s i j e g o szkoła. W myśli e l e a t ó w wyraża się p o raz p i e r w szy p o s t a w a w p e ł n i m e t a f i z y c z n a . Byt, czyli «to, co j e s t » , p r z e c i w s t a w i a się e g zystencji j a k o s t w i e r d z o n e m u e m p i r y c z n i e s t a w a n i u się. Biorąc pod u w a g ę te zasługi, s ł u s z n i e n a z y w a się P a r m e n i d e s a twórcą ontologii.
8
£ 8 § 3 g -O »-
•8 « i
Ł g S
OJ SJ
i
MI
U O
I O
A 'ET =T
W CS A O
«
I
I
C Cu 5
I s
"5 C -O S
«
C/3 3
y
<
.3 £ 13
&
| -i -i *§ O £ u < 3 <
s o lin £
<s J* O N N
N
C/3 C/5 C/3 C/3
W
H
S
>
STAROŻYTNOŚĆ
KLASYCZNY OKRES FILOZOFII GRECKIEJ
ROZDZIAŁ I
Charakterystyka epoki J u ż eleaci, m ł o d s i pitagorejczycy, E m p e d o k l e s , A n a k s a g o r a s i atomiści swą działalnością wkraczają w k l a s y c z n y o k r e s filozofii g r e c k i e j , ale n i e oni należą d o j e g o g ł ó w n y c h p r z e d s t a w i c i e l i . W p r a w d z i e w i e l k a filozofia p l a t o ń s k a i arys t o t e l e j s k a w i e l e c z e r p i e z t a m t y c h k i e r u n k ó w , ale jej ź r ó d ł e m j e s t w p i e r w s z y m r z ę d z i e myśl S o k r a t e s a , która n i e w ą t p l i w i e w y w o d z i ł a się z k r ę g u sofi stów. Z t e g o w z g l ę d u sofistyka j e s t p i e r w s z y m e t a p e m na d r o d z e p o z n a n i a naj w a ż n i e j s z e g o zjawiska w m y ś l i g r e c k i e j , j a k i s t a n o w i ą filozofia P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a . A b y zaś z r o z u m i e ć i p o z n a ć sofistów, t r z e b a p o z n a ć tło k u l t u r a l n e i p o l i t y c z n e , z k t ó r e g o się wyłonili. A n a k s a g o r a s j e s t p i e r w s z y m filozofem, który działa w A t e n a c h . O d V w. A t e n y w coraz w i ę k s z y m s t o p n i u zaczynają z a s t ę p o w a ć M i l e t i k o l o n i e j o ń s k i e w roli c e n t r u m i n t e l e k t u a l n e g o . P o w o j n a c h p e r s k i c h m i a s t o z d o b y w a d o m i n a cję polityczną, a w z m o ż o n a w y m i a n a h a n d l o w a k o r z y s t n i e w p ł y w a na j e g o p o ł o ż e n i e e k o n o m i c z n e . W p o ł o w i e w i e k u V A t e n y stają się p o t ę g ą e k o n o m i c z ną, militarną i kulturalną. Ustrój d e m o k r a t y c z n y przyczynia się d o w z m o ż e n i a życia k u l t u r a l n e g o , k t ó r e osiąga w t y m czasie p e ł n i ę s w e g o r o z k w i t u . Kształtuje się forma m i a s t a - p a ń s t w a (nóXic). D o z n a c z e n i a p a ń s t w a przyczynia się w w i e l k i e j m i e r z e rozwój l i t e r a t u r y i s z t u k p l a s t y c z n y c h . J e s t to szczytowy o k r e s d r a m a t u , w k t ó r y m rodzą się dzieła Ajschylosa, Sofoklesa, E u r y p i d e s a i Arystofanesa. P o d r z ą d a m i P e r y k l e s a powstają najwspanialsze dzieła a r c h i t e k t o n i c z n e , s p o śród k t ó r y c h w y m i e n i ć m o ż n a P a r t e n o n , P r o p y l e j e , T e z e i o n czy świątynię A t e n y N i k e . Szczyt rozwoju osiąga t a k ż e s z t u k a rzeźbiarska r e p r e z e n t o w a n a p r z e z F i d i a s z a czy m a l a r s t w o , k t ó r e g o w y b i t n y m p r z e d s t a w i c i e l e m j e s t P o l i g n o t , a u tor s ł y n n e g o o b r a z u na Stoa P o j k i l e p r z e d s t a w i a j ą c e g o b i t w ę p o d M a r a t o n e m . B u j n i e rozwija się r ó w n i e ż życie u m y s ł o w e , w s k u t e k c z e g o u n i w e r s a l n a n a u k a , jaką j e s t filozofia, rozbija się na s z e r e g o d d z i e l n y c h d y s c y p l i n . Z filozo fii wyłaniają się w t y m o k r e s i e m a t e m a t y k a i a s t r o n o m i a , m e d y c y n a , historia oraz j ę z y k o z n a w s t w o .
R O Z D Z I A Ł II
Sofiści B e z u k a z a n i a rozwoju życia p o l i t y c z n o - k u l t u r a l n e g o , k t ó r y d o k o n u j e się w t e d y w Grecji, a w A t e n a c h w szczególności, zjawisko n a r o d z i n r u c h u s o f i s t y c z n e g o n i e b y ł o b y dla n a s z r o z u m i a ł e . W y r a z y 'sofista', ' s o f i z m a t ' , ' s o f i s t y c z n y ' z b i e g i e m czasu u z y s k a ł y p e j o r a t y w n y w y d ź w i ę k , chociaż e t y m o l o g i c z n i e wyraz ' s o fista' p o c h o d z i od słowa ' m ą d r o ś ć ' (oocicc). B a d a c z e od d w u w i e k ó w z a s t a n a wiają się, czy sofiści mieli na c e l u w y ł ą c z n i e rozwijanie e r y s t y k i , oraz czy bar d z o ostrą k r y t y k ę P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a n a l e ż y i s t o t n i e przyjąć b e z z a s t r z e ż e ń , czy p o w i n n o się raczej z r e w i d o w a ć z a k o r z e n i o n e , u j e m n e p o g l ą d y o sofistach. T r u d n o ś c i w o s t a t e c z n e j o c e n i e t e g o r u c h u p o w o d u j e fakt, ż e p o sofistach za c h o w a ł o się n i e w i e l e f r a g m e n t ó w ich dzieł. T o w ł a ś n i e j e s t przyczyną, ż e j e s t e ś m y z d a n i n a o p i n i e w y r a ż a n e p r z e w a ż n i e p r z e z ich w r o g ó w . 76
P r o b l e m w y c h o w a n i a (rcca8eta) i j e g o i d e a ł ó w z a w s z e s t a n o w i ł y p r z e d m i o t z a i n t e r e s o w a n i a G r e k ó w , a z a s a d n i c z a z m i a n a ustroju przyczyniła się d o n o w e j refleksji i p r z e m i a n y d a w n y c h i d e a ł ó w w y c h o w a w c z y c h . W w i e k u V oli garchia s z l a c h e c k a d e f i n i t y w n i e p r z e m i e n i a się w d e m o k r a c j ę , w s k u t e k c z e g o p i e r w o t n y rodzaj w y c h o w a n i a r y c e r s k o - s z l a c h e c k i e g o p r z e o b r a ż a się w w y c h o w a n i e o b y w a t e l s k i e . P o d c z a s g d y w c z e ś n i e j s z a forma w y c h o w a n i a d o t y c z y ł a w y ł ą c z n i e szlachty, k t ó r e j z a p e w n i a ł a o d p o w i e d n i ą p o z y c j ę w s p o ł e c z e ń s t w i e , to w V w. pojawia się n o w a forma, stwarzająca w s z y s t k i m c z ł o n k o m nbXiq m o ż liwość z d o b y c i a tej roli, jaką p i e r w o t n i e miała szlachta. Kształtuje się w t e d y p e w n a p o s t a ć w y c h o w a n i a p o w s z e c h n e g o , wraz z k t ó r y m p r z y c h o d z i p r z e k o n a n i e , iż to n i e p o c h o d z e n i e , lecz w y k s z t a ł c e n i e w i n n y d e c y d o w a ć o pozycji w społeczeństwie. T u k i d y d e s przytacza p o w i e d z e n i e Peryklesa: P a ń s t w o n a s z e j a k o całość jest szkołą w y c h o w a n i a Hellady, i wydaje mi się, ż e u nas k a ż d a j e d n o s t k a m o ż e z największą swobodą przystosować się d o najrozmaitszych form życia i stać się przez to s a m o d z i e l n y m c z ł o w i e k i e m . 77
Sofiści są n a u c z y c i e l a m i n o w e g o t y p u , k t ó r y c h c e l e m j e s t s t w o r z e n i e ćcole de chefs, w y k s z t a ł c e n i e m ę ż ó w s t a n u . N i e uprawiają zarzucanej i m s p r z e d a ż y cnoty, lecz nauczają c n o t y p o l i t y c z n o - r e t o r y c z n e j (&p£Tq), która stała się n i e z b ę d n a w a t m o s f e r z e o ż y w i o n e g o życia p r a w n o - p o l i t y c z n e g o ó w c z e s n y c h A t e n . Warto p a m i ę t a ć , ż e s a m a sofistyka, m i m o p r z y d a w a n e j jej e t y k i e t y , j e s t r u c h e m b a r d z o r ó ż n o r o d n y m . Jeśli o c e n i a się w s z y s t k i c h sofistów p r z e z p r y z m a t P r o t a g o r a s a czy Gorgiasza, n i e w ą t p l i w i e p o p e ł n i a się błąd. Sofiści n i e re p r e z e n t u j ą b o w i e m j e d n e j orientacji filozoficznej i n i e p o w i n n o się j e d n o z n a c z -
Wielkim przełomem w ocenie sofistów była Paideia W. Jaegera (t. I, s. 302-345), która stanowi podstawę niniejszego wykładu. Tukidydes, Wojnapeloponeska, II, 41, przekł. K. Kumaniecki, s. 110.
61
II. Sofiści
n i e w y r o k o w a ć o ich s u b i e k t y w i z m i e czy r e l a t y w i z m i e t y l k o d l a t e g o , ż e z n a mionują o n e p o g l ą d y Protagorasa. Sofiści wprowadzają w c e n t r u m swych z a i n t e r e s o w a ń c z ł o w i e k a . J e d n a k ta o g r o m n i e w a ż n a dla filozofii p r z e m i a n a m a u sofistów tylko w t ó r n e z n a c z e nie filozoficzne, p o n i e w a ż ich c e l e m n i e było z a s p o k o j e n i e p o t r z e b t e o r e t y c z n y c h , lecz p r a k t y c z n y c h . Z t e g o t e ż p o w o d u m i e j s c e sofistów j e s t n i e tyle w h i storii filozofii, ile w dziejach w y c h o w a n i a . N i e m o ż n a ich r ó w n i e ż u w a ż a ć b e z z a s t r z e ż e ń za s p a d k o b i e r c ó w i d e a ł ó w filozofii, lecz raczej i d e a ł ó w poezji. D l a t e g o n i e zajmują się oni j o ń s k ą kosmologią, ale dążą d o KaX,OKaya0ia, realizu jąc ideał c z ł o w i e k a w s z e c h s t r o n n e g o , j a k i e g o p r z y k ł a d e m j e s t H i p p i a s z z E l i d y - a s t r o n o m , m a t e m a t y k , e t n o l o g , p o e t a , tragediopisarz, a m b a s a d o r i s p o r t o w i e c . P o p u l a r n o ś ć sofistów ś w i a d c z y n a j w y m o w n i e j o t y m , j a k b a r d z o ich p o g l ą d y o d p o w i a d a ł y ó w c z e s n y m p o t r z e b o m . W ich p r o g r a m i e w y c h o w a w c z y m retory ka staje się ważniejsza od filozofii, w w y n i k u c z e g o w działalności sofistów t a k silnie zaznaczają się t e n d e n c j e e r y s t y c z n e . T r z e b a r ó w n i e ż p a m i ę t a ć , ż e c e l e m sofistów n i e była czysta praca n a u k o wa. W c e n t r u m ich z a i n t e r e s o w a n i a był k o n t a k t z ż y w y m c z ł o w i e k i e m . W u m i e j ę t n o ś c i p e d a g o g i c z n e j k o n c e n t r u j ą c e j się w o k ó ł c z ł o w i e k a w y r ó ż n i ć t r z e b a k i l k a z a s a d n i c z y c h e l e m e n t ó w , takich j a k n a t u r a ((pi)oic), u c z e n i e się (|id0r|aic), n a u c z a n i e (8i8aaKa^ia) i ć w i c z e n i e (acncr|aic). Pojęcie n a t u r y ludzkiej jest zdobyczą greckiej myśli, która w p ł y w a na całą k u l t u r ę europejską. M a o n o s w e źródła p r z e d e w s z y s t k i m w m e d y c y n i e . J a e g e r powiada, ż e w V w. n o w e z n a c z e n i e (p\xnc zaczyna wypierać d a w n e z n a c z e n i e związane z p o c h o d z e n i e m s p o ł e c z n y m . Koncepcja w y c h o w a w c z a opierająca się i ześrodkowująca na 7tóA,ic wykracza swą p e r s p e k t y w ą poza s a m o m i a s t o - p a ń stwo. Sofiści w s w o i m k o s m o p o l i t y z m i e przygotowują w i ę c stoicyzm. W myśli j e d n e g o z nich - Antyfonta z n a j d u j e m y słowa stanowiące j a k b y antycypację słów św. Pawła: „ p o d k a ż d y m w z g l ę d e m m a m y j e d n ą n a t u r ę : G r e c y i b a r b a r z y ń c y " . W myśli sofistów z n a j d u j e m y j u ż zalążki pojęcia kultury. N a t u r a j e s t n i e o d z o w n ą p o d s t a w ą w y c h o w a n i a , ale i s t o t n e dla p a i d e i są d a l s z e działania, t a k i e j a k u c z e n i e się, n a u c z a n i e i ć w i c z e n i e . T e e l e m e n t y z n a j d u j e m y t a k ż e u P l u tarcha, filozofa p r z e ł o m u I i II w. p o C h r y s t u s i e , który m ó w i o cultura animi p o równując t ę d u c h o w ą k u l t u r ę z uprawą roli (agricultura). P a i d e i a j e s t w i ę c t y m s a m y m co cultura. Sofiści są t w ó r c a m i ś w i a d o m o ś c i k u l t u r a l n e j , to znaczy u p o r z ą d k o w a n e j u p r a w y życia u m y s ł o w e g o . J e s z c z e trafniejsze j e s t z e s t a w i e n i e o w e g o k s z t a ł t o w a n i a n a t u r y z f o r m o w a n i e m ciała p r z e z g i m n a s t y k ę . Sofiści są t a k ż e t w ó r c a m i z a s a d n i c z e g o z r ę b u n a u c z a n i a . O d nich p o c h o d z ą trzy g ł ó w n e d y s c y p l i n y : g r a m a t y k a , d i a l e k t y k a i r e t o r y k a . N i e s t e t y , dzieła sofistów z a g i n ę 78
79
80
7 8
7 9
8 0
W. Jaeger, Paideia, t. I, s. 321. D K 87 B 44, B. Stąd wynika wysunięcie na pierwsze miejsce studiów lingwistycznych. Prodikos z Keos studiuje synonimy, Protagoras klasyfikuje zdania, a Gorgiasz zajmuje się stylistyką.
62
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
ły, w s k u t e k c z e g o t y l k o w n i e w i e l k i e j m i e r z e p o z n a ć m o ż e m y e f e k t y ich twór czości. W i e m y j e d n a k , ż e ich działalność n a u c z y c i e l s k a d o p r o w a d z i ł a s z t u k ę w y m o w y d o t a k w y s o k i e g o p o z i o m u , że retoryka stała się p o d s t a w ą w y k s z t a ł c e n i a przyjętą w całej E u r o p i e . T e n ideał w y m o w n e g o m ę ż a p r z e t r w a ł z a r ó w n o w starożytnym Rzymie, jak i w chrześcijaństwie. N a w e t współczesny program w y ż s z y c h klas francuskiej szkoły ś r e d n i e j nawiązuje p o p r z e z ś r e d n i o w i e c z e d o tradycji sofistów, opierając się na n a u c z a n i u g r a m a t y k i , filozofii i r e t o r y k i . R a z e m tworzą o n e trivium, k t ó r e wraz z quadrivium ( a r y t m e t y k a , g e o m e t r i a , astro n o m i a i m u z y k a ) s k ł a d a się na z e s t a w s z t u k w o l n y c h (artes liberales). Sofiści są również tymi, którzy w wykształceniu obywatela ateńskiego uwzględniają po t r z e b ę o p a n o w a n i a n a u k m a t e m a t y c z n y c h . J a k o pierwsi dostrzegają z n a c z e n i e m a t e m a t y k i i twierdzą, ż e z a w d z i ę c z a o n a swój walor kształcący e l e m e n t o w i t e o r e t y c z n e m u a n i e u ż y t e c z n o ś c i . Z t e g o p o w o d u umieszczają ją w p o d s t a w a c h wykształcenia, które ma dawać potrzebną mężowi stanu wiedzę uniwersalną. J e d n a k m i m o w i e l k i e j p o p u l a r n o ś c i status s p o ł e c z n y sofistów n i e był w y soki. W y ż s z e w a r s t w y s p o ł e c z n o ś c i a t e ń s k i e j pragnęły, b y d z i ę k i s o f i s t y c z n e m u w y k s z t a ł c e n i u ich s y n o w i e stali się m ę ż a m i s t a n u czy w o d z a m i , a n i e , b y stali się sofistami. M o t y w n i e c h ę c i d o sofistyki pojawia się w i e l o k r o t n i e w literatu rze, a z n a m i e n n y t e g o p r z y k ł a d z n a j d u j e m y u E n n i u s z a R z y m i a n i n a , dla k t ó r e go w z o r e m był d r a m a t E u r y p i d e s a Antiope. W y p o w i a d a o n pogląd, iż filozofo w a ć w i n n i nieliczni i to w o g r a n i c z o n y m zakresie (philosophari velle sedpaucis) . W p ł y w sofistów był j e d n a k d u ż y i to nie t y l k o w A t e n a c h , ale i w S p a r c i e , w której nauczali P r o d i k o s i H i p p i a s z . m
y
1. Protagoras P o c h o d z i ł z A b d e r y Urodził się około roku 4 8 7 , a zmarł w roku 411 p r z e d C h r y s t u s e m . Był p r a w o d a w c ą kolonii Turioi w p o ł u d n i o w e j Italii. Z a p e w n e był u c z n i e m L e u k i p p o s a . W A t e n a c h b y w a ł często, był p r z y j a c i e l e m P e r y k l e s a , o t a c z a n o go t a m wielką czcią i p o d z i w i a n o j a k Boga z p o w o d u j e g o mądrości. Był w y b i t n y m filozofem, ale p r z e d e w s z y s t k i m s o f i s t ą - n a u c z y c i e l e m . Sam mówi o swoim nauczaniu: I n n i h a n i e b n i e dręczą m ł o d y c h ludzi. Ci p r z e c i e ż radzi, że uciekli z e szko ły, a tu ich d o n o w e j szkoły zaprzęgają i zasadzają g w a ł t e m d o r a c h u n k ó w , i a s t r o n o m i i , i geografii, i m u z y k i im się każą uczyć [...] a d o m n i e j a k przyjdzie, n i e b ę d z i e się n i c z e g o i n n e g o uczył, tylko t e g o w ł a ś n i e , p o co p r z y s z e d ł . T a n a u k a to: j a k sobie radzić w d o m u , aby j a k najlepiej w e wła s n y m d o m u g o s p o d a r o w a ł i w sprawach p u b l i c z n y c h z n o w u , a b y j a k naj lepiej u m i a ł w rzeczach dotyczących p a ń s t w a i działać, i m ó w i ć . 82
8 1
8 2
Cyceron, O państwie, I, 30. Platon, Protagoras, 318 d - e , przekł. W. Witwicki, s. 31.
63
II. Sofiści
W r o k u 411 z p o w o d u dzieła O bogach o s k a r ż o n o P r o t a g o r a s a o b e z b o ż ność, a d z i e ł o s p a l o n o . T r a k t a t t e n zaczynał się od słów: O b o g a c h w i e d z i e ć n i e m o g ę , ani czy istnieją, ani czy n i e istnieją, ani t e ż p o z n a ć n i e potrafię ż a d n y c h ich własności; w i e l e b o w i e m staje t e m u na p r z e s z k o d z i e i n i e p e w n o ś ć rzeczy i k r ó t k o ś ć l u d z k i e g o ż y w o t a . 83
P r o t a g o r a s z d e c y d o w a ł się na u c i e c z k ę p r z e d p r o c e s e m , ale w d r o d z e na Sycylię u t o n ą ł . W ś r ó d j e g o dzieł wyróżniał się t r a k t a t 0prawdzie albo mowy oba lające ('AA,f|6eia f| KaxapdA,A,ovT£c), z k t ó r e g o pozostało n i e w i e l e fragmentów. Pisał t e ż d r o b n e p i s m a na r ó ż n e t e m a t y . W e d l e Protagorasa l u d z k i e zdolności p o z n a w c z e są b a r d z o o g r a n i c z o n e , a osiągnięta w i e d z a t y l k o w m i n i m a l n y m z a k r e s i e m o ż e z a s p o k o i ć p r a g n i e n i e p o z n a n i a . J e d y n y m ź r ó d ł e m p o z n a n i a są zmysły. S k o r o j e d n a k w r a ż e n i a z m y słowe są r ó ż n e w r ó ż n y c h j e d n o s t k a c h i w różnych c h w i l a c h życia tej s a m e j j e d n o s t k i , w o b e c t e g o są w z g l ę d n e . Protagoras na tej p o d s t a w i e wyciąga w n i o s e k , że w z g l ę d n a j e s t s a m a rzeczywistość. W myśli filozofa z n a j d u j e m y g ł ę b o k i r e l a t y w i z m fizykalny, a n i e t y l k o p r z e k o n a n i e o w z g l ę d n o ś c i d o z n a ń . Protagoras w y p o w i a d a s ł y n n y pogląd: W s z y s t k i c h rzeczy miarą j e s t człowiek; istniejących, ż e są, cych, ż e n i e są .
nieistnieją
84
T a k i e s t a n o w i s k o p r o w a d z i d o p r z e k o n a n i a , że na równi p r a w d z i w e są z d a n i a s p r z e c z n e , a w r e z u l t a c i e , ż e w ogóle n i e m a z d a ń fałszywych. Z e w z g l ę d u na to, ż e w p r a k t y c e życiowej k o n i e c z n e j e s t d o k o n y w a n i e w y b o r u w ś r ó d różnych p r z e k o n a ń , w myśli Protagorasa z n a j d u j e m y p i e r w s z y w d z i e j a c h filozofii przejaw u t y l i t a r y z m u i p r a g m a t y z m u , w e d l e k t ó r e g o p r a w d z i w e j e s t to, co przynosi korzyść. J e d n e sądy są p o ż y t e c z n e , i n n e są s z k o d l i w e . P r a w d z i w e są t e , k t ó r e są u ż y t e c z n e . D l a t e g o t e ż n i e m a t w i e r d z e ń p r a w d z i w y c h i m n i e j p r a w d z i w y c h , tylko l e p s z e i gorsze. L u d z k i u m y s ł m o ż e w w y n i k u w y c h o w a n i a dojść d o p r a w d coraz l e p s z y c h , to z n a c z y u ż y t e c z n i e j s z y c h . Ale to, k t ó r e p r a w d y u w a ż a n e są za l e p s z e i co j e s t u ż y t e c z n e , a co n i e , j e s t spra wą w z g l ę d n ą i j e s t z a l e ż n e od k o n w e n c j i . U p o d s t a w p r a w d y znajduje się w i ę c o s t a t e c z n i e k o n w e n c j a . Jeżeli n i e k t ó r e p r a w d y u w a ż a się za p r a w d z i w e , a i n n e za s ł u s z n e , i jeśli n i e k t ó r e nabierają m o c y obowiązującej, a i n n e jej n i e n a b i e rają, to d o k o n u j e się to na s k u t e k k o n w e n c j i . B a r d z o d o n i o s ł e j e s t w p r o w a d z o n e p r z e z sofistów r o z r ó ż n i e n i e na to, co z n a t u r y (cpuaei) i to, co z u m o w y (vó|icp, Geaet). Z a g a d n i e n i e to stało się zasa d n i c z e dla sofistów, k t ó r y c h c e l e m było w n i k n i ę c i e w p o d s t a w y p a ń s t w a oraz prawa. Rola p r a w a wiąże się j a k najściślej z z a d a n i a m i w y c h o w a w c z y m i . D l a P r o t a g o r a s a 7tóA,ic j e s t p o t ę g ą wychowującą, która w p e ł n i k s z t a ł t u j e o b y w a t e l a . Z a k o ń c z y w s z y szkolną e d u k a c j ę , o b y w a t e l w c h o d z i w p o w s z e c h n ą szkołę p a ń 8 3
8 4
DK80B4. D K 80 B 1.
64
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
stwa, g d z i e w y c h o w a w c z ą rolę spełniają prawa. P a ń s t w o staje się w t e n s p o s ó b naczelnym wychowawcą i jedynym źródłem norm etycznych. P r o t a g o r a s dążył d o t e g o , b y k o n w e n c j e t k w i ą c e u p o d s t a w w i e l u d z i e d z i n życia b y ł y r o z u m n e . J e g o c e l e m b y ł o z r a c j o n a l i z o w a n i e ustroju s p o ł e c z n e go, p r a w a oraz m o w y . W o b e c t e g o j e g o n a u c z a n i e m a w y r a ź n i e p r a k t y c z n e n a stawienie. I n n y m w y b i t n y m sofistą zajmującym się filozofią j e s t G o r g i a s z z L e o n t i noi, j e s z c z e b a r d z i e j r a d y k a l n i e o d Protagorasa b u r z ą c y w i a r ę w a b s o l u t n o ś ć rzeczywistości.
2. Gorgiasz z Leontinoi Ż y ł w latach 4 8 3 - 3 7 5 p r z e d C h r y s t u s e m . P o c h o d z i ł z L e o n t i n o i n a Sycylii i b y ł z a p e w n e u c z n i e m E m p e d o k l e s a . S ł y n n a j e s t historia j e g o p o s e l s t w a d o A t e n , k t ó r e m i a ł o m i e j s c e w r o k u 4 2 7 . N a starość p r z e n i ó s ł się d o L a r y s s y w Tessalii. N a p i s a ł d z i e ł o O niebycie, czyli o przyrodzie (llepi TCO |if| óvxoc f| 7t£pi (pwecoc), w k t ó r y m p o s ł u g u j e się b ł y s k o t l i w i e m e t o d ą d i a l e k t y c z n o - e r y s t y c z n ą Z e n o n a z E l e i . Z t e g o p o w o d u w y s u w a n o t e z ę , ż e dzieło t o j e s t t y l k o p r ó b ą p o p i s a n i a się sofistyczną s z t u k ą d o w o d z e n i a . N i e m n i e j j e d n a k myśli z a w a r t e w t r a k t a c i e stały się z a l ą ż k i e m p ó ź n i e j s z e g o s c e p t y c y z m u i a g n o s t y c y z m u . S ł y n n e są trzy tezy, d o k t ó r y c h s p r o w a d z a się cały pogląd Gorgiasza: n i c n i e istnieje; g d y b y n a w e t istniało, to b y ł o b y n i e p o z n a w a l n e ; g d y b y n a w e t b y ł o poznawalne, to rezultatów poznania nie można b y przekazać i n n y m ludziom. T r u d n o o skrajniejsze s t a n o w i s k o . Gorgiasz, który był p r z e d e w s z y s t k i m m i s t r z e m w d o w o d z e n i u d i a l e k t y c z n y m , u c h o d z i za „ojca sofistyki" r o z u m i a n e j w p e j o r a t y w n y m z n a c z e n i u , czyli p r o t o p l a s t ę tych, którzy wiedzieli, „jak słabsze z d a n i e u c z y n i ć s i l n i e j s z y m " . 85
P o d c z a s g d y u p r a w i a n i e e t y k i j a k o o s o b n e j d y s c y p l i n y j e s t zasługą a t o mistów, t o sofiści inaugurują e s t e t y k ę . J e s t o n a b o w i e m d z i e ł e m Gorgiasza. Ści śle m ó w i ą c , n i e j e s t t o teoria całej s z t u k i , lecz t y l k o poezji, k t ó r a w tradycji g r e c k i e j p o p r z e d z a j ą c e j sofistykę u w a ż a n a była za rodzaj w i e s z c z e n i a , a n i e za s z t u k ę . O d orfików i p i t a g o r e j c z y k ó w p o c h o d z i j e d n o z g ł ó w n y c h p o j ę ć tej e s t e t y k i , j a k i m j e s t o c z y s z c z e n i e (Kd8apaic). S z t u k a s c e n i c z n a , naśladując r z e c z y w i s t o ś ć (|xi|ir|Gic) i wywołując z ł u d z e n i e rzeczywistości (dc7tdTr|), p r o w a d z i do w e w n ę t r z n e g o oczyszczenia w wyniku wyładowania uczuć. W gorgiańskiej k o n c e p c j i s z t u k i pojawiają się trzy w a ż n e pojęcia: n a ś l a d o w n i c t w o (|ii(xr|aic), z ł u d z e n i e (dt7tdTr|) i o c z y s z c z e n i e (KdGapatę) . 86
8 5
8 6
D K 8 0 A 21. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, s. 71.
65
II. Sofiści
3. Inni sofiści Z a g a d n i e n i e m , k t ó r e najżywiej zajmowało sofistów, była k w e s t i a p o c h o d z e n i a praw. R ó ż n e były z a p a t r y w a n i a sofistów w tej s p r a w i e . N i e z n a n y s k ą d i n ą d Kallikles w y s t ę p u j ą c y w Gorgiaszu P l a t o n a twierdzi, ż e to l u d z i e słabi ustanawiają prawa, b y w t e n s p o s ó b o b r o n i ć się p r z e d m o c n y m i i d z i e l n y m i . P r z e c i w n ą t e zę głosi T r a z y m a c h z C h a l c e d o n u , w e d l e k t ó r e g o p r a w o o p a r t e j e s t na k o n w e n cji, którą silni narzucili s ł a b s z y m . Krytiasz - p o l i t y k w y c h o w a n y p r z e z sofistów - u w a ż a , ż e p r a w o w y t w o r z y l i słabsi stanowiący w i ę k s z o ś ć , a religię w y m y ś l i ł y silne j e d n o s t k i dla u j a r z m i e n i a l u d u . O p r ó c z p r a w t w o r z o n y c h p r z e z ludzi i o p a r t y c h na k o n w e n c j i sofiści przyjmowali t a k ż e p r a w o n a t u r y j a k o r ó w n o z n a c z n e z p r a w e m silniejszego. Z g o d n i e z n i m t r z e b a , b y „ j e d n o s t k a lepsza miała w i ę c e j niż gorsza, i p o t ę ż n i e j sza w i ę c e j niż s ł a b s z a " . W s p o m n i a n y j u ż Kallikles pragnął n a w r o t u d o t a k p o j m o w a n e g o p r a w a natury. W s p ó ł c z e s n y Gorgiaszowi A n t y f o n t dążył d o t e g o , b y k o n w e n c j e m o r a l n e i s p o ł e c z n e u z g a d n i a ć z r o z u m e m . U w a ż a ł on, ż e skoro p r a w o n a t u r y j e s t p r a w e m pięści, to w ł a ś n i e r o z u m n ą u m o w ą m o ż n a j e złagodzić. K u l t u r ę l u d z k ą uważał za czysto k o n w e n c j o n a l n ą , a w rozumności tej k o n w e n c j i widział jej w y ż szość n a d naturą. P o d o b n i e u t r z y m y w a l i i inni. L i k o f r o n , u c z e ń Gorgiasza, twierdził, ż e ład w m i e ś c i e - p a ń s t w i e o p i e r a się na u m o w i e g w a r a n t u j ą c e j b e z p i e c z e ń s t w o i mając to na w z g l ę d z i e j e d n o s t ka p o ś w i ę c a s w e o s o b i s t e p r a w a . A l k i d a m a s , k o l e j n y z u c z n i ó w Gorgiasza, w y b i t n y n a u c z y c i e l w y m o w y , sądził, ż e p r a w o i obyczaj są czysto u m o w n e . D l a historii filozofii n a j w a ż n i e j s z y m sofistą był n i e w ą t p l i w i e Protagoras. Swą działalnością wywarł o n d u ż y w p ł y w na w i e l u uczniów, a j e g o relatywi s t y c z n e i skrajnie k o n w e n c j o n a l n e s t a n o w i s k o p r z y g o t o w a ł o p o s t a w ę s c e p t y ków. B e z p o ś r e d n i m i u c z n i a m i Protagorasa byli K s e n i a d e s z K o r y n t u i E u t y d e m z C h i o s , obaj bliscy, p o d o b n i e j a k Gorgiasz, s t a n o w i s k u a g n o s t y k ó w . W p ł y w P r o t a g o r a s a objął t a k ż e u c z o n y c h i p o e t ó w , t a k i c h j a k E u r y p i d e s czy Sofokles, a p o n a d t o daje się z a u w a ż y ć r ó w n i e ż u A n t y s t e n e s a i Arystypa. 87
8 7
Platon, Gorgiasz, 483 c, przekł. W. Witwicki, s. 85.
R O Z D Z I A Ł III
Wiek IV D z i a ł a l n o ś ć sofistów rozciąga się na p r z e s t r z e n i d ł u ż s z e j aniżeli w i e k . O b e j m u j e o n a n i e tylko czasy A t e n P e r y k l e s a , ale trwa j e s z c z e w IV w. p r z e d C h r y s t u s e m , p r o m i e n i u j ą c poza Ateny. O k r e s szczytowy myśli g r e c k i e j r o z p o c z y n a się k l ę s k ą A t e n w w o j n i e p e l o p o n e s k i e j . W rezultacie od roku 4 0 4 h e g e m o n i a p r z e c h o d z i z nich d o Sparty, a m i m o to, czy m o ż e d z i ę k i t e m u , A t e n y stają się szkołą całego świata z a c h o d n i e g o , a n i e tylko szkołą H e l l a d y . W t e n s p o s ó b tworzą się p o d w a l i n y p o d k u l t u r ę z a c h o d n i ą i b i z a n t y ń s k ą . P o z a k o ń c z e n i u w o j n y p e l o p o n e s k i e j n a s t ę p u j e w i e l k i zwrot k u pracy w y c h o w a w c z e j . Powstają n o w e szkoły, p o s z u k u j e się t e ż właściwej p o d b u d o w y dla p a i d e i . C e l e m w d a l s z y m ciągu j e s t w y c h o w y w a n i e m ę ż ó w s t a n u , ale poja wia się n i e p r z e p a r t a k o n i e c z n o ś ć g ł ę b s z e j refleksji. J e s t to w i e k w i e l k i c h postaci: K s e n o f o n t a , I z o k r a t e s a i D e m o s t e n e s a , a p r z e d e w s z y s t k i m P l a t o n a i Arystotelesa. W filozofii n a s t ę p u j e n i e z w y k ł y z w r o t k u w i e l k i m , u n i w e r s a l n y m s y s t e m o m . Za św. J u s t y n e m czy za h u m a n i s t a m i ś r e d n i o w i e c z n y m i m o ż n a b y p o w i e d z i e ć , ż e cała filozofia t e g o o k r e s u to analogon S t a r e g o Z a k o n u , p r z e d s z k o l e c h r y s t i a n i z m u . P i ę k n i e m ó w i to s a m o W. J a e g e r : „ Z tej n o w e j orientacji wyrosły a k a d e m i e i szkoły w y ż s z e . [...] W ł a ś c i w e s k u t k i ich działalności miały o k a z a ć się w istocie z u p e ł n i e i n n e niż to, co stawiały s o b i e za cel: ich p r z e z n a c z e n i e m było stać się t w ó r c a m i z a c h o d n i e j na u k i i filozofii oraz p r z y g o t o w a ć drogi dla p o w s z e c h n e j religii chrześcijańskiej i w t y m leży w ł a ś c i w e z n a c z e n i e w i e k u IV dla całego ś w i a t a " . 88
W w i e l k i c h s y s t e m a c h P l a t o n a i Arystotelesa rozwijających się w IV w. j e s t coś n i e z w y k l e w z n i o s ł e g o i n a m a s z c z o n e g o . T r u d n o p o s z u k i w a ć ź r ó d e ł t e go zjawiska w p o g l ą d a c h sofistów n a c e c h o w a n y c h r e l a t y w i z m e m , k o n w e n c j o n a l i z m e m , a g n o s t y c y z m e m i u t y l i t a r y z m e m . I chociaż sofistyka była r u c h e m n i e j e d n o r o d n y m i n i e wszyscy sofiści wyznawali p o g l ą d y Protagorasa czy G o r giasza, to j e d n a k w z n i o s ł y p r o g r a m sofistów powoli się spłyca. P o t r z e b n e było b a r d z o g ł ę b o k i e o d r o d z e n i e p a i d e i , a b y A t e n y stały się szkołą n i e t y l k o H e l l a dy, ale całego świata. T e n p r z e ł o m zaczyna się od S o k r a t e s a .
W. Jaeger, Paideia, t. II, przekł. M. Plezia, s. 2 0 - 2 1 .
R O Z D Z I A Ł IV
Sokrates J e s t z j a w i s k i e m s z c z e g ó l n y m , w j a k w i e l k i m s t o p n i u obraz S o k r a t e s a z a k o r z e nił się w ś w i a d o m o ś c i k a ż d e g o w y k s z t a ł c o n e g o c z ł o w i e k a . W i z e r u n e k S o k r a t e sa t k w i g ł ę b o k o w p a m i ę c i k a ż d e g o , k t o z e t k n ą ł się z p l a t o ń s k ą Ucztą, w k t ó r e j Alkibiades mówi, że: Jest najpodobniejszy do tych Sylenów, siedzących w kapliczkach, k t ó r y c h s n y c e r z e robią z p o z y t y w k ą albo z fletem w r ę k u ; S y l e n się o t w i e r a , a w ś r o d k u posążki b o g ó w . 89
R e n e s a n s i reformacja zwracają się k u S o k r a t e s o w i i, przeciwstawiając go A r y s t o t e l e s o w i , widzą w n i m u o s o b i e n i e wolności myśli. C a ł y h u m a n i z m ś r e d n i o w i e c z n y z największą czcią o d n o s i się d o S o k r a t e s a . R e n e s a n s widzi w Arystotelesie symbol skostnienia, a w Sokratesie i w Ewangelii uosobienie życia. D o p i e r o F. N i e t z s c h e , p r e k u r s o r n e o p o g a ń s t w a , d o s t r z e ż e w S o k r a t e s i e s y m b o l z e p s u c i a p r a w d z i w e g o n a t u r a l i z m u i k l ę s k ę „ u r o d y życia". S o k r a t e s j e s t b o w i e m dla N i e t z s c h e g o t y m , k t ó r y w p r o w a d z i ł p r z e w a g ę p i e r w i a s t k a a p o l l i ń s k i e g o i p r z e z to z b u r z y ł p i e r w o t n ą h a r m o n i ę apollińsko-dionizyjską. M i m o t y c h r ó ż n y c h o c e n n i e w ą t p l i w e jest, iż o b o k postaci S o k r a t e s a przejść n i e m o ż n a o b o j ę t n i e , a j e g o o s o b o w o ś ć zarysowana p r z e z P l a t o n a n a l e ż y d o najbar dziej inspirujących w historii l u d z k i e j w ogóle. R o z p o c z n i j m y n a s z e o m ó w i e n i e od k w e s t i i s o k r a t e j s k i e j , czyli p y t a n i a , k i m n a p r a w d ę był S o k r a t e s . P r o b l e m t e n w y n i k a z n i e j e d n o z n a c z n o ś c i źródeł, w ś r ó d k t ó r y c h są dialogi P l a t o n a , dialogi K s e n o f o n t a , c z t e r y księgi Wspomnień o Sokratesie ( A7tOLivr||iove\)LiaTa ZcoKpocicoc) K s e n o f o n t a oraz f r a g m e n t y d z i e j ó w c y n i k a A n t y s t e n e s a i A j s c h i n e s a z e Sfettos. U c z n i o w i e S o k r a t e s a , z a l e ż n i e od s w e g o c h a r a k t e r u i p e r s p e k t y w y , kreślili o d m i e n n e w i z e r u n k i mistrza. R ó ż n e i n t e r p r e t a c j e j e g o n a u k i d o p r o w a d z i ł y t a k ż e d o p o w s t a n i a szkół s o k r a t e j s k i c h , z k t ó r y c h k a ż d a t a k o d m i e n n i e postrzegała S o k r a t e s a , iż b y w a ł o to p r z e d m i o t e m d r w i n p r z e c i w n i k ó w . Z e w z g l ę d u na t ę w i e l o ś ć p e r s p e k t y w t r u d n o j e s t określić, k i m n a p r a w d ę był S o k r a t e s . P l a t o n m ó w i o n i m za w i e l e , K s e n o f o n t za m a ł o i z b y t s u b i e k t y w n i e . J a k m o ż n a sądzić, p e r s p e k t y w a K s e n o f o n t a j e s t w y n i k i e m p e w n e j filozoficznej n a i w n o ś c i i p r a k t y c z n o ś c i , p o d c z a s g d y P l a t o n , j a k zarzuca m u A r y s t o t e l e s , i n t e r p r e t u j e S o k r a t e s a z b y t o s o b i ś c i e i w k ł a d a w j e g o usta n a z b y t w i e l e w ł a s n y c h poglądów. Z e w z g l ę d u na t e r o z b i e ż n o ś c i n a d z w y c z a j c e n n e są u w a g i , j a k i e o S o k r a t e s i e w y p o w i a d a A r y s t o t e l e s . T w i e r d z i on, iż P l a t o n dążył d o p o g o d z e n i a poglą d ó w h e r a k l i t e j c z y k a Kratylosa i S o k r a t e s a . D z i e ł e m P l a t o n a b y ł o n a z w a n i e sta-
Platon, Uczta, 215 a-b, przekł. W. Witwicki, s. 121.
68
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
łych b y t ó w i d e a m i i p r z y z n a n i e im egzystencji p o z a ś w i a t e m z m y s ł o w y m , a za sługą S o k r a t e s a b y ł o p o s z u k i w a n i e pojęć o g ó l n y c h na d r o d z e i n d u k c y j n e j . Z a s t a n a w i a ć się m o ż n a n a d t y m , jaką rolę o d e g r a ł S o k r a t e s w k s z t a ł t o w a n i u się teorii i d e i . B a d a c z e , o d p o w i a d a j ą c na to p y t a n i e , w y p o w i a d a l i skrajne poglądy. Z j e d n e j s t r o n y w y s u w a n o t e z ę , że właściwy o b r a z S o k r a t e s a z n a j d u j e m y t y l k o w e w c z e s n y c h dialogach p l a t o ń s k i c h , a w i e l k o ś ć j e g o myśli kryje się n i e w p r e z e n t o w a n e j k o n c e p c j i filozoficznej, ale w s t w o r z e n i u n o w e j religii o p a n o w a n i a i s a m o w y s t a r c z a l n o ś c i . Z kolei inni b a d a c z e d o w o d z i l i , ż e w e w s z y s t k i c h dialogach p l a t o ń s k i c h z n a j d u j e m y z g o d n y z p r a w d ą o b r a z S o k r a t e s a , a w i z e r u n e k z a w a r t y u K s e n o f o n t a w y n i k a z j e g o filozoficznej ignorancji t e g o autora. Z tej p e r s p e k t y w y S o k r a t e s j e s t o j c e m e u r o p e j s k i e j m e t a f i z y k i , teorii idei, n a u k i o n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y i k o n c e p c j i d o s k o n a ł e g o p a ń s t w a . M o ż n a j e d n a k sądzić, ż e p r a w d a leży p o ś r o d k u . L e g e n d a S o k r a t e s a przynosi w i e l e materiału w y r a ź n i e h i s t o r y c z n e g o . So k r a t e s był s y n e m u b o g i e g o rzeźbiarza Sofroniska i p o ł o ż n e j F a j n a r e t y . Urodził się w roku 4 6 9 p r z e d C h r y s t u s e m w A t e n a c h . P l a t o n i c y co roku o b c h o d z i l i uro czyście d w i e daty: u r o d z i n y S o k r a t e s a w d n i u 6 maja i P l a t o n a - 7 maja. T r u d n o j e d n a k rozstrzygnąć, czy są to d a t y h i s t o r y c z n e . S o k r a t e s całe życie s p ę d z i ł w A t e n a c h , k t ó r e opuścił t y l k o t r z y k r o t n i e , biorąc udział w w y p r a w a c h w o j e n n y c h . W Uczcie P l a t o n a j e d n a z postaci, A l k i b i a d e s , daje w s p a n i a ł e ś w i a d e c t w o n i e z w y k ł y c h zalet S o k r a t e s a j a k o żołnierza. Sławi p r z y t o m n o ś ć u m y s ł u w o d wrocie, w y t r z y m a ł o ś ć na t r u d y i z i m n o , spokój i o p a n o w a n i e . S o k r a t e s brał t e ż s k r o m n y udział w życiu p u b l i c z n y m , od k t ó r e g o j e d n a k z d e c y d o w a n i e stronił. G d y był p r y t a n e m w roku 4 0 6 p r z e d C h r y s t u s e m , p r z e w o d n i c z y ł Z g r o m a d z e niu, na k t ó r y m w b r e w w s z y s t k i m sprzeciwił się n i e s p r a w i e d l i w e m u p o s t a w i e n i u p o d sąd d o w ó d c ó w floty a t e ń s k i e j . G d y miał lat trzydzieści, był p o d o b n o u c z n i e m A r c h e l a o s a z A t e n (ucznia Anaksagorasa), k t ó r y w p r o w a d z i ł go w śro d o w i s k o z w i ą z a n e z K i m o n e m , głową p r o s p a r t a ń s k i c h k o n s e r w a t y s t ó w oraz ary s t o k r a t ó w a t e ń s k i c h . W p r a w d z i e S o k r a t e s s a m był u b o g i m d e m o k r a t ą i s y m p a tie łączyły go raczej z niższymi sferami s p o ł e c z e ń s t w a , to j e d n a k n i e c h ę ć d o n i e k t ó r y c h p r z e j a w ó w d e m o k r a c j i uczyniły go z w o l e n n i k i e m oligarchii. Był to p e w n i e j e d e n z p o w o d ó w , dla których powoli narastał konflikt m i ę d z y S o k r a t e s e m a d e m o k r a c j ą a t e ń s k ą , konflikt prowadzący d o t a k tragicznego k o ń c a . 90
D z i ę k i Archelaosowi S o k r a t e s poznaje Anaksagorasa, k t ó r e g o filozofia m i m o w i e l k i c h n a d z i e i - sprawia m u o s t a t e c z n i e z a w ó d . W y n i k a to z t e g o , iż Anaksagoras należy do wielkich umysłów pierwszego okresu, a jego zaintereso w a n i a kierują się k u z a g a d c e świata m a t e r i a l n e g o . S o k r a t e s a j e d n a k dręczą i n n e pytania, g d y ż żyje o n j u ż w i n n y m świecie. J e s t to o k r e s , w k t ó r y m w i e l k o ś ć A t e n d o c h o d z i d o szczytu, ale z a r a z e m pojawiają się j u ż o z n a k i z a ł a m a n i a p o t ę gi. S o k r a t e s d o s t r z e g a narastające zło i zdaje s o b i e s p r a w ę , ż e k o r z e n i e kryzysu tkwią w c z ł o w i e k u , a n i e w w a r u n k a c h z e w n ę t r z n y c h . Ś w i a d o m o ś ć m o r a l n e g o Z e w z g l ę d u na zawód ojca utrzymywała się tradycja, że Sokrates rzeźbił i że jest autorem niektórych posągów na Akropolu.
IV. Sokrates
69
z e p s u c i a ó w c z e s n e g o świata staje się g ł ó w n y m m o t y w e m działalności S o k r a t e sa. P o s z u k u j ą c r a t u n k u dla z a g r o ż o n e g o p o r z ą d k u s p o ł e c z n e g o , z m i e n i a c e n t r u m z a i n t e r e s o w a ń z k o s m o s u m a t e r i a l n e g o na k o s m o s spraw l u d z k i c h . J a k fi lozofowie p r z y r o d y odkryli p i e r w s z e z n a m i o n a ładu w e w s z e c h ś w i e c i e ciał, j a k Solon był o d k r y w c ą n a t u r a l n y c h p r a w s p o ł e c z e ń s t w a , t a k S o k r a t e s o d k r y w a w s z e c h ś w i a t l u d z k i e g o e t o s u . T a żywość i d o g ł ę b n o ś ć spojrzenia o d k r y w c y p o w o d u j e , ż e mąż K s a n t y p y staje się n a j w i ę k s z y m n a u c z y c i e l e m w c a ł y m świecie p o g a ń s k i e j starożytności. C h o c i a ż , j a k j u ż w s p o m n i e l i ś m y , S o k r a t e s znał A n a k s a g o r a s a , a n a w e t , w e d l e p r z e k a z u P l a t o n a , j a k o m ł o d z i e n i e c (ok. 4 4 9 r.) z e t k n ą ł się z p r z y b y ł y m d o A t e n P a r m e n i d e s e m , to j e d n a k w s z y s t k o p r z e m a w i a za t y m , ż e o k r e s j e g o fascynacji k o s m o l o g i ą trwał k r ó t k o . C o w i ę c e j , w dialogach p l a t o ń s k i c h z n a j d u j e m y w y r a z y n i e c h ę c i d o apriorycznych teorii kosmologów. W p l a t o ń s k i e j Obro nie S o k r a t e s głosi „ [ s p e k u l a c j e fizyczne] nic a nic m n i e n i e o b c h o d z ą " , a Ary stoteles p o w i a d a : „ S o k r a t e s n a t o m i a s t [nie] interesując się naturą świata j a k o ca łości, z a j m o w a ł się z a g a d n i e n i a m i e t y c z n y m i " . N i e c e n i ą c k o s m o l o g i i , S o k r a t e s żywi j e d n a k g ł ę b o k i k u l t dla e m p i r i i , której główną p r z e d s t a w i c i e l k ą była w ó w c z a s m e d y c y n a . Stąd też zdradza w y r a ź n e z a i n t e r e s o w a n i a m e d y c z n e , w y k a z u j e w i e l k i s z a c u n e k dla indukcji, a swoje n a u c z y c i e l s k i e p o w o ł a n i e o k r e śla m i a n e m leczenia d u s z . T o sokratejskie u z n a n i e dla m e d y c y n y m a orientację h u m a n i s t y c z n ą i p o d p o r z ą d k o w a n e j e s t j e d n e m u celowi - trosce o ludzką d u s z ę . 91
9 2
C h o c i a ż s ł u s z n e j e s t t w i e r d z e n i e , że S o k r a t e s był w p e w n y m s e n s i e bliski sofistom, to j e d n a k m i ę d z y t y m i d w o m a t y p a m i n a u c z a n i a z a c h o d z i p r z e p a s t n a różnica. S o k r a t e s n i e miał szkoły, nie prowadził oficjalnych w y k ł a d ó w i n i e brał p i e n i ę d z y za n a u k ę . U b o g i , ale o g r o m n i e charakterystyczny, p r z e b y w a w t ł u m i e m ł o d y c h i p r o w a d z i z n i m i rozmowy. M i e j s c a m i s p o t k a ń i dyskusji są r ó ż n e miejsca p u b l i c z n e . N i e b y w a ł y u r o k osobisty i u m i e j ę t n o ś ć p o r u s z a n i a spraw naj ż y w o t n i e j s z y c h powodują, że grupują się w o k ó ł j e g o o s o b y p r z e d s t a w i c i e l e naj zdolniejszej, „złotej m ł o d z i e ż y " a t e ń s k i e j : A l k i b i a d e s , Krytiasz, P l a t o n , K s e n o font, A p o l l o d o r o s , C h a j r e f o n t i inni. C h o c i a ż wielu go wielbi, m a t e ż S o k r a t e s zażartych wrogów, którzy ujawniają się w o s t a t n i m , t r a g i c z n y m e t a p i e j e g o życia. C a ł y t e n świat ó w c z e s n y c h A t e n przedstawiają dialogi p l a t o ń s k i e . S o k r a t e s w filozofii n i e p r z e d s t a w i a s y s t e m u , ale w y p r a c o w u j e b a r d z o swoistą m e t o d ę filozofowania. C e l e m j e g o było u m i e j ę t n e p r o w a d z e n i e r o z m o wy, s z t u k a p y t a ń . S o k r a t e j s k a m e t o d a p r o w a d z e n i a dialogu o b e j m o w a ł a d w a e t a p y : w s t ę p n ą r a d ę , n a p o m n i e n i e (7tpoxpe7txiKÓc) oraz z b a d a n i e z a g a d n i e n i a . Dzieliła się o n a na m e t o d ę e l e n k t y c z n ą (od zXzy%oc, - p r ó b a , z b a d a n i e , d o w ó d ) , która miała na celu d o p r o w a d z e n i e d o a b s u r d u z d a n i a p r z e c i w n i k a , oraz m e t o d ę m a i e u t y c z n ą . W elenchos ujawnia się n a j m o c n i e j s ł y n n a ironia s o k r a t e j s k a (eipcoveia), k t ó r a p o l e g a na p o z o r n e j akceptacji t w i e r d z e n i a rozmówcy, p r o w a dzącej j e d n a k w w y n i k u a r g u m e n t a c j i d o j e g o o b a l e n i a . S o k r a t e s mawiał, ż e , Platon, Obrona Sokratesa, 19 c - d , przekł. W. Witwicki, s. 249. Arystoteles, Metafizyka, I, 6, (987 b), przekł. K. Leśniak, s. 21.
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
70
p o d o b n i e j a k m a t k a F a j n a r e t e , u p r a w i a s z t u k ę położniczą, czyli m a i e u t y c z n ą (f| (iccieta - s z t u k a położnicza). M e t o d a m a i e u t y c z n ą r o z p o c z y n a się od stwier d z e n i a n a j p e w n i e j s z y c h f a k t ó w - w d z i e d z i n i e e t y c z n e j p r z e z analogię d o c z y n ności r z e m i e ś l n i c z y c h i p r a k t y c z n o - ż y c i o w y c h . N a s t ę p n i e p r z e z i n d u k c j ę (ercocycoyn) d o c h o d z i się d o o k r e ś l e n i a c e c h w s p ó l n y c h . W r e s z c i e na tej p o d s t a w i e u j m u j e się i s t o t ę rzeczy, czyli c z y m coś j e s t (xi eaxi), i określa się p o j ę c i e (eióoc). I n d u k c j a p r o w a d z i w i ę c d o pojęć o g ó l n y c h i d o definicji, k t ó r e są j e d y n y m i p r z e d m i o t a m i wiedzy. Z a s t a n a w i a ć się można, co było c e l e m tej m e t o d y ? Sokrates zdając sobie sprawę, że l u d z k i e starania zmierzają w dużej m i e r z e d o zdobycia p i e n i ę d z y i in nych d ó b r materialnych, pragnie przesunięcia na skali wartości, która doprowadzi łaby d o większej troski o d u s z ę (yojcnę 8epa7i£ia). W t y m sensie Sokrates c h c e b y ć l e k a r z e m dusz. T a k rozumiana G e p a r d a polega na k u l t y w o w a n i u d w u t y p ó w p o znania: poznania wartości (
P e ł e n wiary w d u s z ę p o j m o w a n ą j a k o najwyższą wartość S o k r a t e s w y p e ł nia swoje p o w o ł a n i e . P r z e d k ł a d a j ą c n a u k ę o sprawach l u d z k i c h n a d k o s m o l o g i ę i w i e d z ę fizyczną, n a u c z a on m ł o d z i e ż , kształtując ich o c e n ę spraw dotyczących życia l u d z k i e g o , a zwłaszcza polityki. W e d l e S o k r a t e s a n a u c z a n i e , b y m o g ł o b y ć ż y w e , w i n n o b y ć p o l i t y c z n e w specyficznym z n a c z e n i u . S o k r a t e j s k i m c e l e m nie było b o w i e m s t w o r z e n i e s t r o n n i c t w a p o l i t y c z n e g o ani a n t y d e m o k r a t y c z n e j k o n spiracji, lecz realizacja ideału polityki opartej na e t y c e . S e n s u tego z a m i e r z e n i a nie rozumieli w p e ł n i ani u c z n i o w i e , którzy szukali u Sokratesa szkoły s u k c e s ó w p o l i t y c z n y c h , ani j e g o w r o g o w i e . U c z n i ó w to z d u m i e w a ł o i p r z e m i e n i a ł o , a w r o gów d o p r o w a d z a ł o d o n i e u k r y w a n e j pasji. Kpi w i ę c z Sokratesa k o m e d i o p i s a r z A m e i p s i a s , a Arystofanes w Chmurach p r z e d s t a w i a go j a k o n i e b e z p i e c z n e g o n o watora. U p r a w i a n a p r z e z filozofa p e w n a forma apostolstwa, z k t ó r e g o w y n i k a ł a
9 3
W. Jaeger, Paideia, t. II, s. 9 0 - 9 1 .
IV. Sokrates
71
b e z l i t o s n a k r y t y k a a t e ń s k i e j d e m o k r a c j i , doprowadziła do tragicznego konflik tu, k t ó r y skończył się, j a k w i a d o m o , p r o c e s e m i śmiercią Sokratesa. Z p o c z ą t k i e m roku 3 9 9 d e m o k r a t y c z n y polityk oraz b o g a t y f a b r y k a n t skór i h a n d l a r z A n y t o s wraz z m ó w c ą L y k o n e m i p o e t ą - t r a g i k i e m M e l e t o s e m oskar żyli S o k r a t e s a o b e z b o ż n o ś ć i w y w i e r a n i e z g u b n e g o w p ł y w u na m ł o d z i e ż . Roz poczęła się rozprawa, w w y n i k u której został on u z n a n y w i n n y m z b r o d n i z w a n e j b e z b o ż n o ś c i ą (dae|teia). D o s ł o w n y t e k s t oskarżenia brzmiał tak: S o k r a t e s j e s t w i n i e n n i e u z n a w a n i a bogów, k t ó r y c h u z n a j e p a ń s t w o , i w p r o w a d z a n i a k u l t u j a k i c h ś n o w y c h bóstw; j e s t też w i n i e n psucia m ł o dzieży. Z a co p o w i n i e n p o n i e ś ć karę ś m i e r c i . 94
Z a c h o w a n i e S o k r a t e s a p o d c z a s p r o c e s u j e s t s z c z e g ó l n e . N i e prosi, n i e błaga o litość, ale p r z e c i w n i e , p r o p o n u j e dla s i e b i e d a r m o w e u t r z y m a n i e na k o s z t p a ń s t w a j a k o n a g r o d ę za swoją działalność. T a k a forma o b r o n y p o w o d u j e to, iż w ś r ó d s ę d z i ó w p r z y b y w a o p o n e n t ó w i kara śmierci zostaje przegłosowana. W i e m y , że P l a t o n był o b e c n y na rozprawie. N i e było go j e d n a k przy śmierci mistrza, a opis o s t a t n i c h chwil p r z e d s t a w i o n y w Fedonie d o k o n a n y zo stał na p o d s t a w i e relacji ś w i a d k ó w . S o k r a t e s s p ę d z a miesiąc w w i ę z i e n i u , c z e kając n a p o w r ó t ś w i ę t e g o s t a t k u z Delf, a w d z i e ń j e g o p o w r o t u w y r o k zostaje w y k o n a n y . S o k r a t e s wypija t r u c i z n ę . Z w i ę ź l e wyraża to K s e n o f o n t : W s z y s c y b o w i e m z g o d n i e przyznają, ż e ż a d e n ze z n a n y c h w dziejach lu dzi n i e poniósł śmierci z większą g o d n o ś c i ą . 95
S o k r a t e s był s u m i e n i e m A t e n . W swej działalności zwraca się ku A t e ń c z y k o m w p r a g n i e n i u ich o d n o w y , ale w y m a g a n i a , k t ó r e stawia, są za w y s o k i e . D o m a g a się p o w r o t u d o d a w n e j cnoty, o d r o d z e n i a A r e o p a g u , surowości obyczaju u rządzących, a p r z e d e w s z y s t k i m wolności i p i e r w s z e ń s t w a s u m i e n i a w e wszyst kich decyzjach. W i e m y j u ż , j a k silnie p o d k r e ś l a ł S o k r a t e s z n a c z e n i e i wartość duszy. P o n a d d u s z ę nie m a nic ważniejszego, a w d u s z y o d z y w a się głos, k t ó r e m u n a l e ż y b y ć p o s ł u s z n y m . J e s t to słynny głos w e w n ę t r z n y , s u m i e n i e , o k t ó r y m S o k r a t e s p o w i a d a w Fajdrosie: „ b o s k i głos ... zwyczajny to u m n i e z n a k " . 9 6
U p o d s t a w działalności S o k r a t e s a tkwi ś w i a d o m o ś ć , iż w ciszy i głębi ży cia u m y s ł o w e g o o d z y w a się p r a w o n a t u r a l n e , k t ó r e daje n a m w s k a z ó w k i . G ł ę b o k a religijność S o k r a t e s a ujawnia się w p r z e k o n a n i u , iż 8OULIÓVIOV j e s t g ł o s e m b o ż y m , p r z e m a w i a j ą c y m w ciszy, w e w n ę t r z u . P i ę k n a j e s t m o d l i t w a , która k o ń czy p l a t o ń s k i e g o Fajdrosa: P a n i e , przyjacielu nasz, i w y inni, którzy tu m i e s z k a c i e b o g o w i e ! Dajcie mi to, ż e b y m p i ę k n y był na w e w n ą t r z . A z w i e r z c h u co m a m , to niechaj D i o g e n e s Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, II, 40, przekł. I. Krońska, K. Leśniak, W. Olszewski przy współpracy B. Kupisa, s. 99. Ksenofont, Wspomnienia o Sokratesie, IV 8, w: Pisma sokratyczne, przekł. L. Joachimowicz, s. 233. Platon, Fajdros, 242 b, przekł. W. Witwicki, s. 64.
72
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
w z g o d z i e żyje z t y m , co w ś r o d k u . O b y m z a w s z e wierzył, ż e b o g a t y m j e s t t y l k o c z ł o w i e k mądry. A złota o b y m tyle miał, ile ani u n i e ś ć , ani uciągnąć n i e potrafi n i k t inny, t y l k o t e n , co z n a m i a r ę w e w s z y s t k i m . 97
G d y w i ę c B ó g o d z y w a się w s a m y m w n ę t r z u - s u m i e n i u , to j e s t to n a k a z najwyższy, k t ó r e m u n a l e ż y się p o d p o r z ą d k o w a ć , n a w e t g d y b y miało to p r o w a dzić d o o s t a t e c z n e g o k o n f l i k t u z e s p o ł e c z e ń s t w e m . Z z a g a d n i e n i e m d u s z y łączy się ściśle p o j ę c i e wolności r o z u m i a n e j j a k o p e ł n a s a m o k o n t r o l a . U S o k r a t e s a n a s t ę p u j e p r z e m i a n a p r y m i t y w n e g o pojęcia wolności w w o l n o ś ć moralną i w e w n ę t r z n ą . 'EteuGepia j e s t w i ę c taką w o l n o ścią, której z a p r z e c z e n i e m j e s t n i e w o l a żądz w ł a s n y c h . W tej t e z i e z n a j d u j e m y f u n d a m e n t b a r d z o w a ż n e g o pojęcia wolności r o z u m i a n e j j a k o a u t o n o m i a , n i e z a l e ż n o ś ć (awdpKeia), stanowiąca g ł ó w n e z n a m i ę filozofa. S o k r a t e s w y w o d z i ł się z kół sofistów, ale w s w y c h poglądach j a s k r a w o od nich się różnił. C h o ć n i e był z a w o d o w y m n a u c z y c i e l e m i n i e miał o k r e ś l o n e g o k r ę g u uczniów, n i e p o b i e r a ł o p ł a t za n a u k ę , t o w r a z z e s w y m i t o w a r z y s z a m i tworzył krąg przyjaciół związanych przyjaźnią d u c h o w ą , stanowiącą j e d y n y p r a w d z i w y łącznik m i ę d z y l u d ź m i . N i g d y n i e twierdził, ż e działalność, którą p r o w a d z i , j e s t p l a n o w ą pracą k u l t u r a l n o - w y c h o w a w c z ą (7tat6eia). O t y m , c z y m j e s t 7iai5eia, miał z b y t w y s o k i e w y o b r a ż e n i e . A j e d n a k praca S o k r a t e s a była w rzeczywistości paideią w c a ł y m t e g o słowa z n a c z e n i u . Z p o j ę c i e m c n o t y związana j e s t k o n c e p c j a człowieka. S o k r a t e s z d e c y d o w a n i e o d r z u c a r e l a t y w i z m i zwraca szczególną u w a g ę n a m o r a l n y c h a r a k t e r c n o ty. P r a w a m o r a l n e są p o w s z e c h n e , a d o b r a m o r a l n e są najwyższymi z d ó b r i j e d y n i e o n e g o d n e są zabiegów. N i e j e s t d o b r e m m o r a l n y m to, co j e s t w taki l u b o w a k i s p o s ó b p o ż y t e c z n e , ale to tylko j e s t w rzeczywistości p o ż y t e c z n e , co j e s t m o r a l n i e d o b r e . N i e t y l k o t o , co m o r a l n i e d o b r e , j e s t p o ż y t e c z n e , ale r ó w n i e ż t y l k o o c z ł o w i e k u c n o t l i w y m m o ż e m y p o w i e d z i e ć , ż e j e s t szczęśliwy. N a j w a ż niejsza j e d n a k j e s t t e z a S o k r a t e s a , ż e c n o t a j e s t wiedzą, z g o d n i e z którą j e d n y m i t y m s a m y m j e s t w i e d z i e ć , co j e s t d o b r e , i c z y n i ć d o b r o . W tej s z c z e g ó l n e j t e zie wyraża się istota s o k r a t e j s k i e g o i n t e l e k t u a l i z m u e t y c z n e g o . C n o t a j e s t w i e dzą, ale n i e wrodzoną, lecz nabytą, czyli taką, której m o ż n a się n a u c z y ć . J e s t o n a j e d n a k w i e d z ą swoistą i specjalną, która p o d l e g a r e g u ł o m s z t u k i . W s p o m n i e l i ś m y j u ż , ż e S o k r a t e s wyróżniał w i e d z ę p r a w d y i w i e d z ę war tości. C n o t a j e s t ową sokratejską (ppóvr|Gic, czyli wiedzą p r a k t y c z n o - e t y c z n ą , tkwiącą w g ł ę b i n a c h duszy, w k t ó r y c h p o z n a n i e i c h c e n i e splatają się z e sobą n i e r o z ł ą c z n i e . T a k i e p o z n a n i e b ę d ą c e z a r a z e m i c h c e n i e m j e s t r z a d k i e i szcze g ó l n i e c e n n e . J e s t to c n o t a s a m a w s o b i e i j a k o taka p o l e g a na p o z n a n i u d o b r a . K a ż d a s z c z e g ó ł o w a c n o t a zakłada ową c n o t ę j a k o taką, zakłada p o z n a n i e d o b r a , k t ó r e j e s t s z c z y t e m wiedzy. S o k r a t e s w y s u w a j e s z c z e dalsze tezy. P r z e d e w s z y s t k i m twierdzi, ż e c n o ta j e s t j e d n a . U p o d s t a w w s z e l k i e j c n o t y znajduje się w i e d z a o d o b r u . U t r z y m u -
Platon, Fajdros,
279 b - c , przekł. W. Witwicki, s. 129.
IV. Sokrates
73
j e on, ż e n i k t n i g d y z w ł a s n e j woli nie p r a g n i e p o p e ł n i ć b ł ę d u . Błąd czy w y s t ę p e k j e s t t y l k o omyłką, w y n i k i e m b ł ę d n e j o c e n y wartości, b r a k u wiedzy. Cała praca a p o s t o l s k o - w y c h o w a w c z a Sokratesa zmierzała d o t e g o , by u z d r o w i ć a t e ń ską 7ióA,ic. W e d l e j e g o d i a g n o z y c h o r o b a t k w i w d u s z a c h i k o n i e c z n e jest ich u z d r o w i e n i e . N i e p r z e p r o w a d z a w i ę c reformy praw i instytucji, ale p r a g n i e z m i e n i a ć d u s z e . C a ł e j e g o życie jest n i c z y m w a l k a z zastaną społecznością, wal ka o taką społeczność, jaką p o w i n n a ona być. Z a d a n i e ( O K O K Ó C ) tej pracy w y c h o w a w c z e j widzi S o k r a t e s w t y m , by obdarzyć ludzi cppóvr|Oic, wiedzą o d o b r u , prawdziwą cnotą, czyli rzeczywistą kulturą. W e d ł u g n i e g o na t y m polega najważ niejsze z a d a n i e człowieka, z a d a n i e , w k t ó r y m j e d n o c z y się r o z u m z cnotą i z e s z c z ę ś c i e m . T e n m o t y w w późniejszej filozofii b ę d z i e pojawiać się n i e u s t a n n i e . J e d e n z d u c h o w y c h n a s t ę p c ó w Sokratesa, filozof ze szkoły m e g a r e j s k i e j Stilpon, g d y z o s t a n i e p o z b a w i o n y s w y c h dóbr, p o w i e : „ n i k t mi n i e z a b i e r z e m e j p a i d e i ! " O t o n a u k i życia i śmierci Sokratesa. W s p o m n i e l i ś m y j u ż , ż e S o k r a t e s miał licznych uczniów, którzy w r o z m a ity s p o s ó b nawiązywali d o n a u k i mistrza. Spośród nich n i e w s z y s c y założyli szkoły filozoficzne. W ś r ó d w y b i t n i e j s z y c h byli r ó w n i e ż tacy, k t ó r y c h filozofia n i e zajmowała, lecz, co c i e k a w e , r ó w n i e ż i oni czuli się z o b o w i ą z a n i d o p o p u l a r y z o w a n i a postaci mistrza. Istniała l e g e n d a , ż e z n a n y n a m j u ż Ajschines ze Sfettos w y d a ł w i e l e o t r z y m a n y c h od K s a n t y p y dialogów a u t o r s t w a S o k r a t e s a , w k t ó r y c h w y s t ę p o w a ł s a m S o k r a t e s . P o n a d w s z y s t k i c h u c z n i ó w wybija się j e d n a k P l a t o n . Z e w z g l ę d u na j e g o w i e l k o ś ć d z i e d z i c t w o S o k r a t e s o w e g o n a u c z a nia m o ż n a p o d z i e l i ć na d w a nurty, z k t ó r y c h j e d e n stanowi p l a t o n i z m , a drugi „ m n i e j s z e " szkoły s o k r a t y c z n e .
ROZDZIAŁ V
Szkoły sokratyczne P o ś r ó d szkół s o k r a t y c z n y c h w y r ó ż n i a się szkołę megarejską, elidzko-eretryjską, cynicką i cyrenajską. S z k o ł y t e z n a m i o n u j e p o z y t y w n y s t o s u n e k d o r o z u m u ja k o d o naszej n a c z e l n e j władzy, co j e s t r e f l e k s e m i n t e l e k t u a l i z m u e t y c z n e g o So kratesa. P o d w z g l ę d e m n a u k i ich związki z n i m są n i e j e d n o k r o t n i e n i e w i e l k i e i w i ę c e j w n i c h e l e m e n t u p o c h o d z ą c e g o od sofistów niż o d S o k r a t e s a . S z k o ł y t e - p o d o b n i e j a k sofiści z z e s p o ł a m i swych u c z n i ó w - stanowią z g r o m a d z e n i a p o siadające w ł a s n y m a j ą t e k . N a u k a w nich j e s t p ł a t n a , a p o n a d t o w p r z e c i w i e ń s t w i e d o p l a t o n i z m u , odrzucają p r o p e d e u t y c z n ą rolę n a u k i , a zachowują t y l k o darzoną s p e c j a l n y m i w z g l ę d a m i r e t o r y k ę . I c h p r z e d s t a w i c i e l e - inaczej n i ż So k r a t e s i P l a t o n - p o z b a w i e n i są t e ż z a i n t e r e s o w a ń p o l i t y c z n y c h . Szkoły sokra t y c z n e p r z y g o t o w u j ą p o d ł o ż e p o d w i e l k i e szkoły e p o k i h e l l e n i s t y c z n e j . Z c y n i z m u powstanie stoicyzm, a z cyrenaizmu epikureizm. Szkoły s o k r a t y c z n e trwają d ł u g o . H e d o n i z m c y r e n a i k ó w u t r z y m u j e się mimo powstania konkurencyjnego hedonizmu epikurejskiego, a przedstawi cieli c y n i z m u , k t ó r y o d r a d z a się w p i e r w s z y c h w i e k a c h chrześcijaństwa, m o ż n a s p o t k a ć n a w e t w V I w. p o C h r y s t u s i e .
1. Szkoła megarejską Twórcą szkoły m e g a r e j s k i e j był E u k l i d e s z Megary. Był o n raczej p r z y j a c i e l e m niż u c z n i e m S o k r a t e s a . P o d o b n o w p r z e b r a n i u k o b i e c y m o d w i e d z a ł go w A t e n a c h , g d y A t e ń c z y c y p o d karą śmierci zakazali M e g a r e j c z y k o m w s t ę p u d o mia sta. E u k l i d e s p r z y j m o w a ł w M e g a r z e r ó w n i e ż P l a t o n a i i n n y c h u c z n i ó w S o k r a tesa, g d y ci p o śmierci mistrza opuścili A t e n y W s w y c h p o g l ą d a c h filozoficznych E u k l i d e s znajdował się p o d w p ł y w e m eleatów, zwłaszcza Z e n o n a z E l e i , i sofisty Gorgiasza. P o d o b n i e j a k P a r m e n i d e s , p o j m o w a ł najwyższe d o b r o j a k o j e d e n , n i e z m i e n n y byt. E u k l i d e s wsławił się swą k r y t y k ą P l a t o n a t w i e r d z ą c , ż e j e d y n y m i d o p u s z c z a l n y m i s ą d a m i są są d y t a u t o l o g i c z n e , oraz ż e n i e m o ż n a r o z u m o w a ć p r z e z p o d o b i e ń s t w o i p o r ó w n a n i e . O d Z e n o n a szkoła megarejską p r z e j m u j e m e t o d ę dialektyczną, ale d o p r o w a d z a j ą d o skrajności, uprawiając tzw. m e t o d ę erystyczną, czyli w a l k ę słow ną zmierzającą d o p o k o n a n i a p r z e c i w n i k a w dyskusji b e z w z g l ę d u na słuszność. Stąd w s z k o l e m e g a r e j s k i e j powstają p o d o b n e d o p a r a d o k s ó w Z e n o n a sofizmaty p r z y p i s y w a n e p r z e z D i o g e n e s a L a e r t i o s a E u b u l i d e s o w i z M i l e t u (IV w. przed Chrystusem), uczniowi Euklidesa. Kilka z sofizmatów, czyli a n t y n o m i i m e g a r e j s k i c h zyskało wielką sławę. N a l e ż ą d o nich nawiązujący b e z p o ś r e d n i o d o Z e n o n a sofizmat Kopiec zboża (GCDpeirrię), p o n a d t o , Zasłonięty i Elektra (£YK£KaA/D|iśvoc), Łysy (cpa^aKpóc), Rogaty
V. Szkoły sokratyczne
75
(K£paxivr|c) i Kłamca (i|/et>8ó|j,£voc). Z o s t a t n i m z tych p a r a d o k s ó w związany j e s t s m u t n y p r z e k a z o śmierci n i e j a k i e g o F i l e t a s a z Kos (IV—III w. p r z e d C h r y s t u s e m ) , k t ó r y miał u m r z e ć z e zgryzoty n i e m o g ą c z n a l e ź ć rozwiązania Kłamcy. Sławą cieszyły się a t e ń s k i e w y k ł a d y S t i l p o n a z M e g a r y (ok. lat 3 8 0 - 3 3 0 p r z e d C h r y s t u s e m ) . P o ś r ó d u c z n i ó w S t i l p o n a znajdował się twórca s t o i c y z m u Z e n o n z Kition. W p o g l ą d a c h S t i l p o n a z n a j d u j e m y ostrą k r y t y k ę p l a t o ń s k i c h idei. S t o s u jąc m e t o d ę erystyczną, S t i l p o n wyciąga z teorii idei a b s u r d a l n e w n i o s k i , ż e c z ł o w i e k i d e a l n y n i e m ó w i , czy że i d e a l n a jarzyna j e s t w i e c z n a . K r y t y k a S t i l p o na w y m i e r z o n a j e s t n i e t y l k o p r z e c i w P l a t o n o w i , ale i A r y s t o t e l e s o w i . W y c h o dząc z e l e a c k i e j k o n c e p c j i j e d y n o ś c i i tożsamości b y t u , S t i l p o n u w a ż a , że w s z e l ki sąd m o ż e b y ć t y l k o tautologią, p o n i e w a ż sąd n i e j e s t n i c z y m i n n y m j a k s t w i e r d z e n i e m tożsamości p o d m i o t u z o r z e c z e n i e m . S ą d y w ł a ś c i w e są zaś w ogóle niemożliwe, ponieważ ż a d n e m u przedmiotowi nie można przypisać r ó ż n e g o od n i e g o o r z e c z n i k a . U c z n i e m E u b u l i d e s a był D i o d o r K r o n o s ( t 307 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) , k t ó r y wsławił się a r g u m e n t a c j ą w y m i e r z o n ą p r z e c i w a r y s t o t e l e j s k i e m u pojęciu m o ż n o ś c i j a k o r e a l n e m u e l e m e n t o w i bytów. J a k d o w o d z i ł D i o d o r k a ż d e z d a n i e p r z y s z ł e j e s t p r a w d z i w e l u b fałszywe, a w i ę c r ó w n i e ż i k a ż d e przyszłe w y d a r z e n i e zajdzie l u b n i e zajdzie. Z t e g o w z g l ę d u dla t e g o , co b ę d z i e , n i e m a n i e o k r e ślonej m o ż n o ś c i . T ę a r g u m e n t a c j ę p r z e d s t a w i ł D i o d o r w p a r a d o k s i e Triumfator. R o z r o s t czy n a w e t p r z e r o s t d i a l e k t y k i , która z m i e n i a się u m e g a r e j c z y k ó w w e r y s t y k ę , łączy się z o d r z u c e n i e m zasady n i e s p r z e c z n o ś c i oraz z przyję c i e m m y ś l e n i a n i e p o j ę c i o w e g o , a to idzie w p a r z e z n i e c h ę c i ą d o filozofii i ze zwrotem do retoryki.
2. Szkoła elidzko-eretryjska N i c z y m s p e c j a l n y m n i e o d z n a c z y ł a się szkoła założona p r z e z b l i s k i e g o E u k l i d e sowi z M e g a r y , a u l u b i o n e g o ucznia Sokratesa, F e d o n a . F e d o n z a k ł a d a ją zrazu w s w y m r o d z i n n y m m i e ś c i e , w E l i d z i e , później j e d n a k M e n e d e m o s , t a k j a k Stil p o n zajmujący się etyką, i A s k l e p i a d e s z F l i u n t u przenoszą t ę s z k o ł ę d o Eretrii.
3. Cynicy Od szkoły megarejskiej i elidzko-eretryjskiej nieporównanie ważniejszymi nur t a m i są c y n i z m i h e d o n i z m . C e l e m cyników, p o d o b n i e jak sofistów i Sokratesa, było kształtowanie ludz kich postaw. Najsłynniejszy z cyników, D i o g e n e s z a p y t a n y na targu niewolników,
76
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej 98
co u m i e robić, miał o d p o w i e d z i e ć : „rządzić l u d ź m i " . T a k jak Sokrates, cynicy aspirowali d o roli w y c h o w a w c ó w i d u c h o w y c h p r z e w o d n i k ó w ludzi. W swych p o glądach p o d w i e l o m a w z g l ę d a m i znacznie j e d n a k od niego odbiegali. T w ó r c ą s z k o ł y c y n i k ó w j e s t drugi o b o k P l a t o n a n a j w y b i t n i e j s z y u c z e ń S o k r a t e s a - A n t y s t e n e s . Urodził się o k o ł o 440 r. p r z e d C h r y s t u s e m w A t e n a c h j a k o syn A t e ń c z y k a i n i e w o l n i c y trackiej. Z t e g o w z g l ę d u n i e miał p e ł n y c h p r a w o b y w a t e l s k i c h , co w y w a r ł o p e w i e n w p ł y w na j e g o p o g l ą d y i życie. Był naj p i e r w u c z n i e m Gorgiasza, a p o t e m Sokratesa, p o k t ó r e g o śmierci założył swą s z k o ł ę w g i m n a z j u m na placu K y n o s a r g e s . Szkoła ta była d o s t ę p n a dla u r o d z o n y c h z c u d z o z i e m e k , p e ł n i ł a r ó w n i e ż rolę o ś r o d k a k u l t u H e r a k l e s a . Stąd p o wstała n a z w a ' c y n i c y ' , którą p ó ź n i e j w y p r o w a d z a n o od wyrazu p s i ' (KWIKÓC) rozwijając w s z e l k i e skojarzenia z n a c z e n i o w e wiążące się z t y m w y r a z e m . A n t y s t e n e s zmarł p o d o b n o w roku 370 p r z e d C h r y s t u s e m . 4
D z i e ł a A n t y s t e n e s a n i e z a c h o w a ł y się, m i m o ż e pisał w i e l e , g ł ó w n i e t e k s t ó w p o ś w i ę c o n y c h filozoficznej, a ściślej, a l e g o r y c z n e j interpretacji mitologii. Powrót w szkole cyników do H o m e r a stanowi p e w i e n etap w wielkiej walce po ezji z filozofią. A n t y s t e n e s i cynicy przejęli od Sokratesa u w i e l b i e n i e cnoty, ale traktowali ją bardzo j e d n o s t r o n n i e . P r z e d e w s z y s t k i m wystąpili z ostrą krytyką n a u k i i czysto i n t e l e k t u a l n y c h spekulacji. Twierdzili, że cnoty m o ż n a się nauczyć, ale d o t e g o nie jest p o t r z e b n a spekulacja, b o w i e m cnota nie w y w o d z i się z s a m e g o i n t e l e k t u . C h o c i a ż A n t y s t e n e s jest w r o g i e m kształtowania u m y s ł u przez n a u k i , to j e d n a k nie odrzuca całkowicie w y c h o w a n i a i n t e l e k t u a l n e g o . Pozostając p o d w p ł y w e m sofi stów, nie uznaje r o z u m o w a ń , a wysiłek i n t e l e k t u ogranicza d o rozmyślań nad kon k r e t n y m i faktami i przykładami c z e r p a n y m i z u t w o r ó w poetyckich. Dziedzicząc sprawność dialektyczną sofistów i s e k u n d u j ą c m e g a r e j c z y k o m , A n t y s t e n e s uważa - w b r e w Platonowi i Arystotelesowi - że niemożliwa jest dyskusja, definicja i błąd. P o d o b n i e j a k E u k l i d e s z Megary, uznaje on tylko sądy tautologiczne, w których zachodzi tożsamość m i ę d z y p o d m i o t e m i o r z e c z e n i e m . Łączy się to ściśle z wro gością w o b e c platońskiej teorii idei, z p r z e k o n a n i e m , że skoro wszystkie zdania są tautologiami, to n i e m a z d a ń nieprawdziwych i sprzecznych, oraz z s e n s u a l i z m e m p o z n a w c z y m głoszącym, że nie istnieją pojęcia ogólne, a p o z n a n i e d o k o n u j e się tylko za p o ś r e d n i c t w e m w y o b r a ż e ń spostrzegawczych. A n t y s t e n e s był reistą-nominalistą. Twierdził, ż e istnieją t y l k o rzeczy j e d n o s t k o w e , k t ó r y c h n i e m o ż n a definiować, lecz m o ż n a tylko opisywać. W b r e w P l a t o n o w i n i e u z n a w a ł istnienia b y t ó w d u c h o w y c h i uważał, że d u s z a j e s t c i e l e sna. W k a ż d y m a s p e k c i e j e g o n a u k i d o s t r z e c m o ż n a wyraźną opozycję d o poglą d ó w P l a t o n a . Teorii idei p r z e c i w s t a w i o n y zostaje n o m i n a l i z m i s e n s u a l i z m , w r o gości d o sofistów nawiązanie d o nich, a a r y s t o k r a t y z m o w i P l a t o n a p r o l e t a r y z m . T a t a r k i e w i c z uważa, ż e u p o ś l e d z e n i e s p o ł e c z n e t w ó r c ó w c y n i z m u z d e c y d o w a ł o o c h a r a k t e r z e ich filozofii. G d y się b o w i e m n i e posiada ani dóbr, ani w y D i o g e n e s Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 74, przekł. I. Krońska, K. Leśniak, W. Olszewski przy współpracy B. Kupisa, s. 349.
V. Szkoły sokratyczne
77
sokiej pozycji s p o ł e c z n e j , to się c e n i to, co się m a , czyli n a t u r ę " . Pogląd t e n j e s t j e d n a k p e w n y m u p r o s z c z e n i e m g e n e z y z ł o ż o n e g o zjawiska, j a k i m j e s t c y n i z m . I s t o t n y m e l e m e n t e m w u k s z t a ł t o w a n i u d o k t r y n y tej szkoły był r ó w n i e ż o g r o m n y w p ł y w S o k r a t e s a , k t ó r y z a d e c y d o w a ł o p r a k t y c z n y m r o z u m i e n i u cnoty. W e d l e c y n i k ó w m ę d r z e c p o w i n i e n b y ć o b o j ę t n y w o b e c w s z y s t k i e g o o p r ó c z cnoty, która p o l e g a na s a m o w y s t a r c z a l n o ś c i i j a k o j e d y n a z a p e w n i a szczęście. W s z e l k i e i n n e d o b r a są u m o w n e , p o d c z a s g d y c n o t a j e s t d o b r a z n a t u r y (cpuaei). A n t y s t e n e s t w i e r d z i , ż e c n o t a j e s t j e d n a , m o ż n a się jej n a u c z y ć , oraz ż e t e n , k t o ją posiadł, n i e m o ż e jej stracić. Uwalniając się od w s z e l k i e j zależności od dóbr, c z ł o w i e k m ą d r y n i e j e d n o k r o t n i e m u s i p r z e z w y c i ę ż y ć w i e l k i e p r z e szkody. S z c z ę ś c i e osiąga się, p o k o n u j ą c t r u d n o ś c i , a w a l k a z n i m i n i e j e d n o k r o t n i e p o w o d u j e d z i w a c z n e k o l e j e żywota k o n s e k w e n t n e g o c y n i k a . U l u b i o n y m b o h a t e r e m c y n i k ó w był H e r a k l e s , a inspiracją trudy, k t ó r e m u s i a ł p o n o s i ć w s w o i m życiu. J e g o k u l t k o n c e n t r o w a ł się w g i m n a z j o n i e Kyn o s a r g e s . A n t y s t e n e s p o ś w i ę c a H e r a k l e s o w i trzy księgi a l e g o r y c z n y c h i n t e r p r e tacji, u k a z u j ą c go j a k o ideał p r a w d z i w e j wolności i siły woli. H e r a k l e s j e s t p r z e d s t a w i o n y j a k o w z ó r d o n a ś l a d o w a n i a , ideał p r a w d z i w i e c y n i c k i . N a ś l a d o w a n i e p e w n e g o w z o r u j e s t dla c y n i k ó w nierozłącznie z w i ą z a n e z l u d z k i m ży w o t e m , a świat j e s t n i c z y m teatr, w k t ó r y m k a ż d y gra swą rolę. P o d o b n i e j a k to m i a ł o m i e j s c e w p r z y p a d k u S o k r a t e s a , n i e p r z e j e d n a n a p o s t a w a i u p a t r y w a n i e j e d y n e j wartości w c n o c i e rodziły n i e u n i k n i o n y k o n f l i k t c y n i k a - m ę d r c a z e s p o ł e c z e ń s t w e m . D l a t e g o t e ż cynicy, odrzucając h i s t o r y c z n i e d a n e p a ń s t w o , p a t r i o t y z m oraz tradycyjną religię, stają się w życiu p a ń s t w o w y m i religijnym f e r m e n t e m rozsadzającym d o t y c h c z a s o w e ramy. B ł ę d e m b y ł o b y j e d n a k sądzić, że c y n i c y byli antyreligijni. Z w ł a s z c z a u p i e r w s z y c h z nich, j a k u A n t y s t e n e s a , w y s t ę p u j e silna n u t a religijności i t e n d e n c j i m o n o t e i s t y c z n e j . A n t y s t e n e s uważał n a w e t , ż e Bóg j e s t j e d e n : L u d o w y c h b o g ó w j e s t w i e l e , ale p r a w d z i w y Bóg j e s t t y l k o j e d e n
1 0 0
.
D o k t r y n a c y n i k ó w w y w i e r a ł a tak d u ż y w p ł y w na ich z a c h o w a n i e , ż e k o n s e k w e n t n y c y n i k , żyjąc j a k n ę d z a r z , uważał się j e d n a k za p o s ł a ń c a Z e u s a , za p o w o ł a n e g o d o p r z e w o d z e n i a , za proroka n a w o ł u j ą c e g o d o p o k u t y . C y n i c y c e lowo w y r ó ż n i a l i się z a c h o w a n i e m i d z i w a c z n y m u b i o r e m . P o d o b n i e j a k z osobą S o k r a t e s a , r ó w n i e ż i z postacią D i o g e n e s a z S y n o p y w i ą ż e się b o g a t a i trwała l e g e n d a . D o dziś D i o g e n e s m i e s z k a j ą c y w b e c z c e l u b c h o d z ą c y w d z i e ń z l a m p ą i szukający c z ł o w i e k a j e s t p r z y k ł a d e m klasycz n e g o filozofa. L e g e n d a d o d a ł a d o j e g o ż y w o t a tyle barwy, ż e t r u d n o o d d z i e l i ć p r a w d ę historyczną od m a t e r i a ł u s t w o r z o n e g o p r z e z tradycję. P ó ź n i e j s z y cy n i z m ulegający w p ł y w o m h e d o n i s t y c z n y m ( I I I w. p r z e d C h r y s t u s e m ) zostawił n a m obraz Diogenesa hołdującego brutalnemu lekceważeniu opinii, wstydu
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, s. 79. Cyceron, Pisma filozoficzne, 1.1, O naturze bogów, I, 32, przekł. W. Kornatowski, s. 25.
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
78
i przyzwoitości. Ale t e n rozwiązły odznaczający się całkowitą sans gene D i o g e n e s j e s t j e d n a k p r z e d s t a w i c i e l e m t e n d e n c j i s c h y ł k o w y c h c y n i z m u . W ó w c z a s to w y r a z ' c y n i z m ' o t r z y m u j e t a k i e z n a c z e n i e , j a k i e m a dzisiaj i skojarzony zostaje na z a w s z e z l e k c e w a ż e n i e m obyczaju i świętości. Bliższa analiza d a n y c h ź r ó d ł o w y c h k a ż e j e d n a k p r z y p u s z c z a ć , ż e p r a w d z i w y j e s t nie t e n o b r a z w y z u t e g o z w s z e l k i c h zasad i h a m u l c ó w D i o g e n e s a , ale syl w e t k a filozofa s u r o w e g o i a s c e t y c z n e g o . Tradycja u t r z y m u j e , że był o n s y n e m b a n k i e r a - b a n k r u t a , w y g n a n e g o z S y n o p y za fałszowanie pieniędzy. S a m D i o g e n e s miał się szczycić t y m , że był w s p ó l n i k i e m ojca, w k t ó r e g o p o s t ę p o w a n i u wi dział c h w a l e b n ą p o g a r d ę dla w s z e l k i e j k o n w e n c j i s p o ł e c z n e j . U r o d z o n y o k o ł o roku 404, u m a r ł około roku 3 2 3 . S p r z e d a n y j a k o n i e w o l n i k miał w K o r y n c i e w y c h o w y w a ć i kształcić s y n ó w s w e g o właściciela. S ł a w y n i e b y w a ł e j przysporzyła m u b e c z k a (rciGoc), w której m i e s z k a ł , i a n e g d o t a o A l e k s a n d r z e W i e l k i m . P o n i e w a ż o w a b e c z k a , w k t ó r e j upatrzył s o b i e s i e d z i b ę , stała w p o r t y k u Jowisza, D i o g e n e s zwykł m a w i a ć , ż e p o r t y k został z b u d o w a n y t y l k o p o to, b y o n m ó g ł w n i m m i e s z k a ć . Ironia t e g o p o w i e d z e n i a ujawnia n e g a t y w n y s t o s u n e k D i o g e n e s a d o s p o ł e c z e ń s t w a . M ę d r z e c n i e p o w i n i e n się troszczyć o reformy s p o ł e c z n e , o b c y w i n i e n m u b y ć d u c h o b y w a t e l s k i , a e t y k a z u p e ł n i e n i e łączy się z ż y c i e m s p o ł e c z n y m . D l a t e g o k o n s e k w e n t n y c y n i k l e k c e w a ż y s o b i e wszelką o p i n i ę publiczną, r o d z i n ę , n a r ó d , ustrój społeczny, p a ń s t w o u w a ż a za sztuczną i n a r z u c o n ą k o n w e n c j ę , b ę d ą c o b y w a t e l e m świata (KOG|iorcoAiTr|c). P o n a d t o , c y n i k w i n i e n dą żyć d o t e g o , b y k a ż d y - t a k j a k o n s a m - m ó g ł b y ć w p e ł n i w o l n y m o b y w a t e l e m świata. D l a t e g o c y n i c y walczą z n i e w o l n i c t w e m i n i s k i m s t a t u s e m s p o ł e c z n y m k o b i e t , a p r z y t y m głoszą t a k r e w o l u c y j n e poglądy, j a k t e n , iż ż o n y i dzieci powinny być wspólne. Z r o z u m i a ł e j e s t w i ę c , ż e cynicy n i e byli z w o l e n n i k a m i greckiej formy ży cia s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e g o , j a k i m było m i a s t o - p a ń s t w o , lecz w y ż e j cenili w i e l kie, u n i w e r s a l n e m o n a r c h i e , k t ó r e , ich z d a n i e m , pozostawiały o b y w a t e l o m w i ę cej wolności. Z t e g o w y n i k a ł o ich p r z y c h y l n e n a s t a w i e n i e d o m o n a r c h i i C y r u sa i A l e k s a n d r a W i e l k i e g o . D o S o k r a t e s a cynicy nawiązali w t y m , ż e u z d r o w i e n i e c z ł o w i e k a widzieli w reformie w e w n ę t r z n e j , d o k o n u j ą c e j się p o p r z e z przejście od teorii d o c z y n u . C y n i z m D i o g e n e s a n i e był n a u k ą teoretyczną, ale c z y m ś w rodzaju p r a k t y c z n e j , r z e m i e ś l n i c z e j s z t u k i . S z t u k a ta miała d o p r o w a d z i ć d o szczęścia. J e d n a k , b y c n o tę tę z d o b y ć i osiągnąć szczęście, trzeba wielu uciążliwych zabiegów. Z d o b y w a n i e c n o t y (szczęścia) polega z a t e m na u s t a w i c z n y m ć w i c z e n i u się (doKT|atc), i to n i e t y l k o ć w i c z e n i u u m y s ł u , ale i ć w i c z e n i u ciała. W y s i ł e k p o d e j m o w a n y dla z d o b y c i a o d p o r n o ś c i w o b e c żądz i p r a g n i e ń n a b i e r a wartości a b s o l u t n e j . C y n i c y mają d o ń p e ł n e zaufanie, nakładając n a ń t y l k o w a r u n e k ro z u m n o ś c i . Z t e g o w y n i k a spora doza i n t e l e k t u a l i z m u . O c e n i a j ą c w s z y s t k o z p e r s p e k t y w y r o z u m u , walczą z e w s z y s t k i m , co n i e r o z u m n e , a s z c z e g ó l n i e z każdą k o n w e n c j ą , k t ó r a j e s t dla nich p r z e s ą d e m , chcą p o z b y ć się w s t y d u i ha m u l c ó w i ćwiczą się w t y m , b y p o z a cnotą w s z y s t k o u c z y n i ć z u p e ł n i e o b o j ę t -
V. Szkoły sokratyczne
79
n y m (d8id(popov). M ę d r c e m staje się d o p i e r o t e n , k t o j e s t w e w n ę t r z n i e w y z w o lony z niewoli j a k i c h k o l w i e k p o t r z e b i p r a g n i e ń . W Kobiercach K l e m e n s a A l e ksandryjskiego czytamy o cynikach: L u d z i e , co zgiąć się n i e dali ani ujarzmić r o z k o s z o m ( T e w n i e w o l n i k a zmieniają c z ł o w i e k a i woli pozbawiają), W i e c z n e k r ó l e s t w o miłują, a t a k ż e wolności p a ń s t w o . 1 0 1
D i o g e n e s w p r a w d z i e n i e stworzył szkoły, lecz miał licznych z w o l e n n i k ó w i uczniów. P i e r w s z y m m a j ę t n y m c y n i k i e m , k t ó r y k o n t y n u o w a ł , zapocząt k o w a n y p r z e z D i o g e n e s a , p r a k t y c z n y ideał c y n i z m u , był K r a t e s z T e b . P o r z u cił o n m a j ą t e k i wraz z e swą żoną H i p p a r c h i ą oraz resztą r o d z i n y p o s z e d ł w śla d y s w e g o mistrza, k u l t y w u j ą c cynicki styl życia. D o k r ę g u D i o g e n e s a należał t a k ż e O n e s i k r i t o s z Astypalaia (albo z E g i n y ) . J a k o s t e r n i k o k r ę t u brał o n udział w w y p r a w i e A l e k s a n d r a W i e l k i e g o d o Indii. W o p i s i e tej w y p r a w y zwraca u w a g ę na w y r a ź n e p o d o b i e ń s t w o m i ę d z y hinduskimi jogami a cynikami. I n n y c y n i k , Filiskos, j e s t a u t o r e m tragedii, w k t ó r y c h w m y ś l założeń cy n i z m u b u r z y w s z e l k i e k o n w e n a n s e i p o w s z e c h n i e przyjęte z a s a d y J e s t z w o l e n n i k i e m k a z i r o d z t w a i l u d o ż e r s t w a . J e d n a k t a k a skrajność p r z e k o n a ń , j a k a m a m i e j s c e w p r z y p a d k u Filiskosa, była w c y n i z m i e o d o s o b n i o n a , a d o p o p u l a r n o ści t e g o p r ą d u i d o rozwijającej się l e g e n d y przyczynili się g ł ó w n i e Krates, M e t r o k l e s i M o n i m o s . T o oni przygotowują późniejszy, różny n i e c o od p i e r w o t n e go e t a p c y n i z m u .
4. Gyrenaicy D r u g ą z w i ę k s z y c h szkół s o k r a t y c z n y c h s t a n o w i szkoła c y r e n a i k ó w . N i e p o wstała o n a t a k j a k szkoła c y n i c k a w k r ę g u o b y w a t e l i w y w o d z ą c y c h się z niż szych w a r s t w s p o ł e c z n y c h , z g r u p o w a n y c h w g i m n a z j u m K y n o s a r g e s , ale w p i ę k n y m , w e s o ł y m i c i e s z ą c y m się d o b r o b y t e m m i e ś c i e w y b r z e ż a afrykań s k i e g o , s ł a w n e j C y r e n i e . M i e j s c e jej p o w s t a n i a rzuca p e w n e światło na c h a r a k ter szkoły. T w ó r c ą szkoły cyrenajskiej j e s t Arystyp, k t ó r y urodził się w C y r e n i e o k o ło r o k u 4 3 5 p r z e d C h r y s t u s e m . Bardzo m a ł o w i e m y o j e g o życiu. P o d o b n o w i e le w ę d r o w a ł i p r z y b y ł d o A t e n , g d z i e został u c z n i e m S o k r a t e s a . M i a ł t e ż na p e w n o k o n t a k t z sofistami. U d a ł się d o D i o n a , tyrana S y r a k u z , i p r z e b y w a ł na j e g o d w o r z e r a z e m z P l a t o n e m . A n e g d o t y przeciwstawiają g o d n o ś ć i p o w a g ę P l a t o n a s e r w i l i z m o w i A r y s t y p a . J a k m o ż n a sądzić, są to j e d n a k t y l k o l e g e n d y . A r y s t o t e l e s zalicza A r y s t y p a d o sofistów. N i e w ą t p l i w i e sofiści wywarli n a ń p e -
Klemens Aleksandryjski, Kobierce, II, 121, 1, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, 1.1, s. 209.
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
80
w i e n wpływ, a p o n a d t o s a m A r y s t y p s w y m t r y b e m życia stwarzał pozory sofisty. Był o n p i e r w s z y m z u c z n i ó w S o k r a t e s a , który sprzeciwił się p o s t a w i e mistrza i zaczął u c z y ć za p i e n i ą d z e . P o d o b n i e j a k cynicy, A r y s t y p i j e g o szkoła żywią p o g a r d ę dla s p e k u l a c j i , dla w i e d z y t e o r e t y c z n e j , a p o n a d t o ich p o s t a w ę c e c h u j e a s p o ł e c z n o ś ć . Ale, p o d czas g d y c y n i c y chcieli k i e r o w a ć l u d ź m i , k o s m o p o l i t y z u j ą c ideał s o k r a t e j s k i e j p a i d e i , to c y r e n a i c y dążą p r z e d e w s z y s t k i m d o życia ł a t w e g o i p r z y j e m n e g o , w k t ó r y m upatrują szczęście. C h o c i a ż ideał c y n i c k i , a p o t e o z u j ą c y t r u d i w y s i ł e k , p r z e c i w s t a w i o n y zostaje c y r e n a j s k i e m u ideałowi rozkoszy i p r z y j e m n o ś c i życia, n i e m n i e j t e d w a k i e r u n k i mają w i e l e e l e m e n t ó w w s p ó l n y c h . A r y s t y p głosi, ż e j e d y n y m i n a j p r a w d z i w s z y m d o b r e m j e s t p r z y j e m n o ś ć (f|5ovf)), w w y n i k u c z e g o k i e r u n e k cyrenajski o k r e ś l a n y j e s t m i a n e m h e d o n i z m u . Ale t a k j a k c y n i z m r o z u m i a n o rozmaicie - w s k u t e k c z e g o D i o g e n e s a u w a ż a n o raz za s u r o w e g o a s c e t ę , a d r u g i raz za u o s o b i e n i e rozwiązłości - p o d o b n i e i h e d o n i z m i n t e r p r e t o w a n o na r ó ż n e sposoby. O d m i e n n e o c e n y h e d o n i z m u są z a p e w n e e c h e m s p o r ó w t o c z o n y c h w ł o n i e A k a d e m i i , w k t ó r e j pojawiły się d w a poglądy, p i e r w s z y - a s t r o n o m a E u d o k s o s a z K n i d o s , k t ó r y twierdził, ż e p r z y j e m n o ś ć j e s t z a w s z e d o b r a , oraz drugi S p e u z y p a - n a s t ę p c y P l a t o n a w scholarc h a c i e A k a d e m i i - u t r z y m u j ą c e g o , ż e p r z y j e m n o ś ć j e s t z a w s z e zła. J e s t j e d n a k z n a m i e n n e , ż e za h e d o n i s t ę u c h o d z i ł E u d o k s o s z K n i d o s , o k t ó r y m w i a d o m o s k ą d i n ą d , ż e był a s c e t y c z n y i surowy. T a r o z b i e ż n o ś ć o c e n j e s t z r o z u m i a ł a w sy tuacji, g d y z a r ó w n o A n t y s t e n e s , j a k i A r y s t y p stawiali t e z ę główną, którą m o ż na było t e o r e t y c z n i e i p r a k t y c z n i e rozmaicie i n t e r p r e t o w a ć . R ó ż n i c e w y r a ź n i e j j e s z c z e u j a w n i ł y się w ś r ó d k o l e j n y c h generacji uczniów. C y n i c y i c y r e n a i c y stworzyli w s p ó l n y front w swej n i e c h ę c i d o n a u k t e o r e t y c z n y c h i istniejących w i ę z ó w s p o ł e c z n y c h . Z a r ó w n o w p r z y p a d k u A n t y s t e n e s a , j a k i A r y s t y p a u p o d ł o ż a t e n d e n c j i a n t y n a u k o w y c h tkwił n o m i n a l i z m i s e n s u a l i z m . O d sofistów p r z e j m u j e Arystyp s e n s u a l i z m i, w e d l e relacji S e k s t u s a E m p i r y k a , u w a ż a , ż e p o z n a w a l n e są t y l k o i w y ł ą c z n i e w ł a s n e w r a ż e n i a z m y s ł o w e , a p o z n a n i e rzeczy z e w n ę t r z n y c h i w r a ż e ń i n n y c h ludzi j e s t n i e m o ż l i w e . J a k sądził A r y s t y p , n i e m a ż a d n y c h p o d s t a w , b y twierdzić, ż e c u d z e wra ż e n i a są p o d w z g l ę d e m treści j e d n a k o w e . J e d n a i ta s a m a j e s t t y l k o n a z w a o z n a czająca r ó ż n e w treści w r a ż e n i a . W o b e c t e g o j e d y n y m p e w n y m p o z n a n i e m j e s t to, k t ó r e b e z p o ś r e d n i o o p i e r a się na w r a ż e n i u z m y s ł o w y m . W w y n i k u t e g o pojawia się w a ż n e z a g a d n i e n i e . Jaki j e s t s t o s u n e k i n t e l e k t u d o p r z y j e m n o ś c i , skoro p r z y j e m n o ś ć j e s t j e d y n y m d o b r e m , a j e d y n y m źródłem poznania jest wrażenie zmysłowe? K o n s e k w e n t n y hedonizm powinien c a ł k o w i c i e u s u n ą ć e l e m e n t racjonalny, g d y ż głosi on oczywistość tezy, iż w s z y scy szukają p r z y j e m n o ś c i . Ś w i a d o m y t e g o A r y s t y p dążył d o c a ł k o w i t e g o oczy szczenia p r z y j e m n o ś c i z j a k i e j k o l w i e k o c e n y i n t e l e k t u a l n e j , ale t e n d e n c j i tej n i e pozostał c a ł k i e m wierny. C y r e n a i z m n i e u m i a ł się w p e ł n i w y z w o l i ć z i n g e rencji r o z u m u , g d y ż z m u s z o n y był d o w p r o w a d z e n i a o c e n y r o z u m o w e j , n i e 1 0 2
Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, VII, 191.
V. Szkoły sokratyczne
81
o d z o w n i e związanej z funkcją w y b o r u m i ę d z y p r z y j e m n o ś c i a m i . Była t o n i e k o n s e k w e n c j a i d y s h a r m o n i a , która w p ó ź n i e j s z y m h e d o n i z m i e m u s i a ł a d o p r o w a d z i ć d o w y r a ź n y c h o d s t ę p s t w o d p i e r w o t n e j linii. P o n a d t o , A r y s t y p w y p r a c o wał t e o r i ę p r z y j e m n o ś c i i c n ó t d o niej p r o w a d z ą c y c h , k t ó r a zakładała n i e t y l k o działanie rozumowe, ale i p e w n e wykształcenie. Z g o d n i e z e swą a n t y i n t e l e k t u a l i s t y c z n ą i antyrefleksyjną postawą Ary s t y p t w o r z y t e o r i ę p r z y j e m n o ś c i , którą s p r o w a d z i ć m o ż n a d o k i l k u g ł ó w n y c h tez. P o pierwsze, przyjemność jest j e d y n y m dobrem, a przykrość j e d y n y m z ł e m . A w i ę c i d e a ł e m m ę d r c a m u s i b y ć c z ł o w i e k , k t ó r y u s u n i e z e s w e g o życia w s z e l k i e przykrości, a potrafi ż y ć s a m y m i p r z y j e m n o ś c i a m i . P o d r u g i e , przy j e m n o ś ć j e s t s t a n e m p r z e l o t n y m . C z ę ś c i o w a p r z y j e m n o ś ć (r\ Kord (iśpoc) j e s t c e l e m l u d z k i c h zabiegów. N i e t r z e b a wciąż c z e k a ć n a szczęście, a l e j e c z e r p a ć z k a ż d e j chwili. P o t r z e c i e , A r y s t y p u w a ż a , ż e p r z y j e m n o ś c i c i e l e s n e są z u p e ł n i e r ó ż n e o d d u c h o w y c h i z n a c z n i e j e przewyższają. C i e l e s n a p r z y j e m n o ś ć j e s t w i ę c c e l e m życia. P o c z w a r t e , p r z y j e m n o ś ć j e s t s t a n e m p o z y t y w n y m , a n i e bra k i e m przykrości. W e d ł u g A r y s t y p a p r z y j e m n o ś c i i przykrości są p e w n y m i r u c h a m i . P r z y j e m n o ś ć j e s t t o r u c h gładki i łagodny, a p r z y k r o ś ć t o r u c h szorstki i g w a ł t o w n y . P o p i ą t e , p r z y j e m n o ś c i różnią się w z a j e m n i e t y l k o p o d w z g l ę d e m i n t e n s y w n o ś c i , n a t o m i a s t n i e m a p o m i ę d z y n i m i różnic j a k o ś c i o w y c h . A r y s t y p n i e pozostał j e d n a k c a ł k o w i c i e w i e r n y s w e m u a n t y i n t e l e k t u a l i z m o w i , ale, j a k j u ż w s p o m n i e l i ś m y , u w z g l ę d n i ł o c e n ę r o z u m o w ą p r z y j e m n o ś c i . M o ż n a d o s z u k i w a ć się w t y m o d s t ę p s t w i e A r y s t y p a w p ł y w u sokratejskiej d e wizy „ Ż y j r o z u m n i e ! " , k t ó r a g ł ę b o k o z a p a d ł a w d u s z e uczniów. D l a t e g o t e ż n i e n a l e ż y w y o b r a ż a ć s o b i e h e d o n i s t ó w j a k o ludzi r o z k i e ł z n a n y c h , szukających w y łącznie p r z y j e m n o ś c i . W a r t o zwrócić u w a g ę n a fakt, iż m i ę d z y c y n i k a m i i c y r e n a i k a m i , m i m o w i e l u różnic, istnieje t e ż w i e l e p o d o b i e ń s t w . Z g o d n e są b o w i e m p o d s t a w o w e tezy. I j e d n i , i d r u d z y głoszą ideał wolności o d żądz i p a n o w a n i a n a d t y m , co nas s p o t y k a , a p o n a d t o , w o b u w y p a d k a c h p o s t u l u j e się d z i a ł a n i e r o z u m u . J e d n a k p o g l ą d y n a rodzaj i s t o p i e ń o w e j o c e n y r o z u m o w e j były r o z m a i t e i z t e g o w y n i kały r ó ż n i c e z a c h o d z ą c e p o m i ę d z y t y m i s z k o ł a m i , a n a w e t w ich o b r ę b i e . P o d o b n i e j a k szkoła c y n i k ó w , t a k i szkoła w C y r e n i e działała d ł u g o . Ary s t y p miał w i e l u uczniów, w ś r ó d k t ó r y c h znajdowała się j e g o c ó r k a A r e t e . W s p o m n i a n y e l e m e n t oceny rozumowej był przez h e d o n i k ó w rozmaicie r o z u m i a n y i s t o s o w a n y w r ó ż n y m z a k r e s i e . Z t e g o p o w o d u pojawiały się w ł o nie c y r e n a i z m u j e g o liczne o d m i a n y różnie p o j m u j ą c e p r z y j e m n o ś ć i szczęście. O d i m i o n t w ó r c ó w p o s z c z e g ó l n y c h n u r t ó w n a z y w a się ich t e o d o r y t a m i , h e g e zjanami i a n n i k e r y j c z y k a m i . T e o d o r z w a n y Ateistą (dOeoc) twierdził, ż e przyjemnością, będącą naj w i ę k s z y m d o b r e m , n i e są przemijające, c h w i l o w e r o z k o s z e , a l e stały, p o g o d n y nastrój (%apd), a z ł e m j e s t stały s m u t e k (XX>KT]). J e g o z d a n i e m t r z e b a zniszczyć w s z y s t k i e p r z e s ą d y i z a s a d y m o r a l n e . Wiara w b o g ó w j e s t g ł ó w n y m p r z e s ą d e m m ą c ą c y m radość życia i z t e g o w z g l ę d u n a l e ż y ją porzucić. H e g e z j a s z p o j m o w a ł p r z y j e m n o ś ć i szczęście n e g a t y w n i e . C e l e m h e d o -
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
82
nisty n i e j e s t s z u k a n i e p r z y j e m n o ś c i , ale w o l n o ś ć od b ó l u . W o b e c t e g o p o s t u l u j e s t a n z o b o j ę t n i e n i a na d o b r a z e w n ę t r z n e , głosi i d e o l o g i ę w y r z e c z e n i a i p e s y m i z m u . A skoro całkowita w o l n o ś ć od bólu u r z e c z y w i s t n i a się d o p i e r o w ś m i e r ci, H e g e z j a s z n a m a w i a d o s a m o b ó j s t w a . Z t e g o p o w o d u o t r z y m u j e p r z y d o m e k 'nawołujący d o ś m i e r c i ' (ó 7t£tai0dvcn;oc). K i e r u n e k r e p r e z e n t o w a n y p r z e z H e gezjasza stał się t a k zaraźliwy i n i e b e z p i e c z n y , że w r e s z c i e król P t o l o m e u s z I S o t e r (layrrjp) zakazał m u w y k ł a d a ć . W e d l e j e d n e j z tez, k t ó r e H e g e z j a s z czer p i e z S o k r a t e s a , zło czyni się z a w s z e z niewiedzy, n i g d y d o b r o w o l n i e , a w o b e c t e g o t r z e b a z ł o c z y ń c ę uczyć, a n i e karać. A n n i k e r i s w b r e w A r y s t y p o w i sądził, że m i ę d z y p r z y j e m n o ś c i a m i z a c h o dzą r ó ż n i c e j a k o ś c i o w e i wyżej cenił p r z y j e m n o ś c i d u c h o w e od c i e l e s n y c h . S z c z e g ó l n i e p o d k r e ś l a ł w a g ę p r z y j e m n o ś c i o p a r t y c h na przyjaźni i w s p ó ł c z u c i u , czyli s y m p a t i i (
R O Z D Z I A Ł VI
Dzieje platonizmu A k a d e m i a P l a t o ń s k a wywarła olbrzymi w p ł y w na d u c h o w e dzieje ludzkości. N a p r z e ł o m i e starożytności i ś r e d n i o w i e c z a p a n u j e o d r o d z o n y p l a t o n i z m , który na s t ę p n i e w p ł y w a na chrześcijaństwo (Ojcowie w s c h o d n i , A u g u s t y n , Boecjusz), z a k o r z e n i a się w myśli a r a b s k i e j , a j a k o a u g u s t y n i z m jest d o m i n u j ą c y m k i e r u n k i e m ś r e d n i o w i e c z n e j myśli chrześcijańskiej d o X I I w i e k u . W p ł y w a o n w i e l c e na p o w s t a n i e n o w o ż y t n y c h n a u k szczegółowych i o s t a t e c z n i e o d r a d z a się w r e n e s a n s i e ( A k a d e m i a M e d y c e j s k a ) , by p r z e z D e s c a r t e s ' a z n ó w oddziałać na całą myśl nowożytną. J e d n a k d o p a r a d o k s ó w zaliczyć m o ż n a fakt, iż p r ą d y filozoficz n e n i e p o w o ł u j ą c e się w p r o s t na P l a t o n a były n i e j e d n o k r o t n i e w swej treści bar dziej p l a t o ń s k i e od tych k i e r u n k ó w , k t ó r e przybierały m i a n o p l a t o ń s k i c h . 103
1. Platon M i m o o l b r z y m i e g o w p ł y w u filozofii P l a t o n a na rozwój k u l t u r y e u r o p e j s k i e j , j e go biografia i n a u k a stają się p r z e d m i o t e m h i s t o r y c z n y c h s t u d i ó w d o p i e r o od c z a s ó w n i e m i e c k i e g o b a d a c z a F. S c h l e i e r m a c h e r a , który na p r z e ł o m i e X V I I I i X I X s t u l e c i a p o d e j m u j e z a d a n i e rozsunięcia p r z e s ł o n l e g e n d y i u k a z a n i a Pla t o n a j a k o realnej postaci. S c h l e i e r m a c h e r , p r o w a d z ą c b a d a n i a z p e r s p e k t y w y h i s t o r y c z n e j , u z n a j e , ż e o c z e k i w a n i a b a d a c z y p o s z u k u j ą c y c h w d z i e ł a c h filozo fa k o n s e k w e n t n e g o s y s t e m u , są n i e s ł u s z n e . W t e n s p o s ó b rodzi się p i e r w s z y spór o h i s t o r y c z n e g o P l a t o n a inaugurujący tzw. s p r a w ę platońską, j e d e n z w i e l k i c h p r z e d m i o t ó w d e b a t historii filozofii w w i e k u X I X . D z i ś b a d a n i a dotyczą ce t e g o myśliciela j a k o h i s t o r y c z n e j o s o b y są b a r d z o z a a w a n s o w a n e i na ich p o d s t a w i e z n a c z n i e łatwiej niż w w i e l u i n n y c h p r z y p a d k a c h o d r ó ż n i ć l e g e n d y od faktów. R o z p o c z n i j m y nasze p r z e d s t a w i e n i e sylwetki P l a t o n a od szkicu biograficz n e g o , ściśle wiążącego się z działalnością i n t e l e k t u a l n ą t e g o w i e l k i e g o filozofa.
P l a t o n urodził się w A t e n a c h l u b w E g i n i e w roku 4 2 7 p r z e d C h r y s t u s e m , przeżył p e ł n y c h o s i e m d z i e s i ą t lat i zmarł w roku 347. J e g o życie p r z y p a d a na o k r e s w i e l k i e g o r o z k w i t u A t e n , m i a n o w i c i e na p r z e ł o m V i IV w i e k u . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o A n t y s t e n e s a - n a j p o w a ż n i e j s z e g o rywala w ś r ó d
Słuszna jest uwaga W. Jaegera {Paideia, t. II, s. 126), który wspomina, iż do dru giej połowy XVIII w. na Platona patrzy się oczyma Plotyna i dostrzega się w nim niemal wyłącznie proroka i mistyka.
84
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
u c z n i ó w S o k r a t e s a - P l a t o n j e s t z p o c h o d z e n i a arystokratą. J e g o ojciec A r y s t o n z Kollytos, p o c h o d z i ł z e z n a k o m i t e g o rodu k r ó l e w s k i e g o K o d r y d ó w , a m a t k a P e r i k t i o n e była p o t o m k i n i ą Solona. Był ś r e d n i m spośród trzech braci i nosił imię Arystokles. W y c h o w a n i e o d e b r a ł bardzo staranne. W j e g o o s o b i e zrealizował się szczyt kalokagatii. J u ż w e w c z e s n e j młodości ujawniały się j e g o zainteresowania arty styczne. Był a u t o r e m pieśni, tragedii i e p i g r a m ó w , p o n a d t o zajmował się m u zyką i m a l a r s t w e m . Starał się j e d n a k być c z ł o w i e k i e m w całej p e ł n i i dbał t a k ż e o p i ę k n o ciała. O b d a r z o n y przez n a t u r ę bardzo szerokimi barami, z p o w o d u k t ó r y c h nauczyciel g i m n a s t y k i miał go nazwać ' P l a t o n ' , dzięki swej sile i u m i e j ę t n o ś c i o m zwyciężył w zapasach w igrzyskach olimpijskich i i s t m i j s k i c h . Wykształcenie Platona harmonizowało z jego ogólnym wychowaniem. C h o c i a ż p r z e z całe życie przejawia z a i n t e r e s o w a n i a p o l i t y c z n e , to j e d n a k s k ł o n ności n a u k o w e przeważają. Z n a Anaksagorasa, ale i d z i e w ślady s w e g o mistrza, h e r a k l i t e j c z y k a Kratylosa. N a j w i ę k s z y w p ł y w n a cały b i e g j e g o życia w y w i e r a s p o t k a n i e z S o k r a t e s e m , k t ó r e n a s t ę p u j e , g d y P l a t o n m a d w a d z i e ś c i a lat. P r z e z o s i e m lat trwa ich nierozłączna w s p ó ł p r a c a , której k r e s k ł a d z i e ś m i e r ć S o k r a t e sa. P l a t o n u c z e s t n i c z y w r o z p r a w i e nad n i m , ofiarowuje z a p ł a t ę za s w e g o m i strza, ale z p o w o d u c h o r o b y n i e m o ż e m u towarzyszyć w o s t a t n i c h c h w i l a c h ży cia i m o m e n c i e śmierci. Z j e d n e j strony skazanie Sokratesa spowodowane niesprawiedliwością ateńskiej demokracji, z drugiej znów nadużycia i gwałty połączone z a n t y d e m o k r a t y c z n y m i r z ą d a m i t r z y d z i e s t u t y r a n ó w (404/403), pośród k t ó r y c h z n a j d o w a li się k r e w n i P l a t o n a namawiający go d o współpracy, zraziły g r u n t o w n i e m ł o d e g o filozofa d o p r a k t y c z n e j kariery p o l i t y c z n e j w A t e n a c h , ale n i e zgasiły w n i m z a p a ł u d o reform i p r z e m i a n p o l i t y c z n y c h . N i e przestał j e d n a k m a r z y ć o t y m , b y g d z i e ś w ś w i e c i e g r e c k i m zaszczepić n a j d o s k o n a l s z y ustrój. P r ó b y re alizacji t e g o p r a g n i e n i a b ę d ą miały w i e l k i w p ł y w na j e g o życie. P o ś m i e r c i S o k r a t e s a w roku 399 P l a t o n w r a z z przyjaciółmi u d a ł się d o E u k l i d e s a d o M e g a r y . P o t e m na jakiś czas wrócił d o A t e n i rozpoczął s w e p i e r w s z e p o d r ó ż e , z k t ó r y m i łączy się w i e l e l e g e n d a r n y c h e p i z o d ó w . M a r s z r u t a w ę d r ó w e k p l a t o ń s k i c h z b i e g i e m czasu się rozrasta, a n i e k t ó r e p r z e k a z y mówią n a w e t o p o d r ó ż a c h w głąb Azji czy d o Palestyny. T r u d n o rozstrzygnąć, czy h i storyczna j e s t p o d r ó ż e g i p s k o - c y r e n a j s k a , o k t ó r e j w s p o m i n a D i o g e n e s L a e r t i o s . C h o c i a ż List VII n i e p o t w i e r d z a informacji o tej podróży, to j e d n a k za jej historycznością przemawiają c z ę s t e uwagi P l a t o n a o E g i p c i e i e g i p s k i c h z w y czajach. W C y r e n i e P l a t o n s t u d i o w a ł g e o m e t r i ę u T e o d o r a oraz zawarł w i e l e przyjaźni. N i e w ą t p l i w i e h i s t o r y c z n y j e s t p o b y t P l a t o n a w W i e l k i e j Grecji, 104
105
106
P o d o b n o pod w p ł y w e m Sokratesa spalił tetralogic, z której był dumny i którą miał wystawić na uroczystościach dionizyjskich. Opisy zewnętrznych cech Platona mówią, iż miał on szerokie bary, p e w n e spojrze nie, łagodny, lekko ironiczny uśmiech, brodę okrągłą i piskliwy głos. D i o g e n e s Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, III, 6-7, s. 165.
85
VI. Dzieje platonizmu
w k t ó r e j nawiązał w a ż n e k o n t a k t y z p i t a g o r e j c z y k a m i , c h o ć j u ż p r z e d t e m przy jaźnił się z n i e k t ó r y m i z n i c h , n p . z S i m i a s z e m i K e b e s e m , u c z n i a m i w s p ó ł c z e s n e g o S o k r a t e s o w i Filolaosa z T a r e n t u . P o d c z a s tej p i e r w s z e j p o d r ó ż y P l a t o n u d a j e się d o T a r e n t u , d o p i t a g o r e j c z y k a Archytasa, k t ó r y był p r z y j a c i e l e m Dionizjosa S t a r s z e g o z S y r a k u z , a w Lokroi odwiedza pitagorejczyka Timajosa. Z a p e w n e dzięki Archytasowi nawiązuje k o n t a k t z D i o n e m , s z w a g r e m Dionizjosa Starszego, t y r a n a S y r a k u z , najpotężniejszego i najbogatszego wówczas z p a ń s t e w e k greckich. Zaprzyjaźniwszy się z D i o n e m , P l a t o n naraził się tyranowi, który p o d e j r z e wa go o wywrotową działalność. Dionizjos Starszy z m u s z a go d o wyjazdu, odsta wiwszy na spartański o k r ę t j a k o niewolnika. W e d l e legendy, którą p r z e k a z u j e D i o g e n e s L a e r t i o s , k a p i t a n t e g o o k r ę t u miał s p r z e d a ć P l a t o n a na r y n k u niewol n i k ó w w E g i n i e i d o p i e r o cyrenajczyk Annikeris w y k u p i ł go z n i e w o l i . P o d w u n a s t u latach w ę d r o w n e g o życia w roku 387 osiadł w A t e n a c h i za łożył na w z g ó r z u K o l o n o s , w gaju A k a d e m o s a z w i ą z e k religijny p o ś w i ę c o n y k u l t o w i M u z . P l a t o n p r z e z n a c z y ł na c e l e związku c z ę ś ć s w e g o majątku, założył b i b l i o t e k ę i zaczął g r o m a d z i ć zbiory p r z y r o d n i c z e . W A k a d e m i i w y k ł a d a ł i p i sał dialogi. D z i ę k i swej działalności P l a t o n zyskał sławę w i e l k i e g o n a u c z y c i e l a , a z A k a d e m i i wyszło w i e l u w y b i t n y c h m ę ż ó w s t a n u . W t y m t r y b i e życia krystalizują się i utrwalają j e g o p r a g n i e n i a s t w o r z e n i a i d e a l n e j p o l i t y c z n e j k o n s t r u k c j i . W s ł y n n y m Liście VII pisze: 107
O d n i e s z c z ę ś ć p r z e t o n i e wyzwoli się w c z e ś n i e j ród l u d z i , z a n i m albo lu d z i e n a l e ż y c i e i p r a w d z i w i e miłujący m ą d r o ś ć nie przyjdą d o władzy, al b o ci, k t ó r z y rządzą w p a ń s t w a c h , j a k i m ś b o ż y m ulegając w y r o k o m , n i e umiłują i s t o t n i e m ą d r o ś c i . 108
G d y w r o k u 367 u m a r ł Dionizjos Starszy, P l a t o n p r z y b y ł d o S y r a k u z w e z w a n y p r z e z D i o n a , a b y w y c h o w y w a ć Dionizjosa M ł o d s z e g o . J e d n a k ż e t e n , p o d o b n i e j a k ojciec, obawiając się k o n t a k t ó w o b u m ę d r c ó w , zsyła D i o n a na w y gnanie, a Platonowi każe wracać do Aten. T y m c z a s e m Dion jedzie z P l a t o n e m d o A t e n , w k t ó r y c h z y s k u j e s y m p a t i ę p r z e d s t a w i c i e l i w i e l u m i a s t g r e c k i c h . Sy tuacja ta przeraża D i o n i z j o s a M ł o d s z e g o . W r o k u 361 D i o n i z j o s Młodszy, w k t ó r y m n a s t ę p u j e d z i w n a p r z e m i a n a , za p o ś r e d n i c t w e m A r c h y t a s a błaga P l a t o n a o p o n o w n e p r z y b y c i e . P l a t o n u l e g a , p r z y b y w a d o S y r a k u z , ale n i e u d a j e m u się p o g o d z i ć Dionizjosa z D i o n e m i tyl k o d z i ę k i p o m o c y p i t a g o r e j c z y k ó w u c h o d z i z ż y c i e m i wraca d o A t e n . O d tej chwili j u ż ich n i e o p u s z c z a i t a m p r z e z trzynaście lat aż d o śmierci w r o k u 347, pracuje w A k a d e m i i . P l a t o n m i e s z k a ł przy A k a d e m i i - otoczony uczniami, zajęty sprawami filo zoficznymi prowadził w y g o d n y tryb życia. N i g d y nie założył rodziny, pracował d o k o ń c a życia. W s p u ś c i ź n i e P l a t o n a zachował się j e g o t e s t a m e n t . W e d ł u g p r z e k a ™ Ibidem, III, 20, s. 172. Platon, Listy, VII, 326 b, przekł. M. Maykowska, s. 27. 1 0 8
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
86
zów zmarł w d n i u swych narodzin, czyli 7 maja, w święto zjawienia się Apollina na ziemi. Stąd powstają legendy, w e d l e których miał o n być s y n e m Apollina. U c z n i o w i e oddawali m u cześć niczym półbogowi, czego w y r a z e m było zło ż e n i e ofiary t u ż p o śmierci czy późniejsze o b c h o d y święta j e g o narodzin i śmier ci. Podczas t e g o święta ś p i e w a n o h y m n pochwały dnia, w k t ó r y m b o g o w i e dali l u d z i o m Platona. Z u p ł y w e m czasu trwa i rozrasta się nie tylko filozofia p l a t o ń s k a , ale za szczepia się p l a t o ń s k a religia. W s p a n i a l e wyraził i ujął to J. W. G o e t h e : „ P l a t o n o d n o s i się d o świata j a k błogosławiony d u c h , k t ó r e m u s p o d o b a ł o się czas jakiś na n i m p r z e b y w a ć . N i e c h o d z i m u tak bardzo o p o z n a n i e świata, g d y ż z a k ł a d a o n j u ż t e n świat, skoro przyjaźnie zwiastuje m u to, co z e sobą przynosi i c z e g o t e ż światu p o t r z e b a . W n i k a o n w g ł ę b i e n i e tyle, a b y j e z b a d a ć , a raczej, b y j e istotą swoją n a p e ł n i ć . Z m i e r z a k u górze, t ę s k n i ą c d o u c z e s t n i c t w a w swej pra p r z y c z y n i e . W s z y s t k o , co w y p o w i a d a , odnosi się d o czegoś, co w i e c z n i e całe, d o b r e , p r a w d z i w e , p i ę k n e , c z e g o p r a g n i e n i e stara się rozniecić w k a ż d e j p i e r s i " . 109
W s p o m n i e l i ś m y już, w jak wielkim stopniu umysły X I X w i e k u zajmowa ła sprawa p l a t o ń s k a . W w y n i k u p r o w a d z o n y c h w t e d y dyskusji pojawiła się rów n i e ż k w e s t i a , czy myśl P l a t o n a tworzy j e d n o l i t y s y s t e m , czy j e s t t y l k o z l e p k i e m o r g a n i c z n i e n i e p o w i ą z a n y m . W związku z t y m z a g a d n i e n i e m na p i e r w s z y p l a n w y s u n ę ł a się s p r a w a chronologii p i s m P l a t o n a , p o n i e w a ż dla z r o z u m i e n i a k i e r u n k u rozwoju k o n c e p c j i p l a t o ń s k i c h k o n i e c z n e było u s t a l e n i e chronologii p o w s t a n i a i a u t e n t y c z n o ś c i dzieł. W s p a d k u p o P l a t o n i e o t r z y m a l i ś m y Obronę Sokratesa, trzydzieści c z t e r y dialogi, listy i p o e z j e o w ą t p l i w y m a u t o r s t w i e . J u ż Trazyllos, g r a m a t y k z czasów cesarza T y b e r i u s z a , k t ó r y żył w o k r e s i e p r z e ł o m u er, ułożył t e p i s m a w d z i e w i ę ć tetralogii. D z i e ł a t e doszły d o nas k i l k o m a d r o g a m i , p o p r z e z s t a r o ż y t n e p a p i r u sy, ś r e d n i o w i e c z n e r ę k o p i s y oraz d a n e p o ś r e d n i e . K l a s y c z n e w y d a n i e t e k s t ó w d o k o n a n e zostało p r z e z S t e p h a n u s a w roku 1578 w t r z e c h t o m a c h , a j e g o p a g i nację stosuje się p o dziś d z i e ń . N a p i e r w s z y p l a n w y s u w a się k w e s t i a chronologii, która m o ż e b y ć b e z w z g l ę d n a , czyli m o ż e o k r e ś l a ć czas p o w s t a n i a p i s m w o d n i e s i e n i u d o w y d a r z e ń w s p ó ł c z e s n y c h , i w z g l ę d n a , czyli taka, która określa t y l k o k o l e j n o ś ć p o s z c z e g ó l n y c h dzieł. W i e l k i e d z i e ł o F. U e b e r w e g a o p r a c o w a n e p r z e z K. P r a e c h t e r a p r z e d s t a w i a s z e r e g e l e m e n t ó w , k t ó r e mogą b y ć p o m o c n e w p r ó b a c h u s t a l e n i a chronologii p i s m p l a t o ń s k i c h . N a l e ż ą d o nich w s k a z ó w k i d o t y c z ą c e p i s m za w a r t e w relacjach s t a r o ż y t n y c h , f r a g m e n t y d i a l o g ó w odsyłające d o w y d a r z e ń ó w c z e s n e j historii, w z m i a n k i d o t y c z ą c e s t o s u n k ó w P l a t o n a z I z o k r a t e s e m , Arys t o f a n e s e m , A n t y s t e n e s e m , f r a g m e n t y odsyłające d o i n n y c h p i s m P l a t o n a , za leżności i związki t r e ś c i o w e istniejące m i ę d z y t e k s t a m i , ich b u d o w a artystycz na oraz d a n e j ę z y k o w e . J a k się okazało, b a r d z o z n a c z ą c e r e z u l t a t y przyniosła analiza j ę z y k o w a , k t ó r e j p o d d a n o p l a t o ń s k i e dzieła. T
110
1 0 9
1 1 0
J. W. G o e t h e , Farbenlehre, s. 551. F . U e b e r w e g , K. Praechter, Grundńss derGeschichte derPhilosophie,
t. I, s. 199-218.
87
VI. Dzieje platonizmu
Z chronologią ściśle wiąże się z a g a d n i e n i e a u t e n t y c z n o ś c i d i a l o g ó w i in n y c h p i s m . R ó w n i e ż w t y m w y p a d k u należy u w z g l ę d n i ć kryteria p o d o b n e d o s t o s o w a n y c h przy u s t a l a n i u chronologii: o p i n i ę tradycji, ś w i a d e c t w a starożyt n y c h (zwłaszcza A k a d e m i i i P e r y p a t u ) , n a u k ę zawartą w p i s m a c h , f o r m ę arty styczną i właściwości stylu. D i a l o g i p ó ź n e g o o k r e s u j a k o p i e r w s z y w y o d r ę b n i ł L . C a m p b e l l i od n i e go p o c h o d z i przyjęty dziś ich podział na trzy g r u p y . C e c h y s w o i s t e p ó ź n y c h dialogów prowadziły do różnych wniosków. Ponieważ Platon kwestionuje w nich t e o r i ę idei, n i e k t ó r z y b a d a c z e p o d e j r z e w a l i go o z u p e ł n e z a r z u c e n i e tej teorii l u b w y s u w a l i pogląd, że i d e e stają się z b i e g i e m czasu dla P l a t o n a t y l k o p o j ę c i a m i m e t o d y c z n y m i ( n p . Szkoła M a r b u r s k a ) . C h o c i a ż s p ó r o a u t e n t y c z n o ś ć p o s z c z e g ó l n y c h p i s m toczył się od d a w n a , w X I X w i e k u osiągnął o n szczyt n a p i ę c i a i przesady. P e w n e u s p o k o j e n i e w p r o w a d z i ł d o p i e r o w i e l k i U. v o n W i l a m o w i t z - M o e l l e n d o r f f , k t ó r y w swej m o n o g r a fii p r z e d s t a w i a s z e r e g w a ż n y c h p o g l ą d ó w . O s t a t e c z n i e w w i e k u X X w w y n i ku p r o w a d z o n y c h b a d a ń doszło d o u z n a n i a a u t e n t y c z n o ś c i w i ę k s z e j części d i a l o g ó w i n i e k t ó r y c h listów. Z listów u z n a n o za a u t e n t y c z n e List VI, List VII i List VIII. Z biograficznego p u n k t u w i d z e n i a s z c z e g ó l n i e w a ż n a j e s t a u t e n t y c z ność Listu VII. W. J a e g e r na j e g o treści w ł a ś n i e opiera s w e p o g l ą d y na filozo fię P l a t o n a . N a p o d s t a w i e b a d a ń K. P r a e c h t e r a i W. J a e g e r a m o ż e m y p o d z i e l i ć p i s m a P l a t o n a na c z t e r y grupy, o d p o w i a d a j ą c e w p r z y b l i ż e n i u p o d z i a ł o w i L . C a m p bella na trzy grupy. W t e n s p o s ó b o t r z y m a m y n a s t ę p u j ą c y s z e r e g p i s m : I. M ł o d z i e ń c z e (8): Obrona Sokratesa, Kriton, łon, Laches, Lyzis, Charmides, Eutyfron, Protagoras. Są to dialogi s o k r a t e j s k i e , w k t ó r y c h b r a k j e s z c z e n a u ki o i d e a c h . II. O k r e s u p r z e j ś c i o w e g o (7): Gorgiasz, Menon, Eutydem, Hippiasz Mniej szy, Hippiasz Większy, Kraty/os, Meneksenos. P o ś w i ę c o n e są o n e s p o r o m z sofista mi, a w y s t ę p u j ą w nich e l e m e n t y s o k r a t e j s k o - p i t a g o r e j s k i e . I I I . D o j r z a ł y c h lat m ę s k i c h (4): Uczta, Fedon, Państwo, Fajdros. N a u k a o i d e a c h j e s t j u ż wyraźną p o d s t a w ą filozofii p l a t o ń s k i e j . IV. O k r e s u starości (9): Teajtet, Parmenides, Sofista, Timajos, Polityk, Fileb, Krytiasz, Prawa, Epinomis. Z w ł a s z c z a w Timajosie i w Prawach daje się z a u w a żyć w z r o s t z n a c z e n i a logiki i e m p i r i i oraz w p ł y w ó w pitagorejsko-religijnych. N o w e światło na filozofię P l a t o n a rzuciła i n t e r p r e t a c j a j e g o n a u k i zawar ta w Paidei W. J a e g e r a . A u t o r t e n uznał, że arystotelejska k r y t y k a p l a t o n i z m u skłania d o z b y t j e d n o s t r o n n e g o u j m o w a n i a n a u k i P l a t o n a , przypisując n a d m i e r n e z n a c z e n i e teorii idei. J a e g e r w swej pracy przyjmuje p e r s p e k t y w ę , k t ó r e j p u n k t e m wyjścia j e s t biografia P l a t o n a s p l e c i o n a z j e g o biografią i n t e l e k t u a l n ą . Ś l a d e m U. W i l a m o w i t z a , przywiązuje szczególną w a g ę d o informacji z a w a r t y c h 1 1 1
112
1 1 3
1 1 1
1 1 2
1 1 3
L. Campbell, The Sophistes and Politicus of Plato. U. von Wilamowitz-Moellendorff, Platon. W. Jaeger, Paideia, t. II, s. 132.
88
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
w Liście VII, k t ó r e skłaniają d o p e w n e j z m i a n y p e r s p e k t y w y w interpretacji plat o n i z m u polegającej na p r z e s u n i ę c i u p u n k t u ciężkości z teorii idei na k o n c e p cję polityczną i t e o r i ę w y c h o w a n i a . P r z e z filozofię wypływającą z u k r y t e g o źródła religijnego i o k u l t y s t y c z n e g o , j a k i m jest orfizm i p i t a g o r e i z m , i zasiloną w i e l k ą k o n c e p c j ą metafizyczną w postaci teorii i d e i , ujawnia się cały P l a t o n . J a k t w i e r d z i W. J a e g e r : „ W w y p a d k u t e g o myśliciela n i e w o l n o t r a k t o w a ć o d r ę b n i e życia i filozofii, i jeśli w ogóle, to w ł a ś n i e d o n i e g o o d n o s i się zasada, ż e cała j e g o filozofia j e s t w y r a z e m życia, a życie j e s t filozofią" . W e d ł u g W. J a e g e r a n i e t y l k o p o d w z g l ę d e m objętości, ale i p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i a n a j w i ę k s z y m i d z i e ł a m i P l a t o n a są Państwo i Prawa. C a ł e j e g o życie k o n c e n t r u j e się b o w i e m w o k ó ł polityki, r o z u m i a n e j j e d n a k b a r d z o swoi ście. Filozofia P l a t o n a wiąże się najściślej z myślą i tradycją grecką, a z t e g o w y n i k a c e n t r a l n e z n a c z e n i e k u l t u r y i w y c h o w a n i a oraz p r ó b y o k r e ś l e n i a w ł a ś c i w e go s t o s u n k u p o m i ę d z y j e d n o s t k ą a zbiorowością. T e z a g a d n i e n i a wyznaczają p e r s p e k t y w ę , z jakiej winna być rozpatrywana twórczość P l a t o n a . Platon jest więc genialnym, zainspirowanym przez Sokratesa, reformato r e m s p o ł e c z n y m . W j e g o k o n c e p c j i w y c h o w a n i e m a zostać p r z e m i e n i o n e p r z e z filozofię, k t ó r a m a stać się n i e j a k o nową religią i zastąpić w swej roli w y c h o w a w c z e j d a w n ą religię. T a k w i e l k i c h z a m i e r z e ń n i e stawiał s o b i e d o tej p o r y ża d e n filozof. N a t y m t e ż p o l e g a s w o i s t e p i ę t n o p l a t o n i z m u , w k t ó r y m c e n t r a l n e miejsca zajmują pojęcia k u l t u r y (7tai5eia) i c n o t y (dpetTi). 114
115
P l a t o n i z m , m i m o p o z o r n e j p r o s t o t y wynikającej z fascynującej f o r m y dia l o g o w e j , j e s t b a r d z o t r u d n y d o o m ó w i e n i a , r o z p o c z n i j m y j e w i ę c od s z k i c o w e go p r z e d s t a w i e n i a treści k o l e j n y c h dialogów, b y w t e n s p o s ó b z a p o z n a ć się z g ł ó w n y m i t e z a m i d o k t r y n y p l a t o ń s k i e j , którą p ó ź n i e j u j m i e m y s y n t e t y c z n i e . J a e g e r d o s t r z e g a w e w c z e s n y c h dialogach p l a t o ń s k i c h organiczną ca ł o ś ć . Są to m a ł e dialogi, k r ó t k i e j a k p r a w d z i w e rozmowy, p o s ł u g u j ą c e się p o d o b n y m i p r z y k ł a d a m i , mające za z a d a n i e p o k a z a ć m i s t r z o s t w o S o k r a t e s a w d i a l e k t y c e . Są n i c z y m obrazy, b a r w n e , silnie poruszające arcydzieła, mające u w i e c z n i ć o s o b ę mistrza. N i e k t ó r e z nich nawiązują d o j e g o śmierci, i n n e są p o g o d n e i b e z t r o s k i e , ale w k a ż d y m główną postacią j e s t S o k r a t e s . W s z y s t k i e są e l e n k t y c z n e , a p o s z c z e g ó l n e kroki r o z u m o w a n i a są d o k ł a d n i e o b m y ś l o n e , d z i ę ki c z e m u p o d k r e ś l o n e zostają zasady m e t o d o l o g i c z n e . W tych a r t y s t y c z n i e o d t w o r z o n y c h r o z m o w a c h g ł ó w n y m p r o b l e m e m j e s t z a g a d n i e n i e c n o t y (dpeifi). O n o s t a n o w i w ę z e ł łączący w j e d n ą całość w s z y s t k i e m n i e j s z e dialogi, z k t ó r y c h k a ż d y u j m u j e od p e w n e j s t r o n y j e d n ą c n o t ę . P l a t o n z m i e r z a b o w i e m d o t e g o , b y s w y m i d z i e ł a m i p o b u d z i ć ludzi d o z d o b y w a n i a cnoty, a w i ę c , b y w y c h o w y w a ć . 116
114
115
1 1 6
Ibidem, przekł. M. Plezia, s. 132 Ibidem. Ibidem, s. 137, s. 143.
89
VI. Dzieje platonizmu
W a ż n y m p y t a n i e m j e s t , w jakiej m i e r z e w c z e s n e dialogi są w z a j e m n i e p o w i ą z a n e oraz czy k a ż d y w i n i e n być i n t e r p r e t o w a n y n i e z a l e ż n i e od i n n y c h . Z w o l e n n i c y skrajnie e w o l u c y j n e g o poglądu uważali, ż e w e w c z e s n y c h s w y c h dialogach P l a t o n j e s z c z e n i e d y s p o n o w a ł w y p r a c o w a n ą n a u k ą o i d e a c h , a z w r o t w jej k i e r u n k u d o k o n u j e się d o p i e r o w Menonie. Głosili oni p o n a d t o , ż e n i e miał on i n n e j u n i w e r s a l n e j k o n c e p c j i s w e g o dzieła. T w i e r d z e n i e m n i e w ą t p l i w i e p r a w d z i w y m jest, że p o g l ą d y k a ż d e g o filozofa, j a k i k a ż d e g o człowieka, p o d l e gają p r o c e s o w i rozwoju. N i c d z i w n e g o w i ę c , że i twórczość P l a t o n a przeszła głę boką e w o l u c j ę n i e t y l k o p o d w z g l ę d e m stylu i formy a r t y s t y c z n e j dzieła, ale i s a m y c h k o n c e p c j i , n i e m n i e j j e d n a k w y d a j e się, ż e p l a t o ń s k a linia rozwoju j e s t stała i j e d n o l i t a . N i e n a l e ż y też z b y t j e d n o s t r o n n i e r o z u m i e ć tezy, że P l a t o n miał zrazu za i n t e r e s o w a n i a czysto e t y c z n e . Z p e w n o ś c i ą nie j e s t d z i e ł e m c z y s t e g o p r z y p a d k u , ż e w e w s z y s t k i c h w c z e s n y c h dialogach o p r a c o w u j e s z c z e g ó ł o w o cnoty. T ł u macząc t e n fakt, W. J a e g e r w s k a z u j e na to, ż e P l a t o n w y p r a c o w u j e w t e n s p o sób t e o r i ę c n ó t o p o d s t a w o w y m z n a c z e n i u dla życia s p o ł e c z n e g o , takich j a k m ę s t w o , r o z t r o p n o ś ć , p o b o ż n o ś ć i s p r a w i e d l i w o ś ć . Warto d o d a ć , że z a c h o d z i g ł ę b o k i z w i ą z e k p o m i ę d z y w c z e s n y m i dialogami a księgą rozpoczynającą d z i e ło n i e w ą t p l i w i e p ó ź n i e j s z e , j a k i m j e s t Państwo, w której o m a w i a n e j e s t zaga dnienie sprawiedliwości. W s z y s t k i e cnoty, k t ó r e są z w i e l o k r o t n i o n y m o b l i c z e m j e d n e j cnoty, są w i ę c r o z p a t r y w a n e p r z e z P l a t o n a od s a m e g o p o c z ą t k u z p e r s p e k t y w y d o b r a p a ń s t w a - w o d n i e s i e n i u d o s z t u k i politycznej (7to?aTiicr| %z%W[). S ł u s z n a w y d a j e się w i ę c teza, ż e pisząc swoje p i e r w s z e dialogi, filozof miał p r z y n a j m n i e j w zarysie gotową k o n c e p c j ę całości, w której g ł ó w n y m c e l e m b y ł o d o b r o p a ń - stwa, z a l e ż n e j e g o z d a n i e m n i e tyle od ustroju, ile od moralności o b y w a t e l i . f Ś m i e r ć S o k r a t e s a była dla P l a t o n a p r z e ł o m e m , p o n i e w a ż u ś w i a d o m i ł a m u s t o p i e ń z e p s u c i a ó w c z e s n y c h m i a s t - p a ń s t w oraz n i e m o ż n o ś ć ich naprawy. P o d w p ł y w e m t e g o w y d a r z e n i a usiłowania P l a t o n a zwracają się k u t e m u , by połączyć m ą d r o ś ć z władzą i g d z i e ś w świecie g r e c k i m stworzyć t a k i e p a ń s t w o , j a k i m być p o w i n n o . N i e tyle w i ę c p o w r ó t d o S y r a k u z i przyjaźń z D i o n e m , ale raczej ś m i e r ć S o k r a t e s a p r z e k o n a ł a P l a t o n a o t y m , że najlepszymi w ł a d c a m i byliby fi lozofowie. M y ś l t ę z n a j d u j e m y j u ż w okresie, w k t ó r y m p o w s t a ł y p i e r w s z e dia logi. N i e m o ż n a j e d n a k z a p o m i n a ć , że z a p e w n e w s z y s t k i e dialogi były najpierw w y k ł a d a m i , z a n i m stały się d z i e ł a m i literackimi. M o ż n a o c z e k i w a ć w i ę c , że tak ż e Państwo j u ż w latach 4 0 0 - 3 9 0 mogło istnieć j a k o w y k ł a d . 117
P o n a d t o , P l a t o n p r z y s t ę p u j e d o pracy n a d prawdziwą dialektyką. D i a l e k t y k i e m j e s t t e n , który naraz u j m u j e i n t e l e k t u a l n i e w i e l e rzeczy i d o s t r z e g a w n i c h to, co s t a n o w i o ich j e d n o ś c i (cróvo\|/ic). Ź r ó d ł e m tej m e t o d y były sokratejskie p o s z u k i w a n i a j e d n o ś c i cnót, p r z e d s t a w i a n e p r z e z P l a t o n a w e w c z e s n y c h dialogach. P r z e j m u j e o n i rozwija sokratejska m e t o d ę . W t y m p o s z u k i w a n i u
117
Ibidem, s. 143.
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
90
istoty rzeczy t k w i właściwy n e r w p l a t o ń s k i e j teorii idei. O b o k k o n c e p c j i p a ń stwa, d z i ę k i i d e o m i ich p o z n a w a n i u m o ż n a d o p i e r o m y ś l e ć o p a ń s t w i e d o s k o n a ł y m - j e s t to n a j p o w a ż n i e j s z e z a d a n i e P l a t o n a . C h o c i a ż w i ę c w e w c z e s n y c h dialogach - p o z a k i l k o m a w y j ą t k a m i - n i e w y s t ę p u j ą j e s z c z e t a k i e t e r m i n y j a k iSea czy el8oc, to j e d n a k j u ż w tych p i s m a c h w y p r a c o w y w a n e są z r ę b y teorii idei s p r o w a d z a j ą c e się d o w i d z e n i a w i e l u rzeczy naraz. W e d ł u g W. J a e g e r a droga rozwoju myśli p l a t o ń s k i e j w i e d z i e od m a ł y c h d i a l o g ó w p r z e z Protagorasa i Gorgiasza d o Państwa, k t ó r e m u towarzyszą j u ż dia logi p o w s t a ł e w s z c z y t o w y m o k r e s i e . I rzeczywiście w m n i e j s z y c h dialogach s o k r a t e j s k i c h n a u k a o i d e a c h n i e zajmuje i s t o t n e g o miejsca, a n a p i e r w s z y p l a n w y s u w a się ż y w a p o s t a ć S o k r a t e s a i teoria c n o t y ^ 1 1 8
Obrona Sokratesa ('ATto^oyia) i Kriton (Kpixcov) są nadzwyczaj c e n n y m i re feratami p o g l ą d ó w S o k r a t e s a , ale n i e wydają się b y ć i s t o t n e z e w z g l ę d u na na u k ę s a m e g o P l a t o n a . I n n y w c z e s n y t e k s t p l a t o ń s k i , j a k i m j e s t łon (Tcov), z a w i e ra opis r o z m o w y S o k r a t e s a z w ę d r o w n y m r a p s o d e m ł o n e m . D i a l o g d o t y c z y w a ż n e g o i w i e l o k r o t n i e p ó ź n i e j p o r u s z a n e g o s t o s u n k u poezji d o wiedzy. N a p o d s t a w i e w y p o w i e d z i ł o n a na t e m a t s z t u k i r a p s o d y c z n e j P l a t o n p r z e d s t a w i a t e z ę , ż e z a r ó w n o p o e t a , j a k i recytator poezji, j a k i m j e s t rapsod, działają, n i e ty le opierając się na w i e d z y na t e m a t j a k i e g o ś p r z e d m i o t u , ile p o d w p ł y w e m b o s k i e g o n a t c h n i e n i a . S o k r a t e s w dialogu z m i e r z a d o t e g o , b y p o k a z a ć , ż e k a ż d a sztuka ma określony przedmiot i zakres, łon natomiast jest skłonny dowodzić, ż e recytator, k t ó r y d o b r z e zna H o m e r a , j e s t znawcą w s z y s t k i c h i n n y c h d z i e d z i n . W dialogu S o k r a t e s daje n a u c z k ę z a r o z u m i a ł e m u r a p s o d o w i p o k a z u j ą c , ż e działalność, którą u p r a w i a n i e j e s t sztuką, p o n i e w a ż n i e m a t a k i e g o p r z e d m i o tu, na t e m a t k t ó r e g o rapsod p o s i a d a ł b y w i e d z ę . P o s z c z e g ó l n y m c n o t o m , a raczej r ó ż n y m p r z e j a w o m j e d n e j cnoty, p o ś w i ę c o n e są dialogi z a t y t u ł o w a n e Laches (Ad^nc) i Charmides (Xap|ii8r|c). W Lachesie g ł ó w n y m p r z e d m i o t e m dyskusji j e s t z a g a d n i e n i e w y c h o w a n i a . W j e g o o b r ę b i e p o s t a w i o n e zostaje p y t a n i e o u m i e j ę t n o ś c i , k t ó r e w i n n i p o z n a ć m ł o d z i l u d z i e . Z a g a d n i e n i e to k i e r u j e rozważania na t e m a t cnoty, a p r z e d e w s z y s t k i m j e d n e j z jej c z ą s t e k , jaką j e s t m ę s t w o . R o z m ó w c y zgadzają się, ż e p o l e g a o n o n a wiedzy. W i e d z a ta, j a k d o w o d z i S o k r a t e s , p o d o b n i e j a k w i e d z a w k a ż d e j i n n e j d z i e d z i n i e m u s i d o t y c z y ć przyszłości, teraźniejszości i przeszłości. N i e m o ż e o d n o s i ć się w i ę c t y l k o d o przyszłości, j a k s u g e r o w a ł N i k i a s z , t w i e r d z ą c , ż e m ę s t w o j e s t to w i e d z a na t e m a t rzeczy strasznych i b u d z ą c y c h o t u c h ę . R a c z e j t r z e ba b y u z n a ć , iż m ę s t w o j e s t to w i e d z a na t e m a t rzeczy d o b r y c h i złych. W ta kiej sytuacji z a m i a s t d o definicji m ę s t w a r o z m o w a d o p r o w a d z i ł a b y d o definicji całej cnoty, k t ó r e j m ę s t w o j e s t t y l k o cząstką. D i a l o g k o ń c z y się w i ę c aporią. W c z e s n e dialogi P l a t o n a z n a m i o n u j e to, ż e r o z m ó w c y n i e d o c h o d z ą w nich d o o s t a t e c z n e g o w n i o s k u . Mają o n e p e w n e c e c h y w s p ó l n e , d o k t ó r y c h 1 1 8
Ibidem, s. 153.
91
VI. Dzieje platonizmu
n a l e ż y p o s t a w i e n i e j e d n e g o l u b kilku p y t a ń , p r z e p r o w a d z e n i e b a r d z o s u b t e l nej d y s k u s j i oraz b r a k j e d n o z n a c z n e g o rozwiązania i o d p o w i e d z i n a t r u d n o ś ć . T a k w ł a ś n i e p r z e b i e g a Charmides, dialog p o ś w i ę c o n y roztropności (acocpoawri). W y s t ę p u j e w t y m dialogu k i l k a w s t ę p n y c h definicji, z k t ó r y c h k a ż d a o k a z u j e się n i e w ł a ś c i w a . R o z m ó w c y zgadzają się, ż e r o z t r o p n o ś ć j e s t p e w n e g o rodzaju wiedzą. P r o b l e m e m p o z o s t a j e t o , c z e g o d o t y c z y o w a w i e d z a i jaki j e s t jej w y twór. W b r a w u r o w o p r o w a d z o n e j dyskusji S o k r a t e s i j e g o r o z m ó w c y przyjmują i odrzucają k o l e j n e p r o p o z y c j e , k t ó r e mają p r o w a d z i ć d o o k r e ś l e n i a s t o s u n k u r o z t r o p n o ś c i d o wiedzy, na k t ó r e j zasadzają się u m i e j ę t n o ś c i s z c z e g ó ł o w e . R o z t r o p n o ś ć o k a z u j e się b y ć w w y n i k u dyskusji c z y m ś i n n y m od wiedzy, która czy ni s z c z ę ś l i w y m - t a k i m czyni w i e d z a na t e m a t d o b r a i zła ( c n o t a ) - ale i c z y m ś r ó ż n y m o d u m i e j ę t n o ś c i p r z y n o s z ą c y c h p o ż y t e k , k t ó r y m i są u m i e j ę t n o ś c i s z c z e g ó ł o w e . P r o b l e m p o z o s t a j e nierozwiązany. W d o t y c h c z a s o w y c h dialogach o k a z y w a ł o się, ż e n i e w o l n o tworzyć defi nicji t y l k o n a p o d s t a w i e n i e k t ó r y c h , d o w o l n i e w y b r a n y c h c e c h . W dialogu za t y t u ł o w a n y m Eutyfron (EuGucppcw) nacisk p o ł o ż o n y j e s t n a p r z e d s t a w i e n i e m e t o d y d e f i n i o w a n i a . P r z e d m i o t e m t e g o dialogu j e s t z n ó w szczegółowa c n o t a . A k cja d i a l o g u r o z p o c z y n a się w t e n s p o s ó b , że S o k r a t e s s p o t y k a E u t y f r o n a , k t ó r y j e s t p r z y k ł a d e m pyszałka, faryzeusza i d e w o t a . R o z m o w a d o t y c z y p o b o ż n o ś c i . W a r t o w s p o m n i e ć , ż e przy p r ó b a c h definicji p o b o ż n o ś c i p o raz p i e r w s z y w dia logach p l a t o ń s k i c h padają słowa lora i ei5oc, k t ó r e zwiastują t e o r i ę idei. E u t y fron p r z e d s t a w i a r ó ż n e o k r e ś l e n i a p o b o ż n o ś c i , k t ó r e j e d n o p o d r u g i m o b a l a n e są p r z e z S o k r a t e s a . W d i a l o g u t y m , p o d o b n i e j a k w e w s z y s t k i c h w c z e s n y c h dia logach, n i e m a j a k i e g o ś o k r e ś l o n e g o rozstrzygnięcia. J a k w i e l u i n n y c h r o z m ó w c ó w S o k r a t e s a E u t y f r o n wycofuje się z d y s k u s j i . D i a l o g Lyzis (A\>aic), k t ó r e g o u z u p e ł n i e n i e m j e s t Uczta, p o ś w i ę c o n y j e s t przyjaźni. W s t ę p dialogu j e s t p e ł e n h u m o r u . Przewijają się w n i m r ó ż n e z n a c z e nia w y r a z ó w 'przyjaciel' (
f O s t a t n i m z w c z e s n y c h dialogów p l a t o ń s k i c h j e s t Protagoras (npcorayópocę), k t ó r y w e d ł u g W. J a e g e r a p o d s u m o w u j e w s z y s t k i e m n i e j s z e dialogi s o kratejskie. Wprowadza on nas w zagadnienia wychowawcze, które w nurcie p r a k t y c z n y m filozofii P l a t o n a są t e m a t e m p o d s t a w o w y m , s t a n o w i ą c y m f u n d a m e n t y p l a t o ń s k i c h z a m i e r z e ń p o l i t y c z n y c h . Malując n i e z w y k l e barwną s c e n ę otwierającą dialog, P l a t o n w p r o w a d z a nas d o d o m u n a j b o g a t s z e g o A t e ń c z y 119
1 1 9
Ibidem, s. 155.
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
92
ka Kalliasa, u k t ó r e g o z a m i e s z k a ł , pławiąc się w p r z e p y c h u , sławie i u w i e l b i e n i u otaczających go o s ó b , sofista Protagoras. R o z m ó w c a m i S o k r a t e s a w dialogu są P r o t a g o r a s oraz z n a n i n a m j u ż sofiści, P r o d i k o s z K e o s i H i p p i a s z z Elidy. P l a t o n stawia s o b i e z a d a n i e w y k a z a n i a za p o m o c ą całej siły e k s p r e s j i ar t y s t y c z n e j i u m i e j ę t n e j a r g u m e n t a c j i , ż e p r a w d z i w y m i w y c h o w a w c a m i n i e są sofiści, ale S o k r a t e s . D y s k u s j ę r o z p o c z y n a S o k r a t e s , k t ó r y zadaje p o d s t a w o w e p y t a n i a d o t y c z ą c e istoty s z t u k i u p r a w i a n e j p r z e z P r o t a g o r a s a i p r z e d m i o t u na u c z a n i a . W o d p o w i e d z i P r o t a g o r a s oznajmia, ż e u c z n i o m n a l e ż y d a ć z n a j o m o ś ć s z e r e g u n a u k p o ż y t e c z n y c h , k t ó r e uczynią ich b i e g ł y m i w działaniu i m ó w i e n i u n a t e m a t s p r a w p a ń s t w a . R ó ż n i c a z a p a t r y w a ń na w y c h o w a n i e i k u l t u r ę (7icaSetot) w y n i k a z t e g o , iż S o k r a t e s p o d a j e w w ą t p l i w o ś ć fakt, b y m o ż n a b y ł o w t e n s a m s p o s ó b n a u c z y ć c n o t y o b y w a t e l s k i e j i w y c h o w a ć przyszłego m ę ż a s t a n u , w jaki n a u c z a się z w y k ł y c h s z t u k . N a j e g o a r g u m e n t y Protagoras o d p o w i a d a w słynnej mowie, w której dowodzi, że cnoty można nauczyć. W d y s k u s j i tej S o k r a t e s p o d k r e ś l a j e d n o ś ć cnoty, g d y m o w a o s t o s u n k u p o s z c z e g ó l n y c h c n ó t , k t ó r e były p r z e d m i o t e m r o z w a ż a ń w c z e ś n i e j s z y c h d i a l o gów, d o c n o t y s a m e j w s o b i e . O b o k t e g o z a s a d n i c z e g o t e m a t u p o r u s z o n e zosta ją r ó w n i e ż i n n e z a g a d n i e n i a , t a k i e j a k p r o b l e m poezji, w której P r o t a g o r a s w i dzi p o d s t a w ę w y c h o w a n i a . W dyskusji r o z m ó w c y o s t a t e c z n i e d o c h o d z ą d o p o jęcia celu j a k o p o d s t a w y w y c h o w a n i a oraz formułują p o s t u l a t s z t u k i m i e r n i c z e j , umożliwiającej w y z n a c z e n i e t e g o , co d o b r e . I n t e r e s u j ą c e jest, iż w s w y m d o w o d z e n i u S o k r a t e s p o s ł u g u j e się h e d o n i s t y c z n ą tezą utożsamiającą d o b r o z p r z y j e m n o ś c i ą , czyli tezą, p r z e c i w k o której P l a t o n wystąpi w i e l o k r o t n i e w swoich p ó ź n i e j s z y c h d i a l o g a c h . S o k r a t e s w y k o r z y s t u j e ją w a r g u m e n t a c j i , k t ó r a m a d o w o d z i ć słuszności s ł y n n e g o t w i e r d z e n i a nemo sua sponte peccat. W jej w y n i k u o k a z u j e się, ż e c n o t a j e s t wiedzą. O s t a t e c z n i e n a w e t m ę s t w o o k a z u j e się w i e dzą o t y m , c z e g o należy, a c z e g o nie n a l e ż y się b a ć . P o w y ż s z e t w i e r d z e n i a sta nowią p i e r w s z e p o z y t y w n e tezy, k t ó r e z n a l e ź ć m o ż n a w dialogach m ł o d z i e ń c z y c h . W s z e l k i e w y c h o w a n i e m u s i się w s p i e r a ć na w i e d z y o p r a w d z i w y c h war tościach, p o n i e w a ż na t y m p o l e g a cnota. j j D i a l o g i o k r e s u p r z e j ś c i o w e g o r o z p o c z y n a j e d n o z n a j p i ę k n i e j s z y c h dzieł, j a k i m j e s t Gorgiasz (ropyiac). T e k s t t e n otwiera s e k w e n c j ę d i a l o g ó w ukazują cych w a l k ę P l a t o n a z sofistami. O b o k Gorgiasza, w k t ó r y m P l a t o n walczy z sofistyczną retoryką, d o tej g r u p y dialogów należą Menon i Eutydem zwalczające e r y s t y k ę oraz d w a dialogi z a t y t u ł o w a n e i m i e n i e m Hippiasza, k t ó r e dotyczą wła ściwej m e t o d y . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o Protagorasa w Gorgiaszu p a n u j e nastrój rozmowy. Gorgiasz z L e o n t i n o i j e s t n i e t y l k o p r z e d s t a w i c i e l e m retorów, ale ż y w y m s y m b o l e m s z t u k i r e t o r y c z n e j , która z e w z g l ę d u na z n a c z e n i e w życiu s p o ł e c z n y m r o z u m i a n a j e s t r ó w n i e ż j a k o s z t u k a polityki. D i a l o g , k t ó r y s k ł a d a się z t r z e c h rozmów, r o z p o c z y n a się dyskusją z G o r g i a s z e m . N a s t ę p n y m i r o z m ó w c a m i S o k r a t e s a są u c z e ń Gorgiasza P o l o s i m ł o d y p o l i t y k Kallikles. G ł ó w n e p y t a n i e dialogu d o t y c z y t e g o , czy r e t o r y k a j e s t sztuką, jaki j e s t jej p r z e d m i o t oraz m o c . B a r d z o istotna, otwierająca dialog r o z m o w a z Gorgia-
VI. Dzieje platonizmu
93
s z e m skłania S o k r a t e s a d o p r z e d s t a w i e n i a poglądów. Wygłasza o n m o w ę o z n a j miając, ż e sztuką, której z a d a n i e m j e s t troska o d u s z ę , j e s t s z e r o k o r o z u m i a n a p o l i t y k a . W jej o b r ę b i e o d u s z ę zdrową d b a p r a w o d a w s t w o , n a t o m i a s t o d u s z ę chorą s p r a w i e d l i w o ś ć . Z kolei o ciało z d r o w e troszczy się g i m n a s t y k a , a o c h o re m e d y c y n a . Są to c z t e r y p r a w d z i w e s z t u k i (ik%vai). O b o k tych s z t u k p r a w d z i w y c h istnieją j e d n a k w i d z i a d ł a (ei8coXa), k t ó r e n i e są s z t u k a m i , a w s w y m dzia łaniu polegają na fortelach, t w o r z e n i u z ł u d y i s c h l e b i a n i u . Z ł u d ą g i m n a s t y k i , j a k głosi S o k r a t e s , j e s t k o s m e t y k a , m e d y c y n y - k u c h a r s t w o , p r a w o d a w s t w a sofistyka, a s p r a w i e d l i w o ś c i - retoryka. T y m w i ę c , c z y m dla ciała j e s t s z t u k a k u c h a r s k a , k t ó r a u z u r p u j e s o b i e m i e j s c e n a l e ż n e m e d y c y n i e , t y m dla d u s z y r e t o ryka, która stwarza z ł u d z e n i e , iż równa j e s t s p r a w i e d l i w o ś c i . T a k a o c e n a retoryki p o w o d u j e g w a ł t o w n ą reakcję u c z n i a Gorgiasza, P o losa z A k r a g a s . P o d e j m u j ą c d y s k u s j ę z S o k r a t e s e m broni o n retoryki d o w o d z ą c , że j e s t o n a najwspanialszą z e s z t u k , p o n i e w a ż u m o ż l i w i a c z y n i e n i e w s z y s t k i e go, c z e g o się p r a g n i e . W t y m m i e j s c u dialogu zaczyna się d y s k u s j a , w której fi lozofia w ł a d z y p r z e c i w s t a w i o n a zostaje filozofii kultury. S o k r a t e s w e w s p a n i a łej a r g u m e n t a c j i d o w o d z i P o l o s o w i , iż n a t u r a l u d z k a wyraża się n a j p e ł n i e j w k u l t u r z e i związanej z nią c n o c i e a nie w e władzy. D o b r e m dla c z ł o w i e k a n i e j e s t b o w i e m s p e ł n i a n i e w s z e l k i c h z a c h c i a n e k , ale c z y n i e n i e t e g o , co d o b r e . D o w o d z ą c tej tezy, p l a t o ń s k i S o k r a t e s p r z e d s t a w i a j e d n ą z najbardziej p a r a d o k s a l n y c h a r g u m e n t a c j i , w k t ó r e j p r z e k o n u j e , iż z d w u n i e s z c z ę ś n i k ó w , j e d n e g o , k t ó r y w y r z ą d z a k r z y w d ę , i d r u g i e g o , k t ó r y jej d o z n a j e , o w i e l e bardziej p o k r z y w d z o n y j e s t t e n , k t o czyni zło, niż t e n , k t ó r y go d o z n a j e . T r z e c i z r o z m ó w c ó w , Kallikles, j e s t u o s o b i e n i e m opozycji w o b e c filozo fii. P r z e c i w s t a w i a j ą c n a t u r ę (cpuatę) i p r a w o (vó|ioc), głosi w y ż s z o ś ć p r a w a n a t u ry, r ó w n o z n a c z n e g o d l a ń z p r a w e m m o c n i e j s z e g o . W e d l e Kalliklesa w c z ł o w i e k u n a l e ż y rozwijać m o c , b y w t e n s p o s ó b w y c h o w y w a ć n a d l u d z i , a ograniczyć rolę filozofii, która czyni c z ł o w i e k a ł a g o d n y m i n i e m ę s k i m . Z t e g o w z g l ę d u fi lozofia t y l k o w n a j m n i e j s z y m z a k r e s i e m o ż e b y ć n a r z ę d z i e m w y c h o w a n i a . J e s t właściwa dla m ł o d y c h , ale c z ł o w i e k a dojrzałego czyni s ł a b y m . Wraz z w k r o c z e n i e m na s c e n ę Kalliklesa dialog osiąga swoje a p o g e u m dra m a t y c z n e . Postacie Sokratesa i Kalliklesa symbolizują d w a całkowicie przeciw s t a w n e m o d e l e życia i s y s t e m y wartości. Rozpoczyna się prawdziwa bitwa. W swej pierwszej o d s ł o n i e dotyczy o n a istoty siły, dzięki której człowiek mocniejszy jest zarazem lepszy od innych. W swej p o c h w a l e człowieka m o c n e g o Kallikles nie co fa się p r z e d niczym. Z g a d z a się n a w e t na skrajne u t o ż s a m i e n i e przyjemności i d o bra, c a ł k o w i t e folgowanie przyjemnościom, które z a p e w n i a ć m a s i l n e m u człowie kowi szczęście. Opowiadając się za i d e a ł e m życia w s t r z e m i ę ź l i w e g o i u m i a r k o w a n e g o , Sokrates przedstawia argumentację, którą wspiera j u ż to m i t e m , j u ż to ścisłym w y w o d e m . W t e n s p o s ó b przeciwstawione zostają d w a ideały wychowa nia, retoryczny - zmierzający d o wywoływania przyjemności, i filozoficzny - opar ty na znajomości ludzkiej n a t u r y i wyrażający się w trosce o ciało i d u s z ę . P o d s t a w ą w y c h o w a n i a w i n n o b y ć to, co z a p e w n i a d o b r o , a nie to, co d o starcza p r z y j e m n o ś c i . Z t e g o w z g l ę d u P l a t o n o d r z u c a w a r t o ś ć w y c h o w a w c z ą
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
94
u z n a n y c h s z t u k - gry na kitarze, tragedii czy poezji, która o k a z u j e się n i c z y m i n n y m j a k retoryką o b l e c z o n ą w r y m y J a k głosi P l a t o n , w y c h o w a n i a n i e n a l e ż y o p i e r a ć na poezji, ale na takiej p o d s t a w i e , która z a p e w n i m ę ż o w i s t a n u z d o b y cie c n ó t o b y w a t e l s k i c h . M ę ż a s t a n u n a l e ż y w i ę c w y p o s a ż y ć w p r a w d z i w ą u m i e j ę t n o ś ć polityczną, która u m o ż l i w i ł a b y m u p o z n a n i e d o b r a , p o n i e w a ż t y l k o o n a m o ż e u c h r o n i ć od c z y n i e n i a zła. K a ż d y m ą ż s t a n u m u s i b y ć w y c h o w a w c ą , a w y c h o w y w a n i e w i n n o d o k o n y w a ć się w e d l e m e t o d y , k t ó r e j c e l e m b ę d z i e u c z y n i e n i e ludzi l e p s z y m i . T e j właściwej m e t o d y w y c h o w a w c z e j n i e z n a ani Kallik l e s , ani ż a d e n z w i e l k i c h a t e ń s k i c h polityków, t a k i c h j a k P e r y k l e s , K i m o n , M i l t i a d e s , T e m i s t o k l e s . N i e byli oni w y c h o w a w c a m i , lecz p o c h l e b c a m i . N i e potrafili u c z y n i ć o b y w a t e l i l e p s z y m i , a z m i e n i l i ich w gryzące i b o d ą c e b e s t i e . D l a t e g o w b r e w z a r z u t o m Kalliklesa, c h o ć b y za c e n ę życia, S o k r a t e s o p o w i a d a się za ż y c i e m filozoficznym (cpi^ooocptKÓc pioc). Jeśli w s k u t e k t e g o w y b o r u b ę d z i e z m u s z o n y s t a n ą ć p r z e d s ą d e m , to o s k a r ż e n i e s k i e r o w a n e p r z e c i w n i e m u b ę d z i e n i c z y m z a r z u t y k u c h a r z a czy c u k i e r n i k a p r z e c i w lekarzowi w o b e c tłu m u dzieci. S o k r a t e s j e d n a k n i e l ę k a się o s w e życie, ale troszczy się t y l k o o t o , b y n i e d o s t a ć się n a t a m t e n świat z duszą p e ł n ą n i e s p r a w i e d l i w o ś c i . C e c h ą szczególną dialogu j e s t to, iż p o g l ą d y S o k r a t e s a p r z e d s t a w i o n e w Gorgiaszu w y k a z u j ą z n a c z n e w p ł y w y p i t a g o r e j s k i e . O p a r t e są na w i e r z e w m e t e m p s y c h o z ę i na p e w n e j k o n c e p c j i duszy, w e d l e k t ó r e j żyje o n a p o ś m i e r c i , doznając kary l u b n a g r o d y za u c z y n k i p o p e ł n i o n e w życiu. T e n w ą t e k k u l m i n u j e w k o ń c z ą c y m dialog o r f i c k o - p i t a g o r e j s k i m m i c i e . S o k r a t e s o p o w i a d a w n i m o s ą d z i e , k t ó r e m u p o d d a n a j e s t d u s z a p o śmierci. N a W y s p y Szczęśli w e udają się t y l k o d u s z e filozofów, a d u s z e g r z e s z n i k ó w - z a l e ż n i e od w i n - al b o odbywają o k r e s p o k u t y przybierając r ó ż n e w c i e l e n i a , albo cierpią w i e c z n e m ę k i , stając się odstraszającymi dla i n n y c h p r z y k ł a d a m i . W i e l e w t y m dialogu nawiązań d o p r o c e s u i śmierci S o k r a t e s a . W i d a ć , iż ś m i e r ć m i s t r z a stała się dla P l a t o n a n i e t y l k o sprawą prywatną, ale z a r z e w i e m k o n f l i k t u z t y m p a ń s t w e m , k t ó r e u ś m i e r c i ł o j e d y n e g o p r a w d z i w e g o m ę ż a sta n u . C e l e m P l a t o n a stało się s t w o r z e n i e t a k i e g o p a ń s t w a , k t ó r e u z n a w a ł o b y tro s k ę o d o s k o n a ł o ś ć c z ł o w i e k a za o s t a t e c z n ą miarę w s z y s t k i c h spraw. D r a m a t u r g i a Gorgiasza po dziś dzień wywiera silne w r a ż e n i e na czytelni kach. B e z k o m p r o m i s o w a postawa d y s p u t a n t ó w wyrażająca p r z e c i w s t a w n e prze k o n a n i a d o s k o n a l e unaocznia w i e l k i e p r o b l e m y filozoficzne p o r u s z a n e w dialogu: p r z e c i w s t a w i e n i e b y t u i zjawisk, dobra i przyjemności, społeczności i jednostki.j P l a t o ń s k i p r o g r a m p r a w d z i w e j k u l t u r y o p i e r a się na swoistej w i e d z y . Z a g a d n i e n i e p r a w d z i w e j w i e d z y o m a w i a n a s t ę p n y dialog, k t ó r y m j e s t Menon (M£V0)v). W i e m y j u ż , ż e c n o t a j e s t j e d n a , o p i e r a się na w i e d z y i j e s t p o d s t a w ą w y c h o w a n i a i k u l t u r y j a k o f u n d a m e n t u p a ń s t w a . W dialogu Menon P l a t o n p o d e j m u j e p r o b l e m p o z n a n i a . N i e m a j e d n a k w t y m t e k ś c i e teorii p o z n a n i a w z n a c z e n i u n o w o ż y t n y m , b o w i e m p r o b l e m t e n p o s t r z e g a się j e d y n i e i wyłącz n i e w z e s p o l e n i u z z a g a d n i e n i e m cnoty. C z y m j e s t c n o t a ? W dialogu padają r ó ż n e o k r e ś l e n i a i p r o p o z y c j e , k t ó r e j e d n a k n i e pokrywają się z i n t e n c j a m i S o k r a t e s a . J e g o c e l e m j e s t b o w i e m p o -
VI. Dzieje platonizmu
95
z n a n i e c n o t y s a m e j w s o b i e , jej istoty (el5oc), p o z n a n i e c z e g o ś , co łączy w s z y s t kie s z c z e g ó ł o w e cnoty. W t e n s p o s ó b drogą p r o c e s u d i a l e k t y c z n e g o , z n a n e j n a m j u ż cróvo\|nc, d o c h o d z i się d o idei. J a k i e są e t a p y t e g o p r o c e s u d o p r o w a d z a j ą c e g o d o oglądu idei? D i a l o g Menon stara się d a ć na to p y t a n i e o d p o w i e d ź i d l a t e g o n a z w a n o go p r o g r a m e m A k a d e m i i . W Gorgiaszu w z o r e m dla politycznej xzyyv[ była m e d y c y n a , w Menonie n a t o m i a s t P l a t o n p o s ł u g u j e się m a t e m a t y k ą . Sądzi on, ż e d o oglądu idei za pomocą odpowiednio stawianych pytań można doprowadzić każdego człowie ka. G d y w p e w n y m m o m e n c i e dyskusji M e n o n p o s ł u g u j e się sofistyczną tezą 0 n i e m o ż l i w o ś c i s z u k a n i a t e g o , c z e g o się n i e zna, S o k r a t e s p r z e d s t a w i a swą k o n c e p c j ę a n a m n e z y p o p a r t ą m i t e m o w ę d r ó w c e d u s z . W dialogu znajduje się opis s ł y n n e g o e k s p e r y m e n t u d y d a k t y c z n e g o , za p o m o c ą k t ó r e g o S o k r a t e s d o w o d z i , iż w s z e l k a w i e d z a j e s t p r z y p o m i n a n i e m . W o d p o w i e d n i s p o s ó b stawia jąc p y t a n i a S o k r a t e s p o m a g a n i g d y nie k s z t a ł c o n e m u w m a t e m a t y c e n i e w o l n i k o w i rozwiązać t r u d n y p r o b l e m g e o m e t r y c z n y . W y n i k e k s p e r y m e n t u d o w o d z i , ż e p r a w d a i w i e d z a t k w i w l u d z k i e j duszy, a u c z e n i e się p o l e g a na p r z y p o m i n a niu. D u s z ę n a l e ż y o d e r w a ć od w y o b r a ż e ń i w t e n s p o s ó b m o ż l i w e j e s t dojście d o i n t e l e k t u a l n e j wizji. K a ż d y c z ł o w i e k w y p r o w a d z a w i ę c swą w i e d z ę z s i e b i e , p o d c z a s g d y d o z n a n i a z m y s ł o w e stanowią t y l k o z e w n ę t r z n y b o d z i e c . T w i e r d z e n i e to j e s t naj b a r d z i e j o c z y w i s t e w d z i e d z i n i e m a t e m a t y k i , ale p o d o b n i e rzecz m a się z k a ż d y m i n n y m poznaniem, a więc także i z poznaniem dobra samego w sobie. C n o t a j e s t to w i e d z a o d o b r u , ale w i e d z a osiągana p r z e z w i d z e n i e idei, którą k a ż d y m a w s o b i e . O t o p o d s t a w a p r a w d z i w e g o w y c h o w a n i a . T a k pojętej c n o t y n i e m o ż n a u c z y ć m e t o d ą sofistów, lecz t y l k o t a k i m s p o s o b e m , j a k i m p o s ł u g u j e się S o k r a t e s . C n o t a , k t ó r a j e s t wiedzą wiodącą w b o s k i e rejony, j e s t w r o d z o n a 1 m o ż n a się jej n a u c z y ć . N a s t ę p n y dialog, Eutydem (E\)0\)8r||ioc), nawiązuje t r e ś c i o w o d o o w e g o p r z e c i w s t a w i e n i a z a c h o d z ą c e g o m i ę d z y m e t o d ą S o k r a t e s a a sofistyczną d i a l e k tyką. G ł ó w n i a k t o r z y t e g o dialogu, w s z e c h s t r o n n i sofiści E u t y d e m o s i D i o n i z o d o r o s dają p o p i s e r y s t y k i sofistycznej. W dyskusji mającej m i e j s c e w dialogu p o r u s z a n y c h j e s t w i e l e p r o b l e m ó w , wśród k t ó r y c h są z a g a d n i e n i a p r a w d z i w e g o d o b r a , możliwości s t a n o w i s k s p r z e c z n y c h , s z t u k i umożliwiającej osiągnięcie szczęścia, w i e d z y i n i e w i e d z y . D i a l o g zawiera z a c h ę t ę d o filozofii i o b r o n ę s t u d i u m filozofii. W Hippiaszu Mniejszym ('l7C7tiac eA,drccov) sofista H i p p i a s z stawia t e z ę , ż e n a j l e p s z y m spośród G r e k ó w p o d Troją był d z i e l n y Achilles, a n i e k ł a m l i w y i c h y t r y O d y s e u s z . W w y n i k u dyskusji r o z m ó w c y d o c h o d z ą d o n i e z w y k l e para d o k s a l n e j tezy, w e d l e k t ó r e j l e p s z y j e s t t e n , k t o w y s t ę p k i p o p e ł n i a u m y ś l n i e , a gorszy t e n , k t o p o p e ł n i a j e m i m o woli. T e z a ta j e s t t y m b a r d z i e j zaskakująca, iż s p r z e c z n a j e s t z p o d s t a w o w ą sokratejska zasadą głoszącą nemo sua spontepeccat. D o t a k i e g o zadziwiającego t w i e r d z e n i a , k t ó r e w z a k o ń c z e n i u dialogu p o d a n e j e s t p r z e z S o k r a t e s a w wątpliwość, p r o w a d z i s p e c y f i c z n e p o m i e s z a n i e d w u sfer, t e c h n i c z n e j i e t y c z n e j . S o k r a t e s w p r o w a d z a c e l o w o H i p p i a s z a w p u ł a p k ę ,
96
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
ale j e g o c e l e m n i e j e s t z a d e m o n s t r o w a n i e biegłości w e r y s t y c e , lecz w y k a z a n i e , iż w a r t o ś c i o w a n i e e t y c z n e , k t ó r e m u s i t k w i ć u p o d s t a w w s z e l k i e j k u l t u r y i p a idei, j e s t z a s a d n i c z o r ó ż n e od i n n y c h o c e n . N i e m o c i n t e l e k t u a l n ą sofistyki m a w y k a z a ć dialog z a t y t u ł o w a n y Hippiasz Większy Cl7t7iiac petCcov), k t ó r y d o t y c z y p r o b l e m u p i ę k n a . A b y d a ć właści wą o d p o w i e d ź na p y t a n i e , c z y m j e s t p i ę k n o , S o k r a t e s prosi o p o m o c sofistę H i p p i a s z a , k t ó r y p r z e d s t a w i a cały s z e r e g o d p o w i e d z i . O k r e ś l a on p i ę k n o j a k o to, co o d p o w i e d n i e , p o ż y t e c z n e , j a k o to, co za p o ś r e d n i c t w e m w z r o k u i s ł u c h u daje p r z y j e m n e u c z u c i a , w r e s z c i e głosi, ż e p i ę k n o to u ż y t e c z n a rozkosz. O k r e ślenia t e są p o d j a k i m ś w z g l ę d e m w ł a ś c i w e , ale n i e okazują się wystarczające j a k o definicja. D l a t e g o cała r o z m o w a wraca d o p u n k t u wyjściowego, a dialog n i e k o ń c z y się r o z w i ą z a n i e m p r o b l e m u . Filozofią m o w y zajmuje się Kratylos (Kpax\)^oc). D i a l o g t e n n a s u w a t r u d ności i n t e r p r e t a c y j n e , g d y ż p o w a g a i h u m o r wiążą się w n i m t a k ściśle, ż e t r u d n o j e rozgraniczyć. H e r a k l i t e j c z y k Kratylos, mistrz P l a t o n a , u w a ż a , ż e m o w a j e s t p r z e j a w e m n a t u r y (cpwet), p o d c z a s gdy rozmawiający z n i m H e r m o g e n e s w i d z i w niej s k u t e k k o n w e n c j i (vó|i(p). S o k r a t e s u t r z y m u j e , ż e m o w a p o c h o d z i od j a k i e g o ś p r a w o d a w c y , k t ó r e g o działanie o c e n i ć m o ż e t y l k o d i a l e k t y k . S o k r a tes p r z y c h y l a się o s t a t e c z n i e d o p e w n e g o rozwiązania p o ś r e d n i e g o , z j e d n e j s t r o n y zgadzając się, ż e n a z w y są w y n i k i e m p e w n e j k o n w e n c j i , ale n i e mogą być całkowicie dowolne. Jak powiada: N a z w y dla rzeczy p o c h o d z ą z n a t u r y i n i e k a ż d y j e s t ich twórcą, a j e d y n i e k t o ś , k t o m a na o k u tę, która w y n i k a z n a t u r y k a ż d e g o p r z e d m i o t u , a o n potrafi o d d a ć jej o b r a z w literach i s y l a b a c h . 120
J a k o p o p a r c i e dla tej t e z y S o k r a t e s rozważa cały s z e r e g e t y m o l o g i i wyra zów zaczerpniętych z Homera. T o r o z s t r z y g n i ę c i e pociąga za sobą n o w e p y t a n i e , czy znając n a z w y rze czy o s i ą g a m y p r z e z to p o z n a n i e s a m y c h r z e c z y S o k r a t e s głosi t e z ę , ż e o d p o w i e dniość między bytami a rzeczami powstaje w w y n i k u u m i e j ę t n e g o naśladowa nia istoty rzeczy za p o m o c ą liter i sylab. T w i e r d z e n i e to pociąga za sobą z kolei rozważania p o ś w i ę c o n e p o d s t a w o w y m e l e m e n t o m mowy, t a k i m j a k s a m o g ł o s k i i litery. N a z w o d a w c a , czyli t e n , k t o u m i e j ę t n i e n a z y w a byty, j e s t n i c z y m malarz, k t ó r y u m i e j ę t n i e m i e s z a farby, tworząc obrazy. Warto zwrócić u w a g ę , iż P l a t o n zdaje s o b i e s p r a w ę z t r u d n o ś c i j e d n o z n a c z n e g o rozwikłania p r o b l e m u . J e d n a k z g o d n i e z t e n d e n c j ą o b e c n ą w w i e l u dialogach s o k r a t y c z n y c h i dialogach o k r e su ś r e d n i e g o o p i e r a się w s w y m rozwiązaniu na p e w n y m p a r a d y g m a c i e „ t e c h n i k a " , czyli c z ł o w i e k a b i e g ł e g o w d a n e j d z i e d z i n i e . N a tej p o d s t a w i e sądzi, ż e r ó w n i e ż w d z i e d z i n i e j ę z y k a i d o b o r u n a z w obowiązują t e s a m e p r a w a j a k w za kresie innych umiejętności. J e s t z j a w i s k i e m zastanawiającym, ż e a u t o r Gorgiasza, walczący z i d e a ł e m w y c h o w a w c z y m p r o p o n o w a n y m p r z e z r e t o r y k ę , p r z e d s t a w i a w Meneksenosie Platon, Kratylos, 390 d - e , przekł. Z. Brzostowska, s. 54.
VI. Dzieje platonizmu
97
(Mev£^evoc) b o g a t y r e t o r y c z n i e p a n e g i r y k na cześć poległych A t e ń c z y k ó w . Są w t y m dialogu p e w n e a k c e n t y satyryczne, ale z a r a z e m s a m dialog j e s t d o w o d e m , ż e m i m o walki z retoryką P l a t o n s z t u k ę t ę o p a n o w a ł . G d y b y dialog t e n był wy łącznie satyrą, t r u d n o b y ł o b y u z n a ć za s t o s o w n e , b y i n t e n c j e s a t y r y c z n e wyrażać w m o w i e na c z e ś ć p o l e g ł y c h . J e s t to n i e w ą t p l i w i e p r o b l e m , k t ó r y w s k a z u j e , j a k t r u d n o n a m nieraz z r o z u m i e ć s u b t e l n e drogi myśli u s t a r o ż y t n y c h . P r z e d s t a w i l i ś m y w t e n s p o s ó b , chociaż b a r d z o p o b i e ż n i e , dialogi w c z e s n e oraz dialogi o k r e s u p r z e j ś c i o w e g o . P r z e j d ź m y d o m a t e r i a ł u n a j b o g a t s z e g o i n a j t r u d n i e j s z e g o , d o twórczości P l a t o n a powstałej w w i e k u dojrzałym i o k r e sie starości. P o ś r ó d arcydzieł n a p i s a n y c h w o k r e s i e p e ł n i m ę s k i e j siły w y s u w a się na p i e r w s z y p l a n s ł a w n a Uczta, z w a n a t e ż Biesiadą l u b Sympozjonem CLv\x7tóaiov). F o r m a literacka Uczty i p o z o s t a ł y c h dzieł z t e g o o k r e s u j e s t w s p a n i a ł a . P l a t o n rozwija w niej c a ł k o w i c i e swą n a u k ę o i d e a c h , a t a k ż e w p r o w a d z a e l e m e n t y p i t a g o r e j s k i e , k t ó r e są z a p e w n e zdobyczą d ł u g i c h podróży. Uczta p o ś w i ę c o n a j e s t E r o s o w i p r z e d s t a w i a n e m u j a k o m o c wiodąca d o przyjaźni (cpiAAa), która łączy j e d n o s t k i w o r g a n i z m . Przyjaźń, k t ó r a j e s t p r a g n i e n i e m d o b r a , s t a n o w i p o d s t a w ę s p o ł e c z e ń s t w a . Wiąże o n a j e d n a k n i e t y l k o ludzi, ale rozciąga się na cały świat, p r z e z co s t a n o w i z a s a d ę rządzącą w s z e c h ś w i a t e m . Przyjaźń związana najczęściej z d o b r e m s a m y m w s o b i e , z ideą p i ę k na i d o b r a - o t o p e r s p e k t y w y , k t ó r e roztacza p r z e d n a m i Uczta. U w i e c z n i o n a w d i a l o g u p l a t o ń s k i m u c z t a o d b y w a się u tragika A g a t o n a . M a o n a s t a n o w i ć w y r a z z w y c i ę s t w a filozofii nad poezją, ale - p a r a d o k s a l n i e w ł a ś n i e ta w s p a n i a ł a forma p o e t y c k a , w jaką P l a t o n o b l e k a swoją o p o w i e ś ć , w d u ż e j m i e r z e d o t e g o z w y c i ę s t w a się przyczynia. K o l e j n e p o c h w a ł y E r o s a w y g ł a s z a n e są p r z e z p o s t a c i e h i s t o r y c z n e , z k t ó r y c h k a ż d a s t a n o w i ważną osobistość t a m t y c h czasów. W s z y s t k i e m o w y p r o wadzą d o c e n t r a l n e g o p u n k t u , j a k i m j e s t m o w a Sokratesa. P i e r w s z a p o c h w a ł a , którą wygłasza Fajdros, sławi p o c h o d z e n i e najstarszego z b o g ó w Erosa i w s p a niałe c z y n y m i t o l o g i c z n y c h h e r o s ó w o w ł a d n i ę t y c h miłością. W drugiej m o w i e P a u z a n i a s z rozróżnia d w u Erosów, g ó r n e g o - n i e b i a ń s k i e g o i n i s k i e g o - z i e m s k i e go. J e d n a k t y l k o E r o s n i e b i a ń s k i , syn Afrodyty n i e b i a ń s k i e j , g o d n y j e s t naj w s p a n i a l s z e j pochwały. O w ł a d n i ę c i E r o s e m n i e b i a ń s k i m czują wielką s k ł o n n o ś ć d o chłopców, która łączy w ę z ł e m przyjaźni miłującego i u m i ł o w a n e g o . J a k o trzeci p r z e m a w i a lekarz E r y k s i m a c h o s , który, nawiązując d o m o w y p o p r z e d n i k a , r ó w n i e ż w y r ó ż n i a d w a Erosy. J e d n a k E r y k s i m a c h o s sławi E r o s a k o s m i c z n e g o , k t ó r y j e s t siłą godzącą sprzeczności w e w s z y s t k i c h b y t a c h . W cia łach p o w o d u j e o n p o w i ą z a n i e w ę z ł e m miłości najbardziej w r o g i c h s o b i e e l e m e n t ó w . W d z i e d z i n i e m u z y k i tworzy h a r m o n i ę z e l e m e n t ó w o różnej w y s o k o ści. W ś w i e c i e zjawisk p r z y r o d n i c z y c h godzi żywioły, przynosi urodzaj i z d r o w i e . D z i ę k i n i e m u m o ż l i w y j e s t wśród ludzi j a k i k o l w i e k związek, a p r z e d e w s z y s t k i m przyjaźń. K o m e d i o p i s a r z Arystofanes zaczyna swą p r z e m o w ę od m i t u . P i e r w o t n i lu d z i e byli c z w o r o n o ż n i i czwororęcy. G d y istoty te n a d m i e r n i e urosły w siłę i g d y na b o g ó w chciały się p o r w a ć , zostały rozcięte na d w i e części p r z e z Z e u s a . Z t ę -
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
98
s k n o t y p o s z u k i w a ł y s w e g o p i e r w o t n e g o d o p e ł n i e n i a . T e n p ę d d o p e ł n i Arystofanes u w a ż a za i s t o t n e z n a m i ę w s z e l k i e j miłości, która n i e j e s t n i c z y m i n n y m j a k d ą ż e n i e m c z ł o w i e k a d o pełniejszej, p i e r w o t n i e p o s i a d a n e j , a u t r a c o n e j natury. W s t ę p e m do mowy Sokratesa jest subtelna i piękna pochwała Erosa wy p o w i e d z i a n a p r z e z m ł o d e g o g o s p o d a r z a Agatona. W s p o m i n a l i ś m y j u ż , ż e Lyzis j e s t w c z e ś n i e j s z y m p r z y g o t o w a n i e m d o w y s t ą p i e n i a S o k r a t e s a w Uczcie. T ę w s p a n i a ł ą m o w ę S o k r a t e s zaczyna od m o t y w u s t a n u p o ś r e d n i e g o . E r o s j e s t pra g n i e n i e m t e g o , c z e g o n i e dostaje. J a k p o w i a d a mit, E r o s rodzi się z D o s t a t k u i z Biedy. S o k r a t e s , p r z e k a z u j ą c to, co usłyszał od D i o t y m y z M a n t i n e i , od k t ó r e j o t r z y m a ł o b j a w i e n i e d o t y c z ą c e s t o p n i miłości i p i ę k n a , p o w i a d a , ż e s a m E r o s n i e j e s t ani p i ę k n y , ani w s t r ę t n y , ale mieści się m i ę d z y p i ę k n e m a b r z y d o tą, m i ę d z y w i e d z ą a n i e w i e d z ą . N i e j e s t ani b o g i e m , ani ś m i e r t e l n i k i e m . J e s t d e m o n e m , k t ó r y wiąże cały świat. Filozof j e s t bliski E r o s o w e j p o ś r e d n i o ś c i , p o n i e w a ż p o d o b n i e j a k E r o s t k w i m i ę d z y d w o m a s t a n a m i , wiedzą a ignorancją. E r o s j e s t d ą ż e n i e m d o p e ł n i , ale nie tylko d ą ż e n i e m d o fizycznego w y p e ł n i e n i a c i e l e s n e j natury, ale d o p e ł n i doskonałości i d o b r a . C z ł o w i e k dąży d o d o b r a w k a ż d y m s w y m p r a g n i e n i u i d l a t e g o w s z e l k i a k t naszej woli mieści w s o b i e Erosa. A z a t e m w o g ó l e , p r z e d m i o t e m miłości j e s t w i e c z n e p o s i a d a n i e d o b r a
1 2 1
.
P o d s t a w ą w s z e l k i e j miłości j e s t d o b r z e pojęta n i e e g o i s t y c z n a , filozoficz na miłość s a m e g o s i e b i e ( ę i A m m a ) . W miłości c i e l e s n e j d ą ż y m y d o n i e ś m i e r telności, k t ó r a d o k o n u j e się p r z e z t r w a n i e w p o t o m k a c h . P i ę k n i e j s z e od s k u t k ó w miłości c i e l e s n e j j e s t j e d n a k p ł o d z e n i e d u c h o w e . T a k i m i d u c h o w y m i rod z i c i e l a m i byli w i e l c y poeci czy p r a w o d a w c y : H o m e r , H e z j o d , L i k u r g , Solon. W s z y s t k i e w i e l k i e dzieła l u d z k i e zrodziły się z u m i ł o w a n i a cnoty. D o naj w y ż s z e g o p r z e j a w u Erosa, d o w i e d z y (|id0r||icc) o p i ę k n i e s a m y m w s o b i e , d o c h o d z i się p o p e w n y c h s z c z e b l a c h . W a r t o ś c i o w e j e s t t y l k o życie p o ś w i ę c o n e k o n t e m p l a c j i j e d y n e g o p i ę k n a , k t ó r e u t o ż s a m i a się o s t a t e c z n i e z n a j w y ż s z y m dobrem: P i ę k n o s a m o w s o b i e , n i e s k a l a n e , czyste, w o l n e od o b c y c h p i e r w i a s t k ó w , n i e s p l a m i o n e l u d z k i m i w n ę t r z n o ś c i a m i i b a r w a m i , i w s z e l k ą lichotą ś m i e r t e l n ą , ale to n a d ś w i a t o w e , w i e c z n e , j e d y n e , n i e z m i e n n e p i ę k n o sa mo w sobie . 1 2 2
N a s a m y m szczycie drogi miłosnej znajduje się idea p i ę k n a . W s z y s t k o , co p i ę k n e , u c z e s t n i c z y ((Jiete/ei) w tej idei i j e s t jej o d b i c i e m (ei5o)Xov). W t y m w s p a n i a ł y m f r a g m e n c i e zaznacza się w y r a ź n i e d u a l i z m d u c h a (idea) i o d b i ć ( m a t e r i a ) . P o j a w i a się w n i m t a k ż e f u n d a m e n t a l n a dla g r e c k i e g o pojęcia kalokagatii teza, ż e d o b r o i p i ę k n o są d w o m a obliczami tej s a m e j n a c z e l n e j idei. By
1 2 1
122
Platon, Uczta, 206 a, przekł. W. Witwicki, s. 107. Ibidem, 211 e, s. 116.
VI. Dzieje platonizmu
99
m ó c ją oglądać, k o n i e c z n e j e s t u d u c h o w i e n i e , u w e w n ę t r z n i e n i e d o k o n u j ą c e się w kontemplacji. W s p a n i a ł e g o p r z y k ł a d u t a k i e g o ideału Erosa i p i ę k n a dostarcza z a k o ń c z e n i e Uczty. Ż y w y m p r z y k ł a d e m p l a t o ń s k i e j wizji miłości j e s t A l k i b i a d e s , naj p i ę k n i e j s z y m ł o d z i e n i e c A t e n , k t ó r y u b i e g a się o w z g l ę d y u o s o b i e n i a b r z y d o t y c i e l e s n e j - S o k r a t e s a . G d y w y b r z m i e w a m o w a Sokratesa, w k r a c z a o n na s c e n ę , silnie p o d c h m i e l o n y , i wygłasza wielką p o c h w a ł ę S o k r a t e s a , w i d z ą c w n i m w c i e l e n i e E r o s a . T y m E r o s e m p r a w d z i w y m j e s t filozofia, wyrażająca się w m i łości t e g o , co najwyższe. P r a e c h t e r p o w i a d a , że w p r z e c i w i e ń s t w i e d o Uczty w Fedonie (Ooct8cov) z n a j d u j e m y n e g a c j ę d o c z e s n e g o ż y c i a . Być m o ż e w y n i k a to z e scenerii, w k t ó r e j rozgrywa się akcja dialogu. S o k r a t e s r o z m a w i a w n i m b o w i e m z przy jaciółmi w d n i u w y k o n a n i a w y r o k u śmierci. Z a s a d n i c z y m t e m a t e m r o z m o w y Sokratesa z d w o m a pitagorejczykami, Simiaszem i K e b e s e m , jest trwanie du szy p o ś m i e r c i . W Fedonie P l a t o n p r z e d s t a w i a trzy s ł y n n e d o w o d y n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u szy. P i e r w s z y z nich j a k o z a ł o ż e n i e p r z y j m u j e w ę d r ó w k ę d u s z . P l a t o n z a k ł a d a , ze p o w s t a w a n i e d o k o n u j e się p o p r z e z p r z e c h o d z e n i e od p r z e c i w i e ń s t w a d o p r z e c i w i e ń s t w a . P r z e c i w i e ń s t w e m życia j e s t ś m i e r ć . G d y b y w i ę c tylko życie p r z e c h o d z i ł o w ś m i e r ć , to p r o c e s n a s t ę p u j ą c y c h p o s o b i e śmierci, m u s i a ł b y d o p r o w a d z i ć d o w y g i n i ę c i a istot ż y w y c h . W i n n o się w i ę c przyjąć, ż e istnieje p e w na w z a j e m n o ś ć m i ę d z y p r o c e s a m i stawania się i, j a k p o życiu n a s t ę p u j e ś m i e r ć , t a k p o śmierci życie. D r u g i d o w ó d r o z p o c z y n a się od t w i e r d z e n i a , ż e przemijające j e s t to, co j e s t z ł o ż o n e (zjawiska), a trwa to, co p r o s t e ( i d e e ) . Istnieją w i ę c d w a o d r ę b n e światy, p r z e d m i o t ó w u m y s ł o w y c h ( n i e z m i e n n y c h ) i z m y s ł o w y c h ( z m i e n n y c h ) . D u s z a z n a t u r y swej j e s t s p o k r e w n i o n a z e ś w i a t e m idei, a ciało n a l e ż y d o sfery z j a w i s k o w e j . D u s z a p r z e z r o z u m o w a n i e z m i e r z a d o t e g o , co n i e z m i e n n e . J e s t o n a p o d o b n a d o t e g o , co b o s k i e i n i e ś m i e r t e l n e . W i e l e j e d n a k zależy od życia, j a k i e wiodła. T e d u s z e , k t ó r e n i e miały w i e l e związku z c i a ł e m za życia, łatwo się odrywają od ciała i udają się w strony b o s k i e . I n n e n a t o m i a s t , s a m e nie m o gąc się o d e r w a ć , m u s z ą się błąkać, b y w t e n s p o s ó b p o k u t o w a ć za życie. W c i e lają się o n e w i n n e istoty, w e d l e swoich u p o d o b a ń . Folgujący p r z y j e m n o ś c i o m stają się o s ł a m i , k r z y w d z ą c y i n n y c h zwierzyną drapieżną, d z i e l n i s p o ł e c z n i e m r ó w k a m i i p s z c z o ł a m i , a t y l k o filozofowie idą w p r o s t w rejony b o s k i e . 123
W dialogu z n a j d u j e się w i e l e e l e m e n t ó w p i t a g o r e j s k i c h , d o k t ó r y c h n a l e ży o k r e ś l e n i e ciała j a k o g r o b u duszy, p o t ę p i e n i e s a m o b ó j s t w a , w ę d r ó w k a d u s z , sąd p o ś m i e r c i , p o t ę p i e n i e a k c e n t ó w h e d o n i s t y c z n y c h . Opierając się na p i t a g o r e j s k i m o k r e ś l e n i u d u s z y j a k o h a r m o n i i p r z e c i w i e ń s t w w c z ł o w i e k u , Simiasz i K e b e s wytaczają p r z e c i w S o k r a t e s o w e m u d o w o d o w i d w a zarzuty, na k t ó r e na s t ę p n i e S o k r a t e s o d p o w i a d a . P i e r w s z y zarzut b r z m i , ż e p o d o b n i e j a k d u s z a
F. U e b e r w e g , K. Praechter, Grundriss der Geschichte der Philosophie, t. I, s. 265.
100
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
w c i e l e , t a k i h a r m o n i a w lirze n i e j e s t c z y m ś w i d o c z n y m , ale j e s t n i e c i e l e s n a i b o s k a , a j e d n a k n i e t w i e r d z i się, b y trwała o n a p o z n i s z c z e n i u liry. W o d p o w i e d z i S o k r a t e s t w i e r d z i , ż e różnica m i ę d z y duszą i h a r m o n i ą li ry p o l e g a na t y m , iż d u s z a p r e e g z y s t u j e , n a t o m i a s t h a r m o n i a w lirze n i e w y p r z e d z a jej e l e m e n t ó w m a t e r i a l n y c h . P o n a d t o , p o d c z a s g d y h a r m o n i a w lirze u l e g a s t o p n i o w a n i u , d u s z a n i e m o ż e b y ć m n i e j l u b b a r d z i e j duszą. W o d n i e s i e n i u d o d u s z y m o ż n a m ó w i ć t y l k o o h a r m o n i i , którą d u s z a m a ( h a r m o n i a m o r a l na), a n i e o h a r m o n i i , którą d u s z a j e s t ( h a r m o n i a fizyczna). W r e s z c i e , d u s z a p o zostaje w s t o s u n k u p r z e c i w i e ń s t w a d o ciała, n a t o m i a s t s a m a h a r m o n i a n i e m o ż e się p r z e c i w s t a w i ć e l e m e n t o m , k t ó r e się na nią składają. D r u g i z z a r z u t ó w o p i e r a się na n a s t ę p u j ą c y m r o z u m o w a n i u : w p r a w d z i e k r a w i e c p r z e ż y j e w i e l e u b r a ń , k t ó r e uszył w ciągu s w e g o życia, ale p o k a z y w a n i e płaszcza, k t ó r y uszył, j a k o d o w o d u na to, że k r a w i e c żyje p o ś m i e r c i , j e s t w n i o s k o w a n i e m b ł ę d n y m . P o d o b n i e j e s t w p r z y p a d k u duszy. N a w e t g d y przyj m i e się, ż e w k o l e w c i e l e ń d u s z a p r z e t r w a w i e l e ciał, to j e d n a k n i e j e s t n i e p r a w d o p o d o b n e , iż i s t n i e j e t a k i e o s t a t n i e w c i e l e n i e , w k t ó r y m d u s z a u m i e r a , a d o p i e r o p o niej g i n i e ciało. N a t e n z a r z u t S o k r a t e s o d p o w i a d a , iż p r z e c i w n e s o b i e i d e e wykluczają się, a r ó w n i e ż i rzeczy u c z e s t n i c z ą c e w p r z e c i w n y c h s o b i e i d e a c h n i e mogą współbytować, czego przykładem jest śnieg i ciepło. P o d o b n i e i dusza nie m o ż e u c z e s t n i c z y ć w p r z e c i w n e j s o b i e idei śmierci i m u s i b y ć n i e ś m i e r t e l n a . W o b e c a t a k u p i t a g o r e i z m u ( K e b e s przyjmuje o s t a t e c z n ą ś m i e r t e l n o ś ć duszy, a Simiasz, na s k u t e k m e d y c z n y c h teorii w y k l u c z a jej b e z c i e l e s n e t r w a n i e ) P l a t o n b r o n i się, p o s ł u g u j ą c się teorią idei. R o z w a ż a n i a n a d n i e ś m i e r t e l n o ś c i ą d u s z y wyprzedzają j e d n ą z n a j p i ę k niejszych s c e n , k t ó r e wyszły s p o d pióra P l a t o n a , m i a n o w i c i e o p i s o s t a t n i c h chwil S o k r a t e s a . Łączą się w niej z e sobą p r o s t o t a i wstrząsająca m o c . W c h w i lę p o w y p i c i u trucizny, w o s t a t n i m m o m e n c i e życia, S o k r a t e s w y p o w i a d a d o Kritona słowa: K r i t o n i e , m y ś m y w i n n i k o g u t a A s k l e p i o s o w i . O d d a j c i e ż go, a n i e z a p o mnijcie . 124
K o g u t a zwyczajowo ofiarowywano p o w y l e c z e n i u z choroby. Ś m i e r ć leczy S o k r a t e s a z choroby, którą b y ł o dlań życie z i e m s k i e . Dialog k o ń c z y się słowami: T a k n a m , E c h e k r a t e s i e , s k o n a ł przyjaciel; c z ł o w i e k , o k t ó r y m m o ż e m y p o w i e d z i e ć , ż e z e w s z y s t k i c h , k t ó r y c h e ś m y w t e d y znali, n a j l e p s z y był i w ogóle najmądrzejszy i najsprawiedliwszy . 125
N a j o b s z e r n i e j s z y m i d i a l o g a m i P l a t o n a są d w a t r a k t a t y p o l i t y c z n e z a t y t u ł o w a n e Państwo (I\ok\xzm) i Prawa. W z a j e m n y s t o s u n e k o b u t y c h d z i e ł u k a ż e się n a m d o p i e r o p o o m ó w i e n i u Praw. N a razie p o w i e d z m y t y l k o , ż e Państwo 1 2 4
125
Platon, Fedon, 118 a, przekł. W. Witwicki, s. 485. Ibidem.
VI. Dzieje platonizmu
101
j e s t n a j b a r d z i e j k o n s t r u k t y w n y m z dzieł P l a t o n a , w k t ó r y m n a c i s k p o ł o ż o n y j e s t na c z ł o w i e k a , na j e g o d u s z ę i w y c h o w a n i e . P l a t o n n i e w y s t ę p u j e w Państwie j a k o b u d o w n i c z y p a ń s t w a , ale j a k o „ b u d o w n i c z y d u s z " . J a e g e r p o s t r z e g a w ł a ś c i w y s e n s Państwa w ś w i e t l e p a i d e i i u w a ż a , ż e t ę c e c h ę d i a l o g u , którą d o s t r z e g ł j u ż J. J. R o u s s e a u , przeoczyli u c z e n i X I X w i e k u . W e d l e J a e g e r a w c z e s n e dialogi s o k r a t e j s k i e d o t y c z ą c e p o s z c z e g ó l n y c h c n ó t wiążą się b a r d z o ściśle z całością Państwa. H i s t o r y c y n i e dostrzegający t e go z w i ą z k u oddzielali p i e r w s z ą k s i ę g ę , która j e s t p o ś w i ę c o n a s p r a w i e d l i w o ś c i , od r e s z t y dzieła, łącząc ją z d i a l o g a m i w c z e s n y m i . C h o c i a ż z w i ą z e k t e n n i e w ą t p l i w i e istnieje, to j e d n a k , j a k p o d k r e ś l a Jaeger, istnieje ścisłe p o w i ą z a n i e r o z w a ż a ń o c n o c i e z całością dialogu. 1 2 6
1 2 7
Państwo r o z p o c z y n a się od rozważań n a d sprawiedliwością. W p i e r w s z e j k s i ę d z e p a d a s z e r e g o k r e ś l e ń definiujących t ę c n o t ę w s p o s ó b niezadowalający. P r z e ł o m w d y s k u s j i p r z y n o s i w y s t ą p i e n i e m ł o d e g o sofisty T r a z y m a c h a . P o w i a d a o n , ż e s p r a w i e d l i w e j e s t to, co leży w i n t e r e s i e m o c n i e j s z e g o , czyli to, co j e s t k o r z y s t n e dla g r u p y rządzącej. N i e s p r a w i e d l i w o ś ć j e s t k o r z y s t n i e j s z a od spra w i e d l i w o ś c i , p o n i e w a ż , j a k s u g e r o w a ł o b y d o ś w i a d c z e n i e , d z i ę k i niej łatwiej osiąga się s z c z ę ś c i e . P r z y k ł a d e m m o ż e b y ć d y k t a t o r , k t ó r y m i m o t e g o , ż e p o p e ł n i a najwięcej n i e g o d z i w o ś c i , żyje najszczęśliwiej. T w i e r d z e n i e to j e s t n i e d o przyjęcia dla S o k r a t e s a . O p i e r a j ą c w y w o d y na swej k o n c e p c j i s z t u k i , głosi o n , iż s p r a w i e d l i w o ś ć d u s z y j e s t cnotą, d z i ę k i k t ó r e j l u d z i e m o g ą w s p ó ł ż y ć z e sobą. T o s p r a w i e d l i w o ś ć , b ę d ą c a ergon duszy, z a p e w nia s z c z ę ś c i e . J u ż w d i a l o g u Gorgiasz P l a t o n p o k a z y w a ł w a l k ę m i ę d z y d w i e m a k o n c e p cjami organizacji s p o ł e c z e ń s t w a , z k t ó r y c h j e d n a dążyła d o s p r a w o w a n i a w ł a d z y za w s z e l k ą c e n ę , a d r u g a p o l e g a ł a na k s z t a ł t o w a n i u d u s z . W Państwie p r o b l e m t e n z a r y s o w u j e się j e s z c z e w y r a ź n i e j . P r a w a d a n e l u d z i o m , którzy n i e zostali wy c h o w a n i w d u c h u p a i d e i , n i e na w i e l e się zdadzą. S p r a w i e d l i w o ś ć j e s t wartością samą w s o b i e i c z ł o w i e k w i n i e n b y ć s p r a w i e d l i w y dla s a m e j sprawiedliwości. C a ł y w y s i ł e k P l a t o n a z m i e r z a d o t e g o , b y p o k a z a ć a u t o t e l i c z n o ś ć spra w i e d l i w o ś c i . J e s t o n a , t w i e r d z i P l a t o n , d o b r a s a m a w s o b i e i t k w i w głębi l u d z kiej o s o b o w o ś c i j a k o j e d n a c n o t a . N i e s p r a w i e d l i w o ś ć j e s t r ó w n o z n a c z n a z e z ł e m i g ł u p o t ą (KOCKICC Kai d(xa6ia). W b r e w p r z e k o n a n i u p i e r w s z e g o p o l e m i s t y , T r a z y m a c h a , S o k r a t e s t w i e r d z i , ż e s p r a w i e d l i w o ś ć j e s t k o r z y s t n i e j s z a od n i e s p r a w i e d l i w o ś c i , p o n i e w a ż p o z w a l a c z ł o w i e k o w i d o b r z e żyć. D o b r o p a ń s t w a rozstrzyga się w g ł ę b i duszy, a d u s z a s t a n o w i p e w i e n m o d e l p a ń s t w a . T e n m o t y w d u s z a - p a ń s t w o b ę d z i e się c z ę s t o p o w t a r z a ł u P l a t o n a . O d p o w i e d n i o d o części d u s z y w p a ń s t w i e muszą b y ć trzy z a s a d n i c z e s t a n y : ż y w i c i e le (yecopyoi Kai oTyiiODpyoi), strażnicy (7tp07ioX£|io\)VT£C a l b o erciKODpot) i w ł a d cy (apxovT£c). P r z y c z y n ą w o j e n j e s t wzrastająca z a c h ł a n n o ś ć p a ń s t w d o k o n u j ą ca się w s k u t e k ich rozrostu. Z t e g o p o w o d u k a ż d e p a ń s t w o w i n n o m i e ć swą 1 2 6
1 2 7
W. Jaeger, Paideia, t. II, s. 248. F. Ueberweg, K. Praechter, Grundriss der Geschichte der Philosophie, 1.1, s. 231-234.
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
102
g w a r d i ę . K a ż d y z e stanów, a zwłaszcza d w a w y ż s z e , m u s i b y ć w y c h o w y w a n y sy stematycznie i rozumnie. Platońska perspektywa wychowawcza jest zdecydowanie arystokratycz na. M o d e l w y c h o w a n i a P l a t o n o p i e r a na k o n s e r w a t y z m i e i r e g u l a r n y m w y c h o w a n i u s p a r t a ń s k i m , z k t ó r e g o c z e r p i e w i e l e wzorów. P l a t o n w s w y m d z i e l e w i e le miejsca p o ś w i ę c a z a g a d n i e n i u w y c h o w a n i a różnych stanów. D u s z ę w y c h o w u j e p r z e d e w s z y s t k i m to, co w p ł y w a na nią z z e w n ą t r z , to, co p o b u d z a w i e d z ę w r o d z o n ą , a ściślej to, co d u s z a słyszy. T o t e ż w i e l k a j e s t rola s z e r o k o p o j ę t e j m u z y k i (JIOWIKTI), k t ó r a o b e j m u j e p o e z j ę i h a r m o n i ę tonów. U p o d s t a w poezji m u s i t k w i ć p r a w d a , a z a t e m rządzący w i n n i b a c z n i e k o n t r o l o w a ć to, co się o p o wiada nawet najmłodszym słuchaczom. N a w i ą z u j ą c d o K s e n o f a n e s a , P l a t o n p r z e p r o w a d z a k r y t y k ę poezji. J e s t to p r z e d s i ę w z i ę c i e b a r d z o o d w a ż n e z e w z g l ę d u na u ś w i ę c o n ą rolę poezji w trady cji g r e c k i e j , w k t ó r e j dzieła H o m e r a o d g r y w a ł y p o d o b n ą rolę j a k Biblia w ś w i e cie c h r z e ś c i j a ń s k i m . W y s i ł e k P l a t o n a zmierza d o t e g o , b y p o e z j ę w p e ł n i p o d p o r z ą d k o w a ć filozofii. W t r a d y c y j n y m p r o c e s i e k s z t a ł c e n i a w y c h o w a n i e „ m u z y c z n e " n a l e ż y d o z a k r e s u m n i e m a n i a (8ó^a), k t ó r e w n o w y m m o d e l u m u s i b y ć p o d d a n e w i e d z y ( e m a t r p r i ) . Poezja m o ż e s p e ł n i a ć p o ż y t e c z n ą rolę t y l k o w t e dy, g d y j e s t p o d p o r z ą d k o w a n a filozofii. D l a t e g o intencją P l a t o n a n i e j e s t u s u n i ę c i e poezji, ale jej ufilozoficznienie. P i ę k n i e p o w i a d a W. J a e g e r p o d s u m o w u jąc t e n w ą t e k : „ T a k to zamierająca poezja raz j e s z c z e d o w i o d ł a w d z i e l e s w e g o w i e l k i e g o oskarżyciela, ż e j e s t n i e z a s t ą p i o n a " . 128
R ó w n i e ż w w y c h o w a n i u żołnierzy t r z e b a c z u w a ć nad o p o w i e ś c i a m i p o e tów. T e o l o g i a zawarta w poezji m u s i zostać oczyszczona z t e g o , co n i e m o r a l n e . Z g o d n i e z t y m p o s t u l a t e m P l a t o n o d r z u c a p o j ę c i e Mojry. W s z e c h ś w i a t j e s t k o s m o s e m , a c z ł o w i e k j e g o współtwórcą. Z c z t e r e c h c n ó t p o d s t a w o w y c h dla życia s p o ł e c z n e g o , j a k i m i są p o b o ż n o ś ć , m ę s t w o , r o z t r o p n o ś ć i s p r a w i e d l i w o ś ć - m ę s t w o j e s t właściwą cnotą żołnierską. C e l e m w y c h o w a n i a nie j e s t , j a k sądzili so fiści, w y c h o w a n i e w s z e c h s t r o n n e , ale u k s z t a ł t o w a n i e specjalistów. Stąd P l a t o n zaleca j e d n o s t r o n n o ś ć w w y c h o w a n i u żołnierzy. P l a t o n w y k a z u j e , że na p r z e s z k o d z i e m ę s t w u stają n i e j e d n o k r o t n i e treści z a w a r t e w poezji. Z t e g o w z g l ę d u H o m e r m u s i zostać p o d d a n y c e n z u r z e . M a jąc na u w a d z e d o b r o żołnierzy, P l a t o n o d r z u c a całe rozdziały p o e m a t ó w , k t ó r e m o g ł y b y w y w r z e ć zły wpływ. J e d n a k ilość miejsca, k t ó r e P l a t o n p o ś w i ę c a zaga d n i e n i u poezji, w s k a z u j e , j a k wielką rolę w w y c h o w a n i u jej przypisywał. G ł ó w n y j e g o a t a k s k i e r o w a n y j e s t p r z e c i w poezji n a ś l a d o w c z e j . W poezji t y l k o n i e k t ó r e style są d o z w o l o n e , a g o d n e n a ś l a d o w a n i a są t y l k o wzory silnych i w o l n y c h c h a r a k t e r ó w . Poezja w i n n a m i e ć s u r o w y c h a r a k t e r . N i e p o w i n n a r ó w n i e ż n i c z e g o b e z u z a s a d n i e n i a n a ś l a d o w a ć . C z y m w poezji j e s t styl, t y m w m u z y c e w ścisłym z n a c z e n i u j e s t r y t m . J e d n a k z a r ó w n o d ź w i ę k i m u z y c z n e , j a k i r y t m m u s z ą b y ć p o d d a n e słowu. W o b e c t e g o r ó w n i e ż i n i e k t ó r e t y p y m u z y k i n i e są o d p o w i e d n i e dla żołnierzy. 1 2 8
W. Jaeger, Paideia, t. II, s. 265.
VI. Dzieje platonizmu
103
A u t o r y t e t e m dla P l a t o n a w d z i e d z i n i e m u z y k i j e s t D a m o n , k t ó r y twier dził, ż e h a r m o n i e m u z y c z n e i r y t m mają c h a r a k t e r moralny. P o d w p ł y w e m tej teorii P l a t o n z a k a z u j e p o s ł u g i w a n i a się p e w n y m i i n s t r u m e n t a m i m u z y c z n y m i . U p o d s t a w tych t w i e r d z e ń t k w i p r z e k o n a n i e , iż c z ł o w i e k k s z t a ł t o w a n y j e s t p r z e z o t o c z e n i e , k t ó r e s t a n o w i główną siłę w y c h o w a w c z ą . W w y c h o w a n i u p o d stawę stanowi muzyka, ponieważ piękna musi być dusza, która może p o m ó c ciału w z d o b y w a n i u p i ę k n a . P l a t o n w s p o m i n a b a r d z o p o b i e ż n i e r ó w n i e ż o m a larstwie, pomijając r z e ź b ę . P o d n o s z ą c p r o b l e m w y c h o w a n i a żołnierzy, P l a t o n p r z e d s t a w i a p r z e p i s y d o t y c z ą c e a t l e t y k i . Ż o ł n i e r z e mają przejść o d p o w i e d n i t r e n i n g , k t ó r y c e c h u j e u m i a r i d i e t a , p r z y z w y c z a j e n i e d o czuwania, u p r o s z c z o n a g i m n a s t y k a . W p a ń s t w i e p l a t o ń s k i m n i e m a czasu n a choroby. P r z e j a w e m złej p a i d e i j e s t wielość są d ó w i szpitali. Strażnicy n i e p o w i n n i rozczulać się n a d sobą. C h o r o b y l u d z i e w y myślają s o b i e z n u d y i g n u ś n o ś c i . Walka o życie w sytuacji, g d y k t o ś d o t k n i ę t y jest długotrwałą i n i e u l e c z a l n ą chorobą j e s t „ p r z e w l e k ł ą śmiercią". T a k i e d ł u g i e u m i e r a n i e j e s t b o w i e m s z k o d l i w e dla p a ń s t w a . W w y c h o w a n i u żołnierzy n a l e ż y kłaść n a c i s k na g i m n a s t y k ę , która m a w z m a g a ć o d w a g ę i która n i e t y l k o ćwiczy ciało, ale i d u s z ę . G i m n a s t y k a m a czynić lekarzy z b ę d n y m i . C z y s t o ś c i t e g o o p i e r a j ą c e g o się na m u z y c e i a t l e t y c e w y c h o w a n i a w i n n o się p i l n i e strzec. T o j e s t g ł ó w n e z a d a n i e władców. W y w o d z ą się o n i z żołnierzy, ale m u s z ą b y ć p o d d a n i s p e c j a l n e m u t r e n i n g o w i , p o n i e w a ż o d nich zależy p r z e d e w s z y s t k i m p o m y ś l n o ś ć p a ń s t w a . S t r a ż n i k a m i stają się t y l k o najdziel niejsi, k t ó r z y p o m y ś l n i e przejdą p r ó b y c h a r a k t e r u . M u s z ą b y ć o n i o d p o r n i na w s z e l k i e g o rodzaju o s z u s t w a , czary czy gwałt. N a j w y ż s z y m d o b r e m , k t ó r e g o w i n n i strzec władcy, n i e j e s t szczęśliwość o b y w a t e l i , lecz u t r z y m a n i e j e d n o ś c i o r g a n i z m u p a ń s t w o w e g o . Z a d a n i e w ł a d c y p o l e g a n a r e a l i z o w a n i u z a s a d y „jak najlepiej dla p a ń s t w a " . By funkcji tej n i c n i e stało n a p r z e s z k o d z i e , strażnicy p o z b a w i e n i są m i e n i a . W p l a t o ń s k i m zarysie d o s k o n a ł e g o p a ń s t w a j e s t w i e l e e l e m e n t ó w spar t a ń s k i c h , d o k t ó r y c h należą p o g a r d a dla administracji, oficjalny i stały s y s t e m wychowania zastępujący prawo, państwowa kontrola muzyki, publiczne sto ł ó w k i d l a strażników. D u c h i d e a ł u p l a t o ń s k i e g o n i e j e s t j e d n a k s p a r t a ń s k i . C h c e o n p o w r o t u d o d a w n e g o , s u r o w e g o obyczaju a t e ń s k i e g o , o p a r t e g o n a sprawiedliwości. A sprawiedliwość panuje w państwie, gdy każdy jego obywa tel w s p o s ó b d o s k o n a ł y s p e ł n i a s w e funkcje i u r z e c z y w i s t n i a w ł a ś c i w e d l a ń c n o ty. Z e w z g l ę d u na to żywicieli w i n n a c e c h o w a ć r o z t r o p n o ś ć , s t r a ż n i k ó w m ę stwo, a w ł a d c ó w m ą d r o ś ć . W s p o m i n a l i ś m y , ż e p o d z i a ł s p o ł e c z e ń s t w a na trzy w a r s t w y o d p o w i a d a trójpodziałowi duszy. C z ę ś c i a m i t y m i są: część r o z u m n a (xó X,oyiaxiKÓv), o d w a ż na (xó 0u|xoei8£c) i p o ż ą d a w c z a (xó em6u|ir|TiKÓv). W t e n s p o s ó b d o k o n u j e się o d e j ś c i e P l a t o n a o d czysto s o k r a t e j s k i e g o i n t e l e k t u a l i z m u , p o w o d o w a n e chęcią p o k o n a n i a d u a l i z m u p r z e z p r z y j ę c i e członu p o ś r e d n i e g o w duszy. A n a l o g i c z n i e d o h a r m o n i i p a ń s t w a m ó w i się i o h a r m o n i i duszy, p o n i e w a ż m i ę d z y s p r a w i e dliwością s p o ł e c z n ą a sprawiedliwością d u s z y z a c h o d z i ścisły z w i ą z e k .
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
104
W e d l e P l a t o n a w s p ó l n e s t r a ż n i k o m mają b y ć t a k ż e k o b i e t y i dzieci. P o stulat t e n w y n i k a z p r z e k o n a n i a , iż żołnierz n i e m o ż e b y ć głową rodziny. Straż nicy w i ę c n i e m o g ą p o s i a d a ć ani rodziny, ani własności p r y w a t n e j . P l a t o n j e s t p r z e k o n a n y , ż e k o b i e t y i m ę ż c z y ź n i mogą w y k o n y w a ć t e s a m e z a d a n i a . K o b i e ty są w p r a w d z i e s ł a b s z e od m ę ż c z y z n , ale w klasie s t r a ż n i k ó w p o w i n n y b y ć p o d d a n e takiemu s a m e m u kształceniu. W ł a d c ó w p o w o ł u j e się spośród żołnierzy, wybierając najzdolniejsze o s o by. P l a t o n p o d k r e ś l a w a g ę e u g e n i k i , p o n i e w a ż rządzący muszą b y ć d o s k o n a l i r ó w n i e ż rasowo. P r z y ś w i e c a m u idea s t w o r z e n i a e l i t y o w r o d z o n y c h p r e d y s p o zycjach d o s p r a w o w a n i a władzy, o d p o w i e d n i o w y c h o w a n e j i o p a r t e j na c n o c i e . C h ę ć stworzenia doskonałego mechanizmu państwowego prowadzi do kontroli w i e l u p r z e j a w ó w życia s p o ł e c z n e g o , n a w e t tych, k t ó r e są najbardziej p r y w a t n e i i n t y m n e . P l a t o n p o s t u l u j e na p r z y k ł a d k o n i e c z n o ś ć n a d z o r u n a d m a ł ż e ń s t w e m i p o t o m s t w e m . D o b r e jest takie małżeństwo, które jest użytecz n e dla p a ń s t w a . D o b ó r n i e m o ż e z a l e ż e ć od o s o b i s t y c h s k ł o n n o ś c i i od u p o d o b a ń , lecz od p l a n o w e j polityki rządzących. W p a ń s t w i e n i e m a stałych m a ł ż e ń s t w , a są t y l k o związki r e g u l o w a n e p r z e z w ł a d z e . L i c z b a tych z w i ą z k ó w za l e ż n a j e s t od p o t r z e b n e j liczby o b y w a t e l i . P ł o d z e n i e dzieci j e s t r ó w n i e ż o g r a n i c z a n e p o d w z g l ę d e m w i e k u . M ę ż c z y ź n i mogą b y ć ojcami p o m i ę d z y trzy d z i e s t y m a p i ę ć d z i e s i ą t y m p i ą t y m r o k i e m życia, a k o b i e t y m i ę d z y d w u d z i e s t y m a c z t e r d z i e s t y m . D z i e c i p o u r o d z e n i u mają b y ć n a t y c h m i a s t o d d a w a n e d o żłobków, a m a t k i mają k a r m i ć c u d z e p o t o m s t w o . P l a t o n wierzy, ż e d z i ę k i t e m u o b y w a t e l e b ę d ą kierowali s w e uczucia rodzicielskie na w s z y s t k i e d z i e c i u r o dzone w danym okresie. W klasie s t r a ż n i k ó w dzieci muszą b y ć swoiście w y c h o w y w a n e . P l a t o n c h c e połączyć w y c h o w a n i e j e d n o s t r o n n i e „ m u z y c z n e " , j a k i e d a w a ł y Ateny, z w y c h o w a n i e m skrajnie g i m n a s t y c z n y m , w ł a ś c i w y m Sparcie. P o n a d t o dzieci żołnierzy muszą od najwcześniejszych lat w p r a w i a ć się w rzemiośle w o j e n n y m , biorąc udział w b i t w a c h p o d o p i e k ą w y t r a w n y c h żołnierzy. W i e l k i e w y r ó ż n i e n i a czekają na b o h a t e r ó w , a za z b r o d n i ę o p u s z c z e n i a p o s t e r u n k u grozi kara przejścia d o w a r s t w y żywicieli. P l a t o n z d e c y d o w a n i e rozróżnia wojny z b a r b a r z y ń c a m i (noke\ioc) i wojny toczone p o m i ę d z y G r e k a m i (or&aic), w których postuluje wyż szy p o z i o m h u m a n i t a r y z m u . W crrćaic w o l n o tylko niszczyć zboża, a p o l e g ł y m zabierać j e d y n i e broń. Inaczej rzecz się m a w w o j n a c h z b a r b a r z y ń c a m i . D o s k o n a ł o ś ć p a ń s t w a zależy od d o s k o n a ł o ś c i c z ł o w i e k a , k t ó r y nosi w so b i e w z ó r (rcapriSetyiia) d o s k o n a ł e j rcóA,ic, czyli o d filozofa-władcy. P a ń s t w o osią g n i e d o b r y s t a n d o p i e r o w t e d y , g d y siła polityczna zespoli się z wiedzą. T y l k o filozof m o ż e p o z n a ć to, co stałe i co stanowi r e g u ł ę oraz miarę l u d z k i e g o życia. W d e m o k r a c j i zatraca się najwyższy a u t o r y t e t określający c e l e l u d z k i e g o życia i r e g u ł y d ą ż e n i a d o tych celów. T y m c z a s e m p o d s t a w ą p a ń s t w a j e s t w i e d z a o t y c h c e l a c h i najwyższej r e g u l e . Stąd w y n i k a n i e z w y k ł e z n a c z e n i e filozofii. F i l o z o f - m y ś l i c i e l j e s t n i c z y m „ c u d o w n e d z i e c k o " . D l a t e g o z a w s z e t y l k o bar d z o nieliczni b ę d ą p r a w d z i w y m i filozofami, a p o j ę c i e filozoficznego t ł u m u j e s t p o j ę c i e m zawierającym s p r z e c z n o ś ć . N a p o d s t a w i e w ł a s n y c h d o ś w i a d c z e ń Pla-
VI. Dzieje platonizmu
105
t o n daje w Państwie w y r a z d r a m a t y c z n e m u k o n f l i k t o w i z a c h o d z ą c e m u m i ę d z y filozofem a rzeczywistością. Filozof j e s t c z ł o w i e k i e m , k t ó r e g o z r e g u ł y świat n i e r o z u m i e . G ł ó w n y m z a d a n i e m filozofa j e s t w y t w o r z e n i e w s o b i e w z o r u d o skonałego państwa. W y c h o w a n i e filozofów j e s t b a r d z o szczegółowo o k r e ś l o n e , p o n i e w a ż w s p r a w a c h istotnych n i e w o l n o się zadowalać j a k i m k o l w i e k p r z y b l i ż e n i e m . N a j ważniejszą sprawą j e s t p o z n a n i e ostatecznej miary, jaką j e s t idea D o b r a . W p r a w dzie P l a t o n d o b r a s a m e g o w sobie nie określa bliżej, ale posługuje się p e w n ą ana logią. D o b r o j e s t dla d u s z y t y m , c z y m dla oczu słońce. D u s z a n i c z y m o k o m o ż e p a t r z e ć b ą d ź w świat b y t ó w skąpanych w świetle, b ą d ź t e ż przyzwyczaić się d o świata b y t ó w przemijających. Świat niewidzialny j e s t ś w i a t e m trwałych bytów, a świat widzialny ś w i a t e m obrazów. T a k jak H e l i o s j e s t k r ó l e m świata w i d z i a l n e go, t a k i d e a D o b r a - n i e w i d z i a l n e g o . W k o n c e p c j i tej ujawnia się t e o l o g i c z n y a s p e k t myśli p l a t o ń s k i e j . I d e a D o b r a j e s t w y r a ź n i e b o s k a . J e ż e l i P l a t o n n i e n a zywa idei D o b r a w p r o s t B o g i e m , w y n i k a to z t e g o , ż e n i e c h c e w ż a d e n s p o s ó b s u g e r o w a ć r o z u m i e n i a B o g a na m o d ł ę b o g ó w z O l i m p u . T e o l o g i c z n a m y ś l pla t o ń s k a z m i e r z a d o o s t a t n i e g o dialogu, d o Praw, w k t ó r y c h p r z e c i w s t a w i p r o t a g o r e j s k i e m u t w i e r d z e n i u homo-mensura, z d a n i e „ b ó g m a b y ć dla nas miarą wszystkich rzeczy" . 129
Ż y c i e filozoficzne j e s t u p o d o b n i e n i e m się d o Boga (ó(ioicoatc 6ecp), p r z e z k t ó r e filozof staje się w p e ł n i d o b r y i cnotliwy, czyli szczęśliwy. D o t e g o p o z i o m u u p o d o b n i e n i a , d o c h o d z i się p o s t o p n i a c h p o z n a n i a , k t ó r e odpowiadają s t o p n i o m b y t u , a o p a r t e są n a s t o p n i o w a n i u jasności.
Stopnie bytu świat z m y s ł o w y (ópaxóv yevoc) świat b y t ó w z m i e n n y c h (zasadą życia j e s t s ł o ń c e ) cienie obrazy obrazów
rzeczy z m y s ł o w e - obrazy
świat u m y s ł o w y (vor|xóv y£VOc) świat b y t ó w stałych (zasadą rzeczywistości j e s t Bóg) byty matematyczne
idee
Stopnie poznania noeza (vórioic) m n i e m a n i e (8óCa) (zasada umożliwiająca wrażenia: słońce) (zasada umożliwiająca p o z n a n i e : Bóg) m y ś l e n i e obrazami (eiicaoia)
1 2 9
przekonanie (morię)
(8tdvoia) (matematyka)
Platon, Prawa, 716 c, przekł. M. Maykowska, s. 159.
(vór|aic) (dialektyka - filozofia)
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
106
J e d n y m z najsłynniejszych p l a t o ń s k i c h o b r a z ó w j e s t m e t a f o r a j a s k i n i za w a r t a w s i ó d m e j k s i ę d z e Państwa. P r z e d s t a w i a o n a j a s k i n i ę , n a k t ó r e j d n i e za k u c i są w i ę ź n i o w i e . P o n i e w a ż n i e mogą o n i spojrzeć w górę, widzą t y l k o z n a j dującą się p r z e d n i m i ś c i a n ę , n a którą padają r ó ż n o r a k i e c i e n i e . Są t o c i e n i e rzu c a n e p r z e z ludzi i p r z e d m i o t y znajdujące się n a n i e c o w y ż s z y m p o z i o m i e j a s k i n i , n a k t ó r y m b i e g n i e ścieżka. Ściana i padające n a nią c i e n i e , s t a n o w i świat kajdaniarzy. Są o n i p r z e k o n a n i o j e g o rzeczywistości i n i e zdają s o b i e w o g ó l e sprawy, ż e n a p r a w d ę są t o t y l k o c i e n i e świata znajdującego s i ę p o n a d ich g ł o w a m i . G d y b y j e d e n z n i c h wyzwolił się i spojrzał w górę, światło o ś l e p i ł o b y go. A p o t e m , g d y b y n a w e t u d a ł o m u się wyjść n a w o l n o ś ć i z o b a c z y ć świat rzeczywisty, t o p o p o w r o c i e d o świata cieni, ż a d e n z kajdaniarzy n i e u w i e r z y ł b y m u i z o s t a ł b y p r z e z nich zabity. Metafora jaskini jest m i t e m prawdziwej paidei. Przedstawia o n a obraz natury człowieka i jego stosunku do kultury i wychowania. I m pełniejsze jest p o z n a n i e , t y m w y ż s z a j e s t r ó w n i e ż c n o t a i pełniejsza k u l t u r a . W y c h o w a n i e p o lega b o w i e m n a d o b i e r a n i u b o d ź c ó w , k t ó r e p o m o g ł y b y w r o z b u d z e n i u wartości d r z e m i ą c y c h w duszy. O d m y ś l e n i a o b r a z a m i ( e l i c a a t a ) w i n n o się p r z e c h o d z i ć d o w i e d z y (kniOTąir\). W d u s z y w i n n o się d o k o n y w a ć ciągłe n a w r a c a n i e ( r a p i a y<£>yr\ M-STOorpocpfi). D o p i e r o d z i ę k i t e m u n a w r ó c e n i u , d z i ę k i p r a w d z i w e m u p o z n a n i u , filozof z d o b y w a p r a w d z i w ą m ą d r o ś ć . O t o w i e d z a o d o b r u , k t ó r e j o d k r y cie s t a n o w i z w r o t n y p u n k t w filozofii g r e c k i e j . y
C z y w s z e d ł s z y n a t e w y ż y n y filozof z e c h c e j e d n a k p o r z u c i ć życie t e o r e t y c z n e (pioc 6ecopr|TiKÓc) i c z y z e c h c e rządzić? P l a t o n p o w i a d a , ż e wróci o n d o jaskini i wprawdzie niechętnie, ale j e d n a k przyjmie władzę. Najlepsze jest w i ę c p a ń s t w o , k t ó r y m rządzą n i e ci, k t ó r z y w ł a d z y pragną, lecz ci, którzy, sami b ę d ą c n a j l e p s z y m i , przyjmują n a s i e b i e t e n ciężki o b o w i ą z e k . W s t ę p e m d o p o z n a n i a idei, a z a t e m n i e z b ę d n y m p r z e d m i o t e m s t u d i ó w , j e s t m a t e m a t y k a . P l a t o n zarzuca p i t a g o r e j c z y k o m z b y t p o w i e r z c h o w n ą znajo mość m a t e m a t y k i . Oprócz arytmetyki, geometrii i astronomii wprowadza nowy p r z e d m i o t , k t ó r y m j e s t s t e r e o m e t r i a . Zachwycająca ścisłością m a t e m a t y k a sta n o w i w z ó r d l a d i a l e k t y k i , czyli w i e d z y o i d e a c h . P o z n a n i e d i a l e k t y c z n e m a się tak d o m a t e m a t y c z n e g o , jak byty rzeczywiste d o swych odbić. G d y p r z e d s t a w i o n a j u ż została t e o r e t y c z n a strona k o n c e p c j i w y c h o w a w c z e j , P l a t o n p r z y s t ę p u j e d o o m a w i a n i a sfery p r a k t y c z n e j . W y c h o w a n i e w ł a d c y idealnego państwa musi być wszechstronne, ale winno zmierzać d o samego szczytu, j a k i m j e s t p o z n a n i e d i a l e k t y c z n e . W y c h o w a n i e t o d o k o n u j e się e t a p a m i . S e l e k c j a z a c z y n a się b a r d z o w c z e ś n i e . D z i e c i p o d d a n e są o b o w i ą z k o w y m ć w i c z e n i o m f i z y c z n y m , a l e d b a się r ó w n i e ż o ich rozwój i n t e l e k t u a l n y . N a u k a p o w i n n a b y ć d l a nich zabawą i n i e n a l e ż y jej p r o w a d z i ć p o d p r z y m u s e m . P i e r w sza selekcja n a s t ę p u j e p o o k r e s i e p r z y m u s o w y c h ć w i c z e ń g i m n a s t y c z n y c h ( 1 7 - 2 0 r o k życia). W y b r a n i studiują zrazu m a t e m a t y k ę , a p ó ź n i e j ćwiczą się w d i a l e k t y c z n e j a\)V0\|/ic. T e n o k r e s trwa d z i e s i ę ć lat. P o n i m n a s t ę p u j e p i ę ć lat ć w i c z e ń , k t ó r e mają p r o w a d z i ć d o u n i e z a l e ż n i e n i a od p o z o r ó w z m y s ł o w y c h . P o tej d u c h o w e j a t l e t y c e p r z y c h o d z i kolej na p i ę t n a ś c i e lat ć w i c z e ń p r a k t y c z n y c h ,
VI. Dzieje platonizmu
107
mających na celu p o p r a w i e n i e sprawności działania i u k s z t a ł t o w a n i e siły charak t e r u . L a t a ć w i c z e ń p r a k t y c z n y c h są k o n i e c z n e , p o n i e w a ż b e z nich d i a l e k t y k a m o ż e się p r z e m i e n i ć w t e o r e t y z o w a n i e i p r z e r o d z i ć w l e k c e w a ż e n i e tradycji. P o tej e d u k a c j i , mając pięćdziesiąt lat, filozof m o ż e w p e ł n y m d o s t ę p n y m człowie kowi ś w i e t l e p o z n a ć D o b r o i w e d l e t e g o wzoru urządzać życie zbiorowości. N a k r e ś l i w s z y kształt j e d y n e g o p a ń s t w a d o s k o n a ł e g o , P l a t o n o p i s u j e s z e reg złych k o n s t y t u c j i . P l a t o ń s k a teoria p a ń s t w a j e s t teorią c z ł o w i e k a , a p a t o l o gia p a ń s t w a j e s t patologią c z ł o w i e k a i j e g o w y c h o w a n i a . P o d o b n i e j a k d e g e n e rują się rośliny i z w i e r z ę t a , t a k i w y r a d z a się l u d z k a cnota. W i d a ć to na p r z y k ł a d z i e u s t r o j ó w , k t ó r e P l a t o n o m a w i a , w y c h o d z ą c od i d e a l n e g o p a ń s t w a i d o c h o d z ą c d o najgorszego, j a k i m j e s t tyrania. N a j l e p s z y m z istniejących j e s t ustrój s p a r t a ń s k i , k t ó r y P l a t o n n a z y w a timokracją. N a c z e l n ą wartością j e s t w n i m ambicja i zaszczyt. U s t r o j e rodzą się z c h a r a k t e r ó w l u d z k i c h , a wypaczają, g d y niższa część d u s z y z a c z y n a s p e ł n i a ć rolę kierowniczą. W S p a r c i e p r z e w a ż a część m ę ż n a , c z e g o w y n i k i e m j e s t b r a k r ó w n o w a g i w w y c h o w a n i u . Z tych p o w o d ó w P l a t o n p r z e w i d u j e u p a d e k Sparty. G d y najwyższym d o b r e m staje się pieniądz, wówczas pojawia się p l u t o k r a cja, czyli oligarchia. W oligarchii pieniądz j e s t miarą wszystkiego, a rządy przej mują bogaci. Powstają d w a p a ń s t w a w j e d n y m : b i e d n y c h i bogatych. M a j ą t e k znajdujący się w rękach małej g r u p y w i e d z i e d o rewolucji. W t e n s p o s ó b powstaje d e m o k r a c j a . P r z e w r ó t ustroju idzie w parze z rewolucją w duszy. N a c z e l n y ideał nieograniczonej wolności osobistej prowadzi d o skrajnego i n d y w i d u a l i z m u . Wówczas podnoszą coraz bardziej głowę pragnienia najniższej c z ę ści d u s z y i minimalizują z n a c z e n i e r o z u m u . W t e d y to w a d o m zaczyna się n a d a w a ć n a z w ę cnót. J e s t to stan, który prowadzi d o najgorszego ustroju, d o tyranii. Z a k ł a m a n i e sprawia, ż e zasadą t e g o ustroju staje się n i e s p r a w i e d l i w o ś ć . D e m o k r a c j a w o s t a t e c z n o ś c i prowadzi d o anarchii, d o u p a d k u a r y s t o k r a t ó w i c h a o s u z a s t ę p u j ą c e g o ład społeczny. D o c h o d z i d o walk, w w y n i k u k t ó r y c h w ó d z l u d u p r z e r a d z a się w tyrana. P l a t o n p r z e d s t a w i a b a r d z o w n i k l i w y opis j e g o s y l w e t k i . T y r a n i a rodzi się w w y n i k u o p a n o w a n i a c z ł o w i e k a p r z e z najgorsze p o ż ą d a n i a . Z e w z g l ę d u na t e d r z e m i ą c e w k a ż d y m c z ł o w i e k u żądze p a i d e i a m u s i d o t y c z y ć t e ż p o d ś w i a d o mości. P l a t o n p r a g n i e w i ę c n a w e t k s z t a ł t o w a n i a s n ó w za p o m o c ą i n t e l e k t u a l n e j refleksji. T y r a n j e s t n i e w o l n i k i e m n a m i ę t n o ś c i , k t ó r y c h ź r ó d ł e m j e s t w y b u j a ł a p o d ś w i a d o m o ś ć , r e p r e z e n t u j e w i ę c najgorszy t y p duszy. P r o b l e m ustrojów p r o w a d z i d o z a g a d n i e n i a c z ł o w i e k a oraz istoty szczę ścia. T y r a n j e s t n a j w i ę k s z y m z n i e w o l n i k ó w , z a p r z e c z e n i e m c z ł o w i e k a k r ó l e w s k i e g o , czyli c z ł o w i e k a , k t ó r y r o z u m n i e nad sobą p a n u j e (fiaGiktx>w a w o u ) . K a ż d a z części d u s z y m a swój p r z e d m i o t , d o k t ó r e g o dąży. C z ę ś ć p o ż ą d a w c z a p r a g n i e p o ż y t k u , m ę ż n a zaszczytów, r o z u m n a p o z n a n i a . P r a w d z i w y m s z c z ę ś c i e m j e s t j e d n a k t y l k o p o z n a n i e - p r z e d m i o t p o ż ą d a n i a najwyższej części d u szy. W e d l e ścisłych o b l i c z e ń P l a t o n a tyran m a s i e d e m s e t d w a d z i e ś c i a d z i e w i ę ć razy m n i e j p r z y j e m n o ś c i od filozofa. I z n ó w w c e n t r u m staje z a g a d n i e n i e d u s z y i jej części. P l a t o n w Państwie
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
108
p r z e d s t a w i a k o l e j n y d o w ó d n i e ś m i e r t e l n o ś c i duszy. Z g o d n i e z zawartą w n i m a r g u m e n t a c j ą k a ż d a rzecz niszczeje w s k u t e k o d d z i a ł y w a n i a w ł a ś c i w e g o jej zła. Z ł e m dla d u s z y są p r z e c i w n e c n o c i e wady, ale p o n i e w a ż n i e niszczą o n e duszy, należy wyciągnąć z tego wniosek, że dusza jest nieśmiertelna. W y m o w n y j e s t obraz t r z e c h części d u s z y p r z e d s t a w i a n y p r z e z P l a t o n a . C z ł o w i e k j e s t n i c z y m istota, w k t ó r e j p o ł ą c z o n e zostają w i e l o g ł o w a b e s t i a (naj niższa część d u s z y ) , lew (część i m p u l s y w n a ) oraz c z ł o w i e k (część r o z u m n a ) . P r a w d z i w e w y c h o w a n i e p o l e g a na t y m , b y w y k s z t a ł c i ć i u m o c n i ć najwyższy e l e m e n t duszy, c z ę ś ć r o z u m n ą dążącą d o prawdy. By stało się to m o ż l i w e , niż sze s k ł o n n o ś c i w i n n y b y ć u j a r z m i o n e p r z e z w y ż s z e . W e d ł u g P l a t o n a d o realiza cji p a ń s t w a d o s k o n a ł e g o p r z y c z y n i a się każdy, k t o realizuje j e w e w ł a s n e j d u szy. N i e u c h r o n n i e pojawia się przy t y m m o t y w k o n f l i k t u d o s k o n a ł e g o c z ł o w i e ka i p a ń s t w a , p o n i e w a ż tylko w d o s k o n a ł y m p a ń s t w i e c z ł o w i e k p r a w d z i w i e najlepszy m o ż e b y ć r ó w n i e ż n a j l e p s z y m o b y w a t e l e m . P o w y ż s z e rozważania mają utrwalić p r z e k o n a n i e , ż e troska o w y c h o w a n i e o b y w a t e l i oraz rządy nad p a ń s t w e m należą się filozofii. Jej wielka rywalka, jaką j e s t poezja, chociaż dostarcza przyjemności i odgrywa ważną rolę w w y c h o w a n i u , to j e d n a k nie p r z e d s t a w i a p r a w d y na t e m a t rzeczywistości. N i e b e z p i e c z e ń s t w o , k t ó r e niesie z e sobą poezja, polega na t y m , że odnosi się ona d o części u c z u c i o w y c h w d u s z y i w z m a c n i a j e , osłabiając rozum. N i e p r z e d s t a w i a prawdy, lecz stwarza widziadła. D l a t e g o H o m e r , chociaż jest n a j w i ę k s z y m z poetów, n i e zasłu guje na m i a n o nauczyciela Hellady. N a d z ó r nad w y c h o w a n i e m m a w i ę c s p r a w o w a ć filozofia, p r o w a d z ą c d o celu, j a k i m jest życie w i e c z n e . D o p i e r o w t a m t y m ży ciu dusza o d z y s k a ć m o ż e swą czystość, uwalniając się od lwa i bestii wielogłowej. N a t o m i a s t w t y m życiu d u s z a i p a ń s t w o istnieją wyłącznie w stanie z m ą c o n y m . D i a l o g k o ń c z y się k o l e j n y m z w i e l k i c h p l a t o ń s k i c h mitów, j a k i m j e s t o p o w i e ś ć o wizji E r a , żołnierza z Pamfilii. P o d o b n i e j a k w e w c z e ś n i e j s z y c h m i t a c h P l a t o n p r z e d s t a w i a w n i m m o t y w y e s c h a t o l o g i c z n e o p a r t e na w i e r z e w m e t e m p s y c h o z ę . M i t t e n ujawnia o s t a t e c z n y s e n s p a i d e i , która o k a z u j e się przy g o t o w a n i e m d o d n i a sądu, p o d c z a s k t ó r e g o k a ż d y c z ł o w i e k m u s i d o k o n a ć w y boru n a s t ę p n e g o żywota. Uczta, Fedon i Państwo należą d o trzeciego, dojrzałego o k r e s u twórczości P l a t o n a . C z w a r t y m d i a l o g i e m z tej g r u p y j e s t Fajdros (<&a!5poc). N a t e m a t t e g o u t w o r u w y p o w i a d a n o r ó ż n e o p i n i e , a b a d a c z e dostrzegali w n i m b a r d z o o d m i e n n e rysy. D z i ś w i a d o m o , że Fajdros j e s t d i a l o g i e m z p ó ź n e g o o k r e s u twórczości P l a t o n a i n i e w ą t p l i w i e n a l e ż y d o n a j p i ę k n i e j s z y c h t e k s t ó w p l a t o ń skich. W i e l o ś ć s p o r ó w związana z d i a l o g i e m w y n i k a ł a z zawiłej s t r u k t u r y d z i e ła, która p o w o d o w a ł a t r u d n o ś c i w o k r e ś l e n i u j e g o właściwej t e m a t y k i . Z w y k l e łączono Fajdrosa z Ucztą z e w z g l ę d u na t e m a t Erosa. W y d a j e się j e d n a k , ż e wła ś c i w y m t e m a t e m Fajdrosa, p o d o b n i e j a k Gorgiasza, j e s t z a g a d n i e n i e r e t o r y k i . D i a l o g z a c z y n a się od p r z e d s t a w i e n i a m o w y Lizjasza, którą o d c z y t u j e młody a d e p t retoryki Fajdros. Tej pierwszej mowie Platon przeciwstawia dwie m o w y S o k r a t e s a . W s z y s t k i e m o w y p o ś w i ę c o n e są E r o s o w i , k t ó r y był c z ę s t y m t e m a t e m ćwiczeń w szkołach retorycznych.
VI. Dzieje platonizmu
109
W s t o s u n k u d o Gorgiasza, Fajdros w y k a z u j e wyraźną e w o l u c j ę p l a t o ń skiej o c e n y retoryki. O b j a w e m p e w n e g o zbliżenia się P l a t o n a d o s ł y n n e j s z k o ły r e t o r y c z n e j I z o k r a t e s a j e s t p o c h w a ł a retora w y r a ż o n a w dialogu. N i e oznacza to j e d n a k , ż e P l a t o n u z n a j e wartość w s z e l k i e j retoryki. D i a l o g zawiera raczej p e w i e n p r o j e k t właściwej s z t u k i w y m o w y . Swojej sławy Fajdros n i e z a w d z i ę c z a j e d n a k g ł ó w n e m u t e m a t o w i , j a k i m j e s t retoryka, lecz g e n i a l n e j obrazowości, z jaką P l a t o n ujął z a g a d n i e n i e d u s z y oraz Erosa. W dialogu w y s t ę p u j e kolejny z p l a t o ń s k i c h d o w o d ó w n i e ś m i e r t e l n o ś c i duszy. S o k r a t e s r o z u m u j e w t e n s p o s ó b : to, co rusza się s a m o z s i e b i e , j e s t n i e ś m i e r t e l n e , p o n i e w a ż n i e p r z e s t a n i e n i g d y się p o r u s z a ć . S k o r o d u s z a j e s t źródłem własnego ruchu, musi być nieśmiertelna. N i e z a p o m n i a n y j e s t obraz orszaku d u s z p r z e d s t a w i a n y c h w Fajdrosie ja k o d w u k o n n e zaprzęgi. Z a r ó w n o b o g o w i e , j a k i l u d z i e odbywają lot o k r ę ż n y zmierzający k u z e w n ę t r z n e j s t r o n i e s k l e p i e n i a n i e b i e s k i e g o . M i ę d z y b o g a m i i l u d ź m i z a c h o d z i w i e l k a różnica, która p o l e g a na t y m , iż u b o g ó w z a r ó w n o k o n i e , j a k i w o ź n i c a są d o b r z y i s z l a c h e t n i , pozostając w p e ł n e j h a r m o n i i . I n a c z e j j e s t w c z ł o w i e k u , w k t ó r e g o d u s z y występują trzy części: w o ź n i c a o d p o w i a d a jący części r o z u m n e j d u s z y (A,oyioTiKÓv), p i e r w s z y k o ń z a p a l c z y w e j (OujioetSec), a d r u g i k o ń pożądliwej (E7ii0\)|ir|TiKÓv). L o t t e n w p e ł n i u d a j e się t y l k o z a p r z ę g o m b o s k i m . C z ł o w i e k n a t o m i a s t tylko c z a s e m w p ę d z i e t y m j e s t w s t a n i e ujrzeć świat doskonały, oglądając „ i s t o t ę i s t o t n i e istniejącą" ( o \ x ń a 6vxa)C o w a ) , najczęściej s a m t y l k o w o ź n i c a t a m zagląda, a k o n i e cwałują p o w e w n ę t r z n e j s t r o n i e f i r m a m e n t u . T e n lot j e s t n i c z y m e g z a m i n , w w y n i k u k t ó r e g o d u s z a , w zależności od t e g o , j a k w i e l e ujrzała, p ę d z i dalej albo s p a d a n a z i e m i ę . W t e d y z a l e ż n i e od s w e g o s t a n u wciela się w d o s k o n a l s z e j e d n o s t k i albo w zwierzęta. Jaki j e s t j e d n a k z w i ą z e k t e g o m i t u z E r o s e m ? E r o s , k t ó r y j e s t j e d n y m z rodzajów szału p o d o b n y m d o o p ę t a n i a w i e s z c z e g o czy p o e t y c k i e g o , j e s t przy p o m n i e n i e m i d e a l n e g o p i ę k n a w i d z i a n e g o p o d c z a s t e g o lotu. Z a t y m rzeczywi s t y m p i ę k n e m t ę s k n i r o z u m n a część duszy, którą r e p r e z e n t u j e woźnica, a d o i n n e g o w y r y w a się kary, n a r o w i s t y k o ń ( E r o s z i e m s k i ) . M i ę d z y n i m i toczy się w a l k a o p r y m a t . M i ł o ś ć d o o w e g o n a d z i e m s k i e g o p i ę k n a w y z n a c z a l u d z k i ży w o t , j e s t t y m r o d z a j e m s z a l e ń s t w a , k t ó r e p o r y w a k u światu n a d z i e m s k i e m u i odsyła d o k i e d y ś o g l ą d a n e g o p i ę k n a . O s t a t n i a m o w a S o k r a t e s a p r z e d s t a w i o n a w dialogu j e s t p r ó b k ą właściwej r e t o r y k i , której f u n d a m e n t e m j e s t g r u n t o w n a i g ł ę b o k a w i e d z a . A b y b y ć p r a w dziwą sztuką, r e t o r y k a m u s i w s p i e r a ć się na p o z n a n i u prawdy, b y ć p o d d a n a lo gice, czyli u ż y w a ć o d p o w i e d n i c h pojęć oraz p r z e d s t a w i a ć w ł a ś c i w e p o d z i a ł y lo g i c z n e . S o k r a t e s , analizując k r y t y c z n i e m o w ę Lizjasza, wylicza zasady, k t ó r y m m u s i p o d l e g a ć dzieło r e t o r y c z n e . W i n n o o n o s t a n o w i ć j a s n o i logicznie p o d z i e loną, d o s k o n a ł ą j e d n o ś ć . T o w s p ó ł d z i a ł a n i e j e d n o ś c i i p o d z i a ł u j e s t istotą s z t u ki d i a l e k t y c z n e j , która w s p o s ó b właściwy p r z e p r o w a d z a d z i e l e n i e (8taipt|aic) i ł ą c z e n i e (awaycDyf]). C h o c i a ż P l a t o n z d e c y d o w a n i e k r y t y k u j e r e t o r y k ę s w y c h p o p r z e d n i k ó w , n i e o d r z u c a retoryki w ogóle, lecz tworzy jej n o w y ideał. T a w ł a -
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
110
ściwa r e t o r y k a łączy się ściśle z filozofią, jej forma z treścią i n t e l e k t u a l n ą , a siła w y r a z u z p o z n a n i e m prawdy. P o n a d t o , P l a t o n zwraca u w a g ę n a s t r o n ę p s y c h o l o g i c z n ą w y m o w y . Oracja winna być dostosowana do tego typu duszy ludzkiej, do jakiego należy dusza s ł u c h a c z a . P l a t o n p o w i a d a , ż e i d e a ł e m m ó w c y był P e r y k l e s - w ł a ś n i e d l a t e g o , ż e miał o n t a k w i e l k ą k u l t u r ę i n t e l e k t u a l n ą . W Fajdrosie s t o s u n e k P l a t o n a d o r e t o r y k i staje się t a k p o z y t y w n y , ż e r e t o r y k ę d o d a j e o n d o d y s c y p l i n , k t ó r e ra z e m składają się n a s y s t e m w y c h o w a w c z y . I n t e r e s u j ą c y j e s t fakt, iż w e f r a g m e n c i e omawiającym p l a t o ń s k ą wizję re toryki pojawia się s ł y n n y m i t o T e u c i e i T a m u z i e , zawierający m o t y w k r y t y k i pi s m a . P o s z u k u j ą c źródeł n i e c h ę c i P l a t o n a d o słowa p i s a n e g o , m o ż n a w s k a z a ć n a o s o b ę Sokratesa, k t ó r y n i g d y n i c z e g o n i e napisał, a s w e p o w o ł a n i e realizował w żywej r o z m o w i e . T a specyficzna m e t o d a sokratyczna oparta na b e z p o ś r e d n i m k o n t a k c i e d w u o s ó b z p e w n o ś c i ą musiała w p ł y n ą ć na z a p a t r y w a n i a ucznia. Wraz z Fajdrosem o p u s z c z a m y o k r e s dojrzałej twórczości P l a t o n a i p r z e c h o d z i m y d o o s t a t n i e g o e t a p u j e g o działalności. P o w s t a ł e w t e d y dialogi mają p e w n e rysy w s p ó l n e . P r z e d e w s z y s t k i m zmniejsza się ich obrazowość, a rozważania Pla tona stają się o w i e l e bardziej abstrakcyjne i t r u d n e . M o ż n a b y p o w i e d z i e ć , ż e ogarnia j e p e w i e n p a s t e l o w y t o n j e s i e n n e g o p r z y c i e m n i e n i a i uspokojenia. P r z e s a d n e są poglądy, k t ó r e w tych p ó ź n y c h dialogach widzą n e g a c j ę właściwej d o k t r y n y p l a t o ń s k i e j . S ł u s z n e j e s t j e d n a k t w i e r d z e n i e , iż w y r a ź n i e zaznaczają się w n i c h jej m o d y f i k a c j e . T r z o n d o k t r y n y p l a t o ń s k i e j , j a k i m j e s t teoria idei, n a d a l s t a n o w i o ś r o d e k twórczości P l a t o n a , a l e n a u k a ta p r z e s t a j e zaj m o w a ć s t a n o w i s k o n a c z e l n e przysługujące jej w p o p r z e d n i m o k r e s i e d z i a ł a l n o ści P l a t o n a . S t ę p i a się t a k silnie p r z e d t e m e k s p o n o w a n e ostrze d u a l i z m u . W dialogach tych zaznacza się t a k ż e w i ę k s z y w p ł y w i n n y c h szkół i o r i e n tacji filozoficznych. N a p i e r w s z e m i e j s c e w s t ę p u j e e l e a t y z m (Parmenides, Sofi sta, Polityk), a t a k ż e , p o c z ą w s z y od Fileba, p i t a g o r e i z m , c o przejawia się w rosną c y m z a i n t e r e s o w a n i u m a t e m a t y k ą i astronomią. C i e k a w e j e s t t o , ż e daje się w tych d i a l o g a c h z a u w a ż y ć w y r a ź n y zwrot k u e m p i r i i , wyrażający się w w i ę k s z y m z a i n t e r e s o w a n i u d o c z e s n o ś c i ą i zwrot k u p r z y r o d o z n a w s t w u , antropologii fizycznej, m e d y c y n i e i p o l i t y c e . Rozrasta się r ó w n i e ż p r o b l e m a t y k a idei, k t ó r a wyrasta z k r y t y c y z m u i z w i ę k s z e g o n a c i s k u p o ł o ż o n e g o na s t r o n ę logiczną. P o d w z g l ę d e m a r t y s t y c z n y m n a s t ę p u j e z d e c y d o w a n e u p r o s z c z e n i e dialogów, d o k o n u j ą c e się k o s z t e m siły w y r a z u . P i e r w s z y z t e k s t ó w o s t a t n i e g o o k r e s u , z a t y t u ł o w a n y Teajtet (©eaiTrycoc), Platon poświęca s w e m u koledze, uczniowi Sokratesa, Teajtetowi. Negatywny, n i e k o ń c z ą c y się p o z y t y w n ą tezą p r z e b i e g dialogu p r z y p o m i n a n a m w c z e s n e dialogi s o k r a t e j s k i e . C e n t r a l n y m z a g a d n i e n i e m dzieła j e s t w i e d z a . C e l e m P l a t o n a j e s t p o k a z a n i e , ż e w i e d z a n i e j e s t r ó w n o z n a c z n a z e s p o s t r z e g a n i e m , j a k sądził P r o t a g o ras. G d y k t o ś t a k t w i e r d z i , to t k w i w w a r i a b i l i z m i e H e r a k l i t a głoszącym, ż e n i e m a b y t u , lecz t y l k o s t a w a n i e się, l u b w r e l a t y w i z m i e Protagorasa. S o k r a t e s w y stępuje przeciw tym poglądom. Dyskusja doprowadza do definitywnego odrzu-
VI. Dzieje platonizmu
111
cenią p i e r w s z e j tezy, w e d l e której c z ł o w i e k j e s t miarą w s z y s t k i c h rzeczy, oraz d r u g i e j głoszącej, ż e w i e d z a s p r o w a d z a się d o o d b i e r a n i a w r a ż e ń . J a k t w i e r d z i S o k r a t e s , albo należy o d r z u c i ć p r z e k o n a n i e o prawdziwości i n i e p r a w d z i w o ś c i n a s z y c h sądów, a l b o u z n a ć t e z ę Protagorasa za b ł ę d n ą . G d y zaś p r z y j m i e się t e zę H e r a k l i t a o z m i e n n o ś c i w s z y s t k i c h rzeczy, t o m u s i t o pociągnąć za sobą p r z e k o n a n i e , iż w y m y k a j ą się n a m n i e tylko p r z e d m i o t y w r a ż e ń , ale i s a m e z m y s ł o w e w r a ż e n i a , p o n i e w a ż o n e r ó w n i e ż n i e u s t a n n i e się zmieniają. W t a k i m razie nic n i e j e s t stałe, a w i e d z a n i e różni się od niewiedzy. P o z y t y w n ą tezą P l a t o n a j e s t o d r ó ż n i e n i e p o s z c z e g ó l n y c h , l u ź n y c h wra ż e ń z m y s ł o w y c h od t e g o , co j e k o o r d y n u j e i ocenia. T o z e s t a w i a n i e i o c e n a m u szą b y ć d z i e ł e m s a m e j d u s z y i w tej działalności d u s z y s z u k a ć n a l e ż y wiedzy. W dialogu p a d a w i e l e propozycji w y r a ż e n i a t e g o , c z y m j e s t w i e d z a . O k r e ś l a się ją j a k o „ p r a w d z i w y s ą d " czy „sąd prawdziwy, ściśle u j ę t y " (\i&za Xóyox> ćtA,r|0f| 8óCav kniGvr\\ir\v e i v a t ) . T o o s t a t n i e o k r e ś l e n i e p r o w a d z i d o dyskusji n a t e m a t r o z u m i e n i a „ścisłego ujęcia" (Aóyoc). R o z m ó w c y wybierają s z e r e g z n a c z e ń t e g o t e r m i n u , n i e d o c h o d z ą c j e d n a k d o właściwej definicji w i e d z y (knicrcr\[ir\). Teajtet p r z e d s t a w i a kilka w a ż n y c h p o g l ą d ó w filozoficznych H e r a k l i t a , Protagorasa, A r y s t y p a i A n t y s t e n e s a . P r z y c h o d z ą c a n a myśl n a u k a o i d e a c h n i e j e s t w y r a ź n i e p o d a n a , ale s t a n o w i ona implicite u z u p e ł n i e n i e n e g a t y w n y c h w y w o d ó j v całości. j W i e l e s p o r ó w i n t e r p r e t a c y j n y c h łączy się z d i a l o g i e m Parmenides (Ilap|i£vi&nc), k t ó r y n a l e ż y d o n a j t r u d n i e j s z y c h dzieł P l a t o n a . T e n p ó ź n y dialog o p i s u je spotkanie młodego Sokratesa z P a r m e n i d e s e m i Z e n o n e m z Elei w Atenach. N a początku dialogu Z e n o n broni tezy swojego mistrza, ż e istnieje tylko j e d e n b y t i powiada, ż e liczne byty musiałyby b y ć zarazem j e d n e i liczne. Sokrates powiada, ż e w p r a w d z i e i d e e jedności i wielości wykluczają się, n i e m n i e j rzeczy j e d n o s t k o w e mogą uczestniczyć zarówno w j e d n e j , j a k i w drugiej. Rozważania t e prowadzą d o g ł ó w n e g o t e m a t u dialogu, j a k i m są trudności związane z teorią idei. W rozmowie prowadzonej przez Parmenidesa i Sokratesa pada bardzo w i e l e w a ż n y c h p y t a ń , d o t y c z ą c y c h s z c z e g ó ł o w y c h rozwiązań o d n o s z ą c y c h się d o teorii i d e i . R o z m ó w c y zastanawiają się, czy i d e e odpowiadają w s z e l k i m p o j ę c i o m i w związku z t y m , czy istnieje i d e a c z ł o w i e k a , ognia, wody, b r u d u , c z y t y l k o p i ę k n a , d o b r a , s p r a w i e d l i w o ś c i . P a r m e n i d e s , k t ó r y p e ł n i w dialogu rolę mistrza, w s k a z u j e t r u d n o ś c i i f o r m u ł u j e aporie. P r o b l e m e m j e s t o k r e ś l e n i e , czy k a ż d a rzecz szczegółowa u c z e s t n i c z y k a ż d o r a z o w o w j e d n e j całej idei, czy tyl k o w j e d n e j j e j części. J e ż e l i cała idea tkwi w rzeczach, to z k o n i e c z n o ś c i b ę d z i e o n a o d d z i e l o n a od s i e b i e s a m e j . Jeśli n a t o m i a s t w p o s z c z e g ó l n y c h rze czach t k w i tylko jej cząstka, to i d e a przestaje b y ć jednością, p o n i e w a ż t r z e b a b y przyjąć, ż e p o d l e g a p o d z i a ł o w i . Kolejny p r o b l e m d o t y c z y t e g o , czy dla k a ż d e j d o w o l n e j klasy p r z e d m i o t ó w istnieje n o w a idea, w której o w a klasa u c z e s t n i czy. G d y b y t a k było, n a l e ż a ł o b y przyjąć n i e s k o ń c z o n y s z e r e g t a k i c h klas, co p r o w a d z i ł o b y d o regressus ad infinitum. P o n a d t o , P a r m e n i d e s rozważa z a g a d n i e 1 3 0
Platon, Teajtet, 201 c, przekł. W. Witwicki, s. 131.
112
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
n i e , czy w s z y s t k i e z a c h o d z ą c e korelacje m i ę d z y i d e a m i pociągają za sobą k o r e lacje w rzeczach. T r u d n o ś c i p o d n i e s i o n e p r z e z P a r m e n i d e s a n i e są o b c e S o k r a t e s o w i . P a r m e n i d e s chwali o s t a t e c z n i e n a u k ę o i d e a c h , ale zaznacza, ż e S o k r a tesowi brak jeszcze odpowiedniego wykształcenia dialektycznego. W drugiej, o g r o m n i e paradoksalnej części dialogu, P a r m e n i d e s przedstawia p r ó b k ę swych d i a l e k t y c z n y c h możliwości, przyjmując różne założenia dotyczące J e d n a i Wielości i wyciągając z nich sprzeczne wnioski. A r g u m e n t a c j e P a r m e n i d e sa prowadzą w e wszystkich analizowanych w y p a d k a c h d o antynomii. Parmenides s t a n o w i największą z a g a d k ę p o ś r ó d p i s m p l a t o ń s k i c h . S p r a wia b o w i e m w r a ż e n i e , j a k g d y b y stanowił t y l k o zrąb, a n i e w y k o ń c z o n e d z i e ł o . Być m o ż e c e l e m P l a t o n a było p o p i s a n i e się sztuką dialektyczną, a dialog miał s t a n o w i ć d o w ó d , iż u m i e j ę t n o ś ć tę o p a n o w a ł . E l e a t y z m , k t ó r y j e s t a t a k o w a n y p r z e z s a m e g o P a r m e n i d e s a , w y s t ę p u j e w dialogu j a k o d o k t r y n a s p o k r e w n i o n a z teorią idei. T r u d n o j e d n a k j e d n o z n a c z n i e o d p o w i e d z i e ć na p y t a n i e , j a k i e j e s t z n a c z e n i e a n t y n o m i i z a w a r t y c h w Parmenidesie oraz czy dialog dostarcza j e d n o z n a c z n e j a u t o k r y t y k i P l a t o n a w z a k r e s i e teorii idei. J
Z Parmenidesem
w i ą ż e się ściśle Sofista (Socpiorrię). R ó w n i e ż i w t y m dia
logu r o z m ó w c ą j e s t e l e a t a , k t ó r y m j e s t G o ś ć z E l e i , u c z e ń P a r m e n i d e s a i Z e n o na. W p i e r w s z e j części dialogu d y s k u s j a d o t y c z y t e g o , k i m j e s t sofista i n a c z y m p o l e g a u p r a w i a n a p r z e z e ń s z t u k a . G o ś ć z E l e i , p o s ł u g u j ą c się m e t o d ą p o d z i a ł u (óiaipeaic), p r z e d s t a w i a kilka definicji sofisty, t a k i c h jak: „ p ł a t n y łowca m ł o d y c h i b o g a t y c h l u d z i " , „ k u p i e c h a n d l u j ą c y n a u k a m i dla d u s z y " , „ k r a m a r z " , „sprzedawca własnych wytworów w dziedzinie nauk", „zapaśnik w dziedzinie wiedzy, wyróżniający się j a k o m i s t r z w d y s p u c i e " oraz „ t e n , który d u s z e oczy szcza od m n i e m a ń stojących n a p r z e s z k o d z i e n a u k o m " . O k a z u j e się, ż e za d a n i e o k r e ś l e n i a sofisty w j e d n e j definicji stwarza d u ż e t r u d n o ś c i . O s t a t n i e t a p tej dyskusji p r o w a d z i d o w n i o s k u , ż e sofiści sprawiają t y l k o w r a ż e n i e m ę d r c ó w , p o d c z a s g d y n a p r a w d ę są j e d y n i e n a ś l a d o w c a m i rzeczywistości, s p e c j a l i s t a m i w s z t u c e t w o r z e n i a z ł u d n y c h w y g l ą d ó w ((pavTaaxiKfi). Działają z a t e m w t a k i e j sferze, którą, j a k t w i e r d z i G o ś ć z E l e i , n a j t r u d n i e j j e s t z b a d a ć . P r z y j ę c i e i s t n i e nia fałszywych s ą d ó w z m u s z a b o w i e m d o u z n a n i a i s t n i e n i a n i e b y t u , czyli j e s t n i e z g o d n e z główną tezą P a r m e n i d e s a . M o t y w e l e a c k i d o t y c z ą c y z a g a d n i e n i a b y t u i n i e b y t u p r o w a d z i d o rozwa ż a ń na t e m a t teorii idei. R o z m ó w c y p o d e j m u j ą w nich p r o b l e m r o z u m i e n i a n i e b y t u , relacji z a c h o d z ą c e j m i ę d z y s a m y m i i d e a m i oraz m i ę d z y i d e a m i a rzecza mi z m y s ł o w y m i . G o ś ć z E l e i wylicza p i ę ć z a s a d n i c z y c h idei, d o k t ó r y c h należą: byt, s p o c z y n e k , r u c h , t o ż s a m o ś ć i różność, oraz o k r e ś l a s t o s u n e k , w j a k i m i d e e t e pozostają d o s i e b i e n a w z a j e m . N a p i e r w s z y plan w dialogu wysuwają się: w a l k a z sofistyką oraz p r o b l e m a t y k a idei. P o d o b n i e j a k w Parmenidesie, w y s t ę p u j ą c y w Sofiście G o ś ć z E l e i p o rzuca czystość swej n a u k i , a e l e a c k i e p y t a n i e d o t y c z ą c e b y t u rozwiązuje d o p i e ro teoria idei, która pojawia się w dialogu w z d e c y d o w a n i e z m i e n i o n e j postaci. 1 3 1
1 3 1
Platon, Sofista, 231 d^e, przekł. W. Witwicki, s. 3 1 - 3 2 .
VI. Dzieje platonizmu
113
T r z e c i m e l e a c k i m d i a l o g i e m i d a l s z y m ciągiem Sofisty j e s t Polityk (IIoXiTtKÓc), k t ó r e g o t e m a t e m j e s t mąż s t a n u . P o s z u k u j ą c definicji s z t u k i p o l i t y c z n e j , P l a t o n p r z e p r o w a d z a r o z b u d o w a n e podziały s z t u k . P a ń s t w e m k i e r u j e u m i e j ę t n o ś ć r z ą d z e n i a , która w i n n a b y ć j e d n a k sztuką r o z u m i a n ą właściwie. S p o ś r ó d t ł u m u tłoczących się d o w ł a d z y p r a w d z i w e g o m ę ż a s t a n u w y r ó ż n i a w i e d z a . D l a t e g o n i e z a l e ż n i e od t e g o , czy rzeczywiście p a n u j e , c z ł o w i e k posiadający w i e d z ę polityczną ( k r ó l e w s k ą ) j e s t „ k r ó l e w s k i m c z ł o w i e k i e m " . P l a t o n j e s t p r z e k o n a n y , ż e sprawą o b o j ę t n ą j e s t rodzaj ustroju w p a ń s t w i e , a w a ż n e j e s t tyl k o to, b y rządzili „ k r ó l e w s c y l u d z i e " . P o d o b n i e j a k w Państwie, t a k i w Polityku P l a t o n k r y t y c z n i e o c e n i a p r a w o , zarzucając m u n a d m i e r n ą o g ó l n o ś ć i stawiając n a d n i e w o l ę c z ł o w i e k a kierującego się w i e d z ą polityczną. W ś r ó d ustrojów P l a t o n rozróżnia właściwe i n i e w ł a ś c i w e . K a ż d y ustrój m o ż e b y ć właściwy l u b niewłaściwy zależnie od t e g o , k t o rządzi i j a k się o d n o s i d o prawa. Ustrój właściwy opiera się na rządach ludzi o b d a r z o n y c h królewską w i e d z ą i n i e d o m a g a się praw. J e g o p r z e c i w i e ń s t w e m j e s t ustrój niewłaściwy.
Ustroje wymagające praw Władza
I Prawa
II Bezprawie
jednostka grupa tłum
monarchia arystokracja demokracja uprawniona
tyrania oligarchia demokracja bezprawna
T e m a t e m dialogu Polityk j e s t j e d n a k p r z e d e w s z y s t k i m z a g a d n i e n i e m ę ża s t a n u . B ę d ą c „ k r ó l e w s k i m c z ł o w i e k i e m " p r a w d z i w y mąż s t a n u dąży d o t e go, b y b y ć k r ó l e w s k i m t k a c z e m . M a o n t k a ć t k a n i n ę s p o ł e c z e ń s t w a zespalając z e sobą s k ł o n n y c h k u o d w a d z e ( o s n o w a t k a n i n y ) z e skłaniającymi się k u roz w a d z e ( p r z ę d z a ) . W tej postaci p o w t a r z a się u l u b i o n a myśl P l a t o n a o s t a n i e ś r e d n i m , z g o d n i e z którą w w y c h o w a n i u , a zwłaszcza w w y c h o w a n i u s p o ł e c z n y m , w i n n o się łączyć skrajności. M a to m i e ć z a s t o s o w a n i e w m a ł ż e ń s t w i e oraz w i n no być uwzględnione przy obsadzaniu urzędów. T e n w y k ł a d o k r ó l e w s k i e j s z t u c e t k a c t w a k o ń c z y Polityka, k t ó r y j e s t e t a p e m p r z e j ś c i o w y m od Państwa d o Praw. S k o r o b o w i e m n i e m o ż e się u r z e c z y w i s t n i a ć n a j l e p s z e p a ń s t w o , czyli t a k i e , k t ó r e n i e p o t r z e b u j e praw, to t r z e b a dą żyć d o zrealizowania m o ż l i w i e n a j l e p s z e g o ustroju spośród t a k i c h , k t ó r e , przyj mując prawa, szanują j e . A w i ę c w p o r ó w n a n i u z p a ń s t w e m d o s k o n a ł y m p a ń s t w o p o t r z e b u j ą c e p r a w j e s t n i e w ą t p l i w i e p e w n y m z ł e m , ale z ł e m k o n i e c z n y m . W s t o s u n k u d o Protagorasa, w k t ó r y m głoszona była teza, ż e c n o t a j e s t w i e d z ą i j e s t j e d n a , z a c h o d z i w Polityku p e w n a modyfikacja pojęcia cnoty. N i e m a o n a s w e g o j e d y n e g o oparcia w p o z n a n i u , ale u z y s k u j e j e t e ż w t e m p e r a m e n t a c h ludzkich, które muszą być harmonizowane przez wiedzę królewską.^ Jedifym z najbardziej niejasnych dialogów platońskich j e s t Fileb (<E>i^r|poc).
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
114
P l a t o n p o w r a c a w n i m d o d a w n e g o stylu k o m p o z y c j i , czyniąc S o k r a t e s a g ł ó w ną osobą dialogu. Z a s a d n i c z e p y t a n i e p o s t a w i o n e w t e k ś c i e d o t y c z y t e g o , c z y m j e s t d o b r o . N a s u w a j ą się d w a skrajne rozwiązania: d o b r o j e s t to r o z t r o p n o ś ć p o legająca na o p a n o w a n i u i u n i e z a l e ż n i e n i u się od okoliczności albo j e s t to p r z y j e m n o ś ć . J e d n a k ani s a m a r o z t r o p n o ś ć , ani t e ż p r z y j e m n o ś ć n i e w y d a j e się b y ć t o ż s a m a z d o b r e m . D o p i e r o g d y z m i e s z a się r o z t r o p n o ś ć z przyjemnością p o wstaje j a k i e ś z e s p o l e n i e , k t ó r e zasługuje na m i a n o d o b r a . G d y j e d n a k u z n a się z e s p o l e n i e r o z t r o p n o ś c i z przyjemnością za w ł a ś c i w e d o b r o , pojawia się p y t a n i e 0 to, czy w hierarchii d ó b r wyżej znajduje się r o z t r o p n o ś ć czy t e ż p r z y j e m n o ś ć ? W analizach i r o z w a ż a n i a c h , k t ó r e następują, p o r u s z a n y j e s t cały ciąg zaga d n i e ń , s t a n o w i ą c y c h treść p ó ź n i e j s z e g o Timajosa. Pojawiają się p y t a n i a , czy świat j e s t d z i e ł e m r o z u m u , czy p r z y p a d k u , oraz czy s t a n o w i o n w i e l k i , ż y w y o r g a n i z m l u b czy m a d u s z ę . P l a t o n analizuje k o l e j n o o w e trzy m o ż l i w e k o n c e p c j e d o b r a u t o ż s a m i a n e g o z przyjemnością, roztropnością oraz m i e s z a n i n ą p r z y j e m n o ś c i i r o z t r o p n o ści. Rozważając n a t u r ę p r z y j e m n o ś c i , wyróżnia s z e r e g s t a n ó w u c z u c i o w y c h z p r z y j e m n o ś c i ą s p o k r e w n i o n y c h : fałszywe uczucia p r z y j e m n e , n i e p r z y j e m n o ści, s t a n y p o d w z g l ę d e m p r z y j e m n o ś c i o b o j ę t n e , u c z u c i a m i e s z a n e z ł o ż o n e z p r z y j e m n o ś c i i z przykrości. N a j p r a w d z i w s z e są t a k i e uczucia p r z y j e m n e , k t ó r e n i e są z w i ą z a n e z n i e p r z y j e m n y m i . Są to p r z y j e m n o ś c i p o ł ą c z o n e z naj p r o s t s z y m i w r a ż e n i a m i i a k t a m i , t a k i e j a k p o s t r z e ż e n i a barw, kształtów, t o n ó w 1 akty poznawcze. W r o z w a ż a n i a c h na t e m a t roztropności p o w r a c a P l a t o n d o t e m a t u p o r u s z o n e g o j u ż w Teajtecie i dzieli w i e d z ę na t e c h n i c z n ą oraz kształcącą, czyli w y c h o w a w c z ą . P o n a d n i m i stoi d i a l e k t y k a j a k o n a u k a dająca w i e d z ę o t r w a ł y m i p r a w d z i w y m b y c i e . D o b r o r o z u m i a n e j a k o z e s p o l e n i e pozostaje w r ó ż n y m s t o s u n k u d o p r z y j e m n o ś c i i d o roztropności. P o d c z a s g d y k a ż d a , a n i e t y l k o naj wyższa r o z t r o p n o ś ć p r z y c z y n i a się d o u m o c n i e n i a t e g o compositum, to n i e czyni tego każda przyjemność, a tylko przyjemności prawdziwe i czyste. D o b r o jako m i e s z a n i n a p r z y j e m n o ś c i z roztropnością o d z n a c z a się u m i a r e m i p i ę k n e m . W s u m i e w i ę c d o d o b r a p o j ę t e g o j a k o p e w n e z e s p o l e n i e z n a c z n i e b a r d z i e j zbli ża się r o z t r o p n o ś ć niż p r z y j e m n o ś ć . W Filebie P l a t o n p o l e m i z u j e ze w s p ó ł c z e s n y m i m u k o n c e p c j a m i e t y c z n y mi i usiłuje w y p r a c o w a ć rozwiązanie n a d r z ę d n e w o b e c skrajnych p o g l ą d ó w sokratyków. T e o r i a idei pozostaje w t y m dialogu w tle, a n a p i e r w s z y p l a n w k r a czają s p e k u l a c j e l i c z b o w e p r o w a d z o n e w d u c h u p i t a g o r e j s k i m , k t ó r e niosą z so bą e l e m e n t religijny i o k u l t y s t y c z n o - s p e k u l a t y w n y . P o d o b n i e j a k to miało m i e j s c e w Fajdrosie, o d z y w a się w dialogu n u t a akceptacji s z e r e g u niższych d z i e d z i n , t a k i c h j a k retoryka, m u z y k a i poezja. Z n a m i e n n e j e s t t e ż p e w n e zbli ż e n i e d o a r y s t o t e l i z m u . Fileb n a l e ż y j e d n a k d o n a j t r u d n i e j s z y c h p i s m p l a t o ń skich. C e c h u j e go b o w i e m niejasność w y k ł a d u oraz s p r z e c z n o ś c i . J e d n y m z najważniejszych dzieł P l a t o n a j e s t Timajos (Ti|icaoc), k t ó r y za w i e r a p r z e d s t a w i e n i e p o g l ą d ó w k o s m o l o g i c z n y c h i k o s m o g o n i c z n y c h . J e s t to dialog o g r o m n i e w a ż n y dla rozwoju naszej kultury. Był on s z e r o k o z n a n y
VL Dzieje platonizmu
115
w p i e r w s z y c h w i e k a c h chrześcijaństwa, a k o m e n t a r z C h a l c y d i u s z a wraz z t e k s t e m dialogu stanowił j e d y n e p e ł n e źródło znajomości p l a t o n i z m u w w i e k a c h średnich. D i a l o g zaczyna się od r o z m o w y Krytiasza, T i m a j o s a i H e r m o k r a t e s a na t e m a t u s ł y s z a n y c h p o p r z e d n i e g o d n i a w y w o d ó w S o k r a t e s a o p a ń s t w i e . Krytiasz, powołując się na relacje s w e g o p r z o d k a , t w i e r d z i , iż w e d ł u g o d w i e c z n e j tradycji e g i p s k i e j A t e n y p o s i a d a ł y n i e g d y ś d o s k o n a ł y ustrój, d z i ę k i k t ó r e m u m o g ł y się s k u t e c z n i e b r o n i ć p r z e d n a p a ś c i a m i p o t ę ż n e j Atlantydy. N a s t ę p n i e z a b i e r a głos T i m a j o s , k t ó r y w swej o p o w i e ś c i sięga czasów j e s z c z e d a w n i e j szych. O p o w i a d a d z i e j e p o w s t a w a n i a świata, a j e g o w y k ł a d o b e j m u j e a s t r o n o m i ę , a n t r o p o l o g i ę i m e d y c y n ę . P u n k t e m wyjścia j e s t d u a l i s t y c z n e ujęcie b y t u , na k t ó r y składają się b y t y stałe ( i d e e ) oraz b y t y p o d l e g ł e s t a w a n i u się ( d o s t ę p n e n a s z y m w r a ż e n i o m ) . N a p o c z ą t k u był D e m i u r g i c h a o s . Z a d a n i e m D e m i u r ga było s t w o r z e n i e świata p r z e z u p o r z ą d k o w a n i e c h a o s u ( s t w o r z e n i e ex chao, a n i e ex nihilo). D e m i u r g stworzył j e d e n , c i e l e s n y i w i d z i a l n y świat j a k o w i e l k i e , o ż y w i o n e b ó s t w o . U t w o r z o n y z c z t e r e c h e l e m e n t ó w s t a n o w i j e d n ą całość i n i e starzeje się. J e s z c z e p r z e d u k s z t a ł t o w a n i e m świata została u c z y n i o n a p r z e z D e m i u r g a D u s z a świata, k t ó r a nosi w s o b i e o d b i c i e J e g o w i e c z n o ś c i . R ó w n o c z e ś n i e z n i e b e m zrodził się czas. Ciała n i e b i e s k i e , w e d l e k t ó r y c h odliczać m o ż n a d ł u g o ś ć czasu, są, p o d o b n i e j a k świat, o ż y w i o n y m i j e s t e s t w a m i , w y k o n u j ą c y m i o d p o w i e d n i e obroty. Z n a j o m o ś ć liczb u ludzi p o c h o d z i z obserwacji o b r o t ó w Słońca. P r z e z analogię d o e l e m e n t ó w P l a t o n wyróżnia cztery o d m i a n y istot żyją cych: rasa żyjąca na z i e m i , w o d n a , rasa skrzydlata i o g n i s t e b ó s t w a . T a k i m i wła śnie b ó s t w a m i z materii ognistej są ciała n i e b i e s k i e . N a j s t a r s z y m z b ó s t w j e s t Z i e m i a . Ciała n i e b i e s k i e o b d a r z o n e są r ó ż n y m s t o p n i e m doskonałości. D o s k o nalsze są g w i a z d y stałe, a m n i e j d o s k o n a ł e są planety. W świecie, oprócz b o s k i c h ciał n i e b i e s k i c h , istnieją t e ż i n n e , n i e w i d z i a l n e bóstwa, k t ó r e wytwarzają istoty ż y w e zaludniające Z i e m i ę . T o o n e w e d l e woli D e m i u r g a stworzyły ludzi, łącząc część boską i n i e ś m i e r t e l n ą otrzymaną od Stwórcy z częścią śmiertelną. Ściśle rzecz biorąc, p i e r w o t n i e istniał n i e tylko D e m i u r g i c h a o s , ale rów n i e ż i d w a i n n e e l e m e n t y , k o n i e c z n o ś ć i m a t e r i a . W tej p r z e s t r z e n i - m a t e r i i i z niej p o w s t a ł y c z t e r y e l e m e n t y . Z g o d n i e z k o n c e p c j ą p i t a g o r e j s k o - d e m o k r y tejską w e l e m e n t a c h t y c h widzi P l a t o n p i e r w o t n e , czysto m a t e m a t y c z n e czą s t e c z k i . Znajdują się o n e w r u c h u i stale się z e sobą mieszają. D u s z a r o z u m n a , którą stworzył sam D e m i u r g , p r z e c h o d z i p r z e d z i w n e k o l e j e i o d b y w a w ę d r ó w k ę , p o d c z a s której d o s k o n a l i się l u b w y r a d z a . G d y d u sza w w ę d r ó w k a c h s w y c h osiągnie d o s k o n a ł o ś ć , to p o o s t a t n i m w c i e l e n i u u d a j e się na p r z y d z i e l o n ą jej w chwili n a r o d z i n g w i a z d ę . D u s z a n i e d o s k o n a ł a n a t o m i a s t m u s i przejść krąg o c z y s z c z e ń . S p a d a w i ę c na z i e m i ę i p o p r z e z krąg w c i e l e ń r o z p o c z y n a w s p i n a c z k ę k u górze. W a ż n e są z a w a r t e w dialogu p o g l ą d y na d u s z ę i o r g a n i z m c z ł o w i e k a . P l a t o n d o k ł a d n i e lokalizuje trzy części duszy. R o z u m n a mieści się w głowie, m ę ż na w k l a t c e p i e r s i o w e j , a p o ż ą d a w c z a w j a m i e b r z u s z n e j . Szyja dzieli to, co b o -
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
116
s k i e , od t e g o , co ś m i e r t e l n e , p o n i e w a ż o b i e n i ż s z e części d u s z y są ś m i e r t e l n e i giną wraz z c i a ł e m . W ludziach występują d w o j a k i e wrażenia z m y s ł o w e . J e d n e , j a k p r z y j e m ność i przykrość, o d b i e r a n e są całym ciałem, i n n e przez p o s z c z e g ó l n e organy. P o śród tych w r a ż e ń szczegółowych największe z n a c z e n i e m a wzrok, d z i ę k i k t ó r e m u m o ż l i w e j e s t oglądanie wszechświata, zwłaszcza m a k r o k o s m o s u . T o p i e r w s z e ń s t w o w z r o k u j e s t przyczyną faktu, ż e człowiek m a p o s t a w ę pionową. D u s z a r o z u m n a m a b o w i e m oglądać h a r m o n i ę wszechświata, podziwiać ją i naśladować. Z d e c y d o w a n y determinizm wyznaje Platon w odniesieniu do zagadnie nia c h o r ó b d u s z y i ciała. W s z y s t k i e l u d z k i e b ł ę d y i p r z e w i n i e n i a oraz w s z e l k i e c h o r o b y mają s w e p r z y c z y n y w e właściwościach o r g a n i z m u i b ł ę d n y m w y c h o w a n i u . T e r a p e u t y k a p o l e g a na u t r z y m a n i u r ó w n o w a g i m i ę d z y duszą i c i a ł e m oraz m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i c z ę ś c i a m i duszy. D u s z e n i e d o s k o n a ł e p r z e c h o d z ą za karę krąg o c z y s z c z e ń . W m y ś l tej k o n c e p c j i P l a t o n n i e u w a ż a c z ł o w i e k a za e t a p d o s k o n a l s z e g o rozwoju zwierząt, lecz sądzi, ż e z w i e r z ę j e s t z d e g e n e r o w a n ą formą c z ł o w i e k a . Wylicza t e ż s t o p n i e tej d e g e n e r a c j i . P o w y ż s z e j formie, jaką j e s t m ę ż c z y z n a , n a s t ę p u j e k o b i e t a , którą c e c h u j e b r a k d o s k o n a ł e g o i n t e l e k t u , p o t e m : p t a k i , z w i e r z ę t a w i e l o n o ż n e , z w i e r z ę t a m o r s k i e itd. Timajosa z n a m i o n u j ą d w a a s p e k t y . P o p i e r w s z e , dialog t e n w s k a z u j e n a w z r o s t z a i n t e r e s o w a n i a P l a t o n a rzeczywistością e m p i r y c z n ą . P o d r u g i e , n a g ł ó w n y m p l a n i e znajdują się w n i m m o t y w y p i t a g o r e j s k i e , t a k i e j a k d u a l i z m d u s z y i ciała, w ę d r ó w k a d u s z , t e o c e n t r y z m , u p o d o b a n i e d o s p e k u l a c j i liczbo w e j i g e o m e t r y z a c j i świata. Z Timajosem ściśle łączy się n a s t ę p n y dialog Krytiasz (Kpitiac). N i e j e s t to d z i e ł o w y k o ń c z o n e , lecz t y l k o j e g o zrąb. W dialogu t y m Krytiasz rozwija swoje p r z e m ó w i e n i e p o l i t y c z n o - h i s t o r y c z n e w y g ł o s z o n e na p o c z ą t k u Timajosa i o p o w i a d a o ustroju Atlantydy. N i e s t e t y , rozważania t e n i e są d o k o ń c z o n e . Kry tiasz w p r o w a d z a nas w krąg z a i n t e r e s o w a ń p o l i t y c z n y c h r o z w i n i ę t y c h w Pań stwie. Z a g a d n i e n i a t e o m a w i a P l a t o n p o n o w n i e w o s t a t n i c h d z i e ł a c h s w e g o ży cia, j a k i m i są Prawa i Epinomis. Prawa (Nó|ioi) p i s a n e w latach 3 7 0 - 3 5 0 p r z e d C h r y s t u s e m w w i e k u X I X były d i a l o g i e m l e k c e w a ż o n y m , w z b u d z a j ą c y m m a ł e z a i n t e r e s o w a n i e badaczy. J e s t to j e d n a k n i e t y l k o dialog b a r d z o obszerny, stanowiący m n i e j w i ę c e j j e d n ą piątą całości p i s m P l a t o n a , ale i b a r d z o ciekawy. W p r a w d z i e nie m a co d o tego p e w n o ś c i , ale wydaje się, ż e powstał on w w y n i k u p l a t o ń s k i c h p r z y g o t o w a ń d o u s t a n o w i e n i a p r a w dla Syrakuz. C h o c i a ż P l a t o n o w i n i e u d a ł o się zrealizować planu, pozostały j e d n a k materiały i projekty, k t ó r e zostały u j ę t e w formie dialogu i spisane u s c h y ł k u życia. Prawa zostały wy d a n e j u ż p o śmierci Platona, a j e g o sekretarz Filip z O p u s ( m a t e m a t y k i a s t r o n o m A k a d e m i i ) z p o z o s t a w i o n y c h przez P l a t o n a w o s k o w y c h tabliczek zestawił Epino mis, czyli d o d a t e k d o Praw omawiający w i e d z ę , jaką p o w i n i e n posiadać władca. Prawa są j e d y n y m p l a t o ń s k i m dialogiem, w k t ó r y m nie w y s t ę p u j e Sokrates. R o z m o w a odbywająca się n i e w A t e n a c h , ale na Krecie, toczy się m i ę d z y przyby-
VI. Dzieje platonizmu
117
s z e m z A t e n , K r e t e ń c z y k i e m Kleiniasem i S p a r t a n i n e m M e g i l l o s e m . W j e d n y m ze swych wcześniejszych dialogów z a t y t u ł o w a n y m Państwo Platon stworzył m o d e l i d e a l n e g o państwa. P o latach oceniając swój p o p r z e d n i projekt, pisze w Prawach, iż byłoby to p a ń s t w o dla b o g ó w i synów bogów. Rezygnując z wcześniejszych, u t o pijnych p r a g n i e ń , P l a t o n przedstawia w Prawach projekt takiej organizacji społe c z e ń s t w a , który m o ż n a b y zrealizować. W s p o m i n a l i ś m y j u ż p o d c z a s o m a w i a n i a dialogu Polityk, ż e P l a t o n żywił n i e c h ę ć d o p r a w i u w a ż a ł j e za zło, k t ó r e j e d n a k w p e w n y c h sytuacjach j e s t k o niecznością. T y m r a z e m P l a t o n o p i e r a k o n s t r u k c j ę p a ń s t w a na p r a w a c h i, przyj mując p e r s p e k t y w ę liczącą się z rzeczywistością, z m i e r z a d o osiągnięcia t a k i e go s t o p n i a k u l t u r y w p a ń s t w i e , jaki b y ł b y m o ż l i w y d o realizacji. Z r o z u m i a ł e j e s t w i ę c , ż e d w a m o d e l e ustroju, j e d e n zawarty w e w c z e ś n i e j s z y m Państwie, d r u g i w o s t a t n i m d z i e l e , j a k i m są Prawa, o g r o m n i e się od s i e b i e różnią. D o s k o n a ł y ustrój w d i a l o g u Państwo k o n s t r u o w a n y j e s t b o w i e m z p e r s p e k t y w y idei i w i e d z y p r a w d z i w e j , p o d c z a s g d y sferą Praw j e s t o p i n i a i m n i e m a n i e . G ł ó w n y m z a d a n i e m P l a t o n a piszącego Prawa j e s t s t w o r z e n i e ustroju ta k i e g o p a ń s t w a , k t ó r e realizowałoby właściwą hierarchię wartości i o d p o w i e d n i ideał w y c h o w a w c z y . N i e w ą t p l i w i e s y m p a t i a P l a t o n a , której w i e l o k r o t n i e dał wy raz w s w y c h dziełach, s k i e r o w a n a była k u Sparcie. J e d n a k P l a t o n , j a k w i d z i m y w Prawach, n i e j e s t j e d n o s t r o n n y m w i e l b i c i e l e m Sparty. A t e ń c z y k , k t ó r y w t y m o s t a t n i m dialogu r e p r e z e n t u j e s a m e g o P l a t o n a , k r y t y c z n i e o d n o s i się d o spartań s k i e g o i d e a ł u w y c h o w a w c z e g o kształcącego p r z e d e w s z y s t k i m o d w a g ę w walce. W e d l e filozofa p r a w o d a w c a w i n i e n m i e ć na w z g l ę d z i e c n o t ę r o z u m i a n ą j a k o j e d ność, z e s p o l e n i e sprawiedliwości, powściągliwości, r o z u m u i m ę s t w a . C e l e m w y c h o w a n i a n i e p o w i n n o w i ę c b y ć w y k s z t a ł c e n i e j e d n e j z tradycyjnych cnót, lecz w p o j e n i e p e ł n e j c n o t y o b y w a t e l s k i e j (f[rcpócdp£TTiv rcou&ta). W y c h o w a n i e w i n n o się rozpoczynać j u ż w n a j w c z e ś n i e j s z y m d z i e c i ń stwie. S k o r o u dzieci w s z e l k i e przeżycia m i e r z y się miarą p r z y j e m n o ś c i i przy krości, t r z e b a , b y dzieci u m i a ł y się cieszyć i s m u c i ć . W t e n s p o s ó b w myśli P l a t o n a d o k o n u j e się o d e j ś c i e od czysto i n t e l e k t u a l n e g o p o j m o w a n i a c n o t y i u w z g l ę d n i e n i e irracjonalnej sfery psychiki i u c z u ć . J e d n y m z c e l ó w w y c h o w a nia j e s t to, b y d z i e c k o n a b r a ł o p r z y j e m n o ś c i w o b c o w a n i u z r y t m e m i harmonią. P l a t o n k ł a d z i e t a k wielki n a c i s k n a w y c h o w a w c z e z n a c z e n i e m u z y k i i tańca, ż e t w i e r d z i n a w e t , iż d o b r z e w y c h o w a n y c z ł o w i e k m u s i b y ć d o b r y m t a n c e r z e m . P o d s t a w ą w y c h o w a n i a u c z u ć staje się s z t u k a , ale s z t u k a w y z w o l o n a z n i e w o l n i c z e j zależności od u p o d o b a ń t ł u m u . W p a ń s t w i e w i n n o się u t r z y m y w a ć hieratyczną, n i e z m i e n n ą o c e n ę artystyczną. T y l k o ona, a n i e h e d o n i s t y c z n a i m a t e r i a l i s t y c z n a o c e n a t ł u m u , j e s t p r a w d z i w i e miarodajna. P o d s t a w ą p l a t o ń skiego poglądu jest b o w i e m założenie, że prawdziwa sztuka winna przynosić z a d o w o l e n i e t y m , k t ó r z y są d o t e g o p r z y g o t o w a n i , a w ż a d n y m w y p a d k u jej c e lem nie jest schlebianie masom. P o d o b n i e j a k w Państwie, P l a t o n p o d e j m u j e w Prawach rozważania na t e m a t p o w s t a n i a i rozwoju p a ń s t w . O d p o c z ą t k u d z i e j ó w istniały tysiące p a ń s t w , k t ó r e rozwijały się i g i n ę ł y w s k u t e k k a t a k l i z m ó w , p o k t ó r y c h j e d n a k p o w s t a w a -
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
118
ły n o w e p a ń s t w a . P o d w z g l ę d e m t e c h n i c z n y m stały o n e na b a r d z o n i s k i m p o z i o m i e , z m u s z o n e d o ciągłego o d r a d z a n i a się, k u l t u r a b o w i e m i w y n a l a z k i g i n ę ły r a z e m z p a ń s t w a m i . P o n i e w a ż n i e b r a k o w a ł o p o ż y w i e n i a , a l u d z i e darzyli się życzliwością, n i e prowadzili z e sobą w o j e n . O b y w a l i się t a k ż e b e z praw, d z i ę k i t e m u , iż s a m i stali na w y s o k i m p o z i o m i e m o r a l n y m . Żyli w p i e r w o t n y m u s t r o j u p a t r i a r c h a l n y m . S t o p n i o w o rozwijające się p a ń s t w o tworzyło j e d n a k n o w e s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e , g d y rody łączyły się w większą s p o ł e c z n o ś ć , co p r o w a dziło d o p o t r z e b y u j e d n o l i c e n i a zasad współżycia, m i a n o w i c i e d o w y b o r u pra w o d a w c ó w i u s t a n o w i e n i a praw. N a s t ą p i ł o t a k ż e przejście od ustroju patriarc h a l n e g o d o f o r m y rządów a r y s t o k r a t y c z n y c h czy m o n a r c h i i . W s k u t e k ciągłego rozwoju s p o ł e c z e ń s t w z a k ł a d a n e były s e t k i n o w y c h miast. W tej fazie p o w s t a ły Ilion, S p a r t a i Kreta. N a h i s t o r y c z n y m p r z y k ł a d z i e tych miast P l a t o n p r z e p r o w a d z a rozważania na t e m a t d o b r y c h i złych praw. W Sparcie przez długi czas p a n o w a ł u m i a r i rów nowaga, d z i ę k i c z e m u p a ń s t w o kwitło. J e d n a k b u t a i n a d m i e r n e a m b i c j e d o p r o wadziły d o u p a d k u tej p o t ę g i . Przyczyną było, j a k twierdzi P l a t o n , z ł a m a n i e p o d s t a w o w e j zasady, nakazującej p o d p o r z ą d k o w y w a ć pragnienia r o z u m o w i . T a h a r m o n i a r o z u m u i d u s z y j e s t mądrością, a ludzie, którzy ją posiadają, są m ę d r c a m i . O n i t e ż p o w i n n i s p r a w o w a ć w ł a d z ę i u s t a n a w i a ć prawa w p a ń s t w i e . P o d s t a w ą p o r z ą d k u w p a ń s t w i e j e s t właściwa miara, którą rządzący w i n n i zawsze m i e ć na w z g l ę d z i e . Słuszności tej tezy P l a t o n d o w o d z i , posługując się p r z y k ł a d e m Persji i A t e n . W tych d w u p a ń s t w a c h powstały p i e r w o t n e i p o d s t a w o w e formy u s t r o j o w e , m o n a r c h i a i d e m o k r a c j a . U p a d e k p a ń s t w a p e r s k i e g o na stąpił w s k u t e k n a d m i e r n e g o p r z y m u s u i ograniczenia wolności. Z m i e r z c h A t e n był n a t o m i a s t s p o w o d o w a n y n a d m i a r e m wolności. P a ń s t w a t e rozkwitały d o póty, d o p ó k i z a c h o w y w a n y był w nich umiar. D o b r y p r a w o d a w c a w i n i e n w i ę c m i e ć trzy rzeczy na u w a d z e : p a ń s t w o m u s i być w o l n e , j e g o o b y w a t e l e w i n n i b y ć połączeni przyjaźnią, a d e c y z j e w p a ń s t w i e w i n n y b y ć z g o d n e z r o z u m e m . R o z w a ż a n i a w dialogu nabierają j e s z c z e bardziej p r a k t y c z n e g o c h a r a k t e ru, g d y K r e t e ń c z y k Kleinias przyznaje, ż e o t r z y m a ł z a d a n i e s t w o r z e n i a p r a w dla powstającej kolonii k r e t e ń s k i e j . T a k w i ę c t e o r e t y c z n e rozważania p r o w a d z o n e w t e k ś c i e mają s t a n o w i ć p o d s t a w ę dla r z e c z y w i s t e g o p a ń s t w a . Z t e g o w z g l ę d u w r o z m o w i e p o r u s z a n e są t a k k o n k r e t n e p r o b l e m y , j a k n a t u r a l n e p o ł o ż e n i e p a ń s t w a oraz j e g o w p ł y w na w y c h o w a n i e o b y w a t e l i . I n t e r e s u j ą c y j e s t fakt, ż e P l a t o n w swej n i e c h ę c i d o p o t ę g i m o r s k i e j u m n i e j s z a n a w e t z n a c z e n i e b i t w y p o d Salaminą, k t ó r a u r a t o w a ł a G r e c j ę p r z e d P e r s a m i . J a k a j e s t j e d n a k p r a w d z i w a rola praw? C z y rzeczywiście to o n e d e c y d u j ą o losie p a ń s t w ? A t e ń c z y k przytacza poglądy, k t ó r e podają to p r z e k o n a n i e w w ą t p l i w o ś ć . N a p i e r w s z y m miejscu, j a k t w i e r d z i , j e s t Bóg i p r z y p a d e k . T o o n e rządzą l o s e m p a ń s t w oraz w s z y s t k i m i l u d z k i m i s p r a w a m i . D o p i e r o t r z e c i m czynnikiem jest ludzka umiejętność. W ten sposób Platon przedstawia praw dziwą h i e r a r c h i ę wartości. P r a w o d a w c a m o ż e d o b r z e w y k o n a ć swoje z a d a n i e , g d y p o s i a d a u m i e j ę t n o ś ć . Ale s a m a u m i e j ę t n o ś ć n i e wystarczy, p o t r z e b n a j e s t p r z e d e w s z y s t k i m p r z y c h y l n o ś ć Boga i losu. W c e n t r u m całego p r o j e k t u w y -
VI. Dzieje platonizmu
119
c h o w a n i a w i n i e n z a t e m stać Bóg, a p r a w o d a w c a m u s i o p r z e ć s w e p r a w a na B o gu, d z i ę k i c z e m u m o ż e b y ć p o ś r e d n i k i e m m i ę d z y B o g i e m i l u d ź m i . J a k i ustrój n a d a ć n o w e m u p a ń s t w u ? P l a t o n u w a ż a , ż e w ł a d z a w p a ń s t w i e w i n n a b y ć p o w i e r z o n a t e m u , k t o okazał się najbardziej p o s ł u s z n y p r a w o m . W ł a d z a n i e p o l e g a na sile, ale j e s t służbą bożą. Najważniejszą cechą c z ł o w i e k a b o s k i e g o j e s t p o c z u c i e u m i a r u . P l a t o n głosi b o w i e m , ż e p r a w a są o d b i c i e m d o s k o n a ł e j h a r m o n i i panującej w e w s z e c h ś w i e c i e , h a r m o n i i u s t a n o w i o n e j p r z e z Boga. A w i ę c Bóg j e s t o s t a t e c z n i e n a u c z y c i e l e m c a ł e g o w s z e c h ś w i a t a , k t ó r y n a d a j e światu o d p o w i e d n i e reguły. Bóg b o w i e m j e s t miarą w s z y s t k i c h rzeczy. N a j l e p i e j w i ę c rządzą ci, k t ó r z y słuchają p r a w d z i w y c h praw, czyli Boga. Jak Platon wielokrotnie podkreśla, prawodawstwo ma przede wszystkim zadanie wychowawcze, a prawo jest narzędziem wychowania. Nakazy prawne w i n n y b y ć s p i s y w a n e w r a z z ich filozoficznym u z a s a d n i e n i e m . P l a t o n o p i s u j e s z c z e g ó ł o w o k o l e j n e i n s t y t u c j e i u r z ę d n i k ó w n i e z b ę d n y c h d o d o b r e g o funkcjo n o w a n i a p a ń s t w a . Są w ś r ó d nich strażnicy praw, stratedzy, R a d a złożona z p r z e d s t a w i c i e l i c z t e r e c h g r u p m a j ą t k o w y c h , k a p ł a n i p e ł n i ą c y role k u l t o w e i w i e l u i n n y c h m n i e j w a ż n y c h u r z ę d n i k ó w p a ń s t w o w y c h . N a j w a ż n i e j s z y m sta n o w i s k i e m w p a ń s t w i e j e s t urząd o d p o w i a d a j ą c y d z i s i e j s z e m u m i n i s t r o w i o ś w i a t y czy w y c h o w a n i a p u b l i c z n e g o . J e g o k a d e n c j a trwa p i ę ć lat, w y b ó r i o b j ę c i e u r z ę d u j e s t b a r d z o u r o c z y s t e . Kieruje o n c a ł y m w y c h o w a n i e m , formacją religijną ( t a ń c e , śpiewy, liturgia) oraz c z u w a nad w y k s z t a ł c e n i e m , d e c y d u j ą c o lekturach. C h o c i a ż Prawa zawierają w y r a ź n e z ł a g o d z e n i e p l a t o ń s k i e j wizji ustrojo w e j w s t o s u n k u d o Państwa, to j e d n a k w d a l s z y m ciągu i d e a ł e m pozostaje gło s z o n y w t y m w c z e ś n i e j s z y m dialogu k o m u n i z m . W p r a w d z i e w e d l e z a r z ą d z e ń p r z e d s t a w i a n y c h w Prawach - w p r z e c i w i e ń s t w i e d o Państwa - dzieci n i e są p o s y ł a n e b e z p o ś r e d n i o p o u r o d z e n i u d o p a ń s t w o w e g o ż ł o b k a , lecz P l a t o n p o d k r e śla z n a c z e n i e w y c h o w a w c z e rodziny, j e d n a k ż e t w i e r d z i z a r a z e m , ż e w y c h o w a nie d o m o w e w i n n o b y ć r e g u l o w a n e , a owa regulacja w i n n a z a c z y n a ć się j u ż od m a ł ż e ń s t w a . W y c h o d z ą c z założenia, że n a l e ż y łączyć p r z e c i w i e ń s t w a , P l a t o n p o s t u l u j e regulację z w i ą z k ó w m a ł ż e ń s k i c h i w t y m celu w p r o w a d z a d o s w e g o m o d e l o w e g o ustroju specjalną k o m i s j ę , która m a d o r a d z a ć p r z e d ś l u b e m i d e cydować o rozwodzie. Ponadto, omawia szereg drobiazgowych przepisów doty czących z a c h o w a n i a się m a t k i w ciąży i w y c h o w a n i a n i e m o w l ą t . W y c h o w a n i e zaczyna się z chwilą u r o d z i n . P i e r w s z e trzy lata mają za z a d a n i e p r z y z w y c z a i ć d z i e c k o d o u m i a r k o w a n e g o p r z e ż y w a n i a p r z y j e m n o ś c i i przykrości. C h o c i a ż dzieci p o m i ę d z y t r z e c i m a s z ó s t y m r o k i e m życia spędzają czas w y ł ą c z n i e na za b a w i e , to j e d n a k gry w i n n y w y m y ś l a ć sobie s a m e . Specjalna instytucja d o k o n u j e w y b o r u o d p o w i e d n i c h k o b i e t , k t ó r e p r o w a d z ą ż ł o b e k p r z y świątyni, w k t ó r y m g r o m a d z ą się dzieci z okolicy. D o s z ó s t e g o roku życia d z i e w c z ę t a w y c h o w y w a n e są r a z e m z c h ł o p c a m i , a n a u c z y c i e l k a m i są kobiety. P o u k o ń c z e n i u s z ó s t e g o r o k u życia c h ł o p c y w y c h o w y w a n i są o s o b n o . C e l e m t a k i e g o t y p u w y c h o w a n i a j e s t w i e l o s t r o n n o ś ć . By ją osiągnąć, P l a ton d o m a g a się łączenia g i m n a s t y k i , która j e s t p e w n y m r o d z a j e m p r z y s p o s o b i ę -
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
120
nia w o j s k o w e g o , z w y c h o w a n i e m m u z y c z n y m . W y s z k o l e n i e w o j s k o w e p o j m u je bowiem Platon bardzo szeroko, a w jego zakresie umieszcza nawet taniec. J e d n a k platoński stosunek do muzyki cechuje głęboki konserwatyzm. N i e do p u s z c z a o n w m u z y c e ż a d n y c h nowości i u l e p s z e ń , lecz p o s t u l u j e , b y u t r z y m y w a n e i k u l t y w o w a n e były t y l k o u ś w i ę c o n e tradycją formy m u z y c z n e . P o d o b n i e j a k w Państwie, r ó w n i e ż w Prawach P l a t o n w i e l e miejsca p o święca z a g a d n i e n i u poezji. Z e w z g l ę d u na d o b r e i złe treści, k t ó r e niosą z e so bą dzieła p o e t ó w , p o e z j a w i n n a b y ć w p e ł n i r e g u l o w a n a p r z e z p a ń s t w o . P o z a ustalonymi przez władze pieśniami nie wolno wykonywać żadnych innych u t w o r ó w . P o e c i e n a t o m i a s t n i e w o l n o tworzyć n i c z e g o w b r e w t e m u , co p a ń s t w o u z n a ł o za d o b r e i p r a w o m o c n e . C z u w a ć n a d t y m w i n n a specjalna rada, k t ó r a m a d o k o n y w a ć w y b o r u s t o s o w n y c h p i e ś n i . W ś r ó d i n n y c h d y s c y p l i n , na k t ó r y c h m a się o p r z e ć w y c h o w a n i e , z n a j d u j e się n a u k a pisania i g r a m a t y k i , n a u k a gry na l u t n i , p r z y s p o s o b i e n i e w o j s k o w e , m a t e m a t y k a , a s t r o n o m i a oraz teologia. P l a t o n u k ł a d a cały k a l e n d a r z o b e j m u j ą c y cykl świąt i ich liturgię, w s k u t e k c z e g o p a ń s t w o P l a t o n a p r z y p o m i n a organizację kościelną. W y n i k a to z t e go, iż P l a t o n p o s t r z e g a l u d z k o ś ć z b o s k i e j p e r s p e k t y w y , która w p e ł n i o k r e ś l a w s z y s t k i e działania. N a j w y ż s z y m s e n s e m b y t o w a n i a c z ł o w i e k a i l u d z k o ś c i j e s t p o d d a n i e się p l a n o m i z a m i e r z e n i o m b o s k i m . Z p e r s p e k t y w y w i e k ó w m o ż n a s t w i e r d z i ć , ż e w w i e l u p u n k t a c h ( ś p i e w g r e g o r i a ń s k i , rok liturgiczny, z a b a w y r y c e r s k i e ) Kościół katolicki u r z e c z y w i s t n i ł wizję platońską. Teologii p o ś w i ę c o n y j e s t w Prawach cały w y k ł a d . G ł ó w n y m a r g u m e n t e m za i s t n i e n i e m Boga j e s t r e g u l a r n o ś ć r u c h ó w ciał n i e b i e s k i c h , k t ó r y c h r u c h s p o w o d o w a n y j e s t p r z e z b o s k i e d u s z e . Świat j e s t w i ę c p e ł e n bogów, k t ó r z y d e c y d u ją o p a n u j ą c y m w n i m p o r z ą d k u . Zwracając się p r z e c i w k o t y m filozofom, którzy w y s t ę p u j ą p r z e c i w b o s k i e j O p a t r z n o ś c i , P l a t o n p o d k r e ś l a doskonałą w i e d z ę b o g ó w oraz d o w o d z i ich n i e u s t a n n e j troski o s p r a w y l u d z k i e . W y c h o w a n i e s p o ł e c z n e j e s t n i c z y m czuła roślina, o którą t r z e b a d b a ć . W i n n o się p i l n o w a ć , b y d z i e ł a t e g o n i e p s u ł y w p ł y w y z z e w n ą t r z . D l a t e g o o b y w a t e l o m n i e w o l n o o p u s z c z a ć p a ń s t w a . W y j ą t k i e m są t y l k o ci, k t ó r z y mają p o n a d c z t e r d z i e ś c i lat i wyjeżdżają w c e l u s p e ł n i e n i a j a k i e j ś misji. I n n y w y j ą t e k od tej r e g u ł y m o g ą s t a n o w i ć o b s e r w a t o r z y - p o s ł o w i e i u c z e n i , czyli o b y w a t e l e , k t ó r z y mogą o p u ś c i ć p a ń s t w o na p e w i e n o k r e s , b y p o z n a ć o b c e p r a w a . O g r a n i czeniom podlega również wpuszczanie obcych do państwa. P o d s u m o w u j ą c , organizacja p a ń s t w a p r z e d s t a w i o n a p r z e z P l a t o n a w Pra wach różni się o d w c z e ś n i e j s z e g o p r o j e k t u p r z e d s t a w i o n e g o w Państwie. P l a t o n w d a l s z y m ciągu k o n s t r u u j e ideał, ale t y m r a z e m ideał o p a r t y n a p r a w a c h , o zdecydowanie bardziej realistycznym i praktycznym charakterze, z wyraźnym w s k a z a n i e m wyższości ustroju p o ś r e d n i e g o , czyli ustroju s y t u u j ą c e g o się p o m i ę d z y d w i e m a skrajnościami, m o n a r c h i ą i d e m o k r a c j ą . W s p o m i n a l i ś m y j u ż , ż e F i l i p z O p u s miał n a p o d s t a w i e n o t a t e k P l a t o n a z e b r a ć j e g o p o g l ą d y n i e z a m i e s z c z o n e w Prawach i o p u b l i k o w a ć j e w d o d a t k u d o Praw, jaki s t a n o w i Epinomis ('E7ttvo|iic). T r e ś c i o w o Epinotnis łączy się ściśle z Prawami, g d y ż w t e k ś c i e t y m o m a w i a n a j e s t w i e d z a , jaką p o w i n n i m i e ć człon-
VI. Dzieje platonizmu
121
k o w i e rady n o c n e j . T e j w i e d z y b ę d ą c e j mądrością n i e dostarczają s z t u k i ani na u k i p i ę k n e , ani t a k i e przymioty, j a k łatwa p o j ę t n o ś ć , d o b r a p a m i ę ć czy s z y b k a decyzja. K o n i e c z n a j e s t n a t o m i a s t w i e d z a o liczbach, której z n a j o m o ś ć daje a s t r o n o m i a . D o z d o b y c i a p r a w d z i w e j mądrości p r z y c z y n i a się j e d n a k p r z e d e w s z y s t k i m właściwa z n a j o m o ś ć t e o g o n i i i zoogonii. P o m i ę d z y d u s z a m i n i e m a różnic. R ó ż n e są t y l k o ciała, a r ó ż n i c e m i ę d z y n i m i polegają na t y m , ż e w y s t ę p u j ą w nich w różnej proporcji c z t e r y e l e m e n t y i eter. W b ó s t w a c h g w i e z d n y c h p r z e w a ż a o g i e ń , w b y t a c h z i e m s k i c h ziemia. W hierarchii p o m i ę d z y b ó s t w a m i n i e b i e s k i m i a t w o r a m i z i e m s k i m i są j e s z c z e powietrzne d e m o n y i wodni półbogowie. W Epinomis a k c e n t y m i t o l o g i c z n e łączą się z pitagorejskimi. M ą d r o ś ć liczb, d o k t ó r e j d o c h o d z i m y p o p r z e z a s t r o n o m i ę , w i e d z i e d o p o z n a n i a p r a w d z i wej j e d n o ś c i . Ś m i e r ć n i e j e s t n i c z y m i n n y m j a k p r z e j ś c i e m z wielości w j e d n o ś ć . W s p u ś c i ź n i e P l a t o n a z a c h o w a ł się t a k ż e zbiór t r z y n a s t u listów ( d w a n a ście j e g o listów i j e d e n list przyjaciela D i o n a ) , k t ó r y c h a u t e n t y c z n o ś ć d ł u g o k w e s t i o n o w a n o . O b e c n i e m o ż n a j e d n a k przyjąć, ż e p r a w d z i w e są Listy VI, VII i VIII, a p r a w d o p o d o b n i e i w s z y s t k i e i n n e . N a j w a ż n i e j s z y j e s t List VII, k t ó r y o p o w i a d a o t a k w a ż n y m w ą t k u biogra fii P l a t o n a , j a k i m są trzy p o d r ó ż e d o S y r a k u z . P o raz p i e r w s z y filozof u d a j e się na Sycylię w r o k u 388 w w i e k u c z t e r d z i e s t u lat. C e l e m tej p i e r w s z e j w y p r a w y było p r z e k o n a n i e w ł a d c y S y r a k u z Dionizjosa S t a r s z e g o d o n o w e g o , i d e a l n e g o ustroju, k t ó r y w e d l e P l a t o n a u m o ż l i w i ł b y s t w o r z e n i e d o s k o n a ł e g o p a ń s t w a , a z a r a z e m u m o c n i ł w ł a d z ę Dionizjosa. J e d n a k p r z e k o n a n i a P l a t o n a n i e znalazły z r o z u m i e n i a u Dionizjosa S t a r s z e g o , filozof zaprzyjaźnił się n a t o m i a s t z k r e w n y m t y r a n a D i o n e m . W y p r a w a z a k o ń c z y ł a się klęską, a P l a t o n d o p i e r o p o w i e lu p e r y p e t i a c h powrócił d o A t e n . P o śmierci D i o n i z j o s a Starszego, która nastąpiła w roku 367, P l a t o n miał n a d z i e j ę , ż e w i ę c e j z r o z u m i e n i a dla reformatorskich idei w y k a ż e n a s t ę p c a D i o nizjosa S t a r s z e g o D i o n i z j o s Młodszy. J e d n a k p r ó b a w p o j e n i a D i o n i z j o s o w i M ł o d s z e m u n o w y c h i d e a ł ó w r ó w n i e ż się n i e udała. W ł a d c a , obawiając się b o w i e m D i o n a , z m u s i ł go d o w y j a z d u z S y r a k u z , a P l a t o n a p r z e t r z y m y w a ł , p r z e z p e w i e n czas u n i e m o ż l i w i a j ą c m u p o w r ó t d o A t e n . O b i e p r z y g o d y na Sycylii n i e zgasiły j e d n a k w P l a t o n i e wiary w m o ż l i w o ś ć u r z e c z y w i s t n i e n i a swej idei. P o raz trzeci w y r u s z a w i ę c na Sycylię, przy stając n a z a p r o s z e n i e D i o n i z j o s a M ł o d s z e g o . J e d n a k i t y m r a z e m filozofa s p o tkało wielkie rozczarowanie. Z m i a n a nastawienia i deklarowany przez Dioni zjosa M ł o d s z e g o zapał d o filozofii okazały się czczymi s ł o w a m i . S t o s u n k i między P l a t o n e m a Dionizjosem wkrótce uległy wielkiemu pogorszeniu, a sam P l a t o n znalazł się w b a r d z o n i e b e z p i e c z n e j sytuacji. D o p i e r o p o m o c Archytasa z T a r e n t u u m o ż l i w i ł a m u w y b r n i ę c i e z opresji i p o w r ó t d o Grecji. W k r ó t c e p o t e m nastąpiła w a l k a o b a w i a j ą c e g o się o swoją w ł a d z ę Dionizjosa z D i o n e m , w y gnanie Dionizjosa Młodszego z Syrakuz, krótkotrwałe zwycięstwo i panowanie D i o n a , p r z e r w a n e j e g o s z y b k ą śmiercią. List VII p o w s t a j e p o n i e u d a n y c h p r ó b a c h w y c h o w a n i a w ł a d c y r e a l n e g o
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
122
na w ł a d c ę i d e a l n e g o . Z w r a c a się w n i m P l a t o n d o s y n a D i o n a i d o j e g o z w o l e n ników, a b y trwali przy swoich i d e a ł a c h i o b i e c u j e i m swą p o m o c . N a s t r o n a c h t e g o listu rozgrywa się dalszy ciąg d r a m a t u , k t ó r y rozpoczął się, g d y P l a t o n związał się z S o k r a t e s e m , szukając u n i e g o w i e d z y p o l i t y c z n e j , a k t ó r e g o p i e r w s z y m a k t e m była ś m i e r ć mistrza. T e r a z P l a t o n p i s z e d o syna D i o n a i d o j e g o z w o l e n n i k ó w , utrwalając swą łączność z n i m i i w s k a z u j ą c na s i e b i e j a k o na na rzędzie boskiej Opatrzności. Filozoficzna treść listu d o t y c z y w a ż n e g o z a g a d n i e n i a , j a k i m j e s t z d o b y cie p r a w d z i w e j m ą d r o ś c i . D i o n i z j o s M ł o d s z y nie zdołał osiągnąć p r a w d z i w e g o w y k s z t a ł c e n i a filozoficznego, t o ż s a m e g o z cnotą i z w i ą z a n e g o z p r z e m i a n ą ca łego życia. O k a z a ł się z d o l n y m d y k t a t o r e m , b r a k m u j e d n a k było wytrwałości i miłości d o p r z e d m i o t u . C h o c i a ż był w p e w n e j m i e r z e z a i n t e r e s o w a n y filozo fią - w y g n a n y p r z e z D i o n a miał n a u c z a ć w K o r y n c i e , a b ę d ą c j e s z c z e w Syrak u z a c h napisał d z i e ł o - to j e d n a k zdolności j e g o n i e w y d a ł y owoców. O p i s u j ą c m o t y w y i p r z e b i e g swojego t r z e c i e g o w y j a z d u d o S y r a k u z , Pla t o n p r z e d s t a w i a całą istotę filozofii i obraz p r a w d z i w e g o filozofa. J e s t to j e d e n z najsłynniejszych u s t ę p ó w p l a t o ń s k i c h . U p r a w i a n i e filozofii j e s t b o w i e m n i c z y m p o s ł a n n i c t w o , d o k t ó r e g o t r z e b a się n a r o d z i ć i k t ó r e m u t r z e b a się c a ł k o wicie p o ś w i ę c i ć . P r a w d z i w y filozof: S p e ł n i a c o k o l w i e k m a d o s p e ł n i e n i a w życiu, w s z ę d z i e j e d n a k i z a w s z e filozofii w i e r n y pozostaje i t r z y m a się t a k i e g o t r y b u d n i a c o d z i e n n e g o , który darząc trzeźwością u m y s ł u , sprzyja w m o ż l i w i e n a j w y ż s z y m s t o p n i u rozwojowi z d o l n o ś c i , p a m i ę c i i u m i e j ę t n o ś c i r o z u m o w a n i a . 132
W p r z y p a d k u filozofa w i e d z a p r z e k s z t a ł c a się w c n o t ę . N a j t r u d n i e j s z e j e s t j e d n a k przejście od w r a ż e ń z m y s ł o w y c h d o najwyższych s t o p n i p o z n a n i a . P i s z e o t y m P l a t o n t a k i m i słowy: 0 w s z y s t k i c h , k t ó r y pisali czy t e ż pisać b ę d ą o c z y m ś z tej d z i e d z i n y 1 twierdzą, ż e d z i ę k i t e m u , co usłyszeli o d e m n i e b ą d ź od i n n y c h , l u b t e ż d o s z e d ł s z y d o t e g o s a m o d z i e l n i e , o b e z n a n i są z t y m , co s t a n o w i p r z e d m i o t n a j p o w a ż n i e j s z y c h m o i c h rozważań, tyle t y l k o m a m d o p o w i e d z e nia, ż e n i e j e s t , z d a n i e m m o i m , m o ż l i w e , a b y r o z u m i e l i się na t y m c h o ciaż t r o c h ę . N i e m a t e ż ż a d n e j mojej r o z p r a w y omawiającej t e z a g a d n i e nia i z p e w n o ś c i ą n i g d y nie b ę d z i e . N i e są to b o w i e m rzeczy dające się ująć w słowa, t a k j a k w i a d o m o ś c i z z a k r e s u i n n y c h n a u k , ale z d ł u g o t r w a łego o b c o w a n i a z p r z e d m i o t e m , na m o c y zżycia się z n i m , n a g l e j a k b y p o d w p ł y w e m przebiegającej iskry, zapala się w d u s z y światło i p ł o n i e j u ż odtąd samo siebie podsycając . 133
Najwyższe poznanie, tak trudne do wyrażenia, jest więc rodzajem mi t y c z n e g o d o ś w i a d c z e n i a Boga. J e s t to p o z n a n i e I d e i D o b r a , D e m i u r g a , Boga. 1 3 2
1 3 3
Platon, Listy, VII, 340 d, przekł. M. Maykowska, s. 49. Ibidem, 3 4 1 c - d , s. 50.
123
VI. Dzieje platonizmu
T o m i s t y c z n e d o ś w i a d c z e n i e zajmuje w p ó ź n i e j s z y c h p i s m a c h P l a t o n a j e d n o z g ł ó w n y c h miejsc. J a k m ó w i P l a t o n w Timajosit. Z n a l e ź ć T w ó r c ę i Ojca tego całego wszechświata jest w i e l k i m przedsięwzię c i e m . L e c z g d y się go odkryło, jest niemożliwe objawić go w s z y s t k i m . 134
B a r d z o p i ę k n e j e s t z a k o ń c z e n i e Listu VI: [trzeba, abyście] oparli się na n i m [sc. t y m liście], n i b y na u k ł a d z i e i pra w o m o c n e j u s t a w i e , zaprzysięgając ją z powagą z a r a z e m w d z i ę c z n i e u ś m i e c h n i ę t ą i z radosną swobodą, siostrzycą powagi, i na Boga, w ł a d c ę w s z y s t k i e g o , co j e s t i co b ę d z i e , i na w ł a d c y t e g o i s p r a w c y ojca w s z e c h m o g ą c e g o się zaprzysięgając, k t ó r e g o , jeśli i s t o t n i e b ę d z i e m y m i ł o ś n i k a mi m ą d r o ś c i , p o z n a m y w s z y s c y tak j a s n o , j a k d a n e j e s t l u d z i o m szczęśli wym i błogosławionym . 135
N a w e t na p o d s t a w i e t a k k r ó t k i e g o opisu m o ż n a się p r z e k o n a ć , j a k i e b o g a c t w o z a g a d n i e ń kryje się w p i s m a c h p l a t o ń s k i c h . B o g a c t w o to b ę d ą c e w i e l k i m d o b r e m o k a z u j e się j e d n a k b y ć j e d n ą z p r z y c z y n u t r u d n i a j ą c y c h s y n t e t y c z n e ujęcie filozofii p l a t o ń s k i e j . M i m o wielości ś w i a d e c t w n i e m o ż n a z a t e m o d tworzyć jednolitego systemu platońskiego, a jedynie p e w n e genetycznie u z u p e ł n i a j ą c e się linie. Spośród działów filozofii, takich jak logika, fizyka i e t y k a , na czoło z a i n t e r e s o w a ń p l a t o ń s k i c h wybijają się d i a l e k t y k a , czyli n a u k a o i d e a c h , oraz polityka. O d S o k r a t e s a c z e r p i e P l a t o n zaufanie d o w i e d z y pojęciowej. N i e z m i e n n e poję cia n i e mogą j e d n a k d o t y c z y ć z m i e n n e j , heraklitejskiej rzeczywistości, a w i ę c p r z e d m i o t e m pojęć o g ó l n y c h j e s t inna rzeczywistość, którą stanowią i d e e (i5ea, el5oc). T r u d n o ś ć , p r z e d którą stanęli H e r a k l i t i eleaci, P l a t o n rozwiązuje dualis t y c z n i e . T w i e r d z i , że istnieją i d e e i świat zmysłowy, ale r e a l n e są tylko i d e e . I d e e bytują s a m o d z i e l n i e , są u ł o ż o n e h i e r a r c h i c z n i e . J e d y n i e i d e e i s t n i e ją, n a t o m i a s t rzeczy stają się. I d e e nie są fizyczne ani p s y c h i c z n e , lecz istnieją albo w s e n s i e l o g i c z n y m , albo religijnym. P l a t o n u j m u j e s t o s u n e k idei d o rze czy d w o j a k o : albo j a k o u c z e s t n i c t w o (|ie8e^ic) rzeczy w idei i o b e c n o ś ć idei (napODoioc) w rzeczach, albo określa i d e e j a k o p r a w z o r y (7tapa6eiy|i.aTO), a rzeczy j a k o o b r a z y (ei8coA,a). U P l a t o n a n a p o t y k a m y z a t e m kilka kategorii bytów. Są n i m i i d e e , rzeczy c i e l e s n e oraz b y t y znajdujące się p o m i ę d z y t y m i skrajnościami, czyli p r z e d m i o ty m a t e m a t y k i . W o k r e s i e p ó ź n y m n a s t ę p u j e u filozofa zwrot d o p i t a g o r e i z m u i u t o ż s a m i e n i e idei z liczbami. P l a t o n przyznaje d u s z y rolę zasady życia i p o z n a w a n i a . N a j w y ż s z e p o z n a n i e , j a k i e g o dostarcza d i a l e k t y k a , czyli p o z n a n i e idei, opiera się na a n a m n e z i e .
Platon, Timajos, 28 c, przekł. P. Siwek, s. 35. Platon, Listy, VI, 323 c - d , przekł. M. Maykowska, s. 24.
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
124
D l a t e g o p o z n a n i e w ż a d n y m s e n s i e n i e u t o ż s a m i a się z e s p o s t r z e g a n i e m , z c z y m związane jest stanowcze wyróżnienie poznania zmysłowego i umysłowego. W r a ż e n i a z m y s ł o w e m u s z ą b y ć k o r y g o w a n e p r z e z myśl. P o z n a w a n i e u m y s ł o w e n i e o p i e r a się n a s p o s t r z e g a n i u z m y s ł o w y m , lecz p i e r w o t n e są p o j ę cia. W r a ż e n i a z m y s ł o w e są t y l k o p e w n y m b o d ź c e m p r o w a d z ą c y m d o p r z y p o m i n a n i a , z c z e g o w y n i k a t e z a o w r o d z o n o ś c i naszej wiedzy. M a m y w i ę c u P l a t o n a połączenie racjonalizmu z aprioryzmem. W y r ó ż n i e n i e b y t ó w (rzeczy c i e l e s n e , p r z e d m i o t y m a t e m a t y k i i i d e e ) p r o w a d z i w Państwie d o p o d z i a ł u p o z n a n i a na o d p o w i e d n i e s t o p n i e . R z e c z y z m y s ł o w y c h d o t y c z y m n i e m a n i e (SóCoc), o b e j m u j ą c a m y ś l e n i e o b r a z a m i ( e i K a a t a ) i p r z e k o n a n i e (nicmc), a p r z e d m i o t ó w u m y s ł o w y c h d o t y c z y najwyższy rodzaj p o z n a n i a o k r e ś l a n y p r z e z P l a t o n a m i a n e m vór|aic, która dzieli się z n ó w n a 8idvotcc odnoszącą się d o p r z e d m i o t ó w m a t e m a t y c z n y c h i na w i e d z ę (erciaTr}|ir|) dotyczącą idei. Aidvoia j e s t p o z n a n i e m d y s k u r s y w n y m , a vór|oic i n t u i c y j n y m , k t ó r e p r z e c h o d z i aż w p e w i e n rodzaj o p i s a n e j w Liście VII ekstazy. D l a t e g o n a j w y ż s z e i najbliższe p o z n a n i u w r o d z o n e m u j e s t d i a l e k t y c z n e p o z n a n i e i n t u i c y j n e . N a j wyższą n a u k ą j e s t d i a l e k t y k a , która b a d a i d e e oraz związki z a c h o d z ą c e p o m i ę d z y n i m i , d z i ę k i c z e m u m o ż e t e ż wyjaśnić zjawiska, wskazując n a istniejące m i ę d z y n i m i l o g i c z n e zależności. W i e d z a n i e o p i e r a się w i ę c na d a n y c h z m y s ł o w y c h , lecz n a z a ł o ż e n i a c h , k t ó r e i n t e l e k t u w a ż a za najbardziej o c z y w i s t e . C h o ciaż d i a l e k t y k a j e s t b e z w z g l ę d n i e najwyższa, to j e d n a k i d e a ł e m n a u k i j e s t m a t e m a t y k a , z racji j e j a p r i o r y z m u i j a k b y n a t u r a l n e g o i d e a l i z m u . W Kraty/osie zajmuje się P l a t o n r ó w n i e ż filozofią j ę z y k a . W d i a l o g u t y m p o s t a w i o n e zostaje p y t a n i e , czy j ę z y k p o w s t a ł z n a t u r y ((p\xj£i), c z y z u m o w y (Geaet)? P l a t o n daje o d p o w i e d ź , ż e w n a s z e j , k o n k r e t n e j m o w i e p r z e w a ż a konwencja, ale w mowie idealnej powinna decydować o wszystkim zgodność z naturą. P l a t o n b y ł w r o g i e m m e c h a n i s t y c z n e j i n t e r p r e t a c j i świata i z a ł o ż e ń a t o m i zmu. Dlatego w b r e w D e m o k r y t o w i tłumaczy przyrodę celowo. T a celowość w s z e c h ś w i a t a p r o w a d z i P l a t o n a d o przyjęcia i s t n i e n i a Boga. Świat p o w s t a ł , p o n i e w a ż z a w s z e istniały D e m i u r g , i d e e i m a t e r i a (chaos). D e m i u r g k o n s t r u u j e świat w e d l e i d e i , w z o r u n a j d o s k o n a l s z e g o ż y w e g o j e s t e s t w a , o b e j m u j ą c e g o s o bą w s z y s t k i e i n n e . D l a t e g o świat j e s t m o ż l i w i e najlepszy, żywy, u d u c h o w i o n y , r o z u m n y . J e s t to kulisty, ż y w y o r g a n i z m . C i a ł o t e g o ś w i a t a - o r g a n i z m u p o w s t a ło z t w o r z y w a , k t ó r y m j e s t m a t e r i a , b ę d ą c a m i e j s c e m - p r z e s t r z e n i ą , w k t ó r e j urzeczywistniają się kształty. M a t e r i a j e s t t e ż przyczyną w s z e l k i e j n i e d o s k o n a łości w ś w i e c i e , a l e k o s m o s stara się b y ć c z y m ś p o ś r e d n i m m i ę d z y i d e a m i i m a terią, m i ę d z y b y t e m i n i e b y t e m . U t w o r z o n e z g e o m e t r y c z n y c h d r o b i n ciało świata ożywia d u s z a świata. K o s m o s o b e j m u j e j e d n a k b a r d z o w i e l e j e s t e s t w : n i e b i e s k i e b ó s t w a ( d u s z e pla n e t ) , c e n t r a l n e b ó s t w a , Z i e m i ę , d e m o n y , półbogów, w r e s z c i e ludzi i z w i e r z ę t a . Wraz z b ó s t w a m i o g n i s t y m i p o w s t a j e czas, k t ó r y j e s t o d b i c i e m w i e c z n o ści. B ó s t w a o g n i s t e wytwarzają w s z y s t k i e byty, z w y j ą t k i e m b ó s t w i r o z u m n y c h
VI. Dzieje platonizmu
125
d u s z l u d z k i c h , k t ó r e k s z t a ł t u j e D e m i u r g . N a j d o s k o n a l s z y m z b y t ó w na z i e m i j e s t c z ł o w i e k w swej m ę s k i e j formie. I n n e ż y w e b y t y są j e g o d e g e n e r a c j a m i , począwszy j u ż od kobiety. R o z w ó j świata p o l e g a na d e g e n e r a c j i , co stanowi w y raz p l a t o ń s k i e g o p e s y m i z m u w o d n i e s i e n i u d o n a t u r y i m a t e r i i . T e n p e s y m i z m wyraża się b a r d z o m o c n o w p l a t o ń s k i m d u a l i z m i e d u c h a i m a t e r i i . T r z e b a j a s n o z a z n a c z y ć , ż e u P l a t o n a p o raz p i e r w s z y d u s z a w y s t ę p u j e j a k o b y t czysto d u c h o w y . M a m y tu j e d n a k d u s z ę ujętą w d w ó c h z n a c z e n i a c h , w s z e r s z y m - b i o l o g i c z n y m i w w ę ż s z y m - religijnym. W y s t ę p u j ą c a w Timajosie d u s z a świata staje się w Prawach, a zwłaszcza w Epinomis, równoznaczna z p o j ę c i e m j e d n e j zasady, k t ó r a p r z e n i k a w s z y s t k o , co ż y w e . P l a t o n m ó w i na w e t o złej i n i e r o z u m n e j d u s z y świata, p o d l e g ł e j d u s z y r o z u m n e j i d o b r e j . D u s z a j e s t t y m , co się s a m o porusza i co j e s t ź r ó d ł e m w s z e l k i e g o r u c h u . P o z a t y m d u s z a j e s t t e ż ź r ó d ł e m p o z n a n i a . D u s z a l u d z k a pojęta j e s t zrazu j a k o n i e z ł o ż o n a (Fedoń), p ó ź n i e j w Państwie dzieli się ją na trzy części: r o z u m n ą (XoyiartKÓv), zapalczywą (0\)|iO£t8f]c), p o p ę d l i w ą (emG\)iir|TiKÓv), a w r e s z c i e części t e się lokalizuje (Timajos). P r z e w a g a p e w n y c h części n a d i n n y m i w p ł y w a na c h a r a k t e r j e d n o s t k o w y i zbiorowy. Z w i e r z ę t a mają d w i e części duszy, rośliny t y l k o najniższą, a g d y m o w a o n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y w c z ł o w i e k u , to d o t y c z y ona duszy samej w sobie, a więc duszy rozumnej. D u s z ą r o z u m n ą są o ż y w i e n i D e m i u r g , i d e e , b ó s t w a g w i e z d n e i Z i e m i a , cały świat, d e m o n y , p ó ł b o g o w i e i ludzie. C h a r a k t e r y s t y c z n y dla myśli p l a t o ń skiej j e s t d u a l i z m d u s z y i ciała. D u s z a r o z u m n a j e s t n i e m a t e r i a l n a , n i e z a l e ż n a od ciała, niezłożona, d o s k o n a l s z a od ciała (człowiek j e s t to d u s z a władająca ciałem), n i e ś m i e r t e l n a i p o k r z y w d z o n a p r z e z swe p o ł ą c z e n i e z ciałem. Cała p l a t o ń s k a na u k a o n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y m a p o d ł o ż e pitagorejsko-orfickie, głosząc n a u k ę o p r e e g z y s t e n c j i i w ę d r ó w c e d u s z . D o w o d y n i e ś m i e r t e l n o ś c i zakładają, ż e d u s z a j e s t zasadą życia, m a w i e d z ę wrodzoną, j e s t ź r ó d ł e m e t y k i i religii. P l a t o ń s k a n a u k a o d u s z y p r o w a d z i nas d o z a g a d n i e ń e t y c z n y c h . E t y k a d o t y c z y j e d n o s t k i i zbiorowości. N a j w y ż s z y m d o b r e m j e d n o s t k i j e s t szczęście, ale p r a w d z i w e szczęście daje t y l k o życie w ś w i e c i e idei. W o b e c n y m życiu szczęścia t e g o z n a l e ź ć n i e m o ż n a . L u d z i o m n i e pozostaje nic i n n e g o j a k t y l k o t ę s k n o t a za s z c z ę ś c i e m p r a w d z i w y m . N a świat, k t ó r y nas otacza, m o ż e m y p a t r z e ć j a k o na p u n k t wyjścia odsyłający d o świata idei l u b j a k o przeciwstawiają cy się i d e o m świat z ł u d z e ń i cieni. U P l a t o n a w y s t ę p u j ą p e w n e rysy h e d o n i s t y c z n e , ale p r z e z w y c i ę ż a j e k o n c e p c j a szczęścia u t o ż s a m i a n e g o z ideą D o b r a . E r o s j e s t t y m p ę d e m k u szczęściu, t ę s k n o t ą za n i m , a w a r u n k i e m szczęścia j e s t c n o t a . O g r o m n i e w a ż n e j e s t w filozofii P l a t o n a p o j ę c i e cnoty. Pojmując zrazu d u s z ę j a k o n i e p o d z i e l n ą (Fedoń), t r a k t u j e on c n o t ę p o s o k r a t e j s k u , a w i ę c czysto i n t e l e k t u a l n i e (Prota goras). T a k i e p o j ę c i e c n o t y z m i e n i a się wraz z w p r o w a d z e n i e m trójpodziału d u szy. W t e d y to P l a t o n z a c z y n a u w z g l ę d n i a ć rolę c z y n n i k ó w irracjonalnych w z d o b y w a n i u cnoty, t a k i c h j a k uczucia. Dialogi s o k r a t y c z n e k u l m i n u j ą c e w Protagorasie p r o w a d z ą d o Państwa, w k t ó r y m w y s t ę p u j e p i e r w s z a klasyfikacja c n ó t ( r o z w i n i ę t a n a s t ę p n i e p r z e z Arystotelesa). C z t e r y c n o t y stają się p o d s t a w ą
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
126
p a i d e i : m ą d r o ś ć (aocptcc), m ę s t w o (dv5peicc), r o z t r o p n o ś ć (ococppocwri) i s p r a w i e d l i w o ś ć (5iKaiCKXi)vr|). W e t y c e P l a t o n a z a c h o d z i p e w n a ewolucja p r o w a d z ą c a od n e g a t y w n e g o a s c e t y z m u w o d n i e s i e n i u d o d ó b r m o r a l n y c h d o ich hierarchizacji. S k r a j n y d u alizm p r z e ł a m a n y zostaje w teorii przyjaźni i miłości. P o c z ą t k o w a teza, ż e c n o ta j e s t j e d n a i ż e m o ż n a się jej w y u c z y ć , j a k b y z a n i k a , ale pozostaje n u t a d e t e r m i n i z m u (Timajos): n i k t n i e j e s t d o b r o w o l n i e zły. J e d n a k E r o s j e s t d w o j a k i , j e s t b o w i e m p o ż ą d a n i e m t e g o , co g ó r n e , i t e g o , co p r z y z i e m n e . Z t e g o w y n i k a z n a c z e n i e w y b o r u losu, o c z y s z c z e ń i z a d o ś ć u c z y n i e n i a . D u s z a łączy się z c i a ł e m , b y oczyścić się z g r z e c h u . W s z y s t k i e t e z a g a d n i e n i a łączą się ściśle z teorią d u szy, p o d o b n i e j a k i cały p r o b l e m e t y k i s p o ł e c z n e j i p a ń s t w a . D w a p i s m a - Państwo i Prawa - wyznaczają d w a etapy. P o d c z a s g d y Państwo j e s t swoistą u t o p i ą opartą na teorii idei i w i e d z y o n i c h , to Prawa p r z e d s t a wiają realny p r o j e k t . Z j e d n e j strony, w Państwie, m a m y idealny, k o m u n i s t y c z n y t o t a l i t a r y z m , k t ó r y c h a r a k t e r y z u j e stałość i u n i w e r s a l i z m k o n c e p c j i , orga n i c z n o ś ć , i n t e l e k t u a l i z m , h i e r a r c h i c z n o ś ć , asceza z d e c y d u j ą c y m z n a c z e n i e m w z o r u p a ń s t w a w duszy, z d r u g i e j o d e j ś c i e od ustroju i d e a l n e g o i e w o l u c j a w kierunku ustroju mieszanego. T e o r i a p a ń s t w a m a u P l a t o n a g ł ę b o k i s e n s w y c h o w a w c z y i na p a i d e i ę s k ł a d a się m u z y k a , a t l e t y k a , m a t e m a t y k a z astronomią, d i a l e k t y k a . W d i a l o g a c h p ó ź n y c h m a m i e j s c e u w y d a t n i e n i e roli m a t e m a t y k i i a s t r o n o m i i . Z p r o b l e m e m w y c h o w a n i a łączy się najściślej z a g a d n i e n i e s z t u k i i teologii. P l a t o n rozważa s z e r o k o r o z u m i a n ą m u z y k ę , roztrząsa spór filozofii z poezją. N a s t ę p u j e j e d n a k przejście od r a d y k a l i z m u p r e z e n t o w a n e g o w Państwie d o u m i a r u Praw. P l a t o n j e s t w d a l s z y m ciągu w r o g i e m s z t u k i n a ś l a d o w c z e j , ale u z n a j e w w y s o k i m s t o p n i u jej z n a c z e n i e w y c h o w a w c z e i w i e s z c z e , m i a n o w i c i e zaznacza w a g ę n a t c h n i e n i a w s z t u c e i h i e r a t y c z n o ś ć oraz a r y s t o k r a t y c z n o ś ć p r a w d z i w e j s z t u k i . Ś l e d z ą c rozwój p i s m P l a t o n a , t r z e b a s t w i e r d z i ć stałą e w o l u c j ę w k i e r u n k u teologii, e w o l u c j ę p r o w a d z ą c ą d o p r z e k o n a n i a , ż e B ó g j e s t o ś r o d k i e m w s z y s t k i e g o . T e o l o g i a j e s t dla P l a t o n a s z c z y t e m d i a l e k t y k i , d o której d r o g a w i e d z i e od a s t r o n o m i i i p o z n a n i a duszy. J e d n a k p o z n a n i a Boga n i e m o ż n a i n n y m p r z e k a z a ć (Timajos). Stąd racjonalizm n i e wystarcza, filozofia m u s i p r z e t o p i ć się w m i s t y k ę . S a m r o z u m n i e p r z e n i k a irracjonalnej m a t e r i i i n i e d o s i ę g a w p r o s t idei d o b r a . Filozofia j e s t w i ę c t y m , co p r z y s p o s a b i a d u s z ę d o s p o k r e w n i e n i a z d o b r e m i z p i ę k n e m . D l a t e g o P l a t o n j e s t n i e t y l k o twórcą s y s t e m u filozoficz n e g o , ale w i e s z c z e m z w i a s t u j ą c y m w i e l k o ś ć p r a w d z i w e j wiary i m i s t y k i , d o k t ó r e j nasz r o z u m p r z y r o d z o n y t ę s k n i , ale k t ó r e j n i e m o ż e osiągnąć.
2. Akademia Platońska P r z e z c z t e r d z i e ś c i lat był P l a t o n scholarcha A k a d e m i i . S a m a A k a d e m i a z j e d n e j s t r o n y okazała się instytucją długotrwałą, p o n i e w a ż z a m k n i ę t a została d o p i e r o
VI. Dzieje platonizmu
127
p r z e z cesarza J u s t y n i a n a w r o k u 529 p o C h r y s t u s i e , z d r u g i e j j e d n a k spośród szkół g r e c k i c h p o d w z g l ę d e m d o k t r y n y okazała się n a j m n i e j stała. D o najbliższego o t o c z e n i a filozofa należał F i l i p z O p u s , k t ó r y był p l a t o ń s k i m s e k r e t a r z e m , oraz biograf P l a t o n a , H e r m o d o r o s z S y r a k u z . D o b e z p o ś r e d n i c h u c z n i ó w P l a t o n a należał t a k ż e E u d o k s o s z K n i d o s , w y b i t n y a s t r o n o m skłaniający się k u h e d o n i z m o w i i utrzymujący, że p r z y j e m n o ś ć j e s t d o b r e m . R ó w n i e ż w a s t r o n o m i i o d z n a c z y ł się H e r a k l e i d e s z P o n t u , k t ó r y nawią zując d o p i t a g o r e j c z y k a E k f a n t o s a , twierdził, ż e Z i e m i a j e s t w ś r o d k u świata, obraca się d o o k o ł a swej osi, a M e r k u r y i W e n u s kręcą się w o k ó ł Słońca. P o p r z e z A r y s t a r c h a z S a m o s w p ł y n ą ł o n p o ś r e d n i o na K o p e r n i k a . H e r a k l e i d e s był p o n a d t o z w o l e n n i k i e m a t o m i z m u , ale w p r z e c i w i e ń s t w i e d o D e m o k r y t a u w a ż a ł , ż e a t o m y różnią się j a k o ś c i o w o . P o z a t y m sądził, ż e świat n i e p o w s t a ł m e c h a n i c z n i e , lecz z woli rządzącej w s z y s t k i m , r o z u m n e j istoty. M o ż n a p r z y p u s z c z a ć , że H e r a k l e i d e s pojmował duszę materialnie jako ukształtowaną z materii e t e rycznej i mającą n a t u r ę świetlną. D o u c z n i ó w z a i n t e r e s o w a n y c h kosmologią należał K r a n t o r z Soloi, k t ó r y był a u t o r e m p i e r w s z e g o k o m e n t a r z a d o T/ma/osa. P o d o b n i e j a k K s e n o k r a t e s u w a ż a ł o n , ż e opis p o w s t a n i a świata p r z e d s t a w i o n y w dialogu j e s t pozaczasowy. N i e k t ó r z y z c z ł o n k ó w A k a d e m i i zwrócili się w k i e r u n k u b a d a ń p r a k t y c z n o - p o l i t y c z n y c h , ale u m y s ł e m najbardziej u n i w e r s a l n y m był A r y s t o t e l e s . J a k P l a t o n p r z e w y ż s z y ł p o d w z g l ę d e m wielkości u m y s ł u i d o k o n a n e g o dzieła in n y c h u c z n i ó w S o k r a t e s a , t a k A r y s t o t e l e s wyrósł p o n a d u c z n i ó w P l a t o n a . J e d n a k p o ś m i e r c i mistrza s c h o l a r c h a A k a d e m i i n i e został A r y s t o t e l e s , ale s i o s t r z e n i e c P l a t o n a S p e u z y p , k t ó r y s p r a w o w a ł urząd w latach 3 4 7 - 3 3 9 p r z e d C h r y s t u s e m . P r z y j m o w a ł o n , poza r o z u m o w y m , p o z n a n i e z m y s ł o w e , k t ó r e m u p r z y p i s y w a ł p e w n o ś ć oraz u t o ż s a m i a ł liczby m a t e m a t y c z n e z i d e a l n y m i . P o d o b n i e j a k S p e u z y p , d o p ó ź n e j n a u k i p l a t o ń s k i e j nawiązywał drugi z e scholarchów, K s e n o k r a t e s z C h a l c e d o n u (lata 3 3 9 - 3 1 4 p r z e d C h r y s t u s e m ) , k t ó r y idąc ś l a d e m S p e u z y p a przyczynił się d o u m o c n i e n i a p i t a g o r e i z m u w A k a d e m i i . S t o s o w n i e d o relacji S e k s t u s a E m p i r y k a wyróżniał o n trzy s t o p n i e p o z n a n i a . P i e r w s z y s t a n o w i ł a w i e d z a dająca p e ł n ą p r a w d ę , a dotycząca p o n a d n i e b i e s k i e g o b y t u u m y s ł o w e g o (vorycfi o w i a ) . D r u g i m było m n i e m a n i e , w k t ó r y m j e d n o c z y się p r a w d a z f a ł s z e m (5ó^a) i k t ó r e d o t y c z y n i e b a s a m e g o . T r z e c i m w y o b r a ź n i a d o t y c z ą c a t e g o , co p o n i ż e j n i e b a , czyli b y t u z m y s ł o w e g o (aia6r|Tfi o u c i a ) . K s e n o k r a t e s t w i e r d z i ł p o n a d t o , że p o n a d n i e b i e s k i e b ó s t w o j e s t d o skonałą j e d n o ś c i ą i r e p r e z e n t u j e e l e m e n t m ę s k i . P o n i ż e j z n a j d u j e się ż e ń s k a d w o i s t o ś ć . Ś w i a t j e s t o d w i e c z n y , ale t y l k o świat n a d k s i ę ż y c o w y j e s t n i e z m i e n ny, a świat p o d k s i ę ż y c o w y p o d l e g a z m i a n o m . 1 3 6
Z a n a s t ę p n y c h scholarchów, P o l e m o n a z A t e n , K r a t e s a i i n n y c h (lata 3 1 4 - 2 6 8 p r z e d C h r y s t u s e m ) , wzmagają się z a i n t e r e s o w a n i a e t y c z n e prowadzą c e d o s y s t e m a t y z a c j i d ó b r . W ó w c z a s A k a d e m i a zbliża się raczej d o c y n i z m u ,
Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, VII, 147.
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
128
c h o ć z a w s z e j e s t m n i e j skrajna, r e p r e z e n t u j ą c t e z ę . ż e u c z u ć n i e n a l e ż y c a ł k o w i c i e u s u w a ć , ale m i a r k o w a ć . D r u g i o k r e s A k a d e m i i P l a t o ń s k i e j , czyli Ś r e d n i a A k a d e m i a , j e s t e p o k ą s c e p t y c y z m u a k a d e m i c k i e g o , k t ó r e g o w y b i t n y m i p r z e d s t a w i c i e l a m i byli A r k e zylaos ( s c h o l a r c h a A k a d e m i i w p o ł o w i e I I I w. p r z e d C h r y s t u s e m ) oraz K a r n e a des pełniący funkcję scholarchy wiek po Arkezylaosie. P o t e m , j e s z c z e w II w. p r z e d C h r y s t u s e m r o z p o c z y n a się trzeci o k r e s A k a d e m i i , k t ó r y z n a m i o n u j e zrazu e k l e k t y z m (za s c h o l a r c h a t u F i l o n a z L a r y s sy żyjącego w I w. p r z e d C h r y s t u s e m ) , n a s t ę p n i e w z m o ż o n e z a i n t e r e s o w a n i a religijne, a w r e s z c i e n e o p l a t o n i z m , zwłaszcza za s c h o l a r c h a t u P r o k l o s a (lata 4 5 0 - 485 po Chrystusie).
R O Z D Z I A Ł VII
Arystoteles M o ż n a b y p o w i e d z i e ć , ż e cała racja b y t u P l a t o n a i p l a t o n i z m u przejawia się w p r z y g o t o w a n i u g r u n t u p o d filozofię Arystotelesa. T r z e b a było b o w i e m skraj ności i przesady, d o k t ó r e j doszła d o k t r y n a P l a t o n a , a b y m ó g ł z a i s t n i e ć u m i a r A r y s t o t e l e s a . P l a t o n i z m i a r y s t o t e l i z m stanowią d w a z a s a d n i c z e wiązania n i e t y l k o myśli g r e c k i e j , ale w s z e l k i e j filozofii. G d y b y n i e z d o b y t a p r z e z P l a t o n a t w i e r d z a d u c h o w o ś c i , z a p e w n e realizm A r y s t o t e l e s a n i e u c h r o n i ł b y się od in terpretacji m a t e r i a l i s t y c z n e j , którą i t a k nieraz m u n a d a w a n o . W i ę z y łączące A r y s t o t e l e s a z P l a t o n e m n i e są t y l k o n i ć m i przyjaźni i przywiązania u c z n i a d o mistrza, ale polegają na g ł ę b o k i m filozoficznym p o k r e w i e ń s t w i e . D o p i e r o n a tle t e g o p o k r e w i e ń s t w a m o ż n a z r o z u m i e ć w p e ł n i różnice. Biografowie starożytni pozostawili n a m s z e r e g relacji o życiu A r y s t o t e l e sa. Filozof urodził się na p ó ł w y s p i e t r a c k i m w Stagirze o k o ł o roku 384 p r z e d C h r y s t u s e m . Stąd z w a n y j e s t Stagirytą. J e g o ojciec N i k o m a c h p o c h o d z i ł z M e s senii i był p r z y j a c i e l e m oraz l e k a r z e m A m y n t a s a I I , ojca F i l i p a M a c e d o ń s k i e go. M a t k a p o c h o d z i ł a z C h a l k i s na E u b e i . Z g o d n i e z z a s a d a m i korporacji lekarskiej A s k l e p i a d ó w N i k o m a c h w i n i e n był s y n a s w e g o w y k s z t a ł c i ć n a lekarza. Być m o ż e d z i e ł o to rozpoczął, ale o b o j e r o d z i c e zmarli, g d y A r y s t o t e l e s był j e s z c z e d z i e c k i e m , i w y c h o w a n i e wziął w s w e r ę c e P r o k s e n o s z A t a r n e u s u w Myzji. O tych p i e r w s z y c h latach nic bliż szego nie wiemy. Z a p e w n e Arystoteles otrzymał wówczas f u n d a m e n t y wy kształcenia m e d y c z n e g o i przyrodniczego w d u c h u demokrytejskim. W w i e k u lat o s i e m n a s t u (ok. 366 r.), A r y s t o t e l e s u d a j e się p o raz p i e r w szy d o A t e n i w s t ę p u j e d o A k a d e m i i . P r a c u j e w niej p r z e z d w a d z i e ś c i a lat, aż d o ś m i e r c i P l a t o n a w roku 3 4 7 . Z r a z u należał A r y s t o t e l e s d o g r o n a uczących się, a P l a t o n - z e w z g l ę d u na w y b i t n e zdolności i p r a c o w i t o ś ć - n a z y w a ł go c z y t e l n i k i e m l u b r o z u m e m (voa>c). N i e b a w e m w s t ę p u j e d o grona nauczających (miał u c z y ć r e t o r y k i , tworząc p r z e c i w w a g ę dla s ł y n n e j szkoły I z o k r a t e s a ) i w t e d y to zawiązują się nici w z a j e m n e j zależności m i ę d z y P l a t o n e m i A r y s t o t e l e s e m . Z j e d n e j s t r o n y w p i s m a c h p l a t o ń s k i c h m o ż n a o d k r y ć ślady w p ł y w u A r y s t o t e lesa. Z d r u g i e j s t r o n y A r y s t o t e l e s , k t ó r y p ó ź n i e j t a k z d e c y d o w a n i e w y s t ę p u j e p r z e c i w n a u c e P l a t o n a o i d e a c h , z a w s z e z a c h o w a k u l t dla mistrza. K u l t t e n s z c z e g ó l n i e silnie przebija w e w c z e s n y c h p i s m a c h , t a k i c h j a k dialog Eudemos. N i e w i e m y d o k ł a d n i e , z j a k i e g o p o w o d u , ale zaraz p o śmierci P l a t o n a A r y s t o t e l e s i K s e n o k r a t e s opuszczają A k a d e m i ę . Z j e d n e j s t r o n y z b y t w y b i t n y u m y s ł , j a k i m był A r y s t o t e l e s , n i e mieścił się w A k a d e m i i p o z b a w i o n e j p l a t o ń s k i e g o k i e r o w n i c t w a , z d r u g i e j przyczyną m o g ł y b y ć n i e s n a s k i w y n i k a j ą c e z e scholarchatu Speuzypa. Stosunki nawiązane dzięki opiekunowi Proksenosowi z Atarneusu spo w o d o w a ł y , ż e A r y s t o t e l e s u d a ł się na w y b r z e ż e Troady, d o Myzji i osiadł w As-
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
130
sos. T y r a n e m Assos i A t a r n e u s u był j e g o bliski przyjaciel H e r m i a s z , k t ó r y był w ł a d c ą - f i l o z o f e m i j u ż p r z e d t e m ściągnął d o s i e b i e w i e l u c z ł o n k ó w A k a d e m i i . W Assos z a k ł a d a A r y s t o t e l e s szkołę. R o z p o c z y n a się w t e d y b a r d z o p ł o d n y o k r e s j e g o życia. P i s z e , w y k ł a d a i p r z e p r o w a d z a b a d a n i a . T a m t e ż ż e n i się z siostrzenicą H e r m i a s z a , P y t h i a s . P r a w d o p o d o b n i e z p o w o d u r o z r u c h ó w poli t y c z n y c h ( w p ł y w y p e r s k i e i opozycja p r z e c i w n i m ) m u s i a ł A r y s t o t e l e s o p u ś c i ć Assos. P r z e n o s i się d o M i t y l e n y na L e s b o s i t a m p r z e b y w a d o roku 343/342 k i e d y to Filip M a c e d o ń s k i w z y w a go na swój d w ó r i o d d a j e j e g o o p i e c e w y c h o w a n i e t r z y n a s t o l e t n i e g o A l e k s a n d r a . Arystoteles n a t y c h m i a s t p r z y j m u j e to w e z w a n i e i p o z o s t a j e n a d w o r z e m a c e d o ń s k i m p r z e z p r a w i e d z i e w i ę ć lat, d o r o k u 335/334. Z a p e w n e dla g r o m a d k i swoich u c z n i ó w p i s z e z a g i n i o n e t e k s t y O mo narchii i Aleksander, czyli o kolonizacji. Doprowadziwszy do pewnego etapu wychowanie Aleksandra, Arystote les wraca p o d w u n a s t u latach d o A t e n . J e d n a k z b y t d a l e k o o d s z e d ł j u ż o d A k a d e m i i (zwłaszcza o d p a n u j ą c e g o t a m w ó w c z a s p i t a g o r e i z m u ) , b y m ó c z n ó w d o niej wstąpić i w niej u r z e c z y w i s t n i a ć s w e p l a n y n a u k o w e . P o s t a n a w i a założyć własną s z k o ł ę , w w y n i k u c z e g o p o w s t a j e p o d o b n y d o A k a d e m i i z w i ą z e k religij ny poświęcony kultowi M u z . A r y s t o t e l e s p r z e w o d z i ł swojej szkole, która znajdowała się na p ó ł n o c n o - w s c h o d n i m p r z e d m i e ś c i u A t e n , p r z e z d w a n a ś c i e lat. S z k o ł ę a r y s t o t e l e s o w s k ą , czyli L i c e u m , n a z y w a n o p e r y p a t e t y c z n ą l u b P e r y p a t e m . N a z w a ta p o c h o d z i od w y r a z u 7iepi7taT0C, czyli ' p r o m e n a d a ' czy ' k r u ż g a n e k ' . Z p o w o d u g o r ą c e g o kli m a t u k a ż d a g r e c k a szkoła miała swój TtepircaTOC. J e d n a k z j a k i e g o ś p o w o d u n a zwa ta p r z y l g n ę ł a d o L i c e u m i j u ż w starożytności s z k o ł ę A r y s t o t e l e s a n a z y w a n o 7tepi7taxoc, a j e g o u c z n i ó w ' t y m i z k r u ż g a n k u ' (oi C K XOV Tcepirarcoi)). C h o c i a ż n i e w s z y s t k i e w y k ł a d y o d b y w a ł y się w czasie p r z e c h a d z e k , t o j e d n a k w y d a j e się, ż e d y s k u s j e spacerujących g r u p e k czy s a m o t n e s p a c e r y sta nowiły w a ż n y e l e m e n t n a u k i . P o d o b n o ranki były p o ś w i ę c o n e s p a c e r o m d y s kusyjnym, a popołudnia normalnym, wygłaszanym i notowanym wykładom w salach. W L i c e u m d o k o n a n o w p r o s t g i g a n t y c z n e j , w s p ó l n e j pracy, w trak cie której k o n i e c z n a była z n a k o m i t a organizacja c a ł e g o p r z e d s i ę w z i ę c i a . W 3 2 3 r. p r z e d C h r y s t u s e m zmarł A l e k s a n d e r W i e l k i . J e s t t o w y d a r z e n i e dla L i c e u m w a ż k i e . W p ł y w a o n o u j e m n i e na losy szkoły, którą u w a ż a n o za pla c ó w k ę m a c e d o ń s k ą . Z a p e w n e w s k u t e k intryg A k a d e m i i i I z o k r a t e s a zorganizo w a n y został p r o c e s p r z e c i w k o A r y s t o t e l e s o w i . W o s k a r ż e n i u p o s t a w i o n o m u za rzut przyjaźni z e z w i ą z a n y m z M a c e d o n i ą H e r m i a s z e m . A r y s t o t e l e s , n i e chcąc p o d z i e l i ć losu S o k r a t e s a , u c i e k ł z A t e n . Miał w ó w c z a s p o w i e d z i e ć , ż e c h c e s w y m p o s t ę p o w a n i e m u n i k n ą ć t e g o , b y się A t e n y drugi raz s p l a m i ł y z b r o d n i ą p o p e ł n i o n ą n a filozofii. A r y s t o t e l e s wyjeżdża d o C h a l k i s , g d z i e z a p a d a na cięż ką c h o r o b ę ż o ł ą d k a i, l e d w o u k o ń c z y w s z y sześćdziesiąt d w a lata, u m i e r a w ro ku 322 przed C h r y s t u s e m . Z a c h o w a ł się t e s t a m e n t Arystotelesa, w którym, co z n a m i e n n e w zestawie niu z t e s t a m e n t e m Platona, troszczy się wielce o swą rodzinę. W y m i e n i a w n i m N i k a n o r a , syna s w e g o o p i e k u n a Proksenosa, Pythias, swą córkę z pierwszego mał-
VII. Arystoteles
131
żeństwa, którą przeznacza na ż o n ę dla Nikanora, N i k o m a c h a , swego syna z dru giego związku, oraz H e r p y l l i d ę , swą nałożnicę. W przeciwieństwie d o Platona nie w s p o m i n a nic w t e s t a m e n c i e o szkole. N a s t ę p c ą swoim ustanawia Teofrasta. W L i c e u m za życia A r y s t o t e l e s a d o k o n a n o n a p r a w d ę w i e l k i c h dzieł. P r z e z p r a w i e t r z y n a ś c i e lat s w e g o s c h o l a r c h a t u zebrał d u ż e f u n d u s z e . Z a ł o ż o n a t a m b i b l i o t e k a miała b y ć w z o r e m dla s ł y n n y c h b i b l i o t e k w P e r g a m o n i e i w A l e k s a n d r i i . O p r ó c z k s i ą ż e k z g r o m a d z o n o w niej w s p a n i a ł e zbiory m a p , zbiory zo o l o g i c z n e , b o t a n i c z n e oraz m o d e l i g e o m e t r y c z n y c h , a s t r o n o m i c z n y c h , m e c h a n i c z n y c h . W L i c e u m A r y s t o t e l e s u r z e c z y w i s t n i a ł wielki p l a n w s p ó l n e j pracy naukowej. A r y s t o t e l e s był u m y s ł e m e n c y k l o p e d y c z n y m , ale m i m o swej miłości d o k o l e k c j o n o w a n i a i klasyfikacji n i g d y nie skostniał w erudycji, lecz pozostał p r z e d e w s z y s t k i m w i e l k i m filozofem, m e t a f i z y k i e m i fizykiem. T a g ł ę b o k o fi lozoficzna p o s t a w a p o ł ą c z o n a z n a u k o w ą dociekliwością przebija z j e g o z a c h o wanych pism i jedna mu zwolenników we wszystkich pokoleniach. Pod wzglę d e m m n o g o ś c i z a i n t e r e s o w a ń i wielkości z a m i e r z e ń p o p r z e d z a ł go D e m o k r y t i szkoła w A b d e r z e . P i ę k n i e m ó w i o n i m J. W. G o e t h e : Arystoteles u s t o s u n k o w u j e się d o świata j a k człowiek, j a k b u d o w n i c z y . Znalazł się na tej ziemi i tu m a działać, i tworzyć. Rozgląda się za g r u n t e m , ale p o to tylko, a b y znaleźć w n i m p o d s t a w ę . [...] Kreśli gigantyczny fun d a m e n t dla s w e g o g m a c h u , zewsząd ściąga surowce, p o r z ą d k u j e j e i ukła da, krocząc k u górze i b u d u j ą c regularną p i r a m i d ę , podczas g d y P l a t o n szu ka n i e b a p o d o b n y d o o b e l i s k u , a raczej d o ostrego, ognistego p ł o m i e n i a . 137
W i e l e c z y n n i k ó w z e w n ę t r z n y c h i s a m a treść s y s t e m u złożyły się na to, ż e czas a r y s t o t e l i z m u nie nastał s z y b k o . J e g o z n a c z e n i e ogarną d o p i e r o w i e l k i e fi lozofie w y r o s ł e na g r u n c i e m o n o t e i z m u : ż y d o w s k a ( M a j m o n i d e s ) , a r a b s k a (Awerroes) i c h r z e ś c i j a ń s k a ( T o m a s z ) . S t a r o ż y t n o ś ć k o m e n t o w a ł a A r y s t o t e l e s a , ale n i e d o c e n i a ł a w p e ł n i j e g o wielkości o d k r y t e j p r z e z w i e k i p ó ź n i e j s z e . N i e z m i e r n e b o g a c t w o p i s m A r y s t o t e l e s a p o ł ą c z o n e z ich fragmentarycznością i n i e jasnością w i e l u miejsc stało się przyczyną faktu, ż e pod w z g l ę d e m liczby k o m e n t a r z y , o p r a c o w a n i a p i s m a r y s t o t e l e s o w s k i c h zajmują p o Piśmie Świętym d r u gie m i e j s c e . W historii były o k r e s y p r z y ć m i e n i a i r o z k w i t u a r y s t o t e l i z m u , ale A r y s t o t e l e s n i e w ą t p l i w i e okazał się a u t o r e m i g e n i u s z e m n i e z w y k l e p ł o d n y m i i n s p i r u j ą c y m dla p o t o m n y c h . T r u d n o ustalić a u t e n t y c z n o ś ć i c h r o n o l o g i ę j e g o p i s m , k t ó r e r a z e m z d z i e ł a m i b e z p o ś r e d n i c h u c z n i ó w tworzą w i e l k i e Corpus Aristotelicum. P r z e c h o wały się z e starożytności katalogi tych p i s m , spośród k t ó r y c h najważniejsze c z t e r y są d z i e ł e m D i o g e n e s a L a e r t i o s a , H e z y c h i u s z a z M i l e t u , p e r y p a t e t y k a
1 3 7
J. W. Goethe, Farbenlehre, s. 551.
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
132
P t o l e m e u s z a ( I - I I w. p o C h r y s t u s i e ) i A n d r o n i k o s a z R o d o s (I w. p r z e d C h r y s t u s e m ) , a k t ó r e zawierają p r a w i e w s z y s t k i e t y t u ł y Corpus Aristotelicum . m
N i e z w y k l e b a r w n e i n i e j a s n e były k o l e j e p i s m A r y s t o t e l e s a . W e d l e j e d n e j wersji b y ł y o n e u k r y w a n e w r a z z całą b i b l i o t e k ą Teofrasta p r z e d z a b o r c z o ścią w ł a d c ó w p e r g a m e ń s k i c h . P o d o b n o p r z e z o k o ł o sto p i ę ć d z i e s i ą t lat leżały z ł o ż o n e w p i w n i c y i d o p i e r o w I w. p r z e d C h r y s t u s e m d o s t a ł y się d o z b i o r ó w A p e l l i k o n a z T e o s . N i e d o s t ę p n o ś ć p i s m p r z e z t a k d ł u g i czas w p ł y n ę ł a n a n i e z n a j o m o ś ć a r y s t o t e l i z m u p o Teofraście. Z t e g o t e ż p o w o d u p r z e d s t a w i c i e l e p e r y p a t e t y z m u n i e m i e l i p e w n o ś c i , ustalając t e z y mistrza. P o d o b n o p o p u l a r n e b y ły t y l k o m ł o d z i e ń c z e p i s m a Stagiryty, a dzieła n a u k o w e z n a n o t y l k o z w y r y w ków, aż d o c z a s u g d y w I w. p r z e d C h r y s t u s e m A n d r o n i k o s dotarł d o z b i o r ó w Apellikona i przygotował redakcję pism. Z a s a d n i c z o p i s m a a r y s t o t e l e j s k i e dzielą się n a d w i e grupy, w y k o ń c z o n e i z a r y s o w a n e . W r o z m a i t y s p o s ó b o k r e ś l a n o t e d w i e grupy, ale b e z w ą t p i e n i a u p o d s t a w y w s z y s t k i c h o k r e ś l e ń t k w i ł a ś w i a d o m o ś ć o d m i e n n o ś c i t y c h d w u ro dzajów p i s m . U k o m e n t a t o r ó w g r e c k i c h z n a j d u j e m y podział n a s y n t a g m a t y c z ne (planowe) i h y p o m n e m a t y c z n e (notatki). J e d n a k nie można zapominać, że n o t a t k i w c h o d z i ł y r ó w n i e ż w skład w i ę k s z y c h , całościowych o p r a c o w a ń . W i n n y m często powtarzanym podziale rozróżniano wśród prac Arystote lesa dzieła l i t e r a c k i e i w y k ł a d y n a u k o w e (jieGoSoi) c z y t e ż p r a c e e g z o t e r y c z n e (E^oreptKoi A,óyoi) i e z o t e r y c z n e , czyli a k r o a m a t y c z n e (ocKpóaoic) ( n i e t y l k o lu ź n e n o t a t k i , a l e t e ż dzieła t w o r z o n e i p i s a n e t y l k o n a u ż y t e k w e w n ę t r z n y L i ceum). M o ż e m y przypuszczać, że pisma szkolne powstały głównie w okresie działania L i c e u m , a w y d a n e p r z e z s a m e g o A r y s t o t e l e s a p i s m a e g z o t e r y c z n e p o w s t a ł y w c z e ś n i e j , j e s z c z e p r z e d z a ł o ż e n i e m szkoły. J a k d o w i a d u j e m y się z p r z e k a z ó w , cała s p u ś c i z n a A r y s t o t e l e s a była o g r o m n a , b o w i e m o b e j m o w a ł a o k o ł o tysiąca ksiąg. W y d a n e p r z e z B e k k e r a d z i e ł a stanowią o k o ł o j e d n e j szóstej całości. Z t e j w i e l k i e j s p u ś c i z n y m a m y za t e m t y l k o r e s z t k i i u ł a m k i . W swej twórczości pisarskiej A r y s t o t e l e s z n a j d u j e się zrazu p o d w p ł y w e m P l a t o n a i p i s z e dialogi. A n i j e d e n z n i c h n i e d o c h o w a ł się d o n a s z y c h c z a s ó w w całości, d o t r w a ł y n a t o m i a s t t y l k o f r a g m e n t y i ś w i a d e c t w a i n n y c h a u t o r ó w . C h o c i a ż n a p o d s t a w i e z a c h o w a n y c h prac, k t ó r y m i są p i s m a p r z e z n a c z o n e n a u ż y t e k szkoły, t r u d n o n a m s o b i e w y o b r a z i ć , ż e A r y s t o t e l e s m ó g ł b y ć m i s t r z e m stylu, C y c e r o w s p o m i n a o j e g o w s p a n i a ł e j s z t u c e w y m o w y . Z f r a g m e n t ó w i o p i n i i s t a r o ż y t n y c h m o ż e m y w n i o s k o w a ć , ż e dialogi A r y s t o t e lesa b y ł y p o d o b n e d o d i a l o g ó w z p ó ź n e g o o k r e s u twórczości P l a t o n a . C e c h o w a ł je brak wprowadzeń, długie spekulatywne wywody, a sam Arystoteles był jed n y m z rozmówców dialogu. P i e r w s z y m z t y c h d i a l o g ó w b y ł z a p e w n e Eudemos, czyli o duszy, k t ó r y j e s t n a ś l a d o w n i c t w e m p l a t o ń s k i e g o Fedona. S ł y n n y b y ł dialog z a t y t u ł o w a n y Zachę ta do filozofii (riporpeKTiKÓc), b ę d ą c y w z o r e m dla s ł a w n e g o Hortensjusza C y c e Podstawowym wydaniem dzieł Arystotelesa jest wydanie I. Bekkera, Aristotelis Opera, Berlin 1831.
133
VII. Arystoteles
rona. Był t e ż d u ż y dialog O filozofii, w k t ó r y m zaznacza się j u ż w y r a ź n i e o d e j ście od p l a t o n i z m u , k r y t y k a k o n c e p c j i idei, a zwłaszcza u t o ż s a m i e n i a ich z licz b a m i . Z t e g o o k r e s u p o c h o d z i b a r d z o w i e l e dialogów, k t ó r e z n a m y t y l k o z t y t u łów: O polityce, Gryllos, czyli o retoryce, O modlitwie, 0 poetach, 0 sprawiedliwości. S z e r e g z n i c h m a t y t u ł y p l a t o ń s k i e , t a k i e j a k Sofista czy Meneksenos. R e d a g u j e t e ż A r y s t o t e l e s r o z p r a w ę P l a t o n a 0 dobru i k r y t y k u j e t e o r i ę idei w k s i ę d z e 0 ideach. C a ł a ta o b s z e r n a t w ó r c z o ś ć zaginęła. P i s m a n a u k o w e o b e j m u j ą n i e u p o r z ą d k o w a n e , najczęściej l u ź n o z e sobą p o ł ą c z o n e n o t a t k i . Styl ich j e s t b a r d z o surowy. M a t e r i a ł y d o w y k ł a d ó w są c z ę ściowo t y l k o o p r a c o w a n e stylistycznie, a c z ę ś c i o w o p r z e d s t a w i a n e w w i e l k i m zarysie. P o z a t y m z r o z u m i e n i e t e k s t u u t r u d n i a w d u ż y m s t o p n i u u k ł a d 1 w y n i k a j ą c y z n i e g o b r a k łączności treściowej m i ę d z y k s i ę g a m i . P i s m a t e były r o z p o w s z e c h n i a n e j a k o w y k ł a d y i n i e były p u b l i k o w a n e . Ich o s t a t e c z n y u k ł a d j e s t w y n i k i e m redakcji d o k o n a n e j p r z e z A n d r o n i k o s a , k t ó r y łączy t e k s t y d o t y c z ą c e o k r e ś l o n e g o działu, na p r z y k ł a d s p r a w p r z y r o d n i czych czy p o l i t y c z n y c h (ev xoic cpuaucoic, ev T O I C K O A I T I K O I C ) . N i e j e d n o k r o t n i e r o z m a i t e w e r s j e t e g o s a m e g o w y k ł a d u u m i e s z c z a n o raz w t e j , raz z n ó w w i n n e j g r u p i e . T o j e s t przyczyną, iż c z ę s t o w p i s m a c h A r y s t o t e l e s a s p o t k a ć m o ż n a t e ksty podwójne. P r z e g l ą d u zawartości p i s m Arystotelesa d o k o n a m y w e d ł u g u k ł a d u zawar t e g o w Corpus Aristotelicum u B e k k e r a . P i e r w s z y m i p i s m a m i w j e g o w y d a n i u są t e k s t y l o g i c z n e . Kolejność ta m a swoje u z a s a d n i e n i e filozoficzne, p o n i e w a ż A r y s t o t e l e s p o w i a d a , ż e d o s t u d i u m metafizyki m o ż n a przejść t y l k o w t e d y , g d y z n a się j u ż l o g i k ę . O k r e ś l e n i e tych p i s m j a k o Organon (TO ópyaviKd) p o c h o dzi o d k o m e n t a t o r ó w . Organon o b e j m u j e n a s t ę p u j ą c e części: 1. Kategorie (KaTryyopioa), k t ó r e traktują o n a j p o w s z e c h n i e j s z y c h orzecz n i k a c h , czyli najważniejszych g a t u n k a c h . 2. Hermeneutyka (Flepi ep|ir|veiac), która d o t y c z y z d a ń t w i e r d z ą c y c h i przeczących. 3. Analityki pierwsze ('Ayo^/UTiKCC rcpórepa) p o ś w i ę c o n e sylogistyce oraz Analityki wtóre ('Avc$/UTiKd ixrrepa) d o t y c z ą c e d o w o d z e n i a . 4. Topiki (To7tiK(x), k t ó r e mówią o d o w o d z e n i u p r a w d o p o d o b n y m . 5. I X k s i ę g ę Topik s t a n o w i traktat O dowodach sofistycznych (EocpioriKoi tk£y%oi), czyli o sofizmatach. D r u g ą wielką g r u p ę p i s m , obejmującą p o ł o w ę z a c h o w a n y c h t e k s t ó w , stanowią p i s m a fizyczne. Są to s w o b o d n e t r a k t a t y p o c h o d z ą c e z w c z e s n e g o o k r e s u twórczości. N a czoło w y s u w a się Fizyka (Ouaiicri dtKpóaaic), czyli ogól ny w y k ł a d filozofii. O p r ó c z n i e g o m a m y t e ż s z e r e g rozpraw d r o b n i e j s z y c h , k t ó r e m o ż e m y p o d z i e l i ć n a d w i e grupy. P i e r w s z a p o ś w i ę c o n a j e s t światu n a d k s i ę ż y c o w e m u i p o d k s i ę ż y c o w e m u (A), a d r u g a g r u p a światu o ż y w i o n e m u (B). 139
Arystoteles, Metafizyka,
IV, 3 (1005 b).
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
134
A. K o s m o l o g i a W ś r ó d t e k s t ó w d o t y c z ą c y c h kosmologii z n a j d u j e się d z i e ł o z a t y t u ł o w a n e O niebie ( l l e p i o\>pavau), k t ó r e ściśle łączy się z t r a k t a t e m O powstawaniu i ginię ciu (llepi yeveaecDC K a i cpOopdc), Meteorologia (MexecDpoA,oyiKd), a b e z p o ś r e d n i o p o t y m a p o k r y f stoicki (z w y r a ź n y m i w p ł y w a m i P o s e j d o n i o s a ) z a t y t u ł o w a n y O świecie (Flepi KÓO|IOD). D a l e j n a s t ę p u j ą s t a n o w i ą c e p ó ź n ą i o b s z e r n ą k o m p i l a cję Zagadnienia przyrodnicze (npopA,fpaxa), Mechanika (Mr|%ocviKd), k o m p i l a cja Opowieści niezwykle (Etepi 6a\)(iaaicov dKOixy(i,dTC0v) oraz i n n e p o m n i e j s z e teksty. B. Biologia
y^fic),
U p o d s t a w t e g o działu znajdują się trzy księgi O duszy (Flepi z k t ó r y m i łączy się zbiór t r a k t a t ó w z w a n y c h Krótkie rozprawy psychologiczno-biologiczne (Parva naturalia): O zmysłach i ich przedmiotach, O pamięci i przypomina niu sobie, O śnie i czuwaniu, O marzeniach sennych, O wieszczbiarstwie ze snu.
J e d n ą czwartą z a c h o w a n e g o Corpus Aristotelicum stanowią p i s m a czysto b i o l o g i c z n e . N a c z e l e znajdują się trzy najważniejsze: Zoologia (Ai 7tepi xd Cąxx icrcopica), k t ó r a zawiera opis, a n a t o m i ę i fizjologię porównawczą, O częściach zwierząt (llepi CCÓCDV |iopicov), która to rozprawa d o t y c z y morfologii, i O rodzeniu się zwierząt (riepi Ccócov yeyeaecoc) p o ś w i ę c o n e e m b r i o l o g i i . P o n a d t o , w t y m dzia le mieści się s z e r e g p r a c m n i e j s z y c h : O ruchu zwierząt, O poruszaniu się przestrzen nym zwierząt, O życiu i śmierci, O młodości i starości, O długości i krótkości życia, O od dychaniu i n i e a u t e n t y c z n e dzieło O duchu. D o dzieł z a g u b i o n y c h należą: O rośli nach (później o p r a c o w a n e p r z e z Teofrasta) i atlasy a n a t o m i c z n e . Z a c h o w a ł się n a t o m i a s t zbiór p i s m n a z y w a n y c h Metafizyką (Td | i e x d x d (pDGtKd). D ł u g o p a n o w a ł a o p i n i a , ż e j e s t to zbiór p o w s t a ł y w w y n i k u d o k o n a n e j p r z e z A n d r o n i k o s a redakcji Corpus Aristotelicum. P o raz p i e r w s z y w z m i a n k ę o t y t u l e Td | i e x d x d (p\)GiKd z n a j d u j e m y d o p i e r o u w s p ó ł c z e s n e g o A n d r o n i k o sowi z R o d o s M i k o ł a j a z D a m a s z k u . J e d n a k z b i e g i e m czasu p o p r z e z Syriana ( n e o p l a t o n i k żyjący w V w. p o C h r y s t u s i e ) czy P s e u d o - A l e k s a n d r a ustalił się pogląd, ż e t e k s t Metafizyki s t a n o w i j e d n o l i t e d z i e ł o . O b e c n i e z n o w u w r a c a się d o d a w n e g o p o g l ą d u , ż e j e s t to raczej m e c h a n i c z n e , a n i e o r g a n i c z n e z e s t a w i e n i e t r a k t a t ó w , k t ó r e p o ś w i ę c o n e są z a g a d n i e n i o m w c h o d z ą c y m w o b r ę b arystot e l e j s k i e j filozofii p i e r w s z e j (f\ 7tpcóxr| cpi^oacKpia). Z n a k o m i t a praca W. J a e g e r a przyczyniła się d o t e g o , ż e dziś j u ż z dużą p e w n o ś c i ą m o ż e m y w y o d r ę b n i ć g ł ó w n e części s k ł a d o w e w y s t ę p u j ą c e w Metafizyce i s t w i e r d z i ć , ż e części t e n i e pokrywają się z p o d z i a ł e m n a księgi. O g ó l n i e rzecz ujmując, m o ż e m y ustalić, ż e w Metafizyce m a m y trzy całości: 1. K s i ę g a a (A eXaxxov) - n a p i s a n a p r z e z u c z n i a A r y s t o t e l e s a , P a z i k l e s a z R o d o s , j e s t w s t ę p e m d o fizyki i d o filozofii w o g ó l e . 2. K s i ę g a A - t o starszy od Metafizyki o d r ę b n y s ł o w n i k filozoficzny, p o d a jący r ó ż n e z n a c z e n i a t y c h s a m y c h słów. 3. P o z o s t a ł e , z a s a d n i c z e księgi są to t r a k t a t y z z a k r e s u filozofii p i e r w s z e j , u k ł a d a j ą c e się w p o s z c z e g ó l n e g r u p y :
VII. Arystoteles
135
a) Księgi A B T + E A - historia filozofii, B - p i ę t n a ś c i e aporii, T - o m ó w i e n i e ontologii, czyli n a u k i o b y c i e j a k o b y c i e (6v f] 6v) oraz opracowanie zasady niesprzeczności. b) P e w n ą całość s t a n o w i ą księgi: Księga Księgi Księga Księga
E - u ś c i ś l e n i e i w y j a ś n i e n i e s z e r e g u z a g a d n i e ń z T, Z i H - zagadnienie substancji (oucia), 0 - zagadnienie możności i aktu, I - p r o b l e m j e d n o ś c i i wielości.
c) K s i ę g a A - n a u k a o substancji ujętej ze s t a n o w i s k a fizycznego, zaga d n i e n i e Pierwszego Poruszyciela, Księgi M i N - k r y t y k a p l a t o n i z m u . d ) Księga K - z r e d a g o w a n a z a p e w n e p r z e z k t ó r e g o ś z uczniów, streszcza j ą c e g o księgi B r E oraz II, III i V k s i ę g ę Fizyki. Corpus Aristotelicum o b e j m u j e trzy e t y k i : Etykę nikomachejską ('EGIKÓC NiKO|idxeia), Etykę eudemejską ('EGIKÓC EuSfpeioc), Etykę wielką ('EGIKCC |ieydXa). J a k m o ż e m y sądzić, Etyka wielka p o w s t a ł a w ł o n i e P e r y p a t u w III l u b w II w. przed C h r y s t u s e m . W dziele tym można odnaleźć wiele w p ł y w ó w stoickich. P o z o s t a ł e d w i e Etyki odznaczają się t y m , ż e trzy księgi Etyki nikomachejskiej (V, VI, VII) mają o d p o w i e d n i k i w Etyce eudemejskiej, p o z o s t a ł e n a t o m i a s t są o d s i e b i e r ó ż n e . Etyka eudemejską p o c h o d z i z a p e w n e z o k r e s u p o b y t u w Assos i z o stała w y d a n a p r a w d o p o d o b n i e p r z e z E u d e m o s a z R o d o s . Etyka nikomachejską s t a n o w i o w o c n a u c z a n i a w L i c e u m i była j e d y n y m p i s m e m , k t ó r e N i k o m a c h , syn A r y s t o t e l e s a , w c e l a c h w y d a w n i c z y c h podzielił na księgi i rozdziały. Polityka (noArciKd) j e s t r ó w n i e ż m e c h a n i c z n i e s p o r z ą d z o n y m z b i o r e m r o z p r a w na p o d o b n e t e m a t y , d o t y c z ą c y c h życia z b i o r o w e g o (życie d o m o w e , k r y t y k a teorii p o l i t y c z n y c h , o m ó w i e n i e g ł ó w n y c h p o j ę ć w y s t ę p u j ą c y c h w Poli tyce, r ó ż n e u s t r o j e , ustrój d o s k o n a ł y ) . Polityka j a k o całość została r ó w n i e ż z r e d a gowana już po śmierci Arystotelesa. Ekonomika ('OiK0V0|iiKd) j e s t a p o k r y f e m . J e s t p r a w d o p o d o b n e , że jej trzecia k s i ę g a była z a g u b i o n y m t r a k t a t e m o w s p ó l n o c i e życia m a ł ż e ń s k i e g o , n a pisanym przez Arystotelesa. Z b i ó r k o n s t y t u c j i (rioArceioa) był w i e l k i m d z i e ł e m h i s t o r y c z n o - u s t r o j o w y m o m a w i a j ą c y m k o n s t y t u c j e stu p i ę ć d z i e s i ę c i u o ś m i u m i a s t g r e c k i c h . Z dzieła t e g o z a c h o w a ł się f r a g m e n t p a p i r u s o w y zawierający k o n s t y t u c j ę A t e n ('A0r|vatcov xco^ixeia). A r y s t o t e l e s ułożył z e s w y m s i o s t r z e ń c e m K a l l i s t e n e s e m Chronologię zwy cięzców pytyjskich i miał t e ż n a p i s a ć d z i e ł o o z w y c z a j o w y m p r a w i e b a r b a r z y ń c ó w . D o tej g r u p y p i s m należą r ó w n i e ż t r a k t a t y O monarchii i O koloniach p i s a n e dla Aleksandra Wielkiego.
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
136
Z z a k r e s u teorii s z t u k i istnieją d w a dzieła A r y s t o t e l e s a : trzy księgi Reto ryki (Te%vr| pr|T0piKTi) i Poetyka (llepi TtotryciKTię), w k t ó r e j b r a k księgi d r u g i e j . W ł a ś n i e w tej k s i ę d z e było w y j a ś n i e n i e s ł y n n e g o z a g a d n i e n i a o c z y s z c z e n i a (KdGocpcnę). P o z a t y m napisał A r y s t o t e l e s Zbiór sztuk i w pracy tej analizował rozprawy z zakresu retoryki, które powstały przed nim. W y d a n i e B e k k e r a n i e t y l k o zawiera s z e r e g r o z p r a w n i e a u t e n t y c z n y c h , ale p r z e d s t a w i a u k ł a d dzieł, k t ó r y n i e o d p o w i a d a p r a w d z i w e j c h r o n o l o g i i p i s m Arystotelesa. N i e w ą t p l i w y m p r z e ł o m e m w badaniach nad Arystotelesem było w s p o m n i a n e j u ż d z i e ł o W. J a e g e r a w y d a n e w r o k u 1923. A u t o r p o d d a ł w n i m analizie p o s z c z e g ó l n e działy p i s m A r y s t o t e l e s a i w y r ó ż n i ł c h r o n o l o g i c z n e war s t w y t e k s t ó w . W w y n i k u tych b a d a ń J a e g e r u z n a ł , iż u p r z e d n i o p o p e ł n i a n o za s a d n i c z y błąd, sytuując całą t w ó r c z o ś ć A r y s t o t e l e s a w latach m i s t r z o w s k i e j twórczości w P e r y p a c i e . W e d ł u g J a e g e r a p o d s t a w ę u s t a l e n i a p o p r a w n e j c h r o n o logii mogą s t a n o w i ć w s k a z ó w k i z a w a r t e w p i s m a c h , s u g e r u j ą c e terminus a quo. Są w ś r ó d n i c h n p . w z m i a n k a o słoniach, która w s k a z u j e na b i t w ę p o d Arbelą (331 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) , k i e d y to u ż y t o p i e r w s z y raz słoni ( z w y c i ę s t w o A l e k s a n d r a W i e l k i e g o w M e z o p o t a m i i n a d D a r i u s z e m ) , czy w z m i a n k a o k o m e cie w i d z i a n e j w Azji M n i e j s z e j w r o k u 3 4 1 . J e d n a k t a k i c h p u n k t ó w p e w n y c h jest niewiele. Z nowszej p e r s p e k t y w y uznać trzeba, że Jaeger pierwotnie zbyt skrajnie p o d c h o d z i ł d o t e g o z a g a d n i e n i a , przyjmując za p e w n i k e w o l u c j ę A r y s t o t e l e s a o d p l a t o n i z m u d o m a t e r i a l i z m u . I chociaż z p e w n o ś c i ą w a r t o z myśli J a e g e r a przejąć ś w i a d o m o ś ć , ż e p i s m a a r y s t o t e l e j s k i e n i e są j e d n o l i t y m i k o m p o z y c j a m i , to j e d n a k w i n n o się z a r a z e m p a m i ę t a ć , że t e z a o d u c h o w o ś c i d u s z y czy o o d e r w a n e j f o r m i e n i e j e s t j e s z c z e d o w o d e m na to, iż d a n y t e k s t j e s t w t r ę t e m p o chodzącym z wcześniejszego okresu wprowadzonym w nowy tekst. N i e zapo minajmy, ż e m a m y p r z e d sobą p r z e w a ż n i e m e c h a n i c z n i e z e s p o l o n e zbiory t r a k t a t ó w ( c z ę s t o p o u k ł a d a n e w księgi dla w y g o d y w y d a w c y ) , k t ó r e n i e zachowują układu chronologicznego. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o d a w n y c h poglądów, k t ó r e u m i e s z c z a ł y w s z y s t k i e dzieła A r y s t o t e l e s a w o k r e s i e f u n k c j o n o w a n i a L i c e u m , czyli na lata 3 3 5 - 3 2 3 , dziś sądzi się, ż e z r ę b ó w w s z y s t k i c h prac t r z e b a s z u k a ć j u ż w latach 3 4 7 - 3 3 5 p r z e d C h r y s t u s e m . M o ż n a przyjąć taką przybliżoną c h r o n o l o g i ę t y c h p i e r w szych prac: p i s m a l o g i c z n e , g ł ó w n a c z ę ś ć Fizyki, O niebie, O powstawaniu i ginię ciu, I I I k s i ę g a O duszy, n a j w c z e ś n i e j s z e części Metafizyki, Polityka (ks. I I , I I I , V I I , V I I I ) , Etyka eudemejska. D o e p o k i a t e ń s k i e j z a l i c z a m y w s z y s t k i e s z c z e g ó ł o w e dzieła fizyczne, b i o l o g i c z n e , p s y c h o l o g i c z n e i h i s t o r y c z n e oraz n i e k t ó r e księgi Metafizyki. Układ t e n nie jest j e d n a k niewzruszony. Trudności związane z ustale n i e m c h r o n o l o g i i i k o m p o z y c j i t e k s t ó w powodują, ż e t a k t r u d n o d o s z u k a ć się w nich myśli s a m e g o A r y s t o t e l e s a . D l a t e g o t e ż A r y s t o t e l e s d o c z e k a ł się w i e l kiej liczby k o m e n t a t o r ó w , k t ó r z y p o d k r e ś l a l i i rozwijali r ó ż n e a s p e k t y j e g o filo zofii. Są w ś r ó d n i c h Aspasios (pocz. II w. p o C h r y s t u s i e ) , A l e k s a n d e r z Afrodyzji ( I I I w. p o C h r y s t u s i e ) , Porfiriusz ( I I I w. p o C h r y s t u s i e ) i T e m i s t i u s z ( k o n i e c
VII. Arystoteles
137
III w. p o C h r y s t u s i e ) . W VI w. występują liczni k o m e n t a t o r z y n e o p l a t o ń s c y (Jan F i l o p o n o s ) , Boecjusz, p o t e m na czoło wysuwają się k o m e n t a t o r z y b i z a n t y ń s c y ( X I - X I V w.), A w e r r o e s i św. T o m a s z .
Po omówieniu pism przejdźmy do systematycznego wykładu poglądów A r y s t o t e l e s a . Stagiryta u w a ż a , ż e są d w a g ł ó w n e p r z e j a w y n a t u r y l u d z k i e j , m i a nowicie poznanie i postępowanie. W i e d z a różni się z a r ó w n o od p o s t ę p o w a n i a (Ttpd^ic), j a k i od w y t w a r z a n i a (rcotr|atc). P r z e d m i o t e m w i e d z y (emoxfi|ir|) j e s t byt, p o d c z a s g d y p r z e d m i o t e m p o s t ę p o w a n i a j e s t u c z y n e k , a s z t u k i - wytwór. P o s t ę p o w a n i e to d z i e d z i n a p r a k tyczna, a w i e d z a ( k o n t e m p l a c j a - Gecopia) t e o r e t y c z n a . W i e d z a różni się z a s a d n i c z o od d o ś w i a d c z e n i a (ejjjceiptoc), c h o ć cała na n i m się opiera. P r z e d m i o t d o ś w i a d c z e n i a , j a k i m j e s t fakt, j e s t z a w s z e p u n k t e m wyjścia z a r ó w n o dla p o z n a n i a , j a k i dla działania. W i e d z ę z d o b y w a się p r z e z in d u k c j ę , a z a t e m w y c h o d z ą c od tego, co s z c z e g ó ł o w e i k o n k r e t n e , i d o c h o d z ą c d o t e g o , co o g ó l n e . W y k ł a d w i e d z y j e s t j e d n a k d e d u k c y j n y . C o p r a w d a , j u ż w s z c z e g ó ł o w y m fakcie z m y s ł o w y m m a m y w p e w i e n s p o s ó b d a n y p o w s z e c h n i k (arystotelejski o d p o w i e d n i k p l a t o ń s k i e j idei), ale d o ś w i a d c z e n i e n i g d y n i e w y c h o d z i p o z a p o r z ą d e k c z a s o w o - p r z e s t r z e n n y , a w i e d z a j e s t n i e j a k o myślą „ z a t r z y m a n ą " i „ u n i e r u c h o m i o n ą " poza c z a s e m i przestrzenią. T a g e n e z a w i e d z y i jej n a t u r a pozwala przejść od tego, co p i e r w s z e z e w z g l ę d u na nas (7tpóxepov ftpóc Tl|iac), d o t e g o , co p i e r w s z e s a m o w s o b i e , czyli d o o s t a t e c z n y c h e l e m e n t ó w rzeczywistości (7tpóxepov rt\ cpwei). W i e d z a j e s t c z y m ś z a s a d n i c z o r ó ż n y m od m n i e m a n i a (8ó^a, wtó?tTi\|/tc). Z n a m i o n u j e ją p e w n o ś ć i n i e w z r u s z o n o ś ć . A r y s t o t e l e s n i e u z n a j e w r o d z o n o ś c i w i e d z y i t w i e r d z i , że d u s z a j e s t pier w o t n i e czystą tablicą. P r z e d m i o t w i e d z y (£7ticnrnxóv) w y p r z e d z a samą w i e d z ę , ale p r z e d m i o t t e n m u s i b y ć w p e w i e n s p o s ó b ujęty p r z e z naszą w ł a d z ę p o z n a w czą i d l a t e g o m o ż n a p o w i e d z i e ć , że w i e d z a i jej p r z e d m i o t są k o r e l a t y w n e , n i c z y m w z r o k i barwa. W p r o c e s i e p o z n a w a n i a n a s t ę p u j e d o s k o n a ł e p o ł ą c z e n i e p o z n a j ą c e g o z p o z n a n y m . D u s z a staje się niejako t y m , co p o z n a j e . N i e d z i e j e się to j e d n a k , g d y poznający j e s t w m o ż n o ś c i d o p o z n a w a n i a , lecz t y l k o w t e d y , g d y z n a j d u j e się w a k c i e . T a t e z a określająca n a t u r ę p o z n a n i a oraz jej e m p i r y c z ny f u n d a m e n t decydują o r e a l i z m i e Arystotelesa. W i e d z a m o ż e b y ć t r a k t o w a n a albo j a k o u p o r z ą d k o w a n y zbiór t w i e r d z e ń , albo j a k o s p r a w n o ś ć i n t e l e k t u a l n a (cnota) p o d m i o t u w i e d z ę posiadającego. W t y m z n a c z e n i u w i e d z a j e s t w i ę c sprawnością (e^ic), i to sprawnością p r z e p r o w a d z a n i a d o w o d u (e^ic ĆTtoSstKTiKf]). W i e d z a , w p r z e c i w i e ń s t w i e d o d o z n a ń z m y s ł o w y c h z a w s z e d o t y c z y t e g o , co o g ó l n e (xó KOC8ÓX,O\)), a p r z y n a j m n i e j t e g o , co z a c h o d z i częściej (xó cbc erci xó rcoA/ó). W i e d z a w e d ł u g A r y s t o t e l e s a d o t y c z y tylko t e g o , co k o n i e c z n e , a n i e p r z y p a d k o w e . Z p e r s p e k t y w y g e n e t y c z n e j o d nosi się o n a d o b y t ó w i f a k t ó w szczegółowych, ale j a k o s y s t e m składa się t y l k o z t w i e r d z e ń o g ó l n y c h . Jej z a d a n i e m j e s t wyjaśnianie, czyli s p r o w a d z a n i e twier-
138
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
d z e ń z r o z u m i a ł y c h dla nas d o t w i e r d z e ń z r o z u m i a ł y c h a b s o l u t n i e . W s z y s t k i e t w i e r d z e n i a są p o c h o d z e n i a e m p i r y c z n e g o , ale ich p o w i ą z a n i e d o k o n u j e się d z i ę k i z a s a d o m p o w s z e c h n i e obowiązującym. K a ż d a w i e d z a p o w i n n a się d a ć ująć w s y s t e m d e d u k c y j n y , u k t ó r e g o p o d s t a w tkwią z d a n i a n i e dające się j u ż uzasadnić, bezpośrednio oczywiste. T a k p o j ę t a w i e d z a j e s t j e d n a , ale j e d n o ś c i ą analogii, k t ó r e j zasadą staje się filozofia p i e r w s z a . M i m o j e d n o ś c i całego g m a c h u wiedzy, n a u k i składające się na t e n g m a c h stanowią k a ż d a dla s i e b i e j e d n o ś ć i n i e m o ż l i w e j e s t s w o b o d n e p r z e c h o d z e n i e z j e d n e j n a u k i d o d r u g i e j . W o b e c t e g o pośród n a u k p a n u j e p e w n a hierarchia. N a u k i d o t y c z ą c e f a k t ó w (ort) p o d l e g ł e są n a u k o m d o s t a r c z a j ą c y m f a k t o m t y m w y j a ś n i e ń (8tÓTt). N a u k i , k t ó r y c h p r z e d m i o t j e s t w w i ę k s z y m s t o p n i u materialny, p o d p o r z ą d k o w a n e są t y m , k t ó r y c h p r z e d m i o t j e s t bar dziej formalny. N a t y c h z a ł o ż e n i a c h A r y s t o t e l e s opiera swój podział n a u k . W s t ę p e m d o w s z e l k i c h n a u k i n a r z ę d z i e m s ł u ż ą c y m d o ich u p r a w i a n i a j e s t logika. Troja ka działalność l u d z k a w y z n a c z a trzy z a s a d n i c z e t y p y n a u k . P i e r w s z y z n i c h sta nowią n a u k i t e o r e t y c z n e (Gecopia), k t ó r e dzielą się na trzy działy o wzrastającym s t o p n i u formalności p r z e d m i o t u . N a u k i t e o r e t y c z n e to fizyka, m a t e m a t y k a i t e ologia, k t ó r a j a k o najbardziej formalna w s w y m p r z e d m i o c i e j e s t najwyższą z n a u k w o g ó l e . D r u g i dział stanowią n a u k i p r a k t y c z n e (Ttpd^tc), n a k t ó r y skła dają się e t y k a i e k o n o m i k a wraz z polityką. N a u k i t e zajmują się r ó ż n y m i for m a m i działania. I t a k e t y k a d o t y c z y działania j e d n o s t e k , e k o n o m i k a - działania w z a k r e s i e r o d z i n n y m , a działalnością w o b r ę b i e p a ń s t w a zajmuje się polityka. T r z e c i dział stanowią n a u k i w y t w ó r c z e (7totr|Gic), k t ó r e obejmują p o l i t y k ę , re t o r y k ę i d i a l e k t y k ę . Podział t e n nie jest j e d n a k u Arystotelesa o s t a t e c z n y i oprócz niego spotykamy również inne. 1 4 0
A r y s t o t e l e s był p i e r w s z y m filozofem, k t ó r y w y p r a c o w a ł zrąb m e t o d o l o gii. W myśl j e g o k o n c e p c j i n a u k a n i e m o ż e p o s t ę p o w a ć p r z y p a d k o w o i m u s i t w i e r d z e ń s w o i c h d o w o d z i ć . D o w ó d n a u k o w y j e s t o p a r t y na s y l o g i z m i e , w k t ó r y m w y s t ę p u j ą z d a n i a , a w z d a n i a c h pojęcia. W s z e l k a n a u k a m u s i w i ę c n a j p i e r w s p r o w a d z i ć to, co z m y s ł o w o p o z n a w a l n e , d o o g ó l n e g o ujęcia u m y s ł o w e g o , czyli d o p o j ę ć (X,óyot). Pojęcia te wyrażają p r z e d e w s z y s t k i m istotę s u b stancji, ale t e ż i istotę p r z y p a d ł o ś c i ( k o n i e c z n y c h l u b n i e k o n i e c z n y c h ) . Pojęcia są w i ę c u j ę c i e m m y ś l o w y m t e g o , co rzeczywiste, i stanowią m a t e r i a ł z d a ń . W s z y s t k i e rzeczy m o ż n a podzielić na najogólniejsze klasy (rodzaje) i w od niesieniu d o tych klas b y t u m o ż n a posłużyć się o d p o w i e d n i m i formami orzeczni ków, czyli nazw. Arystoteles nazywa j e Kaxrfyopiat i w dziele im p o ś w i ę c o n y m wylicza ich dziesięć: substancja albo istota ( n p . człowiek), ilość ( n p . długi na d w a łokcie), j a k o ś ć ( n p . biały), relacja ( n p . podwójny), g d z i e lub miejsce ( n p . n a ryn k u ) , k i e d y l u b czas ( n p . wczoraj), p o ł o ż e n i e (np. siedzi), p o s i a d a n i e ( n p . o b u t y ) , działanie l u b działać ( n p . kraje), d o z n a w a n i e l u b d o z n a w a ć ( n p . s p a l o n y ) . 141
1 4 0
1 4 1
Arystoteles, Metafizyka, VI, 1 (1025 b). Arystoteles, Kategorie.
VII. Arystoteles
139
S a m e pojęcia n i e są ani p r a w d z i w e , ani fałszywe. P r a w d a l u b fałsz p r z y sługuje d o p i e r o s ą d o m w y r a ż o n y m w z d a n i a c h . Z d a n i a są p r a w d z i w e , g d y w y s t ę p u j ą c e w nich p o w i ą z a n i e p o d m i o t u z o r z e c z e n i e m o d p o w i a d a p o w i ą z a n i u z a c h o d z ą c e m u w rzeczywistości. Z d a n i a dzielą się na t w i e r d z ą c e i p r z e c z ą c e , a s e r t o r y c z n e (A j e s t B), p r o b l e m a t y c z n e (A m o ż e b y ć B), a p o d y k t y c z n e (A m u si b y ć B). A r y s t o t e l e s p o s ł u g u j e się j e d n a k tylko logiką n a z w ( z m i e n n e z a s t ę pują n a z w y ) , n a t o m i a s t n i e z n a j e s z c z e logiki z d a ń ( z m i e n n e zastępują z d a n i a ) , która r o z w i n i ę t a z o s t a n i e p r z e z stoików. W ł a ś c i w a m e t o d a n a u k o w a o b e j m u j e w e d ł u g Arystotelesa d e f i n i o w a n i e i d o w o d z e n i e . P o j ę c i e w s k a z u j e na p e w n ą rzeczywistość, a definicja m a daną rzeczywistość bliżej określić. W definicji d o k o n u j e się r o z s z c z e p i e n i e r z e c z y w i stości (definicje p r z e d e w s z y s t k i m dotyczą substancji) n a m a t e r i ę (rodzaj bliż szy) i f o r m ę (różnicę g a t u n k o w ą ) . F o r m a s t a n o w i niejako p r z y c z y n ę materii, coś co o k r e ś l a daną m a t e r i ę . Klasyczna, a r y s t o t e l e j s k a definicja j e s t ściśle związana z d o w o d e m . D e f i nicja j e s t s k o n d e n s o w a n y m d o w o d e m , a d o w ó d j e s t rozwiniętą definicją. D o w ó d s p r o w a d z a się d o s y l o g i z m u , który o m a w i a n y j e s t w Analitykach, w Topikach i 0 dowodach sofistycznych. Wielką zdobyczą Arystotelesa j e s t z w r ó c e n i e u w a g i na t e r m i n ś r e d n i . Z a l e ż n i e od p o ł o ż e n i a t e r m i n u ś r e d n i e g o w y r ó ż n i a o n cztery figury s y l o g i s t y c z n e . K a ż d y d o w ó d j e s t s y l o g i z m e m , ale n i e k a ż d y sylogizm j e s t d o w o d e m z e w z g l ę d u n a t o , ż e w y r ó ż n i ć m o ż n a sylogizmy a p o d y k t y c z n e ( p e w n e ) , d i a l e k tyczne (np. retoryczne, prawdopodobne) i erystyczne (pozorne). A więc dialek t y k a n i e p r o w a d z i d o p e w n o ś c i tylko d o p r a w d o p o d o b i e ń s t w a . P r a w d z i w a w i e d z a ani n i e wspiera się na autorytecie, ani na s a m y c h uogól n i e n i a c h indukcji, lecz na znajomości przyczyn (scireper causas). W p r a w d z i w y m d o w o d z i e , dla k t ó r e g o w z o r e m jest d o w ó d m a t e m a t y c z n y , zawsze występują p e w n e założenia i e l e m e n t y pierwsze, takie j a k aksjomaty, wyrażenia p i e r w o t n e , definicje i postulaty (aksjomaty w z i ę t e z praktyki). P i e r w s z e założenia (ćp%oct) u j m o w a n e są p r z e z r o z u m (vo\)c). P r a w d w k o n i e c z n y sposób z nich w y w i e d z i o n y c h dotyczy w i e d z a (emGTT]|ir|), a prawd n i e k o n i e c z n y c h dotyczy m n i e m a n i e (8ó£<x). E n t y m e m a t to sylogizm p o z b a w i o n y t e r m i n u ś r e d n i e g o . P o d s u m o w u j ą c , m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e sylogizm a r y s t o t e l e s o w s k i j e s t p o p r o s t u u z u p e ł n i e n i e m p l a t o ń s k i e g o , d i a l e k t y c z n e g o podziału (5iaipr|aic) p r z e z t e r m i n ś r e d n i . W e d l e A r y s t o t e l e s a cała w i e d z a i p o z n a n i e p r z e d n a u k o w e o p i e r a się n a i n d u k c j i , k t ó r a stanowi f u n d a m e n t l u d z k i e g o p o z n a n i a . J e d n a k u w a ż a o n in d u k c j ę i p r z y k ł a d t y l k o za źródła opinii, p o d c z a s g d y n a r z ę d z i a m i d o w o d u i w i e d z y są sylogizm i e n t y m e m a t . W e d l e Arystotelesa i n d u k c j a j e s t d z i a ł a n i e m p r z e d n a u k o w y m , ale d z i a ł a n i e m n i e z b ę d n y m w p r o c e s i e p o z n a n i a . I n d u k c j a s p e ł n i a w i ę c d w a zadania. P o p i e r w s z e , stanowi f u n d a m e n t p o z n a n i a rzeczywi stości. O p a r c i e p o z n a n i a n a i n d u k c j i pozwala Arystotelesowi p r z e c i w s t a w i ć się idealizmowi i aprioryzmowi Platona. Po drugie, indukcja umożliwia wytworze n i e p o j ę ć o g ó l n y c h . N a niej wspierają się t e ż p i e r w s z e zasady, t a k i e j a k zasada n i e s p r z e c z n o ś c i i zasada w y ł ą c z o n e g o środka.
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
140
Wzoru d o w o d u nie dostarczyły Arystotelesowi nauki biologiczne, w k t ó r y c h t y l k o g r u p o w a ł f a k t y J e d y n ą nauką, w której arystotelejski d o w ó d znajduje p e ł n e z a s t o s o w a n i e j e s t g e o m e t r i a . W p r a w d z i e w z o r e m w tej d z i e d z i n i e n i e mógł b y ć E u k l i d e s , k t ó r y urodził się d z i e s i ę ć lat p o śmierci A r y s t o t e l e sa, j e d n a k ż e w p ł y w na Stagirytę mogli w y w r z e ć w s p ó ł c z e ś n i m u g e o m e t r z y i k o n s t r u o w a n e p r z e z nich s y s t e m y ( H i p o k r a t e s z G h i o s - d r u g a p o ł o w a V w. p r z e d C h r y s t u s e m ) . O d d z i a ł a ł y o n e na Arystotelesa t a k silnie, ż e p r a w i e w s z y s t k i e p r z y k ł a d y Stagiryta c z e r p i e z g e o m e t r i i . P o k r e w i e ń s t w o A r y s t o t e l e s a z P l a t o n e m p o d t y m w z g l ę d e m j e s t j e d n a k tylko p o z o r n e . D l a P l a t o n a m a t e m a tyka jest koniecznym pośrednikiem między światem zmysłowym a ideami, p o d c z a s g d y dla A r y s t o t e l e s a n i e j e s t o n a n a r z ę d z i e m wiedzy, lecz najjaśniej s z y m jej p r z e j a w e m . N a r z ę d z i e m w i e d z y j e s t b o w i e m logika. D e d u k c y j n a m e t o d a A r y s t o t e l e s a j e s t najwłaściwsza w ontologii. N i e z n a c z y to j e d n a k , ż e o n t o l o g i ę w i n n o się u p r a w i a ć more geometrico. M e t o d ę Ary s t o t e l e s a c h a r a k t e r y z u j e raczej p o d e j ś c i e logiczno-jakościowe. Z j e d n e j s t r o n y Stagiryta z b i e r a fakty, z d r u g i e j p o s z u k u j e o s t a t e c z n y c h e l e m e n t ó w r z e c z y w i stości. Z e w z g l ę d u na to j e s t on z a r ó w n o p r o m o t o r e m n a u k b i o l o g i c z n y c h , j a k i g e n i u s z e m filozofii. M e t o d a d e d u k c y j n a , która ideał ścisłości osiąga w m a t e m a t y c e , w i n n a b y ć s t o s o w a n a r ó w n i e ż w filozofii, c h o ć jej r e z u l t a t y b ę d z i e c e c h o w a ł m n i e j s z y s t o p i e ń ścisłości. C h o c i a ż A r y s t o t e l e s n i e sformalizował swej filozofii p i e r w s z e j , czyli filo zofii b y t u , n a z w a n e j p ó ź n i e j ontologią, to j e d n a k w d z i e d z i n i e tej rozwinął się najpełniej j e g o filozoficzny g e n i u s z . O n t o l o g i ę arystotelejską m o ż n a s p r o w a dzić d o t r z e c h p o d s t a w o w y c h z a g a d n i e ń , j a k i m i są n a u k a o m o ż n o ś c i i a k c i e , n a u k a o m a t e r i i i formie oraz n a u k a o substancji i p r z y p a d ł o ś c i a c h . Z n i m i łączy się najściślej z a g a d n i e n i e p r z y c z y n o w o ś c i sprawczej i celowości. W p r a w d z i e r z e c z o w o pojęcia m o ż n o ś c i i a k t u są w c z e ś n i e j s z e od pojęć m a t e r i i i formy, ale Arystoteles traktuje ontologię z perspektywy kosmogonicznej, z czego wynika g e n e t y c z n e p i e r w s z e ń s t w o p r z e c i w s t a w i e n i a m a t e r i a - forma. Arystotelejską ontologią p o d e j m u j e o g r o m n i e w a ż n e w tradycji g r e c k i e j zagadnienie zmiany i spoczynku. Bezpośrednio przed Arystotelesem problem t e n znalazł i n t e r e s u j ą c e rozwiązanie w postaci p l a t o ń s k i e g o d u a l i z m u . Stagiry ta d o p e w n e g o s t o p n i a przejął p l a t o ń s k i e s p o j r z e n i e , c z e m u wyraz dał w s w y m dialogu O filozofii, j e d n a k w p e w n e j m i e r z e od n i e g o odstąpił. M o ż n a b y rzec, ż e A r y s t o t e l e s spojrzał o c z y m a P l a t o n a na rzeczywistość, a n i e na i d e e . W tej rzeczywistości z a r ó w n o Arystotelesa, jak i j e g o p o p r z e d n i k ó w zadziwiała z m i a na r o z u m i a n a j a k o przejście z j e d n e g o d o i n n e g o s t a n u . W e d l e A r y s t o t e l e s a ta o d m i e n n o ś ć s t a n ó w u k ł a d a się o d p o w i e d n i o d o p e w n y c h r e a l n y c h , a n i e t y l k o p o j ę c i o w y c h p r z e c i w i e ń s t w , j a k i m i są s t o s u n e k (rcpóc xi), p r z e c i w i e ń s t w o (xd evavxia), p o s i a d a n i e c z e g o ś i b r a k (e^ic Kai axepr|aic), t w i e r d z e n i e i p r z e c z e n i e (dvxicpaatc). Z m i a n y d o k o n u j ą c e się w e d ł u g tych p r z e c i w i e ń s t w dzielą się na p r z y p a d ł o ś c i o w e ( d o t y c z ą c e c e c h ) i s u b s t a n c j a l n e . W z m i a n i e s u b s t a n c j a l n e j realizuje się s p r z e c z n o ś ć , z A p o w s t a j e nie-A. A r y s t o t e l e s p r z y j m u j e p e w n e formy, k t ó r e są o d p o w i e d n i k a m i idei pla-
VII. Arystoteles
141
t o ń s k i c h , ale formy t e (elSoc, |iopXr[). Materia jako podmiot wszelkich przemian jest numerycznie jedna. Jest n i e o k r e ś l o n a , a l e j e d n a k j e s t c z y m ś . Ściśle biorąc, n i e m o ż n a jej n a z w a ć b y t e m i d l a t e g o zalicza ją A r y s t o t e l e s d o o d m i a n n i e b y t u . M a t e r i a j e s t n i e b y t e m przy p a d ł o ś c i o w y m (peraccidens) w p r z e c i w i e ń s t w i e d o n i e b y t u z istoty, czyli d o bra k u (axepr|aic). M a t e r i a p i e r w s z a (f\ npćhvr\ vXr\) j e s t c a ł k o w i c i e n i e o k r e ś l o n a , n i e j e s t u c h w y t n a ani z m y s ł o w o , ani u m y s ł o w o , ale j e s t p o z n a w a l n a t y l k o a n a logicznie. W s z e l k i e jej o k r e ś l e n i a p o c h o d z ą o d formy, b e z k t ó r e j m a t e r i a w o g ó l e n i e m o ż e i s t n i e ć . M a t e r i a b e z formy j e s t czystą abstrakcją. N a t o m i a s t m a t e r i a ujęta p r z e z f o r m ę j u ż n i e j e s t materią pierwszą, lecz materią u f o r m o w a ną i z d e t e r m i n o w a n ą , czyli b y t e m z ł o ż o n y m (o\)voA,ov, o\)v0exov). J a k s a m a m a t e r i a j e s t p o d m i o t e m z m i a n s u b s t a n c j a l n y c h , t a k b y t złożo n y j e s t p o d m i o t e m z m i a n p r z y p a d ł o ś c i o w y c h , k t ó r e d o k o n u j ą się w e d ł u g s t o s u n k u p r z e c i w i e ń s t w a a n i e s t o s u n k u s p r z e c z n o ś c i . Jeżeli o b y c i e z ł o ż o n y m (a\)voA,ov) m ó w i m y j a k o o m a t e r i i , to t y l k o w z n a c z e n i u m a t e r i a ł u , m a t e r i i d r u giej ( d r z e w o , m a r m u r e t c . ) a n i e materii p i e r w s z e j . W e w s z y s t k i c h otaczających nas b y t a c h c i e l e s n y c h w y k r y w a m y ową złożoność z m a t e r i i i formy ( h y l e m o r fizm). W t e n s p o s ó b w n a s z y m świecie łączy się stałość z e z m i e n n o ś c i ą . Z e s p o l e n i e m a t e r i i z formą, k t ó r e d o s t r z e g a m y w ciałach, w i e d z i e n a s d o z a s a d n i c z e j pary e l e m e n t ó w , m o ż n o ś c i i a k t u . M a t e r i a d o formy m a się t a k , j a k m o ż n o ś ć d o a k t u . M o ż n o ś c i j e d n a k A r y s t o t e l e s n i g d z i e n i e d e f i n i u j e , a określa ją t y l k o w o d n i e s i e n i u d o a k t u . W e d l e n i e g o z m i e n n o ś ć j e s t p r z e c h o d z e n i e m z m o ż n o ś c i (8\)va|xic) d o u r z e c z y w i s t n i e n i a , czyli a k t u (eyepyeicc, m e A ś ^ e i a ) . P o n i e w a ż m o ż n o ś c i n i e m o ż n a określić inaczej j a k t y l k o p o p r z e z a k t , a k t j e s t w i ę c c z y m ś p i e r w o t n y m , s y n o n i m e m t e g o , co r z e c z y w i s t e , t e g o , co k o n i e c z n e , czyli istoty, formy. W p r z y p a d k u b y t ó w n i e o ż y w i o n y c h r u c h n i e m o ż e się rozpocząć b e z ż a d n e j przyczyny. By r u c h m ó g ł m i e ć m i e j s c e , k o n i e c z n e j e s t d z i a ł a n i e b y t u w a k c i e . A r y s t o t e l e s wylicza c z t e r y e l e m e n t y (dp^at, causae) k a ż d e g o b y t u , k t ó r y m i są: m a t e r i a , forma, p r z y c z y n a sprawcza (sprawca), p r z y c z y n a c e l o w a (cel), dające się s p r o w a d z i ć d o p o d s t a w o w e g o rozróżnienia m a t e r i i i formy. O m a w i a j ą c t e c z t e r y e l e m e n t y rzeczywistości, A r y s t o t e l e s p r z e d s t a w i a swoją wizję rozwoju filozofii g r e c k i e j . T w i e r d z i , ż e pierwsi filozofowie badali t y l k o m a t e r i ę , E m p e d o k l e s i A n a k s a g o r a s szukali p r z y c z y n y r u c h u , P l a t o n u j m o w a ł istotę (formę), j e d n a k n i k t p r z e d t e m n i e b a d a ł celu. N a j w z n i o ś l e j s z y m z a d a n i e m filozofii p i e r w s z e j j e s t p o s z u k i w a n i e c e l u , k t ó r y j e s t przyczyną p r z y c z y n . A r y s t o t e l e s m i m o w i e l k i e g o s z a c u n k u dla P l a t o n a wystąpił w swej filozo fii p r z e c i w k o g ł ó w n e j d o k t r y n i e swojego mistrza, jaką była teoria idei. W e d l e A r y s t o t e l e s a z teorii p l a t o ń s k i e j w y n i k a o d d z i e l n e b y t o w a n i e idei wytworów, a n i e t y l k o b y t ó w n a t u r a l n y c h , oraz idei t e g o , co n i e j e s t w p e ł n i c z y m ś ( s t o s u n ki, cechy, itp.). T e o r i a idei pociąga za sobą z b y t e c z n e r o z d w o j e n i e r z e c z y w i s t o -
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
142
ści, p o n i e w a ż i d e e , j a k p o w i a d a A r y s t o t e l e s , n i e przyczyniają się d o i s t n i e n i a rzeczy, ani n i e są p o m o c n e w z r o z u m i e n i u rzeczywistości. J e d n y m z k o n t r a r g u m e n t ó w s k i e r o w a n y c h p r z e c i w k o teorii P l a t o n a j e s t s ł y n n y z a r z u t t r z e c i e g o c z ł o w i e k a (Tpi/coc av6pco7toc), k t ó r y w s k a z u j e na k o n i e c z n o ś ć przyjęcia n i e s k o ń c z o n e g o ciągu idei. J a k t w i e r d z i A r y s t o t e l e s , zbiór ludzi oraz i d e a c z ł o w i e k a , w której l u d z i e ci uczestniczą, tworzą n o w y zbiór, k t ó r y d o m a g a się n o w e j idei, i tak w nieskończoność . 142
P l a t o n p r z y j m o w a ł , że świat rzeczywisty j e s t kopią świata p o j ę ć , i u w a ż a ł , ż e z t e g o w z g l ę d u n a p r a w d ę j e s t t y l k o to, co o g ó l n e . A r y s t o t e l e s inaczej niż Pla t o n u j m u j e relację m i ę d z y t y m , co o g ó l n e , a t y m , co s z c z e g ó ł o w e . W p r o c e s i e p o z n a n i a , t w i e r d z i Stagiryta, p i e r w s z e j e s t to, co o g ó l n e , a dalsze to, co s z c z e g ó ł o w e , p o d c z a s g d y w rzeczywistości j e s t inaczej. T o , co s z c z e g ó ł o w e , m o ż e b y ć p r z e z nas p o z n a w a n e t y l k o w b y c i e o g ó l n y m , ale to, co p o w s z e c h n e , w r z e czywistości w y s t ę p u j e w b y t a c h s z c z e g ó ł o w y c h . A r y s t o t e l e s o d r z u c a w i ę c , b y p o s ł u ż y ć się t e r m i n o l o g i ą łacińską, uniwersalia p r z e d rzeczą (ante rem) i p o r z e czy (post rem), a p r z y j m u j e j e w rzeczy (in re). N i e j e s t p l a t o n i k i e m , ale n i e j e s t r ó w n i e ż n o m i n a l i s t ą . Stąd t e ż p ó ź n i e j s t a n o w i s k o A r y s t o t e l e s a n a z w a n o u m i a r kowanym realizmem. Z a g a d n i e n i e ogółu i szczegółu p r o w a d z i nas d o t r z e c i e g o z a s a d n i c z e g o p r o b l e m u o n t o l o g i i a r y s t o t e l e j s k i e j , j a k i m j e s t r o z r ó ż n i e n i e s u b s t a n c j i (owioc) i p r z y p a d ł o ś c i . J e s t o n o dla a r y s t o t e l i z m u najbardziej c h a r a k t e r y s t y c z n e , c h o ciaż, j a k m o ż n a sądzić, j e s t w t ó r n e w o b e c r o z r ó ż n i e n i a m o ż n o ś ć - a k t oraz m a t e ria-forma. W przeciwieństwie do Platona Arystoteles uważa, że substancją w ścisłym z n a c z e n i u j e s t b y t j e d n o s t k o w y ( s u b s t a n c j a pierwsza), a o s u b s t a n c j i ogólnej można mówić tylko w szerokim znaczeniu (substancja druga). Zależnie od s p o s o b u ujęcia rzeczywistości b ę d z i e m y w i ę c mieli d w a pojęcia s u b s t a n c j i , postrzegalną zmysłowo substancję jednostkową i poznawalną umysłowo sub stancję g a t u n k o w ą . T e n d r u g i t y p substancji o d p o w i a d a p o w s z e c h n i k o w i , który, chociaż m a p e w n ą p o d s t a w ę w rzeczywistości, j e s t j e d n a k w y t w o r z o n y p r z e z i n t e l e k t (f\ KOCTÓC TÓV A,óyov o w i a ) . W ś w i e c i e p o d k s i ę ż y c o w y m p r a w d z i w y m i s u b s t a n c j a m i są w i ę c t y l k o b y t y z ł o ż o n e z m a t e r i i i z formy (cróvoAxx) . 143
S t o s u n e k substancji d o przypadłości o d p o w i a d a s t o s u n k o w i m o ż n o ś c i d o a k t u . P r z y p a d ł o ś c i d e t e r m i n u j ą s u b s t a n c j ę d o g ł ę b n i e . Jeżeli m a t e r i a j e s t j e d n a k t y l k o substancją w m o ż n o ś c i , to c z y m j e s t czysta forma? C z y j e s t o n a r ó w n i e ż substancją? A r y s t o t e l e s n i e t y l k o o d p o w i a d a na to p y t a n i e twierdząco, ale uwa ża n a w e t , ż e formy czyste są s u b s t a n c j a m i w najdoskonalszy s p o s ó b . T o , co j e s t czystą formą, j e s t b o w i e m b o s k i e (Geloc). N a l e ż y z a d a ć j e d n a k p y t a n i e , czy czy ste formy istnieją? C h o c i a ż k r y t y k a p l a t o ń s k i e j teorii idei prowadziła d o odrzu c e n i a możliwości istnienia i d e a l n y c h wzorów rzeczy, Arystoteles n i e porzucił p l a t o ń s k i e g o e s e n c j a l i z m u , d e c y d u j ą c się na przyjęcie form czystych. Stagiryta
Arystoteles, Metafizyka, I, 9 (990 b 15), VII, 13, (1038 b 30), O dowodach sofistycznych, I, 22 (178 b 36). Arystoteles, Metafizyka, VIII, 1 (1042 a).
143
VII. Arystoteles
przyjął b o w i e m i s t n i e n i e Boga i j e s t e s t w czysto d u c h o w y c h . I chociaż w t y m naj w a ż n i e j s z y m z a g a d n i e n i u m e t a f i z y c z n y m Arystoteles n i e wyraża się w s p o s ó b d o s t a t e c z n i e jasny, to j e d n a k w n i o s k o w a ć m o ż n a , że p e ł n y m i s u b s t a n c j a m i są dla n i e g o b o g o w i e , a n a j w y ż s z y m j e s t e s t w e m w hierarchii b y t ó w j e s t n i e m a t e rialny d u c h , czysta forma i czysty akt. T o n a j d o s k o n a l s z e j e s t e s t w o u k a z u j e się Arystotelesowi na k o ń c u analizy r u c h u j a k o P i e r w s z y Poruszyciel (7tpCDT0V K I vouv). W i e l k i spór dotyczył p r o b l e m u o p a r t e g o na t e k ś c i e Metafizyki, czy Arysto teles przyjmował j e d n e g o poruszyciela, czy wielu, a z a t e m , czy j e g o s y s t e m m o ż na określić m i a n e m m o n o t e i z m u czy p o l i t e i z m u . Spór t e n w y n i k ł z a p e w n e z p o m i e s z a n i a Boga z b o s k i m i j e s t e s t w a m i . W i n n i ś m y b o w i e m u z n a ć , ż e Arysto teles p r z y j m u j e j e d n e g o Boga najwyższego, o b o k k t ó r e g o w y s t ę p u j e w i e l e czy stych form n a z y w a n y c h p r z e z Stagirytę inteligencjami sfer. T e o l o g i a A r y s t o t e l e s a złączona j e s t z astronomią p r z e z p o j ę c i e r u c h u . B ó g - P i e r w s z y P o r u s z y c i e l j e s t całkowicie n i e r u c h o m y . N i e m a w n i m m o ż n o ści, lecz j e s t O n a b s o l u t n i e pierwszy, najdoskonalszy, b ę d ą c myślą samą s i e b i e myślącą, b y t e m w p e ł n i s z c z ę ś l i w y m , p r z e d m i o t e m czy c e l e m w s z e l k i e j m i ł o ści. M i m o t e w s z y s t k i e właściwości p r z y p i s y w a n e p r z e z A r y s t o t e l e s a B o g u , Stagiryta n i e p o j m o w a ł Boga e g z y s t e n c j a l n i e . P i e r w s z y P o r u s z y c i e l , b ę d ą c p r z y czyną sprawczą, jest o s t a t e c z n ą przyczyną substancjalności, lecz n i e j e s t przy czyną i s t n i e n i a w s z y s t k i c h bytów. D l a t e g o B ó g Arystotelesa, t a k j a k i B ó g P l a t o n a , n i e j e s t stwórcą świata. P o z a metafizyką, zawierającą o n t o l o g i ę i t e o l o g i ę , filozofia o b e j m u j e rów n i e ż rozważania n a d ś w i a t e m o ż y w i o n y m i n i e o ż y w i o n y m , k o s m o l o g i ę i p s y c h o l o g i ę , k t ó r e należą d o filozofii d r u g i e j . J a k na filozofię pierwszą, t a k i na filo zofię drugą w i e l k i w p ł y w wywarły odkrycia a s t r o n o m i c z n e d o k o n a n e w IV w. przed Chrystusem. P r z e d m i o t e m fizyki są w s z y s t k i e b y t y m a t e r i a l n e znajdujące się w r u c h u , k t ó r e r a z e m tworzą p r z y r o d ę . K a ż d y ruch ( K U T | O I C ) j e s t r o d z a j e m ogólniejszej z m i a n y (|i£raPoA,fi) o b e j m u j ą c e j p o w s t a w a n i e i r o z p a d a n i e się oraz ruch w ści s ł y m z n a c z e n i u , k t ó r e g o są trzy rodzaje: ruch ilościowy (KOTCC (leyeGoc, av
144
Ibidem, XII, 8 (1073 a).
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
144
i c i ę ż k o ś ć s t a n o w i ą trzecią p a r ę p r z e c i w i e ń s t w , k t ó r a p o w o d u j e r u c h k u m i e j scu n a t u r a l n e m u . W s z e c h ś w i a t z ł o ż o n y j e s t z s z e r e g u k o n c e n t r y c z n y c h sfer z kulistą Z i e mią w ś r o d k u . B ó g p o r u s z a b e z p o ś r e d n i o t y l k o najbardziej z e w n ę t r z n ą sferę g w i a z d stałych. M i ę d z y tą sferą a Z i e m i ą znajdują się sfery p l a n e t , S ł o ń c a i Księżyca. C i a ł a n i e b i e s k i e , z b u d o w a n e z e t e r u , są n i e z n i s z c z a l n e . W y n i k a to z t e g o , iż t k w i w n i c h t y l k o j e d e n rodzaj m o ż n o ś c i , a z a t e m podlegają t y l k o j e d n e m u rodzajowi z m i a n y , j a k i m j e s t m o ż n o ś ć p o r u s z a n i a się p o k u l i s t y c h o r b i t a c h . Świat i w y s t ę p u j ą c y w n i m r u c h j e s t wieczny. W i e c z n o ś ć ta z a r ó w n o roz ciąga się w s t e c z ( b e z p o c z ą t k u ) , j a k i w p r z ó d ( b e z k o ń c a ) . —-——Warunkami w s z e l k i e g o r u c h u są p r z e s t r z e ń i czas. Bóg, k t ó r y j e s t n i e r u c h o m y m p o r u s z y c i e l e m , j e s t poza p r z e s t r z e n i ą i c z a s e m . W Fizyce d e f i n i u j e A r y s t o t e l e s m i e j s c e j a k o „ b e z p o ś r e d n i ą i n i e r u c h o m ą g r a n i c ę ciała otaczające g o " . S t o s o w n i e d o tej definicji miejsca, n i e m o ż e b y ć ani p r z e s t r z e n i p u s t e j ( p r ó ż n i ) , ani p r z e s t r z e n i p o z a ś w i a t e m . W s z e l k i r u c h d o k o n u j e się w p r z e s t r z e ni, a j e g o miarą j e s t czas, k t ó r y j e s t „ilością r u c h u z e w z g l ę d u na p r z e d i p o " . 1 4 5
1 4 6
W s z y s t k i e b y t y w ś w i e c i e c i e l e s n y m są z ł o ż o n e z m a t e r i i i z formy. F o r m y są j e d n a k j a k o ś c i o w o r ó ż n e i h i e r a r c h i c z n i e u s z e r e g o w a n e . T o u s t o p n i o w a n i e form p o z w a l a n a r o z d z i e l e n i e świata ciał na d w a k r ó l e s t w a , b y t ó w n i e o ż y w i o n y c h i o ż y w i o n y c h . U d o s k o n a l s z y c h ciał forma j e s t zasadą życia, a k t e m (zvxtX£.%Eia) d o s k o n a l s z e g o ciała. W s z y s t k i e formy, k t ó r e są z a s a d a m i życia, n a z y w a A r y s t o t e l e s d u s z a m i (\\fx>%r\). D u s z a d o s k o n a l s z a , j a k t w i e r d z i , w p e w i e n s p o s ó b o b e j m u j e d u s z ę niższą. A w i ę c n a j d o s k o n a l s z a d u s z a , którą j e s t d u s z a l u d z k a , j e s t zasadą rozwoju ( w s p ó l n e z roślinami), o d c z u w a n i a , p o ż ą d a n i a i ru c h u (życie z w i e r z ę c e ) , oraz życia u m y s ł o w e g o . W s z y s t k i e b y t y dzielą się na b y t y n a t u r a l n e i wytwory. P r z e d m i o t e m fi zyki są j e d n a k b y t y n a t u r a l n e , k t ó r y c h cechą j e s t to, iż z n a t u r y p r z y s ł u g u j e i m m o ż n o ś ć r u c h u i s p o c z y n k u . By wyjaśnić zjawisko r u c h u , A r y s t o t e l e s rozwija koncepcję pożądania naturalnego. W przypadku e l e m e n t ó w pożądanie natural n e p r z y b i e r a f o r m ę d ą ż e n i a d o miejsca n a t u r a l n e g o , a u w s z y s t k i c h i n n y c h j e s t e s t w p o l e g a na u r z e c z y w i s t n i a n i u d o s k o n a ł o ś c i , czyli c e l u (kvxzke.%tw). A r y s t o t e l e s p r z e d s t a w i a t a k ż e rozważania na t e m a t p o w s t a w a n i a ż y w y c h o r g a n i z m ó w . F o r m y najniższe w hierarchii b y t ó w o ż y w i o n y c h rozmnażają się p r z e z s a m o r ó d z t w o . Z w i e r z ę t a t e powstają z błota l u b z w y d z i e l i n z w i e r z ę c y c h p o d w p ł y w e m słońca. W w y ż s z y c h o r g a n i z m a c h z w i e r z ę c y c h , w p r z y p a d k u k t ó r y c h r o d z e n i e n i e d o k o n u j e się t y l k o w s k u t e k c z y n n e j działalności słońca, p o d o b n e z a w s z e p o c h o d z i od p o d o b n e g o . Przy p ł o d z e n i u e l e m e n t e m c z y n n y m jest e l e m e n t męski, a biernym żeński. W s z e l k ą d u s z ę , która j e s t a k t e m , formą, zasadą życia i r u c h u oraz c e l e m ciała, o k r e ś l a A r y s t o t e l e s j a k o „ p i e r w s z y a k t ciała n a t u r a l n e g o o r g a n i c z n e g o " . 147
1 4 5
Arystoteles, Fizyka, IV, 4 (212 a), przekł. K. Leśniak, s. 109. ™ Ibidem IV, 11 (219 b), s. 134. Arystoteles, O duszy, II, 1 (412 b), przekł. P. Siwek, s. 74. y
1 4 7
VII. Arystoteles
145
Ciało j e s t w p e w n y m s e n s i e o r g a n e m duszy, a p o n i e w a ż w s z e l k i organ z n a j d u j e swój cel w d a n y m d z i a ł a n i u , w i ę c m o ż n a u z n a ć , ż e c e l e m ciała j e s t d u s z a . A r y s t o t e l e s p r z y p i s u j e z w i e r z ę t o m d w a rodzaje duszy. P r z y j m u j e b o w i e m , ż e d u s z ę w e g e t a t y w n ą (xó 8p£7txtKÓv) c e c h u j e w ł a d z a p r z y j m o w a n i a p o k a r m ó w i m n o ż e n i a się. W y ż s z a o d niej d u s z a z w i e r z ę c a p o s i a d a w ł a d z ę d o z n a ń z m y s ł o w y c h (xó aia0r|XiKÓv), p o ż ą d a ń z m y s ł o w y c h (xó óp£KXtKÓv) oraz r u c h u l o k a l n e go (XÓ KIVT|XIKÓV KCCX(X XÓ7tOV). W d z i e d z i n i e d o z n a ń z m y s ł o w y c h c e n t r a l n y m sensorium j e s t s e r c e , a m ó z g s p e ł n i a t y l k o rolę c h ł o d n i krwi. W r z e c z a c h otaczających z w i e r z ę tkwią jakości zmysłowe w stanie możnościowym. Władza zmysłowa w s k u t e k kontak tu z p r z e d m i o t e m staje się c z y m ś , co u r z e c z y w i s t n i a m o ż n o ś ć i z m i e n i a w r a ż e nia w a k t . N a d z i a ł a n i u z m y s ł ó w opiera się f u n k c j o n o w a n i e w ł a d z , p ó ź n i e j n a zwanych przez scholastyków zmysłami wewnętrznymi, takich jak wyobraźnia (cpavxaaia), p a m i ę ć b i e r n a (|xvfi|ir|), d z i ę k i k t ó r e j tkwią w nas w r a ż e n i a w y w o ł a n e p r z e z o b r a z z m y s ł o w y , oraz p a m i ę ć c z y n n a (dvd|ivr|Gic), w k t ó r e j w y s t ę p u j e j u ż d z i a ł a n i e woli i zjawisko kojarzenia w y o b r a ż e ń . W a r y s t o t e l e j s k i e j antropologii filozoficznej na n a j w y ż s z y m m i e j s c u w hierarchii istot z a l u d n i a j ą c y c h nasz p o d k s i ę ż y c o w y świat i n a j d o s k o n a l s z y m j e s t e s t w e m j e s t c z ł o w i e k , a ściślej, h e l l e ń s k i m ę ż c z y z n a . Stąd i d u s z a l u d z k a różna j e s t o d z w i e r z ę c e j . A r y s t o t e l e s w y c h o d z i w p r a w d z i e od p l a t o ń s k i e g o trój p o d z i a ł u duszy, ale troistość części p r z e m i e n i a w trzy z a s a d n i c z e k a t e g o r i e w ł a d z : roślinną, zwierzęcą i r o z u m n ą . D u s z a l u d z k a p o s i a d a w ł a d z ę w e g e t a t y w ną (0p£7txiKÓv), z m y s ł o w ą (aio0r|xiKÓv) oraz r o z u m n ą (vo\)c). P e ł n e n a m a s z c z e n i a słowa p o ś w i ę c a A r y s t o t e l e s najwyższej w ł a d z y czło w i e k a , jaką j e s t r o z u m . R o z u m j e s t n i e ś m i e r t e l n y i p o c h o d z i od Boga: N i e p o z o s t a j e n a m z a t e m nic i n n e g o j a k przyjąć, ż e s a m t y l k o r o z u m (dusza intelektualna) wchodzi do niego z zewnątrz i że on sam j e d e n jest boski
1 4 8
.
W i e l e t r u d n o ś c i w p r o w a d z i ł y p r z e d s t a w i o n e p r z e z A r y s t o t e l e s a rozróż n i e n i a i n t e l e k t u . P i e r w s z e z n i c h w y r ó ż n i a i n t e l e k t t e o r e t y c z n y (A,óyoc, voxx; 0£(DpT|XtKÓc, xó £7ttOTr||iovtKÓv) oraz i n t e l e k t p r a k t y c z n y (8tdvotcc rcpcciCTticn, XxxytaxtKÓv). C h o c i a ż A r y s t o t e l e s n i e w y p r a c o w a ł d e f i n i t y w n i e n a u k i o n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y l u d z k i e j , to j e d n a k j e g o w y p o w i e d z i dały a s u m p t d o n a j r o z m a i t s z y c h i n t e r p r e t a c j i t e g o e l e m e n t u j e g o d o k t r y n y . P o d s t a w o w e j e s t tu d r u g i e r o z r ó ż n i e n i e , m i a n o w i c i e na i n t e l e k t b i e r n y (vovc 7toc0r|XiKÓc) i i n t e l e k t c z y n n y (vouc rcotrprucóc). T w i e r d z e n i e A r y s t o t e l e s a , ż e n i e ś m i e r t e l n y j e s t t y l k o intelekt c z y n n y , doprowadziło do tego, że zaczęto pojmować podział Arysto t e l e s a j a k o r o z d z i e l e n i e d w u o d r ę b n y c h s u b s t a n c j i ( A l e k s a n d e r z Afrodyzji). W s k u t e k t e g o i n t e l e k t c z y n n y o d r y w a n o od c z ł o w i e k a . T o d o p r o w a d z i ł o d o materialistycznej koncepcji Aleksandra, a w następstwie do awerroizmu. O b o k 1 4 9
1 4 8
1 4 9
Arystoteles, O rodzeniu się zwierząt, II, 3 (736 b), przekł. P. Siwek, s. 76. Arystoteles, O duszy, III, 5 (430 a).
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
146
tej n a t u r a l i s t y c z n o - p a n t e i z u j ą c e j istniała r ó w n i e ż k o n c e p c j a t e i s t y c z n a , nawią zująca d o T e m i s t i u s z a , w myśl k t ó r e j d u s z a ( i n t e l e k t ) n i e j e s t s u b s t a n c j a l n i e d w o i s t a , lecz j e d n a . D u s z a j e s t w i ę c j e d n ą substancją, a z a z n a c z a n e p r z e z Ary s t o t e l e s a r ó ż n i c e ujawniają się w działaniu duszy. I n t e r p r e t a c j ę T e m i s t i u s z a rozwinął św. T o m a s z . P o d s u m o w u j ą c , m o ż n a s t w i e r d z i ć , ż e chociaż najczęściej i n t e r p r e t u j e się arystotelejską n a u k ę o d u s z y na s p o s ó b awerroistyczny, to j e d n a k l e k t u r a t e k s t u A r y s t o t e l e s a p r o w a d z i d o s t a n o w i s k a p r z y j ę t e g o p r z e z św. Tomasza. C h o c i a ż z a g a d n i e n i e s t o s u n k u i n t e l e k t u d o Boga i z a g a d n i e n i e j e d n o s t k o w o ś c i stwarzają b a r d z o w i e l e p r o b l e m ó w i n t e r p r e t a c y j n y c h , to j e d n a k niewątpliwa jest w nauce Arystotelesa nieorganiczność intelektu. Jak j e d n a k i n t e l e k t b ę d ą c y czystą formą m o ż e t r w a ć p o śmierci i z a c h o w a ć p r z y t y m o s o b o w o ś ć , a w i ę c j e d n o s t k o w o ś ć ? T o p y t a n i e ujawnia całą t r u d n o ś ć k o n s e k w e n t n e g o a r y s t o t e l i z m u , t r u d n o ś ć , k t ó r e j p r z e d T o m a s z e m n i e u d a ł o się z a d o w a l a jąco rozwiązać. B e z w ą t p i e n i a b ł ę d e m j e s t u t r z y m y w a n i e , iż A r y s t o t e l e s był materialistą. P r z e c i w k o t e m u p r z e m a w i a w i e l e t e k s t ó w . M o ż n a n a w e t p o w i e d z i e ć , iż a r y s t o t e l i z m o k a z u j e się o w i e l e g ł ę b i e j i p e ł n i e j s p i r y t u a l i s t y c z n y niż p l a t o n i z m . D u c h n i e j e s t w s y s t e m i e A r y s t o t e l e s a t y l k o d o d a n y d o m a t e r i i , ale p r z e n i k a ją d o g ł ę b i , co p o w o d u j e , iż w p e r s p e k t y w i e j e g o myśli cały świat j e s t „ w y l ę g a r n i ą " d u c h a . M i m o to, a m o ż e w ł a ś n i e d l a t e g o , A r y s t o t e l e s j e s t w y r a ź n i e n a t u r a l i s t y c z n y , t a k j a k p ó ź n i e j T o m a s z . T e n n a t u r a l i z m przejawia się n i e t y l k o w n a u c e o p o z n a n i u , ale i w n a u c e o działaniu, czyli e t y c e . P o d c z a s g d y w p r o b l e m a t y c e poznawczej z a g a d n i e n i e m c e n t r a l n y m było z a g a d n i e n i e prawdy, to w p o s t ę p o w a n i u jest n i m p r o b l e m dobra. W e d l e Arystote lesa p r z e d m i o t e m e t y k i n i e jest j e d n a k metafizyczne pojęcie dobra, lecz d o b r o ro z u m i a n e j a k o szczęśliwość (e\)&xt|iovia). Polega o n o na d o b r y m życiu (xó et> Cf|v) l u b d o b r y m p o s t ę p o w a n i u (e\) 7tpdTT£tv). D o b r y m d z i a ł a n i e m jest zaś t a k i e , k t ó r e j e s t swoiście l u d z k i e . A skoro człowieka od zwierząt wyróżnia rozum, to znaczy, że o w y m eti 7tpdTreiv j e s t działanie r o z u m n e . Szczęście d o k o n u j e się p r z e z zaktuali z o w a n i e r o z u m u , k t ó r e pociąga za sobą d o b r e działanie. C n o t a polega w i ę c na ak cie d u s z y z g o d n y m z r o z u m e m (\|roxf|c evepyeta KOCTÓC Xxyyov), który j e s t t y m sa m y m co a k t d u s z y w e d ł u g c n o t y (yDJCHC cvepyeia KOCT dpernv). R o z u m n o ś ć dzia łania, czyli cnotliwość j e s t p i e r w s z y m w a r u n k i e m szczęścia, k t ó r e j e d n a k d o m a g a się i i n n y c h , d r u g o r z ę d n y c h dóbr, takich jak zdrowie, przyjaźń, stanowisko, mają t e k . G d y w tej drugiej sferze zachodzą braki, zakłóca się p e ł n i ę szczęścia. S z c z ę ś c i e w swej istocie j e s t c z y m ś s t a ł y m , a n i e w y r y w k o w y m i d l a t e g o n i e m o ż n a g o m y l i ć z p r z y j e m n o ś c i ą czy z a d o w o l e n i e m . C n o t a j e s t p e w n ą sprawnością (e^tc), a u k ł a d c n ó t s k ł a d a się na m o r a l n o ś ć . M o r a l n o ś ć z a k ł a d a wolność, a wolność brak przymusu i wiedzę. Zarówno więc przymus, jak i brak w i e d z y n i w e c z ą w o l n o ś ć . I chociaż c n o t a n i e p o l e g a t y l k o na w i e d z y , to j e d n a k rola r o z u m u j e s t w m o r a l n o ś c i z a s a d n i c z a . C n o t y o b e j m u j ą całość n a s z e g o życia, k t ó r e zasadza się na d w ó c h p o d s t a w o w y c h c z y n n o ś c i a c h : p o z n a w a n i u i działaniu. Z e w z g l ę d u na n i e c n o t y dzielą się na p r a k t y c z n e , czyli m o r a l n e ( e t y c z n e ) , i d i a n o e t y c z n e . K a ż d a z nich j e s t za-
VII. Arystoteles
147
k t u a l i z o w a n ą możnością. S p r a w n o ś ć , która j e s t cnotą, m u s i b y ć r o z u m n a , a ro z u m m a p r z e d e w s z y s t k i m c z u w a ć nad zgodnością z zasadą z ł o t e g o ś r o d k a . Z a sada ta najwyraźniej objawia się w p r z y p a d k u c n ó t e t y c z n y c h . C n o t a m o r a l n a j e s t to „trwała d y s p o z y c j a d o p e w n e g o rodzaju p o s t a n o w i e ń , polegająca na za c h o w y w a n i u właściwej z e w z g l ę d u na nas ś r e d n i e j m i a r y " (e^ic rcpoocipeTiKTi ev |ieaóxr|Ti o u a a ) . U m i a r , czyli złoty ś r o d e k , z a w s z e w y s t ę p u j e m i ę d z y d w i e m a skrajnościami, k t ó r e są złe. Stąd A r y s t o t e l e s o g ó l n i e o k r e ś l a c n o t ę j a k o „ z a c h o w y w a n i e w ł a ś c i w e g o ś r o d k a , i to ś r o d k a p o m i ę d z y d w i e m a w a d a m i " ((ieGÓrrię 8uo K(XKia>v) . Stagiryta w a h a się co d o ilości c n ó t m o r a l n y c h . W Etyce nikomachejskiej wylicza ich t r z y n a ś c i e , w Etyce eudemejskiej c z t e r n a ś c i e , a w Reto ryce d z i e w i ę ć . J e d n a k każdą z nich u j m u j e w r a m y o w y c h d w ó c h skrajności, których dana cnota jest umiarem. A więc męstwo jest środkiem pomiędzy zu chwałością a t c h ó r z o s t w e m , u m i a r k o w a n i e ś r o d k i e m p o m i ę d z y rozwiązłością a oschłością, a ł a g o d n o ś ć p o m i ę d z y porywczością i n i e u d o l n o ś c i ą . U k o r o n o w a n i e m w s z e l k i c h c n ó t j e s t w i e l k o d u s z n o ś ć (iieya^oyu^ioc), a opis c z ł o w i e k a w i e l k o d u s z n e g o w Etyce nikomachejskiej n a l e ż y d o n a j c i e k a w s z y c h f r a g m e n t ó w tego dzieła . 1 5 0
151
152
J u ż w p l a t o ń s k i e j k o n c e p c j i e t y c z n e j wyjątkową rolę spełniała sprawiedli wość, która o b e j m o w a ł a w s z y s t k i e i n n e cnoty. R ó w n i e w i e l k i e z n a c z e n i e m a s p r a w i e d l i w o ś ć w e t y c e arystotelejskiej. Stagiryta, p r z e p r o w a d z a j ą c rozważania na t e m a t sprawiedliwości, p r z e d s t a w i a jej s ł y n n y podział na s p r a w i e d l i w o ś ć roz dzielczą (dotyczącą d ó b r i w y m i a r u t y c h ż e w e d l e zasad proporcji g e o m e t r y c z n e j i uwzględniającą różnice m i ę d z y o s o b a m i ) A : B = a : b , i w y r ó w n a w c z ą ( w y m i e n ną - postępującą w e d l e zasad proporcji a r y t m e t y c z n e j i n i e uwzględniającą osób) a - y : a = a : a + Y - Z cnotą sprawiedliwości łączy się ściśle z a g a d n i e n i e praw, k t ó r y c h b e z w z g l ę d n o ś ć łagodzi s p r a w n o ś ć słuszności (xó emeucec). Jak wspomnieliśmy, obok cnót moralnych Arystoteles wyróżnia cnoty d i a n o e t y c z n e . K a ż d a z n i c h m a swój w ł a s n y p r z e d m i o t . P e w n e c n o t y dotyczą p r z e d m i o t ó w k o n i e c z n y c h , i n n e - d o p u s z c z a j ą c y c h z m i a n ę . Stąd j e d n e dotyczą d z i e d z i n y w i e d z y (xó e7tiaTr||ioviKÓv), i n n e n a t o m i a s t w y t w a r z a n i a i działania (TÓ A,oyicmKÓv). W dziedzinie wiedzy Arystoteles wyróżnia cnoty intelektualne, do k t ó r y c h n a l e ż y m y ś l e n i e i n t u i c y j n e (vouc) d o t y c z ą c e p i e r w s z y c h zasad p o z n a nia (dpxoci TO\) eniaTriTO-o) oraz w i e d z a n a u k o w a (tniGrąii], e^ic drco&iKTucr]), k t ó r a d o t y c z y t e g o , co z zasad t y c h m o ż n a w y w i e ś ć . O b i e c n o t y składają się na m ą d r o ś ć (aocpia) r o z u m i a n ą w najszerszym z n a c z e n i u . W d z i e d z i n i e działania Stagiryta wyróżnia c n o t y p o s t ę p o w a n i a , k t ó r e o b e j m u j ą d w i e grupy, m i a n o w i c i e działanie (rcpd^ic) i w y t w a r z a n i e (7toir|aic). D o działania (rcpd^ic) należą w s z y s t k i e c n o t y m o r a l n e . N a ich c z e l e znajduje się roz s ą d e k ((ppóvr|Gic), k t ó r y kieruje n a s z y m d z i a ł a n i e m i m a s z e r e g c n ó t w s w y m
1 5 0
Arystoteles, Eryka nikomachejską, II, 6 (1106 b), przekł. D . Gromska, s. 58. ^Ibidem, II, 9 (1109 a), s. 69. Ibidem, IV, 3 (1124 a). 152
148
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
orszaku, t a k i c h j a k d o b r y n a m y s ł (etipoD^ia) polegający na d o b i e r a n i u właści w y c h ś r o d k ó w d o c e l u , i p o j ę t n o ś ć (<xóve
J a k o najwyższa forma organizacji p a ń s t w o m a p r z e d sobą cel, k t ó r y m j e s t d o b r o n a j w y ż s z e , p o k r y w a j ą c e się z c e l e m e t y k i , m i a n o w i c i e szczęście (e\) Cf|v - e \ ) 6 a i | i o v i a ) . C e l t e n najwyraźniej w y r ó ż n i a p a ń s t w o od i n n y c h form z b i o rowości. W e d l e Stagiryty całość j e s t d o s k o n a l s z a od części i d l a t e g o i n t e r e s p a ń stwa p r z e w y ż s z a d o b r o j e d n o s t k i . C z ł o w i e k , w p r z e c i w i e ń s t w i e d o z w i e r z ę c i a , o d r ó ż n i a zło od d o b r a i to, co s p r a w i e d l i w e od t e g o , co n i e s p r a w i e d l i w e . D l a t e go w ł a ś n i e n a t u r a l u d z k a skłania c z ł o w i e k a d o t w o r z e n i a s p o ł e c z n o ś c i r o d z i n nej czy p a ń s t w o w e j . D o p i e r o i t y l k o w p a ń s t w i e c z ł o w i e k m o ż e w y p e ł n i ć s w e zadania etyczne. M i n i m u m praw społecznych, jakie powinien mieć obywatel w państwie, A r y s t o t e l e s s p r o w a d z a d o p r a w a u d z i a ł u w z g r o m a d z e n i a c h l u d o w y c h i w są d o w n i c t w i e . P a ń s t w o o k r e ś l a o n j a k o z g r o m a d z e n i e o b y w a t e l i , k t ó r z y chcą d o b r z e żyć i w t y m c e l u tworzą ustrój. U s t r o j e rozpadają się na d w a typy, a zasadą p o d z i a ł u j e s t o b r a n y cel rządzenia. J e d n y m z n i c h j e s t t y p b ł ę d n y (7tapeKPaaic), w k t ó r y m rządzący mają się d o r z ą d z o n y c h j a k p a n o w i e d o n i e w o l n i k ó w . D r u Arystoteles, Polityka, I, 2 (1253 a 1), przekł. L. Piotrowicz, s. 8.
VII. Arystoteles
149
g i m t y p e m j e s t t y p w ł a ś c i w y (óp9f| Ttotama), w k t ó r y m w ł a d c y d o p o d d a n y c h o d n o s z ą się j a k rządzący d o r z ą d z o n y c h . I n n y podział u s t r o j ó w zależy od liczby rządzących. R ó w n i e ż i w t y m w y p a d k u A r y s t o t e l e s w y r ó ż n i a ustroje w ł a ś c i w e (óp0ocl), t a k i e j a k m o n a r c h i a (fkxa i t e i a ) , arystokracja (dpicrcoKpaita), politeia (7toA,iT£ia), i n i e w ł a ś c i w e ( f p a p r r i pevai), d o k t ó r y c h n a l e ż y tyrania ( r u p a w i c ) , oligarchia (óAayap^ia) i d e m o k r a cja ( 8 r | | i 0 K p a x i a ) . N a t y p ustroju w p ł y w a t a k ż e b o g a c t w o , wolność i u z d o l n i e n i a rządzących i r z ą d z o n y c h , k t ó r e stanowią trzy zasady ustroju. J e d n o s t r o n n o ś ć w u z n a n i u b o g a c t w p r o w a d z i d o oligarchii, a j e d n o s t r o n n o ś ć w wolności d o d e mokracji. A r y s t o t e l e s najwyżej c e n i k r y t e r i u m u z d o l n i e ń , w e d l e k t ó r e g o t y p ustroju zależy od s t o p n i a różnicy zdolności u rządzących i r z ą d z o n y c h . A r y s t o kracja m a m i e j s c e w t e d y , g d y mała g r u p a zdolniejsza od reszty, u s t a n a w i a pra wa. W p r z y p a d k u m o n a r c h i i zdolności te przysługują j e d n o s t c e , która s a m a sta j e się p r a w o d a w c ą . G d y n i e m a w y b i t n i e z d o l n y c h j e d n o s t e k l u b g r u p , w t e d y l e p s z e są rządy w i ę k s z o ś c i l u b przyjętych praw. J e d n a k te c z y s t e formy ustrojo w e ( z a l e ż n e od bogactw, wolności l u b u z d o l n i e ń ) są raczej t e o r e t y c z n e . Wielką rolę gra u A r y s t o t e l e s a p o j ę c i e k o m p r o m i s u , k t ó r e p e ł n e zastoso w a n i e z n a j d u j e w teorii ustroju. Najczęściej w y s t ę p u j ą c y m j e s t ustrój m i e s z a ny. P o w s t a j e o n w w y n i k u z m i e s z a n i a w s z y s t k i c h e l e m e n t ó w a l b o , co m a m i e j sce c z ę ś c i e j , wolności z u z d o l n i e n i a m i ( o d m i a n a arystokracji) l u b wolności z m a j ą t k i e m (7toA,iT£ia). U s t r o j e właściwe od n i e w ł a ś c i w y c h w y r ó ż n i a cel u s t r o j u . G d y cel j e s t egoistyczny, w ó w c z a s m a m y t y r a n i ę , oligarchię i d e m o k r a c j ę . G d y cel j e s t d o b r y ( d o b r o s p o ł e c z n e ) , w t e d y u r z e c z y w i s t n i a się m o n a r c h i a , ary stokracja i politeia. Arystoteles, p o d o b n i e jak Platon, podejmuje zagadnienie doskonałego p a ń s t w a . J a k u P l a t o n a p o d s t a w ą w y w o d u Arystotelesa jest paideia. G d y w y c h o w a n i e i k u l t u r a j e s t p o w s z e c h n a , wówczas wszyscy są p o w o ł a n i d o rządzenia. N i e w s z y s c y j e d n a k mogą rządzić. Podział funkcji o b y w a t e l s k i c h d o k o n u j e się w i ę c g ł ó w n i e w e d l e różnic w i e k u . K a ż d y o b y w a t e l p o w i n i e n swą c n o t ę osobistą kojarzyć z działalnością obywatelską. D o p i e r o w ó w c z a s tworzy się p r a w d z i w a arystokracja, która j e s t n a j l e p s z y m f u n d a m e n t e m d o s k o n a ł e g o p a ń s t w a . W e d l e A r y s t o t e l e s a s a m e prawa n i e są w s t a n i e sprawić, b y o b y w a t e l e za w s z e w ł a ś c i w i e spełniali swoje funkcje o b y w a t e l s k i e . N a d z w y c z a j w a ż n a j e s t p a i d e i a . J e d n a k r ó w n i e ż o n a n i e j e s t wystarczająca. S p o ł e c z e ń s t w o , a b y m o g ł o s t w o r z y ć p a ń s t w o d o s k o n a ł e , m u s i m i e ć p e w n e d a n e n a t u r a l n e . Stagiryta za znacza, ż e l u d y E u r o p y p ó ł n o c n e j są o d w a ż n e , ale o b d a r z o n e n i k ł y m i z d o l n o ściami, n a t o m i a s t l u d o m Azji, chociaż u z d o l n i o n y m , b r a k o d w a g i . J e d y n i e G r e cy łączą w s o b i e t e m p e r a m e n t z e z d o l n o ś c i a m i i t y l k o oni mogą u r z e c z y w i s t n i ć w p a ń s t w i e p r a w d z i w y u m i a r (|ieaórr|c). P o z a c h a r a k t e r e m l u d n o ś c i dla r o z w o j u p a ń s t w a w a ż n y j e s t r ó w n i e ż obszar z a m i e s z k a n i a i liczba l u d n o ś c i . W s z y s t kie te e l e m e n t y muszą być uwzględnione i wykorzystane przez prawodawcę t w o r z ą c e g o p o d b u d o w ę d o s k o n a ł e g o p a ń s t w a . Ustrój w z g l ę d n i e najlepszy m a b y ć t a k urządzony, a b y ta c z ę ś ć s p o ł e c z e ń s t w a , która p r a g n i e j e g o trwałości, górowała siłą n a d t y m i , k t ó r z y t e g o n i e pragną. J a k twierdzi A r y s t o t e l e s , g d y
Starożytność. Klasyczny okres filozofii greckiej
c z y n n i k ilościowy p r z e w a ż a n a d j a k o ś c i o w y m , w ó w c z a s m a m y a g d y j a k o ś c i o w y n a d ilościowym, w t e d y p a n u j e oligarchia.
150 demokrację,
T a m g d z i e w y s t ę p u j e silny stan ś r e d n i , m a m i e j s c e trwała, d o b r z e z m i e szana forma życia p a ń s t w o w e g o . D a n y ustrój b ę d z i e najlepiej u r z ą d z o n y w t e d y , g d y z o s t a n i e z a p e w n i o n a j e g o trwałość. Trwałości zaś ustroju najbardziej zagra ża k a ż d y p r z e r o s t , a zwłaszcza przerost t e g o c z y n n i k a , który s t a n o w i j e g o założe n i e (a w i ę c n p . d e m o k r a c j i grozi przerost wolności). Trwałość d a n e g o ustroju za leży w i ę c od t e g o , czy u d a j e się u n i k n ą ć p r z e s a d y i p r z e s t r z e g a ć u m i a r k o w a n i a . A r y s t o t e l e s p o w t a r z a w t e n s p o s ó b platońską i d e ę ustroju m i e s z a n e g o . P e w n a p r ó b a klasyfikacji u s t r o j ó w p r z e z A r y s t o t e l e s a p r z e d s t a w i a się na stępująco: I. U s t r o j e d o s k o n a ł e 1. P a ń s t w o d o s k o n a ł e - p r a w d z i w a arystokracja 2. Przejawy władzy najzdolniejszych - właściwe królestwo i arystokracja II. U s t r o j e n i e d o s k o n a ł e 1. W z g l ę d n i e d o b r e - o p a r t e na k o m p r o m i s i e a. tzw. arystokracja (mieszanina oligarchii, demokracji i arystokracji) b . tzw. p o l i t e i a ( z m i e s z a n i e oligarchii z d e m o k r a c j ą ) III. Z ł e - w k t ó r y c h w y s t ę p u j e j e d n o s t r o n n o ś ć a. tyrania b . oligarchia c. d e m o k r a c j a U m i e j ę t n o ś c i a m i p o m o c n y m i w rządzeniu p a ń s t w e m są retoryka, s z t u k a d o w o d z e n i a i e k o n o m i k a . R e t o r y k a j e s t b a r d z o blisko s p o k r e w n i o n a z logiką, p o n i e w a ż jej c e l e m j e s t p r z e k o n y w a n i e . R e t o r j e s t j e d n a k w e d l e A r y s t o t e l e s a k i m ś z u p e ł n i e r ó ż n y m od sofisty, k t ó r y d o w o d z i dla d o w o d z e n i a , retor n a t o m i a s t u ż y w a swej s z t u k i w s ł u ż b i e prawdy. C e l e m m o w y j e s t p r z e k o n a n i e , a jej c h a r a k t e r w i n i e n b y ć d o s t o s o w a n y d o t y p u słuchacza. P i e r w s z y t y p s t a n o w i słu chacz, k t ó r y s p e ł n i a taką rolę j a k w i d z w t e a t r z e (Gecopóc). J e g o rola s p r o w a d z a się d o p o c h w a ł y i n a g a n y ( m o w a p o c h w a l n a l u b ganiąca - yevoc £7ti5etKTtKÓv). Z kolei, g d y s ł u c h a c z j e s t sędzią, w t e d y m o w a oskarża l u b broni (yevoc 8IKOCVIKÓV). T r z e c i t y p m o w y m a m i e j s c e wtedy, g d y s ł u c h a c z j e s t c z ł o n k i e m rady i p o d e j m u j e d e c y z j e p a ń s t w o w e . M o w a s k i e r o w a n a d o t a k i c h s ł u c h a c z y m a za c h ę c a ć l u b o d r a d z a ć (yevoc o\)|ipo\)A£trciKÓv). R e t o r y k a znajduje się na p o g r a n i czu n a u k i i s z t u k i . J e s t o n a właściwie sztuką i n a l e ż y d o d z i e d z i n y o s t a t n i e g o ty p u n a u k ( o b o k n a u k s p e k u l a t y w n y c h i p r a k t y c z n y c h ) , j a k i m j e s t teoria s z t u k i . D z i e d z i n y w y t w a r z a n i a , czyli s z t u k i (rcoir|Gic), d o t y c z y z a c h o w a n e t y l k o c z ę ś c i o w o p i s m o Poetyka (Flepi rcoir|TiKTic) oraz l u ź n e u w a g i znajdujące się w in nych tekstach Arystotelesa. Sztuka w szerokim znaczeniu jest tożsama z rze m i o s ł e m (Te%vt|). J e s t to s p r a w n o ś ć k s z t a ł t o w a n i a d a n e g o t w o r z y w a w e d l e o k r e -
151
VII. Arystoteles
s ł o n y c h r e g u ł . S p e ł n i a o n a d w a zadania, m i a n o w i c i e u z u p e ł n i a to, co z n a t u r y n i e d o s k o n a ł e , oraz n a ś l a d u j e . Z t e g o w z g l ę d u A r y s t o t e l e s w y r ó ż n i a d w a rodza j e s z t u k i , u ż y t e c z n ą i naśladowczą. M ó w i ą c o w y t w ó r c z o ś c i , p i ę k n i e p o w i a d a A r y s t o t e l e s , że r ę k a l u d z k a to „ n a r z ę d z i e n a r z ę d z i " . S z t u k ą w ścisłym z n a c z e n i u j e s t w e d ł u g n i e g o t y l k o s z t u k a n a ś l a d o w c z a . P e w n e dzieła s z t u k i spełniają z a d a n i a w y c h o w a w c z e , g d y naśladują to, co s z l a c h e t n i e j s z e i p i ę k n i e j s z e o d r z e c z y w i s t e g o . A p i ę k n o p o l e ga na w i e l k o ś c i i na ł a d z i e . J e s t o n o t y m , co s a m o dla s i e b i e j e s t g o d n e p o c h w a ły l u b t y m , co j a k o d o b r e , w y w o ł u j e radość. P i ę k n o dzieła s z t u k i p o l e g a na n a ś l a d o w a n i u , ale n i e n a o d t w a r z a n i u , p o n i e w a ż c e l e m n i e j e s t p r z e d s t a w i e n i e szczegółów, ale u c h w y c e n i e istoty, t y p u , p r a w a i s e n s u o g ó l n e g o . T a k a idealizacja k o n k r e t n y c h zjawisk s t a n o w i o p i ę k n i e tragedii ( p r z e d m i o t jej j e s t p i ę k n i e j szy i s z l a c h e t n i e j s z y o d t e g o , co n o r m a l n e ) l u b k o m e d i i ( k t ó r e j p r z e d m i o t j e s t niższy o d t e g o , co r z e c z y w i s t e ) . 1 5 4
S ł y n n a j e s t n a u k a A r y s t o t e l e s a o o c z y s z c z e n i u (KĆcGocpaic). D o t y c z y o n a t r a g e d i i , o k t ó r e j Stagiryta p i s z e , iż p r o w a d z i d o o c z y s z c z e n i a (KÓcGccpcic xcov rccc0r||idTCOv), czyli j a k b y e l i m i n o w a n i a p e w n y c h u c z u ć . W y p o w i e d ź A r y s t o t e l e s a na t e n t e m a t j e s t j e d n a k b a r d z o niejasna i w y w o ł y w a ł a w i e l e k o n t r o w e r s j i . Z a dominujące m o ż e m y uznać dwie interpretacje, z których pierwsza - naturalis t y c z n o - m e d y c z n a głosi, ż e s p o t ę g o w a n i e j a k i e g o ś u c z u c i a p o w o d u j e r o z ł a d o w a n i e i u w o l n i e n i e od n i e g o , p o d c z a s g d y d r u g a - p s y c h i c z n a t r a k t u j e arystot e l e j s k i e o c z y s z c z e n i e j a k o s u b l i m a c j ę . Z e w z g l ę d u na to, że Poetyka j e s t d z i e ł e m n i e p e ł n y m i b r a k w niej r o z w i n i ę t e j d o k t r y n y o c z y s z c z e n i a , o g r a n i c z a ć się m u s i m y do domysłów. W t e n s p o s ó b z w y r y w k ó w i ze s t r z ę p ó w w i e l k i e j twórczości z y s k a l i ś m y p e w i e n b a r d z o o g ó l n y wgląd w s y s t e m a r y s t o t e l e s o w s k i . G ł ó w n ą j e g o cechą j e s t r e a l i z m wyrażający się w o g r o m n y m s z a c u n k u dla w s z y s t k i e g o , co rzeczy w i s t e . W ł a ś n i e to u m i ł o w a n i e rzeczywistości, t a k i e j , jaką o n a j e s t , p r z e z w i e k i z j e d n y w a ł o A r y s t o t e l e s o w i wielbicieli. J e d e n z nich, z d u m i o n y wspaniałością a r y s t o t e l e j s k i e j myśli, A w e r r o e s , k t ó r y poświęcił na jej z b a d a n i e całe życie, p o w i e d z i a ł o Stagirycie: S ą d z ę , ż e t e n c z ł o w i e k był miarą n a t u r y i w z o r e m , k t ó r y n a t u r a dała, b y u k a z a ć najwyższą l u d z k ą d o s k o n a ł o ś ć
155
.
Arystoteles, O częściach zwierząt, IV, 10 (687 a 20). Awerroes, In Aristote/is De anima, III, 4, wyd. Crawford, s. 433, w. 142-144.
R O Z D Z I A Ł VIII
Wczesny Perypat R o k 322 p r z e d C h r y s t u s e m , k t ó r y j e s t r o k i e m ś m i e r c i A r y s t o t e l e s a , w y z n a c z a n o w y e t a p w rozwoju k u l t u r y o g ó l n o l u d z k i e j . Z a n i m j e d n a k p r z y s t ą p i m y d o o g ó l n e j c h a r a k t e r y s t y k i tej e p o k i , w y m i e ń m y b e z p o ś r e d n i c h n a s t ę p c ó w Ary stotelesa w Likejonie. A r y s t o t e l e s u s t a n o w i ł s w y m n a s t ę p c ą T e o f r a s t a z E r e s o s (lata 3 6 2 - 2 8 7 p r z e d C h r y s t u s e m ) , k t ó r y p r z e z trzydzieści p i ę ć lat był głową szkoły. J e s t o n p o stacią w y b i t n ą , k t ó r a n a d a j e s p e c y f i c z n y k i e r u n e k p r a c o m L i k e j o n u , k o n c e n t r u j ą c y m się od tej p o r y na n a u k a c h s z c z e g ó ł o w y c h , e t y c e oraz p o p u l a r y z a c j i w i e d z y . P o z a d r o b n y m i p r a c a m i p r z y r o d n i c z y m i e p o k o w e z n a c z e n i e mają d z i e ł a b o t a n i c z n e T e o f r a s t a z a t y t u ł o w a n e Badania nad roślinami (Flepi cpi)T(5v i o r o p i a ) oraz O pochodzeniu roślin (riepi cpwcoy aixuov), a t a k ż e b a r d z o p o p u l a r n e Charaktery ('HGtKoi %apaKTf|pec), k t ó r e przedstawiają t r z y d z i e ś c i ty pów ujemnych psychologicznie. T e o f r a s t był m y ś l i c i e l e m s a m o d z i e l n y m , z t e m p e r a m e n t u p r z y r o d n i k i e m o s k ł o n n o ś c i a c h m a t e r i a l i s t y c z n y c h . D l a L i k e j o n u zasłużył się w i e l c e , troszcząc się r ó w n i e ż o s p r a w y p r a k t y c z n e . W p o g l ą d a c h s w y c h r e p r e z e n t u j e to, co za w s z e w i ą z a n e j e s t z a r y s t o t e l i z m e m . Głosi tezy, ż e świat j e s t o d w i e c z n y ( t e z y tej b r o n i p r z e c i w Z e n o n o w i ) , ż e r o z u m j e s t boski i n i e n a l e ż y d o istoty c z ł o w i e ka, ale p r z y c h o d z i z z e w n ą t r z , oraz ż e s z c z y t e m i p e ł n i ą życia j e s t ż y c i e k o n t e m p l a c y j n e (pioc BecopetiKÓc). T e o f r a s t o d e g r a ł w i e l k ą rolę w rozwoju b o t a n i k i i zasłużył się dla historii filozofii i n a u k . J e g o d z i e ł o z a t y t u ł o w a n e Poglądy filozofów przyrody (OuG I K Ó V 8ó£ai) są p o d s t a w ą doksografii g r e c k i e j . Z t e g o z a g i n i o n e g o d z i e ł a czer pali w s z y s c y d o k s o g r a f o w i e „ w ł a ś c i w i " . P o d c z a s g d y T e o f r a s t rozpoczął o r i e n t a c j ę m a t e r i a l i s t y c z n ą w a r y s t o t e l i z m i e , E u d e m o s z R o d o s z a i n a u g u r o w a ł o r i e n t a c j ę spirytualistyczną. Był b a r d z o w i e r n y m , n a w e t n i e w o l n i c z y m u c z n i e m A r y s t o t e l e s a . T o o n w y d a ł Etykę eudemejską, p o n a d t o zasłużył się j a k o w y b i t n y h i s t o r y k m a t e m a t y k i , a z a i n t e r e s o w a nia j e g o były w y r a ź n i e t e o l o g i c z n e . D o tej g e n e r a c j i u c z n i ó w A r y s t o t e l e s a n a l e ż a ł o b a r d z o w i e l e w y b i t n y c h p o s t a c i , s p o ś r ó d k t ó r y c h w y m i e n i m y t y l k o k i l k u najbardziej z n a n y c h . H i s t o r y k i e m m u z y k i i jej t e o r e t y k i e m był A r y s t o k s e n o s z T a r e n t u . D i k a j a r c h o s z M e s s y n y p o d k r e ś l a ł w y ż s z o ś ć życia p r a k t y c z n e g o n a d t e o r e t y c z n y m . U w a ż a ł ciało l u d z k i e za z e s p ó ł c z t e r e c h e l e m e n t ó w , a d u s z ę za h a r m o n i ę ciała, k t ó r e j n i e p r z y s ł u g u j e ani s a m o d z i e l n e i s t n i e n i e , ani n i e ś m i e r t e l n o ś ć . P e r y p a t e t y k D e m e t r i o s z F a l e r o n u dał p o c z ą t e k życiu u m y s ł o w e m u w A l e k s a n d r i i . J e s t o n pierwszą z g r o n a w y b i t n y c h postaci z k r ę g u p e r y p a t e t y c k i e g o , k t ó r e s t a n o w i ł y w z ó r dla p ó ź n i e j s z y c h e r u d y t ó w a l e k s a n d r y j s k i c h . W w i e k u I I I p r z e d C h r y s t u s e m linia z a p o c z ą t k o w a n a p r z e z T e o f r a s t a n i e
VIII. Wczesny Perypat
153
t y l k o n i e osłabła, ale u l e g ł a w z m o c n i e n i u . M a t e r i a l i s t y c z n y a r y s t o t e l i z m u g r u n t o w a n y został w P e r y p a c i e p r z e z n a s t ę p c ę Teofrasta S t r a t o n a z L a m p s a k o s , k t ó r y p r z e z o s i e m n a ś c i e lat rządził L i k e j o n e m . S t r a t o n u z y s k a ł p r z y d o m e k 'fi z y k ' (ó cpwiKÓc), g d y ż zajmowała go p r z e d e w s z y s t k i m p r z y r o d a , a w s w y c h p r a c a c h dążył d o s y n t e z y A r y s t o t e l e s a z D e m o k r y t e m . Z a D e m o k r y t e m przyj m o w a ł i s t n i e n i e próżni, a świata n i e uważał za dzieło Boże, lecz za twór n a t u r y działającej z k o n i e c z n o ś c i . W y z n a w a ł s e n s u a l i z m i n i e wyróżniał działania i n t e l e k t u i zmysłów. Z a r ó w n o o d b i e r a n i e w r a ż e ń , j a k i m y ś l e n i e u w a ż a ł za p e w n e go rodzaju ruchy. U p r a w i a ł z z a p a ł e m n a u k i s z c z e g ó ł o w e i j e g o z d o b y c z e w y warły w p ł y w na rozwój m e d y c y n y , m e c h a n i k i i a s t r o n o m i i . U c z n i e m S t r a t o n a był s ł y n n y a s t r o n o m Arystarch z S a m o s , twórca h i p o t e z y h e l i o c e n t r y c z n e j , k t ó r y miał b y ć o s k a r ż o n y o b e z b o ż n o ś ć . P o d c z t e r d z i e s t o c z t e r o l e t n i m s c h o l a r c h a t e m L y k o n a z T r o a d y p o z i o m L i k e j o n u b a r d z o się o b n i ż y ł i n i e zdołał się p o d ź w i g n ą ć aż d o I w. p r z e d C h r y s t u s e m , czyli czasów Andronikosa z Rodos.
Warroi Cycei
Filon
yssy I skalonu
h—1
If
-a -o (J J5 N3 Ł g £ '8 3 ^ * 8 C <S
t!
JA
u •o >. ci —
e 1
.ic >r £ 4 JM 0 a £
DO «
1
CQ
<
1
^Z
i* o 2 8 S =
£ '
1
&
cu < pa o
STAROŻYTNOŚĆ
OKRES HELLENISTYCZNY
ROZDZIAŁ I
Tło historyczne epoki W i e l k i t w ó r A l e k s a n d r a W i e l k i e g o połączył świat grecki z d a l e k i m i b l i s k i m W s c h o d e m . D o m i n a c j a M a c e d o n i i oznaczała k o n i e c wolności h e l l e ń s k i e j , k t ó r y d o k o n a ł się wraz z e z w y c i ę s t w e m Filipa p o d C h e r o n e ą (338 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) . N i e w o l a G r e k ó w zbliżała się w i e l k i m i k r o k a m i , ale z nią, co p a r a d o k s a l n e , nastąpiła e k s p a n s j a k u l t u r y g r e c k i e j . R o k śmierci A l e k s a n d r a (323 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) s t a n o w i d a t ę b a r d z o ważną. W n a s t ę p n y m r o k u w A t e n a c h o b e j m u j e w ł a d z ę A n t y p a t e r , w p r o w a d z a jąc rządy a r y s t o k r a t y c z n e . W roku 322 p r z e d C h r y s t u s e m u m i e r a A r y s t o t e l e s , a g ł ó w n y b o j o w n i k o n i e p o d l e g ł o ś ć Grecji, m ó w c a D e m o s t e n e s zażywa truci z n ę w świątyni P o s e j d o n a n a w y s p i e Kalauria. M n i e j w i ę c e j od tej d a t y r o z p o c z y n a się u s t a l a n i e n o w e g o ł a d u w ó w c z e s n y m świecie. P o w s t a ł e p o śmierci A l e k s a n d r a p a ń s t w a d i a d o c h ó w wyznaczają ramy, w k t ó r y c h k u l t u r a g r e c k a z n a j d u j e n i e b y w a ł e m o ż l i w o ś c i rozwoju. Powstają w a r u n k i umożliwiające o p a n o w a n i e b a s e n u M o r z a Ś r ó d z i e m n e g o p r z e z k u l t u r ę grecką. O k r e s rozciągający się p o m i ę d z y r o k i e m 323 p r z e d C h r y s t u s e m p o d a t ę o s t a t e c z n e g o p o d b o j u Grecji p r z e z R z y m j e s t e p o k ą swoistą k u l t u r a l n i e . Z r a z u G r e c y toczą w a l k i , powtarzają się n i e u d a n e p r ó b y z d o b y c i a n i e p o d l e g ł o ś c i , zwłaszcza p r z e z Ateny, ale od r o k u 295 ustala się w A t e n a c h p r z e w a g a M a c e d o nii i utrwalają się d w i e p o t ę g i p o l i t y c z n e - k r ó l o w i e m a c e d o ń s c y i P t o l o m e u s z e . W t y c h w a r u n k a c h p o l i t y c z n y c h p o w s t a j e wyjątkowa, w y s o k a k u l t u r a na z w a n a k u l t u r ą h e l l e n i s t y c z n ą (£AXqviCeiv, graecissare). K u l t u r a g r e c k a w n o w y m , r o z s z e r z o n y m ś w i e c i e z a d z i w i a i fascynuje. B a r b a r z y ń c y zaczynają p r z e j m o w a ć wartości g r e c k i e , a j ę z y k g r e c k i staje się w s p ó l n y m j ę z y k i e m w s z y s t k i c h ludzi w y k s z t a ł c o n y c h . A t e n y przestają b y ć j e d y n y m o ś r o d k i e m życia u m y s ł o w e g o . Powstają n o w e c e n t r a , d o k t ó r y c h należą A l e k s a n d r i a , A n t i o c h i a , P e r g a m o n oraz R z y m . P ó ź n i e j w p r o c e s i e e k s p a n s j i k u l t u r y g r e c k i e j istotną rolę o d e g r a ustrój p o l i t y c z n y i m p e r i u m r z y m s k i e g o . W s z y s t k i e t e e l e m e n t y przyczyniają się d o t e g o , ż e powoli zaczyna się p r o c e s uniwersalizacji. Krystalizuje się w ó w c z a s ideał k u l t u r y o g ó l n o l u d z k i e j . Przejawia się o n w s t o i c k i m i d e a l e o b y w a t e l a świata i w e p i k u r e j s k i e j a s p o ł e c z ności. Z m i a n y t e zdają się z m i e r z a ć d o t e g o , b y p r z y g o t o w a ć f u n d a m e n t dla c h r z e ś c i j a ń s t w a . C y w i l i z a c j e ulegają w y m i e s z a n i u , o b o k k u l t u r y g r e c k i e j ó w c z e s n y świat w c h ł a n i a w i e l e e l e m e n t ó w w s c h o d n i c h , t a k i c h j a k w i e l k i e reli gie, i d e e z b a w i e n i a i o d k u p i e n i a , p o t r z e b a o d r o d z e n i a . T o w s z y s t k o sprzyja synkretyzmowi. R ó w n o c z e ś n i e o k r e s t e n , a zwłaszcza w i e k I I I p r z e d C h r y s t u s e m , to e p o ka r o z k w i t u i r ó ż n i c o w a n i a się n a u k . Działają w t y m o k r e s i e t a k i e w y b i t n e p o stacie j a k E u k l i d e s z A l e k s a n d r i i ( t 270 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) , A r c h i m e d e s z S y r a k u z (f 212 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) , A p o l l o n i u s z z P e r g e ( t 240 r. p r z e d
Starożytność. Okres hellenistyczny
158
C h r y s t u s e m ) czy E r a t o s t e n e s z C y r e n y ( t 194 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) . C o r a z w s p a n i a l e j rozwijają się p o s z c z e g ó l n e gałęzie n a u k . M a to w p ł y w na filozofię, k t ó r a w s t o s u n k u d o o k r e s u k l a s y c z n e g o b a r d z o się w z b o g a c a i różnicuje. T o zjawisko z a p ł a d n i a n i a filozofii p r z e z n a u k i s z c z e g ó ł o w e z a o b s e r w o w a ć m o ż e m y na p r z y k ł a d z i e b a r d z o w y b i t n e j postaci P o s e j d o n i o s a z A p a m e i . W p ł y w n a u k s z c z e g ó ł o w y c h na filozofię nie j e s t j e d n o s t r o n n y . R ó w n i e ż i filozofia o d d z i a ł y w a na n a u k i p r z y r o d n i c z e i h i s t o r y c z n e . O ó w c z e s n e j twór czości m o ż e m y w n i o s k o w a ć p r z e w a ż n i e na p o d s t a w i e p r z e k a z ó w p o ś r e d n i c h . W p o r ó w n a n i u z o k r e s e m k l a s y c z n y m , z k t ó r e g o z a c h o w a ł o się w i e l e t e k s t ó w , z e p o k i h e l l e n i s t y c z n e j m a m y ich n i e w i e l e . W p e w n e j m i e r z e t e n b r a k r e k o m p e n s u j ą relacje p o ś r e d n i e . W y r ó ż n i ć m o ż n a p e w n e o g ó l n e c e c h y filozofii t e g o o k r e s u . N o w o p o w s t a ł e k i e r u n k i nawiązują d o szkół s o k r a t y c z n y c h , a n i e d o p l a t o n i z m u i a r y s t o t e l i z m u . C y n i z m , c y r e n a i z m i szkoła m e g a r e j s k ą przeciwstawiają się P l a t o n o w i i A r y s t o t e l e s o w i . Podkreślają o n e s a m o w y s t a r c z a l n o ś ć człowieka, a odrzucają k u l t u r ę i cywilizację. M i m o p o d o b i e ń s t w a d o szkół s o k r a t y c z n y c h , są to zasa dniczo kierunki nowe, przeniknięte n o w y m d u c h e m . P r z e d e wszystkim zacie śniają się r a m y p o s z c z e g ó l n y c h szkół filozoficznych, powstają p e w n e k a n o n y , k t ó r e u c z e ń m u s i przyjąć, co przyczynia się d o narastania d o g m a t y z m u . F i l o z o fii stawia się p r a k t y c z n e c e l e d o s p e ł n i e n i a . P r z e s t a j e b y ć t y l k o teorią w s z e c h świata i b y t u , a w c e n t r u m jej z a i n t e r e s o w a ń staje e t y k a . P r z y c z y n i a się to za r ó w n o d o popularyzacji filozofii, j a k i d o t e g o , że staje się o n a m i m o woli h e r o l d e m chrześcijaństwa. W z r o s t z a i n t e r e s o w a ń e t y c z n y c h j e s t t a k silny, ż e filozofię n a z y w a się u p r a w ą cnoty. S k i e r o w a n i e z a i n t e r e s o w a ń na c z ł o w i e k a m a d w a oblicza. Z j e d n e j s t r o n y skłania d o wiary w o g ó l n o l u d z k ą w s p ó l n o t ę , z d r u g i e j , a k c e n t u j e c o raz silniej i d e ę j e d n o s t k o w e j szczęśliwości, a z a d a n i e filozofii widzi w jej za pewnieniu. Narodziny nowych kierunków nie powodują zaniku wcześniejszych. O b o k n o w y c h n u r t ó w , żyją i odradzają się d a w n e , a walki m i ę d z y n i m i z n a m i o nują ż y w o t n o ś ć e p o k i .
R O Z D Z I A Ł II
Stoicyzm N u r t e m najbardziej c h a r a k t e r y s t y c z n y m dla e p o k i h e l l e n i s t y c z n e j j e s t p i e r w szy z t r z e c h w i e l k i c h k i e r u n k ó w t e g o o k r e s u , k t ó r y m j e s t s t o i c y z m . T r w a o n w i e l e w i e k ó w , a d o k t r y n a u l e g a w i e l u z m i a n o m . Z e w z g l ę d u na to w y r ó ż n i a się trzy fazy s t o i c y z m u , s t o i c y z m w c z e s n y ( A t e n y ) , s t o i c y z m ś r e d n i ( R o d o s ) oraz stoicyzm młodszy (Rzym). T w ó r c ą s t o i c y z m u j e s t Z e n o n z Kition na C y p r z e . Urodził się o k o ł o roku 336 p r z e d C h r y s t u s e m j a k o syn k u p c a M n a z e a s a i p o c z ą t k o w o , j a k ojciec, t r u dnił się h a n d l e m . D o filozofii pociągnęła go l e k t u r a p l a t o ń s k i e j Obrony Sokrate sa i Wspomnień o Sokratesie K s e n o f o n t a . P o w s t a ł y w w y n i k u tej l e k t u r y k u l t S o k r a t e s a p r z y w i ó d ł Z e n o n a w roku 314 d o A t e n . W A t e n a c h w ę d r o w a ł od j e d n e go mistrza d o d r u g i e g o , u c z ą c się u c y n i k a Kratesa, m e g a r e j c z y k a S t i l p o n a oraz akademików Ksenokratesa i Polemona. D z i ę k i t y m s t u d i o m Z e n o n d o b r z e p o z n a j e filozofię grecką. N a j w i ę k s z y w p ł y w w d z i e d z i n i e fizyki w y w i e r a n a ń H e r a k l i t , ale w e t y c e najwyraźniej p r z y ś w i e c a m u ideał S o k r a t e s a . W i e l k i w p ł y w Kratesa skłania Z e n o n a k u c y n i z m o w i , w w y n i k u c z e g o w e w c z e s n y c h , z a g i n i o n y c h j e g o p i s m a c h silnie z a z n a czają się e l e m e n t y c y n i c k i e . O k o ł o r o k u 300 Z e n o n założył s z k o ł ę w sali k o l u m n o w e j z w a n e j ' m a l o waną' (Exod 7toiKiXr|) z e w z g l ę d u na n a m a l o w a n ą p r z e z P o l i g n o t a s c e n ę z b i t w y p o d M a r a t o n e m . Był s c h o l a r c h a swej szkoły p r z e z o k o ł o trzydzieści p i ę ć lat. Szkoła ta p r z e t r w a ł a o k o ł o p i ę c i u wieków. Z p i s m Z e n o n a i j e g o b e z p o ś r e d n i c h u c z n i ó w pozostały t y l k o f r a g m e n t y i tytuły zachowane u Diogenesa Laertiosa . Z tego względu rekonstrukcję po glądów r e p r e z e n t o w a n y c h p r z e z w c z e s n y s t o i c y z m m u s i m y o p r z e ć na d a n y c h p o ś r e d n i c h , t a k i c h j a k p r z e k a z y r z y m s k i c h s t o i k ó w oraz p r z e c i w n i k ó w stoicy zmu i eklektyków. To jest również p o w o d e m trudności w odtwarzaniu doktry n y p i e r w o t n e g o s t o i c y z m u , n a k t ó r y m p i ę t n o w y c i s n ę ł y - n i e w p e ł n i dziś ro z u m i a n e - u s t a w i c z n e k o n f l i k t y m i ę d z y Stoą, A k a d e m i ą i s c e p t y k a m i . Z e n o n w r o k u 264 miał o d e b r a ć s o b i e życie. P o śmierci w y s t a w i o n o m u posąg, w i e ń c z o n o go i o d d a w a n o cześć. N a n a g r o b k u w i d n i a ł n a p i s : 156
Z e n o n , syn M n a z e a s a z Kition, s p ę d z i ł w n a s z y m m i e ś c i e w i e l e lat j a k o filozof i n i e t y l k o s a m okazał się d z i e l n y w e w s z y s t k i c h s p r a w a c h , ale n a kłaniał t a k ż e m ł o d y c h ludzi, k t ó r z y się d o j e g o szkoły zgłosili, d o dziel ności i obyczajności i dał i m najlepsze w y c h o w a n i e . A za w z ó r m o g ł o i m służyć j e g o w ł a s n e życie, z g o d n e c a ł k o w i c i e z j e g o n a u k ą . 1 5 7
1 5 6
1 5 7
Podstawowym źródłem jest: J. von Arnim, Stoicorum Yeterum Fragmenta, t. I—IV. D i o g e n e s Laertios, Żywoty i poglądy słynnych mężów, VII, 10, przekł. I. Krońska, K. Leśniak, W. Olszewski przy współpracy B. Kupisa, s. 374.
Starożytność. Okres hellenistyczny
160
N a s t ę p c ą Z e n o n a b y ł u r o d z o n y w roku 331 p r z e d C h r y s t u s e m K l e a n t e s z Assos c z y n n y j a k o scholarcha od 264 r. d o śmierci w roku 232. P o c z ą t k o w o K l e a n t e s był p i ę ś c i a r z e m , a n o c a m i zarabiał na życie. J e g o praca p o l e g a ł a n a m i e s z a n i u ciasta u p i e k a r z a i n o s z e n i u wody. Był s a m o u k i e m . Miał t r u d n o ś c i w przyswajaniu s o b i e poglądów, ale j e w s p o s ó b trwały p r z e c h o w y w a ł . Z e n o n p o r ó w n y w a ł g o d o t w a r d e j tablicy, n a której t r u d n o pisać, ale która t o , co z a p i s a n e , t r w a l e p r z e c h o w u j e . S z e d ł w i e r n i e za Z e n o n e m i p o n o ć t a k j a k i o n p o p e ł n i ł s a m o b ó j s t w o . J e d n a k ż e p o d c z a s j e g o s c h o l a r c h a t u , k t ó r y trwał t r z y d z i e ści d w a lata, p o z i o m szkoły o b n i ż y ł się. K l e a n t e s rozwinął s t r o n ę u c z u c i o w ą i religijną s t o i c y z m u , z a n i e d b a ł j e d n a k i n t e l e k t u a l n ą . Trzecim, najwybitniejszym przedstawicielem dawnego stoicyzmu jest C h r y z y p z Soloi (ur. 282 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) . S ł u s z n i e j e s t o n u w a ż a n y za d r u g i e g o założyciela szkoły stoickiej: „ G d y b y n i e było C h r y z y p a , n i e b y ł o b y S t o i " . Był t o c z ł o w i e k n i e b y w a ł e j pracy, p ł o d n o ś c i i s p r a w n o ś c i d i a l e k t y c z n e j . M i a ł d z i e n n i e pisać p i ę ć s e t w i e r s z y ( p o d o b n o w f a t a l n y m stylu), w w y n i k u c z e g o p o z o s t a w i ł aż s i e d e m s e t dzieł. Był w i e l k i m e r u d y t ą i s y s t e m a t y k i e m , twórcą s y s t e m a t y c z n e g o w y k ł a d u filozofii stoickiej. Z a c h o w a n e f r a g m e n t y j e g o p i s m są b a r d z o c e n n e r ó w n i e ż z t e g o p o w o d u , iż zawierają w i e l e c y t a t ó w d a w niejszych filozofów. C h r y z y p u m i e r a w roku 204 p r z e d C h r y s t u s e m . B e z p o ś r e d n i m i u c z n i a m i Z e n o n a byli Aryston z C h i o s i H e r i l l o s z Karta giny, k t ó r z y j e d n a k o d e s z l i od właściwej linii p i e r w o t n e g o s t o i c y z m u . N a s t ę p c a m i C h r y z y p a w s c h o l a r c h a c i e byli Z e n o n z T a r s u i D i o g e n e s B a b i l o ń c z y k . P o w i n n i ś m y p a m i ę t a ć , ż e o b o k trzech n o w y c h , p o w s t a ł y c h w ó w c z a s k i e r u n k ó w , trwają r ó w n i e ż szkoły d a w n e . C e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą e p o k i h e l l e n i s t y c z n e j j e s t t o , ż e w szkołach p a n u j e o w i e l e w i ę k s z y niż d a w n i e j r y g o r y z m , p r o w a d z ą c y d o u t r z y m y w a n i a linii d o k t r y n a l n e j i stałego d e p o z y t u n a u k i . W n o w y c h szkołach rodzi się s w o i s t e s p o j r z e n i e na świat, a w r e z u l t a c i e d o k o n u j e się d u ż e w z b o g a c e n i e filozofii. Stoa w z n a c z n i e w i ę k s z y m s t o p n i u niż in n e szkoły u t r z y m u j e czystość swej d o k t r y n y . 1 5 8
Filozofia w e d l e s t o i k ó w j e s t w i e d z ą o rzeczach b o s k i c h i l u d z k i c h . Stoi cy w p r o w a d z a j ą trójpodział filozofii, która o b e j m u j e logikę, fizykę oraz e t y k ę . M i ę d z y t y m i t r z e m a d z i e d z i n a m i istnieje ścisła łączność, p o n i e w a ż w s z y s t k i e przenika jedna rozumność. Człowiek dobry moralnie musi być dobrym dialektykierri i z n a ć fizykę. W s z k o l e stoickiej w y t w a r z a się d o t y c h c z a s o b c y G r e k o m d o g m a t y z m . J e g o p o d s t a w ę s t a n o w i logika, a z w i e ń c z e n i e - e t y k a a l b o fizyka. Stoicy w swych poglądach logicznych i teoriopoznawczych wykazują w i e l e p o d o b i e ń s t w d o filozofów n o w o ż y t n y c h . Są z w o l e n n i k a m i sensualizmu, n i e przyj mując żadnej ostrej granicy m i ę d z y p o z n a n i e m z m y s ł o w y m i u m y s ł o w y m . W i e d z a jest systematyzacją n o w y c h , prostych spostrzeżeń zmysłowych (cpavxaaiai). S p o strzeżenia t e p o j m u j e K l e a n t e s j a k o odcisk (Tomcooic) p r z e d m i o t u w duszy, a w e d ł u g C h r y z y p a są o n e p e w n ą zmianą (eTEpoicoaic), która w nas zachodzi. Spostrze żenia mogą b y ć p r z y p a d k o w e i p r z e d n a u k o w e , albo t e ż n a u k o w o ujęte i wykorzy158
Ibidem, VII, 183, s. 457.
II. Stoicyzm
161
s t a n ę (cpavxaaia KamXr\nvć\). O d owej (pavxaaia KataAr|7rcri trzeba odróżnić p o d s t a w o w e dla s t o i c y z m u j w y o b r a ż e n i e k a t a l e p t y c z n e (cpavraaia KCCTaA,T|7mKfi) (KCCxaAxx|iPdy8iv - p o z n a w a ć , pojmować), czyli w y o b r a ż e n i e w i e r n e . ( W y o b r a ż e n i a k a t a l e p t y c z n e dają n a m g w a r a n c j ę , ż e w n i c h u j m u j e m y rzeczy t a k i m i , j a k i e są, p o n i e w a ż n i e m o ż n a i m o d m ó w i ć n a s z e g o u z n a n i a . Spełniają o n e w s t o i c y z m i e rolę zasadniczą, s t a n o w i ą c k r y t e r i u m p r a w d y . D o n i c h s p r o w a d z a się o s t a t e c z n i e całe p o z n a n i e . W y o b r a ż e n i a k a t a l e p t y c z n e są p e w n e , a p e w n o ś ć ta z a s a d z a się n a ich właściwościach, k t ó r e pozwalają o d r ó ż nić j e o d w y o b r a ż e ń n i e p e w n y c h , a k a t a l e p t y c z n y c h ((pavxaaia ctKaT(xX,r|7CT0c). W y o b r a ż e n i a k a t a l e p t y c z n e n i e dają j e s z c z e wiedzy, ale w n i c h t k w i j u ż nieja k o w zalążku sąd. Wyznaczają o n e n i e t y l k o k r y t e r i u m prawdy, a l e stanowią r ó w n i e ż j e j j e d y n e ź r ó d ł o . S t o i c y odrzucają k o n c e p c j ę p o j ę ć w r o d z o n y c h i g ł o szą, ż e w s z y s t k i e pojęcia powstają z e s p o s t r z e ż e ń z m y s ł o w y c h . S t o i c y przyjmują w y o b r a ż e n i a o d t w ó r c z e (|ivfi|ir|), z k t ó r y c h p o w s t a j e d o ś w i a d c z e n i e (e(i7teipia), a w w y n i k u u o g ó l n i e n i a d o ś w i a d c z e n i a d o c h o d z i się d o p o j ę ć ( E W O I O C ) . P o j ę c i a są w i ę c p o p r o s t u u o g ó l n i e n i a m i s p o s t r z e ż e ń . Z a pojęcia najogólniejsze, z a m i a s t d z i e s i ę c i u kategorii a r y s t o t e l e s o w s k i c h , stoicy uznają c z t e r y n a j s z e r s z e pojęcia k l a s o w e (xd yeviKCDT(XTa), w ś r ó d k t ó r y c h są: p o d ł o ż e , w ł a ś c i w o ś ć istotna, p r z y p a d ł o ś ć i s t o s u n e k . W p r a w d z i e stoicy różnili się nieco w określaniu k r y t e r i u m prawdy, ale osta t e c z n i e sprowadzało się o n o zawsze d o zmysłów. N i e tylko j e d n a k k r y t e r i u m j e s t z m y s ł o w e i n i e tylko cała w i e d z a m a s w e źródło w zmysłach, ale, j a k twierdzili sto icy, w t o k u całego, n a w e t najwyższego poznania, n i e m o ż l i w e j e s t wyjście poza sfe rę p o z n a n i a z m y s ł o w e g o . P a r a d o k s e m jest j e d n a k fakt, iż m i m o to stoicy są racjo nalistami przypisującymi wielką rolę h u m a n i s t y c z n i e p o j m o w a n e m u r o z u m o w i . P o z a t y m , co w s p o s t r z e ż e n i u z m y s ł o w y m j e s t czysto b i e r n e ( o d c i ś n i ę c i e czy z m i a n a w y w o ł a n a p r z e z b o d z i e c ) , w l u d z k i m p o z n a n i u w y s t ę p u j ą r ó w n i e ż e l e m e n t y c z y n n e . W e d l e s t o i k ó w pojęcia o g ó l n e n i e mają o d p o w i e d n i k a w rze czywistości i są w y t w o r a m i n a s z e j mowy. R ó w n i e ż i s f o r m u ł o w a n e sądy, w y p o w i e d z i c z y z d a n i a o r z e k a j ą c e są w y t w o r a m i l u d z k i e j duszy. M y ś l i i w y p o w i e d z i są a k t a m i r ó ż n y m i o d c z y s t y c h s p o s t r z e ż e ń . L o g i k a n i e z a j m u j e się r z e c z a m i , a l e p r a w d z i w y m i i fałszywymi w y p o w i e d z i a m i o r z e c z a c h . U s t o i k ó w p o raz p i e r w s z y w y s t ę p u j e w y r a z ' l o g i k a ' w z n a c z e n i u n a u k i o logosie ( r o z u m i m o w a czy raczej myśli i w y p o w i e d z i ) . L o gika j e s t u s t o i k ó w z b l i ż o n a d o s e m a n t y k i , p o n i e w a ż j e j p r z e d m i o t e m są s e n s o w n e z e s p o ł y wyrazów, n a u k a o z n a k u i j e g o z n a c z e n i u . U stoików s p o t y k a m y się z rozmaitymi podziałami logiki. J e d e n z nich d z i e li ją na d i a l e k t y k ę , r e t o r y k ę , n a u k ę o definicji i teorię poznania. W s z y s t k i e w y p o wiedzi mają c h a r a k t e r z d a ń , sądów (ófy(ąxaxa) składających się z p o d m i o t u i z orzeczenia (KaTTfyópryia). K a ż d y sąd jest j e d n a k zwartą całością, a n i e tylko z e s p o l e n i e m d w u terminów. O d n o s z ą c się na różne sposoby d o spostrzeżeń, których z e s p o ł a m i są pojęcia, sądy mogą b y ć twierdzące, przeczące i zawieszające. S y s t e m logiczny s t o i k ó w o b e j m u j e l o g i k ę arystotelejską. U A r y s t o t e l e s a w y s t ę p u j ą z d a n i a p r o s t e , w k t ó r y c h z m i e n n y m i są nazwy, stąd j e s t t o logika
Starożytność. Okres hellenistyczny
162
nazw. N a t o m i a s t w logice stoickiej w y s t ę p u j ą z d a n i a z ł o ż o n e , w k t ó r y c h z m i e n n y m i są z d a n i a p r o s t e . Stoicy są w i ę c t w ó r c a m i logiki z d a ń . Znają oni p i ę ć za s a d n i c z y c h z d a ń z ł o ż o n y c h , t a k i e j a k h i p o t e t y c z n e (jeżeli p to q), k o n i u n k t y w n e ( p i q ) , d y s j u n k t y w n e (p albo q), p r z y c z y n o w e ( p o n i e w a ż p to q ) i ilościowe (bardziej ( m n i e j ) p j a k q ) . U C h r y z y p a z n a j d u j e m y t e o r i ę d o w o d u i w y r ó ż n i e n i e figur sylogistyczn y c h . D o w ó d s k ł a d a się z p r z e s ł a n k i w i ę k s z e j mającej s t r u k t u r ę „jeżeli p to q " (Arj|4ia), p r z e s ł a n k i m n i e j s z e j (7tpóoA,r|V|/tc) oraz w n i o s k u (£7tupopd). C h r y z y p p r z y j m o w a ł p i ę ć figur sylogistycznych: 1. (p < q) • p < q Jeżeli p i e r w s z e , to d r u g i e ; ale p i e r w s z e : w i ę c d r u g i e . 2. (p < q ) • q ' < p ' Jeżeli p i e r w s z e , to d r u g i e ; ale n i e d r u g i e : w i ę c n i e pierwsze. 3. (p • q ) ' • p < q' N i e ( p i e r w s z e i drugie); ale pierwsze: w i ę c n i e d r u g i e . 4. ( p / q ) • p < q ' P i e r w s z e albo d r u g i e ; ale p i e r w s z e : w i ę c n i e d r u g i e . 5. (p + q ) • q ' < p P i e r w s z e albo d r u g i e ; ale n i e d r u g i e : w i ę c p i e r w s z e . Z n a n e b y ł y s t o i k o m r ó w n i e ż r o z u m o w a n i a z ł o ż o n e . Ilość t r y b ó w sylogi s t y c z n y c h była u r ó ż n y c h s t o i k ó w o d m i e n n a . S z c z e g ó l n i e ważną rolę p e ł n i w stoickiej logice p r z e s ł a n k a w i ę k s z a , która w s k a z u j e na łączność m i ę d z y fak t a m i , p o n i e w a ż ' p ' i ' q ' określają p e w n e s t a n y rzeczy d a n e w s p o s t r z e ż e n i a c h . G ł ó w n ą rolę w logice stoików o d g r y w a o k r e s w a r u n k o w y , który szczegól n i e d o b r z e o d d a j e stoicką wizję rzeczywistości, p o n i e w a ż za j e g o p o m o c ą r o z u m m o ż e wiązać z e sobą i p r z e n i k a ć s e n s o w n o ś ć faktów. F a k t y łączą się z e sobą w e d l e p r a w logicznych. S t w o r z o n a p r z e z stoików logika z d a ń w o w i e l e w i ę k s z y m s t o p n i u niż logika n a z w nadaje się d o r o z u m o w a ń i n d u k c y j n y c h , w s p a r t y c h na e m p i r i i . Z r o z u m i a ł e j e s t więc, że logika stanowiła f u n d a m e n t s y s t e m u . W e d l e s t o i k ó w fizyka dostarcza w p e ł n i racjonalnego o b r a z u świata. Świat j e s t r o z u m n y , doskonały, w o l n y od p r z y p a d k u i n i e p o r z ą d k u . R u c h w y s t ę p u j ą c y w ś w i e c i e n i e polega, j a k u Arystotelesa, na p r z e c h o d z e n i u z m o ż n o ści d o a k t u , ale s a m j e s t a k t e m . T y l k o b o w i e m to istnieje, co m o ż e s a m o dzia łać i o d b i e r a ć działania. S k o r o w ł a s n o ś ć ta c h a r a k t e r y z u j e t y l k o ciała, a w i ę c na leży przyjąć w y ł ą c z n e i s t n i e n i e ciał. W e d l e s t o i k ó w n i e m a z a t e m rzeczy n i e c i e l e s n y c h . N i e m a t e r i a l n e j e s t t y l k o to, co się o rzeczach myśli, n a t o m i a s t próżnia, p r z e s t r z e ń i czas są n i e b y t a m i . G d y stoicy w s p o m i n a j ą o działającym r o z u m i e , to r ó w n i e ż i j e g o uważają za ciało. Stoicy przyjmują w świecie d w a c z y n n i k i , k t ó r e z ich m a t e r i a l i s t y c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a wystarczają d o wyjaśnienia rzeczywistości. P i e r w s z y m z n i c h j e s t ciało z a w s z e c z y n n e , boski r o z u m (TÓ T t o t o w ) , k t ó r y j e s t m a t e r i a l n y m o d p o w i e d n i k i e m arystotelejskiej formy, w p r o w a d z a j ą c y m w e w s z y s t k o c e l o w o ś ć p o j m o w a n ą j a k o n a t u r a l n a w ł a s n o ś ć materii i j e d y n a p r z y c z y n a w s z y s t k i e g o . D r u g i s t a n o w i z a w s z e b i e r n a , p o z b a w i o n a właściwości m a t e r i a (xó KÓLG%OV), która j e s t o d p o w i e d n i k i e m arystotelejskiej materii p i e r w s z e j . T e d w a c z y n n i k i rzeczywistości zastępują c z t e r y a r y s t o t e l e j s k i e przyczy n y (dpxoci). C z y n n y , r o z u m n y e l e m e n t j e s t b o s k i i p r z e n i k a e l e m e n t bierny, ja-
II. Stoicyzm
163
k i m j e s t m a t e r i a . Z a g a d n i e n i e to prowadzi d o zasadniczej dla s t o i c y z m u j r i a u ^ 0 p n e u m i e . J a k r o z u m m a t e r i ę i jak d u s z a ciało l u b j a k k a d z i d ł o p o w i e t r z e , a w i n o w o d ę , t a k r o z u m n o ś ć (7tveu|ia) p r z e n i k a cały świat. W fizyce s t o i k ó w m a miejsce odrodzenie pierwotnego hylozoizmu. Wszystko jest ożywiane przez p n e u m ę , która j e s t w s z ę d z i e j e d n a k o w a , a w y s t ę p u j e tylko w różnych s t o p niach n a p i ę c i a i n a t ę ż e n i a . N i e m a j e d n a k ż a d n e j istotnej różnicy m i ę d z y b y t a mi m a r t w y m i i o ż y w i o n y m i l u b m i ę d z y r o z u m n y m i i b e z r o z u m n y m i . P o d o b n i e j a k u P l a t o n a (Timajoś), w s z e c h ś w i a t j e s t dla s t o i k ó w ż y w y m o r g a n i z m e m , k t ó r y jest utrzymywany przez ogniste tchnienie pneumy. M i m o p o d o b i e ń s t w a d o k o n c e p c j i p l a t o ń s k i e j stoicyzm n i e p r z e j m u j e m a t e m a t y c z n e g o m e c h a n i c y z m u Platona, lecz nawiązuje raczej d o w c z e ś n i e j szych w i t a l i s t y c z n y c h k o n c e p c j i szkół l e k a r s k i c h i p i t a g o r e i z m u . O d G a l e n a w i e m y , ż e stoicy i n t e r e s o w a l i się m e d y c y n ą . M o ż n a p r z y p u s z c z a ć , że teoria p n e u m y nawiązuje d o lekarskiej k o n c e p c j i d u c h ó w o ż y w c z y c h (spiritus vita/is). R ó w n i e ż i pitagorejczycy w IV w. p r z e d C h r y s t u s e m w y z n a w a l i witalistyczną k o s m o l o g i ę , która m o g ł a d a ć p o d w a l i n y p o d k o n c e p c j ę stoicką. W s p o m i n a l i ś m y j u ż , ż e p n e u m a j e s t w e d l e stoików m a t e r i a l n a , ale j e s t o n a z a r a z e m r o z u m e m i p i e r w i a s t k i e m b o s k i m . P r z e n i k a n i e t y l k o człowieka, ale rozsiana j e s t w s z ę d z i e . Bóg, wypełniając w s z y s t k o n i c z y m m i ó d k o m ó r k i w plastrze, j e s t w s z ę d z i e (A,óyoc crcepiiaTiKÓc). P o d o b n i e j a k u H e r a k l i t a boski logos u t o ż s a m i a ł się z o g n i e m , t a k i u s t o i k ó w p n e u m a , czyli t c h n i e n i e (nvzv\ia) jest boskim r o z u m e m i ogniem. W filozofii stoików trwa koncepcja Wielkiego R o k u i starodawna myśl o p o wrotach świata. Świat rozwija się i powtarza cyklicznie. P n e u m a utożsamia się z c z y n n y m o g n i e m (7C0p xe%viKÓv). Świat rozwija się i dochodzi d o kresu, w k t ó r y m wszystko zostaje w c h ł o n i ę t e przez p n e u m ę - Z e u s a u t o ż s a m i a n e g o z o g n i e m . K r e s e m świata jest jego pożar (eKTtupcoaic), w k t ó r y m w i e c z n a dusza świata ( Z e u s ) wchłania w siebie wszystko, by w n a s t ę p n e j e p o c e u p o r z ą d k o w a ć 1 ukształtować n o w y świat, w najmniejszych szczegółach i d e n t y c z n y z p o p r z e d n i m (8iaKÓoixr|aic). Światy i ich pożary powtarzają się w nieskończoność. W y d a w a ć się m o ż e , iż w myśli stoików w y s t ę p o w a ł y d w i e k o n c e p c j e B o ga, z k t ó r y c h j e d n a j e s t p a n t e i s t y c z n a (świat kulisty, organiczny, j e d e n i w i e c z n y j e s t b o s k i ) , p o d c z a s g d y w drugiej czci się Boga n i e m a l ż e o s o b o w e g o . C i e lesna p n e u m a b ę d ą c a l o g o s e m j e s t z a r a z e m p r z e z n a c z e n i e m (ei|iap[i£vr|) i O p a trznością (ftpóvoux). W s z y s t k o w świecie j e s t p r z e z n a c z o n e i z d e t e r m i n o w a n e . T o p r z e k o n a n i e było przyczyną dyskusji dotyczącej l u d z k i e j wolności. E c h a s p o r u na t e m a t możliwości p o g o d z e n i a k o n c e p c j i p o w s z e c h n e g o p r z e z n a c z e n i a z p r z e k o n a n i e m o wolności l u d z k i c h c z y n ó w z n a j d u j e m y j u ż u C h r y z y p a , k t ó r y d o w o d z i ł , ż e los j e s t j e d y n i e przyczyną okazjonalną l u d z k i c h działań. M i m o p a n t e i z m u w y k l u w a się w k o n c e p c j i s t o i k ó w z a r ó w n o p o j ę c i e t r a n s c e n d e n c j i Boga, j a k i p o j ę c i e O p a t r z n o ś c i . N i e k t ó r z y historycy p o d k r e ś l a ją, ż e u Z e n o n a z Kition s e m i c k i e pojęcie B o g a - O p a t r z n o ś c i w z i ę ł o górę n a d k l a s y c z n y m g r e c k i m p o j ę c i e m m i t o l o g i c z n y m i filozoficznym. C h o c i a ż t r u d n o orzec, ile j e s t w t y m p o g l ą d z i e słuszności, to j e d n a k u s t o i k ó w B ó g n i e j e s t tyl-
Starożytność. Okres hellenistyczny
164
k o B o g i e m m ę d r c ó w , ale j e s t bliski k a ż d e m u c z ł o w i e k o w i . Z t e g o w y n i k a p o d k r e ś l e n i e i u p o w s z e c h n i e n i e idei O p a t r z n o ś c i . N i e w ą t p l i w i e , Bóg j e s t n i e z a l e ż n y p o części o d świata. J a k pisze S e n e k a : P o z b u r z e n i u świata i p o złączeniu się b ó s t w w j e d n i ę - przy c h w i l o w e j b e z c z y n n o ś c i n a t u r y znajduje u k o j e n i e w s a m y m s o b i e , oddając się roz myślaniom . 1 5 9
J a k o O p a t r z n o ś ć w p e w i e n s p o s ó b staje się j e d n a k bliższy p o b o ż n o ś c i przeciętnego człowieka. Stoicy są w y z n a w c a m i szczegółowej O p a t r z n o ś c i , w e d l e której w s z y s t k o m a s e n s z e w z g l ę d u na n a s ( p c h ł y b u d z ą n a s , a m y s z y każą c z u w a ć n a d d o b y t k i e m ) . W z w i ą z k u z t y m j e s t t e ż b a r d z o z n a m i e n n e , ż e teologia p r z e c h o d z i u s t o i k ó w z z a k r e s u rozważań m e t a f i z y c z n y c h d o fizycznych. W s y s t e m i e C h r y z y p a m a m y zalążki teologii n a t u r a l n e j ( t e o d y c e i ) , n a k t ó r e j czoło w y s u w a się za g a d n i e n i e zła. C h r y z y p p o d a j e d w a a r g u m e n t y t ł u m a c z ą c e i s t n i e n i e zła, z k t ó r y c h p i e r w s z y głosi, ż e n i e m o g ł o b y b y ć d o b r a , g d y b y n i e było zła. A w i ę c chociaż B ó g c h c e d o b r a , t o d o b r u m u s i towarzyszyć zło. W e d l e d r u g i e g o argu m e n t u przyczyną zła m o r a l n e g o j e s t l u d z k a w o l n o ś ć . Świat, k t ó r y m rządzi O p a t r z n o ś ć , sięgając n a w e t w najbardziej o d d a l o n e zakątki, j e s tJ e d e n . J e d n o ś ć ta j e s t d y n a m i c z n a i opiera się na tkwiącej w p n e u m i e , j e d n o c z ą c e j , cielesnej sile. Tą siłą jest n a p i ę c i e czy ruch t o n i c z n y (TÓVOC), który b y w a n i e j e d n a k o w y w bytach i który jest przyczyną ich różnorodności. Z e w z g l ę d u na ruch t o n i c z n y w t e k s t a c h stoickich często powtarza się motyw, ż e w e w s z e c h ś w i e c i e n i e m a d w u j e d n a k o w y c h jestestw. R u c h toniczny j e s t w s z ę d z i e , a dzięki j e d n o c z ą c e j sile napięcia c i e l e s n e g o świat j e s t j e d e n . C a ł y świat p r z e n i ka j e d n o życie, a w s z y s t k i e części świata i j e s t e s t w p o w i ą z a n e są nićmi sympatii. W stoicyzmie s p o t y k a m y inną wizję b u d o w y świata od t e j , która wystąpiła w arystotelizmie. P o z a ś w i a t e m rozciąga się n i e s k o ń c z o n a próżnia. Z i e m i a znaj d u j e się w ś r o d k u k o s m o s u . Przy małej objętości masa jej równa jest m a s i e wszy stkiego, co ją otacza. P o w i e t r z e p e ł n e j e s t niewidzialnych, ale c i e l e s n y c h d e m o nów. P l a n e t y krążą w przestworzu w s p o s ó b wolny i nieregularny. Ani świat, ani l u d z k o ś ć n i e są o d w i e c z n e . Odrzucając s t u d i u m m a t e m a t y c z n e j astronomii, stoi cy są z w o l e n n i k a m i rozwijającej się od I I I w. przed C h r y s t u s e m astrologii, która opisuje p o c h o d z ą c e z k o s m o s u siły działające na k a ż d y b y t j e d n o s t k o w y . Świat ja k o całość jest doskonały, ale n i e znaczy to, b y d o s k o n a ł e były w s z y s t k i e j e s t e s t w a . R o z m a i t e n a p i ę c i a siły t o n i c z n e j są przyczyną rozmaitości j e s t e s t w . M i n e r a ł y o r g a n i z u j e ich u k ł a d (e^ic), rośliny - n a t u r a (cp-uaic), a d o p i e r o z w i e r z ę ta - d u s z a (\\fx>xf\). W e d l e s t o i k ó w tylko z w i e r z ę t a i l u d z i e mają d u s z e . Z a s a d n i cza różnica p o m i ę d z y istotami w y p o s a ż o n y m i w d u s z e p o l e g a na t y m , ż e z w i e rzęta mają w y o b r a ź n i ę i p o ż ą d a n i e (oraz ruch s p o n t a n i c z n y ) , ale n i e mają rozumu. Ich przemyślność jest przejawem ogólnego r o z u m u - p n e u m y . Tylko w c z ł o w i e k u , o p r ó c z w y o b r a ż e n i a (cpavxaaia) i p o ż ą d a n i a (óp(if]), j e s t r o z u m (Aóyoc), w w y n i k u c z e g o l u d z k i e p o ż ą d a n i e n i e j e s t z a l e ż n e o d w y o b r a ż e n i a . 1 5 9
Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, I, 9, 16, przekł. W. Kornatowski, s. 28.
II. Stoicyzm
165
D u s z a l u d z k a j e s t t c h n i e n i e m o g n i s t y m , k t ó r e m a swą naczelną s i e d z i b ę w sercu i w y s t ę p u j e p r z e d e w s z y s t k i m j a k o t c h n i e n i e w ł a d c z e (to fyye|ioviKÓv), k t ó r e d o k o n u j e a k t u w y o b r a ż a n i a , wyrażania z g o d y i d ą ż e n i a k u c z e m u ś . Z tej g ł ó w n e j części d u s z y w y c h o d z i s i e d e m o g n i s t y c h t c h n i e ń . P i ę ć n a s t ę p n y c h t o t c h n i e n i a zmierzające d o o r g a n ó w z m y s ł o w y c h i czerpiące z n i c h w y o b r a ż e n i a , s i ó d m e j e s t t c h n i e n i e m głosu, a o s t a t n i e t c h n i e n i e m r o d n y m , d z i ę k i k t ó r e m u w e d ł u g s t o i k ó w ojciec p r z e k a z u j e p ł o d o w i c z ą s t k ę swej o g n i s t e j duszy, która w p ł o d z i e p r z e k s z t a ł c a się w d u s z ę zwierzęcą. P r z e d s t a w i c i e l e m ł o d s z e j , r z y m s k i e j Stoi skłaniali się d o p o g l ą d u , ż e d u sza l u d z k a j e s t c z y s t y m r o z u m e m b o s k i e g o p o c h o d z e n i a , z b u d o w a n y m z e t e r u , czyli z iskry n i e b i a ń s k i e g o ognia. T y c h o s i e m t c h n i e ń czy części d u s z y j e s t w ł a ściwie j e d n ą i tą samą duszą, rozchodzącą się p o c a ł y m ciele n i c z y m p n e u m a p o k o s m o s i e . D u s z e l u d z k i e są trwalsze o d ciał, ale n i e są w i e c z n e . W ł o n i e stoicy z m u toczył się spór, k t ó r y d o t y c z y ł możliwości istnienia d u s z p o ś m i e r c i . K l e a n t e s t w i e r d z i ł , ż e w s z y s t k i e d u s z e trwają p o śmierci, p o d c z a s g d y C h r y z y p gło sił, ż e j e s t to t y l k o u d z i a ł e m d u s z m ę d r c ó w . Stoicy z g o d n i e j e d n a k twierdzą, ż e o s t a t e c z n y m k r e s e m w s z y s t k i c h d u s z j e s t p o ż a r świata. Najbardziej charakterystyczne poglądy stoickie występują w. etyce. Ź r ó d ł e m e t y k i s t o i k ó w była obserwacja l u d z k i e j natury, która, j a k sądzili, s a m a z s i e b i e dąży d o p e w n e g o d o b r e g o s t a n u . D o pojęcia a b s o l u t n e g o d o b r a d o c h o dzi się p o p r z e z refleksję n a d l u d z k i m i s k ł o n n o ś c i a m i . T y c h n a t u r a l n y c h s k ł o n ności (óp|j,ai) j e s t w c z ł o w i e k u w i e l e . J e d n a k d o b r a , d o k t ó r y c h l u d z i e dążą, są i n n e g o t y p u niż d o b r o w p e ł n i s a m o w y s t a r c z a l n e . D o b r e m n a j w y ż s z y m n i e j e s t w i ę c p r z e d m i o t l u d z k i c h s k ł o n n o ś c i , lecz p r z e d m i o t r o z u m n e g o d ą ż e n i a , czyli t a k i e g o p o ż ą d a n i a , w k t ó r y m c z ł o w i e k u n i e z a l e ż n i a się od okoliczności. T y m d o b r e m n a j w y ż s z y m j e s t c n o t a , z którą u t o ż s a m i a się szczęśliwość j a k o d a r b o ż y d o d a n y d o tej cnoty. C n o t a j a k o najwyższe d o b r o j e s t s a m a dla s i e b i e c e l e m , j e s t a l b o jej n i e m a , j e s t d o s k o n a ł a i n i e p o d l e g a rozwojowi ani s t o p n i o w a n i u . J a k głoszą stoicy, j e s t p e w n y m s t a n e m (8td6eaic), k t ó r y n i e d o p u s z c z a ż a d n e g o m n i e j ani w i ę c e j . D l a t e g o n a w e t B ó g n i e m a c n o t y różnej i większej od ludzkiej. P o d o b n i e j a k S o k r a t e s stoicy uważali, ż e c n o t a j e s t j e d n a , a idąc za P l a t o n e m , określali ją j a k o w i e d z ę . W ś r ó d s t o i k ó w wystąpiły j e d n a k r ó ż n e t e n d e n cje. J e d n i r o z u m i e l i c n o t ę b a r d z i e j w o l i t y w n i e ( K l e a n t e s ) , inni raczej i n t e l e k t u a l n i e ( Z e n o n , C h r y z y p ) . J a k S o k r a t e s i P l a t o n , stoicy m ó w i ą w p r a w d z i e o c z t e r e c h c n o t a c h k a r d y n a l n y c h , ale w e d ł l u g nich w s z e l k i e c n o t y są t y l k o p r z e j a w e m tej j e d n e j , w ł a ś c i w e j . Ź r ó d ł e m w s z y s t k i c h c n ó t j e s t r o z t r o p n o ś ć ( Z e n o n ) , a w i ę c c n o t a p o l e g a n a p o s t ę p o w a n i u z g o d n y m z r o z u m e m (
166
Starożytność. Okres hellenistyczny
icy wyróżniają rzeczy całkowicie o b o j ę t n e , jak n p . parzysta l u b n i e p a r z y s t a ilość w ł o s ó w na g ł o w i e , m i j a n i e się z lewej l u b p r a w e j strony itp. Proegmena dzielą się na d u c h o w e ( m ą d r o ś ć , bystrość itp.), c i e l e s n e ( n p . z d r o w i e , życie) i z e w n ę t r z n e ( b o g a c t w o , rodzina). P o n i e w a ż d u s z a j e s t bardziej wartościowa od ciała, a ciało od r z e c z y z e w n ę t r z n y c h , proegmena są u s z e r e g o w a n e p o d w z g l ę d e m war tości. J e d n a k w a r t o ś ć ich j e s t w z g l ę d n a i są o n e g o d n e co najwyżej przyjęcia, n i e p o w i n n y b y ć n a t o m i a s t p r z e d m i o t e m pożądania. P r z e d s t a w i l i ś m y j u ż arystotelejską teorię u c z u ć i zasadniczą rolę, jaką o d grywa w ich k s z t a ł t o w a n i u r o z u m oraz wola. P r o b l e m n a t u r y i o c e n y u c z u ć sta j e się p r z e d m i o t e m dyskusji m i ę d z y stoikami a p e r y p a t e t y k a m i . Stoicy głoszą b o w i e m , ż e ani P l a t o n , ani Arystoteles n i e wyjaśnili n a t u r y u c z u ć , b ł ę d n i e łą cząc j e z n i e r o z u m n y m i w ł a d z a m i duszy, m i m o t e g o ż e w y s t ę p u j e w nich c z y n n i k w o l n e j zgody. D u s z a j e s t p r z e c i e ż , twierdzą stoicy, całkowicie r o z u m e m (7tve\)(ia), co w y k l u c z a , b y m o g ł y w niej w y s t ę p o w a ć c z y n n i k i p r z e c i w n e n a t u rze i r o z u m o w i . N a w e t stoicy j e d n a k przyznają, ż e w u c z u c i u (rcdGoc) w y s t ę p u j e coś, co b y w a z a s a d n i c z o n i e z g o d n e z r o z u m e m , a w y n i k a z p r z y z w y c z a j e ń na b y w a n y c h od b a r d z o w c z e s n e g o d z i e c i ń s t w a ( b o l e ś ć u w a ż a m y za zło, zaszczy ty i b o g a c t w a za d o b r o itp.). W związku z t y m wprowadzają podział, w myśl k t ó r e g o istnieją c z t e r y z a s a d n i c z e uczucia: rozkosz (radość) i p o ż ą d l i w o ś ć z m i e rzają d o dóbr, a s m u t e k i lęk stronią od zła.
teraźniejszość przyszłość
m n i e m a n e dobro
m n i e m a n e zło
f^5ovf| - laetitia emGujita - libido
Xx>Kr\ - aegritudo cpópoc - metus
W p r z e c i w i e ń s t w i e d o a r y s t o t e l i z m u , który k a ż e uczucia k s z t a ł t o w a ć i rozwijać, stoicy dążą d o ich u s u n i ę c i a . Stąd t e ż i d e a ł e m m ę d r c a s t o i c k i e g o j e s t b e z u c z u c i o w o ś ć (d7td0£ia). W y n i k a to z p r z e k o n a n i a , ż e uczucia stanowią za g r o ż e n i e , p o n i e w a ż mogą się łatwo przekształcić w c h o r o b y d u s z y ( n p . ambicja, s k n e r s t w o itp.). N a j g o r s z e s k u t k i p o w o d u j e s m u t e k i w s p ó ł c z u c i e , czyli s m u t e k z c u d z e g o zła. U l e c z y ć z u c z u ć m o ż e tylko r o z u m , a uczucia p o d d a n e rozu m o w i mogą p r z e m i e n i ć się w d o b r e u s p o s o b i e n i e (e\)7ta6eiv). Z g o d n i e z k l a s y c z n y m i k i e r u n k a m i filozofii greckiej stoicy podkreślają z n a c z e n i e r o z u m u dla życia m o r a l n e g o . R o z u m o w i p o z n a j ą c e m u ład w k o s m o sie n i e wystarcza s a m o p o z n a n i e , ale teoria (Gecopia) musi h a r m o n i z o w a ć z prak tyką (ftpd^tc). C e l e m nie j e s t p r z y j e m n o ś ć , ale życie z g o d n e z naturą (ó|ioA,oyoi>|i£VG)C (p\)G£t Cf|v). Z n a c z e n i e tej słynnej s e n t e n c j i ulegało z b i e g i e m czasu z m i a n i e . D l a Z e n o n a m a k s y m a ta oznaczała życie w z g o d z i e z s a m y m sobą, w r o z u m i e n i u K l e a n t e s a n a t u r a t o ż s a m a była z naturą świata, a u C h r y z y p a oznaczała n a t u r ę ludzką. Ż y c i e z g o d n e z naturą j e s t t y m s a m y m , co życie z g o d n e z r o z u m e m . S k o ro e t y c z n o ś ć p o l e g a na w y b o r z e t e g o , co r o z u m n e , z r o z u m i a ł e j e s t t a k silne ak c e n t o w a n i e p r z e z s t o i k ó w c e n t r a l n e j roli intencji. T y l k o żyjąc z g o d n i e z n a t u rą, czyli z r o z u m e m , m o ż l i w e j e s t osiągnięcie szczęśliwości.
xf)
II. Stoicyzm
167
W filozofii s t o i k ó w p n e u m a , rozum, natura, p r z e z n a c z e n i e i O p a t r z n o ś ć są ze sobą t o ż s a m e . Znając skłonności swej n a t u r y i dążności swych uczuć, m ę d r z e c przyjmuje zawsze b e z oporu to, co przyniesie los. C o więcej, przyjmuje d o b r o w o l n i e to, d o czego głupca trzeba z m u s z a ć siłą, a wolę swą z radością u z g a d n i a z p r z e z n a c z e n i e m . D o p i e r o w t a k i m działaniu widzą stoicy prawdziwą wolność. S t o i c y z m nie w i e d z i e j e d n a k d o b e z c z y n n o ś c i , a p r z e c i w n i e , skłania d o działania. Ż y c i e n o r m a l n e g o c z ł o w i e k a j e s t w e d l e s t o i k ó w ż y c i e m m ę ż a , o b y w a t e l a czy u r z ę d n i k a . C z ł o w i e k m u s i działać, walczyć, w y b i e r a ć . Stoicy są p r z e k o n a n i , że g d y b y l u d z i e j a s n o wiedzieli, ż e w d a n y m w y p a d k u c h o r o b a , a n i e z d r o w i e , j e s t z g o d n a z p r z e z n a c z e n i e m , to w y b i e r a l i b y c h o r o b ę a n i e z d r o w i e . J e d n a k n i e posiadając p e ł n e j w i e d z y o d o b r u i p r z e z n a c z e n i u , c z ł o w i e k m u s i czynić to, co zdaje się m u b y ć z g o d n e z naturą. Z e w z g l ę d u na ó w b r a k d o s k o nałej w i e d z y rodzi się p o t r z e b a p o w s z e c h n e j e t y k i . Stoicy wyróżniają d w a t y p y czynów, d o b r e z e w n ę t r z n i e czy t e ż p r a w n i e (Ka6fiK0vra, officia - rectd) i d o b r e w e w n ę t r z n i e (Kaxop0có|aaxa - honesta). W ł o n i e s t o i c y z m u została w y p r a c o w a n a p o p u l a r n a e t y k a , która w i e l c e przyczyniła się d o r o z p o w s z e c h n i e n i a t e g o k i e r u n k u . W r e z u l t a c i e na p r z e s t r z e ni w i e k ó w p o w s t a j e o b s z e r n a literatura k a z u i s t y c z n a . Zwykły, z e w n ę t r z n i e tyl k o w ł a ś c i w y o b o w i ą z e k , p r z e m i e n i a się u m ę d r c a p o s t ę p u j ą c e g o z g o d n i e z p r z e z n a c z e n i e m w c z y n n o ś ć doskonałą (Ka0f|KOV TeA,£iov). D l a t e g o w s z e l k i e działanie mędrca jest dobre. M ą d r o ś ć , p o d o b n i e j a k cnota, n i e p o d l e g a s t o p n i o w a n i u , czyli j e s t a l b o jej n i e m a . S t o i c y z m , a n a l o g i c z n i e d o chrześcijaństwa, d o m a g a ł się c a ł k o w i t e j , a n i e t y l k o c z ę ś c i o w e j p r z e m i a n y w e w n ę t r z n e j . W p r a w d z i e późniejsi stoicy uważali, ż e n i k t n i e osiąga i d e a ł u mądrości i że wszyscy t y l k o d o n i e g o z m i e r z a ją, n i e m n i e j ideał m ę d r c a , k t ó r y kreślili, był b a r d z o wzniosły. S ł y n n e stały się stoickie opisy m ę d r c a j a k o c z ł o w i e k a p r a w d z i w i e b o g a t e g o , s z c z ę ś l i w e g o , o t o c z o n e g o przyjaciółmi. W e d l e s t o i k ó w tylko m ę d r z e c j e s t c z ł o w i e k i e m p r a w d z i wie królewskim i równym Bogu, a więc tylko on ma prawo dysponowania swym ż y c i e m , m o g ą c n a w e t p o p e ł n i ć s a m o b ó j s t w o . Stoicy są j e d n a k w swej e t y c e p e s y m i s t a m i . C h o c i a ż w ich k o n c e p c j i fizycznej świat j e s t najlepszy, xo j e d n a k p o d w z g l ę d e m m o r a l n y m j e s t najgorszy. T w ó r p a ń s t w o w y A l e k s a n d r a W i e l k i e g o , a później I m p e r i u m R o m a n u m , oraz wyrosła na t y m tle k u l t u r a h e l l e n i s t y c z n a h a r m o n i z o w a ł y z e s p o ł e c z n o - p o litycznymi p o g l ą d a m i stoików, w myśl których, p o d o b n i e j a k świat, t a k i s p o ł e c z e ń s t w o tworzy p e w i e n organizm. Skoro w k a ż d y m c z ł o w i e k u j e s t j e d n a n a t u ra i j e d e n r o z u m , to r ó w n i e ż w i n n o się przyjąć j e d n o p r a w o i p a ń s t w o oraz u z n a ć j e d n o ś ć świata. T a s a m a bliskość (oiKeicoaic), która łączy człowieka z całą l u d z kością, łączy go z r o d a k a m i , z rodziną i z s a m y m sobą. Stąd t e ż stoicy głoszą i d e ał o b y w a t e l a świata. D o rysów ogólnych tej stoickiej koncepcji politycznej nale żą t e n d e n c j e k o s m o p o l i t y c z n e i s y m p a t i a dla w i e l k i c h i p o t ę ż n y c h państw, która skłania ich k u orientacji p r o m a c e d o ń s k i e j . C h o c i a ż w większości stoicy byli z w o l e n n i k a m i m o n a r c h i i , to j e d n a k znajdowali się wśród nich r ó w n i e ż s y m p a t y cy p l a t o ń s k o - a r y s t o t e l e s o w s k i e g o ideału ustroju d o b r z e z m i e s z a n e g o .
R O Z D Z I A Ł III
Epikureizm P o d c z a s g d y stoicy dają wyraz n o w e j e p o c e k u l t u r a l n e j s w y m k o s m o p o l i t y z m e m , to d r u g a z e szkół h e l l e n i s t y c z n y c h , e p i k u r e i z m , wyraża inny, r ó w n i e c h a r a k t e r y styczny rys ó w c z e s n e g o człowieka, m i a n o w i c i e n i e c h ę ć d o wysiłku p o l i t y c z n e g o , b r a k wiary w s k u t e c z n o ś ć h e r o i z m u oraz t ę s k n o t ę za s p o k o j n y m ż y c i e m . P o d c z a s g d y Z e n o n a czy C h r y z y p a m o ż n a u w a ż a ć za k o s m o p o l i t ę , to E p i k u r raczej z a s ł u g u j e na m i a n o anarchisty. W p r a w d z i e o b a t e n a s t a w i e n i a są w p e w i e n s p o s ó b s p o k r e w n i o n e , j e d n a k a n a r c h i z m e p i k u r e j s k i w i ą ż e się z e zdecydowanym indywidualizmem. W przeciwieństwie do pochodzącego z Cypru pół-Fenicjanina Zenona z Kition, E p i k u r j e s t A t e ń c z y k i e m , a całe j e g o najbliższe o t o c z e n i e stanowią Jończycy. E p i k u r urodził się w r o k u 341 p r z e d C h r y s t u s e m w A t e n a c h , w g m i n i e G a r g e t t o s . J e g o ojciec N e o k l e s m u s i a ł o p u ś c i ć A t e n y i osiedlił się n a S a m o s , g d z i e E p i k u r s p ę d z i ł swą m ł o d o ś ć . Mając c z t e r n a ś c i e lat s k i e r o w a ł s w e z a i n t e r e s o w a n i a k u filozofii. J a k głoszą przekazy, przyczyną t e g o była a l b o filozofia D e m o k r y t a , z którą się ó w c z e ś n i e z e t k n ą ł , albo fakt, ż e ż a d e n z n a u c z y c i e l i n i e u m i a ł m u w y j a ś n i ć pojęcia c h a o s u u H e z j o d a . W o w y m czasie E p i k u r s ł u c h a ł r ó w n i e ż n a u k p l a t o n i k a Pamfilosa. W r o k u 3 2 3 E p i k u r wrócił d o A t e n , a b y o d b y ć s ł u ż b ę wojskową. Z a p e w n e w t e d y z e t k n ą ł się z i n n y m i p r ą d a m i filozoficznymi. P o z n a ł p o g l ą d y P i r r o n a z E l i d y i był u c z n i e m d e m o k r y t e j c z y k a N a u z y f a n e s a z T e o s . Z r a z u t e ż u w a ż a ł się za w y z n a w c ę D e m o k r y t a , o d k t ó r e g o p o t e m o d s z e d ł i d o k t ó r e g o p ó ź n i e j b ę d z i e o d n o s i ł się kpiąco, nazywając AipÓKptTOC ( G a d u ł a ) . W A t e n a c h spotkał się z niechęcią ze strony s y m p a t y k ó w M a c e d o n i i , w w y n i k u c z e g o udał się d o Kolofonu. O k o ł o roku 310 nauczał filozofii w M i t y l e n i e . W t e d y stoczył ostrą p o l e m i k ę z wyznawcą w c z e s n e g o a r y s t o t e l i z m u Prak s y f a n e s e m . N a s t ę p n i e wrócił d o A t e n , w których p o d rządami D e m e t r i u s z a P o liorketesa założył w roku 306 swą szkołę w k u p i o n y m za osiemdziesiąt m i n ogro d z i e . Stąd e p i k u r e j c z y c y n a z y w a n i byli 'filozofami z o g r o d u ' (oi ano ta>v KT|7ta)v). Szkoła e p i k u r e j s k a przetrwała aż d o p o ł o w y III w i e k u p o C h r y s t u s i e . N a d j e g o bramą miał w i d n i e ć napis: „ G o ś c i u , tu b ę d z i e ci d o b r z e , tu m i e s z k a najwyższe d o b r o , błoga p r z y j e m n o ś ć " . Atmosfera „ o g r o d u rozkoszy" przylgnęła d o sylwet ki E p i k u r a - apostoła przyjemności. Stąd Mikołaj R e j napisał o n i m : T e n filozof n i e dzierżał nic o n i e ś m i e r t e l n o ś c i , j e d n o w d o c z e s n y c h roz koszach wszytko błogosławieństwo pokładał . 160
N a d o b n ą , siwą b r o d ę aż d o pasa mając, G ł o g i e m sie o s t r u g a n y m p i ę k n i e podpierając, Mikołaj Rej, Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego, s. 121.
III. Epikurełzm
169
Twarz nadobną, na głowie z dziwnych kwiatków wieniec, O c h o t n i e pokraczając, b y jaki m ł o d z i e n i e c . 161
P i ę k n y to, ale fałszywy obraz, p o n i e w a ż p r z e z całe s w e życie E p i k u r był chory, a p r z e d śmiercią c h o r o w a ł szczególnie c i ę ż k o i b o l e ś n i e . Ż y c i e wiódł bar d z o s k r o m n e , a z p o w o d u c h o r o b y był wciąż na d i e c i e , na którą s k ł a d a ł y się pół litra t a n i e g o w i n a i c h l e b . Szkoła, którą założył, n i e była, j a k m o g ł o b y się z d a w a ć , j a k i m ś p r z y b y t k i e m rozwiązłości, ale raczej z w i ą z k i e m religijnym i s e r d e c z n y m z e s p o ł e m przyjaciół. Ż y c i e w g r o n i e przyjaciół uważał b o w i e m E p i k u r za n a j w i ę k s z y d a r m ą d r o ś c i . S a m o b d a r z o n y był w i e l k i m c z a r e m , d z i ę k i k t ó r e m u s k u p i a ł w o k ó ł s i e b i e s z e r o k i e g r o n o b l i s k i c h m u ludzi. K u l t przyjaźni w y r a ź n i e przebija z u r y w k u listu p i s a n e g o k r ó t k o p r z e d śmiercią: W t y m b ł o g i m d n i u , k t ó r y j e s t z a r a z e m o s t a t n i m d n i e m m o j e g o życia, p i szę d o w a s t e słowa. C h o r o b a p r z e w o d u m o c z o w e g o i d y z e n t e r i a sprawia ły m i t a k w i e l k i e c i e r p i e n i e , że j u ż nic n i e m o g ł o go s p o t ę g o w a ć . J e d n a k ż e s t a r a ł e m się r ó w n o w a ż y ć j e radością, jakiej d o z n a w a ł e m , p r z y p o m i n a jąc s o b i e n a s z e d a w n e d y s k u s j e i r o z m o w y . 1 6 2
C i e r p i e n i a t e d o p r o w a d z i ł y E p i k u r a d o śmierci w r o k u 270 p r z e d C h r y s t u s e m . Z a c h o w a ł się p i ę k n y t e s t a m e n t , w k t ó r y m filozof troszczy się g ł ó w n i e 0 założoną s z k o ł ę - z w i ą z e k przyjaciół. P i s z e w n i m , ż e ogród i d o m m i e s z k a l n y m a b y ć p r z e k a z a n y H e r m a r c h o w i , a p o j e g o śmierci n a s t ę p c o m w k i e r o w n i c t w i e szkoły. J e g o wolą j e s t , b y w d o m u t y m w s p ó l n i e żyli w s z y s c y u c z n i o w i e , a p o z a w s p ó l n ą n a u k ą b y więzią ich łączącą była p a m i ę ć o n i m i o i n n y c h z m a r łych. W s w y m t e s t a m e n c i e E p i k u r u s t a n a w i a r ó w n i e ż d n i p o ś w i ę c o n e j e g o p a m i ę c i i d o m a g a się k u l t u n i e m a l ż e b o s k i e g o , k t ó r y zresztą j e g o n a s t ę p c y c h ę t n i e w p r o w a d z i l i . S z k o ł a t w o r z y własną d o g m a t y c z n ą d o k t r y n ę , a w i e l k i w p ł y w mistrza j e s t d o s k o n a l e w i d o c z n y r ó w n i e ż w sferze p o s t ę p o w a n i a , k t ó r e j wyraz daje m a k s y m a „ P o s t ę p u j z a w s z e tak, j a k g d y b y cię widział E p i k u r " . P o d w z g l ę d e m c h a r a k t e r u E p i k u r był b a r d z o d o b r y i l u d z k i , c h o c i a ż m o ż e n i e c o zgryźliwy, co s z c z e g ó l n i e u w i d a c z n i a się w j e g o s t o s u n k u d o i n n y c h filozofów. N a j l e p s z e c e c h y j e g o c h a r a k t e r u ujawniają j e d n a k j e g o s t o s u n e k d o dzieci 1 n i e w o l n i k ó w , k t ó r y c h o b d a r z a wolnością. P o z a H e r m a r c h e m , n a s t ę p c ą E p i k u r a , d o grona najbliższych u c z n i ó w n a leżeli M e t r o d o r o s (drugi E p i k u r ) i Poliainos. D o przyjaciół należał t a k ż e słyn n y k o m e d i o p i s a r z M e n a n d e r . U c z n i o w i e m u s i e l i b y ć liczni, skoro powołali ośrodki epikurejskie w L a m p s a k o s , Mitylenie, a nawet w Egipcie. E p i k u r pisał d u ż o , n i e dbając o f o r m ę z e w n ę t r z n ą , lecz w y ł ą c z n i e o ja s n o ś ć . J e d n ą z c e c h j e g o pisarstwa był c a ł k o w i t y b r a k c y t a t ó w z i n n y c h filozo-
lbiciem, s. 122. D i o g e n e s Laertios, Żywoty i poglądy słynnych mężów, X, 22, przekł. I. Krońska, K. Leśniak, W. Olszewski przy współpracy B. Kupisa, s. 5 9 4 - 5 9 5 .
Starożytność. Okres hellenistyczny
170
fów. O g ó ł e m p i s m E p i k u r a miało b y ć trzysta zwojów, ale p r a w i e w s z y s t k i e za ginęły. S p o ś r ó d n i e l i c z n y c h , j a k i e ocalały, m o ż e m y w y m i e n i ć Myśli główne (K\)piai óo^ca) (40 z n a n y c h d a w n i e j i 80 o d k r y t y c h w roku 1888). W H e r k u l a n u m o d n a l e z i o n o , o p r ó c z licznych p i s m e p i k u r e j c z y k a F i l o d e m o s a , c z ę ś ć w i e l k i e g o d z i e ł a E p i k u r a O naturze. P r z e t r w a ł y r ó w n i e ż n a p i s a n e w f o r m i e listów trzy j e g o t r a k t a t y ( b y ć m o ż e p i s a n e r a z e m z H e r m a r c h e m i M e t r o d o r e m ) : O na turze d o H e r o d o t a , O meteorach do P y t o k l e s a i O moralności d o M e n o i k e u s a . J e d n a k n i e z n a m y n a w e t t y t u ł ó w w i e l u dzieł. W s p o m n i e l i ś m y , ż e l e g e n d a , w którą obrosła o s o b a E p i k u r a ,
uczyniła
z n i e g o l u b i e ż n i k a i zwyrodnialca. T y m c z a s e m s a m E p i k u r n i e t y l k o żył b a r d z o s k r o m n i e , a l e t e ż i b a r d z o s u b t e l n i e rozumiał p r z y j e m n o ś c i , podkreślając, ż e to źródłem prawdziwych przyjemności jest rozum dokonujący właściwego wyboru. N i e pijatyki i h u l a n k i , n i e o b c o w a n i e z p i ę k n y m i c h ł o p c a m i i k o b i e t a m i ; n i e r y b y i i n n e s m a k o ł y k i , j a k i c h dostarcza z b y t k o w n y stół, czynią życie p r z y j e m n y m , ale t r z e ź w y r o z u m , dociekający p r z y c z y n w s z e l k i e g o w y b o ru i u n i k a n i a , odrzucający czcze domysły, o w o źródło n a j w i ę k s z y c h utra pień duszy . 1 6 3
T y m , co k o n s t y t u u j e p r z y j e m n o ś ć , j e s t w i ę c raczej s p o k ó j d u s z y i światło u m y s ł u . D o k t r y n ą kosmologiczną, która m a u d z i e l i ć t e g o światła i s p o k o j u j e s t w swoisty s p o s ó b u j ę t y a t o m i z m .
E p i k u r określał filozofię j a k o działalność, k t ó r a d z i ę k i b a d a n i o m i d o c i e k a n i o m z a p e w n i a szczęśliwość. Przyjął p o d o b n y d o s t o i c k i e g o p o d z i a ł filozofii na k a n o n i k ę (KOCVOVIKÓV), fizykę (cp\)aiKÓv) i e t y k ę (f|0iKÓv). K a n o n i k a służy fi zyce, a fizyka e t y c e . R o l ę logiki s p e ł n i a k a n o n i k a . J e s t to teoria p o z n a n i a , o p r a c o w u j ą c a k r y teria p r a w d y i s p o s o b y d o c h o d z e n i a d o niej. K r y t e r i a m i p r a w d y są b i e r n e u c z u cia (rcdBoc), w r a ż e n i a z m y s ł o w e (aia9r|Gtc), pojęcia (flpóA,r|\|nc) oraz i n t u i c y j n a refleksja ((fxxvraoTiicn en\$oXr\ Tf|c 8iavoiac). B e z w z g l ę d n i e p e w n e są d l a E p i k u r a w r a ż e n i a z m y s ł o w e . G o d n e zaufania są r ó w n i e ż u c z u c i a , k t ó r e są p e w n e n i e t y l k o z e w z g l ę d u na w y s t ę p u j ą c y w nich e l e m e n t bierny, ale, j a k t w i e r d z i E p i k u r w b r e w c y r e n a i k o m , wskazują p e w n ą p r z y c z y n ę p r z e d m i o t o w ą . R ó w n i e ż k a ż d e w r a ż e n i e z m y s ł o w e n i e s i e p o z n a n i e p r z e d m i o t u , k t ó r e g o j e s t wra ż e n i e m . W r a ż e n i a przedstawiają n a m p r z e d m i o t y t a k i m i , j a k i m i są w r z e c z y w i stości. Z a g a d n i e n i e z ł u d z e ń n i e było E p i k u r o w i o b c e , ale w o d p o w i e d z i p o d a wał c z ę s t o p o t e m p o w t a r z a n e w y t ł u m a c z e n i e , ż e błąd w z ł u d z e n i u n i e m a s w e g o źródła w s a m y m w y o b r a ż e n i u , lecz w t o w a r z y s z ą c y m m u sądzie. E p i k u r e i z m o d z n a c z a ł się w i ę c b e z w z g l ę d n y m z a u f a n i e m d o w r a ż e ń z m y s ł o w y c h , które mogą korygować b ł ę d y zachodzące w sądzie, a nie odwrotnie. W k a n o n i c e E p i k u r o p o w i a d a się z d e c y d o w a n i e za s e n s u a l i z m e m . P o j ę 163
Ibidem, X, 132, s. 648.
III. Epikureizm
171
cie j e s t to o b r a z o g ó l n y (Ka0oA,iKf| vór|aic), k t ó r y p o w s t a j e , g d y p o s ł u g u j e m y się d a n y m w y r a z e m o g ó l n y m . Pojęcia stanowią e l e m e n t sądów, a sądy tworzą g m a c h wiedzy. P o g l ą d y (5óCa) i ich z a ł o ż e n i a (i)nóXr\\\fic) są p r a w d z i w e w ó w czas, g d y na i c h k o r z y ś ć świadczą w y o b r a ż e n i a z m y s ł o w e . Pojęcia i t e z y s t a n o w i ą c e z a ł o ż e n i a są w y n i k i e m d ł u g i e g o p r o c e s u u p r z e d n i c h d o ś w i a d c z e ń i m u szą p o d l e g a ć o g ó l n e j z a s a d z i e s p r a w d z a l n o ś c i z m y s ł o w e j (em|iapT\)pr|aic). W t a k p o j ę t e j teorii p o z n a n i a i m e t o d o l o g i i n i e p o w i n n o b y ć miejsca n a poznanie aprioryczne. T y m c z a s e m ostatnie z wymienionych epikurejskich kry t e r i ó w p r a w d y , j a k i m j e s t refleksja intuicyjna ((pctvT(XGTiKfj £7tipoA,f| xf\q 8uxvoiac), m a w ł a ś n i e taki a p r i o r y c z n y c h a r a k t e r . K r y t e r i u m to s p e ł n i a w e p i k u r e i z m i e b a r d z o w a ż n ą rolę, b o w i e m na n i m o p i e r a się p o z n a n i e a t o m ó w , p r ó ż n i , n i e s k o ń c z o n o ś c i światów, czyli p o z n a n i e p o d s t a w o w y c h t e z e p i k u r e j s k i e j fizy ki. M o ż e w y d a w a ć się, ż e s p r a w d z a l n o ś ć z m y s ł o w a p o l e g a w y ł ą c z n i e na n i e sprzeczności z danymi zmysłowymi. J e d n a k E p i k u r podkreśla wagę i koniecz n o ś ć u j m o w a n i a c a ł o ś c i o w e g o , a n i e t y l k o analizy. A b y j e d n a k m ó c t a k s y n t e t y c z n i e p o j m o w a ć r z e c z y w i s t o ś ć , p o t r z e b n a j e s t intuicja i n t e l e k t u a l n a , k t ó r a stanowi czwarte kryterium. Lukrecjusz powiada: G d y sądzisz, że a t o m ó w n i e m o ż n a ująć j e d n y m s p o j r z e n i e m d u c h a (/;/iectus animi - £7iiPo?ir|), to w w i e l k i m j e s t e ś b ł ę d z i e . 1 6 4
Z a p e w n e k o n i e c z n o ś ć przyjęcia tej intuicji oraz b e z w z g l ę d n e z a u f a n i e d o z m y s ł ó w były przyczyną t e g o , że p r z e c i w n i c y zarzucali E p i k u r o w i skrajny subiektywizm. Obronę stanowiska epikurejskiego przedstawia traktat ucznia E p i k u r a , K o l o t e s a z L a m p s a k o s , z a t y t u ł o w a n y że nie można żyć wedle dogmatów innych filozofów. W s p o s ó b ogólny epistemologiczno-logiczną p o s t a w ę e p i k u r e j s k ą m o ż n a scharakteryzować jako jednostronne skierowanie ku praktyce, brak systematycz ności i p o g ł ę b i e n i a n a u k o w e g o , n i e c h ę ć d o d i a l e k t y k i i p o s ł u g i w a n i e się t e o r e t y c z n i e n i e w y p r a c o w a n ą indukcją rozumianą j a k o prosta asocjacja w y o b r a ż e ń . W p r a w d z i e E p i k u r był zdania, że m o w a l u d z k a p o w s t a ł a z n a t u r y (
Lukrecjusz, O na tu j^ze wszechrzeczy, II, 739-740. Cyceron, Pisma filozoficzne, t. III, O najwyższym dobru i złu, I, 22, przekł. W. Kornatowski, s. 175.
Starożytność. Okres hellenistyczny
172
K a n o n i k a s t a n o w i dla E p i k u r a n a j m n i e j ważną c z ę ś ć filozofii, b ę d ą c w p e ł n i p o d p o r z ą d k o w a n a fizyce. M i m o w i e l u p o d o b i e ń s t w z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y fizyką E p i k u r a i D e m o k r y t a fizyka e p i k u r e j s k a n i e j e s t p r o s t y m p o w t ó r z e n i e m d e m o k r y t e j s k i e g o a t o m i z m u , p o n i e w a ż o b a s y s t e m y ożywia i n n y d u c h . W p r a w d z i e E p i k u r i D e m o k r y t dążą d o s t w o r z e n i a t r z e ź w e j m e t o d y , odrzucają m i t o l o g i c z n e w y j a ś n i e n i a i starają się o p r z y c z y n o w e a n i e finalistyczne t ł u m a c z e n i e rzeczywistości, a p o n a d t o dbają o ścisłość i j a s n o ś ć , n i e m n i e j fizyka sa m a w s o b i e n i e j e s t c e l e m dla E p i k u r a . P o d c z a s g d y c e l e m D e m o k r y t a było p r z e d e w s z y s t k i m s t w o r z e n i e w i e l kiej s y n t e z y p r z y r o d n i c z e j , w w y n i k u c z e g o j e g o g ł ó w n e z a i n t e r e s o w a n i a s k i e r o w a n e b y ł y na s z c z e g ó ł o w e n a u k i p r z y r o d n i c z e , to E p i k u r n i e u p r a w i a n a u k s z c z e g ó ł o w y c h , a j e g o s t o s u n e k d o nich j e s t n i e c h ę t n y . N a w i ą z u j e w g ł ó w n y m n u r c i e swej filozofii raczej d o c y r e n a i k ó w , p o s z u k u j ą c p r a k t y c z n i e r o z u m i a n e go szczęścia o s i ą g a n e g o p r z e z p r z y j e m n o ś c i . W sferze fizyki od s t o i c y z m u w y r ó ż n i a e p i k u r e i z m b r a k t a k z w a r t e g o d o g m a t y z m u . Stawiając fizyce c e l e p r a k t y c z n e , t a k i e j a k w y b a w i e n i e l u d z i z n i e woli l ę k ó w i p r z e s ą d ó w , n i e p o j m u j e j e d n a k E p i k u r fizyki p r a g m a t y c z n i e . M a o n a s e n s s a m a dla s i e b i e i p e w n o ś ć s w y c h t e z c z e r p i e z oczywistości. U p o d s t a w m a t e r i a l i s t y c z n e j fizyki e p i k u r e j s k i e j znajduje się teza, ż e nic ani n i e p o w s t a j e z n i e b y t u , ani n i c w n i e b y t n i e p r z e c h o d z i . T w o r z y w o świata i j e g o istota są trwałe, a s t a n o w i ą j e atomy. J e d n a k p o d c z a s g d y dla P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a w s z e c h ś w i a t b y ł t o ż s a m y z e ś w i a t e m , w o b r ę b i e k t ó r e g o żyjemy, i był j e d e n , to dla E p i k u r a n a s z świat j e s t t y l k o częścią w s z e c h ś w i a t a . C a ł o ś ć j e s t b o w i e m n i e s k o ń c z o n o ś c i ą a t o m ó w w n i e k o ń c z ą c e j się p r ó ż n i , a a t o m y tworzą u k ł a d y n i e t y l k o w m i k r o k o s m o s i e , ale i w m a k r o k o s m o s i e . J e d n y m z t a k i c h m a k r o k o s m i c z n y c h u k ł a d ó w j e s t w ł a ś n i e nasz w s z e c h ś w i a t . T e g o rodzaju u k ł a d ó w , czy li ś w i a t ó w m o ż e b y ć n i e s k o ń c z e n i e w i e l e . P o w t a r z a się w i ę c w k o n c e p c j i E p i k u r a j o ń s k i m o t y w n i e s k o ń c z o n o ś c i światów, m i ę d z y k t ó r y m i z a c h o d z ą s t o s u n ki zależności, ale k t ó r e różnią się g ł ę b o k o od s i e b i e . C h o c i a ż p o z n a n i e w y m i e n i o n y c h p r a w d m o ż l i w e j e s t t y l k o d z i ę k i czwar t e m u k r y t e r i u m p r a w d y (empo^fj), to j e d n a k o i s t n i e n i u a t o m ó w ś w i a d c z y t e ż w i e l e f a k t ó w d o ś w i a d c z a l n y c h , t a k i c h j a k wiatr i p r ą d y p o w i e t r z n e , r o z c h o d z e n i e się d ź w i ę k ó w i z a p a c h ó w oraz p a r o w a n i e . W e d l e E p i k u r a n i e j e s t o b o j ę t n e , z j a k i c h a t o m ó w z b u d o w a n a j e s t d a n a rzecz, p o n i e w a ż n i e k a ż d a o d m i a n a ato m ó w n a d a j e się j a k o t w o r z y w o k a ż d e j rzeczy. C h o c i a ż a t o m y n i e mają jakości w ścisłym z n a c z e n i u , to j e d n a k z a c h o d z ą m i ę d z y n i m i różnice. T a k w i ę c a t o m y są r ó ż n e f u n k c j o n a l n i e , w s k u t e k c z e g o m o ż e m y w y r ó ż n i ć ich b a r d z o liczne ga t u n k i . R ó ż n i c e p o m i ę d z y a t o m a m i są t a k ż e o s t a t e c z n ą przyczyną różnic m i ę d z y g a t u n k a m i . E p i k u r , p o d o b n i e j a k A r y s t o t e l e s , p r z y j m u j e stałość g a t u n k ó w , w w y n i k u c z e g o z a k ł a d a r ó w n i e ż stałość g a t u n k ó w atomów. W y d a j e się, ż ę w m y ś l n a u k i E p i k u r a a t o m y są to d r o b n e , n i e dające się p o d z i e l i ć ciałka. A t o m y składają się z n i e dających się od s i e b i e r o z e r w a ć naj m n i e j s z y c h e l e m e n t ó w (minima) w y s t ę p u j ą c y c h w d a n y m a t o m i e w m n i e j s z e j l u b w i ę k s z e j ilości. T a k w i ę c atomy, k t ó r e w e p i k u r e i z m i e spełniają rolę n a s i o n
III. Epikureizm
173
rzeczy (semina rerum, anźp\xaza), są c z y m ś w rodzaju dzisiejszych a t o m ó w , a mi nima w p e w i e n s p o s ó b o d p o w i a d a j ą e l e k t r o n o m . N i e t y l k o t y c h n a j m n i e j s z y c h c z ą s t e k , ale n a w e t a t o m u z ł o ż o n e g o z ich r o z m a i t y c h o d m i a n i różnej ilości mi nima n i e m o ż n a z o b a c z y ć . T a k o n c e p c j a złożoności a t o m u z minima miała słu żyć E p i k u r o w i d o z w a l c z a n i a a r g u m e n t ó w Z e n o n a z E l e i p r z e c i w r u c h o w i . C h o c i a ż o d m i a n a t o m ó w j e s t w i e l e , liczba ich n i e j e s t j e d n a k n i e s k o ń c z o n a . T a k j a k D e m o k r y t , E p i k u r uważa, ż e n a p r a w d ę są t y l k o a t o m y i p r ó ż n i a . P r ó ż n i a (K£VÓV) j e s t n i c z y m n i e w y p e ł n i o n y m m i e j s c e m . E p i k u r u t o ż s a m i a ją t e ż z p r z e s t r z e n i ą (^cópa), w której poruszają się ciała. W p r ó ż n i d o k o n u j e się r u c h a t o m ó w b i e g n ą c y c h z góry w dół. S z y b k o ś ć r u c h u a t o m ó w j e s t j e d n a k o w a , p o n i e w a ż p r ó ż n i a n i e stawia o p o r u . T ę d e m o k r y t e j s k ą n a u k ę E p i k u r u z u p e ł n i a p e w n y m d o d a t k i e m o b c y m o r y g i n a l n e j myśli D e m o k r y t a , k t ó r y m j e s t s ł y n n a d o k t r y n a z d e r z e ń a t o m o w y c h i ich s k u t k ó w . Z d e r z e n i a t e d o k o n u j ą się b e z ja k i e j k o l w i e k p r z y c z y n y w s p o s ó b czysto m e c h a n i c z n y w s k u t e k l e k k i e g o z b o c z e n i a z o b r a n e g o t o r u . T o o d c h y l e n i e o k r e ś l a n e j e s t m i a n e m parenklizy (napćyK?iiaic, c/inamen). E p i k u r , włączającparenklizę, p r z y j m u j e trzy rodzaje r u c h u . P i e r w s z y p o l e g a na s t a ł y m s p l a t a n i u się spadających z góry w dół a t o m ó w , d r u g i m j e s t r u c h w g ó r ę i w b o k s k u t k i e m z d e r z a n i a się a t o m ó w , a t r z e c i m rodza j e m j e s t r u c h wirowy, z k t ó r e g o powstają światy. P o n i e w a ż w s z y s t k o , a w i ę c i życie p s y c h i c z n e , E p i k u r t ł u m a c z y za p o m o cą k o n c e p c j i a t o m i s t y c z n e j , w o b e c t e g o r ó w n i e ż w a t o m a c h p o s z u k u j e p r z y c z y ny wolności ludzkich działań. Akcentując tak mocno wolność w człowieku, E p i k u r w p r o w a d z a ją k o n s e k w e n t n i e w swą teorię przyrody. T w i e r d z ą c , ż e y p r z y p a d e k rządzi z d e r z e n i a m i a t o m ó w , a p r z e z to i ś w i a t e m , E p i k u r u s u w a w t e n s p o s ó b z całości świata wszelką o p a t r z n o ś c i o w ą myśl bożą i j a k i e k o l w i e k p r z e z n a c z e n i e . P r z e c i w s t a w i a j ą c się k o n c e p c j i fatalistycznej, E p i k u r w a l c z y z e s t o i k a m i , odrzucając k o n c e p c j ę p r z e z n a c z e n i a (ei|jxxp|i£vr|). Z a g a d n i e n i e to j e s t j e d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h e l e m e n t ó w walki O g r o d u ze Stoą. P a m i ę t a j ą c , j a k b a r d z o E p i k u r był p r z e c i w n y w i e r z e n i o m r e l i g i j n o - m i t o l o g i c z n y m , z r o z u m i e m y całą w a g ę j e g o w y p o w i e d z i : Z a i s t e , l e p i e j b y b y ł o u z n a ć m i t o l o g i c z n e bajki o b o g a c h , niż stać się n i e wolnikiem przeznaczenia przyrodników . 166
Ś w i a t n i e j e s t dla E p i k u r a d z i e ł e m O p a t r z n o ś c i , lecz p r z y p a d k u . S t a n o w i j e d n ą z n i e s k o ń c z o n e j ilości m o ż l i w y c h k o m b i n a c j i , w e d l e k t ó r y c h m o g ł a p o wstać r z e c z y w i s t o ś ć w n i e s k o ń c z o n o ś c i czasu i p r z e s t r z e n i . C e l e m E p i k u r a n i e j e s t szczegółowa analiza f a k t ó w p r z y r o d n i c z y c h i p e ł n e ich w y j a ś n i e n i e . E p i k u r p r z e d s t a w i a b o w i e m w i e l e takich w y j a ś n i e ń , p r o p o nując r ó ż n e h i p o t e z y , mając na u w a d z e p r z e d e w s z y s t k i m to, b y n i e zatracić ogólnej p e r s p e k t y w y . J e g o z a s a d n i c z y m c e l e m j e s t b u d o w a fizyki b e z b ó s t w
D i o g e n e s Laertios, Żywoty i poglądy słynnych mężów, X, 134, przekł. I. Krońska, K. Leśniak, W. Olszewski przy współpracy B. Kupisa, s. 649.
Starożytność. Okres hellenistyczny
174
i w t y m celu g r o m a d z i w s z e l a k i e - nieraz z e sobą s p r z e c z n e - a r g u m e n t y p r z e mawiające za tą tezą. E p i k u r u w z g l ę d n i a w swych h i p o t e z a c h a s p e k t historyczny. P o w s t a n i e świata t ł u m a c z y za E m p e d o k l e s e m , twierdząc, ż e pośród rozlicznych tworów, powstających drogą p r z y p a d k o w y c h k o m b i n a c j i , w i ę k s z o ś ć w y g i n ę ł a , a p r z e trwały tylko t e , k t ó r e d o życia były najlepiej p r z y s t o s o w a n e . P r e h i s t o r i ę człowie ka wyjaśnia na s p o s ó b j o ń s k i e j filozofii przyrody, przyjmując i n t e r p r e t a c j ę d z i e j ó w j a k o p r z e c h o d z e n i e ludzkości z e stanu p i e r w o t n e j dzikości d o k u l t u r y miast. E p i k u r n i e przyjmował d u s z y ogólnej na w z ó r p l a t o ń s k i e j d u s z y świata, lecz sądził, ż e świat j e s t całością p r z y p a d k o w ą , n i e s y s t e m a t y c z n ą i n i e o r g a n i c z ną. U z n a w a ł j e d n a k i s t n i e n i e d u s z j e d n o s t k o w y c h , złożonych z a t o m ó w i p o w s t a ł y c h d z i ę k i p r z y p a d k o w e m u p o ł ą c z e n i u tworzących j e c z ą s t e c z e k . P o d o b n i e j a k cała n a u k a o p r z y r o d z i e , tak i n a u k a o d u s z y miała dla E p i k u r a s e n s u t y litarny i moralny, p r o w a d z ą c d o u w o l n i e n i a od l ę k u p r z e d b ó s t w a m i i śmiercią. Uprawiał więc psychologię, będąc przekonany, że zrozumienie tego, czym jest d u s z a , u w a l n i a od s t r a c h u p r z e d śmiercią i w y z w a l a z p r z e s ą d ó w d o t y c z ą c y c h p r z e z n a c z e n i a . W y k ł a d e p i k u r e j s k i e j psychologii z n a j d u j e m y w Liście do Herodota, w k t ó r y m E p i k u r pisze, iż k a ż d a d u s z a p o w s t a j e z c i a ł e m i wraz z n i m gi n i e . D u s z a w e d l e E p i k u r a j e s t to s u b t e l n e , p o d o b n e d o c i e p ł e g o t c h n i e n i a ciało. A t o m y składające się na d u s z ę muszą b y ć p o d t r z y m y w a n e p r z e z ciało w swej k o n s t r u k c j i solidniejsze - n i c z y m p ł y n w n a c z y n i u - d l a t e g o t r w a n i e d u szy u z a l e ż n i o n e j e s t od ciała. N i e t y l k o zresztą t r w a n i e , ale i d z i a ł a n i e d u s z y j e s t z a l e ż n e od ciała, b o w i e m j e d y n i e p o ł ą c z e n i e d u s z y z c i a ł e m p o z w a l a na odbieranie wrażeń. 1 6 7
L u d z k i e a k t y p s y c h i c z n e , t a k i e j a k sąd, p a m i ę ć , miłość czy n i e n a w i ś ć , są t a k b o g a t e , ż e n i e m o g ą c ich wyjaśnić p r z e z s a m o c i e p ł o , n a l e ż y przyjąć, iż d u sza złożona j e s t z różnych o d m i a n a t o m ó w . Z t e g o w z g l ę d u E p i k u r p r z y j m u j e c z t e r y rodzaje a t o m ó w : t c h n i e n i a ( r u c h ) , ciepła ( t e m p e r a t u r a ) , p o w i e t r z a ( s p o c z y n e k ) i o d m i a n y n i e o k r e ś l o n e j (myśl w o g ó l e ) . D u s z a m a swą s i e d z i b ę w piersiach, na co wskazują u c z u c i a radości l u b strachu, k t ó r e objawiają się p r z e d e w s z y s t k i m w sercu. W s z y s t k i e a t o m y składające się na d u s z ę n i e tworzą r a z e m całości z racji j a k i e j ś zasady i m m a n e n t n e j , lecz współistnieją t y l k o d z i ę ki ciału, k t ó r e j e o b e j m u j e . G d y w i ę c o w o n a c z y n i e ciepła u l e g a rozbiciu, ato m y d u s z y rozpraszają się i d u s z a zatraca swą ś w i a d o m o ś ć . E p i k u r z t e g o p o w o d u określa ś m i e r ć j a k o u t r a t ę w r a ż e ń z m y s ł o w y c h (axepr|aic aiaBfiaecoc) i sta ra się zwalczyć l ę k p r z e d śmiercią. P o w i a d a on: A z a t e m ś m i e r ć , najstraszniejsze z n i e s z c z ę ś ć , wcale nas n i e dotyczy, b o g d y m y i s t n i e j e m y , ś m i e r ć j e s t n i e o b e c n a , a g d y tylko ś m i e r ć się pojawi, w t e d y nas j u ż n i e m a . 1 6 8
N a u k a E p i k u r a o p o z n a n i u w y c h o d z i z tych s a m y c h z a ł o ż e ń , k t ó r e s p o 167
Xf
Ibidem, X, 6 3 - 6 6 . * Ibidem, X, 125, s. 645.
175
III. Epikureizm
t k a l i ś m y j u ż u D e m o k r y t a . W s z y s t k i e ciała promieniują, wysyłając n a w s z y s t kie s t r o n y s w e p o d o b i z n y . O w e p o d o b i z n y (ei5(oXxx) odrywają się i r o z p r z e s t r z e niają. P o d r o d z e j e d n a k , p o d o b n i e j a k atomy, podlegają r ó ż n y m w y p a d k o m . P r z e m i e n i a j ą się n a s k u t e k s a m e g o p ę d u , łączą się z i n n y m i , w r e s z c i e , p o n i e w a ż n i e w s z y s t k i e mogą b y ć przyjęte p r z e z narządy z m y s ł o w e , trafiając w n i e , ulegają modyfikacji. N a t e j p o d s t a w i e E p i k u r w y s u w a t e z ę , ż e l u d z k i e w r a ż e nia z m y s ł o w e są z a w s z e w i e r n e , ale w i e r n o ś ć ta n i e d o t y c z y rzeczy, ale s a m y c h p o d o b i z n . Jeśli w i ę c w k a n o n i c e p r z e d s t a w i a t e z ę , ż e w r a ż e n i a z m y s ł o w e k o r y gują s ł u s z n o ś ć n a s z y c h sądów, t o w fizyce t e z a ta ulega p r z e m i a n i e . O k a z u j e się, ż e w p e w n y m s t o p n i u r ó w n i e ż i n a s z e sądy muszą s t a n o w i ć instancję k r y tyczną dla w r a ż e ń . O w e e m a n u j ą c e z p r z e d m i o t ó w o b r a z y (£i8cotax, rÓ7C0i) n i e t y l k o są przy czyną p o z n a n i a z m y s ł o w e g o , a l e r ó w n i e ż przyczyną m a r z e ń s e n n y c h . R o z m a i t e , p r z e k s z t a ł c o n e p o d o b i z n y natrafiają n a organy z m y s ł o w e w czasie s n u ( m a rzenia s e n n e ) l u b na j a w i e ( w y o b r a ż e n i a o d t w ó r c z e i w y t w ó r c z e ) . W s p o s ó b z g o d n y z e swą p r a k t y c z n ą t e n d e n c j ą E p i k u r z a p a t r u j e się n a b ó s t w a . C h c ą c c z ł o w i e k a u w o l n i ć od l ę k u , p o s t u l u j e nie t y l k o fizykę b e z b ó s t w i walczy z l ę k i e m p r z e d śmiercią, ale r ó w n i e ż uczy, ż e k o n i e c z n e j e s t w y z b y c i e się l ę k u p r z e d b o g a m i . Z t y m i p r z e k o n a n i a m i łączy się n e g a t y w n y , a n a w e t a g r e s y w n y s t o s u n e k E p i k u r a d o w i e r z e ń i p r a k t y k religijnych. N i e o z n a c z a to j e d n a k , ż e E p i k u r o d m a w i a ł b o g o m istnienia. B o g o w i e są istotami z ł o ż o n y m i z n a j d e l i k a t n i e j s z y c h a t o m ó w , o l u d z k i c h k s z t a ł t a c h , a n a w e t m ó w i ą c y m i p o g r e c k u . Żyją o n i ż y c i e m najczystszym i zażywają p e ł n i szczęśliwości, mieszkając w m i ę d z y ś w i a t a c h (|i£TaKÓo|iiov, intermundia). B o g o w i e n i e troszczą się o świat, k t ó r e g o n i e są s t w ó r c a m i , a losy l u d z k i e są irn o b o j ę t n e . W ś w i e c i e n i e m a O p a t r z n o ś c i kształtującej świat z e w z g l ę d u n a c z ł o w i e ka, j a k twierdzili stoicy, a r u c h y ciał n i e b i e s k i c h czy z a ć m i e n i a n i e są ani r e g u larne, a n i c e l o w e . E p i k u r sądzi z a t e m , ż e t r z e b a w y z b y ć się n i e u z a s a d n i o n e g o l ę k u p r z e d b o g a m i , a czcić ich n a l e ż y n i e z bojaźni, lecz z p o d z i w u . K o n t e m placja s z c z ę ś l i w e g o życia b ó s t w stanowi j e d n o z e w z n i o s ł y c h zajęć m ę d r c a . W y k ł a d e t y k i z a w i e r a z a c h o w a n y List do Menoikeusa. N a j e g o p o c z ą t k u p i sze E p i k u r : N i e c h a j m ł o d z i e n i e c nie z a n i e d b u j e filozofii, a i starzec n i e c h się n i e c z u j e n i e z d o l n y d o d a l s z e g o jej s t u d i o w a n i a . D l a n i k o g o b o w i e m n i e j e s t ani za w c z e ś n i e , ani za p ó ź n o zacząć troszczyć się o z d r o w i e swej duszy. K t o z a t e m t w i e r d z i , ż e pora d o filozofowania j e s z c z e d l a n i e g o n i e n a d e s z ł a , albo, ż e j u ż m i n ę ł a , p o d o b n y j e s t d o t e g o , k t o twierdzi, ż e pora d o s z c z ę ścia j e s z c z e n i e n a d e s z ł a albo ż e j u ż p r z e m i n ę ł a . 169
. S k o r o c e l e m filozofii j e s t szczęście, t o z r o z u m i a ł e jest, ż e e t y k a s t a n o w i najwyższą c z ę ś ć filozofii. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o stoików, k t ó r z y najwyższe d o -
Ibidem, X, 122, s. 643.
176
Starożytność. Okres hellenistyczny
b r o u t o ż s a m i a l i z cnotą, E p i k u r c n o t ę t r a k t u j e j a k o ś r o d e k , a d o g o d n o ś c i na czelnego dobra podnosi przyjemność. Z a d a n i e m filozofii j e s t o k r e ś l e n i e , co j e s t p r a w d z i w ą przyjemnością. E p i k u r pisze: G d y przeto twierdzimy, że przyjemność jest naszym celem najwyższym, to b y n a j m n i e j n i e m a m y na myśli p r z y j e m n o ś c i p ł y n ą c e j z r o z p u s t y ani p r z y j e m n o ś c i z m y s ł o w y c h , j a k twierdzą ci, k t ó r z y n i e znają naszej n a u k i albo się z nią n i e zgadzają, czy w r e s z c i e źle ją interpretują. P r z y j e m n o ś ć , którą m a m y na myśli, c h a r a k t e r y z u j e n i e o b e c n o ś ć c i e r p i e ń fizycznych i brak niepokojów d u s z y . 1 7 0
W e t y c e E p i k u r a spotykają się z e sobą d w a m o t y w y : p r z y j e m n o ś ć rozu m i a n a j a k o cel p o s t ę p o w a n i a , d o k t ó r e g o l u d z i e i z w i e r z ę t a dążą i n s t y n k t o w n i e , oraz m o t y w p r a w d z i w e j p r z y j e m n o ś c i , którą osiąga się p o p r z e z ataraksję {&mpa^icc), czyli z u p e ł n e o p a n o w a n i e l ę k ó w i p r a g n i e ń . T e n , k t o u r z e c z y w i s t n i a ataraksję, j e s t m ę d r c e m . E . B r ć h i e r k o m e n t u j ą c t e n ideał pisze, iż E p i k u r a c h a r a k t e r y z u j e „ w z n i o s ł a p o g o d a i n t e l e k t u a l i s t y , k t ó r y porzucił tragiczny świat r e ligii i mitów, w y k o r z y s t u j ą c jasną j e g o wizję o t r z y m a n ą w s p a d k u p o J o ń c z y k a c h . Z d o b y w a o n szczęście p o z b y w s z y się l ę k u b ó s t w i śmierci, z a r a z e m ogra niczając s w e p r a g n i e n i a " . G ł ó w n y m c e l e m w e t y c e e p i k u r e j s k i e j j e s t j e d n a k p r z y j e m n o ś ć , a ataraksja s t a n o w i t y l k o ś r o d e k p o m a g a j ą c y ją osiągnąć. W s p o m i n a l i ś m y j u ż , ż e p r z e c i w n i c y traktowali h e d o n i z m e p i k u r e j s k i ja k o k u l t w y u z d a n i a m o r a l n e g o . J e d n a k z a r ó w n o d a n e o życiu s a m e g o E p i k u r a oraz o obyczajach O g r o d u , j a k i ś w i a d e c t w o p ó ź n i e j s z y c h filozofów r z y m s k i c h świadczą o t y m , ż e p o z i o m m o r a l n y s a m e g o E p i k u r a i e p i k u r e j c z y k ó w był bar d z o w y s o k i . C h o c i a ż teoria j e s t h e d o n i s t y c z n a , p o s t u l u j e o n a s k r o m n o ś ć , a na w e t surowość. W p r a w d z i e w h e d o n i z m i e E p i k u r a znaleźć m o ż n a w i e l e nawiązań d o s z k o ły cyrenajskiej, ale j e s t w niej również wiele e l e m e n t ó w o d m i e n n y c h . E p i k u r rozróżniał p r z y j e m n o ś c i c i e l e s n e i d u c h o w e . N a t e m a t ich wartościowania n i e m a z g o d y wśród h i s t o r y k ó w e p i k u r e i z m u . Z j e d n e j strony z g o d n i e z A r y s t y p e m zda j e się E p i k u r u w a ż a ć , ż e j e d y n y m i p r a w d z i w y m i p r z y j e m n o ś c i a m i są p r z y j e m n o ści c i e l e s n e (tzw. przyjemności b r z u c h a u E p i k u r a i u j e g o ucznia M e t r o d o r o s a ) . J e d n a k ż e , w p r z e c i w i e ń s t w i e d o h e d o n i s t ó w cyrenajskich, E p i k u r n i e opierał przyjemności na r u c h u i j e g o o d m i a n a c h , a p r z e c i w n i e , uważał, ż e największą roz kosz stanowi b e z r u c h , czyli brak bólu. Przyjemności p r a g n i e m y b o w i e m w t e d y , g d y jej brak sprawia n a m ból. T o w i ę c ból jest ź r ó d ł e m dążenia d o przyjemności. P o d c z a s g d y przyjemności p o z y t y w n e polegają na r u c h u , to p r a w d z i w e p r z y j e m ności, j a k i m i są p r z y j e m n o ś c i n e g a t y w n e , zasadzają się na b e z r u c h u . 1 7 1
Laktancjusz, chrześcijanin współczesny Konstantynowi Wielkiemu, do strzega w e p i k u r e j s k i m i d e a l e życia b e z bólu n a s t a w i e n i e c h o r e g o , k t ó r y 1 7 0
1 7 1
Ibidem, X, 131-132, s. 648. E. Brćhier, Histoire de laphiłosophie,
t. I, s. 356.
III. Epikureizm
177
s p o d z i e w a się, ż e l e k a r z p r z y n i e s i e m u u z d r o w i e n i e . M y ś l ta zawiera w s o b i e , j a k m o ż n a sądzić, w i e l e słuszności, g d y z w a ż y się, iż E p i k u r b y ł c i ę ż k o c h o r y i s z c z y t e m r o z k o s z y b y ł d l a ń b r a k b ó l u i r ó w n o w a g a o r g a n i c z n a (oapKÓC ewTdGeia). C h a r a k t e r y s t y c z n e dla e p i k u r e i z m u j e s t p r z e ś w i a d c z e n i e , ż e s a m o ż y c i e j e s t wartością i rozkoszą. N i e m a w tej k o n c e p c j i i d e a ł u c n o t y d l a cnoty, a l e w i e l k i e u m i ł o w a n i e chwili o b e c n e j (stąd s ł y n n e h o r a c j a ń s k i e carpe diem). O t o g ł ó w n e rysy e p i k u r e j s k i e j k o n c e p c j i rozkoszy c i e l e s n e j . E p i k u r i j e g o szkoła n i e rozwinęli j e d n a k t e z y o wyższości p r z y j e m n o ś c i c i e l e s n e j . J a k m o ż n a z a t e m sądzić, teza głosząca, ż e p r z y j e m n o ś c i ciała są j e d y nymi i prawdziwymi przyjemnościami, nie jest ostatnim słowem epikureizmu. W p r a w d z i e k a ż d a radość d u c h o w a j e s t w e d l e E p i k u r a t y l k o w s p o m n i e n i e m p r z y j e m n o ś c i c i e l e s n e j l u b j e j p r z y g o t o w a n i e m , to j e d n a k r o z k o s z e d u c h o w e są od fizycznych z t e g o w z g l ę d u d o s k o n a l s z e , ż e rozciągają się w czasie, p o d c z a s g d y c i e l e s n e są z a w s z e t y l k o c h w i l o w e . S p o t k a l i ś m y się j u ż z p o g l ą d e m E p i k u ra głoszącym, ż e b o l e ś ć łagodzą w s p o m n i e n i a d a w n y c h p r z y j e m n o ś c i l u b o b r a zy p r z y s z ł y c h . M o ż n a sądzić, ż e E p i k u r miał n a myśli g i m n a s t y k ę czy t e r a p i ę w y o b r a ź n i . T e g o rodzaju ć w i c z e n i a p o ł ą c z o n e z u s u w a n i e m l ę k u p r z e d ś m i e r cią i b ó s t w a m i są ś r o d k i e m , k t ó r y w e d l e E p i k u r a m a z a p e w n i ć l u d z i o m p r a w dziwą szczęśliwość. Rola p r z y j e m n o ś c i d u c h o w y c h j e s t z a t e m w myśli E p i k u r a bardzo duża. E p i k u r e i z m stanowi bowiem syntezę różnych e l e m e n t ó w wywo d z ą c y c h się z h e d o n i z m u c y r e n a j s k i e g o . Z n a l e ź ć w n i m m o ż n a z a r ó w n o poglą d y c h a r a k t e r y s t y c z n e dla T e o d o r a (walka z b ó s t w a m i ) , H e g e z j a s z a ( b e z b o l e sność, z o b o j ę t n i e n i e ) i A n n i k e r i s a (wyższość p r z y j e m n o ś c i d u c h o w e j , przy jaźń). J a k j u ż p o d k r e ś l a l i ś m y , poglądy E p i k u r a na p r z y j e m n o ś ć n i e były t a k oczywiste i jednoznaczne, jak można by wnosić na podstawie p e w n e g o wy k s z t a ł c o n e g o na p r z e s t r z e n i dziejów s t e r e o t y p u . W e d l e E p i k u r a p r z y j e m n o ś c i c i e l e s n e są p r z y j e m n o ś c i a m i z a s a d n i c z y m i , ale w y ż s z e od n i c h są j e d n a k p r z y jemności d u c h o w e . Człowiekiem prawdziwie szczęśliwym jest ten, kto u m i e z a d o w a l a ć się p r o s t y m i i n a t u r a l n y m i p r z y j e m n o ś c i a m i . O s i ą g n i ę c i e t e g o i d e a łu z w i ą z a n e j e s t z k o n i e c z n o ś c i ą o p a n o w a n i a p r a g n i e ń . E p i k u r w y r ó ż n i a trzy ich rodzaje: n a t u r a l n e i k o n i e c z n e ( n p . z a s p o k a j a n i e g ł o d u ) , n a t u r a l n e i n i e k o n i e c z n e ( n p . p r a g n i e n i e p r z y s m a k ó w ) oraz ani n a t u r a l n e , ani k o n i e c z n e ( n p . p r a g n i e n i e w i e ń c a z w y c i ę z c y ) . G d y p r a g n i e n i a n i e mogą b y ć z a s p o k o j o n e , r o dzi się w n a s b ó l . By go u n i k n ą ć , k o n i e c z n a j e s t asceza, czyli ć w i c z e n i e . W k ł ę b o w i s k o p r a g n i e ń m u s i w k r o c z y ć wola i refleksja u m y s ł o w a . R e f l e k s j a łagodzi l u b n a w e t znosi narzucające się p r a g n i e n i a . M ę d r c e m j e s t t e n , k t o zaspokaja t y l k o ich pierwszą o d m i a n ę - p r a g n i e n i a n a t u r a l n e i k o n i e c z n e . W p r a w d z i e k a ż d a p r z y j e m n o ś ć j e s t d o b r a , a k a ż d a p r z y k r o ś ć zła, ale n i e w y n i k a z t e g o , ż e d o k a ż d e j p r z y j e m n o ś c i n a l e ż y dążyć, a w s z e l k i e j przykrości u n i k a ć . S k o r o t r z e b a d o k o n y w a ć w y b o r u wśród p r z y j e m n o ś c i , a w y b o r e m t y m k i e r o w a ć m a r o z u m , t o n i e z b ę d n a w życiu o k a z u j e się c n o t a u m i a r k o w a n i a (cppóvr|aic). C z ł o w i e k m u s i w y b i e r a ć m i ę d z y p r z y j e m n o ś c i a m i , rozważać s t o s u n e k p r z y j e m n o ś c i d o przykrości i u m i e ć o c e n i ć , która z p r z y j e m n o ś c i j e s t n a j -
178
Starożytność. Okres hellenistyczny
w i ę k s z a . C n o t y z w i ą z a n e są ściśle z p r z y j e m n o ś c i a m i , a rozwaga j e s t j e d y n ą drogą d o szczęścia i j e s t „ c e n n i e j s z a n a w e t od f i l o z o f i i " . E p i k u r n i e był r z e c z n i k i e m r o z p u s t y i w y u z d a n i a ani n i e h o ł d o w a ł i d e a ł o m e s t e t y c z n y m . J e g o p o s t a w a zbliżona była raczej d o c y n i z m u w swej o s t e n tacyjnej n i e c h ę c i d o wyższej k u l t u r y i l e k c e w a ż e n i a dla p i ę k n a , k t ó r e n i e p r z y n o s i ł o b y z e sobą p r z y j e m n o ś c i . W e d l e E p i k u r a d o p i e r o w życiu p r a w d z i w i e s k r o m n y m c z ł o w i e k m o ż e d o z n a ć rozkoszy. Ś r o d k i e m k o n i e c z n y m j e s t j e d n a k c n o t a ( o ś w i e c o n a wola), która wyzwala od p r a g n i e ń i przykrości. W y p a d k o w ą u p a d k u i demoralizacji p o l i t y c z n e j A t e n w o k r e s i e p o C h e ronei oraz z a s a d n i c z y c h t e z s y s t e m u e p i k u r e j s k i e g o j e s t e t y k a s p o ł e c z n a E p i kura. C e l e m dążenia ludzkiego i najwyższym d o b r e m jest przyjemność j e d n o stki, w o b e c c z e g o c e l e m w s z e l k i c h p o c z y n a ń s p o ł e c z n y c h j e s t tylko j e d n o s t k a . E p i k u r n i e c e n i ł m i a s t a - p a ń s t w a , k t ó r e uważał za p r z e ż y t e k , i d l a t e g o , p o d o b n i e j a k stoicy, był z w o l e n n i k i e m w i e l k i c h o r g a n i z m ó w p o l i t y c z n y c h i s i l n e g o p a ń s t w a m o g ą c e g o z a p e w n i ć j e d n o s t c e o p i e k ę . E p i k u r e i z m był p o d t y m w z g l ę d e m s y s t e m e m szczerze e g o i s t y c z n y m , w k t ó r y m przejawiał się w i e l k i , praktyczny realizm, a równocześnie chęć podporządkowania celów państwa ce lom jednostki. W poglądach Epikura w e wszelkich przejawach współżycia l u d z k i e g o d e c y d u j e wzgląd na własną p r z y j e m n o ś ć . T a p e r s p e k t y w a w i d o c z n a j e s t w słynnej i w y s ł a w i a n e j w starożytności przyjaźni e p i k u r e j s k i e j , k t ó r a j e s t zorganizowanym współżyciem d w u egoizmów. W koncepcji Epikura następuje j e d n a k p e w n e w y s u b t e l n i e n i e e g o i z m u , a e p i k u r e j s k i ideał przyjaźni p r z y c z y nia się d o z ł a g o d z e n i a surowości form współżycia ludzi w starożytności. 172
T a zasada e g o i z m u j e s t najbardziej w i d o c z n a w życiu p u b l i c z n y m . K o n s e k w e n t n y e p i k u r e j c z y k stara się u n i k a ć życia p o l i t y c z n e g o , g d y ż p r z y n o s i o n o n i e p o k ó j . W i n i e n w i ę c żyć w u k r y c i u i b y ć m o ż l i w i e bliski ideału c i c h e g o i p r o s t e g o c z ł o w i e k a . N a c z e l n y m c e l e m g o d n y m realizacji j e s t p r z y j e m n o ś ć i s p o kój. Wyjątek s t a n o w i t y l k o t e n t y p ludzi, którzy n i e mogą osiągnąć s p o k o j u b e z u d z i a ł u w życiu p o l i t y c z n y m . P r a w a mają c h r o n i ć j e d n o s t k i p r z e d w y r z ą d z a n i e m s o b i e k r z y w d . J e d n o stka m a p r a w o d o s w o b o d n e g o rozwoju, a n a j l e p s z y m i o b y w a t e l a m i p a ń s t w a są r o z u m n i egoiści, g d y ż c z ł o w i e k nie j e s t z e swej n a t u r y istotą społeczną. E p i k u r sprzeciwia się z a t e m p o g l ą d o w i P l a t o n a i Arystotelesa.
T a k przedstawiają się najważniejsze tezy d o k t r y n a l n e szkół, k t ó r e powsta ły w e p o c e h e l l e n i s t y c z n e j . W p r a w d z i e różnią się o n e m i ę d z y sobą, ale mają t e ż p e w n e rysy p o k r e w n e . Wyrosły o n e b o w i e m w j e d n y m k l i m a c i e i d l a t e g o są, k a ż d a na swój s p o s ó b , ż y w y m p r z e j a w e m s w e g o środowiska k u l t u r o w e g o .
1 7 2
D i o g e n e s Laertios, Żywoty i poglądy słynnych mętów, X, 132, przekł. I. Krońska, K. Leśniak, W. Olszewski przy współpracy B. Kupisa, s. 648.
R O Z D Z I A Ł IV
Bion z Borystenes i diatryba O b o k t r z e c h n o w y c h n u r t ó w trwają w u m y s ł o w o ś c i h e l l e n i s t y c z n e j d a w n e , s o k r a t e j s k i e szkoły i k i e r u n k i . Szkoła cyrenajska r e p r e z e n t o w a n a p r z e z T e o d o r a , H e g e z j a s z a i A n n i k e r i s a w y w i e r a w p ł y w na e p i k u r e i z m . W o w y m czasie m a r ó w n i e ż m i e j s c e b a r d z o w a ż n e dla p ó ź n i e j s z e g o c y n i z m u z m i e s z a n i e e l e m e n tów hedonistycznych i cynickich. Twórcą t e g o k i e r u n k u był Bion z B o r y s t e n e s , który żył w p i e r w s z e j p o ł o w i e I I I w. p r z e d C h r y s t u s e m . Był niskiego p o c h o d z e n i a i służył j a k o n i e w o l n i k u b o g a t e g o retora, który umierając uczynił go s p a d k o b i e r c ą całego majątku. W t e d y Bion poświęcił się s t u d i o m filozoficznym. S t u d i o w a ł c y n i z m u D i o g e n e sa, h e d o n i z m u T e o d o r a , p e r y p a t e t y z m u Teofrasta. Z tych k i e r u n k ó w stworzył rodzaj syntezy, której n a c z e l n a myśl wysławia wielość p r a w d z i w y c h p r z y j e m n o ści, j a k i e m o ż n a z n a l e ź ć w u b o g i c h i s k r o m n y c h w a r u n k a c h życia. Sława Biona p ł y n i e p r z e d e w s z y s t k i m stąd, że w p r o w a d z a o n n o w y rodzaj literacki d o p i ś m i e n n i c t w a filozoficznego, m i a n o w i c i e d i a t r y b ę (8iaxpipTi). J e s t to rodzaj p r o t r e p t y k u , czyli z a c h ę t y d o filozofowania. P r z e d s t a w i a się w n i m ca ły walor i p i ę k n o filozofowania w formie w y k ł a d u - k a z a n i a . Z w y k ł a d e m łączy się w d i a t r y b i e d y s k u s j a oraz w i e l e a n e g d o t . W diatrybie Biona o d n a j d z i e m y wiele myśli, k t ó r e powtarzać się będą p o t e m w najrozmaitszych postaciach. N a l e ż y d o nich p o r ó w n a n i e świata d o teatru, a l u d z k i e g o życia d o gry. J a k d o b r y aktor odgrywa d o b r z e rolę, którą m u w y z n a cza p o e t a , t a k człowiek r z e t e l n y w i n i e n d o b r z e odegrać t e rolę, którą m u w y z n a cza los. F o r t u n a n i c z y m p o e t a wyznacza c z a s e m pierwszą rolę, a c z a s e m p o m n i e j szą, n i e j e d n o k r o t n i e n a w e t rolę nędzarza. W świecie n i e m a w s z y s t k o p r z e n i k a jącej O p a t r z n o ś c i , lecz o życiu d e c y d u j e fortuna. Szczęście polega na t y m , b y b y ć z a d o w o l o n y m z e s w e g o losu i dzięki t e m u osiągnąć pełną niezależność. D i a t r y b a Biona i p ó ź n i e j s z a diatryba u p r a w i a n a na jej w z ó r r o z p o w s z e c h niały w i e l e m o t y w ó w c y n i c k i c h . T o p o d jej w p ł y w e m późniejsza literatura t e go t y p u u n i k a ł a t e o r e t y c z n y c h traktatów, lecz rozważała raczej ż y w e przykłady. D i a t r y b a miała w i e l k i w p ł y w na s z e r o k i e kręgi i przyczyniła się w d u ż y m s t o p niu d o s p o p u l a r y z o w a n i a filozofii w e p o c e h e l l e n i s t y c z n e j .
ROZDZIAŁ V
Sceptycyzm S c e p t y c y z m j e s t t r z e c i m w i e l k i m k i e r u n k i e m filozoficznym o k r e s u h e l l e n i s t y c z n e g o . K i e r u n e k t e n , zasługujący bardziej n a m i a n o n u r t u n i ż szkoły, trwa d ł u g o , b o w i e m o k o ł o p i ę c i u stuleci. J e g o rozwój j e s t powiązany z i n n y m i s z k o łami filozoficznymi, n a k t ó r e silnie oddziałuje. D z i e j e s c e p t y c y z m u dzielą się na trzy okresy. P i e r w s z y m z n i c h j e s t o k r e s p i e r w o t n e g o p i r r o n i z m u o n a s t a w i e n i u p r a k t y c z n y m (Pirron i T y m o n ) . D r u g i e t a p s t a n o w i a k a d e m i z m , czyli Ś r e d n i a A k a d e m i a (Arkezylaos i K a r n e a d e s ) . T r z e c i o k r e s rozwoju s c e p t y c y z m u o k r e ś l a n y j e s t m i a n e m m ł o d s z e g o pirroni z m u ( A i n e z y d e m o s , A g r y p p a , S e k s t u s E m p i r y k ) . P i r r o n i z m j e s t radykalniejszą formą p i e r w o t n e g o s c e p t y c y z m u , p o d c z a s g d y a k a d e m i z m j e s t w s w y c h t e z a c h bardziej u m i a r k o w a n y . P i e r w s i s c e p t y c y z w a n i bywali ' p i r r o ń c z y k a m i ' (ri\)pp(óveiot). P ó ź n i e j za częły się pojawiać i n n e o k r e ś l e n i a , t a k i e j a k ' e f e k t y c y ' (ćno^rO, ' z e t e t y c y ' (Cr|T£iv - s z u k a ć ) i w r e s z c i e ' s c e p t y c y ' (aKenteaGca - patrzeć). T e n o s t a t n i t e r m i n akcentujący, ż e filozofujący w t y m d u c h u zatrzymują się na s a m y c h rozważa niach, a n i e d o c h o d z ą d o t w i e r d z e ń , stał się najbardziej p o p u l a r n y . Pirron z E l i d y był w s p ó ł c z e s n y Z e n o n o w i z Kition i E p i k u r o w i . P o d o b n i e j a k S o k r a t e s , P i r r o n n i c n i e napisał i j e g o p o g l ą d y z n a m y t y l k o z relacji. N a j w a ż n i e j s z y m ź r ó d ł e m p o z n a n i a s c e p t y c y z m u są dzieła s c e p t y k a żyjącego w III w. p o C h r y s t u s i e , S e k s t u s a E m p i r y k a , k t ó r e g o d w a t e k s t y Zarysy pirrońskie (ri\)ppcDV£toitircoroTtcÓGetc)oraz Przeciw matematykom (Ilpóc xo\)c |ia0TyiaxiK C Ó C ) z a c h o w a n e są w całości. S c e p t y c y przeprowadzają ostry a t a k n a stoicką i e p i k u r e j s k ą t e o r i ę p o znania, p o d w a ż a j ą c założenia e m p i r y z m u i s e n s u a l i z m u . Twierdzą, ż e wszyst k i e sądy n a u k o w e w p r z e c i w i e ń s t w i e d o sądów o zjawiskach ( n p . p e w n e są ta k i e sądy j a k : „ t e r a z j e m " , „ w i d z ę t a k i e a t a k i e p l a m y b a r w n e " ) są n i e p e w n e , Z n a n e są b o w i e m s a m e zjawiska, a n i e z n a n e są ich przyczyny. K r y t y k ę sądów o rzeczach s c e p t y c y p r z e p r o w a d z a l i , opierając się na zasadzie ' n i e w i ę c e j ' (\iX[ |idXXov), z g o d n i e z którą z d a n i e s p r z e c z n e z A n i e j e s t p e w n i e j s z e o d s a m e g o z d a n i a A. Głosili t e ż n a tej p o d s t a w i e t e z ę równosilności sądów (iaoo0£V£ia TCOV A,óycov). W p o l e m i c e s t o i c k o - s c e p t y c k i e j stoicy w y s u w a l i a r g u m e n t , ż e s c e p t y c y są r ó w n i e ż w p e w n y m s e n s i e d o g m a t y k a m i , g d y ż uznają t e z ę równosilności. S c e p t y c y o d p o w i a d a l i na to, że teza ta n i e j e s t s ą d e m p r a w d z i w y m , lecz p r z e ś w i a d c z e n i e m , k t ó r e w y d a j e się s ł u s z n e . S c e p t y k zaś n i e wątpi w t o , co m u się w y d a j e . P o d o b n i e w e d l e s c e p t y k ó w d o działania skłaniają n i e w ą t p l i w e , ale s u b i e k t y w n e stany. A w i ę c d o t e z y równosilności s ą d ó w n i e p r o w a d z i j a k a ś o b i e k t y w n a w i e d z a o t y m , j a k n a p r a w d ę jest. Oprócz tego zasadniczego ataku sceptycy wypracowali argumenty (xpÓ7toi), k t ó r e p o w t a r z a ł y się w r o z u m o w a n i a c h s k i e r o w a n y c h p r z e c i w w s z e l -
V. Sceptycyzm
181
kiej wiedzy. R o z b u d o w y w a n e p ó ź n i e j tropy sprowadzają się d o d w ó c h z a s a d n i czych. Pierwszą g r u p ę a r g u m e n t ó w stanowi k r y t y k a s p o s t r z e ż e ń i pojęć s p r o wadzająca się d o t w i e r d z e n i a , ż e w s z y s t k i e p o g l ą d y są r o z b i e ż n e i w z g l ę d n e . T o j e s t przyczyną, dla której c z ł o w i e k n i e m a b e z p o ś r e d n i e j p e w n o ś c i w p o z n a n i u . D r u g ą g r u p ę tworzą t e a r g u m e n t y , w k t ó r y c h k r y t y c e p o d d a n a j e s t d e d u k c j a , i n d u k c j a oraz kryteria prawdy. Posługują się o n e argumentacją, iż skoro cała w i e d z a p o ś r e d n i a m u s i się o p i e r a ć na w i e d z y b e z p o ś r e d n i e j , a ta o s t a t n i a j e s t n i e p e w n a , to i w i e d z a p o ś r e d n i a p o z b a w i o n a j e s t p e w n o ś c i . Z a s a d n i c z y rys p o s t a w y s c e p t y k ó w był nowy, ale oddziałały i u k s z t a ł t o wały s c e p t y c y z m w p ł y w y r ó ż n y c h filozofów, w ś r ó d k t ó r y c h znajduje się D e m o kryt i c y r e n a i c y ( s u b i e k t y w i z m w r a ż e ń z m y s ł o w y c h ) , P l a t o n ( z a c h w i a n i e wiary w z m y s ł y ) oraz sofiści i m e g a r e j c z y c y ( k r y t y c y z m posługujący się d i a l e k t y k a ) .
1. Pirron z Elidy Z t e g o tła w y ł a n i a się twórca n u r t u s c e p t y c z n e g o Pirron (ok. 3 7 6 - 2 8 6 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) . J e s t to p o s t a ć , w o k ó ł której narosła l e g e n d a , w w y n i k u c z e g o t r u d n o o o b i e k t y w n y obraz. P o d o b n o był zrazu m a l a r z e m i d o p i e r o p ó ź n i e j zo stał filozofem. P i e r w s z y m z filozofów, który silnie na n i e g o oddziałał był D e m o kryt. P o t e m P i r r o n u c z e s t n i c z y ł w w y p r a w i e A l e k s a n d r a W i e l k i e g o d o I n d i i , p o d c z a s k t ó r e j z e t k n ą ł się z h i n d u s k i m i a s c e t a m i . Wywarli oni w i e l k i w p ł y w na całą j e g o filozofię. P i r r o n miał założyć s z k o ł ę w E l i d z i e , a z a t e m w t y m s a m y m m i e ś c i e , w k t ó r y m F e d o n założył swą s z k o ł ę elidzko-eretryjską. Cieszył się o n t a k w i e l k i m p o w a ż a n i e m , ż e w m i e ś c i e t y m z w o l n i o n o filozofów od p o d a t k ó w , a s a m e go P i r r o n a o b r a n o n a j w y ż s z y m k a p ł a n e m . W myśli P i r r o n a n i e m a j e s z c z e r o z b u d o w a n e j a r g u m e n t a c j i s k i e r o w a n e j p r z e c i w możliwości p o z n a n i a , c h a r a k t e r y s t y c z n e j dla p ó ź n i e j s z e g o s c e p t y c y z m u . N a s t a w i e n i e Pirrona, p o d o b n i e j a k E p i k u r a , j e s t n i e tyle t e c h n i c z n o - f i lozoficzne, ile raczej p r a k t y c z n o - e t y c z n e . P o d z i w i a n o p r z e d e w s z y s t k i m j e go p o z i o m etyczny, a w s p o s o b i e życia P i r r o n a przebijał ideał w s c h o d n i e j nieczułości. P i r r o n głosił trzy tezy. P o p i e r w s z e , n i e w i a d o m o , j a k i e są właściwości rzeczy. P o d r u g i e , n a l e ż y się p o w s t r z y m y w a ć od sądów (kKO%r\). P o trzecie, ta w s t r z e m i ę ź l i w o ś ć w s ą d z e n i u m o ż e z a p e w n i ć n a m spokój (drapania). I d e a ł e m e t y c z n y m j e s t w i ę c s p o k ó j , u t o ż s a m i a n y ze s z c z ę ś c i e m . D l a Pirrona, p o d o b n i e j a k dla E p i k u r a , a w p r z e c i w i e ń s t w i e d o p ó ź n i e j s z y c h s c e p t y k ó w , n a j w a ż n i e j sza j e s t e t y k a . W e t y c e w y r a ź n i e w y s t ę p u j e u P i r r o n a w p ł y w u m y s ł o w o ś c i h i n d u s k i e j . P o d c z a s g d y dla s t o i k ó w szczęście p o l e g a ł o na c n o c i e , dla e p i k u r e j c z y k ó w na p r z y j e m n o ś c i , to dla Pirrona na s p o k o j u . Szkoła P i r r o n a miała w i ę c b y ć szkołą szczęścia. S k o r o w s z e l k i e p r z e k o n a n i a są ź r ó d ł e m n i e p o k o j u , t r z e b a w i ę c się p o z b y ć w s z y s t k i c h p r z e k o n a ń i w y r z e c w s z e l k i c h t w i e r d z e ń .
182
Starożytność. Okres hellenistyczny
T a k i e n a s t a w i e n i e w y n i k a z w i a r y ż e rzeczy są n i e p o z n a w a l n e (dKaTÓXr[nxa), a w i ę c s a m a n a t u r a skłania nas d o z a w i e s z e n i a sądów. J e d n a k ż e za w i e s z e n i e s ą d ó w (erco^f]), n i e j e s t ł a t w e , ale w y m a g a usilnych z a b i e g ó w i m e dytacji. N i e j e s t to cel, k t ó r y m o ż e zrealizować k a ż d y człowiek, lecz j e d y n i e w y b i t n a j e d n o s t k a . Z t e g o w z g l ę d u Pirron j e s t t y p e m s a m o t n i k a g a r d z ą c e g o t ł u m e m , k t ó r y p o r ó w n u j e d o k ł ę b i ą c e g o się s t a d a os. Relacja T y m o n a z F l i u n t u p r z e k a z u j ą c e g o poglądy Pirrona, a z a c h o w a n a u A r y s t o k l e s a z M e s s y n y (arystotelika z II w. p o C h r y s t u s i e ) z n a j d u j e się w dziele Euzebiusza z Cezarei: K t o c h c e b y ć szczęśliwy, w i n i e n najpierw rozważać, c z y m są rzeczy; p o w t ó r e , j a k w i n n i ś m y się w o b e c nich z a c h o w y w a ć - i w r e s z c i e : co z t e g o z a c h o w a n i a się w y n i k n i e . Pirron twierdzi, że rzeczy są j e d n a k o w e i n i e różnią się m i ę d z y sobą, są o n e n i e s t a ł e i n i e dające się rozróżnić i ż e w o b e c t e g o n a s z e p o g l ą d y n i e są ani p r a w d z i w e , ani fałszywe. C o d o d r u g i e go p u n k t u p o w i a d a , że nie n a l e ż y n i c z e g o u z n a w a ć , lecz b y ć b e z poglą d ó w i b e z s k ł o n n o ś c i i w t y m stanie trwać n i e z a c h w i a n i e ; ż a d n a rzecz n i e b a r d z i e j j e s t , niż nie jest, - ani z a r a z e m j e s t i n i e jest. C o d o trzeciej spra w y p o w i a d a T y m o n , ż e z t a k i e g o u s p o s o b i e n i a w y n i k n i e n a j p i e r w mil c z e n i e (dcpaata), a n a s t ę p n i e spokój ( d r a p a n i a ) . 173
N a t o m i a s t S e k s t u s E m p i r y k w Zarysach pirrońskich
powiada:
Kto przypuszcza na przykład, że coś jest istotnie p i ę k n e , albo złe, t e n ska zuje się na ustawiczny zamęt. N i e mając mianowicie tego, co uważa za pięk n e , sądzi, ż e trapi go rzeczywiste zło, i ugania się za rzeczami, jak m n i e m a , d o b r e m i . A skoro j e posiędzie, to p o p a d a w jeszcze większy z a m ę t , ponie waż się n i e r o z u m n i e i n i e p o m i e r n i e wynosi i z obawy przed p r z e w r o t e m ro bi w s z y s t k o , b y l e b y tylko nie utracić swoich d ó b r d o m n i e m a n y c h . Kto na tomiast nie wyrokuje o rzeczach istotnie p i ę k n y c h , albo złych, t e n ani nie ucieka, ani nie ściga b e z wytchnienia, a z a t e m zażywa s p o k o j u . 174
2. Tymon z Fliuntu B e z p o ś r e d n i m i u c z n i a m i Pirrona byli d e m o k r y t e j c z y k N a u z y f a n e s , k t ó r e g o na u k słuchał E p i k u r , i T y m o n z F l i u n t u . T y m o n żył w latach 3 2 5 - 2 3 5 p r z e d C h r y s t u s e m . Był o n p o c z ą t k o w o s ł u c h a c z e m szkoły m e g a r e j s k i e j , ale p o t e m p r z e b y wał w o t o c z e n i u P i r r o n a w E l i d z i e . N a s t ę p n i e przeniósł się d o A t e n , g d z i e na uczał r e t o r y k i oraz filozofii. Pisał t r a k t a t y filozoficzne, t r a g e d i e , k o m e d i e oraz
E u z e b i u s z z Cezarei, Przygotowanie ewangeliczne, XIV, 18, 2 - 3 . Sekstus Empirikus, Zarysy pirrotiskie, I, 27, przekł. A. Krokiewicz, s. 6.
V. Sceptycyzm
183
w i e r s z e s a t y r y c z n e z a t y t u ł o w a n e Szydy (EtM,oi), w k t ó r y c h najwyraźniej p r z e jawia się s a r k a s t y c z n e u s p o s o b i e n i e T y m o n a .
3. Aryston z Chios Z e w z g l ę d u na n i e c h ę ć d o s t o i c y z m u d o k r ę g u s c e p t y c k i e g o m o ż e b y ć zalicza n y u c z e ń Z e n o n a z Kition A r y s t o n z C h i o s . A r y s t o n a łączy p o d o b i e ń s t w o z d r u g i m u c z n i e m Z e n o n a H e r i l l o s e m z K a r t a g i n y Z a s a d n i c z a różnica p o m i ę d z y n i mi p o l e g a j e d n a k na t y m , ż e p o d c z a s g d y Herillos uważał, ż e w ł a ś c i w y m c e l e m c z ł o w i e k a j e s t z d o b y c i e w i e d z y i przez to kładł n a c i s k p r z e d e w s z y s t k i m na p o z n a w a n i e a n i e d z i a ł a n i e , to A r y s t o n twierdził, ż e w a ż n a j e s t tylko e t y k a , w o b e c c z e g o w i n n o się o d r z u c i ć fizykę i w s z e l k i e d y w a g a c j e i n t e l e k t u a l n e . A r y s t o n w y s t ę p u j e z d e c y d o w a n i e p r z e c i w fizyce, która j e s t n i e p e w n a (niezgodność między poglądami), niepotrzebna (nie zapewnia cnoty) i bezboż na ( p r z e c z y i s t n i e n i u b ó s t w ) . W e t y c e Aryston głosi hasła o d e r w a n i a od rzeczy, n i e c z u ł o ś c i i o b o j ę t n o ś c i (dSiacpopia). Zabierając głos w s p o r z e d o t y c z ą c y m j e d ności cnoty, głosi t e z ę , ż e c n o t a j e s t a b s o l u t n i e j e d n a i że j e s t nią w i e d z a (ercicvr\\xr\) dotycząca t e g o , co d o b r e i złe. W i e l o ś ć c n ó t stanowi t y l k o p r z e j a w o w e j jednej wiedzy-cnoty. P r z e c i w s t o i c y z m o w i A r y s t o n w y s t ę p o w a ł , zwalczając p a r e n e t y k ę , czyli szczegółową, k a z u i s t y c z n ą e t y k ę stoicką. S e n e k a p o d a j e , ż e w o w y m czasie ży w o d y s k u t o w a n e było z a g a d n i e n i e , j a k d a l e k o należy iść w f o r m u ł o w a n i u s z c z e g ó ł o w y c h p r z e p i s ó w m o r a l n y c h . Aryston zajął w t y m s p o r z e s t a n o w i s k o t w i e r d z ą c , ż e wystarczą o g ó l n e zasady filozoficzne, k t ó r e czynią p r z e p i s y s z c z e gółowe zbędnymi. T a wrogość w o b e c kazuistyki wraz z sympatią dla ogólnie ujętej etyki łą czy Arystona, Biona i Pirrona. M o ż n a więc p o w i e d z i e ć , że tworzy się w t y m o k r e sie p e w i e n nurt, p o d w z g l ę d e m e p i s t e m o l o g i c z n y m coraz wyraźniej sceptyczny, s k i e r o w a n y przeciw kazuistycznej e t y c e stoickiej, która opierała się na teoriiproegfnenów tworzących p e w n ą hierarchię pod w z g l ę d e m stopnia pragnienia. W e d l e A r y s t o n a w s z y s t k i e rzeczy są j e d n a k o w o d o b r e . S t o p n i o w a n i e ich b y ł o b y u z a s a d n i o n e t y l k o i w y ł ą c z n i e w w y p a d k u r o z b u d o w a n e j teorii s k ł o n n o ści n a t u r a l n y c h . T e o r i a t a k a z a k ł a d a j e d n a k fizykę, której p o t r z e b ę A r y s t o n o d r z u c a sądząc, ż e j e d y n ą dążnością m ę d r c a w i n n o b y ć osiągnięcie o b o j ę t n o ś c i . W n a s t ę p s t w i e tej z a s a d n i c z e j p o s t a w y d o s z e d ł Aryston d o z u p e ł n e j b e z c z y n ności i d o k o n c e p c j i w o l n o ś c i polegającej na z o b o j ę t n i e n i u i s p o k o j u .
R O Z D Z I A Ł VI
Średnia Akademia 1. Arkezylaos z Pitane W r a z z e s c h o l a r c h a t e m n a s t ę p c y Kratesa, Arkezylaosa (ur. w roku 3 1 5 p r z e d Chrystusem) A k a d e m i ę Platońską opanowuje n o w y sceptyczny duch, który c e c h u j e o k r e s n a z y w a n y Średnią A k a d e m i ą . F i l o z o f o w i e Ś r e d n i e j A k a d e m i i , nawiązując d o P l a t o n a twierdzą, ż e o świecie z e w n ę t r z n y m c z ł o w i e k m o ż e m i e ć t y l k o m n i e j l u b b a r d z i e j p e w n e o p i n i e (óoCoc). C e c h u j e ich w s p ó l n a , s c e p t y c z n a , a z a r a z e m b o j o w a p o s t a w a , o k r e ś l a n a m i a n e m p o s t a w y a k a d e m i c k i e j . Bojowość ta p o l e g a n a t y m , ż e przy p o m o c y d i a l e k t y k i usiłują oni zwalczyć d o g m a t y z m . P o n a d t o , p o s t a w ę a k a d e micką c e c h u j e p e w n a w y t w o r n o ś ć . S a m A r k e z y l a o s u k a z u j e się j a k o s c e p t y k - ś w i a t o w i e c . J e s t o n e s t e t ą o c e c h a c h rycerskich i o rysie b e z i n t e r e s o w n o ści, d o s k o n a l e w y k s z t a ł c o n y m d i a l e k t y c z n i e , m a t e m a t y c z n i e i h u m a n i s t y c z n i e . P r z y b y w s z y d o A t e n , A r k e z y l a o s s t u d i u j e u Teofrasta, K r a t e s a i P o l e m o na. P o d o b n i e j a k S o k r a t e s l u b Pirron, Arkezylaos nic n i e pisze, a j e g o p o g l ą d y spisuje L a k i d e s , k t ó r y był j e g o następcą w scholarchacie A k a d e m i i . A r k e z y l a o s był n i e t y l k o w r o g i e m s t o i c k i e g o k o s m o p o l i t y z m u , ale n a d e w s z y s t k o zwalczał d o g m a t y z m Stoi, k t ó r y j e g o z d a n i e m był o b c y w i e l k i e j tra dycji myśli g r e c k i e j . P o n a d t o , irytowała Arkezylaosa stoicka p e w n o ś ć s i e b i e . Uniwersalizmowi d o g m a t y c z n e m u stoików Arkezylaos przeciwstawia antydogm a t y c z n ą t r a d y c j ę grecką wyrażoną w p o g l ą d a c h S o k r a t e s a , E m p e d o k l e s a , A n a k s a g o r a s a , D e m o k r y t a , H e r a k l i t a , P a r m e n i d e s a , sofistów, P l a t o n a czy K s e nofanesa. A r k e z y l a o s łączy s w o b o d ę P l a t o n a z e r y s t y c z n o - d i a l e k t y c z n ą m e t o d ą m e garejczyków i z p i r r o ń s k i m z a w i e s z e n i e m sądu. P r z e p r o w a d z a k r y t y k ę stoickiej teorii p o z n a n i a , w y k a z u j ą c ż e p o j m o w a n i e , k t ó r e j e s t w e d l e s t o i k ó w c z y m ś p o ś r e d n i m m i ę d z y w i e d z ą a m n i e m a n i e m , j e s t s p r z e c z n e . W e d l e Arkezylaosa j e g o fundament, którym jest spostrzeżenie kataleptyczne, jest nieadekwatny. Twier dził, że d o k a ż d e g o z tych s p o s t r z e ż e ń m o ż n a d o b r a ć i n n e , fałszywe, ale t a k p o d o b n e , ż e n i e m o ż n a go od p r a w d z i w e g o odróżnić. W i n n e j a r g u m e n t a c j i s k i e rowanej p r z e c i w d o k t r y n i e s t o i k ó w Arkezylaos pyta, ile t r z e b a z e b r a ć z i a r e n e k , a b y p o w s t a ł stos ziarna. P o n i e w a ż nie m o ż n a t e g o d o k ł a d n i e określić, stoik m u si albo zadowolić się o p i n i a m i , albo zawiesić swój sąd. Skoro j e d n a k m ę d r z e c n i e m o ż e p o p r z e s t a ć na o p i n i a c h , z a t e m m u s i zawiesić sąd. P r z e c i w n i c y zarzucali Arkezylaosowi, ż e w myśl tych z a ł o ż e ń ż y c i e p r a k t y c z n e staje się n i e m o ż l i w e . W o d p o w i e d z i A r k e z y l a o s twierdził, ż e z a r z u t t e n o p i e r a się n a p r z e s ą d z i e d o g m a t y k ó w , w e d l e k t ó r e g o m u s i z a c h o d z i ć z g o d n o ś ć m i ę d z y p o z n a n i e m i d z i a ł a n i e m . T y m c z a s e m , j a k d o w o d z i ł A r k e z y l a o s , założę-
VI. Średnia Akademia
185
n i e to j e s t a p r i o r y c z n e i j e s t d o w o l n ą tezą d o g m a t y z m u , a s c e p t y k p r z y j m u j e k a n o n y działania z u p e ł n i e n i e z a l e ż n i e od p o r z ą d k u p o z n a w c z e g o . Kanony praktyczne, w których zgodność z naturalnymi skłonnościami n i e w y r a ż a się w a b s o l u t n e j p e w n o ś c i , lecz w r o z s ą d n y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w i e , n i e tworzą j a k i c h ś stałych zasad m o r a l n y c h , a m i m o to mogą z a p e w n i ć ro z u m n o ś ć działań (et>A,oyov). W d z i e d z i n i e e t y k i , zwłaszcza w p r a k t y c e , A r k e z y laos w n i e j e d n y m p u n k c i e zbliżał się d o s t o i c y z m u , przyjmując t e o r i ę rzeczy o b o j ę t n y c h (dSidcpopa), k t ó r y m i są ból, u b ó s t w o , a n a w e t ś m i e r ć . Swoiście s c e p t y c z n e j e s t p o s ł u g i w a n i e się w a r g u m e n t a c j a c h dotyczą cych z a g a d n i e ń e t y c z n y c h d i a l e k t y k a oraz w y w o d a m i u j ę t y m i w literacką for m ę d i a l o g u . T a forma d i a l o g u , t a k silnie w b i e g u d z i e j ó w związana z t e n d e n c j a mi a n t y d o g m a t y c z n y m i , p o p r z e z K a r n e a d e s a i C y c e r o n a z o s t a n i e p o t e m p r z e jęta przez Plutarcha.
2. Karneades z Cyreny W A k a d e m i i P l a t o ń s k i e j p o rządach k o l e g i a l n y c h scholarchat (lata 1 5 6 - 1 2 9 p r z e d C h r y s t u s e m ) o b e j m u j e K a r n e a d e s z C y r e n y (ur. ok. 214 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) . T ę samą rolę, jaką T y m o n z F l i u n t u p e ł n i ł przy P i r r o n i e , a L a k i d e s przy A r k e z y l a o s i e , przy K a r n e a d e s i e pełnił K l e i t o m a c h z Kartaginy, k t ó r y p o ś m i e r ci n a u c z y c i e l a został s c h o l a r c h a A k a d e m i i , a urząd t e n piastował d o roku 110 przed Chrystusem. W e d l e p o d z i a ł u S e k s t u s a E m p i r y k a K a r n e a d e s i K l e i t o m a c h są p r z e d s t a w i c i e l a m i T r z e c i e j A k a d e m i i . Ź r ó d ł a h i s t o r y c z n e przekazują, ż e K a r n e a d e s w r a z z p e r y p a t e t y k i e m , K r y t o l a o s e m i s t o i k i e m D i o g e n e s e m z B a b i l o n u wziął udział w p o s e l s t w i e w y s ł a n y m p r z e z A t e n y d o R z y m u w s p r a w i e n a ł o ż o n e g o p r z e z R z y m haraczu (rok 156 p r z e d C h r y s t u s e m ) . Ci trzej filozofowie, wygła szając w R z y m i e mowy, zyskują sobie w i e l u s ł u c h a c z y i s y m p a t y k ó w . P r z e c i w n i m w y s t ę p u j e j e d n a k b a r d z o ostro K a t o n Starszy, który uważał, ż e filozofia j e s t groźna dla s t a r o d a w n e j m o c y i t ę ż y z n y militarnej R z y m u . S w e p o w o ł a n i e ż y c i o w e wiąże K a r n e a d e s d o t e g o s t o p n i a z walką p r z e ciw p o g l ą d o m C h r y z y p a , że m a w i a : „ G d y b y n i e b y ł o C h r y z y p a , i m n i e b y n i e b y ł o " . P o n i e w a ż K a r n e a d e s , chociaż o d z n a c z a ł się dużą sprawnością d i a l e k tyczną i oratorską, s a m nic n i e napisał, t r u d n o j e s t o j e d n o z n a c z n ą i n t e r p r e t a c j ę j e g o poglądów. Wątpliwości dotyczą zwłaszcza stopnia, d o j a k i e g o p o s u w a ł się w swej p o s t a w i e s c e p t y c z n e j . W s p o m n i a n y j u ż K l e i t o m a c h uważał, ż e K a r n e a d e s był w i e r n y p o g l ą d o m Arkezylaosa, n a t o m i a s t M e t r o d o r o s , u c z e ń K a r n e a d e sa, twierdził, ż e j e g o m i s t r z poczynił p e w n e k o n c e s j e na rzecz p r a k t y c z n y c h w y m o g ó w życia. 1 7 5
D i o g e n e s Laertios, Żywoty i poglądy słynnych mężów, IV, 62, przekł. I. Krońska, K. Leśniak, W. Olszewski przy współpracy B. Kupisa, s. 249.
Starożytność. Okres hellenistyczny
186
K a r n e a d e s p o w t a r z a ł k l a s y c z n e a r g u m e n t a c j e s c e p t y k ó w w ujęciu A r k e zylaosa, ale p o z a A r k e z y l a o s o w y m e t y c z n y m r o z s ą d k i e m (tvXon[ov) przyjął kry t e r i u m p r a w d o p o d o b i e ń s t w a (mGavóv), k t ó r e u m o ż l i w i a ł o a k c e p t a c j ę t e z n i e z u p e ł n i e p e w n y c h . K a r n e a d e s wyróżnił trzy rodzaje sądów p r a w d o p o d o b n y c h . P i e r w s z e są t y l k o p r a w d o p o d o b n e , i n n e p r a w d o p o d o b n e i n i e z a p r z e c z o n e , a o s t a t n i e są p r a w d o p o d o b n e , n i e z a p r z e c z o n e i s p r a w d z o n e . K a r n e a d e s p r z e czy, b y m o ż l i w e b y ł o p o z n a n i e rzeczywistości. P r z y z n a j e j e d n a k , ż e d o w y o b r a ż e ń m o ż n a m i e ć w i ę k s z e l u b m n i e j s z e zaufanie, z a l e ż n i e od ich d o k ł a d n o ś c i i staranności analizy. U K a r n e a d e s a w y s t ę p u j e p o n a d t o ostra k r y t y k a p o g a ń s k i e g o pojęcia b ó s t w a , a s z c z e g ó l n i e stoickiej k o n c e p c j i b ó s t w w p e ł n i c n o t l i w y c h , szczęśli w y c h i ż y w y c h . K a r n e a d e s j e s t twórcą a n t y n o m i i : Bóg n i e m o ż e b y ć n i e s k o ń czony, p o n i e w a ż b y ł b y n i e r u c h o m y i b e z d u s z n y , ani skończony, p o n i e w a ż sta n o w i ł b y c z ę ś ć w i ę k s z e j od s i e b i e całości. Bóg n i e m o ż e b y ć niecielesny, p o n i e w a ż coś, co n i e j e s t c i a ł e m , n i e m o ż e działać, ani cielesny, p o n i e w a ż w t e d y b y ł b y zniszczalny. B ó g n i e m o ż e b y ć r ó w n i e ż p o z b a w i o n y mocy, ani n i e m o ż e jej m i e ć . P o n i e w a ż stoicki a n t r o p o m o r f i z m j e s t dla K a r n e a d e s a n i e d o przyję cia, d l a t e g o p o w r a c a o n d o p l a t o ń s k i e j , s p i r y t u a l i s t y c z n e j teologii. P r z y j m u j ą c p r z y c z y n o w o ś ć , K a r n e a d e s walczy j e d n a k z teleologią stoicką, a zwłaszcza z p o j ę c i e m p r z e z n a c z e n i a , zaznaczając, ż e istnieją działania n i e z d e t e r m i n o w a n e . K o n s e k w e n t n i e zwalcza też w r ó ż b i a r s t w o , twierdząc, ż e jeśli m a o n o j a k i ś s e n s , to s p r o w a d z a się d o t e g o , b y w z b u d z i ć w i ę k s z e z a u f a n i e d o Boga, a n i e d o t e go, b y p r z y s p a r z a ć korzyści. Warto r ó w n i e ż w s p o m n i e ć , że w łonie A k a d e m i i za s c h o l a r c h a t u K a r n e a d e s a i K l e i t o m a c h a w y b u c h a na n o w o d a w n y spór p o m i ę d z y filozofią a retory ką. A k a d e m i c y byli w y b i t n y m i m ó w c a m i i przyciągali d o s i e b i e w i e l u u c z n i ó w szkół r e t o r y c z n y c h , co s t a n o w i ł o p r z y c z y n ę zatargów. W s p o r z e t y m głos z a b i e ra K l e i t o m a c h , k t ó r y o d m a w i a r e t o r y c e praw s a m o i s t n e j , n i e z a l e ż n e j od filozo fii n a u k i . N i e m n i e j j e d n a k w o k r e s i e t y m r e t o r y k a z d o b y w a d u ż e wpływy, zwłaszcza w ś r ó d stoików, a t a k ż e w s z k o l e arystotelejskiej.
R O Z D Z I A Ł VII S
Średnia Stoa W y b i t n e , a m a ł o z n a n e p o s t a c i e , wydał stoicyzm, który na p r z e ł o m i e II i I w i e ku p r z e d C h r y s t u s e m s i e d z i b ę swą obrał na w y s p i e R o d o s . J e s t to tzw. Ś r e d n i a Stoa. J u ż w ciągu II w i e k u s ł a b n i e d o g m a t y z m Stoi. K r y t e r i u m p r a w d y przesta j e b y ć s a m o w y o b r a ż e n i e , lecz j e g o z g o d n o ś ć z całością d o z n a ń . U p a d a teoria p o żarów świata, o której n i e wspominają ani Z e n o n z Tarsu, ani D i o g e n e s z Babi lonu, obaj b ę d ą c y s c h o l a r c h a m i po C h r y z y p i e , n a t o m i a s t u c z e ń D i o g e n e s a Boetos z S y d o n u , uznający t r a n s c e n d e n c j ę Boga i zbliżający się d o P e r y p a t u , w y p o w i a d a się p r z e c i w k o niej. J a k twierdzi B o e t o s , boski świat n i e m o ż e ni szczeć, b o w i e m j e g o p r z e m i j a l n o ś ć byłaby z n a k i e m n i e d o s k o n a ł o ś c i Boga. Bóg, k t ó r y nie działa, b y ł b y B o g i e m m a r t w y m , a t a k i m m u s i a ł b y b y ć Bóg p o pożarze. W d z i e d z i n i e e t y k i c h a r a k t e r y s t y c z n e dla s t o i c y z m u ś r e d n i e g o b y ł o p r z e konanie o konieczności wyboru wbrew postulatowi obojętności głoszonemu p r z e z A r y s t o n a z C h i o s . Stoicy o d c h o d z ą s t o p n i o w o od k a z u i s t y c z n e g o ujęcia e t y k i w k i e r u n k u s z e r s z e g o h u m a n i z m u . P o d k r e ś l a się r ó w n i e ż w w i ę k s z y m s t o p n i u z n a c z e n i e w i ę z ó w s p o ł e c z n y c h . B o e t o s nawiązuje n i e t y l k o d o arystot e l i z m u , ale i d o P l a t o n a , a A n t y p a t e r c z e r p i e z p l a t o ń s k i e j e t y k i . T a k p r z e d s t a w i a się tło, w k t ó r y m rozwija się myśl j e d n e g o z d w u najwy b i t n i e j s z y c h p r z e d s t a w i c i e l i ś r e d n i e g o s t o i c y z m u z k o ń c a II w i e k u , Panajtiosa z R o d o s (lata 1 8 5 - 1 1 0 p r z e d C h r y s t u s e m ) .
1. Panajtios z Rodos T o , ż e trzeci o k r e s Stoi n a z y w a n y j e s t s t o i c y z m e m r z y m s k i m czy c e s a r s k i m , j e s t w d u ż e j m i e r z e zasługą Panajtiosa, który d o k o n a ł w i e l k i e g o dzieła r o z p o w s z e c h n i e n i a filozofii stoickiej w R z y m i e . Z d e c y d o w a ł a o t y m przyjaźń, która łączyła Panajtiosa z w y b i t n y m i R z y m i a n a m i , S c y p i o n e m M ł o d s z y m i L e l i u s z e m . Z b l i ż e n i e się s t o i k ó w d o R z y m i a n było k o n s e k w e n c j ą u z n a n i a , j a k i e s t o icy żywili dla w i e l k i c h o r g a n i z m ó w p o l i t y c z n y c h . W I m p e r i u m R o m a n u m w i dzieli oni u r z e c z y w i s t n i e n i e s w y c h m a r z e ń o o g ó l n o l u d z k i e j s p o ł e c z n o ś c i . P a najtios p o d z i w i a ł m ą d r o ś ć , p o s t a w ę i u m i a r R z y m i a n i n a S c y p i o n a . T e n zaś cenił w s t o i c y z m i e n i e u g i ę t ą p o s t a w ę moralną. Panajtios d ł u ż s z y czas p r z e b y w a w R z y m i e , w k t ó r y m u c z n i a m i j e g o byli słynny p r a w n i k i najwyższy k a p ł a n (pontifex maximu$) M u c j u s z Scaevola oraz g r a m a t y k i historyk Aelius Stilon. P o t e m wyjeżdża d o A t e n , g d z i e p o A n t y p a t r z e o b e j m u j e w latach 1 2 9 - 1 1 0 scholarchat Stoi. P i s m a j e g o n i e zachowały się. Panajtios z n a j d u j e się p o d w i e l k i m w p ł y w e m myśli P l a t o n a i w s w y c h poglądach modyfikujących stoicyzm pragnie pozostać w zgodzie z platoni-
Starożytność. Okres hellenistyczny
188
z m e m . O d r z u c a d o k t r y n ę p o w s z e c h n e g o pożaru świata i t w i e r d z i , ż e świat b ę d z i e z a w s z e taki, j a k i m go p o d z i w i a m y . Panajtios n i e p r z y j m u j e stoickiej d o k t r y n y o w r ó ż b i a r s t w i e i o w z a j e m n e j s y m p a t i i części k o s m o s u . S z c z e g ó l n i e in t e r e s u j e go z a g a d n i e n i e c z ł o w i e k a , a zwłaszcza d u s z y l u d z k i e j . T w i e r d z i , ż e d u sza z istoty swej j e s t o g n i s t y m t c h n i e n i e m , ale j e s t ś m i e r t e l n a . T a k b a r d z o t e z a ta była m u b l i s k a i t a k w i e l k i k u l t ż y w i o n y dla P l a t o n a , ż e usiłuje n a w e t p o d w a żyć a u t e n t y c z n o ś ć p l a t o ń s k i e g o Fedona. D u s z a w e d l e Panajtiosa złożona j e s t z sześciu części, p o d l e g a c h o r o b o m i n i e p r e e g z y s t u j e . Panajtios wyróżnia trzy możliwe stanowiska w o b e c bóstw i trzy teologie: t e ologię poetów, której antropomorfizm czyni z niej pogląd bezbożny, teologię filo zofów, która j e s t b e z u ż y t e c z n a , oraz teologię oficjalnego, p u b l i c z n e g o k u l t u , która jest k o n i e c z n a i wartościowa. Stoickie hasło życia z g o d n e g o z naturą Panajtios poj m u j e j a k o w e z w a n i e d o życia z g o d n e g o z l u d z k i m i skłonnościami n a t u r a l n y m i . D w i e p i e r w s z e księgi C y c e r o n a O powinnościach o p a r t e są na d z i e ł k u P a najtiosa o t y m s a m y m t y t u l e . W d z i e l e t y m rozważa się n a t u r ę c z ł o w i e k a , k t ó r y dopiero w społeczeństwie może zaspokoić swe naturalne skłonności. N i e j e d n o k r o t n i e s k ł o n n o ś c i te l u d z i e g o t o w i są u z n a ć za d o m i n a n t y całego życia i p o p a ś ć w ich n i e w o l ę . C h r o n i ich p r z e d t y m j e d n a k g o d n o ś ć l u d z k a . T o p o j ę c i e g o d ności P a n a j t i o s wyjaśnia n a p o d s t a w i e różnic z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y c z ł o w i e k i e m i z w i e r z ę c i e m . P o d k r e ś l a , iż l u d z i e i z w i e r z ę t a prowadzą i n n e t y p y w o j e n , c z ł o w i e k m o ż e się o p r z e ć s k ł o n n o ś c i o m d o p r z y j e m n o ś c i , a s u r o w e i n s t y n k t y z w i e r z ę c e p r z e m i e n i a w obyczaje. T e n z e s p ó ł l u d z k i c h obyczajów n a z w a n y zostaje za P a n a j t i o s e m humanitas. W s z c z e p i e n i e zasad h u m a n i z m u w świat r z y m s k i stanowi w i e l k i e o s i ą g n i ę cie Panajtiosa. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o c y n i k ó w w y k a z y w a ł o n b o w i e m d u ż e zro z u m i e n i e dla wartości kultury. T w i e r d z i ł , że s z t u k i nie są d a r e m bogów, lecz o w o c e m l u d z k i e g o w y s i ł k u . C z ł o w i e k o w i p o t r z e b n e są r ó w n i e ż cnoty, k t ó r e są n a t u r a l n y m i s k ł o n n o ś c i a m i p o d d a n y m i w ł a d z y r o z u m u . W n a t u r z e l u d z k i e j są b o w i e m z a r ó w n o s k ł o n n o ś c i irracjonalne, j a k i r o z u m . N a t u r a j e d n a k n a k a z u j e l u d z i o m m i e ć s z a c u n e k dla s a m y c h s i e b i e {verecundia). P o s t a ć , jaką s t o i c y z m p r z y b i e r a w p o g l ą d a c h Panajtiosa, w n o s i i s t o t n y w k ł a d w ż y c i e u m y s ł o w e ó w c z e s n e g o świata. Ś r e d n i s t o i c y z m u z y s k u j e n i e c o inną f o r m ę u n a j w y b i t n i e j s z e g o p r z e d s t a w i c i e l a , j a k i m j e s t u c z e ń Panajtiosa, P o s e j d o n i o s z A p a m e i (lata 1 3 5 - 5 1 p r z e d C h r y s t u s e m ) .
2. Posejdonios z Apamei Był filozofem p r z e z długi czas n i e d o c e n i a n y m . P o t e m , p o p r a c a c h E . N o r d e n a i M . H e i n z e z a c z ę t o j e g o rolę n a d m i e r n i e w y o l b r z y m i a ć . B a d a n i a o s t a t n i c h d z i e s i ą t e k lat przedstawiają n a m myśl, n i e w i e l e starszego od C y c e r o n a , P o s e j d o n i o s a j a k o zjawisko b a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n e dla ó w c z e s n e j , przygotowują cej p ó ź n i e j s z y s y n k r e t y z m u m y s ł o w o ś c i .
VII. Średnia Stoa
189
P o s e j d o n i o s był n i e t y l k o filozofem, lecz m i ł o ś n i k i e m n a u k s z c z e g ó ł o w y c h , b a d a c z e m i p o d r ó ż n i k i e m . O n to u m i e j s c o w i ł ś r e d n i s t o i c y z m na w y s p i e R o d o s , n a k t ó r e j w 104 r. p r z e d C h r y s t u s e m założył swoją s z k o ł ę . P o d o b n i e j a k Panajtios, był b a r d z o p r z y c h y l n i e u s p o s o b i o n y d o R z y m i a n . J e g o p r z y j a c i e l e m był P o m p e j u s z , a r o z m o w y P o s e j d o n i o s a z P o m p e j u s z e m u w i e c z n i l i P l i n i u s z , P l u t a r c h i C y c e r o n , k t ó r y o d w i e d z i ł R o d o s w r o k u 77, i był u c z n i e m oraz przy j a c i e l e m P o s e j d o n i o s a . P o s e j d o n i o s zajmował się t a k ż e historią, k o n t y n u u j ą c p r a c ę n a d w i e l k i m d z i e ł e m h i s t o r y c z n y m , k t ó r e g o a u t o r e m był P o l i b i u s z . Twórczość Posejdoniosa charakteryzuje niezwykła płodność i wszech s t r o n n o ś ć . P o d o b n i e j a k D e m o k r y t czy A r y s t o t e l e s , pisał o n w i e l e , ale p o z a ty t u ł a m i z p i s m tych nic się n i e z a c h o w a ł o . W i e m y , że wielką rolę o d e g r a ł j e g o k o m e n t a r z d o p l a t o ń s k i e g o Timajosa. N a j w i ę c e j informacji o j e g o p o g l ą d a c h za wdzięczamy Cyceronowi, a także Strabonowi i Proklosowi. C h o c i a ż pogląd u p a t r u j ą c y w P o s e j d o n i o s i e inicjatora n e o p l a t o n i z m u j e s t p r z e s a d n y , to j e d n a k j e g o z n a c z e n i e i p o w a g a b y ł y w i e l k i e . M y ś l P o s e j d o n i o s a c h a r a k t e r y z u j e b o w i e m s z e r o k o ś ć h o r y z o n t u ( g o d z e n i e Grecji z e W s c h o d e m ) i u n i w e r s a l i z m u m y s ł u ( p o ł ą c z e n i e m i s t y k i i racjonalizmu). D z i e ł o filozofa sta n o w i b a r d z o p o w a ż n ą p r ó b ę s y n t e z y p l a t o ń s k o - s t o i c k i e j oraz w ł ą c z e n i a w nią p r e s o k r a t y k ó w i a r y s t o t e l i z m u . P o n a d t o , intencją P o s e j d o n i o s a b y ł o o p a r c i e fi lozofii na w y n i k a c h n a u k ścisłych. By d o k o n a ć s y n t e z y d u a l i z m u p l a t o ń s k i e g o z e s t o i c k i m m o n i z m e m , opierał się na h e r a k l i t e j s k i e j n a u c e o h a r m o n i i p r z e c i w i e ń s t w . R o l ę siły j e d n o c z ą c e j s p e ł n i a ł o c i e p ł o . W ś r ó d b a d a c z y n i e m a j e d n a k z g o d y co d o t e g o , jaki był s t o s u n e k P o s e j d o n i o s a d o teorii pożarów. P o d k r e ś l e n i e roli c i e p ł a u t o ż s a m i a n e g o z l o g o s e m w s k a z y w a ł o b y na to, ż e p r z y j m o w a ł o n stoicką t e o r i ę pożarów. J e d n a k F i l o n z L a r y s s y t w i e r d z i , ż e P o s e j d o n i o s o d r z u cał k o n c e p c j ę eKTfópcoatę i u t r z y m y w a ł , ż e świat j e s t o d w i e c z n y . C h o c i a ż n i e z n a m y k o m e n t a r z a P o s e j d o n i o s a d o p l a t o ń s k i e g o Timajosa, to j e g o p o g l ą d y na w s z e c h ś w i a t obrazuje n a m d r u g a księga O naturze bogów C y c e rona. W p r z e k o n a n i u P o s e j d o n i o s a cały świat j e s t z h i e r a r c h i z o w a n y i p r z e n i k n i ę t y c i e p ł y m t c h n i e n i e m O p a t r z n o ś c i . H e r a k l i t e j s k i boski r o z u m pojawiający się u P o s e j d o n i o s a j e s t n i e t y l e logosem, ile siłą organiczną r o z u m i a n ą w d u c h u stoickiej p n e u m y . P o s e j d o n i o s p o d k r e ś l a , że świat p r z e n i k a d y n a m i c z n a siła ży ciowa, a ż y w e j e s t e s t w a są z h i e r a r c h i z o w a n e , poczynając od najprostszych k u co raz bardziej s k o m p l i k o w a n y m . Świat z a c h o w u j e j e d n a k przy t y m j e d n o ś ć cało ści. T e n g r a d u a l i z m o b e j m u j ą c y w s z y s t k i e b y t y p r o w a d z i d o przyjęcia istnienia j e s t e s t w a n a j d o s k o n a l s z e g o , znajdującego się p o n a d całą hierarchią bytów. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o e p i k u r e i z m u i s c e p t y c y z m u Bóg P o s e j d o n i o s a j e s t O p a trznością rozciągającą się na w s z y s t k o , co istnieje. C i e k a w e są w j e g o teologii trzy a s p e k t y bożej siły, j a k i m i są j e d n o ś ć (Jowisz), wielość (los) i e m a n u j ą c a z Z e u s a - J o w i s z a siła, która j e d n o c z y wielość sił losu. T ę teorię t r z e c h sił o d n a j d u j e m y u C y c e r o n a w O wróżbiarstwie, g d z i e stanowi o n a p o d s t a w ę d o k t r y n y o w r ó ż b a c h . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o Panajtiosa wrogo u s p o s o b i o n e g o d o w r ó ż b , P o s e j d o n i o s o k a z u j e d u ż o sympatii dla stoickiej m a n t y k i , a co za t y m idzie, wy znaje d o k t r y n ę o p o w s z e c h n e j sympatii e l e m e n t ó w k o s m o s u i o p r z e z n a c z e n i u .
Starożytność. Okres hellenistyczny
190
T e o s t a t n i e u w a g i kreślą n a m obraz d u c h o w y P o s e j d o n i o s a , k t ó r y najwy raźniej u k a z u j e się w n a u c e o c z ł o w i e k u . G d y w p ó ź n i e j s z y c h w i e k a c h , aż p o p ó ź n e ś r e d n i o w i e c z e o d k r y w a ć b ę d z i e m y liczne e l e m e n t y stoickie w a n t r o p o logii filozoficznej, to b ę d ą to rysy najczęściej w y w o d z ą c e się z k o n c e p c j i rozwi n i ę t e j p r z e z t e g o filozofa. W i e d z a o c z ł o w i e k u spełniała, j a k m o ż e m y w n o s i ć , c e n t r a l n ą rolę w s y s t e m i e P o s e j d o n i o s a , w k t ó r y m c z ł o w i e k s t a n o w i o ś r o d e k świata. N i e w ą t p l i w i e na taką k o n c e p c j ę c z ł o w i e k a oddziałał silnie p l a t o n i z m . D u s z a j e s t w p r a w d z i e cielesna, ale j e s t z d e c y d o w a n i e p r z e c i w s t a w i o n a ciału. Ciało j e s t w i ę z i e n i e m duszy. W a ż n a j e s t t e z a P o s e j d o n i o s a , ż e l u d z k a d u s z a istnieje p r z e d n a r o d z i n a mi i n i e g i n i e p o rozłączeniu z c i a ł e m . P o s e j d o n i o s p r z y j m u j e j e d n o s t k o w ą n i e ś m i e r t e l n o ś ć d u s z y P o rozłączeniu z c i a ł e m d u s z a p r z e c h o d z i o k r e s o c z y s z c z e nia w ś w i e c i e p o d k s i ę ż y c o w y m , p o c z y m w ę d r u j e k u sferom n i e b i e s k i m i p r z e bywa pośród gwiazd. Bardzo w y r a ź n i e zaznaczają się u P o s e j d o n i o s a różnice m i ę d z y roślinami, z w i e r z ę t a m i i c z ł o w i e k i e m , chociaż p o d k r e ś l a on p o d o b i e ń s t w o działania z w i e rząt d o r o z u m n y c h działań l u d z k i c h . D u s z a l u d z k a m a swą s i e d z i b ę w sercu. W b r e w C h r y z y p o w i , który uważał, że cała d u s z a jest r o z u m n a , P o s e j d o n i o s u z n a j e hierarchiczną wielość władz, przejmując od P l a t o n a p r z e k o n a n i e o troistości duszy. Nawiązując d o p i e r w o t n e j dyskusji na t e m a t u c z u ć toczonej p r z e z stoików, P o s e j d o n i o s uważa, ż e b e z przyjęcia o d m i e n n o ś c i sfery u c z u ć i części r o z u m n e j n i e s p o s ó b tych u c z u ć wyjaśnić. W e d l e P o s e j d o n i o s a teza C h r y z y p a , że uczucia są to c h o r o b y duszy, nie dostarcza s t o s o w n e g o wyjaśnienia. P o s e j d o nios sądzi, ż e w i n n o się raczej przyjąć podział d u s z y na n i e ś m i e r t e l n e g o i b o s k i e go d e m o n a , czyli część r o z u m n ą (?toyiOTiKÓv), i część n i e r o z u m n ą , złą i b e z b o ż ną. T e d w i e części w i ą z a n e są ze sobą p r z e z uczucia, na k t ó r e r o z u m n i e działa. N i e m n i e j to, co n i e r o z u m n e , p o d d a n e jest w c z ł o w i e k u t e m u , co r o z u m n e . P r e e g z y s t u j ą c a i n i e ś m i e r t e l n a , ale m a t e r i a l n a d u s z a w y s t a w i o n a j e s t p r z e z cały czas s w e g o trwania na w p ł y w y k o s m o s u , k t ó r e ze w z g l ę d u na ich z n a c z e n i e dla l u d z k i e g o życia filozof p o w i n i e n p o z n a ć . M o ż n a sądzić, ż e p r z e konanie o wpływie kosmosu jest j e d n y m z głównych motywów tak pozytywne go i t w ó r c z e g o s t o s u n k u P o s e j d o n i o s a d o n a u k s z c z e g ó ł o w y c h . R y s e m u p o d a b niającym P o s e j d o n i o s a d o A r y s t o t e l e s a j e s t b o w i e m to, ż e obaj n i e t y l k o d o strzegają w i e l k i e z n a c z e n i e n a u k , ale sami j e uprawiają. P o s e j d o n i o s zajmuje się m a t e m a t y k ą , astronomią, n a u k ą o z i e m i , p r z y r o d o z n a w s t w e m , j ę z y k o z n a w s t w e m , d z i e j a m i literatury, retoryką, poetyką, historią, prehistorią, etnografią, historią filozofii, t a k t y k ą i teorią t e c h n i k i . M i ę d z y i n n y m i z a u w a ż a o n , ż e na da lekiej p ó ł n o c y d z i e ń trwa w z i m i e cztery godziny, a w lecie o s i e m n a ś c i e g o d z i n , czy t e ż że p r z y p ł y w y i o d p ł y w y z a l e ż n e są od faz Księżyca. Z e w z g l ę d u na róż norodność i systematyczność prowadzonych badań Posejdonios wywarł ogrom n y w p ł y w na całą późniejszą myśl starożytną. C i e k a w e są rozważania P o s e j d o n i o s a na t e m a t historiozoficznej p r e h i s t o rii i etnologii. W p i e r w o t n y m , „ z ł o t y m o k r e s i e " l u d z k o ś c i p a n o w a l i filozofowie. Rządzili w i ę c najlepsi i d z i ę k i t e m u z b ę d n e było p r a w o . K u l t u r a m a t e r i a l n a sta-
VII. Średnia Stoa
191
ła na b a r d z o n i s k i m p o z i o m i e , d o p ó k i filozofowie n i e odkryli zasad t e c h n i k i , k t ó r e dały p o c z ą t e k rozwojowi. T e n p o s t ę p był w a r t o ś c i o w y i z g o d n y z naturą. P o s e j d o n i o s przejawia w i e l k i e z r o z u m i e n i e dla cywilizacji i k u l t u r y i n i e t y l k o n i e zaznacza p r z e c i w s t a w i e n i a m i ę d z y naturą i sztuką, lecz p r z e c i w n i e , w s k a z u j e na z n a c z e n i e n a t u r y w rozwoju kultury. T w i e r d z i na p r z y k ł a d , że na t u r a l n y p o ż a r lasu stopił p o raz p i e r w s z y m e t a l e , a z ę b y były p i e r w s z y m n a r z ę d z i e m , k t ó r e zmieliło ziarno zboża. W e d l e P o s e j d o n i o s a p o s t ę p o w i m a t e r i a l n e m u t o w a r z y s z y j e d n a k p r o p o r c j o n a l n y u p a d e k moralny.
R O Z D Z I A Ł VIII
Epikureizm rzymski N i e t y l k o s t o i c y z m Panajtiosa i P o s e j d o n i o s a p r z y g o t o w u j e g r u n t p o d przyszły o k r e s r o z k w i t u filozofii w c e s a r s k i m R z y m i e . W ł a d z t w o r z y m s k i e p r z y c z y n i a się d o r o z k w i t u e p i k u r e i z m u , k t ó r y n a s t ę p u j e w I w. p r z e d C h r y s t u s e m . W ó w czas s p o t y k a m y t a k i c h e p i k u r e j c z y k ó w j a k A p o l l o d o r o s z A t e n - b a r d z o p ł o d n y pisarz, a u t o r o k o ł o 4 0 0 dzieł, Fajdros z A t e n - nauczyciel C y c e r o n a , Z e n o n z S y d o n u (ur. ok. 150 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) , a zwłaszcza u c z e ń Z e n o n a z S y d o n u - F i l o d e m z G a d a r y w Syrii (ur. ok. 60 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) .
1. Filodem z Gadary P r z e b y w a stale p o d N e a p o l e m . J e g o liczne p i s m a , k t ó r e są b e z c e n n y m ź r ó d ł e m d o historii e p i k u r e i z m u , o d n a l e z i o n o w willi P i z o n a w s ł y n n y c h p a p i r u s a c h h e r kulanejskich. P i s m a F i l o d e m a umożliwiają wgląd w d y s k u s j e , k t ó r e toczyły się w t y m okresie w łonie samego epikureizmu, a także polemiki epikurejczyków z p r z e d s t a w i c i e l a m i i n n y c h k i e r u n k ó w . W t r a k t a c i e F i l o d e m a O wnioskach in dukcyjnych (riepi at|peicov K a i crrp£iCDa£CDv) odsłania się d y s k u s j a szkoły e p i k u rejskiej z e s c e p t y k a m i na t e m a t teorii z n a k ó w . W e d l e e p i k u r e j c z y k ó w z m y s ł y u d o s t ę p n i a j ą zjawiska odsyłające d o i n n y c h bytów. N a p r z y k ł a d r u c h j e s t dla n i c h z n a k i e m p r ó ż n i . Z z a o b s e r w o w a n y c h zjawisk, stosując c z w a r t e k r y t e r i u m , wnioskują o s t a n o w i ą c y c h ich p o d ł o ż e a t o m a c h . Walka e p i k u r e j c z y k ó w z e s c e p t y c y z m e m przejawia się w o d r z u c e n i u d i a l e k t y k i . W t r a k t a c i e F i l o d e m a O retoryce n a t r a f i a m y na ślad toczącej się w łonie e p i k u r e i z m u d y s p u t y dotyczą cej p r o b l e m u , czy r e t o r y k a j e s t n a u k ą . P i s m o O muzyce u k a z u j e F i l o d e m a i o b ó z e p i k u r e j c z y k ó w j a k o k r y t y k ó w tradycji i obyczaju. N a t o m i a s t d o C h r y z y p a F i l o d e m n a w i ą z u j e w c i e k a w e j r o z p r a w i e O gniewie (Ilepi ópyf|c). W I w przed C h r y s t u s e m epikureizm zapuszcza głębokie korzenie w ś w i e c i e i n t e l e k t u a l n y c h w y ż y n R z y m u . D o k r ę g u e p i k u r e j c z y k ó w należą t a k w i e l k i e p o s t a c i e j a k Wergiliusz czy Horacy. W t y m o k r e s i e żyje t e ż i t w o r z y L u krecjusz, a u t o r w s p a n i a ł e g o p o e m a t u O naturze wszechrzeczy {De rerum natura), k t ó r y z a c h o w a ł się d z i ę k i C y c e r o n o w i . P o e m a t t e n j e s t a r t y s t y c z n y m a r c y d z i e ł e m . O b e j m u j e s z e ś ć ksiąg p o ś w i ę c o n y c h p r o b l e m a t y c e m e t a f i z y c z n e j , a n t r o pologicznej i kosmologicznej. O naturze wszechrzeczy świadczy o t y m , j a k b a r d z o c e n i o n o w R z y m i e E p i kura. J e d n a k s a m p o e m a t n i e j e s t w p e ł n i e p i k u r e j s k i , lecz w y s t ę p u j ą w n i m m o t y w y z a c z e r p n i ę t e r ó w n i e ż z Teofrasta, P o s e j d o n i o s a , E m p e d o k l e s a , a na w e t K s e n o f a n e s a . Swój e p i k u r e i z m czerpał L u k r e c j u s z z a p e w n e z w y k ł a d ó w
193
VIII. Epikureizm rzymski
p ó ź n y c h e p i k u r e j c z y k ó w - Fajdrosa z A t e n l u b Z e n o n a z S y d o n u . W p o e m a c i e w y s t ę p u j ą n i e z g o d n e z p i e r w o t n y m e p i k u r e i z m e m a k c e n t y p e s y m i z m u , ale k u l t dla t w ó r c y O g r o d u trwa n i e z a c h w i a n i e : T y ś n a m ojcze o d k r y w c ą prawdy. T y n a m kroki R a d ą światła kierujesz. Z twoich m y p i s m g ł ę b o k i c h , P s z c z o ł o m p o d o b n i s k r z ę t n y m , co piją słodycz kwiatów, Z ł o t e z b i e r a m y słowa, g o d n e b y ć c h l u b ą światu I poprzez wszystkie wieki wszystkim narodom świecić . 176
W a r t o z a z n a c z y ć , ż e w ł a ś n i e z racji w i e l k i e j p o p u l a r n o ś c i p o e m a t u L u krecjusza, z n a n e g o r ó w n i e ż w w i e k a c h ś r e d n i c h , a n i e d z i ę k i w c z e s n e m u e p i k u r e i z m o w i , czy n a w e t d z i e ł o m F i l o d e m a , e p i k u r e i z m stał się k i e r u n k i e m , k t ó r y wciąż się o d r a d z a ł , n a w e t w k l i m a c i e myśli c h r z e ś c i j a ń s k i e j .
Lukrecjusz, O naturze wszechrzeczy, III, 8 - 1 3 , przekł. E. Szymański, s. 83.
R O Z D Z I A Ł IX
Eklektyzm w Akademii w I wieku przed Chrystusem A b y u z u p e ł n i ć o b r a z k i e r u n k ó w i o ś r o d k ó w filozoficznych w I w. p r z e d C h r y s t u s e m , t r z e b a wrócić d o A k a d e m i i , w której p o o k r e s i e s c e p t y c z n y m nastaje eklektyzm. P o d o b n i e jak w odniesieniu do wielu innych zagadnień, również i w tym w y p a d k u naszym przewodnikiem jest Cyceron, którego Akademiki (Academica) umożliwiają wgląd w d z i e j e ó w c z e s n e j A k a d e m i i .
1. Filon z Laryssy i Antioch z Askalonu W roku 88 p r z e d C h r y s t u s e m , p o d c z a s pierwszej w o j n y R z y m u z M i t r y d a t e s e m k r ó l e m P o n t u , p r z e b y w a ł w R z y m i e scholarcha A k a d e m i i Filon z Laryssy. Słu c h a c z e m F i l o n a , a n a s t ę p n i e u c z n i e m n a s t ę p c y Filona, A n t i o c h a z A s k a l o n u (f w roku 6 8 p r z e d C h r y s t u s e m ) , był C y c e r o n . W o w y m czasie w łonie A k a d e m i i m a m i e j s c e ewolucja, która p r z e c h o d z i od s c e p t y c y z m u d o d o g m a t y z m u . P r o c e s t e n nasila się w myśli A n t i o c h a , u k t ó r e g o d e f i n i t y w n i e zwycięża d o g m a t y z m Stoi. Śledząc rozwój d o k t r y n a l n y A k a d e m i i , m o ż n a p o w i e d z i e ć , że p o p i e r w o t n y m p l a t o n i z m i e nastaje w A k a d e mii p i t a g o r e i z m S p e u z y p a i K s e n o k r a t e s a , a p o t e m trzeci k i e r u n e k , j a k i m j e s t s c e p t y c y z m . F i l o n z L a r y s s y s t a n o w i w i ę c czwartą, a A n t i o c h z A s k a l o n u piątą orientację doktrynalną w Akademii. F i l o n j e s t silnie związany z e s c e p t y c y z m e m i w t y m d u c h u i n t e r p r e t u j e d o k t r y n ę A k a d e m i i . N a w i ą z u j e d o całej tradycji s c e p t y c z n e j r e p r e z e n t o w a n e j p r z e z E m p e d o k l e s a , Anaksagorasa, Sokratesa, P l a t o n a , c y r e n a i k ó w i s c e p t y ków. G ł ó w n e z a i n t e r e s o w a n i a F i l o n a dotyczą p r o b l e m ó w e t y c z n y c h , w k t ó r y c h skłania się z a s a d n i c z o d o s t o i c y z m u , chociaż p o m i ę d z y n i m a s t o i k a m i w y s t ę pują p e w n e r ó ż n i c e , j a k na przykład to, że F i l o n n i e p r z y j m u j e s p o s t r z e ż e ń kataleptycznych. P o g l ą d y A n t i o c h a z n a n e n a m d z i ę k i p i s m o m C y c e r o n a są o d s t ę p s t w e m od linii w y z n a c z o n e j p r z e z F i l o n a i k o n t y n u a c j ą i n n e j nici tradycji. P o d o b n i e j a k Panajtios i P o s e j d o n i o s , A n t i o c h w i e r z y w możliwość, a n a w e t k o n i e c z n o ś ć , s y n t e z y p l a t o n i z m u z e s t o i c y z m e m . C o w i ę c e j , uważa, że Z e n o n z Kition j e s t spadkobiercą nauki Platona. F i l o n z m i e r z a w y r a ź n i e ku d o g m a t y z m o w i , w k t ó r y m coraz bardziej zata pia się A k a d e m i a . A n t i o c h j e s t p r z e k o n a n y , że A k a d e m i a , Stoa i P e r y p a t są z e sobą w z a s a d n i c z y c h p u n k t a c h z g o d n e . T e n s z c z e g ó l n y s y n k r e t y z m s t a n o w i f u n d a m e n t d o g m a t y c z n e g o , t y p o w e g o dla twórczości t e g o o k r e s u , e k l e k t y z m u .
IX. Eklektyzm w Akademii w I wieku przed Chrystusem
195
2. Marek Terencjusz Warron P r z e d s t a w i c i e l e m t e g o k i e r u n k u na g r u n c i e r z y m s k i m był M a r e k T e r e n c j u s z Warron (lata 1 1 6 - 2 7 p r z e d C h r y s t u s e m ) . Był o n b a d a c z e m b a r d z o w s z e c h s t r o n n i e w y k s z t a ł c o n y m . W swej działalności p o z o s t a w a ł p o d w y r a ź n y m w p ł y w e m P o s e j d o n i o s a . C h o c i a ż w i e l e j e s t w j e g o myśli s y m p a t i i dla c y n i z m u , to j e d n a k z a s a d n i c z o r e p r e z e n t u j e platonizujący stoicyzm. P o d o b n i e j a k w i e l u myślicieli r z y m s k i c h , Warron w m n i e j s z y m s t o p n i u zajmował się i n t e l e k t u a l n ą spekulacją, a z a i n t e r e s o w a n i a s k i e r o w a ł raczej k u e t y c e i k u n a u k o m s z c z e g ó ł o w y m . W s k u t e k t e g o Warron wywarł d u ż y w p ł y w na n a u k ę rzymską i n a d a ł jej swoisty k i e r u n e k .
3. Marek Tulliusz Cyceron P o d c z a s g d y W a r r o n j e s t e k l e k t y k i e m d o g m a t y z u j ą c y m , to e k l e k t y z m s c e p t y c z n y w y s t ę p u j e u M a r k a Tulliusza C y c e r o n a (lata 1 0 6 - 4 3 p r z e d C h r y s t u s e m ) . Z a r ó w n o o j e g o życiu, j a k i twórczości w i e m y w i e l e d z i ę k i w d u ż e j części za chowanym pismom. C y c e r o n s t u d i o w a ł u r ó ż n y c h m i s t r z ó w i w różnych ś r o d o w i s k a c h , w A t e n a c h , na R o d o s , w R z y m i e . Był s ł u c h a c z e m e p i k u r e j c z y k ó w - Fajdrosa z A t e n i Z e n o n a z S y d o n u , a k a d e m i k ó w - Filona z L a r y s s y i A n t i o c h a z A s k a l o n u oraz stoika P o s e j d o n i o s a . T a w i e l o ś ć szkół i nauczycieli zaważyła na j e g o p o s t a w i e i n t e l e k t u a l n e j , którą c e c h o w a ł s c e p t y c y z m i e k l e k t y z m . P o s t u d i a c h o d b y t y c h w m ł o d o ś c i , j a k p r a w d z i w y R z y m i a n i n , C y c e r o n o d d a ł się życiu p u b l i c z n e m u i d o filozofii powrócił d o p i e r o na starość. J a k o c e n i ć m i e j s c e C y c e r o n a w dziejach filozofii? N i e j e s t o n u m y s ł e m t w ó r c z y m , ale j e s t w y b i t n y m erudytą, znawcą k i e r u n k ó w filozoficznych i i n t e l i g e n t n y m h i s t o r y k i e m filozofii. T o są powody, dla k t ó r y c h w a r t o p o z n a ć d o k ł a d n i e j e g o p i s m a , k t ó r e dostarczają w i e l e d a n y c h i m a t e r i a ł ó w h i s t o r y c z n y c h . D o p i s m filozoficznych C y c e r o n a należą O rzeczy pospolitej (De republica), 0 prawach (De legibuś), Paradoksy stoickie (Paradoxd), Pocieszenie (Consolatio), Akademiki pierwsze i drugie (Academica priora et posteriora), O najwyższym dobru 1 złu (Definibus bonorum et malorum), Rozmowy tuskulańskie (Tusculanae disputationeś), O naturze bogów (De natura deorum), Katon Starszy, czyli o starości (Cato maior swe de senectute), Leliusz, czyli o przyjaźni (Laelius swe de amicitia), O wróż biarstwie (De dwinatione), O przeznaczeniu (De jato), O powinnościach (De officiis), p r z e k ł a d p l a t o ń s k i e g o Timajosa. P o z a d z i e ł a m i filozoficznymi pozostawił C y c e r o n s z e r e g rozpraw r e t o r y c z n y c h oraz 774 listy. Cyceron, mimo eklektyzmu, wyraźnie sympatyzował z niektórymi ten d e n c j a m i filozoficznymi, p o d d a j ą c j e r z y m s k i e m u k u l t o w i p r a k t y k i . N i e j e d n o k r o t n i e wyraża się w d u c h u s c e p t y c y z m u , w y s t ę p u j ą c p r z e c i w d o g m a t y c z n y m
196
Starożytność. Okres hellenistyczny
t w i e r d z e n i o m s t o i k ó w czy e p i k u r e j c z y k ó w , t a k j a k w w y p a d k u k r y t y k i e p i k u rejskiego p o g l ą d u o p o w s t a n i u świata z p r z y p a d k u : J a k ż e m a m się tutaj n i e dziwić, ż e j e s t k t o ś taki, k t o s o b i e uroił, iż j a k i e ś ścisłe i n i e p o d z i e l n e a t o m y p ę d z ą własną mocą p o d w p ł y w e m swej cięż kości i ż e z p r z y p a d k o w e g o z b i e g u tych a t o m ó w p o w s t a ł świat w całej j e go p i ę k n o ś c i i k r a s i e ? 177
C h o c i a ż C y c e r o n w y k o r z y s t u j e s c e p t y c z n e a r g u m e n t y , to o b a w i a się s c e p t y c y z m u , k t ó r y u w a ż a za s z c z e g ó l n i e n i e b e z p i e c z n y w e t y c e . E t y k a j e s t b o w i e m dla C y c e r o n a s c h r o n i e n i e m p r z e d a g n o s t y c y z m e m s c e p t y k ó w . W s w o ich z a p a t r y w a n i a c h e t y c z n y c h C y c e r o łączy s t o i c y z m z r z y m s k i m i i d e a ł a m i o b y w a t e l s k i m i . Wyraża się to zwłaszcza w w y r a ź n y m p r z e d k ł a d a n i u wartości praktycznych nad teoretyczne: W s z e l k ą t e d y p o w i n n o ś ć , mającą z n a c z e n i e dla z e s p o l e n i a ludzi i dla u t r z y m a n i a więzi s p o ł e c z n e j , n a l e ż y p r z e d k ł a d a ć p o n a d taką p o w i n n o ś ć , której istotę stanowi poznanie i zdobywanie w i e d z y . 1 7 8
R z y m j a k o ustrój p o l i t y c z n y u r z e c z y w i s t n i a dla C y c e r o n a ideał p l a t o ń skiego ustroju „dobrze zmieszanego".
Cyceron, Pisma filozoficzne, s. 125. Cyceron, Pisma filozoficzne, s. 413.
t. I, O naturze bogów, II, 93, przekł. W. Kornatowski, t. II, O powinnościach,
I, 158, przekł. W. Kornatowski,
iiiiiii
STAROŻYTNOŚĆ
FILOZOFIA OKRESU CESARSTWA RZYMSKIEGO
ROZDZIAŁ I
Tło ogólne dwu pierwszych wieków po Chrystusie P o s t a ć C y c e r o n a z a m y k a p o c z e t w y b i t n y c h u m y s ł ó w , k t ó r e tworzyły filozofię e u r o p e j s k ą p r z e d C h r y s t u s e m . Z a n i m j e d n a k p r z y s t ą p i m y d o o m a w i a n i a myśli chrześcijańskiej, najpierw nakreślimy główne prądy intelektualne d w u pierw szych w i e k ó w naszej ery, a p o t e m p r z e d s t a w i m y n e o p l a t o n i z m , a b y w t e n s p o sób p o k a z a ć ramy, w k t ó r y c h rozwijała i utrwalała się myśl chrześcijańska. W o k r e s i e t y m o b s e r w u j e m y p i e r w s z e r e z u l t a t y z e t k n i ę c i a się h e l l e n i z m u z myślą w s c h o d n i ą , k t ó r e g o e f e k t e m j e s t p o w s t a n i e filozofii ż y d o w s k i e j w A l e k s a n d r i i oraz n a r o d z i n y gnozy. C h a r a k t e r y s t y c z n e dla tej e p o k i j e s t w t a r g n i ę c i e e l e m e n t ó w religijnych d o filozofii i s z c z e g ó l n i e r o z b u d z o n y religijnie stan u m y s ł ó w . M u s i m y pamiętać, że interpretacja tego okresu jest bardzo kontrowersyj na, a o p r a c o w a n i a p o ś w i ę c o n e m u są n i e j e d n o k r o t n i e p r z e j a w e m w r o g i e g o n a s t a w i e n i a u m y s ł ó w d o chrześcijaństwa, k t ó r e r o z u m i e się albo j a k o ruch s p o łeczny, a l b o j a k o z e s p o l e n i e ż y d o w s k i c h i h e l l e ń s k i c h e l e m e n t ó w religijno-mistycznych. Wedle niektórych opracowań pierwotne chrześcijaństwo jest tylko l u ź n o z w i ą z a n e z postacią C h r y s t u s a , j e s t raczej p r z e j a w e m p o w s z e c h n e g o s y n k r e t y z m u , a z a r a z e m f e n o m e n e m z u p e ł n i e r ó ż n y m od p ó ź n i e j s z e g o Kościoła. P r z e d s t a w i a j ą c z a t e m myśl t e g o o k r e s u , w i n n i ś m y w i ę c w j a k n a j w i ę k s z y m s t o p n i u o p r z e ć n a s z e rozważania na d o s t ę p n y c h , oryginalnych t e k s t a c h i na p o d s t a w i e ich analizy w y s n u w a ć w n i o s k i . W o k r e s i e t y m w z r a s t a religijność, która j e s t cechą ó w c z e s n e g o filozofo w a n i a . W rozkwitającej f o r m i e religijności przejawia się b a r d z o o s o b i s t y s t o s u n e k c z ł o w i e k a d o Boga. Z j a w i s k o to w y s t ę p u j e w wielu religiach i s y s t e m a c h filozoficznych tej e p o k i i t r z e b a b a r d z o g ł ę b o k i e g o r o z u m i e n i a c h r z e ś c i j a ń s t w a , b y z a u w a ż y ć różnice o b o k w i e l u p o d o b i e ń s t w , k t ó r e łączą c h r z e ś c i j a ń s t w o z in nymi kierunkami tego okresu. P e w n e m o t y w y religii w s c h o d n i e j , t a k i e j a k religia M i t r y l u b O r m u z d a i A r y m a n a , nadają filozofii t e g o o k r e s u s w o i s t e z a b a r w i e n i e . Pojawiają się w niej raz p o raz silne a k c e n t y o k u l t y z m u . Z m n i e j s z a się skala o r y g i n a l n e j twór czości, a w i ę k s z y n a c i s k k ł a d z i e się na k o m e n t a r z e i na p o w r ó t d o źródeł. O k u l t y z m i d u a l i z m myśli w s c h o d n i e j p r o w a d z i d o rozbicia p i e r w o t n e j j e d n o ś c i k o s m o s u w myśli g r e c k i e j i d o rozrostu ontologii r o z u m i a n e j j a k o w i e d z a t a j e m n a o w p ł y w i e gwiazd na losy l u d z k i e . O k r e s t e n z n a m i o n u j e n i e t y l k o w z m o ż e n i e e l e m e n t ó w religijnych i o k u l t y s t y c z n y c h , ale r ó w n i e ż i wzrost z a i n t e r e s o w a ń n a u k a m i s z c z e g ó ł o w y m i . N i e j a k o k o s z t e m filozofii zaczyna się rozwijać cały
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
200
s z e r e g n a u k s z c z e g ó ł o w y c h , t a k i c h j a k m e d y c y n a , m e c h a n i k a czy a l c h e m i a . W z r a s t a t a k ż e z a m i ł o w a n i e d o w i e d z y e r u d y c y j n e j . Filozofię n i e j e d n o k r o t n i e p o ś w i ę c a się dla n a u k s z c z e g ó ł o w y c h l u b dla retoryki, k t ó r e j p o p u l a r n o ś ć stale rośnie. W tej e p o c e w i e l k i c h n a p i ę ć i o c z e k i w a ń , w o g r o m n y m o r g a n i z m i e c e sarstwa r z y m s k i e g o , spośród d y s c y p l i n filozoficznych n a j w i ę k s z e z n a c z e n i e zy s k u j e e t y k a . W niej znajduje swój s e n s cała filozofia, która m a p r z y n o s i ć s p o k ó j duszy, a filozof p o s t r z e g a n y j e s t raczej j a k o lekarz i m o r a l n y p r z e w o d n i k su m i e ń niż t e o r e t y k i m ę d r z e c .
R O Z D Z I A Ł II
Stoicyzm rzymski J u ż S c y p i o n M ł o d s z y i L e l i u s z , którzy przyjaźnili się z P a n a j t i o s e m , zdawali so b i e s p r a w ę z t e g o , j a k silny i p o z y t y w n y w p ł y w w y w i e r a s t o i c y z m n a p o s t a w ę moralną. W y d a j e się, ż e w ł a ś n i e t e n a s p e k t s t o i c y z m u był przyczyną, iż k i e r u n e k t e n z a p u ś c i ł tak silne k o r z e n i e w świecie r z y m s k i m e p o k i c e s a r s t w a . W y n i k i e m t e g o n a s t a w i e n i a są powstające w t y m o k r e s i e k a t e c h i z m y e t y c z n e , ka zania i p o g a d a n k i , r a c h u n k i s u m i e n i a i a n o n i m y . Stanowią o n e t y p o w e p i ś m i e n n i c t w o t y c h czasów. W o k ó ł w y b i t n y c h s t o i k ó w tworzą się ś r o d o w i s k a filozoficzne. S z e r e g filo zofów s t o i c k i c h , k t ó r y c h w i e l u j e s t w o t o c z e n i u A u g u s t a , o d g r y w a ważną rolę w ó w c z e s n y m życiu p o l i t y c z n y m . Wiąże się to z f a k t e m , iż s t o i c y z m wyrażał n i e j e d n o k r o t n i e p e w n e o k r e ś l o n e t e n d e n c j e p o l i t y c z n e , chociaż n i g d y n i e był partią. N i e m n i e j zdarzało się, ż e w r o g ó w oskarżało się w ł a ś n i e o s t o i c y z m , co m o ż e ś w i a d c z y ć o p e w n e j n i e c h ę c i R z y m i a n d o filozofii w ogóle. C h o c i a ż w w i e l u p r z y p a d k a c h dają o s o b i e z n a ć związki s t o i c y z m u cesar s k i e g o z P a n a j t i o s e m i P o s e j d o n i o s e m , to j e d n a k w i ę c e j j e s t w r z y m s k i e j j e g o o d m i a n i e n a w i ą z a ń d o w c z e s n e j d o k t r y n y Z e n o n a i C h r y z y p a oraz e k l e k t y z m u . D l a tej linii filozofii r z y m s k o s t o i c k i e j c h a r a k t e r y s t y c z n e są d w i e p o s t a c i e . Pierwszą z nich jest, żyjący za N e r o n a C h a i r e m o n , k t ó r y r e p r e z e n t u j e ó w c z e sny s y n k r e t y z m . J e s t o n w y z n a w c ą s t o i c y z m u , a p o n a d t o k a p ł a n e m e g i p s k i m , a s t r o l o g i e m i c z ł o w i e k i e m o n i e z w y k ł e j erudycji filozoficznej. D r u g i m p r z e d s t a w i c i e l e m t e g o n u r t u j e s t K a t o n M ł o d s z y (Cato Uticetisis), k t ó r y wzrastał w otoczeniu stoików - między innymi Atenodorosa, bibliotekarza z Pergamonu - a j a k o b o h a t e r s k i o b r o ń c a i d e a ł ó w r e p u b l i k a ń s k i c h stał się dla p o t o m n y c h n i e tylko w z o r e m o b y w a t e l a b e z skazy, ale i stoika d o s k o n a ł e g o . Z g r o n a m n i e j w y b i t n y c h postaci w a r t o w y m i e n i ć L u c j u s z a A n n e u s z a K o r n u t u s a , k t ó r y za c z a s ó w N e r o n a pisze a l e g o r y c z n y k o m e n t a r z d o mitologii, i n t e r p r e t o w a n e j w d u c h u s t o i c k i m . K o m e n t a r z e m t y m p o s ł u g i w a n o się w e g z e g e z i e H o m e r a , a p ó ź n i e j n a w e t pisarze chrześcijańscy nawiązywali d o K o r n u t u sa w s w y c h p r a c a c h e g z e g e t y c z n y c h . I n n y m w a r t y m w z m i a n k i filozofem j e s t s i o s t r z e n i e c s ł y n n e g o S e n e k i M a r e k A n n e u s z L u k a n , stoik, k t ó r y j e s t a u t o r e m s ł y n n e g o e p o s u Farsalia (Pharsalia) o p i e w a j ą c e g o dzieje C e z a r a i j e g o w o j n y z Pompejuszem. W y b i t n y m s t o i k i e m był mistrz E p i k t e t a Gajusz M u z o n i u s z Rufus, który p o n o ć j a k o j e d y n y u n i k n ą ł losu w y g n a n y c h z R z y m u filozofów. S a m M u z o n i u s z nic n i e napisał, ale u Stobajosa zachowały się n i e k t ó r e w y k ł a d y w formie n a u k m o r a l n y c h . J a k p a m i ę t a m y , Aryston z C h i o s był z w o l e n n i k i e m o g ó l n e j , z a s a d n i czej e t y k i i u n i k a n i a s z c z e g ó ł o w y c h przepisów. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o Arystona u M u z o n i u s z a z n a j d u j e m y k o n k r e t n e przykazania dotyczące n a w e t strzyżenia w ł o s ó w i brody. P o r u s z a o n cały s z e r e g szczegółowych z a g a d n i e ń , t a k i c h j a k
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
202
u p r a w i a n i e filozofii p r z e z kobiety, d i e t a (zachęta d o w e g e t a r i a n i z m u ) , w a r u n k i życia ( s k r o m n o ś ć i prostota m i e s z k a ń ) , m a ł ż e ń s t w o i rodzina ( m o ż n a godzić filo zofię z n o r m a l n y m , l u d z k i m ż y c i e m ) oraz p o t o m s t w o (boleje o n n a d zmniejsza n i e m się liczby n a r o d z i n w r o d z i n a c h r z y m s k i c h ) . P r a w d z i w y filozof w i n i e n m a ło sobie c e n i ć p o k l a s k t ł u m u . M u z o n i u s z p o d k r e ś l a k o n t r a s t m i ę d z y t a k i m d b a j ą c y m o p o p u l a r n o ś ć filozofem a filozofem p r a w d z i w y m , k t ó r y wstrząsa s u m i e n i a m i , p r o w a d z i d o p o k u t y i j e s t w y c h o w a w c ą m o r a l n y m . W całej filozofii M u z o n i u s z a w y r a ź n i e zaznacza się w p ł y w P o s e j d o n i o s a i cyników.
1. Lucjusz Anneusz Seneka Urodził się j a k o syn retora w K o r d o b i e w roku 4 p r z e d C h r y s t u s e m . W y c h o w y wał się w E g i p c i e . Jakiś czas p r z e b y w a ł j a k o w y g n a n i e c na Korsyce. O d roku 4 9 po C h r y s t u s i e był wychowawcą N e r o n a , a w latach 54—61 pełnił funkcję ministra. P o t e m usunął się w cień, a w roku 65 na rozkaz N e r o n a p o p e ł n i ł s a m o b ó j s t w o . S e n e k a j e s t a u t o r e m w i e l u p i s m . P o z a t r a g e d i a m i i listami ( d w a d z i e ś c i a ksiąg listów d o L u c y l i u s z a o b e j m u j ą c y c h 124 listy) p i s z e O zjawiskach natury (Natura/ium ąuaestionum libri VII) zajmujące się kosmologią, t r a k t a t O dobro dziejstwach (De beneficiis), O łagodności (De clementia), d z i e s i ę ć d i a l o g ó w e t y c z n y c h w f o r m i e d i a t r y b : O Opatrzności (Deprovidentia) O niezłomności mędrca (De constantia sapientis), O gniewie (De ira), O pocieszeniu (De consołatione), O życiu szczęśliwym (De vita beata), O bezczynności (De otio) O pokoju ducha (De tranąuiłlitate animi),0 krótkości życia (De brevitate vitae). Z t r z e c h stoickich części filozofii logika j e s t u S e n e k i z u p e ł n i e w c i e n i u , a z fizyki wybija się na p i e r w s z y plan n a u k a o duszy. Z a z n a c z a się w niej bar d z o w y r a ź n y w p ł y w P o s e j d o n i o s a , za k t ó r y m S e n e k a p r z y j m u j e j e d n o s t k o w ą n i e ś m i e r t e l n o ś ć . W d u s z y w y r ó ż n i a o n c z ę ś ć r o z u m n ą (rationale) i n i e r o z u m n ą , która r o z p a d a się z n ó w n a d w i e (irrationalis pars animi). S e n e k a n i e p o s t ę p u j e w i ę c za d a w n ą tradycją stoicką i n i e d o s t r z e g a w d u s z y s a m e j t y l k o r o z u m n o ś c i . W j e g o a n t r o p o l o g i i filozoficznej zaznacza się t y m s a m y m z a c z e r p n i ę t y z P o s e j d o n i o s a d u a l i z m p l a t o ń s k i , z g o d n i e z k t ó r y m d u s z a t k w i w w i ę z i e n i u ciała, a śmierć stanowi prawdziwe narodziny do wieczności: i
y
D z i e ń t e n , k t ó r e g o o b a w i a s z się j a k o k r e s u , j e s t d n i e m n a r o d z i n d o życia wiecznego . 1 7 9
C h o c i a ż fizyka, a zwłaszcza n a u k a o d u s z y i o b o g a c h , m a s e n s s a m a dla s i e b i e , to j e d n a k S e n e k a u w a ż a , iż w filozofii n i e są w a ż n e t e o r e t y c z n e rozwa żania, ale s ł u ż b a B o g u spełniająca się w prawości woli. W p o r ó w n a n i u z t y m za g a d n i e n i e m m a ł o i s t o t n e są n a w e t t a k w z n i o s ł e rozważania j a k b a d a n i e n a t u r y d u s z y W s z y s t k o osiąga swój p e ł n y s e n s z uwagi na p o s t a w ę moralną. Seneka, Listy moralne do Lucyliusza,
102, 26, przekł. W. Kornatowski, s. 545.
II. Stoicyzm rzymski
203
Z g o d n i e z d u c h e m r z y m s k i m S e n e k a p o w i a d a : „filozofia u c z y czynów, a n i e s ł ó w " . Filozof j e s t w i ę c p r z e d e w s z y s t k i m w y c h o w a w c ą i moralistą. W e t y c e r e p r e z e n t u j e o n s w o i s t e podejście. P o d o b n i e j a k cynicy, j e s t p r z e c i w n i k i e m n a u k i t e o r e t y c z n e j , o w i e l e w i ę k s z e z n a c z e n i e przypisując o s o b i s t e m u w p ł y w o w i niż d o k t r y n i e . J e d n a k w n a u c e e t y c z n e j w y s t ę p u j e u n i e g o p e w n a o d m i a n a , p o n i e w a ż c n o t a przestaje b y ć c e l e m s a m a w s o b i e , a w y z n a c z a się jej nowe zadanie, jakim jest przygotowanie duszy do obcowania z Bogiem. P o d o b n i e j a k u i n n y c h s t o i k ó w r z y m s k i c h , p o j ę c i e Boga n i e j e s t u S e n e k i p a n t e i s t y c z n e , lecz j e s t O n n i e m a l ż e osobowy. W i e l k i e u z n a n i e , j a k i m cieszyły się p i s m a S e n e k i , w y p ł y w a z m i s t r z o w skiej u m i e j ę t n o ś c i , z jaką o d m a l o w y w a ł o n zło m o r a l n e swej e p o k i . D o s t r z e g a on i o p i s u j e w s z e l k i e p r z e j a w y z e p s u c i a ó w c z e s n e g o s p o ł e c z e ń s t w a r z y m s k i e go. P o s t r z e g a j e d n a k z b r o d n i e j a k o choroby, stara się w s z y s t k o z r o z u m i e ć , g d y ż sądzi, ż e w s z y s c y i w s z y s t k o j e s t u ł o m n e . N a j w a ż n i e j s z y m m o t y w e m p o s t a w y S e n e k i j e s t p r z e k o n a n i e , ż e wszyscy l u d z i e są w z a j e m n i e z e s p o l e n i , ż e s t a n o wią j e d n ą w s p ó l n o t ę zależną o d Boga. T a myśl w i e d z i e go d o w n i o s k u , ż e p r z e stępcom należy okazywać przede wszystkim współczucie i postępować w o b e c nich ł a g o d n i e . S e n e k a n i e n a ś l a d u j e w swych p o g l ą d a c h n i e w o l n i c z o w c z e ś n i e j s z y c h wzorów, lecz u p r a w i a o p a r t y na p r z e m y ś l e n i u e k l e k t y z m . P o d k r e ś l a n o nieraz o b e c n o ś ć a k c e n t ó w z b l i ż o n y c h d o chrześcijańskich w j e g o p o g l ą d a c h . A n a l o g i e t e dały p o w ó d d o p o w s t a n i a l e g e n d y o k o n t a k t a c h S e n e k i z e św. P a w ł e m , w w y n i k u k t ó r e j p o w s t a ł a n a w e t apokryficzna k o r e s p o n d e n c j a . 1 8 0
2. Epiktet Urodził się w H i e r a p o l i s w e Frygii w roku 50 p o C h r y s t u s i e j a k o s y n n i e w o l n i ka, n a l e ż ą c e g o d o o s o b i s t e j o c h r o n y N e r o n a . W y z w o l o n y o k o ł o r o k u 9 0 , z n a j d u j e się p o c z ą t k o w o w b a r d z o c i ę ż k i m p o ł o ż e n i u m a t e r i a l n y m , ale j u ż w ó w c z a s zyskuje sławę i z n a c z e n i e . W y g n a n y wraz z i n n y m i filozofami z R z y m u w roku 95 na m o c y e d y k t u D o m i c j a n a , udaje się d o E p i r u i t a m staje na c z e l e z n a n e j szkoły w N i k o p o l i s . E p i k t e t w y k ł a d a , ale n i e pisze. J e g o w y k ł a d y spisuje u c z e ń F l a w i u s z Arrianus z N i k o m e d i i . Z t e k s t ó w tych z a g i n ę ł y Homilie, ale z a c h o w a ł y się c z t e r y z o ś m i u ksiąg Diatryb ( A i a i p i p a i ) , z k t ó r y c h s p o r z ą d z o n o wyciągi n a z w a n e Podręcznikiem ('Eyx£ipt8iov). U E p i k t e t a , p o d o b n i e j a k i u i n n y c h ó w c z e s n y c h stoików, na p r z y k ł a d u Hieroklesa, ma miejsce bardzo wyraźny zwrot ku p i e r w o t n e m u stoicyzmowi, k u myśli założycieli Stoi, a zwłaszcza k u filozofii C h r y z y p a . W k o n c e p c j i E p i k t e t a d o c h o d z i d o z b l i ż e n i a s t o i c y z m u i c y n i z m u m i m o o d r z u c e n i a całej z e w n ę Ibidem, 20, 2, s. 70.
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
204
trznej szaty i c y n i c k i e j ostentacji. J e d n a k w p r z e c i w i e ń s t w i e d o c y n i k ó w E p i k t e t u z n a j e p o t r z e b ę logiki i fizyki. P o d c z a s g d y S e n e k a zwracał się k u l u d z i o m dojrzałym, E p i k t e t k i e r u j e swą filozofię d o m ł o d y c h . P i e r w s z y m m o t y w e m j e s t p r z e k o n a n i e , ż e w s z e l k i e d o b r o i w s z e l k i e zło zależą t y l k o od t e g o , co j e s t w l u d z k i e j mocy, czyli od są d u i woli. W e d l e E p i k t e t a c z ł o w i e k , w p r z e c i w i e ń s t w i e d o zwierzęcia, p a n u j e nad s w o i m i w y o b r a ż e n i a m i (xpf]aic v). T y l k o o n e są w p e ł n i z a l e ż n e od c z ł o w i e k a . D r u g i m w y r a ź n y m m o t y w e m w myśli E p i k t e t a j e s t p r z e k o n a n i e o w o l ności i równości w s z y s t k i c h ludzi. Nawiązując d o S o k r a t e s a , t w i e r d z i on, ż e lu d z i e są o b y w a t e l a m i świata. S k o r o w s z y s t k i c h łączy w s p ó l n o t a o b y w a t e l s k a , to w s z y s c y są b r a ć m i . K a ż d y c z ł o w i e k w i n i e n w i ę c b y ć w o b e c i n n y c h - n a w e t n i e w o l n i k ó w - w y r o z u m i a ł y i łagodny. T a a p o t e o z a l u d z k i e j w o l n o ś c i , jaką j e s t filozofia E p i k t e t a , zawdzięczają ca w d u ż e j m i e r z e w i e l k i e p o w o d z e n i e w s p a n i a ł e m u i d o s a d n e m u stylowi Arriana, m a s w e o p a r c i e w a t m o s f e r z e religijności, k t ó r a u E p i k t e t a i u j e g o w s p ó ł c z e s n y c h zaznacza się o w i e l e silniej niż w p i e r w o t n y m stoicyzmie. N i e p o j m u j e o n Boga p a n t e i s t y c z n i e , lecz u s t o s u n k o w u j e się d o ń n i c z y m d o Boga o s o b o w e go. L u d z i e są b r a ć m i , p o n i e w a ż są d z i e ć m i j e d n e g o Boga, k t ó r e g o E p i k t e t , podobnie jak Platon, nazywa ' o j c e m ' . 1 8 1
C e n t r a l n a rola o s o b o w o p o j m o w a n e g o B o g a - o j c a i s t o s u n e k d o b l i ź n i c h były u n i e g o t a k b l i s k i e p o s t a w i e c h r z e ś c i j a ń s k i e j , iż w y s u w a n o p r z y p u s z c z e nia, ż e E p i k t e t znał n a u k ę c h r z e ś c i j a ń s k ą l u b n a w e t , ż e był jej p o t a j e m n y m w y z n a w c ą . O s ą d taki n i e w y d a j e się j e d n a k u z a s a d n i o n y . P o m i ę d z y j e g o p o g l ą d a m i a c h r z e ś c i j a ń s t w e m istnieją b o w i e m n i e t y l k o p o d o b i e ń s t w a , ale r ó w n i e ż d u ż e r ó ż n i c e , k t ó r e wyrastają z t e g o p o d s t a w o w e g o f a k t u , iż c h r z e ś c i j a ń s t w o j e s t religią opartą na O b j a w i e n i u , p o d c z a s g d y E p i k t e t głosi n a u k ę filo zoficzną.
3, Marek Aureliusz M a r e k A u r e l i u s z był u c z n i e m stoika M a r k a Korneliusza F r o n t o n a . Był c e s a r z e m p a n u j ą c y m w latach 1 6 1 - 1 8 0 p o C h r y s t u s i e . Sławę w i e k o p o m n ą z a p e w n i ł y m u Rozmyślania ( T a elę e a w ó v ) w d w u n a s t u księgach. Rozmyślania są o w o c e m bar d z o d a w n e j tradycji r a c h u n k ó w s u m i e n i a , k t ó r e wprowadzili j u ż pitagorejczycy. M a r e k A u r e l i u s z , cesarz-filozof, p r a g n i e u p r a w i a ć n a u k ę n a r z y m s k i m d w o r z e c e s a r s k i m . Z d a j e s o b i e s p r a w ę z otaczających go n i e b e z p i e c z e ń s t w , ta kich j a k p u s t k a i b e z m y ś l n o ś ć d w o r u , m a ł o ś ć l u d z k i c h intryg, g n i e w , l ę k p r z e d śmiercią. G o r l i w a i g ł ę b o k a m e d y t a c j a m a go b r o n i ć p r z e d n i e p o k o j a m i w życiu duchowym.
Epiktet, Diatryby. Encheiridion, I, 2, 3.
II. Stoicyzm rzymski
205
P o d w z g l ę d e m d o k t r y n a l n y m , p o d o b n i e jak u p o z o s t a ł y c h s t o i k ó w t e g o o k r e s u , r ó w n i e ż i u M a r k a Aureliusza m a m i e j s c e o d s t ę p s t w o od p i e r w o t n e g o d o g m a t y z m u s t o i c k i e g o w fizyce i p o d k r e ś l e n i e roli e t y k i . A r g u m e n t y , k t ó r y m i p o s ł u g u j e się M a r e k A u r e l i u s z , zostają w y r a ź n i e w y s u b t e l n i o n e , a e t y k a u n i e zależnia się od d o g m a t ó w fizycznych. B a r d z o swoista j e s t n a u k a M a r k a Aureliusza na t e m a t l u d z k i e j duszy. W p r a w d z i e j e s t o n a m a t e r i a l n a , ale p o n a d nią j e s t d u c h o w y u m y s ł (vo\)c). W p r o w a d z e n i e e l e m e n t u d u c h o w e g o d o l u d z k i e j duszy, d o k o n a n e z a p e w n e pod w p ł y w e m Arystotelesa, jest w y ł o m e m w stosunku do klasycznej nauki Stoi. W e d l e A u r e l i u s z a c z ł o w i e k składa się z trzech części: ciała (aó|ia), w k t ó r y m tkwią w r a ż e n i a , d u s z y (yu^T]) s i e d z i s k a p o p ę d ó w , oraz u m y s ł u (vo\)c) - źródła p r z e k o n a ń , n a z y w a n e g o t e ż p r z e z M a r k a Aureliusza p i e r w i a s t k i e m b o s k i m (f|ye|ioviKÓv). P o n i e w a ż j e d n a k w s z y s t k o , co d u c h o w e j e s t cząstką Boga, w o b e c t e g o u m y s ł j e s t l u d z k i m d a i m o n i o n (5ai|icov). D u c h o w y u m y s ł trwa p o śmierci, którą M a r e k A u r e l i u s z t r a k t u j e j a k o w y z w o l e n i e z w i ę z i e n i a . J e d n a k życie d u s z y p o śmierci j e s t o g r a n i c z o n e w cza sie. N i e j e s t z u p e ł n i e j a s n e , czy M a r e k A u r e l i u s z sądził, że g i n i e o n a w p o ż a r z e świata, czy t e ż w c h ł a n i a ją l o g o s - p n e u m a : Z a i s t n i a ł e ś j a k o cząstka. Z n i k n i e s z w t y m , co cię stworzyło. A raczej zosta n i e s z na p o w r ó t w c h ł o n i ę t y w myśl twórczą, w e d ł u g zasady p r z e m i a n y . 182
Z a s a d a p r z e m i a n y j e s t to h e r a k l i t e j s k a teza z m i e n n o ś c i całej r z e c z y w i s t o ści. M a r e k A u r e l i u s z silnie p o d k r e ś l a z n i k o m o ś ć i k r ó t k o t r w a ł o ś ć d o c z e s n e g o życia: „ T o , co j e s t - j a k r z e k a - n i e p r z e r w a n i e p ł y n i e " . P o p r z e z u m y s ł c z ł o w i e k wiąże się z c a ł y m w s z e c h ś w i a t e m , z B o g i e m i z b l i ź n i m i . W s z y s c y l u d z i e są z a t e m o b y w a t e l a m i k o s m o s u , a w ś w i e c i e p o s z c z e g ó l n e s p o ł e c z n o ś c i l u d z k i e są n i c z y m d o m y w j e d n y m m i e ś c i e . O t o trwa ła p o d s t a w a całej e t y k i . M o r a l n o ś ć j e s t k o n i e c z n y m p r z e j a w e m c z ł o w i e c z e ń stwa. C z ł o w i e k w i n i e n s p e ł n i a ć c z y n y m o r a l n e tak j a k d r z e w o rodzi o w o c e . M a r k a A u r e l i u s z a łączy p o k r e w i e ń s t w o p o g l ą d ó w z S e n e k ą i z E p i k t e t e m . Silnie z a z n a c z a się w j e g o myśli e l e m e n t religijny p o p r z e z wiarę w O p a trzność i ład panujący w e w s z e c h ś w i e c i e , a zwłaszcza b e z p o ś r e d n i o ś ć s t o s u n k u c z ł o w i e k a d o Boga. D o k o n u j e się ów z w i ą z e k p o p r z e z u m y s ł , czyli d a i m o n i o n , który j e s t cząstką Boga. Stąd n i e m o r a l n o ś ć , j a k o s p r z e c i w d a i m o n i o n o w i , rów na się b e z b o ż n o ś c i . P o d o b n i e j a k E p i k t e t , M a r e k A u r e l i u s z p o d k r e ś l a p o t r z e b ę ł a g o d n o ś c i , w y r o z u m i a ł o ś c i i miłości b l i ź n i e g o . Stąd t e ż c z ę s t e z e s t a w i e n i e treści z a w a r t y c h w Rozmyślaniach M a r k a Aureliusza z n a u k ą chrześcijańską. M a r e k A u r e l i u s z j e s t o s t a t n i m z w y b i t n y c h stoików. S c e p t y c y coraz bar dziej osłabiają i podważają p o d s t a w y s t o i c k i e g o d o g m a t y z m u , k t ó r y traci na z n a c z e n i u w p o r ó w n a n i u z p o n o w n i e rozkwitającym p l a t o n i z m e m . 1 8 3
Marek Aureliusz, Rozmyślania, Ibidem, V, 23, s. 53.
IV, 14, przekł. M. Reiter, s. 34.
R O Z D Z I A Ł III
Cynizm w II wieku W e p o c e c e s a r s k i e j o b o k i n n y c h p r ą d ó w o d r a d z a się c y n i z m , a w t e k s t a c h pisa rzy r z y m s k i c h w II w. c z ę s t y m t e m a t e m są ó w c z e ś n i cynicy. J a k w i n n y c h k i e r u n k a c h , t a k i w c y n i z m i e pojawia się t e n d e n c j a d o o g ó l n e g o p o w r o t u d o źródeł. U s t ę p u j e w ó w c z a s s k o j a r z e n i e c y n i z m u z h e d o n i z m e m , n a t o m i a s t poja wia się silne z a b a r w i e n i e religijne oraz t a k d u ż e z b l i ż e n i e d o s t o i c y z m u , ż e w wielu w y p a d k a c h rozgraniczenie obu kierunków jest bardzo t r u d n e . W wy n i k u t e g o w p r z y p a d k u w i e l u ó w c z e s n y c h filozofów n i e w i a d o m o , czy są c y n i k a m i czy s t o i k a m i . W ł o n i e c y n i z m u rodzi się n o w a forma literacka, jaką j e s t fikcyjna e p i s t o lografia r e p r e z e n t o w a n a p r z e z p e ł n e a n e g d o t y c z n y c h o p o w i e ś c i listy d a w n y c h cyników, zwłaszcza D i o g e n e s a i Kratesa. T e r o z p o w s z e c h n i a j ą c e się listy b a r d z o popularyzują c y n i z m . T y p e m c y n i k a i stoika w I w. p o C h r y s t u s i e był syn p a t r y c j u s z o w s k i D i o n C h r y z o s t o m o s , k t ó r y na w y g n a n i u nawraca się n a filozofię i staje się c y n i k i e m kaznodzieją. N i e j e d n o k r o t n i e w m o w a c h D i o n a w y s t ę p u j e myśl, ż e cały w s z e c h ś w i a t , r o z u m i a n y j a k o s p o ł e c z n o ś ć b o g ó w i ludzi rządzona p r z e z Z e u s a , j e s t o b r a z e m i w z o r e m p a ń s t w o w e j społeczności z i e m s k i e j , w k t ó r e j m i e j s c e Z e u s a z a j m u j e m o n a r c h a . Z a z n a c z a się tu, n i e o b c y c y n i k o m , stoicki m o t y w k o smopolityzmu. W poglądach teologicznych widoczny jest duży wpływ Posejdo niosa. P o n a d t o , przebija u D i o n a g ł ę b o k a religijność. S z c z e g ó l n i e p i ę k n a j e s t j e g o s i ó d m a m o w a , w której mieści się p o c h w a ł a p r o s t e g o , u b o g i e g o życia w i e j skiego przeciwstawionego kulturze miejskiej. O i n o m a o s z G a d a r y (II w. po C h r y s t u s i e ) w i m i ę wolności myśli c y n i c k i e j walczy ze s t o i c k i m z a u f a n i e m d o w r ó ż b i a r s t w a . P r z e c i w s t a w i a się t e ż fatalizmo wi i k u l t o w i posągów. T a w a l k a z d o g m a t y z m e m s t o i c k i m i z p u b l i c z n ą religijnością p r o w a d z i ła c y n i k ó w aż d o w o l n o m y ś l i c i e l s t w a , k t ó r e w y r a ź n i e zaznacza się u o t o c z o n e go czcią u c z n i a E p i k t e t a D e m o n a k s a z C y p r u . Był o n a p o s t o ł e m w o l n e j myśli. J a k p r z e k a z u j e L u k i a n , D e m o n a k s o s k a r ż o n y o b e z b o ż n o ś ć dał taką o d p o w i e d ź A t e ń c z y k o m : A t e n i e n i e s k ł a d a ofiar, b o o n a ich nie p o t r z e b u j e ; w m i s t e riach n i e c h c e u c z e s t n i c z y ć , g d y ż nie potrafi się p o w s t r z y m a ć od t e g o , b y n i e p o w i a d o m i ć n i e w t a j e m n i c z o n y c h o t y m , co się t a m o d b y w a ; n i e m o d l i się w świątyni A s k l e p i o s a , g d y ż n i e u w a ż a go za g ł u c h e g o i sądzi, ż e go usłyszy i poza świątynią. P r z e c i w i e ń s t w e m w o l n o m y ś l i c i e l s k i e g o rozsądku D e m o n a k s a była e g z a l t o w a n a i d z i w n a p o s t a ć P e r e g r i n u s a P r o t e u s a . Z r a z u chrześcijanin dostaje się wraz z i n n y m i c h r z e ś c i j a n a m i d o w i ę z i e n i a . P o u w o l n i e n i u zostaje c y n i k i e m i j a k o w ę d r o w n y f i l o z o f - n ę d z a r z , w rzucającym się w oczy stroju w ę d r u j e i p r o w a d z i p r o p a g a n d ę etyczną. A b y d a ć w y r a z s w y m p o g l ą d o m , p o rozesłaniu li-
III. Cynizm w II wieku
207
s t ó w d o m i a s t g r e c k i c h , d o b r o w o l n i e i uroczyście zadaje s o b i e ś m i e r ć p r z e z spa l e n i e , b y w t e n s p o s ó b z j e d n o c z y ć się z b o s k i m o g n i e m , e t e r e m - l o g o s e m . C y n i z m trwa j e s z c z e d ł u g o . W IV i V w. p r z e n i k a d o d w u zwalczających się o b o z ó w , c h r z e ś c i j a ń s t w a i n e o p l a t o n i z m u . P i s a r z e chrześcijańscy o d n o s z ą się d o c y n i k ó w - c h r z e ś c i j a n z dużą sympatią. Św. A u g u s t y n p o w i a d a , ż e m o g ą oni n a w e t z a c h o w a ć swój o d r ę b n y strój i cynicki o b y c z a j . C y n i c y - c h r z e ś c i j a n i e z a m i a s t H e r k u l e s a czczą C h r y s t u s a . C h o c i a ż i n n e są źródła o b u postaw, z a c h o d z i związek p o m i ę d z y f i l o z o f a m i - c y n i k a m i a m n i c h a m i c h r z e ś c i j a ń s k i m i . S t r o n a t e o r e t y c z n a c y n i z m u u s t ę p u j e j e d n a k w coraz w i ę k s z y m s t o p n i u s t r o n i e p r a k t y c z n e j . C h o c i a ż d o k t r y n y są r o z b i e ż n e , to p r a k t y k a życia j e s t p o m o s t e m , p o p r z e z k t ó r y s t a r o ż y t n o ś ć p o g a ń s k a p r z e d z i e r z g a się w nową f o r m ę i treść. 184
Augustyn, O państwie bożym, XIX, 19.
R O Z D Z I A Ł IV
Epikureizm w II wieku W z m o ż o n a religijność zaznaczająca się w takich k i e r u n k a c h j a k s t o i c y z m , cy n i z m i r ó ż n e g o t y p u s y n k r e t y z m y na tle p l a t o ń s k i m wywołała reakcję. W II w. p o C h r y s t u s i e r o z k w i t a raz j e s z c z e e p i k u r e i z m . N i e j e s t to zjawisko p r z y p a d k o w e , ale w y n i k a z poparcia, j a k i e g o c e s a r z e r z y m s c y udzielali g r e c k i m s z k o ł o m filozoficznym. P r z y k ł a d e m m o ż e b y ć cesarz M a r e k Aureliusz, k t ó r y opłacał profesorów A k a d e m i i , L i c e u m , Stoi i O g r o d u . Z t e g o o k r e s u z a c h o w a ł o się j e d n a k b a r d z o m a ł o t e k s t ó w , z k t ó r y c h naj c i e k a w s z y m j e s t g i g a n t y c z n a inskrypcja, t e k s t w y r y t y na k a m i e n n e j ścianie p o rtyku w Oinoanda, zachowany w dużych fragmentach. Autorem tego tekstu jest e p i k u r e j c z y k z II w. p o C h r y s t u s i e D i o g e n e s z O i n o a n d a . O r ę d z i e to zawiera z a s a d n i c z e myśli e u d a j m o n i z m u e p i k u r e j s k i e g o , a o p r ó c z t e g o w y p o w i e d z i p o l e m i c z n e w o d n i e s i e n i u d o i n n y c h filozofów i k i e runków, takich jak E m p e d o k l e s (wędrówka dusz), D e m o k r y t (brak wolności w a t o m i z m i e ) , stoicy (wróżby, t r w a n i e d u s z y p o śmierci), sceptycy. Z g o d n i e z e ś w i a d e c t w e m cesarza J u l i a n a A p o s t a t y i św. A u g u s t y n a e p i kureizm powoli zanika. N i e m n i e j j e d n a k tendencje epikurejskie występują i z n a c z n i e p ó ź n i e j . S p o t y k a m y j e j e s z c z e w w i e k a c h IV i V p o C h r y s t u s i e .
ROZDZIAŁ V
Sceptycyzm jako młodszy płrronizm C y n i c y i e p i k u r e j c z y c y stanowią w o m a w i a n y m p r z e z nas o k r e s i e n u r t słaby i m a r g i n a l n y A k a d e m i ę P l a t o ń s k ą ogarnia coraz wyraźniej d o g m a t y z m łączący p i e r w i a s t k i s t o i c k i e , p l a t o ń s k i e i e k l e k t y c z n e , p r z e c i w k o k t ó r e m u narasta o p o zycja w postaci s c e p t y c y z m u . T r z y n a z w i s k a wyznaczają dzieje filozofii s c e p t y c z n e j w t y m o k r e s i e : Ain e z y d e m o s , A g r y p p a oraz S e k s t u s E m p i r y k . Przeciwstawiając się fali d o g m a t y zmu, sceptycy tego okresu, w przeciwieństwie do sceptycyzmu akademickiego (Arkezylaos i K a r n e a d e s ) , nawiązują d o początków, czyli d o Pirrona.
1. A i n e z y d e m o s z Knossos A i n e z y d e m o s z K n o s s o s działa w d r u g i e j p o ł o w i e I w i e k u p r z e d C h r y s t u s e m w A l e k s a n d r i i . J e s t a u t o r e m Rozważańpirrońskich (n\)ppcóveioi Xóyoi), k t ó r e p o w s t a ł y zaraz p o śmierci C y c e r o n a , a w i ę c o k o ł o r o k u 4 3 p r z e d C h r y s t u s e m . W t y m p i ś m i e p r z e c h o w a n y m w skrótach i f r a g m e n t a c h p r z e z S e k s t u s a anali zuje A i n e z y d e m o s z a ł o ż e n i a i t e z y s y s t e m ó w d o g m a t y c z n y c h i w y p r a c o w u j e ar g u m e n t y , czyli tropy, z k t ó r y c h najsławniejsze zwracają się p r z e c i w możliwości p o z n a n i a za p o ś r e d n i c t w e m zmysłów. N a j w a ż n i e j s z e z n i c h są n a s t ę p u j ą c e : 1. Z różnicy o r g a n ó w z m y s ł o w y c h n a l e ż y w n o s i ć , że p o s z c z e g ó l n e g a t u n ki istot odbierają r ó ż n e w r a ż e n i a z m y s ł o w e . N i e m o ż n a j e d n a k s t w i e r d z i ć , k t ó r e z nich są n a p r a w d ę w i e r n e . 2. R ó ż n i c e b u d o w y n a r z ą d ó w z m y s ł o w y c h u ludzi świadczą o t y m , ż e p o szczególni l u d z i e odbierają r ó ż n e w r a ż e n i a . 3. W r a ż e n i a r ó ż n y c h z m y s ł ó w u tej s a m e j j e d n o s t k i są z e sobą n i e z g o d n e , a j e s z c z e i n n y j e s t s a m w s o b i e p r z e d m i o t , k t ó r e g o t e w r a ż e n i a dotyczą (na p r z y k ł a d o b r a z j e s t dla w z r o k u plastyczny, a dla d o t y k u płaski). 4. W r a ż e n i a z m y s ł o w e c z ł o w i e k a są r ó ż n e w zależności o d s t a n u , w j a k i m się ó w c z ł o w i e k z n a j d u j e , a wpływają na to w i e k , n a m i ę t n o ś c i , c h o r o b a , s e n , h a lucynacje itp. 5 - 9 . N a s t ę p n e t r o p y omawiają k o l e j n o różnice z a c h o d z ą c e m i ę d z y w r a ż e n i a m i d o t y c z ą c y m i t e g o s a m e g o p r z e d m i o t u , a z m i e n i a j ą c y m i się z a l e ż n i e od okoliczności. S p o ś r ó d t y c h t r o p ó w najważniejszy j e s t t r o p ósmy, p o n i e w a ż w n i m s f o r m u ł o w a n a zostaje zasada p o w s z e c h n e j w z g l ę d n o ś c i , k t ó r a j e s t p o d stawą w s z y s t k i c h i n n y c h a r g u m e n t ó w .
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
210
10. O s t a t n i t r o p głosi, iż ile j e s t różnych praw, obyczajów i w i e r z e ń reli gijnych, tyle t e ż r ó ż n y c h poglądów.
2. Agryppa P ó ź n i e j s z e od a r g u m e n t ó w A i n e z y d e m o s a są t r o p y f o r m u ł o w a n e p r z e z A g r y p p c . W ś r ó d n i c h z n a j d u j e m y a r g u m e n t a c j ę s k i e r o w a n ą p r z e c i w możliwości p o znania pojęciowego. Jest ono niemożliwe, gdyż pojęcie każdego g a t u n k u jest s p r z e c z n e ze w z g l ę d u na w y s t ę p u j ą c e w n i m c e c h y s p r z e c z n e . J e d n a k jeśli sa m o o p e r o w a n i e p o j ę c i a m i j e s t n i e m o ż l i w e , to a fortiori w y k l u c z o n a zostaje możliwość wszelkiego dowodzenia. Spośród t r o p ó w w y m i e r z o n y c h przeciw możliwości d o w o d u sylogistycznego najważniejszy j e s t a r g u m e n t wskazujący na zawierające się w k a ż d y m sylogiz m i e b ł ę d n e koło (forma sylogizmu j e s t p o p r a w n a , ale w ą t p l i w e są przesłanki). P r z y k ł a d e m m o ż e b y ć najprostszy sylogizm (Darii): Wszyscy l u d z i e są ś m i e r t e l ni. Jan jest c z ł o w i e k i e m . Jan jest śmiertelny. Sylogizm t e n zawiera n i e u d o w o d nioną p r z e s ł a n k ę „ W s z y s c y l u d z i e są ś m i e r t e l n i " (brak indukcji z u p e ł n e j ) . S c e p t y c y w y p r a c o w a l i b a r d z o w i e l e tropów. Pierwszą g r u p ę stanowią t e , k t ó r e s k i e r o w a n e są p r z e c i w możliwości w y j a ś n i e n i a rzeczywistości za p o m o c ą n i e dających się e m p i r y c z n i e p o t w i e r d z i ć teorii. K w e s t i o n u j ą o n e m o ż l i w o ś ć : p o s z u k i w a n i a p r z y c z y n w t y m , co n i e w i d z i a l n e ; w n i o s k o w a n i a na p o d s t a w i e t e go, co p r z e m i j a j ą c e i w i d z i a l n e , o t y m , co stałe i n i e w i d z i a l n e ; s p r o w a d z e n i a d o j e d n o ś c i zjawisk, k t ó r e są r o z b i e ż n e , p r z e z h i p o t e t y c z n ą p r z y c z y n ę , jaką są a t o m y ; s t w o r z e n i a ł a d u w ś w i e c i e p r z e z p r z y c z y n y p r z y p a d k o w e ; działania t e g o , co n i e w i d z i a l n e , n a to, co w i d z i a l n e ; s p r o w a d z a n i a p r z y c z y n u k r y t y c h d o p r a w d zgodnych z teoriami. Druga grupa tropów skierowana jest przeciw z n a k o m i przyczynie. D o z n a n e j z d z i e j ó w e p i k u r e i z m u dyskusji na t e m a t z n a k ó w nawiązuje A i n e z y d e m o s , który k w e s t i o n u j e s ł u s z n o ś ć e p i k u r e j s k i e j k o n c e p c j i stawiając p y t a n i e , d l a c z e g o t e s a m e z n a k i n i e oznaczają dla w s z y s t k i c h t e g o s a m e g o . T e o r i a z n a k ó w p r o w a d z i go d o krytyki pojęcia przyczyny. P o n i e w a ż p r z y c z y n a j e s t z a w s z e przyczyną c z e g o ś , w i ę c s a m o p o j ę c i e p r z y c z y n y j e s t w z g l ę d n e . T o zaś, co w z g l ę d n e , n i e m a s a m o i s t n e g o istnienia, ale m o ż e t y l k o w s p ó ł i s t n i e ć z e s w o i m s k u t k i e m czy t e ż m o ż e b y ć tylko w s p ó ł p o m y ś l a n e . A i n e z y d e m o s analizuje t a k ż e s t o s u n e k c z a s o w y istniejący m i ę d z y przyczyną i s k u t k i e m . Z g o d n i e z j e g o r o z u m o w a n i e m p r z y c z y n a n i e m o ż e b y ć ani wcześniejsza, ani r ó w n o c z e s n a , ani późniejsza od s k u t k u , a w i ę c w ogóle n i e m o ż e m i e ć miejsca. T r z e c i a g r u p a t r o p ó w w y m i e r z o n a j e s t p r z e c i w pojęciu Boga i O p a t r z n o ści. P r z e d m i o t e m s z c z e g ó l n y c h a t a k ó w ó w c z e s n y c h s c e p t y k ó w j e s t stoicka t e ologia. W e d l e s c e p t y k ó w s a m o p o j ę c i e b ó s t w a j e s t s p r z e c z n e , g d y ż m o ż n a m u p r z y p i s y w a ć s p r z e c z n e właściwości. S c e p t y c y r a z e m z e p i k u r e j c z y k a m i a t a k u ją t a k ż e p o j ę c i e O p a t r z n o ś c i . Z ł o , k t ó r e g o j e s t w ś w i e c i e w i e l e , w s k a z u j e na to,
211
V. Sceptycyzm jako młodszy pirronizm
że O p a t r z n o ś ć j e s t l u d z k i m z ł u d z e n i e m . A skoro z istoty Boga w y n i k a , że m o ż e i c h c e rozciągnąć na w s z y s t k i e b y t y swą O p a t r z n o ś ć , z a t e m jeśli n i e m a O p a trzności, to n i e m a i Boga. S e k s t u s E m p i r y k t a k w y p o w i a d a się na t e n t e m a t w Zarysachpirrońskich: K t o m ó w i , ż e b ó g jest, t e n u t r z y m u j e , ż e się albo troszczy, albo n i e tro szczy o s p r a w y świata, i jeśli się troszczy, ż e troszczy się a l b o o w s z y s t k i e , albo t y l k o o n i e k t ó r e . G d y b y się j e d n a k troszczył o w s z y s t k i e , to na ś w i e cie n i e b y ł o b y ani zła, ani ż a d n e j nieprawości; atoli powiadają, ż e w s z y s t k o j e s t p e ł n e n i e p r a w o ś c i , w i ę c p o w i e d z ą c h y b a , że b ó g n i e troszczy się o w s z y s t k o . Jeżeli zaś b ó g troszczy się tylko o n i e k t ó r e sprawy, to d l a c z e go o t e się troszczy, a n i e troszczy się o t a m t e ? W s z a k albo c h c e i m o ż e troszczyć się o w s z y s t k i e , albo c h c e , ale n i e m o ż e , albo m o ż e , ale n i e c h c e , a l b o ani n i e c h c e , ani nie m o ż e . G d y b y j e d n a k chciał i m ó g ł , to tro szczyłby się o w s z y s t k i e sprawy, atoli w e d ł u g t e g o , c o ś m y p o w i e d z i e l i , n i e troszczy się o w s z y s t k i e , w i ę c to, ż e c h c e i m o ż e troszczyć się o wszy s t k i e , d o z n a j e z a p r z e c z e n i a . Jeżeli c h c e , ale nie m o ż e , to j e s t słabszy od przyczyny, która sprawia, ż e się n i e m o ż e troszczyć o rzeczy, o j a k i e się n i e troszczy; to zaś, b y był słabszy od c z e g o ś i n n e g o , kłóci się z p o j ę c i e m boga. Jeżeli m o ż e się troszczyć o w s z y s t k i e sprawy, ale n i e c h c e , to słu s z n i e u c h o d z i ł b y za z a w i s t n e g o . J e ż e l i w r e s z c i e ani n i e c h c e , ani n i e m o że, to j e s t z a w i s t n y i słaby, co m ó w i ć o b o g u mogą j e n o b l u ź n i e r c y . 185
T o t e o r e t y c z n e s t a n o w i s k o ulega p r z e m i a n i e w p r a k t y c e . S c e p t y c y p o d kreślają, ż e z d r o w y r o z s ą d e k n a k a z u j e przyjąć O p a t r z n o ś ć i u z n a w a ć ją w p o t o c z n y m życiu, a Boga czcić j a k o O p a t r z n o ś ć . U s t ę p s t w o na rzecz życia p r a k t y c z n e g o j e s t b a r d z o t y p o w e dla m ł o d s z e g o p i r r o n i z m u . P o d t y m w z g l ę d e m sceptycyzm tego okresu jest bardzo zbliżony do a k a d e m i z m u . W e t y c e p o w r a c a p i e r w o t n y ideał s c e p t y k ó w - ataraksja, d o k t ó r e j d o c h o dzi się p r z e z p o w s t r z y m y w a n i e się od w s z e l k i c h sądów. S c e p t y c y z m j e s t z a t e m swoistą szkołą szczęścia.
3. Sekstus Empiryk M n i e j w i ę c e j w d r u g i e j p o ł o w i e II w. p o C h r y s t u s i e działa S e k s t u s E m p i r y k . P r z y d o m e k ' E m p i r y k ' ś w i a d c z y o t y m , że S e k s t u s był l e k a r z e m , m e t o d y c z n i e u p r a w i a j ą c y m swą u m i e j ę t n o ś ć , a z a r a z e m w y z n a w c ą e m p i r y z m u . S e k s t u s zostawił trzy dzieła, zawierające b o g a t y materiał historyczny: 1. Zarysy pirrońskie (Il\)ppa)veiot \)7tOT\)7tcóaetc), 2. Przeciw dogmatykom (npóc 5oy|iaTtKO\)c) - dzieło to s k i e r o w a n e j e s t p r z e c i w l o g i k o m , fizykom i moralistom, Sekstus Empirikus, Zarysy pirrońskie,
III, 3, przekł. A. Krokiewicz, s. 109.
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
212
3. Przeciw matematykom (ripóc (laGrpaTiKOUc) - t y t u ł dzieła p o c h o d z i od g r e c k i e g o słowa p a O f i p a t a oznaczającego n a u k i w o g ó l e . T e k s t S e k s t u s a s k i e r o w a n y j e s t p r z e c i w g r a m a t y k o m , r e t o r o m oraz p r z e d s t a w i c i e l o m quadrivium. D o tropów Ainezydemosa i Agryppy dodaje Sekstus pięć nowych. Po p i e r w s z e , z p o w o d u różnic w y s t ę p u j ą c y c h m i ę d z y p o g l ą d a m i filozofów oraz fi lozofów i ludzi p r o s t y c h n i e m o ż n a się o p o w i a d a ć za j e d n y m t w i e r d z e n i e m . P o d r u g i e , w e w s z y s t k i c h d o w o d a c h w y s t ę p u j e regressus in infinitum. P o t r z e c i e , w s z y s t k i e sądy są z a l e ż n e n i e t y l k o od rzeczy, k t ó r y c h dotyczą, ale r ó w n i e ż od s t o s u n k u t y c h rzeczy d o nas i s t o s u n k u rzeczy d o s i e b i e . P o c z w a r t e , g d y c h c e się u n i k n ą ć regressus in infinitum, to w y c h o d z i się od n i e u d o w o d n i o n y c h zało ż e ń . P o piąte, g d y się p r a g n i e u n i k n ą ć z a r ó w n o n i e b e z p i e c z e ń s t w a regressus in infinitum, j a k i n i e u z a s a d n i o n y c h założeń, p o p a d a się w b ł ę d n e koło. S e k s t u s t w i e r d z i , ż e nie m a i n n e j możliwości niż przyjęcie n i e u z a s a d n i o n e g o t w i e r d z e n i a b ą d ź u w i k ł a n i e się w regressum in infinitum, w z g l ę d n i e w b ł ę d n e koło. Walczy t a k ż e z p o j ę c i e m k r y t e r i ó w prawdy, k t ó r e albo znajdują uzasa d n i e n i e w s a m y c h s o b i e , a l b o w u z a s a d n i a n i u ich n i e m o ż e m y się z a t r z y m a ć . Niemniej Sekstus jako zwolennik umiarkowanego i złagodzonego scep t y c y z m u j e s t w y z n a w c ą e m p i r y z m u , k t ó r y k i e r u j e się d y r e k t y w a m i p o t o c z n e j obserwacji i u ż y t e c z n o ś c i w y n i k a j ą c y m i z natury, p o p ę d ó w , tradycji obyczajo wej i t e c h n i k w y t w ó r c z o ś c i . C h o c i a ż o d r z u c a t e o r i ę z n a k ó w w y z n a w a n ą p r z e z d o g m a t y k ó w , to j e d n a k t w i e r d z i , ż e w p e w n y m s e n s i e u z a s a d n i o n e j e s t ich o b serwowanie i rozważanie. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o p i e r w o t n e g o p i r r o n i z m u , k t ó r y z e w z g l ę d u na skrajność g ł o s z o n y c h t e z n i e m ó g ł p r z e t r w a ć j a k o s y s t e m , a k a d e m i z m i m ł o d szy p i r r o n i z m , c h o c i a ż p o d c i n a ł y k o r z e n i e filozofii, to j e d n a k stwarzały p o d a t n y g r u n t d o rozwoju n a u k s z c z e g ó ł o w y c h i s z t u k .
R O Z D Z I A Ł VI
Synkretyzm żydowski N i e ł a t w o b y ł o z d o b y ć się n a p r z e ł a m a n i e u ś c i s k u , k t ó r y m s c e p t y c y z m dławił w s z e l k i e filozofowanie. S t o i c y z m , c y n i z m i e p i k u r e i z m ograniczyły się d o sfe ry e t y k i . P o z o s t a ł y na p l a c u d w i e w i e l k i e , k l a s y c z n e szkoły filozofii: p l a t o n i z m i a r y s t o t e l i z m . A r y s t o t e l i z m , j a k zobaczymy, ogranicza się w t y m o k r e s i e d o b a d a ń e r u d y c y j n y c h i k o m e n t o w a n i a t e k s t ó w . N a p i ę c i e religijne e p o k i sprzyja j e d n a k rozwojowi d r u g i e g o n u r t u , p l a t o n i z m o w i , k t ó r y p r z y b i e r a w t y m o k r e s i e r ó ż n e formy. J e d n ą z nich j e s t s y n k r e t y z m ż y d o w s k i . Wpływy, j a k i e wywierała kultura grecka na świat myśli żydowskiej, w ostat nich w i e k a c h p r z e d C h r y s t u s e m znacznie się nasilają. N a tle ogólnych d ą ż e ń synk r e t y c z n y c h powodują o n e pojawienie się szczególnego zjawiska, j a k i m jest syn k r e t y z m grecko-żydowski. W procesie t y m bardzo w a ż n y m e t a p e m był rozpoczę ty w III w. p r z e d C h r y s t u s e m przekład ksiąg Starego Testamentu na j ę z y k grecki (Septuagintd) d o k o n a n y przez s i e d e m d z i e s i ę c i u uczonych. Przekład t e n powstał w Aleksandrii, która staje się o ś r o d k i e m s y n k r e t y z m u żydowskiego. C h o c i a ż księgi Starego Testamentu n i e zawierają treści sensu stricto filozo ficznej, to n i e k t ó r e tezy, j a k okazało się w historii, mogą s t a n o w i ć filozoficzną inspirację. W o k r e s i e t e g o silnego o d d z i a ł y w a n i a k u l t u r powstają księgi n i e n a leżące d o k a n o n u i księgi a p o k r y f i c z n e , w k t ó r y c h m o ż n a o d n a l e ź ć w y r a ź n e ry sy g r e c k i e . N a l e ż ą d o nich IV Księga Machabejska zawierająca m o t y w y s t o i c k i e czy p s e u d o s a l o m o n o w a Księga Mądrości. W p ł y w y g r e c k i e zaznaczają się silnie w ó w c z e s n y c h s e k t a c h ż y d o w s k i c h . W e d l e Józefa F l a w i u s z a w II w. p r z e d C h r y s t u s e m działały trzy t a k i e s e k t y : fa r y z e u s z e , s a d u c e u s z e i esseńczycy. Infiltracja g r e c k a d o t y c z y g ł ó w n i e s e k t y e s s e ń c z y k ó w . R o z k w i t a w niej o k u l t y z m nawiązujący d o orfizmu i p i t a g o r e i z m u , z k t ó r e g o z a p e w n e w y w o d z i się kabała. U e s s e ń c z y k ó w w y s t ę p u j e n a u k a o n i e ś m i e r t e l n e j d u s z y l u d z k i e j , która p r e e g z y s t u j e , p o t e m znajduje się w w i ę z i e n i u ciała, czyli w g r o b i e z m y s ł ó w i o d b y w a w ę d r ó w k ę w c i e l e ń . I n a c z e j n i e c o k s z t a ł t o w a ł y się w p ł y w y g r e c k i e u t e r a p e u t ó w , k t ó r z y sta nowili p e w i e n rodzaj k o n t e m p l a c y j n e g o z a k o n u działającego w E g i p c i e . J e d y n y m ź r ó d ł e m informacji o ich działalności j e s t t r a k t a t F i l o n a O życiu kontempla cyjnym (riepi xo\) p i c o OecopTyctKO-o). U t e r a p e u t ó w pojawia się p o s t u l a t życia t e o r e t y c z n e g o , c e c h u j e ich m i s t y c y z m , są w i z j o n e r a m i i a s c e t a m i p r z y g o t o w u jącymi się d o wizji Boga. M o ż l i w e , ż e znaczący w p ł y w na ich w i e r z e n i a miał p i t a g o r e i z m i myśl k a p ł a n ó w e g i p s k i c h . W p o ł o w i e II w. p r z e d C h r y s t u s e m działa Ż y d grecki, p e r y p a t e t y k Arys t o b u l z A l e k s a n d r i i . Był o n p i e r w s z y m p r z e d s t a w i c i e l e m s y n k r e t y z m u ż y d o w s k i e g o w filozofii. A r y s t o b u l uważał, że cała filozofia g r e c k a (Pitagoras, S o k r a tes, P l a t o n ) czerpała obficie z Pisma Świętego. T e n pogląd silnie zaważył na m y śli c h r z e ś c i j a ń s k i e j .
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
214
1. Filon z Aleksandrii F i l o n z A l e k s a n d r i i (ur. w 25 r. p r z e d C h r y s t u s e m , t w 4 0 r. p o C h r y s t u s i e ) . P o chodził z e z n a k o m i t e g o ż y d o w s k i e g o rodu k a p ł a ń s k i e g o . W i e m y , ż e w roku 4 0 po Chrystusie pojechał do R z y m u jako wysłannik aleksandryjskich Ż y d ó w do cesarza Kaliguli. Kolonia ż y d o w s k a w A l e k s a n d r i i była g ł ę b o k o p r z e p o j o n a k u l t u r ą g r e c ką. Biblię czytało się t a m j u ż w p r z e k ł a d z i e g r e c k i m i, p o d o b n i e j a k H o m e r a , Pismo Święte i n t e r p r e t o w a n o a l e g o r y c z n i e . L i c z n e p i s m a F i l o n a są o d b l a s k i e m ż y d o w s k o - a l e k s a n d r y j s k i e j atmosfery. O d n a j d z i e m y w nich cały s z e r e g poglą d ó w z a c z e r p n i ę t y c h z filozofii g r e c k i e j , zwłaszcza p l a t o n i z m u i s t o i c y z m u , a t a k ż e e l e m e n t y g r e c k i e j religii. U E u z e b i u s z a z C e z a r e i z a c h o w a ł się k a t a l o g p i s m F i l o n a i d z i ę k i t e m u w i e m y , k t ó r e z j e g o dzieł zaginęły. W s z y s t k i e p i s m a F i l o n a m o ż e m y u ł o ż y ć w trzy g r u p y o b e j m u j ą c e p i s m a filozoficzne, k o m e n t a r z e d o P i ę c i o k s i ę g u oraz pisma historyczno-apologetyczne. B a r d z o z n a m i e n n a dla F i l o n a j e s t alegoryczna i n t e r p r e t a c j a Pisma Święte go F i l o n w t a k w i e l k i m s t o p n i u p o s t r z e g a j e w ś w i e t l e greckiej tradycji filozo ficznej, ż e w y k ł a d a w s z y s t k o z p e r s p e k t y w y d z i e j ó w c z ł o w i e k a wyzwalającego d u c h a z w i ę z ó w ciała. J e d n a k c z ł o w i e k zajmuje F i l o n a t y l k o u b o c z n i e . W j e g o s y s t e m i e filozo ficznym n a c z e l n e m i e j s c e p r z y n a l e ż n e j e s t B o g u , k t ó r y s t a n o w i n i e k r e s , lecz p u n k t wyjścia c a ł e g o o b r a z u rzeczywistości. B ó g w e d l e F i l o n a j e s t t r a n s c e n d e n t n y , i c h o c i a ż j e s t poza ś w i a t e m , to rządzi n i m od w e w n ą t r z . P o n a d t o j e s t najogólniejszy (xó yeviKCÓTaTOv), j e s t b y t e m (TÓ ov) i j e s t najdoskonalszy. B ó g j e s t poza p o z n a n i e m , w w y n i k u c z e g o c z ł o w i e k m o ż e j e d y n i e w i e d z i e ć , ż e ist nieje, ale n i e w i e , c z y m O n jest. F i l o n j e s t t a k g ł ę b o k o p r z e j ę t y z a s a d n i c z y m d u a l i z m e m rzeczywistości, ż e w p r o w a d z a go k o n s e k w e n t n i e w s z ę d z i e , b u d u j ą c p r z e c i w s t a w i e n i a Boga świata, d u c h a - m a t e r i i , d o b r a - zła. Z t e g o d u a l i z m u p ł y n i e p r z e k o n a n i e , ż e Bóg n i e m o ż e b e z p o ś r e d n i o tworzyć całego świata m a t e r i a l n e g o . W o b e c t e g o stworzenie świata materialnego mogło być tylko pośrednie, a Bóg nie jest bez p o ś r e d n i m stwórcą świata, lecz stwórcą idei. P o d w p ł y w e m P l a t o n a F i l o n o d r z u c a s t w o r z e n i e ex nihilo. N a t o m i a s t n a u k ę o i d e a c h , k t ó r e i n t e r p r e t u j e j a k o b o ż e myśli, z n a j d u j e j u ż u Mojżesza. I d e e - m y ś l i są b o ż y m i siłami (5uvd|ieic, X,óyot), u t o ż s a m i a n y m i p r z e z F i l o n a z aniołami. N a j w a ż n i e j s z y m i z nich są siła stwórcza (TtourtiKTi) i władcza (fkxaiAiKf]) T e i d e e - m y ś l i - s i ł y - a n i o ł o w i e s t a n o wią r a z e m d w ó r boży, przy p o m o c y k t ó r e g o B ó g u k s z t a ł t o w a ł świat z m a t e r i i . N a p o d s t a w i e n a u k i o i d e a c h tworzy F i l o n własną, b a r d z o swoistą k o n c e p c j ę L o g o s u . O g ó ł b o ż y c h idei (myśli, sił) j e s t to L o g o s . D o p i e r o L o g o s j a k o z e s p ó ł idei, c z y i d e a idei, j e s t p r a w d z i w y m p o ś r e d n i k i e m . I d e e n a z y w a F i l o n m ł o d s z y m s y n e m b o ż y m , a świat idei (ó E K TCOV i5£cov KÓO|ioc) m a s w e właści w e m i e j s c e w L o g o s i e , t a k j a k plan miasta m a s w e m i e j s c e w d u s z y b u d o w n i c z e g o . L o g o s j e s t w e d l e F i l o n a starszym s y n e m b o ż y m , mądrością bożą. P o n i e -
215
VI. Synkretyzm żydowski
w a ż B ó g stwarza za p o ś r e d n i c t w e m L o g o s u , z a t e m L o g o s s p e ł n i a u F i l o n a rolę platońskiego Demiurga. Ż y d o w s k i e p o j ę c i e Boga w y w i e r a o g r o m n y w p ł y w na u j ę c i e L o g o s u przez Filona. Chociaż widać u niego p e w n e wahania między rozumieniem L o gosu j a k o s u b s t a n c j i i j a k o osoby, j a k się w y d a j e , L o g o s w wizji F i l o n a j e s t j e d n a k osobą boską. C h o c i a ż t r u d n o tę k w e s t i ę j e d n o z n a c z n i e rozstrzygnąć, to m o ż n a sądzić, ż e E w a n g e l i a św. J a n a z u ż y t k o w u j e t e r m i n o l o g i ę F i l o n a , n a z y wając J e z u s a C h r y s t u s a L o g o s e m . Z a p o ś r e d n i c t w e m L o g o s u Bóg dociera d o materii^ która stanowi przeciw legły Bogu kraniec b y t u . Filon uważa, że o d w i e c z n a materia j e s t n i e b y t e m i ź r ó d ł e m w s z e l k i e g o zła w świecie. L o g o s - Z b a w c a umożliwia Bogu dotarcie d o świata m a t e r i a l n e g o i stanowi dla niektórych b y t ó w p o m o s t umożliwiający uciecz k ę z e świata zła i n i e b y t u , a z a t e m przejście z n i e b y t u do bytu, czyli d o Boga. W t e n s p o s ó b krystalizuje się u F i l o n a o b r a z całej rzeczywistości, k t ó r y można nazwać schematem aleksandryjskim . 186
Bóg I Logos (idee) i świat m a t e r i a l n y S c h e m a t t e n w y r a ż a g r a d u a l i z m t y p o w y dla F i l o n a i całej s p e k u l a c j i a l e k s a n d r y j s k i e j . P o d o b n i e j a k to było u P l a t o n a i w i n n y c h w i e l k i c h s y s t e m a c h fi lozoficznych, s t r u k t u r a k o s m o s u o d p o w i a d a w p e w i e n s p o s ó b s t r u k t u r z e d u s z y ludzkiej. Filon wyróżnia w człowieku: rozum
l logos
Ź r ó d ł e m słabości l u d z k i e g o p o z n a n i a są ciało i zmysły. W ł a ś n i e z racji z m y s ł o w o ś c i , c z ł o w i e k n i e j e s t z d o l n y d o p e ł n e g o p o z n a n i a rzeczywistości o w ł a s n y c h siłach. L o g o s w c z ł o w i e k u j e s t s t o p n i e m u m o ż l i w i a j ą c y m dojście d o n a j w y ż s z e g o , d o s t ę p n e g o c z ł o w i e k o w i p o z n a n i a . S t a n o w i i n t e l e k t niższy, d y s k u r s y w n y w s t o s u n k u d o r o z u m u , który p o z w a l a u r z e c z y w i s t n i ć p o z n a n i e naj wyższe: Ale jest jeszcze bardziej oczyszczony i doskonalszy umysł, wtajemniczo n y w g ł ę b o k i e misteria, k t ó r y n i e na p o d s t a w i e rzeczy s t w o r z o n y c h p o znaje P r z y c z y n ę , j a k n a p o d s t a w i e c i e n i a p o z n a j e m y rzecz trwałą, ale p r z e l a t u j e n a d t y m , co j e s t s t w o r z o n e , i osiąga wyraźną wizję b y t u n i e
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii,
t. I, s. 164.
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
216
s t w o r z o n e g o i za p o ś r e d n i c t w e m t e g o ż m o ż e p o z n a ć i s a m b y t , i j e g o c i e ń , to z n a c z y L o g o s i świat o b e c n y . 1 8 7
F i l o n , p o d o b n i e j a k p o t e m neoplatonicy, d o s t r z e g a m o ż l i w o ś ć z j e d n o c z e n i a c z ł o w i e k a z B o g i e m p r z e z p o z n a n i e . W m i a r ę u d u c h o w i e n i a c z ł o w i e k za p o ś r e d n i c t w e m L o g o s u m o ż e osiągnąć p o z n a n i e r o z u m o w e , d z i ę k i k t ó r e m u d o j d z i e d o z j e d n o c z e n i a z B o g i e m . J e d n a k skoro p o z n a n i e Boga j e s t m o ż l i w e t y l k o dla d u c h ó w c z y s t y c h , to c z ł o w i e k , b y osiągnąć z e s p o l e n i e z o s o b o w y m B o g i e m , m u s i w s p i ą ć się na w y s o k i s t o p i e ń u d u c h o w i e n i a . W t e d y d o p i e r o m o ż e osiągnąć swój najwyższy cel, j a k i m j e s t ogląd Boga. N i e m o ż l i w e " J e s t to j e d n a k na s t o p n i u działania p o z n a w c z e g o logosu. D o p i e r o r o z u m z d o l n y j e s t w y p r o w a d z i ć c z ł o w i e k a p o z a w i e d z ę . Poznając r o z u m e m , c z ł o w i e k z y s k u j e e s t e t y c z n y i t e l e o l o g i c z n y ogląd świata i zbliża się d o i n t e l e k t u a l n e g o ujęcia rzeczywistości b ó s t w a w niej s a m e j . D z i e j e się to p r z e z u p o d o b n i e n i e się d o Boga. By się o n o d o k o n a ł o , c z ł o w i e k m u s i w z n i e ś ć się p o n a d s i e b i e , z a t o p i ć się w B o g u , d o c h o d z ą c d o c a ł k o w i t e g o u d u c h o w i e n i a . D z i e j e się to w e k s t a z i e , d z i ę k i k t ó r e j c z ł o w i e k o p u s z c z a swą cielesną n a t u r ę .
Filon Aleksandryjski, Pisma, 1.1, Alegorie praw, III, 100, przekł. L. Joachimowicz, s. 157.
R O Z D Z I A Ł VII
Neopitagoreizm G e n e z a n e o p i t a g o r e i z m u nie jest jasna. Pitagoreizm p i e r w o t n y wygasł j u ż w IV w. przed C h r y s t u s e m N i e stworzył on szkoły, w w y n i k u czego nie utrwaliła się pita gorejska tradycja. D o p i e r o w I w. przed C h r y s t u s e m m a miejsce o d r o d z e n i e się pitagoreizmu, a Aleksandria i R z y m stają się w a ż n y m i ośrodkami pitagorejskimi. N e o p i t a g o r e i z m s t a n o w i p e w n ą o d m i a n ę s y n k r e t y z m u zespalającego e l e m e n t y p l a t o ń s k i e , s t o i c k i e i p e r y p a t e t y c k i e . W a ż n y e t a p w rozwoju n e o p i t a g o r e i z m u stanowił ś r e d n i s t o i c y z m r e p r e z e n t o w a n y p r z e z Panajtiosa i P o s e j d o niosa. W e d ł u g C y c e r o n a za o d n o w i c i e l a p i t a g o r e i z m u w p i e r w s z e j p o ł o w i e I w. przed C h r y s t u s e m uchodzi Nigidius Figulus. Występuje u niego bardzo typo w e dla t e g o k i e r u n k u p o ł ą c z e n i e m i s t y k i z uczoną erudycją. W czasie t y m krąży t e ż s z e r e g p i s m p s e u d o p i t a g o r e j s k i c h , w k t ó r y c h p e w n e myśli s t a r o p i t a g o r e j s k i e giną w p o w o d z i e l e m e n t ó w b a r d z o r o z m a i t e g o p o c h o d z e n i a . Pojawiają się w t y m o k r e s i e p r z y p i s y w a n e Pitagorasowi p o e m a t y Złote wiersze (Xp\xróc Xóyoc) i Święty poemat ('Iepóc kóyoc). L e g e n d a p i t a g o r e j s k a miała b a r d z o w y b i t n e g o apostoła w o r y g i n a l n e j p o staci A p o l l o n i u s z a z T y a n y (I w. p o C h r y s t u s i e ) . T e n gorliwy apostoł p i t a g o r e i z m u , o k u l t y s t a , teozof, p o d r ó ż n i k zyskał s o b i e sławę maga i szarlatana. P r z e w ę drował w i e l e krajów B l i s k i e g o W s c h o d u i z b i e g i e m czasu utrwaliła się j e g o l e g e n d a c u d o t w ó r c y , p r o r o k a , a n a w e t w c i e l o n e g o b ó s t w a . I n t e r e s o w a ł a go m i s t y k a p i t a g o r e j s k a o p a r t a na s p e k u l a c j a c h liczbowych. Był a u t o r e m p o c z y t n e g o Żywota Pitagorasa (Ili^ayópo-o pioc). P r a g n ą c s p r o s t o w a ć złą o p i n i ę narosłą w o k ó ł o s o b y A p o l l o n i u s z a , z p o c z ą t k i e m I I I w. j e d e n z p ó ź n i e j s z y c h w y z n a w c ó w p i t a g o r e i z m u F l a w i u s z F i l o strat p i s z e literacko b a r w n y i c i e k a w y ż y w o t Apolloniusza. T w o r z ą c a się w t e n s p o s ó b l e g e n d a p r z e d s t a w i a ł a go j a k o w c i e l e n i e b ó s t w a , co z kolei skłaniało chrześcijan d o p r z e k o n a n i a , że biografia n a p i s a n a p r z e z Filostratosa z m i e r z a d o tego, by Apolloniusza przeciwstawić Chrystusowi. T r u d n o j e s t w t y m c a ł y m gąszczu p o d a ń i a n e g d o t ustalić p o g l ą d y A p o l loniusza. W y r ó ż n i a o n n a c z e l n e g o Boga i wylicza w i e l u b o g ó w w t ó r n y c h . T w i e r d z i , ż e b o g o m m n i e j s z y m m o ż n a i n a l e ż y s k ł a d a ć ofiary, ale z n a j w y ż s z y m B o g i e m n a l e ż y o b c o w a ć t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m r o z u m u , n i e wyrażając swej myśli w m o w i e i n i e składając M u ofiar. Rozkwitający w trzech pierwszych wiekach po Chrystusie neopitagore izm rozwija p r z e d e w s z y s t k i m m i s t y k ę liczb. J e d e n z p r z e d s t a w i c i e l i t e g o k i e r u n k u M o d e r a t o s z G a d e s uważał, że d a w n i pitagorejczycy p r z e d s t a w i a l i n a u k ę Pitagorasa s y m b o l i c z n i e za p o m o c ą z n a k ó w liczbowych, g d y ż była o n a z b y t trudna do wyrażenia w mowie potocznej. Wedle Moderatosa pitagorejskie spe kulacje l i c z b o w e n i e są n i c z y m i n n y m j a k symboliczną metafizyką, a ściślej, p r z e m i e n i o n ą w s p e k u l a c j ę liczbową metafizyką p l a t o ń s k i e g o Parmenidesa.
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
218
T a k i j e s t w ł a ś c i w y s e n s arytmologii M o d e r a t o s a , w k t ó r e j w y s t ę p u j e j u ż , podstawowe w neoplatonizmie, pojęcie Prajedni i szeregu jedni p o c h o d n y c h , oraz myśl, ż e za p o m o c ą liczb m o ż l i w e j e s t przejście od świata c i e l e s n e g o d o rzeczywistości p o z a z m y s ł o w e j . M y ś l t ę rozważa w II w. N i k o m a c h z G e r a z y w swej teologii a r y t m e t y c z n e j . Liczby, t a k j a k i d e e , istnieją w u m y ś l e b o ż y m j e s z c z e p r z e d z a i s t n i e n i e m p o s z c z e g ó l n y c h rzeczy. N i k o m a c h w y k a z u j e wyraźną s k ł o n n o ś ć d o s p e k u l a c j i l i c z b o w e j , k t ó r a o b j a w i a się w s t a r o p i t a g o r e j s k i m p r z e c i w s t a w i e n i u j e d n o ś c i i dwoistości, i p o d k r e ś l a n i u p o d s t a w o w e j roli j e d n o ś c i . J e d n a k ż e granica m i ę d z y n e o p i t a g o r e i z m e m a rozwijającym się w p i e r w szych w i e k a c h p o C h r y s t u s i e p l a t o n i z m e m j e s t b a r d z o t r u d n a d o o k r e ś l e n i a , g d y ż o b a n u r t y są s o b i e b l i s k i e .
R O Z D Z I A Ł VIII
Średni platonizm W e p o c e o g ó l n e g o s y n k r e t y z m u i e k l e k t y z m u d o c h o d z i d o głosu tzw. ś r e d n i platonizm. Jest on k i e r u n k i e m e k l e k t y c z n y m obejmującym e l e m e n t y perypatetyckie, stoickie, neopitagorejskie i sceptyczne. P o w i e l k i m r o z k w i c i e s t o i c y z m u c e s a r s k i e g o w I w. p o C h r y s t u s i e , stoi c y z m w II w. u s t ę p u j e n a rzecz p l a t o n i z m u . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o p o p u l a r n e go i e g a l i t a r n e g o s t o i c y z m u , zyskujący p r z e w a g ę p l a t o n i z m , b ę d ą c przyjazny n o w e m u ustrojowi c e n t r a l i z m u c e s a r s k i e g o , rozwija się w a t m o s f e r z e o t o c z o n e j n i m b e m w t a j e m n i c z e n i a mądrości. W o ś r o d k a c h p l a t o ń s k i c h r o z p a t r u j e się s z e reg t y p o w y c h dla t e g o k i e r u n k u z a g a d n i e ń , d o k t ó r y c h należą z a g a d n i e n i a m a t e m a t y c z n e , l o g i c z n e i m i s t y c z n e , k w e s t i e u p o d o b n i e n i a c z ł o w i e k a d o Boga oraz p r z e c i w s t a w i e n i e Boga i świata. T e n ostatni m o t y w w p ł y w a na to, że z m i e n i a się wizja świata, p r z y g o t o w u jąc powoli f u n d a m e n t p o d n e o p l a t o n i z m . Z a m i a s t stoickiej j e d n o ś c i świata, w p l a t o n i z m i e świat j e s t t y l k o t e a t r e m dla dziejów d u s z y i j e s t e s t w d u c h o w y c h . C z ł o w i e k n i e j e s t j u ż o ś r o d k i e m świata, lecz w c e n t r u m s y t u o w a n e są w coraz w i ę k s z y m s t o p n i u Bóg i d u c h y czyste. Raz p o raz o d z y w a się t a k ż e głos n a w o łujący d o dbałości o o r t o d o k s j ę platońską. W y n i k a to z tego, iż A k a d e m i a była p o d t y m w z g l ę d e m szczególnie narażona na u s t a w i c z n e załamania, p o n i e w a ż w p r z e c i w i e ń s t w i e d o i n n y c h szkół nie posiadała p i s m szkolnych (być m o ż e był to j e d e n z p o w o d ó w w i e l k i e g o wzrostu liczby k o m e n t a r z y d o Timajosa). M o ż n a sądzie, ż e z tej przyczyny p l a t o n i z m przez długi czas nie mógł stworzyć s y s t e m u i p r z y g o t o w y w a ł tylko e l e m e n t y , k t ó r e zostały scalone d o p i e r o p ó ź n i e j , w n e o p l a t o n i z m i e . T y m c z a s e m m n o ż ą się u c z o n e k o m e n t a r z e d o dialogów p l a t o ń s k i c h . T w o r z y się szkolny tok p l a t o n i z m u , który w w i ę k s z y m s t o p n i u niż dzieła s a m e go P l a t o n a był ź r ó d ł e m znajomości p l a t o n i z m u u filozofów chrześcijańskich. W I w. p r z e d C h r y s t u s e m E u d o r o s z A l e k s a n d r i i w y p r a c o w u j e n a u k ę o c e l u e t y c z n y m . Z g o d n i e z p l a t o ń s k i m Teajtetem E u d o r o s p o w i a d a , ż e cel (zzkoq) w e t y c e to „ u p o d o b n i e n i e się d o Boga, w e d ł u g m o ż n o ś c i " (ópoicoaic 0£u) K a r a xó 8 w a x ó v ) . W e d l e E u d o r o s a Pitagoras, S o k r a t e s i P l a t o n są w t y m p u n k c i e t e g o s a m e g o z d a n i a . E u d o r o s p r z e p r o w a d z a t a k ż e s p e k u l a c j e na t e m a t j e d n o ś c i , w k t ó r y c h z n a j d u j e się w i e l e e l e m e n t ó w n e o p i t a g o r e j s k i c h na p o d ł o żu e k l e k t y c z n y m . 188
P o d o b n y w s w y c h p o g l ą d a c h d o E u d o r o s a był żyjący w R z y m i e G r e k , n a d w o r n y astrolog cesarza T y b e r i u s z a , Trazyllos, który d o k o n a ł s ł y n n e g o p o d z i a ł u d i a l o g ó w p l a t o ń s k i c h na d z i e w i ę ć tetralogii.
Platon, Teajtet, 176 b, przekł. W. Witwicki, s. 79.
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
220
1. Plutarch z Cheronei G ł ó w n ą postacią ś r e d n i e g o p l a t o n i z m u j e s t P l u t a r c h z C h e r o n e i w Beocji (lata 4 5 - 1 2 5 p o C h r y s t u s i e ) . W roku 6 6 p o C h r y s t u s i e s t u d i u j e w A t e n a c h u p l a t o n i k a A m m o n i o s a . P o d c z a s tych s t u d i ó w poza filozofią p o z n a j e m a t e m a t y k ę i r e t o r y k ę . D u ż o p o d r ó ż u j e , c z ę s t o b y w a w R z y m i e . Bierze c z y n n y u d z i a ł w życiu p u b l i c z n y m , p e ł n i ą c f u n k c j e w administracji r z y m s k i e j prowincji A c h a ją, w zarządzie s w e g o m i a s t a oraz w D e l f a c h j a k o k a p ł a n Apollina. P l u t a r c h w y k a z y w a ł się n i e z w y k ł ą płodnością pisarską. W y k a z j e g o dzieł z a w i e r a p i s m a filozoficzne o b e j m u j ą c e e g z e g e z ę p i s m P l a t o n a , p o l e m i k ę z e s t o i k a m i i e p i k u r e j c z y k a m i , dzieła z z a k r e s u k o s m o l o g i i i astrologii, p s y c h o l o gii, e t y k i , r o z w a ż a n i a p o l i t y c z n o - s p o ł e c z n e i p e d a g o g i c z n e . T w o r z y t a k ż e k o n solacje oraz p i s m a religijne. Filozofia P l u t a r c h a j e s t s w o i s t y m e k l e k t y z m e m o p a r t y m na p o d ł o ż u pla tońskim, nawiązującym też do Ksenokratesa, który stanowi źródło pitagorei zmu i tendencji mistycznych. W teologii P l u t a r c h a w y s t ę p u j ą d w i e o s t a t e c z n e przyczyny, k t ó r y m i są p r z y c z y n a w s z e l k i e g o d o b r a i w s z e l k i e g o zła. P o m i ę d z y B o g i e m i ś w i a t e m m a t e r i a l n y m w y s t ę p u j ą b y t y p o ś r e d n i e , t a k i e j a k d u s z a świata i d e m o n y . T e o l o g i ę P l u t a r c h a c h a r a k t e r y z u j e p o z y t y w n y s t o s u n e k d o w s z e l k i e j religii. U w a ż a o n , ż e w s z y s t k i e w i e r z e n i a i k u l t y są w y n i k i e m działania L o g o s u i p o d d a n e j e d n e j O p a t r z n o ś c i (7tpóvoia). W r ó ż n y c h , o b c y c h k u l t a c h d o s z u k u j e się P l u t a r c h s e n su filozoficznego, i n t e r p r e t u j ą c ryty a l e g o r y c z n i e (zwłaszcza w p i ś m i e O Izydzie i Ozyrysie), by w t e n s p o s ó b w z b o g a c i ć religię grecką o m i t y w s c h o d n i e . W k o s m o l o g i i i psychologii P l u t a r c h o d s t ę p u j e od o r t o d o k s y j n e g o p l a t o n i z m u t w i e r d z ą c , ż e liczba ś w i a t ó w r ó w n a j e s t liczbie e l e m e n t ó w . W n a u c e o d u s z y u P l u t a r c h a mieszają się p o g l ą d y p l a t o ń s k i e z a r y s t o t e l e s o w s k i m i . O ile b a r d z i e j b o s k a j e s t d u s z a (\|/i)%fi) od ciała, o tyle d o s k o n a l s z y j e s t u m y s ł (vouc) od d u s z y (\|/\)%TI). P o d o b n i e w i ę c j a k M a r e k A u r e l i u s z , dzieli P l u t a r c h c z ł o w i e ka na ciało ( a ó p a ) , d u s z ę (\|A)XT0, u m y s ł (vouc). W j e g o filozofii p s y c h o l o g i a wiąże się z kosmologią, p o n i e w a ż p o c h o d z e n i e ciała w y w o d z i z Z i e m i , d u s z y z Księżyca, a u m y s ł u z e Słońca. O r y g i n a l n a j e s t n a u k a P l u t a r c h a o d w o j a k i e j śmierci. D u s z a o d r y w a się od ciała w chwili p i e r w s z e j śmierci i z a c z y n a w ę d r ó w k i a s t r a l n e , udając się na K s i ę ż y c , g d z i e p r z e b y w a j a k o d e m o n . T a m n a s t ę p u j e p o o k r e ś l o n y m czasie w t ó r a ś m i e r ć i od d u s z y o d r y w a się u m y s ł . Z m a r ł a d u s z a zostaje na K s i ę ż y c u , a u m y s ł w r a c a d o Słońca, z k t ó r e g o p o c h o d z i . W etyce wykazuje Plutarch d u ż e podobieństwa do arystotelizmu i wal czy z e s t o i c y z m e m . D l a c n o t y i s t o t n y j e s t umiar, a nad u c z u c i a m i n a l e ż y z a p a n o w a ć , a n i e j e w y p l e n i a ć . P l u t a r c h w s k a z u j e na s p r z e c z n o ś c i t k w i ą c e w n a u c e s t o i c k i e j , n a p r z y k ł a d na p r z e k o n a n i e , ż e n a j w y ż s z y m d o b r e m j e s t u p o d o b n i e n i e się d o natury, g d y t y m c z a s e m s a m a n a t u r a n a l e ż y d o rzeczy o b o jętnych.
VIII. Średni platonizm
221
2. Inni przedstawiciele średniego platonizmu Ś r e d n i p l a t o n i z m n i e jest s ł a b y m i u b o c z n y m n u r t e m . N a l e ż y raczej u z n a ć , ż e j e s t on, p o d o b n i e jak ś r e d n i stoicyzm, z d e c y d o w a n i e za mało d o c e n i a n y w d z i e jach filozofii. T y m c z a s e m n u r t t e n tworzy p o d w a l i n y n e o p l a t o n i z m u . D o ogól n y c h rysów filozofowania w t y m okresie należy to, iż coraz częściej zaczyna się ujawniać troska o u s y s t e m a t y z o w a n i e i o d y d a k t y c z n e o p r a c o w a n i e p l a t o n i z m u . Pojawiają się wstępy, zarysy, w p r o w a d z e n i a i i n n e dzieła o t y m c h a r a k t e r z e . T e o n z e S m y r n y , k t ó r y żyje za czasów cesarza H a d r i a n a , p i s z e m a t e m a t y c z n e w p r o w a d z e n i e d o s t u d i u m P l a t o n a . Zaznaczają się w n i m w p ł y w y P o s e j d o n i o s a i i n n y c h k o m e n t a r z y d o Timajosa, k t ó r y j u ż w ó w c z a s w y r a ź n i e wybija się p o n a d w s z y s t k i e i n n e dialogi. W p i e r w s z e j p o ł o w i e I I w. p o C h r y s t u s i e działa w A t e n a c h Gajos, k t ó r y pisze Wprowadzenie do dogmatów Platona ('YrcoTWKÓaeic I1XXXT(OVIK(OV 8oypxxT(ov). W oparciu o Teajteta i Państwo Gajos twierdzi, ż e s p r a w i e d l i w o ś ć i c n o t a mają s w e źródło w u p o d o b n i e n i u się d o Boga. J e g o u c z n i e m w A t e n a c h był Albinos. O n to z a p e w n e był w y d a w c ą n a p i s a n e g o p r z e z Gajosa Wprowadzenia do dogmatów Platona. P o n a d t o , A l b i n o s p i sze Didaskalikos (Aóyoc 8ioaoKaA,iKÓc TG)V nAxxT(ovoc 5oy|ićtTC0v), W k t ó r y m d a wał s y s t e m a t y c z n y p r z e g l ą d n a u k i p l a t o ń s k i e j . D z i e ł o to p o k a z u j e , j a k b a r d z o s y n k r e t y c z n y był ó w c z e s n y p l a t o n i z m . A l b i n o s o k r e ś l a filozofię b ą d ź p o stoicku, b ą d ź t e ż p o p l a t o ń s k u j a k o o d e r w a n i e się i o d d a l e n i e d u s z y od ciała (A/óatę Kai Ttepiaytoyfi \|fDxf|c <X7tó au)|iaT O C ) . P o z a stoickimi zaznaczają się w j e g o filozofii w y r a ź n i e w p ł y w y arystotelejs k i e w teologii i e t y c e . I d e e u w a ż a Albinos za myśli b o ż e . N a m a r g i n e s i e teorii idei powstają f u n d a m e n t y p o d n e o p l a t o ń s k i e hipostazy: j e d n o (ev), u m y s ł (voi)c), d u s z a (\\fv%r\). Świat, j a k twierdzi on w b r e w P l u t a r c h o w i , a idąc za K s e n o k r a t e s e m , j e s t u f o r m o w a n y od z a w s z e . W p r z e d s t a w i a n e j p r z e z Albinosa teorii c z ł o w i e k a mieszają się e l e m e n t y p l a t o ń s k i e , a r y s t o t e l e j s k i e i stoickie. W e t y c e głosi o n t e o r i ę w z a j e m n e g o p o wiązania w s z y s t k i c h c n ó t . W d z i e d z i n i e życia s p o ł e c z n e g o p l a t o ń s k i e t e o r i e p o lityczne A l b i n o s p o s t r z e g a z p e r s p e k t y w y arystotelejskiej. A p u l e j u s z urodził się w M a d a u r z e w N u m i d i i w roku 125 p o C h r y s t u s i e . P i s z e O bogu Sokratesa (De deo Socratis) i O dogmacie Platona (De Platone et eius dogmate). Z a c h o d z i ścisła łączność m i ę d z y t e k s t e m A p u l e j u s z a O dogmacie Platona a p o g l ą d a m i Gajosa, na p o d s t a w i e której m o ż n a w n i o s k o w a ć o p e w n y m p o k r e w i e ń s t w i e A p u l e j u s z a z A l b i n o s e m , chociaż n i e m o ż n a j e d n o z n a c z n i e stwier dzić, czy obaj byli b e z p o ś r e d n i m i u c z n i a m i Gajosa. Z p i s m A p u l e j u s z a m o ż n a w n i o s k o w a ć , ż e Gajos p r z y j m o w a ł tradycyjny podział filozofii na logikę, fizykę i e t y k ę . U z n a w a ł , ż e świat j e s t o d w i e c z n y , Bóg t r a n s c e n d e n t n y , dający się o k r e ślić p r z e z d w i e n e g a c j e (ani dobry, ani zły) j a k j e d n o w Parmenidesie P l a t o n a , m o ż l i w y d o p o z n a n i a p r z e z a b s t r a k c j ę l u b p r z e z analogię.
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
222
D o w a ż n i e j s z y c h postaci w ś r ó d działających w II w. p l a t o n i k ó w n a l e ż y N i k o s t r a t o s , k t ó r y p r z e d s t a w i a a p o r i e d o t y c z ą c e arystotelejskich kategorii. Plat o n i k i e m w a l c z ą c y m z a r y s t o t e l i z m e m j e s t A t t i k o s . Walczy o n z t y m i , k t ó r z y dopuszczają m o ż l i w o ś ć j e d n o c z e n i a p l a t o n i z m u z a r y s t o t e l i z m e m . J e s t to p r z e j a w reakcji p r z e c i w e k l e k t y z m o w i , k t ó r y p a n o w a ł w A k a d e m i i od czasów A n tiocha z A s k a l o n u . A t t i k o s głosi, że d o szczęścia n i e są p o t r z e b n e d o b r a z e w n ę t r z n e . T w i e r d z i t e ż , że świat m a p o c z ą t e k w czasie i rządzi n i m O p a t r z n o ś ć . P o n a d t o u w a ż a , ż e A r y s t o t e l e s zaprzeczył n i e ś m i e r t e l n o ś c i duszy. M i m o walki z a r y s t o t e l i z m e m w i m i ę P l a t o n a , p l a t o n i z m A t t i k o s a n i e był j e d n o r o d n y , lecz p r z e n i k n i ę t y w i e l o m a e l e m e n t a m i stoickimi. K o l e j n y m filozofem z k r ę g u p l a t o n i k ó w działających w II w. j e s t H e r p o kration z Argos, k t ó r y k o m e n t u j ą c Timajosa wyróżnił trzy bóstwa: d w o j a k i e g o d e m i u r g a (7t(XTip i jcoiTyrnę) oraz świat. Zło w e d l e H e r p o k r a t i o n a m a s w e źródło w cielesności. D o tego zastępu średnich platoników należy również sławny wróg chrze ścijan C e l s u s , a u t o r p o l e m i k i z c h r z e ś c i j a ń s t w e m z a t y t u ł o w a n e j Prawdziwe stó wo ('AAriOfic A,óyoc). W swoich p o g l ą d a c h głosi o n t r a n s c e n d e n c j ę Boga i p r z e k o n a n i e , że m a t e r i a j e s t ź r ó d ł e m zła. W y p o w i e d z i C e l s u s a wskazują na dużą s y m p a t i ę ich a u t o r a d o s t o i c y z m u . S p o ś r ó d z a c h o w a n y c h f r a g m e n t ó w p i s m p l a t o ń s k i c h z k o ń c a II w. naj z n a m i e n i t s z e są u r y w k i p i s m N u m e n i u s z a z A p a m e i w Syrii. J e s t o n wyrazicie l e m t a k t y p o w e g o dla e p o k i s y n k r e t y z m u , ż e t r u d n o rozstrzygnąć, czy j e s t plat o n i k i e m , czy n e o p i t a g o r e j c z y k i e m . W y d a j e się j e d n a k , ż e s a m u w a ż a s i e b i e za n e o p i t a g o r e j c z y k a , p o n i e w a ż t w i e r d z i , że P l a t o n całą swą m ą d r o ś ć zaczerpnął od Pitagorasa. E l e m e n t y p i t a g o r e j s k i e i p l a t o ń s k i e są p o ł ą c z o n e u N u m e n i u s z a z wiarą, iż ź r ó d ł e m p l a t o n i z m u j e s t Biblia. P l a t o n j e s t j e g o z d a n i e m m ó w i ą c y m p o a t t y c k u M o j ż e s z e m (Mcouafic draiciC(ov). N u m e n i u s z p r a g n i e w y p r a c o w a ć a u t o n o m i c z n y p l a t o n i z m i coraz wyraźniej zarysowuje się w j e g o k o n c e p c j i n e o p l a t o ń s k i o b r a z świata. N u m e n i u s z p r z y j m u j e troistość b ó s t w : czystą, pierwszą i n t e l i g e n c j ę , s t w ó r c ę d u c h ó w czystych (vouc - rcaTip), D e m i u r g a - s t w ó r c ę świata, k t ó r y j e s t d o b r y t y l k o d z i ę k i u c z e s t n i c t w u w p i e r w s z y m Bogu (7totT|Tric), oraz s a m świat (7rovn|ia). D u a l i z m zaznacza się b a r d z o silnie w n a u c e o c z ł o w i e k u . N u m e n i u s z przyjmuje w c z ł o w i e k u d w i e d u s z e - r o z u m n ą i b e z r o z u m n ą . W c i e l e n i e d u s z y u w a ż a za zło. D o k t r y n a N u m e n i u s z a jest c h a r a k t e r y s t y c z n a dla całego ś r e d n i e g o p l a t o n i z m u . C e c h u j e ją b o w i e m w s c h o d n i o - g r e c k i s y n k r e t y z m (u G r e k ó w natrafia m y na e l e m e n t y mądrości E g i p c j a n , Ż y d ó w , b r a m i n ó w , m a g ó w p e r s k i c h e t c ) , łączenie P l a t o n a z P i t a g o r a s e m , p o d k r e ś l e n i e t r a n s c e n d e n c j i Boga, przyjęcie p o ś r e d n i k a m i ę d z y B o g i e m i ś w i a t e m oraz z a o s t r z e n i e d u a l i z m u , mające m i e j sce zwłaszcza w antropologii.
R O Z D Z I A Ł IX
Arystotelizm C h o c i a ż rozkwit p l a t o n i z m u wywarł niezatarty w p ł y w na u m y s ł o w o ś ć pierwszych w i e k ó w naszej ery, b ł ę d n e b y ł o b y j e d n a k p r z e k o n a n i e , ż e w t y m o k r e s i e L i k e j o n przestał p u l s o w a ć ż y c i e m . O g ó l n y nawrót d o źródeł i d o p o g l ą d ó w założycie li p o s z c z e g ó l n y c h s y s t e m ó w przejawia się i w arystotelizmie. J u ż w II w. p r z e d C h r y s t u s e m rozpoczynają się e r u d y c y j n e p r a c e nad p i s m a m i Arystotelesa. N a j z n a k o m i t s z y m p r z e j a w e m tych prac jest dzieło d o k o n a n e (ok. 50 r. p r z e d C h r y s t u s e m ) p r z e z A n d r o n i k o s a z R o d o s , który był dziesiątym scholarcha P e r y p a t u . R o z p o c z y n a o n na wielką skalę prace filologiczne nad p i s m a m i Arystotelesa i T e ofrasta. Z b i e r a j e , p o r z ą d k u j e , kataloguje i wreszcie wydaje. E p o k o w y trud A n d r o n i k o s a umożliwił p o j a w i e n i e się całego szeregu w y b i t n y c h k o m e n t a t o r ó w . G d y u p o r z ą d k o w a n e zostały t e k s t y mistrza, przystąpiono d o wyjaśniania wielu zawartych w nich niejasnych w y p o w i e d z i . W p r ó b a c h konstrukcji s y s t e m u p e r y p a t e t y c k i e g o przeważała interpretacja materialistyczna. Źródła tej t e n d e n c j i m o ż na u p a t r y w a ć w t y m , iż z dzieł Arystotelesa zachowały się prawie wyłącznie p i sma s z k o l n e z najlepiej wypracowaną logiką. T a k a sytuacja kierowała prace k o m e n t a t o r ó w w k i e r u n k u d o c i e k a ń logicznych. A r y s t o t e l i z m , k t ó r e m u u d a ł o się p r z e c h o w a ć p i s m a s z k o l n e i s y s t e m a t y c z n e , był bliższy p i e r w o t n e j d o k t r y n i e , ulegając w z n a c z n i e m n i e j s z y m s t o p niu niż p l a t o n i z m , d u c h o w i s y n k r e t y z m u . Rozwija się j e d n a k m a t e r i a l i s t y c z n a i n t e r p r e t a c j a filozofii A r y s t o t e l e s a , która znalazła w s p a r c i e w k o n c e p c j i stoic kiej. Wyrazem tego zespolenia jest bardzo rozpowszechnione pseudoarystotelejskie p i s m o O świecie ( l l e p i KÓajioi)), w k t ó r y m z a u w a ż y ć m o ż n a silny w p ł y w P o s e j d o n i o s a . J e g o a u t o r a k c e n t u j e m o c n o h a r m o n i ę świata, a w z a k r e s i e t e o l o gii przejawia t e n d e n c j ę łączenia p o g l ą d ó w P e r y p a t u i Stoi. W i e l k i e d z i e ł o A n d r o n i k o s a s p o w o d o w a ł o p o j a w i e n i e się w i e l u a r y s t o t e lików, k t ó r z y w różny s p o s ó b u s t o s u n k o w y w a l i się d o s p u ś c i z n y t w ó r c y L i k e j o n u . J u ż u c z e ń A n d r o n i k o s a B o e t o s z S y d o n u o d s z e d ł od p o g l ą d u n a u c z y c i e l a i sądził, ż e w n a u c z a n i u filozofii n i e n a l e ż y r o z p o c z y n a ć od logiki, lecz od fizy ki, z g o d n i e z p r z e k o n a n i e m , ż e p i e r w s z e z n a t u r y są b y t y s z c z e g ó ł o w e , a n i e o g ó l n e , g a t u n k i zaś są to t y l k o pojęcia. W s p ó ł c z e s n y B o e t o s o w i był arystotelik Mikołaj z D a m a s z k u , przyjaciel cesarza A u g u s t a . Był o n a u t o r e m o g ó l n e g o t r a k t a t u o filozofii arystotelejskiej i komentarza do pism botanicznych. S e r i e k o m e n t a r z y rozciągających się na kilka w i e k ó w p o C h r y s t u s i e roz p o c z y n a żyjący za H a d r i a n a (pierwsza poł. II w. p o C h r y s t u s i e ) A d r a s t o s z Afrodyzji. W ślad za A n d r o n i k o s e m o d d a j e się o n s t u d i o m e r u d y c y j n y m (pracuje nad u s t a l e n i e m c h r o n o l o g i i p i s m Arystotelesa), u p r a w i a n a u k i s z c z e g ó ł o w e ( m a t e m a t y k ę i a s t r o n o m i ę ) , p i s z e k o m e n t a r z e d o A r y s t o t e l e s a i na p o d s t a w i e k o m e n t a r z a P o s e j d o n i o s a wyjaśnia Timajosa.
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
224
W i e l u b a r d z o w y b i t n y c h u c z o n y c h n a l e ż y w t y m o k r e s i e d o n u r t u arystot e l e j s k i e g o . J e s t w ś r ó d nich K l a u d i u s z P t o l e m e u s z , s ł y n n y geograf i a s t r o n o m , k t ó r y p o d w z g l ę d e m filozoficznym j e s t e k l e k t y k i e m , a czysty a r y s t o t e l i z m re p r e z e n t u j e w s w y m g ł ó w n y m d z i e l e MaGrpotTiKfi c w r a C i c z n a n y m p o d nazwą Ałmagest. D r u g i m a r y s t o t e l i k i e m j e s t s ł a w n y lekarz G a l e n , który pozostaje naj w y ż s z y m a u t o r y t e t e m l e k a r s k i m aż d o czasów n o w o ż y t n y c h . K o m e n t u j e o n pi s m a P l a t o n a , A r y s t o t e l e s a , Teofrasta i C h r y z y p a . Filozofię u w a ż a za n a j w y ż s z e d o b r o i u t o ż s a m i a z religią. W swych p o g l ą d a c h religijno-filozoficznych zbliża się d o s t o i c y z m u .
1. Aleksander z Afrodyzji N a j s t a r s z e z a c h o w a n e k o m e n t a r z e dzieł Arystotelesa p o c h o d z ą od działającego o k o ł o roku 200 p o C h r y s t u s i e A l e k s a n d r a z Afrodyzji. W i e l e j e g o t e k s t ó w zagi n ę ł o , ale p r z e t r w a ł y k o m e n t a r z e d o ksiąg A - A Metafizyki, d o księgi A Pierwszych Analityk, d o Topik, Meteorologii oraz O zmysłach i ich przedmiotach. Przypisywane A l e k s a n d r o w i k o m e n t a r z e d o dzieła O dowodach sofistycznych i d o ksiąg E - N Metafizyki są a u t o r s t w a Mikołaja z E f e z u (XI w.). A l e k s a n d e r pisze poza k o m e n t a rzami t r a k t a t y O duszy (Ilepi \|/i>xf|c) i O przeznaczeniu (riepi ei(iap(ievr|c). A l e k s a n d e r był u c z n i e m A r y s t o k l e s a z M e s s y n y , k t ó r y u t r z y m y w a ł , ż e in t e l e k t b i e r n y j e s t to rozwijająca się wraz z c z ł o w i e k i e m w ł a d z a , a i n t e l e k t c z y n ny jest wszystko przenikającym, boskim czynnikiem poznawczym. D r u g i m mi s t r z e m A l e k s a n d r a był H e r m i n o s , k t ó r y o d r z u c a ł arystotelejską n a u k ę o p i e r w szym, n i e r u c h o m y m Poruszycielu i przyjmował teorię Platona o wiecznie r u c h o m e j i poruszającej świat duszy. O b i e t e d o k t r y n y zaważyły na k o n c e p c j a c h A l e k s a n d r a , k t ó r y zajmował w latach 1 9 8 - 2 1 1 p o C h r y s t u s i e k a t e d r ę filozofii arystotelejskiej w A t e n a c h . Broniąc a r y s t o t e l i z m u p r z e d a t a k a m i s t o i c y z m u , A l e k s a n d e r dąży d o t e g o , b y p r z e k s z t a ł c i ć a r y s t o t e l i z m w s y s t e m . N a w i ą z u j e o n d o tradycji n a t u r a l i z m u i m a t e r i a l i s t y c z n e g o fizykalizmu Stratona. A l e k s a n d e r n i e w a h a się o d s t ą p i ć od n a u k i Arystotelesa. W d u c h u n o m i n a l i s t y c z n y m t w i e r d z i , ż e to, co o g ó l n e , j e s t tylko w myśli. W n a u c e o r ó ż n y c h t y p a c h i n t e l e k t ó w nawiązuje d o Arystoklesa. P r z y j m u j e kilka rodzajów i n t e l e k tu ( z a s a d n i c z o trzy, chociaż n i e k t ó r e t e k s t y uprawniają d o tezy, ż e c z t e r y ) . Są to: i n t e l e k t b i e r n y (vouc U X , I K Ó C - znajdujący się w m o ż n o ś c i , czyli m a t e r i a l n y ) , in t e l e k t u s p r a w n i o n y (erciKTrp;oc vouc), i n t e l e k t c z y n n y (vo\)C 7toiT|XiKÓc - i n t e lekt w akcie), który jest czystym aktem. Aleksander odrzuca przekonanie o nie ś m i e r t e l n o ś c i l u d z k i e j duszy. Głosi, ż e to, co b o s k i e i n i e ś m i e r t e l n e , czyli i n t e l e k t czynny, n i e j e s t l u d z k ą władzą, lecz s a m y m B o g i e m .
IX. Arystotelizm
225
2. Inni arystotelicy W p r a w d z i e a r y s t o t e l i z m z y s k u j e coraz w i ę k s z e u z n a n i e , ale p r z e w a g ę n a d a l m a p l a t o n i z m . W y j ą t e k s t a n o w i logika, w której a r y s t o t e l i z m p r z e z w i e l e w i e k ó w w i e d z i e p r y m . Z e w z g l ę d u na logikę A r y s t o t e l e s a s t u d i u j e się w A k a d e m i i P l a t o ń s k i e j , w k t ó r e j logika p e r y p a t e t y c k a p e ł n i rolę w s t ę p u d o filozofii P l a t o n a . R ó w n i e ż p ó ź n i e j s z y n e o p l a t o n i z m na swój s p o s ó b stara się w c h ł o n ą ć a r y s t o t e lizm. W r a m a c h t e g o n u r t u Porfiriusz pisze swój s ł a w n y w s t ę p d o a r y s t o t e l e j skich Kategorii. O d czasu d o czasu pojawiają się j e d n a k w y b i t n i e j s z e umysły, k t ó r e w a r y s t o t e l i z m i e dostrzegają więcej niż samą t y l k o logikę. N a l e ż y d o nich działający w I I I w. p o C h r y s t u s i e Anatolios z A l e k s a n d r i i , p r o w a d z ą c y k a t e d r ę filozofii. W i e l k i e u m y s ł y i w y b i t n y c h k o m e n t a t o r ó w Arystotelesa w y d a ł y w i e k i IV i V. W latach 3 2 0 - 3 9 0 p o C h r y s t u s i e żyje T e m i s t i u s z , który w K o n s t a n t y n o p o l u był n a u c z y c i e l e m filozofii i r e t o r e m . Cieszył się t a k d u ż y m p o w a ż a n i e m , że m i m o to, iż całe życie pozostał p o g a n i n e m , chrześcijańscy cesarze w s c h o d n i p o w i e rzali m u w a ż n e f u n k c j e p u b l i c z n e . J e g o działalność s y t u u j e go w g r o n i e najwy bitniejszych postaci IV w. Z j e g o p i s m zachowały się trzydzieści trzy m o w y oraz parafrazy arystotelejskich Analityk drugich, Fizyki, O duszy, O niebie, księgi A Me tafizyki. C e l tych parafraz był d y d a k t y c z n y , miały o n e b o w i e m ułatwiać l e k t u r ę Arystotelesa, służąc p o m o c ą p a m i ę c i i wyjaśniając miejsca n i e j a s n e , k t ó r e w e d ł u g T e m i s t i u s z a A r y s t o t e l e s w p r o w a d z i ł c e l o w o , a b y u k r y ć s e n s swojej n a u k i . T e m i s t i u s z s t a n o w i w a ż n y e t a p w k s z t a ł t o w a n i u się s p i r y t u a l i s t y c z n e j in terpretacji a r y s t o t e l i z m u . N a j i s t o t n i e j s z y m e l e m e n t e m j e s t n a u k a o duszy. T e m i s t i u s z p o w i a d a , ż e i n t e l e k t b i e r n y j e s t r ó w n i e trwały j a k i n t e l e k t czynny. W tej i n t e r p r e t a c j i d u s z a l u d z k a j e s t n i e z n i s z c z a l n a . T e m i s t i u s z p o d k r e ś l a j e d n a k , ż e j u ż Teofrast miał d u ż e t r u d n o ś c i z interpretacją arystotelejskiej n a u k i o intelekcie biernym i czynnym. G ł o s z o n e p r z e k o n a n i e o n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y l u d z k i e j sprawiło, ż e w i e l u h i s t o r y k ó w ( a l e k s a n d r y z m czy a w e r r o i z m t r a d y c y j n i e u w a ż a się za j e d y n i e właściwą i n t e r p r e t a c j ę a r y s t o t e l i z m u ) u w a ż a ł o T e m i s t i u s z a za n e o p l a t o n i k a . J e d n a k T e m i s t i u s z p o w i a d a w y r a ź n i e , ż e za p r z e w o d n i k a życia i m ą d r o ś c i o b i e ra s o b i e A r y s t o t e l e s a . T r u d n o ś c i w j e d n o z n a c z n y m rozstrzygnięciu p r o b l e m u wynikają z t e g o , iż T e m i s t i u s z j e s t w y r a z i c i e l e m p o w s z e c h n i e w ó w c z a s panują c e g o s y n k r e t y z m u i e k l e k t y z m u . J a k w i e l u i n n y c h filozofów, wierzy, ż e w s z y s t k i e k i e r u n k i są z e sobą s p o k r e w n i o n e . C h o c i a ż p o d k r e ś l a , ż e p o n a d w s z y s t k i c h myślicieli wybijają się P l a t o n i A r y s t o t e l e s , to j e d n a k usiłuje w swej s y n t e z i e za wrzeć również e l e m e n t y stoickie, cynickie, a nawet epikurejskie. W s z e c h w ł a d n i e p a n u j ą c y n e o p l a t o n i z m w y d a ł w V w. w y b i t n y c h k o m e n t a t o r ó w A r y s t o t e l e s a . J e d n y m z nich był Syrianos, n a u c z y c i e l P r o k l o s a i s c h o larcha A k a d e m i i od r o k u 4 3 1 . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o w i e l u i n n y c h myślicieli n i e dążył w s w y c h k o m e n t a r z a c h d o z e s p o l e n i a P l a t o n a z A r y s t o t e l e s e m , ale z g o d n i e z tradycją uważał filozofię A r y s t o t e l e s a za w s t ę p d o P l a t o n a . J e g o k o n cepcja s t a n o w i w a ż n y e t a p p o ś r e d n i p o m i ę d z y J a m b l i c h e m i P r o k l o s e m .
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
226
O z g o d n o ś c i P l a t o n a z A r y s t o t e l e s e m p r z e k o n a n y był o s t a t n i z w i e l k i c h s t a r o ż y t n y c h k o m e n t a t o r ó w a r y s t o t e l i z m u S y m p l i c j u s z . Był on u c z n i e m D a m a skiosa i A m m o n i o s a z A l e k s a n d r i i . W d u c h u a l e k s a n d r y j s k i m pisał u c z o n e k o m e n t a r z e d o a r y s t o t e l e j s k i c h Kategorii, Fizyki, 0 niebie i O duszy. K o m e n t a r z e t e z racji swej o g r o m n e j erudycji stanowią b a r d z o w a r t o ś c i o w e ź r ó d ł o w i a d o m o ś c i o filozofii A r y s t o t e l e s a . G d y c e s a r z J u s t y n i a n w roku 529 zabronił n a u c z a n i a filozofii, a t y m sa m y m zamknął A k a d e m i ę , Symplicjusz ze swoimi towarzyszami, wśród których był Pryscjan, u d a ł się zrazu d o króla p e r s k i e g o , ale z r a ż o n y n i s k i m p o z i o m e m u m y s ł o w y m ś r o d o w i s k a p e r s k i e g o wrócił d o A t e n . A r y s t o t e l i z m , d o k t ó r e g o nawiązują n e s t o r i a n i e , rozwija się t a k ż e w Syrii, g d z i e p o w s t a j e s z e r e g c e n n y c h prac p e r y p a t e t y c z n y c h .
ROZDZIAŁ X
Neoplatonizm A r y s t o t e l i z m n i e był k i e r u n k i e m , który wyrażał to, co najbardziej c h a r a k t e r y s t y c z n e dla e p o k i k o ń c z ą c e g o się p o g a ń s t w a i z w y c i ę s k i e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a . A r y s t o t e l e s a p r z y ć m i ł P l a t o n , ale był to P l a t o n g ł ę b o k o p r z e m i e n i o n y i częścio w o w z b o g a c o n y o a r y s t o t e l i z m . W e p o c e tej tworzy się n o w y k i e r u n e k , z w a n y n e o p l a t o n i z m e m , wspierający się na z d o b y c z a c h ś r e d n i e g o s t o i c y z m u , s y n k r e tyzmu żydowskiego, neopitagoreizmu i średniego platonizmu. Prąd n e o p l a t o ń s k i o d p o w i a d a panującej w t y m o k r e s i e o g ó l n e j p o t r z e b i e religii. P l a t o ń s k i e u w y d a t n i e n i e t e g o , co d u c h o w e , było dla myślicieli tej e p o ki o d k r y c i e m t a k b l i s k i m i w a ż n y m , ż e p o d s t a w o w ą cechą n e o p l a t o n i z m u j e s t g ł ę b o k i d u a l i z m d e g r a d u j ą c y c i e l e s n o ś ć a wywyższający d u c h a . N e o p l a t o n i c y są p r z e k o n a n i , ż e czysto d u c h o w a rzeczywistość b ó s t w a nie m o ż e z n i ż y ć się d o t e g o , co c i e l e s n e . Głoszą w i ę c t r a n s c e n d e n c j ę Boga, z k t ó r e g o w y p ł y w a świat. W myśli n e o p l a t o ń s k i e j j e d y n y m , w a ż n y m p r z e d m i o t e m p o z n a n i a j e s t to, co d u c h o w e . W p r z e k o n a n i u o możliwości b e z p o ś r e d n i e g o , a p r i o r y c z n e g o , p r z y r o d z o n e g o i e k s t a t y c z n e g o p o z n a n i a Boga t k w i w y r a ź n i e a k c e n t g n o s t y c k i . T o , co z m y s ł o w e , c h o c i a ż s a m o w sobie n i e j e s t i s t o t n e , j e s t o b r a z e m t e g o , co d u c h o w e . A z a t e m ze świata z m y s ł o w e g o m o ż n a w n o s i ć o d u c h o w y m . S z e ś ć szkół n e o p l a t o ń s k i c h g r u p u j e się w trzech n u r t a c h : I. N u r t m e t a f i z y c z n o - s p e k u l a t y w n y : 1. Szkoła P l o t y n a i Porfiriusza - a l e k s a n d r y j s k o - r z y m s k a , 2. Szkoła J a m b l i c h a - syryjska, 3. Szkoła P r o k l o s a - a t e ń s k a . II. N u r t religijno-magiczny: 4. Szkoła p e r g a m e ń s k a ( o d g a ł ę z i e n i e szkoły syryjskiej). III. N u r t erudycyjny: 5. Szkoła a l e k s a n d r y j s k a , 6. N e o p l a t o n i z m z a c h o d n i . W e w s z y s t k i c h t y c h k i e r u n k a c h przejawia się t y p o w y dla n e o p l a t o n i z m u g r a d u a l i z m bytów. N e o p l a t o n i z m usiłuje g o d z i ć z a r ó w n o A r y s t o t e l e s a z P l a t o n e m , jak i wytworzyć o d r ę b n y zespół przekonań. Z a j e d n e g o z inicjatorów n e o p l a t o n i z m u u c h o d z i A m m o n i u s z S a k k a s . Urodził się o k o ł o roku 175 p o C h r y s t u s i e , a w A l e k s a n d r i i n a u c z a ł w latach 2 3 2 - 2 4 3 . Był o n c h r z e ś c i j a n i n e m , który z c z a s e m p r z e s z e d ł na p o g a ń s t w o . W w y n i k u t e g o , ż e nic n i e pisał, n i e był znany. Z g r o m a d z i ł j e d n a k w o k ó ł sie b i e w y b i t n y c h uczniów, spośród k t ó r y c h s z c z e g ó l n i e bliskie więzi łączyły go z P l o t y n e m . O p r ó c z P l o t y n a d o k r ę g u u c z n i ó w A m m o n i u s z a należał L o n g i n u s ,
228
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
w y b i t n y g r a m a t y k i e r u d y t a , w y s o k o c e n i o n y p r z e z Porfiriusza za u m i e j ę t n o ś ć k r y t y c z n e g o o s ą d u . P o n a d t o , d o u c z n i ó w S a k k a s a należeli H e r e n n i u s z i O r y g e n e s ( z a p e w n e r ó ż n y od s ł y n n e g o O r y g e n e s a chrześcijanina).
P o c h o d z i ł z L y k o p o l i s w E g i p c i e . U r o d z o n y w r o k u 203 p o C h r y s t u s i e , zmarł w roku 269. M ł o d o ś ć s p ę d z i ł w A l e k s a n d r i i , g d z i e został u c z n i e m A m m o n i u s z a S a k k a s a , k t ó r e g o o k o ł o roku 242 opuścił, b y u d a ć się z c e s a r z e m G o r d i a n e m na w y p r a w ę p r z e c i w P e r s o m . N i e u d a n a w y p r a w a z a k o ń c z y ł a się dla P l o t y n a u c i e c z k ą d o A n t i o c h i i . P o t e m aż d o śmierci p r z e b y w a ł w R z y m i e . O p r ó c z k r ę gu najbliższych u c z n i ó w miał w i e l u z w o l e n n i k ó w n a w e t w n a j w y ż s z y c h k o ł a c h R z y m u . P r z y c h y l n i P l o t y n o w i byli n a w e t cesarz G a l i e n i liczni s e n a t o r o w i e . P l o t y n d z i ę k i c e s a r s k i e m u p o p a r c i u usiłował zrealizować j e d n o z naj w i ę k s z y c h p l a t o ń s k i c h m a r z e ń . Potrafił b o w i e m z j e d n a ć cesarza G a l i e n a dla p r o j e k t u z a ł o ż e n i a i d e a l n e g o miasta w e d l e w z o r ó w P l a t o n a . M i a s t o to miało się n a z y w a ć P l a t o n o p o l i s i m o ż l i w e jest, ż e miało to b y ć o d b u d o w a n e H e r k u l a n u m l u b P o m p e j e . W P l a t o n o p o l i s miał z a m i e s z k a ć P l o t y n wraz z e s w o i m i u c z n i a mi. O s t a t e c z n i e j e d n a k p r o j e k t u n i e u d a ł o się zrealizować. Z n a p i s a n e g o p r z e z Porfiriusza ż y w o t a P l o t y n a w y n i k a , ż e był o n czło w i e k i e m b a r d z o w r a ż l i w y m . Porfiriusz p i s z e , iż P l o t y n przygarniał d o s i e b i e sie roty i o p u s z c z o n e dzieci, a życie p r o w a d z i ł t a k i e , iż n i e miał wrogów. S t o p i e ń j e g o u d u c h o w i e n i a wyraża p i e r w s z e z d a n i e z życiorysu: P l o t y n , filozof, który żył za naszych czasów, wstydzić się zdawał tego, że posiada ciało. Z t e g o p o w o d u n i e chciał n i g d y o p o w i a d a ć o swoich przod k a c h , rodzicach i ojczyźnie. R ó w n i e ż nie chciał dopuścić, b y m a l o w a n o l u b r z e ź b i o n o j e g o p o d o b i z n ę . A n a w e t , g d y A m e l i o s prosił go, b y dał się sport r e t o w a ć , rzekł m u : „ C z y ż to n i e dosyć dźwigać t e n obraz, k t ó r y m przyo b l e k ł a nas natura? C z y ż t r z e b a jeszcze pozwalać, b y p o w s t a w a ł bardziej trwały obraz t e g o obrazu, j a k g d y b y g o d z i e n był, b y go o g l ą d a n o ? " . 189
P r z e b y w a j ą c na wsi p o c i ę ż k i e j c h o r o b i e , P l o t y n u m i e r a w r o k u 269 l u b 270 p o C h r y s t u s i e . P r z e d samą śmiercią miał p o w i e d z i e ć d o u c z n i a s w e g o E u stachiusza: „ C z e k a m na c i e b i e " - p o w i e d z i a ł i p o słowach, że „ p r ó b u j e to, co b o s k i e w n a s , w z n i e ś ć d o t e g o , co b o s k i e w e w s z e c h n o ś c i " , k i e d y wąż p r z e m k n ą ł się p o d ł o ż e m , na k t ó r y m spoczywał, i wśliznął się d o o t w o r u w ścianie, wydał ostatnie t c h n i e n i e . 1 9 0
Porfiriusz, O życiu Plotyna, 1, w: Plotyn, Enneady, t. I, przekł. A. Krokiewicz, s. 3. ™ Ibidem, 2, s. 5.
X. Neoplatonizm
229
P l o t y n zaczął pisać b a r d z o p ó ź n o , rozpoczął b o w i e m swą twórczość o k o ło roku 255, g d y miał j u ż pięćdziesiąt lat. W i e l k i e g o dzieła d o k o n a ł j e g o u c z e ń Porfiriusz, k t ó r y u p o r z ą d k o w a ł p o d w z g l ę d e m treści t r a k t a t y P l o t y n a oraz u ł o żył j e w sześć d z i e w i ą t e k , od których p o c h o d z i nazwa Enneady ('EwedSec). Z e w z g l ę d u na to, ż e dzieło to n i e stanowi zwartej całości, t r u d n o o wgląd w w e w n ę t r z n ą logikę twórczości P l o t y n a . N i e w ą t p l i w i e silnie zaznacza się w niej w p ł y w P o s e j d o n i o s a , ale n i e s p o s ó b ustalić s t o p n i a tych w p ł y w ó w i e t a p ó w roz woju. Nawiązując d o p o p r z e d n i c h s y s t e m ó w i w i e l e od nich przejmując, myśl Plotyna nie jest prostym odnowieniem platonizmu. Plotyn w głównej mierze c z e r p i e ze ś r e d n i e g o s t o i c y z m u , ś r e d n i e g o p l a t o n i z m u oraz z F i l o n a z A l e k s a n drii, a w m n i e j s z e j z s a m e g o P l a t o n a . N a p i e r w s z y p l a n w myśli P l o t y n a wybija się z a g a d n i e n i e J e d n i . W s p e kulacjach p o ś w i ę c o n y c h J e d n i p o d w i e l o m a w z g l ę d a m i p o s t ę p u j e za n e o p i t a g o r e i z m e m . O d r z u c a t e z ę Arystotelesa, w myśl której byt i J e d n i a są z a m i e n n e , a t w i e r d z i , iż b y t j e s t d z i ę k i J e d n i . J e d n i a j e s t zasadą b y t u , ale s a m a j e s t p o n a d b y t e m . Z t e g o w z g l ę d u o J e d n i nie m o ż n a n i c z e g o p o z y t y w n i e o r z e k a ć . J e d n i a zawiera w s o b i e całe b o g a c t w o b y t u , p o n i e w a ż j e s t ź r ó d ł e m k o n s t y t u u j ą c y m w s z e l k i byt. Opierając się na t y c h założeniach, P l o t y n b u d u j e swój s y s t e m . W s z e c h świat j e s t j e d e n , b ę d ą c n i c z y m o d b l a s k s w e g o źródła. Za P l a t o n e m P l o t y n d z i e li go na świat j e s t e s t w d u c h o w y c h , czyli n a d z m y s ł o w y c h (xd vorrcd) i z m y s ł o w y c h (xd aia6r|Td). Świat d u c h o w y jest dla P l o t y n a j a k b y o d m a t e r i a l i z o w a n y m ś w i a t e m c i e l e s n y m . P l o t y ń s k a Prajednia j e s t p o n a d b y t e m , ale m a w s o b i e p e ł nię w s z y s t k i e g o , c z e g o udziela. B ę d ą c a b s o l u t n i e n i e p o d z i e l n a , j e s t z a r a z e m możnością w s z y s t k i e g o . Z e w z g l ę d u na t r a n s c e n d e n c j ę J e d n i nie m o ż n a o niej o r z e k a ć , ale z e w z g l ę d u na to, ż e jest ona możnością w s z y s t k i e g o P l o t y n o p i s u j e ją za p o m o c ą całego s z e r e g u o k r e ś l e ń . J e d n i a n i e j e s t j e d n a k ' c z y m ś ' , a za t e m , z g o d n i e z p l a t o ń s k i m p r z e k o n a n i e m , n i e j e s t o n a n a w e t b y t e m . Raczej u d z i e l a o n a b y t u , s a m a b ę d ą c poza b y t e m (E7ieKeiva T0t> 6vroc) i poza u m y s ł e m (e7t£K£lV(X vox>).
N i e b ę d ą c b y t e m , P r a j e d n i a nie j e s t istotą ani substancją. C h o ć n i e p o siada o n a ż a d n y c h właściwości i m o ż n a b y ją określić j a k o nicość, to j e d n a k j e s t pierwsza, w y p r z e d z a j ą c wszelką rzeczywistość: W s z y s t k i e b y t y są b y t a m i d z i ę k i j e d n o ś c i , tak te, k t ó r e są b y t a m i w p i e r w s z y m z n a c z e n i u , j a k i te, k t ó r e się zalicza w j a k i k o l w i e k s p o s ó b do b y t ó w . 1 9 1
P o w s t a n i e świata d o k o n u j e się w s k u t e k e m a n a c j i P r a j e d n i , która n i e j e s t s k u t k i e m a k t u woli, lecz d o k o n u j e się z k o n i e c z n o ś c i . E m a n a c j a m a w y t ł u m a czyć fakt wielości b y t ó w w e w s z e c h ś w i e c i e i wyjaśnić p o c h o d z e n i e rzeczy z m y słowych, k t ó r y c h ź r ó d ł e m j e s t to, co n a d z m y s ł o w e . P l o t y n p r z e d s t a w i a s z e r e g obrazów, b y zilustrować t w i e r d z e n i e , że e m a n a c j a w n i c z y m n i e z u b a ż a źródła Plotyn, Enneady, VI, IX, 1, t. II, przekł. A. Krokiewicz, s. 672.
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
230
emanacji. J e d n ą z p r z e d s t a w i a n y c h analogii stanowi p r z e d m i o t odbijający się w nieskończonej liczbie zwierciadeł, który w w y n i k u t e g o r ó w n i e ż n i e ponosi u s z c z e r b k u na swej p e ł n i . P i e r w s z ą hipostazą j e s t Prajednia. T w o r e m e m a n a c j i j e s t i j u ż drugą hip o s t a z ę s t a n o w i u m y s ł (vouc). Z e w z g l ę d u na p r z e c i w s t a w i e n i e p o d m i o t p r z e d m i o t , k t ó r e m a m i e j s c e w u m y ś l e , w drugiej h i p o s t a z i e pojawia się j u ż d w o i s t o ś ć . U m y s ł j e s t to świat r o z u m o w o poznawalny, w k t ó r y m tkwią zarodki w s z y s t k i e g o (A,óyot G7ceppaxiKoi), p r z e c h o d z ą c e z u m y s ł u d o d u s z y świata. W drugiej hipostazie pojawia się zhierarchizowany świat d u c h o w y . N i e jest to tylko świat b y t ó w ogólnych. P l o t y n przyjmuje i d e e szczegółowe oraz uważa, że p o z n a n i e z m y s ł o w e nie polega na b i e r n y m przyjmowaniu w r a ż e ń zmysłowych, ale jest degradacją p o z n a n i a u m y s ł o w e g o . P l o t y n w swej analizie p o z n a n i a rozwi ja k o n c e p c j ę arystotelejską, w e d l e której p o z n a n i e polega na u t o ż s a m i e n i u p o znającego z p o z n a n y m . A w i ę c całe b o g a c t w o świata utożsamia się z poznającym je u m y s ł e m , a u m y s ł utożsamia się ze ś w i a t e m idei (KÓopoc yorfióc). W i n t e r p r e t a c j i P l o t y n a realizm A r y s t o t e l e s a p r z e o b r a ż a się w idealizm. U m y s ł (vo-oc) u t o ż s a m i o n y zostaje z myślą (vor|TÓv). Świat tkwiący w u m y ś l e j e s t p r z e d e w s z y s t k i m światem d u c h o w y m , społecznością czystych duchów, z k t ó r y c h każdy, k o n t e m p l u j ą c siebie, k o n t e m p l u j e z a r a z e m i w s z y s t k i e i n n e . C a ł y t e n świat d u c h o w y j e s t to j e d e n u m y s ł - d u c h . N a j n i ż s z y m s z c z e b l e m świata d u c h o w e g o j e s t trzecia hipostazą, którą stanowi d u s z a świata (\|/i>xii). Ź r ó d ł e m i racją b y t u trzeciej h i p o s t a z y j e s t u m y s ł - ś w i a t d u c h o w y , z k t ó r y m d u s z a j e s t połączona p r z e z k o n t e m p l a c j ę . Z a p a t r z o n a w u m y s ł organizuje o n a cały świat zjawisk, który s w e i s t n i e n i e za w d z i ę c z a j e d y n i e u m y s ł o w i . D u s z a świata j e s t w i ę c granicą m i ę d z y ś w i a t e m duchowym i zmysłowym. D u s z a świata j e s t dla P l o t y n a duszą w i e l k i e g o , k o s m i c z n e g o o r g a n i z m u . P l o t y n p o p l a t o ń s k u dzieli z a r ó w n o d u s z ę świata, j a k i p o s z c z e g ó l n e d u s z e na trzy części, z k t ó r y c h najwyższa tkwi w u m y ś l e . Idąc za p l a t o n i z m e m , p r z y j m u j e p r e e g z y s t e n c j ę d u s z i u w a ż a p o ł ą c z e n i e d u s z y z c i a ł e m za zło. T r z y p i e r w s z e h i p o s t a z y (Prajednia - u m y s ł - d u s z a świata) tworzą r a z e m sferę d o b r a . N i e m a w nich zła, k t ó r e zaczyna się d o p i e r o w c z w a r t e j h i p o s t a zie. D o c h o d z i się w niej d o d r u g i e g o b i e g u n a świata, k t ó r e g o p i e r w s z y m b i e g u n e m j e s t u m y s ł . Wypływający z Prajedni świat j e s t j e d e n , ale r o z p i ę t y j e s t m i ę d z y u m y s ł e m a materią. M a t e r i a j a k o czwarta hipostazą j e s t w y p ł y w e m b y t u , ale s a m a j e s t n i e b y t e m . C h o ć całkowicie n i e o k r e ś l o n a i n i e o z n a c z o n a , to j e d n a k nie j e s t p o j ę t a w z n a c z e n i u a r y s t o t e l e j s k i m . N i e m a u P l o t y n a miejsca na h y l e m o r f i z m , n i e m a z j e d n o c z e n i a materii z formą, lecz tylko p r z e j ś c i o w e o d b i cie formy w m a t e r i i . N i e m a t e ż ostrej granicy m i ę d z y ż y c i e m u m y s ł o w y m i z m y s ł o w y m . U m y s ł p r z e ś w i e c a i oznacza całą sferę b y t u . R ó w n i e ż i w życiu z m y s ł o w y m p r z e b ł y s k u j ą wątki r o z u m n e . G d y j e d n a k d o j d z i e się d o d o l n e j granicy b y t u , t a m o d n a j d z i e się z u p e ł n i e n i e o k r e ś l o n ą m a t e r i ę , czyli n i e b y t . U P l o t y n a zaznacza się w y r a ź n e p r z e c i w s t a w i e n i e materii cielesnej i m a t e rii d u c h o w e j (vor|Tr| x>Xr\). W materii Plotyn dostrzega w p r a w d z i e ostatni p r z e -
X. Neoplatonizm
231
błysk Prajedni p r z e d z u p e ł n ą ciemnością n i e b y t u , ale ze w z g l ę d u na świat, widzi w niej źródło zła. Idąc za n e o p i t a g o r e i z m e m , uważa, że zło nie jest właściwością czy jakością materii, lecz stanowi jej istotę. Najwyraźniej z a g a d n i e n i e zła i m a t e rii j a k o j e g o źródła zaznacza się w antropologii. W człowieku zło n i e j e s t prostą niedoskonałością, lecz s k u t k i e m z e t k n i ę c i a się d u s z y z materią, z e ź r ó d ł e m zła. Aby się w i ę c od zła wyzwolić, trzeba się wyzwolić z ciała. P l o t y n u w a ż a za wielki błąd arystotelejskiej n a u k i o kategoriach, iż dziesięć kategorii n i e dzieli b y t ó w na d u c h o w e i c i e l e s n e . U w a ż a za k o n i e c z n e j a k najostrzejsze p r z e c i w s t a w i e n i e d u szy ciału oraz tego, co u m y s ł o w e , z m y s ł o w e m u . Z e s p o l e n i e d u s z y z c i a ł e m (xó K O I V Ó V ) j e s t złe z w i n y ciała. W t y m z e s p o le d u s z a w i n n a k i e r o w a ć c i a ł e m , a d o k o n u j e się to wówczas, g d y d u s z a o d d a j e się k o n t e m p l a c j i p o r z ą d k u d u c h o w e g o . D u s z a j e s t j e d n a k w o l n a i m o ż e z g r z e szyć, zwracając się k u c i e n i o m zamiast d o światła. O d t e g o g r z e c h u zależy los duszy, która m o ż e o b r a ć d w i e drogi - spaść w dół l u b zwrócić się k u górze. P l o t y n w y r ó ż n i a w c z ł o w i e k u d w i e d u s z e : niższą, która m o ż e się k i e r o w a ć k u c i e n i o m , i wyższą, która j e s t z d o l n a d o k o n t e m p l a c j i . W y c h o w a n i e filo zoficzne m a p o m a g a ć w e w z n o s z e n i u się k u górze, p r o w a d z i ć d o k o n t e m p l a c j i t e g o , co d u c h o w e . R u c h k u górze r o z p o c z y n a o d w r ó c e n i e się od z m y s ł o w o ś c i , a j e g o e t a p a m i są magia, m o d l i t w a , a p r z e d e w s z y s t k i m e t y k a i p o z n a n i e . T e e t a p y w e t y c e i w p o z n a n i u określa P l o t y n j a k o s t o p n i e życia: 1. życie w ś w i e c i e z m y s ł o w y m : a. życie b i e r n e w p r z y j e m n o ś c i a c h , b. życie c z y n n e - obywatelskie ( p o s t ę p o w a n i e w e d l e cnót obywatelskich), 2. życie d u s z y s a m e j w s o b i e (sfera myśli d y s k u r s y w n e j ) , 3. życie i n t u i c y j n e - d u c h o w e . W tej sferze w y c h o d z i się p o z a m y ś l e n i e d y s k u r s y w n e . Kierują t y m p o z i o m e m życia c n o t y p o d o b n e t y l k o d o c n ó t o b y w a t e l s k i c h . C n o t y t e pozwalają d u s z y pogrążyć się w u m y ś l e . N a t y m s z c z e b l u d o k o n u j e się k o n t e m p l a c j a (0ecopia), stan n i e p o r ó w n a n i e d o s k o n a l s z y od życia czynnego. 4. e k s t a z a , czyli najwyższy, n i e w y r a ż a l n y k o n t a k t z P r a j e d n i a . J e s t naj w y ż s z y m s t o p n i e m życia, k t ó r y t y l k o c z a s e m staje się u d z i a ł e m ludzi, a który, j a k się d o w i a d u j e m y , P l o t y n przeżył cztery razy. W s t a n i e t y m z a n i k a rozróż n i e n i e na p o d m i o t i p r z e d m i o t . D o p i e r o w e k s t a z i e , która j e s t s t a n e m w y ż s z y m od życia inteligencji czy myśli, u r z e c z y w i s t n i a się w p e ł n i k o n t e m p l a c j a (Gecopia), k t ó r a m u s i b y ć p o p r z e d z o n a wielką czystością życia i u r z e c z y w i s t n i a n i e m się c n ó t , a p o l e g a na z e s p o l e n i u z P r a j e d n i a . J e s t to stan uszczęśliwiające go b e z r u c h u . W n e o p l a t o n i z m i e w i e l k i e g o z n a c z e n i a n a b i e r a teoria p i ę k n a . W k o n t e m p l a c j i i w e k s t a z i e c z ł o w i e k staje u s a m e g o j e g o źródła. P r a w z o r e m w s z e l k i e g o p i ę k n a j e s t u m y s ł , k t ó r y j e s t p i e r w s z y m p i ę k n e m (npcÓTOC K C & Ó C ) . Stąd t a k w i e l k a w a g a teorii p i ę k n a u P l o t y n a . P o d o b n i e j a k u m y s ł , t a k i p i ę k n o p r z e nika w s z y s t k o . S z t u k a z n a j d u j e swój p u n k t wyjścia w k o n t e m p l a c j i u m y s ł u . N i e j e s t jej z a d a n i e m n a ś l a d o w a n i e t e g o , co w i d z i a l n e , lecz p o z n a w a n i e w ą t k ó w r o z u m -
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
232
n y c h i r z u t o w a n i e ich na świat zmysłowy. O s t a t e c z n i e w i ę c s z t u k a n i e p o l e g a na imitacji, lecz u p o d a b n i a n i u się d o Boga: Z a p r a w d ę n i g d y nie zobaczyłoby o k o słońca, g d y b y s a m o nie było słonecz n e , i n i g d y też dusza nie ujrzy p i ę k n a , jeżeli sama nie b ę d z i e p i ę k n a . 1 9 2
2. Neoplatonizm a ówczesne życie religijne N e o p l a t o n i z m rozwija się od k o ń c a III w. p o C h r y s t u s i e p r z e z m n i e j w i ę c e j d w a i pół stulecia, p ó ź n i e j licznymi s t r u m i e n i a m i wsącza się w życie u m y s ł o w e ś r e d n i o w i e c z a . D z i e j e n e o p l a t o ń s k i c h szkół są b a r d z o z ł o ż o n e . P r a w d o p o d o b n i e p o g a ń s t w o a n t y c z n e czuło się z a g r o ż o n e w s w y m b y c i e i to j e s t p o w o d e m , dla k t ó r e g o n e o p l a t o n i z m wiąże się b a r d z o ściśle z ó w c z e s n y m i religiami, sta jąc się n i e j a k o filozofią dogasającego świata p o g a ń s k i e g o . W n e o p l a t o n i z m i e utrwala się to, co c h a r a k t e r y z o w a ł o j u ż ś r e d n i stoi c y z m i ś r e d n i p l a t o n i z m , m i a n o w i c i e p r z e k o n a n i e o boskości ciał n i e b i e s k i c h , a wiara w s k u t e c z n o ś ć p r a k t y k religijno-magicznych zespala się z filozofią. W II i III w. p o C h r y s t u s i e r o z p o w s z e c h n i a się k u l t Słońca, k t ó r y j e s t p r z e j a w e m o d d z i a ł y w a n i a k u l t u r w s c h o d n i c h na G r e c j ę i R z y m . M i s t e r i a M i t r y p r z e chodzą na t e r e n E u r o p y łacińskiej. K u l t Słońca urasta do rangi k u l t u c e n t r a l n e go. C e s a r z H e l i o g a b a l b u d u j e w R z y m i e świątynię Słońca, w k t ó r e j u m i e s z c z a czarny głaz, syryjski p r z e d m i o t k u l t u Słońca. C e s a r z Aurelian w roku 274 usta nawia oficjalny k u l t Słońca (sol invictus) i p o w o ł u j e najwyższe k o l e g i u m k a p ł a ń skie (Pontifices Dei Sol/s). C e s a r z u w a ż a n y j e s t za obraz b o g a - s ł o ń c a na z i e m i . W roku 362 cesarz J u l i a n A p o s t a t a stara się zespolić religie p o g a ń s k i e w o kół k u l t u Słońca. S ł o ń c e j e s t p r z e d m i o t e m k u l t u j a k o o d w i e c z n e źródło życia (fons vitae). Ciała n i e b i e s k i e , a zwłaszcza S ł o ń c e , są u w a ż a n e za b ó s t w a . W s z y s t k i e e l e m e n t y k o s m o s u łączą m a g i c z n e w i ę z y s y m p a t i i . O d II w. p o C h r y s t u sie szerzy się literatura o k u l t y s t y c z n a o b e j m u j ą c a zapiski m a g i c z n e , zaklęcia, p r z e p o w i e d n i e i opisująca przejawy szarlatanerii. T e p i s m a zalewają ó w c z e s n y świat, w s k u t e k c z e g o władza p a ń s t w o w a zaczyna zwalczać p r a k t y k i o k u l t y s t y c z n e . W r o k u 296 p o C h r y s t u s i e w y d a n y zostaje z a k a z u p r a w i a n i a astrologii, a w roku 3 1 9 p r y w a t n y c h w r ó ż b . W roku 370 p o C h r y s t u s i e toczy się p r o c e s p r z e c i w m a g i k o m i filozofom. Rozwijający się w t y m czasie n e o p l a t o n i z m stwa rza dla p o w s z e c h n e g o p r z e k o n a n i a o s k u t e c z n o ś c i p r a k t y k m a g i c z n y c h d o k t r y nalną p o d s t a w ę . R ó ż n e o d m i a n y n e o p l a t o n i z m u odrzucają m e c h a n i s t y c z n e tłu m a c z e n i e przyrody, n i e przyjmują a p o s t e r i o r y z m u i wierzą w p o w s z e c h n ą m a gię, której j e d n y m z w y r a z ó w są p r a k t y k i r y t u a l n e .
192
Ibidem, I, VI, 9, t. I, s. 115.
X. Neoplatonizm
233
T e n świat religii i magii znalazł wyraz w specyficznej l i t e r a t u r z e , w k t ó r e j w y p o w i e d z i w k ł a d a n e są w u s t a o d w i e c z n y c h i t a j e m n i c z y c h a u t o r y t e t ó w . O k o ło roku 200 p o w s t a ł y b a r d z o w ó w c z a s r o z p o w s z e c h n i o n e i c e n i o n e Wyrocznie chaldejskie (Xa>^8aiKCC A.óyux), k t ó r e są w i e r s z o w a n y m s k r ó t e m p l a t o n i z m u w r a z z d o d a t k i e m w i e l u e l e m e n t ó w orficko-pitagorejskich i s t o i c k i c h . S z e r z y się teurgia, która c z ę s t o idzie w p a r z e z p r a g n i e n i e m u r z e c z y w i s t n i e n i a i d e a ł u ży cia p i t a g o r e j s k i e g o . T e u r g i a p o l e g a na w y k o n y w a n i u p r a k t y k w p r o w a d z a j ą c y c h c z ł o w i e k a w k o n t a k t z b ó s t w a m i i w y w o ł u j ą c y c h działanie b ó s t w z a l e ż n e od w t a j e m n i c z o n e g o . L i t e r a t u r a t e u r g i c z n a z n a j d u j e wyraz w p i ś m i e n i e z n a n e g o k a p ł a n a e g i p s k i e g o O misteriach egipskich (De mysteriis Aegyptiorum) i w p i s m a c h h e r m e t y c z n y c h . T e o s t a t n i e nawiązywały d o P l a t o n a , który m ą d r o ś ć filozoficz ną miał p r z y p i s y w a ć b o ż k o w i e g i p s k i e m u T e u t o w i . U p ó ź n i e j s z y c h p l a t o n i k ó w p o w t a r z a się myśl, ż e T e u t znał tajniki w s z e l k i e j mądrości i stąd miał p r z y d o m e k ' W i e l k i ' . W I I - I I I w. p o C h r y s t u s i e u t o ż s a m i a się e g i p s k i e g o T e u t a z g r e c k i m H e r m e s e m , a e g i p s k i e p r z y d o m k i T e u t a p r z y p i s u j e się H e r m e s o w i , k t ó r y z t e g o p o w o d u n a z y w a n y j e s t ' T r z y k r o ć - w i e l k i ' , czyli T r i s m e g i s t o s ('Eppfic
Tpiojieyicrcoc). W p i e r w s z y c h w i e k a c h p o C h r y s t u s i e p o w s t a j e t a j e m n a literatura p o ś w i ę c o n a H e r m e s o w i T r i s m e g i s t o s o w i , powołująca się na o d w i e c z n ą m ą d r o ś ć E g i p t u . M o ż n a j e d n a k p o w ą t p i e w a ć , czy m ą d r o ś ć t ę a u t o r z y t r a k t a t ó w w o g ó l e znali. G ł ó w n ą rolę odgrywają w nich b o w i e m e l e m e n t y g r e c k i e , wśród k t ó r y c h d o m i n u j ą m o t y w y n e o p i t a g o r e j s k i e , s z c z e g ó l n i e t e nawiązujące d o m i s t y c z n y c h p o g l ą d ó w P o s e j d o n i o s a . W l i t e r a t u r z e tej znajdują się r ó w n i e ż e l e m e n t y g n o z y w r a z z jej g ł ó w n y m p r z e k o n a n i e m , iż w y b a w i e n i e d o s t ę p n e j e s t c z ł o w i e kowi w y b r a n e m u , k t ó r y osiąga j e p r z e z b e z p o ś r e d n i e , p r z y r o d z o n e , i n t u i c y j n e p o z n a n i e Boga (yroknę).
3 . Szkoła aleksandryjsko-rzymska po Plotynie U c z n i e m P l o t y n a był A m e l i o s , który spisał w y k ł a d y mistrza w stu k s i ę g a c h . U A m e l i o s a przejawia się to, co c h a r a k t e r y s t y c z n e dla rozwoju p ó ź n i e j s z e g o n e o p l a t o n i z m u , m i a n o w i c i e m n o ż e n i e h i p o s t a z . P l o t y ń s k i u m y s ł r o z p a d a się na trzy hipostazy. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o mistrza A m e l i o s u w a ż a , ż e w s z y s t k i e d u sze j e d n o c z ą się w d u s z y świata. Z n a c z n i e w y b i t n i e j s z ą i w s z e c h s t r o n n i e j s z ą postacią był Porfiriusz z T y ru (lata 2 3 3 - 3 0 5 p o C h r y s t u s i e ) . W roku 263 p o z n a j e w R z y m i e P l o t y n a . S p i s u j e d z i e j e j e g o życia i w y d a j e Enneady. P o s t ę p u j ą c za tradycją P o s e j d o n i o s a i A n tiocha z A s k a l o n u , z m i e r z a d o s y n t e z y P l a t o n a z A r y s t o t e l e s e m . J e g o p o s t a w a j e s t j e d n a k z a s a d n i c z o p l a t o ń s k a , chociaż u z u p e ł n i o n a dużą ilością e l e m e n t ó w późniejszych. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o P l o t y n a Porfiriusz jest zdania, że zło m a swą przy-
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
234
c z y n ę n i e w ciele j a k o t a k i m , lecz w pożądliwej duszy. D u s z a nieczysta m o ż e się oczyścić p r z e z ascezę i p o z n a n i e Boga. W swych poglądach Porfiriusz różni się od P l a t o n a n a s t a w i e n i e m p r a k t y c z n y m i k u l t o w o - p o g a ń s k ą postawą religijną. Ż y w i b o w i e m w i e l k i e z a m i ł o w a n i e d o pitagorejskiej ascezy i alegorycznej teologii. N e o p l a t o n i z m , k t ó r y j e s t p i e r w s z y m w i e l k i m s y s t e m e m p o w s t a ł y m na f u n d a m e n c i e filozofii P l a t o n a , staje się twierdzą teologii p o g a ń s k i e j z w r ó c o n e j p r z e c i w c h r z e ś c i j a ń s t w u . Porfiriusz przyczynia się d o t e g o w t e n s p o s ó b , iż w y dając p i s m a P l o t y n a u k ł a d a j e i b r o n i p e w n y c h z a ł o ż e ń s y s t e m u . P o n a d t o , Por firiusz j e s t g ł ę b o k o związany z tradycyjną religijnością pogańską, k t ó r e j staje się g o r l i w y m o b r o ń c ą . J e g o n a s t a w i e n i e przebija w y r a ź n i e w s ł y n n y m Liście do Marcelli (llpóc MapKeMxxv). C i e k a w e są p i s m a 0 filozofii wedle wróżb (Elepi Ttię E K Xoyicov
4. Szkoła syryjska D r u g ą s z k o ł ę n e o p l a t o ń s k ą , n a z y w a n ą szkołą syryjską, i n a u g u r u j e u c z e ń Porfi riusza J a m b l i c h z C h a l k i s ( t w 3 3 0 r. p o C h r y s t u s i e ) . J e s t to o k r e s , w k t ó r y m o d ż y w a p l a t o n i z m . P l a t o n i k S o p a t r o s p r z e w o d z i w o b r z ę d a c h towarzyszących z a ł o ż e n i u K o n s t a n t y n o p o l a i n i e k t ó r z y sądzą, ż e t o powstające m i a s t o b ę d z i e w y m a r z o n y m p r z e z P l a t o n a P l a t o n o p o l i s . J a m b l i c h j e s t filozofem t a k znaczą c y m , iż t o j e g o p o s t a ć , a n i e P l o t y n a d o m i n u j e n a d k o ń c o w y m o k r e s e m n e o p l a tonizmu.
X. Neoplatonizm
235
W ś r ó d dzieł J a m b l i c h a zachowały się m.in. Żywot Pitagorasa (Ilepi xo\) ni)0ayopiKO\) pioi)) czy Zachęta do filozofii (Aóyoc 7tpOTpe7tTiKÓc etę (piA,oaoq>iav)oraz a p o k r y f i c z n y t e k s t O misteriach egipskich {De mysteriis Aegyptiorum). P i sał t a k ż e k o m e n t a r z e d o dzieł P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a oraz Wyroczni chaldejskich. W swoich k o m e n t a r z a c h d o P l a t o n a J a m b l i c h starał się w p r o w a d z i ć p e w n ą j e d nolitość w e g z e g e z i e . M u s i a ł o b y ć to w a ż n e dzieło, skoro późniejsi p l a t o n i c y z t e g o w z g l ę d u nazywali go ' b o s k i m ' . O p r ó c z s a m e j zasady interpretacji t e k s t u J a m b l i c h w p r o w a d z a p o r z ą d e k s t u d i o w a n i a P l a t o n a rozpoczynający się od Alkibiadesa I, p o k t ó r y m n a s t ę p u j e Gorgiasz, s i e d e m dalszych d i a l o g ó w i na z a k o ń c z e n i e Parmenides. N i e tylko z racji swej m e t o d y , ale r ó w n i e ż dzięki p o g l ą d o m J a m b l i c h nadaje t o n p ó ź n i e j s z e m u n e o p l a t o n i z m o w i . N a w i ą z u j e d o A m e l i o s a i m n o ż y h i p o s t a z y na w s z y s t k i c h s t o p n i a c h e m a n a c j i . P o z a Prajednia J a m b l i c h p r z y j m u j e J e d n i ę j e s z c z e pierwotniejszą, która n i e tylko nie j e s t b y t e m , ale n a w e t n i e j e s t d o b r e m . Rozdział p r z e p r o w a d z o n y w sferze J e d n i zakłóca j u ż u s a m y c h p o d s t a w linie a r c h i t e k t o n i c z n e s y s t e m u P l o t y n a . N i e m a w n i m b o s k i e j triady P l o t y n a , ale cały s y s t e m z h i e r a r c h i z o w a n y c h trójek. U m y s ł u J a m b l i c h a j e s t dwojaki, dzieląc się na świat u m y s ł o w o p o z n a w a l n y (KÓa|ioc vor|TÓc) i świat u m y s ł o w o poznający ( K Ó O | X O C voepóc). J a m b l i c h j e s t w y r a z i c i e l e m reakcji p r z e c i w P l o t y n o w i . J e d n a k k r y t y k a J a m b l i c h a n i e d o s i ę g a P l o t y n a w samej istocie, b o w i e m i n n e są p o d s t a w o w e za łożenia o b u s y s t e m ó w . P l o t y n przyjmuje p r o m i e n i o w a n i e , k t ó r e m a swój p u n k t wyjścia w wyższej h i p o s t a z i e . P r o m i e n i o w a n i e to z a t r z y m u j e się na p e w n y m szczeblu i utrwala się d z i ę k i k o n t e m p l a c j i p u n k t u wyjścia. Inaczej u j m u j e p r o b l e m J a m b l i c h . J e g o s y s t e m trójkowy opiera się na zasadzie, ż e w e w s z e l k i m t w o r z e n i u w y s t ę p u j e troistość, obejmująca to, co pozostaje (xó |ievov), to, co e m a n u j e (TÓ 7tpo*ióv), oraz to, co sprawia, ż e e m a n u j ą c e zwraca się k u źródłu (xó eittGTpecpov). T e w a r u n k i w y t w a r z a n i a utrwalają się i r a z e m w z i ę t e tworzą tria dy, k t ó r e są ś w i a t a m i (8iócKoa|ioc). T y m , co j e s t n a p r a w d ę , są h i e r a r c h i c z n i e u s z e r e g o w a n e 5idKOO|ioi. Pierwszą, naczelną triadą jest: zasada tożsamości (jed ność), zasada różnicy (diada) i zasada n a w r o t u (triada). T r i a d y m n o ż ą się i k o m plikują t y m b a r d z i e j , im bardziej o d d a l a m y się od źródła wszechrzeczy. J a m b l i c h a i n t e r e s u j e droga a s c e t y c z n e g o p o w r o t u d o źródła. W swych analizach o p i e r a się na Porfiriuszu i u z u p e ł n i a j e g o podział cnót. C n o t y u s p r a w niające d u s z ę w z w r ó c e n i u się d o u m y s ł u , k t ó r e Porfiriusz pozostawił b e z na zwy, J a m b l i c h n a z y w a t e o r e t y c z n y m i . P o n a d t o , przyjmuje j e s z c z e j e d e n , naj w y ż s z y ich rodzaj, j a k i m są c n o t y h i e r a t y c z n e , d z i ę k i k t ó r y m u r z e c z y w i s t n i a się z j e d n o c z e n i e w e k s t a z i e . C h a r a k t e r y s t y c z n e dla J a m b l i c h a jest p o ł ą c z e n i e za i n t e r e s o w a ń s p e k u l a t y w n o - m i s t y c z n y c h z t e n d e n c j ą d o klasyfikacji i s y s t e m a tyzowania. Z a r ó w n o J a m b l i c h , j a k i Proklos p o d e j m u j ą p r ó b ę s t w o r z e n i a s p e k u l a t y w n e j teologii p o l i t e i z m u . J a m b l i c h uważa, że wiara w w i e l o b ó s t w o j e s t w r o d z o n a . N i e j e s t to p o z n a n i e w y r a ź n e , ale b e z p o ś r e d n i o - i n t u i c y j n e ujęcie d o k o nujące się w p r z e ż y c i u religijnym. T o p i e r w o t n e p o z n a n i e i j e g o treść stara się
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
236
J a m b l i c h j a k najbardziej zracjonalizować. A p r i o r y z m J a m b l i c h a stwarza możli wości i n w e n t a r y z o w a n i a świata d u c h o w e g o . M n o ż y o n kosmosy, k t ó r e stwarza ją miejsca, czyli s z c z e b l e dla w s z e l k i c h bogów, d e m o n ó w , h e r o s ó w zaludniają cych świat mitologii k l a s y c z n e j . C e l e m J a m b l i c h a j e s t u z a s a d n i e n i e w s z y s t k i c h w i e r z e ń tradycji p o l i t e i s t y c z n e j . Realizując t e n cel, c z e r p i e z P l a t o n a na równi z A r y s t o t e l e s e m . Z e w z g l ę d u na p r o b l e m a t y k ę j e g o p i s m a stanowią w a ż n e źródło dla r e l i g i o z n a w s t w a . M y ś l J a m b l i c h a s t a n o w i p o m o s t m i ę d z y A m e l i o s e m a P r o k l o s e m . Warto r ó w n i e ż w s p o m n i e ć o j e g o u c z n i u , T e o d o r z e z A s i n e , k t ó r y rozwija s y s t e m triad. P o g l ą d y s w e w y p o w i a d a w k o m e n t a r z a c h d o P l a t o n a , a zwłaszcza w k o m e n t a r z u d o Timajosa.
5. Szkoła pergameńska O d g a ł ę z i e n i e m szkoły syryjskiej j e s t szkoła p e r g a m e ń s k a . T w o r z y ją u c z e ń J a m b l i c h a A i d e s i o s , k t ó r y n a d a j e s z k o l e k i e r u n e k p r a k t y c z n o - r e l i g i j n y i nasta wia ją w d u c h u a n t y c h r z e ś c i j a ń s k i e j reakcji p o l i t e i s t y c z n e j . N i e w i e l e w i e m y o p o s t a c i a c h należących d o tej szkoły. D o jej g r o n a na leżał s ł y n n y c e s a r z J u l i a n A p o s t a t a (ur. w 332 r., w s t ę p u j e na tron w 3 6 1 r., t w 3 6 3 r. p o C h r y s t u s i e ) , który, chociaż w y c h o w a n y był w d u c h u chrześcijań s k i m , powrócił d o p o l i t e i z m u . K r ó t k o t r w a ł y o k r e s j e g o p a n o w a n i a z n a m i o n u j e o d r o d z e n i e w i e l o b ó s t w a j a k o religii p a ń s t w o w e j . Z a c h o w a ł y się n i e k t ó r e p i s m a J u l i a n a Apostaty, mowy, r o z p r a w k i , listy. P o d w z g l ę d e m filozoficznym w a ż n e są m o w y Do matki bogów (Elę xf|V pr|xepa TCGV 0ecov), Do króla Heliosa (Elę T Ó V $aa\kza "HA,iov), Do cyników (Elę TOO)C Ć7tat5e\)xo\)C Kwac). F r a g m e n t y j e g o p i s m a p r z e c i w c h r z e ś c i j a n o m Przeciw Galilej czykom ( K a m rataAmcoy Aóyoi) z a c h o w a ł y się w p o l e m i c z n y m d z i e l e św. C y r y la A l e k s a n d r y j s k i e g o .
6. Szkoła ateńska P r o k l o s z B i z a n c j u m urodził się w roku 4 1 0 l u b 4 1 2 p o C h r y s t u s i e , a u m a r ł w ro ku 4 8 5 l u b 4 8 4 . N a u c z y c i e l e m j e g o był n e o p l a t o n i k , k o m e n t a t o r A r y s t o t e l e s a , Syrian. P r o k l o s p o c h o d z i ł z b o g a t e j rodziny s ę d z i o w s k i e j . P o c z ą t k o w o i o n miał zostać sędzią, a l e o s t a t e c z n i e wybrał zajęcie filozofa. Filozofię s t u d i o w a ł n i e t y l k o u Syriana, ale w A l e k s a n d r i i i w A t e n a c h u P l u t a r c h a z A t e n . P o P l u t a r c h u i Syrianie objął k i e r o w n i c t w o A k a d e m i i P l a t o ń s k i e j (lata 4 5 0 - 4 8 5 ) , dążąc d o t e go, b y A t e n y p o n o w n i e u c z y n i ć filozoficznym c e n t r u m . U P r o k l o s a w y s t ę p u j e t y p o w e dla n e o p l a t o n i z m u p o ł ą c z e n i e erudycji i u c z o n o ś c i z z a i n t e r e s o w a n i a m i i r r a c j o n a l n o - o k u l t y s t y c z n y m i . P r o k l o s j e s t bar-
X. Neoplatonizm
237
dzo p o b o ż n y m poganinem. Praktykuje wiele egzotycznych kultów, uprawia t e u r g i c , pości. P r o k l o s p i s z e k o m e n t a r z e d o p l a t o ń s k i e g o Timajosa, Państwa, Parmenidesa, Alkibiadesa I, Kraty/osa oraz d z i e ł o z a t y t u ł o w a n e Teologia platońska (riepi xf|C KOCTÓC nXxxTcova 0eoA,oyiac). I n n y m w a ż n y m t e k s t e m są t a k ż e Elemen ty teologii (Zxoixeicoaic 6eoX,oyucn), k t ó r e stanowią p r ó b ę sformalizowania t e o l o gii w e d ł u g zasad E u k l i d e s a . Stosując w t y m t e k ś c i e reductio ad absurdum P r o klos stara się e l i m i n o w a ć s z e r e g poglądów, a b y dojść d o t w i e r d z e ń p e w n y c h . M i ę d z y i n n y m i w y s t ę p u j e tu s ł y n n e t w i e r d z e n i e , mające u z a s a d n i ć realizm p l a t o ń s k i . Z dzieł P r o k l o s a zachowały się t a k ż e trzy p i s m a w ł a c i ń s k i m p r z e k ł a d z i e W i l h e l m a z M o e r b e k e 0 istnieniu zla (De malorum subsistentid), 0 dziesięciu wątpliwościach w odniesieniu do opatrzności (De decem dubitationibus circa providentiam), O opatrzności i losie (Deprovidentia etfato) i szereg i n n y c h . P r o k l o s t w o r z y w i e l k i , u n i w e r s a l n y s y s t e m , w k t ó r y m j e d n a k n i e usiłuje godzić P l a t o n a z A r y s t o t e l e s e m . J e s t k o n t y n u a t o r e m linii rozwojowej n e o p l a t o n i z m u i nawiązuje d o s p e k u l a c j i J a m b l i c h a , rozwijając s y s t e m triad. W e d l e P r o klosa w k a ż d e j sferze rzeczywistości d o s t r z e c m o ż n a ó w trój-system, k t ó r y sta nowi p o d s t a w ę przyjęcia rzeczywistości triad. W s z y s t k o , co niższe t k w i w w y ż s z y m (|iovf]), w y c h o d z ą c z e ń (7tpóo8oc) i zwracając się d o ń (zniGTpoąi]). W e d l e tej z a s a d y cała r z e c z y w i s t o ś ć u k ł a d a się w trójki, a trójki w serie. P o d o b n i e j a k Prajednia
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
238
u P l o t y n a , n a j w y ż s z e h i p o s t a z y - r o d z a j e - k a t e g o r i e obejmują j a k b y w s k o n d e n s o w a n i u całą serię b y t ó w czy h i p o s t a z p o d p o r z ą d k o w a n y c h , czyli cały d i a k o s m o s . W e w s z y s t k i c h seriach j e d n o ś c i rozkładają się na funkcje, a z a r a z e m na każdym szczeblu jest w pewien sposób wszystko we wszystkim. Modyfikując P l o t y n a w p r o w a d z a Proklos s y s t e m emanacji, k t ó r e g o stop niami są J e d n i a (byt), p o z n a n i e u m y s ł o w e , d u s z e , świat cielesny. W zakresie tych hipostaz wyróżnia troiste etapy. M i ę d z y Prajednia a u m y s ł e m występują liczne j e d n i e , czyli h e n a d y . W sferze u m y s ł u wyróżnia trojakie inteligencje ( d u c h y ) : int u i t y w n e (vor|Toi), i n t u i t y w n o - d y s k u r s y w n e (yoiycoi Kai voepoi) i d y s k u r s y w n e (voepoi). W sferze d u s z y wyróżnia trojakie d u s z e : b o s k i e (przez podziały trójko w e o t r z y m u j e P r o k l o s cały O l i m p ) , d e m o n i c z n e (półbogowie) i l u d z k i e . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o P l o t y n a P r o k l o s t w i e r d z i , ż e świat n i e został p o w o łany d o b y t u w czasie. M u s i a ł o n z a w s z e istnieć, g d y ż n i e m o ż l i w e jest, b y Bóg p o n i e s k o ń c z e n i e d ł u g o trwającym o k r e s i e b e z c z y n n o ś c i n a g l e powołał świat d o istnienia. Ś w i a t j e s t ż y w y m j e s t e s t w e m p o d l e g ł y m b ó s t w o m . P r o k l o s w i e r z y w magiczną s y m p a t i ę części, szczegółową O p a t r z n o ś ć i astrologię. W e d l e P r o k l o s a ź r ó d ł e m zła n i e j e s t m a t e r i a ani b o g o w i e , lecz w y p ł y w a o n o z e słabości niższych j e s t e s t w , z b r a k u w ł a ś c i w e g o z e s p o l e n i a m a t e r i i i for m y S a m a m a t e r i a n i e j e s t zła, lecz j e s t k o n i e c z n a i s t w o r z o n a p r z e z bogów. Z ł o n i e j e s t z a t e m p o z y t y w n ą hipostazą, lecz b y t e m p o c h o d n y m . P r o k l o s głosi t a k ż e s z e r e g t w i e r d z e ń na t e m a t c z ł o w i e k a i d u s z y l u d z k i e j . W działaniu p o z n a w c z y m c z ł o w i e k a p r z e p r o w a d z a r o z r ó ż n i e n i e h a r m o n i z u j ą c e z teorią h i p o s t a z . P r z y j m u j e w c z ł o w i e k u wyższą od u m y s ł u w ł a d z ę poznawczą, która p o z w a l a p o z n a w a ć J e d n i ę , czyli h i p o s t a z ę wyższą od u m y s ł u . P r o k l o s p r z e j m u j e c z ę s t o pojawiającą się w n e o p l a t o n i z m i e t e o r i ę ciała a s t r a l n e g o . T w i e r d z i , że d u s z a trwa p o śmierci, p o o d e r w a n i u od ciała ożywia jąc ciało a s t r a l n e . P r z y j m u j e t a k ż e d r o g ę o c z y s z c z e ń d u s z y l u d z k i e j i z j e d n o c z e n i a z P r a j e d n i a . Wylicza przy t y m s z e r e g s t o p n i t e g o oczyszczenia, t a k i c h j a k E r o s , P r a w d a i Wiara. Myśl Proklosa jest szczytowym osiągnięciem apriorycznych spekulacji n e o p l a t o ń s k i c h . U c z n i e m i n a s t ę p c ą Proklosa był, o b d a r z o n y ścisłym u m y s ł e m , M a rinos z Samarii. I n t e r p r e t o w a ł on P l a t o n a w d u c h u teorii idei, a n i e z p e r s p e k t y w y p o l i t e i s t y c z n e j teologii. Z a j m o w a ł się t a k ż e teorią cnót, wśród k t ó r y c h wyli czał c n o t y e t y c z n e , p o l i t y c z n e , k a t a r t y c z n e , t e o r e t y c z n e i t e u r g i c z n e . O s t a t n i m scholarcha A k a d e m i i P l a t o ń s k i e j w A t e n a c h i u c z n i e m M a r i n o sa był D a m a s c j u s z . Z a j e g o k i e r o w n i c t w a cesarz J u s t y n i a n z a m k n ą ł w roku 529 A k a d e m i ę . D a m a s c j u s z napisał dzieło 0pierwszych zasadach ('Arcopiai Kai M a e t c 7tepi xcov 7tpcÓTG)V dpxa>v), k t ó r e j e s t k o m e n t a r z e m d o k o ń c o w y c h partii p l a t o ń s k i e g o Parmenidesa. W p i ś m i e t y m walczy z klasyfikacjami P r o k l o s a i u p o m i n a się o p r a w a d o s w o b o d n e g o życia d u c h o w e g o i m i s t y c z n e g o . T e z ę swą c h c e o p r z e ć n a p o w a d z e s a m e g o P l a t o n a i usiłuje w y k a z a ć , że u s t a l a n e p r z e z P r o k l o sa k a t e g o r i e n i e znajdują u z a s a d n i e n i a w t e k ś c i e p l a t o ń s k i e g o Parmenidesa. P r z e d m i o t e m rozważań D a m a s c j u s z a j e s t w y ł a n i a n i e się w s z e c h r z e c z y z b ó s t w a . P o d k r e ś l a on, ż e poza i p o n a d J e d n i ą j e s t inna, wyższa zasada w s z y s t -
X. Neoplatonizm
239
kiego, mianowicie Niewyrażalne, którego nie wolno utożsamiać z Jednią. Dam a s c j u s z w s w y c h p o g l ą d a c h zbliża się b a r d z i e j d o P l a t o n a niż d o P r o k l o s a . P r z e p r o w a d z a j ą c k r y t y k ę i n n y c h s y s t e m ó w n e o p l a t o ń s k i c h i odrzucając w y s t ę pujące w n i c h triady, t w o r z y własną troistość, która stanowi trzy oblicza j e d n e j i tej s a m e j rzeczywistości: J e d n i a - W s z y s t k o ( J e d n i a s a m a z s i e b i e , a w s z y s t k o w t ó r n e ) , W s z y s t k o - J e d n i a ( w s z y s t k o s a m o z s i e b i e , a d o J e d n i d o c h o d z i się ja k o d o p r z y c z y n y w s z y s t k i e g o ) oraz T r z e c i e o b l i c z e , k t ó r e od p i e r w s z e g o m a J e d n i ę , a od d r u g i e g o w s z y s t k o . D a m a s c j u s z , inaczej niż P r o k l o s , u w a ż a , ż e świat z m y s ł o w y j e s t t y l k o o b r a z e m małej części świata p o n a d z m y s ł o w e g o , m i a n o w i cie świata idei. U c z n i e m Damascjusza, a zarazem pośrednikiem między a t e ń s k i m i ale k s a n d r y j s k i m n e o p l a t o n i z m e m , był k o m e n t a t o r Arystotelesa i P l a t o n a , S y m p l i cjusz. I n n y m , z n a n y m p r z e d s t a w i c i e l e m szkoły był Pryscjan z L i d i i .
7. Szkoła aleksandryjska W t y m o k r e s i e A t e n o m n i e było j u ż d a n e p r z e w o d z i ć życiu filozoficznemu ó w c z e s n e g o świata. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o znajdujących się w s t a n i e u p a d k u szkół a t e ń s k i c h ż y w o rozwija się filozofia w A l e k s a n d r i i . C h o c i a ż n e o p l a t o n i z m zrodził się w A l e k s a n d r i i , to rozkwitał w R z y m i e , Syrii, w P e r g a m o n i e i w A t e n a c h . Pozostająca w c i e n i u n e o p l a t o ń s k a szkoła a l e k s a n d r y j s k a rozwijała się w t y m czasie s w y m w ł a s n y m t o r e m . N i e przejęła fan t a s t y c z n y c h k o n c e p c j i J a m b l i c h a i Proklosa. P r z e w a ż a ł a w niej t r z e ź w o ś ć i sza c u n e k dla e r u d y c j i , p o ł ą c z o n y z uprawą n a u k s z c z e g ó ł o w y c h . P o n i e w a ż szkoła w A l e k s a n d r i i n i g d y n i e była placówką p r o p a g a n d o w ą p o l i t e i z m u i p o g a ń s t w a , d l a t e g o - m i m o s p o r a d y c z n y c h p r z e ś l a d o w a ń - miały m i e j s c e b l i s k i e k o n t a k t y z t a m t e j s z y m o ś r o d k i e m c h r z e ś c i j a ń s k i m , a zwłaszcza z e szkołą k a t e c h e t ó w . Panująca w Aleksandrii atmosfera p r a w d z i w e g o życia n a u k o w e g o sprzyja ła d u c h o w i s w o b o d y i tolerancji. Atmosfera ta była przyczyną a n t a g o n i z m ó w p o m i ę d z y A t e n a m i i Aleksandrią. Filozofowie a t e ń s c y zarzucali ś r o d o w i s k u ale k s a n d r y j s k i e m u u p r a w ę w i e d z y ścisłej b e z mądrości i głębi, a szkoła a l e k s a n d r y j ska k r y t y k o w a ł a k w i t n ą c y w szkole ateńskiej aprioryzm. Inną różnicę stanowiło to, iż A l e k s a n d r i a była o ś r o d k i e m , w k t ó r y m , w p r z e c i w i e ń s t w i e d o A t e n , b a d a nia nad A r y s t o t e l e s e m s t a w i a n e były na równi z e studiami p l a t o ń s k i m i . M i m o tych a n t a g o n i z m ó w istniały o ż y w i o n e k o n t a k t y m i ę d z y o b i e m a szkołami. K a t e d r ę filozofii p l a t o ń s k i e j w A l e k s a n d r i i zajmowała p i ę k n a , u c z o n a i w y b i t n i e u z d o l n i o n a H y p a t i a , która n i e t y l k o w y k ł a d a ł a filozofię P l a t o n a , ale znała się na m a t e m a t y c e i a s t r o n o m i i . S ł a w n a i tragiczna j e s t historia jej ś m i e r ci. N a s k u t e k z a t a r g ó w m i ę d z y b i s k u p e m C y r y l e m A l e k s a n d r y j s k i m a p r e f e k t e m O r e s t e s e m , na k t ó r e g o H y p a t i a miała wpływ, r o z f a n a t y z o w a n y t ł u m c h r z e ścijan z m a s a k r o w a ł ją i rozszarpał w j e d n y m z kościołów w roku 4 1 5 . Jej u c z n i e m był n e o p l a t o n i k i chrześcijanin, b i s k u p P t o l e m a i d y , Synezjos
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
240
z C y r e n y ( I V - V w.). U c z n i e m P l u t a r c h a z A t e n , a w i ę c kolegą P r o k l o s a był H i e rokles z A l e k s a n d r i i , w k t ó r e g o p o g l ą d a c h m o ż n a d o s t r z e c w p ł y w y myśli c h r z e ścijańskiej. U w a ż a ł o n , ż e świat został s t w o r z o n y z n i c z e g o , j e d y n i e czystą w o lą D e m i u r g a . Poza wieloma innymi nazwiskami trzeba w s p o m n i e ć o aleksandryjskiej g r u p i e k o m e n t a t o r ó w z J a n e m F i l o p o n o s e m (VI w.) na c z e l e . J a n j e s t z a r a z e m p l a t o n i k i e m , j a k i c h r z e ś c i j a n i n e m , w i e r z ą c y m , ż e P l a t o n czerpał swą m ą d r o ś ć z Pisma Świętego. Z e szkołą a l e k s a n d r y j s k ą związany był t a k ż e A l e k s a n d e r z L y k o p o l i s w E g i p c i e działający w III—IV w. Walczył on j a k o n e o p l a t o n i k z d u a l i z m e m m a n i c h e j s k i m i napisał p i s m o p o l e m i c z n e Przeciwko poglądom manichejczyków (npóc xdc Mavixocio\) 8óCac). D o t e g o k r ę g u n a l e ż y t e ż zaliczyć N e m e z j u s z a , b i s k u p a z E m e z y , k t ó r y był a u t o r e m b a r d z o p o c z y t n e g o w ś r e d n i c h w i e k a c h pi s m a O naturze człowieka (De natura hominis).
R O Z D Z I A Ł XI
Gnoza Mając na u w a d z e ciągłość filozofii p o g a ń s k i e g o a n t y k u , doszliśmy w n a s z y m opra cowaniu aż d o VI w. p o C h r y s t u s i e . Z a n i m p r z e j d z i e m y d o omawiania filozofii chrześcijańskiej, m u s i m y się zapoznać z t w o r e m powstającym na peryferiach chrześcijaństwa, żydostwa i pogaństwa, j a k i m jest gnoza. P o z n a n i e t e g o j e d y n e g o w swoim rodzaju zjawiska wyjaśni n a m zarówno szereg poglądów myślicieli chrze ścijańskich, j a k i rozjaśni szereg d o k t r y n n e o p l a t o ń s k i c h . W y r a z ' g n o z a ' p o c h o d z i od g r e c k i e g o słowa yvdxnc oznaczającego p o z n a nie, w i e d z ę , m ą d r o ś ć . P r z e d m i o t e m t e g o p o z n a n i a j e s t w i e d z a t a j e m n a , a c e l e m o ś w i e c e n i e , k t ó r e odsłania najistotniejsze z a g a d k i . P o z n a n e z a g a d k i przestają b y ć t a j e m n i c a m i , stają się p r z e d m i o t e m t a j e m n e j wiedzy, w y w o d z o n e j p r z e z g n o s t y k ó w od C h r y s t u s a i proroków, i p r z e c i w s t a w i a n e j w i e r z e (zwłaszcza chrześcijańskiej). G n o z a rozwija się w o ś r o d k a c h c h r z e ś c i j a ń s k i c h , a s z c z e g ó l n i e w t y c h , w k t ó r y c h c h r z e ś c i j a ń s t w o s p o t y k a ł o się z i n n y m i w i e r z e n i a m i ( E f e z , Syria, A l e k s a n d r i a ) . Z e w z g l ę d u na to, że nie p o s i a d a m y p i s m w y b i t n y c h g n o s t y k ó w , a ich p o g l ą d y z n a m y t y l k o z fragmentów, p r z e k a z a n y c h n a m w d u ż e j m i e r z e p r z e z w r o g ó w gnozy, t a k i c h j a k św. I r e n e u s z czy T e r t u l i a n , nasza w i e d z a o g n o stycyzmie jest niepełna. G n o z a j e s t opozycją n a t u r a l i z m u i t e n d e n c j i o k u l t y s t y c z n o - m a g i c z n y c h w o b e c O b j a w i e n i a . Z a s t ą p i e n i e wiary wiedzą t a j e m n ą m a na celu w y w y ż s z e n i e u k r y t y c h sił n a t u r a l n y c h c z ł o w i e k a , a p r z e z to u m n i e j s z e n i e b o s k o ś c i C h r y s t u sa i s p r o w a d z e n i e Z b a w c y d o roli j e d n e g o z w y j ą t k o w y c h ludzi. Z r o z u m i a ł e jest, ż e c h r z e ś c i j a ń s t w o e n e r g i c z n i e w y s t ę p o w a ł o p r z e c i w g n o z i e . W Piśmie Świętym z n a j d u j e m y f r a g m e n t : L u d z i e b o w i e m b ę d ą s a m o l u b n i , chciwi, wyniośli, p y s z n i , bluźniący, n i e p o s ł u s z n i r o d z i c o m , n i e w d z i ę c z n i , n i e g o d z i w i , b e z serca, b e z l i t o ś n i , m i o tający o s z c z e r s t w a , n i e p o h a m o w a n i , b e z u c z u ć l u d z k i c h , n i e p r z y c h y l n i , zdrajcy, z u c h w a l i , n a d ę c i , miłujący b a r d z i e j rozkosz niż Boga. B ę d ą o k a z y w a ć p o z ó r p o b o ż n o ś c i , ale w y r z e k n ą się jej mocy. I od t a k i c h stroń. Z t a k i c h b o w i e m są ci, co wślizgują się d o d o m ó w i przeciągają na swą stronę kobietki obciążone grzechami, powodowane pożądaniami różnego rodzaju, t a k i e , co to z a w s z e się uczą, a n i g d y n i e mogą dojść d o p o z n a n i a prawdy. J a k J a n n e s i J a m b r e s wystąpili p r z e c i w M o j ż e s z o w i , t a k t e ż i ci przeciwstawiają się p r a w d z i e , l u d z i e o s p a c z o n y m u m y ś l e , k t ó r z y n i e zdali e g z a m i n u z wiary. Ale d a l s z e g o p o s t ę p u n i e osiągną: b o ich b e z m y ślność b ę d z i e j a w n a dla w s z y s t k i c h , j a k i t a m t y c h j a w n a się s t a ł a ? . 1
U List do Tymoteusza, III, 2 - 9 .
3
242
Starożytność. Filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
W innym fragmencie czytamy: Baczcie, a b y k t o was n i e zagarnął w n i e w o l ę p r z e z tę filozofię b ę d ą c ą c z c z y m o s z u s t w e m , opartą na l u d z k i e j tylko tradycji, na żywiołach świa ta, a n i e n a C h r y s t u s i e . W N i m b o w i e m m i e s z k a cała P e ł n i a : B ó s t w o , na sposób ciała . 194
T e o s t a t n i e słowa stanowią s p r z e c i w w o b e c c h a r a k t e r y s t y c z n e g o dla g n o zy ż y d o w s k i e j d o k e t y z m u ( 8 O K £ G ) - zdaje mi się, w y o b r a ż a m s o b i e ) , czyli przekonania o pozornym człowieczeństwie Chrystusa. O b o k g n o z y ż y d o w s k i e j istniała r ó w n i e ż g n o z a syryjska, k t ó r e j c e n t r u m z n a j d o w a ł o się w A n t i o c h i i . N u r t t e n w y w o d z i ł się od s ł y n n e g o S z y m o n a M a g a z Samarii, k t ó r e g o pisarze kościelni uważali za ojca w s z e l k i c h herezji. D l a Szy m o n a zasadą w s z y s t k i e g o był ogień, z g o d n i e ze słowami Mojżesza: „ B o P a n , Bóg wasz, j e s t o g n i e m trawiącym. O n jest B o g i e m z a z d r o s n y m " . Bóg jest w i ę c dzia łającym, z m i e n i a j ą c y m się o g n i e m . N i e jest t e ż prosty, lecz objawia się zawsze dwoiście, w e l e m e n c i e m ę s k i m ( U m y s ł ) i ż e ń s k i m (Myśl). O d najwyższego Bo ga ognia p o c h o d z i sześć korzeni e o n ó w (cd(DV - wieczność), czyli sił k o s m i c z n y c h , oraz siódma - o b e c n a w e wszystkich e o n a c h moc, z w a n a O j c e m czy „stojącym" (eorcóc). O d Ojca p o c h o d z i świat i rządzących n i m sześć eonów, takich j a k n i e b o , Z i e m i a , Słońce, Księżyc, p o w i e t r z e , w o d a , i s i ó d m a siła, którą j e s t D u c h . 195
M a t e r i a n i e j e s t stworzona, ale j e s t d a n a o d w i e c z n i e i k s z t a ł t o w a n a p r z e z d e m i u r g a - anioła w y s ł a n e g o p r z e z n a j w y ż s z e g o Boga. C z ł o w i e k a ufor m o w a ł y z a r ó w n o d o b r e , j a k i złe siły. D l a t e g o j e s t o n z n a t u r y z e p s u t y i w y m a ga z b a w i e n i a . S z y m o n głosi fantastyczną n a u k ę o o d k u p i e n i u . Ś w i a t m u s i b y ć zbawiony przez e l e m e n t męski i żeński, a dokładnie przez samego Szymona i w y b r a n ą p r z e z n i e g o k o b i e t ę , którą była p r o s t y t u t k a z T y r u , H e l e n a . W e d ł u g relacji O j c ó w Kościoła wiara w p o s ł a n n i c t w o S z y m o n a i H e l e n y w i o d ł a d o straszliwego r o z p r z ę ż e n i a m o r a l n e g o i z d z i c z e n i a obyczajów. 1 9 6
U c z n i e m S z y m o n a był S a m a r y t a n i n M e n a n d e r , k t ó r y u w a ż a ł , ż e świat stworzyli a n i o ł o w i e , b ę d ą c y t y l k o emanacją P r a j e d n i . M i ę d z y l u d ź m i a aniołam i - t w ó r c a m i p a n u j e wrogość. L u d z i e uczą się magii od J e d n i , przy p o m o c y k t ó r e j zwalczają anioły. P o d o b n i e j a k S z y m o n , M e n a n d e r głosił k o n i e c z n o ś ć z b a w i e n i a , k t ó r e staje się l u d z k i m u d z i a ł e m d z i ę k i magii, w którą w t a j e m n i c z a chrzest udzielony przez Menandra. P o p r z e z M e n a n d r a p o g l ą d y S z y m o n a M a g a oddziałują n a S a t u r n i n a (Satornika) i Bazylidesa. U Saturnina występuje zdecydowany dualizm dobra i zła oraz p o s t a ć S z a t a n a j a k o wroga Boga Ż y d ó w . D r u g i u c z e ń M e n a n d r a , Bazylides (poł. II w. p o C h r y s t u s i e ) p r z e n i ó s ł w y w o d z ą c ą się od S z y m o n a g n o z ę syryjską z Antiochii d o A l e k s a n d r i i . W p ł y n ę ła n a ń n i e t y l k o g n o z a syryjska, ale t e ż ż y d o w s k a k a b a ł a i oraz w i e d z a E g i p t u .
List do Kolosan, II, 9. Księga Powtórzonego Prawa, IV, 24. U List do Tymoteusza, III, 8 - 9 .
XI. Gnoza
243
S y s t e m Bazylidesa j e s t bardzo s k o m p l i k o w a n y . U źródła w s z e c h r z e c z y znajduje się „Bóg, który nie j e s t " , a z niego emanują niezliczone eony. Całość b y tu rozpada się na trzy królestwa, przy c z y m świat e o n ó w stanowi sferę pośrednią. G ł ó w n e z a i n t e r e s o w a n i e Bazylides kieruje k u człowiekowi. P r z e d e w s z y s t k i m zajmuje go p r o b l e m zła r o z p a t r y w a n y z uwagi na O p a t r z n o ś ć . W s z y s t k o p o c h o d z i od O p a t r z n o ś c i - z a r ó w n o z b a w i e n i e , j a k i zło. N i e m o ż n a j e d n a k twierdzić, że zło j e s t d z i e ł e m O p a t r z n o ś c i . Ź r ó d ł e m g r z e c h u są l u d z k i e p o p ę d y . Zło, a zwła szcza cierpienia, k t ó r e stają się u d z i a ł e m człowieka, mają u z a s a d n i e n i e w p o p r z e d n i m życiu. D l a t e g o Bazylides przyjmuje p r e e g z y s t e n c j ę duszy, która zdolna j e s t d o u z y s k a n i a p e ł n e g o p o z n a n i a - intuicyjnego ujęcia całej rzeczywistości. W relacjach O j c ó w Kościoła, syn i u c z e ń Bazylidesa, I z y d o r p r z e d s t a w i a n y j e s t j a k o z w o l e n n i k a m o r a l i z m u i z u p e ł n e j wolności w p o s t ę p o w a n i u , która o p a r t a była na p r z e k o n a n i u , że skoro j e s t się p e w n y m z b a w i e n i a , to m o ż na c z y n i ć , co się c h c e . K o n c e p c j ę Izydora, mającą swe źródło u Bazylidesa, d o p r o w a d z a d o skrajności g n o s t y k a l e k s a n d r y j s k i żyjący w II w. K a r p o k r a t e s , który, j a k czy t a m y u I r e n e u s z a z L y o n u , wraz z e s w y m s y n e m E p i f a n e s e m był j a w n y m w y znawcą b e z w s t y d u . K a r p o k r a t e s p r a g n i e u z a s a d n i ć i m m o r a l i z m , a j e g o p o g l ą d y płyną z n i e n a w i ś c i d o Boga Ż y d ó w i d o J e g o prawa. T w i e r d z i , ż e J e z u s , syn p r a w d z i w y Józefa i M a r i i , p a m i ę t a j ą c s w e d a w n e w c i e l e n i a , w y s t ę p u j e j a k o apostoł szerzący n i e n a w i ś ć w s t o s u n k u d o p r a w a i obyczajów ż y d o w s k i c h . Z b a w i e n i e świata d o k o n a ł o się n i e d z i ę k i m ę c e C h r y s t u s a , ale d z i ę k i p o g a r d z i e J e zusa dla świata, aniołów, a zwłaszcza dla ż y d o w s k i e g o J e h o w y . N a tej p o d s t a w i e E p i f a n e s głosił p o t ę p i e n i e p r a w a n a t u r a l n e g o i p o z y t y w n e g o oraz uważał, ż e u s p r a w i e d l i w i o n a , a n a w e t k o n i e c z n a j e s t w s z e l k a r o z p u s t a . By osiągnąć z b a w i e n i e , n a l e ż y w y c z e r p a ć w s z e l k i e przejawy rozpusty. W r o g i e g n o z i e p i s m a O j c ó w Kościoła przedstawiają K a r p o k r a t e s a i E p i f a n e s a j a k o najbardziej skraj ny p r z e j a w s a t a n i z m u i a m o r a l i z m u gnozy. S z c z y t o w y m p r z e j a w e m g n o z y był s y s t e m w y p r a c o w a n y p r z e z W a l e n t y na. P o c h o d z i ł o n z d o l n e g o E g i p t u , a w A l e k s a n d r i i s t u d i o w a ł p l a t o n i z m i tajne n a u k i e g i p s k i e . T a m t e ż z a p e w n e słuchał w y k ł a d ó w Bazylidesa. Z a czasów p a p i e ż a H y g i n a (lata 1 5 4 - 1 5 8 p o C h r y s t u s i e ) p r z e b y w a ł d ł u ż s z y czas w R z y m i e . Miał u c z n i ó w w A l e k s a n d r i i i w R z y m i e , k t ó r z y założyli d w i e szkoły, w s c h o d n i ą i italską. P o g l ą d ó w s a m e g o W a l e n t y n a n i e znamy. W s c h o d n i a szkoła W a l e n t y n a p r z e d s t a w i a fantastyczną i n t e r p r e t a c j ę za r ó w n o Księgi Rodzaju, j a k i Ewangelii w d u c h u teorii eonów, k t ó r e wypływają z P r a j e d n i p a r a m i , czyli d i a d a m i (syzygiami). J e z u s w myśl tej k o n c e p c j i j e s t j e d n y m z n a j p o t ę ż n i e j s z y c h e o n ó w r o z u m i a n y c h j a k o siły k o s m i c z n e . N a u k a ta głosi t a k ż e zasadniczą różnicę m i ę d z y d o b r y m B o g i e m ( P r a j e d n i a najwyższa) i d e m i u r g i e m - s t w ó r c ą świata. Bardzo niejasna j e s t teoria, w e d l e której J e zus stworzył d e m i u r g a j e s t e s t w p s y c h i c z n y c h ( z a p e w n e Bóg Ż y d ó w ) , d e m i u r ga j e s t e s t w h y l i c z n y c h ( d i a b e ł ) oraz d e m i u r g a j e s t e s t w d e m o n i c z n y c h ( B e l zebub). W koncepcji człowieka panuje głęboki dualizm. W człowieku tkwi ele-
Starożytność, filozofia okresu Cesarstwa Rzymskiego
244
m e n t p o c h o d z ą c y od złego d e m i u r g a i j e g o aniołów ( n a m i ę t n o ś c i , p o p ę d y l u d z k i e są to p o p r o s t u złe d u c h y ) oraz e l e m e n t d o d a t n i , k t ó r y m j e s t n a s i e n i e d o b r a d a n e p r z e z d o b r e g o Boga. D z i e j e świata sprowadzają się d o walki aniołów d e miurga p r z e c i w nasieniu d o b r a w c z ł o w i e k u . K o n i e c z n e j e s t o d k u p i e n i e za zło, ale d o k o n u j e się o n o n i e p r z e z śmierć C h r y s t u s a , lecz d z i ę k i p r z y n i e s i o n e m u przez Niego Objawieniu. W a l e n t y n i a n i e w swej n a u c e o c z ł o w i e k u wyróżniają trzy t y p y ludzi: hylików, p s y c h i k ó w i p n e u m a t y k ó w . C z ł o w i e k i e m najniższego r z ę d u j e s t hylik, który j e s t s i e d l i s k i e m diabła. Wyżej stoją psychicy, którzy d y s p o n u j ą t y l k o wia rą, ale n i e osiągnęli p o z n a n i a . P s y c h i c y mają w o l n o ś ć w y b o r u i mogą stać się hylikami l u b p n e u m a t y k a m i . N a j d o s k o n a l s z y m i z ludzi są p n e u m a t y c y , k t ó r z y mają doskonałą w i e d z ę - g n o z ę i są p e w n i z b a w i e n i a . Z b a w i e n i e to n i e j e s t j e d n a k d z i e ł e m w o l n o ś c i , lecz w y n i k a z ich natury. Z p e r s p e k t y w y tej antropologii w a l e n t y n i a n i e i n t e r p r e t o w a l i o s o b ę J e z u s a i j e g o p o s ł a n n i c t w o . Uważali, ż e cia ło J e z u s a b y ł o z j a w i s k o w e , o ż y w i o n e p n e u m a t y c z n ą duszą. J e z u s p r z y s z e d ł z b a w i ć t y l k o c z ę ś ć l u d z k o ś c i , m i a n o w i c i e p s y c h i k ó w , b o w i e m hylicy zostali z góry p o t ę p i e n i , a p n e u m a t y c y z b a w i e n i są z racji swej natury. I t a l s k a szkoła W a l e n t y n a głosiła t e s a m e tezy, co szkoła w s c h o d n i a , z m i e niając czy u z u p e ł n i a j ą c j e w n i e k t ó r y c h p u n k t a c h . W t e o g o n i i szkoły w s c h o d n i e j błądząca m ą d r o ś ć (Zocpia) rodzi b ę k a r t a (eiccpcopa), p o d c z a s g d y w s z k o l e italskiej w i e d z ę (d%apcó0). W d n i u k o ń c a świata z z i e m i wyjdzie o g i e ń i u n i c e stwi całą m a t e r i ę , a w i ę c i hylików. Z a p e w n e p o d c z a s p o b y t u W a l e n t y n a w Rzy m i e , z e t k n ą ł się z n i m i j e g o u c z n i a m i Syryjczyk C e r d o n . N i e p r o w a d z i ł on s u b t e l n y c h s p e k u l a c j i , lecz w n a u c e p o d k r e ś l a ł d u a l i z m d u c h a i m a t e r i i , p r z e c i w s t a w i e n i e Boga d o b r e g o , k t ó r y m jest Bóg - ojciec J e z u s a C h r y s t u s a (Bóg Ewangelii) i Boga sprawiedliwego, lecz o k r u t n e g o (Boga S t a r e g o Z a k o n u ) . J e d n a k z n a c z e n i e C e r d o n a w y n i k a z t e g o , ż e był o n z a p e w n e n a u c z y c i e l e m naj sławniejszego z gnostyków Marcjona. M a r c j o n był s y n e m b i s k u p a z S i n o p e . Z a rządów cesarza H a d r i a n a , o k o ło roku 140 p o C h r y s t u s i e , przybył d o R z y m u . Był zrazu c h r z e ś c i j a n i n e m , ale za g ł o s z e n i e n a u k h e r e t y c k i c h został w y k l u c z o n y z Kościoła w roku 144. Z g r o m a d z i ł b a r d z o w i e l u u c z n i ó w i założył cały Kościół g n o s t y c k i z własną hierar chią. Marcjoniści działali b a r d z o d ł u g o , aż d o p o ł o w y V w. W e d l e M a r c j o n a Bóg biblijny j e s t zły J e s t to d e m i u r g , z k t ó r y m walczy d o b r y Bóg Ewangelii. Inaczej niż K a r p o k r a t e s , który był p r z e d s t a w i c i e l e m roz wiązłości m o r a l n e j w gnozie, Marcjon głosi s u r o w y p u r y t a n i z m i a s c e t y z m . T w i e r d z i , że ciało jest w s t r ę t n y m t w o r e m d e m i u r g a i dlatego C h r y s t u s nie mógł m i e ć rzeczywistego ciała. Marcjon przeczy, że C h r y s t u s jest p r z e p o w i e d z i a n y m przez Pismo Święte M e s j a s z e m , p o n i e w a ż J e z u s nie narodził się z Marii, lecz zjawił się w s p o s ó b c u d o w n y w bożnicy w Kafarnaum. Sądząc, że cały świat materii jest d z i e ł e m złego d e m i u r g a , Marcjon odrzucał wiarę w z m a r t w y c h w s t a n i e ciał i p o tępiał m a ł ż e ń s t w o . C h r z e s t mogli o t r z y m a ć tylko b e z ż e n n i i e u n u c h o w i e . U c z n i e m M a r c j o n a był A p e l l e s nauczający w R z y m i e i w A l e k s a n d r i i , k t ó r y p o w r a c a d o m o n o t e i z m u w p r z e k o n a n i u , ż e d e m i u r g został s t w o r z o n y
XI. Gnoza
245
p r z e z d o b r e g o Boga. A p e l l e s twierdzi, że Pięcioksiąg M o j ż e s z a n i e p o w s t a ł p o d wpływem boskiego natchnienia. G n o s t y c y p o g r u p o w a l i się w b a r d z o w i e l e s e k t , k t ó r y c h d z i e j e n i e są z n a n e . W i e m y , ż e najżywotniejsi byli marcjoniści. W p o g l ą d a c h w s z y s t k i c h g r u p g n o s t y c k i c h powtarzają się p e w n e w s p ó l n e rysy d o k t r y n a l n e . C h r y s t u s , który j e s t istotą czysto d u c h o w ą , wyzwala d u s z ę p o c h o d z e n i a b o s k i e g o , u w i ę z i o n ą w ś w i e c i e z m y s ł o w y m u t w o r z o n y m przez złego d e m i u r g a . D u a l i z m w teorii c z ł o w i e k a j e s t w s p ó l n y g n o z i e i p l a t o n i z m o w i , a zwłaszcza n e o p l a t o n i z m o w i . C h o ć n e o p l a t o n i z m b a r d z o w i e l e zaczerpnął z g n o s t y c y z m u , a p r i o r y z m g n o stycki w swej fantastyczności p r z e w y ż s z y ł z n a c z n i e k o n c e p c j e n e o p l a t o ń s k i e . Trzeci w i e k p o C h r y s t u s i e jest o k r e s e m , w k t ó r y m powstają t a k fantastycz n e s y s t e m y j a k k o n c e p c j a B a r d e s a n e s a (lata 1 5 3 - 2 2 2 po C h r y s t u s i e ) , o k t ó r y m m o ż n a m ó w i ć j a k o o g n o s t y k u tylko z p e w n y m i zastrzeżeniami. Przyjmował o n i s t n i e n i e d w u bogów, d o b r e g o , m ę s k i e g o E l o h i m a i złego, ż e ń s k i e g o boga, E d e n . Pośród aniołów E l o h i m a j e s t Baruch, który objawił się już j a k o Mojżesz, H e r k u les oraz j a k o J e z u s . A n i o ł o w i e - e o n y powstają z boskich m a ł ż e ń s t w (diad). W tej późniejszej gnozie d o m i n u j e myśl, że rzeczywistość jest d z i e ł e m wol nej, radykalnie złej potęgi. Jest to źródło, z którego rodzi się w III w. m a n i c h e i z m . Jego twórcą był M a n e s (Mani, lata 215/216-276 po Chrystusie). W młodości zapo znał się z wieloma religiami. Mając około trzydziestu lat zaczął głosić swą religię na dworze Sapora I, króla Persji. Wiele podróżował i w swej działalności misjonarskiej dotarł d o zachodnich C h i n i d o Indii. Zginął uśmiercony przez perskich magów. M a n e s uważał, że u z u p e ł n i a swą nauką objawienie Zoroastra, Buddy, Adama, N o ego, Abrahama, Mojżesza i Jezusa. Jego śmierć na krzyżu dodała wielkiej popular ności m a n i c h e i z m o w i . C h o ć gnoza tak silnie akcentowała dualizm, to j e d n a k była zasadniczo monoteistyczna. M a n e s przejął główny m o t y w z religii O r m u z d a i Arymana, w w y n i k u czego w jego koncepcji pojawiają się dwaj bogowie, d w i e walczą ce ze sobą potęgi twórcze. K a ż d e m u dziełu złego boga przeciwstawia swoje dzieło bóg dobry. Walka ustanie dopiero z chwilą całkowitego zwycięstwa d o b r e g o boga. P ó ź n y m ź r ó d ł e m o p i s u j ą c y m dzieje świata w ujęciu m a n i c h e j s k i m j e s t Księga scholiów T e o d o r a Bar Koni, n e s t o r i a n i n a żyjącego w V I I I w. D o b r y b ó g stwarza p i ę ć p r z e j a w ó w b o s k i e j myśli, czyli p i ę ć d o m o s t w , k t ó r y m i są r o z u m (vot>c), myśl (ewoioc), r o z s ą d e k (cppóvr|aic), n a m y s ł (ev0\)|j/r|aic) i r o z u m o w a n i e (^oyiopóc). T e p r z e j a w y b o s k i e j myśli n i e pozostają w ż a d n y m k o n i e c z n y m s t o s u n k u d o świata. W m i a r ę j e d n a k j a k powstają dzieła z ł e g o b o g a (Księcia C i e m n o ś c i ) , b ó g d o b r y ( O j c i e c W i e l k o ś c i ) wyłania z s i e b i e i n n e m o c e k o s m i c z n e ( e o n y ) , k t ó r y c h z a d a n i e m j e s t w a l k a ze z ł e m . Są nimi „ M a t k a ż y w y c h " (Astarte), „ p i e r w s z y c z ł o w i e k " oraz j e g o p i ę c i u s y n ó w ( o g i e ń , wiatr, w o d a , światło i e t e r ) , „ d u c h ż y w y " , „trzeci p o s ł a n i e c " , a w r e s z c i e „ J e z u s - b l a s k " . Świat m a t e r i a l n y n i e j e s t w tej wizji tylko w y t w o r e m sił złych. Z r e a l i z m e m zła łączy się w m a n i c h e i z m i e k r e a c j o n i z m . P i e r w s z y c z ł o w i e k j e s t stwórcą p i ę c i u e l e m e n t ó w , t a k i c h j a k c z y s t e p o w i e t r z e , orzeźwiające wiatry, j a s n e światło, życiodajna w o d a i ogrzewający o g i e ń . T e p o z y t y w n e e l e m e n t y w e w s z e c h ś w i e cie m a t e r i a l n y m przeciwstawiają się e l e m e n t o m świata c i e m n o ś c i .
STOICY
ANDRONIKOS Z
RODOS
I W. P R Z E D C H R .
C H AIREMON KATON M Ł O D S Z Y
BOETOS Z S Y D O N U
AINEZYDEMOS
MUZONIUSZ
MIKOŁAJ Z D A M A S Z K U
I
Z KNOSSOS I
RUFUS
AGRYPPA
DION ADRASTOS Z AFRODYZJI I I
SENEKA I
OINOMAOS
KLAUDIUSZ PTOLEMEUSZ I I GALEN II
I-II
CHRYZOSTOMOS I
Z GADARY I I
EPIKTET I
SEKSTUS EMPIRYK
II
MENODOT II ALEKSANDER
ARRIAN F L A W I U S Z
Z AFRODYZJI
II-III
Z NIKOMEDII
I
ANATOLIOS Z ALEKSANDRII
AURELIUSZ
DEMONAKS Z CYPRU
MAREK II
I V
II
PEREGRINUS PROTEUS I I
III II
III TEMISTIUSZ SYRIAN
V
SYMPLICJUSZ PRYSCJAN
IV
V-VI
V-VI
I
I II III IV V VI VII VIII IX X
Arystotelizm Stoicyzm rzymski Cynizm Sceptycyzm młodszy Epikureizm Synkretyzm żydowski Neopitagoreizm Gnostycyzm Średni platonizm Neoplatonizm: A - Szkoła aleksandryjsko-rzymska B - Szkoła syryjska C - Szkoła pergameńska D - Szkoła ateńska E - Szkoła aleksandryjska
cyfra rzymska przy imionach - oznacza wiek przed Chrystusem oznacza potwierdzoną historycznie relację n a 11 czy c i e 1-uczeń wskazuje na nie w pełni potwierdzoną relację nauczyciel—uczeń" wskazuje na filozoficzną zależność
Kabała Egipt
Esseni Terapeuci
Septuaginta
-Nigidius Figulus I w. przed Chr.
Arystobulos II w. przed Chr. Filon z Aleksandrii"' I w. przed Chr.
Apolloniusz z Tyany I Filostratos III Moderatos z Gades I Nikomach z Gerazy II
VI Diogenes z Oinoanda II
Platon
foymon
Mag I
Menander
II Saturnin
1 B a z y l i d e s II
1 I P o r f i r i u s z z T y r u III r-Jamblich z G h a l k i s III-IV
L
I l 1
T e o d o r z Asine
rAidesios ^ Ljulian Ą p [y -Proklos z Bizancjum V D Marinos z Samarii O S t a t a
-Damascjlsz V-VI (529) r
1
Karpokrates
Apulejusz z M a d a u r y II
1
Nikostratos Attikos Herpokration z Argos I II Celsus Numeniusz z Apamei IX
Amelios III
B
G a j o s II A l b i n o s II
Marcjon II-III Justyn i inni III
r P l o t y n III
Eudoros z Aleksandr I w. przed Chr. Trazyllos I Plutarch z C h e r o n e i I-II T e o n ze Smyrny I
Izydor
Epifanes W a l e n t y n II I (wsch. i zach. T szkoła) Cerdon Ammoniusz Sakkas II-III
Pitagoras
H y p a t i a IV-V Synezjos z Cyreny IV-V Hierokles z Aleksandrii Jan Filoponos VI Stefan z Aleksandrii X
ROZDZIAŁ I
Początki filozofii chrześcijańskiej W i e l e u m y s ł ó w p r z e c i w s t a w i a się s a m e m u pojęciu filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j . W istocie filozofia j e s t j e d n a , b e z ż a d n y c h bliższych o k r e ś l e ń , ani g r e c k a , ani c h r z e ś c i j a ń s k a , ani k a n t o w s k a , ani m a r k s i s t o w s k a . Filozofia j e s t j e d n a , t a k j a k j e d n a j e s t m a t e m a t y k a . N i e m n i e j w o l n o n a m i n a l e ż y m ó w i ć o niej z r ó ż n y m i p r z y m i o t n i k a m i j a k o o r z e c z y w i s t y m zjawisku. Są to filozofie b ą d ź u p r a w i a n e p r z e z p e w n e w y b i t n e j e d n o s t k i (św. T o m a s z a czy Kartezjusza) l u b g r u p y i s z k o ły; b ą d ź filozofie w y k w i t ł e na o k r e ś l o n y m g r u n c i e (grecka, c h i ń s k a , polska); b ą d ź filozofie p o w s t a ł e w a t m o s f e r z e p e w n y c h kultur, religii. W t y m o s t a t n i m z n a c z e n i u filozofia c h r z e ś c i j a ń s k a j e s t n i e z a p r z e c z a l n y m f a k t e m . Filozofia ro z u m i a n a j a k o s y s t e m t w i e r d z e ń j e s t j e d n a , ale j a k o virtus scientiae, a raczej sapientiae, czyli j a k o zjawisko k o n k r e t n e i h i s t o r y c z n e , m u s i b y ć z a w s z e w j a k i ś s p o s ó b o k r e ś l o n a . Filozofia chrześcijańska j e s t z a t e m filozofią u p r a w i a n ą p r z e z chrześcijan, p r a w d z i w ą filozofią, która nie traci swej a u t o n o m i c z n o ś c i . P r a w d ą jest, ż e p e w n e jej a s p e k t y bywają specjalnie rozwijane - nieraz k o s z t e m in n y c h , ale s a m e z a g a d n i e n i a są w s z ę d z i e t e s a m e , filozofia pozostaje j e d n a . J e żeli t a k p o s t a w i m y s a m o z a g a d n i e n i e filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j , to d z i e j e tej w ł a ś n i e filozofii b ę d ą się z a c z y n a ł y od chwili, w której c h r z e ś c i j a ń s t w o z e t k n ę ło się z nią i p r z y c z y n i ł o d o p o w s t a n i a jej swoistej p r o b l e m a t y k i . A b y u p r a w i a ć filozofię chrześcijańską, t r z e b a b y ć w p e ł n i c h r z e ś c i j a n i n e m , z n a ć d o b r z e c h r z e ścijaństwo i w j e g o k l i m a c i e filozofować - filozofowanie j e s t z a t e m w w i e r z e (philosophandum est ergo in fide), j a k twierdzi J a n od św. T o m a s z a . H i s t o r y k filo zofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j m u s i r ó w n i e ż d o b r z e z n a ć rozwój h i s t o r y c z n y chrześcijań stwa, p o to, b y m ó c b a d a ć p i e r w s z e p r o b l e m y filozoficzne, j a k i e pojawiły się w j e g o ł o n i e . Z a t e m n i e p o w i n n o dziwić t w i e r d z e n i e , iż k a ż d y h i s t o r y k schola styki m u s i b y ć r ó w n o c z e ś n i e t e o l o g i e m . W k o ł a c h n a u k o w y c h c z ę s t o p o w t a r z a się dyskusja, czy m o ż e b y ć filozo fia c h r z e ś c i j a ń s k a , czy t y l k o filozofia w ogóle. Filozofia to p r z e j a w n a t u r y l u d z kiej, a w i ę c filozofuje każdy, chrześcijanin i n i e c h r z e ś c i j a n i n . Z d r u g i e j j e d n a k s t r o n y G i l s o n p o w i a d a , iż filozof chrześcijański to t e n , k t o w swej w i e r z e znaj d u j e p r o b l e m y , k t ó r e mogą b y ć k w e s t i a m i n a u k o w y m i . R o z r ó ż n i a m y w i ę c d w a a s p e k t y filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j , są to r o z b u d o w a p r o b l e m ó w czysto filozoficz n y c h ( a r y s t o t e l i z m ) oraz specyficzna p r o b l e m a t y k a p o c h o d z ą c a z o b j a w i e n i a chrześcijańskiego.
1. Pierwsze pisma chrześcijańskie Kreśląc d z i e j e filozofii chrześcijańskiej nie w o l n o z a p o m i n a ć , że chrześcijaństwo nie zjawiło się j a k o filozofia, lecz j a k o religia z b a w i e n i a , której o ś r o d k i e m nie
252
Ojcowie Kościoła
j e s t j a k a ś d o k t r y n a , ale realna osoba J e z u s a : J e g o życie i n a u k a . W chwili, g d y umierają ostatni naoczni ś w i a d k o w i e J e z u s a Kościół m a j u ż swoje p i s m a , ale j e s t to raczej d z i e ł e m p r z y p a d k u niż p l a n o w y m z a m i e r z e n i e m . Bardzo j e s t z n a m i e n n e , że najwcześniejsza literatura kościelna j e s t na w s k r o ś „ n i e l i t e r a c k a " i w y k r a cza całkowicie p o z a ó w c z e s n e k a n o n y pisarskie. P a m i ę t a j m y , że przyczyną jej pojawienia się n i e była spekulacja t e o r e t y c z n a , lecz c e l e czysto p r a k t y c z n e . C h r o n o l o g i a p o w s t a w a n i a tych p i s m przedstawia się następująco: najdawniejsze są listy św. św. Pawła, Piotra, J a k u b a , J u d y T a d e u s z a i Jana. Późniejsze od listów są e w a n g e l i e : p i e r w s z a chronologicznie Ewangelia św. Mateusza, p o t e m Ewangelie św. Marka i św. Łukasza . W s z y s t k i e t e pisma powstały p r z e d r o k i e m 70, z k o ń c e m I w. św. J a n u z u p e ł n i ł j e o Ewangelię i Apokalipsę. O t o d o r o b e k , który Kościół posiadał o k o ł o 100 r., z p o c z ą t k i e m II w. dzieła t e stały się p r z e d m i o t e m czci i wraz z k s i ę g a m i S t a r e g o Z a k o n u były u w a ż a n e za n a t c h n i o n e . 1
Pismo Święte n i e pojawiło się w i ę c j a k o s y s t e m filozoficzny. J e s t to n a r z ę d z i e p r a k t y c z n e , k t ó r e m a na celu d a w a n i e ś w i a d e c t w a d z i e j o m J e z u s a j a k o Z b a w i c i e l a i M e s j a s z a . Z n a k o m i t e pióra wśród pisarzy k o ś c i e l n y c h są zjawi s k i e m p r z y p a d k o w y m . N i e m n i e j j u ż w s a m y m Piśmie Świętym N o w e g o Z a k o n u z n a j d u j e m y b a r d z o w i e l e e l e m e n t ó w p o c h o d z ą c y c h z filozofii g r e c k i e j . Z t e g o w z g l ę d u m o ż n a się s p o t k a ć z e z d a n i e m , ż e treść c h r z e ś c i j a ń s t w a s t a n o w i h e l l e n i z m , a ściślej, że całe novum, k t ó r e przynosi ze sobą c h r z e ś c i j a ń s t w o w K s i ę gach N o w e g o Z a k o n u , w y c z e r p u j e się w filozofii g r e c k i e j . F o r m u ł u j ą c ściślej, t e z a ta b r z m i : e t y k a stoicka w p ł y n ę ł a na św. P a w ł a , a ś r e d n i p l a t o n i z m i F i l o n na św. J a n a . Św. P a w e ł znał z a p e w n e styl s t o i c k o - c y n i c k i e j diatryby, m o ż n a p r z e p r o w a d z i ć w i e l e analogii m i ę d z y j e g o n a u k ą a p o g l ą d a m i stoików. P o d s t a w o w e p o d o b i e ń s t w a da się ująć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : k o s m o p o l i t y z m z n a j d u j e swoje o d z w i e r c i e d l e n i e w idei j e d n o ś c i (nie m a G r e k a ani Ż y d a ) ; d i a d ę \|/t>xri 7tve\)|ia o d n a j d u j e m y w słowach: S a m B ó g p o k o j u n i e c h was c a ł k o w i c i e u ś w i ę c a , a b y n i e n a r u s z o n y duch wasz, dusza i ciało b e z z a r z u t u z a c h o w a ł y się na przyjście P a n a n a s z e g o Jezusa Chrystusa . 2
P o z o s t a ł e , ł a t w o z a u w a ż a l n e a n a l o g i e to: z a u f a n i e d o Boga, p r z e ś w i a d c z e n i e , ż e t y l k o B ó g daje siły, pojęcie „żołnierza b o ż e j s p r a w y " , ś w i a d o m o ś ć , że głosi się „ g ł u p s t w o " dla filozofów, ł a g o d n o ś ć w o b e c n i e u ś w i a d o m i o n y c h , bra t e r s k i e p r z e b a c z a n i e , a w k o ń c u , n i e d b a ł o ś ć o sąd l u d z k i i p r z e k o n a n i e , iż czło w i e k to bliźni. W p r z y p a d k u św. Jana, p o d k r e ś l a się w p ł y w filozofii p o g a ń s k i e j na prolog d o j e g o Ewangelii. D o p a t r y w a n i e się s y n k r e t y z m ó w w całej ó w c z e snej e p o c e i d z i e t a k d a l e k o , ż e w i e l u u c z o n y c h n i e widzi l u b n i e c h c e w i d z i e ć w c h r z e ś c i j a ń s t w i e n i c z e g o i n n e g o niż j e s z c z e j e d e n ż y d o w s k o - h e l l e ń s k i s y n k r e t y z m , coś w rodzaju gnozy. M y ś l i c i e l e n i e uznający „ n o w o ś c i " chrześcijań-
1
2
Św. Łukasz był towarzyszem św. Pawła, lekarzem z Antiochii i autorem Dziejów apostolskich. 1 Tes 5, 23.
I. Początki filozofii chrześcijańskiej
253
stwa podkreślają, że w ł a ś c i w i e w s z y s t k o , co głosi C h r y s t u s o w a D o b r a N o w i n a , było j u ż j a k o ś i k i e d y ś w y p o w i e d z i a n e w ś w i e c i e p o g a ń s k i m . Mają tu na myśli t a k i e m o t y w y , j a k p o t r z e b a życia w e w n ę t r z n e g o , ś w i a d o m o ś ć g r z e c h u i winy, praktyki misteryjne, rachunki sumienia, porady duchowe, wyznania. „ N o wość" chrześcijaństwa jest sprowadzana do e l e m e n t ó w zupełnie wtórnych, a m i a n o w i c i e z w r ó c e n i e u w a g i na p o d m i o t (stąd idealizm), o d m a w i a n i e ofiar cesarzowi, r u c h w o l n o ś c i o w y itp. W s z y s t k i e te e l e m e n t y są w a ż n e , ale n i e m o ż na p o m i n ą ć n i e z w y k l e i s t o t n e j różnicy wynikającej z o d r ó ż n i e n i a g r e c k i e g o n e c e s y t a r y z m u od wolności c h r z e ś c i j a ń s k i e j . D l a chrześcijan c z ł o w i e k j e s t s p r a w cą s w e g o losu i twórcą historii w b r e w p o g a ń s k i e m u p r z e k o n a n i u o n i e u g i c t o ś c i przeznaczenia. Przemiany, postęp, potrzeba odkupienia z nędzy grzechu i u p a d k u są koniecznością. Było to w p r a w d z i e częściowo o b e c n e w o k u l t y z m i e i w m i s t e r i a c h , ale z a s a d n i c z a różnica u w i d a c z n i a się w c h r y s t o c e n t r y z m i e n o wej religii. K t o n i e z r o z u m i e historycznej wagi o s o b y J e z u s a , t e n n i e p o j m i e p r z e ł o m o w e g o z n a c z e n i a chrześcijaństwa. A w i ę c ż a d n e , c h o ć b y n a j g ł ę b s z e w p ł y w y h i s t o r y c z n e n i e wyjaśnią n a m t e g o zjawiska, k t ó r y m b y ł o pojawiające się c h r z e ś c i j a ń s t w o . P o d o b i e ń s t w a m i ę d z y Pismem Świętym a h e l l e n i z m e m n i e wyczerpują treści chrześcijaństwa, j e d n o c z e ś n i e o w e p o d o b i e ń s t w a są w i d o c z n e i i s t o t n e . T r z e b a p a m i ę t a ć , ż e c h r z e ś c i j a ń s t w o głosi realność p o r z ą d k u łaski, która j a k o j e d y n a m o ż e u z d r o w i ć r o z u m . C h r z e ś c i j a ń s t w o m u s i a ł o się z e t k n ą ć z filozofią grecką (zwłaszcza g d y od II w. nawracają się filozofowie) i u s t o s u n k o w a ć się d o jej osiągnięć. O b j a w i e n i e S t a r e g o i N o w e g o Z a k o n u przynosi ze sobą b a r d z o w a ż n e p r o b l e m y filozoficz n e in 7iuce. Stykając się z e z d o b y c z a m i myśli g r e c k i e j , c h r z e ś c i j a ń s t w o n i e sta wało w o b e c nich z p u s t y m i r ę k a m i , ale s t o p n i o w o o p r a c o w y w a ł o swoje zarod k o w e p r o b l e m y , w z b o g a c a ł o i zespalało z osiągnięciami g r e c k i m i . Z j e d n e j stro ny n a t c h n i e n i a u t o r z y czerpali z d o r o b k u p o g a ń s k i e g o , ale z d r u g i e j s t r o n y n a d a w a l i czysto filozoficznym t e r m i n o m z n a c z e n i e religijne, o c z y m n i e w o l n o z a p o m i n a ć . S a m a n a u k a chrześcijańska, s a m o Pismo Święte, nosi w s o b i e zarod ki p o t ę ż n y c h p r o b l e m ó w filozoficznych, a najważniejsze z nich to n a u k a o B o gu, o L o g o s i e i M ą d r o ś c i .
2. Zagadnienie Boga Stary Testament m ó w i ł b a r d z o w i e l e o Bogu, p s a l m y - g ł ó w n a m o d l i t w a Ż y d ó w i chrześcijan, są p r z e p e ł n i o n e w y p o w i e d z i a m i na t e m a t istoty Boga. F u n d a m e n t a l n e dla S t a r e g o Z a k o n u j e s t z d a n i e : „ O d p o w i e d z i a ł Bóg M o j ż e s z o w i : „ J e s t e m k t ó r y J e s t e m " . I d o d a ł : „ T a k p o w i e s z s y n o m Izraela: J e s t e m posłał m n i e d o w a s " . (Dixit Deus ad Moysem: Ego sum qui sum. Ait: Sie d/ces fi/i/s Israel: Qui est, misit me ad vos) . 7>
3
Wj 3, 14.
Ojcowie Kościoła
254
O k r e ś l e n i e Boga j a k o J a h w e u k a z u j e o g r o m n ą p r z e p a ś ć , j a k a dzieli m o n o t e i s t y c z n ą religię Ż y d ó w od religijności G r e k ó w . B ó g n i e j e s t ani p o z n a n i e m p o z n a n i a (vór|aic vof]aeo)C Arystotelesa), ani n i e z m i e n n ą ideą platońską, ale t y m , który jest. W p r a w d z i e trwało trzynaście w i e k ó w , z a n i m ta myśl w p e ł n i się rozwinęła ( T o m a s z : ipsutn esse subsistens), ale ż a d e n myśliciel chrześcijański n i e m ó g ł przejść o b o k niej o b o j ę t n i e . A w i ę c j u ż s a m o Pismo Święte stawia w c e n t r u m „teorii B o g a " i d e ę istnienia. W s z e l k i e d o c i e k a n i a na t e m a t Boga m u s z ą od niej w y c h o d z i ć . C z y m ś , co w idei Boga było b a r d z o i s t o t n e dla myślicieli c h r z e ś c i j a ń s k i c h , była w ł a ś n i e J e g o j e d n o ś ć . C a ł y Stary Testament, a zwłaszcza Prorocy, k o n c e n t r u j ą się w o k ó ł f u n d a m e n t a l n e j prawdy, ż e B ó g j e s t j e d e n , którą to J e z u s C h r y s t u s u d o k u m e n t o w a ł w całej p e ł n i . P r z y c z y m j u ż o d począt k u z w a l c z a n o w s z y s t k i e przejawy t r y t e i z m u . W s z e l k i m d o w o d o m i s t n i e n i a B o ga towarzyszą p r a w i e n i e o d ł ą c z n i e d o w o d y J e g o j e d n o ś c i . D l a filozofii j e d n ą z najważniejszych i najbardziej zapładniających myśli p r z e k a z a n y c h p r z e z O b j a w i e n i e , była p r a w d a o s t w o r z e n i u w s z e c h ś w i a t a z n i cości. Myśl g r e c k a , a n a w e t jej n a j s u b t e l n i e j s z e n a r z ę d z i a w y p r a c o w a n e w plat o n i z m i e czy w p e r y p a c i e , n i e była z d o l n a d o filozoficznego w y r a ż e n i a s a m e g o pojęcia ex nihilo. R a z p o s t a w i o n e z a g a d n i e n i e stwarzania pociąga za sobą i w i e le i n n y c h p r o b l e m ó w . N a l e ż y d o nich z a g a d n i e n i e różnicy m i ę d z y Stwórcą a b y t a m i s t w o r z o n y m i , p r z y g o d n o ś ć w s z y s t k i e g o , co j e s t s t w o r z o n e , b r a k k o n i e c z n o ś c i ( z n o w u u d e r z e n i e w n e c e s y t a r y z m ) , p r o b l e m czasu i w i e c z n o ś c i . W tej m a t e r i i Pismo Święte n a u c z a , ż e „ k i e d y ś " n i c z e g o n i e było p o z a B o g i e m i ż e świat p o w s t a ł w czasie. N a s u w a j ą się z a t e m p y t a n i a o o d w i e c z n o ś ć świata oraz o s p o s ó b r o z u m i e n i a relacji Boga w o b e c czasu. T e z a g a d n i e n i a r ó w n i e ż t r u d n o u m i e ś c i ć w r a m a c h myśli g r e c k i e j , c h o ć w Timajosie z n a j d u j e m y w i e l e w y p o w i e d z i zbliżających się d o o w e j p r o b l e m a t y k i . Księga Rodzaju w y r a ź n i e m ó w i o wyjątkowej roli człowieka. Przyznają to i filozofowie greccy, ale Pismo Święte m ó w i w i ę c e j - m i ę d z y c z ł o w i e k i e m a B o g i e m z a c h o d z i s w o i s t e p o d o b i e ń s t w o : „Stworzył w i ę c B ó g c z ł o w i e k a n a swój o b r a z " {Et creavit Deus kominem ad imaginem suamf. W i e l o w i e k o w y w y s i ł e k m y śli c h r z e ś c i j a ń s k i e j i n t e r p r e t u j ą c y to z d a n i e zrodził całą, a u g u s t y ń s k ą a n t r o p o logię ś r e d n i o w i e c z n ą , mającą swoje k o r z e n i e w p a t r y s t y c e . T u w ł a ś n i e tkwią k o r z e n i e e g z e m p l a r y z m u - s z u k a n i a obrazu b o ż e g o w świecie, stąd p o c h o d z i z a g a d n i e n i e d u s z y l u d z k i e j , jej wolności i n i e ś m i e r t e l n o ś c i . D o t a m t y c h w i e l k i c h t e z teologii n a t u r a l n e j m i e s z c z ą c y c h się w S t a r y m Z a k o n i e , Nowy Testament d o d a j e j e d n ą wielką myśl, iż B ó g j e s t miłością (Deus caritas estf. B ó g n i e j e s t w i ę c tylko potęgą n i e s k o ń c z o n ą j a k o b y t ( i s t n i e n i e ) , lecz r ó w n i e ż j a k o miłość - Ojciec. M ó w i ł w p r a w d z i e o Ojcu P l a t o n , ale n i e w y szedł o n p o z a m i t o l o g i ę . S t o i c y z m rozwijał t e o r i ę opatrzności, ale była o n a n i e u g i ę t y m l o s e m ei|iap|i8vr|, mojrą czy kismetem. D o p i e r o c h r z e ś c i j a ń s t w o w p r o w a d z a myśl o m i ł u j ą c y m Ojcu j a k o właściwe p o j ę c i e s t o s u n k u Boga d o świata. 4
5
Rodź 1, 27. 74,8.
255
I. Początki filozofii chrześcijańskiej
M o ż n a t e ż sądzić, ż e cała k o n c e p c j a chrześcijańskiej miłości została j u ż zawar ta w s t a r o ż y t n y m E r o s i e . Ale caritas wyrosła p o n a d Erosa p o g a ń s k i e g o . R o z u miejąc d o b r z e chrześcijańską caritas łatwo d o s t r z e ż e m y , ż e p o j ę c i e Boga j a k o Miłości z g r u n t u p r z e m i e n i a s t o s u n e k Boga d o świata i d o c z ł o w i e k a oraz czło w i e k a d o Boga i d o i n n y c h ludzi. Pojawia się n o w e pojęcie - bliźni. I z n ó w m i m o p o d o b i e ń s t w a , ideał w s z e c h l u d z k i e j więzi głoszony p r z e z s t o i k ó w d a l e k i j e s t od c h r z e ś c i j a ń s k i e j miłości b l i ź n i e g o . Wielką nowością, którą przynosi c h r z e ś c i j a ń s t w o , j e s t i d e a p o w s z e c h n e j miłości, n o w a e t y k a , w p r o w a d z o n a p r z e z C h r y s t u s a . D l a nas j e s t to o c z y w i s t e i z r o z u m i a ł e , ale d o p i e r o w p e r s p e k t y w i e h i s t o r y c z n e j p o j m u j e m y całe novum takiej postawy.
3. Nauka o Logosie Z n a m y w s z y s c y p r o l o g d o Ewangelii św. Jana. G r e c k i e p o j ę c i e logosu, czyli sło wa, o d n o s i św. J a n d o o s o b y C h r y s t u s a , g d y pisze: „I Słowo stało się c i a ł e m " ( K a i ó A,óyoc capC eyev£xo, Et verbum caro factum est) . N i e w ą t p l i w i e św. J a n p o s ł u g u j e się t e r m i n o l o g i ą przyjętą w ó w c z a s w o ś r o d k a c h h e l l e n i z m u , zwła szcza p r z e z F i l o n a z A l e k s a n d r i i . C h c e p r z e z to wyrazić swoje u n i w e r s a l i s t y c z ne, a nie tylko mesjańsko-żydowskie, rozumienie Jezusa i pragnie z a p e w n e od ciąć się od b ł ę d ó w g n o s t y c y z m u . D l a św. J a n a Logos j e s t B o g i e m , a n i e wyłącz nie p l a t o ń s k i m m i e j s c e m idei czy emanacją P r a j e d n i . C z ę s t o słyszy się z d a n i e , że na p r z y k ł a d z i e n a u k i o L o g o s i e w i d a ć , j a k myśl h e l l e n i s t y c z n a w c h ł o n ę ł a chrześcijańską „ s e k t ę ż y d o w s k ą " . T y m c z a s e m było o d w r o t n i e : myśl c h r z e ś c i j a ń s k a w y k o r z y s t a ł a k o n c e p c j ę pogańską, a b y wyrazić wiarę, a n i e b y ją s t w o rzyć. W k a ż d y m razie j e s t w a ż n e , ż e św. J a n w y k o r z y s t u j e filozofię, a n i e o d r z u ca jej z u p e ł n i e . Logos j e s t w i ę c B o g i e m , j e s t M u w s p ó ł w i e c z n y i w s z y s t k o z o stało w N i m s t w o r z o n e . L o g o s , czyli C h r y s t u s , j e s t zasadą s t w o r z e n i a , ź r ó d ł e m j e s t e s t w . D o tej myśli nawiązują rozważania na t e m a t w y p ł y w u całej rzeczywi stości z Boga. B ó g w s z y s t k o p o z n a j e w L o g o s i e i w t y m z n a c z e n i u j e s t O n sie d l i s k i e m idei p l a t o ń s k i c h . Św. J a n m ó w i o L o g o s i e w C h r y s t u s i e : 6
7
Była światłość p r a w d z i w a , która o ś w i e c a k a ż d e g o c z ł o w i e k a , g d y na świat przychodzi. E r a t lux vera, q u a e i l l u m i n a t o m n e m h o m i n e m v e n i e n t e m in h u n c mundum . 8
L o g o s j e s t w i ę c ś w i a t ł e m p r a w d z i w y m (lux vera). T e b r z e m i e n n e w treść słowa, k t ó r y c h k o r z e n i u p a t r y w a n o w n e o p l a t o n i z m i e , g n o z i e , m a n i c h e i z m i e , miały swoje o d b i c i e w „ m e t a f i z y c e światła", a zwłaszcza w a u g u s t y ń s k i m ilu6
7
8
71,14. Por. J Prolog, oraz 2, 24-25; 5, 19-21; 10, 30; 14, 9. 71,9.
256
Ojcowie Kościoła
m i n i z m i e . M e t a f i z y k a , a p o t e m cała fizyka światła, twierdziła w i ę c , że światło ( p r o m i e n i o w a n i e ) j e s t o s t a t e c z n ą zasadą całej rzeczywistości. Z kolei i l u m i n i z m zakładał, ż e w s z e l k i e n a s z e p o z n a n i e d o k o n u j e się p o p r z e z boską światłość oświecającą k a ż d e g o człowieka. Inaczej r o z u m i e ć to b ę d z i e a u g u s t y n i z m ( a p r i o r y z m ) , a inaczej t o m i z m ( a p o s t e r i o r y z m ) .
4. Mądrość i rozum O b j a w i e n i e S t a r e g o Z a k o n u postawiło na p o c z e s n y m miejscu pojęcie mądrości. Z a g a d n i e n i u t e m u p o ś w i ę c o n a j e s t o s o b n a święta księga, p r z e p i ę k n a Księga Mądrości, która głosi, ż e w ł a ś n i e m ą d r o ś ć (aocpioc, sapientia) j e s t c e n n i e j s z a nad w s z y s t k i e s k a r b y świata. Filozofia p o g a ń s k a t e ż czciła m ę d r c ó w , filozofia (cpiAoGocpioc) oznacza p r z e c i e ż u m i ł o w a n i e mądrości. Z a u w a ż m y j e d n a k , iż g n o z a chciała wiarę zastąpić w i e d z ą i t a j e m n y m o b j a w i e n i e m . N a t y m tle, b a r d z o z n a m i e n n a j e s t n a u k a św. P a w ł a o mądrości. Apostoł mówił, ż e nie j e s t to m ą d r o ś ć „ t e g o świata", b o w i e m dla p o g a n szukających mądrości p r z y r o d z o n e j , Bóg ukrzyżowany musiał być „głupstwem": S k o r o b o w i e m świat p r z e z m ą d r o ś ć nie p o z n a ł Boga w mądrości b o ż e j , s p o d o b a ł o się B o g u p r z e z g ł u p s t w o głoszenia słowa z b a w i ć w i e r z ą c y c h . T a k w i ę c , g d y Ż y d z i żądają znaków, a G r e c y szukają mądrości, m y głosi m y C h r y s t u s a u k r z y ż o w a n e g o , k t ó r y j e s t z g o r s z e n i e m dla Ż y d ó w , a g ł u p s t w e m dla p o g a n , dla tych zaś, k t ó r z y są p o w o ł a n i , t a k spośród Ż y d ó w , j a k i s p o ś r ó d G r e k ó w , C h r y s t u s e m , mocą bożą i mądrością. T o b o w i e m , co j e s t g ł u p s t w e m u Boga, p r z e w y ż s z a mądrością ludzi, a co j e s t s ł a b e u Boga, p r z e w y ż s z a mocą l u d z i . 9
Dalej m ó w i Apostoł, że j e d y n e , p r a w d z i w e p o z n a n i e Boga j e s t przez wiarę: A b y wiara w a s z a opierała się n i e na mądrości l u d z k i e j , lecz na m o c y b o żej. A j e d n a k g ł o s i m y m ą d r o ś ć m i ę d z y d o s k o n a ł y m i , ale n i e m ą d r o ś ć t e go świata ani w ł a d c ó w t e g o świata, zresztą przemijających. L e c z g ł o s i m y t a j e m n i c ę mądrości b o ż e j , m ą d r o ś ć ukrytą, t ę , którą Bóg p r z e d w i e k a m i p r z e z n a c z y ł k u c h w a l e n a s z e j , t ę , której nie pojął ż a d e n z w ł a d c ó w t e g o świata; g d y b y ją b o w i e m pojęli, n i e u k r z y ż o w a l i b y P a n a c h w a ł y . 10
U św. P a w ł a z a r y s o w u j e się wielki p r o b l e m s t o s u n k u wiary d o r o z u m u , O b j a w i e n i a i teologii d o filozofii. Z a s a d n i c z o m ą d r o ś ć c h r z e ś c i j a ń s k a n i e p o t r z e b u j e r o z u m u , o b c h o d z i się b e z j e g o c h w a ł y i przejawia się w l u d z k i e j słabo ści. C h r z e ś c i j a ń s t w o i głoszona p r z e z e ń p r a w d a n i g d y nie utożsamiają się z ż a d ną filozofią czy t a j e m n ą wiedzą. T e o l o g i a m a p r y m a t w o b e c filozofii. Z r e s z t ą
9
1 0
1 Kor U 2 1 - 2 5 . 1 for 2, 5 - 8 .
I. Początki filozofii chrześcijańskiej
257
i dla tej myśli m o ż n a z n a l e ź ć g e n e a l o g i ę w tradycji s t a r o ż y t n e j , w k t ó r e j z cza s e m r o z u m i e n i e w y r a z u „filozofia" u z y s k u j e coraz bardziej e t y c z n e z n a c z e n i e . Stoicy zastępują czysty racjonalizm p r z e z m ą d r o ś ć , p l a t o n i c y i n e o p l a t o n i c y zaś p r z e z irracjonalizm różnych o d m i a n . P r z e c i w s t a w i a się t e ż c z ę s t o filozofię s z t u k o m . Ale n i g d z i e p y t a n i e o m ą d r o ś ć n i e znajduje t a k g ł ę b o k i e g o s e n s u j a k w c h r z e ś c i j a ń s t w i e . D a j e o n o o d p o w i e d ź , ż e nie m a mądrości t e g o świata, że t e ologia j e s t j e d y n ą właściwą mądrością. Św. P a w e ł w y d a j e w y r o k na filozofię grecką t w i e r d z ą c , że r o z u m m u s i b y ć w s p o m a g a n y p r z e z wiarę. D ł u g o t r z e b a było c z e k a ć , z a n i m c h r z e ś c i j a ń s t w o dojrzało d o z n a l e z i e n i a h a r m o n i i m i ę d z y wiarą i w i e d z ą . Z j e d n e j s t r o n y s k u t k i e m n a u k i Pisma Świętego była t e n d e n c j a w y r a ż o n a p r z e z św. A u g u s t y n a : „ w i e r z ę , a b y z r o z u m i e ć " (credo, ut intelligam), który nawiązywał d o t e k s t u Izajasza z Septuaginty: „jeśli n i e u w i e r z y c i e , n i e zro z u m i e c i e " (nisi credideritis, non intelligetis). Z d r u g i e j strony m a m y z n a m i e n n e słowa św. A n z e l m a o w i e r z e p o s z u k u j ą c e j z r o z u m i e n i a (fides ąuaerens intellectum), o p o z y c j ę m i ę d z y d i a l e k t y k a m i i a n t y d i a l e k t y k a m i w X I w., a z n a c z n i e w c z e ś n i e j myśl T e r t u l i a n a : „ w i e r z ę , b o to n i e d o r z e c z n e " (credo, quia absurdum). W k o ń c u o k r e ś l e n i e , k t ó r e z n a j d u j e m y u Boecjusza: „filozofia s ł u ż e b n i c ą t e o logii" (philosophia ancilla theologiae), to t a k ż e p o s i e w n a u k i Pisma Świętego. Św. P a w e ł p i s z e , ż e j e s t p e w n a d z i e d z i n a p r a w d wiary, w k t ó r e j m a głos sam rozum, i nie każdy wysiłek czystego rozumu musi prowadzić do błędu. P r z e d e w s z y s t k i m p o z n a n i e istnienia Boga było d o s t ę p n e p o g a n o m i n i e trze ba było O b j a w i e n i a , b y z n a ć n a k a z y prawa n a t u r y w p o r z ą d k u p r a k t y c z n y m . Objawienie dawało więc podstawę do odrzucenia sceptycyzmu i agnostycyz m u : m o ż n a coś p o z n a ć i p o z n a ć to, co najważniejsze, i s t n i e n i e Boga. P o z n a n i e to w y c h o d z i od z m y s ł o w e g o p o z n a n i a otaczającego nas, w i d z i a l n e g o świata. P o g a n i e mieli t a k ż e z a p i s a n e w swoich s u m i e n i a c h p r a w o n a t u r y i zasady e t y k i n a t u r a l n e j , d l a t e g o nic nie u s p r a w i e d l i w i a ich n i e z n a j o m o ś c i Boga. Opierając się na Księdze Mądrości ( 1 3 , 5 - 9 ) Apostoł głosił: T o b o w i e m , co o B o g u m o ż n a p o z n a ć , j a w n e j e s t wśród nich ( p o g a n ) , g d y ż Bóg i m to ujawnił. A l b o w i e m od s t w o r z e n i a świata n i e w i d z i a l n e J e go p r z y m i o t y - w i e k u i s t a J e g o p o t ę g a oraz b ó s t w o - stają się w i d z i a l n e dla u m y s ł u p r z e z J e g o dzieła, tak że n i e mogą się w y m ó w i ć od w i n y . 11
T e myśli P a w ł o w e zasilały w s z y s t k i e n u r t y h u m a n i z m u chrześcijańskiego: d o b r z y i m ą d r z y p o g a n i e to p r a w i e święci chrześcijanie ( n p . S o k r a t e s ) , a cała mą drość p o g a ń s k a staje się własnością chrześcijan -anima naturaliter Christiana. U św. P a w ł a n a p o t y k a m y t e ż p o d s t a w y historiozofii. D z i e j e świata to j e d e n w i e l k i , g i g a n t y c z n y d r a m a t w trzech a k t a c h , k t ó r y m odpowiadają trzy e p o ki d z i e j ó w l u d z k o ś c i . Pierwszą e p o k ę r o z p o c z y n a grzech A d a m a sprowadzający ś m i e r ć , p o d której władzą żyją l u d z i e , aż d o zjawienia się M o j ż e s z a . O n to o t r z y m u j e o b j a w i e n i e na g ó r z e Synaj.
11
Rz 1, 19-20.
258
Ojcowie Kościoła
D r u g a e p o k a zaczyna się od ogłoszenia p r z e z M o j ż e s z a d z i e s i ę c i u przy k a z a ń i p r a w a . P r a w o oznaczało ś w i a d o m o ś ć g r z e c h u , ale: „ g d z i e j e d n a k w z m ó g ł się g r z e c h , t a m j e s z c z e obficiej rozlała się ł a s k a " . D l a t e g o w ł a ś n i e p r a w o S t a r e g o Z a k o n u , k t ó r e s p o w o d o w a ł g r z e c h p i e r w o r o d n y (felix culpa), sprowadza Odkupiciela. Trzecią e p o k ę i n a u g u r u j e C h r y s t u s , k t ó r y przynosi k o n i e c z n ą d o w y p e ł n i e n i a p r a w a ł a s k ę . C h r y s t u s , drugi A d a m , stwarza nową, o d k u p i o n ą l u d z k o ś ć , swoje ciało m i s t y c z n e - Kościół. W trzeciej e p o c e są w i ę c w ś w i e c i e d w i e s p o łeczności: Kościół, czyli ci, którzy o p o w i e d z i e l i się za łaską, i świat, czyli l u d z i e , k t ó r z y poszli za g r z e c h e m . N o w a o d k u p i o n a l u d z k o ś ć (nowi l u d z i e ) w s p ó ł ż y j e z e starą ludzkością a d a m o w ą (stary c z ł o w i e k ) aż d o k o ń c a trzeciej e p o k i , której z a k o ń c z e n i e m j e s t Sąd O s t a t e c z n y . T a historiozofia św. P a w ł a w p ł y n ę ł a d e c y dująco na całą filozofię historii, a p r z e d e w s z y s t k i m na t r a k t a t O państwie bożym św. A u g u s t y n a . N a s t ę p n i e , oddziałała na nawiązujące d o niej p o g l ą d y ś r e d n i o w i e c z n e , a p o p r z e z B o s s u e t a na C o m t e ' a i H e g l a . W y l i c z y l i ś m y kilka najważniejszych g r u p z a g a d n i e ń t k w i ą c y c h w k s i ę gach o b j a w i o n y c h , i zachęcających m i m o woli u m y s ł y żyjące Pismem Świętym d o spekulacji filozoficznej. Filozofia chrześcijańska wzrastała w k l i m a c i e Biblii, za r ó w n o Starego, j a k i Nowego Testamentu, d l a t e g o w ł a ś n i e historyk filozofii m u s i b y ć p o części t e o l o g i e m . 12
12
Rz 5,20.
R O Z D Z I A Ł II
Patrystyka D z i e j e filozofii chrześcijańskiej obejmują d w a w i e l k i e e t a p y : o k r e s p a t r y s t y k i i okres popatrystyczny (średniowiecze i nowożytność). Nazwa „patrystyka" po c h o d z i od w y r a z u patres - ojcowie, j e s t to w i ę c filozofia s t w o r z o n a p r z e z O j c ó w Kościoła. S ł o w o patres m o ż e b y ć r o z u m i a n e w ścisłym, p o ś r e d n i m i s z e r o k i m znaczeniu. W z n a c z e n i u ścisłym O j c o w i e to pisarze, którzy w y p e ł n i l i n a s t ę p u j ą c e w a r u n k i : 1. o r t o d o k s y j n o ś ć n a u k i , 2. ś w i ę t o ś ć życia, 3. u z n a n i e n a u k i p r z e z K o ściół, 4. w z g l ę d n a d a w n o ś ć p o c h o d z e n i a (do k o ń c a III w ) . W p o ś r e d n i m z n a c z e n i u d o Ojców Kościoła zalicza się r ó w n i e ż i d o k t o rów. D o k t o r Kościoła o p r ó c z t e g o , że p o w i n i e n s p e ł n i a ć trzy p i e r w s z e z w y m i e n i o n y c h c z t e r e c h w a r u n k ó w , m u s i b y ć w y b i t n y , ale n i e n i e o m y l n y . W t y m zna c z e n i u O j c o w i e są d o k t o r a m i aż d o śmierci G r z e g o r z a W i e l k i e g o w 6 0 4 r. O j c ó w p o j m o w a n y c h w t e n s p o s ó b , n a z y w a n o w ś r e d n i c h w i e k a c h sancti, p r z e c i w s t a wiając ich filozofom p o g a ń s k i m , czy a r a b s k i m , k t ó r y c h o k r e ś l a n o m i a n e m philosophi. W z n a c z e n i u s z e r o k i m , wyraz „ o j c o w i e " o b e j m u j e n i e t y l k o D o k t o r ó w i O j c ó w w ścisłym z n a c z e n i u . O d n o s i się r ó w n i e ż i d o pisarzy k o ś c i e l n y c h , którzy n i e spełniali w a r u n k ó w k o n i e c z n y c h d o n o s z e n i a m i a n a Ojca i D o k t o r a - ale k t ó r z y są ś w i a d k a m i tradycji kościelnej ( n p . O r y g e n e s , E u z e b i u s z z C e z a rei). W t y m s z e r o k i m z n a c z e n i u , u ż y t y j e s t wyraz „ o j c o w i e " w t y t u l e m o n u m e n t a l n e g o dzieła M i g n e a Patrologiae cursus completus o b e j m u j ą c e g o p i s m a O j ców g r e c k i c h (Senes Graeca - 162 t o m y ) , O j c ó w łacińskich (Series Latina - 221 t o m ó w d o X I I I w.) oraz p i ę ć t o m ó w s u p l e m e n t ó w . D a l e k a od p r a w d y j e s t wizja p i e r w s z y c h g m i n c h r z e ś c i j a ń s k i c h j a k o o ś r o d k ó w ludzi p o c h o d z ą c y c h wyłącznie z nizin s p o ł e c z n y c h , c h o ć a p o s t o ł o w i e , p o z a św. P a w ł e m , byli r y b a k a m i . T r z e b a d o b r z e r o z u m i e ć s t r u k t u r ę ó w c z e snego społeczeństwa żydowskiego, hellenistycznych ośrodków śródziemno m o r s k i c h i R z y m u , a b y w y d a ć tu sąd o b i e k t y w n y . W k a ż d y m razie nawracają się na c h r z e ś c i j a ń s t w o r ó w n i e ż i u c z e n i p o g a ń s c y ( n p . f r a g m e n t z Dziejów apo stolskich o n a u c z a n i u św. P a w ł a na A r e o p a g u i tradycja św. D i o n i z e g o A r e o p a g i ty), a d z i e j e się to na w i ę k s z ą skalę w II w. N a w r ó c e n i u c z e n i z o s t a w s z y c h r z e ścijanami, n i e porzucali swej n a u k i i s w e g o życia i n t e l e k t u a l n e g o . N i e m n i e j od tych c z a s ó w w y r a z philosophus oznacza w p r z e c i w i e ń s t w i e d o sanctus - u c z o n e go, m ę d r c a p o g a ń s k i e g o . N i e k t ó r y c h spośród i n t e l e k t u a l i s t ó w c h r z e ś c i j a ń s k i c h tej e p o k i o k r e ś l a się m i a n e m apologetów. Są to autorzy apologii (obron pra w n y c h ) , w k t ó r y c h chcą w y k a z a ć , że O b j a w i e n i e zaspokaja p o t r z e b y r o z u m u . ł
1 3
3
Mignę, Patrologiae cursus completus, Series Latina, Paris 1857-1866.
Paris 1844-1864; Series Graeca,
Ojcowie Kościoła
260
J e s t o n o w p r a w d z i e z g r u n t u b o s k i e i niczego nie z a w d z i ę c z a l u d z k i e j m ą d r o ści, ale dostarcza t a k i c h rozwiązań, d o k t ó r y c h filozofia p o g a ń s k a n i g d y n i e m o głaby dojść o w ł a s n y c h siłach. P i e r w s z e a p o l o g i e p o c h o d z ą m n i e j w i ę c e j ze 125 r. J e s t to z a g u b i o n y traktat a p o l o g e t y c z n y K w a d r a t u s a i apologia Arystydesa, której g ł ó w n y m t e m a t e m była j e d n o ś ć Boga-Stwórcy. M o t y w s t w o r z e n i a ex nihilo w y s t ę p u j e w s ł y n n y m p i ś m i e H e r m a s a Pasterz p o w s t a ł y m ok. 1 4 0 - 1 4 5 r. T e p i s m a n i e przedstawiają j e d n a k w i ę k s z e g o waloru filozoficznego. W p o ł o w i e II w. chrześcijaństwo było j u ż o b e c n e w e w s z y s t k i c h p r o w i n cjach i m p e r i u m . J e d n a k s t o s u n e k d o chrześcijaństwa j e s t i n n y niż d o pozosta łych religii, t r a k t u j e się j e j a k o religio illicita. Chrześcijan u w a ż a n o za ateistów, w y z n a w c ó w z a b o b o n u , p r z y c z y n ę k l ę s k , a n a w e t za o r d y n a r n e p o s p ó l s t w o .
R O Z D Z I A Ł III
Sw. Justyn Męczennik P i e r w s z y m w y b i t n y m filozofem, a z a r a z e m a p o l o g e t ą j e s t św. J u s t y n M ę c z e n nik. U r o d z i ł się w p i e r w s z y m ć w i e r ć w i e c z u II w. w d a w n y m S i c h e m w Samarii (Flaria N e a p o l i s , czyli d z i s i e j s z y m N a b l u s , m i ę d z y górami Efrol i G a r i z i m , n i e d a l e k o s t u d n i , g d z i e rozmawiał J e z u s z S a m a r y t a n k ą ) w r o d z i n i e k o l o n i s t ó w g r e c k i c h . Ś w i a d c z y o t y m i m i ę ojca - Priscus i d z i a d k a - Bachias. N a p e w n o żył w m o n o t e i s t y c z n y m k r ę g u ż y d o w s k i m . B ę d ą c p o g a n i n e m gorliwie s t u d i o w a ł r ó ż n e k i e r u n k i filozoficzne. J u ż j a k o z u p e ł n i e dojrzały c z ł o w i e k nawrócił się na c h r z e ś c i j a ń s t w o , b y ł o to p r z e d r o k i e m 132. W Apologii J u s t y n m ó w i , j a k patrzył na c h r z e ś c i j a ń s t w o , k i e d y był n e o p l a t o ń c z y k i e m . O swoich p o s z u k i w a n i a c h i n a w r ó c e n i u o p o w i a d a w Dialogu z Żydem Tryfonem , z k t ó r y m d y s k u t u j e p o d czas p o b y t u w E f e z i e . P o k i l k u latach J u s t y n p r z e n i ó s ł się d o R z y m u i pozostając filozofem głosił p r a w d ę chrześcijańską. N a u c z a ł j a k o ś w i e c k i , d y s k u t o w a ł , g r o m a d z i ł uczniów. W ł a ś n i e w R z y m i e z d o b y ł sławę, t a m t e ż stworzył szkołę. P o d o b n o zwyciężył w dyskusji p u b l i c z n e j c y n i k a K r e s c e n t a . T e n miał oskarżyć J u s t y n a j a k o c h r z e ś c i j a n i n a p r z e d p r e f e k t e m R z y m u J u n i u s e m R u s t y k i e m , s t o i k i e m . Z a c h o w a ł y się a u t e n t y c z n e a k t y p r o c e s u J u s t y n a i j e g o t o w a rzyszy. W y n i k i e m p r z e s ł u c h a n i a było s k a z a n i e na ś m i e r ć p r z e z ścięcie w s z y s t kich o s k a r ż o n y c h . Było to w latach 1 6 3 - 1 6 7 . P r z y d o m e k J u s t y n a „filozof m ę c z e n n i k " , p o c h o d z ą c y o d s ł o w a paproc, n a p o t y k a m y j u ż u T e r t u l i a n a w Adversus Valentinianos *\ W t e k ś c i e d o k u m e n t u p o c h o d z ą c e g o z p r o c e s u z n a j d u j e m y m i ę d z y i n n y m i w s p a n i a ł e w y z n a n i e wiary św. J u s t y n a : 14
15
16
17
x
P r e f e k t R u s t y k u s rzekł: „Jakich ty n a u k j e s t e ś z w o l e n n i k i e m ? " , J u s t y n o d p o w i e d z i a ł : „ W s z y s t k i e ja w p r a w d z i e n a u k i s t a r a ł e m się p o z n a ć , przy s t ą p i ł e m zaś d o p r a w d z i w y c h n a u k c h r z e ś c i j a ń s k i c h , a c z k o l w i e k o n e n i e znajdują u z n a n i a t y c h , co się w b ł ę d n y c h obracają z a p a t r y w a n i a c h " . P r e f e k t R u s t y k u s rzekł „ T e ci się podobają n a u k i , n i e s z c z ę s n y c z ł o w i e c z e ? " J u s t y n o d p o w i e d z i a ł „ T a k jest, a l b o w i e m u z n a j ę j e z g o d n i e z p r a w d z i w y m d o g m a t e m " . P r e f e k t R u s t y k u s rzekł: „Jaki to d o g m a t ? " J u s t y n o d -
1 4
15
1 6
1 7
1 8
Justyn, Apologia II, 12, 1-8. Dialogus cum Tryphone ludaeo został napisany ok. 132-135 r., po powstaniu Bar Kochby. Dialog odbył się niedaleko Smyrny, w miejscu narodzin średniego pla tonizmu. O jego poziomie moralnym daje bardzo negatywną opinię Tacjan, Apologia, 2, 3. Rustykus wymieniony jest w Rozmyślaniach, 1, 7 jako nauczyciel Marka Aureliu sza, który zapoznał cesarza z pismami Epikteta. Natomiast o tym, że Krescent zadenuncjował Justyna, czytamy w Mowie 19 Tacjana, zacytowanej przez Euzebiu sza z Cezarei w Historii Kościoła. Tertulian, Adversus Yalentinianos, 5.
Ojcowie Kościoła
262
p o w i e d z i a ł : „ Ż e c z c i m y Boga chrześcijan, który, j a k to u z n a j e m y , j e s t j e d e n od s a m e g o p o c z ą t k u , j e s t S t w o r z y c i e l e m i Twórcą w s z e l k i e g o s t w o rzenia, w i d z i a l n e g o i n i e w i d z i a l n e g o . C z c i m y P a n a J e z u s a C h r y s t u s a , Sy na B o ż e g o , o k t ó r y m prorocy p r z e p o w i e d z i e l i , ż e przyjdzie d o rodzaju ludzkiego jako zbawienia Herold i Nauczyciel znakomitych nauk uczniów. J a m t y l k o człowiek, w i ę c w i e m , że słowa m o j e n ę d z n e w p o r ó w n a n i u z J e g o B ó s t w e m n i e s k o ń c z o n y m i przyznaję, ż e tutaj p o t r z e b a p r o roczej j a k i e j ś p o t ę g i . A l b o w i e m o N i m , o k t ó r y m , co d o p i e r o p o w i e d z i a łem, że jest S y n e m Bożym, mówiły proroctwa i wiem, że z dawien daw na p r o r o c y p r z e p o w i a d a l i przyjście J e g o d o l u d z i . 19
J u s t y n , j a k z o b a c z y m y , to p o s t a ć w z b u d z a j ą c a wielką s y m p a t i ę . N i c t e ż d z i w n e g o , ż e cieszył się w starożytności w i e l k i m u z n a n i e m . Sława ta s t o p n i o w o m a l e j e , ś r e d n i e w i e k i o n i m zapominają. P a m i ę t a ł o n i m W s c h ó d i żywa, c h o ć p r z e i n a c z o n a tradycja trwała t a m , aż d o czasów F o c j u s z a ( I X w.). D o p i e r o w i e k X I V o d k r y ł j e g o p i s m a n a n o w o . Pisać miał J u s t y n sporo; p i s a r z e starożyt ni w s p o m i n a j ą o w i e l u j e g o p i s m a c h , k t ó r e j e d n a k n i e d o t r w a ł y d o n a s z y c h czasów, m . i n . Traktat o zmartwychwstaniu. D o c h o w a ł y się n a t o m i a s t d w i e b a r d z o w a ż n e p r a c e : Apologie oraz Dialog z Żydem Tryfonem. Apologie J u s t y n a p o w s t a ł y o k o ł o 1 5 0 - 1 5 3 r. , n i e k i e d y są o k r e ś l a n e j a k o Apologia g ł ó w n a i d o d a t e k . Z o stały z a d e d y k o w a n e cesarzowi A n t o n i u s z o w i P i u s o w i . J e s t to o b r o n a c h r z e ś c i j a n , p r ó b a u z a s a d n i e n i a n a u k i chrześcijańskiej i o b a l e n i a b ł ę d ó w p o g a ń s k i c h . W s t o s u n k u d o A r y s t y d e s a , J u s t y n uczynił wielki krok: marzył o n a w r ó c e n i u c e sarza i śnił o c h r z e ś c i j a ń s k i m i m p e r i u m . J e g o p i s m a c e c h u j e s z e r o k o ś ć poglą dów, świeżość, m o c prorocza. J e s t z n a m i e n n e , ż e J u s t y n silnie p o d k r e ś l a rolę proroctw, a u n i k a a r g u m e n t u c u d ó w . T y c h o s t a t n i c h miało p o g a ń s t w o b a r d z o w i e l e i t r u d n o b y ł o w y k a z a ć , k t ó r e były p r a w d z i w e , a k t ó r e fałszywe (dla nas dziś j e s t to o w i e l e łatwiejsze). W Apologii t y p o w y plan: o b r o n a p r a w n a - n a u k a c h r z e ś c i j a ń s k a - życie c h r z e ś c i j a ń s k i e , p o z o r n i e n i e j e s t p r z e s t r z e g a n y , w y s t ę pują b o w i e m l i c z n e d y g r e s j e . Apologie J u s t y n a są j a k b y k o n t y n u a c j ą tradycji li t e r a c k i e j P l a t o n a i K s e n o f o n t a ( o b r o n a S o k r a t e s a ) i o g ó l n i e n i e dorastają o n e d o p o z i o m u p r a c szkoły a l e k s a n d r y j s k i e j . 20
21
K o l e j n e d z i e ł o J u s t y n a to Dialog z Żydem Tryfonem. E u z e b i u s z p o d a j e , że d y s p u t a o d b y ł a się w E f e z i e , ok. 160 r. W Dialogu J u s t y n stara się w y k a z a ć , ż e C h r y s t u s j e s t M e s j a s z e m , k t ó r y j e d n a k powołał d o k r ó l e s t w a n i e b i e s k i e g o p o gan, a Ż y d ó w z e ń w y k l u c z y ł . Jeżeli Apologie n a z w i e m y m o w a m i , to Dialog ja22
19
2 0
2 1
2 2
Martirium S. Iustini et sociorum, przekł. A. Lisiecki, s. 2 1 2 - 2 1 3 . E u z e b i u s z w Historii Kościoła, 4, 17 daje katalog pism Justyna, bezpośrednio zna nych mu było osiem jego pism. Następujące fragmenty dają wskazówki chronologiczne: w Apologia /, 2 4 - 1 5 0 lat po narodzeniu Chrystusa, Apologia I, 2 9 - po namiestniku Egiptu L. Minutiusie Feliksie. Justyn uważał, że Żydzi byli bardziej zawziętymi wrogami chrześcijan niż poganie.
III. Św. Justyn Męczennik
263
ko krytyka judaizmu, jest właśnie typowym dialogiem. M a on swego poprze dnika lub rówieśnika w znanym Orygenesowi, a wyśmianym przez Gelsusa 23
Dialogu p o s ł u g u j ą c y m się alegorią i z a j m u j ą c y m się s p e ł n i e n i e m p r o r o c t w . M o ż l i w e , ż e t y t u ł o w y z Dialogu Ż y d Tryfon, to p r a w d z i w y R a b i n Tyrfon l u b T a r f o n . Z a u w a ż m y , iż w II w. byli t a k ż e rabini p r o h e l l e ń s c y , j a k E l i s z - b e n -Ahij, e n t u z j a s t a filozofii g r e c k i e j . P o z a Apologiami i Dialogiem, istniało t a k ż e b a r d z o c e n n e , lecz z a g u b i o n e p i s m o : I w r a y p a K a r a nacw xcov yey£vr||ievcDv aipeacov (Traktatprzeciwko wszystkim powstałym herezjom)', g ł ó w n i e p r z e c i w g n o s t y k o m i s a t a n i s t o m . P r o k o p z G a z y i M e t o d y podają, ż e J u s t y n napisał Traktat o zmartwychwstaniu, którego f r a g m e n t y z n a j d u j e m y w Sacra Paralela (Święte paralele) a u t o r s t w a św. J a n a z D a m a s z k u . J ę z y k J u s t y n a n i e j e s t z b y t p o p r a w n y , a j e g o p i s m a są t r u d n e d o czytania. M i m o to posiadają w i e l e u r o k u , p o n i e w a ż świadczą o o s o b i e , która d b a o t r e ś ć , a n i e o słowa, w i d a ć w nich p r z e ż y c i e i g r u n t o w n e p r z e m y ś l e n i e za gadnień.
Dialog z Żydem Tryfonem zawiera b a r d z o przejmującą a u t o b i o g r a f i ę J u s t y na. M y ś l i c i e l t e n w y c h o w a n y w d o k t r y n i e p o g a ń s k i e j , od w c z e s n e j m ł o d o ś c i s z u k a ł Boga i religii, sądził, ż e ją znajdzie w filozofii. Kolejno zrażał się d o k i e r u n k ó w , k t ó r e o p i s u j e w Apologii: s t o i c y z m u , k t ó r y głosił, iż p o z n a n i e Boga n i e j e s t p o t r z e b n e - w e d ł u g J u s t y n a w s t o i c y z m i e e t y k a j e s t d o b r a , a zła m e t a f i z y k a ; p e r y p a t e t y z m u , g d z i e najpierw p r z y j m o w a n o z a p ł a t ę za n a u k ę , co j e s t z n a m i e n n e w z w i ą z k u z l e g e n d ą Arystotelesa; p i t a g o r e i z m u , w p i e r w t r z e b a z n a ć m u z y k ę , g e o m e t r i ę i a s t r o n o m i ę , a d o p i e r o p o t e m filozofię; c y n i z m u , p o n i e w a ż c y n i c y z n ó w głosili ideał ' a t l e t ó w d u c h a ' , dla J u s t y n a zaś p r a w d z i w y m i n a ś l a d o w c a m i H e r k u l e s a n i e byli cynicy, lecz c h r z e ś c i j a n i e . 24
C h o ć b a r d z o p o d z i w i a ł e t y k ę stoicką, to j e d n a k p o r w a ł go d o p i e r o p l a t o n i z m , a zwłaszcza n a u k a o n i e c i e l e s n y c h i d e a c h j a k o droga d o p o z n a n i a Boga. P l a t o n i c y ( ś r e d n i p l a t o n i z m ) obiecali m u n a w e t o g l ą d a n i e Boga. W k o ń c u J u styn osiedlił się w p u s t e l n i n a d m o r z e m i o d b y w a ł ć w i c z e n i a - r o z m y ś l a n i a . Spotkał tam starca , który pyta: 25
Wspomina o kierowanej z Jerozolimy i zorganizowanej w całym imperium akcji propagandy antychrześcijańskiej. Św. Justyn znał dobrze naukę rabinów i prakty kę Żydów, którzy trzy razy dziennie przeklinali w modlitwach Nazarejczyków. N i e wiadomo, kto jest autorem Dialogu między Papiskusem i Jazonem (Disputatio Iasonis Christiani et Papisci Alexandrini ludaei). Według św. Maksyma Wyznawcy i Euzebiusza jest to Aryston z Pełli (może chrześcijanin pochodzenia żydowskie go). Istniał natomiast przekład łaciński tego dzieła, z którego zachowała się przedmowa w pismach św. Cypriana ( C S E L 3, 3 119-132.), od jej pierwszych słów pochodzi w y m i e n i o n y tytuł. Por. Justyn, Apologia II, 7. Spotkanie to nastąpiło ok. 125 r. Starzec zapewne był osobą realną i postępował w dyskusji podobnie jak Sokrates.
Ojcowie Kościoła
264
C ó ż w i ę c j e s t filozofia i to szczęście, k t ó r e daje? J u s t y n o d p o w i a d a : F i l o zofia t o w i e d z a o istocie rzeczy i p o z n a w a n i u prawdy, szczęście zaś to na g r o d a tej w i e d z y i mądrości. T i ydp eori cpiloaocpia, (peai, Kai xic f| e\)8aipovia amfy;... OiA,oaocpia pev, f|v 8' eycó, e o r i xo\) 6vxoc Kai xov dA/r|6i)C e7tiyv(oaic, £\)5ai|iovia 8e T a w i c eKiaxr)pr|c Kai xf|c oocpiac y ś p a c . 26
Starzec pyta dalej: A B o g i e m co ty zowiesz? To, co j e s t n i e z m i e n n e , z a w s z e to s a m o , i co j e s t przyczyną i s t n i e n i a w s z y s t k i c h i n n y c h rzeczy, to j e s t Bóg. 0eóv 8e a\) xi KaAsic; ecpr|. Tó Kata xd a w d Kai cbaawoc d e i er|ov Kai elvai naci T O I C dAloic a m o v . 27
P r z e w i d u j ą c p r a g n i e n i a J u s t y n a , p y t a dalej starzec, czy p l a t o n i z m m o ż e z a s p o k o i ć ż y c z e n i e J u s t y n a , czy b ę d z i e się m o g ł o s p e ł n i ć to, na co J u s t y n c z e ka, czy c z ł o w i e k s a m , b e z p o m o c y Boga, m o ż e G o oglądać. R o z p o c z y n a się porywająca r o z m o w a na t e m a t duszy, w k t ó r e j J u s t y n w i kła się w s p r z e c z n o ś c i p l a t o ń s k i e j n a u k i o w ę d r ó w c e d u s z , w k o ń c u s t a r z e c d o tyka istotnego p u n k t u w platonizmie i powiada: Jeśli d u s z a żyje, to n i e d l a t e g o , ż e j e s t ż y c i e m , ale ż e w życiu u d z i a ł otrzy mała. Ei 8e
28
Cf|, o\> Ccof| o v c a Cf\, & X k a pexaXxx|iPdvo\xTa xr\q Cccnę .
N a k o n i e c starzec m ó w i , ż e c z ł o w i e k s a m n i c z e g o o B o g u n i e m o ż e wiedzieć: T y zaś p r z e d e w s z y s t k i m m ó d l się, b y się p r z e d tobą rozwarły światłości bramy, n i k t b o w i e m ani w i d z i e ć , ani r o z u m i e ć n i e m o ż e , k o m u z r o z u m i e nia n i e d a B ó g i C h r y s t u s J e g o . 2 6
27
2 8
Justyn, Dialogus cum Tryphone ludaeo, 3, 4, przekł. A. Lisiecki, s. 102. Ibidem, 3, 5, s. 102. Ibidem,(>, l , s . 108. Wynika stąd, że dusza nie jest życiem. Przypomina się „Ja jestem życiem" z Ewan gelii, które Justyn nazywa Pamiętnikami apostolskimi (d7CO|xvr|[iove\)|iaxa) za dziełem Ksenofonta Arcou.vrpov£\)uxcm IcoKpdtcoc (Wspomnienia o Sokratesie),kt6re stanowi ły zbiór wiadomości o życiu, działalności i poglądach Sokratesa. Dla Justyna i Kle mensa Aleksandryjskiego cztery Ewangelie są czymś zupełnie odrębnym i wyjątko wym, różnym od pism apokryficznych. Justyn znał Ewangelię św. Mateusza i Łukasza, Apokalipsę, a częściowo Ewangelię św. Marka i Jana\ czytał List do Rzymian, Akta Apo stołów, zapewne Ewangelię Piotra, wiedział o Aktach Piłata. Przytacza jako natchnio ne wyrocznie sybillińskie i Księgę Histaspesa. Zapewne wykorzystuje wszystkie pi sma Nowego Testamentu, ale na pewno nie zna 2 Listu do Koryntian, 2 Listu do Tymo teusza, 1 Listu do Tessaloniczan, Listu do Filemona, Akt Piotra, Judy Tadeusza.
III. Św. Justyn Męczennik
265
E w | a \ ) 5e coi npb 7tdvxcov (pcoióc dvoi%0f|vat n i ) X i c oi) ydp G W O K T Ó L ot)8e a-oworiTÓc 7tdaiv eaxiv, e i \ir\ xćo 0EÓC 8 0 c o v i £ v a i K a i ó Xptcxóc axnox> . 29
S t a r z e c - c h r z e ś c i j a n i n w s k a z u j e J u s t y n o w i na Pismo Święte, a J u s t y n n a biera p r z e k o n a n i a , ż e tu j e s t ta p r a w d a , k t ó r e j s z u k a . J u s t y n staje się c h r z e ś c i j a n i n e m , b o pociąga go p r o s t o t a m o n o t e i z m u , n a u k a J e z u s a , czystość życia c h r z e ś c i j a ń s k i e g o i h e r o i z m m ę c z e n n i k ó w . J u s t y n pisze: W d u s z y zaś m o j e j w tej chwili rozpalił się o g i e ń i m i ł o ś ć m n i e o g a r n ę ł a d o o w y c h p r o r o k ó w i m ę ż ó w , przyjaciół C h r y s t u s o w y c h . A g d y m się za s t a n o w i ł n a d s ł o w a m i starca, d o s z e d ł e m d o p r z e k o n a n i a , ż e to j e s t filozo fia j e d y n i e p e w n a i p o ż y t e c z n a . ' E p o i 8e 7tapaxpfpa nvp ev xr\ \\fv%r\ dvficpOr|, K a i epcoc £X%E p e xm npo(pT|tcov K a i xdiv dv8priv £Keivcov, oi e i a i Xptaxo'B cpiAm. Ata^oytCópevoc xe jcpóc e p a w ó v xo\)c Xóyox>q amox) xa\)xr|v póvr|v ei)piaKOv cptA,oao(piav dacpa^fj xe K a i a\)p(popov . 30
J u s t y n c h c e p o k a z a ć na p r z y k ł a d z i e s w y c h w ł a s n y c h p r z e ż y ć , ż e z a r ó w n o filozofowie, j a k i c h r z e ś c i j a n i e szukają Boga i możliwości z j e d n o c z e n i a się z N i m . R e l i g i j n i e n a s t a w i o n a filozofia g r e c k a stawia s o b i e cel, k t ó r e g o n i e m o ż e u r z e c z y w i s t n i ć , d l a t e g o filozofię m u s i u z u p e ł n i a ć religia. J u s t y n d o p i e r o w c h r z e ś c i j a ń s t w i e z n a j d u j e p r a w d z i w ą filozofię. N i e t y l k o przyjmując c h r z e ścijaństwo n i e p r z e s t a j e b y ć filozofem, ale staje się n i m w p e ł n i , b o w ł a ś n i e c h r z e ś c i j a ń s t w o daje rozwiązanie t e m u p r o b l e m o w i c e n t r a l n e m u , k t ó r y p o s t a wiła filozofia g r e c k a . C o w i ę c e j , wiara c h r z e ś c i j a ń s k a n i e t y l k o w s k a z u j e d r o g ę , ale d o s t a r c z a t e ż i ś r o d k ó w dla u z y s k a n i a z b a w i e n i a . W r o z m o w i e ze s t a r c e m o k a z u j e się, ż e najważniejszą sprawą dla J u s t y n a j e s t p r o b l e m Boga. J u s t y n n a ucza o B o g u i n a w e t w y s t ę p u j e u n i e g o t e r m i n ' t e o l o g i a ' (6eoA,oyia, t z n . n a u k a o Bogu). Chociaż Justyn w swych pismach mocno akcentuje transcendencję Boga, to j e d n a k n i e j e s t z u p e ł n i e k o n s e k w e n t n y , u w a ż a , iż O j c i e c m i e s z k a w ja kimś pozaświatowym niebie. 3 1
J u s t y n stawia b a r d z o w a ż n y p r o b l e m , k i e d y pyta, czy filozofowie, którzy n i e znali O b j a w i e n i a , p o n o s z ą w i n ę za błędy. U w a ż a on, iż d o b r z y p o g a n i e m u szą b y ć z b a w i e n i . C h o ć n i e byli zdolni d o t e g o , b y z b a w i ć świat, to j e d n a k zba wili się sami. P o m o c ą w z n a l e z i e n i u o d p o w i e d z i j e s t dla J u s t y n a n a u k a o L o g o sie. O d g r y w a o n a wielką rolę i w Apologiach, i w Dialogu. J u s t y n m ó w i o o s o b a c h 2 9
3 0
3 1
Ibidem, 7, 3, s. 109. Ibidem, 8, 1, s. 109. Pisarze chrześcijańscy chcą pokazać zgodność i współzależność wiary i filozofii, co zdecydowanie ich różni od myślicieli pierwszego wieku. Ciekawy był pogląd Ju styna, że monoteizm przyjmowali oświeceni poganie, np. Platon. Inaczej sądził o tym Arystydes, Tertulian, Minucjusz Feliks. Twórczość pisarzy III w. staje się coraz bardziej uczona i przygotowuje na odległość Szkołę Katechetyczną w Ale ksandrii.
266
Ojcowie Kościoła
Trójcy Ś w i ę t e j , ale nie określa w z a j e m n e g o ich s t o s u n k u . B o g a - O j c a n i k t n i g d y n i e m o ż e z o b a c z y ć , w i d z i a l n y m staje się tylko Słowo, O n o było s p e c j a l n i e czyn n e przy s t w a r z a n i u , t a k ż e M o j ż e s z na górze Synaj widział L o g o s . Słowo j e s t istot o w o t y m s a m y m B o g i e m , co B ó g - O j c i e c , ale jest p o d p o r z ą d k o w a n e O j c u . N i e m n i e j inaczej rodzi Ojciec Słowo, niż to się dzieje w świecie s t w o r z e ń : (Jeżeli zaś) m ó w i m y , że Słowo Boże na swój w ł a s n y s p o s ó b i w b r e w p o s p o l i t e m u z w y k ł y c h n a r o d z i n p r a w u z Boga z r o d z o n e zostało. EiiSe K a i i8icoc n a p a xriv Xeyopev Xóyov Geoi) .
KOIVTIV
yeveatv, yeyewfiaOai awbv
EK
8eoi)
32
Rola D u c h a Ś w i ę t e g o n i e j e s t w y r a ź n i e o k r e ś l o n a . N a t o m i a s t n a d z w y c z a j w a ż n e dla J u s t y n a j e s t to, ż e drugą o s o b ę Trójcy wcieloną w C h r y s t u s i e , nazy w a św. J a n L o g o s e m . A p r z e c i e ż dla G r e k a logos to r o z u m n o ś ć , s e n s o w n o ś ć , myśl, miejsce i d e i . J u s t y n p o w i a d a , iż n a u c z y l i ś m y się (£i5i8a%0r||i£v) t e g o , że L o g o s o ś w i e ca k a ż d e g o c z ł o w i e k a na świat p r z y c h o d z ą c e g o . A w i ę c każdy, k t o p o z n a j e ja kąkolwiek p r a w d ę , kto uprawia n a u k ę , kto zyskuje mądrość, ten uczestniczy w j a k i m ś s e n s i e w L o g o s i e . U c z e s t n i c z ą w i ę c w N i m n i e t y l k o c h r z e ś c i j a n i e , ale r ó w n i e ż i p o g a n i e p r z e z swoją w i e d z ę . Kładzie tu J u s t y n p o d w a l i n y p o d c h r z e ścijański h u m a n i z m . Każde więc poznanie jest uczestniczeniem w Logosie. W przyrodzonym p o z n a n i u L o g o s u uczestniczą wszyscy. P o z n a n i e L o g o s u m o ż e b y ć c z ą s t k o w e , p r z y p a d k o w e i f r a g m e n t a r y c z n e , d o k o n u j ą c e się dzięki rozsianemu w s z ę d z i e L o g o s o w i . M o ż e b y ć p e ł n e i d o s k o n a ł e , ale jest tylko p o p r z e z O b j a w i e n i e d a n e 3 3
3 4
35
Justyn, Apologia /, 22, 2, przekł. A. Lisiecki, s. 28. Bardzo ważne jest rozważanie nad istotą Trójcy, aby wyjaśnić pochodzenie Syna od Ojca, Justyn używa metafory zapalania ognia oraz obrazu myśli i słowa: „Wszak, gdy wypowiadamy słowo (logos) także rodzimy je z siebie, choć nie po nosimy przez to żadnego uszczerbku; rozum nasz pozostaje nadal nieuszczuplony, tak samo jak nieuszczuplony pozostaje ogień, od którego inny ogień zapalono, mi m o że ów drugi ogień jest całkowicie równy pierwszemu" (Dialogus cum Tryphone ludaeo, 61, przekł. M. Michalski, s. 107). Justyn jest daleki od późniejszej precy zji, a jednak zbliża się do formuł nicejskich: wiąże Ojca z S y n e m , a zarazem ich rozróżnia. Tylko Syn może mieć missio, ale to też wyraża niejasno. Zbyt mocno podkreśla niewidzialność Ojca właśnie dlatego, że Ojciec nie m o ż e być missus. Idzie tu za myślą św. Jana (7 1, 18), a nie za Platonem przyjmującym możliwość oglądania Boga. E. Gilson pisze, że Justyn jest protoplastą tej właśnie licznie rozrastającej się ro dziny chrześcijańskich humanistów, por. E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 17. Stoickie określenie „racje zarodkowe" (Xxyyoi G7tep|iaxiK0t) pojawia się w Apologii II, 13, ale jego znaczenie jest bardzo zmienione. Rozsiany logos stoicki jest materialny i utożsamiony z boskąpneumą. U Justyna jest on czysto duchowy i z gruntu różny od świata. Dlatego nie ma u Justyna ani panteizmu, ani panlogizmu. Go więcej, Słowo jest odwieczne i nie zaczęło istnieć ze względu na świat. Słowo istnieje w sposób wol-
III. Św. Justyn Męczennik
267
przez C h r y s t u s a . W s z y s t k o w i ę c , co p r a w d z i w e i d o b r e (cząstkowo czy w pełni), zawdzięcza l u d z k o ś ć L o g o s o w i . C z ę ś c i o w e p o z n a n i e L o g o s u , k t ó r e z n a m i o n u j e filozofię grecką, pogańską, było t e ż b o s k i e g o p o c h o d z e n i a , a przez to stanowiło p r z e d m i o t nienawiści d e m o n ó w ( n p . napaści na Sokratesa i j e g o s t r a c e n i a ) . Filozofia p o g a ń s k a j e s t c z ę ś c i o w y m u c z e s t n i c t w e m w L o g o s i e . T o twier d z e n i e n a b i e r a b a r d z i e j k o n k r e t n e j treści, g d y się stwierdzi wraz z J u s t y n e m , ż e p r z e c i e ż J e z u s C h r y s t u s j e s t L o g o s e m . T u J u s t y n idzie o w i e l e dalej niż Ż y d z i a l e k s a n d r y j s c y i o r y g i n a l n i e rozwija myśli św. P a w ł a (Rzym.) i św. J a n a (Prolog do Ewangelii). W s z y s c y w i ę c , k t ó r z y w j a k i ś s p o s ó b poznali Słowo ( n p . H e r a k l i t ) l u b żyli w e d l e n i e g o , uczestniczyli w C h r y s t u s i e : 36
37
O t ó ż ci, co w i e d l i życie z e S ł o w e m z g o d n e , są c h r z e ś c i j a n a m i . 38
K a i oi pexd Aóyot) ptcóaavxec Xptaxiavoi e t a i . C h r y s t u s na w i e k i p r z e d s w y m i n a r o d z i n a m i miał j u ż w i ę c przyjaciół i wrogów. C o w i ę c e j , S o k r a t e s w y s t ę p u j e w ł a ś c i w i e j a k o chrześcijanin, j a k o apostoł i m ę c z e n n i k C h r y s t u s a - L o g o s a : [Sokratesa] d e m o n y za sprawą ludzi na w s k r o ś n i e g o d z i w y c h na ś m i e r ć w y dały j a k o a t e u s z a i b e z b o ż n i k a , pod p o z o r e m , że to on w ł a ś n i e n o w e w p r o w a d z a bóstwa. Z n a m i zaś w t e n sam postępują sposób. N i e tylko b o w i e m wśród G r e k ó w przez Sokrate'sa Słowo t ę p r a w d ę stwierdziło, ale t a k ż e wśród b a r b a r z y ń c ó w p r a w d y d o w ó d złożyło to s a m o Słowo, k t ó r e widzial ną przybrało postać, stało się c z ł o w i e k i e m , i zowie się J e z u s C h r y s t u s . 39
C z ę s t o w historii filozofii b ę d z i e się p o w t a r z a ć ta n u t a S o k r a t e s a c h r z e ścijanina, z n a j d z i e m y ją u A b e l a r d a czy u E r a z m a z R o t t e r d a m u , k t ó r y prosił: Sancte Socrate ora pro nobis. W o b e c t y c h w s z y s t k i c h założeń, d o c h o d z i J u s t y n d o swoiście humanistycz ny i konieczny. Justyn mocno podkreśla wolność istnienia Logosu. N a tle nauki o Logosie powstaje mariologia i pierwsze zaczątki nauki o Niepokalanym Poczęciu. Bardzo silna jest tu rzeczywistość zła, mitologii, magii, bałwochwalstwa, ważną ro lę odgrywa demonologia platońska. W starożytności wiara w d e m o n y była silniej sza niż wiara w bogów. D e m o n y nie są ani dobre, ani złe, są półbogami pośredni czącymi między bogami i ludźmi. Filozofowie bardzo często zajmowali się mito logią i demonologią: stoicy interpretowali ją alegorycznie, Plutarch (O zamilknięciu wyroczni) wszystko, co złe w mitologii, przypisywał d e m o n o m , podobnie Apulejusz w De deo Socratis. Później ten motyw występuje w O państwie bożym św. Au gustyna. Ważne, że dla Justyna bogowie to d e m o n y nie czysto duchowe, które mogą współżyć z kobietami. Sądzili tak i inni Ojcowie, co zdecydowanie odrzuca Augustyn. D e m o n y nie tylko zabiły Sokratesa itp., ale one sprawiają, że się uwa ża dzieje Chrystusa za mit. N a u k ę o Logosie znajduje Justyn i u Platona w Epinomis, w plutarchowskiej egz e g e z i e Fajdrosa. Logos utożsamiony jest też z bogiem mocy H e r m e s e m - T h o t h e m (Hermes Trismegistos) w dziele Corpus Hermeticum. Por. Justyn, Apologia /, 46, 1, przekł. A. Lisiecki, s. 53. Ibidem, 5, 3 - 4 , s. 8.
268
Ojcowie Kościoła
nego u s t o s u n k o w a n i a się d o przeszłości. Skoro w s z y s t k o , co złe w dziejach, d o k o n y w a ł o się p r z e c i w k o L o g o s o w i , a w s z y s t k o , co d o b r e , p r z e z L o g o s , L o g o s zaś to C h r y s t u s , ergo c h r z e ś c i j a ń s t w o o b e j m u j e j a k o swoje d z i e d z i c t w o cały pozy t y w n y d o r o b e k p o g a ń s t w a . J u s t y n wyraża to s ł a w n y m j u ż s t w i e r d z e n i e m : 40
A z a t e m w s z y s t k o , co w n i c h d o b r e g o , to w ł a s n o ś ć nas, chrześcijan. 41
O a a o w 7tapd n d a i KaXdic eipr|Tat, fipcov xcov Xpumavcov żcrci . R ó w n i e ż i ta myśl j a k w i e l e p o p r z e d n i c h t w i e r d z e ń J u s t y n a , c z ę s t o p o w t a r z a n a b ę d z i e trwała w dziejach filozofii. P o d o b n i e j a k F i l o n , J u s t y n i n t e r p r e t u j e Timajosa w d u c h u Genesis. D r o ga j e s t m u m y ś l , ż e filozofowie g r e c c y przejęli w i e l e od S t a r e g o Z a k o n u ( n p . P l a t o n : s t w o r z e n i e światła, troistość O s ó b , P l a t o n miał b y ć u c z n i e m M o j ż e s z a e t c ) , ale pogląd t e n został z m o d y f i k o w a n y w d r u g i e j Apologii. W o g ó l e u J u s t y na j e s t ż y w a m y ś l o O b j a w i e n i u p i e r w o t n y m , k t ó r e j e s t t a k d a w n e j a k l u d z k o ś ć , a k t ó r e g o k o r o n ą j e s t O b j a w i e n i e c h r z e ś c i j a ń s k i e . W o b e c t e g o filozofowie p o g a ń s c y n i e t y l k o w y b i e r a l i ziarna p r a w d y z e S t a r e g o Z a k o n u , ale r ó w n i e ż i sa mi byli b e z p o ś r e d n i o o ś w i e c e n i p r z e z L o g o s . J e d n a k ż e filozofowie p o z n a w a l i p o s z c z e g ó l n e s t r o n y p r a w d y , a ich o ś w i e c e n i e b y ł o c z ą s t k o w e i n i e p e w n e . C h o ć mieli w y p o w i e d z i b a r d z o p i ę k n e i p r a w d z i w e , to j e d n a k p o m i ę d z y n i m i było w i e l e s p r z e c z n o ś c i : 42
4 3
4 4
K a ż d y z n i c h (filozofów p o g a ń s k i c h ) b o w i e m z r o z s i a n e g o Słowa B o ż e g o widział t y l k o c z ą s t k ę w s o b i e kiełkującą i t y l e t e ż m ó w i ł prawdy. A p o n i e w a ż w rzeczach z a s a d n i c z y c h oni n a w e t sami z sobą stawali w s p r z e c z ności, t e d y rzecz oczywista, ż e n i e mieli j a s n e g o z r o z u m i e n i a ani w i e d z y niewzruszonej . 45
T o c z ą s t k o w e i n i e p e w n e O b j a w i e n i e , staje się d o p i e r o p e ł n y m i j a s n y m Dla Justyna Logos to Bóg, w przeciwieństwie do twierdzeń Filona, a za św. Ja nem. N i e nazywa on Słowa przyczyną - wzorcem, i nie łączy go ze stworzeniem świata. Jest to Bóg wyraźnie osobowy - chrześcijański. Justyn, Apologia II, 13, 4, przekł. A. Lisiecki, s. 93. Justyn rozważa bardzo ciekawe zagadnienie Boga-Stwórcy. Pisze, iż dobroć Boga jest m o t y w e m powstania świata w Timajosie. Justyn musiał zająć postawę w o b e c Filona i gnostyków. Dla Filona zachodzi istotna różnica między Stwórcą i D e miurgiem. Również dla gnostyków inny jest Bóg Najwyższy i Stwórca Demiurg. Justyn staje na stanowisku skrajnym i twierdzi, że tylko Ojciec jest Stwórcą. N i e którzy sądzili, że w e d l e Justyna materia jest odwieczna i że Bóg ją tylko formuje, tymczasem ważny jest tekst w Apologii / / , 6, gdzie Justyn pisze, iż Bóg wszystko stworzył i uporządkował (7tdvxa EKTIGE Kai £KÓau/r|0£). Wyraża to np. myśl Filona i judaizmu helleńskiego, iż Mojżesz jest dawniejszy od filozofów greckich i stanowi dla nich źródło. Justyn pisał, iż przed Chrystusem nikt nie zdobył pełnej prawdy. Ale pomiędzy apostołami a Sokratesem była tylko różnica stopnia, jeśli chodzi o uczestnictwo w Słowie. Justyn, Apologia II, 13, 3, przekł. A. Lisiecki, s. 93.
269
III. Św. Justyn Męczennik
w C h r y s t u s i e . N a s i o n a przekształcają się tu w o w o c , a n i e w y r a ź n e o b r a z y w p e ł nię rzeczywistości. W i e l k o ś ć chrześcijaństwa w s t o s u n k u d o p o g a ń s t w a , przeja wia się t e ż w t y m , ż e filozofia w czasach p o g a ń s k i c h była d o s t ę p n a m a ł e j garst c e w y b r a n y c h , a w c h r z e ś c i j a ń s t w i e n a w e t najwznioślejsze p r a w d y mogą p o z n a ć najwięksi p r o s t a c z k o w i e . K o ś c i ó ł g r o m a d z i w s z y s t k i c h ludzi. Apologię swą, d e d y k o w a n ą p o n o ć M a r k o w i A u r e l i u s z o w i , k o ń c z y J u s t y n : 46
Zrobiliśmy, co t y l k o w siłach naszych leżało, i p r a g n i e m y j e s z c z e t y l k o , b y w s z ę d z i e w s z y s c y l u d z i e dostąpili łaski p o z n a n i a prawdy. W y zaś, z g o d n i e z Waszą P o b o ż n o ś c i ą i Filozofią, ze w z g l ę d u na s i e b i e s a m y c h , spra w i e d l i w y wydajcie w y r o k . 47
N i e z a p o m i n a j m y , iż J u s t y n był p l a t o n i k i e m i należał d o r o d z i n y ś r e d n i e go p l a t o n i z m u : j e m u w s p ó ł c z e ś n i to Gajus, A l b i n u s , A p u l e j u s z , a t a k ż e n i e c o starszy P l u t a r c h z C h e r o n e i . Ich p o g l ą d y m u s i a ł y w p ł y n ą ć na J u s t y n a , co w i d a ć zwłaszcza w antropologii. Z g o d n i e z P l u t a r c h e m , M a r k i e m A u r e l i u s z e m , czy św. P a w ł e m , p r z y j m u j e J u s t y n trójpodział w c z ł o w i e k u na: ciało, d u s z ę i d u c h a . O d p o w i e d z i a l n o ś ć c z ł o w i e k a za s w e c z y n y J u s t y n p o d k r e ś l a b a r d z o w y r a ź n i e , ale z a r a z e m d o m i n u j e m y ś l , ż e d u s z a n i e j e s t a b s o l u t n i e n i e ś m i e r t e l n a , ś m i e r ć d u s z y n i e j e s t w y k l u c z o n a . J e s t to reakcja p r z e c i w p l a t o n i z m o w i u z n a j ą c e m u n i e ś m i e r t e l n o ś ć d u s z y za k o n i e c z n ą i niezależną od Boga. Rozwija się c i e k a w a d y s k u s j a z p l a t o n i z m e m . J u s t y n , j a k o p l a t o n i k , o d m a w i a d u s z o m oglądania B o ga p r z e d z m a r t w y c h w s t a n i e m , walczy z k o n c e p c j ą w ę d r ó w k i duszy. U J u s t y n a d u s z a j e s t n i e ś m i e r t e l n a p r z e z łaskę, a n i e z natury. 48
N i e m ó w i ę j e d n a k , ż e w s z y s t k i e d u s z e umierają. B y ł b y to n a p r a w d ę czy sty z y s k dla ludzi złych. N i e , d u s z e l u d z i p o b o ż n y c h żyją w j a k i m ś m i e j scu l e p s z y m , n a t o m i a s t d u s z e ludzi n i e s p r a w i e d l i w y c h i złych, w gor s z y m i t a m czekają na czas sądu. T a k w i ę c j e d n e z nich, t e , k t ó r e się o k a zały g o d n y m i Boga, j u ż n i g d y n i e umrą, i n n e n a t o m i a s t p o n o s z ą k a r ę , a istnieją i cierpią t a k d ł u g o , jak Bóg c h c e . 'AXXd pf|v o\)8e drcoGWioKEi (prpi Ttdaac xdc yu^dc eycó. "E7tpatov y d p f| xóic KCCKÓIC. AAld xi; Tdc pev xcov eiiaePcoy ev Kpeixxovt Kot Xcóp(p pevetv, xdc 5e d8iK0\)c K a i 7tovr|7tdc ev %z\pov\, xóv xf|c Kpiaecoc eK5exó|J£vac xpóvov xóxe. Oi/ccoc a i p i v , afyai xov Oeoi) 6avetaat, o\)K d7to0vfiaKO\xjiv ext. Ai 5e KoAxx£ovxai, ecrc' d v a w d ę K a i elvat K a i KoXxxCea6at ó Geóc QeXr\ .
coc d^r|9coc
49
Justyn przedstawia wspaniałe opisy mszy świętej w Apologii I, 6 5 - 6 7 , (por. przekł. Sz. Pieszczoch, Panorama patrystyczna, s. 66-67); a także w Dialogu z Żydem Tryfonem, 4 1 , 70, 117. Justyn, Apologia II, 15, 4—5, przekł. A. Lisiecki, s. 94. Człowiek jest wolny, o czym świadczy zarówno zmienność jego decyzji, jak i na grody i kary wszędzie ustanowione; por. Apologia I, 43. Justyn, Dialogus cum Tryphone ludaeo, 5, 3, przekł. A. Lisiecki, s. 106.
Ojcowie Kościoła
270
N i e s t e t y , z e w z g l ę d u na to, ż e w i e l e t r a k t a t ó w J u s t y n a zostało z a g u b i o n y c h , n i e u m i e m y z r e k o n s t r u o w a ć j e g o s y s t e m u . P e w n e jest, iż był o n w a l e c z n y m apologetą, dla k t ó r e g o p i s m a stanowiły o r ę ż w w a l c e z p o g a ń s t w e m , a n a d t o u ś w i a d a m i a ł y o n e c h r z e ś c i j a n o m prawdziwą t r e ś ć ich wiary. J u s t y n w y pracował t a k ż e w ł o n i e c h r z e ś c i j a ń s t w a p r a w o istnienia dla filozofii. J e s t chara k t e r y s t y c z n e , ż e n i e z m i e s z a ł o n filozofii, dla k t ó r e j miał c z e ś ć i miłość, z reli gią, której o d d a ł s w e życie. C h r z e ś c i j a ń s t w o było d l a ń i j e d n y m , i d r u g i m : p r a w d z i w ą religią i filozofią, d o p e ł n i e n i e m i u k o r o n o w a n i e m O b j a w i e n i a , p e ł nią h u m a n i z m u .
R O Z D Z I A Ł IV
Tacjan Ściśle z w i ą z a n y z e św. J u s t y n e m j e s t drugi a p o l o g e t a Tacjan (Asyryjczyk, a m o że Syryjczyk j a k K l e m e n s A l e k s a n d r y j s k i ) , u r o d z o n y w 120 r. w M e z o p o t a m i i . Z r a z u b y ł w ę d r o w n y m sofistą i r e t o r e m , w t a j e m n i c z o n y m w misteria. P r z y b y ł d o R z y m u i t u nawrócił się n a c h r z e ś c i j a ń s t w o . M o ż l i w e , ż e stało się t o za sprawą J u s t y n a , k t ó r e g o w R z y m i e był u c z n i e m . Tutaj t e ż stworzył s z k o ł ę , i t u , p o J u s t y n i e , o k . 170 r., napisał swoją a p o l o g i e Mowa przeciw Grekom (Aóyoc Ttpóc xo\)c EA,A/r|vac) oraz s z e r e g i n n y c h , z a g u b i o n y c h p ó ź n i e j p i s m . J a k o u c z e ń J u s t y n a p r z y j m u j e p o n i m m o t y w chrześcijańskiego Platona, ale i n t e r p r e tuje g o z u p e ł n i e inaczej n e g u j ą c filozofię grecką. U w a ż a , ż e s a m r o z u m , b e z p o m o c y p r a w d z i w e g o O b j a w i e n i a n i e m o ż e dojść d o p r a w d y i d o p o z n a n i a B o g a . D l a t e g o , j e ż e l i u G r e k ó w z n a j d u j e m y sporo w y p o w i e d z i p r a w d z i w y c h , to n i e są o n e o w o c e m n a t u r a l n e g o O b j a w i e n i a , ale r e z u l t a t e m w p ł y w u O b j a w i e n i a r z e c z y w i t e g o . W o b e c t e g o , G r e c y m u s i e l i d o k o n y w a ć p l a g i a t ó w Pisma Świętego, w szczególności M o j ż e s z a , z t y m j e d n a k , ż e u k r y w a l i swoje p r a k t y k i i p r a w d ę . Z a w a r t a w i ę c w O b j a w i e n i u S t a r e g o Z a k o n u „ n a s z a filozofia" j e s t o w i e l e bar dziej s t a r o ż y t n a n i ż g r e c k a . T a ostatnia zresztą, j e s t s k o m p r o m i t o w a n a p r z e z t k w i ą c e w niej s p r z e c z n o ś c i . 5 0
51
5 2
53
54
55
W swej n a u c e T a c j a n u w a ż a , iż B ó g j e s t b y t e m c a ł k o w i c i e d u c h o w y m , nie c i e l e s n y m oraz ż e to O n stworzył świat, n i e zaś d e m o n y . J a k o u c z e ń J u s t y -
Tacjan żywił szacunek dla Justyna, którego nazywał wielce podziwu godnym. Mowa przeciw Grekom odznacza się bardzo wyrafinowanym stylem, autor wyraźnie c h c e zaimponować H e l l e n o m znajomością retoryki. Jednym z nich jest słynny Diatessaron (xó 8id xeaadpcov), czyli zestaw czterech Ewangelii. T e n rodzaj Ewangelii był w powszechnym użyciu u nestorian syryjskich i stąd podstawowa rola Diatessarona dla syryjskich wersji Ewangelii. Pozostają nadal otwarte pytania, czy to właśnie Diatessaron Tacjana był syryjski i czy to Tacjan pierwszy stworzył taki Diatessaron. Wydaje się, że raczej tak. W V w. wystąpiła silna reakcja katolików przeciw temu harmonizowaniu, ale i modyfikowaniu Ewangelii. Twierdzi, że Boga m o ż e m y poznać tylko przez rzeczy, a nigdy wprost, jest to re miniscencja poglądów Justyna. Tacjan silnie atakuje tak utrwalony w Rzymie sto icyzm, ale jest bardzo od niego zależny. Nowością u apologetów jest argument o starszeństwie nauki chrześcijańskiej w z g l ę d e m filozofii greckiej, zaczerpnięty zresztą od Filona i Józefa Flawiusza. Jest to później częsty argument przeciw wartości filozofii greckiej. Sprzeczności te Tacjan omawia i krytykuje: politeizm, magię, fatalizm oraz powtórzony za Ju stynem i bardzo wysłużony motyw d e m o n ó w - b o g ó w . Według A. Puecha, Tacjan to grecki Tertulian, utalentowany, lecz nie genialny, zob. A. Puech, Recherches sur le Discours aux Grecs de Tatien, s. 178.
272
Ojcowie Kościoła
na, Tacjan r ó w n i e ż n i e wyjaśnia w z a j e m n e g o s t o s u n k u o s ó b b o s k i c h , przy c z y m c h o d z i g ł ó w n i e o relację B o g a - O j c a d o S y n a - L o g o s u . L o g o s staje się o d r ę b n ą osobą d o p i e r o j a k o d e m i u r g . T a c j a n p o w i a d a tylko, ż e L o g o s w y p ł y w a z Boga i to w taki s p o s ó b , ż e Boga p r z e z to w n i c z y m n i e u m n i e j s z a . Z a c h o d z i tu a n a logia m i ę d z y S ł o w e m b o s k i m i l u d z k i m : G d y p r z e m a w i a m d o was, a w y m i ę słyszycie, wcale n i e tracę m e j m o w y p r z e z to, ż e w a m ją p r z e k a z u j ę , lecz tylko g ł o s e m m y m k s z t a ł t u j ę w was materię jeszcze nieukształtowaną.
Kai y d p awóc eyco XaA.ó, K a i rapdacDc xov X,óyo-o
KEVÓC
vr\v
e p a w o i ) cp(ovriv 8id
tyldę
dKCÓete, K a i
oi) &r\nox> 8td
yiyopai. npopaM.ópevoc 8e \)Xev T t p o f p r i p a i .
6 7tpoapiXcov A,óyo\) xą£iv dKÓaprp;ov
Koap£iv xr|v
ev
rf|c pe56
Bóg T a c j a n a j e s t t e ż oczywiście Stwórcą, ale n i e j e s t j a s n o p o w i e d z i a n e , czy B ó g stwarza m a t e r i ę ex nihiło - j e s t tu w y r a ź n a t r u d n o ś ć w y z w o l e n i a się z k o n c e p c j i d e m i u r g a . Tacjan t w i e r d z i , iż cały świat m a t e r i a l n y p r z e n i k a j a k i ś d u c h ożywiający, coś w rodzaju p l a t o ń s k i e j d u s z y świata l u b stoickiej pneumy (rcyeupa). W e d ł u g Tacjana, l u d z k a nvzxĄia j e s t e m a n a c j ą i cząstką d u s z y świa t a , j e d n o c z e ś n i e o d r z u c a on p a n t e i z m i n i e u t o ż s a m i a nvzv\xa z B o g i e m . M a teria j e s t j a k b y z r o d z o n a p r z e z Boga i u f u n d o w a n a p r z e z L o g o s , j e d n e jej c z ę ści p o z o s t a ł y w f o r m i e p i e r w o t n e j , a i n n e uległy p r z e t w o r z e n i u . prze n i k a w s z y s t k o i j e s t w aniołach, ludziach, z w i e r z ę t a c h , r o ś l i n a c h . M i ę d z y duszą l u d z k ą i zwierzęcą j e s t t y l k o różnica s t o p n i a . Z w i e r z ę t a są w i ę c t e ż z d o l n e d o j a k i e g o ś życia u m y s ł o w e g o . W d u s z y Tacjan w y r ó ż n i a d w i e części: materialną ( y ^ T l ) i d u c h o w ą (7tve\)pa), w k t ó r e j t k w i p o d o b i e ń s t w o c z ł o w i e k a d o B o g a . T y l k o p n e u m a t y c y mają p n e u m ę , p s y c h i c y zaś p o z a a r t y k u ł o w a n ą m o w ą nie różnią się od zwierząt; to n i e są l u d z i e . T a c j a n , k t ó r y w y r a ź n i e odróżnia d u c h a od d u s z y (yx>xr\), p i s z e dalej, ż e d u s z a j e s t c i e m n a , a d u c h świetlisty. D u s z a jest p o d z i e l n a i złożona (Tto^Dpepfic - O W G E T T I ) . Ani d u s z a m a t e r i a l n a n i e m o ż e istnieć b e z c z ł o w i e k a , ani ciało b e z d u s z y . Ciało l u d z k i e u t w o r z o n e j e s t z materii c i e l e s n e j (capKiKT| \)Xr\), różnej od a n i e l s k i e j - o g n i s t e j i p o w i e t r z n e j . Wraz z e z n i w e c z e n i e m ciała niszczeje t e ż d u s z a , która j e s t złożona i ś m i e r t e l n a . T a k a d u s z a n i e m o ż e istnieć b e z ciała i n i e m a siły d o t e g o , b y się zjawiać p o śmierci b e z c i a ł a . 57
nv£\>pa 58
59
60
61
5 6
57
5 8
5 9
6 0
6 1
Tacjan, Oratio ad Graecos, 5, przekł. M. Michalski, 1.1, s. 176. Ibidem, 12-13. Ibidem, 5. Tacjan, 15. List do Diogneta, który jest bardzo ważnym tekstem apologetycznym z II w., podaje, że dusza jest w ciele, ale niematerialna i niewidzialna. Ważne jest też, że rozciąga się na całe ciało, obejmuje je. W Liście czytamy: „Dusza mieszka w ciele, a jednak nie jest z ciała" (oucei uxv TCD acó|iaxi yv%i], o k £0Ti oe EK tov ccójiotTOc); Epistula ad Diognetum, 6, 3, przekł. A. Świderkówna, s. 365. Tacjan, Oratio ad Graecos, 12; 14; 15. Ibidem, 13; 15; 16.
IV. Tacjan
273
Z p o c z ą t k u w l u d z i a c h łączyła się d u s z a z d u c h e m , ale w m i a r ę z w r ó c e nia się ludzi k u złu i m a t e r i i , z w i ę k s z a ł o się z a c i e m n i a n i e duszy, p o w s t a w a ł y błędy (pogaństwo). W i e m y , ż e d u c h j e s t d w o j a k i e g o rodzaju: j e d e n n a z y w a się duszą, drugi zaś w y ż s z y o d d u s z y - o b r a z e m i p o d o b i e ń s t w e m b o s k i m . J e d n e g o i d r u g i e g o posiadali p i e r w s i l u d z i e , w s k u t e k c z e g o byli oni i s t o t a m i c z ę ś c i o w o m a t e r i a l n y m i , c z ę ś c i o w o zaś d o s k o n a l s z y m i od materii. Aó)o 7tve\)pdx(ov 8iaq>opdc i q i e v f||i£ic, d>v TÓ | i £ V Kateimi \|/\)%fi, xó 8e peiCov p£v rnc \|/i)xfjc, 6eo\> 5e eiKcbv Kai ó|ioicoaic. 'EKritepa 8e rcapd TOIC dv6p07tOlC TOIC 7tpCGT0lC, X>Kf\p%£V, lvd TO | 1 £ V Tl &GIV iJklKOl TO, 8fe
dvcÓTepoi
Tfjc
62
i)A,r|c .
B o s k i d u c h ( n v t x ) \ i a 0£ióv) był o d t ą d u d z i a ł e m t y l k o n i e l i c z n y c h j a k o święty, o b o s k i m p o c h o d z e n i u , czyniący d o s k o n a ł y m tych, k t ó r z y g o posiedli (dyióv, ercoDpdviov, TeA£iov). P o ł ą c z e n i e d u s z y z d u c h e m to w s p ó l n e życie z B o g i e m (r\ Kord 0£Óv coCuyia) objawiające w i e r n y m t a j e m n e prawdy. S k o r o m a t e r i a o d c i ę ł a skrzydła c z ł o w i e k o w i , t o chcąc z m i e r z a ć k u górze, t r z e b a się u w o l n i ć o d m a t e r i i . J e s t ona n a r z ę d z i e m d e m o n ó w w z w o d z e n i u c z ł o w i e k a . W z a g i n i o n y m riepi TCDV Ccocov Tacjan o m a w i a różnicę m i ę d z y c z ł o w i e k i e m i z w i e r z ę t a m i . T y l k o p o ł ą c z e n i e d u s z y z d u c h e m odróżnia nas od zwierząt. D z i ę k i n i e m u j e s t e ś m y zdolni d o n i e ś m i e r t e l n o ś c i i d o p o z n a n i a Boga oraz d e monów. T r u d n e i niejasne jest w pismach Tacjana rozróżnienie między d u c h e m i D u c h e m Ś w i ę t y m . T a k jak J u s t y n , Tacjan p o w i a d a , ż e d u s z y l u d z k i e j n i e p r z y s ł u g u j e n i e ś m i e r t e l n o ś ć - o t r z y m u j e ją o d d u c h a , i g i n i e t y l k o z woli b o ż e j : S a m a p r z e z się n i e j e s t n i e ś m i e r t e l n a - o G r e c y - lecz ś m i e r t e l n a .
Ot)K eanv d0dvocToc, dv5p£c "EAXnv£c, f] Vfv%r\
KOC0'
£a\miv,
0VT|TTI
63
6£ .
Z m a r t w y c h w s t a n i e n i e j e s t j e d n a k o w e dla w s z y s t k i c h : t y l k o p n e u m a t y cy są w ł a ś c i w i e n i e ś m i e r t e l n i , tzn. mają m o ż n o ś ć bycia w e w s p ó l n o c i e z B o g i e m i L o g o s e m , inni zaś z m a r t w y c h w s t a n ą n a m ę k i . Tacjan u w a ż a , iż d o m o m e n t u z m a r t w y c h w s t a n i a d u s z a w p e ł n i n i e istnieje. C i e k a w e , ż e opozycja p r z e c i w filozofii g r e c k i e j j e s t tak silna, ż e się n a w e t o d r z u c a myśl p l a t o ń s k ą (tak d l a ń c e n t r a l n ą ) o n a t u r a l n e j n i e ś m i e r t e l n o ś c i duszy. M y ś l t ę z a s t ę p u j e się m o c niej p o d k r e ś l o n ą p r a w d ą o z m a r t w y c h w s t a n i u . T a c j a n b a r d z o silnie n e g o w a ł n a t u r ę , co przejawiało się najwyraźniej w e t y c e . P o z y t y w n y i afirmujący s t o s u n e k J u s t y n a d o racjonalizmu i naturali6 4
65
Ibidem, 12, przekł. M. Michalski, 1.1, s. 178. Ibidem, 13, przekł. M. Michalski, 1.1, s. 179. Ibidem, 20. Jest bardzo ważne zrozumienie, dlaczego chrześcijanie musieli tak mocno pod kreślać naukę o zmartwychwstaniu ciał. Prawda ta godziła w nieprzezwyciężony dualizm ciała i duszy tkwiący u podstaw pitagoreizmu i platonizmu.
274
Ojcowie Kościoła
z m u g r e c k i e g o zostaje u T a c j a n a d o t e g o s t o p n i a p r z e k r e ś l o n y , ż e z a c z y n a o n głosić skrajny p u r y t a n i z m etyczny. P o t ę p i e n i e m a ł ż e ń s t w a oraz s p o ż y w a n i a m i ę s a i w i n a ( n a w e t w E u c h a r y s t i i ) n a t u r a l n i e zbliżało coraz b a r d z i e j T a c j a n a d o g n o s t y c y z m u . W r e s z c i e w 172 r. (Historia Kościoła E u z e b i u s z a ) T a c j a n o d szedł od Kościoła i przystąpił d o w a l e n t y n i a n . Stworzył wzniosłą h e r e z j ę (tzw. e n k r a t y k ó w ) i j a k o h e r e t y k działał g ł ó w n i e w A n t i o c h i i , Cylicji i w Pizydii. T e z ą n a c z e l n ą tej herezji jest, j a k p i s z e I r e n e u s z , p o t ę p i e n i e A d a m a . P i e r w s i l u d z i e żyli w e w s p ó l n o c i e z L o g o s e m j a k aniołowie, p o n i e w a ż posiadali d u s z ę i d u c h a , p r z e b y w a l i w lepszej z i e m i - Raju. Mieli r ó w n i e ż w o l n o ś ć w y b o r u i d l a t e g o mogli u z n a ć za b o g a szatana, który ich o s z u k a ł w p r o w a d z a j ą c n a u k ę o f a t u m i a s t r o l o g i ę . N a s k u t e k g r z e c h u p i e r w o r o d n e g o l u d z i e utracili w y ż s z e go d u c h a i stali się ś m i e r t e l n i , ale zachowali w o l n o ś ć w y b o r u . O d t ą d rodzą się t y l k o psychicy, a n i e p n e u m a t y c y . T u w ł a ś n i e znajduje się p r z y c z y n a l u d z k i e g o d ą ż e n i a d o m a t e r i i i z w r o t u k u w i e l o b ó s t w u , stąd p o c h o d z ą c h o r o b y i n i e s z c z ę ścia. D u c h to n a j w i ę k s z a o z d o b a c z ł o w i e k a , o d z i e n i e n i e ś m i e r t e l n o ś c i , s k r z y d ł a w z n o s z ą c e k u g ó r z e . T e n z a g i n i o n y d u c h m o ż e pojawić się w c z ł o w i e k u i p c h a ć go k u d o b r u n p . u p r o r o k ó w i u tych, k t ó r z y podążają za n i m i i gardzą ś w i a t e m . W myśli T a c j a n a w y s t ę p u j ą r ó w n i e ż e l e m e n t y g n o s t y c k i e , k t ó r e przejawiają się w t w i e r d z e n i u , iż d u c h (łaska) p o c h o d z i z e światła, a d u s z a (cielesna) z c i e m n o ści. S ł u s z n a j e s t u w a g a G i l s o n a , iż walczący z n a t u r a l i z m e m g r e c k i m Tacjan s k o ń c z y ł na h e r e z j i , a afirmujący t e n n a t u r a l i z m J u s t y n został c h r z e ś c i j a ń s k i m świętym . 6 6
67
68
69
Enkratycy - zwolennicy skrajnej ascezy potępiający jedzenie mięsa, picie wina, małżeństwo. Swoje poglądy wywodzili z pitagoreizmu, judaizmu esseńskiego i gnozy. Por. Ireneusz, Adversus haereses. Tacjan, Oratio ad Graecos, 13. Por. E . Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej..., przekł. S. Zalewski, s. 18-19.
ROZDZIAŁ V
Atenagoras i inni apologeci N a j w y b i t n i e j s z y m p o d w z g l ę d e m filozoficznym spośród a p o l o g e t ó w w y d a j e się A t e n a g o r a s , A t e ń c z y k , k t ó r y w 177 r., napisał swą s u p l i k ę ( p r o ś b ę ) za c h r z e ścijanami. Była to m o w a a m b a s a d o r s k a Prośba za chrześcijanami (npeojteta Ttepi Xpiaxiavcov) s k i e r o w a n a d o cezara M a r k a A u r e l i u s z a i w s p ó ł p a n u j ą c e g o z n i m j e g o syna K o m m o d u s a . P o z a t y m zachował się b a r d z o w a ż n y j e g o t r a k t a t O zmartwychwstaniu umarłych (Ilepi dvaaxdaecoc veKpcov). A t e n a g o r a s d o b r z e znał filozofię, j e g o p i s m a odznaczają się erudycją, jasnością, dobrą m e t o d ą . 70
W Prośbie stara się oczyścić chrześcijan, p r z e ś l a d o w a n y c h za p a n o w a n i a M a r k a Aureliusza, od zarzutu b e z b o ż n o ś c i . Rozważania dotyczą w i ę c s t o s u n k u myśli greckiej d o chrześcijaństwa. Atenagoras zajmuje tu s t a n o w i s k o p o ś r e d n i e m i ę d z y J u s t y n e m a T a c j a n e m , a w n i e k t ó r y c h p u n k t a c h stawia s p r a w ę bardziej skrajnie niż J u s t y n . W e d ł u g Atenagorasa, poeci starożytni, Pitagoras i P l a t o n m i e li b o s k i e n a t c h n i e n i e p o d o b n e d o tego, k t ó r e j a k sądzą chrześcijanie, miał M o j żesz. Arystoteles i stoicy byli m o n o t e i s t a m i , a Platon, k t ó r e g o A t e n a g o r a s znał le piej niż J u s t y n , miał n a w e t p e w n e pojęcie o Trójcy Świętej. P l a t o n j e s t w i ę c wła ściwie c h r z e ś c i j a n i n e m - a wiara chrześcijańska to nie ż a d n e n i e b e z p i e c z n e n o w i n k i , lecz p r a w d a p r z e c z u w a n a przez świat g r e c k i . R ó w n i e ż i religijność sto icka (zwalczana zresztą p r z e z p l a t o n i z m ) , zostaje z a a b s o r b o w a n a i p o z y t y w n i e wcielona w n a u k ę i p r a k t y k ę chrześcijańską. Jeżeli Atenagoras podkreślał, ż e Arystoteles i stoicy głosili m o n o t e i z m , to d l a t e g o ż e miał o n s a m silną świado m o ś ć c e n t r a l n e j roli tezy o j e d n o ś c i Boga w chrześcijaństwie. A t e n a g o r a s kładzie a k c e n t na d u c h o w o ś ć Boga i j e g o j e d n o ś ć . J e s t z n a m i e n n e , że m a m y tu w ł a ś n i e pierwszy, z n a n y n a m d o w ó d j e d n o ś c i Boga. W d o w o d z i e t y m , Bóg j e s t j e s z c z e p o j ę t y p r z e s t r z e n n i e . A t e n a g o r a s twierdzi, ż e g d y b y było w i e l u bogów, to m u sieliby oni b y ć w w i e l u światach, p o n i e w a ż k a ż d y m u s i a ł b y m i e ć świat dla sie bie. W t e d y j e d n a k , n i e b y l i b y b o g a m i , b o m o c k a ż d e g o z nich n i e b y ł a b y p o w s z e c h n a , lecz o g r a n i c z o n a d o j e d n e g o t y l k o ze światów. W o b e c t e g o Bóg m u s i b y ć j e d e n , b ę d ą c y stwórcą, czuwający nad c a ł y m ś w i a t e m i n a j z u p e ł n i e j od świa ta niezależny. D l a A t e n a g o r a s a n i e tylko forma, ale i materia świata j e s t stworzo na. J e d n a k , w p o j m o w a n i u materii w i d a ć p e w i e n p e s y m i z m i d u a l i z m . N a p o 71
72
P o d o b n o Atenagoras czytał Pismo Święte, aby walczyć z chrześcijanami i przy tym się nawrócił. Ciekawe, że Atenagoras nie był przytaczany przez Euzebiusza i Hie ronima, ale znał jego pisma Metody z Olimpu. Jednocześnie Atenagoras miał pełną świadomość, że chrześcijaństwo przynosi zu pełnie nową etykę. Atenagoras, Legatio pro christianis, 24.
276
Ojcowie Kościoła
czątku, a n i o ł o w i e rządzili częściami świata, ale anioł rządzący materią o d s z e d ł od Boga, w r a z z o r s z a k i e m t y c h aniołów, k t ó r z y połączyli się z k o b i e t a m i . M a t e r i a stała się k r ó l e s t w e m zła i j e s t n a r z ę d z i e m , k t ó r y m posługują się źli a n i o ł o w i e , aby zwodzić ludzi. Widać j e d n a k u Atenagorasa, pewien postęp w pojmowaniu Logosu. Pi sze o n , ż e S ł o w o j e s t o d w i e c z n e i J e g o w y p ł y w a n i e z B o g a - O j c a n i e j e s t czaso w e . P o d k r e ś l a t o ż s a m o ś ć Słowa z O j c e m , a przy t y m pojawia się p o j ę c i e C h r y s t u s a k o s m i c z n e g o : S ł o w o j e s t energią i ideą dla m a t e r i i . E p o k o w e z n a c z e n i e w d z i e j a c h antropologii filozoficznej c h r z e ś c i j a ń s t w a m a t r a k t a t A t e n a g o r a s a O zmartwychwstaniu umarłych. A t e n a g o r a s n a j p i e r w s t w i e r d z a , że z m a r t w y c h w s t a n i e n i e j e s t n i e m o ż l i w e , s k o r o się raz p r z y j m i e , ż e B ó g j e s t Stwórcą. S z u k a o n r ó w n i e ż i n n y c h a r g u m e n t ó w , k t ó r e b y m i a ł y w y k a zać, ż e z m a r t w y c h w s t a n i e rzeczywiście nastąpi. A t e n a g o r a s t w i e r d z i w i ę c , iż człowiek jest stworzony do stałego bytowania. T o właśnie kontemplacja, która j e s t g ł ó w n y m z a d a n i e m c z ł o w i e k a , d o m a g a się trwałości i s t n i e n i a . C z ł o w i e k n i e j e s t samą duszą, lecz b y t e m z ł o ż o n y m (compositum) i B ó g n i e stwarza s a m y c h t y l k o d u s z , lecz c a ł y c h l u d z i . A t e n a g o r a s pisze: 73
74
N a t u r a l u d z k a u n i w e r s a l n i e rozważana, j e s t z e s p o ł e m
(<xóoraatc)
ufor
m o w a n y m z n i e ś m i e r t e l n e j duszy, która przy s w y m n a r o d z e n i u ( s t w o r z e n i u ) została p o ł ą c z o n a z c i a ł e m . nóćaoc
t a rryy
Kotv(Sc
fi
dv0TpG>7tcov
TCOV
cp-óoic
£K
vi/\)xf\c
dGowaTOi) K a i xox>
Ka
7 5
y e v e a i v a w ) awa7ipoo6evroc ocopatoc e%et xfiv c ó o t a o t v .
O t ó ż t y m , co o t r z y m a ł o myśl i r o z u m , n i e j e s t d u s z a s a m a p r z e z się, lecz człowiek. A r g u m e n t t e n j e s t b a r d z o ważny, g d y ż n a s t ę p u j e tu o d c i ę c i e się o d pla 16
t o n i z m u r o d e m z Alcybiadesa
i s k i e r o w a n i e myśli filozoficznej k u a n t r o p o l o g i i
arystotelejskiej: J e s t n i e m o ż l i w e , a b y sąd r o z u m u m ó g ł trwać, jeśli n i e b ę d z i e trwała n a tura, k t ó r a g o o t r z y m a ł a z w ł a ś c i w o ś c i a m i , k t ó r e m u przynależą.
Otóż
t y m , co o t r z y m a ł o myśl i r o z u m , to n i e d u s z a s a m a p r z e z się, lecz czło w i e k . T r z e b a w i ę c z k o n i e c z n o ś c i , b y c z ł o w i e k z ł o ż o n y z d w ó c h części trwał z a w s z e , a j e s t to n i e m o ż l i w e , g d y n i e z m a r t w y c h w s t a n i e . T a i m \ v 5e 8uxpeveiv d8\)vaxov, [ii] xf\q 8et;apevTic a \ y v r \ v K a i t d ev olc e a t i StapeyoTJcrrię cpwecoc. O 8e K a i v o w K a i A,óyov 8e^dp£vóc e a r v dv0p(D7toc, o v \\f\)%i] Ka0' eaOTnv. Av0pco7tov d p a 8et TÓV feC dpcporepcov 6vra 8iapeveiv etę dei, xowov 8e 8tapevetv d8\)vaxov pfj dvtaxdp£vov . 77
7 3
7 4
7 5
7 6
7 7
Ibidem, 10. Atenagoras, De resurrectione mortuorum, 10, 13. Ibidem, 15, 2. Pseudo-Platon, Alcybiades. Atenagoras, De resurrectione mortuorum, 15, 5 - 6 .
V. Atenagoras i inni apologeci
277
Z a t e m z e s p o l e n i e d u s z y z c i a ł e m j e s t dla c z ł o w i e k a najbardziej k o r z y s t n e i d l a t e g o w ł a ś n i e d o m a g a się trwałości. W i d z i m y tu n a p r z y k ł a d z i e A t e n a g o rasa, j a k d o g m a t o z m a r t w y c h w s t a n i u przyczynił się d o w ł ą c z e n i a ciała d o defi nicji c z ł o w i e k a : ... n a m i ę t n o ś c i n i e są właściwością s a m e g o ciała, lecz należą d o c z ł o w i e ka i m i e l i b y ś m y w t y m rację, b o ż y c i e l u d z k i e s t a n o w i j a k o ś ć złożoną z obu elementów. Kdv |if| póvov T O - O Gcópatoc, dyOpamoa) 8e 0ó|iev elvai xd 7td0r| óp0a>c, 8id xó |iiav d|icpot£p(ov £lvai Tąv T O W O D C G > T I V .
Ażyowec
7 8
A t e n a g o r a s u w a ż a , ż e k a ż d y m u s i o d e b r a ć stosowną z a p ł a t ę , ale zapła ty tej n i e m o ż e o t r z y m a ć t y l k o d u s z a l u b s a m o ciało, lecz c z ł o w i e k j a k o taki. M y ś l ta j e s t z g o d n a z j e g o t w i e r d z e n i e m , iż n i e s a m a d u s z a r o z k a z u j e ciału (ox> \|ru%fic K£Xcopiop£vr|c iox> aa>|i(XTOc) , lecz d o b r z e l u b źle działa cały c z ł o w i e k . J e s t b a r d z o z n a m i e n n e dla racjonalizmu A t e n a g o r a s a , ż e stara się o n r o z u m o w o u z a s a d n i ć k o n i e c z n o ś ć z m a r t w y c h w s t a n i a ciał, b e z u c i e k a n i a się d o oparcia tej p r a w d y n a z m a r t w y c h w s t a n i u C h r y s t u s a . N i e istnieje z a t e m dla A t e n a g o r a s a t y l k o p r a w d a o b j a w i o n a , zakładająca w i a r ę , lecz t a k ż e p r a w d a , d o k t ó r e j r o z u m m o ż e dojść s a m o d z i e l n i e , b e z p o m o c y wiary. 79
N i e z n a m y a u t o r a t r a k t a t u a p o l o g e t y c z n e g o p t . Upomnienie pogan. P r z y p i s y w a n o g o J u s t y n o w i , ale t e k s t p o w s t a ł m n i e j w i ę c e j o w i e k p ó ź n i e j . J e d n o c z e ś n i e z n a j d u j e m y z a s a d n i c z e r ó ż n i c e r z e c z o w e p o m i ę d z y Upomnieniem a p i s m a mi J u s t y n a . P o p i e r w s z e , a u t o r t r a k t a t u l e p i e j od J u s t y n a z n a filozofię starożyt ną. P o d r u g i e , z d a j e s o b i e s p r a w ę z e s p r z e c z n o ś c i z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y p o g l ą d a m i P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a , oraz m i ę d z y p o g l ą d a m i tych filozofów, a j e g o w ł a s n y m i , d o t y c z ą c y m i o d w i e c z n o ś c i świata, n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y i j e d y nobóstwa. R ó w n i e ż w Upomnieniu występuje motyw Platona chrześcijańskiego. Głosi się, iż P l a t o n miał w ł a ś c i w e p o j ę c i e Boga, ale j e u k r y w a ł . P r z e c i e ż p l a t o ń skie pojęcie bytu jest równoznaczne z „Tym, który jest" u Mojżesza.
N a w r ó c o n y z p o g a ń s t w a Teofil żył i działał w A n t i o c h i i w latach 1 6 8 - 1 8 1 , j e d y n y m z a c h o w a n y m j e g o d z i e ł e m j e s t apologia Do Autolika. P o d k r e ś l a o n w i e l o k r o t n i e , ż e świat to d z i e ł o d o b r o c i i w o l n o ś c i b o ż e j s t w o r z o n y p o to, b y ludzie poznawali Boga . T a k samo i duszę m o ż e m y poznawać tylko poprzez 8 0
81
78
7 9
8 0
81
Ibidem, 21c, przekł. S. Kalinkowski, O zmartwychwstaniu Por. ibidem, 11. Teofil, AdAutołicum, Z, 13. Ibidem, 1, 4; 2, 10.
umarłych, s. 110.
278
Ojcowie Kościoła 82
c i a ł o , co j e s t z a s k a k u j ą c y m m o t y w e m a r y s t o t e l e j s k i m . U Teofila zostaje uży ty p o raz p i e r w s z y g r e c k i t e r m i n trójca (xpiac) na o k r e ś l e n i e B o g a . Zauważmy, że w e wszystkich wymienionych traktatach apologeci podej mują się g i g a n t y c z n e g o zadania. C h c ą oni m i a n o w i c i e , w y k o r z y s t a ć n a r z ę d z i e filozofii g r e c k i e j d o w y r a ż e n i a chrześcijańskiej wizji rzeczywistości. J e s t to za d a n i e przerastające możliwości m ł o d e j myśli c h r z e ś c i j a ń s k i e j . A p o l o g e c i s p e ł niają tu w i ę c rolę pionierską. Z o b a c z y m y , j a k w t r a k c i e rozwoju filozofii c h r z e ścijańskiej s t o p n i o w o j e s t p r z y s t o s o w y w a n y i w y k o r z y s t y w a n y p l a t o n i z m , a na s t ę p n i e w X I I I w. a r y s t o t e l i z m . 83
8 2
8 3
Ibidem, 1, 5. Ibidem, Z, 15.
R O Z D Z I A Ł VI
Szkoła Aleksandryjska J a k p i s a l i ś m y w p o p r z e d n i c h rozdziałach, j u ż J u s t y n i T a c j a n g r o m a d z i l i uczniów, b y w R z y m i e s t w o r z y ć rodzaj o ś r o d k ó w n a u c z a n i a filozoficzno-religijnego. J e d n a k centra te w żadnym stopniu nie dorównywały znaczeniem inte l e k t u a l n e m u środowisku Aleksandrii. N i e jest przypadkiem, że właśnie tam p o w s t a j e p i e r w s z a szkoła chrześcijańska. A l e k s a n d r i a j e s t to najżywszy ( o b o k A n t i o c h i i i P e r g a m o n u ) o ś r o d e k k u l t u r y h e l l e n i s t y c z n e j . M i m o w p ł y w u licz n y c h k u l t ó w d o m i n u j e tu wciąż religia e g i p s k a i nad m i a s t e m p a n u j e świątynia boga S e r a p i s a Serapeum . M i a s t o stanowiło wielki o ś r o d e k h a n d l u i p r z e m y s ł u , liczący o k o ł o pół miliona m i e s z k a ń c ó w . T o w a r z y s z y ł o t e m u b a r d z o o ż y w i o n e życie u m y s ł o w e k o n c e n t r u j ą c e się w o k ó ł w i e l k i e j b i b l i o t e k i (Museion) oraz filo zoficznych szkół p o g a ń s k i c h , ż y d o w s k i c h i g n o s t y c k i c h . Ż y w a była p r z e d e wszystkim p a m i ę ć Filona, który wobec chrześcijańskiego c e n t r u m intelektual n e g o w A l e k s a n d r i i w i e k u I I I , p e ł n i ł p o d o b n ą rolę j a k M o j ż e s z M a j m o n i d e s w o b e c s c h o l a s t y k i chrześcijańskiej w X I I I w. N i e z a p o m i n a j m y , ż e w A l e k s a n drii działali t ł u m a c z e Septuaginty, a z g n o s t y k ó w nauczali B a z y l i d e s , W a l e n t y nian i u r o d z o n y t a m K a r p o k r a t e s . W e d ł u g ś w i a d e c t w a E u z e b i u s z a miała istnieć w A l e k s a n d r i i od b a r d z o d a w n a , analogiczna d o szkoły św. J u s t y n a ' S z k o ł a ś w i ę tych u m i e j ę t n o ś c i ' . T r u d n o s t w i e r d z i ć , czy j e d n y m z jej p ó ź n i e j s z y c h k i e r o w ników, czy t e ż z a ł o ż y c i e l e m był P a n t e n u s (ok. 180 r.), działający za czasów K o m m o d u s a i z m a r ł y o k o ł o 200 r. Był to n a w r ó c o n y na c h r z e ś c i j a ń s t w o stoik, b ę d ą c y u c z n i e m p r e z b i t e r ó w , znających osobiście Apostołów. I s t n i e j e t a k ż e w e rsja, ż e P a n t e n u s p o n a w r ó c e n i u się, j a k o misjonarz dotarł aż d o I n d i i . N i e p o zostawił p o s o b i e ż a d n y c h p i s m , n a t o m i a s t g r o m a d z i ł u c z n i ó w i p r o w a d z i ł sy stematyczne nauczanie. 84
1. Klemens Aleksandryjski Sławą c h r z e ś c i j a ń s k i e j s z k o ł y w A l e k s a n d r i i , tzw. szkoły k a t e c h e t y c z n e j , był K l e m e n s z A l e k s a n d r i i . T y t u s F l a w i u s z K l e m e n s urodził się z a p e w n e w A t e n a c h o k o ł o 150 r. i był p o g a n i n e m . P o n a w r ó c e n i u o d b y w a ł liczne p o d r ó ż e d o Italii, Syrii, P a l e s t y n y , E g i p t u i s t u d i o w a ł u w i e l u mistrzów. W r e s z c i e osiadł w A l e k s a n d r i i i tu został k s i ę d z e m . D o p i e r o n a u k i P a n t e n u s a były t y m , co w p e ł n i m u o d p o w i a d a ł o i u k a z a ł o chrześcijańską g n o z ę , której s z e r z e n i u Kle m e n s poświęcił s w e życie. P o P a n t e n u s i e objął t e ż K l e m e n s k i e r o w n i c t w o s z k o -
Serapis - bóstwo egipsko-greckie identyfikowane z Ozyrysem i Z e u s e m . Został podniesiony do godności najwyższego bóstwa przez Ptolemeusza II.
Ojcowie Kościoła
280
ły, k t ó r a staje się o ś r o d k i e m n a u c z a n i a o r t o d o k s y j n e j , c h r z e ś c i j a ń s k i e j gnozy. P o z i o m , jaki K l e m e n s w p r o w a d z i ł d o n a u c z a n i a w s z k o l e , był i s t o t n i e w y s o k i , p r z e z n a c z o n y dla elity. A l e k s a n d r y j s k a g m i n a chrześcijańska, składająca się w w i ę k s z o ś c i z l u d z i b a r d z o p r o s t y c h , czyniła z t e g o p o w o d u K l e m e n s o w i w y r z u t y i u w a ż a ł a filozofię za coś z ł e g o . O k o ł o 195 r. napisał K l e m e n s Słowo zachę ty do pogan (Protreptyk), n a s t ę p n i e d z i e ł o Wychowawca oraz w o ś m i u k s i ę g a c h Ko bierce (Zipcopaieic). Z a p a n o w a n i a cesarza S e p t y m a S e w e r a w y b u c h ł o prześla d o w a n i e c h r z e ś c i j a n . K l e m e n s w i ę c w 202 r. z a m k n ą ł s z k o ł ę , o p u ś c i ł E g i p t i u d a ł się d o K a p a d o c j i d o s w e g o b y ł e g o u c z n i a b i s k u p a A l e k s a n d r a . T a m za p e w n e zmarł p o m i ę d z y r o k i e m 212 i 217.
P i s m e m a p o l o g e t y c z n y m i m i s y j n y m K l e m e n s a j e s t Słowo zachęty do po gan. J e s t to t r a k t a t w t y p i e dzieł św. J u s t y n a czy T a c j a n a (ich w p ł y w j e s t tu w y raźny), s k i e r o w a n y d o H e l l e n ó w . K l e m e n s z a c h ę c a ich d o p o r z u c e n i a b a ł w o c h w a l s t w a i mitologii, p o d k r e ś l a , ż e p r a w d ę m o ż e d a ć t y l k o C h r y s t u s . Wychowawca, d z i e ł o w t r z e c h k s i ę g a c h , to w p r o w a d z e n i e w ż y c i e c h r z e ścijańskie. J e s t to p i s m o pozostające p o d w y r a ź n y m w p ł y w e m s t o i c y z m u i cy n i z m u . Głosi o n o , iż d o p i e r o chrześcijanin, przewyższając d z i ę k i o b j a w i o n e j p r a w d z i e s t o i c k o - c y n i c k i ideał m ę d r c a , j e s t n a p r a w d ę bogaty. M a m y tu d z i e ł o p o d o b n e do stoickich traktatów praktycznej moralności. Najsławniejsze i g ł ó w n e dzieło K l e m e n s a to Kobierce o b e j m u j ą c e o s i e m ksiąg. Brak w n i m u p o r z ą d k o w a n i a przy j e d n o c z e ś n i e o g r o m n e j rozmaitości t e matów. J e s t to właściwie w y k ł a d e t y k i chrześcijańsko-gnostyckiej dla tych, którzy j u ż przejęli obyczaj chrześcijański. G ł ó w n y m z a g a d n i e n i e m j e s t s t o s u n e k wiary d o filozofii. W d z i e l e t y m m a m y u w i e c z n i o n e w y k ł a d y K l e m e n s a , p i s a n e rozwle kle, ale p o p r a w n y m i j a s n y m j ę z y k i e m . Rozważania t e przekazują n a m obraz człowieka b a r d z o u c z o n e g o oraz g ł ę b o k o i w s z e c h s t r o n n i e w y k s z t a ł c o n e g o . P o z a w i e l u z a g u b i o n y m i p i s m a m i , z a c h o w a ł a się c i e k a w a h o m i l i a d o Ewangelii Mateusza (Mt 10, 1 7 - 3 1 ) pt. Jaki bogacz będzie zbawiony, b ę d ą c a p r z e j a w e m t y p o w o c h r z e ś c i j a ń s k i e g o ideału mądrości.
K l e m e n s p o s t a n o w i ł zająć s t a n o w i s k o w o b e c p r o b l e m u , z j a k i m przyszło się z m i e r z y ć w s z y s t k i m ó w c z e s n y m , m ł o d y m w s p ó l n o t o m c h r z e ś c i j a ń s k i m . O t ó ż c h r z e ś c i j a n i e uważali filozofię za coś z b ę d n e g o , a n a w e t s z k o d l i w e g o , z d r u g i e j zaś strony, stanowiła o n a n i e o d ł ą c z n y e l e m e n t życia p o g a n i g n o s t y ków. A p r z e c i e ż w y d a j e się, ż e wiara wystarcza i o n a j e s t j e d y n ą i p r a w d z i w ą filozofią. K l e m e n s o w i t r u d n o było p o g o d z i ć t e n tradycyjny k o n f l i k t wiary i fi lozofii, zwłaszcza, ż e w s p ó ł w y z n a w c y zarzucali m u z b y t n i e s y m p a t i e dla filo zofii g r e c k i e j . Z a t e m o g ó l n a teza K l e m e n s a m u s i a ł a b r z m i e ć n a s t ę p u j ą c o - fi lozofia j e s t d o b r a i c h c i a n a p r z e z Boga, a r o z u m n e jej u ż y w a n i e j e s t n a w e t zbawienne:
281
VI. Szkoła Aleksandryjska
D l a t e g o n i e j e s t b y n a j m n i e j rzeczą n i e d o r z e c z n ą t w i e r d z i ć , ż e i filozofia j e s t d a r e m Bożej O p a t r z n o ś c i , i ż e p e ł n i f u n k c j ę w s t ę p n e g o w y c h o w a n i a d o p e ł n e j d o s k o n a ł o ś c i , osiągalnej t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m C h r y s t u s a . "Ciem o\)K &T07tov K a i T T | V cpt^ococpiay eK rf|c Geiac KpoTtatSeiio-oaay eic rr\v 8ia Xpicxo\> TeX£icoatv .
npovoiac
8e6oa6ai,
85
B ó g r ó ż n y m l u d z i o m daje r o z m a i t e zdolności: m u z y k o w i s ł u c h , m y ś l i w e m u w z r o k i s ł u c h , a p t e k a r z o w i czy w y t w ó r c y p e r f u m w ę c h i t p . T a k ą zdolnością j e s t dla u c z o n y c h d a n y i m p r z e z Boga r o z u m i wola d o w y t r w a n i a w s t u d i u m . S k o r o t e dary p o c h o d z ą od Boga, to r ó w n i e ż i oparta na n i c h filozofia j e s t d a n a od Boga. S t o s u n e k d o filozofii p o g a ń s k i e j o p r a c o w u j e K l e m e n s w o p a r c i u o p i s m a J u s t y n a . N i e u ż y w a w p r a w d z i e o k r e ś l e n i a „racje z a r o d k o w e " (A.óyoc omppaTtKOt), ale to s a m o w y r a ż a p o r ó w n u j ą c p r z y p o w i e ś ć o s i e w c y z Ewangelii z p o s i e w e m m ą d r o ś c i w dziejach. K l e m e n s t w i e r d z i , iż p r z e d O b j a w i e n i e m J e z u s a C h r y s t u s a l u d z k o ś ć miała p r a w o ż y d o w s k i e i f i l o z o f i ę grecką. T a k j a k Ż y d ó w d o przyjęcia Ewange lii p r z y g o t o w a ł o p r a w o , t a k G r e k ó w w s p o m a g a ł r o z u m . P o n i e w a ż G r e c y posia dali t y l k o s a m r o z u m , z a t e m rolę p r o r o k ó w S t a r e g o Z a k o n u spełnili w ś w i e c i e p o g a ń s k i m p r o r o c y r o z u m u p r z y r o d z o n e g o . D o nich p r z e m a w i a ł B ó g b e z p o ś r e d n i o , oni byli z w i a s t u n a m i t e g o głosu B o ż e g o . Rozwijając myśli św. J u s t y n a , p o w i a d a w i ę c K l e m e n s , ż e Nowemu Testamentowi, k t ó r y j e s t j e d e n , o d p o w i a d a ją d w a Stare Testamenty. J e d n a k o b y d w a Testamenty n i e są s o b i e r ó w n e , p o n i e w a ż filozofia g r e c k a była gorsza od p r a w a M o j ż e s z o w e g o , a p r a w o m n i e j d o s k o n a ł e od Ewangelii. W k o n k l u z j i K l e m e n s s t w i e r d z a , iż G r e c y mieli samą filozofię, Ż y d z i filozofię i p r a w o , c h r z e ś c i j a n i e zaś filozofię, p r a w o i w i a r ę . W t e n s p o s ó b d w a s t r u m i e n i e , p o g a ń s k i i ż y d o w s k i , zlewają się w j e d n ą r z e k ę c h r z e ś c i j a ń stwa. O b j a w i e n i e N o w e g o P r z y m i e r z a n i e zniosło j e d n a k S t a r e g o P r a w a , w o b e c c z e g o n i e p r z e k r e ś l i ł o o n o i filozofii. P r z e c i w n i e , p o przyjściu C h r y s t u s a , z a d a n i e m filozofii j e s t p e ł n i e j s z e p r z y g o t o w a n i e d o przyjęcia wiary p r z e z t y c h , k t ó r z y d o w i a r y j e s z c z e n i e dojrzeli. Ale r ó w n i e ż i w i e r z ą c y m filozofia j e s t p o trzebna, p r z e d e wszystkim w celach apologetycznych. K l e m e n s powiada: 86
N i e w ą t p l i w i e b o w i e m to w s z y s t k o , co zostało d a n e k a ż d e m u p o k o l e n i u , ku jego pożytkowi i w e właściwych m o m e n t a c h przygotowuje do zrozu m i e n i a słowa P a ń s k i e g o . A l e „ n i e k t ó r z y p r z y n ę c e n i u r o k i e m s ł u ż e b n y c h , p o n i e c h a l i panią, to j e s t f i l o z o f i ę " ; zestarzeli się j e d n i z n i c h w m u z y c e , inni w g e o m e t r i i , inni j e s z c z e w g r a m a t y c e , w i ę k s z o ś ć w r e t o r y c e . L e c z j a k o g ó l n e w y k s z t a ł c e n i e służy filozofii, swej p a n i , t a k z n o w u filozofia sa m a przyczyniła się d o n a b y w a n i a mądrości. Filozofia j e s t b o w i e m gorli w y m p r a k t y k o w a n i e m mądrości, a ta z n ó w j e s t w i e d z ą o s p r a w a c h b o -
8 5
8 6
Klemens, Stromata, VI, 17, przekł. J. Niemirska-Pliszczyńska, t. II, s. 205. Por. ibidem, VI, 5 - 8 .
282
Ojcowie Kościoła
skich i l u d z k i c h i ich p r z y c z y n a c h . D l a t e g o m ą d r o ś ć t a k m a się d o filozo fii, j a k ta z n o w u d o n a u k p r z y g o t o w a w c z y c h . 87
N a podstawie poprzednich wypowiedzi widać, że jest możliwe współist n i e n i e filozofii z wiarą. K l e m e n s p o d k r e ś l a , ż e cała działalność c z ł o w i e k a to j e d n o ś ć . T ę j e d n o ś ć m o ż e m y ująć w różny s p o s ó b . I t a k , działalność p o z n a w c z a (cppóvr|aic), dzieli się na: m y ś l e n i e , d o t y c z ą c e p i e r w s z y c h p r z y c z y n (vór|aic) i p o z n a n i e , czyli m y ś l e n i e u z a s a d n i o n e w i e d z ą (yvcoaic), k t ó r e z n ó w m u s i b y ć : mądrością (aocpicc); w i e d z ą (e7itcrrr||ar|); wiarą dotyczącą p o b o ż n o ś c i i rzeczy b o skich przyjętych b e z dowodu, a rozumianą po stoicku jako wolna zgoda na coś o k r e ś l o n e g o i s t a ł e g o (nicmc); właściwą opinią dotyczącą rzeczy z m y s ł o w o d o s t r z e g a l n y c h (8o^d ópGfi); sztuką w z a k r e s i e rzemiosł (x£%vr|), d o ś w i a d c z e n i e m , k t ó r e w p o r z ą d k u p r a k t y c z n y m d o c h o d z i d o p e w n y c h zasad i r e g u ł (eprceipta), t a k w i ę c na cppóvr|oic s k ł a d a się vór|oic oraz sześć o d m i a n yv(5cac. D l a K l e m e n s a wiara s t a n o w i k r y t e r i u m filozofii p r a w d z i w e j . K l e m e n s w filozofii g r e c k i e j n i e z n a j d u j e w i e l u p o g l ą d ó w n i e z g o d n y c h z wiarą, o d r z u c a t y l k o e p i k u r e i z m i t w i e r d z i , ż e to w ł a ś n i e p r z e c i w e p i k u r e i z m o w i kierują się ataki św. P a w ł a . W t e n s p o s ó b poświęcając E p i k u r a , u w a l n i a K l e m e n s i n n e k i e r u n k i filozofii g r e c k i e j od z a r z u t u b e z b o ż n o ś c i . W s z y s c y filozofowie g r e c c y p o siadali ziarno p r a w d y , a zasadą w y b o r u n a j m ę d r s z y c h spośród nich staje się O b j a w i e n i e C h r y s t u s a , k t ó r y u k a z a ł p r a w d ę w c a ł y m jej b l a s k u . K l e m e n s stawia na p i e r w s z y m m i e j s c u d w a u m y s ł y g r e c k i e : Pitagorasa o ś w i e c o n e g o p r z e z B o ga i P l a t o n a , k t ó r e g o filozofia j e s t t e o c e n t r y c z n a , oraz s t o i c y z m , k t ó r e g o naj w i ę k s z y m o s i ą g n i ę c i e m j e s t e t y k a . K l e m e n s dąży d o e k l e k t y z m u , o p a r t e g o na w i e r z e . T w i e r d z i , ż e k a ż d e p o z n a n i e m u s i m i e ć j a k i e ś założenia. Z a ł o ż e n i e m t a k i m dla w i e d z y j e s t wiara. Wiara staje się w i ę c p o d s t a w ą prawdy, o d wiary w y c h o d z i g n o z a c h r z e ś c i j a ń s k a : „Jeśli n i e u w i e r z y c i e , n i e z r o z u m i e c i e " . 88
W s w o i c h p i s m a c h K l e m e n s w y m i e n i a c z ę s t o trzy t y p y ludzi: p o g a n , w i e rzących i g n o s t y k ó w . O d n o s i się t u n i e o d p a r t e w r a ż e n i e analogii d o p o d z i a ł u na hylików, p s y c h i k ó w i p n e u m a t y k ó w . A l e w rzeczywistości K l e m e n s rozróżnia t y l k o d w i e grupy, p o g a n oraz w i e r z ą c y c h i g n o s t y k ó w . D l a w y r a ż e n i a swej m y śli u ż y w a m e t a f o r y z a c z e r p n i ę t e j z o g r o d n i c t w a . P i s z e , ż e filozofia to dziczka, k t ó r a g d y się n a niej zaszczepi s z l a c h e t n ą o l i w k ę wiary, p o t r z e b u j e w i ę c e j p o ż y w i e n i a , ale zaraz w y d a s z l a c h e t n e o w o c e . T o u s z l a c h e t n i e n i e u m y s ł o w o ś c i m o ż e m i e ć r o z m a i t e s t o p n i e . D l a t e g o są r ó ż n e s t o p n i e d o s k o n a ł o ś c i : p o b o ż ność, asceza, m ę c z e ń s t w o , g n o z a . Z n a m i e n n e , ż e g n o z a j e s t s t o p n i e m n a j w y ż s z y m , ale r o z u m i e ją K l e m e n s swoiście. N i e każdy chrześcijanin jest dlań gnostykiem, b o nie każda wiara osiąga p e ł n i ę , lecz k a ż d y p r a w d z i w y g n o s t y k m u s i b y ć c h r z e ś c i j a n i n e m . N i e m a p r a w d z i w e j g n o z y n i e c h r z e ś c i j a ń s k i e j , g d y ż g n o z a to w p e ł n i rozwi n i ę t a wiara i t y l k o c h r z e ś c i j a n i n j e s t p r a w d z i w y m g n o s t y k i e m . P r z y t a c z a t u
87
8 8
Ibidem, I, 5, 29, 9 - 3 0 , 2; t. I, s. 2 1 - 2 2 . / * 7,9.
283
VI. Szkoła Aleksandryjska
K l e m e n s słowa C h r y s t u s a : „ T o b o w i e m j e s t wolą Ojca m e g o , a b y każdy, k t o widzi S y n a i w i e r z y w N i e g o , miał życie w i e c z n e . A ja go w s k r z e s z ę w d n i u ostatecznym" . N a t y m z a ł o ż e n i u o p i e r a się ideał c h r z e ś c i j a ń s k i e g o m ę d r c a . J e s t o n bar d z o różny od i d e a ł u s t o i c k o - c y n i c k i e g o . D o s k o n a ł y m ę d r z e c e w a n g e l i c z n y ży j e wiarą i miłością, ale j e g o miłość n i e w y p ł y w a z n a d z i e i nagrody. M a m y tu w y r a ź n e e c h a s t o i c k o - p l a t o ń s k i e : m ę d r z e c p r z e k r a c z a p o z i o m najwyższych n a w e t c n ó t m o r a l n y c h i n i e t y l k o z g n i a t a s w e n a m i ę t n o ś c i , ale wznosi się aż d o s t a n u , w k t ó r y m o n e zanikają, d o apatii. D z i e j e się t a k d l a t e g o , ż e m ę d r z e c w y ż e j c e ni w i e d z ę o B o g u ( g n o z ę ) od w ł a s n e g o z b a w i e n i a . R o z u m i e n i e pojęcia apatii p r z e z K l e m e n s a j e s t j e d n a k r ó ż n e od s t o i c k o - c y n i c k i e g o , p o u s t a n i u b o w i e m n a m i ę t n o ś c i n i e p o z o s t a j e p u s t k a , lecz w k r a c z a miłość, a p r z e z nią chrześcija nin p o s i a d a w s z y s t k o , co g o d n e p o ż ą d a n i a . O m ó w i m y teraz n i e k t ó r e z w y s t ę p u j ą c y c h u K l e m e n s a z a g a d n i e ń filozo ficznych d o t y c z ą c y c h zwłaszcza logiki, m e t o d o l o g i i , teologii n a t u r a l n e j i a n t r o pologii filozoficznej. Z a c h o w a ł y się t y l k o f r a g m e n t y n a u k i K l e m e n s a o d o w o d z i e l o g i c z n y m . P i s z e o n , iż u p o d s t a w w s z e l k i e j w i e d z y m u s i t k w i ć jej p r a g n i e n i e . N a j p i e r w d a n a j e s t definicja p r z e d m i o t u , o k t ó r y m c h c e m y coś „ w i e d z i e ć " . Ale K l e m e n s d o t y k a b a r d z o a k t u a l n e g o dziś z a g a d n i e n i a - z r e l a t y w i z o w a n i a z a g a d n i e ń lo g i c z n y c h d o j ę z y k a i p o w i a d a , że przy u s t a l a n i u definicji l u d z i e m u s z ą p o s ł u g i w a ć się j e d n y m j ę z y k i e m i b y ć z g o d n i co d o z n a c z e n i a d e f i n i o w a n e g o w y r a z u . D o p i e r o w t e d y m o ż n a ustalić definicję i s z u k a ć d o w o d u dla t w i e r d z e ń w y p o w i a d a n y c h o d e f i n i o w a n y m p r z e d m i o c i e . W i e d z a ludzi polegała w ł a ś n i e na z n a l e z i e n i u o d p o w i e d n i c h d o w o d ó w , k t ó r y c h z n ó w zasadą j e s t t k w i ą c a u p o d s t a w d o w o d u definicja. P r z y t w o r z e n i u definicji n i e wystarcza j e d n a k s a m o u s t a l e n i e z n a c z e n i a w y r a z ó w na g r u n c i e d a n e g o j ę z y k a , t r z e b a p o n a d t o s t w i e r d z i ć , czy i n t e r e s u j ą c y nas p r z e d m i o t n a p r a w d ę istnieje i w jaki s p o s ó b . G d y się i to z b a d a , t r z e b a j e s z c z e s t w i e r d z i ć , czy p o m i ę d z y l u d ź m i p o s ł u g u j ą c y m i się d a n y m j ę z y k i e m p a n u j e z g o d a co d o n a t u r y p r z e d m i o t u , k t ó r e g o d o t y c z y ł ó w w y raz. K a ż d a definicja j e s t z b u d o w a n a z w y r a z ó w i m o ż n a iść w n i e s k o ń c z o n o ś ć w d e f i n i o w a n i u tych wyrazów. A b y t e g o u n i k n ą ć , należy się w r e s z c i e z a t r z y m a ć na p e w n y c h t w i e r d z e n i a c h : p i e r w s z y c h z a s a d a c h , k t ó r e są a l b o p r z e d m i o t e m wiary, a l b o są o c z y w i s t e . U p o d s t a w w i ę c k a ż d e g o d o w o d u (a w i ę c i w i e d z y ) t k w i wiara d o t y c z ą c a p i e r w s z y c h zasad: 8 9
90
91
Jeśli i s t n i e j e d o w o d z e n i e , to a b s o l u t n i e b e z w z g l ę d n ą k o n i e c z n o ś c i ą jest, ż e p r z e d t e m m u s i b y ć coś w i a r y g o d n e g o s a m o z s i e b i e , co się n a z y w a pierwszym i niedowodliwym.
8 9
9 0
9 1
7 6 , 40. Klemens, Stromata, Ibidem, VI, 9.
IV, 22.
284
Ojcowie Kościoła
"Cłem' etrcep eoxiv drcóSet^tc dvdyicr| naoa 7tpóxepov e l v a i xi 7ttaxóv et; eai)xó\), o 8r\ npmov K a i dva7tó8etKxov Aśyexat . 92
O b o k wiary p o d s t a w ą p i e r w s z y c h zasad j e s t t e ż oczywistość z m y s ł o w a i r o z u m o w a . K a ż d a w i ę c w i e d z a p e w n a to w y c i ą g a n i e w n i o s k ó w z sylogizmów, o p a r t y c h o s t a t e c z n i e n a w i e r z e l u b na oczywistości z m y s ł o w e j a l b o r o z u m o w e j . G d y się o p i e r a m y j e d y n i e na p r a w d o p o d o b i e ń s t w i e , a n i e na p e w n y c h p i e r w szych z a s a d a c h , w ó w c z a s t w o r z y m y t y l k o m n i e m a n i a , ale n i e d o c h o d z i m y d o wiedzy. O c z y w i ś c i e w e w s z y s t k i c h d o w o d z e n i a c h obowiązują z a s a d y sylogistyki, g d y s y l o g i z m n i e j e s t p o p r a w n y , w ó w c z a s w o g ó l e n i e m a ż a d n e g o m y ś l e n i a . A tam, gdzie m a m y do czynienia z myśleniem, występuje bądź wiedza, bądź m n i e m a n i a . Z u p e ł n i e c z y m ś r ó ż n y m od d o w o d u j e s t analiza. P r z e p r o w a d z a j ą c analizę o d b y w a m y d r o g ę odwrotną, od w n i o s k ó w d o założeń. K l e m e n s p r z e ciwstawia tu j a k b y i n d u k c j ę d e d u k c j i , czyli teorii d o w o d u . M e t o d ę n a u k o w ą s t a n o w i z a r ó w n o d o w ó d , j a k i analiza. K l e m e n s twierdzi j e d n a k , ż e w b a r d z o r o z m a i t y s p o s ó b p r z e p r o w a d z a się d o w o d y i analizy i ż e to j e s t p o w o d e m tylu niezgodności między uczonymi. N a u k a K l e m e n s a o p r z y c z y n a c h opiera się z a r ó w n o na myśli A r y s t o t e l e sa, j a k i na k o n c e p c j a c h stoickich. N a p r z y k ł a d z i e w i e d z y p o s i a d a n e j p r z e z d z i e c k o , wylicza o n c z t e r y p r z y c z y n y : 1. w y w o ł u j ą c e (rcpOKaxapKXtKd) - w i e d z ę w d z i e c k u w y w o ł u j e ojciec, j a k n p . p i ę k n o w y w o ł u j e miłość; 2. s p r a w c z e ( a w e KXtKxd) - n a b y t e za p o ś r e d n i c t w e m nauczyciela; 3 . p o m a g a j ą c e ( a w e p y d ) - sta nowią o n i c h z d o l n o ś c i , w a r u n k i ; 4 . n i e z b ę d n e (&v o\)K av£,\)) - to czas k o n i e c z ny do nabycia wiedzy. T e n podział przyczyn prowadzi do arystotelesowskiego czwórpodziału. K l e m e n s w y r a ż a t y p o w o stoicki pogląd, ż e są t y l k o d w a e l e m e n t y k o n s t y t u u j ą c e rzeczywistość, oraz twierdzi, ż e nic n i e m o ż e b y ć przyczyną s a m o dla s i e b i e . U w a ż a , iż nic p o d t y m s a m y m w z g l ę d e m n i e m o ż e b y ć z a r a z e m c z y n n e i bier n e , i d l a t e g o nic s a m o dla s i e b i e n i e m o ż e b y ć przyczyną. K l e m e n s żywi p r z e k o n a n i e , że t r u d n o jest stosować zasady m e t o d o l o g i c z n e d o n a u k i , która zajmuje się i s t n i e n i e m i naturą Boga. Uważa, iż m o ż n a d o w i e ś ć r o z u m o w o istnienia Boga. N i e m o ż n a tu j e d n a k p o s t ę p o w a ć rozpoczynając od przyczyny, g d y ż Bóg jest właśnie b y t e m , który nie m a p r z y c z y n y (a n i e j e s t przyczyną s a m dla siebie). W o b e c t e g o d o w ó d istnienia Boga p o w i n i e n opierać się na p e w n y m założeniu (rcpóteytę), w k t ó r y m s t w i e r d z a m y w p ł y w Boga na ota czające nas rzeczy. Bóg w y s t ę p u j e wówczas jako przyczyna sprawcza i cel wszy stkiego. K l e m e n s podkreśla, ż e starożytni filozofowie przyjmowali to założenie i stwierdzali i s t n i e n i e Boga dzięki n a t u r a l n e m u o ś w i e c e n i u , p r z y k ł a d e m m o ż e tu b y ć Platon. A n t y s t e n e s i Ksenofont dochodzą sami d o m o n o t e i z m u , p r z y m i o t y b o ż e z n a n e były t a k ż e stoikowi K l e a n t e s o w i i pitagorejczykom. Z całą pewnością wiemy, ż e n a t u r a , czyli istota Boga j e s t niewyrażalna. Boga n i e zdefiniuje się za p o m o c ą ż a d n y c h z e z n a n y c h n a m kategorii, a wyrażać m o ż n a G o tylko p o p r z e z
9 2
Ibidem, VIII, 3, przekł. J. Niemirska-Pliszczyńska, t. II, s. 315.
VI. Szkoła Aleksandryjska
285
d a l e k i e p o d o b i e ń s t w a . A b y w przybliżeniu p o z n a ć bożą t r a n s c e n d e n c j ę , trzeba n a m się p r z e d r z e ć p r z e z s k o r u p ę d o z n a ń zmysłowych. K l e m e n s powiada, ż e dro gą dla nas n i e m o ż e tu b y ć d o w ó d , lecz analiza, abstrakcja, której p r z e d m i o t e m są rzeczy. K l e m e n s na p e w n o n i e r o z u m i e abstrakcji w d u c h u a r y s t o t e l e s o w s k i m , 0 c z y m świadczą t y p o w o apriorystyczno-platońskie wnioski, d o k t ó r y c h d o c h o dzi. Uważa, ż e p o p r z e z abstrakcję d o c i e r a m y d o pojęcia p u n k t u , a od niego d o jedności, ale i j e d n o ś ć trzeba przekroczyć, by m i e ć pojęcie bożej J e d n i . O t o wła ściwa droga d o ujęcia n a t u r y bożej. Poza t y m m a m y właściwie tylko n i e w y r a ź n e 1 n e g a t y w n e pojęcia o Bogu. K l e m e n s idzie tu za p r z e d s t a w i c i e l e m ś r e d n i e g o p l a t o n i z m u - A l b i n u s e m , i powiada, że Bóg nie jest ani rodzajem, ani różnicą, ani j e d n o s t k ą , ani liczbą, ani przypadłością, ani p o d m i o t e m ; nie jest też całością. R ó w n i e ż p o z y t y w n i e m o ż e m y coś o N i m orzec, zawsze j e d n a k z z a s t r z e ż e n i e m t r a n s c e n d e n c j i . Z a t e m Bóg jest w pełni b y t e m , to znaczy naraz i w p e ł n i b y t u r z e czywistnia. Bóg s a m siebie poznaje i w w y n i k u t e g o procesu powstaje w N i m J e go w ł a s n y obraz. J e s t to S ł o w o - L o g o s , który jest b e z początku, p r z e z k t ó r e g o świat został stworzony, który jest Opatrznością i ź r ó d ł e m światła. P r o b l e m L o g o su, tak w a ż n y i drażliwy w o b e c interpretacji Filona i gnostyków, prowadzi Kle m e n s a d o z a g a d n i e n i a stworzenia. Ważną tezą K l e m e n s a (ze w z g l ę d u na o r t o d o ksyjność) j e s t t w i e r d z e n i e , ż e stworzenie jest d z i e ł e m i Ojca i Słowa. K l e m e n s są dzi, ż e j u ż P l a t o n i stoicy przyjmowali i głosili n a u k ę o stworzeniu z nicości. N a u k ę tę przejęli oni od Mojżesza, który miałby być również ź r ó d ł e m d u a l i z m u p l a t o ń s k i e g o w koncepcji d w ó c h światów: świata idei (KÓop,oc ap^eronoc) i świa ta z m y s ł o w e g o (KÓopoc aioOritóc). R z e c z y m a t e r i a l n e zostały w i ę c s t w o r z o n e , czyli p o w o ł a n e przez Boga d o b y t u z nicości, w e d l e wzoru i p l a n u u t r w a l o n e g o w i d e a c h b o ż y c h . S t w o r z e n i e świata jest p r z e j a w e m bożej dobroci i d o k o n a ł o się p o p r z e z j e d e n , w o l n y a k t bożej woli, gdyż Bóg n i e tylko z natury, ale w s p o s ó b w o l n y j e s t dobry. A k t stworzenia nie d o k o n y w a ł się w czasie, g d y ż s a m czas rów nież jest t w o r e m b o ż y m . Zresztą i a k t stwórczy d o k o n u j e się z u p e ł n i e poza cza s e m , nie toczy się w o d c i n k a c h czasowych. Z a u w a ż m y , j a k ż e g ł ę b o k a jest ta myśl K l e m e n s a wyprzedzająca rozwój teologii n a t u r a l n e j . Bóg t y m s a m y m j e d n y m ak t e m stworzył w s z y s t k i e rzeczy w kolejności i p o p r z e z t e n s a m a k t u t r z y m u j e j e teraz w ładzie, co n i e oznacza, ż e p o p r z e z a k t stwórczy Bóg n i e u s t a n n i e p o d t r z y m u j e rzeczy w istnieniu. N a j d o s k o n a l s z y m t w o r e m w e w s z e c h ś w i e c i e , p o j e s t e s t w a c h czysto d u c h o w y c h i aniołach, j e s t c z ł o w i e k . S a m w s o b i e n i e j e s t c z ł o w i e k ani w p e ł n i d o skonały, ani n i e d o s k o n a ł y . D u s z a l u d z k a j e s t d o s k o n a l s z a od d u s z y z w i e r z ę c e j , j e s t t a k ż e d o s k o n a l s z a od ciała, k t ó r e to organizuje i ożywia. W ł a ś n i e d z i ę k i d u szy ciało staje się n a r z ę d z i e m d o z d o b y w a n i a w i e d z y i cnoty. Ż a d n e t e k s t y K l e m e n s a n i e upoważniają nas d o tego, b y p r z y p i s y w a ć m u d o k t r y n ę o p r e e g z y stencji. N i e j a s n y j e s t w p i s m a c h K l e m e n s a podział d u s z y na części. Kłócą się tutaj trójpodział z d w u p o d z i a ł e m , przy c z y m j e d n a k p o z o s t a n i e u t r z y m a n y pla t o ń s k i p o d z i a ł na c z ę ś ć r o z u m n ą ( T Ó voepóv), część m ę ż n ą ( T Ó 6 \ ) | I I K Ó V ) oraz część pożądliwą ( T Ó emG^pTyriKÓy). C z ę ś ć pożądliwa d u s z y dzieli się j e s z c z e na dalsze części, n a t o m i a s t całej d u s z y użycza j e d n o ś c i część r o z u m n a .
Ojcowie Kościoła
286
J a k m ó w i l i ś m y , t r a k t a t y K l e m e n s a mają c h a r a k t e r p r a k t y c z n o - m o r a l n y . W y n i k a z nich p o d s t a w o w e p r z e s ł a n i e , iż najważniejszą j e s t u m i e j ę t n o ś ć d o b r e go i p r a w e g o życia. N a j l e p s z y m n a u c z y c i e l e m i p e d a g o g i e m w s z y s t k i c h ludzi j e s t L o g o s . W t w i e r d z e n i u t y m wyraża się n i e j a k o p r o t e s t p r z e c i w f a ł s z y w e m u a r y s t o k r a t y z m o w i m o r a l n e m u g n o s t y k ó w . K a ż d y c z ł o w i e k b e z wyjątku został s t w o r z o n y na o b r a z boży, różnice m i ę d z y l u d ź m i polegają t y l k o na t y m , ż e n i e w e w s z y s t k i m t e n o b r a z j e s t j e d n a k o w y . K l e m e n s o d r ó ż n i a o b r a z od p o d o b i e ń stwa i t w i e r d z i , ż e o b r a z j e s t c z y m ś n a t u r a l n y m , p o d o b i e ń s t w o zaś n i e . Z a d a n i e m p r a w d z i w e j g n o z y jest, b y o b r a z z p o d o b i e ń s t w e m z h a r m o n i z o w a ć i o b a rozwinąć. T e s a m e z a d a n i a stawiał c z ł o w i e k o w i j u ż P l a t o n , w e d ł u g k t ó r e g o c e l e m c z ł o w i e k a b y ł o u p o d o b n i e n i e się d o Boga. M o t y w t e n w y s t ę p u j e r ó w n i e ż u stoików utożsamiających naturę z Bogiem, w o b e c czego przyrodzony rozum l u d z k i o d p o w i a d a b o s k i e m u logosowi. K l e m e n s a k c e n t u j e , ż e w myśl p r a w d z i w e j gnozy, u p o d o b n i e n i e d o Boga n i e j e s t d z i e ł e m s a m y c h p r z y r o d z o n y c h sił c z ł o w i e k a . W s p ó ł d z i a ł a ć m u s i tu w o l n o ś ć z łaską, przy c z y m oba t e e l e m e n t y K l e m e n s silnie p o d k r e ś l a . Boga, z k t ó r y m m a się c z ł o w i e k z j e d n o c z y ć i d o k t ó r e g o m a się u p o d o b n i ć , K l e m e n s n i e dzieli (jak n p . M a r c j o n ) na t y l k o spra w i e d l i w e g o B o g a - O j c a i n a d o b r e Słowo. Bóg j e s t dlań najściślejszym z e s p o l e n i e m s p r a w i e d l i w o ś c i z dobrocią-miłością. P e w n y m j a k b y u s t ę p s t w e m na rzecz g n o s t y c y z m u j e s t przyjęty p r z e z K l e m e n s a p o d z i a ł na trzy s t o p n i e w życiu m o r a l n y m . W e d ł u g t e g o p o d z i a ł u , d o s k o n a ł e życie j e s t c h a r a k t e r y s t y c z n e t y l k o dla p r a w d z i w e g o g n o s t y k a . Ż y c i e n o r m a l n e m a się d o d o s k o n a ł e g o , j a k wiara d o w i e d z y i j e s t c h a r a k t e r y s t y c z n e dla z w y c z a j n e g o w i e r z ą c e g o . N a t o m i a s t złe życie z n a m i o n u j e n i e w i e r z ą c e g o . W przeciwieństwie do stoików nie uznaje Klemens czynności obojętnych. U w a ż a , że w s z y s t k i e n a s z e a k t y są m o r a l n i e w a ż n e . Z i n n y c h p o b u d e k niż s t o icy, ale p o d o b n i e d o n i c h w y p r a c o w u j e K l e m e n s z a s a d y b a r d z o d r o b i a z g o w e j e t y k i . Są o n e d o s t o s o w a n e d o b o g a t e g o , a n a w e t h o ł d u j ą c e g o z b y t k o w i ś r o d o w i s k a elity i n t e l e k t u a l n e j A l e k s a n d r i i , z której r e k r u t o w a l i się s ł u c h a c z e K l e m e n s a . P o r u s z a w i ę c i d o k ł a d n i e o m a w i a : właściwy u ż y t e k z bogactw, m e b l e i u r z ą d z e n i e m i e s z k a ń , z a b a w y w c h w i l a c h o d p o c z y n k u , z a c h o w a n i e się p r z y stole, rozmowy, ubiory, perfumy. D o m i n u j e n a d t y m i w s z y s t k i m i r o z w a ż a n i a m i m y ś l , ż e t y l k o chrześcija n i n j e s t n a p r a w d ę bogaty. K l e m e n s p r o p a g u j e ideał s k r o m n o ś c i , p o r z ą d k u , p o p r z e s t a w a n i a na m a ł y m , u b ó s t w a . W p r a w d z i e p r z y j m u j e o n p o r z ą d e k czysto p r z y r o d z o n y w e t y c e , k t ó r a b y ł a b y w ó w c z a s z b u d o w a n a t y l k o na c n o c i e . J e d n a k ż e c n o t a n a b i e r a p e ł n e j wartości d o p i e r o , g d y s t a n o w i n i e o d ł ą c z n y e l e m e n t życia w w i e r z e .
R o z m a i c i e o c e n i a n o dzieła K l e m e n s a . J e d n i widzą w nich d o m i n a n t ę d u c h a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o , inni p l a t o n i z m u . W k a ż d y m razie, zespalają się tu b a r d z o silne e l e m e n t y g r e c k i e z c h r z e ś c i j a ń s k i m i . D l a t e g o n i e k t ó r z y uważają K l e m e n sa j e d y n i e za c z y s t e g o p r z e d s t a w i c i e l a h u m a n i z m u c h r z e ś c i j a ń s k i e g o w staro-
VI. Szkoła Aleksandryjska
287
żytności. J a k k o l w i e k b y się rzeczy m i a ł y myśl c h r z e ś c i j a ń s k a s p e ł n i a w j e g o p o glądach rolę e l e m e n t u n a c z e l n e g o i organizującego. N i e z a p o m i n a j m y , ż e K l e m e n s działał w silnie g n o s t y c k i m k l i m a c i e , k t ó r e m u sprzyjała n i e t y l k o e p o k a , ale i m i e j s c e - A l e k s a n d r i a . I d e a ł e m K l e m e n s a j e s t w y k a z a n i e , ż e g n o z a najle piej wyraża się i realizuje p o p r z e z wiarę. Z t e g o usiłowania rodzi się filozofia ja k o o w o c i n t e l e k t u a l n e g o o p r a c o w a n i a treści wiary. B e z s p r z e c z n i e m u s i m y u z n a ć tę p o s t a ć za g w i a z d ę szkoły a l e k s a n d r y j s k i e j , p r z y ć m i o n ą j e d n a k p r z e z g e n i u s z n a j w y b i t n i e j s z e g o jej p r z e d s t a w i c i e l a , O r y g e n e s a .
2. Orygenes W ł a ś c i w i e ż a d e n z e w s p ó ł c z e s n y c h O r y g e n e s o w i myślicieli, n i e d o r ó w n u j e m u . C h o ć w w i e l u p u n k t a c h j e g o n a u k a znajduje się poza ortodoksją c h r z e ś c i j a ń ską, wpływ, jaki wywarł, j e s t o g r o m n y . R ó w n i e ż dzisiaj O r y g e n e s a s t u d i u j e się z pasją, j e g o d o k t r y n a zaś d o c z e k a ł a się różnych interpretacji.
O r y g e n e s urodził się o k o ł o 184 r., z a p e w n e w A l e k s a n d r i i , p o c h o d z i ł z ro d z i n y c h r z e ś c i j a ń s k i e j . O j c i e c j e g o L e o n i d a s , k t ó r y nawrócił się na c h r z e ś c i j a ń s t w o , poniósł ś m i e r ć m ę c z e ń s k ą w 202 r. I m i ę O r y g e n e s w y w o d z i się od H o r u sa, o z n a c z a p o t o m k a H o r u s a , H o r o u - g e n e s . Filozofię s t u d i o w a ł O r y g e n e s u P a n t e n u s a , K l e m e n s a i p r a w d o p o d o b n i e wraz z P l o t y n e m u A m m o n i o s a S a k kasa. J u ż od b a r d z o w c z e s n y c h lat przejawiał w i e l k i e zdolności, a p o śmierci o j ca, mając 17 lat m u s i a ł u t r z y m y w a ć całą swoją r o d z i n ę . N i e t y l k o n i e porzucił n a u k i , lecz na p o l e c e n i e b p a D e m e t r i u s z a przejął i zreorganizował s z k o ł ę k a t e c h e t y c z n ą . Z a d a n i e to, przerastające j e g o w i e k , zwłaszcza w o b e c sławy K l e m e n s a , p o b u d z i ł o zdolności O r y g e n e s a d o t e g o s t o p n i a , że w k r ó t c e p o d b i ł swą w i e d z ą i z a l e t a m i c h a r a k t e r u słuchaczy, o w i e l e od n i e g o starszych. O g r o m pra cy z m u s z a ł go d o n a d m i e r n e g o w y s i ł k u , p r z e z co nabrał ż e l a z n e j wytrwałości i zyskał p r z y d o m e k : „ t w a r d y j a k d i a m e n t " (adamantinus). W pełni ukształtowa n e p o g l ą d y miał j u ż w 215 r. p o rozpoczęciu w y k ł a d ó w w s z k o l e k a t e c h e t y c z n e j , pisać n a t o m i a s t zaczął o k o ł o roku 218. Pisząc, p r o w a d z i ł n a d z w y c z a j s u r o w e życie w e d ł u g Ewangelii, którą p o j m o w a ł b a r d z o s u b i e k t y w n i e , w w i e l u p u n k t a c h d o s ł o w n i e i skrajnie ją i n t e r p r e t o w a ł . W t e n s p o s ó b , n i e t y l k o miał sy piać d w i e godziny, ale „ n a m i ę t n a g w a ł t o w n o ś ć j e g o p r z e k o n a ń zaznacza się w u r z e c z y w i s t n i o n e j p r z e z e ń decyzji o k a l e c z e n i a się w t y m celu, b y d o s ł o w n i e pójść za n a k a z e m życia j a k e u n u c h " . 9 3
O d b y ł kilka podróży, u d a ł się r ó w n i e ż d o R z y m u , d o k ą d w e z w a ł a go Julia M a m m e a m a t k a cesarza A l e k s a n d r a S e w e r a . J e g o sława rosła. Ambroży, u c z e ń i przyjaciel O r y g e n e s a , stał się m e c e n a s e m j e g o twórczości, dał m u k o p i s t ó w
Por. E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej..., przekł. S. Zalewski, s. 509.
Ojcowie Kościoła
288
i stenografów. W roku 230 O r y g e n e s osiągnął szczyt swojej twórczości. W t y m t e ż roku u d a ł się d o Grecji i p o d r o d z e j e g o przyjaciele b i s k u p i (zwłaszcza T e o k t y s t b p C e z a r e i p a l e s t y ń s k i e j ) wyświęcili go na księdza. J e d n a k Teofil A l e k s a n d r y j ski, b i s k u p diecezji, d o której przynależał, t e g o a k t u n i e uznał, a n a w e t p o t ę p i ł szereg p u n k t ó w j e g o doktryny. W t e d y O r y g e n e s opuścił A l e k s a n d r i ę i wyjechał d o C e z a r e i . T a m założył sławną szkołę i nadzwyczaj c e n n ą b i b l i o t e k ę . O d b y w a ł k o l e j n e p o d r ó ż e i wciąż pisał. U d a ł o m u się u n i k n ą ć szeregu p r z e ś l a d o w a ń c h r z e ścijan, ale o k o ł o 250 r. za p a n o w a n i a cesarza Decjusza, został p o d d a n y m ę k o m . Z a p e w n e w s k u t e k tych m ą k u m a r ł około 253 r. w T y r z e (Fenicja) mając lat 69. O r y g e n e s był z n a k o m i t y m n a u c z y c i e l e m . U d z i e l a ł n a u k b e z p ł a t n i e , a swoim uczniom umiał wpoić miłość do prawdy i nauki chrześcijańskiej. U c z n i o w i e g o p r a w d z i w i e kochali, c z e g o d o w o d e m była s ł y n n a m o w a w y g ł o szona w C e z a r e i na j e g o cześć p r z e z św. G r z e g o r z a C u d o t w ó r c ę . P o w a ż n e o d c h y l e n i a od n a u k i chrześcijańskiej przyczyniły się d o t e g o , ż e d o k t r y n a O r y g e n e s a była silnie a t a k o w a n a p r z e z M e t o d e g o z O l i m p u , Piotra z A l e k s a n d r i i , św. E p i f a n i u s z a b p a S a l a m i n y (Konstancji) na C y p r z e , p o d o b n i e uważał św. T o m a s z . Ale w i e l u n i e szczędziło m u p o c h w a ł i w y r a z ó w z a c h w y t u , n p . św. H i e r o n i m , czy O j c o w i e kapadoccy, k t ó r z y starali się w y k a z a ć j e g o ortodoksję. 9 4
W s p o m n i a n y św. E p i f a n i u s z p r z y p i s u j e O r y g e n e s o w i n i e z m i e r n ą liczbę ksiąg, b o 6 0 0 0 . T r u d n o n a m dziś s t w i e r d z i ć , ile z tych p i s m rzeczywiście j e s t d z i e ł a m i O r y g e n e s a . N a p e w n o napisał b a r d z o w i e l e . P r z e d e w s z y s t k i m ustalił j a k najbardziej p o p r a w n y t e k s t Pisma Świętego, j e g o a u t o r s t w a j e s t t a k ż e w i e l e t r a k t a t ó w c z y s t o e g z e g e t y c z n y c h . Wykładając Pismo Święte, n i e t y l k o pisał dla k r ę g u u c z o n y c h , ale r ó w n i e ż i dla p r o s t y c h w i e r n y c h , d o k t ó r y c h k i e r o w a ł s w e h o m i l i e (ok. 200), Z l e k t u r y tych t e k s t ó w w y n i k a , ż e b ł ę d n y j e s t pogląd j a k o b y O r y g e n e s b y ł t y l k o u c z o n y m , w y s t ę p u j e tu b o w i e m j a k o żarliwy apostoł, p e ł e n troski o w i a r ę m a l u c z k i c h . W ś r ó d p o w o d z i z a g u b i o n y c h p i s m znajdują się Stromata i d w a t r a k t a t y O zmartwychwstaniu, j e d n a k z p u n k t u w i d z e n i a filozofii najważniejsze są n a s t ę pujące: O zasadach ( l l e p i dp^ciw) w p r z e k ł a d z i e św. H i e r o n i m a na łacinę (Deprincipiis). N i e s t e t y i t e n p r z e k ł a d zaginął, ocalały tylko j e g o f r a g m e n t y w liście d o Awita z 4 1 0 r., ostro krytykujące d o k t r y n ę O r y g e n e s a . Z a c h o w a ł się n a t o m i a s t ła ciński p r z e k ł a d Rufina z 398 r., w k t ó r y m t ł u m a c z usiłuje w y k a z a ć o r t o d o k s j ę O r y g e n e s a . F r a g m e n t y O zasadach zostały z a c h o w a n e r ó w n i e ż w tzw. Filokaliach - antologii t e k s t ó w O r y g e n e s a dotyczących w o l n e j woli, s p o r z ą d z o n y c h p r z e z Bazylego W i e l k i e g o i Grzegorza z N a z j a n z u w 3 5 8 r. D z i e ł o O zasadach napisał O r y g e n e s w latach 2 2 0 - 2 3 0 . O b e j m u j e o n o 4 księgi: I. Bóg i aniołowie; II. C z ł o w i e k , świat i rzeczy o s t a t e c z n e ; III. G r z e c h i o d k u p i e n i e ; IV. P i s m o ś w i ę t e . Św. Hieronim najpierw był rzeczywiście zagorzałym zwolennikiem doktryny Ory genesa, p o t e m jednak wypowiadał się o niej bardzo krytycznie.
VI. Szkoła Aleksandryjska
289
D z i e ł o Przeciwko Ce/susowi (Kocia Ketaro-o) p o w s t a ł o o k o ł o 247 r. K r o k p o k r o k u o d p o w i a d a tu O r y g e n e s na z a r z u t y p l a t o ń c z y k a G e l s u s a a t a k u j ą c e g o chrześcijaństwo. O b e j m u j e o n o c z t e r y części w o ś m i u k s i ę g a c h : I. Z a r z u t y z e s t r o n y Ż y dów (1-2); II. Zarzuty Gelsusa przeciw podstawowym n a u k o m chrześcijańskim ( 3 - 5 ) ; I I I . Z a r z u t G e l s u s a , ż e n a u k a c h r z e ś c i j a ń s k a to j e d y n i e p r z e r ó b k a filozo fii g r e c k i e j , i ż e z tej filozofii c z e r p i e c h r z e ś c i j a ń s t w o całą swą treść ( 6 - 7 ) ; IV. O b r o n a religii p o g a ń s k i e j p r z e p r o w a d z a n a p r z e z C e l s u s a ( 7 - 8 ) .
W ł a ś c i w i e cała filozofia O r y g e n e s a p r z e d s t a w i o n a j e s t w p i ś m i e O zasa dach. S k i e r o w a n a j e s t d o o d b i o r c ó w d w o j a k i e g o t y p u : w i e r z ą c y c h , n a w r ó c o n y c h i p r a g n ą c y c h w i a r ę swą p o g ł ę b i ć oraz d o h e r e t y k ó w i w r o g ó w wiary. O b i e r a tu O r y g e n e s m e t o d ę p o z y t y w n ą i w y k ł a d a n a j w a ż n i e j s z e t e z y n a u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j : z a g a d n i e n i e Boga, świata, c z ł o w i e k a i O b j a w i e n i a . M a m y d o c z y n i e n i a z pierwszą wielką próbą m y ś l e n i a filozoficzno-teologicznego, j e s t to p i e r w s z a s u m m a . J a k o m e t o d ę w y b i e r a O r y g e n e s p o s t ę p o w a n i e , w k t ó r y m w y c h o d z i m y od t e g o , co p e w n e , i k i e r u j e m y się k u w ą t p l i w e m u . O t ó ż p e w n a j e s t wiara d a n a n a m p r z e z Kościół, zawarta g ł ó w n i e w Piśmie Świętym. S t a n o w i o n a d l a ń n i e w z r u s z o n y f u n d a m e n t i O r y g e n e s p r a g n i e ją n a m wyłożyć. N a j w a ż n i e j s z e j e s t tu Pismo Święte, p o n i e w a ż znając j e , zna się właściwie w s z y s t k o . D l a t e g o O r y g e n e s p r a c u j e p r z e d e w s z y s t k i m nad u s t a l e n i e m m o ż l i w i e n a j l e p s z e g o t e k s t u Pisma Świętego. W t y m celu miał z e s t a w i ć z e sobą sześć wersji w sześciu k o l u m n a c h (tzw. Heksapla), a Psalmy n a w e t w o ś m i u . N i e s t e t y , oryginał p r z e z n i k o g o n i e s k o p i o w a n e j pracy O r y g e n e s a zaginął w r a z z e z n i s z c z e n i e m b i b l i o t e k i w C e z a r e i . O p r ó c z s a m e g o u s t a l e n i a t e k s t u Pisma, p i s z e O r y g e n e s z w i e l k i m r o z m a c h e m o b s z e r n e k o m e n t a r z e , z k t ó r y c h zostały t y l k o i m p o n u j ą c e f r a g m e n ty. O r y g e n e s u w a ż a , ż e o p r a c o w a n e w t e n s p o s ó b Pismo Święte daje n a m s u m ę p e w n y c h w i a d o m o ś c i . Opierając się na nich, m o ż e m y iść dalej i w k r a c z a m y w t e d z i e d z i n y , w k t ó r y c h wiara n a m j u ż nic n i e m ó w i i n i c z e g o n i e rozstrzyga. J e s t to t e r e n filozofii. O r y g e n e s pozostaje w i e r n y m u c z n i e m K l e m e n s a , k i e d y p r z e d e w s z y s t k i m c h c e b y ć w całej rozciągłości t e o l o g i e m . W y t y c z a ostrą grani cę m i ę d z y t y m , co j e s t p r z e z w i a r ę d e f i n i t y w n i e u s t a l o n e , i t y m , co n i e j e s t p r z e z nią o k r e ś l o n e . C h a r a k t e r y z u j e go t e ż p e w i e n , właściwy K l e m e n s o w i , arys t o k r a t y z m w d z i e d z i n i e wiary. U w a ż a , ż e p o d o b n i e j a k c z ł o w i e k , k t ó r y s k ł a d a się z ciała, d u s z y i d u c h a , t a k i Kościół s k ł a d a się z n a s t ę p u j ą c y c h części: 1. p r o stych w i e r n y c h mających czystą wiarę i r o z u m i e j ą c y c h Pismo Święte historycz nie; 2. g n o s t y k ó w posiadających w i e d z ę ; 3 . n a j d o s k o n a l s z y c h chrześcijan d o c h o d z ą c y c h d o d u c h o w e g o s e n s u Pisma Świętego i w i d z ą c y c h c i e ń przyszłej szczęśliwości d z i ę k i Gecopia. W e w s z y s t k i c h w ą t p l i w y c h , n i e rozstrzyganych p r z e z samą wiarę spra w a c h , n a l e ż y radzić się t y c h ludzi, którzy posiadają dary w i e d z y i mądrości, a w i ę c g n o s t y k ó w i n a j d o s k o n a l s z y c h chrześcijan.
290
Ojcowie Kościoła
O r y g e n e s idąc za św. P a w ł e m w y r ó ż n i a trojaką m ą d r o ś ć : m ą d r o ś ć t e g o świata (są to s z t u k i w y z w o l o n e w s z e r o k i m z n a c z e n i u ) , m ą d r o ś ć książąt t e g o świata (zalicza d o ń o k u l t y z m , astrologię l u b p o g l ą d y g r e c k i c h filozofów d o t y czące Boga), m ą d r o ś ć C h r y s t u s a . J u ż t e n podział w s k a z u j e , iż s t o s u n e k O r y g e n e s a d o myśli g r e c k i e j n i e był p o z y t y w n y . D o filozofów g r e c k i c h o d n o s i się o n z rezerwą, n i e m a l ż e z pogardą. Z a r z u c a im n i e t y l k o błędy, ale i złą w o l ę , „ k a r c i " n a w e t P l a t o n a . U w a ż a , ż e całą swą w i e d z ę G r e c y przejęli od M o j ż e s z a , a w z w i ą z k u z t y m , p r z e d s t a w i c i e l e S t a r e g o Z a k o n u stoją z n a c z n i e w y ż e j p o d w z g l ę d e m u m y s ł o w y m od filozofów g r e c k i c h . Ci o s t a t n i p r z e d e w s z y s t k i m n i e byli w s t a n i e o d d z i a ł y w a ć na życie swoich uczniów, s a m P l a t o n zaś składał ofia ry A r t e m i d z i e , a i w i e l u j e g o u c z n i ó w w i o d ł o złe życie. W i d a ć z t e g o , ż e filozo fia g r e c k a stoi n i e p o r ó w n a n i e niżej od wiary c h r z e ś c i j a ń s k i e j . M ą d r o ś ć c h r z e ś c i j a ń s k a dla O r y g e n e s a to k o n i e c z n o ś ć p o g ł ę b i e n i a wiary p o p r z e z p o w o ł a n y d o t e g o r o z u m . W t e n w ł a ś n i e s p o s ó b i n t e r p r e t u j e o n słowa Pisma: „ D r o g ą życia j e s t p r z e s t r z e g a n i e d y s c y p l i n y (karności), zaś k t o p r z e s t r o gi p o r z u c a , t e n b ł ą d z i " . J e g o z d a n i e m D o k t o r Kościoła ( D o c t o r E c c l e s i a e ) m a służyć n i e t y l k o m a l u c z k i m , ale i u c z o n y m , m a w i ę c z a s p o k o i ć p o t r z e b y w y kształconych wierzących: 95
T a k k o p i e m y , b y rozlała się w o d a s t u d n i p o ulicach n a s z y c h , b y n i e t y l k o n a m starczyło w i e d z y P i s m a , lecz i i n n y c h u c z y m y i p o u c z a m y , b y pili lu d z i e , piły i z w i e r z ę t a . N i e c h słuchają roztropni, a t a k ż e prości: „ M ą d r y m " b o w i e m i „ n i e m ą d r y m " d ł u ż n y j e s t u c z o n y Kościoła. E t in t a n t u m f o d i a m u s , u t s u p e r a b u n d e n t a q u a e p u t e i „in p l a t e i s " n o stris, u t n o n s o l u m n o b i s sufficiat scientia S c r i p t u r a r u m , s e d e t alios d o c e a m u s e t alios i n s t r u a m u s , u t b i b a n t h o m i n e s , b i b a n t e t p e c o r a . A u d i a n t p r u d e n t e s , audiant simplices q u i q u e : „Sapientibus" e n i m „et insipientib u s " debitor est doctor Ecclesiae . 96
O r y g e n e s n i e w ą t p l i w i e nawiązuje d o a l e k s a n d r y j s k i e j tradycji i dużą ro lę p r z y p i s u j e a l e g o r y c z n e m u r o z u m i e n i u Pisma. T y l k o p o p r z e z taką i n t e r p r e t a cję s e n s u ksiąg ś w i ę t y c h , Pismo staje się p o d s t a w ą i p u n k t e m wyjścia dla s p e kulacji. O r y g e n e s przytacza s z e r e g a r g u m e n t ó w , b y u z a s a d n i ć k o n i e c z n o ś ć a l e g o r y c z n e g o r o z u m i e n i a Pisma. P i s z e on, iż Pismo Święte j e s t w s p ó l n y m d o b r e m Ż y d ó w i chrześcijan, a w p r z e p i s a c h p r a w a ż y d o w s k i e g o j e s t w i e l e t a k i c h rze czy, k t ó r e są n i e t y l k o dla chrześcijan z b ę d n e , ale w p r o s t a b s u r d a l n e i n i e m o ż liwe. C h c ą c w i ę c ratować p o w a g ę Pisma Świętego t r z e b a j e k o n i e c z n i e i n t e r p r e t o w a ć a l e g o r y c z n i e , a nie d o s ł o w n i e . Przyjmując taką z a s a d ę ogólną, n i e j e s t j e d n a k O r y g e n e s ścisły, g d y c h o d z i o jej bliższe s p r e c y z o w a n i e . J e g o t e r m i n o logia w tej k w e s t i i j e s t p ł y n n a i n i e wyjaśnia zasad kierujących tą alegoryczną interpretacją. T a k w i ę c , n i e k t ó r e f r a g m e n t y Pisma Świętego mogą b y ć r o z u m i a -
9 5
9 6
Por. Prz 10, 17. Orygenes, Homiliae in Genesim, 13, 4, 8 4 - 8 6 .
291
VI. Szkoła Aleksandryjska
n e t y l k o i w y ł ą c z n i e w z n a c z e n i u a l e g o r y c z n y m ( n p . o b l i c z e , r ę c e , nogi, złość Boga itp.), i n n e zaś mają t y l k o s e n s d o s ł o w n y ( n p . z d a n i e o s t w o r z e n i u n i e b a i z i e m i ) . C a ł a t r u d n o ś ć p o l e g a na t y m , b y w i e d z i e ć , k i e d y z a s t o s o w a ć m a t e r i a l ne, a kiedy alegoryczne znaczenie. Orygenes, podobnie jak Filon, zdecydowa nie n a d u ż y w a ł t e g o d r u g i e g o . P o z w a l a ł o m u to, p o d o b n i e j a k s y n k r e t y s t o m ży d o w s k i m czy g n o s t y k o m , o d n a l e ź ć zawartą w n i m filozofię. Ale n i e sądźmy, b y była to i n t e r p r e t a c j a j e d y n a . P o z a m a t e r i a l n y m i a l e g o r y c z n y m r o z u m i e n i e m ś w i ę t e g o t e k s t u p r z y j m u j e O r y g e n e s j e s z c z e s e n s najwyższy - d u c h o w y . N a w i ą z u j ą c d o mądrości S a l o m o n a , k t ó r y p o w i a d a w o d n i e s i e n i u d o b o skich p r a w d : „ C z y j u ż n i e p i s a ł e m t o b i e trzy razy [słów p e ł n y c h ] rad i w s k a z a ń [...] b y ś w i e r n i e zdał s p r a w ę t e m u , k t o cię p o s ł a ł ? " . O r y g e n e s z e s t a w i a podział c z ł o w i e k a z p o t r ó j n y m s e n s e m Pisma: 97
T r z e b a z a t e m w p o t r ó j n y s p o s ó b w p i s a ć d o swej d u s z y myśli P i s m świę tych: na p r o s t e g o c z y t e l n i k a w p ł y n i e b u d u j ą c o to, co n i e j a k o j e s t c i a ł e m P i s m a (tak n a z y w a m y s e n s prosty); t e n , k t o zrobił p e w n e postępy, zosta n i e z b u d o w a n y j e g o , ż e b y tak p o w i e d z i e ć duszą; a „ p r a w e m d u c h o w y m " , k t ó r e „jest c i e n i e m przyszłych d ó b r " , zostanie z b u d o w a n y doskonały. Jak b o w i e m człowiek składa się z ciała, d u s z y i d u c h a , w t e n s a m s p o s ó b z b u d o w a n e j e s t P i s m o , k t ó r e Bóg przeznaczył, a b y służyło k u z b a w i e n i u ludzi. T r i p l i c i t e r ergo d e s c r i b e r e o p o r t e t in a n i m a sua u n u m q u e m q u e d i v i n a r u m i n t e l l i g e n t i a l i t t e r a r u m : id est, u t simpliciores q u i q u e a e d i f i c e n t u r a b ipso, u t ita d i x e r i m c o r p o r e s c r i p t u r a r u m (sic e n i m a p p e l a m u s c o m m u n e m i s t u m e t h i s t o r i a l e m i n t e l l e c t u m ) ; si q u i vero a l i u q u a n t u m i a m p r o ficere c o e p e r u n t e t p o s s u n t a m p l i u s aliquid i n t u e r i , a b ipsa s c r i p t u r a e a n i m a a e d i f i c e n t u r [...] S i c u t ergo h o m o d i c i t u r e x c o r p o r e e t a n i m a e t spiritu, ita e t i a m sancta scriptura ad h o m i n u m s a l u t e m d i v i n a l o n g i t i o n e concessa est . 98
A. Bóg O r y g e n e s stara się d o p r o w a d z i ć d o p e w n e j s y n t e z y i z s u m o w a n i a n a u k i O j c ó w g r e c k i c h d o t y c z ą c e j Boga. P r a g n i e z e b r a ć i z e s p o l i ć w j e d n ą całość to w s z y s t k o , co p r z e k a z a ł a tradycja. O r y g e n e s zdawał s o b i e s p r a w ę , że ta w ł a ś n i e n a u k a sta nowi p o d w a l i n y g m a c h u naszej mądrości c h r z e ś c i j a ń s k i e j . W filozofii g r e c k i e j p l a t o ń s k i e o d k r y c i e j e s t e s t w a d u c h o w e g o n i e przyjęło się ł a t w o i p i e r w o t n a k o n c e p c j a b y t u j a k o c z e g o ś k o n i e c z n i e c i e l e s n e g o zapuściła w myśli starożyt nej g ł ę b o k i e k o r z e n i e . U p ł y n i e d u ż o czasu, z a n i m d o p i e r o w X I I I w. d u c h o w o ś ć l u d z k i e j d u s z y b ę d z i e p o w s z e c h n i e przyjęta. O c z y w i ś c i e z n a c z n i e p r ę 97
9 8
Prz 22, 2 0 - 2 1 . Orygenes, De principiis, s. 349.
IV, 2, 4; (w: Filokalia,
I, 11-12); przekł. K. Augustyniak,
Ojcowie Kościoła
292
d z e j m u s i a ł o u l e c o c z y s z c z e n i u p o j ę c i e Boga. Wątpliwości n a t e m a t n i e m a t e rialności Boga w y s t ę p u j ą j e s z c z e u A t e n a g o r a s a . O r y g e n e s stara się p o ł o ż y ć k r e s t y m w ą t p l i w o ś c i o m i w y p r a c o w u j e d o w ó d n a n i e m a t e r i a l n o ś ć Boga. W s w o i m r o z u m o w a n i u w y c h o d z i od pojęcia m a t e r i i i najpierw walczy z d o s ł o w n y m ro z u m i e n i e m Pisma, w myśl k t ó r e g o n a l e ż a ł o b y r o z u m i e ć , ż e B ó g j e s t istotą cielesną. U w a ż a r ó w n i e ż , ż e m o ż n a d o w i e ś ć n i e m a t e r i a l n o ś c i Boga w s p o s ó b c z y s t o r o z u m o w y , n i e t y l k o p o p r z e z u n i k a n i e r o z u m i e n i a ś w i ę t e g o t e k s t u lite ralnie. T w i e r d z i , ż e z istoty swej ciało j e s t p o d m i o t e m z m i a n , a w s z e l k a z m i a n a z a k ł a d a p r z e m i a n ę i p r z e m i j a n i e . Bóg j a k o b y t w n a j w y ż s z y m s t o p n i u d o s k o n a ły n i e m o ż e p o d l e g a ć p r z e m i a n o m i p r z e m i j a n i u , m u s i b y ć n i e z m i e n n y . B ę d ą c więc z konieczności n i e z m i e n n y musi być niematerialny. O r y g e n e s pisze, że d o t y c h c z a s o w e d o w o d z e n i e w y c h o d z i ł o od pojęcia ciała, ale m o ż n a j e t e ż roz począć od analizy pojęcia d u c h a . G d y b y Bóg n i e był d u c h e m , m u s i a ł b y m i e ć właściwości ciała, a b ę d ą c d u c h e m m a właściwości d u c h a . O t o n a j w a ż n i e j s z e z t y c h d u c h o w y c h właściwości: d u c h j e s t pjosty, n i e z a j m u j e o k r e ś l o n e g o m i e j sca, n i e p o s i a d a w i e l k o ś c i , n i e j e s t rozciągły. O c z y w i ś c i e w analizie t y c h właści wości o p i e r a się O r y g e n e s t y l k o na b a d a n i u n a s z e g o d u c h a , k t ó r y j e s t n a m p o z n a w c z o d o s t ę p n y , a k t ó r e g o B ó g n i e z m i e r n i e p r z e w y ż s z a . N a s z e ciało p r z e b y w a w o k r e ś l o n y m m i e j s c u , ale w i e m y , ż e d u c h n i e j e s t z a l e ż n y od miejsca, w k t ó r y m p r z e b y w a ciało. S t o s u n e k ciała i d u c h a d o miejsca j e s t z a s a d n i c z o róż ny. W a r u n k i miejsca n i e mogą b e z p o ś r e d n i o w p ł y w a ć na d u s z ę , lecz t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m ciała, g d y ż c z ł o w i e k to z w i e r z ę z ł o ż o n e z ciała i d u s z y (animal ex corporis animaeąue concursu). J e ż e l i w i ę c c e c h y z w i ą z a n e z m i e j s c e m dotyczą naszej d u s z y t y l k o w t a k p o ś r e d n i m s t o p n i u , to t y m m n i e j dotyczą o n e Boga. Z a t e m B ó g n i e p o t r z e b u j e w o g ó l e ż a d n e g o miejsca. R ó w n i e ż w c a ł k i e m i n n y m z n a c z e n i u m ó w i m y o wielkości c i e l e s n e j i d u c h o w e j w o d n i e s i e n i u d o Boga. R o z m i a r y c i e l e s n e w o g ó l e n i e stosują się d o nous, d u c h a m o ż e z n a m i o n o w a ć t y l k o swoista w i e l k o ś ć d u c h o w a . W c z ł o w i e k u rozwój d u c h o w y b y n a j m n i e j n i e m u s i iść w p a r z e z r o z w o j e m c i e l e s n y m . G d y b y n a t o m i a s t nasz d u c h był c i e l e sny, to n i e u m i e l i b y ś m y w y t ł u m a c z y ć s o b i e takich f a k t ó w j a k p a m i ę ć , ogląda n i e n i e w i d z i a l n y c h rzeczy ( c h y b a O r y g e n e s r o z u m i e p r z e z to w y o b r a ź n i ę ) oraz d u c h o w e u j m o w a n i e ciał (intellectus corporalium - p r a w d o p o d o b n i e r o z u m i e p r z e z to pojęcia p r z e d m i o t ó w c i e l e s n y c h ) . O r y g e n e s w y r ó ż n i a w c z ł o w i e k u z m y s ł y n i ż s z e - c i e l e s n e oraz w y ż s z y z m y s ł d u c h a . I j e ż e l i s ł u s z n i e u t r z y m u j e my, ż e n a s z y m n i ż s z y m z m y s ł o w y m d o z n a n i o m o d p o w i a d a j a k i ś cielesny, s u b s t a n c j a l n y p o d m i o t odbierający w r a ż e n i a w z r o k o w e , s m a k o w e itp., to r ó w n i e ż i o w e m u w y ż s z e m u d u c h o w e m u z m y s ł o w i o d p o w i a d a właściwy p o d m i o t p o z b a w i o n y p r z y p a d ł o ś c i c i e l e s n y c h , a w i ę c d u c h . Z a t e m k a ż d y d u c h , a specjal n i e d u c h b o s k i m u s i b y ć c a ł k o w i c i e niecielesny. W s z y s t k i e t e d o c i e k a n i a p r o wadzą d o w n i o s k u , ż e p o r z ą d e k c i e l e s n y j e s t w y r a ź n i e o d g r a n i c z o n y od p o r z ą d k u d u c h o w e g o " . Z a z n a c z a się p r z e z to w y r a ź n i e t r a n s c e n d e n c j a Boga w o b e c
Jest bardzo znamienne, że drugi uczeń Ammoniosa Sakkasa, Plotyn, również tak mocno podkreśla odrębność tych dwu porządków.
293
VI. Szkoła Aleksandryjska
świata, k t ó r a p r o w a d z i O r y g e n e s a d o n e o p l a t o ń s k i e g o pojęcia Boga j a k o j e d n i . Bóg j a k o n i e c i e l e s n y n i e m o ż e b y ć w ż a d n y m m i e j s c u , a s a m n i e j e s t ani cało ścią, ani częścią. W o b e c t e g o raz j e s z c z e d o c h o d z i m y d o z u p e ł n e j p r o s t o t y B o ga, k t ó r y p r z e d s t a w i a się n a m j a k o a b s o l u t n a d u c h o w a J e d n i a i źródło w s z e l kich i n n y c h j e s t e s t w : L e c z j e s t , ż e się t a k w y r a ż ę , Jednią, j e s t R o z u m e m i Ź r ó d ł e m , z k t ó r e g o biorą p o c z ą t e k w s z y s t k i e i n n e istoty d u c h o w e i w s z e l k i r o z u m . E t u t ita d i c a m evdc, e t m e n s ac fons, e x q u a i n i t i u m t o t i u s i n t e l l e c t u a l i s n a t u r a e vel m e n t i s e s t . 1 0 0
N a t u r a l n i e , t e n ciąg m y ś l o w y O r y g e n e s a z a ł a m u j e się w o b e c z a g a d n i e n i a Trójcy Ś w i ę t e j . P r a g n ą c r o z u m o w o wyjaśnić t e n d o g m a t n i e m o ż e się O r y g e n e s wyzwolić z s u b o r d y n a c j o n i z m u . Łącząc troistość O s ó b z j e d n o ś c i ą n a t u r y b o skiej n i e u m i e O r y g e n e s u t r z y m a ć z u p e ł n e j równości trzech o s ó b , Słowo ( L o gos) i D u c h Ś w i ę t y są p o d p o r z ą d k o w a n i Ojcu. P u n k t e m najbardziej d r a ż l i w y m j e s t p o j ę c i e L o g o s u j a k o c z y n n i k a stwarzającego. W swej d o k t r y n i e O r y g e n e s p r z e d s t a w i a Słowo j a k o stwarzające b e z u d z i a ł u Ojca. M a się czasami w r a ż e n i e , ż e p o d o b n i e j a k u P l o t y n a , L o g o s to tylko pierwsza hipostaza, n i e zaś równa O j cu O s o b a , mająca tę samą co Ojciec n a t u r ę . P o z a S ł o w e m w y s t ę p u j e u O r y g e n e sa w i e l e i n n y c h h i p o s t a z ( p o d o b n i e j a k u n e o p l a t o ń c z y k ó w ) , z k t ó r y c h k a ż d a p o zostaje w t a k i m s t o s u n k u d o wyższej od siebie j a k Słowo d o Ojca. 101
W e d ł u g Orygenesa nie tylko fundamentalna prawda chrześcijańska o Trójcy i J e d n o ś c i Bożej, ale w o g ó l e w s z e l k a rzeczywistość d u c h o w a j e s t n a m b a r d z o t r u d n o d o s t ę p n a p o z n a w c z o , b o nasz u m y s ł znajduje się w w i ę z i e n i u ciała. D l a t e g o j e s t n a m t a k t r u d n o w y o b r a z i ć s o b i e to, co czysto d u c h o w e . Pojawia się tu c z ę s t o p o w t a r z a n y n e o p l a t o ń s k i m o t y w p o r ó w n a n i a J e d n i d o Słońca - t a k j a k n i e m o ż e m y p a t r z e ć w p r o s t w źródło światła, t a k s a m o n i e m o ż e m y p o z n a ć Boga, j a k o c z y s t e g o d u c h a . O r y g e n e s u w a ż a j e d n a k , ż e n i e t y l k o Bóg j e s t d u c h e m , ale ż e i w nas t k w i e l e m e n t d u c h o w y . R o z w a ż a z a t e m , czy za c h o d z i różnica m i ę d z y d u c h o w o ś c i ą Boga i d u c h o w o ś c i ą c z ł o w i e k a i n a c z y m o n a p o l e g a . Z d e c y d o w a n ą g r a n i c ę s t a n o w i j e d n o ś ć : m y j e s t e ś m y i s t o t a m i złożo n y m i , n a t o m i a s t B ó g j e s t j e d n o ś c i ą doskonałą. Z tej racji Bóg j e s t t r a n s c e n d e n t n y w s t o s u n k u d o n a s z e g o d u c h a . O b j a w i a się to najwyraźniej w p r o c e s i e p o z n a w c z y m ; c z ł o w i e k n i e j e s t w s t a n i e pojąć c z e g o ś , co j e s t w p e ł n i p r o s t e , n i e c i e l e s n e , co j e s t czystą inteligencją. S k o r o ż a d n y c h naszych właściwości nie p o w i n n i ś m y p r z y p i s y w a ć B o g u , w o b e c t e g o p o w s t a j e p y t a n i e , co m o ż n a o r z e kać o B o g u . T u t a j znajdują swój p u n k t wyjścia w s z y s t k i e p ó ź n i e j s z e t r a k t a t y o i m i o n a c h b o ż y c h . I d ą c za K l e m e n s e m A l e k s a n d r y j s k i m a w y p r z e d z a j ą c P s e u d o - D i o n i z e g o , z a p o c z ą t k o w u j e O r y g e n e s t e o l o g i ę apofatyczną. P i s z e w i ę c , ż e
Orygenes, Deprincipiis, I, 1, 6, przekł. S. Kalinkowski, s. 62. Subordynacjonizm - doktryna głosząca wyższość Ojca wobec Syna w porządku b y t o w y m i poznawczym.
294
Ojcowie Kościoła
o Bogu m o ż n a o r z e k a ć tylko p o p r z e z n e g o w a n i e , z a c z e r p n i ę t e z o r z e c z n i k ó w s t o s o w a n y c h w ś w i e c i e z m y s ł o w y m . I t a k Bóg n i e j e s t prawdą, mądrością i ży ciem, ponieważ przewyższa te określenia używane w potocznym rozumieniu. O r y g e n e s , p o d o b n i e j a k wszyscy późniejsi myśliciele uprawiający t e o l o gię naturalną, p r z y p i s u j e Bogu p e w n e właściwości p o z y t y w n e . Z tych p r z y m i o t ó w najbardziej z n a m i e n n a j e s t w s z e c h m o c . Boża w s z e c h m o c w p e w n y m s e n s i e j e s t ograniczona, n i e j e s t to b o w i e m c a ł k o w i t a d o w o l n o ś ć w stwarzaniu i c z y n i e n i u . M o c boża m a z a t e m p e w n e gra n i c e , k t ó r y c h m u s i się t r z y m a ć i poza k t ó r e n i e m o ż e wyjść. N i e m o ż e w i ę c B ó g stworzyć n p . nicości l u b czegoś, co b y było p r z e c i w n a t u r z e . N i e m o ż e t a k ż e stworzyć Bóg c z e g o ś , co by było w s t r ę t n e , co w i ę c e j , czynić n i e s p r a w i e d l i w o ś ć l u b b y ć sprawcą zła z n a c z y ł o b y dla Boga k o n i e c J e g o istnienia. N a t o m i a s t w c z y n i e n i u w s z y s t k i e g o , co się zgadza z bożą dobrocią i mądrością, m o c boża jest zupełnie nieograniczona. W e d ł u g nas z a t e m Bóg m o ż e d o k o n a ć w s z y s t k i e g o , a czyniąc to n i e p r z e staje b y ć B o g i e m , d o b r y m i m ą d r y m . M y n a t o m i a s t t w i e r d z i m y , ż e t a k j a k rzecz z n a t u r y słodka n i e m o ż e s a m a z s i e b i e u c z y n i ć słodyczy gorz ką, t a k i B ó g n i e m o ż e c z y n i ć n i e s p r a w i e d l i w o ś c i . Awccrai 8e KCCO' f|pdc 7tdvxa ó Geóc, ankp 8wdp£voc TCO 9eóc, elvat... ' H p e t c 8e (pdpev bxi oiarcep oi) 8waxai xó 7tecp\)KÓc yA,a)Kaiv£tv xa) yX/uK\) x\)yxdveiv mKpdi;£iv rcapd xr|v a\>xo\) póvr|v atxiav,... oiixcoc oi)S b Geóc 5\)vaxat d8iK£tv \ 1()
W myśli O r y g e n e s a w y r a ź n i e w i d a ć w p ł y w g r e c k i e g o pojęcia d o s k o n a ł o ści, w e d l e k t ó r e g o to, co d o s k o n a ł e , m u s i być o g r a n i c z o n e . Cała tradycja g r e c ka p o d k r e ś l a ł a , ż e p o j ę c i e d o s k o n a ł o ś c i wiąże się z granicą i miarą. W o b e c t e g o w e d ł u g O r y g e n e s a , g d y b y m o c boża była z u p e ł n i e n i e o g r a n i c z o n a (omnipotentia absołuta), to n i e b y ł a b y j u ż doskonałością, lecz raczej b r a k i e m . M o c boża j e s t d w o j a k o o g r a n i c z o n a : s a m a z s i e b i e oraz p o p r z e z s t w o r z e n i a , j a k o że B ó g n i e m o ż e stworzyć n i e s k o ń c z o n o ś c i s t w o r z e ń . J e s z c z e j e d n a z w y p o w i e d z i O r y g e n e s a j e s t b a r d z o c i e k a w a i z n a m i e n n a dla g r e c k i c h pojęć filozoficznych. O t ó ż u w a ż a on, iż g d y b y m o c boża była n i e s k o ń c z o n a , to B ó g s a m s i e b i e n i e m ó g ł b y p o z n a ć . A w i ę c j u ż w s a m y m pojęciu w s z e c h m o c y j a k o d o s k o n a ł o ś c i b o ż e j m u si t k w i ć jej o g r a n i c z o n o ś ć . Właśnie ten p u n k t doktryny Orygenesa doprowadził do największych s p o r ó w t e o l o g i c z n y c h . Bardzo silnie jest z a a k c e n t o w a n a myśl, ż e to w ł a ś n i e C h r y s t u s j e s t L o g o s e m i j a k o Słowo zawiera w s o b i e cały d u c h o w y w s z e c h świat. C h r y s t u s - L o g o s j e s t stwórczą mądrością: S a m a M ą d r o ś ć m ó w i u S a l o m o n a , iż została s t w o r z o n a j a k o „ p o c z ą t e k d r ó g b o ż y c h " , b o zawierała w s o b i e samej początki, z a s a d y i formy całe go s t w o r z e n i a . Orygenes, Contra Ce/sum, III, 70, przekł. S. Kalinkowski, s. 178.
295
VI. Szkoła Aleksandryjska
C r e a t u r i s se i p s a m p e r S a l o m o n e m dicit c r e a t a m e s s e s a p i e n t i a „ i n i t i u m v i a r u m d e i " c o n t i n e n s scilicet in s e m e t ipsa u n i v e r s a e c r e a t u r a e vel initia, vel r a t i o n e s , vel s p e c i e s . 1 0 3
T u w ł a ś n i e znajduje się p u n k t n i e z g o d n y z n a u k ą ortodoksyjną. O r y g e n e s p o w i a d a , ż e w ł a ś n i e L o g o s , a n i e B ó g - O j c i e c j e s t t y m , który stworzył świat i dał m u życie. L o g o s j e s t „ m i e j s c e m i d e i " i w N i m j e d n o c z ą się i d e e z b y t e m Boga.
B. Stworzenia N a u k a o ś w i e c i e i o c z ł o w i e k u j e s t najlepiej o p r a c o w a n ą częścią s y s t e m u O r y g e n e s a . Z a g a d n i e n i e s t o s u n k u Boga d o świata p r o w a d z i od razu d o j e d n e g o z n a j p o w a ż n i e j s z y c h p o d z i a ł ó w myśli greckiej i chrześcijańskiej. O r y g e n e s ja k o myśliciel chrześcijański dąży d o s k o r y g o w a n i a w t y m p u n k c i e myśli p o g a ń skiej. W o d n i e s i e n i u d o p o w s t a n i a świata m o ż l i w e są d w i e k o n c e p c j e na g r u n cie filozofii t e i s t y c z n e j : albo Bóg j a k o d e m i u r g tworzy świat z g o t o w e j m a t e r i i , albo stwarza świat z nicości, co znaczy, że na s k u t e k s t w ó r c z e g o działania Boga świat, k t ó r e g o n i e było, z a c z y n a istnieć. D l a G r e k ó w p i e r w s z a e w e n t u a l n o ś ć była z g o d n a z całą tradycją filozofii, d r u g a zaś w y d a w a ł a się p e ł n a sprzeczności i p r z e z to była b a r d z o t r u d n a d o za akceptowania. Wysiłek Orygenesa zmierza do tego, by wykazać, że koncepcja n i e s t w o r z o n e j , a o r g a n i z o w a n e j p r z e z d e m i u r g a materii nie j e s t łatwiejsza d o przyjęcia od k o n c e p c j i d r u g i e j , t z n . materii s t w o r z o n e j . Euzebiusz z Cezarei p r z e k a z a ł n a m trzy a r g u m e n t y O r y g e n e s a d o t y czące t e g o z a g a d n i e n i a : 1. G d y b y istniała o d w i e c z n a , n i e s t w o r z o n a materia, to m u s i a ł a b y m i e ć ona p r z y n a j m n i e j z d o l n o ś ć d o bycia u p o r z ą d k o w a n ą . Ale ta z d o l n o ś ć m u s i m i e ć swoją p r z y c z y n ę . Z a t e m owa z d o l n o ś ć j e s t s t w o r z e n i e m Boga a l b o d z i e ł e m przypadku. 2. G d y b y zachodziła ta d r u g a e w e n t u a l n o ś ć , to w t e d y n a s z e o k r e ś l e n i a n a d a w a n e B o g u n i e m i a ł y b y ż a d n e j podstawy, g d y ż t y l k o z p r z y p a d k u n a z y w a l i b y ś m y Boga O j c e m , D o b r e m , D o b r o c z y ń c ą , O p a t r z n o ś c i ą itd. 3. P r z y t a k i m rozwiązaniu działanie d e m i u r g i c z n e Boga j e s t r ó w n o r z ę d n e z p r z y p a d k i e m . W ó w c z a s , B ó g - D e m i u r g j e s t c z y m ś dla świata z u p e ł n i e z b ę d n y m , b o p r z y p a d e k m ó g ł p r z e c i e ż zdziałać to, co sprawił d e m i u r g . D o c h o d z i w i ę c O r y g e n e s d o p r z e k o n a n i a , że r ó w n i e b e z s e n s o w n e j e s t t w i e r d z e n i e , iż świat, k t ó r e g o s e n s i p i ę k n o p o d z i w i a m y , p o w s t a ł s a m z s i e b i e , j a k i to, ż e istnieje m a t e r i a s a m a z siebie czy z p r z y p a d k u , tzn. n i e b ę d ą c s t w o rzona. T r u d n i e j z a t e m z a a k c e p t o w a ć pojęcie Boga u z a l e ż n i o n e g o od p r z y p a d k u , niż pojęcie Boga, który z nicości powołuje d o b y t u cały świat. M a m y tu b a r d z o 1 0 4
Orygenes, De principiis, 1,2,2, przekł. S. Kalinkowski, s. 68. Euzebiusz z Cezarei, Praeparatio evangelica, VII, 20.
296
Ojcowie Kościoła
c e n n ą p r ó b ę racjonalnego u z a s a d n i e n i a t e z y o s t w o r z e n i u świata ex nihilo, tezy, która była j e d n y m z g ł ó w n y c h k a m i e n i obrazy dla m e n t a l n o ś c i s t a r o ż y t n e j . O r y g e n e s p o w i a d a , iż z faktu s t w o r z e n i a m a t e r i i (a ściślej c a ł e g o k o s m o su) ex nihilo n i e w y n i k a b y n a j m n i e j , ż e m a t e r i a zaczęła istnieć w czasie. O r y g e n e s p o d a j e d w a d o w o d y na o d w i e c z n o ś ć materii. P o p i e r w s z e , B ó g t y l k o w t e d y m o ż e b y ć s ł u s z n i e i p r a w d z i w i e n a z y w a n y w s z e c h w ł a d n y m , g d y o p i e k u j e się r z e c z a m i i w ł a d a n i m i . W ó w c z a s n a z y w a m y G o władcą w s z y s t k i c h rzeczy (7tavTOKpriTcop). G d y b y był w i ę c k i e d y ś taki czas, w k t ó r y m b y B ó g n i e w y k o n y w a ł swoich zadari, to n i e m o ż n a b y G o p r a w d z i w i e n a z y w a ć w s z e c h w ł a d n y m , g d y ż p r z y m i o t y b o ż e n i e mogą Bogu p r z y s ł u g i w a ć s p o r a d y c z n i e . W o b e c t e g o m u s i a ł z a w s z e i s t n i e ć cały świat, n i e t y l k o s a m a m a t e r i a , ale r ó w n i e ż i g a t u n k i oraz rodzaje . O r y g e n e s u w a ż a , że w s z e c h m o c b o s k a j e s t n i e o d ł ą c z n i e związana z ist n i e n i e m świata. 105
O t ó ż n i k t n i e m o ż e b y ć o j c e m , jeśli nie m a syna, n i k t n i e m o ż e b y ć pa n e m b e z posiadłości l u b n i e w o l n i k a ; t a k s a m o i Bóg nie n a z y w a ł b y się W s z e c h m o g ą c y , g d y b y n i e istniały p r z e d m i o t y p o d l e g a j ą c e J e g o m o c y : a b y w i ę c m o g ł o się o k a z a ć , ż e Bóg j e s t w s z e c h m o g ą c y , m u s i i s t n i e ć wszechświat. Q u e m a d m o d u m p a t e r n o n p o t e s t e s s e q u i s , si filius n o n sit, n e q u e d o m i n u s e s s e q u i s p o t e s t s i n e p o s s e s i o n e vel servo: ita n e o m n i p o t e n s q u i d e m d e u s dicit p o t e s t , si n o n sint, in q u o s e x e r c e a t p o t e n t a t u m ; e t i d e o , u t o m n i p o t e n s ostendatur deus, omnia subsistere necesse e s t . 1 0 6
N a t o m i a s t g d y b y świat n i e istniał od razu, a d o p i e r o zaczął i s t n i e ć , to był b y czas, w k t ó r y m B ó g n i e był w s z e c h m o c n y i stałby się n i m d o p i e r o p o s t w o r z e n i u świata: Z a t e m o k a z a ł o b y się, ż e B ó g p o d l e g a ł j a k i e m u ś rozwojowi i od s t a n u gor szego p r z e s z e d ł d o l e p s z e g o , b o c h y b a p r z y j m i e m y b e z w a h a n i a , ż e le piej j e s t dla N i e g o , ż e j e s t w s z e c h m o g ą c y m , niż że n i m n i e j e s t . E t p e r h o c v i d e b i t u r p r o f e c t u m q u e n d a m a c c e p i s s e e t e x inferioribus ad m e l i o r a v e n i s s e , si q u i d e m m e l i u s e s s e n o n d u b i t a t u r , e s s e e u m o m n i p o tentem q u a m non esse . 1 0 7
W t e n s p o s ó b d o n a t u r y Boga z a k r a d ł a b y się z m i e n n o ś ć , a p r z e c i e ż n i e z m i e n n o ś ć j a k o n i e o d ł ą c z n a od d u c h o w o ś c i s t a n o w i j e d e n z najistotniejszych p r z y m i o t ó w Boga. O r y g e n e s n a p o t y k a w swoich dalszych r o z w a ż a n i a c h na w i e l k i e t r u d n o ści. M i a n o w i c i e z a c h o d z i p y t a n i e , czy świat, k t ó r y n i e m a p o c z ą t k u w czasie,
1 0 5
Por. Orygenes, Deprincipiis, I, 4, 5. Ibidem, przekł. S. Kalinkowski, I, 2, 10, s. 75. Ibidem.
1 0 6
107
VI. Szkoła Aleksandryjska
297
j e s t n i e s k o ń c z o n y c z a s o w o . A p r z e c i e ż w i e m y j u ż , ż e w s z e c h m o c boża j e s t o g r a n i c z o n a n a t u r ą Boga i ż e Bóg nie m o ż e s t w o r z y ć n i e s k o ń c z o n e g o . A b y w y brnąć z tej s p r z e c z n o ś c i , O r y g e n e s p o d ą ż a za tradycją stoicką i p r z y j m u j e k o l e j ność i s t n i e n i a światów. K a ż d y z p o s z c z e g ó l n y c h ś w i a t ó w j e s t o g r a n i c z o n y w czasie, ale p r z e d n i m i p o n i m ciągną się w n i e s k o ń c z o n o ś ć szeregi r ó ż n y c h od s i e b i e (inaczej niż u s t o i k ó w ) światów. O r y g e n e s pisze: W i e r z y m y raczej, że j a k p o s k o ń c z e n i u t e g o świata b ę d z i e i n n y świat, t a k t e ż istniały i n n e światy, z a n i m nasz świat zaistniał. S e d sicut p o s t c o r r u p t i o n e m h u i u s erit alius m u n d u s , ita e t a n t e ą u a m hic e s s e t , fuisse alios c r e d i m u s . 1 0 8
D r o g a , którą o b i e r a O r y g e n e s , nie j e s t j e d n a k d o b r y m r o z w i ą z a n i e m , p o n i e w a ż o d s u w a t r u d n o ś ć z a m i a s t ją u s u n ą ć . Brak O r y g e n e s o w i j a s n e g o p o g l ą d u na relację s k o ń c z o n o ś c i d o n i e s k o ń c z o n o ś c i . C i e k a w y j e s t s p o s ó b , w jaki O r y g e n e s z e s p a l a g r e c k i e p o j ę c i e k o s m o s u z w y p o w i e d z i a m i Pisma n a t e m a t b u d o w y świata. D l a s t a r o ż y t n y c h świat d l a t e go j e s t k o s m o s e m , że p a n u j e w n i m ład i u p o r z ą d k o w a n i e w e d l e p e w n y c h za sad, p r z y c z y m dla G r e k ó w z a w s z e to, co d o s k o n a ł e , m u s i b y ć o g r a n i c z o n e . W s z e c h ś w i a t j e s t t w o r e m b o ż y m i j a k o taki nosi na s o b i e z n a m i o n a b o ż e j d o skonałości, m u s i w i ę c b y ć z racji swej d o s k o n a ł o ś c i ograniczony. T a s a m a myśl w y p o w i e d z i a n a j e s t i w Piśmie Świętym. O t o Bóg stworzył w s z y s t k o „ w e d ł u g miary, liczby i w a g i " (in numero et pondere, et mensura) . Orygenes rozumie te słowa w t e n s p o s ó b , ż e Bóg stworzył świat j a k o o g r a n i c z o n y p r z e s t r z e n n i e . Z a r ó w n o ąuantum m a t e r i i , j a k i ilość d u c h ó w j e s t ograniczona. C a ł o ś ć s t w o r z e n i a j e s t a r c y d z i e ł e m b o ż y m i p r z e z to m u s i m i e ć g r a n i c e i ład, k t ó r e są zasadą p i ę k na i h a r m o n i i oraz a n t y t e z ą c h a o s u . O g r a n i c z o n o ś ć p r z e s t r z e n n a świata w y p ł y wa w i ę c z j e g o p i ę k n a . Z n a m i e n n e j e s t tu p o k r e w i e ń s t w o myśli O r y g e n e s a z n e o p l a t o n i z m e m i znaczenie, jakie przypisuje on pięknu. m
W p o g l ą d z i e s w o i m na d o s k o n a ł o ś ć świata j e s t O r y g e n e s c a ł k o w i c i e plat o n i k i e m . M ó w i o n , ż e świat s t w o r z o n y p r z e z Boga j e s t w p e ł n i d o s k o n a ł y , co w i ę c e j , k a ż d y b y t , a s p e c j a l n i e c z ł o w i e k j e s t d o s k o n a ł y w s w o i m rodzaju. Z a u ważmy, ż e z n a j d u j e m y tu w i ę c e j a p r i o r y z m u p l a t o ń s k i e g o niż r e a l n e g o o p t y m i zmu chrześcijańskiego. W tym j e d n a k w y p a d k u chrześcijaństwo razem z platon i z m e m t w o r z y j e d n o l i t y front p r z e c i w n i h i l i z m o w i g n o s t y c k i e m u . G n o s t y c y w s p o s ó b skrajny p o d k r e ś l a l i n i e d o s k o n a ł o ś ć świata, a z Boga S t a r e g o Z a k o n u czynili n i s k i e g o , u w i k ł a n e g o w zło d e m i u r g a . T r i u m f e m o p t y m i z m u c h r z e ś c i j a ń s k i e g o j e s t t e z a O r y g e n e s a , ż e t y l k o i w y ł ą c z n i e d o b r o ć b o ż a j e s t przyczyną s t w o r z e n i a świata: B ó g n i e miał ż a d n e j p r z y c z y n y t w o r z e n i a p o z a sobą s a m y m , to z n a c z y p o za swoją dobrocią. 1 0 8
1 0 9
Ibidem, III, 5, 3, s. 303. P o r . j J / d r l l , 20.
298
Ojcowie Kościoła
[ D e u s ] n u l l a m h a b u i t aliam c r e a n d i c a u s a m nisi se i p s u m , id e s t b o n i t a tem suam . 1 1 0
Świat j e s t t w o r e m d o b r e g o Boga, ale nie w y k l u c z a to faktu, ż e w y s t ę p u j e w n i m zło i b r a k . W i e l k i e i z a s a d n i c z e j e s t p y t a n i e o p o c h o d z e n i e tych e l e m e n t ó w . O r y g e n e s p o w i a d a , ż e w s z y s t k i e j e s t e s t w a zostały p r z e z Boga s t w o r z o n e j a k o d o s k o n a ł e , i t w i e r d z i , ż e cały świat powróci k i e d y ś z n ó w d o d o s k o n a ł o ści. P r o c e s t e n d o k o n a się za sprawą c z ł o w i e k a wraz z j e g o p o w r o t e m d o Boga, p i e r w o t n y p o r z ą d e k n a t u r y z o s t a n i e przywrócony. Świata j a k o całości n i e m o ż na w y p r o w a d z a ć z p r z y p a d k u , b ł ę d n e j e s t w i ę c s t a n o w i s k o g n o s t y k ó w , k t ó r z y twierdzą, że w y s t ę p u j ą c e w ś w i e c i e braki są d z i e ł e m p r z y p a d k u . S p e c j a l n i e w a ż n e j e s t to w o d n i e s i e n i u d o j e s t e s t w o b d a r z o n y c h ż y c i e m d u c h o w y m , a w i ę c i d o c z ł o w i e k a . N a g r o d y i kary u d z i e l a n e p r z e z Boga m u s z ą b y ć w p e ł n i s p r a w i e d l i w e , n i e zaś d o w o l n e i p r z y p a d k o w e . T a k j a k świat został p o c z ą t k o w o s t w o r z o n y j a k o w p e ł n i doskonały, t a k s a m o i j e s t e s t w a d u c h o w e (a w i ę c i c z ł o w i e k a ) stworzył Bóg p i e r w o t n i e w p e ł n i r ó w n y m i . 1 1 1
P o n i e w a ż w i ę c s a m był przyczyną sprawczą t e g o , co miało b y ć s t w o r z o n e , a n i e b y ł o w N i m ani niestałości, ani z m i e n n o ś c i , ani n i e m o ż n o ś c i , a zwłaszcza ż a d n e g o p o w o d u dla z m i e n n o ś c i i niestałości, w s z y s t k i e s t w o r z e n i a uczynił r ó w n y m i i p o d o b n y m i . Q u i a ergo e o r u m , q u a e c r e a n d a e r a n t , i p s e extitit causa, in q u o n e q u e varietas a l i q u a n e q u e p e r m u t a t i o n e q u e impossibilitas inerat, a e q u a l e s c r e avit o m n e s ac similes, q u o s creavit, q u i p p e c u m nulla ei causa varietatis ac d i v e r s i t a t i s e x s i s t e r e t . 112
W s z y s t k i e b y t y o b d a r z o n e ż y c i e m d u c h o w y m stworzył w i ę c B ó g j e d n o c z e ś n i e . D l a t e g o b ł ę d n y j e s t g n o s t y c k i podział ludzi na hylików, p s y c h i k ó w i p n e u m a t y k ó w . O r y g e n e s rozważa, d l a c z e g o ta p i e r w o t n a j e d n o ś ć w s z y s t k i c h j e s t e s t w n i e t r w a d o dziś. P r z y c z y n y n i e r ó w n o ś c i s t w o r z e ń d u c h o w y c h p o s z u k u j e w p i e r w w g r z e c h u p i e r w o r o d n y m . Uważa, iż n a l e ż y p r z e d e w s z y s t k i m o d p o w i e d z i e ć , d l a c z e g o g r z e c h w ogóle był możliwy. O r y g e n e s d o s k o n a l e w p r o w a d z a nas w t ę p r o b l e m a t y k ę rozważając z a g a d n i e n i e wolności. K w e s t i i tej p o święca p i e r w s z y rozdział trzeciej księgi 0 zasadach. U k ł a d a w niej całą h i e r a r c h i ę j e s t e s t w biorąc p o d u w a g ę ich z d o l n o ś ć p o r u s z a n i a się. R o z r ó ż n i a w i ę c b y t y p o r u s z a n e tylko z z e w n ą t r z ( m i n e r a ł y ) , b y t y rozwijające się s a m e z s i e b i e (ej; eaw(5v) ale b e z d u s z y (rośliny), n a s t ę p n i e b y t y poruszające się sa m e z s i e b i e (d(p eawć5v) d z i ę k i w y o b r a ż e n i o m ( z w i e r z ę t a ) oraz b y t y - p o r u s z a jące się d z i ę k i r o z u m o w i ( c z ł o w i e k ) . T o r o z u m sprawia, ż e c z ł o w i e k m o ż e kry tykować swe wyobrażenia. R o z u m jest więc czymś niewątpliwie nadrzędnym w s t o s u n k u d o w ł a d z y w y o b r a ż a n i a i d z i ę k i n i e m u istota l u d z k a j e s t w y n i e s i o -
1 1 0
u x
u
z
Orygenes, Deprincipiis, Ibidem, 11,5. Ibidem, II, 9, 6, s. 202.
przekł. S. Kalinkowski, II, 9, 6, s. 201.
VI. Szkoła Aleksandryjska
299
na p o n a d w s z e l k i e z w i e r z ę t a . T y l k o t a m , g d z i e j e s t r o z u m n o ś ć , t a m j e s t i w o l ność. Mając w i ę c r o z u m n a l e ż y c z ł o w i e k d o k r ó l e s t w a wolności. N a s z a w o l n o ś ć w t y m się przejawia, ż e sądzimy, w y b i e r a m y , m o ż e m y rozstrzygać, zasługiwać i b y ć w i n n y m i . C h c ą c się p r z e k o n a ć o swej w ł a s n e j wolności w y s t a r c z y d o k o nać samoanalizy. Z b a d a n i e swej w ł a s n e j p s y c h i k i p o k a ż e n a m , iż m o ż e m y w i e le n a s z y c h p o r u s z e ń h a m o w a ć i k i e r o w a ć n i m i , b y ć p a n a m i s a m y c h s i e b i e . O przysługującej c z ł o w i e k o w i wolności m o ż e m y się p r z e k o n a ć n i e t y l k o drogą i n t r o s p e k c j i . J e d n y m z g ł ó w n y c h a r g u m e n t ó w p r z e m a w i a j ą c y c h za t y m , iż j e s t e ś m y w o l n i , j e s t fakt p o s i a d a n i a zdolności d o bycia w y c h o w a n y m i . N i e c h o dzi tu t y l k o , j a k n i e k t ó r z y utrzymują, o w y r a b i a n i e sprawności fizycznych, b o n a w e t l u d z i e z u p e ł n i e j u ż fizycznie dojrzali mogą b y ć w y c h o w y w a n i . L u d z i e ci ze złych m o g ą stawać się d o b r y m i i o d w r o t n i e . Ale poza i n t r o s p e k c j ą i z d o l n o ścią d o bycia w y c h o w y w a n y m , o wolności c z ł o w i e k a świadczy t e ż Pismo Święte, a zwłaszcza z a w a r t y w n i m opis g r z e c h u p i e r w o r o d n e g o . P o z o s t a j e j e d n a k , cią gle a k t u a l n e p o d s t a w o w e p y t a n i e , j a k w ogóle m ó g ł c z ł o w i e k z g r z e s z y ć . N i e m o ż n a z a p o m i n a ć , że j e s t e s t w a d u c h o w e (a w i ę c i c z ł o w i e k ) są s t w o r z e n i a m i , a n i e b o g a m i i p o o k r e s i e n i e i s t n i e n i a zaczęły istnieć. Z n a t u r y swej w i ę c , w p r z e c i w i e ń s t w i e d o n i e z m i e n n e g o Boga, s t w o r z e n i a są z m i e n n e : P o n i e w a ż o w e n a t u r y r o z u m n e zostały s t w o r z o n e z n i e b y t u , p r z e z to sa m o , ż e n i e istniały i zaczęły istnieć, z k o n i e c z n o ś c i są z m i e n n e i n i e s t a ł e . H o c ipso, q u i a n o n e r a n t e t e s s e c o e p e r u n t , n e c e s s a r i o c o n v e r t i b i l e s e t mutabiles substiterunt . 113
Z racji tej z m i e n n o ś c i p r z y m i o t y s t w o r z e ń n i e są c z y m ś s t a ł y m . J e s t e s t w a mogą raz j e p o s i a d a ć , a raz tracić. W o b e c t e g o b ę d ą c z p r z y r o d z e n i a w o l n e , a za r a z e m j a k o s t w o r z e n i a z m i e n n e , m o g ł y j e s t e s t w a d u c h o w e stracić to, co począt k o w o posiadały, t z n . p i e r w o t n ą d o s k o n a ł o ś ć . M o ż n a tu s p o t k a ć się z z a r z u t e m , ż e w o b e c t e g o w o l n o ś ć j e s t c z y m ś złym, skoro d z i ę k i niej m o g ł y b y t y d u c h o w e utracić n a j w i ę k s z e ich d o b r o . Ale n i e m o ż n a z a p o m i n a ć , ż e b e z w o l n o ś c i w s z e l kie p o s i a d a n e d o b r o n i e b y ł o b y własnością t e g o , k t o j e posiada, lecz raczej t e g o , k t o go u d z i e l a . Z a t e m w o l n o ś ć stanowi w nas p o d s t a w ę c a ł e g o n a s z e g o d o bra, k t ó r e j e s t w j e s t e s t w a c h d u c h o w y c h t y m que scilicet bonum in eis proprium fieret . nĄ
N i e s a m a w o l n o ś ć j e s t z ł e m , lecz t a k i e jej u ż y c i e , w w y n i k u k t ó r e g o d o b r o w o l n i e o d c h o d z i się od d o b r a . W ł a ś n i e o d c h o d z e n i e od d o b r a to w p a d a n i e w zło. P a d a tutaj z u s t O r y g e n e s a , to p ó ź n i e j u s t a w i c z n i e p o w t a r z a n e , o k r e ś l e nie zła j a k o b r a k u d o b r a : O d c h o d z e n i e od d o b r a n i e j e s t b o w i e m n i c z y m i n n y m j a k f o r m o w a n i e m się w złu. Z całą p r z e c i e ż p e w n o ś c i ą z ł e m j e s t b r a k d o b r a .
1 1 3
1 , 4
Ibidem, II, 9, 2, s. 198. Ibidem, 11,9, 2.
300
Ojcowie Kościoła
R e c e d e r e a u t e m a b o n o n o n aliud est q u a m effici in m a l o . C e r t u m n a m q u e est m a l u m e s s e b o n o c a r e r e . 115
Ani w i ę c zła, ani różnic z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y j e s t e s t w a m i d u c h o w y m i , k t ó r e w s z y s t k i e były p i e r w o t n i e r ó w n e , n i e stworzył Bóg, lecz są to s k u t k i wol n e g o w y b o r u d o k o n a n e g o przez s a m e stworzenia. R o z m a i t y u ż y t e k , jaki uczyni ły d u c h y z przysługującej im wolności, wprowadził różnice w p i e r w o t n i e niezróżn i c o w a n y świat d u c h o w y . Stąd powstaje hierarchia j e s t e s t w d u c h o w y c h , której w s p a n i a ł y obraz kreśli O r y g e n e s . Są trzy wielkie s t o p n i e tej hierarchii: pierwszy, najwyższy to hierarchia d u c h ó w n i e b i e s k i c h , p o ś r e d n i to hierarchia d u c h ó w l u d z k i c h , k t ó r e graniczą z a r ó w n o z e ś w i a t e m d u c h ó w d o b r y c h , j a k i złych, t r z e ci, przeciwstawiający się p i e r w s z e m u to j e s t hierarchia d u c h ó w złych, w którą d u c h y t e w p ę d z i ł ich w ł a s n y g r z e c h p o p e ł n i o n y w s k u t e k wolności. O d w o l n e j woli k a ż d e g o c z ł o w i e k a zależy, na j a k i m s z c z e b l u hierarchii b ę d z i e p r z e b y w a ł , a s z c z e b l e t e u s z e r e g o w a n e są w zależności od s t o p n i a z w r ó c e n i a się k u B o g u . Z n a m i e n n e dla n a u k i O r y g e n e s a było zatarcie granicy m i ę d z y c z ł o w i e k i e m a d u c h e m c z y s t y m i płynący stąd w n i o s e k , że c z ł o w i e k za r ó w n o m o ż e stać się a n i o ł e m i w e j ś ć na s z c z e b l e hierarchii n i e b i e s k i e j , j a k t e ż s a m p o s t a w i ć się w hierarchii d u c h ó w złych. T a o d w i e c z n a myśl o k o l i s t y m ru c h u od Boga k u B o g u p r o w a d z i ł a O r y g e n e s a d o myśli o w ę d r ó w c e d u c h ó w , tzn. d u s z . J e d n y m z e t a p ó w tej w ę d r ó w k i miało b y ć w c i e l a n i e się w o r g a n i z m y z w i e r z ę c e . Być m o ż e O r y g e n e s s p r a w ę tę u j m o w a ł a l e g o r y c z n i e , w k a ż d y m ra zie św. H i e r o n i m j e g o n a u k ę w t y m p u n k c i e i n t e r p r e t u j e w d u c h u m e t e m p s y chozy. W e d l e i n t e r p r e t a c j i H i e r o n i m a O r y g e n e s u w a ż a , że te z a g a d n i e n i a n i e są p r z e z wiarę r o z s t r z y g n i ę t e : 1 1 6
T o n a s z y m z d a n i e m n i e są d o g m a t y , lecz t y l k o d o c i e k a n i a i p r z y p u s z c z e nia, a b y się n i e z d a w a ł o , że n a d t y m i r z e c z a m i n i e z a s t a n a w i a ł e m się zupełnie. S e d h a e c , q u a n t u m ad nos p e r t i n e t , n o n sint d o g m a t a , s e d d i s c u s s i o n i s gratia d i c t a sint, e t a b i c i a n t u r . 117
T y m c z a s e m s t w i e r d z e n i e O r y g e n e s a b r z m i o w i e l e bardziej z d e c y d o w a n i e , niż p r z y p i s u j e m u to H i e r o n i m : P o g l ą d ó w t a k i c h m y n i e p r z y j m u j e m y , lecz w s z y s t k i e t e ich t w i e r d z e n i a j a k o s p r z e c z n e z naszą wiarą o d r z u c a m y z pogardą. Q u a s n o s n o n s o l u m n o n s u s c i p i m u s , sed e t o m n e s has a s s e r t i o n e s e o r u m contra fidem nostram venientes refutamus a t q u e r e s p u i m u s . 1 1 8
n s
1 1 6
1 1 7
1 1 8
Ibidem, II, 9, 2, s. 198. Myśl tę znajdujemy w wielu doktrynach: u orfików, Empedoklesa, w pitagoreiz mie, u Platona i w neoplatonizmie. Por. św. Hieronim, Epistulae, 124, 4, przekł. J. Czuj, s. 239. Orygenes, De principiis, I, 8, 4, przekł. S. Kalinkowski, s. 129.
301
VI. Szkoła Aleksandryjska
N i c d z i w n e g o , ż e O r y g e n e s w interpretacji H i e r o n i m a n i e m ó g ł się z m i e ścić w r a m a c h o r t o d o k s j i . P r z y c z y n ą t e g o stała się n i e t y l k o j e g o n a u k a o L o g o sie, ale t a k ż e i k o n c e p c j a c z ł o w i e k a . W i e m y j u ż , ż e d u s z e l u d z k i e to ś r o d k o w a g r u p a d u c h ó w , k t ó r e ani n i e o p o w i e d z i a ł y się za B o g i e m (jak a n i o ł o w i e ) , ani t e ż n i e o d e s z ł y j e s z c z e od N i e g o c a ł k o w i c i e (jak d u c h y złe). D u s z e l u d z k i e n i e d o k o n a ł y w i ę c o s t a t e c z n e g o w y b o r u . D l a tej p o ś r e d n i e j g r u p y d u c h ó w Bóg s t w o rzył świat widzialny, ale j e d n o c z e ś n i e za k a r ę p r z y o b l e k ł j e w ciało i u c z y n i ł z nich d u s z e . A w i ę c j a k o n a s t ę p s t w o g r z e c h u , k t ó r y m był b r a k z d e c y d o w a nia się na z w r o t k u B o g u , d u c h stał się duszą. C z ł o w i e k składa się z a t e m z d w u o b c y c h s o b i e i p r z e c i w s t a w n y c h e l e m e n t ó w , z d u s z y i z ciała. T e n d u a l i z m O r y g e n e s a j e s t skrajniejszy i b a r d z i e j k o n s e k w e n t n y od p l a t o ń s k i e g o , stanowi w r ę c z r o z w i n i ę c i e p l a t o n i z m u . M o ż l i w o ś ć p o z n a w a n i a p r z e z nas p r z e d m i o t ó w n i e m a t e r i a l n y c h w s k a z u j e , ż e d u s z a nasza j e s t d u c h o w a , ż e była i j e s t d u c h e m . J a k o n i e c i e l e s n a , j a k o d u c h j e s t w i ę c p o d o b n a d o Boga. M i ę d z y n a s z y m d u c h e m a d u c h e m , k t ó r y m j e s t Bóg, z a c h o d z i p o k r e w i e ń s t w o : 1 1 9
Istnieje jakieś podobieństwo między umysłem i Bogiem, którego ducho w y m o b r a z e m j e s t w ł a ś n i e u m y s ł , i d l a t e g o u m y s ł m o ż e z r o z u m i e ć co k o l w i e k z n a t u r y Bóstwa, zwłaszcza jeśli oczyści się i o d d a l i od materii cielesnej. P r o p i n ą u i t a s ą u a e d a m sit m e n t i ad D e u m , c u i u s ipsa m e n s i n t e l l e c t u a l i s i m a g o sit, e t p e r h o c possit aliąuid d e d e i t a t i s s e n t i r e n a t u r a , m a x i m e si e x p u r g a t i o r ac s e g r e g a t i o r sit a m a t e r i a c o r p o r a l i . 120
N a s z e g r z e c h y n i e p r z e k r e ś l i ł y d u c h o w o ś c i d u s z y , n i e m n i e j na s k u t e k związania z c i a ł e m o t r z y m a ł a d u s z a f u n k c j e z n a t u r y jej o b c e . F u n k c j a m i t y m i są: o d b i e r a n i e w r a ż e ń , w y o b r a ż a n i e s o b i e oraz w ł a d z a p o z n a w a n i a p r z e s t r z e n n e g o . W i e m y j u ż , ż e d u s z a za k a r ę została w c i e l o n a i ż e w c i e l e n i e p e w n y c h d u chów, a p r z e z to z a c h w i a n e p i e r w o t n e j , d o s k o n a ł e j równości w ś w i e c i e d u c h o w y m , nastąpiło na s k u t e k g r z e c h u . G d y w hierarchii j e s t e s t w d u c h o w y c h b ę d z i e m y p o s t ę p o w a ć od góry k u dołowi, z o b a c z y m y , ż e a n i o ł o w i e mają t e ż ciała ( m o ż e t y l k o n a j d o s k o n a l s z e z a n i o ł ó w ich n i e posiadają). Ciała t e są coraz g r u b sze w m i a r ę , j a k o b n i ż a m y się w hierarchii świata s t w o r z e ń d o k o n u j ą c y c h w o l n e g o w y b o r u : a n i o ł o w i e mają w i ę c ciała n a j s u b t e l n i e j s z e , a złe d u c h y n a j g r u b sze. G r u b o ś ć t y c h ciał zależy od z a j m o w a n e g o w hierarchii s t o p n i a , a t e n z n ó w od t e g o , j a k b a r d z o oziębiła się miłość d a n e g o d u c h a k u B o g u . D u s z e w i ę c to p o p r o s t u „ o z i ę b i o n e d u c h y " ( „ d u s z a " - tytOT od „ z i m n y " - \|/i)%oc ) i n a z y wają się d u s z a m i z p o w o d u „ o z i ę b i e n i a " miłości: T r z e b a się teraz z a s t a n o w i ć , czy nazwa n i e p o c h o d z i stąd, iż psyche, to j e s t „ d u s z a " , u z y s k a ł a to m i a n o , p o n i e w a ż „oziębiła s i ę " porzucając żar spra-
1 1 9
1 2 0
Jest to koncepcja platońska, nie zaś chrześcijańska, por. Deprincipiis, Orygenes, De principiis, I, 1, 7, przekł. S. Kalinkowski, s. 64.
I, 8.
302
Ojcowie Kościoła
w i e d l i w o ś c i i u c z e s t n i c t w o w b o s k i m o g n i u , i p o z b a w i ł a się t y m s a m y m możliwości p o w r o t u d o s t a n u „rozgrzania", w j a k i m trwała na p o c z ą t k u . V i d e n d u m ergo est, n e forte, sicut d i x i m u s e x ipso n o m i n e declarari, a b e o q u o d refrixerit a fervore i u s t o r u m e t divini ignis p a r t i c i p a t i o n e \|A)%T], id est a n i m a , a p p e l a t a sit, n e c t a m e n amisit f a c u l t a t e m r e s t i t u e n d i se in i l l u m s t a t u m fervoris, in q u o e x initio f u i t . 121
Pośród w s z y s t k i c h d u s z l u d z k i c h jest j e d e n j e d y n y wyjątek, a m i a n o w i c i e d u s z a C h r y s t u s a , która w s t ę p u j ą c w ciało n i e straciła nic z e swojej boskości. P o za C h r y s t u s e m , d u c h odrywając się od Boga staje się duszą p o p r z e z u p a d e k . Stąd rodzi się cały pogląd O r y g e n e s a na dzieje d u s z y ludzkiej. O r y g e n e s ( p o d o b n i e j a k p o t e m św. A u g u s t y n ) nie jest z d e c y d o w a n y na ż a d n e z e stanowisk w kwestii p o w s t a n i a duszy. M o ż e wybierać m i ę d z y preegzystencją l u b k r e a c j o n i z m e m z j e d n e j , a t r a d u c j o n i z m e m z drugiej strony. O r y g e n e s zastanawia się t a k ż e nad przyszłością jaka stoi p r z e d d u c h e m , który stał się duszą. Każda d u s z a l u d z k a m o ż e b y ć a n i o ł e m l u b d i a b ł e m , ale w swoich decyzjach nie jest o n a z u p e ł n i e osa m o t n i o n a . U O r y g e n e s a dusza, p o d o b n i e j a k u Platona, p a m i ę t a coś niecoś z e świata b o ż e g o . J e s t w niej więc coś, co ją ciągnie d o światła i ciepła, k t ó r e p o r z u ciła. D u s z a l u d z k a chociaż uwięziona w ciele, m a j e d n a k m o ż n o ś ć przy o d p o w i e d n i m wysiłku, n a w e t p r z e d śmiercią, wrócić c h o ć b y na m o m e n t d o s w e g o pier w o t n e g o s t a n u . D z i e j e d u s z l u d z k i c h to ich powrót d o źródła, od k t ó r e g o o d e szły, a dzieje człowieka skupiają w sobie dzieje całego świata. 122
R ó w n i e c h a r a k t e r y s t y c z n y dla p o g l ą d ó w O r y g e n e s a , t a k j a k skrajnie pla t o ń s k i d u a l i z m w k o n c e p c j i człowieka, j e s t j e g o o p t y m i z m chrześcijański, d o p r o w a d z o n y j e d n a k d o skrajności. O p t y m i z m t e n przejawia się zwłaszcza w p r z e k o n a n i u O r y g e n e s a , że d o b r o zwycięży o s t a t e c z n i e w s z e l k i e zło, k t ó r e z n i k n i e z u p e ł n i e . D o d a j e również, ż e k i e d y ś w s z y s t k o b ę d z i e p o d d a n e C h r y s t u sowi. O p i e r a się tu na słowach Listu do Koryntian: „ W s z y s t k o m u j e s t p o d d a n e ; b e z w ą t p i e n i a , o k r o m T e g o , który m u p o d d a ł w s z y s t k o " . P r z e k o n a n i e O r y g e nesa, ż e m a t e r i a j e s t c z y m ś d o b r y m , p o w s t a ł o p o d w p ł y w e m myśli chrześcijań skiej, j e s t o n o t e ż c h a r a k t e r y s t y c z n e dla t e n d e n c j i a n t y g n o s t y c k i c h . W y c h o d z i tu o n z założenia, ż e Bóg n i e karze p o to, b y karać, lecz p o to, b y u l e p s z y ć . W związaniu d u c h ó w z ciałami, k t ó r e s a m o w sobie j e s t c z y m ś złym, O r y g e n e s d o s t r z e g a j e d n a k d o b r o . J e s t to m i a n o w i c i e ś r o d e k poprawy. P a m i ę t a j m y , że świat c i e l e s n y został s t w o r z o n y w ł a ś n i e dla d u c h ó w „ o z i ę b i o n y c h " , nie t y l k o ja k o „ m i e j s c e k a ź n i " , ale p r z e d e w s z y s t k i m j a k o l e k a r s t w o . M a t e r i a b ę d ą c w i ę c 123
121
1 2 2
1 2 3
Ibidem, II, 8, 3. Tu powtarza się nauka Platona o wyjściu duszy na spotkanie idei. Widzimy także rekapitulację poglądów Ammoniosa Sakkasa, a zwłaszcza podobieństwo do teorii ekstazy Plotyna. 1 Kor 15, 27.
VI. Szkoła Aleksandryjska
303
l e k a r s t w e m s a m a w sobie n i e m o ż e b y ć zła. C o w i ę c e j , p r z e c i e ż świat j e s t arcy d z i e ł e m i m a t e r i a j e s t w n i m p o r o z d z i e l a n a w e d ł u g d o s k o n a ł e j miary. O r y g e n e s idzie tu t a k d a l e c e za myślą i s ł o w n i c t w e m P l a t o n a , ż e Boga n a z y w a duszą świa ta. G d y j e d n a k świat pozostaje n i e s k r ę p o w a n y j a k o theatrum mundt, to zło p o d s t ę p n i e i n i e p o s t r z e ż e n i e w c i s k a się w ł a ś n i e w świat materialny. W p r a w d z i e p o c h ó d zła n i e d o k o n u j e się b e z o p o r ó w i sama m a t e r i a j e s t tu przeszkodą, n i e m n i e j j e d n a k zło t a k b a r d z o się panoszy, że B ó g m u s i od czasu d o czasu b e z p o ś r e d n i o i n t e r w e n i o w a ć i niszczyć świat. D o k o n u j e się to za p o m o c ą p o t o p ó w l u b pożarów. Z n a m y j u ż t e n stoicki m o t y w „śmierci i n a r o d z i n " świata. O r y g e n e s p o w i a d a w y r a ź n i e , że dzieje się to ściśle w e d ł u g p l a n u Bożej O p a t r z n o ś c i . W o k r e ś l o n y c h i n t e r w a ł a c h czasowych Bóg niszczy świat całkowicie i zostają tyl k o d u s z e i d u c h y . C z ę ś ć d u s z l u d z k i c h staje się aniołami, d r u g a część d i a b ł a m i , a j e s z c z e i n n e pozostają nadal d u s z a m i . D l a t y c h o s t a t n i c h stwarza B ó g z n o w u świat doskonały, ale ograniczony, w k t ó r y m w p r a w d z i e powtarza się u s t a w i c z n i e W c i e l e n i e i O d k u p i e n i e , ale który b y n a j m n i e j n i e j e s t t o ż s a m y ze ś w i a t e m p o p r z e d n i m (inaczej niż u s t o i k ó w ) . W ł a ś n i e d l a t e g o , ż e światy tak się w z a j e m n i e różnią i j e d e n j e s t l e p s z y od d r u g i e g o , O r y g e n e s a m o ż n a n a z w a ć perfekcjonistą. W przyszłości zło całkowicie z n i k n i e , z o s t a n i e s a m o d o b r o i n i e b ę d z i e w w i e c z ności ani diabłów, ani p o t ę p i o n y c h . P i e k ł o m o ż e b ę d z i e istnieć j a k o m i e j s c e , ale nie będzie w nim nikogo.
G. Kres wszechrzeczy O r y g e n e s w w i e l u swoich w y p o w i e d z i a c h n i e d a w a ł o s t a t e c z n y c h rozstrzy g n i ę ć , stawiał raczej z a g a d n i e n i a , a n i e f o r m u ł o w a ł p e w n i k ó w . U w a g a ta d o t y czy r ó w n i e ż i p r o b l e m a t y k i p i e k ł a . Zresztą O r y g e n e s n a w e t w t y c h t e k s t a c h , k t ó r e zostały z a c h o w a n e , n i e w s z ę d z i e wyraża się j a s n o . P o w o l n i e , ale stale n a s t ę p u j ą c e p o s o b i e światy zbliżają się w i ę c k u t e m u k r e s o w i , w k t ó r y m o s t a t e c z n i e w s z y s t k o b ę d z i e p o d d a n e C h r y s t u s o w i i Bóg b ę d z i e n a p r a w d ę w s z y s t k i m w e w s z y s t k i m . W a ż n a j e s t tu n i e r a z p o d k r e ś l a n a m y ś l , ż e m ę k a C h r y s t u s o w a n i e j e s t t y l k o O d k u p i e n i e m s a m e g o człowieka, ale i c a ł e g o s t w o r z e n i a , c a ł e g o K o s m o s u . W k r e s i e t y m zło z o s t a n i e c a ł k o w i c i e w y m a z a n e , p i e r w o t n y porzą d e k w p e ł n i p r z y w r ó c o n y , a w s z y s t k i e j e s t e s t w a d u c h o w e wrócą d o s w e j p i e r w o t n e j r ó w n o ś c i . J e d n a k ta o g ó l n a teza głoszona p r z e z O r y g e n e s a pociągała za sobą i inną, m i a n o w i c i e , ż e z g i n i e z u p e ł n i e m a t e r i a , której j e d y n y m z a d a n i e m j e s t b y ć l e k a r s t w e m dla d u c h a . J e s t b a r d z o c i e k a w e , ż e w ł a ś n i e to o s t a t n i e t w i e r d z e n i e O r y g e n e s a s p o t k a ł o się z najostrzejszą repliką z e s t r o n y Kościo124
Por. Justynian, List do Menasa, p. 205, 8-10: „Zwolennicy [Orygenesa] do własne go błędu dodają jeszcze jego przewrotne twierdzenie i mówią, że kara wszystkich bezbożnych ludzi, a także d e m o n ó w ma koniec; bezbożnicy więc i d e m o n y po wrócą do swojego dawnego stanu [porządku] (Kai ćftOKaTaaGfiaoyrca dae(teic te Kai 5ai|xovec eic vr)v jtpć>T£pav airccoy xa£iv), przekł. S. Kalinkowski, s. 213; por. De principiis, II, 10, 8.
304
Ojcowie Kościoła
ła i zostało o b ł o ż o n e p o t ę p i e n i e m p r z e z j e d e n a s t ą a n a t e m ę S o b o r u K o n s t a n t y nopolitańskiego w roku 5 4 3 . Jednocześnie należy pamiętać, że Orygenes nie wyrażał się j a s n o , p e w n e zaś j e g o w y p o w i e d z i świadczą o t y m , ż e miał wątpli wości, czy w o g ó l e mogą i s t n i e ć j e s t e s t w a n i e c i e l e s n e poza B o g i e m . J e d n a k ż e k o n s e k w e n c j ą n a u k i O r y g e n e s a zdaje się b y ć teza, ż e u k r e s u świata d u c h y b ę dą w i o d ł y w s p ó l n e d u c h o w e życie z B o g i e m , m a t e r i a z n i k n i e i w s z y s t k i e r z e czy z n ó w wrócą d o s w e g o praźródła. J e s t to o w a słynna d o k t r y n a a p o k a t a s t a z y , tj. p o w r o t u w s z y s t k i c h s t w o r z e ń d o Boga (dKOKaTaoraatę xw 7tdvr(0v). T e n ostateczny zwornik systemu Orygenesa jest wprawdzie wyrazem głębokiego o p t y m i z m u , ale z a r a z e m i s k r a j n e g o s p i r y t u a l i z m u . Z a u w a ż m y j e d n a k , ż e w tym optymizmie brak chrześcijańskiego ducha, p o d o b n i e jak i spirytualizm jest zdecydowanie nacechowany heterodoksją. 1 2 5
Czytając k o l e j e losu i studiując j e g o dzieła k o n s t a t u j e m y , ż e O r y g e n e s ja wi się n a m j a k o b a r d z o w z n i o s ł a i p i ę k n a s y l w e t k a . A b y go z r o z u m i e ć , t r z e b a j e d n a k d o b r z e z r o z u m i e ć , w r ę c z w c z u ć się w ó w c z e s n ą s y t u a c j ę i n t e l e k t u a l n ą , k i e d y t a k w i e l e s p r a w w d z i e d z i n i e wiary było j e s z c z e n i e o k r e ś l o n y c h p r z e z d o g m a t y . W n a u c e swej d o s z e d ł d o w i e l u w n i o s k ó w d z i w a c z n y c h i m o ż n a b y się z a s t a n a w i a ć , czy n i e są to t y p o w e k o l e j e losu k a ż d e j w o l n e j i o r y g i n a l n e j myśli. Z a p e w n e przyczyniła się d o t e g o m e t o d a czytania Pisma Świętego stoso w a n a p r z e z O r y g e n e s a . T a m , g d z i e t r z e b a było r o z u m i e ć Pismo m a t e r i a l n i e , in t e r p r e t o w a ł j e a l e g o r y c z n i e , i o d w r o t n i e . TjIZSZKĄ n i e m a w t y m nic d z i w n e g o , b o w i e l e w i e k ó w m u s i a ł o u p ł y n ą ć n i m zostały d o k ł a d n i e j u s t a l o n e z a s a d y e g zegezy. A l e g o r y c z n o ś ć s t o s o w a n a j e s t p r z e z n i e g o na b a r d z o szeroką s k a l ę i p o d t y m w z g l ę d e m z a c h o d z i analogia p o m i ę d z y s p o s o b e m i n t e r p r e t a c j i , jaki s t o s o wał F i l o n w o b e c Starego Testamentu czy P l o t y n w o b e c p i s m filozofów g r e c k i c h . T a n i e o k r e ś l o n a i p ł y n n a m e t o d a u n i e m o ż l i w i ł a O r y g e n e s o w i u s t a l e n i e , co sta n o w i w ł a ś c i w i e s e d n o wiary. N i e m n i e j j e d n a k j e s t to u m y s ł b a r d z o p o t ę ż n y , k t ó r y zaważył na całej p a t r y s t y c e g r e c k i e j , a p o ś r e d n i o i na w c z e s n e j scholasty c e . O r y g e n e s najbardziej spośród w s z y s t k i c h O j c ó w w s c h o d n i c h , rozwinął s p e k u l a c j ę . W j e g o p i s m a c h u d e r z a n i e t y l k o z n a j o m o ś ć myśli g r e c k i e j , ale t e ż g ł ę b i a p o g l ą d ó w i o d w a g a syntezy. M o ż n a p o w i e d z i e ć za św. T o m a s z e m , ż e O r y g e n e s zasiał z a r ó w n o w i e l e d o b r e g o , j a k i w i e l e złego. 1 2 6
Zauważmy jakże jest to typowe i znamienne, że właśnie teza o znikomości mate rii i o jej „negatywnym" powołaniu zostaje potępiona. W ten właśnie sposób myśl chrześcijańska „chrzci" platonizm. Wyraźne jego wpływy widać w dziełach Eriugeny, który tłumaczył i komentował pisma Maksyma Wyznawcy z jego licznymi odniesieniami do Orygenesa.
R O Z D Z I A Ł VII
Ojcowie kapadoccy W i e l k i m i s p a d k o b i e r c a m i dzieła O r y g e n e s a w IV w. byli trzej O j c o w i e k a p a d o c c y : św. Bazyli W i e l k i , św. G r z e g o r z z N y s s y i św. G r z e g o r z z N a z j a n z u . O k r e s m i ę d z y twórczością O r y g e n e s a a p o j a w i e n i e m się t y c h myślicieli w y p e ł niają g ł ó w n i e p r a c e i spory czysto t e o l o g i c z n e d o t y c z ą c e chrystologii i d o g m a t u Trójcy. Były o n e w y w o ł a n e p o ś r e d n i o p r z e z o r y g e n e s o w s k i s u b o r d y n a c j o n i z m i herezję Ariusza głoszącą, iż Syn Boży j a k o s t w o r z o n y różni się s u b s t a n c j a l n i e od s w e g o Ojca. C h r y s t u s j e s t z a t e m d r u g i m b o g i e m , p o ś r e d n i k i e m m i ę d z y s t w o r z e n i e m a Stwórcą, a D u c h Ś w i ę t y p e ł n i rolę d u s z y L o g o s u i j e s t p r z e z e ń stworzony. S o b ó r N i c e j s k i , k t ó r y p o t ę p i ł h e r e z j ę Ariusza, w y k o r z y s t a ł f o r m u ł ę j e d n e g o z u c z n i ó w O r y g e n e s a , D y d y m a Ś l e p e g o ( 3 1 3 - 3 9 8 r.) opisującą T r ó j c ę Świętą j a k o j e d n ą s u b s t a n c j ę w t r z e c h o s o b a c h . D y d y m n i e był m y ś l i c i e l e m o r y g i n a l n y m i w w i e l u p u n k t a c h podążał śladami s w e g o mistrza ( p r e e g z y s t e n cja d u s z , a p o k a t a s t a z a ) , ale j e d n o c z e ś n i e przyczynił się d o u g r u n t o w a n i a c h r y s t o c e n t r y c z n e j t e r m i n o l o g i i . U w a ż a ł , iż w C h r y s t u s i e istnieją o b o k s i e b i e , w s p o s ó b n i e z m i e s z a n y b o s k a i l u d z k a n a t u r a oraz o d p o w i a d a j ą c e im d w i e w o le. T ę samą d o k t r y n ę głosił św. A t a n a z y W i e l k i ( 2 9 5 - 3 7 3 r.), k t ó r e g o życie z d o m i n o w a ł a w a l k a z herezją ariańską. J e s t on a u t o r e m Mowy przeciw Arianom (Oratio adversus Arianos), w k t ó r e j ustalił w s p o s ó b j a s n y i zwięzły t e r m i n o l o g i ę chrystologiczną, j e m u t e ż g ł ó w n i e z a w d z i ę c z a swój kształt Credo n i c e j s k i e . Ata n a z y k ł a d ł w i e l k i n a c i s k na w i e c z n ą i n i e s t w o r z o n ą n a t u r ę C h r y s t u s a , na w s p ó ł i s t o t n o ś ć Ojca i S y n a , na b o s k i e p o c h o d z e n i e D u c h a Ś w i ę t e g o . C z ł o w i e c z e ń s t w o w C h r y s t u s i e pozostając n i e z m i e s z a n e z J e g o boskością, stało się dla Ata nazego podstawowym warunkiem umożliwiającym spotkanie człowieka z n i e p o z n a w a l n y m B o g i e m . S w o j e rozważania, k t ó r e k o n c e n t r u j ą się w o k ó ł sot e r i o l o g i c z n e g o w y m i a r u W c i e l e n i a , A t a n a z y ujął w postaci zwięzłej f o r m u ł y często cytowanej w Kościele W s c h o d n i m : 127
Bóg stał się c z ł o w i e k i e m , a b y c z ł o w i e k m ó g ł stać się B o g i e m .
Awóc evavGpÓ7t£aev 'lva
e|idc Geo7toie0o(xev
128
.
Z a t e m człowiek jest powołany do wewnętrznej przemiany, powrotu do s w e g o stwórcy. U k o r o n o w a n i e m t e g o p r o c e s u j e s t p r z e b ó s t w i e n i e ( O e c o c i g ) , m o m e n t w k t ó r y m l u d z k a n a t u r a zostaje w p e ł n i p r z e n i k n i ę t a b o s k i m i e n e r g i a m i . U z y s k u j e m y w t e n s p o s ó b s y n o s t w o b o ż e i j a k p i s z e Atanazy, s t a j e m y się s y n a m i b o ż y m i , j e s t e ś m y n a z y w a n i b o g a m i n i e z natury, lecz w e d ł u g p r a w a ła-
Ariusz ( 2 5 6 - 3 3 6 r.) został potępiony przez 318 biskupów zgromadzonych na So borze w N i c e i w 325 r. Atanazy Wielki, De incarnatione et contra Arianos, 54.
Ojcowie Kościoła
306
1 2 9
s k i . A t a n a z y j e s t t a k ż e a u t o r e m Żywotu Antoniego Pustelnika, k t ó r y m zapocząt k o w a ł t e n p ó ź n i e j b a r d z o p o p u l a r n y g a t u n e k literacki. E u z e b i u s z z C e z a r e i P a l e s t y ń s k i e j (lata 2 6 5 - 3 4 0 ) j e s t osobą, k t ó r a s t a n o wi n i e o c e n i o n e o g n i w o w u t r z y m a n i u tradycji myśli g r e c k i e j . O d z n a c z a ł się sta ł y m c h a r a k t e r e m i c h o c i a ż żywił w i e l k i e s y m p a t i e a r i a ń s k i e , nie porzucił orto doksji. Był t y p e m e r u d y ty, c z y s t y m n a u k o w c e m , zgłębiającym swą w i e d z ę w e w s p a n i a ł e j b i b l i o t e c e O r y g e n e s a w C e z a r e i . T o w ł a ś n i e o n przyczynił się d o u t r w a l e n i a i p r z e k a z a n i a p o t o m n y m c h o ć n i e k t ó r y c h z jej b e z c e n n y c h skarbów. Pisał w i e l e , ale n a j c e n n i e j s z e w j e g o p i s m a c h są e k s c e r p t y . D u ż o p i s m z a g i n ę ło, a n a j w a ż n i e j s z e z z a c h o w a n y c h to Historia Kościoła (Historia ecclesiastica), d w a p i s m a a p o l o g e t y c z n e Przygotowanie ewangeliczne (Praeparatio eoangelica) oraz Wyjaśnienie Ewangelii (Demonstratio evangelica). Przygotowanie s t a n o w i dla nas istną k o p a l n i ę w y p i s ó w z filozofii g r e c k i e j , s a m a treść dzieła m a z d e c y d o w a n i e m n i e j s z e z n a c z e n i e . E u z e b i u s z c h c e w y k a zać, ż e c h r z e ś c i j a ń s t w o n i e j e s t ślepą wiarą p o z b a w i o n ą g ł ę b o k i e j wiedzy, w y głasza przy t y m p e w n e t e z y historyczno-filozoficzne. P i s z e m i a n o w i c i e , że P l a ton znał t e g o s a m e g o j e d y n e g o Boga, k t ó r e g o objawił Ż y d o m M o j ż e s z . P r z e c z u w a ł o n t a k ż e p r a w d ę o Trójcy N a j ś w i ę t s z e j , a p o w s t a n i e świata w Timajosie b a r d z o p r z y p o m i n a o b r a z zawarty w Księdze Rodzaju. P l a t o n p o s t ę p o w a ł z u p e ł n i e j a k chrześcijanin, umieszczając i d e e w L o g o s i e i wyznając n i e ś m i e r t e l n o ś ć duszy. J e d n o c z e ś n i e m u s i m y p a m i ę t a ć , że dla E u z e b i u s z a i j e m u w s p ó ł c z e s n y c h , P l a t o n to n i e t y l e s a m P l a t o n z dialogów, ile ó w c z e s n y p l a t o n i z m r e p r e zentowany przez Ammoniosa Sakkasa i Plotyna. Podczas gdy u Euzebiusza przynajmniej akcydentalnie występują moty w y filozoficzne, b r a k ich z u p e ł n i e w p i s m a c h j e d n e j z n a j p i ę k n i e j s z y c h posta ci IV w., św. J a n a C h r y z o s t o m a . Był to c z ł o w i e k o g o r ą c y m , n a m i ę t n y m i b e z k o m p r o m i s o w y m c h a r a k t e r z e . Urodził się około 3 4 4 r. w Antiochii, g d z i e p o w i e l u p r z e ż y c i a c h został b i s k u p e m i nauczał z n i e b y w a ł y m p o w o d z e n i e m . P o k o l e j n y c h przejściach w 397 r. o t r z y m a ł k a t e d r ę a r c y b i s k u p a w K o n s t a n t y n o p o lu. T u p r z e z swą prostolinijność naraził się w s z y s t k i m , zwłaszcza p a n u j ą c y m k r ę g o m d w o r s k i m i c e s a r z o w e j E u d o k s j i , która skazała go na w y g n a n i e . P ę d z o n y p i e s z o p r z e z w i e l e k i l o m e t r ó w k u p o d n ó ż o m K a u k a z u , u m a r ł w 4 0 7 r. Był to n i e z w y k ł y m ó w c a i e g z e g e t a , lubujący się g ł ó w n i e w n a u c e św. P a w ł a . W o b e c filozofii był raczej nieufny, d o p u s z c z a ł w p r a w d z i e m o ż l i w o ś ć jej u p r a w i a nia, ale t r a k t o w a ł ją raczej j a k o zło k o n i e c z n e . P o z o s t a w i ł p o s o b i e h o m i l i e o c h a r a k t e r z e e g z e g e t y c z n y m , d o g m a t y c z n y m (O niepojętości Boga), k a z a n i a o k o l i c z n o ś c i o w e , k a t e c h e z y i rozprawy (O kapłaństwie, O życiu monastycznym).
W IV w. p r y m w myśli chrześcijańskiej w i e d z i e j u ż n i e E g i p t i P a l e s t y n a , lecz leżąca w Azji M n i e j s z e j Kapadocja. W p ł y w dzieł O r y g e n e s a był t a k w i e l k i ,
1 2 9
Ibidem, 8.
VII. Ojcowie kapadoccy
307
ż e n a s t ę p n e p o k o l e n i a m u s i a ł y wciąż d o ń wracać, zwalczać je l u b rozwijać i b r o nić. O j c o w i e k a p a d o c c y g ł ę b o k o podziwiali O r y g e n e s a i dążyli d o t e g o , b y j e g o d o k t r y n ę , w m i a r ę możliwości u z g o d n i ć z ortodoksją. D l a t e g o dzieło k a ż d e g o z nich, wiąże się p o d p e w n y m w z g l ę d e m z O r y g e n e s e r r u U O j c ó w krystalizuje się i utrwala a t a k o w a n a w ó w c z a s i wymagająca m o c n e j p o d b u d o w y s y s t e m a t y c z n e j , o r t o d o k s y j n a myśl chrześcijańska. Każdy j e d n a k z tej „ w i e l k i e j trójki" ina czej spełnia swoje z a d a n i e , a p o n i e w a ż wszyscy trzej są p r a w d z i w y m i filozofami, d l a t e g o u k a ż d e g o z nich p r o b l e m a t y k a ta wygląda inaczej. M o ż n a to ująć w na stępujący s c h e m a t : św. G r z e g o r z z N a z j a n z u rozwija n a u k ę o Bogu; św. Bazyli Wielki zajmuje się g ł ó w n i e kosmologią i p r z y r o d o z n a w s t w e m . N a j w y b i t n i e j s z e osiągnięcia św. G r z e g o r z a z N y s s y dotyczą filozoficznej antropologii.
1. Sw. Grzegorz z Nazjanzu Ś w i ę t y G r z e g o r z z N a z j a n z u , n a z y w a n y G r z e g o r z e m T e o l o g i e m , u r o d z i ł się o k o ł o 329 r. w Arianzos koło N a z j a n z u . C h o c i a ż ojciec j e g o był b i s k u p e m N a zjanzu, to j e d n a k c h r z e s t o t r z y m a ł G r z e g o r z d o p i e r o o k o ł o 360 r. O k o l e j a c h j e go życia d o w i a d u j e m y się z w i e r s z o w a n e j autobiografii O swoim życiu . Odby wał liczne s t u d i a , najpierw w C e z a r e i P a l e s t y ń s k i e j , p o t e m w C e z a r e i K a p a d o c kiej i A l e k s a n d r i i . N a t u r a l n i e , w A l e k s a n d r i i trwała żywa p a m i ę ć O r y g e n e s a , w k t ó r e g o d z i e ł a i myśli w t a j e m n i c z y ł G r z e g o r z a D y d y m , j e g o n a u c z y c i e l w s z k o l e k a t e c h e t y c z n e j . N i c d z i w n e g o , ż e s t u d i a uczyniły G r z e g o r z a przyja c i e l e m n a u k ś w i e c k i c h , k t ó r y c h z n a c z e n i a i roli b ę d z i e z a w s z e bronił. Z A l e ksandrii u d a ł się d o A t e n i tu rozpoczęła się trwała i g ł ę b o k a przyjaźń z e św. Bazylim. R a z e m z n i m nie t y l k o o d d a w a ł się ć w i c z e n i o m a s c e t y c z n y m , ale t e ż w s p ó l n i e czytał k l a s y k ó w literatury i filozofii s t a r o ż y t n e j . W i e l k a przyjaźń łączy tu d w a b a r d z o r ó ż n e t y p y o s o b o w o ś c i : Bazyli - s t a n o w c z y i a k t y w n y , n a t o m i a s t G r z e g o r z - z a w s z e lękliwy, r o z m i ł o w a n y w k o n t e m p l a c j i , j e g o wola n i e nadąża za sprawnością i n t e l e k t u . Za n a m o w ą Bazylego obaj spędzają jakiś czas w j e g o p u s t e l n i , którą urządził sobie w p r z e p i ę k n y m miejscu nad I r y s e m . Mając 30 lat wraca św. G r z e g o r z d o N a z j a n z u , g d z i e p o m a g a zrazu s w e m u ojcu w zarządza niu diecezją, a p o j e g o śmierci s a m zostaje b i s k u p e m . W t y m czasie św. Bazyli stał się b i s k u p e m C e z a r e i . W roku 380 G r z e g o r z u d a ł się d o K o n s t a n t y n o p o l a , a b y swoją pracą p o m n i e j s z a ć t a m w p ł y w y a r i a ń s k i e . W k r ó t c e został a r c y b i s k u p e m K o n s t a n t y n o p o l a i z c a ł y m z a p a ł e m zabrał się d o dzieła. P o d o b n i e j e d n a k j a k św. J a n C h r y z o s t o m , n a p o t k a ł na w i e l k i e o p o r y ze s t r o n y m i e s z k a ń c ó w stono
131
3 0
3 1
Dzieła poetyckie stawiają Grzegorza w rzędzie najwybitniejszych pisarzy greckich późnego antyku. Miał on przy tym pełną świadomość, że jest pierwszym z pisarzy chrześcijańskich, którzy tworzą po grecku. Było to w Poncie, w pobliżu Neocezarei. Wspólnie z Bazylim Wielkim ułożyli tam Reguły dla mnichów oraz wypis z dzieł Orygenesa Filokalia.
308
Ojcowie Kościoła
licy. W k o ń c u n i e w y t r z y m a ł t a m t e j s z y c h s t o s u n k ó w , z m ę c z o n y z r e z y g n o w a ł z p e ł n i o n e j funkcji i wrócił d o N a z j a n z u . U m a r ł o k o ł o 3 9 0 r. na wsi, w z u p e ł nym zapomnieniu. Św. G r z e g o r z był p r z e d e w s z y s t k i m z n a k o m i t y m m ó w c ą i stylistą. N a w e t d o g ł ę b n i e a s c e t y c z n e życie, k t ó r e m u o d d a w a ł się w r a z z e św. B a z y l i m , n i e p o z b a w i ł o go z a m i ł o w a n i a d o słowa i s m a k u formy literackiej. Widział t u n a w e t p e w i e n s e n s filozoficzny, uważał, ż e z d a n i a m ó w i o n e l u b p i s a n e to słowa b ę d ą c e o d p r y s k a m i L o g o s u , k t ó r y im p a t r o n u j e i k t ó r y m i k i e r u j e . P o p r z e z u ż y w a n i e słów służy w i ę c S ł o w u O d w i e c z n e m u . Św. G r z e g o r z j e s t rzeczywiście z n a k o m i t y m , c z a s e m m o ż e p r z e s a d n y m mówcą. N a p i s a ł 4 5 mów, p o e m a t y d o g m a t y c z n e , w i e r s z o w a n ą autobiografię. S p o ś r ó d j e g o dzieł najważniejszych j e s t p i ę ć Mów teologicznych, k t ó r e wygłosił w 3 8 0 r. w K o n s t a n t y n o p o l u z d o b y w a j ą c tym samym miano Teologa . 1 3 2
W i a d o m o , ż e K o n s t a n t y n o p o l w o k r e s i e działalności G r z e g o r z a był t e r e n e m b a r d z o w n i k l i w e j infiltracji a r i a ń s k i e j . P a n o w a ł a n a p r ę ż o n a atmosfera, na w e t n a ulicach toczyły się spory na t e m a t d o g m a t u Trójcy Ś w i ę t e j . A b y d o b r z e zrozumieć n a u k ę Grzegorza o Bogu, trzeba koniecznie przypomnieć, choć po b i e ż n i e , istotę a r i a n i z m u . Był to prąd m y ś l o w y n a c e c h o w a n y r a c j o n a l i z m e m i n a t u r a l i z m e m , p o w s t a ł z c h ę c i zracjonalizowania religii. W e f e k c i e cała filozo fia i m e t a f i z y k a stara się tu w c h ł o n ą ć t a j e m n i c ę , n i e o d z o w n ą przy O b j a w i e n i u i d o g m a c i e . A r i a n i z m pociągał w ó w c z a s u m y s ł y nie uznające tajemnicy, dążące jedynie do wiedzy pozytywnej, jak np. Euzebiusz. Głównym przeciwnikiem G r z e g o r z a w K o n s t a n t y n o p o l u był E u n o m i u s z , w y b i t n y p r z y w ó d c a arian. N a u czał on, ż e g ł ó w n y m p r z y m i o t e m b o ż y m (istotą) j e s t n i e z r o d z o n o ś ć , którą rozu miał j a k o b r a k p r z y g o d n e g o p o c z ą t k u . J e d n ą z k o n s e k w e n c j i t e g o t w i e r d z e n i a była t e z a głosząca, iż S ł o w o j a k o s t w o r z o n e p r z e z Ojca n i e m o ż e b y ć B o g i e m , b o b r a k M u t e g o , co dla Boga i s t o t n e . Słowo j e s t w i ę c c a ł k o w i c i e n i e p o d o b n e d o Ojca (dvó[iotoc) i n i e j e s t z O j c e m w s p ó ł i s t o t n e (6|aoo\>atoc TCO 7totTpi). W tej d o k t r y n i e w y r a ż a ł się c a ł k o w i c i e n a j g ł ę b s z y s e n s a r i a n i z m u . E u n o m i u s z w s w y c h t e n d e n c j a c h racjonalistycznych idzie n a w e t dalej i B o g a - O j c a , k t ó r y rodzi S ł o w o , p o j m u j e na w z ó r p l a t o ń s k i e g o d e m i u r g a . T a k w y g l ą d a ł a a t m o s f e r a i n t e l e k t u a l n a , w k t ó r e j przyszło G r z e g o r z o w i działać. Starał się o n d o t r z e ć d o s e d n a p r o b l e m u i t y m n a j w a ż n i e j s z y m zaga d n i e n i o m p o ś w i ę c a s w e Mowy teologiczne. Z w a l c z a d y l e t a n t y z m teologiczny, na w o ł u j e d o ż y w e j wiary, ale b y n a j m n i e j n i e p o r z u c a filozofii, raczej c h o d z i m u 0 to, b y filozofia n i e s t ł u m i ł a wiary. W p i e r w s z e j Mowie teologicznej rozważa w a r u n k i , j a k i e t r z e b a s p e ł n i a ć , b y m ó c z a j m o w a ć się teologią. Są to: dojrzałość, czystość serca, s z a c u n e k i cześć dla teologii. Mowa d r u g a d o t y c z y możliwości 1 z a k r e s u , w j a k i m p o z n a j e m y Boga. Mowy trzecia, czwarta i piąta p o ś w i ę c o n e są d o g m a t o w i T r ó j c y Ś w i ę t e j . Grzegorz z Nazjanzu, Orationes, 2 7 - 3 1 .
VII. Ojcowie kapadoccy
309
W e d l e G r z e g o r z a s ł u s z n e było z d a n i e P l a t o n a (Timajos), ż e p o z n a n i e Bo ga j e s t t r u d n e . ^ P l a t o n nie miał j e d n a k racji, g d y twierdził dalej, ż e Bóg j e s t nie wyrażalny, g d y ż b y ł o b y to m o ż l i w e tylko wtedy, k i e d y Bóg b y ł b y w ogóle n i e poznawalny. Św. G r z e g o r z u w a ż a , że P l a t o n chciał w t e n s p o s ó b u k r y ć swą n i e w i e d z ę , p o n i e w a ż n i e p o z n a w a l n e nie jest istnienie b o ż e , lecz J e g o istota, natura. Grzegorz stara się sformułować d o w ó d istnienia Boga. Ogół s t w o r z e ń j a k o k o smos w s k a z u j e na s w e g o stwórcę, na tego, k t o w p r o w a d z a ład i kto u t r z y m u j e ca łość świata. P y t a j e d n a k , skąd b i e r z e się t e n ład i ta s e n s o w n o ś ć w świecie. M u s i istnieć j a k i ś b u d o w n i c z y , k t ó r y n a d a ł r z e c z o m L o g o s . N i e m o ż e b y ć t y m b u d o w n i c z y m p r z y p a d e k . Ale g d y b y ś m y n a w e t przyjęli, ż e na p o c z ą t k u był p r z y p a d e k , to pozostaje p y t a n i e , skąd b i e r z e się p o r z ą d e k w t y m p r z y p a d k o w y m u ł o ż e n i u r z e c z y G d y b y ś m y j e d n a k n a w e t z a a k c e p t o w a l i t e n fakt, to u t r z y m a n i e porząd ku w ś w i e c i e n i e m o ż e b y ć j u ż d z i e ł e m p r z y p a d k u . W t e n s p o s ó b w r e s z c i e d o c h o d z i m y d o Boga, j a k o d o p r z y c z y n y utrzymującej ład w świecie. T a k w i ę c L o gos o b e c n y w rzeczach p r o w a d z i nas d o Boga. W s w o i m d o w o d z i e w y k a z u j e G r z e g o r z j e d y n i e i s t n i e n i e d e m i u r g a , ale p o j ę c i e B o g a - S t w ó r c y t a k j u ż było za k o r z e n i o n e , ż e d o w ó d nie w y d a w a ł się konieczny. Św. Grzegorzowi n i e tyle c h o dzi o d o w ó d sensu stricto, ile raczej o w y ł o ż e n i e t a k i e g o t o k u m y ś l e n i a , który się p o t o c z n i e p r z e p r o w a d z a , rozważając p r o b l e m istnienia Boga. M ó w i l i ś m y j u ż , ż e n a t u r a , czyli istota Boga j e s t n i e p o z n a w a l n a . G r z e g o r z p y t a o p r z y c z y n ę t e g o s t a n u rzeczy i j a k o główną p r z e s z k o d ę p o d a j e naszą cie l e s n o ś ć . M o ż n a b y sądzić, ż e B ó g p r z e z zawiść i zazdrość, strzegąc d o s t ę p u d o skarbów Swego jestestwa, nie pozwala nam, byśmy G o poznawali. W rzeczywi stości i s t n i e j e z u p e ł n i e i n n a p r z y c z y n a t e g o , ż e Bóg j e s t dla nas w swej istocie n i e p o z n a w a l n y , j e s t nią c i e l e s n a n a t u r a c z ł o w i e k a . P r z e c i e ż w i e m y , ż e całe na sze p o z n a n i e j e s t n i e r o z d z i e l n i e z w i ą z a n e z w y o b r a ż e n i a m i , i to w ł a ś n i e s t a n o wi n i e p o k o n a n ą p r z e s z k o d ę w p o z n a n i u Boga. Św. G r z e g o r z p o d k r e ś l a , ż e owa n i e m o ż n o ś ć j e s t dla nas z b a w i e n n a , g d y ż Boga c e n i m y t y m b a r d z i e j , i m t r u d n i e j G o p o z n a j e m y . C h r o n i nas t e n stan rzeczy p r z e d p y c h ą L u c y f e r a , t r u d zaś, jaki o b e c n i e m u s i m y w ł o ż y ć w p o z n a w a n i e Boga, b ę d z i e p o t e m o d p o w i e d n i o n a g r o d z o n y . J e s t e ś m y w p r a w d z i e s p o k r e w n i e n i z t y m , co d u c h o w e i b o s k i e , ale Boga p r z e s ł a n i a n a m n a s z e ciało, k t ó r e g o n i g d y n i e m o ż e m y się w s w y m p o z n a w a n i u w y z b y ć . N i e j e s t to m o ż l i w e n a w e t w s t a n i e n a j w y ż s z e g o s t ł u m i e n i a zmysłów. Ciało przesłania n a m w i ę c Boga i w ogóle u n i e m o ż l i w i a p o z n a n i e t e g o , co d u c h o w e i b o s k i e . A j e d n a k nie m a innej drogi p o z n a n i a j a k tyl k o p r z e z ciało i zmysły. N i e p o s i a d a m y ż a d n y c h czysto d u c h o w y c h pojęć Boga, w o b e c t e g o , nie m o ż e m y pojąć J e g o istoty. D l a t e g o też, w t y m życiu n i k t n i g d y nie widział Boga t a k i m , j a k i m O n jest. D o s k o n a ł e w i d z e n i e Boga b ę d z i e n a s z y m u d z i a ł e m d o p i e r o w życiu przyszłym. W o b e c tych zasadniczych p r z e s z k ó d , j e d y ną drogą p o z n a n i a Boga b ę d z i e droga teologii n e g a t y w n e j . Idąc za O r y g e n e s e m p o d a j e G r z e g o r z p e w n e z a s a d y teologii apofatycznej^formułując j e i p o r z ą d k u jąc. W t y m p u n k c i e wywarł o n w p ł y w na P s e u d o - D i o n i z e g o , św. J a n a z D a m a s z k u , a w k o n s e k w e n c j i na całe ś r e d n i o w i e c z e . Św. G r z e g o r z t w i e r d z i w b r e w E p i k u r o w i , ż e B ó g n i e j e s t c i a ł e m i n i e p o s i a d a ż a d n y c h właściwości c i e l e -
310
Ojcowie Kościoła
snych. To, że Bóg nieskończenie przewyższa stworzenia, jest głównym powo d e m naszej czci dla N i e g o . W s z y s t k o , co c i e l e s n e j e s t z ł o ż o n e , a k a ż d a rzecz złożona nosi w s o b i e z a r o d k i r o z k ł a d u . Z ł o ż o n o ś ć j e s t zasadą w a l k i , w a l k a p r o w a d z i d o p o d z i a ł u , a t e n zaś d o r o z k ł a d u . O b e c n o ś ć B o g a w ś w i e c i e w y m a g a , b y n i e był O n cielesny, g d y ż j a k o ciało m u s i a ł b y b y ć z m i e s z a n y z r z e c z a m i i cał k o w i c i e p o d z i e l n y . Św. G r z e g o r z pyta, czy Bóg n i e j e s t p r z y p a d k i e m z b u d o w a n y z tzw. p i ą t e g o e l e m e n t u (ąuinta essentia). Jeżeli j e s t o n cielesny, to z a p e w n e p o d l e g a r u c h o w i , ale w t a k i m razie rodzi się n a s t ę p n e p y t a n i e , k t o go p o r u s z a . N a w i ą z u j e tu św. G r z e g o r z w y r a ź n i e d o a r y s t o t e l e j s k i e g o d o w o d u z r u c h u (ex motu). P o n i e w a ż w o g ó l e n i e b i e r z e p o d u w a g ę t r u d n o ś c i „cofania się w n i e s k o ń c z o n o ś ć " (regressus in infinitum), w i ę c j e g o z d a n i e m , m u s i m y w s p o s ó b k o n i e c z n y dojść d o n i e p o r u s z o n e g o , a w i ę c n i e c i e l e s n e g o Boga. Wszystkie nasze pozytywne twierdzenia o stworzeniach m o ż e m y odnieść w formie przeczącej d o Boga. O t r z y m u j e m y w t e n s p o s ó b cały s z e r e g pojęć n e g a t y w n y c h . O t o n i e k t ó r e z nich: n i e e i e l e s n o ś ć , n i e z r o d z o n o ś ć , n i e p r z e m i j a l n o ś ć , b r a k p o c z ą t k u . G r z e g o r z z N a z j a n z u j a k o pierwszy u s y s t e m a t y z o w a ł t e n e g a t y w n e pojęcia o B o g u . T a k n a p r a w d ę nic n a m o n e n i e m ó w i ą o istocie b o ż e j . P o d o b n i e i pojęcia p o z y t y w n e , k t ó r e c z e r p i e m y ze świata s t w o r z e ń i p r z y p i s u j e m y j e Stwórcy, j a k n p . d u c h , ogień, światło, r o z u m , n i e w i e l e wnoszą n o w e g o d o p r o c e s u p o z n a n i a Boga. W s z y s t k i e o w e pojęcia są tylko w y t w o r a m i l u d z k i c h u m y s ł ó w i n i e są w s t a n i e wyrazić t e g o , c z y m j e s t Bóg. G r z e g o r z t w i e r d z i , ż e cie lesność n i e m o ż e b y ć n i g d y całkowicie w y e l i m i n o w a n a z naszych p o j ę ć i to wła ś n i e z a s a d n i c z o u n i e m o ż l i w i a n a m właściwe r o z u m i e n i e Boga. T e o l o g n i e for m u ł u j e z a g a d n i e n i a analogii, ale ta t e m a t y k a j e s t m u b a r d z o bliska. M a g ł ę b o k o z a k o r z e n i o n e p o c z u c i e t a j e m n i c y i z a w s z e z a t r z y m u j e się p r z e d jej p r o g i e m , przeciwstawiając się a r i a ń s k i e m u racjonalizmowi. B ó g b o w i e m , w m i a r ę j a k G o p o z n a j e m y , o d d a l a się od nas i swą niepojętością pociąga k u sobie t y c h , k t ó r z y G o miłują. J e ż e l i d ą ż y m y d o Boga to m u s i m y j e d n a k coś o N i m w i e d z i e ć . B ó g to p r z e d e w s z y s t k i m b y t n i e s k o ń c z o n y . J e s t wielką zasługą Grzegorza, ż e t a k sil n i e p o d k r e ś l a i m i ę Boga j a k o b y t u . P r z e c i e ż Bóg o d k r y ł M o j ż e s z o w i s w e i m i ę : „ t e n , k t ó r y j e s t " , z a t e m o b e j m u j e O n całe i s t n i e n i e / I n a c z e j m ó w i ą c Bóg jest, a n i e posiada i s t n i e n i e , ś w . G r z e g o r z opisuje w i ę c Boga j a k o n i e o g r a n i c z o n y o c e an substancji i to w ł a ś n i e o k r e ś l e n i e p r z e j m i e i s p o p u l a r y z u j e św. J a n z D a m a szku. W Mowie 3 8 . c z y t a m y t e n b a r d z o często c y t o w a n y fragment: A l b o w i e m całe b y t o w a n i e s k u p i ł w s o b i e i p o s i a d a j e b e z p o c z ą t k u i b e z końca, jak jakieś niezmierzone i nieograniczone morze bytu, przekracza jące w s z e l k i e p o j ę c i e czasu i natury.
Oi 6v xi 7teXxxyoc oiiaiac araipov Kai dópiatov, rcaaav a)7tepeKTci7ttcov evvoiav Kai %póvo\) Kai (ptiaecoc . 133
Ibidem, 38, 7, przekł. T. Sinko i J. Sajdak, s. 418; por. Jan z Damaszku, Defide orthodoxa, I, 9: „ D e u m (...) est vel a theaste (id est considerare) universa: nulla e n i m e u m latent, i m m o omnium est considerare".
VII. Ojcowie kapadoccy
311
B ó g j e s t n i e z m i e r z o n y i j a k o taki stoi p o n a d wszelką granicą czasu i p r z e s t r z e n i . G r z e g o r z b a r d z o j a s n o m ó w i , ż e Bóg istnieje poza c z a s e m , co oznacza, że n i e był i n i e b ę d z i e , lecz z a w s z e j e s t . T o w ł a ś n i e znaczy, ż e B ó g j e s t w i e c z nością: W i e c z n o ś c i , która n i e j e s t ani r u c h e m ż a d n y m , ani b i e g i e m słońca, n i e da się p o d z i e l i ć ani z m i e r z y ć t a k j a k w ł a ś n i e d z i e l i m y czas. Tóv aicova ^ap(5dvopev, xb [if\ K u r p t ę i t v i pr|5e r\kiox> (popa pept2;óp£Vov 134 K a i p£xpo\)pevov, bamp xpóvoc . Nasze istnienie jest zupełnie inne, jest ono płynne i mierzymy je ruchem s ł o ń c a . T D u c h y c z y s t e t a k ż e istnieją w czasie, n a t u r a l n i e w i n n y m od n a s z e g o . J e s t to w i e c z n o ś ć ( d i 8 t a ) , s c h o l a s t y c z n e aevum. O t ó ż Bóg w y k r a c z a n i e t y l k o p o n a d n a s z czas, ale i p o n a d aevum. W t y m p r z e c i w s t a w i e n i u w i e c z n o ś c i b o ż e j n a s z e m u czasowi i aevum d u c h ó w c z y s t y c h , zaznacza się w y r a ź n i e p o s t ę p myśli św. G r z e g o r z a w s t o s u n k u d o O r y g e n e s a . J e s t to z n ó w w i e l k a zasługa G r z e g o rza T e o l o g a . C h o c i a ż n i e był o n w i e l k i m filozofem i n i e d o r ó w n y w a ł O r y g e n e sowi, to j e d n a k n i e był t y l k o r e t o r e m z a j m u j ą c y m się z a g a d n i e n i a m i filozofii. M o ż n a go z p e w n o ś c i ą u z n a ć za myśliciela p r z e c i ę t n e g o , ale t r z e b a k o n i e c z n i e przyznać, że dochodził do bardzo odkrywczych sformułowań i w y b i t n i e przy czynił się d o u s t a l e n i a t e r m i n o l o g i i . W y w a r ł o n b e z p o ś r e d n i i n a m a c a l n y w p ł y w na J a n a D a m a s c e ń s k i e g o , znał go i p o d z i w i a ł św. A u g u s t y n , a t a k ż e w i e l e z e ń zaczerpnął Pseudo-Dionizy.
2. Św. Bazyli Wielki D r u g ą postacią należącą d o „wielkiej trójki" O j c ó w k a p a d o c k i c h był św. Bazyli W i e l k i . P o c h o d z i ł o n z licznej, chrześcijańskiej r o d z i n y o w i e l k i c h tradycjach świętości i m ę c z e ń s t w a . B a b k a j e g o , M a k r y n a , słuchała n a u k św. G r z e g o r z a C u dotwórcy, inni p r z o d k o w i e oddali s w e życie za wiarę. Św. Bazyli urodził się około 330 r. w C e z a r e i K a p a d o c k i e j , g d z i e j e g o ojciec był r e t o r e m . T a m też, w j e g o s z k o l e r e t o r s k i e j , p o b i e r a ł Bazyli s w e p i e r w s z e n a u k i , k t ó r e k o n t y n u o w a ł w K o n s t a n t y n o p o l u . N a s t ę p n i e s t u d i o w a ł w A t e n a c h filozofię oraz niższą i w y ż szą m e d y c y n ę . W czasie s w y c h s t u d i ó w zaprzyjaźnił się na całe ż y c i e z G r z e g o r z e m z N a z j a n z u . D o p i e r o p o p o w r o c i e d o C e z a r e i ochrzcił się i rozpoczął rea lizację s w y c h d a w n y c h p r a g n i e ń . U d a ł się z a t e m d o Syrii, E g i p t u i P a l e s t y n y , a b y o d w i e d z i ć licznych t a m p u s t e l n i k ó w . Mając z a w s z e w y r a ź n i e p r a k t y c z n e zacięcie, założył p o p o w r o c i e w s p ó l n o t ę a n a c h o r e t ó w n a d I r y s e m . Z a m i e s z k a ł t a m w r a z z G r z e g o r z e m i obaj napisali d w i e s ł y n n e r e g u ł y z a k o n n e - mniejszą i w i ę k s z ą . Reguły dla mnichów stały się p o d s t a w ą działalności z a k o n n e j w s z y s t -
Grzegorz z Nazjanzu, Oratio, 29, 3, przekł. T. Sinko i J. Sajdak, s. 314.
Ojcowie Kościoła
312
kich m n i c h ó w Kościoła W s c h o d n i e g o . S u r o w e , ale z a c i s z n e i p i ę k n e życie w p u s t e l n i n a d I r y s e m n i e m o g ł o j e d n a k trwać d ł u g o . Bazyli m u s i a ł w r a c a ć d o C e z a r e i , g d z i e E u z e b i u s z wyświęcił go na b i s k u p a . W 3 7 0 r. Bazyli został j e g o następcą. S t a n o w i s k o to piastował d o k o ń c a s w e g o życia, k t ó r e poświęcił w a l c e o u t r w a l e n i e o r t o d o k s j i . Walka ta była b a r d z o c i ę ż k a i w y d a j e się, ż e Bazyli w chwili swej ś m i e r c i w 379 r., stał w obliczu i d e o w e j k l ę s k i . T r i u m f j e g o m y śli i c z y n ó w zaczął się d o p i e r o w całej p e ł n i p o śmierci. W t e d y to o t r z y m a ł przy d o m e k „ W i e l k i " j a k o j e d e n z n a j w y b i t n i e j s z y c h filarów ortodoksji. N a j w a ż n i e j szą walką, którą toczył Bazyli ( p o d o b n i e j a k i G r z e g o r z ) , był „ b ó j " z E u n o m i u s z e m , p r z y w ó d c ą arian. P i s z e w i ę c Bazyli r o z p r a w ę Przeciwko Eunomwszowi {Adversus Eunomium). Z a r z u c a m u w t y m t r a k t a c i e , ż e w o k r e ś l a n i u istoty Boga w y c h o d z i od J e g o n i e z r o d z o n o ś c i . U w a ż a tę właściwość za w t ó r n ą w s t o s u n k u d o b y t u , k t ó r y w B o g u stanowi to, co najistotniejsze. T r z e b a w i ę c wyjść od p o jęcia b y t u i w t e d y m o ż e m y dojść b e z p o p a d a n i a w s p r z e c z n o ś ć d o pojęcia w s p ó ł i s t o t n o ś c i o s ó b b o s k i c h , co s t a n o w i ł o n a j w i ę k s z y k a m i e ń o b r a z y dla arian. J e s t t e ż św. Bazyli a u t o r e m c i e k a w e j rozprawki noszącej t y t u ł Mowa do młodzieńców, jaki mogę odnieść pożytek z czytania książek pogańskich (Ilpóc xo\x; yeouc). W p i ś m i e t y m Bazyli o d n o s i się p o z y t y w n i e d o literatury s t a r o ż y t n e j . T w i e r d z i , ż e p r z y k ł a d y s t a r o ż y t n e są g o d n e n a ś l a d o w a n i a , b y l e b y robić to w d u c h u c h r z e ś c i j a ń s k i m . Zresztą s a m Bazyli realizuje swoje zasady i p i s z e roz p r a w ę , w k t ó r e j c z e r p i e p e ł n ą garścią z z a s o b ó w mitologii, ale u j m u j e cały m a teriał c a ł k o w i c i e p o c h r z e ś c i j a ń s k u . N a t u r a l n i e , Mowa s t a n i e się „deklaracją p r o g r a m o w ą " c h r z e ś c i j a ń s k i c h h u m a n i s t ó w XIV i XV w i e k u . Filozoficznie naj c i e k a w s z y m p i s m e m Bazylego są h o m i l i e , a zwłaszcza d z i e w i ę ć Homilii o sześciu dniach stworzenia {In Hexaemeron). T a e g z e g e z a o p o w i e ś c i o sześciu d n i a c h stworzenia jest zarazem przedstawieniem ówczesnych poglądów przyrodni czych. Bazyli czyni tu b a r d z o ważną rzecz, p o raz p i e r w s z y stara się u z g o d n i ć p r a w d y wiary z t e z a m i ó w c z e s n e g o p r z y r o d o z n a w s t w a . P r a c u j e t a k ż e nad u ś c i ś l e n i e m t e r m i n o l o g i i t r y n i t a r n e j . J a k o p i e r w s z y w y r a ź n i e zastrzegł u ż y c i e pojęcia j e d n e j substancji (plot o\)ata) i-trzech h i p o staz (tpelc \ ) 7 t o a x d a e i c ) w y ł ą c z n i e w o d n i e s i e n i u d o Boga. S ł o w o h i p o s t a z a ro z u m i e j a k o o s o b ę , i n d y w i d u u m posiadające o d d z i e l n e właściwości (i8ióxr|Tec). Bazyli s t w i e r d z a n i e d o s k o n a ł o ś ć rozwiązań filozofii g r e c k i e j , a d o k ł a d n i e filozofów j o ń s k i c h i D e m o k r y t a , którzy j a k o p o c z ą t e k i s t n i e n i a świata p r z y j m u ją z a s a d ę b e z r o z u m n ą . Najważniejszą myślą Bazylego j e s t t w i e r d z e n i e , ż e s a m boski akt stwórczy jest pozaczasowyJMie będąc czasowy ustanawia on początek czasu, w k t ó r y m d o k o n u j e się s t w o r z e n i e . T y l k o Bóg n i e m a p o c z ą t k u w czasie, p o z a N i m w s z y s t k o m a swój p o c z ą t e k . N i e p o w i n n a nas tu w p r o w a d z a ć w błąd r e g u l a r n o ś ć g w i e z d n y c h obiegów. R u c h y ciał n i e b i e s k i c h zostały u s t a n o w i o n e p r z e z Boga, a w i ę c miały swój p o c z ą t e k i b ę d ą miały k o n i e c . C z a s rozpoczął się w r a z z e ś w i a t e m c i e l e s n y m . Z a n i m p o w s t a ł świat widzialny, materialny, był tyl k o s a m świat d u c h ó w , k t ó r y j e s t p o n a d c z a s o w y (\)7t£pxpovoc) i w i e c z n y (diSioc). Świat, w k t ó r y m m y b y t u j e m y , j e s t u s t a w i c z n i e w r u c h u , w s z y s t k o j e s t w n i m p ł y n n e i p o d l e g ł e z m i a n o m . Bazyli p o d d a j e ostrej k r y t y c e s t a r o ż y t n e p o j ę c i e
VII. Ojcowie kapadoccy
313
m a t e r i i . D o t y k a tu j e d n e g o z najbardziej drażliwych p u n k t ó w m i ę d z y chrześci j a ń s t w e m a myślą p o g a ń s k ą . T w i e r d z i , ż e g d y b y m a t e r i a była n i e s t w o r z o n a i o d w i e c z n i e g o t o w a , to b y ł a b y o n a właściwie B o g i e m i c z y m ś , co b y ogranicza ło w s z e c h m o c boską (idzie w tych m y ś l a c h Bazyli za O r y g e n e s e m ) . Z d a n i e m B a z y l e g o G r e c y p o p e ł n i a l i błąd a n t r o p o m o r f i z m u i przerzucali n ę d z n e pojęcia z a c z e r p n i ę t e z e świata l u d z k i e j twórczości ( c z ł o w i e k w d z i e l e t w o r z e n i a p o t r z e b u j e g o t o w e g o t w o r z y w a ) na twórczość Boga. P o j ę c i e materii p i e r w s z e j j e s t n i e tylko z b y t e c z n e , ale n i e m o ż l i w e , b e z s e n s o w n e i ś m i e s z n e . N i e m o ż e b y ć m a t e ria p i e r w s z a „ c z y m ś " , b o w s z e l k i e „ c o ś " m u s i m i e ć n a t u r ę i właściwości. T u p r z e p r o w a d z a Bazyli analizę przypominającą b a r d z o t o k myśli Kartezjusza l u b C o n d i l l a c a i p o k a z u j e , że odrzucając od c z e g o ś j e g o właściwości d o c h o d z i się w r e s z c i e d o nicości. Bazyli w y s t ę p u j e w swoich w y w o d a c h n i e tyle p r z e c i w arys t o t e l e j s k i e m u pojęciu m a t e r i i p i e r w s z e j , ile p r z e c i w p l a t o ń s k i e m u p i e r w o t n e m u c h a o s o w i . S p r z e c z n y j e s t dla Bazylego p r z e d m i o t , b ę d ą c y p o d m i o t e m , a za r a z e m n i e b ę d ą c y „ c z y m ś " j a k o a b s o l u t n i e nieokreślony. Z d a n i e m B a z y l e g o „ g m a c h świata" j e s t z b u d o w a n y z c z t e r e c h e l e m e n tów. O d r z u c a o n a r y s t o t e l e s o w s k i e p o j ę c i e piątego e l e m e n t u i t w i e r d z i , ż e s k l e p i e n i e n i e b i e s k i e u t w o r z o n e j e s t z substancji p o w i e t r z n e j i o g n i s t e j . N a d s k l e p i e n i e m znajdują się s ł y n n e „ w o d y g ó r n e " , n a d m i a r tych w ó d j e s t s p a l a n y p r z e z eter, a s a m o s k l e p i e n i e ( f i r m a m e n t ) s p e ł n i a z a d a n i e j a k g d y b y filtra dla o w y c h „ g ó r n y c h w ó d " . P r z e z t e n filtr przedostają się o p a d y i c h m u r y , o n e to ła godzą żar e t e r u . P o d s k l e p i e n i e m n i e b i e s k i m znajdują się trzy e l e m e n t y : p o w i e t r z e , w o d a i z i e m i a . N a p o c z ą t k u w s z y s t k i e e l e m e n t y były z e sobą z m i e s z a n e , ale "każdy z nich m a swój locus naturalis (Arystoteles) i o w y m n a t u r a l n y m m i e j s c e m o g n i a j e s t strefa p o w y ż e j s k l e p i e n i a . P i e r w s z e zostały s t w o r z o n e e l e m e n t y , ale p o nich n i e p o w s t a ł y źródła światła, lecz s a m o światło. J e s t to dla nas t r u d n e d o pojęcia, n i e z a p o m i n a j m y j e d n a k , że myśl ó w c z e s n a , a p o t e m śre d n i o w i e c z n a , p o j m o w a ł a światło j a k o o d r ę b n ą , czystą s u b s t a n c j ę . T ę n a u k ę 0 s u b s t a n c j i światła przejęła szkoła o k s f o r d z k a i o n a w p ł y n ę ł a b a r d z o silnie na ś r e d n i o w i e c z n ą „ m e t a f i z y k ę (fizykę) światła". U w a ż a w i ę c Bazyli, że całą p r z e s t r z e ń p o w i e t r z a p r z e n i k a s u b s t a n c j a światła, która z u p e ł n i e n i e m u s i b y ć zwią z a n a z e ź r ó d ł e m światła. J e ż e l i światło s p e ł n i a t a k p o w s z e c h n ą i p o d s t a w o w ą rolę w b u d o w i e świata m a t e r i a l n e g o , to zaraz p o n i m w y m i e n i ć n a l e ż y e l e m e n ty. J e s t w a ż n e , ż e z n a u k ą o e l e m e n t a c h łączy się tutaj teoria p r z e c i w i e ń s t w , mająca o d w i e c z n e k o r z e n i e w myśli g r e c k i e j ( n p . H e r a k l i t , E m p e d o k l e s , s z k o ły l e k a r s k i e ) . K a ż d e m u e l e m e n t o w i o d p o w i a d a j ą p e w n e w ł a ś c i w o ś c i , i tak: ogniowi - ciepłota i suchość, powietrzu - ciepłota i wilgotność, wodzie - zim n o i w i l g o t n o ś ć , z i e m i - z i m n o i s u c h o ś ć . E l e m e n t y łączą się z e sobą w n i e z l i c z o n e k o m b i n a c j e , ale z a w s z e t y l k o p o p r z e z p o s i a d a n i e j e d n a k o w y c h w ł a ś c i wości, k t ó r e zresztą tworzą z a m k n i ę t y krąg. Bazyli zwraca u w a g ę , ż e na z i e m i e l e m e n t y n i e w y s t ę p u j ą w czystej postaci, lecz z a w s z e są j u ż z m i e s z a n e . T o , co o b s e r w u j e m y j a k o o g i e ń l u b w o d ę , to j u ż b y n a j m n i e j n i e j e s t c z y s t y o g i e ń 1 czysta w o d a , lecz m i e s z a n i n a , i to m i e s z a n i n a w s z y s t k i c h e l e m e n t ó w . W s z y s t k i e w i ę c e l e m e n t y mieszają się z e sobą i układają w s z e r e g i , stąd w ł a ś c i w a
314
Ojcowie Kościoła
j e s t n a d a w a n a i m n a z w a ' s z e r e g i ' (GT0i%£ia). Bazyli o m a w i a ś w i a t o r g a n i z m ó w , czyli j e s t e s t w w y p o s a ż o n y c h w narządy. O r g a n i z m y z b u d o w a n e są z e w s z y s t k i c h e l e m e n t ó w , a rozpadają się na trzy k r ó l e s t w a : r o ś l i n n e , z w i e r z ę c e i l u d z k i e . J e s t b a r d z o z n a m i e n n e , ż e w o p i s y w a n i u roślin Bazyli s p e ł n i a rolę p o d o b n ą d o t e j , k t ó r a p r z y p a d n i e p ó ź n i e j św. A l b e r t o w i . Z r y w a o n z d o t y c h czasowym m o r a l i z m e m i a l e g o r y z m e m opisów przyrodniczych w typie słyn nego, z a p e w n e pochodzącego z Aleksandrii traktatu alegoryczno-przyrod n i c z e g o . Był o n b a r d z o r o z p o w s z e c h n i o n y w w i e k a c h ś r e d n i c h p o d nazwą Physiologus. W b r e w t e o r i o m p e r y p a t e t y c k i m Bazyli p o d k r e ś l a , ż e p r z y c z y n ą w z r o s t u roślin j e s t z i e m i a , a n i e s ł o ń c e , p o n i e w a ż to z i e m i a u m o ż l i w i a rozwi j a n i e się n a s i o n . D o p i e r o z w i e r z ę t a mają z d o l n o ś ć o d b i e r a n i a w r a ż e ń . Z w i e r z ę t a p o s i a d a ją w e w n ę t r z n e c i e p ł o , spaliłoby j e o n o g d y b y n i e o d d e c h , k t ó r y to c i e p ł o o z i ę bia. M o ż n a p r z y p u s z c z a ć , ż e i m to c i e p ł o i n t e n s y w n i e j s z e , t y m z w i e r z ę d o s k o nalsze. Mają o n e d u s z ę , która s k ł a d a się z e l e m e n t u z i e m i , swoją s i e d z i b ę m a w e krwi i r a z e m z krwią u c h o d z i z u m i e r a j ą c e g o zwierzęcia. Brak z w i e r z ę t o m r o z u m u , ale za to dziedziczą i n s t y n k t , d z i ę k i k t ó r e m u n p . p i e s m o ż e w p e w n y m z a k r e s i e w n i o s k o w a ć (późniejsza ratio particularis): G d y p i e s tropi z w i e r z y n ę i trafia na różne ścieżki, przebiegając k o l e j n o b i e g n ą c e n i m i ślady - to t a k p o s t ę p u j ą c w y p o w i a d a t y l k o sylogizm: ' Z w i e r z y n a zwróciła się b ą d ź w t ę , b ą d ź w tamtą, b ą d ź w trzecią j e s z c z e s t r o n ę ; ale ani w t ę , ani w t a m t ą s t r o n ę nie p o b i e g ł a , w o b e c t e g o m u s i a ł a o b r a ć trzecią t r a s ę ' . P o o d r z u c e n i u t e g o , co n i e w ł a ś c i w e , znajduje rozwią z a n i e w ł a ś c i w e . C z e g ó ż w i ę c e j dokonują ci, k t ó r z y p i l n i e ślęczą n a d m a t e m a t y c z n y m i z a d a n i a m i , rysując linie w p i a s k u i z t r z e c h możliwości, odrzucając d w i e znajdują p r a w d ę w trzeciej? Tó ydp
K\)COV
ixvoc
TO\)
Gipoii)
5iepe\)vcópevoc, £7t£i8dv etipria-oTÓ
TCO^D-
TpÓTCCOC G%lCÓ|l£VOV,TOC£KaGTa%0l) (pepOWOCC EKTpOTtdc £7t£A,0CDV (10V0V0xf|v GDAA,oyiaTiKf|v cpcovf|v dcpir|ai 8t aw 7tpdoo£i. H
xfiv8£, cpr|aiv, £Tpd7tT| TÓ 0£plOV, f| f| £7ti TÓ8£ TÓ |l£pOC. 'AAM [lf\V 0\)T£ TTlv8£, ot)T£ Tf)v8£ A£i7tó|i£vóv £GTI TT|5£ coppf|Gcoai OCÓTÓ. K a i oi)Toc TT) dvaip£Gai T(OV £l)pi(JK£l TÓ d?lT|0£C. T l 7t£plGGÓT£p0V 7t0l0\XJlV 01 EKl Tcov 5iaypappdTcov G£pva>c Ka0£Cóp£Voi, Kai Tr\v KÓVIV KaTaxapdaaovr£c, Tpicov 7tpordG£0)v dvaipoi)VT£c Tac 8i>o, Kai £v TT| X£ino\\źvr\ TÓ ólz-
TT1V8£,
\|/£U8C0V
135
0£C £^£DpiGK0VT£C . Z a d a n i e m Bazylego, k t ó r y s e n s s w e g o życia widział w k o d y f i k o w a n i u ży cia m o n a s t y c z n e g o , n i e było rozwijanie n a u k p r z y r o d n i c z y c h . D u ż e z n a c z e n i e j e g o p i s m w y n i k a p r z e d e w s z y s t k i m z t e g o , ż e w p ł y n ę ł y o n e wyzwalająco na s t o s u n e k myśli chrześcijańskiej d o p r z y r o d o z n a w s t w a . G ł ę b o k i m p r z e k o n a n i e m B a z y l e g o była teza, ż e fizyka n i c z y m n i e grozi t r e ś c i o m wiary, a wiara rho-
Bazyli Wielki, In Hexaemeron, IX, 4, 197C.
VII. Ojcowie Kapadoccy
315
że d o s t a r c z y ć fizyce w i e l u c e n n y c h p o m o c y . Z j e g o p i s m p r z e b i j a poza t y m w i e l k a m i ł o ś ć d o p r z y r o d y co m o ż e p o ś w i a d c z y ć w s p a n i a ł y o p i s p u s t e l n i n a d I r y s e m . J a k o silna i n d y w i d u a l n o ś ć , w y w a r ł św. Bazyli w i e l k i w p ł y w na s w e g o m ł o d s z e g o b r a t a św. G r z e g o r z a z Nyssy.
3. Sw. Grzegorz z Nyssy G r z e g o r z z N y s s y u r o d z i ł się o k o ł o 3 3 5 r. w C e z a r e i K a p a d o c k i e j . S w o j e w y k s z t a ł c e n i e z a w d z i ę c z a ł w ł a ś n i e e n e r g i i B a z y l e g o . Z r a z u został r e t o r e m , ale pociągała go n a p r a w d ę s p e k u l a c j a i ż y c i e a s c e t y c z n o - d u c h o w e . W k r ó t c e t e ż p o ś w i ę c i ł się życiu k o n t e m p l a t y w n e m u i r a z e m ze swą m a t k ą i siostrą w i ó d ł ż y c i e w o d o s o b n i e n i u k o ł o N e o c e z a r e i . Był o n r ó w n i e ż , j a k i Bazyli, p r z y j a c i e lem Grzegorza z Nazjanzu, z usposobienia trochę do niego podobny. Studio wał b a r d z o d u ż o , zwłaszcza P l a t o n a , w z o r e m był d l a ń O r y g e n e s , k t ó r e g o p r a gnął n a ś l a d o w a ć , ale i p o p r a w i ć ( u z g o d n i ć z o r t o d o k s j ą ) . Z t r z e c h O j c ó w k a p a d o c k i c h , G r z e g o r z z N y s s y j e s t n a j w y b i t n i e j s z y p o d w z g l ę d e m filozoficznym, ale w d z i a ł a l n o ś c i p r a k t y c z n e j był z u p e ł n i e n i e z a r a d n y . Bazyli zaś wciąż n a k ł a niał b r a t a d o życia p r a k t y c z n e g o , w k t ó r y m j e d n a k objawiała się j e g o n a i w n o ś ć . W r o k u 3 7 1 Bazyli w y ś w i ę c i ł G r z e g o r z a na b i s k u p a N y s s y . W s k u t e k in tryg a r i a ń s k i c h s y n o d z w o ł a n y w N y s s i e w 3 7 6 r. zatwierdził d e p o z y c j ę G r z e g o rza z u r z ę d u b i s k u p a , ale p o śmierci cesarza W a l e n s a wrócił o n t r i u m f a l n i e na swą stolicę w r o k u 3 7 8 . W 381 r. u c z e s t n i c z y ł w II S o b o r z e K o n s t a n t y n o p o l i t a ń s k i m , z m a r ł w r o k u 394.
W i e l k i e walory i n t e l e k t u a l n e G r z e g o r z a przejawiają się w j e g o licznych p i s m a c h . N a j w a ż n i e j s z e z n i c h to Nauka katechetyczna (Aóyoc K(XTr|%r|TtKÓc ó peydc) s t a n o w i ą c e p r a w i e k o m p l e t n y w y k ł a d n a u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . W y ł o ż o n e są tu z a s a d y wiary s p e c j a l n i e dla k a t e c h u m e n ó w i p o d a n e w s k a z ó w k i do n a w r a c a nia p o g a n . N a u k a o B o g u , o W c i e l e n i u , o O d k u p i e n i u i s a k r a m e n t a c h p o d a n a j e s t s t y l e m c i ę ż k i m i „filozoficznym". P r z y t y m w interpretacji Pisma Świętego stosuje G r z e g o r z b a r d z o s w o b o d n y a l e g o r y z m idąc t y m s a m y m za p r z y k ł a d e m O r y g e n e s a . A u t o r s t w a G r z e g o r z a j e s t r ó w n i e ż wyjaśnianie Hexaemeronu św. Ba z y l e g o (Explicatio apologetica in Hexaemeron) oraz s ł y n n e w w i e k a c h ś r e d n i c h doń z a k o ń c z e n i e , czyli O stworzeniu człowieka (De hominis opificio - l l e p i KCCTOCOK£\)f|C av0po)7iov), k t ó r e zawiera w y k ł a d antropologii filozoficznej. D o tej d z i e d z i n y z a g a d n i e ń n a l e ż y t e ż dialog G r z e g o r z a z j e g o siostrą M a k r y n ą o d u s z y i o n i e ś m i e r t e l n o ś c i 0 duszy i zmartwychwstaniu (llepi \f\y %f]aKat dvaaT(XToecoc, ó ?ieyópevoc A,óyoc i d MocKpiva). Św. G r z e g o r z p r o w a d z i t e n dialog z e swą umierającą siostrą, j u ż p o ś m i e r c i s w e g o b r a t a B a z y l e g o . Sio stra p o c i e s z a go myślą o n i e ś m i e r t e l n o ś c i i o z m a r t w y c h w s t a n i u ; d o p e w n e g o s t o p n i a w z o r e m j e s t tu p l a t o ń s k i Fedon.
316
Ojcowie Kościoła
Z licznych m n i e j s z y c h p i s m t r z e b a w y m i e n i ć : 0 dziewictwie (Ilepi rcocpGeg d z i e G r z e g o r z w y c h o d z ą c z zasad swej antropologii, u z a s a d n i a w a ż n o ś ć s t a n u d z i e w i c t w a , Komentarz d o Pieśni nad pieśniami oraz h o m i l i e d o o ś m i u b ł o gosławieństw, k t ó r e wywarły w p ł y w na m i s t y k ę ś r e d n i o w i e c z n ą , a s p e c j a l n i e na św. B e r n a r d a , Żywot Mojżesza (De vita Moysis) p o r ó w n u j ą c y e t a p y życia M o j ż e sza d o s t o p n i m i s t y c z n e g o w z n o s z e n i a się duszy.
viac),
G r z e g o r z d o b r z e o r i e n t o w a ł się w p r o b l e m a t y c e filozoficznej i c h o ć n i e stworzył całościowej syntezy, to j e d n a k miał ś w i a d o m o ś ć o g r o m n e j roli, jaką w k a ż d e j p r a w d z i w e j filozofii b y t u o d g r y w a teoria c z ł o w i e k a . A n t r o p o l o g i a filo zoficzna j e s t w i ę c rzeczywiście g ł ó w n y m z r ę b e m rozważań św. G r z e g o r z a , przy c z y m w i e l e u r o k u d o d a j e jej ż y w o ś ć w y k ł a d u . N a w s z e c h ś w i a t j a k o całość skła da się świat d u c h o w y i cielesny. M i ę d z y t y m i ś w i a t a m i zachodzą t a k w i e l k i e p r z e c i w i e ń s t w a , ż e rozpościera się m i ę d z y n i m i o g r o m n a o t c h ł a ń . G d y b y j e d n a k p r z e p a ś ć ta była n i e p r z e k r a c z a l n a , n i e b y ł o b y j e d n o ś c i świata, d l a t e g o czło w i e k p e ł n i ą c y rolę p o m o s t u m i ę d z y d w o m a sferami j e s t g w a r a n t e m j e d n o ś c i w s z e c h ś w i a t a . C z ł o w i e k w i ę c dla G r z e g o r z a z N y s s y j e s t ł ą c z n i k i e m n a t u r y i Boga. W w i d z i a l n y m świecie, w k t ó r y m c z ł o w i e k j e s t t w o r e m n a j d o s k o n a l s z y m , w y s t ę p u j ą liczne s t o p n i e j e s t e s t w : najniższy s t o p i e ń stanowią n i e o ż y w i o n e b y t y c i e l e s n e , p o z b a w i o n e siły ż y w o t n e j Comicfi £vepyeux. T e najniższe s t w o rzenia są p o d s t a w ą dla j e s t e s t w w y ż s z y c h , w ogóle k a ż d y niższy s t o p i e ń j e s t f u n d a m e n t e m dla w y ż s z e g o . W y ż s z y s t o p i e ń stanowią rośliny posiadające siłę żywotną, k t ó r e j e d n a k n i e doznają w r a ż e ń i chociaż mają d u s z ę , to j e s t o n a n i e d o s k o n a ł a ; na n a s t ę p n y m s t o p n i u znajdują się z w i e r z ę t a , k t ó r e są z d o l n e d o r u c h u i o d c z u w a n i a d o z n a ń ; n a j w y ż s z y m zaś j e s t e s t w e m , k t ó r e u r z e c z y w i s t n i a życie w ciele, j e s t czło w i e k , posiadający r o z u m n ą n a t u r ę . W c z ł o w i e k u zespalają się i j e d n o c z ą w s z y s t k i e niższe s t o p n i e b y t o w a n i a , j e s t w n i m k a ż d y t y p życia: P r z e t o c z ł o w i e k został s t w o r z o n y na k o ń c u p o roślinach i z w i e r z ę t a c h , g d y n a t u r a k o n s e k w e n t n i e p o s t ę p o w a ł a jakąś drogą k u d o s k o n a ł o ś c i . A l b o w i e m ta żyjąca istota r o z u m n a , którą j e s t c z ł o w i e k , j e s t m i e s z a n i n ą w s z y s t k i c h rodzajów d u s z . Aid T O W O T£A,£DTCXIOC |i£xd xd p^aaarfipaTa
Kai Pora KaT£aK£i)da0r|
Ó dv0pCO7COC, Ó8cp TlVl 7CpÓC TÓ T £ ^ 1 0 V dKOA,Ol)0COC TtpOlOlKJTlC T^C 0l)G£G)C Aid 7tdar|c ydp I5£dc xcov IJ/D%COV KaxaKipvdTai T Ó A,oyiKÓv T O U T O CCDOV Ó 136
dv0pco7toc . G r z e g o r z zdaje sobie s p r a w ę z t e g o , ż e p y t a n i e o s p o s ó b z e s p o l e n i a d u szy z c i a ł e m n a l e ż y d o n a j t r u d n i e j s z y c h . T e g o z a g a d n i e n i a n i e da się c a ł k o w i -
Grzegorz z Nyssy, De hominis opificio, VIII, przekł. T. Sinko, s. 28.
VII. Ojcowie kapadoccy
317
cie w y t ł u m a c z y ć , ale m o ż e m y n i e c o rozjaśnić t e n p r o b l e m . D u s z ę
określa
G r z e g o r z p o a r y s t o t e l e s o w s k u j a k o z a s a d ę ożywiającą ciało, ale definicja d u s z y nie brzmi już w p e r y p a t e t y c k i m duchu: D u s z a to s t w o r z o n a , żywa i r o z u m n a s u b s t a n c j a udzielająca o r g a n i c z n e m u i z d o l n e m u d o d o z n a ń ciału siły życiowej i d o z n a n i o w e j . K
ł'v%r\ e a x t v o \ x ń a yewtycn, o w i e c Ccoaa, voepd o c ó p a n ópyavtKu) K a i aia0r|TtK(p 8\)vapiv %coxtKfiv K a i TCDV aia6rp:cDv . 137
J e s t b a r d z o z n a m i e n n e , ż e r o z u m n o ś ć n a l e ż y d o d u s z y (za t a k i m p o s t a w i e n i e m s p r a w y o p o w i e się p ó ź n i e j r ó w n i e ż św. T o m a s z ) . U G r z e g o r z a e z ę ś ć r o z u m n a d u s z y n i e j e s t c z y m ś o d r ę b n y m o d całości istoty c z ł o w i e k a , a c z ę ś ć w e g e t a t y w n a , z m y s ł o w a i r o z u m n a to n i e trzy d u s z e , lecz jej p o s z c z e g ó l n e w ł a d z e . N a t o m i a s t djiszą w p e ł n y m z n a c z e n i u j e s t t y l k o d u s z a r o z u m n a . G r z e gorz j e d n a k z a u w a ż a , ż e k a ż d y wyższy s t o p i e ń b y t o w a n i a „ z a w i e r a w s o b i e " s t o p i e ń niższy, a t a k ż e , ż e d u s z a r o z u m n a p o p r z e z s w e w ł a d z e z m y s ł o w e w i ą ż e się z n a t u r ą cielesną. 1 3 8
Z a c h o d z i p y t a n i e , czy d u s z a istniała p r z e d p o w s t a n i e m ciała, czy r a z e m z n i m , czy t e ż p o j e g o z a i s t n i e n i u . Oczyszczając myśl O r y g e n e s a z w ą t k ó w t r u d n o a k c e p t o w a l n y c h dla c h r z e ś c i j a ń s t w a , p r z e c i w s t a w i a się św. G r z e g o r z s t a n o w czo j e g o n a u c e o p r e e g z y s t e n c j i . Z a u w a ż m y , że d o k t r y n ę p r e e g z y s t e n c j i z e s p a la G r z e g o r z n i e o d ł ą c z n i e z n a u k ą o m e t e m p s y c h o z i e , która w e d ł u g n i e g o w y w o d z i się z „ g r e c k i e j m ą d r o ś c i " i j e s t a b s u r d a l n a . G r z e g o r z z N y s s y stara się z e b r a ć a r g u m e n t y p r z e c i w d o k t r y n i e p r e e g z y s t e n c j i . W dialogu O duszy i zmar twychwstaniu p o w i a d a , ż e przyjmując tę n a u k ę (wraz z m e t e m p s y c h o z ą ) m u s i a ł o b y się przyjąć t e z ę o ścisłej zależności m i ę d z y g r z e c h a m i w ś w i e c i e d u c h ó w , a n a r o d z i n a m i i p o c z ę c i a m i na z i e m i , n i e t y l k o l u d z k i m i , ale i z w i e r z ę c y m i . W o b e c t e g o d u c h y m u s i a ł y b y najwięcej grzeszyć w czasie w i o s e n n y m , g d y najwię cej n o w e g o życia p o w s t a j e na z i e m i . 1 3 9
Preegzystencja ma wiele innych konsekwencji i właściwie wiedzie do m o n i z m u . Zacierają się b o w i e m w s z e l k i e r ó ż n i c e i s t o t o w e m i ę d z y d u s z a m i ro ślinnymi, zwierzęcymi i ludzkimi, a także między wszelkimi gatunkami. D o c h o d z i się w r e s z c i e d o tezy, ż e istnieje t y l k o j e d n a n a t u r a . Z d r u g i e j strony, odrzucając p r e e g z y s t e n c j ę i w ę d r ó w k ę d u s z m o ż e t r z e b a przyjąć, że d u s z a j e s t s t w a r z a n a p o c i e l e . G d y b y j e d n a k tak było, to d u s z a n i e m i a ł a b y i n n e g o z a d a nia j a k t y l k o b y ć n a r z ę d z i e m d o ożywiania ciała. Pozostaje w i ę c j e d y n y w n i o sek, taki m i a n o w i c i e , iż d u s z a z a c z y n a b y t o w a ć wraz z c i a ł e m . C z y t a k i s t o t n i e jest? C z y k a ż d y c z ł o w i e k , a n i e t y l k o A d a m zaczyna i s t n i e ć w j a k i m ś j e d n y m , o k r e ś l o n y m m o m e n c i e ? Przeważająca liczba t e k s t ó w G r z e g o r z a , zwłaszcza Na uka katechetyczna daje w y r a z p o g l ą d o m k r e a c j o n i s t y c z n y m . W m y ś l k r e a c j o n i -
Grzegorz z Nyssy, De anima et resurrectione, 29C. Por. Grzegorz z Nyssy, De hominis opificio, XIII. Grzegorz z Nyssy, De anima et resurrectione, 116C,
318
Ojcowie Kościoła
z m u , w chwili p o c z ę c i a d a n y j e s t j u ż cały, k o m p l e t n y c z ł o w i e k . W o b e c t e g o G r z e g o r z z a s t a n a w i a się, j a k n a l e ż y r o z u m i e ć rozwój c z ł o w i e k a trwający całe j e go życie. I d ą c za św. P a w ł e m w y r ó ż n i a c z ł o w i e k a z e w n ę t r z n e g o i w e w n ę t r z n e go n i e w i d z i a i n c ^ (dv6po)KOC (paivó|ievoc Kai KpD7n;ó|i£voc), t*¥i#f4zi że w za r o d k u n i e w i d z i a l n i e zawiera się j u ż cały c z ł o w i e k ^ D o p i e r o z b i e g ł e m czasu i d z i ę k i o d p o w i e d n i m w a r u n k o m , j a k roślina z n a s i e n i a , t a k c z ł o w i e k z a c z y n a się w y ł a n i a ć z z a r o d k a . C z ł o w i e k p o b i e r a w p r a w d z i e p o ż y w i e n i e z z e w n ą t r z , ale r o z b u d o w u j e się i rozwija od w e w n ą t r z . Bardzo powoli d u s z a b u d u j e swój d o m (ciało) i rozwija w ł a d z e . G d y p ł ó d j e s t w ł o n i e m a t k i , działa t y l k o j e g o wła d z a o d ż y w i a n i a , p o u r o d z e n i u zaczynają f u n k c j o n o w a ć w ł a d z e z m y s ł o w e , a d o p i e r o w m i a r ę rozwoju i d o j r z e w a n i a objawiają się r ó w n i e ż i j e g o w ł a d z e r o z u m n e . ^ Z a l e ż n o ś ć d u s z y i ciała j e s t t a k ścisła, ż e d u s z a j e s t n i e j a k o s a m a w y t w ó r czynią s w e g o ciała, k t ó r e j e s t j e j w a r s z t a t e m . D u s z a n i e j e s t s p e c j a l n i e u m i e j s c o w i o n a w ż a d n e j części ciała, p r z e b y w a n a t o m i a s t w c a ł y m c i e l e , o ile j e s t o n o ż y w e . W p r o w a d z a tu św. G r z e g o r z stare p o r ó w n a n i e d u s z y d o i n s t r u m e n t u : d u s z a m i e s z k a w ciele tak, j a k m n i e j więcej artysta „ m i e s z k a w instru m e n c i e " . N a t u r a l n i e artysta m o ż e się p o s ł u g i w a ć s w y m i n s t r u m e n t e m t a k d ł u go, j a k j e s t o n cały i w d o b r y m s t a n i e . N a w e t najlepszy artysta n i e potrafi w y d o b y ć m e l o d i i z z e p s u t e g o i n s t r u m e n t u , p o d o b n i e w c h o r y m albo z n i s z c z o n y m o r g a n i z m i e n i e m o ż e p r z e b y w a ć d u s z a i n i e m o ż e go ożywiać. Św. G r z e g o r z j e s t a u t o r e m b a r d z o c i e k a w e j k o n c e p c j i dotyczącej związku d u s z y z c i a ł e m . M ó w i liśmy j u ż , że w ł a ś c i w i e s a m a d u s z a „ t k a s o b i e " i b u d u j e swoje c i e l e s n e o d z i e n i e i swój d o m . Z t y m u t w o r z o n y m p r z e z siebie c i a ł e m j e s t d u s z a n i e r o z e r w a l n i e związana w t y m s e n s i e , ż e jej z w i ą z e k z e l e m e n t a m i w c h o d z ą c y m i w skład jej ciała trwa n a z a w s z e . Ś m i e r ć to nic i n n e g o j a k rozkład z e s p o ł u e l e m e n t ó w składających się n a n a s z e ciało. N i e z a l e ż n i e od t e g o , ż e e l e m e n t y t e znajdują się w z u p e ł n y m r o z p r o s z e n i u , z w i ą z e k d u s z y z nimi trwa w i e c z n i e i w t e n s p o s ó b c z ł o w i e k wraca d o stanu n i e w i d z i a l n e g o . Cała n a u k a św. G r z e g o r z a o z e s p o l e n i u d u s z y z c i a ł e m j e s t oczywiście w y r a ż o n a j ę z y k i e m p l a t o ń s k i m , ale z n a ć w niej w y r a ź n i e w i e l k i w y s i ł e k myśli chrześcijańskiej, b y s t ę p i ć skrajne i o s t r e p r z e j a w y p l a t o n i z m u . C h o d z i zwłaszcza o j e g o d u a l i z m , j a k o ż e s p i r y t u a l i z m p l a t o ń s k i p o z o s t a j e tu w całej mocy. M a m y w i ę c n a m a c a l n y d o w ó d , j a k w i e l k i w p ł y w w y w a r ł a na G r z e g o r z a chrześcijańska n a u k a o z m a r t w y c h w s t a n i u ciał i p r z e k o n a n i e o j e d n o ś c i c z ł o w i e k a . G r z e g o r z idzie tu t a k d a l e k o , ż e w o g ó l e o d r z u c a j a k o z u p e ł n i e n i e m o ż l i w e b y t o w a n i e d u s z y b e z ciała, co p r o w a d z i go n a w e t d o b a r d z i e j skrajnego, „ s o m a t y c z n e g o " s t a n o w i s k a niż k o n c e p c j a czło w i e k a u św. T o m a s z a . r
1 4 0
W dialogu O duszy i zmartwychwstaniu powiada Grzegorz, że można by u d o w o d n i ć z m a r t w y c h w s t a n i e , g d y b y się u m i a ł o s t w i e r d z i ć , ż e istnieje w czło w i e k u u m y s ł (yotię), który m a się w nas d o ciała tak, j a k Bóg m a się d o świata. Myślą n a c z e l n ą G r z e g o r z a j e s t w i ę c p r z e k o n a n i e o symetrii z a c h o d z ą c e j m i ę Występuje to wyraźne podobieństwo do tomistycznej nauki o commensuratio pewnych teorii Leibniza.
i do
319
VII. Ojcowie kapadoccy
dzy b o s k i m i l u d z k i m nousem. S y m e t r i ę tę stara się G r z e g o r z w y k a z a ć i uzasa d n i ć . Z a u w a ż a , ż e najbardziej z a c i ę t y m i p r z e c i w n i k a m i t e z y o d u c h o w e j i n i e ś m i e r t e l n e j d u s z y l u d z k i e j są e p i k u r e j c z y c y i s t o i c y P o d s t a w ą ich s t a n o w i s k a j e s t m a t e r i a l i z m i s e n s u a l i z m . E p i k u r u w a ż a , ż e granice rzeczywistości p o k r y wają się z g r a n i c a m i t e g o , co w i d z i a l n e . M a k r y n a w r o z m o w i e z G r z e g o r z e m m ó w i o p o g l ą d a c h E p i k u r a : „ D l a n i e g o b o w i e m granicą n a t u r y b y t u było z e w n ę t r z n e zjawisko, a miarą p o z n a w a n i a w s z y s t k i e g o czynił z m y s ł y " . ("Opoc rf|C TCQV 6vrcov (p-óaecoc TÓ cpoavópevov) . 141
O r y g i n a l n ą myślą G r z e g o r z a j e s t t w i e r d z e n i e , że zachodzi ścisła w z a j e m na z a l e ż n o ś ć m i ę d z y s t w i e r d z e n i e m istnienia u m y s ł u w c z ł o w i e k u a p r z e k o n a n i e m o i s t n i e n i u u m y s ł u rządzącego ś w i a t e m . K t o przeczy nousowi l u d z k i e m u , t e n m u s i t e ż odrzucić i s t n i e n i e Boga j a k o nousu świata, kto zaś u z n a istnienie Bo ga j a k o u m y s ł u rządzącego ś w i a t e m , t e n przyjmie też, ż e i w c z ł o w i e k u istnieje nous. Z a u w a ż m y , ż e d o w o d y t e stanowią dla siebie wzajemną gwarancję. A b y d o j r z e ć i s t n i e n i e u m y s ł u kierującego k o s m o s e m , t r z e b a k o n i e c z n i e z d o b y ć się n a c a ł o ś c i o w e p a t r z e n i e na świat. N a l e ż y p o s t r z e g a ć h a r m o n i ę w s z e c h ś w i a t a , b y u s ł y s z e ć j e g o g ł o ś n e w o ł a n i e o Bogu. I s t n i e n i e d u c h o w e j za sady rządzącej ś w i a t e m n a r z u c a się w ó w c z a s , g d y się rozważa w z a j e m n y stosu n e k części w z g l ę d e m s i e b i e i części d o całości. O b s e r w u j ą c w i e l k i w s z e c h ś w i a t w części i w całości, s t w i e r d z a m y i s t n i e n i e u m y s ł u rządzącego n i m . P o d o b n i e rozpatrując c z ł o w i e k a , k t ó r y j e s t m a ł y m w s z e c h ś w i a t e m , m o ż e m y w n o s i ć o ist n i e n i u d u c h o w e j z a s a d y n i m rządzącej. P o w i n n i ś m y rozpocząć p o z n a w a n i e sa m y c h s i e b i e , a w t e d y z o b a c z y m y , ż e m u s i b y ć j a k i e ś w o l n e i ś w i a d o m e źródło n a s z y c h działań. P o p r z e z działania p o z n a j e m y z kolei d u s z ę i d o s t r z e g a m y , ż e cała nasza działalność c i e l e s n a j e s t k i e r o w a n a siłą d u c h o w ą . O n a to p o z w a l a le karzowi w n o s i ć o c h o r o b i e na p o d s t a w i e c i e l e s n e j obserwacji p u l s u , o n a t e ż k i e r u j e w s z e l k i m b a d a n i e m n a u k o w y m . I s t n i e n i e takich n a u k j a k a s t r o n o m i a czy g e o m e t r i a w s k a z u j e n a m n i e w ą t p l i w i e , że j e s t w nas j a k i ś k i e r o w n i c z y e l e m e n t duchowy. G r z e g o r z stawia p y t a n i e , czy tą zasadą w c z ł o w i e k u n i e m ó g ł b y ć B ó g i czy B ó g n i e m ó g ł s t w o r z y ć c z ł o w i e k a j a k o myślącej maszyny. P r z e c i e ż czło w i e k s a m b u d u j e maszyny, a k o n s t r u k c j a m a s z y n y m u s i b y ć g r u n t o w n i e p r z e myślana, trzeba więc być twórczym d u c h e m , by móc b u d o w a ć maszyny. N i g d y ż a d e n p r z y p a d k o w y u k ł a d e l e m e n t ó w n i e m o ż e stworzyć maszyny, z a w s z e u źródła jej p o w s t a n i a m u s i t k w i ć s z t u k a kierująca t y m i e l e m e n t a m i . W i e m y , ż e s z t u k a j a k o c n o t a to z a w s z e p e w n a myśl kierująca, a skoro myśl to i d u c h , b o k a ż d a m y ś l j e s t d z i a ł a n i e m nousu. Nous j e s t w i ę c c z y m ś s w o i s t y m , i s t o t n i e róż n y m od e l e m e n t ó w . G r z e g o r z analizuje bliżej to życie myśli i w n i m stara się o d n a l e ź ć p o d o b i e ń s t w a i ślady Trójcy N a j ś w i ę t s z e j . Z a u w a ż a , ż e n a s z e p o j ę cie, czyli verbum mentis m a się d o nas, k t ó r z y j e p o c z y n a m y , t a k j a k Słowo d o 142
Grzegorz z Nyssy, De anima et resurrectione, przekł. T. Sinko, s 142. T e próby wystąpią bardzo wyraźnie u św. Augustyna, a za nim wraz z esencjaliz m e m filozoficznym u św. Anzelma i Ryszarda ze Św. Wiktora.
Ojcowie Kościoła
320
Ojca, a w y d a w a n y p r z e z n a s z e o ż y w i o n e duszą ciało o d d e c h , n a ś l a d u j e w nas p o c h o d z e n i e D u c h a Ś w i ę t e g o od Ojca i Syna. Opierając się na e s e n c j o n a l i z m i e p l a t o ń s k i m stara się G r z e g o r z racjonalnie u z a s a d n i ć d o k t r y n ę Trójcy. P i s z e , ż e p o d o b n i e j a k m a m y w i e l e j e d n o s t e k i j e d n ą ich istotę, n p . o s o b y J a n a , Piotra i B a r n a b y i ich j e d n o c z ł o w i e c z e ń s t w o , t a k s a m o w B o g u są trzy osoby, a j e d n a b o s k o ś ć , co s t a n o w i j e d n a k t r u d n ą d o z g ł ę b i e n i a t a j e m n i c ę : Ale n i e m o ż e s ł o w e m wyrazić j a s n o tej n i e w y p o w i e d z i a l n e j g ł ę b o k o ś c i m i s t e r i u m , m i a n o w i c i e w jaki s p o s ó b daje się w i d z i e ć p o d z i e l o n e , a p o jąć w j e d n o ś c i ; różni się w h i p o s t a z i e , a nie j e s t p o d z i e l o n e w s u b s t a n c j i .
Mf| pevxoi 8\)vota0oa X,óyco Siaoacpfjoai xf|v dveK(paaxov xaixr|v xo\) [iXh emploi) Pa6\)Tryca... Kai 5ir|pr|pev(oc ópdiai, Kai ev povd8i KaxaXxxppdvexai Kai 5iaK£Kpixai z r \ a)7tóaxaaei, Kai o\) pepepicrcai xćp i)7t0K£ip£V(p . 143
W e d l e G r z e g o r z a , analiza l u d z k i e g o m i k r o k o s m o s u p r o w a d z i d o u z n a n i a w c z ł o w i e k u u m y s ł u , a z kolei analiza u m y s ł u p o z w a l a n a m z r o z u m i e ć n a u k ę o d o g m a c i e Trójcy. Uznając i s t n i e n i e w nas d u c h o w e j , n a c z e l n e j z a s a d y p y t a m y dalej, j a k m o ż e o n a działać w ciele, jaki j e s t jej s t o s u n e k d o z m y s ł o w o ś c i . S k o r o m i ę d z y duszą i c i a ł e m z a c h o d z i ścisła w s p ó ł z a l e ż n o ś ć , z a t e m z m y s ł o w e w ł a d z e muszą m i e ć swój c i e l e s n y organ. P o d o b n i e i działalność r o z u m u n i e m o ż e o d b y w a ć się b e z f u n k c j o n o w a n i a w ł a d z z m y s ł o w y c h . G r z e g o r z w y p r a c o w u j e c i e k a w ą t e o r i ę s n u , u w a ż a on, że s e n p o l e g a na o g r a n i c z e n i u działania d u s z y d o s a m y c h t y l k o funkcji w e g e t a t y w n y c h . P o w s t a j e p y t a n i e , j a k w y t ł u m a c z y ć w y s t ę p o w a n i e w r a ż e ń s e n n y c h . N i e p o c h o d z ą o n e od r o z u m u , b o są najczęściej c a ł k o w i c i e b e z s e n s o w n e . Jeżeli na j a w i e r o z u m nasz p o b i e r a u s t a w i c z n i e „ p o ż y w i e n i e " od zmysłów, to w e ś n i e ustaje w s z e l k a w s p ó ł p r a c a r o z u m u z e z m y słami. W ł a ś n i e b r a k w r a ż e ń z m y s ł o w y c h p o d c z a s s n u t ł u m a c z y n a m , ż e n i e za c h o d z i w ó w c z a s m y ś l e n i e , a w y o b r a ż e n i a s e n n e w y s t ę p u j ą t y l k o w sferze naj niższej, w e g e t a t y w n e j . Nous stoi w y r a ź n i e p o n a d n a s z y m i z m y s ł a m i , osądza j e i w p r o w a d z a ład w m n o g o ś ć w r a ż e ń z m y s ł o w y c h . Wrażenia z m y s ł o w e są zresztą b a r d z o p o t r z e b n e i p o ż y t e c z n e , g d y ż o n e to stanowią o naszych k o n t a k t a c h ze ś w i a t e m z e w n ę t r z n y m . G r z e g o r z b a r d z o b a r w n i e opisuje „ w e w n ę t r z n e m i a s t o " n a s z e g o d u c h a , k t ó r e m u z m y s ł y dostarczają materiału, a nous w p r o w a d z a ład w t e n m a t e r i a ł . W i e l k i e z n a c z e n i e przypisuje św. G r z e g o r z m o w i e . J e s t o n a c z ł o w i e k o w i n i e z b ę d n a , b y d o k o n y w a ć j a k i c h k o l w i e k działań z e w n ę t r z n y c h . O n a to objawia na z e w n ą t r z w e w n ę t r z n e p o r u s z e n i a d u c h a i tylko d z i ę k i niej p o s z c z e g ó l n e j e d n o s t k i l u d z k i e mogą p o m i ę d z y sobą p r z e r z u c a ć m o s t y p o r o z u m i e n i a . N i e d l a t e g o c z ł o w i e k j e s t w i e l k i , ż e jest m i k r o k o s m o s e m , ale w ł a ś n i e dlatego, że jest łącznikiem między światem cielesnym i d u c h o w y m . Wielkość nasza n i e p o l e g a w i ę c na p o d o b i e ń s t w i e d o n a t u r y s t w o r z o n e j , ale d o stwarza144
Grzegorz z Nyssy, Oratio catechetica magna, 3, 17D, przekł. T. Sinko, s. 64. Por. Grzegorz z Nyssy, De hominis opificio, X.
321
VII. Ojcowie kapadoccy 145
jącej, na p o d o b i e ń s t w i e d o B o g a . J e d n a k człowiek, j a k i e g o dziś o b s e r w u j e my, to j a k b y u o s o b i e n i e słabości, a Bóg to s a m a najwyższa m o c i p o t ę g a ; j a k ż e w i ę c m o ż e tu z a c h o d z i ć p o d o b i e ń s t w o . G r z e g o r z uważa, że t r z e b a starać się wniknąć w dzieje ludzkości, aby choć trochę zrozumieć możliwość tego podo b i e ń s t w a i j e g o i s t o t ę . R o z w a ż a w i ę c historię l u d z k o ś c i zaczynając od p i e r w o t n e g o p o ł o ż e n i a c z ł o w i e k a . Bóg j a k o najwyższa miłość udzielająca się z natury, całe swoje d o b r o przelał w s t w o r z e n i a . C z ł o w i e k stał się j e d n y m z n a j d o s k o n a l szych r e f l e k s ó w b o ż e g o d o b r a i p i e r w o t n i e był w y p o s a ż o n y w to w s z y s t k o , co p o s i a d a Bóg. O c z y w i ś c i e w p o s i a d a n i u tych d ó b r z a c h o d z i z a s a d n i c z a różnica m i ę d z y c z ł o w i e k i e m i B o g i e m : Bóg j e s t niestworzony, a c z ł o w i e k to n a t u r a s t w o r z o n a , t a k w i ę c Bóg m o ż e d o b r a t e p o s i a d a ć w s p o s ó b w ł a ś c i w y n a t u r z e n i e s t w o r z o n e j ( p i e r w o t n e m u wzorowi), c z ł o w i e k zaś m o ż e j e p o s i a d a ć w s t o p niu d o s t ę p n y m dla s t w o r z e n i a (odbiciu t e g o p r a w z o r u ) . G r z e g o r z p o d a j e w y m o w n y p r z y k ł a d : t a k j a k s ł o ń c e odbija się w m a ł y m l u s t e r k u , t a k i d o b r a b o ż e maleją, odbijając się w o b r a z i e , j a k i m j e s t c z ł o w i e k . B ę d ą c o b r a z e m b o ż y m c z ł o w i e k został w y p o s a ż o n y w p o z n a n i e z m y s ł o w e , miłość, w o l n o ś ć i w ł a d z ę . D z i ę k i t e m u c z ł o w i e k p a n u j e n i e t y l k o n a d sobą s a m y m , ale i n a d ś w i a t e m . P o siada w i ę c „ n a t u r ę k r ó l e w s k ą " . Św. G r z e g o r z s n u j e p i ę k n e refleksje na t e m a t tej k r ó l e w s k o ś c i c z ł o w i e k a . P i s z e on, że jej p r z e j a w e m j e s t nasz c h ó d z gło wą w z n i e s i o n ą d o góry, ż e k r ó l e s t w o c z ł o w i e k a zaznacza się w i ę c p r z e d e w s z y s t k i m w d z i e d z i n i e d u c h o w e j , a n i e m a t e r i a l n e j . M ó w i t a k ż e , iż nasza n i e p o r a d ność fizyczna w p o r ó w n a n i u z e z w i e r z ę t a m i , staje się dla nas b o d ź c e m d o w z m o ż o n e j działalności d u c h o w e j , p o n i e w a ż b r a k o b r o n y n a t u r a l n e j z m u s z a d o wynalazczości. 146
147
U Grzegorza znajdujemy wiele motywów platońskich, między innymi i t e n , ż e B ó g zaszczepił c z ł o w i e k o w i o b r a z s w y c h d o s k o n a ł o ś c i p o to, b y o b r a z t e n b u d z i ł w nas t ę s k n o t ę za p i e r w o w z o r e m . T ę s k n o t a ta j e s t dla nas c z y m ś wrodzonym: z natury dążymy do tego, by uczestniczyć w dobrach bożych, k t ó r y c h o b r a z nosimy. J e d y n ą drogą d o u r z e c z y w i s t n i e n i a t e g o u c z e s t n i c t w a j e s t c n o t a , d o k t ó r e j z d o b y c i a p o t r z e b n a j e s t w o l n a wola. W o l n a wola j e s t w nas n i e t y l k o w a r u n k i e m cnoty, lecz t a k ż e u m o ż l i w i a z a i s t n i e n i e w nas zła. J e s t e ś m y z n a t u r y naszej z m i e n n i i ta z m i e n n o ś ć p r z y s ł u g u j e t e ż naszej w o l n e j w o li. M o ż e m y n i e z d e c y d o w a ć się na p o d ą ż a n i e za B o g i e m i w ł a ś n i e t e n b r a k d e cyzji to istota g r z e c h u . P o l e g a on n i e tyle na w y b o r z e zła, ile na z ł y m w y b o r z e . G r z e g o r z m o c n o p o d k r e ś l a , iż zło nie istnieje j a k o byt, ale j a k o n i e o b e c n o ś ć d o bra, d l a t e g o t e ż zło n i e m o ż e b y ć c z y m ś s t w o r z o n y m : W s z e l k a zaś n i e p r a w o ś ć c h a r a k t e r y z u j e się b r a k i e m d o b r e g o , j a k o że zło n i e istnieje s a m o p r z e z się i n i e daje się rozważyć j a k o b y t . A l b o w i e m ż a d n e zło n i e leży s a m o p r z e z się p o z a w y b o r e m w o l n e j woli, lecz n a z y -
145
1 4 6
1 4 7
Ibidem, IV. Por. Grzegorz z Nyssy, De anima et resurrectione, 41 C - D . Por. Grzegorz z Nyssy, Dehominis opificio, IV—VIII.
Ojcowie Kościoła
322
w a się t a k p r z e z to, ż e n i e j e s t d o b r e m . A c z e g o n i e m a , to n i e istnieje; stwórca zaś t e g o , co nie istnieje, n i e j e s t t y m , k t ó r y stworzył rzeczy ist niejące. llovr|pd 5e nao ev rf| xov dyoc0o\) arepfiaic %apaKTrpiC£xoa, o\) KCC0' ea\)TTiv o-oaa, o\)6e KaG' \)7tó
aipeaecoc kę kamox> KEITOCI, &XXń m [ir\ £ivca T Ó dya0óv ÓTCO KOCTOVOpdCexai. Tó 5e p r | 6v, ox>% ó)cpecrcr|K£. Tov 5fe pf| ucpEarcoToc 8r|pio\)pyóc Ó TC0V \)(p£atCÓTCOV 8 ' 0 \ ) K £ < X C I V . 148
G r z e c h j e s t z a t e m z a m k n i ę c i e m się na „ d z i a ł a n i e słońca", a twórcą zła jest sam wolny człowiek. S k o r o zaś k a ż d y m o ż e d o w o l n i e p a t r z e ć l u b n i e p a t r z e ć , g d y światło bły szczy czysto z p o g o d n e g o n i e b a , to n i e słońce j e s t przyczyną t e g o , ż e k t o ś nie chce patrzeć. Ei 8fe xov cpcoTÓc feC cd0piac KccOapcoc 7t£piXdp7rovxoc £Koi)aicoc TIC £7ti$&Xkoi TOIC (&£(pd7toic vr\v Ó7taaiv S^co xf|c zov \ir\ pX£7tóvxoc cci/ciocę ó TftlOC . 149
O b r a z boży, k t ó r y się w nas znajduje, z a t r a c a m y p r z e z g r z e c h . Z a c i e m n i a n i e t e g o o b r a z u w d u s z y m o ż e pójść t a k d a l e k o , ż e w o g ó l e się go n i e dojrzy i n i e r o z p o z n a . P o d o b n i e b y w a , g d y k t o ś u p a d ł s z y twarzą w b ł o t o , z u p e ł n i e przestaje b y ć p o d o b n y d o s i e b i e . U t r a t a p o d o b i e ń s t w a b o ż e g o , która s t a n o w i istotę g r z e c h u , s p o w o d o w a ł a , ż e p e w n e u j e m n e c z y n n i k i w k r o c z y ł y w naszą na t u r ę . Z a n i k p o d o b i e ń s t w a b o ż e g o zrazu w y s t ę p u j e w duszy, a p o t e m p r z e c h o dzi na ciało. Św. G r z e g o r z w s k a z u j e na d w a s k u t k i g r z e c h u : ś m i e r ć i płciow o ś ć . Pożądliwość zmysłowa wprowadziła w nasze ludzkie bytowanie ś m i e r ć , b o t y l k o ś m i e r ć m o ż e n a s z e ciało oczyścić z d o m i e s z k i z m y s ł o w o ś c i . C z ł o w i e k w p o c z ą t k o w y c h z a m i e r z e n i a c h b o ż y c h miał b y ć ogólny, n i e j e d n o s t k o w y (dv0p(O7toc y£ViKÓc). Miał on b y ć t e ż b e z p ł c i o w y i r o z m n a ż a ć się w ja kiś czysto d u c h o w y s p o s ó b . W p r a w d z i e t r u d n o w y r a ź n i e u z g o d n i ć t e z ę o „czło w i e k u p o w s z e c h n y m " czy „ o g ó l n y m " z t w i e r d z e n i e m o d u c h o w y m r o z m n a ż a niu się ludzi, ale w k a ż d y m razie ś m i e r t e l n o ś ć j e s t dla G r z e g o r z a s k u t k i e m płciowości. C z ł o w i e k b o w i e m był p i e r w o t n i e p r z e z n a c z o n y d o życia a n i e l s k i e go i n i e był p o d d a n y k o n i e c z n o ś c i śmierci. Grzesząc c z ł o w i e k s a m porzucił stan anielski dla s t a n u z w i e r z ę c e g o . Ale B ó g przewidział j e g o u p a d e k i d l a t e g o , a b y zaradzić śmierci o d razu stworzył m ę ż c z y z n ę i k o b i e t ę . Z a t e m podział płciowy 1 5 0
151
1 4 8
Grzegorz z Nyssy, Oratio catechetica magna, VII, 31C, przekł. T. Sinko, s. 76. ^ Ibidem, VII, 3 2 D , s. 76. Por. Grzegorz z Nyssy, De anima et ressurectionc. „A tym, co nasza natura otrzyma ła razem z nierozumną powłoką, są: spółkowanie, zapłodnienie, urodzenie, brud, karmiąca pierś, jedzenie, wypróżnianie się, stopniowy wzrost do dojrzałości, roz kwit, starość, choroba, śmierć", przekł. T. Sinko, s. 145. Grzegorz z Nyssy, De hominis opificio, XVII. 1 5 0
1 5 1
323
VII. Ojcowie kapadoccy
w y p ł y w a o s t a t e c z n i e z p r z e w i d z i a n e g o p r z e z Boga g r z e c h u . W i d a ć j e d n a k , ż e u G r z e g o r z a j e s t silnie z a k o r z e n i o n a d u a l i s t y c z n a i s p i r y t u a l i s t y c z n a k o n c e p c j a p l a t o ń s k a . T o n e g a t y w n e n a s t a w i e n i e d o płciowości b ę d z i e w y s t ę p o w a ł o u w s z y s t k i c h myślicieli c h r z e ś c i j a ń s k i c h , k t ó r z y pozostali p o d s i l n y m w p ł y w e m n e o p l a t o n i z m u (zwłaszcza E r i u g e n a ) . P ł e ć n i e n a l e ż y w i ę c d o istoty c z ł o w i e c z e ń s t w a i n i e m a nic w s p ó l n e g o ze znajdującym się w nas o b r a z e m b o ż y m . P r z e c i w n i e , p ł c i o w o ś ć j e s t c z y m ś , co t e n obraz z a c i e m n i a , j e s t o n a p o d o b n i e j a k g r z e c h w e l o n e m czy zasłoną skrywającą t e n obraz. C i e k a w a j e s t myśl św. G r z e gorza wiążąca ś m i e r ć z płciowością. N i e co i n n e g o , j a k w ł a ś n i e ś m i e r t e l n o ś ć c z ł o w i e k a d o m a g a się m a ł ż e ń s t w a i p ł c i o w e g o r o z m n a ż a n i a się. Stąd m a ł ż e ń stwo określa Grzegorz jako pociechę w stanie śmiertelności . 152
W i e m y j u ż , ż e w myśli greckiej w y s t ę p u j e m o t y w d u c h o w e j w ę d r ó w k i c z ł o w i e k a : drogi w dół i drogi w górę. Ś m i e r ć , z m y s ł o w o ś ć , p ł c i o w o ś ć i w o g ó l e c i e l e s n o ś ć to e t a p y „drogi w d ó ł " , k i e d y to obraz boży g u b i się n i e m a l z u p e ł n i e . P o w s t a j e p y t a n i e , co czynić, b y rozpocząć d r o g ę p o w r o t n ą . W o p i s i e tej drogi i jej e t a p ó w p o s ł u g u j e się G r z e g o r z e w a n g e l i c z n y m o b r a z e m z a g u b i o n e j d r a c h m y A b y w o g ó l e rozpocząć p o s z u k i w a n i e , t r z e b a n a m światła, i to w ł a ś n i e r o z u m m a nas oświecić. N a s t ę p n i e p o w i n n i ś m y oczyścić się z w a d , t a k j a k n i e wiasta szukająca d r a c h m y w y m i a t a ł a b r u d z e swej izby. P o o ś w i e c e n i u p r z e z ro z u m i o c z y s z c z e n i u o d n a j d z i e się d r a c h m a , ale ją t a k ż e t r z e b a oczyścić, a w ó w czas zajaśnieje na niej z a g u b i o n y w i z e r u n e k Króla. A b y w p e ł n i zaświecił w nas o b r a z boży, m u s i m y d o b r z e p o z n a ć d r o g ę , którą kroczyli nasi pierwsi rodzice (tzn. „ d r o g ę w d ó ł " ) , a p ó ź n i e j przejść w p r z e c i w n y m k i e r u n k u . O s t a t n i m e t a p e m , d o k t ó r e g o oni doszli, było m a ł ż e ń s t w o , j a k o o d t r u t k a na ś m i e r t e l n o ś ć . T e r a z w i ę c , rozpoczynając od o s t a t n i e g o e t a p u , od m a ł ż e ń s t w a , m u s i m y j e o d r z u c i ć , a o d r z u c i w s z y p o z b y ć się pożądliwości i z m y s ł o w o ś c i , a w r e s z c i e w o g ó l e i cielesności oraz jej przejawów.
T r z e b a zaznaczyć, ż e G r z e g o r z m a b a r d z o swoiste pojęcie materii. J e s t o n a w p r a w d z i e cielesna, ale g d y p o d d a j e m y ją analizie m y ś l o w e j , s t w i e r d z a m y że składa się z e l e m e n t ó w , z k t ó r y c h k a ż d y w z i ę t y z o s o b n a n i e j e s t cielesny; d o piero p o ł ą c z o n e stanowią cielesną, rozciągłą m a t e r i ę . Analizując m a t e r i ę d o c h o d z i m y d o jej istoty, która n i e j e s t cielesna (intelligibilis). C i e l e s n o ś ć materii n i e j e s t w i ę c realna. G r z e g o r z jawi się tu j a k o w y z n a w c a s p i r y t u a l i z m u i i m m a t e r i a lizmu. I s t o t ę rzeczywistości stanowią w i ę c j e s t e s t w a d u c h o w e , a Księga Rodzaju r o z u m i a n a w s p o s ó b właściwy, m ó w i n a m tylko o stwarzaniu o w y c h j e s t e s t w d u c h o w y c h . G d y w i ę c w u r z e c z y w i s t n i a n i u „drogi p o w r o t n e j " zanikną: m a ł ż e ń stwo, z m y s ł o w o ś ć i c i e l e s n o ś ć , a zostaną tylko j e s t e s t w a d u c h o w e , w t e d y n a r e szcie d o j d z i e d o z u p e ł n e g o u d u c h o w i e n i a całego świata, a t a k ż e d o p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a w s z y s t k i c h - r ó w n i e ż p o t ę p i o n y c h i złych d u c h ó w . W t e n s p o s ó b G r z e g o r z wraz z O r y g e n e s e m j e s t w y z n a w c ą p o w s z e c h n e j apokatastazy. Grzegorz z Nyssy, De virginitate, XVII.
324
Ojcowie Kościoła
N a p r z y k ł a d z i e d o k t r y n y G r z e g o r z a w i d a ć , j a k filozoficzna m y ś l c h r z e ś c i j a ń s k a z w i e l k i m t r u d e m i m o z o ł e m przebijała się p r z e z p l a t o n i z m . W i d a ć rów nież, j a k silne b y ł y w p ł y w y o r y g e n i z m u , który j e s z c z e u m o c n i ł pozycję filozo fii p l a t o ń s k i e j . J e d n o c z e ś n i e t r z e b a p a m i ę t a ć , że w s z y s t k i e t e k o n f l i k t y i n a p i ę cia są p o d s t a w ą d o z r o z u m i e n i a rozwoju filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j , k t ó r a w s w y c h p o c z ą t k a c h musiała p r z e b y ć t r u d n ą d r o g ę p o s z u k i w a n i a n o w e j t e r m i nologii, uściślania z a s t a n y c h pojęć.
4. Nemezjusz z Emezy D l a rozwoju ś r e d n i o w i e c z n e j myśli chrześcijańskiej b a r d z o w a ż n y i b r z e m i e n n y w s k u t k i był fakt, że kopiści nieraz mylili i m i o n a „ N i s s e n u s " i „ N e m e s i u s " . D l a t e g o p o d a u t o r y t e t e m św. G r z e g o r z a z N y s s y krył się żyjący i tworzący na p r z e ł o m i e IV i V w. (ok. 400 r.) N e m e z j u s z , b i s k u p E m e z y . O życiu N e m e z j u s z a nic n i e w i e m y . J e s t o n a u t o r e m b a r d z o s ł a w n e g o w ś r e d n i o w i e c z u dzieła O naturze ludzkiej (Ilepi (pikrecoc dyGpamou) z n a n e g o ja k o De natura hominis l u b Premnonphysicon. M a m y jego dwa przekłady, j e d e n po c h o d z ą c y z X I w. d o k o n a n y p r z e z A l f e m u s a , a r c y b i s k u p a S a l e r n o , oraz d r u g i z X I I w. (z 1153 r.) a u t o r s t w a J a n a B u r g u n d i u s z a z Pizy. N e m e z j u s z był b a r d z o p o c z y t n y m a u t o r e m w K o ś c i e l e W s c h o d n i m , a j e g o dzieła zostały p r z e ł o ż o n e na j ę z y k o r m i a ń s k i i syryjski. Z myśli N e m e z j u s z a c z e r p a ł św. J a n z D a m a s z k u , za k t ó r e g o p o ś r e d n i c t w e m (a t a k ż e b e z p o ś r e d n i o ) A l b e r t i św. T o m a s z . W a ż n e j e s t t a k ż e , iż p l a t o ń s k o - a r y s t o t e l e s o w s k i e k l e k t y z m N e m e z j u s z a został połą c z o n y z i m m a t e r i a l i z m e m św. G r z e g o r z a . D z i ę k i t e m u b a r d z o d a l e k i e od s i e b i e p o g l ą d y z y s k a ł y j e d n e g o autora, co j e s z c z e bardziej w z m o g ł o z a m i e s z a n i e w o kół i n t e r p r e t a c j i j e g o myśli. D l a N e m e z j u s z a spośród d y s c y p l i n filozoficznych rolę c e n t r a l n ą s p e ł n i a a n t r o p o l o g i a . T a filozoficzna n a u k a o c z ł o w i e k u o p i e r a się n a w y n i k a c h r ó ż n y c h n a u k s z c z e g ó ł o w y c h , sama „nasyca s i ę " filozofią i z kolei z n ó w zasila s z e r e g na u k z niej wyrastających. S t a n o w i w i ę c niejako „ p i e ń p o z n a n i a p r z y r o d y " (tzn. p o d s t a w ę dla p r z y r o d o z n a w s t w a ) , stąd w ł a ś n i e n a d a n y dziełu N e m e z j u s z a tytuł w w i e k a c h ś r e d n i c h Premnon physicon *. S t u d i u m c z ł o w i e k a to w ł a ś c i w i e s t u d i u m całego świata. N e m e z j u s z stara się o d p o w i e d z i e ć na p y t a n i e , „co to j e s t c z ł o w i e k " . P r z y t a c z a w i ę c cały s z e r e g o k r e ś l e ń c z ł o w i e k a , w s p o m i n a o trójpo dziale (ciało, d u s z a i u m y s ł ) , za k t ó r y m p o s z e d ł Apolinary, b i s k u p L a o d y c e i , pisze o p o d w ó j n y m arystotelesowskim u m y ś l e , i w końcu o koncepcji platoń13
1 5 4
1 5 5
Termin ten występuje np. w Metalogiconie Jana z Salisburry. Apolinary, zm. ok. 390 r. jako biskup Laodycei w Syrii. Jego myśl pozostawała wy raźnie pod w p ł y w e m arianizmu. Przeczył możliwości istnienia pełnej bosko-ludzkiej natury w Chrystusie uważając Go za zmieszanie Boga i człowieka. Nauka ta została potępiona przez Sobór Konstantynopolitański w 381 r. Por. E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej..., przekł. S. Zalewski, s. 59: „Nato-
325
VII. Ojcowie kapadoccy
skiej, w m y ś l k t ó r e j c z ł o w i e k to d u s z a posługująca się c i a ł e m . W s z y s c y filozo fowie zgadzają się, ż e najważniejsza w c z ł o w i e k u j e s t d u s z a , j e s t o n a t y m , co n a j w a r t o ś c i o w s z e . N a j w y r a ź n i e j w y s t ę p u j e t e n pogląd u P l a t o n a i d l a t e g o t e n filozof najbardziej N e m e z j u s z o w i o d p o w i a d a . N i e m n i e j t w i e r d z i on, ż e jeżeli u P l a t o n a m i ę d z y duszą i c i a ł e m z a c h o d z i t a k a relacja j a k m i ę d z y o d z i a n y m i o d z i e n i e m , to p r z e c i e ż n i e j e s t j e d n o ś c i ą o d z i e n i e i o d z i a n y (non enim est unum vestis cum vestito). W e d l e N e m e z j u s z a człowiek jest m i k r o k o s m o s e m , j e d n o c z ą c y m w sobie świat d u c h a i świat cielesny. W człowieku odbija się więc niejako j e d n o ś ć całego świata, a ta prowadzi nas d o u z n a n i a j e d n o ś c i Stwórcy, który ją stworzył i nadal u t r z y m u j e . N e m e z j u s z p r z e d s t a w i a obraz j e d n o ś c i całego k o s m o s u . P i s z e on, iż p o s z c z e g ó l n e s t o p n i e jestestw, k t ó r e układają się w hierarchiczną całość, są u s z e r e g o w a n e w s p o s ó b ciągły, m i ę d z y nimi nie m a ż a d n y c h przerw. I tak, m i ę d z y ś w i a t e m m i n e r a ł ó w i roślin znajdują się magnesy, m i ę d z y roślinami i z w i e r z ę t a m i są n i e r u c h o m e zwierzęta m o r s k i e (zoophyty) oraz m u s z l e , p o m i ę d z y zaś z w i e r z ę tami a c z ł o w i e k i e m występują specjalnie s p r y t n e zwierzęta, w p o s t ę p o w a n i u s w o i m „ p r z e b i e g ł e i t w ó r c z e " . C z ł o w i e k zajmuje w i ę c miejsce g r a n i c z n e (piel grzym w świecie - homo viatof), p o n i e w a ż łączy się w n i m z m y s ł o w o ś ć z d u c h e m . D o k ł a d n e o k r e ś l e n i e i p o z n a n i e tego miejsca jest n i e z m i e r n i e w a ż n e . W i e d z a 0 c z ł o w i e k u jaką przez to zyskamy, m a p o d s t a w o w e z n a c z e n i e dla n a s z e g o życia. M o ż e o n a b y ć dla nas zbawcza, n a t o m i a s t fałszywe pojęcie w tej d z i e d z i n i e p o ciąga za sobą fatalne n a s t ę p s t w a . T r z e b a w i ę c p a m i ę t a ć , że to graniczne stanowi sko człowieka p o w o d u j e n i e b e z p i e c z e ń s t w a , p r z e d e w s z y s t k i m m o ż n o ś ć w y b o ru m i ę d z y z i e m s k i m i przyjemnościami a n i e b e m . J e d n a k z tej sytuacji bycia na pograniczu d w ó c h p o r z ą d k ó w nie płyną s a m e n i e b e z p i e c z e ń s t w a , są i korzyści, a należy d o nich p r z e d e w s z y s t k i m zdolność uprawiania n a u k i sztuk. N a w e t s c e p t y k S e k s t u s E m p i r y k określał człowieka j a k o j e s t e s t w o r o z u m n e , ż y w e 1 ś m i e r t e l n e , z d o l n e d o uprawiania n a u k . N a s t ę p n ą korzyścią wynikającą z naszej sytuacji granicznej jest m o ż n o ś ć władania przyrodą. N e m e z j u s z z n ó w kreśli tu obraz analogii m i ę d z y m i k r o - i m a k r o k o s m o s e m : jak w c z ł o w i e k u zmysłowość p o d d a n a j e s t u m y s ł o w i , t a k i w m a k r o k o s m o s i e p o d d a n e j e s t w s z y s t k o , co niero z u m n e , r o z u m n e m u człowiekowi. N i e k t ó r e zwierzęta są p o t ę ż n i e j s z e od czło wieka, ale j e s t to tylko s k u t e k grzechu i g d y b y nie było grzechu, c z ł o w i e k p a n o wałby nad w s z y s t k i m i z w i e r z ę t a m i ( n p . biblijny D a n i e l wśród lwów). D o n a d p r z y r o d z o n y c h przywilejów człowieka należy m o ż n o ś ć p o k u t o w a n i a i nawracania się, przy c z y m ciało r ó w n i e ż uczestniczy w nieśmiertelności duszy. W s z y s t k o to skłania nas d o p r z e k o n a n i a , ż e człowiek m i m o swej skłonności d o g r z e c h u j e s t c z y m ś w i e l k i m i bardzo s z l a c h e t n y m . D l a t e g o N e m e z j u s z , za P l a t o n e m , nazywa człowieka „ s z c z e p e m n i e b i a ń s k i m " (qn)TÓv eopev o\)pdviov) . 1:56
miast w e d ł u g Arystotelesa, którego N e m e z j u s z wydaje się interpretować za Ale ksandrem z Afrodyzji, intelekt jest w człowieku z natury w możności, a przecho dzi do aktu tylko pod w p ł y w e m czynników zewnętrznych". N e m e z j u s z , De natura hominis, I, 10, 533 B, przekł. A. Kempfi, s. 31.
326
Ojcowie Kościoła
N e m e z j u s z p i s z e , iż fałszywe p o g l ą d y o d u s z y s p o t y k a ł y się j u ż z k r y t y ką filozofów g r e c k i c h . P i e r w o t n ą k o n c e p c j ę d u s z y j a k o ciała odrzucają K s e n o krates, N u m e n i u s z z Aponii i A m m o n i u s z Sakkas. Platon i jego zwolennicy, bronią n a t o m i a s t p o g l ą d u o s u b s t a n c j a l n o ś c i d u s z y p r z e c i w p i t a g o r e j c z y k o m i A r y s t o t e l e s o w i . J e s t to dla N e m e z j u s z a t a k w a ż n e , ż e o p o w i a d a się o n za P l a t o n e m p r z e c i w A r y s t o t e l e s o w i i t w i e r d z i , iż c z ł o w i e k n i e j e s t swoją duszą i s w o i m c i a ł e m , lecz duszą, k t ó r a się t a k i m c i a ł e m p o s ł u g u j e . N e m e z j u s z u w a ż a , iż P l a t o n p o z n a ł l e p i e j od A r y s t o t e l e s a to, co d o t y c z y c z ł o w i e k a , i u k i e r u n k o w a ł nas k u b a d a n i u s a m e j d u s z y i jej b o s k o ś c i . 157
P r z y j m u j ą c zasadniczą p o s t a w ę P l a t o n a , o d r z u c a j e d n a k N e m e z j u s z skrajny d u a l i z m m a n i c h e j s k o - g n o s t y c k i , p l a t o ń s k ą d u s z ę świata oraz n a u k ę o w ę d r ó w c e d u s z . W y c h o d z ą c z z a ł o ż e ń p l a t o ń s k i c h p o w i a d a w y r a ź n i e , ż e Ary s t o t e l e s z a p r z e p a s z c z a p o j ę c i e d u s z y j a k o substancji, uważając ją t y l k o za ja k o ś ć . W i a d o m o , ż e A r y s t o t e l e s w y r ó ż n i a trzy rodzaje s u b s t a n c j i : m a t e r i ę , f o r m ę , oraz „ t o co z o b u " (<xóvoXov) . N a g r u n c i e a r y s t o t e l i z m u d u s z a n i e j e s t ani m a terią ani z ł o ż e n i e m , j e s t o n a formą (£t5oc), a k t e m , czyli entelechią. J a k o entelechia d u s z a w p r a w d z i e n i e j e s t c i a ł e m , ale c z y m ś , co d o ciała przynależy. N e m e z j u s z ostro k r y t y k u j e t a k i e p o j ę c i e duszy. D u s z a j a k o p r z y n a l e ż ą c a d o ciała n i e m o ż e i s t n i e ć b e z n i e g o i s a m a w s o b i e j e s t n i c z y m . Błąd A r y s t o t e l e s a p o l e g a ł i na t y m , ż e o d d z i e l i ł u m y s ł od t e g o , co z w i e r z ę c e , i t y l k o zwierzęcą c z ę ś ć d u s z y n a z y w a duszą. T y m c z a s e m Stagiryta p o w i n i e n był u w z g l ę d n i ć całą d u s z ę . W p o d o b n y s p o s ó b k r y t y k u j e N e m e z j u s z a r y s t o t e l e s o w s k i e p o j ę c i e ciała o r g a n i c z n e g o , ży wego tylko w możności. G d y m ó w i m y o czymś, że jest żywe tylko w możności, o z n a c z a to, że o w o ciało j e s t w o g ó l e t y l k o w m o ż n o ś c i , n i e m o ż e p o s i a d a ć ży cia. A jeśli m a m y j u ż d a n y o r g a n i z m , a w i ę c j e s t e s t w o ż y w e , to czyż m o ż n a m ó w i ć , ż e j e s t w n i m ż y c i e t y l k o w m o ż n o ś c i . T u głosi N e m e z j u s z t e z ę t y p o w o p l a t o ń s k ą , p o w i a d a , ż e s k o r o w o g ó l e j e s t życie, to n i g d y n i e j e s t o n o w m o ż n o ści, lecz z a w s z e w a k c i e . S a m a d u s z a m a życie ( n a w e t ściślej - j e s t ż y c i e m , c h o ć to t w i e r d z e n i e zostało z ł a g o d z o n e p r z e z c h r z e ś c i j a ń s t w o ) , a ciało b i e r z e t y l k o u d z i a ł w t y m życiu duszy. N a j w i ę k s z y m b ł ę d e m A r y s t o t e l e s a b y ł o to, ż e n i e u w a ż a ł d u s z y za s u b s t a n c j ę . T y m c z a s e m t y l k o s u b s t a n c j a m o ż e b y ć p o d m i o t e m p r z e c i w n y c h w ł a ś c i w o ś c i , a t a k i m i właściwościami są dla d u s z y c n o t y i wady. D l a t e g o t e ż m o ż e m y m ó w i ć o z d r o w i u duszy, t a k j a k w y p o w i a d a m y się na t e m a t z d r o w i a ciała. U p e r y p a t e t y k ó w d u s z a j a k o entelechia s a m a z s i e b i e się n i e p o r u s z a , o z n a c z a to, ż e n i e p o r u s z a się per se, lecz t y l k o per accidens. B ę d ą c sa m a n i e r u c h o m a , d u s z a p o r u s z a ciało, a t a k ż e znajduje się w r u c h u p r z y p a d ł o 158
Por.
8OK£I \zyz\v xbv av0po)7iov eivcu TÓ cx>y v x r \ v acóu.axi Toicpoe xpcojievr|v...ApioTOT£X,T|c
ibidem, 1 , 1 , 505 A - B : ITMTCOV 6e, ox>
vot|i(pÓT£pov, \j/i)%f|v Kai acojia, aXka eiav
,
óe, Evr£A£X rcpa>Tnv acójiaioc (pwucoi), ópyaviKO\), 5wauxiv Cwnv e^oyroc. Por. N e m e z j u s z , De natura hominis, II, 15: „Terminem substancja Arystoteles po sługuje się w trojakim sensie. Po pierwsze, w znaczeniu podłoża materialnego, które samo w sobie jest niczym [...]. P o drugie, w znaczeniu kształtu i formy, jaką przyjmuje materia. Po trzecie, w znaczeniu tego, co powstaje z materii i formy, czyli tego, co ostatecznie ożywione", przekł. A. Kempfi, s. 42.
VII. Ojcowie kapadoccy
327
ściowo, p o p r z e z ciało. W t a k i m razie p o w i n n i ś m y m i e ć w y ł ą c z n i e d o c z y n i e n i a z r u c h a m i ciała, a p r z e c i e ż z a c h o d z ą w nas p o r u s z e n i a , k t ó r e n i e d a d z ą się s p r o w a d z i ć d o r u c h u c i e l e s n e g o . Są to „ r u c h y d u c h o w e " . C o w i ę c e j , j e ż e l i w e d ł u g A r y s t o t e l e s a ciało p o r u s z a się perse, to m o ż e i s t n i e ć ciało n i e o ż y w i o n e , lecz p o ruszające się, co j e s t p r z e c i e ż n i e d o r z e c z n e . W i d a ć p r z e z to, ż e d u s z a z a w s z e j e s t zasadą r u c h u . D l a N e m e z j u s z a istotę d u s z y s t a n o w i jej ciągły r u c h . N e m e zjusz widzi w y r a ź n i e braki w a r y s t o t e l e s o w s k i e j k o n c e p c j i d u s z y l u d z k i e j i a k c e n t u j e n i e z g o d n o ś ć o w e j k o n c e p c j i z myślą chrześcijańską. W a ż n y j e s t w p ł y w p o g l ą d ó w N e m e z j u s z a na s c h o l a s t y k ę , w j e g o d z i e ł a c h z n a j d u j e r ó w n i e ż silne oparcie augustynizm. D u s z a n i e j e s t w i ę c c i a ł e m ani jakością ciała, ani entelechią. J e s t s u b s t a n cją całkowitą, d u c h o w ą , poruszającą się perse. N e m e z j u s z u w a ż a , iż d u s z ę n a l e ży o k r e ś l a ć za P l a t o n e m j a k o s u b s t a n c j ę niecielesną, która s a m a dla s i e b i e j e s t d o s k o n a ł o ś c i ą . D u s z a j e s t z b u d o w a n a z formy i z m a t e r i i , j a k w s z e l k i e z ł o ż e n i e , ale N e m e z j u s z nic n i e m ó w i o m a t e r i i duszy. P i s z e n a t o m i a s t , ż e jej formą (elSoc) j e s t życie, o n o to formuje (ei8o7tot£tv) d u s z ę . D u s z a j a k o s u b s t a n c j a j e s t c a ł k o w i c i e j e d n a , n i e s k ł a d a się z ż a d n y c h części. N e m e z j u s z rozważa, skąd b i e r z e się d u s z a i j a k i e są jej d z i e j e . P i s z e , ż e jest ona wieczna i podobnie jak wszystkie jestestwa d u c h o w e jest odwieczna. Nemezjusz, p o d o b n i e jak Orygenes, wyznaje preegzystencję dusz ludzkich. O d r z u c a z a r ó w n o t r a d u c j o n i z m , j a k i k r e a c j o n i z m , ale j e s t j e d n o c z e ś n i e p r z e c i w n i k i e m k o n c e p c j i w ę d r ó w k i d u s z zakładającej w c i e l e n i e d u s z y w z w i e r z ę t a . N e m e z j u s z zadaje p y t a n i e , c z y m j e s t ciało l u d z k i e i w jaki s p o s ó b łączy się z duszą. P o w o ł u j ą c się na A m m o n i u s z a S a k k a s a i Porfiriusza, p o w i a d a , ż e ciało j e s t n a r z ę d z i e m duszy, i t a k j a k s ł o ń c e p r z e ś w i e t l a p o w i e t r z e , t a k d u s z a p r z e ś w i e t l a ciało. D u s z a b ę d ą c b e z c i e l e s n a n i e m a swojego miejsca, z n a j d u j e się w c a ł y m c i e l e i j e s t cała w k a ż d e j j e g o cząstce. D u s z a łączy się z c i a ł e m na s p o s ó b s u b s t a n c j i d u c h o w y c h , t z n . n i e ulegając s a m a z m i e s z a n i u . T o n i e ciało j e s t n a c z y n i e m , w k t ó r y m z n a j d u j e się dusza, ale raczej to o n a n a d a j e k s z t a ł t ciału. N e m e z j u s z p o d k r e ś l a , ż e zawodzą tutaj w s z e l k i e z n a n e n a m p o r ó w n a n i a , k t ó r e mogą o p i s a ć t ę relację. O d c i n a się o n od p o g l ą d ó w O r y g e n e s a i p o w i a d a , ż e p o ł ą c z e n i e d u s z y i ciała n i e j e s t karą za g r z e c h , lecz p r z e j a w e m woli Boga. S t a n o w i s k o O r y g e n e s a u w a ż a za b ł ę d n e jeśli c h o d z i o n a u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e i i n t e r p r e t a c j ę t e k s t u Pisma Świętego. 159
W i e m y , ż e N e m e z j u s z ostro k r y t y k u j e a r y s t o t e l e s o w s k i e p o j ę c i e d u s z y j a k o formy i entelechii, n a t o m i a s t c a ł k o w i c i e idzie za A r y s t o t e l e s e m , g d y a n a l i z u j e ciało p o d w z g l ę d e m fizjologii. N e m e z j u s z u w a ż a , ż e skoro d u s z a j e s t n i e c i e lesną, to j e s t t a k ż e n i e ś m i e r t e l n a . N i e b ę d ą c złożona z e l e m e n t ó w , n i e m o ż e się rozpaść, r u c h zaś, j a k w i e m y , p r z y s ł u g u j e jej per se. N e m e z j u s z w s k a z u j e na s u b t e l n e a r g u m e n t y w p l a t o ń s k i m Fedonie, ale p o w i a d a , ż e c h r z e ś c i j a n i n o w i p o w i n n o w y s t a r c z y ć tu O b j a w i e n i e . W i d z i e l i ś m y , ż e N e m e z j u s z w wielu p u n k t a c h p r z e c h o d z i od P l a t o n a d o 1 5 9
Por. ibidem, II, 11.
Ojcowie Kościoła
328
A r y s t o t e l e s a i o d w r o t n i e . W n a u c e o w ł a d z a c h d u s z y znajduje się w y r a ź n i e p o d w p ł y w e m A r y s t o t e l e s a . Wyróżnia trzy t y p y w ł a d z duszy: w y o b r a ź n i a - imaginatwa, której p r z e d m i o t e m j e s t to, co m o ż e b y ć w y o b r a ż o n e ((pavxaaxóv); w y o b r a ż e n i a w y t w ó r c z e n a z y w a N e m e z j u s z (pdvraapara, władza ta j e s t zlokalizowana w p r z e d n i c h płatach m ó z g u , p a m i ę ć - memoria m a swój organ w ś r o d k o w y c h pła tach m ó z g u , t a k s a m o w ł a ś c i w e w ł a d z e p o z n a w c z e ( i n t e l e k t u a l n e ) , k t ó r e p o j m u j e N e m e z j u s z p o a r y s t o t e l e s o w s k u w interpretacji A l e k s a n d r a z Afrodyzji. U w a ż a , ż e naszą osobistą władzą j e s t tylko i n t e l e k t możnościowy, a k t u a lizujący się j e d y n i e d z i ę k i z e w n ę t r z n y m i m p u l s o m . I n t e l e k t c z y n n y n i e j e s t w i ę c e l e m e n t e m naszej natury, lecz c z y m ś z e w n ę t r z n y m . W ł a ś n i e to d z i a ł a n i e i n t e l e k t u „z z e w n ą t r z " j e s t w y j ą t k o w e , i stąd w y n i k a , ż e d o t y c z y o n o t y l k o fi lozofów. W t y m p u n k c i e p o r z u c a j e d n a k N e m e z j u s z k o n c e p c j ę Arystotelesa, p o d ą ż a za P l a t o n e m i t w i e r d z i , ż e s a m a d u s z a j e s t i n t e l e k t e m . Z n a j d u j e m y u N e m e z j u s z a r o z b u d o w a n ą n a u k ę o uczuciach. W e d ł u g n i e go, są to z m i a n y w y w o ł a n e w nas, w s k u t e k działań b e z p o ś r e d n i o nas dotyczą cych. Przejawiają się o n e j a k o passiones ( n p . przyjemność), l u b j a k o actiones ( n p . radość). W i e m y też, ż e św. T o m a s z wskazuje na N e m e z j u s z a j a k o tego, który w y różnia wśród u c z u ć d w i e grupy: uczucia p o ż ą d a w c z e i uczucia g n i e w l i w o - b o j o w e . N e m e z j u s z podkreśla, ż e człowiek postawiony m i ę d z y d w o m a światami sam m o ż e m i ę d z y n i m i wybierać. L e p i e j jest j e d n a k określać wolność woli jako s a m o s t a n o w i e n i e , p o n i e w a ż są w nas takie czynności, których p a n a m i j e s t e ś m y m y sami. N e m e z j u s z zastanawia się, czy w ogóle jest możliwe s a m o s t a n o w i e n i e . Pisze, ż e g d y b y ś m y uważali, że wszystko sprawia albo Bóg, albo konieczność, p r z e z n a c z e n i e , natura, szczęście czy p r z y p a d e k , to nie u m i e l i b y ś m y w y t ł u m a c z y ć sobie istnienia złych i w s t r ę t n y c h czynów. C z ł o w i e k stanowi s a m o sobie i dlatego on s a m jest przyczyną wszystkich swoich działań. G d y b y t a k n i e było, to bardzo wiele w a ż n y c h i p o d s t a w o w y c h naszych umiejętności sprawczych trzeba b y u z n a ć za z b ę d n e , n p . piękną właściwość człowieka, jaką jest rozwaga. M a m y t a k ż e peł ną świadomość, ż e nasze c n o t y i w a d y zależą od nas i g d y b y t a k n i e było, to wszel kie przepisy i prawo n i e miałyby sensu. Wszyscy ludzie z natury (cp\xriKÓc) są przeświadczeni o t y m , ż e przynajmniej niektóre z ich c z y n ó w są b e z p o ś r e d n i o od nich zależne. N e m e z j u s z pyta dalej o to, co pozostaje w naszej mocy. P r z e d e wszy s t k i m w naszej m o c y jest wszystko, czego j e s t e ś m y przyczyną. N i e chodzi tu o z e w n ę t r z n e , fizyczne akty, ale o akty w e w n ę t r z n e . W k a ż d y m l u d z k i m czynie wy różnia o n za A r y s t o t e l e s e m : consilium, iudicium, praelectio. R o z u m j a k o rozważający wszystko, stanowi tu p o d s t a w ę wolności, która przejawia się głównie w w y b o r z e . Wolność nasza w y s t ę p u j e t e ż wyraźnie w twórczości artystycznej, która nie jest ni c z y m i n n y m j a k ś w i a d o m i e chcianą twórczością. N e m e z j u s z stara się dociec, dla czego m a m y wolną wolę. Pisze, że k a ż d e jestestwo stworzone z istoty swej jest z m i e n n e . R ó w n i e ż człowiek należy d o stworzeń podlegających z m i a n o m , ale jest w n i m rozum b ę d ą c y podstawą wolności. Człowiek więc jako stworzenie jest zmienny, ale j a k o r o z u m wolny. M o ż e więc grzeszyć, a możliwość grzechu jest m u d a n a wraz z j e g o wolną i rozumną naturą, p o n i e w a ż „każda w rozumności uczest nicząca natura m u s i m i e ć wolną wolę i musi być z m i e n n a " :
VII. Ojcowie kapadoccy
329
'H ydp o\)K e a x a i ta)yiKÓv, f| A,oytKÓv 6v K\)piov eaxiv rcpdc£CDv. K\)piov 160
5e 6v TTpdc^ecoy, 7cdvt(oc ame^o-oatoy ecrcai . Możliwość popełnienia grzechu nie oznacza j e d n a k konieczności grze szenia. T ę ostatnią myśl N e m e z j u s z t a k b a r d z o m o c n o p o d k r e ś l a ł , ż e aż zarzu c a n o m u s y m p a t i e p e l a g i a ń s k i e . T r u d n o a n t r o p o l o g i ę filozoficzną N e m e z j u sza z a s z e r e g o w a ć b e z z a s t r z e ż e ń d o p l a t o n i z m u l u b i n n e g o k i e r u n k u filozoficz n e g o . J e g o k o n c e p c j a c z ł o w i e k a j e s t z a s a d n i c z o p l a t o ń s k a , ale w i e l e w niej e l e m e n t ó w a r y s t o t e l e s o w s k i c h . W e w s z y s t k i c h t y c h w ą t k a c h stara się j e d n a k N e m e z j u s z w y p l e n i ć to, co n i e z g o d n e z myślą chrześcijańską, dąży w r ę c z d o c h r z e ś c i j a ń s k i e j syntezy. 161
5. Eneasz z Gazy W i e l e miejsca z a g a d n i e n i u c z ł o w i e k a p o ś w i ę c a u r o d z o n y około 4 5 0 r., a działa jący o k o ł o 500 r. E n e a s z z Gazy. W y m i e n i a m y go p r z y k ł a d o w o , g d y ż dla p e ł n e go z o b r a z o w a n i a p a t r y s t y k i w s c h o d n i e j n a l e ż a ł o b y o m ó w i ć w i e l e i n n y c h , w y b i t n y c h postaci. E n e a s z był w A l e k s a n d r i i u c z n i e m n e o p l a t o ń c z y k a H i e r o k l e s a . Z n a ł d o b r z e p i s m a P l a t o n a (zwłaszcza Timajosa, Fajdrosa, Państwo, Gorgiasza, Fedona, Protagorasa e t c ) , ale z u p e ł n i e był m u o b c y A r y s t o t e l e s . W y k o r z y s t u j e t e ż p i s m a św. G r z e g o r z a z N y s s y O stworzeniu człowieka i O duszy i zmartwychw staniu. J e s t o n a u t o r e m dialogu Teofrast albo o nieśmiertelności duszy i o zmartwy chwstaniu ciała. D y s p u t ę w i e d z i e tu p o g a ń s k i filozof Teofrast z c h r z e ś c i j a n i n e m E g z y t e o s e m z Syrii. T e m a t e m d y s p u t y j e s t z a g a d n i e n i e s t w o r z e n i a i z m a r t w y c h w s t a n i a ciała. E g z y t e o s p o p i e r a swoje t e z y a r g u m e n t a c j ą d i a l e k t y c z n ą i głosi n a s t ę p u jące t w i e r d z e n i a : p r z e d s t w o r z e n i e m świata Bóg był z a w s z e c z y n n y (co i m p l i k u j e o d w i e c z n e p o c h o d z e n i e o s ó b ) , C h a l d e j c z y c y , Porfiriusz i P l o t y n uczą, że m a t e r i a została s t w o r z o n a , P l a t o n u w a ż a , ż e k a ż d y b y t c i e l e s n y j e s t s t w o r z o n y U w a ż a r ó w n i e ż na p o d s t a w i e Timajosa, Yl w e d ł u g P l a t o n a t e n świat j e s t o g r a n i c z o n y i m a swój k r e s w czasie. E n e a s z r o z u m i e to w d u c h u O r y g e n e s a : k o n i e c świata z m y s ł o w e g o nastąpi t y l k o raz, świat zaś d u c h o w y b ę d z i e trwał w s p o s ó b n i e p r z e r w a n y . T e z ę o z m a r t w y c h w s t a n i u ciał p r a g n i e E g z y t e o s o p r z e ć na o s i ą g n i ę c i a c h filozofii g r e c k i e j . T w i e r d z i , ż e ratio seminałis t k w i ą c a w d u s z y d o ś ć j e s t silna, b y z j e d n o c z y ć r o z p r o s z o n e p o śmierci ciała e l e m e n t y . U w a ż a r ó w n i e ż , że d u s z a l u d z k a w p r z e c i w i e ń s t w i e d o z w i e r z ę c e j , k t ó r a j e s t ś m i e r t e l n a , m o ż e ciału s w o j e m u u d z i e l i ć n i e ś m i e r t e l n o ś c i , t a k j a k s ł o ń c e u d z i e la s w e g o c i e p ł a w o d z i e . P o j ę c i e duszy, k t ó r y m p o s ł u g u j e
się E n e a s z , j e s t p l a t o ń s k i e ,
jednak
Ibidem, 58, 776A, przekł. A. Kempfi, s. 133. Herezja pelagiańska głosiła między innymi możliwość zbawienia się o własnych siłach.
Ojcowie Kościoła
330
odrzuca on preegzystencję i reinkarnację. Duszy ludzkiej przypisuje nie tylko n i e ś m i e r t e l n o ś ć , ale u w a ż a , ż e j e s t o n a s t w a r z a n a k a ż d o r a z o w o p r z e z Boga ( k r e a c j o n i z m ) i o b d a r z o n a wolnością.
N a p r z e ł o m i e IV i V w. z n a j d u j e m y w i e l e c i e k a w y c h postaci w ś r ó d O j c ó w Kościoła W s c h o d n i e g o . W s p o m n i m y tu tylko n i e k t ó r e n a z w i s k a . W t y m czasie działają z a t e m : M a k a r y E g i p s k i , E w a g r i u s z P o n t y j s k i , S y n e z j u s z , b i s k u p P t o l e m a i s , u c z e ń H y p a t i i oraz T e o d o r e t a r c y b i s k u p C y r u . G r e c k a myśl p a t r y s t y c z n a rozwija się dalej, a jej g ł ó w n y m i e t a p a m i są: 1. P i s m a n i e z n a n e g o m n i c h a syryjskiego z p r z e ł o m u V i V I w., p o d a j ą c e g o się za św. D i o n i z e g o z A r e o p a g u , b i s k u p a A t e n , z w a n e g o w w i e k a c h p ó ź n i e j s z y c h P s e u d o - D i o n i z y m Areopagitą; 2. D z i e ł a św. M a k s y m a W y z n a w c y z V I I w.; 3. T r a k t a t y św. J a n a z D a m a s z k u działającego w V I I I w., a zwłaszcza j e g o s y s t e m a t y c z n y w y k ł a d g r e c k i e j myśli p a t r y s t y c z n e j w d z i e l e O wierze prawdziwej {De fide orthodoxd).
R O Z D Z I A Ł VIII
Patrystyka zachodnia R o z w ó j p a t r y s t y c z n e j myśli z a c h o d n i e j zaczął się d o p i e r o z chwilą, g d y w p o ł o w i e I I I w. g r e k ę zastąpiła w R z y m i e łacina, j a k o j ę z y k liturgiczny. W t y m cza sie z a c z ę t o pisać r o z p r a w y teologiczno-filozoficzne p o łacinie, p r e k u r s o r e m t e go p i ś m i e n n i c t w a był A f r y k a ń c z y k T e r t u l i a n . J e s t b a r d z o z n a m i e n n e , ż e wła ś n i e z Afryki p o c h o d z ą t a k w y b i t n e u m y s ł y c h r z e ś c i j a ń s k i e . W i a d o m o , że w ł a ś n i e w t e d y K a r t a g i n a osiągnęła w y s o k i p o z i o m życia m a t e r i a l n e g o , co z w y kle, c h o ć n i e z a w s z e , p r o w a d z i d o rozwoju k u l t u r y u m y s ł o w e j . D o ś ć w c z e ś n i e ś r o d o w i s k o k a r t a g i ń s k i e z e t k n ę ł o się z D o b r ą N o w i n ą , j u ż o k o ł o 200 r. istniała tam gmina chrześcijańska.
1. Tertulian Q u i n t u s S e p t i m u s F l o r e n t i n u s T e r t u l l i a n u s urodził się w Kartaginie m i ę d z y ro k i e m 150 a 160, j a k o p o t o m e k rodziny p o g a ń s k i e j . J e g o życie p r z y p a d ł o na o k r e s b a r d z o k r w a w y c h p r z e ś l a d o w a ń chrześcijan. T e r t u l i a n , p o c z ą t k o w o p r z e c i w n y w i e r z e c h r z e ś c i j a ń s k i e j , nawrócił się około roku 190 i p r a w d o p o d o b n i e został p r e z b i t e r e m . G w a ł t o w n e i b e z k o m p r o m i s o w e u s p o s o b i e n i e sprawiło, iż około 205 r. T e r t u l i a n przystąpił do s e k t y m o n t a n i s t ó w . J e d n a k ż e i t a m n i e u t r z y m a ł się z b y t d ł u g o , w k r ó t c e stanął n a c z e l e własnej s e k t y t e r t u l i a n i s t ó w . Z m a r ł około 240 r. w Kartaginie. 162
163
T e r t u l i a n był d o b r z e w y k s z t a ł c o n y m p r a w n i k i e m i r e t o r e m , co w połą c z e n i u z o g n i s t y m t e m p e r a m e n t e m oraz d o s k o n a ł ą znajomością g r e k i i łaciny u c z y n i ł o go w y b i t n ą i n d y w i d u a l n o ś c i ą w ś r ó d pisarzy łacińskich. S p o ś r ó d p i s m T e r t u l i a n a w y m i e n i m y j a k o filozoficznie najważniejsze: Dowód przedawnienia przeciw heretykom ( l u b Preskrypcja przeciw heretykom); De anima oraz Apologetyk apologia, w k t ó r e j zwraca się d o w ł a d z r z y m s k i c h , b y z a p r z e s t a ł y p r z e ś l a d o w a ń chrześcijan. O d p o w i a d a r ó w n i e ż na zarzuty p o g a n , oskarżające chrześcijan o by cie z ł y m i o b y w a t e l a m i . >2
Montanizm - ruch, który powstał w e Frygii ok. 156 r. Jego założyciel Montanus, na podstawie własnych przeżyć ekstatycznych, głosił ogromną rolę Ducha Świę tego i proroków, jednocześnie pomniejszając rolę biskupów w Kościele. Krytyka życia ówczesnych hierarchów, nacisk na ważność osobistego doświadczenia mi stycznego oraz zbyt drastyczne odstępstwa członków ruchu sprawiły, że doktryna została potępiona jako heretycka. * Działali oni długo po śmierci Tertuliana i dopiero św. Augustyn przyjął ich na ło no Kościoła obejmując ich bazylikę w Kartaginie.
332
Ojcowie Kościoła
W i e l k ą j e g o zasługą było w y p r a c o w a n i e łacińskiej t e r m i n o l o g i i , k t ó r a b a r d z o zaważyła na rozwoju teologii ( n p . w p r o w a d z i ł t a k i e t e r m i n y j a k trinitas dla o k r e ś l e n i a j e d n e g o Boga w trzech o s o b a c h ) . 164
T e r t u l i a n z a u w a ż a , ż e gnostycy, a zwłaszcza Marcjon, używają filozofii p o to, b y za jej p o m o c ą u s i d l a ć ludzi. T e r t u l i a n , c h o ć s a m został p ó ź n i e j h e r e t y k i e m , to j e d n a k widział całą grozę g n o s t y c y z m u i łącząc go z filozofią grecką w r o g o się d o ń nastawił. J e s t tu b a r d z o z n a m i e n n e , ż e p r z e c i w g n o s t y k o m gro madził argumenty prawne. W Preskrypcjiprzeciw heretykom m ó w i , ż e o d w i e c z n e r z y m s k i e p r a w o d w u n a s t u tablic głosiło, iż k t o p r z e z rok j e s t u ż y t k o w n i k i e m j a k i e g o ś p r z e d m i o t u , staje się j e g o w ł a ś c i c i e l e m , o ile w m i ę d z y c z a s i e p o s i a d a n i a t e g o n i k t n i e za k w e s t i o n o w a ł (longaepossessionis praescriptio). O t ó ż , p o w i a d a T e r t u l i a n , g n o s t y k o m n i e p r z y s ł u g u j e p r a w o d o Pisma Świętego i j e d y n i e Kościół katolicki posia d a w s t o s u n k u d o n i e g o ową longapossessio. P o d o b n i e j a k św. I r e n e u s z , p o d k r e śla T e r t u l i a n d a w n o ś ć , ciągłość i a p o s t o l s k o ś ć tradycji w K o ś c i e l e . Z t a k silnie p o d k r e ś l o n y m t r a d y c j o n a l i z m e m łączy się u n i e g o p r z e ś w i a d c z e n i e , ż e c h r z e ścijaństwo to n i e tyle s u b i e k t y w n e w y z n a n i e , ile o b i e k t y w n a n a u k a . W o b e c t e go wiara nasza n i e j e s t b y n a j m n i e j z a l e ż n a od t a k i e g o czy i n n e g o o b j a w i e n i a , c h o ć b y b a r d z o w z n i o s ł e g o i n a d p r z y r o d z o n e g o . Wiara w ż a d n y m s e n s i e n i e za leży od o s ó b , lecz o d w r o t n i e - c h r z e ś c i j a ń s k i e p r z e k o n a n i a i życie j e d n o s t e k c a ł k o w i c i e zależą od d e p o z y t u wiary. I s t n i e j e n i e z m i e n n a , a b s o l u t n a regia fidei. N a w i ą z u j e tu T e r t u l i a n d o słów św. Pawła: „Ale g d y b y ś m y n a w e t m y a l b o anioł z n i e b a głosił w a m Ewangelię różną od t e j , którą w a m głosiliśmy, n i e c h b ę d z i e p r z e k l ę t y ! " . J e s t w i ę c j e d n a i n i e z m i e n n a Ewangelia i n i e m o ż e b y ć i n n e j . 1 6 5
N a tle tych r o z w a ż a ń zarysowuje się z a g a d n i e n i e s t o s u n k u wiary d o filo zofii. W ł a ś c i w y żywioł filozofii to p o s z u k i w a n i e , filozof w i e d z i o n y p r z e z curiositas wciąż s z u k a , błądzi b e z k o ń c a i n i g d y n i e m o ż e z n a l e ź ć t e g o , c z e g o s z u k a . Wiara n a t o m i a s t j u ż znalazła p r a w d ę i p r z e z to k ł a d z i e t a m ę w s z e l k i e m u p o s z u k i w a n i u . D l a t e g o wiara n i e m o ż e się rozwijać poza o b e c n y stan i n i e w o l n o na g r u n c i e wiary n i c z e g o s z u k a ć . W c h r z e ś c i j a ń s t w i e n i e m a miejsca dla filozofii. F i l o z o f o w i e starożytni to p a t r i a r c h o w i e h e r e t y k ó w i T e r t u l i a n ich n i e oszczędza, gani n a w e t S o k r a t e s a . Z n a m i e n n e , ż e T e r t u l i a n j a k o R z y m i a n i n znajduje słowa u z n a n i a dla e t y k i sto ickiej i p o w i a d a , ż e „ n i e r a z S e n e k a j e s t n a s z " . T a różnica m i ę d z y filozofem a c h r z e ś c i j a n i n e m z a z n a c z a się w y r a ź n i e w r o z u m i e n i u z a g a d n i e n i a Boga. Pla ton u w a ż a ł , że p o z n a n i e Boga j e s t n i e m o ż l i w e l u b b a r d z o t r u d n e , a p r z e c i e ż k a ż d y najprostszy c h r z e ś c i j a n i n głosi p r a w d ę o Bogu, a z a r a z e m z n a rozwiąza n i e n a j t r u d n i e j s z y c h filozoficznych p r o b l e m ó w . T e r t u l i a n s t w i e r d z a , ż e filozo fom u d a ł o się c z a s e m z n a l e ź ć p r a w d ę , ale u d a ł o im się to t y l k o p r z y p a d k i e m . N i e m n i e j j e d n a k filozofia j e s t p r z e c i w i e ń s t w e m wiary, a z g o d n o ś ć wiary i filo1 6 4
165
Por. Tertulian, Depudicitia, Ga I, 8.
21 (trinitas unius divinitatis)\ Adversus Praxean, 3; 11; 12.
VIII. Patrystyka zachodnia
333
zofii jest wyłącznie d z i e ł e m p r z y p a d k u . W o b e c tego filozofia jest dla chrześcijani na nie tylko z b ę d n a , b o wiara daje m u o d p o w i e d z i na wszystkie dręczące go pyta nia, ale i n i e b e z p i e c z n a . T e r t u l i a n j a k o retor lubuje się w m o c n y c h i w y r a ź n y c h przeciwstawieniach. W traktacie 0 ciele Chrystusa czytamy sławne słowa: S y n c z ł o w i e c z y został u k r z y ż o w a n y ; nie w s t y d z ę się t e g o w ł a ś n i e d l a t e go, ż e n a l e ż y się t e g o w s t y d z i ć . Ale to, że S y n Boży u m a r ł , j e s t c a ł k o w i cie w i a r y g o d n e , p o n i e w a ż j e s t to z u p e ł n i e n i e p r a w d o p o d o b n e . T o zaś, że p o g r z e b a n y z m a r t w y c h w s t a ł , to j e s t p e w n e d l a t e g o , ż e n i e m o ż l i w e . C r u c i f i x u s est d e i filius, n o n p u d e t , q u i a p u d e n d u m est. E t m o r t u u s e s t d e i filius, c r e d i b i l e est, q u i a i n e p t u m est. E t s e p u l t u s resurrecsit, c e r t u m est, q u i a i m p o s s i b i l e . 166
T e o s t a t n i e słowa stały się b a r d z o z n a n e , c h o c i a ż ich d o s ł o w n e b r z m i e n i e {credibile, quia ineptum /certum est, quia impossibile) z m i e n i o n o . W ł a ś n i e stąd wzięła się f o r m u ł a p r z y p i s y w a n a T e r t u l i a n o w i , k t ó r e j w j e g o p i s m a c h n i e z n a j d z i e m y : credo, quia absurdum. N i e k t ó r z y sądzą, ż e w s z y s t k i e w y p o w i e d z i T e r t u liana to t y l k o p r z e j a w j e g o t e m p e r a m e n t u retora, ale n i e w ą t p l i w i e był o n z p r z e k o n a n i a fideistą, k t ó r y n i e d o s t r z e g a ł w o g ó l e możliwości i s t n i e n i a filozo fii z g o d n e j z wiarą. C h c i a ł w y k a z a ć , że d o istoty wiary n a l e ż y jej n i e p r z e j r z y stość, że r o z u m n i e m a nic d o p o w i e d z e n i a w s p r a w a c h wiary i ż e g d y b y p r a w d y wiary dały się d o w i e ś ć , p r z e s t a ł y b y b y ć p r a w d a m i wiary. B ę d ą c t a k z d e c y d o w a n y m p r z e c i w n i k i e m filozofii, s a m T e r t u l i a n j e d n a k n i e m o ż e n i e filozofować. I l e k r o ć j e d n a k filozofuje, z a w s z e p o d ą ż a w k i e r u n k u z u p e ł n i e s p r z e c z n y m z myślą chrześcijańską. W n a u c e o d u s z y idzie za poglą d a m i m a t e r i a l i s t ó w ( n p . s t o i k ó w ) i p o w i a d a , że g d y b y d u s z a n i e była c i a ł e m , to b y ł a b y n i c z y m (nihilenim, si non corpus), b o w s z y s t k o co jest, m u s i b y ć c i a ł e m . M a t e ż ś w i a d o m o ś ć n o w a t o r s t w a , j a k i e n i e s i e n a u k a c h r z e ś c i j a ń s k a , głosząc zmartwychwstanie: 1 6 7
J u ż z a p o w i e d ź n i e s ł y c h a n e g o z m a r t w y c h w s t a n i a przeraziła p o g a n swoją nowością. At u b i i a m n a t i o n e s p r a e c o n i u m r e s u r r e c t i o n i s i n a u d i t a e retro ipsa n o v i tate concussit . 168
T e r t u l i a n u w a ż a , iż a b y m ó c t w i e r d z i ć o duszy, ż e j e s t substancją i ż e o d działuje na ciało, t r z e b a s t w i e r d z i ć , ż e j e s t o n a t r ó j w y m i a r o w y m , d e l i k a t n y m b y t e m c i e l e s n y m s k ł a d a j ą c y m się z p o w i e t r z a . J a k o taka p r z y b i e r a w i ę c kształ ty ciała. G d y b y d u s z a n i e była cielesną substancją, m u s i a ł a b y b y ć t y l k o p r z y p a -
Tertulian, De carne Christi, V, 4; w : E. Gilson, Historia filozofii..., ski, s. 45. Por. Tertulian, De anima, 6 - 9 . Tertulian, De resurrectionae mortuorum, X X X I X , 8.
przekł. S. Zalew
334
Ojcowie Kościoła
dłością ciała. O p i e r a się t u T e r t u l i a n na p o g l ą d a c h lekarza S o r a n u s a , k t ó r y n i e był w p r a w d z i e c h r z e ś c i j a n i n e m , ale miał z u p e ł n ą słuszność, g d y p o w i a d a ł , ż e d u s z a j e s t m a t e r i a l n a . T e r t u l i a n t w i e r d z i , iż w Piśmie Świętym z n a j d z i e m y szero k i e u z a s a d n i e n i e p o g l ą d u , że d u s z a to p e w n e g o rodzaju ciało (ąuantum ad nostros ex abundanti). Świadczą o t y m n a s t ę p u j ą c e f r a g m e n t y : t w i e r d z e n i a o cier p i e n i a c h d u s z y od ognia w czyśćcu, czy s t w i e r d z e n i e , iż św. J a n „ w i d z i " d u s z e męczenników. T e r t u l i a n d o d a j e j e d n a k , że m o ż n a się s p o t k a ć z z a r z u t e m , iż d u s z a n i e j e s t c i a ł e m , g d y ż p o k a r m e m jej j e s t m ą d r o ś ć . G d y b y j e d n a k t a k i s t o t n i e było, to m n ó s t w o d u s z d a w n o m u s i a ł o b y zginąć z g ł o d u . W n a u c e o p o c h o d z e n i u d u szy T e r t u l i a n j e s t z w o l e n n i k i e m t r a d u c j o n i z m u , czyli p o g l ą d u , iż d u s z a p r z e c h o d z i d o ciała w r a z z n a s i e n i e m ojca. C z ł o w i e k s k ł a d a się w e d l e T e r t u l i a n a z d w ó c h części: t c h n i e n i a c i e l e s n e g o , czyli d u s z y (spiritus tradux) i n a c z y n i a c i e lesnego, które mieści w sobie owo tchnienie. W ten sposób interpretuje on też n a u k ę św. P a w ł a o z e w n ę t r z n y m i w e w n ę t r z n y m c z ł o w i e k u . D u s z a to p o p r o stu P a w ł o w y „ c z ł o w i e k w e w n ę t r z n y " , k t ó r y j e s t c a ł k o w i c i e p o d o b n y d o ciała, s t a n o w i j e g o s u b t e l n ą k o p i ę . N i e m a w c z ł o w i e k u ż a d n y c h d u c h o w y c h , nieor g a n i c z n y c h w ł a d z ; i n t e l e k t , to t y l k o w r o d z o n e , c i e l e s n e d y s p o z y c j e duszy. J e s t c z ł o w i e k w e w n ę t r z n y i z e w n ę t r z n y , w y p o s a ż o n y d w o j a k o w swoje o k o i uszy, k t ó r y m i naród p o w i n i e n s ł u c h a ć i w i d z i e ć p a n a , p o s i a d a i in n e c z ł o n k i , k t ó r y c h u ż y w a myśląc i śniąc. H i c erit h o m o interior, alius exterior, d u p l i c i t e r u n u s h a b e n s e t ille o c u lus e t a u r e s suas, ą u i b u s p o p u l u s d o m i n u m a u d i r e e t v i d e r e d e b u e r a t , h a b e n s e t c e t e r o s artus, p e r q u o s et in c o g i t a t i o n i b u s u t i t u r e t in s o m n i i s fungitur . 169
K a ż d a d u s z a l u d z k a d z i e d z i c z y od A d a m a n i e t y l k o g r z e c h p i e r w o r o d n y , ale r ó w n i e ż i p o d o b i e ń s t w o d o Boga. W p i ś m i e De testimonio animae (O świadec twie duszy) p o w i a d a T e r t u l i a n , ż e k a ż d a d u s z a z n a t u r y m o ż e p o z n a w a ć swą wła sną n i e ś m i e r t e l n o ś ć , d o b r o ć bożą, przyszłe kary i n a g r o d y itd. D z i ę k i t r a d u c j o n i z m o w i , j a k j u ż w i e m y , z a c h o d z i ciągłość m i ę d z y d u s z a m i . O n e to p r z e k a zują s o b i e p r z y s ł u g u j ą c y im z n a t u r y z a s ó b w i e d z y i p o to, b y p o z n a ć p r a w d ę wystarczy tylko zebrać wszystkie świadectwa tej, z natury chrześcijańskiej du szy. J e s t to s ł y n n e ś w i a d e c t w o d u s z y n a t u r a l n i e c h r z e ś c i j a ń s k i e j (testimonium animae naturaliter chnstianae) . R o z w a ż a n e w p i ś m i e 0 świadectwie duszy zaga d n i e n i a p r z y p o m i n a j ą p r o b l e m a t y k ę psychoanalizy. T e r t u l i a n b a d a tu m o w ę , sny, m o d l i t w y , z a k l ę c i a i z a w o ł a n i a p o g a ń s k i e . A w i ę c n i e w filozofii, lecz w zwyczajnym, p r z e d n a u k o w y m , potocznym poznaniu ludzkim widzi „szkołę p r z y g o t o w a w c z ą " d o przyjęcia c h r z e ś c i j a ń s t w a . N e g a c j a filozofii p r z e m i e n i a 1 7 0
xlx
1 6 9
1 7 0
1 7 1
Tertulian, De anima, 9, 8. Tertulian podkreśla, że pisma hermetyczne głoszą nieśmiertelność duszy. Por. Tertulian, Apologeticum, 17, 6.
335
VIII. Patrystyka zachodnia
się w afirmację j a k i e g o ś p o w s z e c h n e g o , o g ó l n o l u d z k i e g o i n a t u r a l n e g o d e p o z y tu w i e d z y . O p i e r a j ą c się na filozofii stoickiej, t w i e r d z i T e r t u l i a n , ż e n i e t y l k o d u s z a , ale i B ó g j e s t cielesny. W d z i e l e Przeciw Prakseaszowi p r e z e n t u j e p o d o b n y ciąg r o z u m o w a n i a : g d y b y B ó g n i e był c i a ł e m , to b y ł b y n i c z y m . K t ó ż b o w i e m zaprzeczy, ż e Bóg j e s t c i a ł e m , chociaż j e s t d u c h e m ? Bo d u c h j e s t c i a ł e m s w e g o rodzaju, posiadającym własną o k r e ś l o n ą p o s t a ć . Q u i s e n i m n e g a b i t D e u m c o r p u s e s s e , etsi D e u s spiritus est? Spiritus e n i m c o r p u s sui g e n e r i s in sua e f f i g i e . 172
B ó g j e s t w i ę c c i a ł e m , ale t a k s u b t e l n y m i t a k p e ł n y m b l a s k u , że j e s t d z i ę ki t e m u n i e w i d o c z n y ; p o d o b n i e t e ż patrząc na S ł o ń c e n i e w i d z i m y s a m e g o Słońca, lecz t y l k o j e g o p r o m i e n i e . N i e m o ż e m y w i ę c n i g d y w i d z i e ć s a m e g o B o ga (tzn. J e g o ciała), lecz t y l k o J e g o blask. W t e n s p o s ó b stoicki m a t e r i a l i z m z o staje w d o ś ć s z c z e g ó l n y s p o s ó b w c i e l o n y d o c h r z e ś c i j a ń s t w a . W r o z w a ż a n i a c h t a j e m n i c y Trójcy z a s t a n a w i a się T e r t u l i a n nad słowami z Ewangelii św. Jana głoszącymi, ż e S y n j e s t „ m n i e j s z y od O j c a " . R o z u m i e j e w t y m s e n s i e , ż e S y n j e s t b l a s k i e m Ojca, j e s t O n w o b e c t e g o m n i e j s z y od Ojca i m o ż e b y ć widziany. N a w i ą z u j e tu T e r t u l i a n d o b i b l i j n e g o m o t y w u , iż Boga Ojca n i k t n i g d y n i e m o ż e ujrzeć i ż e M o j ż e s z widział t y l k o S y n a w k r z e w i e o g n i s t y m . 173
174
T e r t u l i a n j e s t b o j o w n i k i e m o w o l n o ś ć s u m i e n i a w d z i e d z i n i e religii i k u l tu. Walczy o to, b y k a ż d y miał p r a w o w y b o r u religii, która m u o d p o w i a d a , b y p a n o w a ł a z u p e ł n a w o l n o ś ć w y z n a n i a . W liście Do Skapuli p i s z e : J e d n a k ludzkim p r a w e m jest i wynika z mocy prawa naturalnego, by każ d y czcił to, co u w a ż a za d o b r e . N i e leży w i n t e r e s i e czci b o ż e j z m u s z a ć kogoś do oddawania jej. T a m e n h u m a n i iuris e t naturalis p o t e s t a t i s est u n i c u i ą u e q u o d p u t a v e r i t c o l e r e [...] S e d n e c religionis est c o g e r e r e l i g i o n e m . 175
G i l s o n z a u w a ż a , ż e t r u d n o p r z e w i d z i e ć , j a k b y się T e r t u l i a n zapatrywał na t e sprawy, g d y b y rządzili chrześcijanie, a p o g a n i e stanowili m n i e j s z o ś ć . 176
M o ż n a o d n o t o w a ć p e w n e p o d o b i e ń s t w o p o m i ę d z y t y m r z y m s k i m praw n i k i e m - a p o l o g e t ą , a z n a n y m n a m z II w. apologetą g r e c k i m T a c j a n e m . O b a j są e k s t r e m i s t a m i i mają t e n d e n c j e d o z b y t n i e j surowości sądów, n i e są w s t a n i e w y t r w a ć w r a m a c h Kościoła i zakładają o d r ę b n e sekty. Ale T e r t u l i a n j e s t p o s t a -
Tertulian, Adversus Praxeam, 7, 8, przekł. E. Buszewicz, s. 45. Oczywiście doktryna ta wyklucza Tertuliana z ram ortodoksji. Por. / 14, 28: „Gdybyście M n i e miłowali, rozradowalibyście się, że idę do Ojca, bo Ojciec jest większy ode mnie". Tertulian, Ad Scapulam, II, 2, przekł. W. Myszor, t. II, s. 110. Por. E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 100.
Ojcowie Kościoła
336
cią o w i e l e w y b i t n i e j s z ą z a r ó w n o p o d w z g l ę d e m c h a r a k t e r u , j a k i t a l e n t u pisar skiego. C i e k a w e jest także u Tertuliana połączenie namiętnego t e m p e r a m e n t u z prawniczą dążnością d o t w o r z e n i a z w i ę z ł y c h i j a s n y c h formuł, stąd m a o n t a k w i e l k i e zasługi dla ustalania łacińskiej t e r m i n o l o g i i filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j p r z e z w p r o w a d z e n i e p o j ę ć trinitas, substantia, persona. T e r t u l i a n w y w a r ł o g r o m n y w p ł y w na s w e g o u c z n i a św. C y p r i a n a , b i s k u pa K a r t a g i n y (lata 2 4 6 - 2 5 7 ) , który u m a r ł śmiercią m ę c z e ń s k ą w 258 r o k u .
2. Arnobiusz S p o ś r ó d w i e l u ł a c i ń s k i c h pisarzy c h r z e ś c i j a ń s k i c h o m ó w i m y t y l k o k i l k u . A r n o b i u s z urodził się w 260 r., był n a u c z y c i e l e m retoryki w Sicca. N a w r ó c i ł się na c h r z e ś c i j a ń s t w o w 297, zmarł w 327 r. Swoje poglądy zawarł w d z i e l e Przeciw po ganom, liczącym s i e d e m ksiąg. Z n a c z e n i e A r n o b i u s z a dla filozofii p o l e g a na t y m , ż e wystąpił p r z e c i w p l a t o ń s k o - o r y g e n e s o w s k i e j n a u c e o d u s z a c h j a k o o u p a d ł y c h b ó s t w a c h . F a k t , że d u s z a w c h o d z ą c w ciało z a p o m i n a o t y m , co p o znała w p o p r z e d n i c h w c i e l e n i a c h , świadczy, że j e s t z m i e n n a i p o d a t n a na dzia łania, a taką b y ć n i e m o ż e , g d y b y rzeczywiście miała b o s k i e p o c h o d z e n i e . Z na uki A r n o b i u s z a w y n i k a r ó w n i e ż , ż e c z ł o w i e k z d o b y w a w i e d z ę w y ł ą c z n i e drogą empiryczną i nie posiada żadnej wiedzy wrodzonej.
3. Laktancjusz Podczas gdy Arnobiusz występował przeciwko platońskiej doktrynie boskości d u s z l u d z k i c h , j e g o u c z e ń L a k t a n c j u s z walczył z k o n c e p c j ą b o s k o ś c i ciał n i e b i e s k i c h . L a k t a n c j u s z nauczał retoryki w N i k o d e m i i , nawrócił się na c h r z e ś c i j a ń s t w o o k o ł o r o k u 300, od 3 1 6 r. był w y c h o w a w c ą s y n a cesarza K o n s t a n t y n a W i e l k i e g o na d w o r z e w T r e w i r z e . U m a r ł w roku 3 2 5 . J e g o g ł ó w n e dzieła to Divinae institutiones (Boskie urządzenia), zawierające w s i e d m i u k s i ę g a c h a p o l o g i ę c h r z e ś c i j a ń s t w a . S t r e s z c z e n i e i u z u p e ł n i e n i e tych p i s m stanowią Epitome oraz t r a k t a t y p r z e c i w k o s t o i k o m . W swej p o l e m i c e p r z e c i w d o k t r y n i e traktującej ciała n i e b i e s k i e j a k o b ó s t w a p o w i a d a on, ż e sprzeciwia się t e m u r e g u l a r n o ś ć ich ruchów, która ś w i a d c z y o n i e o ż y w i e n i u ciał n i e b i e s k i c h . Z y c i e , a t y m b a r d z i e j b o s k o ś ć przejawia się w a k t a c h n i e p r z e w i d z i a n y c h , a t a k i m i są n p . n a t c h n i e n i e p r o r o k ó w l u b z e s ł a n i e S y n a B o ż e g o na z i e m i ę . I s t n i e n i a takich w ł a ś n i e wol n y c h a k t ó w n i e s p o s t r z e g a m y w działaniu ciał n i e b i e s k i c h . L a k t a n c j u s z p o z o staje j e d n a k p o d w y r a ź n y m w p ł y w e m P l a t o n a i d o k t r y n h e r m e t y c z n y c h .
N a d z w y c z a j w a ż n ą datą w historii filozofii i teologii j e s t rok 3 2 5 , w k t ó r y m o d b y ł się S o b ó r P o w s z e c h n y w N i c e i . W y k a z a n o i p o t ę p i o n o b ł ę d y
337
VIII. Patrystyka zachodnia
Ariusza, k t ó r y bronił i s t n i e n i a b y t ó w p o ś r e d n i c h m i ę d z y B o g i e m i s t w o r z o n y m przezeń S y n e m . Trzystu uczestniczących w Soborze biskupów sformułowało o s t a t e c z n i e n a u k ę o Trójcy Ś w i ę t e j , co położyło k r e s d ą ż e n i o m d o e m a n a c y j n e go ( n e o p l a t o ń s k i e g o ) t r a k t o w a n i a Bóstwa. Stało się to p o p r z e z u z g o d n i e n i e for m u ł y homoousios, głoszącej w s p ó ł i s t o t n o ś c Ojca i Syna. U s t a l o n o t a k ż e t e k s t w y z n a n i a wiary, tzw. S y m b o l N i c e j s k i (CredoY obowiązujący w c a ł y m k o ś c i e l e . P o S o b o r z e w C h a l c e d o n i e w 4 5 1 r. stał się on najczęściej o d m a w i a n ą f o r m u ł ą , znaną j a k o S y m b o l N i c e j s k o - K o n s t a n t y n o p o l i t a ń s k i . 11
P o d k o n i e c czwartego w i e k u , w rozważaniach pisarzy łacińskich z a c z y n a d o m i n o w a ć p r o b l e m a t y k a etyczna. Jest to szczególnie w i d o c z n e w p i s m a c h św. A m b r o ż e g o , b i s k u p a M e d i o l a n u (ur. 340 r. - t 397 r.) jest a u t o r e m , k t ó r e g o u w a ga s k u p i a się na z a g a d n i e n i a c h moralnych, zwłaszcza w dziełach In Hexaemeron, Expositio Psalmi 118. C z e r p a ł on w i e l e z rozważań e t y c z n y c h C y c e r o n a , w z o r o w a ny n a ń u t w ó r De officis ministrorum wywarł o g r o m n y w p ł y w na k s z t a ł t o w a n i e i d e ału o s o b y d u c h o w n e j w w i e k a c h ś r e d n i c h . Z a g a d n i e n i a zawarte w p i s m a c h A m brożego prowadzą nas w p r o s t d o p r o b l e m a t y k i dzieł św. A u g u s t y n a .
Epifaniusz, Ancoratus, PG 43, 234, przekł. Sz. Pieszczoch, s. 300. Tekst Credo: „Wierzymy w j e d n e g o Boga, Ojca Wszechmogącego, Stworzyciela wszystkich w i dzialnych i niewidzialnych; i w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, zro d z o n e g o z Boga Ojca; jednorodzonego z istoty Ojca, Boga z Boga; światłość z e światłości, Boga prawdziwego z Boga prawdziwego, zrodzonego, nie u c z y n i o n e g o ; współistotnego Ojcu, przez którego wszystko się stało, tak w niebie, jak i na z i e mi, widzialne i niewidzialne".
R O Z D Z I A Ł IX
Sw. Augustyn A u g u s t y n A u r e l i u s z n a l e ż y d o postaci, w o b e c k t ó r y c h t r u d n o przejść o b o j ę t n i e . J e g o życie w y c i s k a n i e z a t a r t e p i ę t n o na j e g o p i s m a c h , d l a t e g o t r z e b a p o z n a ć d z i e j e A u g u s t y n a , b y z r o z u m i e ć nić p r z e w o d n i ą d o k t r y n y . Z a w a ż y ł a o n a p o t ę ż n i e na p o t o m n o ś c i , jej c i e ń p a d a na całość myśli c h r z e ś c i j a ń s k i e j , na k a ż d y prąd umysłowy. Ź r ó d ł a hagiograficzne d o o d t w o r z e n i a historii życia A u g u s t y n a to p r z e d e w s z y s t k i m j e g o Żywot s p i s a n y p r z e z b i s k u p a P o s s y d i u s z a z K a l a m y (przyjacie la A u g u s t y n a ) , n a s t ę p n i e Sprostowania (Retractationes), Listy i c z ę ś c i o w o Wyzna nia s a m e g o A u g u s t y n a . A u g u s t y n urodził się 13 I X 354 r. w T a g a ś c i e u s t ó p Atlasu. J e g o o j c e m był P a t r y c j u s z , z a p e w n e R z y m i a n i n osiadły od p o k o l e ń w Afryce. M a t k a M o n i ka ( i m i ę p u n i c k i e ) , w o d r ó ż n i e n i u od ojca, p ó ź n o n a w r ó c o n e g o p o g a n i n a , była p r a k t y k u j ą c ą chrześcijanką, co p o t e m b a r d z o zaważyło na d r o d z e d u c h o w e g o rozwoju jej syna. A u g u s t y n uczył się w T a g a ś c i e , był k a t e c h u m e n e m , ale n i e został ochrzczony. P ó ź n i e j s z e n a u k i k o n t y n u o w a ł w M a d a u r z e , g d z i e n a d g r e c ką g r a m a t y k ę p r z e d k ł a d a ł p o e z j ę . J a k o że w y k a z y w a ł d u ż e z d o l n o ś c i , ojciec p o s t a n a w i a go kształcić d a l e j . W 371 r. wysłał go na d a l s z e s t u d i a d o Kartaginy. M i a s t o p e ł n e s p l e n d o r u , z b y t k u i zabawy, a t a k ż e p r z e s i ą k n i ę t e atmosferą szkół m a n i c h e j s k i c h s z y b k o oczarowało A u g u s t y n a . I n t e n s y w n i e r o z p o c z y n a s t u d i a , ale p o p r z e c z y t a n i u dialogu C y c e r o n a Hortensjusz, d z i e w i ę t n a s t o l e t n i m ł o d z i e n i e c p r z e ż y w a wstrząs, zaczyna w i ę c p o s z u k i w a n i e p r a w d z i w e j filozofii. Biblii n i e r o z u m i e , razi go d u c h a u t o r y t e t u przenikający c h r z e ś c i j a ń s t w o . B a r d z o p o ciąga go r u c h m a n i c h e j s k i , k t ó r y m i m o z a k a z u D i o k l e c j a n a s k u p i a ł miejscową ś m i e t a n k ę i n t e l e k t u a l n ą . A u g u s t y n o w i w y d a ł a się u z a s a d n i o n a k r y t y k a Starego Testamentu, p r z y j e d n o c z e s n e j a k c e p t a c j i i czci dla o s o b y C h r y s t u s a , jaką głosił założyciel r u c h u , M a n e s , podający się za j e d n e g o z u c z n i ó w J e z u s a . A u g u s t y n p r a g n i e p r z e c i w s t a w i ć a u t o r y t e t o w i racjonalizm, z a c z y n a od wiedzy, b y dojść d o wiary. N i e m o ż e się przy t y m p o z b y ć w i ę z ó w m a t e r i a l i z m u , Bóg j e s t dlań c i a ł e m i t r u d n o m u z a k c e p t o w a ć , b y była to istota d u c h o w a . O b i e t n i c a m a n i c h e j c z y k ó w , iż d a d z ą racjonalistyczną o d p o w i e d ź na g n ę b i ą c e A u g u s t y n a p y t a nia, o k a z u j e się z ł u d n a , d l a t e g o p r z e z d z i e w i ę ć lat pozostał j e d y n i e a u d y t o r e m , n i e chcąc w c h o d z i ć w g ł ę b s z e zależności. W 371 r. związuje się z n i e z n a n ą z i m i e n i a kobietą, z którą b ę d z i e dzielił k i l k a n a ś c i e lat życia. P o m i m o s p r z e c i w ó w m a t k i żyje w k o n k u b i n a c i e , w 3 7 3 r. zostaje o j c e m A d e o d a t a . P o w r a c a d o Tagasty, g d z i e w y k ł a d a j a k o rektor. P o n o w n i e z d e c y d o w a ł się w y j e c h a ć d o K a r t a g i n y (ok. 383 r.), s p ę d z i ł t a m b e z m a ł a s i e d e m lat, u c z ą c retoryki, napisał r ó w n i e ż dialog O pięknym i stosownym, k t ó r y p ó ź n i e j zaginął. W w i e k u 29 lat A u g u s t y n wyjechał d o R z y m u , t a m p o d jął o s t a t e c z n ą d e z y c j ę o o d r z u c e n i u m a n i c h e i z m u k i e r o w a n y r o z c z a r o w a n i e m
IX. Św. Augustyn
339
d o tej d o k t r y n y , s k a n d a l a m i i z g o r s z e n i e m „ s i a n y m " p r z e z w y b r a n y c h m a n i chejczyków. W R z y m i e pozostawał pod w p ł y w e m sceptycyzmu wykładanego w m ł o d s z e j A k a d e m i i . W k o ń c u , na z l e c e n i e S y m m a c h a , o p u s z c z a m i a s t o (ok. 385 r.), b y u d a ć się d o M e d i o l a n u i objąć s t a n o w i s k o profesora r e t o r y k i . S p o t y ka w M e d i o l a n i e św. A m b r o ż e g o , k t ó r y od d z i e s i ę c i u lat p e ł n i ł t a m f u n k c j ę b i s k u p a . Połączyły ich s e r d e c z n e w i ę z y przyjaźni. P o d w p ł y w e m A m b r o ż e g o , A u g u s t y n w y r z e k a się racjonalizmu, zaczyna r o z u m i e ć s p i r y t u a l i z m i w s t ę p n ą ro lę wiary w n a b y w a n i u wiedzy. P o w r a c a d o s t u d i ó w Pisma Świętego, o g r o m n y w p ł y w w y w i e r a n a ń l e k t u r a listów św. P a w ł a o łasce, to d z i ę k i n i m d o z n a kilka lat p ó ź n i e j d u c h o w e g o n a w r ó c e n i a w o g r o d a c h Ostii. T y m c z a s e m A u g u s t y n p r a g n i e u n o r m o w a ć swoje życie p r y w a t n e , p o d e j m u j e d r a m a t y c z n ą d e c y z j ę o o d e s ł a n i u swej d o t y c h c z a s o w e j towarzyszki życia i zaręczeniu się z młodą dziewczyną z e z n a c z n e g o r z y m s k i e g o rodu. Czas oczekiwania na u z y s k a n i e przez narzeczoną p e ł n o l e t n o ś c i s p ę d z a na studiach n a d Pismem Świętym, zgłębia d o k t r y n ę n e o p l a t o ń s k ą . P r z e ż y w a g ł ę b o k i e n a w r ó c e n i e religijne i d e c y d u j e się porzucić planowaną stabilizację życiową. J e g o przyjaciel, nauczyciel retoryki N e b r y d i u s z ofiarował m u g o ś c i n ę w s w y m d o m u w C a s s i c i a c u m , g d z i e w ś r ó d d y s p u t filozo ficznych z e swą m a t k ą , s y n e m i p r z y j a c i e l e m A l i p i u s z e m , A u g u s t y n p r z y g o t o w y w a ł się d o przyjęcia c h r z t u . Z o s t a ł o c h r z c z o n y 24 marca 3 8 7 r. w M e d i o l a n i e p r z e z św. A m b r o ż e g o . W t y m t e ż roku u m a r ł a M o n i k a . W 391 r. osiedlił się w H i p p o n i e , g d z i e został w y ś w i ę c o n y na b i s k u p a , zmarł 28 sierpnia 4 3 0 r. A u g u s t y n zawarł swoją d o k t r y n ę w n a s t ę p u j ą c y c h d z i e ł a c h : Wyznania (Confessiones) w t r z y n a s t u k s i ę g a c h , p o w s t a ł y m i ę d z y 3 9 7 a 4 0 1 r., Sprostowa nia (Retractiones) zawierają i n f o r m a c j e o działalności p i s a r s k i e j A u g u s t y n a d o 4 2 7 r. P i s m a filozoficzne to: Przeciw akademikom (Contra academicos), O życiu szczęśliwym (De beata vita), O porządku (De ordine), Solilokwia (Solilocuia), 0 nieśmiertelności duszy (De immortalitate animae), O wielkości duszy (De ąuantitate animae), O nauczycielu (De magistro), O gramatyce (De grammatica), O muzy ce (De musica). P i s m a a p o l o g e t y c z n e : Państwo Boże (De cwitate Dei) w d w u d z i e stu d w u k s i ę g a c h , O herezjach (De haeresibuś). P i s m a d o g m a t y c z n e : O wierze 1 symbolu (De fide et symbolo), O Trójcy Świętej (De Trinitate) w p i ę t n a s t u k s i ę g a c h . P i s m a a n t y m a n i c h e j s k i e : O obyczajach Kościoła katolickiego i obyczajach manichejczyków (De moribus ecclesiae catholicae et de moribus manichaeorum), O wolnej woli (De libero arbitrio) i i n n e . P i s m a a n t y d o n a t y s t y c z n e , a n t y a r i a ń s k i e , p r z e c i w k o p e l a g i a n i z m o w i . P i s m a objaśniające Biblię', h o m i l e t y c z n y w y kład Ewangelii św. Jana, O nauce chrześcijańskiej (De doctrina Christiana) i i n n e . P i s m a z z a k r e s u teologii m o r a l n e j , p a s t o r a l n e j , Kazania (Sermones), z b i ó r listów oraz u t w o r y p o e t y c k i e .
A. Istnienie Boga i wiara P o s z u k i w a n i e d o w o d u i s t n i e n i a Boga w d z i e ł a c h A u g u s t y n a , od razu w p r o w a dza n a s w s p e c y f i c z n i e a u g u s t y ń s k i s p o s ó b m y ś l e n i a . Ściśle rzecz biorąc A u g u -
340
Ojcowie Kościoła
s t y n t a k i e g o d o w o d u n i e p r z e p r o w a d z a , p o n i e w a ż u w a ż a , iż i d e a Boga j e s t da na w s z y s t k i m l u d z i o m , a n a t u r a l n e dla c z ł o w i e k a p o z n a n i e Boga j e s t u t r u d n i o n e p r z e z zło m o r a l n e . Św. A u g u s t y n k o m e n t u j ą c Ewangelię św. Jana p r z y p o m i n a słowa C h r y s t u sa: „ O b j a w i ł e m I m i ę T w o j e l u d z i o m " . C h r y s t u s oznajmia tu t y l k o i m i ę Ojca (Trójcę), n a t o m i a s t I m i ę B o ż e j e s t z n a n e w s z y s t k i m s t w o r z e n i o m . 1 7 8
T a k a j e s t b o w i e m m o c p r a w d z i w e g o i m i e n i a Bóstwa, iż r o z u m n e m u s t w o r z e n i u , u ż y w a j ą c e m u r o z u m u , nie m o ż e b y ć c a ł k o w i c i e i z u p e ł n i e zakryte. H a e c e s t e n i m vis v e r a e divinitatis, u t c r e a t u r a e rationali i a m r a t i o n e u t e n t i , n o n o m n i n o ac p e n i t u s possit a b s c o n d i . 1 7 9
Św. P a w e ł w Liście do Rzymian m ó w i , iż n i e u s p r a w i e d l i w i e n i są p o g a n i e , k t ó r z y Boga n i e znali, p o n i e w a ż przyczyną t e g o s t a n u było ich zło m o r a l n e : Z w y j ą t k i e m b o w i e m n i e w i e l u , w k t ó r y c h n a t u r a n a z b y t j e s t z e p s u t a , ca ły rodzaj l u d z k i w y z n a j e Boga, t w ó r c ę całego świata. E x c e p t i s e n i m p a u c i s , in ą u i b u s n a t u r a n i m i u m d e p r a v a t a est, u n i v e r s u m g e n u s h u m a n u m D e u m m u n d i h u i u s fatetur a u c t o r e m . 1 8 0
A u g u s t y n c z ę s t o p o w o ł u j e się na słowa Pisma Świętego: „ M ó w i głupi w s w o i m s e r c u : n i e m a B o g a " (Dixit insipiens in corde suo: non est Deus) . D o w ó d i s t n i e n i a Boga A u g u s t y n p o d a j e n i e j a k o u b o c z n i e , w dialogu O wolnej woli k i e d y o d p o w i a d a na p y t a n i e E w o d i u s z a , czy n i e b y ł o b y l e p i e j , g d y b y Bóg n i e dał n a m w o l n e j woli, skoro u ż y w a m y jej d o c z y n i e n i a z ł a . A u g u s t y n p y t a s w e g o przyjaciela, czy w i e na p e w n o , że B ó g istnieje. E w o d i u s z m u odpowiada: m
182
I ta p e w n o ś ć p o c h o d z i z wiary, a n i e z p r z e m y ś l e n i a . E t i a m h o c n o n c o n t e m p l a n d o , sed c r e d e n d o i n c o n c u s s u m t e n e o
1 8 3
.
W i d z i m y w i ę c , ż e u d o w o d n i e n i e istnienia Boga j e s t p o t r z e b n e d o p i e r o w t e d y , g d y c h o d z i o o w y c h n i e l i c z n y c h „ g ł u p c ó w " , ale tu k o n i e c z n a j e s t ich d o bra wola i b r a k zatwardziałości. M o r a l n o ś ć staje się w i ę c p u n k t e m wyjścia. E w o d i u s z w dalszej części dialogu p o d a j e a u t o r y t e t t y c h , k t ó r z y byli z S y n e m B o ż y m , ale d o d a j e , ż e c h c e r o z u m i e ć i p o z n a w a ć (intel/igere et nosse) to, w co wierzy. T u d o c h o d z i m y d o b a r d z o w a ż n e g o m o m e n t u . Izajasz woła: „Jeśli
1 7 8
1 7 9
1 8 0
181
1 8 2
1 8 3
Augustyn, In loannis Evangelium tractatus, 106, 1, przekł. W. Szołdrski i W. Kania, cz. II, s. 278. Ibidem, 106, 4, cz. II, s. 280. Ibidem. Ps 13, 1; Por. Augustyn De libero arbitrio, II, 11,4; De cwitate Dei V, 9. Por. ibidem, II, I, 1, przekł. A. Trombala, s. 111. Ibidem, II, 11,4, s. 114.
341
IX. Św. Augustyn 184
n i e u w i e r z y c i e , n i e z r o z u m i e c i e ! " . C e l e m c z ł o w i e k a j e s t w i ę c n i e wiara w Boga, lecz J e g o p o z n a n i e , a b y zaś Boga p o z n a ć , t r z e b a n a j p i e r w wierzyć. P u n k t e m wyjścia p o z n a n i a j e s t wiara, n a j w i ę k s z y s k a r b k a ż d e g o c z ł o w i e k a , stąd a u g u s t y ń s k i e hasło: „ w i e r z ę , a b y z r o z u m i e ć " (credo, ut intelligam). Teoretycznie najpierw powinniśmy poznawać, a p o t e m wierzyć, w prak t y c e zaś j e s t o d w r o t n i e . A u g u s t y n m ó w i , ż e w c a ł y m n a s z y m życiu k o n i e c z n a j e s t wiara, w a r u n k u j e o n a n a w e t najprostsze, p r a k t y c z n e p o z n a n i e . C h o d z i m u tutaj o w i a r ę pełną, n a d p r z y r o d z o n ą , o wiarę w Boga, w C h r y s t u s a , w Kościół. N a t o m i a s t swoją w i a r ę w Ewangelię p o d p o r z ą d k o w u j e w ł a ś n i e a u t o r y t e t o w i K o ścioła: „jeśli n i e u z n a się, iż t r z e b a w i e r z y ć w w y j a ś n i e n i e w y ł ą c z n i e m e t a f i z y c z n e i w p r z e n o ś n i e , to posiadając p o w a g ę Apostołów, k t ó r z y wyjaśniali t a k w i e l e z a g a d k o w y c h miejsc z e Starego Testamentu, p o w i n n i ś m y t r z y m a ć się s p o s o b u , k t ó r e m u zawierzyliśmy, z p o m o c ą T e g o , który n a p o m i n a nas, a b y ś m y prosili, s z u k a l i i p u k a l i , a ż e b y ś m y w t e n s p o s ó b wyjaśniali w s z y s t k i e te o b r a z y rzeczy z g o d n i e z wiarą k a t o l i c k ą " . A u g u s t y n w y r ó ż n i a trzy s t o p n i e p o z n a n i a : p o z n a n i e p r z y r o d z o n e , wiarę i p o z n a n i e n a d p r z y r o d z o n e , czyli m ą d r o ś ć , będącą nagrodą wiary (intellectus r o z u m k a r m i ą c y się wiarą). W s z e l k a s p e k u l a c j a filozoficzna z a c z y n a się od wiary. D l a b i s k u p a H i p p o n y n i e m a p r z e c i w s t a w i e n i a p o r z ą d k u wiary i r o z u m u . D o w ó d A u g u s t y n a n i e j e s t c z y s t o i n t e l e k t u a l n y j a k u A n z e l m a , p o n i e w a ż j e g o założenia, d o b r a wola i wiara, są n a t u r y m o r a l n e j . Augustyn prowadzi do samego problemu: 185
A b y w i ę c zacząć od rzeczy najbardziej oczywistych, p o w i e d z m i , czy s a m istniejesz? P r i u s a b s t e q u a e r o , est d e m a n i : festissimis c a p i a m u s e x o r d i u m , u t r u m tu i p s e s i s ? " . 186
T a k w i ę c d o c h o d z i m y d o p u n k t u stałego, d o poznającej ś w i a d o m o ś c i
187
:
ale g d y b y ś n i e istniał, z p e w n o ś c i ą n i e m ó g ł b y ś w o g ó l e m y l i ć się. C u m u t i ą u e si n o n e s s e s , falli o m n i n o n o n p o s s e s
188
. m
Z n a j d u j e m y tu n i e w ą t p l i w e p o d o b i e ń s t w o d o s ł y n n e g o cogito ergo sum , ale n a l e ż y p a m i ę t a ć , iż to, co dla Kartezjusza stanowiło p o d s t a w ę , dla A u g u s t y na było t y l k o z n a m i e n n y m p r z y k ł a d e m . W i d z i m y z a t e m , że k t o p o z n a j e , t e n T e n tekst jest nieścisłym przekładem z Septuaginty Iz 7,9 : „Nisi credideritis, non intelligetis". Augustyn, De Genesis contra manichaeos libri duo, II, 2, 3, przekł. J. Sulowski, s. 53. Augustyn, De libero arbitrio, II, 3, 7, przekł. A. Trombala, s. 116. Argumenty sceptyków nie przemawiają do Augustyna, gdyż jak zauważa, scepty cyzm afirmując się, sam siebie niszczy. Augustyn, De libero arbitrio, II, 3, 7, przekł. A. Trombala, s. 116. Kartezj usz, Medytacje, 11.
342
Ojcowie Kościoła
istnieje i żyje, ale m y ś l e n i e o b e j m u j e i życie, i i s t n i e n i e . S k o r o p o z n a n i e j e s t najwyższym s t o p n i e m ludzkiej aktywności, trzeba je więc przebadać. S t o p n i e p o z n a n i a w ujęciu A u g u s t y n a stanowią z m y s ł y z e w n ę t r z n e , zmysł w e w n ę t r z n y i świadomość poznania zmysłowego, które jest również obe c n e u zwierząt. N a t o m i a s t w c z ł o w i e k u , najwyższy j e s t r o z u m osądzający: A u g u s t y n : D l a t e g o p r o s z ę cię, p r z y p a t r z się, czy m o ż e s z z n a l e ź ć w n a t u rze c z ł o w i e k a j a k i ś p i e r w i a s t e k w y ż s z y od r o z u m u ? - E w o d i u s z : W o g ó l e n i e w i d z ę nic l e p s z e g o . Q u a r e v i d e , o b s e r v o , u t r u m aliąuid i n v e n i r e possis, ą u o d sit in n a t u r a h o minis ratione sublimius? - Nihil omninio melius v i d e o . 1 9 0
A u g u s t y n s z u k a dalej i p y t a , czy r o z u m b y w a p r z e z coś osądzany. S w e p o s z u k i w a n i a r o z p o c z y n a od m a t e m a t y k i . Z a u w a ż a , ż e w s z y s t k i e d u c h y ( u m y s ł y ) zgadzają się co d o t w i e r d z e ń m a t e m a t y k i , p o n i e w a ż jej p r z e d m i o t j e s t w i e c z n y i p o z a z m y s ł o w y . A l e są i i n n e p o d o b n e i d e e , n p . mądrości, szczęścia. W tych p r a w d a c h u c z e s t n i c z y k a ż d y r o z u m i dla w s z y s t k i c h są o n e i d e n t y c z n e . M y p r a w d t y c h n i e osądzamy, lecz s ą d z i m y za ich p o ś r e d n i c t w e m . W s z y s t k i e t e p r a w d y są k o n i e c z n e , n i e z m i e n n e i w i e c z n e . O t ó ż p o n a d r o z u m e m stoi P r a w d a : r o z u m w y s z e d ł s z y z s i e b i e trafia na konieczne, niezmienne, wieczne idee, które nim rządzą . To właśnie Prawda, którą j e s t Bóg. 1 9 1
192
Z g o d z i ł e ś się, ż e jeżeli u d o w o d n i ę , iż istnieje b y t w y ż s z y od n a s z e g o ro z u m u , u z n a s z w n i m Boga, p o d w a r u n k i e m , ż e n i e m a j u ż n i c z e g o w y ż szego n a d t y m b y t e m . Przyjmując twoją z g o d ę p o w i e d z i a ł e m , ż e w y s t a r czy u d o w o d n i ć mi to p i e r w s z e , b o jeśli n i e istnieje nic w y ż s z e g o , s a m a p r a w d a j e s t B o g i e m ; jeśli zaś istnieje, to w ł a ś n i e to j e s t B o g i e m . T a k czy o w a k , n i e b ę d z i e s z m ó g ł z a p r z e c z y ć , że j e s t Bóg. T o j e s t w ł a ś n i e zaga d n i e n i e , k t ó r e p o s t a n o w i l i ś m y rozważyć i o m ó w i ć . T u a u t e m c o n c e s s e r a s , si q u i d supra m e n t e s nostras e s s e m o n s t r a r e m , D e u m t e e s s e c o n f e s s u r u m , si a d h u c nihil e s s e t s u p e r i u s . Q u a m t u a m c o n c e s s i o n e m a c c i p i e n s , d i x e r a m satis e s s e , u t h o c d e m o n s t r a r e m . Si e n i m a l i ą u i d est e x c e l l e n t i u s , ille p o t i u s D e u s est; si a u t e m n o n est, iam ipsa veritas D e u s est. S i v e ergo illud sit, sive n o n sit, D e u m t a m e n e s s e , n e g a r e n o n p o t e r i s ; q u a e n o b i s erat ad t r a c t a n d u m e t d i s s e r e n d u m q u a e stio c o n s t i t u t a . 193
Augustyn, De libero arbitrio, II, 6, 13, przekł. A. Trombala, s. 126. Augustyn, Soliloąuia, 1, 15, 29, 617A: „Conficitur dogma non esse vera, nisi quae sunt immortalio". Tu występuje prawo regulacji: „to, co jest sądzone i regulowane, jest niższe od re guły, która je osądza i nim rządzi". Augustyn, De libero arbitrio, II, 15, przekł. A. Trombala, s. 150.
343
IX. Św. Augustyn
Ściśle A u g u s t y n n i e d o w o d z i , ż e Bóg istnieć m u s i , lecz s t w i e r d z a , ż e ist nieje. T y p o w e dla A u g u s t y n a j e s t związanie istnienia Boga z i s t n i e n i e m m e g o „ja". Filozof u w a ż a , że intuicja jaźni j e s t b e z p o ś r e d n i a i i n t e l e k t u a l n a , n i e z a l e ż na od z m y s ł ó w ( m e n t a l i z m i i n t r o w e r t y z m ) . Świat j e s t n a m dany, a n i e t y l k o d o świadczany. N a w e t g d y A u g u s t y n w y c h o d z i od świata m a t e r i a l n e g o , u w a ż a , iż droga k u B o g u m u s i p r o w a d z i ć p r z e z n a s z e myśli. Bóg W y s t ę p u j e tu j a k o przy c z y n a p r a w d z i w o ś c i myśli, a n i e j a k o p r z y c z y n a rzeczy. W r o z u m o w a n i u A u g u s t y n a , w j e g o d r o d z e d o p o z n a n i a Boga, k o n c e n truje się całe j e g o d o ś w i a d c z e n i e ż y c i o w e . Filozof p r z e d s t a w i a trzy antytezy, przeciwstawiając: racjonalizm - w i e r z e (jako p u n k t wyjścia), s c e p t y c y z m p e w n o ś c i i s t n i e n i a „ja", m a t e r i a l i z m - s p i r y t u a l i z m o w i ( a b s o l u t n y D u c h zwią z a n y z a b s o l u t n ą P r a w d ą ) . J e s t to s c h e m a t m e t a f i z y c z n y A u g u s t y n a . P o tej linii pójdą za n i m A n z e l m , B o n a w e n t u r a , D u n s Szkot, Kartezjusz. N a l e ż y raz j e s z c z e z a a k c e n t o w a ć , że dla A u g u s t y n a n i e j e s t w a ż n y ścisły d o w ó d , lecz r o z j a ś n i e n i e m g l i s t e g o pojęcia, z a s a d n i c z e n i e j e s t i s t n i e n i e , lecz istota Boga. A u g u s t y n w i e l o k r o t n i e p y t a : K i m jest z a t e m Bóg mój? L e c z co ja właściwie miłuję, k i e d y miłuję Ciebie? Q u i d est ergo D e u s m e u s ? Q u i d a u t e m a m o , c u m t e a m o ?
1 9 4
.
C ó ż w i ę c miłuję, k i e d y miłuję m e g o Boga? Q u i d ergo a m o , c u m D e u m a m o ?
1 9 5
.
R o z w a ż a n i e i s t n i e n i a Boga p r o w a d z i d o serca a u g u s t y n i z m u , d o zaga dnienia uczestnictwa i egzemplaryzmu. Z a s a d a u c z e s t n i c t w a s f o r m u ł o w a n a p r z e z A u g u s t y n a j e s t o p a r t a na zało ż e n i u , ż e nic n i e m o ż e się s a m o d o s k o n a l i ć , p o n i e w a ż n i e m o ż e d a ć s o b i e t e g o , c z e g o n i e p o s i a d a . T y l k o p i e r w s z e zasady są w i e c z n e i n i e z m i e n n e , z a t e m świat d u c h o w y , w k t ó r y m t k w i nasz r o z u m m o ż e stać się d o s k o n a ł y t y l k o p o p r z e z u c z e s t n i c t w o w tych b o s k i c h i d e a c h - p r a w d a c h . Z a t e m świat u r z e c z y w i s t n i a się o s t a t e c z n i e w B o g u , p o n i e w a ż jest O n samoistną P r a w d ą , w której tkwią i utożsamiają się w s z y s t k i e prawdy. W t y m z n a c z e n i u n i e p o s i a d a O n mądrości, życia, r o z u m u , ale j e s t n i m i . 1 9 6
W e d l e a u g u s t y ń s k i e j zasady e g z e m p l a r y z m u w e w s z y s t k i c h b y t a c h o d b i ja się coś z Boga, w s z y s t k i e o n e są j e g o p o d o b i z n a m i l u b ś l a d a m i . F. J. T h o n nard ujął to w s p o s ó b n a s t ę p u j ą c y : „ P o d c z a s g d y P l o t y n u m i e s z c z a ł Boga (jed ność) p o n a d Nous ( L o g o s ) , a p r z e z to s a m o p o n a d to, co p o z n a w a l n e , uważając, ż e m o ż n a go ująć t y l k o p o p r z e z e k s t a z ę , św. A u g u s t y n u t o ż s a m i a G o z L o g o -
1 9 4
Augustyn, Confessiones, X, 6, przekł. Z. Kubiak, s. 223. Ibidem, X, 7, s. 225. Zauważmy, że jednak nie dochodzi do tomistycznego Deus esse; wciąż jest Deus essentia.
195
1 9 6
344
Ojcowie Kościoła
s e m , a w teorii u c z e s t n i c t w a i e g z e m p l a r y z m u znajduje p o d s t a w ę dla n a s z e g o , czysto p r z y r o d z o n e g o p o z n a n i a Boga p o p r z e z zwierciadło s t w o r z e ń " . I d e e w Bogu b ę d ą c e zasadą e g z e m p l a r y z m u są stałe, ale n i e są statyczne; są p e ł n e twórczej energii i stwarzają z samej racji swego istnienia. E g z e m p l a r y z m j e s t w i ę c teorią twórczej partycypacji. D o s t r z e g a m y tu głęboką łączność a u g u styńskiej teorii partycypacji z tomistyczną teorią stworzenia i premocji fizycznej. 1 9 7
B. Poznanie P r z y o m a w i a n i u z a g a d n i e n i a Boga widzieliśmy, j a k A u g u s t y n w y c h o d z ą c od ist nienia świadomego podmiotu wyróżnia dwie zasadnicze dziedziny poznania: sferę z m y s ł o w ą i u m y s ł o w ą . A u g u s t y n j a k o m a n i c h e j c z y k był sensualistą, u z n a w a ł , ż e t y l k o drogą z m y s ł ó w o t r z y m u j e m y p o z n a n i e . T y m c z a s e m s e n s u a l i z m w c h o d z i w konflikt z n e o p l a t o n i z m e m , zwłaszcza w d z i e d z i n i e n a u k i o ś w i e t l e d u c h o w y m . Pojawia się w i ę c p y t a n i e o rolę p o z n a n i a z m y s ł o w e g o . A u g u s t y n m ó w i , ż e p o z n a n i e z m y s ł o w e to n i e w s z e l k i e c z u c i e , lecz t y l k o t a k i e , k t ó r e n i e u c h o d z i u w a d z e d u s z y ( ś w i a d o m o ś c i ) . N a l e ż y o d r ó ż n i a ć p o z n a n y p r z e d m i o t od n a s z e g o p o z n a nia p r z e d m i o t u . O d c z u w a n i e to j u ż p e w n e p o z n a n i e , a p r z e d m i o t y z m y s ł o w e , od k t ó r y c h p o c h o d z ą b o d ź c e z m y s ł o w e to ciała, t e zaś w r a ż e ń n i e odczuwają: ...[Rzeczy c i e l e s n e ] n i e d l a t e g o nazywają się z m y s ł o w e , ż e w r a ż e n i a z m y s ł o w e otrzymują, lecz że s a m e p o d z m y s ł y podpadają. N o n q u i a s e n t i u n t , s e d q u i a s e n t i u n t u r , sensibilia n u n c u p a t a s u n t
1 9 8
.
Z a t e m czucie zmysłowe jako poznanie należy do duszy i nie ma w nim nic c i e l e s n e g o . D u s z a p o p r z e z ciało o d c z u w a n p . ból, radość czy o d b i e r a o b r a z wzrokowy . N a t o m i a s t w s z e l k i e d a n e z m y s ł o w e i b o d ź c e oddziałują na ciało. A u g u s t y n w p r o w a d z a tu b a r d z o w a ż n e r o z r ó ż n i e n i e na d w a rodzaje światła: c i e l e s n e oraz s p o s t r z e g a n e p r z e z o k o w e w n ę t r z n e , d z i ę k i k t ó r e m u o k o w i d z i światło cie l e s n e . T o światło w e w n ę t r z n e p o s i a d a r ó w n i e ż c z ł o w i e k n i e w i d o m y . A u g u s t y n z a u w a ż a , ż e światło m a c h a r a k t e r czynny, twórczy, n a t o m i a s t m a t e r i a j e s t c a ł k o wicie pasywna. W i e l k i m z a g a d n i e n i e m w dziejach filozofii (Kartezjusz, M a l e b r a n c h e i inni) j e s t p y t a n i e , czy ciała mogą działać na d u s z ę . P o d o b n i e j a k p r o b l e m Bo ga w d z i e l e O wolnej woli, t a k św. A u g u s t y n p o r u s z a to z a g a d n i e n i e w k s i ę d z e VI 0 muzyce. W d z i e l e t y m zajmuje się r ó w n i e ż p r o b l e m e m s ł u c h a n i a , p a m i ę t a nia i osądzania. R o z w a ż a n p . w e r s e t „ D e u s creator o m n i u m " . P o s z c z e g ó l n e w y 1 9 9
1 9 7
1 9 8
F. J. Thonnard, Precies dhistoire de laphilosophie, Paris 1967, s. 218. Augustyn, De cwitate Det XI, 27, przekł. W. Kubicki, s. 433. Por. Augustyn, De Genesi ad litteram, 12, 16, 33. y
1 9 9
345
IX. Św. Augustyn
razy b ę d ą c e w y r a ż e n i e m stają się w i e r s z e m d z i ę k i r y t m o w i , a r y t m to p e w n e s t o s u n k i l i c z b o w e , p e w n a miara. A u g u s t y n wyróżnia p i ę ć rodzajów przejawiania się owej miary, rytmu: 1. w p o w i e t r z u , w t o n a c h m a t e r i a l n y c h , 2. w z m y ś l e słuchającego, 3. w wygłasza niu, 4. w p a m i ę c i , 5. w sądzie o r y t m i e . P r z e p r o w a d z a tu r o z u m o w a n i e p o d o b n e d o d o w o d u istnienia Boga. Z a s t a n a w i a się, który z tych pięciu rodzajów jest naj wyższy, i o d p o w i a d a , że piąty, p o n i e w a ż o b e j m u j e pozostałe, nie b ę d ą c przez t a m t e ujmowany. Rozważa n a s t ę p n i e , czy pierwszy z w y m i e n i o n y c h rodzajów jest d o s k o n a l s z y od d r u g i e g o , skoro jest on p o w o d e m drugiego. P y t a więc, czy to ny u ś w i a d o m i o n e mają swą p r z y c z y n ę w tonach materialnych i a r g u m e n t u j e , że nie mają, p o n i e w a ż „ p o w i n i e n e ś się raczej dziwić, ż e ciało m o ż e w y w o ł y w a ć ja kieś z m i a n y w d u s z y " (Mirarepotius, quodfacere aliąuid in anima corpuspotest) . G d y b y w r a ż e n i a z m y s ł o w e miały b y ć c h o ć b y t y l k o s y g n a ł a m i s k i e r o w a n y m i od ciała k u duszy, to j e d n a k b y ł o b y to d z i a ł a n i e ciała na d u s z ę , co j e s t n i e m o ż l i w e . Z a t e m w r a ż e n i e z m y s ł o w e to zwrot d u s z y ku k o r z y s t n y m l u b n i e k o r z y s t n y m , w k a ż d y m razie k u n i e o b o j ę t n y m s t a n o m ciała, z k t ó r y m d u s z a j e s t związana i k t ó r e k o c h a ( w a ż n y zwrot od m a n i c h e i z m u ) . M u s i w i ę c d u s z a w i e dzieć, co ciału m o ż e grozić, m u s i c h r o n i ć życie, k t ó r e j e s t p r z e d e w s z y s t k i m p o z n a n i e m . A w i ę c w t y m u k ł a d z i e d u s z a działa na ciało, a n i e o d w r o t n i e . W k o n cepcji działania ciała na d u s z ę tkwi sprzeczność: niższe nie m o ż e działać n a wyż sze i w o b e c t e g o miara o b e c n a w t o n a c h m a t e r i a l n y c h nie m o ż e o d d z i a ł y w a ć na miarę w z m y ś l e słuchacza. m
O b j a w i a się tu c h a r a k t e r y s t y c z n a dla a u g u s t y n i z m u t r u d n o ś ć , jaką j e s t s p i r y t u a l i z m . T a h i e r a r c h i c z n o ś ć płynąca z g r a d u a l i z m u ( a l e k s a n d r y j s k i s c h e m a t m e t a f i z y c z n y ) z a k o r z e n i się b a r d z o g ł ę b o k o w ś r e d n i o w i e c z n e j myśli c h r z e ś c i j a ń s k i e j (św. T o m a s z z A k w i n u ) . W r a ż e n i a z m y s ł o w e są w i ę c r o z u m i a n e j a k o a k t y w n y w y s i ł e k b a d a w c z y d u s z y w ciele, a d u s z a działa z chwilą, g d y s t o s u n e k ciała d o otaczającego go świata u l e g a z a b u r z e n i u . W całej tej analizie w i d a ć p o d k r e ś l e n i e c z y n n o ś c i d u s z y w e w r a ż e n i a c h z m y s ł o w y c h ( p l a t o n i z m ) . W ł a ś c i w i e t y l k o p i e r w s z y s t o p i e ń j e s t c z y s t o cielesny, drugi j u ż , czyli w r a ż e n i e z m y s ł o w e , m a n a t u r ę d u c h o w ą . Z a u w a ż m y , ż e d o d r u giego s t o p n i a m a m y d o c z y n i e n i a tylko z l u ź n y m i w r a ż e n i a m i . P r z y t r z e c i m , który j e s t ściśle związany z c z w a r t y m , j e s z c z e w y r a ź n i e j w y s t ę p u j e c h a r a k t e r duchowy. T o dzięki p a m i ę c i l u ź n e w r a ż e n i a wiążą się w całość, w n a s z y m w y p a d k u w cały wiersz. W r e z u l t a c i e , p o w s t a j e czysto d u c h o w y a k t , w k t ó r y m pa m i ę ć o d g r y w a d o m i n u j ą c ą rolę: 2 0 1
W t e n s p o s ó b p a m i ę ć j e s t dla o d s t ę p ó w c z a s o w y c h j a k g d y b y p r o m i e n i e m światła. Ita m e m o r i a , q u o d q u a s i l u m e n est t e m p o r a l i u m s p a t i o r u m 2 0 0
2 0 1
2 0 2
202
.
Augustyn, De mus/ca, VI, IV, 7, przekł. D . Turkowska, s. 27. Pamięć odgrywa bardzo ważną rolę u Augustyna, ale jest to pamięć bez przeszło ści (reminiscentia), podobna do umysłowej pamięci u św. Tomasza. Augustyn, De muska, VI, VIII, 21, przekł. D . Turkowska, s. 4 1 .
346
Ojcowie Kościoła
T y l k o d z i ę k i p i e r w i a s t k o w i d u c h o w e m u nasz w i e r s z j e s t w y r a ż e n i e m i w o g ó l e j e s t w i e r s z e m . D u s z a s a m a ze s i e b i e w y w o d z i p o z n a n i e z m y s ł o w e : Ś w i a t ł o to, d z i ę k i k t ó r e m u t a k i e rzeczy [tzn. z m y s ł o w e ] stają się o c z y w i s t e , rzecz jasna, mieści się w duszy. H a e c lux, q u a ista m a n i f e s t a s u n t , u t i ą u e i n t u s in a n i m a e s t
2 0 3
.
Stąd w y p ł y w a b a r d z o w a ż n y w n i o s e k : u A u g u s t y n a n i e m a z a s a d n i c z e j różnicy p o m i ę d z y p o z n a n i e m z m y s ł o w y m a myślą, s a m o p o z n a n i e z m y s ł o w e j u ż j e s t p e w n ą myślą. N i e m n i e j j e d n a k o b y d w a rodzaje p o z n a n i a p r z y p o m i n a ją p l a t o ń s k i e r o z r ó ż n i e n i e na 6o^a - e m o r f | p r | . P r z e j d ź m y d o z a g a d n i e n i a myśli, która dla A u g u s t y n a j e s t s z c z y t e m p o z n a n i a u m y s ł o w e g o . Są w nas n a j r o z m a i t s z e i d e e : pojęcia m a t e m a t y c z n e , p r a w da, d o b r o , p i ę k n o e t c . W r o z p r a w i e O nauczycielu filozof rozważa skąd o n e p o c h o d z ą i czy d u s z a j e s t ich ź r ó d ł e m . A u g u s t y n pyta, czy rolą n a u c z y c i e l a j e s t p r z e k a z y w a n i e idei i czy p r z e c h o d z ą o n e z n i e g o na uczniów. C h o ć p o z o r n i e t a k b y się w y d a w a ł o , w rzeczywistości j e d n a k takich nauczycieli n i e m a , b o w i e m n i e m a ścisłej łączności m o w y z myślą. T y m s a m y m z n a k o m m o w y mogą u róż n y c h o d b i o r c ó w o d p o w i a d a ć b a r d z o r ó ż n e treści p s y c h i c z n e , a w i ę c i r ó ż n e są d y ( p r a w d a i fałsz). W y d a j e się, że z a c h o d z i w y m i a n a myśli, a t y m c z a s e m to tyl k o w y m i a n a słów. Słowa n a u c z y c i e l a n i e pokazują t e g o , co n i e z n a n e , ale wywołują w s p o m n i e n i a w ł a s n y c h d o ś w i a d c z e ń ucznia. Słowa pomagają w y k r y ć P r a w d ę , która j e s t w duszy. P r a w d a p o c h o d z i z n a s z e g o w n ę t r z a i d l a t e g o „z z e w n ą t r z nic się n i e n a u c z y s z " (nusguam igitur discere). N a u c z a n i e j e s t w i ę c c z y m ś z g r u n t u in n y m , niż się to z w y k l e p o j m u j e . A u g u s t y n p r z e p r o w a d z a g ł ę b o k ą analizę p o z n a n i a z m y s ł o w e g o i p o w i ę k szania wiedzy, życia czy myśli. B o d ź c e , z n a k i (słowa) znajdują się na z e w n ą t r z , ale s a m o p o z n a n i e to c z y n n o ś ć , s p o n t a n i c z n o ś ć duszy, która j e s t r u c h e m k u w n ę t r z u . P r z y p o m i n a się tu p l a t o ń s k i e wyjście na s p o t k a n i e Prawdy. A w i ę c w s w o i m w ł a s n y m w n ę t r z u d u s z a znajduje P r a w d ę , ku s z u k a n i u k t ó r e j słowa n a u c z y c i e l a mogą co najwyżej p o b u d z i ć . P o j a w i a się p y t a n i e , czy i d e e są z d e p o n o w a n e w d u s z y i czy d u s z a z nimi się rodzi. P l a t o n k o n s e k w e n t n i e p r z y j m o w a ł p r e e g z y s t e n c j ę d u s z i twierdził, że w i e d z a to t y l k o p r z y p o m i n a n i e s o b i e rzeczy n i e g d y ś z n a n y c h . M o ż e A u g u s t y n zrazu u z n a w a ł ją, ale osta t e c z n i e odrzucił z a r ó w n o p r e e g z y s t e n c j ę duszy, j a k i i n n a t y z m i d e i . M u s i a ł w i ę c z n a l e ź ć o d p o w i e d ź na p y t a n i e o p o c h o d z e n i e idei. D u s z a j e s t w p r a w d z i e z a m k n i ę t a na b o d ź c e z e w n ę t r z n e i j e s t s a m o t n a , ale m a j e d n a k wyjście „ k u g ó r z e " , ad superiora. M u s i ją w i ę c coś łączyć z i n n y m i d u s z a m i , skoro l u d z i e go dzą się z e sobą co d o p e w n y c h p r a w d (jest tu z a u w a ż a l n a analogia d o d o w o d u 2 0 4
Augustyn, De Genesis ad litteram imperfectus liber, I, V, 24, przekł. J. Sulowski, s. 94. Augustyn początkowo przyjmuje innatyzm, ale w o b e c wypracowanej doktryny iluminizmu staje się on niepotrzebny, por. Soliloąuia, 2, 20, 35; List 7 do Nebrydiusza, 2; O wielkości duszy, 20, 34; 32, 69.
IX. Św. Augustyn
347
i s t n i e n i a Boga) i s k o r o p e w n e i d e e są n a m w s z y s t k i m d o s t ę p n e . O t ó ż , g d y b y c z ł o w i e k tworzył i d e e w s w y m w n ę t r z u , to n i e b y ł o b y możliwości j a k i e g o k o l w i e k p o r o z u m i e w a n i a się m i ę d z y l u d ź m i . T a k w i ę c c z ł o w i e k p r a w d n i e tworzy, lecz z n a j d u j e j e j a k e w a n g e l i c z n ą d r a c h m ę . A u g u s t y n p o d k r e ś l a wielką rolę p a m i ę c i , ale n i e p a m i ę c i przeszłości j a k u P l a t o n a , lecz p a m i ę c i w s p ó ł c z e s n e j . O d r z u c a r ó w n i e ż właściwy i n n a t y z m , ale i e m p i r y z m a r y s t o t e l e s o w s k i , g d y s t w i e r d z a , iż ź r ó d ł e m p o z n a n i a j e s t n a s z e w n ę t r z e . T u s p o t y k a m y się z p r o b l e m e m istnienia Boga. Stałość, w i e c z n o ś ć i k o n i e c z n o ś ć p r a w d p r o w a d z i nas d o w n i o s k u , ż e wypływają o n e z Boga, i że t y l k o o b e c n o ś ć Boga m o ż e n a m w p e ł n i w y t ł u m a c z y ć fakt naszej myśli. R z e c z y w i s t y m w i ę c n a u c z y c i e l e m j e s t t y l k o Bóg, „ M i s t r z w e w n ę t r z n y " : „ O t ó ż w y n i e pozwalajcie n a z y w a ć się R a b b i , a l b o w i e m j e d e n j e s t wasz N a u c z y c i e l (...). N i e chciejcie r ó w n i e ż , ż e b y w a s n a z y w a n o m i s t r z a m i , b o j e d e n j e s t t y l k o wasz Mistrz C h r y s t u s " . 2 0 5
A u g u s t y n rozważa, w jaki s p o s ó b Bóg j e s t n a s z y m n a u c z y c i e l e m , skoro nas uczy. P o z n a n i e p r a w d y m o ż e nastąpić t y l k o p r z e z z e t k n i ę c i e się z nią, k t o się z P r a w d ą n i e styka, t e n jej n i e p o z n a j e . P o n i e w a ż Bóg j e s t P r a w d ą a b s o l u t ną, w p r o c e s i e p o z n a n i a k o n t a k t p o z n a j ą c e g o z B o g i e m j e s t a b s o l u t n i e k o n i e c z ny. T e o r i a A u g u s t y n a n i e j e s t ani i n n a t y z m e m , ani o k a z j o n a l i z m e m , lecz i l u m i n i z m e m . N a u k a o iluminacji pojawia się j u ż w p r a c a c h Przeciw akademikom i O życiu szczęśliwym, zostaje r o z w i n i ę t a zaś w Solilokwiach, 0 nieśmiertelności du szy, O nauczycielu. Z d a n i e m A u g u s t y n a , t a k j a k w o k a z j o n a l i z m i e B ó g sprawia, ż e p o z n a j e m y , t a k w i i u m i n i z m i e B ó g staje się w a r u n k i e m k a ż d e g o n a s z e g o p o z n a n i a . D z i e j e się to p o p r z e z w y p ł y w a j ą c e z Boga światło, w k t ó r y m d o p i e r o m o ż e m y p o z n a w a ć . T a iluminacja, k t ó r a j e s t a k t e m miłości, p o z w a l a n a o d t w a rzanie p r a w d i t w o r z y verbum mentis - słowo u m y s ł u . Opierając się na w e w n ę t r z n y m d o ś w i a d c z e n i u , d o k o n u j e się w ł a ś n i e d z i ę k i n i e m u : S a m zaś B ó g j e s t t y m , k t ó r y oświeca. Ja - r o z u m j e s t e m t y m w u m y ś l e , czym w oczach jest wzrok. D e u s a u t e m e s t ipse, q u i illustrat. E g o a u t e m ratio ita s u m in m e n t i b u s , u t oculis e s t a s p e c t u s . 2 0 6
Pamiętajmy, że A u g u s t y n o w i chodzi o p r a w d ę , i p o n i e w a ż n i e m a tu j e szcze p r o b l e m u p o w s t a w a n i a pojęć, iluminacja dotyczy prawdziwości i fałszywości sądów. K o n c e p c j a światła d u c h o w e g o wraz metafizyką światła m a d w o j a k i e źródła: n e o p l a t o ń s k i e r o z c h o d z e n i e się światła z prajedni i Ewangelię św. Jana, g d z i e c z y t a m y o „światłości p r a w d z i w e j , która oświeca k a ż d e g o c z ł o w i e k a na t e n świat p r z y c h o d z ą c e g o " . I l u m i n i z m j e s t w y r a ż o n y p o p r z e z metafory z i e m s k i e g o światła, ale p r a w d z i w e światło, to owo światło iluminacji b o ż e j , światło fi207
2 0 5
2 0 6
2 0 7
Alt 23, 8 - 1 0 . Augustyn, Soliloąuia, 71,9.
I, 6, 12, przekł. A. Świderkówna, s. 19-20.
348
Ojcowie Kościoła 208
z y c z n e zaś j e s t t y l k o o b r a z e m s w e g o b o s k i e g o o d p o w i e d n i k a . W a u g u s t y ń skiej n a u c e o przyzwyczajaniu się d o „ p a t r z e n i a w s ł o ń c e " j e s t w y r a ź n a analogia d o „ m i t u j a s k i n i " z Państwa P l a t o n a . A u t o r Wyznań p i s z e w i ę c , iż c z ł o w i e k woli c i e m n o ś c i , d l a t e g o powoli i s t o p n i o w o p o w i n i e n p a t r z e ć na coraz jaśniejsze p r z e d m i o t y , b y się z n i m i oswoić. W k o ń c u p a t r z e n i e w s ł o ń c e staje się d l a ń przyjemnością. O k r e ś l m y bliżej to światło w y s t ę p u j ą c e w iluminacji. Światło to działa na i n t e l e k t , a w i ę c z a k ł a d a j e g o i s t n i e n i e . M a o n o c h a r a k t e r niecielesny, j e s t t a k d u c h o w e j a k d u s z a . I l u m i n a c j a boża n i e n a l e ż y d o p o r z ą d k u łaski w z n a c z e n i u ścisłym, j e s t o n a c z y m ś p r z y r o d z o n y m . Z n a t u r y k a ż d y c z ł o w i e k , zły czy d o b r y b y w a oświecony. D z i a ł a n i e światła b o ż e g o j e s t b e z p o ś r e d n i e . D u s z a j e s t b e z p o ś r e d n i o p o d d a n a i d e o m b o ż y m , k t ó r e tkwią w istocie Boga i d l a t e g o w n i c h w i dzi p r a w d ę . W i d z e n i e i n t e l e k t u a l n e j e s t w i ę c n i e o m y l n e : „wizja i n t e l e k t u a l n a n i e z a w o d z i " {Intellectualis autem visio non fallitur) . Ściśle rzecz biorąc n i e widzi się idei w Bogu, lecz powstają o n e z e w s p ó ł działania: iluminacji, i n t e l e k t u i zmysłów. T r z e b a p a m i ę t a ć , ż e c z y m i n n y m j e s t w i d z i e ć p r a w d ę w i d e a c h w i e c z n y c h w Bogu, a c z y m i n n y m w i d z i e ć b e z p o ś r e d n i o Boga (visio beata). T y m B o ż y m i d e o m św. A u g u s t y n n a d a j e r ó ż n e n a z w y : ideae, formae, species, rationes, regulae, t e r m i n o l o g i a z o s t a n i e uściślona d o p i e r o w średniowieczu. I l u m i n i z m p o w s t a ł n i e tyle dla wyjaśnienia g e n e z y n a s z e g o p o z n a n i a , ile dla w y t ł u m a c z e n i a n a s z e g o d o ś w i a d c z e n i a k o n i e c z n o ś c i prawdy. D o t y c z y o n zarówno poznania zmysłowego, jak i umysłowego. Teoria iluminizmu odrzuca e m p i r y z m a r y s t o t e l e s o w s k i (działanie ciała na d u s z ę ) , j a k i o k a z j o n a l i z m ( n e g u j e m o ż l i w o ś ć w s p ó ł d z i a ł a n i a d u s z y i ciała). Jej p o d s t a w ą j e s t ontologią, j a k z a u w a ż a to A. C . P e g i s : „ a u g u s t y ń s k a d o k t r y n a iluminacji s t a n o w i p r o b l e m o n t o logiczny, j e s t z a g a d n i e n i e m , c z y m j e s t s t w o r z e n i e i k i m j e s t c z ł o w i e k " . m
210
G. Stworzenia A u g u s t y n j a k o m a n i c h e j c z y k p o c z ą t k o w o twierdził, ż e c z ł o w i e k j e s t cząstką Boga, p o t e m j e g o p o g l ą d y uległy z m i a n i e i uważał, iż a l b o świat j e s t częścią B o ga (ale w t e d y s k o ń c z o n o ś ć , z m i e n n o ś ć i nietrwałość c e c h o w a ł y b y Boga), a l b o m u s i b y ć w y w i e d z i o n y z nicości. B ó g s a m b ę d ą c b y t e m (sum qui sum) p o w o ł u j e rzeczy d o b y t u . A u g u s t y n p y t a w Wyznaniach: „cóż b y b y ł o , g d y b y C i e b i e n i e b y ł o " (quidenim est, nisi quia tu esF) . 2U
2 0 8
2 0 9
2 1 0
2 1 1
Światło d u c h o w e , por. Soliloąuia, I, 13, 23; Demagistro, 14, 16; Enarrationes in Psalmos, 25, 2, 3. Augustyn, De Genesi ad litteram, XII, VII (29), przekł. J. Sulowski, s. 360. A. C. Pegis, TheMind ofSt. Augustine, MS, 6/1944, s. 32: „augustyńska doktryna iluminacji stanowi problem ontologiczny, jest zagadnieniem, czym jest stworzenie i kim jest człowiek". Augustyn, Confessiones, XI, 5, 7.
349
IX. Św. Augustyn
O s t a t e c z n ą przyczyną s t w o r z e n i a świata j e s t wola boża, a j e g o c e l e m j e s t u d z i e l e n i e m u d o b r a b o ż e g o . P r z y c z y n a i cel są tu z a t e m r ó w n o z n a c z n e , g d y ż wola Boga to Bóg, a Bóg to D o b r o . Świat n i e istnieje od z a w s z e , m a p o c z ą t e k w czasie (/;; principio), a w i ę c i czas, i p r z e s t r z e ń są s t w o r z o n e . B ó g j e s t p o z a cza sem, tkwi w nieruchomej wieczności. B ó g j e s t p r z e d w i e k a m i j a k o ich Stwórca. D e u s e s t a n t e t e m p o r a , q u i fabricator e s t t e m p o r u m
2 1 2
.
K w e s t i i s t o s u n k u czasu d o w i e c z n o ś c i n i e u m i e m y w ż a d e n s p o s ó b d o s t a t e c z n i e rozwiązać, są to d w a z u p e ł n i e r ó ż n e p o r z ą d k i : Czas nie m o ż e być bez ruchliwej zmienności, a w wieczności żadnych zmian być nie może. T e m p u s a u t e m , ą u o n i a m m u t a b i l i a t e transcurrit, a e t a r n i t a t i i m m u t a b i l i non potest esse c o a e t e r n u m . 2 1 3
S a m i w r a z z naszą myślą t k w i m y w z m i e n n o ś c i . A b y t ę ustawiczną z m i e n n o ś ć u s u n ą ć , filozofowie przyjmowali n p . k o n c e p c j ę w i e c z n y c h p o w r o tów. A l e A u g u s t y n m ó w i , ż e j e s t to s p r z e c z n e z p o j ę c i e m stałości szczęścia. A z a t e m w i e c z n o ś ć pozostaje o d d z i e l n y m z a g a d n i e n i e m w o b e c pojęcia czasu. C z y m j e s t czas? W i e c z n o ś ć j e s t trwała i n i e r u c h o m a , a czas ciągłą zmianą n i e p o d z i e l n y c h m o m e n t ó w , czas j e s t c z y m ś n i e z m i e r n i e t a j e m n i c z y m . J e g o istotą j e s t t e r a ź n i e j s z o ś ć , przeszłości i przyszłości n i g d y nie m a . J a k w i ę c m o ż na czas m i e r z y ć ? J e s t to o g r o m n a t r u d n o ś ć , c h y b a że czas u t o ż s a m i m y z ru c h e m , ale tu pojawia się n o w y k ł o p o t . O t ó ż t e n s a m r u c h m o ż e się d o k o n y w a ć w r ó ż n y c h c z a s a c h . R u c h w i ę c m i e r z y m y c z a s e m , ale p y t a n i e , c z y m j e s t czas, pozostaje n a d a l o t w a r t e . A u g u s t y n stwarza tu p e w i e n „ m o d e l " , m ó w i o rozpiętości d u s z y (distantio animae): D l a t e g o w y d a w a ł o mi się, ż e czas n i e j e s t n i c z y m i n n y m j a k rozciągłością. (...) Z a s t a n a w i a m się, czy n i e j e s t o n rozciągłością s a m e g o u m y s ł u . I n d e m i h i v i s u m est nihil e s s e aliud t e m p u s q u a m d i s t a n t i o n e m ; sed c u ius rei, n e s c i o e t m i r u m , si n o n ipsius a n i m i . 2 1 4
W tej distantio (rozciągłości) d u s z a r o z p r z e s t r z e n i a się n i e j a k o w s t e c z ku w s p o m n i e n i u p r z e s z ł e g o i w p r z ó d k u o c z e k i w a n i u przyszłego. M o ż e m y d z i ę k i niej ująć n a r a z p r z e s z ł e i t e r a ź n i e j s z e w y d a r z e n i a , m o ż e m y r ó w n i e ż przyjąć d o ś w i a d o m o ś c i t r w a n i e i m o ż e m y t r w a n i e to z m i e r z y ć . T y l k o w d u s z y w i ę c m o ż na m i e r z y ć czas:
2 1 2
2 1 3
2 1 4
Augustyn, De Genesi contra manichaeos, I, 2, 4, przekł. J. Sulowski, s. 24. Augustyn, De cwitate Dei, XII, 6, 2, przekł. W. Kubicki, s. 409. Augustyn, Confessiones, XI, 26, 33, przekł. Z. Kubiak, s. 295.
350
Ojcowie Kościoła
W t o b i e , u m y ś l e m ó j , m i e r z ę czas, In te, a n i m e m e u s , tempora m e t i o r
215
. 4
T y l k o w poznającej ś w i a d o m o ś c i ( d u s z y ) mają s e n s wyrazy: ' p r z e d ' i p o \ D l a t e g o p y t a n i e , co b y ł o p r z e d s t w o r z e n i e m świata, n i e m a s e n s u . P o z n a l i ś m y psychologiczną n i e m o ż n o ś ć p r z e k r o c z e n i a p r z e p a ś c i m i ę d z y c z a s e m a wiecznością. J e s t t e ż n i e m o ż n o ś ć m e t a f i z y c z n a , w s z y s t k i e rzeczy n i e mogą naraz z r e a l i z o w a ć całego s w e g o b y t u , a w i ę c bytują w czasie. Św. A m b r o ż y nauczył A u g u s t y n a r o z u m i e ć Pismo Święte alegorycznie. W R z y m i e p i s z e o n k o m e n t a r z d o Księgi Rodzaju, g d z i e w y k ł a d a , iż Bóg j a k o p r a w d a s a m o i s t n a j e s t twórczą siłą, od której zależy cała rzeczywistość. U c z e s t n i c t w o w Bogu r o z u m i e j a k o e m a n a c j ę stwarzającą p o p r z e z i d e e b o ż e . Rozróż nia tu h i e r a r c h i ę j e s t e s t w : na c z e l e stoi w i e c z n y Bóg, p o t e m następują z m i e n n e w czasie d u c h y i w k o ń c u ciała, podlegające z m i a n o m w czasie i p r z e s t r z e n i . R ó w n i e ż sześć d n i s t w o r z e n i a t r z e b a r o z u m i e ć p r z e n o ś n i e , w t y m s e n s i e , iż to, co b y ł o w ó w c z a s s t w a r z a n e , p o w s t a ł o naraz, w m o m e n c i e ictus temporis. S z e ś ć d n i s t w o r z e n i a s y m b o l i z u j e zaś tyleż e p o k historii. C h o ć dla A u g u s t y n a p o j ę c i e m a t e r i i b e z k s z t a ł t n e j {informis) j e s t w a ż n e , to j e d n a k różni się o n o od pojęcia m a t e r i i u f o r m o w a n e j m y ś l n i e , p o w s t a ł e j za sprawą a k t u Boga. P o z n a ć s a m e j m a t e r i i n i e m o ż e m y i d l a t e g o j e s t e ś m y w sta n i e o k r e ś l i ć ją t y l k o n e g a t y w n i e : „ G d y b y m o ż n a było p o w i e d z i e ć : „ n i c , a j e d n a k c o ś " , „coś, co istnieje i n i e i s t n i e j e " - t a k b y m ją n a z w a ł " . W hierarchii s t w o r z e ń , na d w ó c h p r z e c i w n y c h s o b i e k r a ń c a c h stoją a n i o ł o w i e i m a t e r i a . J e s t to p l a t o ń s k i e r o z r ó ż n i e n i e , w k t ó r y m m a t e r i a była ostat n i m , n a j s ł a b s z y m w y p r o m i e n i o w a n i e m Prawdy. A u g u s t y n p i s z e : 2 1 6
Stworzyłeś niebo nad niebiosami i ziemię - dwie różne dziedziny: jedną b l i s k o c i e b i e , drugą b l i s k o nicości; j e d n ą , którą t y l k o T y p r z e r a s t a s z , i drugą, od k t ó r e j n i c z e g o n i ż s z e g o n i e ma. Fecisti caelum et terram, duo ąuaedam, u n u m prope te, alterum propre nihil, u n u m s u p e r i o r tu e s s e s , a l t e r u m , q u o inferius nihil e s s e t . 2 1 7
A u g u s t y n rozróżnia d w a pojęcia materii, b e z k s z t a ł t n ą (terra) i d u c h o w ą (caelum). Z a s t a n ó w m y się c z y m dla A u g u s t y n a są formy, czy r o z u m i e j e p o d o b n i e j a k A r y s t o t e l e s . W e d l e A u g u s t y n a „ f o r m a " to najlepsza n a z w a łacińska dla g r e c k i e g o pojęcia „ i d e a " . A w i ę c formy są d l a ń i d e a m i b y t u j ą c y m i w u m y ś l e Boga. R z e c z y (tu analogia d o P l a t o n a ) bytują d w o j a k o , rzeczywiście j a k o s t w o r z o n e i m y ś l o w o j a k o i d e e w B o g u , p o d o b n i e j a k dzieła artysty w rzeczywistości i w u m y ś l e artysty. Z a p e w n e A u g u s t y n przyjmuje t e ż i d e e j e d n o s t k o w e . 215
Ibidem, XI, 27, 36, s. 297. Ibidem, XII, 6, 6, s. 305. Ibidem, XII, 7, 7, s. 306.
2 1 6
217
IX. Św. Augustyn
351
B ó g stwarza w s z e c h ś w i a t w d w ó c h e t a p a c h . N a j p i e r w t w o r z y go w p e ł n i , a w i ę c powstają anioły, d z i e ń , f i r m a m e n t , ziemia, m o r z e , p o w i e t r z e , o g i e ń , cia ła n i e b i e s k i e i d u s z a l u d z k a . N a s t ę p n i e tworzy świat w z a r o d k u j a k o rationes seminales a l b o causales, czyli j a k o zalążki m a t e r i a l n e , d r o b n e , o w i l g o t n e j n a t u r z e i o k r e ś l o n e j liczbie. N i e w a ż n a j e s t tu n a i w n o ś ć tych o k r e ś l e ń , ale s a m z a s a d n i czy pogląd i j e g o n a s t ę p s t w a . D l a A u g u s t y n a całe s t w o r z e n i e j e s t z a w a r t e w tych z a r o d k a c h : T a k s a m o b o w i e m j a k m a t k i są p ł o d e m b r z e m i e n n e , tak i świat j e s t b r z e m i e n n y p r z y c z y n a m i p o w s t a w a n i a bytów. S i c u t m a t r e s g r a v i d a e s u n t f e t i b u s , sic i p s e m u n d u s g r a v i d u s e s t causis nascentium . 2 1 8
Bóg w s z y s t k o i wciąż stwarza, n a w e t d z i e c k o w łonie m a t k i tworzy Bóg. W s z y s t k i e g a t u n k i są j u ż j a k b y z góry, w z a r o d k u s t w o r z o n e . J e s t to pogląd p r z e c i w n y w s z e l k i e j ewolucji i opowiadający się za stałością g a t u n k ó w aż d o k o ń c a świata. A u g u s t y n w a h a się, czy u z n a ć p l a t o ń s k ą „ d u s z ę ś w i a t a " , w każ d y m razie u w a ż a , ż e g d y b y o n a istniała, to b y ł a b y s t w o r z e n i e m , a n i e B o g i e m . A u g u s t y n t w i e r d z i , iż skoro cały świat j e s t s t w o r z o n y w e d l e idei b o ż y c h , to m e tafizyczna s t r u k t u r a świata o p i e r a się na u c z e s t n i c t w i e w n a t u r z e Boga. A p o n i e w a ż tą naturą Boga j e s t Trójca, w o b e c t e g o w c a ł y m świecie z n a j d u j e m y śla d y Trójcy. A u g u s t y n z a u w a ż a ich b a r d z o w i e l e , należą d o nich zwłaszcza i d e e p o d o b i e ń s t w a i j e d n o ś c i . D l a t e g o w ł a ś n i e ś r e d n i o w i e c z n y o b r a z u świata m a sa kralny i s y m b o l i c z n y c h a r a k t e r .
D. Człowiek W Księdze Rodzaju s t w o r z e n i e c z ł o w i e k a j e s t p r z e d s t a w i o n e raz s z ó s t e g o d n i a , a raz n a s t ę p u j e p o d n i u s i ó d m y m . R o z w i ą z a n i e p r z e z A u g u s t y n a tej t r u d n o ś c i m o ż e s t a n o w i ć p u n k t wyjścia dla analizy j e g o p o g l ą d ó w na n a t u r ę c z ł o w i e k a . U w a ż a o n , iż p i e r w s z e s t w o r z e n i e d o t y c z y d u s z y c z ł o w i e k a w r a z z e w s z y s t k i m i i n n y m i b y t a m i d u c h o w y m i , a d r u g i e s t w o r z e n i e to r o z w i n i ę c i e się rafio seminalis w ciało A d a m a . A w i ę c d u s z a i ciało zostają s t w o r z o n e o s o b n o . A u g u s t y n c h c e p o d k r e ś l i ć j e d n o ś ć substancjalną człowieka, ale stoi m u na p r z e s z k o d z i e j e g o w ł a s n y s p i r y t u a l i z m , i inaczej niż w t o m i z m i e brzmią t e t w i e r d z e n i a : C z ł o w i e k i e m n i e j e s t s a m o ciało albo s a m a dusza, lecz to, co j e s t z ł o ż o n e z d u s z y i z ciała. H o m o n o n e s t c o r p u s s o l u m , vel a n i m a sola, s e d q u i e x a n i m a c o n s t a t e t corpore . 2 1 9
2 1 8
2 1 9
Augustyn, De Tńnitate, III, 9, 16, przekł. M. Stokowska, s. 133. Augustyn, De cwitate Dei, XIII, 24, 2, przekł. W. Kubicki, s. 502.
Ojcowie Kościoła
352 220
Ale w De moribus ecc/esie widzi Augustyn trudność w określeniu tego, c z y m j e s t c z ł o w i e k , czy raczej w jaki s p o s ó b c z ł o w i e k j e s t r z ą d z o n y . A b y zo baczyć, w jaki s p o s ó b r o z u m i e on d u s z ę , m u s i m y najpierw przyjrzeć się t e r m i nologii. A u g u s t y n d u s z ę l u d z k ą określa j a k o animus, d u s z a u zwierząt to anima, a u roślin vita. D u s z ę c z ł o w i e k a animus dzieli na trzy s t o p n i e : z m y s ł y (sensus) z e w n ę t r z n e i w e w n ę t r z n e , w y o b r a ź n i ę (spiritus - która m o ż e o z n a c z a ć p a m i ę ć z m y s ł o w ą (Porfiriusz) l u b j a k w Piśmie Świętym - r o z u m n ą c z ę ś ć d u s z y ) oraz w y ż szą c z ę ś ć d u s z y (mens% w której wyróżnia z kolei: ratio - r o z u m (sądy, r o z u m o w a n i a , w i e d z a ) , intelligentia - to, co najwyższe w c z ł o w i e k u , dar. D u c h a Ś w i ę t e g o (sapientia), intellectus - w ł a d z a wyższa od r o z u m u : p o d m i o t iluminacji, czyli acies mentis, oculus cordis. D u s z ę o k r e ś l a A u g u s t y n j a k o s u b s t a n c j ę : 221
Z d a j e mi się, że j e s t to p e w n a s u b s t a n c j a r o z u m n a , p r z y s p o s o b i o n a d o kierowania ciałem. N a m m i h i v i d e t u r e s s e s u b s t a n t i a ą u a e d a m rationis p a r t i c e p s , r e g e n d o corpori a c c o m m o d a t a . 2 2 2
J a k i e g o rodzaju j e s t to substancja? P o n i e w a ż d u s z a j e s t t y m , co najwarto ściowsze w c z ł o w i e k u , a w i ę c : C z ł o w i e k , j a k s a m widzi, j e s t duszą r o z u m n ą używającą i z i e m s k i e g o ciała.
śmiertelnego
H o m o igitur, u t h o m i n i a p p a r e t , a n i m a rationalis est mortali a t q u e t e r r e no utens c o r p o r e . 2 2 3
A u g u s t y n , były materialista i m a n i c h e j c z y k , c h c e p r z e d e w s z y s t k i m w y kazać d u c h o w o ś ć duszy. P r z e p r o w a d z a w i ę c d o w ó d opierający się na t w i e r d z e niu, iż rzeczy, k t ó r y m myśl z k o n i e c z n o ś c i przypisuje r ó ż n e właściwości istot n e , m u s z ą b y ć z a s a d n i c z o r ó ż n e . C i a ł o j e s t z istoty swej rozciągłe. D u s z a n i e j e s t rozciągła i u j m u j e s i e b i e b e z p o ś r e d n i o j a k o d u c h a , co n i e w y k l u c z a , b y m o gła m i e ć d u c h o w ą m a t e r i ę , t a k j a k a n i o ł o w i e : 2 2 4
Z a t e m d u s z a w i e , ż e j e s t i ż e żyje w taki s p o s ó b , j a k i n t e l e k t j e s t i żyje.
2 2 0
2 2 1
2 2 2
2 2 3
2 2 4
Por. Augustyn, De moribus ecclesiae, I, 4, 6. Augustyn nie tworzy metafizyki człowieka. Pegis zauważa: „przebóstwienie czło wieka? N a p e w n o nie. To jest lekcja miłości, religijna psychologia w e w n ę t r z n e g o oczyszczenia, do której Plotyn dodał wiele ważnych punktów, ale której motywy Augustyn odnalazł w e własnym sercu". A. C. Pegis, TheMind..., s. 48. Augustyn, De ąuantitate animae, XIII, 22, przekł. D . Turkowska, s. 130. Augustyn, De moribus ecclesiae, I, 27, 52. E. Gilson zauważa, że gdy Augustyn mówi jako chrześcijanin, wtedy podkreśla, że człowiek to jedność duszy i ciała, gdy fi lozofuje, w t e d y przyjmuje definicję platońską. Por. Augustyn, De Genesis ad litteram, VII, 6 (9), przekł. J. Sulowski, s. 238: „Podobnie być m o ż e i dusza, zanim stała się taką w swojej istocie, dzięki której nazywa się duszą, (...) mogła również posiadać jakąś materię duchową stosownie do jej rodzaju, materię, która jeszcze nie była duszą". Ta hipoteza Augustyna sta-
353
IX. Św. Augustyn
Sic ergo se e s s e e t v i v e r e scit ą u o m o d o est e t vivit i n t e l l i g e n t i a
225
.
D u s z a d a n a j e s t s a m a s o b i e , i p r z e z p e w n ą visio intellectualis u j m u j e m y to, co w d u s z y i s t o t n e , c z y n i m y to b e z p o ś r e d n i o i w introspekcji: T o t e ż znając s i e b i e , d u s z a z n a swoją s u b s t a n c j ę . Q u a p r o p t e r d u m se m e n s novit, s u b s t a n t i a m s u a m n o v i t
226
.
O i n n y c h d u s z a c h w i e m y t y l k o drogą wiary, ciało zaś p o z n a j e d u s z a p o ś r e d n i o : poznając, c z y m s a m a n i e j e s t . W e d l e A u g u s t y n a d u s z a n i e m o ż e b y ć cząstką Boga ( m a n i c h e i z m ) , o d r z u c a o n r ó w n i e ż p r e e g z y s t e n c j ę , którą zrazu przyjmował j a k o możliwą. W b r e w O r y g e n e s o w i t w i e r d z i , ż e ciało n i e j e s t w i ę z i e n i e m duszy, a w r ę c z p r z e c i w n i e : d u s z a m a od Boga d a n e p r a g n i e n i e p o ł ą c z e n i a się z c i a ł e m . W k a ż d y m razie, dla A u g u s t y n a d u s z a j e s t s t w o r z o n a , i tu są b r a n e p o d u w a g ę r ó ż n e m o ż liwości jej p o w s t a n i a : t r a d u c j o n i z m ( A u g u s t y n u z n a j e go n a j c h ę t n i e j z e w z g l ę d u na g r z e c h p i e r w o r o d n y ) , k r e a c j o n i z m i n d y w i d u a l n y , i s t n i e n i e d u s z w B o gu i ich d o b r o w o l n e w s t ę p o w a n i e d o ciał. Dusza stworzona do poznania prawdy jest podłożem niezniszczalnej P r a w d y (Fedon) i nosicielką w i e c z n y c h p r a w d . Jej żywioł to p r a w d a . A w i ę c d u sza u l e g a z n i s z c z e n i u w t y m s t o p n i u , w j a k i m błądzi, ale błąd m o ż e jej t y l k o s z k o d z i ć , lecz n i e m o ż e jej z n i w e c z y ć . P r a w d a najściślej związana j e s t z b y t e m . N i e p r z e c i w s t a w i a się jej nic, co j e s t b y t e m . D u s z a m a b y t od P r a w d y - B o g a , od c z e g o ś , co n i e m a p r z e c i w n e j s o b i e z a s a d y ( w b r e w t w i e r d z e n i o m m a n i c h e i z m u ) , a w i ę c n i e m o ż e p r z e s t a ć b y ć . Byt d u s z y to jej ż y c i e , a z a t e m n i e ś m i e r t e l n o ś ć . P o d o b n i e j a k w w y p a d k u p r o b l e m u i s t n i e n i a Boga, A u g u s t y n n i e p r z e p r o w a d z a ścisłego d o w o d u , n i e ś m i e r t e l n o ś ć d u s z y o p i e r a na B o g u . W ca ł y m s t w o r z e n i u w i d a ć ślad boży, ale właściwy o b r a z (imago) z a w a r t y j e s t w człowieku stworzonym „na obraz i podobieństwo", a dokładnie w jego du szy, w m y ś l e n i u (mens). A u g u s t y n p o d k r e ś l a o d b i c i a Trójcy Ś w i ę t e j w duszy, wylicza w i e l e ich rodzajów, lecz trzy z nich są najważniejsze: 1. mens - notitia amor (myśl - p o z n a n i e - miłość p o z n a n i a ) , t e trzy e l e m e n t y są j e d n y m i c z y m ś i d e a l n i e r ó w n y m , 2. memoria sui - intelligentia - voluntas, 3 . memoria Dei - intel ligentia - amor. 227
Boży o b r a z w nas (imago) to i s t o t n e z n a m i ę , k t ó r e g o n i e m o ż n a się p o z b y ć . P o z w a l a n a m o n o t r o c h ę z r o z u m i e ć to, c z e g o o b r a z t e n dotyczy, czyli B o ga w Trójcy. W i d a ć tu c h a r a k t e r y s t y c z n ą dla a u g u s t y n i z m u d ą ż n o ś ć d o t e g o , b y p o s z c z e g ó l n e w ł a d z e n i e różniły się od d u s z y i p o m i ę d z y sobą r e a l n i e . Z a g a
2 2 5
2 2 6
2 2 7
ła się p e w n i k i e m w augustynizmie. U św. Bonawentury problem zyskuje swój wy raz w zagadnieniu „materii duchowej". Augustyn, De Tńnitate, X, 10, 13, przekł. M. Stokowska, s. 322. Ibidem, X, 10, 16, s. 325. Por. „Tamquam lucerna de lucerna accendatur, et sine detrimento alterius, alter inde ignis existat", Augustyn, Epistulae 190, C S E L 57.
354
Ojcowie Kościoła
d n i e n i a t e są o m ó w i o n e w r o z p r a w i e O Trójcy Świętej, k t ó r a stanowiła s u b s t r a t dla Piotra L o m b a r d a . Św. A u g u s t y n z a s t a n a w i a się w jaki s p o s ó b d u s z a , b ę d ą c substancją, m o ż e się p o s ł u g i w a ć inną substancją, czyli ciałem, p y t a w jaki s p o s ó b d u s z a t k w i w c i e l e . P r z e c i e ż d u s z a n i e m o ż e t k w i ć w s p o s ó b rozciągły w rozciągłym ciele. Z a t e m d u s z a t k w i cała w c a ł y m ciele i w k a ż d e j j e g o części, d z i ę k i intentio vitalis - n a p i ę c i u ż y c i o w e m u . R o z c h o d z i się o n o p o ciele za p o ś r e d n i c t w e m d w u e l e m e n t ó w , ognia i p o w i e t r z a . D z i ę k i swej działalności ujmującej całe ciało d u sza j e s t w ciele. Intentio vitalis m o ż e w z r a s t a ć l u b m a l e ć i stąd p o c h o d z ą różni c e w i n t e n s y w n o ś c i i częstości w r a ż e ń z m y s ł o w y c h . D u s z a s p e ł n i a rolę p o ś r e d n i k a m i ę d z y i d e a m i b o ż y m i , k t ó r e ożywiają d u szę, a c i a ł e m , k t ó r e o n a ożywia. O d idei b o ż y c h o t r z y m u j e d u s z a kształt, u p o r z ą d k o w a n i e części i wymiary, k t ó r y c h u d z i e l a ciału. C i a ł o w i ę c u c z e s t n i c z y w i d e a c h , ale za p o ś r e d n i c t w e m duszy, g d y ż stałoby się duszą, g d y b y u c z e s t n i czyło b e z p o ś r e d n i o . D u s z a j e s t zasadą i n d y w i d u a l n e g o życia o b d a r z o n e g o p o z n a n i e m , n i e m a w i ę c d u s z y g a t u n k o w e j i nie m a d u s z y roślin. K a ż d e ciało d z i ę k i d u s z y w y k o n u j e tylko j e m u w ł a ś c i w e czynności, d u s z a daje m u r ó w n i e ż w e w n ę t r z n y i z e w n ę t r z n y p o r z ą d e k . Stąd w ł a ś n i e p ł y n i e p i ę k n o ciał i ład w n i c h panujący. 2 2 8
E. Etyka P u n k t e m wyjścia dla rozważań A u g u s t y n a d o t y c z ą c y c h e t y k i p o z n a n i a j e s t za ł o ż e n i e , ż e s z u k a m y t e g o , co j e s t n a s z y m s z c z ę ś c i e m . N a p o c z ą t k u k o c h a się to, co się zna, a w t y m n i e z n a n y m , c z e g o s z u k a m y , k o c h a m y to, co j u ż z n a m y . G d y r z e c z y w i s t o ś ć o d p o w i e n a s z y m w y o b r a ż e n i o m (obrazowi), w t e d y m o ż n a z a w o łać iam te amabam\ T a k w ł a ś n i e s z u k a m y w nas s a m y c h d u s z y i Boga. P o n i e w a ż ciała n i e mogą z a s p o k o i ć c z ł o w i e k a , d l a t e g o n i e p o p r z e s t a j e o n na ich p o z n a w a niu i wciąż p o s z u k u j e . J e s t tu p e w n a t r u d n o ś ć , g d y ż d u s z a m o ż e łatwo sądzić, ż e j e s t c i a ł e m . P o z n a n i e s i e b i e dla d u s z y j e s t m o ż l i w e , ale n i e j e s t ł a t w e . D o ś w i a d c z e n i e życia p o k a z y w a ł o A u g u s t y n o w i , że szukając m a się j u ż j a k i e ś p o j ę c i e s z u k a n e g o . Szukając Boga w i e m y j u ż , ż e Bóg to P r a w d a , a z n a l e z i e n i e P r a w d y to z n a l e z i e n i e Boga i szczęście: gaudium de veritate. D l a t e g o , a b y dojść d o prawdy, t r z e b a ją m i ł o w a ć . J e s t to w o l u n t a r y z m , lecz ściśle z w i ą z a n y z i n t e l e k t u a l i z m e m , g d y ż s z c z y t e m szczęścia j e s t a k t i n t e l e k t u a l n y , ale d r o g a d o ń p r o w a d z i p r z e z m i ł o ś ć . S z u k a m y Boga w p a m i ę c i , w k t ó r e j j e s t ukryty, ale j e d n o c z e ś n i e d a n y d u s z y b e z p o ś r e d n i o , w t a j e m n i c z y s p o s ó b w niej o b e c n y i b ę d ą c y ż y c i e m duszy, j e s t O n jej bliższy niż ciało. 229
2 3 0
Augustyn zauważa, że dusza pragnie połączenia z ciałem, ale go nie potrzebuje. Połączenie to wychodzi na lepsze - ad melius dla ciała. Por. Augustyn, De moribus ecdesiae, 1, 17, 31. Augustyn podkreśla ogromną wagę pamięci, por. Augustyn, Confessiones, X.
IX. Św. Augustyn
355
Szukając d u s z y i Boga, s z u k a m y n a s z e g o szczęścia. „ P o s z u k i w a n i e s z c z ę śliwego życia j e s t w s p ó l n e filozofom i c h r z e ś c i j a n o m " p i s z e A u g u s t y n w Kaza niach , w k t ó r y c h rozpatruje zwłaszcza poglądy s t o i k ó w i e p i k u r e j c z y k ó w . Warron w y m i e n i a d w i e ś c i e o s i e m d z i e s i ą t o s i e m różnych p o g l ą d ó w na z d o b y w a n i e szczęścia, ale w s z y s t k i e o n e są z g o d n e w j e d n y m , ż e c e l e m na szych w y s i ł k ó w j e s t z d o b y c i e szczęścia. P o z n a n i e z a p e w n i a j ą c e szczęście to m ą d r o ś ć , d l a t e g o A u g u s t y n rozważa, c z y m j e s t m ą d r o ś ć . U w a ż a , iż n a l e ż y roz różnić ratio inferior et superior. O d p o w i a d a to p o d z i a ł o w i w i e d z y c z ł o w i e k a na w i e d z ę , jaką osiąga „ c z ł o w i e k z e w n ę t r z n y " (działanie w s p ó l n e z e z w i e r z ę t a m i ) oraz w i e d z ę , jaką osiąga „ c z ł o w i e k w e w n ę t r z n y " ( p o z n a n i e idei w i e c z n y c h ) . 2 5 1
A u g u s t y n u w a ż a ł , że k o n t e m p l a c j a i d z i a ł a n i e muszą się z e sobą łączyć. C z y s t a w i e d z a ( c z ł o w i e k z e w n ę t r z n y ) j e s t zła, p r o w a d z i d o p y c h y i chciwości, p o w o d u j e n i e p o r z ą d e k i p o ż ą d l i w o ś ć . P o l e g a b o w i e m w y ł ą c z n i e na s z u k a n i u rzeczy dla n i c h s a m y c h . Zwracając się w y ż s z y m r o z u m e m k u i d e o m , d u s z a za c z y n a b y ć p o k o r n a i to j e s t p o c z ą t e k n a b y w a n i a mądrości. J a k w i e d z a s a m a dla s i e b i e j e s t s z k o d l i w a , t a k p o d p o r z ą d k o w a n a mądrości j e s t k o r z y s t n a . T a k a w i e dza p o m a g a w dojściu d o k o n t e m p l a c j i idei i d l a t e g o chrześcijanie w i n n i ją u p r a w i a ć . P r o g r a m A u g u s t y n a zawarty w dziele O nauce chrześcijańskiej o b e j m u j e j ę z y k o z n a w s t w o (łacina, greka, hebrajski), p r z y r o d o z n a w s t w o (bestiaria, lapida ria, e n c y k l o p e d i e ) , m e c h a n i k ę , a s t r o n o m i ę , d i a l e k t y k ę , r e t o r y k ę , m a t e m a t y k ę , historię, p r a w o ; u w a ż a również, ż e n a l e ż y t e ż w y k o r z y s t a ć w i e d z ę p o g a ń s k ą . A u g u s t y n sądzi, iż iluminacja m o ż e o d d z i a ł y w a ć na trzy d z i e d z i n y l u d z kiej a k t y w n o ś c i . W zależności od p o d m i o t u swych działań iluminacja m o ż e d o tyczyć p o z n a n i a , moralności i n a t u r y l u d z k i e j . K o n i e c z n o ś ć i s t n i e n i a r e g u ł m o ralnych m a s w e źródło w i d e a c h b o ż y c h i d l a t e g o stosując się d o idei b o ż y c h , ż y j e m y m o r a l n i e . C e l e m m o r a l n o ś c i j e s t p o r z ą d e k , jej p o d s t a w ą miłość, środ k i e m zaś d o jej osiągnięcia - w o l n o ś ć . W e w s z y s t k i c h rzeczach s t w o r z o n y c h z a w a r t y j e s t p o r z ą d e k (ordo) rozu m i a n y j a k o miara, proporcja, s t o s u n e k , o k r e ś l o n y r y t m i h a r m o n i a . J a k o wolni i r o z u m n i m a m y realizować to, co z k o n i e c z n o ś c i w y p e ł n i a p r z y r o d a b e z r o z u m na. W realizacji t e g o z a d a n i a k o n i e c z n a j e s t w o l n a wola. U p o d s t a w w o l u n t a r y z m u A u g u s t y n a leży p r z e k o n a n i e , że c z ł o w i e k j e s t t y m , c z y m j e g o wola. S t a n o wi o n a i s t o t ę d z i e d z i n y u c z u ć , w e w s z y s t k i c h a f e k t a c h o d n a j d u j e m y w o l ę , o n a t e ż j e s t ź r ó d ł e m s k r u p u ł ó w . D o g ł ó w n y c h rodzajów a f e k t ó w A u g u s t y n zalicza p o ż ą d a n i e , radość, strach i s m u t e k . B i s k u p H i p p o n y rozwija t e o r i ę „miejsca n a t u r a l n e g o " : „ a m o r m e u s p o n d u s m e u m " . U w a ż a , ż e miłość j e s t koniecznością, n i e mając p r z e d m i o t u m i ł o ści, k o c h a m y samą miłość. Z a t e m c z ł o w i e k k o c h a ć m u s i , a z a d a n i e m e t y k i j e s t r o z w a ż e n i e , co p o w i n n o b y ć p r z e d m i o t e m miłości. A u g u s t y n m i a n e m caritas określa m i ł o ś ć Boga. W miłości m i ę d z y l u d z k i e j zaś m u s i b y ć miłość „ r ó w n e g o z równym". T o ma cechować i miłosierdzie, świadczy o tym p i ę k n y tekst AuAugustyn, Sermones 150, 3, 4.
356
Ojcowie Kościoła
g u s t y n a : „ D a j e s z c h l e b g ł o d n e m u ; lepiej b y j e d n a k b y ł o , a b y n i k t n i e łaknął i a b y ś n i e p o t r z e b o w a ł n i k o m u d a w a ć . O d z i e w a s z n a g i e g o , o b y wszyscy mieli się w co u b r a ć i n i c z e g o n i e p o t r z e b o w a l i . (...) U s u ń n i e s z c z ę ś l i w y c h , a u s t a n ą u c z y n k i m i ł o s i e r n e , czy j e d n a k p r z e z to z g a ś n i e o g i e ń miłości? P r a w d z i w i e j k o c h a s z s z c z ę ś l i w e g o c z ł o w i e k a , n i e p o t r z e b u j e s z nic d a w a ć ; czystsza j e s t t a k a m i ł o ś ć i o w i e l e szczersza. Bo g d y czynisz d o b r z e u b o g i e m u , p r a g n i e s z m o ż e w z n i e ś ć się p o n a d n i e g o i c h c e s z , a b y t e n , k t ó r e m u d o b r z e c z y n i ł e ś , stał ci się p o d d a n y . (...) Ż y c z s o b i e , b y ci był równy, byście o b y d w a j byli p o d J e d n y m , k t ó r e m u nic d a ć n i e m o ż n a " . I n a c z e j rzecz m a się z miłością Boga, j e s t to m i łość a b s o l u t n a , „ b a r d z i e j niż s i e b i e s a m e g o " , a w r ę c z z a t r a c e n i e s a m e g o s i e b i e . D o p i e r o w caritas przejawia się p e ł n i a moralności, p o n i e w a ż taka miłość j e s t n a j w y ż s z y m n a p i ę c i e m woli p o z b a w i o n y m k w i e t y z m u . T y l k o w caritas n a b i e r a sensu sprawiedliwość i przykazania. 2 3 2
Z a g a d n i e n i a w o l n o ś c i i zła wyrastają z a u g u s t y ń s k i e g o r o z u m i e n i a p o jęcia porządku. F u n d a m e n t e m moralności jest dlań wolność. Dla A u g u s t y n a w o l n a w o l a to o c z y w i s t o ś ć , b o g d z i e j e s t c z ł o w i e k , t a m j e s t w o l n a w o l a . J e d nocześnie A u g u s t y n zauważa, że czym i n n y m jest tu wolna wola (wybór), a c z y m i n n y m w o l n o ś ć . P r z y c z y m w y b ó r m i ę d z y d o b r e m i z ł e m n i e j e s t istot n y dla w o l n o ś c i . B i s k u p H i p p o n y p i s z e , ż e d o p i e r o p r a w d z i w ą wolnością j e s t s ł u ż y ć C h r y s t u s o w i . W m i a r ę s t a w a n i a się dobrą, w o l a z d o b y w a w o l n o ś ć . W o b e c t e g o z a s a d n i c z ą s p r a w ą staje się „ d o b r a w o l a " , k t ó r a j e s t d o b r a w ł a ś n i e dzięki łasce. W o l n a w o l a b ę d z i e t y m b a r d z i e j wolna, i m z d r o w s z a , a t y m z d r o w s z a , i m silniej p o d d a n a b o s k i e m u miłosierdziu i łasce.
będzie
H a e c e n i m v o l u n t a s libera t a n t o erit liberior, ą u a n t o sanior, t a n t o a u t e m sanior, ą u a n t o d i v i n a e m i s e r i c o r d i a e g r a t i a e ą u e s u b i e c t i o r . 233
Św. A u g u s t y n opisując z a g a d n i e n i e woli w i e l e c z e r p a ł z d o ś w i a d c z e n i a w ł a s n e g o i św. P a w ł a . W ł a ś n i e n a u k a P e l a g i u s z a była a n t y t e z ą d o ś w i a d c z e ń ży c i o w y c h A u g u s t y n a . U w a ż a ł on w i ę c , ż e w o l n a wola j e s t p o d m i o t e m łaski, a w i ę c m u s i b y ć d a n a . Bóg w o l ę naszą w s p o m a g a , p o n i e w a ż daje, to co n a k a z u j e , k i e d y d o p o m a g a ( c z ł o w i e k o w i ) , a b y s p e ł nić o t r z y m a n y rozkaz boży. N i s i q u i a d a t , q u o d i u b e t , c u m a d i u v a t , u t faciat, cui i u b e t
2 3 4
.
A l e czy w o l a w o l n a j e s t c z y m ś d o b r y m , skoro m o ż n a grzeszyć? A u g u s t y n o d p o w i a d a , iż w o l a n i e m u s i grzeszyć i j a k o byt, z istoty swej j e s t c z y m ś d o b r y m , j e d n a k m o ż e c h c i e ć d o b r a l u b zła. D z i ę k i w o l n e j woli m a m y m o ż n o ś ć
2 3 2
2 3 3
2 3 4
Augustyn, In Epistolam lohannis ad Parthos tractatus decem, 8, 5, przekł. W. Szołdrski, I. Kania, cz. II, s. 468. Augustyn, Epistulae 157, C S E L 44. Augustyn, De grat/a et libero arbitrio, XV, 31, przekł. W. Eborowicz, s. 132.
IX. Św. Augustyn
357
z d o b y c i a szczęścia „ n a w ł a s n o ś ć " . Ł a s k a n i e n i w e c z y woli, lecz czyni ją dobrą. Z a s a d a , n a j a k i e j p r z e z n a c z e n i e godzi się z wolnością, to boża t a j e m n i c a , n i e d o stępna ludziom. G r z e c h p i e r w o r o d n y b a r d z o okaleczył n a t u r ę , w j e g o w y n i k u n a t u r a l u d z k a została n i e z u p e ł n i e z e p s u t a , ale m o c n o n a d w y r ę ż o n a . Św. A u g u s t y n p o d k r e ś l a w i e l k ą rolę łaski, b e z k t ó r e j c z ł o w i e k od t a m t e j chwili n i e m o ż e czy nić d o b r a . Jeśli c e l e m moralności j e s t p o r z ą d e k , a jej p o d s t a w ą miłość, to rów n i e ż w miłości m u s i b y ć hierarchia i ład. W a ż n e j e s t dla A u g u s t y n a r o z r ó ż n i e nie uti et frui, g d z i e frui o z n a c z a „ r a d o w a ć s i ę " , uti zaś „ k o r z y s t a ć " . W u c z u c i u o k r e ś l a n y m m i a n e m frui n a s t ę p u j e m i ł o s n y z w r o t k u c z e m u ś : R a d o w a ć się w rzeczy s a m e j znaczy tyle, co z miłością p r z y l g n ą ć d o j a k i e goś p r z e d m i o t u miłości z e w z g l ę d u na n i e g o s a m e g o . F r u i e n i m e s t a m o r e i n h a e r e r e alicui rei p r o p t e r se i p s a m
2 3 5
.
N a t o m i a s t w y r a ż e n i e m uti św. A u g u s t y n określa stan, k i e d y z d a n e j rze czy k o r z y s t a m y . Frui o d n o s i się z a t e m tylko d o m i ł o w a n i a szczęścia, uti zaś d o w s z y s t k i e g o i n n e g o , a p o n i e w a ż p r a w d z i w y m s z c z ę ś c i e m j e s t t y l k o Bóg, z a t e m t y l k o B ó g j e s t t y m , k t ó r y m n a l e ż y się r a d o w a ć (solo Deo fruendum est). Ale i p o śród p r z e d m i o t ó w , k t ó r y c h u ż y w a m y p o w i n n o b y ć u p o r z ą d k o w a n i e , s t o p n i o w a n i e . R z e c z y m u s z ą b y ć w ł a ś c i w i e o s z a c o w a n e , a nasza wola m a się stosować d o t e g o o s z a c o w a n i a . Stały k i e r u n e k miłości b ę d z i e cnotą l u b w a d ą z a l e ż n i e od t e g o , k u c z e m u b ę d z i e p r o w a d z i ł i czy b ę d z i e to miłość w o d p o w i e d n i m s t o p niu. A u g u s t y n z a u w a ż a , iż: S p r a w i e d l i w i e i ś w i ę c i e żyje t e n , czyja miłość j e s t u p o r z ą d k o w a n a . Ule a u t e m i u s t e e t s a n c t e vivit, (...) q u i o r d i n a t a m h a b e t d i l e c t i o n e m
2 3 6
.
C n o t ą j e s t w i ę c t e n „ład serca" - ordo amoris. A u g u s t y n w d z i e l e O pań stwie bożym p i s z e : K r ó t k o , a trafnie o k r e ś l i l i ś m y c n o t ę j a k o p o r z ą d e k w m i ł o w a n i u . Stąd w ś w i ę t e j Pieśni nad pieśniami ś p i e w a o b l u b i e n i c a C h r y s t u s o w a , czyli P a ń s t w o B o ż e : Rozrządźcie we mnie miłość. Q u o d d e f i n i t i o brevis e t vera virtutis o r d o e s t amoris; p r o p t e r q u o d in s a n c t o Cantico Canticorum c a n t a t S p o n s a C h r i s t i , C i v i t a s D e i : „ O r d i n a t e in m e c a r i t a t e m " . 2 3 7
Augustyn twierdzi również: T a k m a się rzecz z k a ż d y m s t w o r z e n i e m : d o b r e j e s t s a m o w s o b i e i m o ż e
Augustyn, De doctńna Christiana, I, IV, 4, przekł. J. Sulowski, s. 13. Ibidem, I, XXVII, 28, s. 33. Augustyn, De civitate Dei, XV, 22, przekł. W. Kubicki, s. 583. Augustyn zauważa, że wszystkie cnoty to tylko różne przejawy jednej miłości.
358
Ojcowie Kościoła
b y ć d o b r z e k o c h a n e l u b źle k o c h a n e ; d o b r z e g d y się m i a r ę z a c h o w a , źle g d y się ją zburzy. Ita se h a b e t o m n i s creatura. C u m e n i m b o n a sit, e t b e n e amari p o t e s t e t m a ł e : b e n e , scilicet o r d i n e c u s t o d i t o ; m a ł e o r d i n e p e r t u r b a t o . 2 3 8
W e d ł u g A u g u s t y n a nic z tego, co istnieje, nie j e s t złe s a m o w sobie, zły m o ż e b y ć tylko u ż y t e k - czyn. Zło uważa za brak właściwej doskonałości, która p o w i n n a zachodzić, za brak b y t u . P r z y c z y n ę zła wyjaśnia w dziele O państwie bożym: Bo n i e j e s t o n a sprawcza, czyli czyniąca, lecz odczyniająca, t a k j a k i zła wola n i e j e s t c z y n i e n i e m , lecz o d c z y n i e n i e m , o d s t ą p i e n i e m . N o n e n i m e s t efficiens s e d d e f i c i e n s , q u i a n e illa effectio, sed d e f e c t i o
239
.
Ale zło j a k o b r a k , m o ż e t k w i ć tylko w j a k i m ś d o b r u , tzn. b y c i e , a w i ę c p o d m i o t zła j e s t dobry. S t w o r z e n i e j e s t „z n i c z e g o " , z a t e m t k w i w n i m n i e b y t , a t o w a r z y s z y m u zło. Z a s a d n i c z o j e d n a k pogląd A u g u s t y n a na t e n t e m a t c e c h u j e o p t y m i z m : świat j e s t w s u m i e dobry, z r ó w n o w a ż o n y i p i ę k n y - a wola s a m a w sobie dobra. A u g u s t y n p r a g n i e ustalić, jaki m a b y ć ład, p o r z ą d e k p r z e d m i o t ó w m i ł o ści, a b y n i e b y ł o zła, lecz d o b r o . M ó w i , że istnieje hierarchia, w której najniżej stoją rzeczy z e w n ę t r z n e , wyżej zaś bliźni, a w p o r z ą d k u t k w i ą c y m w nas, d u s z a z n a j d u j e się n a d c i a ł e m . S i e b i e m a c z ł o w i e k „ u ż y w a ć " t y l k o dla Boga. P o d d a w szy się z u p e ł n i e B o g u c z ł o w i e k staje się w o l n y od w s z y s t k i e g o i n n e g o i o d n a j d u j e swoją w i e l k o ś ć . D o p i e r o w t e d y p a n u j e nad sobą, b o korzystając z c z e g o ś p a n u j e m y n a d t y m , a w i ę c : [Deo] solo dominantę łiberrimus . 240
F. Państwo boże Zajęcie R z y m u p r z e z G o t ó w p o d d o w ó d z t w e m Alaryka w 4 1 0 r., zostało zinter p r e t o w a n e j a k o kara b o g ó w za w i n ę chrześcijaństwa. W o d p o w i e d z i na to A u g u s t y n napisał w Sprostowaniach: „ T y m c z a s e m na s k u t e k wtargnięcia G o t ó w , k t ó r z y pozostawali p o d d o w ó d z t w e m króla Alaryka i w w y n i k u wielkiej i gwał t o w n e j k l ę s k i p a d ł R z y m . W t e d y czciciele wielu fałszywych bogów, zazwyczaj określani p r z e z nas m i a n e m p o g a n , którzy u p a d e k j e g o przypisać usiłowali reli gii c h r z e ś c i j a ń s k i e j , zaczęli ciężej niż z w y k l e i bardziej obraźliwie b l u ź n i ć praw d z i w e m u B o g u . O t ó ż d l a c z e g o ja, pałając „żarliwością o d o m b o ż y " p o s t a n o w i ł e m p r z e c i w ich b l u ź n i e r s t w o m i b ł ę d o m napisać dzieło O państwie bożym" . P e w i e n w z ó r dla dzieła O państwie bożym stanowił Komentarz do Apokalipsy, 241
238
Ibidem, XV, 22, s. 583. Ibidem, XII, 7, s. 449; zob. Confessiones, VII, 12, 18. Augustyn, De moribus ecclesiae, I, 12, 21. Augustyn, Retractationes, I, 43, przekł. J. Sulowski, s. 274.
2 3 9
2 4 0
2 4 1
359
IX. Św. Augustyn
dzieło d o n a t y s t y z IV w., T y k o n i u s z a , a t a k ż e słowa P s a l m u : „ W s p a n i a ł e rzeczy głoszą o t o b i e , o miasto b o ż e ! " (Gloriosa dicta sunt de te, civitas Dei) . W e d l e A u g u s t y n a życie szczęśliwe j e s t m o ż l i w e t y l k o w zbiorowości. N a p r z y k ł a d z i e t e a t r u rozważa o n e l e m e n t y tworzące s p o ł e c z n o ś ć . T a k j a k gra z n a k o m i t e g o a k t o r a w y w o ł u j e w s p ó l n y z a c h w y t (miłość) i łączy w z a j e m n i e w i d z ó w ( p o b u d z a n i e d o z a c h w y t u ) , t a k w s p ó l n a miłość d o Boga k o n s o l i d u j e ludzi, p o z w a l a n a w e t k o c h a ć wrogów. S p r ę ż y n ą życia m o r a l n e g o j e s t m i ł o ś ć i to wła ś n i e o n a b u d u j e s p o ł e c z n o ś ć . K a ż d e w i ę c życie m o r a l n e t w o r z y p e w n ą s p o ł e c z ność. A u g u s t y n widzi r ó ż n e t y p y społeczności: n p . r o d z i n ę j a k o p o d s t a w ę , „sta r o ż y t n e " m i a s t o - p a ń s t w o . J a k z a u w a ż a T h o n n a r d „za czasów A u g u s t y n a stoi c y z m w filozofii, a i m p e r i a l i z m r z y m s k i w p o l i t y c e rozszerzył t o p o j ę c i e miasta i ojczyzny. C a ł y u c y w i l i z o w a n y p r z e z R z y m świat czuje się w ó w c z a s w o b e c najazdu b a r b a r z y ń c ó w j a k j e d n a o j c z y z n a " . D w o m zasadniczym rodzajom miłości (frutti uti) odpowiadają d w i e społecz ności, l u d z i e związani miłością spraw d o c z e s n y c h (amor sui usque ad contemptum Dei) tworzą p a ń s t w o z i e m s k i e - civitas terrena, oraz ludzie związani miłością spraw bożych (amor Dei uscue ad contemptum sui) formują p a ń s t w o b o ż e - civitas Dei. Podział n a p a ń s t w a n i e d o t y c z y t y l k o świata d o c z e s n e g o , ale s p o ł e c z n o ś c i z b a w i o n y c h i p o t ę p i o n y c h . A u g u s t y n zaznacza, iż p a ń s t w o b o ż e , to n i e Kościół w i dzialny, lecz raczej C i a ł o m i s t y c z n e , p o d o b n i e p a ń s t w o z i e m s k i e , to n i e j a k i ś k o n k r e t n y kraj czy ustrój. R ó w n i e ż p a ń s t w o t e g o świata u r z e c z y w i s t n i a j ą c e swój cel z g o d n i e z miłością bożą n a l e ż y d o civitas Dei. Św. A u g u s t y n w y p r a c o w u j e t e ż p e w n e z a ł o ż e n i a teorii p a ń s t w a , a n i e t y l k o historiozofii, g d z i e w ł a d c a spełnia trzy zadania: officium imperandi, officium providendi, officium consulendi. 242
243
A u g u s t y n u w a ż a , iż splot historii p a ń s t w a b o ż e g o i z i e m s k i e g o w y z n a c z a z a s a d n i c z y n u r t dziejów. J e s t to pierwsza p r ó b a historiozofii; b ę d z i e o n a miała d e c y d u j ą c y w p ł y w na myśl chrześcijańską - aż p o B o s s u e t a . B i s k u p H i p p o n y j a k o z a d a n i e filozofii historii widzi w y o d r ę b n i e n i e o b u cwitates w ś r ó d wielości p a ń s t w i ich losów, a n a s t ę p n i e u s t a l a n i e p r a w a ich k o l e j n e g o p o s o b i e n a s t ę p o wania. O rodzaju d a n e j s p o ł e c z n o ś c i d e c y d u j e przejawiana p r z e z e ń miłość: A b y się d o w i e d z i e ć , jaki j e s t k a ż d y naród, t r z e b a b y p a t r z e ć na to, co miłuje. 244
U t v i d e a t u r , ąualis q u i s q u e p o p u l u s sit, illa s u n t i n t u e n d a , q u a e d i l i g i t . K a ż d a s p o ł e c z n o ś ć k o c h a cel s w e g o istnienia, tzn. p o k ó j , a w a r u n k i e m pokoju jest porządek. P o k ó j w s z y s t k i c h rzeczy ciszą p o r z ą d k u . P a x o m n i u m r e r u m tranquillitas o r d i n i s 2 4 2
2 4 3
2 4 4
2 4 5
' 245
.
Ps 87, 3. F. J. Thonnard, Precies d'histoire..., s. 257. Augustyn, De dvi tate Dei, XIX, 24, przekł. W. Kubicki, s. 795. Ibidem, XIX, 13, s. 779.
360
Ojcowie Kościoła
Rozróżniamy dwojaki porządek: cielesny - odpowiadający człowiekowi z e w n ę t r z n e m u , d u c h o w y - odpowiadający człowiekowi w e w n ę t r z n e m u . A u g u s t y n analizuje życie j e d n o s t k o w e g o c z ł o w i e k a . I t a k c z ł o w i e k z e w n ę t r z n y m a s z e ś ć e t a p ó w rozwoju: n i e m o w l ę c t w o , d z i e c i ń s t w o , d o j r z e w a n i e , m ł o d o ś ć , dojrzałość i starość. C z ł o w i e k w e w n ę t r z n y o d r o d z o n y n i e rozwija się w e d l e lat, lecz w e d l e e t a p ó w s w e g o rozwoju d u c h o w e g o : p i e r w s z y e t a p - w i e k a u t o r y t e t u , e t a p y od d r u g i e g o d o s z ó s t e g o to k o l e j n o o d r y w a n i e się od a u t o r y t e t u i r o z u m n e p o d d a w a n i e się b o s k i e m u p r a w u , s i ó d m y e t a p to w i e c z n a s z c z ę śliwość - Pax. D z i e j e l u d z k o ś c i dzielą się a n a l o g i c z n i e , A u g u s t y n w y r ó ż n i a tu sześć s ł y n n y c h e p o k historii: T a k w e d ł u g proporcji cały rodzaj l u d z k i , k t ó r e g o życie j a k j e d n e g o czło w i e k a j e s t od A d a m a aż d o k o ń c a świata. Sic p r o p o r t i o n e u n i v e r s u m g e n u s h u m a n u m , c u i u s t a m ą u a m u n i u s h o m i n i s vita e s t a b A d a m u s ą u e ad f i n e m h u i u s s a e c u l i . 246
W ludzkich społeczeństwach jest reprezentowany i zewnętrzny, i we w n ę t r z n y c z ł o w i e k . O b i e s p o ł e c z n o ś c i są r o z d z i e l o n e d u c h o w o , c h o ć fizycznie, m a t e r i a l n i e bytują na z i e m i r a z e m na g r u n c i e cwitas terrena, b o w s z y s c y p o t r z e bują d ó b r m a t e r i a l n y c h , d o k t ó r y c h j e d n a k mają o d m i e n n y s t o s u n e k - d o b r z y się n i m i radują, a źli z nich korzystają: D o b r z y używają świata k u t e m u , iżby się B o g i e m cieszyć; źli p r z e c i w n i e : Boga chcą u ż y w a ć k u t e m u , iżby się ś w i a t e m cieszyć. B o n i ą u i p p e ad h o c u t u n t u r m u n d o , u t fruantur D e o ; mali a u t e m c o n t r a , u t f r u a n t u r m u n d o , uti v o l u n t D e o . 2 4 7
O b i e s p o ł e c z n o ś c i bytują w i ę c r a z e m , ale j e s t to w s p ó ł ż y c i e p o z o r n e , p o n i e w a ż z a s a d n i c z o cwitas Dei żyje z wiary, czyniąc u ż y t e k z instytucji s p o ł e c z ności z i e m s k i e j . D z i e j e świata to k o n f l i k t i z m a g a n i e się o b u s p o ł e c z e ń s t w , stąd w i e l e tarć i sporów. A u g u s t y n o m a w i a n i e k t ó r e z n i c h , j a k s t a n o w i s k o c h r z e ś c i j a n w w y p a d k u k o n f l i k t u o b u s p o ł e c z e ń s t w , s t o s u n e k chrześcijan d o praw, w o j ny, ich s t a n o w i s k o w o b e c własności i jej ograniczania, kary śmierci, tortur, n i e w o l n i c t w a , n a w r a c a n i a p r z y m u s e m , w y b o r u m i ę d z y r e f o r m a m i a rewolucją. D z i e j e to d r a m a t g r a n y p r z e z ludzi, k t ó r e g o a u t o r e m j e s t Bóg.
T r u d n o j e s t z a s z e r e g o w a ć d o k t r y n ę św. A u g u s t y n a w o k r e ś l o n e r a m y h i storii filozofii l u b teologii. N a p y t a n i e , czy w ogóle u A u g u s t y n a j e s t teologia i filozofia, o d p o w i e d ź j e s t n e g a t y w n a i p o z y t y w n a z a r a z e m . W i d z i m y p o m i e s z a n i e p o r z ą d k u p r z y r o d z o n e g o z n a d p r z y r o d z o n y m , n i e m a w \ ę c rozdziału m i ę Augustyn, De vera religione, XXVII, 50. Augustyn, De cwitate Dei, XV, 7, przekł. W. Kubicki, s. 556.
361
IX. Św. Augustyn
d z y filozofią a teologią, b r a k s y s t e m u i m e t o d y J e d n a k w s z y s t k o j e s t ściśle ze sobą p o w i ą z a n e , w s z ę d z i e pojawiają t e s a m e p r o b l e m y i a b y z r o z u m i e ć c z ą s t k ę d o k t r y n y A u g u s t y n a ( n p . samą e t y k ę ) t r z e b a z n a ć całość. Augustyn jest przede wszystkim d u s z p a s t e r z e m , podkreśla związek n a u k i z ż y c i e m . J e g o c e l e m j e s t d o t a r c i e d o c z ł o w i e k a , w y ł o ż e n i e treści swej mądrości i k o n t e m p l a c j i . C e c h u j e go p o d e j ś c i e p s y c h o l o g i c z n o - h i s t o r y c z n e . J. M a r i t a i n u w a ż a , że n a u k a A u g u s t y n a m a swoje źródło w życiu łaski i d a r ó w D u c h a Ś w i ę t e g o , j e s t w y r a z e m o s o b i s t e g o przeżycia. A u g u s t y n p o s i a d a w s p a niałą u m i e j ę t n o ś ć w y r a ż e n i a swej i n t r o s p e k c j i , co j e s t k o l e j n y m w y r a z e m tro ski o c z ł o w i e k a , a n i e o s y s t e m a t y c z n ą n a u k ę . P r z e d s t a w i a filozofię i teologię jako własne przeżycie, jako zagadnienie subiektywne, a nie intersubiektywne. Filozofia j e s t f a k t y c z n i e zawarta w teologii, a t r z e b a p a m i ę t a ć , ż e w p o p r z e d n i c h w i e k a c h n i e m a teologii j a k o n a u k i , j e d n a k b e z A u g u s t y n a n i e by łoby jej w tej f o r m i e , w jakiej kształtowała się od X I I I w. P o j ę c i e n a u k i f u n d u j e się na g r u n c i e p e r y p a t e t y z m u . P o m i ę d z y A u g u s t y n e m a w i e l k i m i s y s t e m a m i scholastyki a n t y a u g u s t y ń s k i e j n i e m a p r z e c i w i e ń s t w a , p o n i e w a ż z a s a d n i c z o krytykują o n e a u g u s t y n i z m , a n i e A u g u s t y n a . A l e n a w e t i w k r y t y c e przejawia się n a j w i ę k s z a c z e ś ć dla A u g u s t y n a , a krąg j e g o w p ł y w u j e s t b a r d z o szeroki: A n z e l m , w i k t o r y n i , B o n a w e n t u r a , R o g e r Bacon, H e n r y k z G a n d a w y , D u n s S z k o t , Pascal, M a l e b r a n c h e i inni. A u g u s t y n a m o ż n a śmiało u z n a ć za n a u c z y c i e l a za chodniego chrześcijaństwa, w o b e c którego nikt nie przeszedł obojętnie. 2 4 8
Św. Augustyn nawiązuje do tradycyjnego ideału rzymskiego (doctus orator, vir bo nus dicendi peritus), pracuje nad stworzeniem typu vir Christianus dicendi peritus, podkreśla wagę retoryki.
ROZDZIAŁ X
Wschód w V-VI wieku 1. Pseudo-Dionizy Areopagita Z a n i m z a c z n i e m y o m a w i a ć myśl z a c h o d n i ą p o św. A u g u s t y n i e , z a j m i e m y się k o ń c o w y m o k r e s e m patrystyki w Kościele Wschodnim. N a p i e r w s z y p l a n wysuwają się p i s m a n i e z n a n e g o autora, z a p e w n e m n i c h a syryjskiego z k o ń c a V i p o c z ą t k u VI w. A u t o r p o d a j e się za św. D i o n i z e g o A r e o p a g i t ę , u c z n i a św. P a w ł a i p i e r w s z e g o b i s k u p a A t e n . T a mistyfikacja a u tora Corpus Areopagiticum z a p e w n i ł a j e g o p i s m o m n i e z w y k ł ą pozycję w w i e k a c h ś r e d n i c h . C z e ś ć , jaką d a r z o n o j e g o dzieła na Z a c h o d z i e , była p r a w i e t a k w i e l k a j a k dla Pisma Świętego, a p o św. A u g u s t y n i e i A r y s t o t e l e s i e c y t o w a n o j e najczęściej. P o w s t a w a ł y liczne p r z e k ł a d y i k o m e n t a r z e , d z i ę k i c z e m u Corpus Areopagiticum n i e j a k o p r z e z a d o p c j ę stał się własnością Z a c h o d u . F i k c j a o p o c h o d z e n i u P s e u d o - D i o n i z e g o u t r z y m a ł a się t a m d ł u g o , p o m i m o pojawiających się s t o p n i o w o w ą t p l i w o ś c i . Z a u w a ż o n o p r z e d e w s z y s t k i m , iż j e g o i m i ę zostaje p o raz p i e r w s z y w y m i e n i o n e d o p i e r o w 5 3 3 r. na s o b o r z e w K o n s t a n t y n o p o l u p r z e z m o n o f i z y t ó w z k r ę g u S e w e r a , j a k o o b r o n a ich h e r e t y c k i e g o s t a n o w i s k a . Ale liczne a u t o r y t e t y , r ó w n i e ż k o l e j n y c h papieży, u t r z y m u j ą p o w a g ę t y c h p i s m . O s t a t e c z n i e w X V I w. h u m a n i s t y c z n y m e t o d o l o g L . Valla w y k a z u j e , iż sięgające c z a s ó w C h r y s t u s a p o c h o d z e n i e autora Corpus j e s t fikcją literacką. 2 4 9
2 5 0
W Kościele W s c h o d n i m pierwszego z n a n e g o n a m k o m e n t a r z a d o p i s m P s e u d o - D i o n i z e g o d o k o n a ł J a n ze Scytopolis przed r o k i e m 532. Starał się on bro nić d o k t r y n y autora Areopagityków p r z e d zarzutami, j a k i e spotkały monofizytów. Rzeczywiście p i s m a P s e u d o - D i o n i z e g o mogły w y d a w a ć się h e t e r o d o k s y j n e i nie z g o d n e z u s t a l e n i a m i Soboru C h a l c e d o ń s k i e g o ; w d o d a t k u w odczuciu w s p ó ł c z e snych, zbyt w y r a ź n i e p o b r z m i e w a ł w nich ton n e o p l a t o n i z m u Proklosa. P r a c ę nad k o m e n t a r z a m i Jana ze Scytopolis podjął św. M a k s y m W y z n a w c a (lata 5 8 0 - 6 6 2 ) w Scholiach. T o w ł a ś n i e M a k s y m dzięki g r u n t o w n y m k o m e n t a r z o m i o m ó w i e n i o m ocalił P s e u d o - D i o n i z e g o dla w s c h o d n i e j ortodoksji i sprawił, iż j e g o p i s m a zostały włączone w ciąg tradycji zarówno teologicznej, jak i liturgicznej. N a Z a c h o d z i e p o raz pierwszy słyszymy o dziełach P s e u d o - D i o n i z e g o w 758 r. k i e d y król P e p i n M a ł y otrzymał od papieża Pawła I grecki e g z e m p l a r z p i s m . W 827 r. L u d w i k P o b o ż n y dostał od cesarza bizantyjskiego Michała II i n n y e g z e m p l a r z , który umieścił w o p a c t w i e św. D i o n i z e g o (St. D e n i s ) p o d P a r y ż e m . 251
2 4 9
2 5 0
2 5 1
Dz 17, 34. Por. Focjusz, BipX,io0r]Kr|, 6 W . 1 ; Biblioteka, przekł. O. Jurewicz, Warszawa 1986, t.l,s. 4-5. Opat klasztoru św. Dionizjusza, Hilduin napisał dzieło Passio S. Dionysii (PL, 16,
X. Wschód w V-VI wieku
363
W t e n s p o s ó b powstał pierwszy o ś r o d e k h e l l e n i z m u w e Francji, gdzie przełożono Corpus Dionysiacum z greki, e g z e m p l a r z t e n jest p r z e c h o w y w a n y d o dziś w Biblio t e c e N a r o d o w e j w Paryżu. W latach 8 2 8 - 8 3 5 opat H i l d u i n z pomocą uczonych z a k o n n i k ó w d o k o n u j e p r z e k ł a d u Corpus Areopagiticum, w k t ó r e g o skład w c h o d z ą : 1. O hierarchii niebiańskiej - ( I l e p i Tf\c o\)potviac iepocp%iac - De caelestii (divina) hierarchia), 2. 0 hierarchii kościelnej - (Ilepi £KKA,r|GUXGTiKfjc iepapxiac De ecclesiastica hierarchia), 3. O imionach bożych - (Ilepi 0eicov óvopdTcbv - De divinis nominibuś), 4. 0 teologii mistycznej - (Ilepi p\XTTiKf|c Oeokoyiocę - De mystica theologia) oraz d z i e s i ę ć Listów.
Tfjc
N a p o l e c e n i e Karola Ł y s e g o o k o ł o 860 r., J a n S z k o t E r i u g e n a d o k o n a ł n o w e g o p r z e k ł a d u t e g o e g z e m p l a r z a wraz z k o m e n t a r z a m i św. M a k s y m a . W 875 r. został o n u l e p s z o n y p r z e z A n a s t a z e g o Bibliotekarza. W 1167 r. p o w s t a ł o n o w e t ł u m a c z e n i e J a n a Saracena, a w 1246 r. T o m a s z G a l l u s , w i k t o r y n , sporządził z n i e g o p r a k t y c z n y wyciąg pt. Compendiosa extractio. P o w s t a ł a r ó w n i e ż wersja au torstwa R o b e r t a G r o s s e t e s t e , a t a k ż e b a r d z o liczne k o m e n t a r z e a u t o r s t w a H u g o na z e Św. Wiktora, Alberta W i e l k i e g o , T o m a s z a z A k w i n u , D i o n i z e g o Kartuza. P s e u d o - D i o n i z y wrósł w świat myśli z a c h o d n i e j , a j e g o p i s m a j e s z c z e p r z e z d ł u g i czas s t a n o w i ł y g ł ó w n e źródło n e o p l a t o n i z m u ś r e d n i o w i e c z n e g o . D z i ę k i z a w a r t e m u w nich o b r a z o w i h i e r a r c h i c z n e g o p o r z ą d k u ( d l a t e g o n a z y w a n o P s e u d o - D i o n i z e g o D o c t o r H i e r a r c h i c u s ) stały się w z o r e m dla ś r e d n i o w i e c z n e g o m o d e l u świata. Corpus Areopagiticum był ź r ó d ł e m r o z w a ż a ń e s t e t y c z n y c h , stanowił k a m i e ń m i l o w y w rozwoju teologii m i s t y c z n e j , wywarł t a k ż e w p ł y w na A l b e r t a W i e l k i e g o i na n i e m i e c k ą m i s t y k ę d o m i n i k a ń s k ą .
A. Bóg Bóg j e s t o ś r o d k i e m całej spekulacji P s e u d o - D i o n i z e g o . „ W t a j e m n i c z o n y " ( m i styk) s z u k a Boga w c i e m n o ś c i a c h niewiedzy, k o ń c e m p o s z u k i w a ń j e s t m i l c z e n i e , g d y ż Bóg pozostaje poza w s z e l k i m d y s k u r s e m . P s e u d o - D i o n i z y w y r ó ż n i a i r z y drogi p o z n a n i a Boga. Pierwszą określa mianemiteoLogiLkatafatycznej (KGCTacpocxiicf| Oeo^oyia), czyli p o z y t y w n e j . Z a c z y n a m y ją od p r ó b y o p i s a n i a istoty Boga, p r z y p i s u j e m y M u o k r e ś l e n i a z a c z e r p n i ę t e ze świata s t w o r z e ń n p . Król Królów, P a n P a n ó w , D o b r o , P i ę k n o , P r a w d a . Ale n a w e t najwyższe z tych p o j ę ć (których u ż y w a m y n i e j a k o z k o n i e c z n o ś c i , p o n i e w a ż i n n y c h n i e z n a m y ) , n i e s ą w. stanie o d d a ć i wyrazić istoty Boga. O n b o w i e m j a k o ich źródło i przyczyna p r z e k r a c z a j e w s z y s t k i e . T e o l o g i a katafatyczna j e s t w i ę c z n a t u r y swej ograniczona. D r u g a droga to teologia apofatyczna (d7tocpaxiKf| 8eoA,oyia), n e g a t y w n a . C h c ą c określić Boga w y c h o d z i m y od stworzeń, k t ó r y c h właściwościom z a p r z e -
2 3 - 5 0 ) , w którym utożsamia Pseudo-Dionizego ze św. Dionizym, uczniem św. Pawła, apostołem Galów i biskupem Paryża. Zginął on śmiercią męczeńską na wzgórzu Montmartre ok. 250 r.
364
Ojcowie Kościoła
czarny. Bóg nie j e s t ciałem, nie m a miejsca, kształtu, jakości, zmysłów, n i e m a w N i m zmiany. A j e d n o c z e ś n i e n i e jest j e s t e s t w e m , ani ż y c i e m , ani r o z u m e m , ani d o b r e m , ani p i ę k n e m w t a k i m sensie, w j a k i m są nimi b y t y p r z e z e ń s t w o r z o n e . D l a t e g o t e ż w s z y s t k o naraz m o ż n a o N i m t w i e r d z i ć , c h o ć n i e j e s t żadną rzeczą z t e g o w s z y s t k i e g o , co jest: j e s t w s z e c h k s z t a ł t n y i w s z e c h p i c k n y , i bezkształtny i pozbawiony piękna.
Aió Kai 7tdvxa afrari) Kai dpa KarriyopelTat, Kai o\)5ev eati T(5v 7tdvtcov 7tdvaxr|poc, 7tavei5eoc, dpopcpoc, dKaA,A,fic . 252
P r o c e s negacji p r o w a d z i w i ę c p o n a d p r z e c i w s t a w n e s o b i e p r z e c z e n i a i t w i e r d z e n i a , bo Bóg, j a k pisze Mikołaj z Kuzy, j e s t p o n a d p r z e c i w i e ń s t w a , k t ó r e się w N i m j e d n o c z ą : [Bóg to] p o t w i e r d z e n i e w s z y s t k i e g o , z a p r z e c z e n i e w s z y s t k i e g o i j e d n o c z e ś n i e to, co j e s t poza w s z e l k i m p o t w i e r d z e n i e m i poza w s z e l k i m za przeczeniem. . . . T I 7tdvTcov Geatę, f\ 7idvxcov dcpaipeatę, t o tircep 7 i d a a v Kai 0eatv Kai dqxxipeatv . 253
B ó g p r z e k r a c z a w s z e l k i e o k r e ś l e n i e , P s e u d o - D i o n i z y łączy tu słówka i)7tep z e w s z e l k i m i i m i o n a m i Bóstwa, b y o d d a ć J e g o o d d a l e n i e od świata s t w o rzeń. I t a k j e s t \ m e p o u a i a , czyli p o n a d s u b s t a n c j a l n y : J e d n o ś ć przewyższająca w s z e l k i u m y s ł j e s t p o n a d w s z e l k i m i n t e l e k t e m , j e d n o b ę d ą c e p o n a d myślą j e s t n i e p o j m o w a l n e dla w s z e l k i e g o m y ś l e n i a i d o b r o , n i e w y r a ż a l n e ż a d n y m s ł o w e m , p r z e k r a c z a k a ż d e słowo.
Tf|c ydp \)7tep A,óyov Kai vo\)v Kai o\>aiav amfic \)7tepo-oaióxr|xoc dyvoaia. A x n r \ r ą v x > n e p o v o w v e7tiaxfipr|v dvaGexeov, T O G O \ ) T O V t n i t o dvavxec 254
dvave-óovrac . T r z e c i a droga p o z n a n i a to teologia s y m b o l i c z n a (a\)ppoA,ucn 8eoX,oyia). W s z e l k i e o k r e ś l e n i a Boga są tu t r a k t o w a n e s y m b o l i c z n i e , i g k ^ n a l e ż y r o z u m i e ć słowa Pisma Świętego czy liturgię, k i e d y c z y t a m y o złości, s m u t k u Boga, J e g o k s z t a ł c i e czy o z d o b a c h . P s e u d o - D i o n i z y wyjaśnia: T e r a z i m y w n i k a m y w t e rzeczy w s p o s ó b dla nas d o s t ę p n y p o d postacią ś w i ę t y c h s y m b o l i , z miłości b o w i e m d o ludzi z a r ó w n o P i s m o , j a k i t r a d y cja h i e r a r c h i c z n a ukryła to, co i n t e l e g i b i l n e , w t y m , co z m y s ł o w e , to, co n a d s u b s t a n c j a l n e , w b y t a c h , w kształtach i postaciach.
Kai fipec pep\)fip£9a v w pev dvaXóycoc fiplv 8td T Ó V iepóv 7tapa7iexaa|id(ov ix\q mv Xoyicov Kai xóv tepap%iKc5v 7tapa8óaecov cptAxxv0pcD7riac 2 5 2
z
Pseudo-Dionizy, De dwinis n o m i n i b u s N , 8, 824B, przekł. M. Dzielska, s. 117. * Ibidem, II, 4, 641 A, s. 62. Ibidem, I, 1,588A, s. 48.
2 5 4
365
X. Wschód w V-VI wieku
aia0r|xoic xd vor|TĆc Kai T O I C o w i xd tm£po\)Giarc£ptKaA,amxo\)Gr|cKai popcpdc Kai TX>KOV xolc d|iop(pcóxoic . 255
S p o ś r ó d t r z e c h d r ó g n a j m n i e j d o s k o n a ł a j e s t droga s y m b o l i c z n a , a n a j l e p szą j e s t d r o g a negacji,, p o n i e w a ż najwyższe p o z n a n i e Boga s t a n o w i n i e w i e d z a mistyczna (motyw przewodni Kuzańczyka): I s t n i e j e j e d n a k najbardziej b o s k a w i e d z a o Bogu, która w y p ł y w a z n i e wiedzy, z j e d n o ś c i przewyższającej u m y s ł , k i e d y i n t e l e k t w y k r a c z a poza w s z y s t k i e byty, a n a s t ę p n i e p o r z u c a r ó w n i e ż s i e b i e i j e d n o c z y się z p r o m i e n i a m i najwyższej jasności, i w t e d y t a m zostaje o ś w i e t l o n y p r z e z n i e dającą się z b a d a ć g ł ę b i ę mądrości. Kai &GXIV a\)0ic fi 0£ioxdxr| Beco yvcoGic fi 8 1 dyvcoGiac yivcoGKO|ievr| Kaid TT|V \)7tep vow £VCDGIV, oxav ó vouc xcov 6VTCDV 7tdvx(ov d7toGxdc, £7t£ixa Kai ea\ycóv dcpeic £vco0fi xaic -i)7tep(pa£Giv dKUGiv £K£i0£v Kai £ K £ i xą> dv£^£p£wryccp pd0ei xf|c Gocpiac KaxaXap7tóp£voc . 256
I m i o n a b o ż e t r a k t u j e P s e u d o - D i o n i z y j a k o p r o b l e m teologiczny. P i s z e , iż j u ż n a z w y z a c z e r p n i ę t e z Pisma Świętego pozwalają n a m n i e c o p o z n a ć n a t u r ę Boga. O d n a j d u j e m y t a m d w i e g r u p y nazw, i m i o n b o ż y c h , wyrażające j e d n o ś ć w Bogu ( 0 £ a £VCOGIC) oraz różnicę w Bogu ( 0 £ a 5idKptGic). P i e r w s z e dotyczą Boga j a k o M o n a d y , d r u g i e j a k o Trójcy. P s e u d o - D i o n i z y p o ś w i ę c a t e m u zaga d n i e n i u o b s z e r n e p a r t i e t r a k t a t u O imionach bożych. P o d k r e ś l a p r z e d e w s z y s t k i m j e d n o ś ć Boga: W i d z i m y p r z e t o , ż e n i e o m a l w k a ż d e j k s i ę d z e P i s m a Boska z w i e r z c h n o ś ć j e s t rozsławiana j a k o M o n a d a i J e d n i a z racji p r o s t o t y i j e d n o ś c i swej n a d przyrodzonej niepodzielności. "O0£v £v 7tdGT| GX£5ÓV xf| 0£oA,oyiKfj 7Cpaypax£ią xfiv 0£ap%iav 6p<5p£v i£p(oc \)|avoD|i£vr|v coc povd8a p£v Kai £vd8a 8id xf|v d7tA,óxr|xa Kai £vóxn-
xa
xfic
257
i m E p c p w o c d(i£peiac .
Ale b y ł o b y p e w n y m u p r o s z c z e n i e m n a z w a ć P s e u d o - D i o n i z e g o n e o p l a t o n i k i e m uważając, iż w y n o s i p r a j e d n i ę p o n a d Trójcę Świętą. T e j o s t a t n i e j przy znaje b o w i e m m i e j s c e r ó w n o r z ę d n e M o n a d z i e i określa Boga m i a n e m „trójj e d n o ś c i " (xfiv xpia8iicfiv fevd8a (pr||ii) . A u t o r Corpus pisze: 258
K o l e j n y m razem sławi się ją (Boskość) jako Trójcę z p o w o d u n a d s u b s t a n cjalnej życiodajności trzech osób, z której wszelkie ojcostwo n a ziemi p o chodzi i bierze s w e imię. Jest o n a opisywana również jako przyczyna bytów. Ibidem, 1,4, 592B, s. 51. Słowa te staną się niejako manifestem sztuki średniowiecz nej, usprawiedliwieniem dla alegoryzmu rzeźb zapełniających romańskie kościoły i gotyckie katedry, dla symboliki przedstawień malarskich. Pseudo-Dionizy, De divinis nominibus, VII, 3, 872A, przekł. M. Dzielska, s. 128. Ibidem, I, 4, 5 8 9 D , s. 50. Ibidem, I, 5, 593B.
366
Ojcowie Kościoła
ftc TpidSoc 5e 8id xr|v xpiG\)7cóaxaTov xf|c uTOpo-ocrio-o yovtpórr|TOC £K(paa t v , et; f|c <7tdaa 7iaxpid ev o\)pavcp K a i £7ii yf|c> e c m K a i <óvopdCerai>, 259
coc a i x i a v 5e TCOV 6VTCOV . W k o ń c u , b ę d ą c k o n s e k w e n t n y m P s e u d o - D i o n i z y pisze, iż B o s k o ś ć p r z e k r a c z a r ó w n i e ż i t e imiona: W t e n s p o s ó b wyższa n a d w s z y s t k o Boskość, którą w i e l b i m y j a k o j e d n o i j a k o T r ó j c ę , n i e j e s t ani jednością, ani trójcą, ani c z y m k o l w i e k p o j m o w a n y m p r z e z n a s c z y p r z e z jakiś i n n y b y t . Boga n i e m o ż n a b o w i e m ani nazwać, ani zrozumieć. Aió K a i povdc i)pvopevr| K a i t p i d ę r\ x>nkp 7idvra Geótrię O \ > K e o n v oitóe povdc, o\)5e iptdc f| rcpóc f|ptSv f\ aXkox) tivóc TCOV OVTCOV 5t£yvcoapevr|... 260 mioe 6vopa axnf\c, eaxiv ox£k Xóyoc . P i e r w s z y m , n a j w y ż s z y m i m i e n i e m Boga j e s t D o b r o . Z a r ó w n o B y t , Ż y c i e , M ą d r o ś ć przysługują n i e p o d z i e l n e m u Bogu, ale m a m y t u w y r a ź n e s t o p n i o w a n i e z a k r e s u . N a szczycie j e s t D o b r o , k t ó r e posiada h y t i n i e b y t , n a s t ę p n i e tria da: B y t - Ż y c i e - M ą d r o ś ć . Są t o j e d n o c z e ś n i e r ó ż n e z a k r e s y b o ż e j p r z y c z y n o w o ści twórczej, J e g o p r z e j a w y ( e n e r g i e ) w świecie s t w o r z e ń . T o w ł a ś n i e B ó g j a k o D o b r o j e s t p r z y c z y n ą w y s t ę p u j ą c y c h w n i m różnic. W Bogu znajduje się źródło p i ę k n a , światła d u c h o w e g o , r u c h u ciał n i e b i e s k i c h , z a w a r t e są w N i m w z o r y (rcapa&iypara) w s z e l k i c h rzeczy. J a k o D o b r o j e s t B ó g Miłością, która s t a n o w i p r z y c z y n ę i rację s t w o r z e n i a : M i ł o ś ć b o s k a j e s t d o b r e m , k t ó r e spełnia się p r z e z d o b r o s a m o . T a d o b r o czyniąca w e w s z y s t k i c h b y t a c h miłość, która j e s t przyczyną w s z y s t k i e g o , co d o b r e w rzeczach. 'O Geioc epcoc dya0óc dyaOoi) Sta T Ó dya6óv. yóc TCOV óvxcov epcoc ev idyaGcp .
Awóc
y d p ó dyaGoep-
261
2 6 2
P s e u d o - D i o n i z y , który t w i e r d z i , iż Bóg j e s t ź r ó d ł e m b y t u i n i e b y t u , za stanawia s i ę , c z y j e s t O n t e ż ź r ó d ł e m zła. D o b r o rozciąga się n a b y t i n i e b y t , czyli m a t e r i ę , d l a t e g o P s e u d o - D i o n i z y pisze: D o b r o z a t e m mieści się z n a c z n i e wyżej i z n a c z n i e p o p r z e d z a p r o s t y b y t i n i e b y t , g d y t y m c z a s e m zło n i e m o ż e z n a j d o w a ć się ani w b y t a c h , ani z
™ Ibidem, I, 4, 592A, przekł. M. Dzielska, s. 50. Ibidem, XIII, 3, 9 8 0 D - 9 8 1 A , s. 158. Ibidem, IV, 10, 708B, s. 87. T o na pozór sprzeczne twierdzenie jest próbą rozwiązania problemu, jaki dla teo logów korzystających ze spuścizny tradycji greckiej stanowiło pojęcie doskonało ści Boga. Jeszcze Orygenes przez doskonałość rozumiał konieczność ograniczenia możliwości stwórczych Boga (np. nie może O n uczynić rzeczy doskonalszej od siebie samego, ani też niebytu, który jest Jego zaprzeczeniem). Według Pseudo- D i o n i z e g o Bóg już nie podlega żadnym ograniczeniom.
2 6 0
261
2 6 2
X. Wschód w V-VI wieku
367
w n i e b y t a c h , ale j e s t c z y m ś bardziej o b c y m i o d d a l o n y m od d o b r a i m n i e j s u b s t a n c j a l n y m niż n i e b y t . K a i Tdya0óv £7t£K£iva TGSV ÓVTCDV, £ G T I \XEV k v TdyaOcp Kai T Ó |ITI ov ÓV, T Ó & KaKÓV 0 i ) T £ 0V £ G T I V , £1 o£ |lf| 01) 7tdVTT| KaKÓV, OWE JJLT| 0V, o\)8£v ydp £axai T Ó \caQóXov pf| óv, £i pf| £v TdyaGćp KaTd T Ó \)7t£po\)aiov teyouto . 263
Zło jest tak bardzo niepozytywne, że nie może być p r z e d m i o t e m dążeń, nie istnieje s a m o w s o b i e . Z ł o n i e p o c h o d z i z j e d n e j przyczyny, lecz z b r a k u , a p r z e d e w s z y s t k i m ze słabości d o b r a . R ó w n i e ż d e m o n y są złe n i e z e swej na tury, lecz z b r a k u t e g o , co m i e ć p o w i n n y , tzn. dobra: 2 6 4
T o w ł a ś n i e p r z e z brak, u c i e c z k ę i o d d a l e n i e się od d o b r a , k t ó r e im przy stoi, d e m o n y są n a z y w a n e z ł e m . K a i xf| G T £ p f p £ i Kai dTtocpayyji Kai d7i07rca)O£i TCOV 7tpocrr|KÓvTcov a w o l c dya9a>v Aiyoyrai KaKoi . 265
B. Hierarchia P s e u d o - D i o n i z y w t r a k t a c i e O hierarchii niebieskiej definiuje h i e r a r c h i ę j a k o ś w i ę t y p o r z ą d e k (Td^ic), ś w i ę t e p o z n a n i e (emorr||iT|) i działanie, zmierzające d o m o ż l i w i e n a j d o s k o n a l s z e g o u p o d o b n i e n i a się d o Boga d z i ę k i J e g o m o c o m p r z e bóstwiającym (£V£py£iarcpócT Ó 0£O£i8ric) . H i e r a r c h i a dla autora Corpus to p e w i e n stan i j e d n o c z e ś n i e z a d a n i e p o z n a w c z o - m o r a l n e . P i e r w s z y m hierarchą i twórcą hierarchii j e s t Bóg. S t w o r z e n i a p r z e z m n i e j s z e l u b w i ę k s z e u c z e s t n i c t w o w Bogu są m n i e j l u b b a r d z i e j d o s k o n a ł y mi b y t a m i . P r o c e s p o z n a w a n i a Boga j e s t m o ż l i w y t y l k o w r a m a c h hierarchii ( w s t ę p o w a n i a ) w p o r z ą d k u triady: K d 0 a p a i c ( o c z y s z c z e n i e ) d o k o n y w a n e p r z e z mediację diakonów i pośrednictwo sakramentów, (oświecenie) przez w t a j e m n i c z o n y c h - p r e z b i t e r ó w , xeXzmaiq (udoskonalenie) dzięki przewo d n i k o m - e p i s k o p a t . S t o p n i e p i e r w s z y i drugi mają c h a r a k t e r p o z n a w c z y i t e u r g i c z n y j e d n o c z e ś n i e , n a t o m i a s t s t o p i e ń trzeci m a c e c h y p o z n a n i a e k s t a tycznego. W z a l e ż n o ś c i od s w e g o miejsca w hierarchii s t w o r z e ń b y t y u c z e s t n i c z ą w B o g u w r ó ż n y m s t o p n i u : b y t y n i e o ż y w i o n e p r z e z to, ż e są, b y t y ż y w e p r z e z to, ż e żyją, d u c h y r o z u m n e p r z e z to, że poznają. D o d u c h ó w r o z u m n y c h P s e u d o - D i o n i z y zalicza ludzi i aniołów. T y c h o s t a t n i c h s z e r e g u j e w d z i e w i ę c i u 266
camopóc
Pseudo-Dionizy, De dwinis nominibus, IV, 19, 7 1 6 C D , przekł. M. Dzielska, s. 9 4 - 9 5 . Por. Proklos, De malorum subsistentia. Pseudo-Dionizy, De dwinis nominibus, IV, 23, 7 2 5 C D , przekł. M. Dzielska, s. 103. Por. Pseudo-Dionizy, De ecclesiastica hierarchia, III, 1, 4 2 4 D .
368
Ojcowie Kościoła
chórach
anielskich
w e d ł u g trzech stopni, stanowi to wzór dla
hierarchii
k o ś c i e l n e j . N a j w y ż s z y m h i e r a r c h ą j e s t C h r y s t u s , k t ó r y stoi na s z c z y c i e h i e rarchii z ł o ż o n e j z p o s z c z e g ó l n y c h s t o p n i : p i e r w s z y - T r o n y , C h e r u b i n i , Serafi ni, d r u g i - W ł a d z e , M o c e , P a n o w a n i a oraz trzeci - K s i ę s t w a , A r c h a n i o ł o w i e , Aniołowie. Z a d a n i e m k a ż d e g o b y t u jest dążenie, by u p o d o b n i ć się do Boga. D l a t e g o w świecie w y r ó ż n i a m y d w a rodzaje ruchu: z góry w dół (zstępujący) i z dołu w górę ( w s t ę p u j ą c y ) . R u c h od Boga (zstępujący) to oświecanie i u d z i e l a n i e siły b y t o m , by m o g ł y powrócić d o s w e g o b o s k i e g o źródła: 267
„A j e d n a k k a ż d a e m a n a c j a świetlistej jasności, spływająca na czas w d a rze d o b r o c i , z p o r u s z e n i a Ojca, w z n o s i nas z a r a z e m w swej j e d n o c z ą c e j m o c y na p o w r ó t w górę i zwraca d o j e d n o ś c i i b o s k o t w ó r c z e j n i e z ł o ż o n o ści Ojca, skupiającej w s o b i e w s z y s t k o " . 2 6 8
A A M K a i Ttdaa rcaxpoKivfyco'D (pcoxocpaveiac 7tpóo5oc e i c ripdc dya0o5óxcoc (poiTÓaa
naXiv
coc evo7toióc 5i)vapic dvaxaxtK(oc
f^pdc
dvanXo\
Kai
eTtiGtecpeircpócxov o w a y t o y o t ) rcaxpóc evóxr|xa K a i 8eo7toióv dTt^ÓTryca. Oświecenie, jakiego dostępują byty jest przekazywane w porządku bo skiej hierarchii, m a m y tu t y p o w y g r a d u a l i z m n e o p l a t o r i s k i : „A z a t e m O n a [Boska Z w i e r z c h n o ś ć ] oświeca ( b y t y ) d r u g o r z ę d n e p o 269
przez (byty) pierwszego stopnia'* . 'EAMprcet 5e xdic Ka0' £Kaaxov Sewepotę Std xp(óxo)v. N i e j e s t to j e d n a k e m a n a t y z m m o n i s t y c z n o - p a n t e i s t y c z n y , ale d y n a m i c z ny p r o c e s , w k t ó r y m d o b r o ć Boga p r z e n i k a s t w o r z e n i a , w r ó ż n y m s t o p n i u p o siadające J e g o o b r a z . W s t ę p u j ą c y r u c h d o Boga o d b y w a się, j a k pisaliśmy, p o p r z e z t r i a d ę : oczy s z c z e n i e , o ś w i e c a n i e , u d o s k o n a l e n i e . K a ż d y stojący w hierarchii dąży d o osiągnięcia w y ż s z e g o s t o p n i a wiedzy. J a k a m a b y ć droga t e g o „ w s t ę p o w a n i a " , 2 7 0
2 6 7
M o t y w ten Pseudo-Dionizy prawdopodobnie zaczerpnął z doktryny „kolistego ruchu stworzeń" Proklosa. Pseudo-Dionizy, De coelesti hierarchia, I, 1, 120B, przekł. M. Dzielska, s. 47. ™ Ibidem, XIII, 4 , 3 0 5 B . T r z y drogi ascetyczne, tak dobrze znane później w Kościele Zachodnim, mają s w e korzenie w tradycji duchowości Wschodu, która stanowi dla P s e u d o - D i o n i z e g o w i e l k i e źródło inspiracji. Pisma P s e u d o - D i o n i z e g o zastały b o w i e m życie monastyczne ukształtowane nie tylko poprzez liturgię syryjską i tradycję Ojców (św. Atanazego, Ojców kapadockich i św. Jana Chryzostoma), ale także przez w p ł y w św. Ewagriusza i św. Makarego Egipskiego. Ewagriusz Pontyjski (lata 3 4 5 - 3 9 9 ) , uczeń Orygenesa, dokonał podziału d u c h o w e g o rozwoju na rcpriKTiKE, (życie ascetyczne, które uwalnia od namiętności i prowadzi do drcaGEia), (pUGucrj (poznanie natur przez X.óyoi) i Geo^oyia (znajomość rzeczy boskich, u jej szczy tu jest kontemplacja Trójcy Świętej). Intelektualny ton rozważań wyraźnie róż-
2 6 8
2 7 0
X. Wschód w V-VI wieku
369
p o k a z u j e t e o l o g i a m i s t y c z n a , b ę d ą c a u k o r o n o w a n i e m w s z e l k i e j w i e d z y (Geo-
A,óyoc) o
Bogu.
C. Mistyka P s e u d o - D i o n i z y o p i s u j e e t a p y p o w r o t u c z ł o w i e k a d o Boga, p o l e g a j ą c e n a p r z e m i a n i e s w e g o u m y s ł u , coraz d o s k o n a l s z y m
samopoznaniu.
I t a k , p i e r w s z y k r o k to p o z n a n i e s a m e g o s i e b i e (yvcoGi a e a w ó v ) i s w e g o stopnia w hierarchii
2 7 1
.
D r u g i e t a p w i e d z i e p r z e z P i s m o ( o b j a w i e n i e się B o g a ) , m o d l i t w ę , za chwyt i miłosną e k s t a z ę
2 7 2
. M i ł o ś ć m a tu s z c z e g ó l n e z n a c z e n i e , g d y ż j e s t a k
t y w n ą siłą przyciągającą d o B o g a t e byty, k t ó r e z b y t d a l e k o O d e ń o d e s z ł y . M i łosną e k s t a z ę r o z u m i e P s e u d o - D i o n i z y j a k o s t a n u m y s ł u , k i e d y w c h o d z i o n w c i e m n o ś ć m i s t y c z n ą (dyvoaicc) b ę d ą c ą p r z e d s i o n k i e m p r a w d z i w e g o p o z n a n i a Boga. O w a m i s t y c z n a c i e m n o ś ć to m o m e n t p o w s t r z y m a n i a w s z e l k i e j a k t y w n o ści i n t e l e k t u a l n e j , p r o w a d z ą c y d o o s i ą g n i ę c i a s t a n u m i s t y c z n e j Dzięki
niej u m y s ł
transcendentującą
może uchwycić
rzeczywistość absolutnie
kontemplacji. prostą
(Boga),
p o r z ą d e k b y t u i d o s k o n a l e się z N i ą z j e d n o c z y ć (Gecoaic):
nił go od św. Makarego E g i p s k i e g o , autora Zbiorów ciuchowych homilii. Według koptyjskich Apoftegmatów to właśnie on stworzył tradycję „modlitwy Jezusowej" i teorię stanu hezychii. W nauce Makarego jest nawet mowa o „mistyce świa tła", dzięki której człowiek m o ż e dostąpić indywidualnego poznania Boga. Makary nie sprecyzował jednak natury o w e j wizji. E l e m e n t y ewagriańskiej na uki o „modlitwie umysłu", która w koncepcji Makarego staje się „modlitwą ser ca", znajdujemy u P s e u d o - D i o n i z e g o w opisie etapów przemiany umysłu, k o n i e c z n y c h , by m ó c osiągnąć poznanie Boga. Składają się nań trzy kolejne stopnie, kiedy umysł nastawia się na odczucia w e w n ę t r z n e , następnie zwraca się ku s a m e m u sobie, by w końcu poprzez modlitwę wznieść się do Boga. Traktat O imionach bożych P s e u d o - D i o n i z e g o jest przede wszystkim o p i s e m owej drogi samopoznania umysłu, wznoszenia się i rozwoju, której z w i e ń c z e n i e m jest t e o logia mistyczna, czyli wiedza prawdziwa, kontemplacja niewyrażalnej istoty bóstwa. 1
2
Grzech zakłóca hierarchię, światło boże jest przesłonięte przez zło i nie dociera do duszy. Największym złem jest pycha przejawiająca się w tym, iż ludzie nie zasłu gujący na to, stają na wyższym stopniu hierarchii. W p ł y w Proklosa w tej koncepcji uwidacznia się przede wszystkim w nieustan n y m podkreślaniu przez P s e u d o - D i o n i z e g o biernego charakteru podmiotu d o znającego poszczególnych przemian. Mistyczne w z n o s z e n i e się do Boga p o w i n no być zainicjowane przez wyżej stojących w hierarchii, o c z y s z c z e n i e umysłu d o k o n u j e się niejako automatycznie (teurgia Proklosa) poprzez oddziaływanie sakramentów i ich symboliczną interpretację, i w końcu dostępuje się etapu naj w y ż s z e g o , kiedy następuje poszerzenie pola poznawczego, dzięki m i s t y c z n e m u oświeceniu.
Ojcowie Kościoła
370
P r z e b ó s t w i e n i e p o l e g a na byciu j a k najbardziej p o d o b n y m d o Boga i na absolutnym z N i m zjednoczeniu. 273
H 5e Gecoaic ecxiv r\ rcpoc 0eóv, coc £(piKxóv dcpopoicoaic xe K a i evcoatc . B ę d ą c na szczycie b o s k i e j hierarchii, d u s z a u c z e s t n i c z y w n a s t ę p u j ą c y c h „ r u c h a c h " d u c h ó w czystych, czyli aniołów: w r u c h u o k r ę ż n y m ( k o n c e n t r a c j a d u s z y w sobie - od z e w n ą t r z d o w e w n ą t r z ) , r u c h u s p i r a l n y m ( p o z n a n i e drogą r o z u m o w a n i a - „ m a t e m a t y z m " ) , r u c h u p o p r o s t e j ( p r z e j ś c i e od r z e c z y z m y s ł o w y c h j a k o s y m b o l i d o pojęć p r o s t y c h - „ r e a l i z m m e t a f i z y c z n y " ) . M ó w i l i ś m y j u ż o w p ł y w i e p o g l ą d ó w P s e u d o - D i o n i z e g o na i n n y c h myśli cieli, ale w a r t o się z a s t a n o w i ć , j a k i e w p ł y w y oddziałały na n i e g o s a m e g o . C z y był o n filozofem g r e c k i m z a f a s c y n o w a n y m n e o p l a t o n i z m e m i Księgą wyroczni chaldejskich, czy c h r z e ś c i j a n i n e m , czy t e ż d o k o n a ł o n s y n t e z y tych k i e r u n k ó w . N i e w ą t p l i w i e w i d a ć w j e g o d o k t r y n i e wielki w p ł y w J a m b l i c h a , P r o k l o s a i P l o t y n a , zwłaszcza w t a k i c h e l e m e n t a c h , j a k p o d k r e ś l a n i e roli światła, k t ó r e j e s t n i e t y l k o p i ę k n e m , ale i e l e m e n t e m s t w ó r c z y m , s u p r e m a c j a d o b r a , p o z y t y w n e i n e g a t y w n e o k r e ś l e n i e Boga, w i e l k a rola hierarchii i teurgii, analiza p r o b l e m u zła. N i e m n i e j d o m i n u j e u n i e g o myśl chrześcijańska, która przejawia się w za z n a c z e n i u J e d n o ś c i i Troistości Boga, J e g o t r a n s c e n d e n c j i . W n a u c e o m i s t y c e ujawniają się z kolei w p ł y w y szkoły a l e k s a n d r y j s k i e j p o p r z e z : alegorie, o p i s y s t a n ó w e k s t a t y c z n y c h , teorii m o d l i t w y . A j e d n a k rów nie wiele zawdzięcza Pseudo-Dionizy duchowości Ojców Pustyni, Makarego i Ewagriusza Pontyjskiego. W jego doktrynie dominuje ortodoksyjność chrze ścijańska przejawiająca się w o d r z u c e n i u m o n i z m u p a n t e i s t y c z n e g o , p o d k r e ś l e niu p l u r a l i z m u i t r a n s c e n d e n c j i Boga oraz J e g o różności s u b s t a n c j a l n e j od s t w o rzeń. M i s t y k a m a o d c i e ń nie t y l k o i n d y w i d u a l i s t y c z n y , ale i m o c n o j e s t zazna c z o n a k o n i e c z n o ś ć działania n a d p r z y r o d z o n e j łaski. Warto p r z y t o c z y ć tu o p i n i ę Stiglmayra, w e d l e której nieraz n a z y w a n o P s e u d o - D i o n i z e g o n e o p l a t o ń c z y k i e m w o d c i e n i u c h r z e ś c i j a ń s k i m . Słuszniej p o w i n n o b y się go określić j a k o c h r z e ś c i j a n i n a w n e o p l a t o ń s k i m płaszczu filozofa.
M i m o tych r ó ż n o r o d n y c h wątpliwości autor Corpus cieszył się o g r o m n y m p o w a ż a n i e m i w y w a r ł wielki w p ł y w zwłaszcza na myślicieli z a c h o d n i e g o c h r z e ścijaństwa. J e d n o c z e ś n i e n i e m o ż n a z a p o m i n a ć , iż a u t o r y t e t P s e u d o - D i o n i z e g o w K o ś c i e l e W s c h o d n i m n i g d y n i e był tak mocny, j a k w tradycji z a c h o d n i e j . Z ł o żyło się na to kilka c z y n n i k ó w . P r z e d e w s z y s t k i m strona o r t o d o k s y j n a w y k a z y wała, że skoro ani A t a n a z y W i e l k i , ani Cyryl A l e k s a n d r y j s k i , ani n i k t z O j c ó w n i e nawiązywał d o p i s m t e g o autora, w ą t p l i w e jest, a b y był o n u z n a w a n y p r z e z nich za ucznia apostoła Pawła. P o z a t y m p i s m a P s e u d o - D i o n i z e g o zastały j u ż u k s z t a ł t o w a n ą tradycję teologiczną i filozoficzną. D o t e g o s k a r b c a s i ę g a n o o w i e l e c h ę t n i e j niż d o n i e c o „ p o d e j r z a n e g o " o h e r e z j ę monofizycką P s e u d o Pseudo-Dionizy, De ecclesiastica hierarchia, I, 3, 376A.
X. Wschód w V~VI wieku
371
- D i o n i z e g o . B e z w ą t p i e n i a to w ł a ś n i e św. M a k s y m W y z n a w c a j e s t osobą, d z i ę ki której p i s m a P s e u d o - D i o n i z e g o zostały w ł ą c z o n e w n u r t tradycji z a r ó w n o fi lozoficznej, t e o l o g i c z n e j , j a k i liturgicznej w s c h o d n i e j ortodoksji.
M a k s y m urodził się w K o n s t a n t y n o p o l u w 580 r., p o c h o d z i ł z e z n a k o m i t e j ro dziny. W 6 1 0 r. został s e k r e t a r z e m cesarza H e r a k l i u s z a , ale ś w i e t n i e z a p o w i a d a jącą się d r o g ę kariery d y p l o m a t y c z n e j porzucił, b y w 613 r. w s t ą p i ć d o k l a s z t o ru w C h r y z o p o l i s . Uciekając p r z e d n a j a z d e m P e r s ó w w 632 r. o d b y ł d a l e k i e p o d r ó ż e d o A l e k s a n d r i i , Kartaginy, R z y m u . Walczył z herezją monofizytów, a p o roku 642 z m o n o t e l e t a m i . C h o c i a ż ta ostatnia herezja została p o t ę p i o n a p r z e z s y n o d y a f r y k a ń s k i e oraz S y n o d L a t e r a ń s k i w R z y m i e (649 r.), M a k s y m został s k a z a n y na z e s ł a n i e d o Tracji w 653 r. p r z e z cesarza K o n s t a n s a II w y z n a jącego m o n o t e l e t y z m . O s t a t e c z n i e m i e j s c e m w y g n a n i a M a k s y m a stała się t w i e r d z a w Lacji, w p i e r w j e d n a k p o n a d o s i e m d z i e s i ę c i o l e t n i e m u starcowi o b cięto j ę z y k i prawą r ę k ę . M a k s y m nie w y t r z y m a ł t r u d ó w p o d r ó ż y na m i e j s c e zsyłki, z m a r ł 13 sierpnia 662 r. Został u z n a n y za m ę c z e n n i k a Kościoła W s c h o d n i e g o , k a n o n i z o w a n y u z y s k a ł m i a n o W y z n a w c y (Ópó^oyeia).
S p o ś r ó d p o n a d 90 p i s m M a k s y m a d o najważniejszych należą: e g z e g e t y c z n e o b j a ś n i e n i a Pisma Świętego ( w y k ł a d a n i e a l e g o r y c z n e ) : Quaestiones ad Thallasium, Quaestiones et dubia; k o m e n t a r z d o P s e u d o - D i o n i z e g o ( g ł ó w n i e O imionach bożych) i św. G r z e g o r z a z N a z j a n z u : Ambigua Liber, j e d e n a ś c i e t o m ó w p i s m p r z e c i w k o m o n o f i z y t o m i d w a d z i e ś c i a trzy p r z e c i w k o m o n o t e l e t o m ; p i s m a a s c e t y c z n o - m i s t y c z n e oraz wykładające p r o b l e m y a n t r o p o l o g i c z n e : Liber asceticus, 400 Capita de caritate, 200 Capita gnostica; s y m b o l i c z n a w y k ł a d n i a li turgii i j e d n o c z e ś n i e k o m e n t a r z d o O hierarchii kościelnej P s e u d o - D i o n i z e g o : Mystagogia.
W k o m e n t a r z a c h d o P s e u d o - D i o n i z e g o M a k s y m W y z n a w c a położył o g r o m n y n a c i s k na w s z e l k i e k o n s e k w e n c j e w y n i k a j ą c e z d o g m a t u W c i e l e n i a C h r y s t u s a . D z i ę k i t e m u u ż y w a n a p r z e z e ń t e r m i n o l o g i a P s e u d o - D i o n i z e g o na biera ściśle c h r z e ś c i j a ń s k i e g o z n a c z e n i a . W interpretacji M a k s y m a fakt w c i e l e nia C h r y s t u s a n i e j e s t j e d n y m z wielu b o s k i c h w y s t ą p i e ń (TipóoÓoc), p o p r z e z k t ó r e objawia się l u d z i o m n i e p o z n a w a l n a n a t u r a M o n a d y . C h r y s t u s s t a n o w i dla M a k s y m a a b s o l u t n e u k o r o n o w a n i e b o s k i c h 7tpóo8oi, p o n i e w a ż p r z e z e ń p o z n a j e m y Boga w s p o s ó b n a j d o s k o n a l s z y i najbardziej właściwy. D z i e j e się t a k d z i ę ki t r w a n i u w C h r y s t u s i e n a t u r y b o s k i e j i l u d z k i e j w s p o s ó b d o s k o n a ł y i n i e -
372
Ojcowie Kościoła
z m i e s z a n y . J e s t to c z ł o w i e c z e ń s t w o p r z e b ó s t w i o n e , k t ó r e w ż a d e n s p o s ó b n i e straciło s w y c h l u d z k i c h c e c h . D l a a u t o r a Mystagogti c e l e m e g z y s t e n c j i c z ł o w i e ka j e s t p o w r ó t d o C h r y s t u s a r o z u m i a n y j a k o u c z e s t n i c t w o w J e g o p r z e b ó s t w i o nej n a t u r z e p r z e n i k n i ę t e j w s p ó l n ą energią Ojca, S y n a i D u c h a . Z a t e m d i o n i z j a ń s k i e o k r e ś l e n i e p o w r o t u d o Boga (emcrcpocpTi) n a b i e r a n o w e g o c h a r a k t e r u . P r z e d e w s z y s t k i m u c z e s t n i c z y w n i m cały c z ł o w i e k j a k o j e d n o ś ć psychofizycz na. M a k s y m stara się tu z m n i e j s z y ć p r z e p a ś ć m i ę d z y c i a ł e m i duszą, t a k c h a r a k t e r y s t y c z n ą dla P s e u d o - D i o n i z e g o . P o w r ó t d o B o g a o d b y w a się n i e p o p r z e z s y m b o l i c z n e i t e u r g i c z n e a k t y k a p ł a n ó w , ale p r z e z ż y w e i ś w i a d o m e u c z e s t n i c t w o w liturgii, b ę d ą c e j r e a l n y m s p o t k a n i e m z Trójcą. T y m s a m y m c z ł o w i e k przestaje p o d l e g a ć d i o n i z j a ń s k i e j hierarchii i w zależności od w o l n e j woli m o ż e z d e t e r m i n o w a ć swoje m i e j s c e , j e s t „ w ę d r u j ą c y m s z c z e b l e m " . J e g o s p o t k a n i e z B o g i e m o d b y w a się na m o c y łaski i i n d y w i d u a l n e g o w y s i ł k u , g d y ż C h r y s t u s p r z y s z e d ł d o k a ż d e g o z nas b e z p o ś r e d n i o , n i e p o p r z e z h i e r a r c h i ę . S e n s e m l u d z k i e g o życia staje się p o w r ó t d o Boga r o z u m i a n y j a k o p r z e b ó s t w i e n i e : W t e n s p o s ó b , w jaki z j e d n o c z o n e są d u s z a i ciało, B ó g p o w i n i e n stać się d o s t ę p n y u d z i a ł o w i w N i m duszy, a za p o ś r e d n i c t w e m duszy, u d z i a ł o w i w N i m ciała, t a k a b y d u s z a m o g ł a o t r z y m a ć n i e z m i e n n y c h a r a k t e r , a cia ło n i e ś m i e r t e l n o ś ć ; a w r e s z c i e , b y cały c z ł o w i e k m ó g ł stać się b o g i e m p r z e b ó s t w i o n y m d z i ę k i łasce Boga, k t ó r y stał się c z ł o w i e k i e m . 'AAM 0 e ó c bA,oc óAmę pete^ópeyoc, K a i yujcnę rcpoc o c o p a y t v ó p e v o c , coc ol5ev a w ó c , 'iv' f| p e v dxpe\|/iav SeCrpai, xó 8e d O a v a a i a v , K a i , bA,oc dv0p(o7toc 6eco6f| x r \ T O U a h a y f t p t o n r p f a m o c © e o i ) %<xp\x\ GEOupyo-ópeyoc . 274
P i s m a M a k s y m a zajęły o g r o m n i e w a ż n e m i e j s c e w tradycji Kościoła W s c h o d n i e g o . O ich z n a c z e n i u p r z e k o n u j ą nas n i e t y l k o Filokalia ^ Nikodema z e Św. Góry, k t ó r e zawierają b a r d z o o b s z e r n e cytacje dzieł św. M a k s y m a , ale r ó w n i e ż d o m i n u j ą c y w p ł y w j e g o Mistagogii na liturgię bizantyjską. 11
3. Neoplatonicy i arystotelicy W ś r ó d w i e l u myślicieli c h r z e ś c i j a ń s k i c h , k t ó r z y p o z o s t a w a l i p o d w y r a ź n y m w p ł y w e m poglądów neoplatońskich, znajdujemy biskupa Synezjusza z C y r e n y U r o d z i ł się o k o ł o 3 7 0 r., był u c z n i e m s ł y n n e j H y p a t i i ( p r z e d s t a w i c i e l k a n e o p l a t o n i z m u ) w A l e k s a n d r i i , p r z e z trzy lata ( 3 9 9 - 4 0 2 ) p r z e b y w a ł j a k o p o s e ł w K o n s t a n t y n o p o l u . P r a w d o p o d o b n i e został o c h r z c z o n y w m o m e n c i e przyjęcia
274
275
Maksym Wyznawca, PG 91, Ambigua Liber, J. Meyendorff, Teologia..., s. 212. Por. Filokalia,\\\.
1088C, przekł. J. Prokopiuk w:
373
X. Wschód w V-VI wieku
sakry b i s k u p i e j w 411 r. z rąk b i s k u p a Teofila A l e k s a n d r y j s k i e g o . Z m a r ł p r z e d w c z e ś n i e w 4 1 5 r., n i e d o k o ń c a p o g o d z o n y z c h r z e ś c i j a ń s t w e m . W s w y c h p i s m a c h c y t u j e P l a t o n a i Arystotelesa. W y r a ź n i e zaznacza się u n i e g o w p ł y w g n o z y i m i s t y k i k o s m i c z n o - a s t r a l n e j n p . w Senniku (De insomniis). U w a ż a ł , iż w Piśmie Świętym w s z y s t k o , co j e s t n i e z g o d n e z n e o p l a t o n i z m e m to alegoria. R ó w n i e ż j e g o Hymny zawierają e l e m e n t y g n o z y oraz n e o p l a t o n i z m u z m i e s z a n e g o z c h r z e ś c i j a ń s t w e m . C i e k a w e ś w i a d e c t w o w i e l k i e j erudycji i sta r a n n e g o w y c h o w a n i a dają Listy (157), s t a n o w i ą c e j e d n o c z e ś n i e w a ż n e źródło h i storyczne. O d p o c z ą t k u VI w. m o ż n a z a u w a ż y ć zjawisko nasilenia się s t u d i ó w n a d a r y s t o t e l i z m e m . J u ż w V w. n e o p l a t o ń s k a A k a d e m i a a t e ń s k a za s c h o l a r c h a t u P r o k l o s a w y p r a c o w u j e p e w i e n t y p pracy s z k o l n e j i staje się k u ź n i ą arystoteli z m u . S a m P r o k l o s był n e o p l a t o ń c z y k i e m , ale w n a s t ę p u j ą c y m p o n i m o k r e sie o d n o t o w u j e m y w y r a ź n y w z r o s t p e r y p a t e t y z m u . B a r d z o w a ż n y m k o m e n t a t o r e m dzieł filozofa był chrześcijanin J a n F i l o p o n o s , k t ó r y i n t e r p r e t o w a ł n a u k ę A r y s t o t e l e s a o i n t e l e k c i e c z y n n y m w t y m sa m y m d u c h u , co św. T o m a s z . D u ż y w p ł y w na myśl ś r e d n i o w i e c z n ą , r ó w n i e ż arabską miał j e g o Komentarz d o dzieła 0 duszy (część III), p r z e ł o ż o n y na łacinę p r z e z W i l h e l m a z M o e r b e k e w 1268 r. P o ś r ó d licznych u c z o n y c h na W s c h o d z i e w V I w. w y b i t n y m m y ś l i c i e l e m był s c h o l a s t y k L e o n c j u s z z B i z a n c j u m . Urodził się o k o ł o 485 r., n i e s t e t y nie z n a m y bliższych s z c z e g ó ł ó w z j e g o życia. Z a j m o w a ł się g ł ó w n i e logiką, ale znał też pozostałą s y n t e z ę filozoficzną Arystotelesa. Walczył z n e s t o r i a n a m i p r z e c i w ko k t ó r y m napisał s z e r e g traktatów, m.in. Libri III adversus Nestorianos et Rutychianos (Trzy księgi przeciw nestorianom i eutychianom). W VII w. o k r e s p a t r y s t y k i d o b i e g a k o ń c a . Wraz z w y c z e r p y w a n i e m się źródeł, u e p i g o n ó w daje się z a u w a ż y ć d ą ż n o ś ć d o z b i e r a n i a i s y s t e m a t y z o w a n i a . N a p i e r w s z y p l a n w y s u w a się m i s t r z s y n t e z y św. J a n z D a m a s z k u . 276
4. Sw. Jan z Damaszku Urodził się w D a m a s z k u o k o ł o 675 r. w rodzinie c h r z e ś c i j a ń s k i e j , j e g o ojciec był m i n i s t r e m f i n a n s ó w kalifa. P r z e d 700 r. został m n i c h e m i k a p ł a n e m w Jerozoli m i e , w k l a s z t o r z e św. Saby, g d z i e s p ę d z i ł trzydzieści lat. Z m a r ł w 749 r. W ś r ó d j e g o p i s m z n a j d u j e m y dzieła p o l e m i c z n e p r z e c i w k o n e s t o r i a n o m , m a n i c h e j c z y k o m , m o n o f i z y t o m i islamowi. D o j e g o g ł ó w n y c h prac należą Mo wy apologetyczne przeciwko tym, którzy potępiają święte obrazy (Orationes pro sacris imaginibuś) oraz Źródło wiedzy (I~Ir|yf| yvcóaecoc, Fons sapientiae). J e g o Fonsfidei zostało p r z e ł o ż o n e p r z e z B u r g u n d i u s z a z P i z y w 1151 r. za
Jego dwa dzieła wywarły ogromny wpływ na scholastykę średniowieczną: Eiementatio theologica oraz De malorum subsistentia.
Ojcowie Kościoła
374
p o n t y f i k a t u p a p i e ż a E u g e n i u s z a IV. N a Z a c h o d z i e d z i e ł o to s t a n i e się w z o r e m dla s y s t e m a t y c z n y c h w y k ł a d ó w teologii, tzw. Sentencji. I n t e n c j ą J a n a z D a m a s z k u było z e b r a n i e w j e d n y m u t w o r z e t e g o co istot n e w myśli p o p r z e d n i k ó w . W e f e k c i e p o w s t a ł o dzieło, k t ó r e j e s t n i e t y l k o k o m pilacją i organiczną syntezą, lecz p r z e d e w s z y s t k i m w s p a n i a ł ą mozaiką. Z a w i e ra p r z e m y ś l a n y na n o w o , p r z e ż y t y i u s y s t e m a t y z o w a n y m a t e r i a ł z a c z e r p n i ę t y z s z e r o k o r o z u m i a n e j myśli p a t r y s t y c z n e j . M i e ś c i w s o b i e s y n t e z ę całej p o p r z e dzającej go tradycji, a w i ę c d o r o b k u O j c ó w k a p a d o c k i c h , P s e u d o - D i o n i z e g o , M a k s y m a W y z n a w c y , L e o n c j u s z a z B i z a n c j u m , a t a k ż e p o g a n , od k t ó r y c h n a l e ży brać, co d o b r e , a o d r z u c a ć , co złe. D z i e ł o s k ł a d a się z t r z e c h części: Dialektyka (Kecpd^octa (ptA-oaocptKd), Hi storia herezji ( l l e p i Aipeaecoy), Wykład wiary prawdziwej ("EKÓoatę ĆKptpf|C xf|C Óp0o5ó^o\) 7tiaxe(oc), r ó w n i e z n a n y j e s t tytuł łaciński De fide orthodoxa. Dialektyka j e s t w s t ę p e m d o filozofii i s k r ó t o w y m w y k ł a d e m logiki, n a p i s a n y m na p o d s t a w i e n a u k i A m m o n i u s z a S a k k a s a , Porfiriusza, O j c ó w Kościoła, zawiera r ó w n i e ż n i e l i c z n e e l e m e n t y d o k t r y n y A r y s t o t e l e s a . N i e m a w niej z w a r t e g o w y k ł a d u ontologii czy m e t a f i z y k i , lecz sześćdziesiąt o s i e m rozdziałów traktujących o r ó ż n y c h p r o b l e m a c h . N a tę swoistą m i e s z a n k ę filozoficzną skła dają się: wyciągi z p i s m A m m o n i u s z a d o t y c z ą c e Isagogi Porfiriusza, s z e ś ć defi nicji filozofii, o k r e ś l e n i e pojęcia b y t u , substancji i p r z y p a d ł o ś c i , rozdziały o wy razach, p o d z i a l e l o g i c z n y m i definicji, o pięciu o r z e c z n i k a c h , o k a t e g o r i a c h i p e w n y c h o k r e ś l e n i a c h p o j ę c i o w y c h . Filozofia m a d o s t a r c z y ć n a u c e c h r z e ś c i j a ń s k i e j m a t e r i a ł u i kośćca, j e s t jej sługą, a teologia j e s t królową. Historia herezji to w y l i c z e n i e i k r ó t k i e o p i s a n i e herezji, przy c z y m J a n w y raźnie opierał się na Streszczeniach E p i f a n i u s z a . W y m i e n i a sto herezji wraz z ich o p i s e m , p r z y p u s z c z a l n i e o s t a t n i e trzy ( 1 0 1 - 1 0 3 : islam, i k o n o k l a z m , m i s t y k a a p o s c h i t ó w ) są j u ż i n n e g o a u t o r s t w a . Wykład wiary prawdziwej j e s t p i ę k n y m i g ł ę b o k o u j ę t y m w y k ł a d e m wia ry w e d ł u g Credo n i c e j s k o - k o n s t a n t y n o p o l i t a ń s k i e g o . Z a w i e r a c z t e r y rozdziały: I. O B o g u - p o z n a n i e , i s t n i e n i e i j e d y n o ś ć Boga, Trójca. II. O d z i e l e S t w o r z e nia i O p a t r z n o ś c i - s t w o r z e n i e w ciągu sześciu d n i , A n i o ł o w i e , a n t r o p o l o g i a , p s y c h o l o g i a . I I I . O C h r y s t u s i e - chrystologia; u z u p e ł n i e n i a psychologii. IV. O s a k r a m e n t a c h oraz l u ź n e k w e s t i e d o t y c z ą c e k u l t u ś w i ę t y c h , obrazów, rzeczy ostatecznych.
W Wykładzie z n a j d u j e m y w i e l e e l e m e n t ó w filozoficznych. P r z e d e wszy s t k i m J a n p r e c y z u j e p o j ę c i e Boga w związku z d o g m a t e m W c i e l e n i a . P o z o s t a je pod wyraźnym w p ł y w e m arystotelizmu, kiedy określa następujące terminy: hipostazą ( \ ) 7 t ó a x a a i c ) - to, co istnieje s a m o i s t n i e , n a t u r a ( o w i a ) - to, co s t a n o wi p o d s t a w ę dla h i p o s t a z y (evo7tóoTaTOv) - to, co m o ż e istnieć t y l k o w h i p o s t a zie, n p . d u s z a i ciało w c z ł o w i e k u l u b c z ł o w i e c z e ń s t w o w C h r y s t u s i e ( l u d z k a n a t u r a C h r y s t u s a s u b s t y t u u j e w L o g o s i e , na m o c y unii h i p o s t a t y c z n e j ) . B o s k a i l u d z k a n a t u r a w C h r y s t u s i e łączą się ze sobą pozostając j e d n o c z ę -
X. Wschód w V-VI wieku
375
śnie n i e z m i e s z a n e , tworzą j e d n o ś ć d z i ę k i w z a j e m n e j z g o d n o ś c i (evcoaic Korca
<xóv6e0iv). J a n p i s z e , iż d o w o d y i s t n i e n i a Boga n i e są n a m p o t r z e b n e , p o n i e w a ż ca ła w i e d z a o i s t n i e n i u Boga została w l a n a w d u s z e (w n a t u r y ) l u d z k i e : P o w i e d z i e l i ś m y j u ż b o w i e m , ż e p o z n a n i e istnienia Boga m a m y w s z c z e p i o n e ( w s i a n e n a m n a t u r a l n i e ) w naszą n a t u r ę . 277
Qc ydp £(pripev f\ yvd)Gic xov eivoci 0eóv (p-oaiKÓc f|piv eyKaT£O7tapT0a . M i m o to p r z y t a c z a n a s t ę p u j ą c e d o w o d y i s t n i e n i a Boga opierające się n a pojęciach z m i e n n o ś c i i s t w o r z o n o ś c i . U w a ż a m i a n o w i c i e , iż t o , co j e s t s t w o r z o n e , j e s t z m i e n n e . Z a t e m to, co istnieje, j e s t albo s t w o r z o n e ( w t e d y z m i e n n e z racji bycia s t w o r z o n y m ) , albo n i e s t w o r z o n e ( w t e d y n i e z m i e n n e ) . O b y d w a s p o s o b y i s t n i e n i a wykluczają się w z a j e m n i e , w i ę c jeżeli coś j e s t s t w o r z o n e , to j e s t z m i e n n e , a jeżeli n i e s t w o r z o n e , to n i e z m i e n n e . T w i e r d z i n a s t ę p n i e , iż w s z y s t k o , co i s t n i e j e w ś w i e c i e , j e s t z m i e n n e . T o z d a n i e o p i e r a się n a d o ś w i a d c z e n i u - w s z y s t k o , co o b s e r w u j e m y , p o d l e g a z m i a n i e , n a w e t a n i o ł o w i e . S k o r o j e d n a k r z e c z y są z m i e n n e , to są s t w o r z o n e i to p r z e z Boga, D e m i u r g a . A b y w i ę c u n i k n ą ć regressus in infinitum, J a n wyciąga w n i o s e k : istnieje n i e s t w o r z o n y , n i e z m i e n n y i a b s o l u t n y Stwórca. J e s t to j e d n a z n a j w y b i t n i e j s z y c h p r ó b d o w o d u istnienia Boga, k t ó r e j źródła znajdują się u O j c ó w k a p a d o c k i c h . D r u g i d o w ó d i s t n i e n i a Boga o p i e r a J a n n a pojęciu p r z e c i w i e ń s t w a w e l e mentach: ogień - woda, powietrze - ziemia. Uważa, że jest konieczna potężna siła, b y m i m o p r z e c i w i e ń s t w e l e m e n t y się j e d n o c z y ł y . Tą siłą j e s t B ó g . W świecie p a n u j e idealny p o r z ą d e k ( p o ł o ż e n i e , z m i e s z a n i e , ruch, k i e r u n e k e l e m e n t ó w itp.), a to n i e m o ż e b y ć d z i e ł e m p r z y p a d k u . T u j e g o a r g u m e n t a c j a ści śle p r z e b i e g a za G r z e g o r z e m z N a z j a n z u : przyjmijmy, ż e rzeczy istnieją z przy p a d k u , ale w t e d y zachodzi p y t a n i e , skąd bierze się w nich p o r z ą d e k , k t o go usta nawia. T o n i e m o ż e b y ć d z i e ł e m p r z y p a d k u , lecz przyczyną m u s i b y ć B ó g . 2 7 8
Św. J a n z D a m a s z k u p r z e d s t a w i a d o w o d y i s t n i e n i a Boga s k i e r o w a n e d o n i e w i e r z ą c y c h . M ó w i w i ę c , ż e w B o g u n i e m a braków. G d y b y b y ł o w i ę c e j b o gów, b y ł y b y m i ę d z y nimi r ó ż n i c e , a w i ę c b r a k i . S k o r o n i e m a różnic, t o z n a c z y że j e s t j e d e n B ó g . J e s t to p u n k t wyjścia dla d o w o d u A n z e l m a , k t ó r y p r z e d s t a wia Boga j a k o b y t najdoskonalszy, lecz d o c h o d z i d o pojęcia i s t n i e n i a , J a n zaś d o pojęcia j e d y n o ś c i Boga. r
J a n z D a m a s z k u pow raca d o m o t y w u p o r z ą d k u w ś w i e c i e i p i s z e , ż e g d y by n a w e t d w a j b o g o w i e z g o d n i e podzielili m i ę d z y s i e b i e świat, to k t o ś u p r z e d n i o m u s i a ł b y i m części świata w y d z i e l i ć . T o w ł a ś n i e ś w i a d c z y o i s t n i e n i u j e d y n e g o , w s z e c h w ł a d n e g o Boga. Podążając ściśle za G r z e g o r z e m z N a z j a n z u pisze, ż e B o g u i c i a ł o m przy sługują o d m i e n n e właściwości: ciała są z ł o ż o n e , z n i s z c z a l n e , p o d z i e l n e , Boga
Jan z Damaszku, De fide orthodoxa, I, 3, 793C, przekł. B. Wojkowski, s. 24. Por. Grzegorz z Nazjanzu, Orationes 28, XVI.
376
Ojcowie Kościoła
zaś n i e d o t y c z y ż a d n a z tych c e c h . B ó g j a k o ciało n i e m ó g ł b y w y p e ł n i a ć świata i p o z o s t a ć j e d n o c z e ś n i e n i e p o d z i e l n y m . „Piąty e l e m e n t " {quinta essentid) n i e m o ż e b y ć r ó w n i e ż B o g i e m , b o m u s i a ł b y istnieć z kolei n a s t ę p n y e l e m e n t w p r a wiający go w ruch, i n a s t ę p n y , który w p r a w i a go w ruch, itd. T e n p o s t ę p w n i e s k o ń c z o n o ś ć zostaje odrzucony. W n a u c e o Bogu nawiązuje św. J a n p r z e d e w s z y s t k i m d o P s e u d o - D i o n i z e g o p o p r z e z p o d k r e ś l e n i e boskiej n i e d o s t ę p n o ś c i i n i e p o z n a w a l n o ś c i : W ł a ś c i w i e n a l e ż y raczej urabiać s o b i e o N i m pojęcie drogą c a ł k o w i t e j n e gacji. [Bóg] n i e j e s t b o w i e m ż a d n y m z istniejących b y t ó w - n i e j a k o b y n i e był, ale d l a t e g o , iż wznosi się p o n a d wszelki b y t i n a w e t p o n a d i s t n i e n i e . Jeśli b o w i e m nasze p o z n a n i e j e s t t a k i e , j a k i e są byty, w t e d y to, co j e s t p o n a d p o z n a n i e m , oczywiście m u s i t e ż b y ć p o n a d b y t e m . I o d w r o t n i e to, co j e s t p o n a d b y t e m , m u s i t e ż b y ć p o n a d p o z n a n i e m . N i e s k o ń c z o n y j e s t w i ę c B ó g i n i e p o j ę t y i tylko to j e d n o m o ż n a w N i m pojąć: n i e s k o ń c z o n o ś ć i n i e p o j ę t o ś ć . O i Ketóxepov 5e [ia\Xov E K xf|c Ó7idvxcov dcpaipeoecoc rcoiEtaGat TÓV A,óyov o\)5ev ydp TG)V 6VTCOV eaxiv. Ox>% |_ifj óc, &XX coc \rnep 7tdvxa xd 6vxa, Kai \>mp amb xó elvat a>v. E i ydp xcov 6vxov Kai yv(óaeic, xó imzp yvcoatv, 7tdvxcoc Kai vnkp oixńav eaxat. Kai xó dvd7iA,tv xó x>nkp oi>aiav, Kai
yvcoatv eaxai. 'A7tetpov ovv xó 0 e l o v Kai dKaxdXr|7rxov Kai tomo póvov awo-o KaxdA,r|7t279
xov, f\ dfleipia Kai dKaxa^r|\[/ia . J e d n o c z e ś n i e w tej s y n t e z i e p a t r y s t y c z n e j nie m a miejsca na dionizjański, h i e r a r c h i c z n y u k ł a d świata i p o z n a w a n i e p o p r z e z analogię. Wykład św. J a n a D a m a s c e ń s k i e g o p r z e d s t a w i a p o z n a n i e Boga w ujęciu c h r y s t o l o g i c z n y m , a t y m , który objawia S y n a i j e d n o c z e ś n i e inicjuje p r o c e s Gecomę, j e s t D u c h ś w i ę t y J e s t to w y r a ź n i e m o t y w z a c z e r p n i ę t y z e szkoły a l e k s a n d r y j s k i e j (św. C y ryl A l e k s a n d r y j s k i ) . W i d z i m y w i ę c , iż u J a n a z D a m a s z k u n a s t ę p u j e k u l m i n a cja p e w n e g o rodzaju scholastyki i syntezy. Z b i e r a o n w formie p o d r ę c z n i k a p o glądy p o p r z e d n i k ó w , ustala t e r m i n o l o g i ę dotyczącą Boga, W c i e l e n i a . J a n d o k o n u j e z s u m o w a n i a t r a d y c j i O j c ó w g r e c k i c h , k t ó r a w r a z z tradycją syryjsko-żydowską, p o p r z e z De fide orthodoxa w c h o d z i d o świata z a c h o d n i e g o . J a n z D a m a s z k u odegrał r ó w n i e ż b a r d z o ważną rolę w s p o r z e z i k o n o k l a stami pisząc Mowy apologetyczneprzeciwko tym, którzy potępiają święte obrazy (Orationespro sacris imaginibuś). W d z i e l e t y m kładzie p o d w a l i n y p o d w s z y s t k i e dal sze d y s k u s j e d o t y c z ą c e k u l t u obrazów. W czasie t r w a n i a b u r z l i w y c h s p o r ó w i k o n o k l a s t y c z n y c h , wraz z T e o d o r e m S t u d y t ą opracował t e o l o g i ę w i d z i a l n e g o s y m b o l u , k t ó r e j c e l e m było u p r a w o m o c n i e n i e k u l t u i k o n . O p a r c i e n a a u t o r y t e c i e P s e u d o - D i o n i z e g o pozwoliło o b r o ń c o m „ ś w i ę t y c h o b r a z ó w " w y b r n ą ć z c i ę ż k i e g o z a r z u t u idolatrii ( b a ł w o c h w a l s t w a ) . A r g u m e n t a c j ę swoją opierali na
2 7 9
Jan z Damaszku, De fide orthodoxa 1, IV, 8 0 0 B - C , przekł. B. Wojkowski, s. 28.
X. Wschód w V-VI wieku
377
a n t y n o m i i , jaką j e s t i d e n t y c z n o ś ć i w s p ó ł i s t o t n o ś ć i k o n y ( o b r a z u ) z e s w y m prao b r a z e m ( b ó s t w e m ) przy j e d n o c z e s n y m n i e p r z e b y t y m d y s t a n s i e d z i e l ą c y m S t w ó r c ę od s t w o r z e ń . J e s t to m o ż l i w e d z i ę k i ponadistotowej (\)7cepowioTr|c) na t u r z e Boga, k t ó r a c h o c i a ż u c z e s t n i c z y w s t w o r z e n i u p o p r z e z s w e e n e r g i e , to j e d n a k p o z o s t a j e n i e p o z n a w a l n a i n i e p o d z i e l n a . Św. T e o d o r S t u d y t a p o d k r e ś l a jąc k o n i e c z n o ś ć o d d a w a n i a czci i k o n o m d o d a w a ł : N i k t n i e b y ł b y c h y b a t a k b e z m y ś l n y , by u t r z y m y w a ć , ż e to, co rzeczy w i s t e [ p r a w d a ] , i to, co r z e c z y w i s t o ś ć o d z w i e r c i e d l a [cień] (...), p r a w z ó r i j e g o o d w z o r o w a n i e , p r z y c z y n a i s k u t e k , pozostają i d e n t y c z n e w swej istocie.
dv 7tore paiveiv dv xia T O G O W O I ) , GKIOCV Kai'a>oi6£iav... dp%£x\)7tov Kai 7iapdycoyov, dixióv xe Kai aixiaxóv, xa\>xóv \)7ioXccppdvetv Kax ' owiav .
O-UK
280
T y m , co czyni i k o n y g o d n y m i najwyższej czci i sprawia, że s t a n o w i ą m e d i u m , p r z e z k t ó r e b ó s t w o objawia się l u d z i o m , są w ł a ś n i e b o s k i e e n e r g i e . I k o n y są p r z e n i k n i ę t e b o s k i m i m o c a m i , z e w z g l ę d u na to, iż ukazują o s o b ę , w k t ó r e j w s p o s ó b n i e z m i e s z a n y i n i e r o z d z i e l o n y trwa n a t u r a b o s k a i l u d z k a . T a k więc, przebóstwione człowieczeństwo Chrystusa, Matki Boskiej i świę t y c h , tzn. n a t u r a l u d z k a p r z e n i k n i ę t a b o s k i m i e n e r g i a m i , staje się u d z i a ł e m i k o ny. Św. J a n z D a m a s z k u określa to w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : R z e c z y m a t e r i a l n e s a m e p r z e z się nie zasługują na cześć, jeśli j e d n a k obra zują kogoś, k t o j e s t p e ł e n łaski, to z g o d n i e z wiarą, mają udział w łasce.
Owcoc Kai ai i)Axxi, d w a i pev KaG' eawdę aftpooK\)vr|xoi, dv 5e xdpuxoc eirj 7iA
KaV XT|C 7UOXECOC .
I k o n a z a t e m różni się od s w e g o b o s k i e g o p i e r w o w z o r u co d o istoty, z n a tury n i e p o j ę t e j i n i e p o z n a w a l n e j , lecz j e s t p o d o b n a d o ń z e w z g l ę d u na p r z e n i kające ją e n e r g i e p r a o b r a z u . C z e ś ć , jaką o d d a j e m y i k o n o m , b ę d z i e w i ę c różna od czci, j a k a n a l e ż y p o n a d i s t o t o w e m u B o g u . S i ó d m y S o b ó r P o w s z e c h n y (787 r.) stwierdził w f o r m i e d o g m a t u , iż o b r a z czyli ikona, j a k o różna od b o s k i e g o pier w o w z o r u , m o ż e b y ć p r z e d m i o t e m j e d y n i e w z g l ę d n e g o k u l t u czy czci, n i e zaś k u l t u z a s t r z e ż o n e g o w y ł ą c z n i e dla B o g a . 2 8 2
Teodor Studyta, Antirrheticus, I, 341B, przekł. M. Żurowska, w: L. Uspienski, Te ologia ikony, Poznań 1993, s. 93. Jan z Damaszku, Orationespro sacris imaginibus, PG 94, przekł. za W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, Warszawa 1989, t. 2, s. 43, (przyp. a) N a l e ż y pamiętać, iż w teolo gii wschodniej łaska jest utożsamiona z boską energią mającą moc przebóstwienia ludzkiej natury. J. D . Mansi, Sacrorum conciliorutn nova et amplissima collectio, t. 13, 3 3 3 D .
Ojcowie Kościoła
378
Wraz z e śmiercią Jana D a m a s c e ń s k i e g o (ok. 750 r.) m o ż e m y m ó w i ć 0 z m i e r z c h u o k r e s u p a t r y s t y k i na W s c h o d z i e . W p r a w d z i e J a n i j e g o u c z n i o w i e ( n p . T e o d o r z A b u - K u r r a - chrześcijanin piszący p o a r a b s k u ) stworzyli p e w i e n t y p s c h o l a s t y k i , j e d n a k ż e s z y b k o u l e g a on z a p o m n i e n i u . Wywarł on j e s z c z e p e w i e n w p ł y w na F o c j u s z a (t 891 r.), autora Biblioteki stanowiącej k o m p e n d i u m w i e d z y o d w u s t u s i e d e m d z i e s i ę c i u k s i ę g a c h pisarzy z a r ó w n o p o g a ń s k i c h , j a k 1 c h r z e ś c i j a ń s k i c h , zawierające ich biografie, a t a k ż e wyciągi z dzieł u z n a n y c h o b e c n i e za z a g i n i o n e . W t y m s c h y ł k o w y m o k r e s i e powstają s p o r z ą d z a n e p r z e z pisarzy o b d a r z o n y c h m n i e j s z y m i z d o l n o ś c i a m i t w ó r c z y m i : p a n o p l i e - c y t a t y z O j c ó w Kościoła w y k a z u j ą c e b ł ę d n o ś ć herezji, s e n t e n c j e (yv(opat) i serie (oetpiocl).
R O Z D Z I A Ł XI
Zachód V-VI wieku Sytuacja p o l i t y c z n a i s p o ł e c z n a w E u r o p i e Z a c h o d n i e j w V - V I w., była w isto cie b a r d z o złożona. P o g ł ę b i a ł się proces izolacji i u p a d k u cywilizacji chrześci j a ń s k i e j . Z j e d n e j strony, na W s c h o d z i e tradycja i c e r e m o n i a ł d w o r u c e s a r s k i e go u l e g a ł y coraz w i ę k s z e m u s k o s t n i e n i u i przerostowi. Z d r u g i e j strony, E u r o pa Z a c h o d n i a stała się t e r e n e m n o w y c h inwazji b a r b a r z y ń c ó w g e r m a ń s k i c h , w w y n i k u k t ó r y c h R z y m stracił p r o w i n c j e n a d d u n a j s k i e , w H i s z p a n i i osiedlili się Wizygoci, w Afryce W a n d a l o w i e , w e F r a n k o n i i rozpoczął s w e rządy C h l o d wig (486 r.). Italia stała się sceną n i e u s t a n n y c h w a l k o k o r o n ę . O k o ł o 4 8 0 r. z r ę ki O d o a k e r a zginął ostatni cesarz z a c h o d n i J u l i u s N e p o s , z kolei p o p r z e z z w y c i ę s t w o T e o d o r y k a nad O d o a k e r e m , Italię o p a n o w a l i Ostrogoci. W t y m p o l i t y c z n y m i s p o ł e c z n y m b e z ł a d z i e s z u k a n o jakiejś p r z e w o d n i e j idei, ostoi ładu i kultury. J e d n i w p a t r z e n i w I m p e r i u m widzieli w n i m f u n d a m e n t „ d a w n y c h d o b r y c h c z a s ó w " i status quo, inni zaś skłaniali się k u w s p ó ł działaniu z b a r b a r z y ń s k i m i k r ó l a m i . Ważną rolę w przyszłych w y d a r z e n i a c h odegrał podział wyznaniowy, j a k o że R z y m i a n i e byli k a t o l i k a m i , Ostrogoci zaś arianami. S t o p n i o w o chrześcijański K o n s t a n t y n o p o l coraz bardziej ulegał skost n i e n i u , zaś b a r b a r z y ń c y coraz m o c n i e j nasiąkali e l e m e n t a m i k u l t u r y klasycznej. N a t y m p o d a t n y m g r u n c i e zaczęło się w y k l u w a ć n o w e życie i n o w a k u l t u r a . W c h a o s i e „ o k r e s u p r z e j ś c i o w e g o " największą rolę odegrali l u d z i e , k t ó rzy pracowali nad t y m , b y z z a m ę t u u r a t o w a ć wartości najistotniejsze i p r z e k a zać j e n a d c h o d z ą c y m p o k o l e n i o m . W czasie trwania t e g o p r o c e s u , w i ę k s z e zna c z e n i e miała praca w y c h o w a w c z a i g r o m a d z e n i e kapitału i n t e l e k t u a l n e g o , niż wysiłki p o l i t y c z n e . W ś r ó d myślicieli tego o k r e s u pierwszoplanową postacią w filozofii był Boecjusz, który o b o k św. A u g u s t y n a stanowi drugi filar ś r e d n i o w i e c z n e j myśli za chodniej. B o e c j u s z (Anicius M a n l i u s T o r ą u a t u s S e v e r i n u s ) urodził się 50 lat po śmierci A u g u s t y n a około 4 8 0 r. w s z a n o w a n e j r o d z i n i e r z y m s k i c h patrycjuszy. Wśród p r z e d s t a w i c i e l i j e g o r o d z i n y byli c z ł o n k o w i e rodu Anicjuszów, z k t ó r e go w y w o d z i l i się dwaj cesarze, j e d e n p a p i e ż ( P a u l i n z N o l i , G r z e g o r z W i e l k i ) , oraz p r z e d s t a w i c i e l e rodu M a n i li uszów, wielkiej rzymskiej arystokracji. P r z e z m a ł ż e ń s t w o z Rusticianą połączył się z i n n y m w y b i t n y m r o d e m s e n a t o r s k i m S y m m a c h ó w , d z i ę k i c z e m u w o s o b i e Boecjusza została z e ś r o d k o w a na najlepsza tradycja p a t r y c j u s z o w s k i e j Romy. Boecjusz o d e b r a ł b a r d z o staran n e w y k s z t a ł c e n i e , w A l e k s a n d r i i p o b i e r a ł lekcje literatury i filozofii g r e c k i e j . Cieszył się d u ż y m p o p a r c i e m na d w o r z e p a n u j ą c e g o w ó w c z a s króla T e o d o r y k a (Rex Paciffens), twórcy w i e l k i e j cywilizacji ostrogockiej z g ł ó w n y m o ś r o d k i e m w Rawennie. Kariera Boecjusza była w istocie b a r d z o s z y b k a : w 510 r. został k o n s u l e m ,
Ojcowie Kościoła
380
p o t e m u z y s k a ł p o z y c j ę magister officiorum. Szczyt kariery osiągnął 1 stycznia 522 r., k i e d y obaj j e g o n i e l e t n i s y n o w i e zostali k o n s u l a m i . Ale koło f o r t u n y s z y b k o się obróciło, król T e o d o r y k p o p a d ł w konflikt z s e n a t e m , k t ó r y p o d e j rzewał g o o r z e k o m e s z u k a n i e oparcia w K o n s t a n t y n o p o l u . N a p r z e ś l a d o w a n i e arian w stolicy B i z a n c j u m T e o d o r y k o d p o w i e d z i a ł s z y k a n o w a n i e m k a t o l i k ó w w Italii. W o b e c p r o c e s u A l b i n u s a w W e r o n i e Boecjusz i n t e r w e n i o w a ł o s o b i ś c i e , konflikt z królem pogłębiły dodatkowo wzajemne animozje. T r a g i c z n y m s k u t k i e m tych w y d a r z e ń była decyzja T e o d o r y k a skazująca B o e c j u s z a na ś m i e r ć wraz z infamią (crimen laesae maiestatis et magia). S e n a t ra tyfikował w y r o k , ale S y m m a c h o w i u d a ł o się w y p r o s i ć dla n i e g o w y g n a n i e . By ło to j e d n a k w y g n a n i e w o c z e k i w a n i u śmierci, k t ó r e B o e c j u s z o d b y w a ł w o k o licach M e d i o l a n u l u b Pawii. E g z e k u c j a , b y ć m o ż e p o p r z e d z o n a t o r t u r a m i , na stąpiła w roku 5 2 4 w Pawii, S y m m a c h zginął w 525 r., p a p i e ż J a n w 526 r., i s a m T e o d o r y k r ó w n i e ż poniósł ś m i e r ć w 5 2 6 r. O d VI w. w Pawii zrodził się l o k a l n y k u l t Boecjusza j a k o Ś w i ę t e g o S e w e ryna m ę c z e n n i k a , o c z y m w s p o m i n a j ą A b e l a r d i D a n t e . Ale ż a d e n d o k u m e n t n i e p o z w a l a s t w i e r d z i ć j e d n o z n a c z n i e , ż e Boecjusz zginął za wiarę. N i e s p o ż y t ą sławę z a p e w n i ł o m u dzieło O pocieszeniu jakie daje filozofia (De consolatione philosophiae), k t ó r e j e s t n a j g ł ę b s z y m w y z n a n i e m w chwili najcięż s z e g o e g z a m i n u , g d y ż Boecjusz pisał j e oczekując na ś m i e r ć . D z i e ł o s k ł a d a się z p i ę c i u ksiąg, j e s t n a p i s a n e prozą p r z e p l a t a n ą w i e r s z a m i , tzw. satura menippea. C i e s z y ł o się o g r o m n ą poczytnością w ś r e d n i o w i e c z u , w y w a r ł o w p ł y w na J a n a S z k o t a E r i u g e n ę , R e m i g i u s z a z A u x e r r e , W i l h e l m a z C o n c h e s , Mikołaja T r i v e ta, Piotra z Ailly, D i o n i z e g o Kartuza. Było t e ż o n o n a ś l a d o w a n e i k o m e n t o w a n e , na p r z y k ł a d p r z e z M a t e u s z a z K r a k o w a , b i s k u p a Wormacji ( t 1410 r.) i Jana G e r s o n a , d o c z e k a ł o się ilustro w a n y c h i n k u n a b u ł ó w , n u t d o wierszy, a w r e s z c i e p r z e k ł a d ó w na j ę z y k i n a r o d o w e : król Anglii, Alfred (f 901 r.) przełożył j e na j ę z y k anglosaski, N o t k e r L a b e o z St. G a l l e n (f 1022 r.) na n i e m i e c k i , J a n z M e u n g n a francuski. P o d o b n i e j a k w Uczcie S o k r a t e s o p o w i a d a o zjawieniu się n i e z n a j o m e j n i e w i a s t y z w i e c z n e g o G r o d u ( D e o t y m a z M a n t i n e i ) , która p o u c z a o p r a w d z i w e j miłości, t a k tu p r z e d z a ł a m a n y m B o e c j u s z e m staje Filozofia: G d y m o t y m s a m y m z sobą w m i l c z e n i u rozmyślał i pełną łez skargę ka z a ł e m p o s ł u s z n e m u pióru spisywać, w y d a ł o mi się, że u w e z g ł o w i a s t a n ę ła p o s t a ć n i e w i a s t y o wielce c z c i g o d n y m obliczu, oczach gorejących i p o nad zwyczajną u ludzi m i a r ę bystro patrzących, o ś w i e ż y m życia kolorze i niewygasłej sile ż y w o t n e j , j a k k o l w i e k była j u ż t a k w p o d e s z ł y m w i e k u , ż e w ż a d e n s p o s ó b n i e m o ż n a jej było u w a ż a ć za współczesną. W z r o s t jej m o ż n a było o c e n i ć rozmaicie, b o raz miała zwyczajną m i a r ę p o w s z e c h n ą u ludzi, a i n n y raz się z d a w a ł o , że głową przebijała n i e b o , a k i e d y g ł o w ę w y ż e j p o d n i o s ł a , to n a w e t kryła się w n i e b i e i w t e n s p o s ó b stawała się o c z o m l u d z k i m niewidzialna. S u k n i e jej były w y k o n a n e z m i s t e r n ą sztu ką z najdelikatniejszej i niezniszczalnej materii, którą, j a k się p o t e m z jej
381
XL Zachód V-VI wieku
u s t d o w i e d z i a ł e m , o n a s a m a w ł a s n y m i r ę k a m i utkała, i j a k to z w y k l e by w a na d y m e m z a ć m i o n y c h obrazach, ś w i e t n o ś ć ich pokrył p e w i e n nalot z a n i e d b a n e j d a w n o ś c i . N a d o l e , na skraju s u k n i m o ż n a było czytać wyszy t e litery g r e c k i e n, a n a j w y ż s z y m 0 , m i ę d z y tymi zaś d w o m a literami j a k b y na p o d o b i e ń s t w o s c h o d ó w były o z n a c z o n e s t o p n i e , p o k t ó r y c h m o ż na się było w z n i e ś ć od niższego d o w y ż s z e g o p o z i o m u . T ę j e d n a k s u k n i ę p o s z a r p a ł y r ę c e j a k i c h ś g w a ł t o w n i k ó w i k a ż d y uniósł, jaką m ó g ł c z ą s t k ę . W p r a w e j ręce p o s t a ć owa trzymała k s i ę g ę , a w lewej b e r ł o . 2 8 3
2 8 4
J e s t to a l e g o r y c z n a p o s t a ć Filozofii (od tej pory b ę d z i e o n a w z o r e m dla r z e ź b y k a t e d r a l n e j ) , która p r z y n o s i Boecjuszowi p o c i e c h ę w n a j k r y t y c z n i e j s z y m m o m e n c i e . P r z e z p i ę ć ksiąg p r o w a d z i z B o e c j u s z e m dialog poruszając p r o b l e m y fortuny, szczęścia, d o b r e g o losu złych, a złego d o b r y c h , O p a t r z n o ś c i , w o l n o ś c i , a z a c z y n a od d i a g n o z y : Z n a m j u ż twojej c h o r o b y inną i to największą p r z y c z y n ę : p r z e s t a ł e ś w i e dzieć, czym sam jesteś. Dlatego znalazłam najzupełniej zarówno powód twojej choroby, j a k i drogi dla p r z y w r ó c e n i a ci zdrowia. A l b o w i e m skoro p r z e z z a p o m n i e n i e s i e b i e u l e g ł e ś z a ć m i e n i u u m y s ł u , p r z e t o b o l a ł e ś i n a d t y m , ż e j e s t e ś w y g n a ń c e m , i nad t y m , ż e p o z b a w i o n y z o s t a ł e ś w ł a s n e g o m i e n i a . A p o n i e w a ż n i e wiesz, jaki j e s t k o n i e c w s z e c h r z e c z y , p r z e t o u w a ż a s z ludzi n i k c z e m n y c h i z b r o d n i c z y c h za p o t ę ż n y c h i s z c z ę ś l i w y c h . A p o n i e w a ż z a p o m n i a ł e ś , j a k i m i p r a w a m i świat j e s t rządzony, p r z e t o sądzisz, ż e te k o l e j n e o d m i a n y losów toczą się b e z k i e r o w n i k a , a są to p o w a ż n e p r z y c z y n y n i e tylko choroby, ale n a w e t i zguby . 2 8 5
W i d a ć tu silny w p ł y w n e o p l a t o n i z m u i s t o i c y z m u , przy b r a k u myśli s p e cyficznie c h r z e ś c i j a ń s k i e j . D o p r o w a d z i ł o to n a w e t d o z a k w e s t i o n o w a n i a c h r z e ścijaństwa Boecjusza, ale w 1877 r. u s t a l o n o a u t e n t y c z n o ś ć Opuscula theologtca , co p r z e s ą d z i ł o cały spór na korzyść Boecjusza. C z y t a m y t a m : ZS6
N a s z a religia, którą n a z y w a m y chrześcijańską o p i e r a się na tych p o d s t a w a c h .
i katolicką,
zasadniczo
H a e c religio nostra, q u a e v o c a t u r Christiana a t ą u e catholica, his f u n d a mentis principaliter nititur . 287
2 8 3
Litery greckie - npaKTucń. i ©ecopetuen oznaczają u Boecjusza dwa zasadnicze działy w filozofii - praktykę i teorię [...] O w e zaś stopnie od jednej litery do dru giej określają wstępujący kierunek filozofii - od praktyki do teorii. Boecjusz, De consolationephilosophiae, I, 1, przekł. W. Olszewski, s. 4. ^Ibidem, I , 6 , s . 21. Haider odkrył fragment dzieła Kasjodora, który przypisuje Boecjuszowi librum de Sancta Trinitate et capita ąuaedam dogmata. Ostatecznie Usener i Krieg ustalili au tentyczność Opuscula theologica. Boecjusz, Opuscula theologica, 4, wyd. R. Peiper, Leipzig 1871. 2 8 4
2 8 6
2 8 7
Ojcowie Kościoła
382
N i e m n i e j j e d n a k zachodzi p y t a n i e , d l a c z e g o b r a k n u t y chrześcijańskiej w d z i e l e O pocieszeniu™. M o ż e to b y ć s p o w o d o w a n e d w o m a c z y n n i k a m i . P o p i e r w s z e , k u l t u r a s t a r o ż y t n a w V - V I w. jeszcze nie d o k o ń c a została z a a b s o r b o w a n a p r z e z c h r z e ś c i j a ń s t w o . P e ł n a chrystianizacja s p o s o b u m y ś l e n i a , stylu ży cia dotyczyła na ogół k a p ł a n ó w i z a k o n n i k ó w , a B o e c j u s z był osobą świecką. P o d r u g i e , w e d ł u g Boecjusza, filozofia to miłość mądrości. M ą d r o ś ć zaś j e s t żywą myślą będącą ź r ó d ł e m w s z y s t k i e g o i istnieje b e z j a k i e j k o l w i e k p o m o c y F i l o z o fia to o ś w i e c e n i e r o z u m n e g o d u c h a p r z e z m ą d r o ś ć , a w i ę c s z e r o k o r o z u m i a n a filozofia to p o z n a n i e , a n a w e t miłość Boga. T e d w a c z y n n i k i wpływają łagodzą co na r z e k o m y b r a k d u c h a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o w u t w o r z e . O pocieszeniu, jakie daje filozofia to ostatnie dzieło Boecjusza, ale nie j e s t to j e g o t e s t a m e n t . Z a taki m o ż e m y u w a ż a ć program, który sam tak wyraża: W s z e l k i e dzieło Arystotelesa, j a k i e tylko w p a d n i e mi w ręce, o p a t r z ę obja ś n i e n i a m i , t ł u m a c z ą c j e na łacinę, a b y m przekazał przyszłości i wyjaśnił ś w i a t ł e m k o m e n t a r z a wszystko, co tylko Arystoteles napisał o s z t u c e logi ki, w z a k r e s i e d o ś w i a d c z e n i a m o r a l n e g o i z d z i e d z i n y p r a w d y n a t u r a l n e j ; p o d o b n i e t e ż wszystkie dialogi Platona p r z e d z i e r z g n ę w szatę rzymską, przekładając j e i k o m e n t u j ą c . D o k o n a w s z y zaś tego, u z g o d n i ę i d o p r o w a d z ę d o j e d n o ś c i t w i e r d z e n i a Arystotelesa i P l a t o n a wykazując, że zgadzają się pod w i e l u w z g l ę d a m i i to w t w i e r d z e n i a c h w filozofii najważniejszych, w b r e w m n i e m a n i u , w e d l e k t ó r e g o różnią się n i e m a l ż e w e w s z y s t k i m . 289
C z ą s t k ę t e g o p r o g r a m u w y k o n u j e s a m Boecjusz, resztę p r z e k a z u j e p o t o m n y m , a j e g o plan n a u k o w y m a wielką w a g ę dla całego ś r e d n i o w i e c z a . D z i e ł a filozoficzne Boecjusza oprócz 0 pocieszeniu to Isagoga Porfiriusza {In Isagogen Porphyrii), z d w o m a k o m e n t a r z a m i , z których p i e r w s z y o m a w i a ł p r z e k ł a d M a r i u s z a W i k t o r y n a , drugi zaś był k o m e n t a r z e m d o w ł a s n e g o przekła d u , Kategorie Arystotelesa (In Categorios Aristotelis) - k o m e n t a r z w c z t e r e c h k s i ę gach, d w a w y d a n i a , 0 hermeneutyce (In librum Anstotelis De interpretatione) - d w a k o m e n t a r z e , d w a w y d a n i a ( o g r o m n i e ważna jest tu d r u g a redakcja); p r a w d o p o d o b n i e i n n e p i s m a logiczne, k t ó r e poszły w z a p o m n i e n i e . D o p i e r o R e n e s a n s w X I I w. odkrył p r z e k ł a d y c z t e r e c h p i s m a Arystotelesa, k t ó r e u t w o r z y ł y „nową l o g i k ę " (log/ca novd). B o e c j u s z dołączył d o ń n a s t ę p u j ą c e pozycje: 0 sylogizmie hipotetycznym (De syllogisrno hipothetico), Wprowadzenie do sylogizrnów kategorialnych (Introductio ad syllogismos categoricos), O podziale (De ditisior/e), O różnicach wnioskowania (De dif ferentiis topicis). Krążąca w ś r e d n i o w i e c z u versio antiąuior to z a p e w n e p r z e k ł a d
Jednakże znajdujemy w ks. III, 12 bardzo charakterystyczne zdanie: „ponieważ Bóg wszystko sterem dobroci (mądrości), jak się słusznie przyjmuje, kieruje". Jest to cytat z Księgi Mądrości 8, 1: „Sięga potężnie od krańca do krańca i włada wszy stkim z dobrocią", który ustawicznie przytacza św. Augustyn. W ogóle m o ż e m y znaleźć wiele innych punktów stycznych między tymi dwoma autorami. Boecjusz, In Isagogen Porphyrii commentarius, ed. I, 9.
383
XI. Zachód V-VI wieku
B o e c j u s z o w s k i e j logiki n o w e j . Z a p e w n e t a k ż e i Metafizyka (tzw. Metafizyka vetutissima, k s . II—IV), Etyka (Ethica vetus: Etyka tiikomachejska ks. I I - I I I ) , Fizyka, 0 powstawaniu i ginięciu, O duszy k u r s o w a ł y w p r z e k ł a d z i e Boecjusza, n i e m a m y tu j e d n a k p e w n o ś c i . B o e c j u s z pisał r ó w n i e ż m n i e j s z e , w ł a s n e p i s m a logiczne z z a k r e s u sylogistyki. C e c h u j e j e o g r o m n a d o k ł a d n o ś ć , a s p o s ó b ustalania t e r m i n o l o g i i i m e t o d y s c h o l a s t y c z n e j stanowi w z ó r dla p ó ź n i e j s z y c h k o m e n t a r z y . B o e c j u s z w p e ł n i zasłużył na m i a n o p i e r w s z e g o scholastyka. P r a c e Boecjusza d o t y c z y ł y p r a w d o p o d o b n i e w s z y s t k i c h d y s c y p l i n quadrivium, ale n i e pozostał ślad ani p o dziełach z z a k r e s u a s t r o n o m i i z m e c h a n i ką, ani g e o m e t r i i . Z a c h o w a ł o się n a t o m i a s t O nauce muzyki (De institutione musicd) w p i ę c i u k s i ę g a c h , dzieło to, c e n i o n e d ł u g o w O x f o r d z i e i C a m b r i d g e , mia ło o g r o m n e z n a c z e n i e dla e s t e t y k i m u z y c z n e j ; Nauka arytmetyki (De institutione arithmeticd) w d w ó c h k s i ę g a c h ; Opuscula sacra (theologica), w k t ó r y c h Boecjusz zawarł d u ż o i s t o t n y c h treści filozoficznych. W skład Opuscula w c h o d z i De Trini tate z w y r a ź n y m i w p ł y w a m i A u g u s t y n a . K o m e n t a r z e d o t e g o dzieła pisali m.in. G i l b e r t z la P o r r e e , św. T o m a s z . I n n e p i s m a Boecjusza to Quomodo substantiae, in eo quod sint, bonae sint, cum non sin substantialia bona ( z w a n e De hebdomadibus - W jaki sposób substancje są dobre w tym, czym są, chociaż nie są dobrami substan cjalnymi), De persona et duabus naturis in Christo (O dwóch naturach w Chrystusie) oraz Liber contra Eutychen et Nestorium, w k t ó r y m walczy z n e s t o r i a n i z m e m i m o nofizytami. W d z i e ł a c h tych i w O pocieszeniu zawarł B o e c j u s z n a j w a ż n i e j s z e d e finicje p o j ę ć , n p . o s o b ę definiuje j a k o j e d n o s t k o w ą s u b s t a n c j ę r o z u m n e j n a t u ry (Persona est rationalis naturae indwidualis substantia). P o z a p r a c a m i t e o r e t y c z n y m i Boecjusz zajmował się twórczością r z e m i e ślniczo-artystyczną, w y k o n y w a ł zegary ( j e d e n z nich p r z e k a z a n o siostrze T e o d o r y k a d o B u r g u n d i i ) , wynalazł chitorinum, parał się astrologią oraz astronomią.
P o d z i a ł filozofii d o k o n a n y p r z e z Boecjusza sugerują litery g r e c k i e , j a k i e znajdowały się na szacie t a j e m n i c z e j d a m y pojawiającej się p r z e d n i m w d z i e le 0 pocieszeniu: 0 i I I . 6 o z n a c z a filozofię t e o r e t y c z n ą ( s p e k u l a t y w n ą ) , n zaś praktyczną. P o d z i a ł filozofii s p e k u l a t y w n e j j e s t z a l e ż n y od jej p r z e d m i o t ó w : a. Intellectibilia - j e s t e s t w a czysto d u c h o w e , n i e z m i e n n e : B ó g i b e z c i e l e sna d u s z a ; b . Intelligibilia - d u s z e z ł ą c z o n e z ciałami; czyli u c i e l e ś n i o n e intellectibilia na s k u t e k u p a d k u d u s z . P o p r z e z k o n t a k t z c i a ł e m uległy d e g e n e r a c j i , p r z e c h o dząc z intellectibile d o intelligibile: P r z e z k o n t a k t z ciałami w y r o d z i ł y się z i n t e l e k t i b i l i ó w w inteligibilia. C o r p o r u m tactu a b i n t e l l e c t i b i l i b u s ad intelligibilia d e g e n e r a r u n t
Boecjusz, /// hagogen Porphyńi commentarius, Prohemium, ed. I, 9, 3.
2 9 0
.
384
Ojcowie Kościoła
c. Naturalia to byty, k t ó r y m i zajmuje się fizyka l u b fizjologia, „ k t ó r a o b jaśnia n a t u r y i własności ciał" (quae naturas corporum passionesąue declarat) . W t y m p o d z i a l e zawarł B o e c j u s z w s z y s t k i e n a u k i quadrivium, bez k t ó r y c h n i e m o ż n a dojść d o filozofii, przy c z y m s a m a n a z w a quadrivium została tu u ż y t a p i e r w s z y raz. P o d z i a ł filozofii p r a k t y c z n e j j e s t z a l e ż n y od c n ó t , r o z r ó ż n i a m y w i ę c e t y k ę i n d y w i d u a l n ą , e t y k ę p a ń s t w o w o - s p o ł e c z n ą (cztery c n o t y k a r d y n a l n e w ży ciu z b i o r o w y m ) , e t y k ę rodzinną. D l a B o e c j u s z a rola logiki w o b e c w i e d z y (filozofii) p o d o b n a j e s t d o roli rę ki w o b e c ciała, to raczej n a r z ę d z i e (organon) niż o s o b n a w i e d z a . L o g i k a n i e m a s w o i s t e g o o d r ę b n e g o celu j a k i n n e n a u k i . M a za to s p e c y f i c z n e z a d a n i e , p o w i n na m i a n o w i c i e o d r ó ż n i a ć p r a w d z i w e od t e g o , co fałszywe l u b p r a w d o p o d o b n e . Jej główną d z i e d z i n ą j e s t r o z u m o w a n i e (sylogistyka). T e r m i n e m intellectibile, z a p o ż y c z o n y m od M a r i u s z a W i k t o r y n a , B o e c j u s z o k r e ś l a p r z e d m i o t teologii n a t u r a l n e j . Ale u Boecjusza m a m y j u ż w y r a ź n e roz r ó ż n i e n i e wiary i r o z u m u ; i j a k u A u g u s t y n a wiara p o s z u k i w a ł a z r o z u m i e n i a (fides ąuaerens intellectum), t a k u Boecjusza pojawiło się hasło: „połącz, jeśli m o ż e s z w i a r ę i r o z u m " (fidem, si porem rationamąue coniunge). W d z i e ł a c h B o e c j u s z a w i d a ć w y r a ź n y p o d z i a ł , w Opuscula sacra w y s t ę p u j e teologia s p e k u l a t y w n a , w O pocieszeniu teologia n a t u r a l n a . m
hitellectibile t o p r z e d e w s z y s t k i m Bóg. A b y u d o w o d n i ć i s t n i e n i e Boga, B o e c j u s z z a k ł a d a , iż m a m y w r o d z o n ą i d e ę najwyższego d o b r a . .Obserwując rzeczy s t w i e r d z a m y , ż e s k o r o istnieją n i e d o s k o n a ł e e g z e m p l a r z e w p e w n y m g a t u n k u , to m u s i i s t n i e ć i e g z e m p l a r z doskonały, b o inaczej n i e m i e l i b y ś m y pojęcia e g z e m p l a r z a d o s k o n a ł e g o . S k o r o w i ę c istnieją b y t y i d o b r a n i e d o s k o n a ł e , to m u si i s t n i e ć i d o b r o d o s k o n a ł e , b ę d ą c e ź r ó d ł e m t a m t y c h . T y m d o b r e m d o s k o n a ł y m j e s t Bóg, b o g d y b y n i e stanowił n a j w y ż s z e g o d o b r a , n i e b y ł b y p a n e m świa ta, p o n i e w a ż to, co b y ł o b y d o s k o n a l s z y m d o b r e m , p a n o w a ł o b y n a d N i m , b y ł o b y J e g o zasadą. A b y u n i k n ą ć regressus m u s i m y przyjąć, ż e Bóg to n a j w y ż s z e d o b r o . T e n k r o k , j a k i m j e s t „ p o j ę c i e n a j d o s k o n a l s z e g o e g z e m p l a r z a " , to w s t ę p d o d o w o d u o n t o l o g i c z n e g o . Św. A n z e l m p r z y j m i e w Monologionie o k r e ś l e n i e Boga p o c h o d z ą c e od Boecjusza, k i e d y p i s z e , iż Bóg to b y t , od k t ó r e g o l e p s z e go n i e d a się p o m y ś l e ć (cum nihil Deo melius excogitavit quaet) . B o e c j u s z , p o d o b n i e j a k A u g u s t y n , p r z e p r o w a d z a d o w o d y i s t n i e n i a Boga b i o r ą c e za p o d s t a w ę p o r z ą d e k i h a r m o n i ę świata. W u t w o r z e O pocieszeniu p o d a j e Boecjusz klasyczną definicję szczęścia: 292
Szczęście j e s t s t a n e m d o s k o n a ł y m d z i ę k i n a g r o m a d z e n i u w s z e l k i c h dóbr. Esse beatitudinem statum bonorum omnium congregatione perfectum
2 9 1
2 9 2
2 9 3
Ibidem, ed. I, 9, 8. Por. Boecjusz, De consolationephilosophie, III, 10. Por. ibidem, III, przekł. W. Olszewski, Z, s. 51.
2 9 3
.
385
XI. Zachód V-VI wieku
S a m ą s u b s t a n c j a l n ą szczęśliwością j e s t t y l k o Bóg ( o k r e ś l a n y p o p l a t o ń s k u j a k o D o b r o ) , a s t w o r z e n i a są szczęśliwe t y l k o w m i a r ę u c z e s t n i c z e n i a w b o ż e j szczęśliwości. B o e c j u s z w y r a ź n i e j e d n a k m ó w i , idąc za A r y s t o t e l e s e m , że filo zoficznie n a t u r a Boga w y m y k a się n a s z e m u p o z n a n i u , p o n i e w a ż n i e p o d p a d a p o d ż a d n ą a r y s t o t e l e s o w s k ą k a t e g o r i ę . N a s z e w y p o w i e d z i o B o g u n i e dotyczą J e g o natury, lecz J e g o działań na z e w n ą t r z i d l a t e g o s t w i e r d z a m y o B o g u t y l k o to, ż e j e s t pierwszą przyczyną świata (po a r y s t o t e l e s o w s k u „ p i e r w s z y m p o r u s z y c i e l e m " ) i opatrznością (po s t o i c k u ) , czyli t y m „ d z i ę k i c z e m u s t w o r z o n y raz świat trwa i j e s t w r u c h u " . W y p o w i e d z i Boecjusza o d u s z y są w y ł ą c z n i e p r z y g o d n e . N a p o d s t a w i e d o k t r y n y P l a t o n a w y d a j e się B o e c j u s z w y z n a w a ć p r e e g z y s t e n c j ę d u s z . N a d to, p e w n e f o r m u ł y Boecjusza przemawiają za reinkarnacją, ale t y l k o p o z o r n i e , b o r e i n k a r n a c j ę r o z u m i e o n w p r z e n o ś n i j a k o p r o c e s u l e p s z e n i a się d o b r y c h i z e z w i e r z ę c e n i a się złych d u s z . U z n a j e i s t n i e n i e kar po śmierci i czyśćca. Boecjusz j a k o pierwszy daje a s u m p t d o s ł y n n e g o sporu o uniwersalia. P u n k t e m wyjścia całego p r o b l e m u jest miejsce w p r z e k ł a d z i e Isagogi, g d z i e Por firiusz stawia p r o b l e m p o w s z e c h n i k ó w , ale nie daje j e g o r o z w i ą z a n i a . Przy tej okazji rozważa Boecjusz z a g a d n i e n i e , czy rodzaje i g a t u n k i to s a m o i s t n i e bytują ce e l e m e n t y rzeczywistości, czy są to wytwory p s y c h i c z n e . A jeżeli są e l e m e n t a mi rzeczywistości istniejącymi w sobie, to czy są c i e l e s n e , czy n i e c i e l e s n e . Z k o lei, jeżeli są n i e c i e l e s n e , to czy są związane z b y t a m i m a t e r i a l n y m i , czy nie są. Bo ecjusz p r ó b u j e d a ć o d p o w i e d ź na t e s k o m p l i k o w a n e pytania. W e d ł u g niego rodzaje i g a t u n k i to właśnie uniwersalia, czyli p o w s z e c h n i k i . Z j e d n e j strony za stanawia się, c z y m są p o w s z e c h n i k i , k t ó r e nie b ę d ą c j e d n o s t k a m i nie są s u b s t a n cjami. Z drugiej strony, g d y b y p o w s z e c h n i k o m nic z rzeczywistości n i e o d p o w i a dało i g d y b y były o n e w y t w o r a m i p s y c h i c z n y m i , to byłyby m y ś l a m i o niczym. Skoro j e d n a k są m y ś l a m i o c z y m ś , to muszą jakoś tkwić w rzeczach. 2 9 4
2 9 5
2 9 6
297
T u , opierając się na A l e k s a n d r z e z Afrodyzji, d o t y k a B o e c j u s z p r o b l e m u t w o r z e n i a p o j ę ć . U w a ż a on, ż e z m y s ł y przekazują u m y s ł o w i rzeczy w s t a n i e z m i e s z a n i a . U m y s ł zaś rozważa o d d z i e l n i e p r z e k a z a n e m u e l e m e n t y . T a k i m i e l e m e n t a m i są rodzaje i g a t u n k i . R o z u m zaś, w k t ó r e g o m o c y j e s t łączyć rzeczy r o z d z i e l o n e i dzielić złożo n e ( z m y s ł y ujmują j e j a k o z m i e s z a n e i p o ł ą c z o n e z ciałami), t a k rozróżnia, ż e ogląda i widzi samą w s o b i e n a t u r ę b e z ciał, z k t ó r y m i j e s t złączona. At v e r o a n i m u s , cui p o t e s t a s est e t d i s i u n c t a c o m p o n e r e e t c o m p o s i t a res o l v e r e , q u a e a s e n s i b u s confusa e t c o r p o r i b u s c o n i u n c t a t r a d u n t u r , ita d i -
Por. ibidem, III, 9, metr. IX : „sam bez ruchu, ruch światom nadajesz", s. 70. Por. ibidem, III, 12, s. 84. Albert Wielki zalicza go wyraźnie do zwolenników preegzystencji w De anima III, 2, 10. Por. Boecjusz, In hagogen Porphyrii commentarius, ed. II, 1, 5.
386
Ojcowie Kościoła
s t i n g u i t , u t i n c o r p o r e a m n a t u r a m p e r se ac s i n e c o r p o r i b u s , in ą u i b u s est concreta, speculatur et v i d e a t . 298
W taki i t y l k o w taki s p o s ó b u j m u j e m y g a t u n k i i rodzaje. T e n s p o s ó b u j m o w a n i a n i e z n i e k s z t a ł c a rzeczywistości, co m o ż e m i e ć m i e j s c e t y l k o w ó w c z a s , g d y p e w n e e l e m e n t y d o w o l n i e ł ą c z y m y ( n p . ciało l u d z k i e z k o ń s k i m w j e d n y m j e s t e s t w i e ) , n i g d y zaś, g d y e l e m e n t y od s i e b i e o d d z i e l a m y ( n p . linię od p o w i e r z c h n i ) . A w i ę c p o w s z e c h n i k i istnieją w połączeniu z ciałami z m y s ł o w o p o z n a w a l n y m i , ale p o z n a j e m y j e o d d z i e l n i e od ciał (subsistunt ergo circa sensibilia, intelliguntur autem praeter corpora) . B o e c j u s z zostawia w s p a d k u e p o c e śre d n i o w i e c z a p r o b l e m p o w s z e c h n i k ó w , ale go n i e rozstrzyga. K o m e n t u j ą c p i s m a l o g i c z n e A r y s t o t e l e s a p r z y j m u j e j e g o s t a n o w i s k o , ale n i e u j m u j e t e g o z b y t d o g ł ę b n i e . D o t y k a p r o b l e m u abstrakcji, ale nie u w z g l ę d n i a t e g o , co w niej zasa dnicze - nauki o intelekcie czynnym. 299
W d z i e l e 0pocieszeniu p r z e k a z u j e n a m z u p e ł n i e inną teorię p o z n a n i a (tra dycja n e o p l a t o ń s k a i a u g u s t y ń s k a ) , g d y p o d k r e ś l a rolę p r z y p o m n i e n i a . P i s z e , ż e w r a ż e n i a z m y s ł o w e są a k t e m duszy, p o p r z e z pojęcia i n t u i c y j n e zaś d u s z a d o c h o d z i d o oglądu i n t e l e k t u a l n e g o . P r o b l e m p o w s z e c h n i k ó w n i e j e s t z a g a d n i e n i e m czysto l o g i c z n y m , lecz p o p r z e z s t r u k t u r ę i p r o c e s p o z n a n i a rozciąga się na całą m e t a f i z y k ę . D l a t e g o u Boecjusza zaznaczają się z a s a d n i c z e p r o b l e m y m e tafizyki: m a t e r i a i forma, z m i a n a , p o t e n c j a i akt, s u b s t a n c j a i osoba, w r e s z c i e p o c z w ó r n a p r z y c z y n o w o ś ć . Boecjusz zajmuje s t a n o w i s k o o b s e r w u j ą c e i w y c z e k u jące. D o b r z e j e u j m u j e wiersz G o t f r y d a z e Św. Wiktora: Zasiadł Boecjusz, z d u m i o n y tym sporem, Słuchając, co t e n i ów t w i e r d z i I n i e z d e c y d o w a ł , co k o m u p r z y z n a ć I n i e p o s t a n o w i ł rozwiązać o s t a t e c z n i e sporu. A s s i d e t B o e t h i u s , s t u p e n s h o c lite, A u d i e n s q u i d hic e t hic asserat p e r i t e E t q u i d cui faveat n o n d i s c e r n i t rite, N e c p r a e s u m i t solvere l i t e m d i f i n i t e . 300
B o e c j u s z z a s t a n a w i a się g d z i e j e s t miejsce wolności, jeżeli d z i a ł a n i e O p a trzności rozciąga się n a w e t na p r z y p a d k i . N a p e w n o w o l n o ś ć mają t y l k o j e s t e stwa r o z u m n e . I m d o s k o n a l s z e p o z n a n i e (takie j a k i e p o s i a d a Bóg, a n i o ł o w i e ) t y m p e ł n i e j s z a j e s t w o l n o ś ć . A z a t e m , i m bardziej d u s z a l u d z k a zgadza się z w o lą Boga, t y m j e s t b a r d z i e j w o l n a . W o l n o ś ć ginie, g d y n a m i ę t n o ś c i h a m u j ą dzia ł a n i e r o z u m u . O p a t r z n o ś ć j e s t w i ę c z g o d n a z wolnością ludzką. W k w e s t i i w o l n o ś c i i p r z e z n a c z e n i a Boecjusz s p r o w a d z a p r z e z n a c z e n i e
2 9 8
2 9 9
3 0 0
Por. ibidem, ed. II, 1, 11. Por. E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 94. Ph. Bohner, E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Stomma, s. 238.
XI. Zachód V-VI wieku
387
d o p r z e w i d y w a n i a . J e g o z d a n i e m d o t y k a m y tu p r o b l e m u w i e d z y dotyczącej tzw. futura contingentia: n i e k o n i e c z n y c h , p r z y p a d k o w y c h rzeczy przyszłych. D a ny w o l n y a k t pozostaje w o l n y m , c h o ć j e s t przez Boga p r z e w i d z i a n y ; „ b y c i e p r z e w i d z i a n y m " nie u m n i e j s z a wolności a k t u . Boecjusz zastanawia się, w jaki s p o sób Bóg p r z e w i d u j e , w t y m celu analizuje p r o c e s p o z n a n i a , i s t n i e n i a i w i e c z n o ści. P o z n a j e m y w t e n s a m s p o s ó b , w jaki istniejemy. Bóg istnieje w i e c z n i e : W i e c z n o ś ć to j e d n o c z e ś n i e c a ł k o w i t e i z a r a z e m d o s k o n a ł e p o s i a d a n i e n i e s k o ń c z o n e g o życia. 301
A e t e r n i t a s igitur est interminabilis vitae tota simul et perfecta p o s s e s s i o . G d y b y się n a w e t przyjęło (jak n p . Arystoteles) o d w i e c z n e i s t n i e n i e świa ta, to p r z e c i e ż B ó g b y t u j e zgoła o d m i e n n i e . W Bogu w s z y s t k o istnieje j e d n o c z e ś n i e (tota simul). A w i ę c i m i ę Boga to n i e „ p r z e w i d y w a n i e " (praevidentia), lecz „ O p a t r z n o ś ć " (prouidentia). D l a Boga w o l n e pozostaje z a w s z e w o l n y m , a konieczne koniecznym. Naturale to d z i e d z i n a fizjologii i fizyki, czyli filozofii przyrody. O b r a z świata, jaki p r z e d s t a w i a n a m Boecjusz, j e s t p o d o b n y d o t e g o , jaki z n a j d u j e m y w k o m e n t a r z u C h a l c y d i u s z a d o Timajosa. W 0 pocieszeniu B o e c j u s z w zasa dzie streszcza s t w o r z e n i e świata w e d ł u g p l a t o ń s k i e g o Timajosa. G d y b y n a w e t zaginęły i n n e źródła, t e n wiersz b y ł b y wystarczającym „ z b i o r n i k i e m p l a t o n i z m u " dla ś r e d n i o w i e c z a . B ó g j a k o najwyższe D o b r o m a w sobie najwyższe i d e e . T e i d e e wtłacza w c h a o t y c z n ą m a t e r i ę , a formy w materii to t y l k o obrazy form w i e c z n y c h , czyli idei. Ale B ó g n a d a j e t e ż i prawa rozwoju materii. T u w ł a ś n i e d o t y k a m y p r o b l e m u O p a t r z n o ś c i i f a t u m . W e d ł u g n i e g o p r z e z n a c z e n i e to r e a l i z o w a n i e się bożej o p a t r z n o ś c i w ś w i e c i e d o c z e s n y m . O p a t r z n o ś ć s a m a to Bóg u t r z y m u j ą c y świat. Istnieje o n a w i e c z n i e i j e s t c a ł k o w i c i e n i e z m i e n n a . F a t u m zaś to o p a t r z n o ś c i o w e u ł o ż e n i e i u p o r z ą d k o w a n i e rzeczy rozwijających się w czasie. P r z y r o d a b e z r o z u m n a p o d p a d a p o d f a t u m , c z ł o w i e k zaś im dalej o d c h o d z i od myśli b o ż e j , tym bardziej p o d d a n y jest przeznaczeniu, i odwrotnie - ktoś zupełnie zjedno czony z myślą i wolą bożą b y ł b y c a ł k o w i c i e w o l n y od k o n i e c z n o ś c i losu, od fa t u m . W t e n s p o s ó b Boecjusz u z g a d n i a k o n i e c z n o ś ć i w o l n o ś ć c z ł o w i e k a . 302
P o d o b n i e j a k P l a t o n i A u g u s t y n , u t o ż s a m i a on d o b r o z b y t e m . Ale m o ż na by sądzić, ż e b y t y b ę d ą c s u b s t a n c j a l n i e d o b r e b y ł y b y r ó w n i e d o b r e j a k Bóg. Przy rozwiązaniu t e g o z a g a d n i e n i a Boecjusz p o d a j e w a ż n e , c h o ć n i e j a s n e roz r ó ż n i e n i e . Stało się o n o ź r ó d ł e m w i e l u k o m e n t a r z y i rozważań, w i d a ć w i ę c , iż taka n i e j a s n o ś ć płynąca z g ł ę b o k i c h p r z e m y ś l e ń j e s t zapładniająca, p ł y n ą c a zaś z w e w n ę t r z n e j p u s t k i uśmiercająca. F o r m u ł a zasadnicza j e s t d o ś ć niejasna: „ c z y m ś r ó ż n y m j e s t b y c i e i to, co j e s t " (diversum est esse et id, quod est) *. 30
3 0 1
3 0 2
3 0 3
Boecjusz, De consolationephilosophie, V, 6, przekł. W. Olszewski, s. 141. Por. ibidem, III, 9. Boecjusz, Dehebdomadibus, P L 64, 131 IB.
388
Ojcowie Kościoła
W z d a n i u t y m esse oznacza b y t o w a n i e , i s t n i e n i e b y t u , a quodest - to d a n y byt. W De Trinitate czytamy, ż e całe i s t n i e n i e , b y t o w a n i e m a swoje źródło w for m a c h , I d e a c h B o ż y c h (omne esse ex forma est) . Esse w i ę c p o d o b n i e j a k wszyst k i e właściwości i o k r e ś l e n i a b y t u płyną z formy, która j e s t e l e m e n t e m , c z y n n i k i e m b y t u . Ale skoro d a n y b y t n i e j e s t i d e n t y c z n y z e s w o i m i e l e m e n t a m i , n i e j e s t w i ę c i d e n t y c z n y z e swą formą. Z a t e m esse czyli forma b y t u , n i e j e s t t y m sa m y m , co s a m b y t quod est, chociaż to forma sprawia, iż d a n y b y t j e s t w ł a ś n i e ta k i m , a n i e i n n y m b y t e m . B o e c j u s z j e s t b a r d z o bliski rozróżnienia esse - essentia, z n a j d u j e m y t u d w a o d p o w i a d a j ą c e sobie rozróżnienia: forma - quidditas; esse quod est. S t w o r z e n i a są b y t a m i z ł o ż o n y m i , a d o b r o , j a k i e posiadają, j e s t j e d n ą z ich części, różną od całego s t w o r z e n i a . T y l k o w Bogu, k t ó r y j e s t prosty, z a c h o dzi i d e n t y c z n o ś ć , B ó g j e s t s w y m d o b r e m . B o e c j u s z był w i e l k i m p r z e c i w n i k i e m p a n t e i z m u . P o d k r e ś l a ł w y r a ź n i e analogię b y t u p o p r z e z r o z u m i e n i e świata j a k o p o d p o r z ą d k o w a n e j B o g u party cypacji b y t ó w w i d e a c h . M)Ą
Z n a c z e n i e Boecjusza j e s t z d e c y d o w a n i e m n i e j s z e niż rola, jaką o d e g r a ł A u g u s t y n w f o r m o w a n i u filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j , N i e m n i e j j e d n a k j e g o w i e l k i e w y z n a n i e p r a w d w obliczu śmierci u c z y n i ł o o g r o m n e w r a ż e n i e na p o t o m n y c h . B o e c j u s z stoi j a k skała pośród rozszalałych fal, p o p r z e z b u r z e i k a t a k l i z m y d z i e j o w e c h c e ratować to, co u w a ż a za n a j c e n n i e j s z e z tradycji h e l l e ń s k o -rzymskiej. J a k A u g u s t y n był n a u c z y c i e l e m Z a c h o d u , t a k B o e c j u s z s p e ł n i ł rolę p o ś r e d n i k a w p r z e k a z a n i u tradycji. D z i ę k i n i e m u ś r e d n i o w i e c z e o t r z y m a ł o s p u ściznę grecką, zwłaszcza a r y s t o t e l i z m , a t a k ż e n e o p l a t o n i z m i myśl P o s e j d o n i o sa ( z a p e w n e p o p r z e z Hortensjusza C y c e r o n a ) . P i s m a Boecjusza c e c h u j e e k l e k t y z m , p o d o b n i e j a k dzieła C h a l c y d i u s z a i M a k r o b i u s z a . N a u c z a n i e u w a ż a o n za p o s ł a n n i c t w o o b y w a t e l s k i e . Ś w i a d o m i e c h c e p r z e k a z a ć t r a d y c j ę filozoficzną n a r o d o m b a r b a r z y ń s k i m . W t y m c e l u n i e t y l k o robi p r z e k ł a d y , ale m a r z y o i d e a l e filozofii w i e c z n e j i c a ł k o w i t e j , philosophiaperennis, t a k a j e s t w ł a ś n i e p o s t a ć Filozofii w 0pocieszeniu. J e g o c e l e m j e s t b a r d z i e j d ą ż e n i e d o syntezy, niż e k l e k t y z m . T r u d n o m u w y b r a ć właściwą d r o g ę , p r a g n i e j e d n o c z y ć A r y s t o t e l e s a z P l a t o n e m , d l a t e g o m ó w i : Aristoteles meus i Plato noster . R ó ż n i c e z a c h o d z ą c e m i ę d z y A r y s t o t e l e s e m i P l a t o n e m zacierają się w u m y ś l e B o e c j u s z a w o b e c p r z e p a ś c i m i ę d z y klasyczną k u l t u r ą starożytną a za lewającym świat b a r b a r z y ń s t w e m . 305
P o s t a ć B o e c j u s z a w y s o k o wybijała się p o n a d w s p ó ł c z e s n o ś ć , w i d a ć to w j e g o życiu, twórczości, zwłaszcza w filozofii. C a ł y t e n o k r e s j e s t o g ó l n i e m a ło znany, n i e s ł u s z n i e o k r e ś l a n y m i a n e m „ c i e m n y c h w i e k ó w " . P r a c o w a ł o w t e d y wielu innych, mniej znanych lub całkiem zapomnianych uczonych, którzy poBoecjusz, De Trinitate, II, P L 64, 1250. Boecjusz, De consolationephilosophie, I, 3; V, 1.
389
XI. Zachód V-VI wieku
łożyli p o d w a l i n y p o d nową k u l t u r ę . J e d n a k w ich p i s m a c h filozofia n i e m a l ż e m i l k n i e i a b y się rozwinąć, b ę d z i e p o t r z e b o w a ł a bardziej u n o r m o w a n y c h s t o sunków materialnych i moralno-duchowych.
B e z p o ś r e d n i m n a s t ę p c ą A u g u s t y n a był j e g o przyjaciel i u c z e ń św. P r o s p e r T i r o z A k w i t a n i i (ur. ok. 3 9 0 r. - f o k . 4 6 0 r.). Walczył w d u c h u s w e g o m i strza z p e l a g i a n a m i , a p o j e g o śmierci bronił d o k t r y n y p r z e d a t a k a m i Kasjana i Wincentego z Lerynu. W ślady A u g u s t y n a idzie Klaudiusz M a m m e r t i n u s ( M a m e r t u s ) . Urodził się w V i e n n e , g d z i e był p r e z b i t e r e m , zmarł ok. 4 7 4 r. W swych p i s m a c h , a zwłaszcza w O stanie duszy {De statu animae) walczył z s e m i p e l a g i a n a m i : J a n e m Kasjan e m , F a u s t u s e m , G e n n a d i u s z e m . Z a A u g u s t y n e m broni d u c h o w o ś c i d u szy, p r z e c i w G e n n a d i u s z o w i , który twierdził, iż d u s z a jest cielesna. W tej materii zwalcza r ó w n i e ż F a u s t u s a utrzymującego, iż d u s z a j e s t częściowo cielesna. W t r a k t a c i e O stanie duszy K l a u d i u s z M a m m e r t i n u s p o d k r e ś l a , poza d u chowością duszy, jej p r o s t o t ę ( p o m i m o ż e s k ł a d a się z p a m i ę c i , myśli i woli) oraz o b e c n o ś ć całej d u s z y w c a ł y m ciele i w k a ż d e j j e g o cząstce. 306
307
3 0 8
3 0 9
3 1 0
Por. Augustyn, P L 33, Epistulae, 225. Por. Klaudiusz Mammertinus, De statu animae, wyd. A. Engelbrecht, C S E L 11, 1885. Jan Kasjan, ur. 360 r. w rzymskiej prowincji (dziś bułgarska Dobrudza), założył w Marsylii klasztor męski i żeński. Wywarł duży wpływ na zachodni monastycyzm. Zmarł ok. 435 r. Faustus z Riez, studiował w słynnym opactwie w Lerynie, ok. 433 r. stanął na je go czele, potem był biskupem w Riez. Gennadiusz był księdzem w Marsylii ( t 495/505 r.), autorem Starożytnych statutów Kościoła - ksiąg przeciwko herezjom, oraz historykiem literatury starożytnej.
R O Z D Z I A Ł XII
Benedyktyni W 524/525 r. został stracony Boecjusz. W k r ó t c e p o t e m , w roku 529, nastąpiły p o s o b i e b a r d z o z n a m i e n n e w y d a r z e n i a : cesarz J u s t y n z a m k n ą ł A k a d e m i ę A t e ń ską, a św. B e n e d y k t z Nursji napisał swą r e g u ł ę z a k o n n ą . W a ż n o ś ć b e n e d y k t y n ó w w p o c z ą t k o w y m o k r e s i e f o r m o w a n i a się w i e k ó w ś r e d n i c h j e s t z a w s z e g o d n a p o d k r e ś l e n i a . T o oni byli t w ó r c a m i i b u d o w n i c z y mi ś r e d n i o w i e c z a . Ich rola nie ograniczała się j e d y n i e d o bycia n a u c z y c i e l a m i rolnictwa i s z t u k w y z w o l o n y c h , stworzyli b o w i e m t y p organizacji, k t ó r y d o p r o w a d z i ł d o u k s z t a ł t o w a n i a się f e u d a l i z m u i pozwolił na p r z e t r w a n i e tradycji sta r o ż y t n e j p o p r z e z p r z e k a z y w a n i e dzieł, a w nich zasad ustroju r z y m s k i e g o .
1. Kasjodor Kasjodor (lata 4 7 7 - 5 6 2 ) , k t ó r e g o p e ł n e i m i ę b r z m i a ł o C a s s i o d o r u s F l a v i u s M a gnus Aurelius Senator, pochodził ze znakomitej rodziny o wschodnich korze niach, z a m i e s z k a ł e j w Kalabrii. J e g o ojciec z r a m i e n i a T e o d o r y k a zarządzał Sy cylią, s a m zaś Kasjodor został m i a n o w a n y k w e s t o r e m , a p o t e m k o n s u l e m i t y m s a m y m m i n i s t r e m . Z a rządów Alaryka a w a n s o w a ł na p r e f e k t a p r e t o r i a n ó w : „ s a m j e d e n wystarczał d o w s z y s t k i c h s p r a w " (erat solus ad unmersa sufficiens). J a k na ó w c z e s n e czasy B o e c j u s z i Kasjodor byli w y j ą t k a m i j a k o l u d z i e świeccy. W p r a w d z i e w 540 r. Kasjodor założył na t e r e n i e swych posiadłości kla sztor w V i v a r i u m , porzucił k a r i e r ę polityczną i nauczał s w y c h braci, ale n i e j e s t p e w n e , czy s a m został z a k o n n i k i e m . Orientacja p r o r z y m s k a i w s p ó ł p r a c a z T e o d o r y k i e m o d r ó ż n i a ł y go od Boecjusza, k t ó r y j a k p a m i ę t a m y , sprzyjał K o n s t a n t y n o p o l o w i , a zatarg z k r ó l e m d o p r o w a d z i ł go d o ś m i e r c i . P o d o b n i e j a k w i ę k s z o ś ć pisarzy tej e p o k i Kasjodor był h i s t o r y k i e m , c h o ć napisał i i n n e dzieła. J e g o p r a c e to: Historia Gotów (De origine actibusąue Gotharum z w a n a De rebus gentis Gotharum), w której w y k a z u j e R z y m i a n o m wartości i s t a r o ż y t n o ś ć tradycji G o t ó w ; Różne pisma urzędowe (Variae) - zbiór listów bar d z o c e n n y c h z u w a g i na s t o s u n k i p u b l i c z n e ; Wskazania (tzw. Institutiones divinarum acsaecularium lectionum), wyrażające o p i n i ę , że d o znajomości ksiąg ś w i ę t y c h n a l e ż y dojść p r z e z z n a j o m o ś ć literatury ś w i e c k i e j ; De artibus etdisciplinis liberalium litterarum stanowiące wprowadzenie do studiów „siedmiu sztuk w y z w o l o n y c h " , De ort/iograp/iia; O duszy (De anima) j e s t d o d a t k i e m d o Yariae i za A u g u s t y n e m zawiera o b r o n ę d u c h o w o ś c i duszy. S a m e tytuły pokazują dziedziny, w jakich pracował Kasjodor. Był on u m y s ł e m w s z e c h s t r o n n y m , p r a k t y c z n y m , rzutkim, lecz nieco p o w i e r z c h o w n y m . T o właśnie nadaje p e w i e n c h a r a k t e r y s t y c z n y rys całej j e g o działalności. D o współ-
391
XII. Benedyktyni
p r a c o w n i k ó w Kasjodora należał Dionizy Mniejszy (Exiguus), m n i c h scytyjski, t ł u m a c z p i s m greckich (m.in. przełożył 0 stworzeniu człowieka Grzegorza z Nyssy). Kasjodor w swych p i s m a c h daje p r o g r a m w y c h o w a n i a i n a u c z a n i a k l e r u , n a u c z y c i e l i . Ustala zasady s t u d i u m Pisma Świętego, u w a ż a przy t y m , ż e s z t u k i w y z w o l o n e mają służyć P i s m u . W z a ł o ż o n y m w Vivarium k l a s z t o r z e zebrał wspaniałą b i b l i o t e k ę z a p e ł n i o n ą k o d e k s a m i z R z y m u i R a w e n n y . D z i ę k i t e m u Vivarium staje się o ś r o d k i e m s t u d i ó w z w ł a s n y m z e s p o ł e m t ł u m a c z y i kopistów. C h o ć p o d r ę c z n i k i Kasjodora d ł u g o zasilają szkoły w ł o s k i e i p o z a Italią, i c h o ć on s a m i n a u g u r u j e liczenie lat od n a r o d z i n C h r y s t u s a , a n i e od D i o k l e c j a n a , to j e d n a k j e g o działalność n i e wywołała rewolucji i n o w e g o p r ą d u , n i e zaciążyła t e ż znacząco na n a s t ę p n y c h p o k o l e n i a c h . T e g o d o k o n a ł d o p i e r o św. B e n e d y k t . 311
2. Grzegorz I Wielki Z n a c z n i e w y b i t n i e j s z y m u m y s ł e m od Kasjodora (choć nie w d z i e d z i n i e twórczo ści n a u k o w o - w y c h o w a w c z e j ) był p a p i e ż G r z e g o r z I Wielki. C z ł o w i e k t e n , p o c h o dzący ze szlacheckiego rodu rzymskiego, był wielkim o p i e k u n e m uciśnionych i b i e d n y c h w n i e z w y k l e t r u d n e j e p o c e VI w. Wywarł na życie d u c h o w e równie sil ny w p ł y w jak Augustyn, ale w dziedzinie praktycznej (to właśnie j e m u zawdzięcza m y śpiew gregoriański). Grzegorz (lata 540-604) około 575 r. został b e n e d y k t y n e m , w y b r a n y na papieża w 590 r., urząd swój sprawował aż d o śmierci w roku 604. Był moralistą. D z i e d z i n ę j e g o działalności stanowiła e t y k a p r a k t y c z n a . Z d e c y d o w a n i e p r z e d k ł a d a ł d z i a ł a n i e nad m y ś l e n i e s p e k u l a c y j n e . Był w r o g i e m a u t o n o m i i n a u k ś w i e c k i c h , k t ó r e są k o n i e c z n e i u s p r a w i e d l i w i o n e j e d y n i e j a k o p o m o c przy n a u c e Pisma Świętego^ . Był s p a d k o b i e r c ą r z y m s k i e j p r a k t y c z n o ś c i i poczucia prawa. J e g o dzieła były n i e z m i e r n i e p o c z y t n e , zwłaszcza Moralia in lob (35 Libri mora/ium, czyli Expositio in Librum lob), w k t ó r y c h zawarł e t y c z n ą i alegoryczną i n t e r p r e t a c j ę Pisma Świętego. N a p i s a ł t a k ż e zbiory Homilii i Dialogi o życiu i cu dach ojców italskich {Dialogi de vita et miraculis patrum Italicorum). Niezwykle c e n n e są j e g o Listy z a c h o w a n e w c z t e r d z i e s t u k s i ę g a c h . W e w s z y s t k i c h d z i e ł a c h G r z e g o r z a w i d a ć z u p e ł n y b r a k w p ł y w u tradycji g r e c k i e j . 1
J e g o działalność p r a k t y c z n ą stanowiła m.in. w a l k a z a r i a n i z m e m i p o g a ń s t w e m . W 597 r. wysłał z misją d o Brytanii św. A u g u s t y n a , w w y n i k u j e g o działalności w V I I w. p o ł u d n i o w a Anglia została s c h r y s t i a n i z o w a n a . 3 1 3
3 1 1
3 1 2
3 , 3
Kasjodor w Vivarium założył dwa ośrodki, małą pustelnię i ogromny klasztor Scyiliacum oparty na regule benedyktyńskiej. Ojcowie łacińscy dają średniowieczu (aż do XIII w.) pewien swoisty typ twórczo ści, rodzaj eloąuentia Christiana. Grzegorz zastępuje w tym nurcie filozofię chrześci jańską mądrością (sapientia). Św. Augustyn był b e n e d y k t y n e m , abp Canterbury. Zmarł w 604 r. jako apostoł Anglii.
Ojcowie Kościoła
392
N i e t y l k o Italia (Kasjodor i G r z e g o r z ) , ale w s z y s t k i e kraje E u r o p y Z a c h o d n i e j miały w t y c h w i e k a c h swych w y b i t n y c h i n t e l e k t u a l i s t ó w i myślicieli. Ale p o s t a c i e te były b a r d z o n i e l i c z n e , co w y n i k a ł o z t r u d n y c h w a r u n k ó w życia i s t u diów. C a ł a praca k u l t u r a l n a d o k o n y w a ł a się n i e d z i ę k i j e d n o s t k o m , lecz z e s p o łowo, powoli, w e w n ą t r z klasztorów i g ł ó w n i e d z i ę k i b e n e d y k t y n o m . I d e a t e s t a m e n t u Boecjusza, c h o ć t y l k o w części, rozchodziła się p o całej E u r o p i e . Pamiętajmy, ż e w e Francji, zwłaszcza p o ł u d n i o w e j , szkoły r z y m s k i e dzia łały d o VI w. i przekształciły się p o t e m w szkoły klasztorne l u b k a t e d r a l n e , n p . w Arles, N a r b o n n e , T u l u z i e , B o r d e a u x . Stąd w V w. i d e e z a c h o d n i e g o chrześci j a ń s t w a dotarły d o Irlandii, gdzie w t y m czasie istniał w y b i t n y o ś r o d e k życia u m y słowego. R o z k w i t t e g o ośrodka był zasługą m n i c h ó w reguły św. K o l u m b a n a , którzy działali j e s z c z e przed p o j a w i e n i e m się b e n e d y k t y n ó w . T a k więc r e n e s a n s irlandzki c e c h o w a ł a znajomość greki i d u c h k u l t u r y h e l l e ń s k i e j . W VI i V I I w. p o c h o d n i a w i e d z y w ę d r u j e z Italii i Irlandii d o H i s z p a n i i . Działał t a m I z y d o r z Sewilli (ur. p r z e d 570, t 636 r.), p i e r w s z y wielki e n c y k l o p e d y s t a . J e g o dzieła cieszyły się n i e z w y k ł ą popularnością i poczytnością, zwła szcza Ety??wlogie z n a n e j a k o Pochodzenia {Etymologiarum libri XX, p o t o c z n i e Origines) s t a n o w i ą c e zbiór e k s c e r p t ó w i informacji z różnych d z i e d z i n . I z y d o r o m a wia w nich n a j p i e r w s i e d e m s z t u k w y z w o l o n y c h , p o t e m m e d y c y n ę i p r a w o . Księgi Etymologii traktują r ó w n i e ż o B o g u i aniołach (ks. 7), K o ś c i e l e i hierar chii (ks. 6,8), a n t r o p o l o g i i ( l u d y i j ę z y k i - ks. 9), ś w i e c i e z w i e r z ę c y m i j e g o p o d z i a ł a c h (ks. 12, 13), z i e m i i jej częściach (ks. 14), a r c h i t e k t u r z e (ks. 15), rol n i c t w i e (ks. 17), ż e g l a r s t w i e (ks. 19). W s u m i e 20 ksiąg zawiera w i e l e n a i w n o ści i rzeczy dziś ś m i e s z n y c h , ale jeżeli w e ź m i e m y „ p o p r a w k ę na e p o k ę " , w t e d y d o c e n i m y d u c h a ó w c z e s n y c h e n c y k l o p e d y s t ó w . Ich ideą n a c z e l n ą było rato wanie przed zapomnieniem okruchów kultury antycznej i stosowanie dawnej w i e d z y d o w s p ó ł c z e s n e g o , n i ż s z e g o p o z i o m u myśli. Z dzieł Izydora w a ż n e są t a k ż e Trzy księgi sentencji (Libri III sententiarum), Kronika Świata (Chronicae mundi) oraz Dzieje Gotów {Historia Gotharum). N a s t ę p c a I z y d o r a S a m u e l T a j u s z Saragossy p i s z e Sentencje, b ę d ą c e w z o r e m dla p ó ź n i e j s z y c h twórców. W z a s a d z i e j e s t to o s t a t e c z n a redakcja Etymolo gii Izydora, k t ó r e j d o k o n a l i j e g o przyjaciele (m.in. Braulion z Saragossy). W r e s z c i e w w i e k a c h VII—VIII p r y m w i e d z i e Anglia, g d z i e zalążki r u c h u i n t e l e k t u a l n e g o pojawiły się j u ż w VII w. w a k t y w n i e działających o p a c t w a c h w M a l m e s b u r g h , E x e t e r i N u r l i n g oraz w szkołach, n p . w W e s s e x . W o p a c t w i e N u r l i n g dorastał św. Bonifacy (Winfrid), późniejszy a r c y b i s k u p , apostoł N i e m i e c i m ę c z e n n i k ( t 754 r . ) . W VII w. irlandzki r e n e s a n s silnie o d d z i a ł u j e na k u l t u rę Anglii, skąd wraz z c h r z e ś c i j a ń s t w e m w i e d z a p ł y n i e d o Francji i N i e m i e c . 314
P i e r w s z e zapiski k r o n i k a r s k i e d o t y c z ą c e o w e g o rozwoju pojawiają się na tablicach p a s c h a l n y c h . W p e w n e j k r o n i c e z n a j d u j e m y na p r z y k ł a d z a p i s e k p o c h o d z ą c y z VII—VIII w., głoszący, iż „ B e d a p r e z b i t e r i m n i c h jaśniał w A n g l i i " {Beda presbyter et monachus claret in Anglia). 3 1 4
Por. przypis w rozdziale tej książki - Renesans karoliński, s. 402.
XII. Benedyktyni
393
3. Beda Venerabilis (Czcigodny) R z e c z y w i ś c i e B e d a Venerabilis ( C z c i g o d n y ) , to najwybitniejsza p o s t a ć s w e g o w i e k u . Był b e n e d y k t y n e m od w c z e s n e g o d z i e c i ń s t w a z w i ą z a n y m z o p a c t w e m W e r e m o u t h - Y a r r o w . P e ł n i ł t a m f u n k c j ę o p a t a (Benedykt Biscop), zmarł w 735 r. W d z i e ł a c h B e d y s p o t y k a m y trzy tradycje: celtycką, rzymską, grecką. D z i e j e się to m.in. za sprawą j e g o nauczyciela św. J a n a z Beverly, u c z n i a T e o d o ra z T a r s u (lata 6 0 2 - 6 9 0 ) , najpierw m e t r o p o l i t y b i z a n t y ń s k i e g o , a p o t e m (668 r.) a r c y b i s k u p a C a n t e r b u r y . B e d a C z c i g o d n y prowadził szeroką działalność pisarską i w y c h o w a w c z ą , odznaczał się d u ż y m i zdolnościami p e d a g o g i c z n y m i , w Yarrow miał aż 600 uczniów. J e g o dzieła to p r z e d e w s z y s t k i m k o m e n t a r z e d o Pisma Świętego i O j c ó w Kościoła: A m b r o ż e g o , A u g u s t y n a , Grzegorza, H i e r o n i m a . P i s m a z z a k r e s u g r a m a t y k i to De metrica arte, De schematibus in tropibus Sacrae Scripturae, Liber de orthographia alphabeti. J e s t z w a n y „ o j c e m " historii a n g i e l s k i e j , z e w z g l ę d u na: Historia ecclesiastica gentis Anglorum - najlepsza historia d o X I w., Dzieje opactwa Weremouth-Yar row - historia p i ę c i u p i e r w s z y c h opatów, Chronicon sive de sex octatibus mundi, g d z i e pojawiło się d a t o w a n i e od u r o d z i n C h r y s t u s a , a nie od p o c z ą t k u świata; p r a c e c h r o n o l o g i c z n e (tablice p a s c h a l n e ) . U B e d y m i m o w i d o c z n y c h w p ł y w ó w s t a r o ż y t n y c h b r a k p r o b l e m a t y k i filozoficznej, oraz w p ł y w u Boecjusza, d o m i n u j e n a t o m i a s t i n n a linia tradycji kultury. U c z e ń Bedy, a r c y b i s k u p E g b e r t założył s z k o ł ę w York, z k t ó r e j w y j d z i e później A l k u i n .
ROZDZIAŁ I
Wstęp Z a n i m r o z p o c z n i e m y w y k ł a d d o k t r y n filozoficznych, n a l e ż a ł o b y przyjrzeć się o g ó l n e m u p o g l ą d o w i na filozofię ś r e d n i o w i e c z n ą . T r u d n o n a m z d a ć s o b i e spra w ę , j a k b a r d z o j e s t e ś m y o b c i ą ż e n i r ó ż n y m i o p i n i a m i i j a k w i e l e j e s t w nas su b i e k t y w n y c h i a p r i o r y c z n y c h p o g l ą d ó w na w i e k i ś r e d n i e . Z j e d n e j strony, w o c e n i e t e g o o k r e s u s p o t y k a m y u p r z e d z e n i a i zjadliwą n i e c h ę ć , z d r u g i e j , z n a c z n i e rzadziej, i d e a l i z o w a n i e i p r z e s a d n e w y o l b r z y m i a n i e ich z n a c z e n i a . W t o k u n a s z e g o w y k ł a d u b ę d z i e n a m c h o d z i ł o o dotarcie d o o b i e k t y w n e j , n a ukowej prawdy. P r z e c i ę t n e m u i n t e l i g e n t o w i w i e k i ś r e d n i e kojarzą się z f e u d a l i z m e m , scholastyką, p r a k t y k o w a n i e m ascezy, ucieczką od świata, mistyką, wiarą w ist n i e n i e c z a r o w n i c i diabłów. P o w t a r z a się w n i e s k o ń c z o n o ś ć p e w n e poglądy, k t ó r y c h źródła n i e d o k o ń c a s o b i e u ś w i a d a m i a m y . Ich k o r z e n i e tkwią w e p o c e r e n e s a n s u , k i e d y to nastąpiło w p r o s t g i g a n t y c z n e p r z e s t a w i e n i e z w r o t n i c y m y ślowej, w w y n i k u c z e g o z w y c i ę ż y ł y p e w n e kiełkujące j u ż od d a w n a poglądy, w r o g o u s p o s o b i o n e d o t e g o , co n a d a w a ł o t o n w i e k o m ś r e d n i m . J e s t e ś m y s p a d k o b i e r c a m i myśli n o w o ż y t n e j w y w o d z ą c e j się z p r z e ł o m u d u c h o w e g o , j a k i m był r e n e s a n s . M y ś l i c i e l e r e n e s a n s u z pogardą odnoszą się d o t e g o , co ś r e d n i o w i e c z n e : s a m a n a z w a „ w i e k i ś r e d n i e " m a c h a r a k t e r p o g a r d l i w y i lekceważący, określa o n a n o c 1000 lat. P o d o b n i e p e j o r a t y w n e z n a c z e n i a miała n a z w a „styl g o t y c k i " , j a k o ż e G o t o w i e byli p l e m i e n i e m b a r b a r z y ń s k i m . W y t y k a n o w i e k o m ś r e d n i m n i e d o s t a t e k wrażliwości na p i ę k n o i p r z y r o d ę , b r a k w o l n o ś c i dla o s o b y i myśli. T a k i e s a m o było n a s t a w i e n i e h u m a n i s t ó w d o filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j , d o o s ł a w i o n e j scholastyki. H u m a n i z m jawi się z a t e m j a k o reakcja p r z e c i w o k r e sowi p ó ź n e g o ś r e d n i o w i e c z a ( X I V - X V w.), k i e d y to nastąpił r o z k w i t logiki, ale i u p a d e k filozofii. N a s t ą p i ł a b a r d z o silna reakcja na t e n stan rzeczy. H e y m a n n w e w s t ę p i e d o dzieła o z n a m i e n n y m t y t u l e O doktorach scholastycznych i o skażo nej przez nich wiedzy o rzeczach boskich i ludzkich (czyli filozofii) pisze: Filozofia s c h o l a s t y c z n a j e s t na u s ł u g a c h teologii p a p i e s k i e j . S c h o l a s t i c a m e s s e p h i l o s o p h i a m in s e r v i t u t e m t h e o l o g i a e P a p a e a e r e dactam . 1
S c h o l a s t y k oznaczał p i e r w o t n i e u c z o n e g o , r e n e s a n s to z n a c z e n i e z a w o d o w e p r z e m i e n i ł w i d e o w e , scholastyka p r z y r ó w n a n o d o sofisty. J a k o p r z y k ł a d y służyły c z ę s t o p r z y t a c z a n e t e m a t y d y s p u t u n i w e r s y t e c k i c h , i tak Rabelais j a k o t y p o w y p r z e d m i o t rozważań podał k w e s t i ę - Utrum chimera bombinans in vacuo
H e y m a n n , Wstęp do: A. Tribbechovius, Dedoctoribus scholasticis et de dwinarum humanarumąue rerum scientia, Jena 1719, s. XXII.
corruptapereos
Średniowiecze
398
possit secundas intentiones formare (Czy c h i m e r a unosząca się w próżni m o ż e tworzyć i n t e n c j e w t ó r e ) . T a s c h o l a s t y k a d e k a d e n c j i filozoficzno-teologicznej przesłania c z ę s t o ca łą u m y s ł o w o ś ć ś r e d n i o w i e c z n ą . G o d z ą c w nią a t a k u j e się i p o t ę p i a całe w i e k i ś r e d n i e , co j e d n o c z e ś n i e wyraża n i e t y l k o n i e c h ę ć , ale i b r a k znajomości b a d a nego okresu.
1. N o w e poglądy na filozofię średniowieczną Z m i a n a t e g o s t a n u rzeczy nastąpiła d o p i e r o w p o ł o w i e X I X w. wraz z r o z k w i t e m n a u k h i s t o r y c z n y c h i b a d a n i e m r ę k o p i s ó w (ok. 1880 r.), a t a k ż e w z m o ż o n y m z a i n t e r e s o w a n i e m logiką. J e d n a k o p i n i e d o t y c z ą c e filozofii ś r e d n i o w i e c z nej były r o z m a i t e . K r y t y k o w a n o na p r z y k ł a d s c h o l a s t y k ę za m e t o d y n a u c z a n i a i s y s t e m a t y z a c j ę , z w i ą z e k z religią i teologią, za c h ę ć zastąpienia wiary wiedzą, z w i ą z e k z p a t r y s t y k ą i starożytnością. Z a r z u c a n o filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j rze k o m ą b l a d o ś ć z p o w o d u t r u d n o ś c i p o g o d z e n i a a r y s t o t e l i z m u z chrześcijań s t w e m , s p r o w a d z a n o ją r ó w n i e ż d o słynnej dyskusji o u n i w e r s a l i a c h . P o g l ą d y t e mają swoją rację, ale są to z a l e d w i e ujęcia c z ą s t k o w e . Błąd polegał na s p o s o b i e p o j m o w a n i a ludzi i ich k o n c e p c j i , n a l e ż y b o w i e m p o d c h o d z i ć d o nich z a r ó w n o b e z ironii i p o c z u c i a wyższości, j a k i b e z idealizowania. Byli to tacy sami l u d z i e j a k my, m o d y f i k a c j e w y n i k a ł y zaś z i n n y c h w a r u n k ó w s p o ł e c z n y c h , o d m i e n n y c h r a m życia. N a l e ż y się z a s t a n o w i ć , co r o z u m i e m y p r z e z w i e k i ś r e d n i e , czy istnieje ja kiś e l e m e n t , k t ó r y n a d a j e im p e w n ą organiczną j e d n o ś ć , t w o r z y j e d n ą e p o k ę . P o d o b n y k ł o p o t n a s t r ę c z a ich d a t o w a n i e : czy zostały z a p o c z ą t k o w a n e z d o b y c i e m R z y m u p r z e z G e r m a n ó w , czy z a k o ń c z y ł y się wraz ze z d o b y c i e m K o n s t a n tynopola przez Turków. S ą d z ę , że w i e k i ś r e d n i e w E u r o p i e to czas, w k t ó r y m d o m i n o w a ł katoli c y z m . M o ż n a to rozmaicie u j m o w a ć i rozpatrywać p o d k ą t e m historii politycz nej, ogólnej kultury, filozofii. T r z e b a r ó w n i e ż r o z u m i e ć , że chociaż nie wszyst kie d z i e d z i n y w i e d z y w ś r e d n i c h w i e k a c h miały chrześcijańskie podstawy, to j e d n a k c h r z e ś c i j a ń s t w o w y c i s n ę ł o na nich swe p i ę t n o .
2. C h a r a k t e r y s t y k a ś r e d n i o w i e c z n e g o życia u m y s ł o w e g o Przyjrzyjmy się p e w n y m c h a r a k t e r y s t y c z n y m c e c h o m ś r e d n i o w i e c z n e j n a u k i i życia u m y s ł o w e g o . N i e na p r ó ż n o p o d k r e ś l a się s c h o l a s t y k ę , która była d o m i -
I. Wstęp
399
n u j ą c y m s t y l e m u p r a w i a n i a n a u k i . T y p zbiorowości organicznej c h a r a k t e r y s t y c z n y dla k a t o l i c y z m u p r z e n i k n ą ł d o n a u k i i s p o s o b u jej u p r a w i a n i a . D o m i n o w a ł o p r z e ś w i a d c z e n i e o k o n i e c z n o ś c i pracy z e s p o ł o w e j , r e a l i z o w a n e j w z a k o nach, uniwersytetach, katedrach, wykształcono wspólny język gramatyczny ( p r o b l e m tzw. łaciny ś r e d n i o w i e c z n e j ) i n a u k o w y . P o d o b n i e j a k w s t a r o ż y t n o ści, wielką rolę o d g r y w a ł a forma p r z e k a z u wiedzy, jaką było ż y w e słowo, w y kład, d y s p u t a . M i a ł o to o g r o m n e walory d y d a k t y c z n e , w i e d z a m u s i a ł a być zro z u m i a ł a , p r z e k a z y w a l n a , s p r a w d z a l n a . Praca n a u k o w a o b l i c z o n a była na p o k o lenia, d l a t e g o c e c h o w a ł a ją dyscyplina, ciągłość i p o w o l n y rozwój. N i e d b a n o o oryginalność (znaczna część dzieł j e s t a n o n i m o w a ) i prawa a u t o r s k i e , ale 0 p r a w d ę . J e d n o c z e ś n i e z a u w a ż a m y analogiczną d o Grecji z a l e ż n o ś ć życia u m y słowego od s t o s u n k ó w g o s p o d a r c z o - s p o ł e c z n y c h . N ę d z a s p o ł e c z e ń s t w w X w. to j e d n o c z e ś n i e zastój rozwoju u m y s ł o w e g o , p o p r a w a g o s p o d a r k i od p o ł o w y X w. d o X I I I w. zaowocowała r o z w o j e m i n t e l e k t u a l n y m , a od X I w. r o z k w i t e m miast. Filozofia miała o g r o m n y w p ł y w na całość życia, tkwiła niejako w j e g o sercu, a to dlatego że w p r z ę g n i ę t a była w teologię. Oznaczało to również, iż niektórzy myśliciele chrześcijańscy (np. św. Piotr D a m i a n i , św. Bernard) odżegnywali się od filozofii. T o właśnie Piotr D a m i a n i po raz pierwszy użył określeniaphilosophia ancilla theologiae, filozofię pojmował on w myśl hasła „wiara poszukująca zrozumie nia" (f/des ąuaerens intellectuni), co w e d ł u g G r a b m a n n a stanowi istotę scholastyki. Z a s t a n ó w m y się, c z y m była owa teologia. W ś r e d n i o w i e c z u pojęcie „ t e o logia s p e k u l a t y w n a " było b a r d z o s z e r o k o r o z u m i a n e . D o teologii została wcielo na nie t y l k o filozofia, ale i i n n e n a u k i były w niej zawarte i jej p o d p o r z ą d k o w a n e . D l a t e g o t r u d n o j e nieraz w y d o b y ć i p o z n a ć , p o n i e w a ż są p r z e m i e s z a n e w j e d n e j retorcie teologicznej. T e g o zjawiska nie s p o t k a m y w i n n y c h e p o k a c h 1 stąd wynikają t r u d n o ś c i w p o j m o w a n i u istoty w i e k ó w ś r e d n i c h . N i e z r o z u m i e n i e t e g o , c z y m j e s t teologia s p e k u l a t y w n a , p o w o d u j e w i e l kie n i e p o r o z u m i e n i a . P o p i e r w s z e , g d y b y j e d y n ą rolą filozofii miało b y ć s ł u ż e n i e teologii, to i t a k b y ł a b y o n a rzeczywistą filozofią, p o n i e w a ż m a m y d o czy nienia z k o m p l e t n y m s y s t e m e m myślowym P o d r u g i e , istnieje r ó w n i e ż i n n a p r z y c z y n a t e g o , ż e n i e c h c e się u z n a ć fi lozofii ś r e d n i o w i e c z n e j . W w i e k a c h n o w o ż y t n y c h , poczynając od Kartezjusza a k o ń c z ą c na K a n c i e , utarło się p e w n e pojęcie filozofii. U Kartezjusza d z i ę k i s z c z e g ó l n e m u p o s t a w i e n i u z a g a d n i e ń wykrystalizował się i d e a l i z m . J e s t to za g a d n i e n i e b a r d z o s u b t e l n e , ale pisząc o g ó l n i e , m o ż n a s t w i e r d z i ć , iż w filozofii nastąpił w y r a ź n y podział na i d e a l i z m i realizm e p i s t e m o l o g i c z n y i ontologiczny. J a k w filozofii n o w o ż y t n e j d o m i n u j e idealizm, t a k w myśli ś r e d n i o w i e c z n e j re alizm. W i d z i m y z a t e m , iż n o w o ż y t n o ś ć utrwaliła sobie p e w n e p o j ę c i e filozofii i jeśli j a k i ś s y s t e m t e m u pojęciu nie o d p o w i a d a , to m ó w i się, że n i e j e s t o n fi lozoficzny. W myśl i d e a l i z m u p o d s t a w ą i z a s a d n i c z y m p r o b l e m e m filozofii j e s t teoria p o z n a n i a . Jeżeli w d a n y m s y s t e m i e m y ś l o w y m n i e w y s t ę p u j e o n a na p i e r w s z y m m i e j s c u , albo jeśli w ogóle jej n i e ma, w t e d y u w a ż a się, że nie ma t a m i filozofii. M . d e Wulf w o d n i e s i e n i u d o b a d a n i a myśli ś r e d n i o w i e c z a pisze: „ t ł u m a c z y ć s y s t e m y filozoficzne ś r e d n i o w i e c z a n i e w zależności od metafizyki
400
Średniowiecze
b ę d ą c e j o ś r o d k i e m ich p e r s p e k t y w , lecz w zależności od p r o b l e m u k r y t y k i p o z n a n i a w j e g o ujęciu n o w o ż y t n y m - to fałszować s e n s tych s y s t e m ó w i w y p a czać ich z n a c z e n i e . Iluż w s p ó ł c z e s n y c h h i s t o r y k ó w scholastyki grzeszy od tej s t r o n y " . P o d o b n i e j a k w w i e k a c h ś r e d n i c h n a p o t y k a l i ś m y s y s t e m y idealistycz n e o z a b a r w i e n i u r e a l i s t y c z n y m , t a k i dziś m a m y s y s t e m y r e a l i s t y c z n e o zabar w i e n i u i d e a l i s t y c z n y m ( n p . n e o t o m i z m lowański). N a p r ó ż n o j e d n a k d o s z u k u j e m y się w nich e p i s t e m o l o g i i . M o ż e m y z a d a ć s o b i e p y t a n i e , czy w ogóle u p r a w n i o n e j e s t u ż y w a n i e t e r m i n u „filozofia ś r e d n i o w i e c z n a " , i n n y m i słowy, czy p r o b l e m y , z j a k i m i sty k a m y się w w i e k a c h ś r e d n i c h , są p y t a n i a m i filozoficznymi, czy w y ł ą c z n i e t e o l o g i c z n y m i . W e d ł u g opinii E. Gilsona, g d y b y n o w o ż y t n o ś ć n a s t ę p o w a ł a b e z p o ś r e d n i o p o starożytności, z p o m i n i ę c i e m p r o b l e m a t y k i filozoficznej ś r e d n i o w i e cza, n i e b y ł o b y z a s a d n i c z y c h z a g a d n i e ń filozofii n o w o ż y t n e j . Z k o l e i K. T w a r d o w s k i w swoich w y k ł a d a c h pisze: „ C z y m o ż n a tu w ogóle m ó w i ć 0 rozwoju myśli ludzkiej? C z y w i e k i ś r e d n i e wniosły w s k a r b i e c d u c h a l u d z k i e go j a k i e ś n o w e , t r w a ł e z d o b y c z e , czy wzbogaciły l u d z k o ś ć treścią nową zasłu gującą na d a l s z e p i e l ę g n o w a n i e i s t a r a n n e p r z e c h o w y w a n i e ? N a t a k p o s t a w i o ne pytania odpowiedź musi stanowczo wypaść przecząco" . O p i n i i tej z a p r z e c z a H . H a s k i n s , podkreślając w b r e w istniejącym przesą d o m panującą w t e d y i n t e n s y w n o ś ć życia i w o l n o ś ć myśli: „ W ogóle w o l n o ś ć w w i e k a c h ś r e d n i c h była z n a c z n i e w i ę k s z a , niż n a m się to z w y k l e w y d a j e . W o b r ę b i e granic z a k r e ś l o n y c h p r z e z d o k t r y n y k o ś c i e l n e l u d z i e byli wolni w s w y c h s p e k u l a c j a c h - a o w y c h granic nie o d c z u w a n o j a k o o g r a n i c z e n i a w ta k i m s t o p n i u , j a k m y to s o b i e w y o b r a ż a m y . N a u c z y c i e l e m e d y c y n y , g r a m a t y k i 1 logiki, m a t e m a t y k i i a s t r o n o m i i nie czuli się s k r ę p o w a n i p r z e p i s a m i . J a k T h o r n d i k e w y k a z a ł , d o ś w i a d c z e n i e i b a d a n i e rozwijały się z n a c z n i e s w o b o d n i e j , niż to p r z y p u s z c z a n o . G d y m ó w i się o w i e k a c h ś r e d n i c h j a k o tysiącleciu, w k t ó r y m r o z u m był s k u t y ł a ń c u c h a m i , myśl z n i e w o l o n a , a p o z n a n i e n i e u c z y niło ż a d n e g o p o s t ę p u , to w y k r a c z a się d a l e k o poza z a k r e s f a k t ó w " . Z a u w a ż m y , iż p e w n e i n s t y t u c j e ś r e d n i o w i e c z n e , t a k i e j a k u n i w e r s y t e t y czy p o j ę c i e Sacrum Imperium b a r d z o silnie z a k o r z e n i ł y się w myśli e u r o p e j s k i e j . K u l t u r a a n g i e l s k a i francuska są dzisiaj t y m , c z y m są d z i ę k i s c h o l a s t y c e . D l a historii myśli ś r e d n i o w i e c z n e j c h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t w y m i e s z a n i e k i e r u n k ó w filozoficznych. N i e z n a j d u j e m y w niej c z y s t e g o p l a t o n i z m u czy ary s t o t e l i z m u , r ó w n i e ż i n n e g ł ó w n e k i e r u n k i filozofii g r e c k i e j mają s w e o d b i c i e w ś r e d n i c h w i e k a c h . C . B e a u m k e r wyróżnia trzy g ł ó w n e źródła filozofii śre d n i o w i e c z n e j : p o p i e r w s z e - filozofia g r e c k a ( g ł ó w n i e P l a t o n i A r y s t o t e l e s ) , p o 2
3
4
5
6
2
3
4
5
6
M. de Wulf, Histoire de laphilosophie mćdiłuale, t. I, s. 28. K. Twardowski, O filozofii średniowiecznej wykładów sześć, s. 104. Por. L. Thorndike, A History of Magie and Experimental Science. C. H. Haskins, The Renaissance of the Twelfth Century, s. 3 6 0 - 3 6 1 . Por. C. Beaumker, Studien und Charakteństiken zur Geschichte der Philosophie inbesondere des Mittelalters.
I. Wstęp
401
d r u g i e - p a t r y s t y k a , p o t r z e c i e - filozofia a r a b s k o - ż y d o w s k a ( A w i c e n n a , Awer roes, M a j m o n i d e s ) . Z n a j o m o ś ć filozofii g r e c k i e j i teologii j e s t z a t e m n i e z b ę d n a , a b y głębiej z r o z u m i e ć filozofię ś r e d n i o w i e c z n ą . H i s t o r i a filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j n i e j e s t n a u k ą p o m o c n i c z ą l u b m a ł o w a ż n y m d o d a t k i e m , ale p o t ę ż n ą d z i e d z i n ą s a m o i s t n e j wiedzy. S p e c y f i c z n o ś ć tej d z i e d z i n y p o l e g a m i ę d z y i n n y m i na t y m , iż o ile źródła s t a r o ż y t n e są w za sadzie w y c z e r p a n e , a n o w e o d k r y c i a p r a w i e n i e m o ż l i w e , o tyle źródła ś r e d n i o w i e c z n e to w i e l k i , n i e o d k r y t y zasób myśli. N a o g r o m t e r e n u filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j s k ł a d a się cały las, w r ę c z d ż u n g l a r ę k o p i s ó w n i e z n a n y c h autorów. Tyl ko p r a c a z b i o r o w a m o ż e p r z y n i e ś ć w y m i e r n e r e z u l t a t y w b a d a n i u t a k o b s z e r n e g o m a t e r i a ł u . Praca ta m a dwojaki c h a r a k t e r : albo j e s t b a r d z i e j h i s t o ryczna, a l b o b a r d z i e j filozoficzna. N a l e ż ą d o ń n a s t ę p u j ą c e e l e m e n t y : s z u k a n i e i wydawanie rękopisów (ustalanie krytyczne tekstów), interpretacja tekstów wraz z k o m e n t a r z a m i i p r z e k ł a d e m , b a d a n i a m o n o g r a f i c z n e nad p o s z c z e g ó l n y mi a u t o r a m i , o s o b n y m i p r o b l e m a m i i ich ś r o d o w i s k i e m , s y n t e z a p o r ó w n a w c z a . W i e m y j u ż , co o z n a c z a t e r m i n „ ś r e d n i o w i e c z e " , a co „filozofia ś r e d n i o w i e c z n a " . M o ż n a b y się z a s t a n o w i ć , czy ściślej tytuł w y k ł a d ó w n i e p o w i n i e n b r z m i e ć Europejska filozofia wieków średnich. U w a ż a m j e d n a k , że n i e , p o n i e w a ż w bonum commune ś r e d n i o w i e c z n e j filozofii znajduje się d u ż y w k ł a d arabski ( d z i ę k i u n i w e r s y t e t o m w K o r d o b i e , Kairze, B a g d a d z i e ) , ż y d o w s k i i bizantyjski, a więc pozaeuropejski. W t o k u n a s z y c h w y k ł a d ó w nie w s z y s t k i e k i e r u n k i zostaną o m ó w i o n e z j e d n a k o w ą dokładnością, j e d n a k w i ę k s z o ś ć z a g a d n i e ń d o k t r y n a l n y c h znaj dzie swe gruntowne opracowanie.
R O Z D Z I A Ł II
Odrodzenie karolińskie O d r o d z e n i e k a r o l i ń s k i e to pierwsza w i o s n a i n t e l e k t u a l n a E u r o p y . Przyjrzyjmy się, j a k d o niej doszło i j a k się przejawiała. M ł o d o z a s z c z e p i o n e d r z e w o c h r z e ścijaństwa w b a r b a r z y ń s k i c h s p o ł e c z e ń s t w a c h E u r o p y p o t r z e b o w a ł o silnej o p i e k i i m ą d r e j czujności, b y się u m o c n i ć i zacząć w y d a w a ć o w o c e . T y m c z a s e m o k r e s w ę d r ó w e k ludów, w a l k i p r z e ł o m ó w nie spełniał t e g o z a d a n i a . P o g a ń s t w o w i e l o k r o t n i e p o n a w i a ł o p r ó b y p o w r o t u d o d a w n y c h kultów, z e strony c h r z e ś c i j a ń s k i e j zaś b r a k było o d p o w i e d n i o u r o b i o n y c h u m y s ł ó w ( d u c h o w n y c h i ś w i e c k i c h ) , k t ó r e b y złu zaradziły. W V I I I w. nastąpił o k r e s w i e l k i e g o u p a d k u chrześcijaństwa, kleru, moral ności. W Galii w VI w. słabną, a n a s t ę p n i e w VII w , ustają z u p e ł n i e d o t y c h c z a s ż y w e k o n t a k t y C h l o d w i g a z p a p i e s t w e m . W latach 6 1 3 - 7 2 2 kancelaria w a t y k a ń s k a n i e wysłała ż a d n y c h p i s m d o Galii. J e d n o c z e ś n i e b u d z ą się o d r ę b n o ś c i n a r o d o w e : A k w i t a n i a , Bawaria, Fryzja itp. D w a c z y n n i k i wpływają na z w r o t k u konsolidacji i n a p r a w i e t e g o s t a n u rzeczy. P r z e d e w s z y s t k i m p a p i e s t w o widzi grozę sytuacji i G r z e g o r z II na p o c z ą t k u V I I I w. wysyła św. Bonifacego j a k o s w e g o legata z misją e w a n g e l i z a c y j ną d o p a ń s t w a F r a n k ó w . J e g o z a d a n i e m było z w o ł y w a n i e s y n o d ó w n a r o d o w y c h , w a l k a z z e p s u c i e m k l e r u , w s p i e r a n i e z a k o n ó w b e n e d y k t y n ó w , szkół, itd. R e n e s a n s V I I I w. z a w d z i ę c z a s w e z a i s t n i e n i e r o d o w i Karolingów, k t ó r z y pełnili f u n k c j ę m a j o r d o m ó w u p a d a j ą c y c h M e r o w i n g ó w . D y n a s t i a ta w y d a ł a c z t e r y w y b i t n e g e n e r a c j e . W s z y s c y Karolingowie odznaczali się świadomością misji, jaką było rozwijanie i u m a c n i a n i e chrześcijaństwa, byli to p r o m o t o r z y i odnowiciele chrześcijaństwa. P u n k t e m k u l m i n a c y j n y m t e g o o k r e s u były czasy p a n o w a n i a Karola Wiel k i e g o . W ł a d c a t e n o w i a n y l e g e n d a m i , był postacią n i e z w y k l e wybitną. C e c h o w a ła go niesłabnąca energia, wytrwałość w pracy i z a m i e r z e n i a c h . P r z e z 47 lat p a n o wania wziął udział w 53 w y p r a w a c h w o j e n n y c h . D z i ę k i n i e m u nastąpiła pierwsza, p o w ę d r ó w k a c h ludów, konsolidacja Europy. D a t a m i wielkiej wagi w czasie pa n o w a n i a Karola były: 25 g r u d n i a 800 r. - koronacja na cesarza przez p a p i e ż a L e o n a I I I , w R z y m i e . D a t a ta w e d ł u g n i e k t ó r y c h w y z n a c z a p o c z ą t e k w i e k ó w śre d n i c h ; 812 r. - p o r o k o w a n i a c h z B i z a n c j u m u s t a l e n i e d w ó c h cesarstw. 7
P o m i j a m y tu c e l o w o działalność Karola w i n n y c h d z i e d z i n a c h na korzyść j e g o w k ł a d u w r o z k w i t n a u k . W ś r e d n i o w i e c z u z całą ś w i a d o m o ś c i ą p r z y p i s u j e się Karolowi W i e l k i e m u p o c z ą t e k o d r o d z e n i a n a u k ( A n o n i m z St. G a l l e n ) .
Św. Bonifacy ( 6 7 5 - 7 5 4 r.) z pochodzenia był Anglikiem. T e n wielki misjonarz za łożył wiele klasztorów, m.in. w Fuldzie. Terenem jego działania była Fryzja, Tu ryngia, Bawaria, Alemania. Zginął zabity przez pogańskich Fryzów, został pocho wany w Fuldzie.
403
II. Odrodzenie karolińskie
Karol w p e ł n i d o c e n i a ł z n a c z e n i e w i e d z y i k u l t u r y u m y s ł o w e j dla cywili zacji c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Biegle m ó w i ł p o łacinie, rozumiał g r e k ę . Z a j m o w a ł y go n a u k i ś w i e c k i e , zwłaszcza a s t r o n o m i a . Z o b o z u w H e r s t a l w czasie w o j n y z Sa sami, k o r e s p o n d o w a ł z A l k u i n e m o a s t r o n o m i i . M i m o to Karol n i e u m i a ł pisać, z t r u d e m uczył się na starość tabliczki m n o ż e n i a , co j e s t j e d n a k d o w o d e m siły charakteru i zapału. Karolowi p r z y p a d a zasługa z a p o c z ą t k o w a n i a scholastyki, j a k o m e t o d y w y k ł a d a n i a n a u k w szkołach c h r z e ś c i j a ń s k i c h w w i e k a c h ś r e d n i c h . Z a s a d n i c z o w czasach Karola n i e było j e s z c z e filozofii, ale powstał p r o t o t y p szkoły. P u n k t e m wyjścia stał się k a p i t u l a r z Karola W i e l k i e g o z roku 778 De litteris colendis p r z e z n a c z o n y dla b i s k u p a F u l d y Borgulfa, dotyczący zasad z a k ł a d a n i a szkół. P r a w d o p o d o b n i e s ł y n n a „szkoła p a ł a c o w a " (schola gallicapalatii) istniała j u ż za M e r o w i n g ó w . Karol ją uzdrowił i o d n o w i ł , p o p i e r w s z e - p r z e z o s o b i s t y zapał d o wiedzy, k t ó r y przejawił się n p . w w y d a n y m p r z e z e ń zbiorze homilii, w e w s t ę pie do niego pisze: W s z y s t k i c h z d o l n y c h d o t e g o p o d d a n y c h naszych z a c h ę c a m y d o n a u k s z t u k w y z w o l o n y c h dając s a m e m u t e g o p r z y k ł a d . Ad p e r n o s c e n d o s t u d i a l i b e r a l i u m a r t i u m nostro e t i a m q u o p o s s u m u s inivitamur exemplo . 8
P o d r u g i e - p r z e z u m i e j ę t n o ś ć d o b o r u ludzi: wśród z a p r o s z o n y c h p r z e z n i e g o u c z o n y c h był s ł y n n y A l k u i n , mistrz szkoły k a t e d r a l n e j w Yorku. T a k n a p r a w d ę , tylko p r z e z właściwy d o b ó r sił u d a ł o się Karolowi o d r o dzić s z k o ł ę pałacową. L u d z i p o z y s k i w a ł z g ł ó w n y c h o ś r o d k ó w b e n e d y k t y ń skich w M o n t e C a s s i n o - Włochy, F u l d z i e - c e n t r a l n e N i e m c y , St. G a l l e n - p o ł u d n i o w e N i e m c y , C o r b i e - Francja, o k o l i c e A m i e n s , T o u r s - Francja, ł o n a Szkocja, York - Anglia. Z rozlicznych krajów i n a r o d o w o ś c i u d a ł o m u się z g r o m a d z i ć w y b i t n e j e d n o s t k i w s z k o l e p a ł a c o w e j , stworzył p r a w d z i w e „ s e m i n a r i u m " . Zresztą n i e sami t y l k o m n i s i , ale n a w e t r y c e r z e władali p i ó r e m . D o w y b i t n i e j s z y c h w y k ł a d o w c ó w w s z k o l e należeli: P i o t r z Pizy - g r a m a t y k , P a u l i n z A k w i l e i , P a w e ł D i a k o n , L a i d r a d z Bawarii, T e o d u l f - G o t i w s p o m n i a n y j u ż A l k u i n , p r a w d z i wa o z d o b a u c z e l n i . Szkoła z a p e w n e w ę d r o w a ł a wraz z d w o r e m . R ó w n i e ż i k r e w n i Karola u c z e s t n i c z y l i w j e j pracach, na p r z y k ł a d Eulalia Virgo, d o której pisał A l k u i n , była k u z y n k ą Karola W i e l k i e g o . Szkoła pałacowa to rodzaj a k a d e m i i , w której 9
1 0
8
9
0
Karol Wielki, Epistoła generalis, w: Monumenta Gennaniae Histońca, L e g u m sectio II, Capitulańa regum Francorum, wyd. A. Boretius, t. I, s. 7 9 - 8 0 . Piotr z Pizy zwany Petrus Grammaticus, zm. w 779 r. Był biografem Karola Wiel kiego. Paweł Diakon, zwany Paulus Diaconus, żył w latach 725-797. T e n benedyktyn, z pochodzenia Longobardczyk, autor Historia Lorigobardorum, był j e d n y m z naj wybitniejszych uczonych epoki.
404
Średniowiecze
o d b y w a ł y się r e g u l a r n e w y k ł a d y , n a u k a , d y s k u s j e , p r a c e w y d a w n i c z e itd. Karol j a k o p r z e w o d n i c z ą c y c e l o w o , dla o ż y w i e n i a w p r o w a d z a ł spory - w i d a ć tu w y r a ź n e n a w i ą z y w a n i e d o starożytności k l a s y c z n e j . C z ł o n k o w i e A k a d e m i i p r z y b i e rali i m i o n a s t a r o ż y t n e , w z o r o w a n e na Biblii i tradycji g r e c k i e j : Karol W i e l k i D a w i d , Alcuin ( A l b i n u s ) - F l a c c u s ( H o r a c y ) , A n g i l b e r t - H o m e r . W rozwoju szkoły p a ł a c o w e j w y r ó ż n i a m y trzy okresy: 1. d o p r z y b y c i a A l k u i n a ( d o m i n a c j a W ł o c h ó w ) , 2. A l k u i n (Anglosasi), 3. T e o d u l f (Goci). W ł a ś c i w e o w o c e w y s i ł k ó w szkoły pojawiły się d o p i e r o za p a n o w a n i a Karola Ł y s e g o . R e n e s a n s karoliński to p r z y g o t o w a n i e p o d s t a w ( c h o ć w w ą s k i m k r ę g u ) p o d o d r o d z e n i e w w i e k a c h X I i X I I . O b o k s a m e j d y n a s t i i Karolingów, k t ó r a u m i a ł a n a d a ć z n a c z e n i e b u d z ą c y m się k u l t u r o m n o w y c h ludów, w a ż n y m e l e m e n t e m t w ó r c z y m był n a p ó r m a h o m e t a n , świata a r a b s k i e g o . Z a p e w n e i d y n a m i z m o w i m a h o m e t a ń s k i e m u (dojście A r a b ó w aż p o d P o i t i e r s i T o u r s ) z a w d z i ę czać t r z e b a r o z p ę d twórczy e p o k i karolińskiej. D z i ę k i u m i e j ę t n o ś c i o m k o p i s t ó w i m i n i a t u r z y s t ó w (szkoła w T o u r s ) odżyły b i b l i o t e k i , księgi o z d a b i a n o w s p a n i a ł y m i m i n i a t u r a m i . P o w s t a w a ł y szkoły parafialne, b i s k u p i e i k l a s z t o r n e . N a j w a ż n i e j s z e z nich zostały z a ł o ż o n e p r z e z c z ł o n k ó w szkoły p a ł a c o w e j : w O r l e a n i e ( T e o d u l f ) , L y o n i e ( L a i d r a d i A g o b a r d ) , S a l z b u r g u (Arn), L i e g e i F u l d z i e ; ich b l a s k b l e d n i e d o p i e r o w r a z z p o w s t a n i e m u n i w e r s y t e t ó w z k o ń c e m X I I w. W a r t o ś ć r e n e s a n s u k a r o l i ń s k i e g o kryje się w m n i e j s z y m s t o p n i u w sile i oryginalności myśli, najbardziej zasłużył się dla organizacji p o d s t a w s z k o l n i c t w a ( f u n d a m e n t y scholastyki).
1. Alkuin J a k j u ż w s p o m i n a l i ś m y , najwybitniejszą postacią szkoły pałacowej był A l k u i n ur. w 730 r. w Anglii, w York ( E l o r a c u m ) . T a m p o b i e r a ł n a u k i w słynnej s z k o le p r z y k l a s z t o r n e j założonej p r z e z a r c y b i s k u p a E g b e r t a , który s a m został jej r e k t o r e m . A l k u i n o d b y w a ł c z ę s t e p o d r ó ż e d o R z y m u p o rękopisy. W czasie j e d n e j z w y p r a w w r o k u 781 s p o t k a ł w P a r m i e Karola W i e l k i e g o . S p o t k a n i e to z a o w o c o w a ł o o s i e m lat p ó ź n i e j z a p r o s z e n i e m d o z a ł o ż e n i a szkoły p a ł a c o w e j , d o k t ó r e j zjeżdżali liczni o b c o k r a j o w c y . K o n i e c życia s p ę d z i ł w T o u r s , w n a d a n y m m u p r z e z króla o p a c t w i e św. M a r c i n a , g d z i e założył s z k o ł ę . Z m a r ł 19 maja 8 0 6 r o k u . 11
12
11
1 2
Był on spadkobiercą kultury angielskiej, która zabłysła już w IX w. Wówczas to król Alfred (lata 8 4 9 - 9 0 1 ) przetłumaczył na język anglosaski O duszpasterstwie (Cura pastoralis) św. Grzegorza Wielkiego, Historie Bedy, Historię powszechną Orozjusza, i wreszcie O pocieszeniu Boecjusza, gdzie 'dobro' tłumaczy jako 'Bóg', a 'mi łość' przez 'Chrystus'. Egbert, wybitny uczeń Bedy, bardzo słabo znał grekę. Podobno nawet ganiono go za to, że woli czytać Wergiliusza niż psalmy.
405
II. Odrodzenie karolińskie
Z o s t a w i ł p o s o b i e d o ś ć p o k a ź n ą s p u ś c i z n ę , która w y w a r ł a kolosalny w p ł y w na p o t o m n y c h : liczne i c i e k a w e listy (311), De animae ratione ad Eulaliam Virginem ( d z i e ł o to zawiera a u g u s t y ń s k i e p o g l ą d y p s y c h o l o g i c z n e , t a k i e jak: definicja c z ł o w i e k a , s t o s u n e k d u s z y d o ciała, d u s z a i jej w ł a d z e , c z u c i e i b ó l e , p o c h o d z e n i e duszy, oraz c e n t r a l n e p r o b l e m y t e o l o g i i ) , De virtutibus et vitis ad Widonem comitem - dialog z K a r o l e m W i e l k i m , w y k a z u j e w p ł y w y Kasjana ( s e m i p e l a g i a n i z m ) , a t a k ż e Grammatica, De dialectica, De rhetorica, Disputatio Pipini cum Albino scholastico oraz p i s m a t e o l o g i c z n e ( e n c y k l o p e d y c z n e , zwła szcza j a k o s y s t e m d o g m a t y k i ) n p . : De fide sanctae et individuae Trinitatis. P i s m a z z a k r e s u s i e d m i u s z t u k w y z w o l o n y c h rozchodziły się j a k o p o d r ę c z n i k i j e s z c z e p o śmierci A l k u i n a . 13
A l k u i n n i e był w i e l k i m m y ś l i c i e l e m , lecz m i ł o ś n i k i e m książek, organiza t o r e m , wynalazcą. P o d o b n i e j a k ó w c z e ś n i autorzy kładł nacisk na p r z e c h o w y w a n i e dzieł i k o m p i l a c j e . D l a filozofii j e s t w a ż n e , ż e powtórzył i p r z e k a z a ł p o g l ą d y Boecjusza i Kasjodora, p o ś r e d n i o t e ż przygotował g r u n t p o d spory t e o l o g i c z n e .
J a k A l k u i n zapatrywał się na mądrość i na filozofię? W p o j m o w a n i u m ą d r o ści (sapientia) w i d a ć w p ł y w y A u g u s t y n a i „ o c h r z c z o n e g o " stoicyzmu (wszelka mądrość i filozofia p o c h o d z i z iluminacji bożej). M ą d r o ś ć m u s i się w s p i e r a ć na s z t u k a c h w y z w o l o n y c h , j a k g m a c h na s i e d m i u k o l u m n a c h . O n a u k a c h tych pisał: F i l o z o f o w i e n i e byli t w ó r c a m i , ale o d k r y w c a m i t y c h n a u k , b o w i e m S t w ó r c a w s z y s t k i e g o rozmieścił j e w n a t u r a c h , j a k chciał. C i zaś, k t ó r z y byli m ę d r s i w ś w i e c i e , byli o d k r y w c a m i tych n a u k w n a t u r a c h rzeczy. P h i l o s o p h i n o n f u e r u n t c o n d i t o r e s h a r u m artium, sed i n v e n t o r e s . N a m creator o m n i u m r e r u m codidit eas in naturas, sicut voluit. Uli vero, q u i s a p i e n tiores e r a n t in m u n d o , i n v e n t e r o s e r a n t h a r u m a r t i u m in naturis r e r u m . 14
U w a ż a ł , ż e cała w i e d z a m a służyć c h r z e ś c i j a ń s t w u , a w e F r a n k o n i i mają z a k w i t n ą ć A t e n y J e z u s a C h r y s t u s a . C h a r a k t e r y s t y c z n y j e s t dla A l k u i n a podział filozofii na t e o r e t y c z n ą i p r a k t y c z n ą , oraz m e t o d o l o g i c z n i e n a d o w ó d i o p i n i ę (pogląd). W ś r ó d części filozofii wyróżniał: fizykę ( a r y t m e t y k a , g e o m e t r i a , m u z y k a ) , e t y k ę ( c n o t a , p o z n a n i e , p r a w d a , miłość d o b r a ) , l o g i k ę ( d i a l e k t y k a , r e t o ryka). P o ś r ó d s i e d m i u s z t u k b r a k g r a m a t y k i . W o d n i e s i e n i u d o z a g a d n i e ń e t y c z n y c h uważał, iż filozof p o g a ń s k i i c h r z e ścijanin mają t ę samą e t y k ę , różnicę stanowi wiara i chrzest. C h r z e ś c i j a n i n m u s i j e d n a k lepiej żyć aniżeli p o g a n i n , g d y j e s t p r z e c i w n i e w t e d y : „ j e s t e ś m y bardziej g o d n i p o ż a ł o w a n i a niż p o d z i w u " (plus miserandi quam mirandi sumus) . 15
1 3
1 4
15
Stanowiło ono główne źródło dla pseudoaugustyńskiego pisma De spiritu et anima Alchera z Clairvaux (XII w.), które prawdopodobnie było odpowiedzią na list An glika Izaaka de Stella Epistoła da ąuandam familiarem suum de anima. Alkuin, Dialogus de rhetorica etvirtutibus (PL 101, 945B). Ibidem ( P L 101, 946).
406
Średniowiecze
N a starość A l k u i n coraz m n i e j i n t e r e s o w a ł się starożytnością, a coraz bar dziej c h r z e ś c i j a ń s t w e m . W i d a ć j u ż u n i e g o p e w n e t y p o w e rysy u m y s ł o w o ś c i ś r e d n i o w i e c z n e j : p o d k r e ś l e n i e trwałości n a t u r y l u d z k i e j p o p r z e z w i e k i , t ę s k n o t ę za starożytnością, t r o s k ę o u t r z y m a n i e jej spuścizny. W Kronice z St. G a l l e n ( N o t k e r ) c z y t a m y o n i m : „ A l b i n u s j e s t p o n a d w s p ó ł c z e s n y m i " (Albinus supra ceteros modernorum temporum) . U c z n i e m A l k u i n a był m i ę d z y i n n y m i F r e d e g i s u s z T o u r s (f 834 r.), A n glik i n a s t ę p c a A l k u i n a j a k o o p a t klasztoru Św. M a r c i n a w T o u r s . P e ł n i ł t e ż f u n k c j ę k a n c l e r z a L u d w i k a P o b o ż n e g o . F r e d e g i s u s napisał d z i e ł o Denihilo ettenebris, g d z i e starał się d o w i e ś ć r e a l n e g o istnienia nicości i c i e m n o ś c i , z której B ó g stworzył świat. Z a p e w n e u z n a w a ł r ó w n i e ż p r e e g z y s t e n c j ę d u s z , j a k twier dził b i s k u p A g o b a r d z L i o n u w Liber contra obiectiones Fredegisi abbatis. 16
2. Hraban Maur I n n y m w y b i t n y m u c z n i e m A l k u i n a był M a g n e n t i u s H r a b a n M a u r , urodził się m i ę d z y 776 a 784 r. w M o g u n c j i i t a m ż e zmarł w 856 r. j a k o a r c y b i s k u p . Uczył w T o u r s i w F u l d z i e , przy c z y m ta d r u g a szkoła d z i ę k i n i e m u d o c z e k a ł a się w i e l k i e g o r o z k w i t u . O d b y w a ł liczne p o d r ó ż e i p i e l g r z y m k i , n p . d o P a l e s t y n y . C e c h o w a ł o go z a c i ę c i e f i l o z o f i c z n o - e n c y k l o p e d y c z n e , j e g o t w ó r c z o ś ć miała c h a r a k t e r n a u k o w o - l i t e r a c k i . F u l d z i e p r z y p a d ł a rola p i o n i e r s k a w s z e r z e n i u k u l t u r y na w s c h ó d od R e n u , d l a t e g o t e ż H r a b a n zyskał mianopraeceptor Germaniae. T o c z y ł walki z G o t s z a l k i e m , m n i c h e m w F u l d z i e , k t ó r y w y z n a w a ł d o k t r y n ę skrajnej p r e d e s t y n a c j i i zaprzeczał wolności woli. H r a b a n d o p r o w a d z i ł d o p o t ę p i e n i a j e g o p o g l ą d ó w na s y n o d z i e w M o g u n c j i w 848 r. W p i s m a c h H r a b a n a Maura dostrzegamy przemożny wpływ Augustyna, Bedy i Grzegorza, a także e n c y k l o p e d y s t y I z y d o r a . Z a A u g u s t y n e m p o d k r e ś l a H r a b a n z n a c z e n i e filozofii pogańskiej, a specjalnie Platona.
H r a b a n j e s t a u t o r e m dzieła De clericorum institutione opisującego zasady nauczania duchownych. Siedem sztuk jest potrzebnych w tym stopniu, w jakim służą religii ( n p . d i a l e k t y k a j a k o b r o ń p r z e c i w h e r e z j o m ) . D o c e n i a filozofię sta rożytną, zwłaszcza P l a t o n a , ale poeci starożytni wydają m u się „ p o d e j r z a n i " . P o n a d t o j e s t a u t o r e m k o m e n t a r z y d o Pisma Świętego, poezji, homilii, a j e g o De re rum naturis to j e d n a z najpopularniejszych e n c y k l o p e d i i ś r e d n i o w i e c z n y c h , zna na j a k o De universo (rozszerzenie dzieł Izydora i B e d y ) . J e s t to j e d y n e źródło znajomości e p i k u r e i z m u dla ś r e d n i o w i e c z a , p o n i e w a ż zawiera około stu w i e r s z y z L u k r e c j u s z a . C a ł o ś ć składająca się z 22 ksiąg j e s t n a p i s a n a m e t o d ą w y k ł a d u , e t y m o l o g i c z n o - m i s t y c z n e g o . H r a b a n nawiązuje d o Kratylosa Platona, k r y t y k u j e
1 6
Cyt. za E. Gilson, La philosophie au Moyen-Age, s. 193.
II. Odrodzenie karolińskie
407
p o g l ą d y H e r a k l i t a i n o m i n a l i z m . Pisze, iż „ g d y się zna n a z w ę czegoś, to z n a się i to c o ś " ; zasada ta d o t y c z y z a r ó w n o imion w ł a s n y c h , j a k i rodzajowych oraz ga t u n k o w y c h . J e d n o c z e ś n i e d o s z u k u j e się s e n s u s y m b o l i c z n o - d u c h o w e g o w k r ó l e s t w i e minerałów, roślin, zwierząt i w ciele l u d z k i m . J e s t to t y p o w y s y m b o l i z m ś r e d n i o w i e c z n y . Filozoficznie M a u r r e p r e z e n t u j e z m o d y f i k o w a n y stoi c y z m i u w a ż a , iż w s z y s t k o poza B o g i e m j e s t c i e l e s n e .
3. Uczniowie Hrabana D o s p a d k o b i e r c ó w o d r o d z e n i a k a r o l i ń s k i e g o należał u c z e ń H r a b a n a M a u r a , K a n d y d z F u l d y ( C a n d i d u s z F u l d y - m n i c h B r u n n ) . J e g o p i s m a to tzw. Dzieła Kandyda (Dicta Candidi de imagine Dei), na k t ó r e s k ł a d a się d w a n a ś c i e f r a g m e n t ó w teologiczno-filozoficznych. D o m i n u j e w nich w p ł y w św. A u g u s t y n a i Klau diusza M a m e r t a . K a n d y d o m a w i a w nich n a s t ę p u j ą c e z a g a d n i e n i a : obraz Boga w c z ł o w i e k u , d z i a ł a l n o ś ć i j e d n o ś ć duszy, s p o s ó b p o z n a n i a d u c h o w y i cielesny, s p o s ó b p o z n a n i a Boga i J e g o właściwości. Dictum X I I zawiera d o w ó d i s t n i e n i a Boga o p i e rający się na k o n i e c z n o ś c i i s t n i e n i a pojęcia b y t u d o s k o n a ł e g o , d o s k o n a l s z e g o od c z ł o w i e k a . Inni uczniowie Hrabana przez utrzymanie poziomu intelektualnego, po ś r e d n i o przyczyniają się d o rozwoju filozofii. N a l e ż y d o nich Walafried S t r a b o ( Z e z o w a t y ) z R e i c h e n a u , e n c y k l o p e d y s t a , t e o l o g i p o e t a , z m a r ł y w 8 4 9 r. N a p i sał on s ł y n n y p o e m a t Visio Wetini (opis p o d r ó ż y w świat p o z a g r o b o w y ) , oraz bar dzo w a ż n y dla historii e s t e t y k i Versus de imagine Tetrici. D z i e ł o to d o t y c z y posą gu k o n n e g o T e r d a g o l a s p r o w a d z o n e g o z R a w e n n y d o A k w i z g r a n u p r z e z Karo la W i e l k i e g o . N a p i s a ł t e ż b a r d z o z n a n y w ś r e d n i o w i e c z u k o m p l e t n y k o m e n t a r z d o Biblii, tzw. Glossa ordinaria. P o d k i e r u n k i e m H r a b a n a s t u d i o w a ł t a k ż e S e r v a t u s L u p u s ( t 862 r.) o p a t z F e r r i e r e s , h u m a n i s t a , z w o l e n n i k G o t s z a l k a . T e o l o g i ę i filologię s t u d i o wał w F u l d z i e . C i e k a w e są n i e t y l k o j e g o listy, ale i t r a k t a t y filozoficzne na t e m a t p r z e z n a c z e n i a . J e g o u c z n i e m był R e m i g i u s z z A u x e r r e . Z t e g o o k r e s u n a l e ż y r ó w n i e ż w s p o m n i e ć p o s t a ć O d o n a z C l u n y (lata 8 7 8 / 8 7 9 - 9 4 2 ) . Z a j e g o rządów j a k o opata, C l u n y osiąga swój n a j w i ę k s z y rozwój. S t u d i o w a ł w P a r y ż u , g d z i e nawiązał k o n t a k t z R e m i g i u s z e m z A u x e r r e . Pisał b a r d z o w i e l e , j e g o twórczość o b e j m u j e t a k i e d z i e d z i n y j a k teologia, m u z y k a , poezja. W i e l k i w p ł y w na kościół karoliński wywarł Jonasz z O r l e a n u (ur. ok. 780 r., t ok. 8 4 4 r.) b i s k u p O r l e a n u , działający na d w o r z e L u d w i k a P o b o ż n e g o . P o raz p i e r w s z y p o r u s z y ł o n p r o b l e m zasad e t y c z n y c h s p r a w o w a n i a w ł a d z y w t r a k t a -
Średniowiecze
408 17
cie De institutione regia , w k t ó r y m pisze, iż władza k r ó l e w s k a j e s t d a n a od B o ga, j e j c e l e m zaś j e s t s p r a w i e d l i w o ś ć , d o b r o l u d u , o p i e k a n a d K o ś c i o ł e m . G d y król t e g o n i e w y p e ł n i a , staje się t y r a n e m . J e d n a k ż e ci wszyscy myśliciele i uczeni, n a w e t łącznie z A l k u i n e m i H r a b a n e m M a u r e m tylko przygotowali g r u n t p o d działalność pierwszego, w i e l k i e g o i w y b i t n e g o u m y s ł u właściwego średniowiecza. Myśliciel t e n zajaśniał w ł a ś n i e w w i e k u I X tworząc pierwszy, p o t ę ż n y s y s t e m filozoficzny od czasów Boecjusza.
1 7
Jonasz z Orleanu, De institutione regia, P L 106, 1 2 1 - 3 9 4 C . D z i e ł o to jest analogicz ne do Via regia Smaragdusa, opata St. Michel k. Verdun nad Mozą z IX w., De rectoribus Christianis (PL 103) Seduliusa Scota z Irlandii, z IX w. ma charakter etycz ny, podaje wzór „władcy doskonałego", omawia również zagadnienie stosunku państwa do Kościoła.
R O Z D Z I A Ł III
Jan Szkot Eriugena Z p o c h o d z e n i a był I r l a n d c z y k i e m , stąd p r z y d o m e k „ E r i u g e n a " od c e l t y c k i e g o słowa ( H ) ć r i u n a o k r e ś l e n i e Irlandii. W y s p ę t ę z w a n o r ó w n i e ż Scotta, d l a t e g o drugie imię Jana brzmi „Szkot". N a u k i p o b i e r a ł w k l a s z t o r z e i r l a n d z k i m , t a m p o z n a ł dzieła A u g u s t y n a i Boecjusza, n a b r a ł znajomości g r a m a t y k i , filozofii i teologii. P o d o b n i e j a k Al k u i n , s ł a b o znał g r e k ę (czego d o w o d e m są j e g o p o e z j e g r e c k i e i m a r z e n i a o p o d r ó ż y na W s c h ó d ) i m u s i a ł się jej p ó ź n i e j d o u c z y ć w P a r y ż u l u b St. D e n i s . D o r o k u 8 5 7 c y t u j e s a m y c h t y l k o a u t o r ó w łacińskich, p ó ź n i e j d o p i e r o g r e c k i c h . W I X w. w i e l e f e r m e n t u w z b u d z i ł a n a u k a G o t s z a l k a o p r z e z n a c z e n i u . P i e r w s z e d z i e ł a E r i u g e n y zwalczają d o k t r y n ę G o t s z a l k a (De praedestinatione Dei); j e d n a k ż e e f e k t był niezadowalający i na s y n o d z i e w V a l e n c i e n n e s w roku 855 n a u k a z a w a r t a w t y m t r a k t a c i e została p o t ę p i o n a . Stało się to za sprawą w y stępujących u Eriugeny e l e m e n t ó w panteistycznych, neoplatońskich, a nawet p e l a g i a ń s k i c h . U t o ż s a m i a b o w i e m p r z e z n a c z e n i e z w i e d z ą Bożą, w i e d z ę boską z ludzką, a w i a r ę z filozofią. P o tej n i e u d a n e j p r ó b i e E r i u g e n a p o r z u c a p o l e m i k ę i z w r a c a się d o s t u d i u m p o z y t y w n e g o . W latach 8 5 0 - 8 5 1 na d w o r z e Karola Ł y s e g o p e ł n i ł rolę p o d o b n ą d o roli A l k u i n a n a d w o r z e Karola W i e l k i e g o , kierując r ó w n i e ż szkołą pałacową w P a r y żu. J e d n a k ż e p r a w d z i w a w i e l k o ś ć myśli E r i u g e n y objawi się d o p i e r o w t e d y , k i e d y z a j m i e się p i s m a m i P s e u d o - D i o n i z e g o , znajdującymi się w o p a c t w i e St. D e n i s . E r i u g e n a wątpił w to, b y D i o n i z y był a p o s t o ł e m Galii, ale wierzył w au t o r s t w o j e g o p i s m . P r z e c z y t a ł p r z e k ł a d H i l d u i n a i w latach 8 5 8 - 8 6 2 , n a p o l e c e n i e Karola Ł y s e g o zabrał się d o n o w e g o t ł u m a c z e n i a . T a l e k t u r a i praca nad p r z e k ł a d e m dała E r i u g e n i e a s u m p t d o s t w o r z e n i a w ł a s n e g o s y s t e m u fi lozoficznego. W p i e r w s z e j kolejności d o k o n a ł n a s t ę p u j ą c y c h t ł u m a c z e ń z j ę z y k a g r e c k i e g o : Corpus Areopagiticum P s e u d o - D i o n i z e g o w r a z z o b j a ś n i e n i a m i , Ambigua Liber M a k s y m a W y z n a w c y , O stworzeniu człowieka G r z e g o r z a z Nyssy.
N a j w y b i t n i e j s z y m d z i e ł e m , zawierającym w y k ł a d n i ę s y s t e m u E r i u g e n y , j e s t O podziale natury (Ilepi cp-óaecoc p e p i o p o t i - De divisione naturae) p o w s t a ł e w latach 8 6 2 - 8 6 6 . S t a n o w i o n o pierwszą o b s z e r n ą s y n t e z ę ś r e d n i o w i e c z n ą p o d z i e ł a c h św. A u g u s t y n a . W a r t o r ó w n i e ż w s p o m n i e ć o d w ó c h i n n y c h p i s m a c h , k t ó r e c h o c i a ż są o b j ę t o ś c i o w o n i e w i e l k i e , to j e d n a k zawierają p o t ę ż n y ł a d u n e k t r e ś c i o w y i za chwycają formą literacką. Są to Homilia do Prologu Ewangelii Jana oraz Komen tarz do Ewangelii Jana. E r i u g e n a napisał r ó w n i e ż glosy d o Opuscula sacra B o e cjusza, stanowią o n e najstarszy k o m e n t a r z d o tych p i s m , j e d y n y jaki p o w s t a ł d o
410
Średniowiecze
X I I w. J e s t to o s t a t n i e z p i s m S z k o t a i w s t o s u n k u d o O podziale natury s p e ł n i a taką rolę j a k Sprostowania u św. A u g u s t y n a . O podziale natury jest d i a l o g i e m p o m i ę d z y N (Mistrz - Nutritor) i A ( U c z e ń - Alumnus) w pięciu księgach: I. Bóg j a k o pierwsza przyczyna. II. I d e e . III—IV. R z e c z y s t w o r z o n e . IV-V. P o w r ó t rzeczy i cel o s t a t e c z n y stworzenia.
W e d ł u g E r i u g e n y r o z r ó ż n i a m y trzy e t a p y l u d z k i e g o p o z n a n i a : 1. p r z e d o b j a w i e n i e m C h r y s t u s a - na s k u t e k g r z e c h u p i e r w o r o d n e g o , k t ó r y z a c i e m n i ł poznanie rozumowe, z trudem zdobywano wiadomości i tworzono wiedzę. L u d z i e mogli j e d y n i e w n i o s k o w a ć o p i e r w s z e j p r z y c z y n i e w y c h o d z ą c od o s i ą g n i ę ć fizyki; 2. O b j a w i e n i e - d o c h o d z i o n o d o k u l m i n a c j i w o s o b i e C h r y s t u s a , l u d z i e mogą teraz c z e r p a ć w i e d z ę o B o g u z Pisma Świętego; na t y m e t a p i e wiara m u s i p o p r z e d z i ć r o z u m ; 3 . p o O b j a w i e n i u - n a w e t n a j d o s k o n a l s z a wiara z o s t a n i e za stąpiona w wizji uszczęśliwiającej p r z e z b e z p o ś r e d n i e p o z n a n i e Boga. P u n k t e m wyjścia dla n a s z e g o p o z n a n i a j e s t w i ę c O b j a w i e n i e \Pismo Święte), a cała w i e d z a w d z i e d z i n i e s p r a w wiary m u s i zacząć się od a k t u wiary. Pismo Święte m o ż e m y z r o z u m i e ć t y l k o p o d w a r u n k i e m , iż s t u d i o w a n i e go p o p r z e d z i a k t wiary. Wyraża to alegoryczna i n t e r p r e t a c j a sceny, w k t ó r e j św. P i o t r i św. J a n b i e g n ą d o G r o b u P a ń s k i e g o . Wiara s y m b o l i z o w a n a p r z e z św. P i o t r a w y p r z e d z a z r o z u m i e n i e ( p o s t a ć św. J a n a ) , to on w s t ę p u j e p i e r w s z y d o g r o b o w ca - alegorii Pisma Świętego. S ą d z ę , ż e n a l e ż y wziąć p o c z ą t e k r o z u m o w a n i a z P i s m a Ś w i ę t e g o . 18
R a t i o c i n a t i o n i s e x o r d i u m ex divinis eloąuiis a s s u m e n d u m e s s e a e s t i m o . Wiara j e s t p i e r w s z y m k r o k i e m d o p o z n a n i a prawdy, n a s t ę p n y m zaś a n a liza r o z u m o w a . D z i ę k i s p e k u l a c j i filozoficznej wiara realizuje d o p i e r o w p e ł n i swoje z a d a n i e . O b y d w i e t e d z i e d z i n y (wiara i filozofia) mają w s p ó l n y cel, j e s t n i m wizja uszczęśliwiająca (visio beatifica), wypływająca z j e d n e g o źródła - mą drości b o ż e j . D l a t e g o t e ż n i e m a p o m i ę d z y n i m i s p r z e c z n o ś c i i w ł a ś c i w i e w z a j e m n i e się n i e różnią: C z y m ż e i n n y m j e s t z a j m o w a n i e się filozofią p r a w d z i w e j religii.
niż w y k ł a d a n i e m
reguł
Q u i d e s t aliud d e p h i l o s o p h i a tractare nisi v e r a e religionis [...] regulas exponere? . 1 9
J e d n a k ż e u E r i u g e n y w z a j e m n y s t o s u n e k religii i filozofii j e s t n i e c o o d m i e n n y niż u A u g u s t y n a . U n i e g o religia j a k o p e ł n i a P r a w d y zawiera w s o b i e filozofię, u E r i u g e n y zaś filozofia p r z e m i e n i a się p o w o l i w religię. I n t e r p r e t u j ą c w s p o s ó b p o w i e r z c h o w n y s z e r e g f a k t ó w z życia E r i u g e n y 1 8
19
Eriugena, De dwisione naturae, II, 15. Ibidem, I, 1.
411
III. Jan Szkot Eriugena
(zwłaszcza p o t ę p i e n i e ) , w y g ł a s z a n o o j e g o p o g l ą d a c h sądy n i e s ł u s z n e i defor m u j ą c e j e g o s y l w e t k ę d u c h o w ą . N a przykład w e d ł u g d e Wulfa E r i u g e n a j e s t o j c e m r a c j o n a l i z m u ś r e d n i o w i e c z n e g o , k t ó r y n i e obala w p r a w d z i e d o g m a t ó w , ale i n t e r p r e t u j e j e w e d l e k r y t e r i ó w r o z u m u . Właściwe rozwiązanie t e g o p r o b l e m u z n a j d u j e m y u Gilsona, w j e g o rozróżnieniu d w ó c h p r o b l e m ó w , s t o s u n k u r o z u m u d o wiary i r o z u m u d o autorytetów. R o z u m p o w i n i e n się u k o r z y ć tylko p r z e d p r a w d a m i wiary, nie zaś p r z e d a u t o r y t e t e m interpretatorów, c h o ć b y najwybit niejszych. P o w i n i e n r e s p e k t o w a ć poglądy Ojców, ale o s t a t e c z n i e w rozwinięciu treści ich p i s m n a j w y ż s z y m a u t o r y t e t e m b ę d z i e r o z u m . R o z u m b o w i e m jest ź r ó d ł e m w s z e l k i c h a u t o r y t e t ó w . J a n S z k o t jest p r z e ś w i a d c z o n y o t y m , że n i e na leży u s t ę p o w a ć p r z e d a u t o r y t e t a m i : N i e c h ż a d n a p r a w d a n i e odstrasza cię od t e g o , c z e g o u c z y r o z u m n a rada s ł u s z n e j k o n t e m p l a c j i . P r a w d z i w a p o w a g a n i e sprzeciwia się s ł u s z n e m u r o z u m o w i ani r o z u m p o w a d z e . N i e w ą t p l i w i e b o w i e m j e d n o i d r u g i e w y p ł y w a z t e g o s a m e g o źródła, m i a n o w i c i e z b o s k i e j m ą d r o ś c i . N u l l a i t a ą u e auctoritas t e t e r r e a t a b his, q u a e r e c t a e c o n t e m p l a t i o n i s rationabilis suasio e d o c e t . Vera e n i m auctoritas r e c t a e rationi n o n obsistit, n e q u e recta ratio v e r a e auctoritati. A m b o s i ą u i d e m e x u n o f o n t e d i v i n a vidilicet s a p i e n t i a , m a n a r e d u b i u m n o n e s t . 20
W s p o m n i e l i ś m y j e d n a k , że O podziale natury n i e było o s t a t e c z n y m w y r a z e m rozwoju u m y s ł o w e g o E r i u g e n y Wielką rolę dla u m y s ł o w o ś c i ś r e d n i o w i e cza o d e g r a ł j e g o k o m e n t a r z d o Opuscula sacra Boecjusza, a n a l o g i c z n y d o Spro stowań A u g u s t y n a . W a ż n e są t e ż o d k r y t e p r z e z R a n d a glosy d o O podziale natu ry p i s a n e p o d d y k t a n d o E r i u g e n y , k t ó r y łagodzi w nich s w e m o ż e z b y t d r a s t y c z n e p o g l ą d y d o t y c z ą c e zwłaszcza z a g a d n i e n i a Boga. 21
A. Podział i rozbiór (divisio-analysis) E r i u g e n a w s w y m ujęciu filozofii idzie raczej w ślady św. A u g u s t y n a , ale w m e todzie pozostaje pod w p ł y w e m hierarchizmu Pseudo-Dionizego. T a k jak u P s e u d o - D i o n i z e g o w s z y s t k o w y c h o d z i od Boga i d o ń powraca, t a k u E r i u g e ny triada t r w a n i e - w y l e w - p o w r ó t s t a n o w i m e t o d ę ujęcia c a ł e g o b y t u . P o j m u j e m y go d i a l e k t y c z n i e , d o k o n u j ą c p o d z i a ł u (dwisio) i rozbioru - analizy (analysis). W p r o c e s i e p o d z i a ł u w y c h o d z i m y od j e d n o ś c i najwyższych rodzajów i d o c h o d z i m y p o p r z e z r ó ż n i c o w a n i e g a t u n k ó w , aż d o j e d n o s t e k . W p r o c e s i e analizy p o s t ę p u j e m y o d w r o t n i e , przez rozbiór o n t o l o g i c z n y j e d n o s t k i ( s z u k a n i e w nich t e g o , co o g ó l n e ) , d o c h o d z i m y s t o p n i o w o d o najwyż szych rodzajów. T a m e t o d a p o d w ó j n e j drogi p o d z i a ł u i analizy b y t u n i e j e s t w y -
2 0
2 1
Ibidem, I, 66. Por. E. K. Rand, Johannes Scotus.
Średniowiecze
412
n a l a z k i e m n a s z e g o u m y s ł u , lecz t k w i w istocie rzeczy. E r i u g e n a w d z i e le 0 podziale natury p o s z u k u j e realnej d i a l e k t y k i , p o p r z e z którą c h c e bliżej o k r e ś l i ć i wyjaśnić w i e l o ś ć rzeczy i ich p o w r ó t d o j e d n o ś c i Boga. Szkot pisze o tym słowami: O w a s z t u k a , k t ó r a dzieli rodzaje na g a t u n k i i łączy g a t u n k i w rodzaje, którą n a z y w a m y 8taA£KTticn, n i e j e s t w y n i k i e m d z i a ł a ń l u d z k i c h , lecz z o stała u m i e s z c z o n a w rzeczywistości p r z e z s t w ó r c ę w s z y s t k i c h s z t u k , k t ó r e są p r a w d z i w y m i s z t u k a m i , i o d k r y t a p r z e z m ę d r c ó w oraz w y k o r z y s t y w a na p r z e z z r ę c z n e b a d a n i e dla p o ż y t k u rzeczy. Ars illa, q u a e d i v i d i t g e n e r a in s p e c i e s , e t s p e c i e s in g e n e r a resolvit, q u a e 8iaX£KTtKT] dicitur, n o n a b h u m a n i s m a c h i n a t i o n i b u s sit facta, s e d in n a tura r e r u m , a b a u c t o r e o m n i u m a r t i u m , q u a e v e r e artes s u n t , c o n d i t a , e t a s a p i e n t i b u s i n v e n t a , e t ad u t i l i t a t e m sollerti r e r u m i n d a g i n e u s i t a t a . 22
B. System poznania w 0 podziale natury E l e m e n t y s y s t e m u p o z n a n i a p o c h o d z ą w e d l e E r i u g e n y z t r z e c h ź r ó d e ł : 1. O b j a w i e n i a , k t ó r e j e s t o c z y w i s t e i n i e p o d l e g a dyskusji; 2. a u t o r y t e t u O j c ó w - d y s kusja j e s t tu d o p u s z c z a l n a , lecz o s t a t e c z n e słowo n a l e ż y d o r o z u m o w a n i a i t r z e b a p o d ą ż a ć za p o g l ą d a m i Ojców, g d y są w z g o d z i e z r o z u m e m ; 3 . filozofii która zaprzęga rozum w służbę Objawienia. N a j w y ż s z y m s t o p n i e m o s i ą g a l n e g o p o z n a n i a j e s t m ą d r o ś ć r o z u m i a n a ja k o c n o t a teologii k o n t e m p l a c y j n e j . N i ż e j z n a j d u j e się n a u k a (scientid), b ę d ą c a cnotą u j m o w a n i a s t w o r z e ń j a k o w y c h o d z ą c y c h z p i e r w s z e j p r z y c z y n y i j e s t to w istocie fizyka. W r e s z c i e najniżej stoi e t y k a , czyli p o z n a n i e p o r z ą d k u w p r o c e sie p o w r o t u d o Boga. E r i u g e n a s t o p n i u j e w i ę c n a u k i w n a s t ę p u j ą c y m p o r z ą d k u : teologia, fizyka, e t y k a . J e s t t o p o z n a n i e filozoficzne, k t ó r e p r z e c h o d z i w r e ligijne.
C. Hierarchia nauk, czyli sztuk wyzwolonych (ordo artium) S z t u k i w y z w o l o n e ( n a u k i ) stanowią f u n d a m e n t filozofii, są o n e p r z e z l u d z i n i e j a k o „ o d k r y w a n e " , n i e zaś t w o r z o n e . R ó w n i e ż w ś r ó d n i c h m a z a c h o d z i ć porzą d e k . J e s t o n n a s t ę p u j ą c y : d i a l e k t y k a dzieli się na g r a m a t y k ę i r e t o r y k ę , a r y t m e tyka na astronomię i m u z y k ę . Aby właściwie i możliwie p e w n i e postępować w zdobywaniu wiedzy, t r z e b a się t r z y m a ć z a r ó w n o zasad d o t y c z ą c y c h s t o p n i p o z n a n i a i hierarchii n a -
Eriugena, De dwisione naturae, IV, 4.
413
III. Jan Szkot Eriugena
u k , j a k i p a m i ę t a ć o w y m i e n i o n y c h t r z e c h źródłach e l e m e n t ó w s y s t e m u . W t e d y b ę d z i e m y k r o c z y ć w n a u c e r o z t r o p n i e i u n i k n i e m y b ł ę d u i fałszu, k t ó r e g o się E r i u g e n a o g r o m n i e lęka: N i e m a gorszej ś m i e r c i niż n i e z n a j o m o ś ć prawdy, n i e m a p r z e p a s t n i e j s z e j o t c h ł a n i niż brać fałsze za prawdy, co j e s t w ł a ś c i w e b ł ę d o m . N u l l a e n i m p e i o r m o r s e s t q u a m veritatis ignorantia, nulla vorago p r o f u n dior, q u a m falsa p r o veris a p p r o b a r e , q u o d p r o p r i u m e s t e r r o r i s . 23
D. Bóg i podział natury {divisio naturae) C h a o t y c z n o ś ć i d w u t o r o w o ś ć formuł s p o t y k a n y c h u E r i u g e n y m o ż e p r o w a d z i ć d o r ó ż n y c h , n a w e t s p r z e c z n y c h interpretacji z a s a d n i c z e g o s t a n o w i s k a m e t a f i z y c z n e g o ich autora. N i e m o ż n a t w i e r d z i ć p o p r o s t u , iż E r i u g e n a j e s t p a n t e i s t ą b e z d o d a n i a , co r o z u m i e m y p r z e z słowo „ p a n t e i z m " . S p r ó b u j m y w i ę c określić, c z y m j e s t p a n t e i z m . O p i e r a się o n na p r z e c i w s t a w i e n i u m o n i z m u (istnieje j e d e n b y t ) p l u r a l i z m o w i (istnieją liczne, r ó ż n e od s i e b i e b y t y ) . P a n t e i z m b ę d z i e to m o n i z m całkowity, przypisujący o w e m u j e d y n e m u b y t o w i właściwości a b s o l u t u i zaprzeczający i s t n i e n i u z a s a d n i c z y c h różnic p o m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i b y t a m i , a zwłaszcza p o m i ę d z y B o g i e m i i n n y m i j e s t e s t w a m i . R z e c z y w i ś c i e , liczne t e k s t y z O podziale monistyczny:
natury
mają c h a r a k t e r w y r a ź n i e
A l b o w i e m i s t w o r z e n i e istnieje w B o g u i j e s t s t w a r z a n e w B o g u w s p o s ó b c u d o w n y i niewyrażalny, k t ó r y objawiając się czyni s i e b i e n i e w i d z i a l n e g o widzialnym, niepojętego pojętym i niepoznanego poznanym. N a m e t c r e a t u r a in D e o e s t s u b s i s t e n s , e t in D e o c r e a t u r a mirabili e t ineffabili m o d o creatur, s e i p s u m m a n i f e s t a n s invisibilis v i s i b i l e m se faciens e t i n c o m p r e h e n s i b i l i s c o m p r e h e n s i b i l e m , [...], e t i n c o g n i t u s c o g n i t u m . 2 4
25
W i e l u h i s t o r y k ó w filozofii ( n p . H e i n r i c h ) u w a ż a ł o i u w a ż a E r i u g e n ę za p a n t e i s t ę , j e d n a k ż e i n n e j e g o t e k s t y mówią coś w r ę c z p r z e c i w n e g o : B ó g j e s t właściwie w e w s z y s t k i m , p o n i e w a ż j e s t istotą w s z y s t k i e g o i p r z e z w s z y s t k o p r z y c h o d z i i w s z y s t k o u k ł a d a i j e s t d a l e k o od w s z y s t k i c h , p o n i e w a ż j e s t p o n a d s u b s t a n c j a l n y w o b e c w s z y s t k i e g o : jaśnieje w s t w o r z e n i u , k t ó r e uczynił, p o n i e w a ż b y ł b y dla s i e b i e u k r y t y i nieznany. D e u s s i q u i d e m in o m n i b u s est, q u o n i a m i p s e e s s e n t i a o m n i u m est, e t p e r o m n i a v e n i t , q u i a o m n i a d i s p o n i t , e t r e m o v e t u r a b o m n i b u s , q u i a su-
2 3
2 4
2 5
Ibidem, III, 650A. Ibidem, III, 17. Por. W. Heinrich, Johannes Scotus Eriugena i
Spinoza.
414
Średniowiecze
p e r e s s e n t i a l i s e s t s u p e r o m n i a , e t l u c e t in c r e a t u r a q u a m fecit, q u i a o c c u l tus et incognitus per seipsum esset . 26
D l a S z k o t a B ó g j e s t Stwórcą i przyczyną w s z e c h r z e c z y ale j e d n o c z e ś n i e b y t Boga różny j e s t od b y t u s t w o r z e ń . U w a ż a r ó w n i e ż , iż c z ł o w i e k i anioł n i e mogą w i d z i e ć Boga „twarzą w t w a r z " , lecz za p o ś r e d n i c t w e m J e g o teofanii. T a k w i ę c u J a n a S z k o t a p a n t e i z m w p o r z ą d k u b y t o w y m i p o z n a w c z y m j e s t zastąpio n y analogią. U E r i u g e n y o d n a j d u j e m y n i e t y l k o j ę z y k filozofa, ale i m i s t y k a , k i e d y p i sze o p o w r o c i e c z ł o w i e k a d o s w e g o źródła, k t ó r y m j e s t Bóg. E r i u g e n a m ó w i 0 p r o c e s i e s t o p n i o w e g o zbliżania się s t w o r z e n i a d o Stworzyciela, u k o r o n o w a n i e m tej drogi j e s t „ p r z e b ó s t w i e n i e " (0ecoatc - deifikacja) całego c z ł o w i e k a . P r z e m i a n a ta n i e p r o w a d z i j e d n a k d o z a n i k u ciała i duszy, ale d o s z c z e g ó l n e g o s t a n u bycia p r z e p e ł n i o n y m bożą energią. J a n S z k o t stara się wyjaśnić to p o p r z e z p o r ó w n a n i e d o r o z p a l o n e g o żelaza i p r z e ś w i e t l o n e g o s ł o ń c e m p o w i e t r z a . G i l s o n u j m u j e t ę m y ś l E r i u g e n y w s p o s ó b następujący: „ P o w i e t r z e n i e p r z e s t a j e b y ć p o w i e t r z e m z t e g o p o w o d u , ż e oświeca j e światło s ł o n e c z n e ; r o z g r z a n e d o c z e r w o n o ś c i ż e l a z o wciąż j e s t ż e l a z e m , n a w e t jeśli w y d a j e się n a m , ż e z m i e n i ł o się w o g i e ń , p o d o b n i e ciało wciąż b ę d z i e c i a ł e m , chociaż zostało u d u c h o w i o n e , a d u s z a l u d z k a ciągle b ę d z i e t y m , c z y m j e s t , c h o ć p r z e m i e n i się w światło B o g a " . A n a l o g i c z n e p r z y k ł a d y relacji p r z e b ó s t w i o n e j d u s z y d o Boga z n a j d u j e m y u P s e u d o - D i o n i z e g o (światło w p o w i e t r z u ) , od k t ó r e g o zaczerpnął j e M a k s y m W y z n a w c a ; św. B e r n a r d d o d a tu j e s z c z e w s p a n i a ł y o b r a z kropli r o z p u s z c z o n e j w w i n i e . W i d z i m y w i ę c , ż e E r i u g e n a j e s t d a l e k i od p a n t e i z m u . M o ż n a u w a ż a ć za p e w n e , ż e E r i u g e n a j e s t m e t a f i z y k i e m o b i e k t y w i s t y c z n y m ( n i e m a u n i e g o śladu s u b i e k t y w i z m u i d e a l i s t y c z n e g o ) , u w a ż n a zaś l e k t u ra j e g o p i s m z m u s z a d o w n i o s k u , ż e E r i u g e n a n i e był p a n t e i s t ą c h o ć b y d l a t e go, ż e n i e i d e n t y f i k o w a ł Boga z e s t w o r z o n y m i s u b s t a n c j a m i . Z a m i a s t m o n i z m u m a m y tu z a c z e r p n i ę t y od P s e u d o - D i o n i z e g o h i e r a r c h i z m i a l e k s a n d r y j s k i gradualizm emanatystyczny. 27
2 8
2 9
E. Podział natury {divisio naturae) Z a k r e s z n a c z e n i a w y r a z u „ n a t u r a " j e s t dla E r i u g e n y b a r d z o szeroki, to B ó g 1 świat stworzony, w s z y s t k o , co istnieje. W świecie z n a j d u j e m y n i e s k o ń c z o n ą ilość s p o s o b ó w p o d z i a ł u natury, ale J a n S z k o t m ó w i , iż z a s a d n i c z y j e s t c z w ó r p o dzial. J e s t to j e g o k l a s y c z n a i s ł a w n a t e t r a c h o t o m i a . Por. Eriugena, Expositiones in lerarchiam caelestem, XV, 2. E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 117. Por. Pseudo-Dionizy, De dwinis nominibus, II, 4; Bernard z Clairvaux, De diligendo Deo, X, 28. Por. M. Cappuyns, Jean Scot Eriugene, sa vie, son oeuvre, sa pensóe.
415
III. Jan Szkot Eriugena
N a p o c z ą t k u 0 podziale
natury
czytamy:
P o d z i a ł n a t u r y d o k o n u j e się p r z e z c z t e r y różnice, o b e j m u j ą c e cztery ka t e g o r i e b y t u : P i e r w s z a to n a t u r a , która stwarza, a n i e j e s t s t w o r z o n a ; d r u ga, k t ó r a j e s t s t w o r z o n a i s a m a tworzy; trzecia, która j e s t s t w o r z o n a , ale s a m a n i e tworzy, i czwarta, k t ó r a ani n i e j e s t s t w o r z o n a , ani n i e tworzy. V i d e t u r m i h i divisio n a t u r a e p e r ą u a t t u o r differentias, ą u a t t o r s p e c i e s r e c i p e r e : ą u a r u m p r i m a e s t in e a m , q u a e creat e t n o n creatur, s e c u n d a in e a m , q u a e c r e a t u r e t creat, tertia in e a m , q u a e c r e a t u r e t n o n creat, q u a r ta n e c creat, n e c c r e a t u r . 30
P i e r w s z y rodzaj n a t u r y : n a t u r a , która stwarza, a n i e j e s t s t w o r z o n a (ąua rum prima est in eam, quae creat et non creatur), to Bóg. J a k o S t w ó r c a rzeczy j e s t o b d a r z o n y w s z e l k i m i d o s k o n a ł o ś c i a m i , ale dla nas n i e d o p r z e n i k n i ę c i a , w y m y k a się w s z e l k i m a r y s t o t e l e s o w s k i m k a t e g o r i o m . C z w a r t y rodzaj n a t u r y (quarta, quae nec creatur, nec creat) to r ó w n i e ż Bóg, r o z p a t r y w a n y w m o m e n c i e , g d y zaprzestaje stwarzania; utożsamiając się z e światem, przebywa niejako w spoczynku. D r u g a n a t u r a , k t ó r a j e s t s t w o r z o n a i tworzy (secunda in eam, quae creatur et creat), to i d e e r o z u m i a n e j a k o p r a w z o r y rzeczy. E r i u g e n a o k r e ś l a j e j a k o : 31
G a t u n k i l u b formy, w k t ó r y c h zostały u m i e s z c z o n e n i e z m i e n n e racje w s z y s t k i c h rzeczy mających p o w s t a ć , z a n i m zaistniały. S p e c i e s vel f o r m a e , in q u i b u s o m n i u m r e r u m f a c i e n d a r u m , p r i u s q u a m essent, incommutabiles rationes conditae s u n t . 32
W k o ń c u trzeci rodzaj n a t u r y to rzeczy, k t ó r e d z i ę k i i d e o m u z y s k a ł y b y t - n a t u r a , k t ó r a j e s t s t w o r z o n a i n i e tworzy (quarta, quae nec creatur, nec creat). R ó w n o l e g l e d o podziału n a t u r y E r i u g e n a dzieli i n i e b y t . W e d ł u g niego b y t to tylko to, co m o ż n a p o z n a ć z m y s ł a m i l u b pojąć r o z u m e m ; poza t y m jest n i e b y t . E r i u g e n a rozróżnia p i ę ć rodzajów n i e b y t u : p i e r w s z y rodzaj to Bóg. B ó g j e s t n i e b y t e m , b o n i e Jest c z y m ś w ż a d n y m z e z n a c z e ń , k t ó r e p r z y p i s u j e m y w y r a zowi „ c o ś " , a w i ę c ściśle n i e z n a B ó g s i e b i e j a k o „ c o ś " : 33
Bóg nie wie, czym jest, ponieważ nie jest czymś, jest b o w i e m niepojęty dla s i e b i e i w s z e l k i e g o i n t e l e k t u . D e u s i t a q u e n e s c i t se, q u i d est, q u i a n o n est q u i d , i n c o m p r e h e s i b i l i s q u i p p e in a l i q u o sibi ipsi e t o m n i i n t e l l e c t u i . 34
3 0
3 1
3 2
3 3
3 4
Eriugena, De dwisione naturae, I, 1, przekł. W. Seńko, Jak rozumieć filozofię śred niowieczną, s. 119. Eriugena jako pierwszy silnie akcentuje, że kategoria „działanie" (acfio) nie od nosi się do Boga. Eriugena, De dwisione naturae, II, 529B. Ibidem, I, 3 - 7 , 443^147. Ibidem, II, 589B.
416
Średniowiecze
O w i e l e g ł ę b i e j r o z u m i e m y słowa Pisma o s t w o r z e n i u z nicości, g d y p o j m u j e m y Boga j a k o n i e b y t . W i e m y , ż e s t w o r z e n i e z N i c o ś c i to s t w o r z e n i e z N i c z e g o , czyli z S i e b i e . D o d r u g i e g o rodzaju n i e b y t u należą istoty rzeczy, g d y ż d a n e n a m są p o z n a w c z o t y l k o p r z y p a d ł o ś c i . T r z e c i rodzaj to b y t możliwy: k a ż d y b y t j e s t n i e b y t e m t e g o , c z y m n i e j e s t . C z w a r t y rodzaj stanowią rzeczy z m i e n n e , k t ó r e w p o r ó w n a n i u d o t r w a ł y c h idei n i e istnieją. Piąty rodzaj n i e b y t u to k o n d y c j a czło w i e k a , k t ó r y p r z e z g r z e c h traci z n a m i ę Boga. C z ł o w i e k b o w i e m istnieje o t y l e , o ile p o s i a d a b o ż e p o d o b i e ń s t w o . T y c h p o d z i a ł ó w n a t u r y i n i e b y t u n i e n a l e ż y r o z u m i e ć tak, ż e świat j e s t pojęciem nadrzędnym, którego j e d n y m z elementów składowych jest Bóg b ę d ą c y częścią w s z e c h ś w i a t a na równi z e s t w o r z e n i a m i . W rzeczywistości n a d w s z y s t k i m i p o d z i a ł a m i stoi s a m a n a t u r a boża, a divisio to a k t , k t ó r y m B ó g w y raża S i e b i e t w o r z ą c h i e r a r c h i c z n y u k ł a d wśród s t w o r z e ń . W s p o m n i e l i ś m y , ż e przy o k r e ś l a n i u Boga tracą w s z e l k i e z n a c z e n i e k a t e gorie a r y s t o t e l e s o w s k i e . Z a t e m , c z y m j e s t Bóg? A b y o d p o w i e d z i e ć na to p y t a n i e , t r z e b a za P s e u d o - D i o n i z y m p o d z i e l i ć t e o l o g i ę n a twierdzącą i przeczącą. Teologia twierdząca (katafatyczna), powiada Eriugena, jest tylko częściowo prawdziwa, podczas gdy apofatyczna jest prawdziwa absolutnie. S ł u s z n i e j b o w i e m n e g u j e się o B o g u , że j e s t c z y m ś z t e g o , co j e s t , niż t w i e r d z i się, ż e j e s t . Verius e n i m n e g a t u r D e u s q u i d e o r u m , q u a e d e e o p r a e d i c a n t u r e s s e , q u a m affirmamur e s s e . 3 5
P r a w i e cała I k s i ę g a 0podziale natury j e s t p o ś w i ę c o n a w y k a z a n i u , ż e B ó g w istocie swej j e s t n i e p o z n a w a l n y . O b i e t e t e o l o g i e łączą się w theologia superłatwa. I d e e j a k o d r u g i człon „ p o d z i a ł u n a t u r y " są s t w o r z o n e i tworzą {creata et creans). Są o n e p r a w z o r a m i , w k t ó r y c h t k w i ł y istoty rzeczy, e s e n c j e , z a n i m z o stały s t w o r z o n e s a m e rzeczy. I d e e n i e są, ściśle m ó w i ą c , s t w o r z o n e p r z e z Boga. M a m y tu d o c z y n i e n i a z c z y m ś p o ś r e d n i m p o m i ę d z y a k t e m r o d z e n i a i t c h n i e nia (relacje w Trójcy) a s t w o r z e n i a (rzeczy). I d e e tkwią w S ł o w i e i są z N i m w s p ó ł w i e c z n e , j e d n a k ż e n i e są t a k o d w i e c z n e j a k Bóg, g d y ż zależą o d e ń j a k o od swej przyczyny. I d e e są z B o g i e m r ó w n o w i e c z n e w p o r z ą d k u c z a s o w y m , a nie bytowym. W S ł o w i e w s z y s t k i e i d e e są c z y m ś j e d n y m , ale p o d o b n i e j a k p r o m i e n i e koła w y c h o d z ą c e z j e g o środka, są o n e ź r ó d ł e m wielości. E r i u g e n a ustala rów n i e ż h i e r a r c h i ę idei: n a c z e l e z n a j d u j e się idea d o b r a , a p o t e m i d e e istoty, życia, r o z u m u , p o z n a n i a , m ą d r o ś c i , cnoty, szczęścia, prawdy, w i e c z n o ś c i itd. O g ó l n i e
Ibidem, I, 14.
417
III. Jan Szkot Eriugena
m ó w i ą c , i d e e to twory, d z i ę k i k t ó r y m i n n e s t w o r z e n i a , u c z e s t n i c z ą c w nich, uczestniczą w Bogu. E r i u g e n a rozważa, w jaki s p o s ó b i d e e b ę d ą c s t w o r z e n i a m i m o g ą t k w i ć w B o g u . I d e e to s t w o r z e n i a sui generis, Bóg stwarza p o to, b y S i e b i e objawić. O b j a w i a n i e się Boga w s t w o r z e n i u , E r i u g e n a za G r z e g o r z e m z N y s s y i M a k s y m e m W y z n a w c ą n a z y w a teofania. S t o p n i o w e o b j a w i a n i e się Boga to s t w a r z a n i e hierarchii b y t u - tu n a t r a f i a m y na z d a n i e o b r z m i e n i u t y p o w o p a n t e i s t y c z n y m : „ B ó g s t w a r z a S i e b i e , stwarzając istoty r z e c z y " . Ale to p a n t e i z m pozorny, b o E r i u g e n a t w i e r d z i , ż e w y r a ż e n i e „ B ó g stwarza s i e b i e " z n a c z y t y l e , co: „ B ó g o b jawia się w s w y c h t e o f a n i a c h " : 36
Boża n a t u r a stwarza i j e s t s t w o r z o n a . J e s t s t w o r z o n a p r z e z samą s i e b i e w p r z y c z y n a c h p r y m o r d i a l n y c h : g d y c h c e się w y ł o n i ć z e swej u k r y t e j na tury, w k t ó r e j trwa n i e s k o ń c z o n a , r a d y k a l n i e t r a n s c e n d u j ą c a w s z y s t k o , n i e p o z n a n a n a w e t p r z e z samą s i e b i e . E t creari e t c r e a r e c o n s p i c i t u r d i v i n a n a u r a - C r e a t u r e n i m a se ipsa in p r i m o r d i a l i b u s causis, ac p e r h o c se i p s a m creat, h o c est, in suis t h e o p h a nis accipit a p p a r e r e e x o c c u l t i s s i m i s n a t u a r e s u a e s i n i b u s v o l e n s e m e r g e re, in ą u i b u s e t sibi ipsi i n c o g n i t a . 37
S t w o r z e n i e idei to o d w i e c z n y akt, w k t ó r y m Istota n i e s k o ń c z o n a myśli o Sobie jako o mogącej być naśladowaną przez inne, ograniczone jestestwa. O j ciec s t w a r z a i d e e w S ł o w i e , D u c h Ś w i ę t y zaś j a k o d a r Ojca w p ł y w a c z y n n i e na u h i e r a r c h i z o w a n i e rodzajów, g a t u n k ó w , j e d n o s t e k . K a ż d e s t w o r z e n i e zostaje o k r e ś l o n e p o p r z e z T r ó j c ę Ś w i ę t a i nosi ślad triady: istotę (essentid) u s t a n o w i o n ą p r z e z Ojca, a k t y w n o ś ć i m o c (virtus) p r z e z Syna, c z y n n o ś ć i d z i a ł a n i e (operatio) przez D u c h a Świętego.
F. Objawianie się Boga w stworzeniu S k o r o i d e e są t e o f a n i a m i ( o b j a w i e n i a m i ) to r ó w n i e ż są n i m i s t w o r z e n i a : B ó g w s z y s t k o p r z e b i e g a i n i e stoi w ż a d e n s p o s ó b , lecz n a p e ł n i a w s z y s t ko przebiegając. 38
[ D e u s ] o m n i a currit e n u l l o m o d o stat, sed o m n i a c u r r e n d o i m p l e t . S t a n o w i s k o to n a l e ż y r o z u m i e ć w d u c h u n e o p l a t o ń s k i e j m e t a f i z y k i świa tła. W s z y s t k o , co objawia coś i u m o ż l i w i a p o z n a n i e , j e s t ś w i a t ł e m , w s z e l k a w i ę c d z i a ł a l n o ś ć Boga na z e w n ą t r z (ad extrd) to o ś w i e c a n i e , (illuminatio). Eriugena
3 6
3 7
3 8
Por. ibidem, III, 689b lub 678C. Eriugena, Dedivisione naturae, III, 23, 6 8 9 A - B , przekł. A. Kijewska, Jana Szkota Eriugeny, s. 135. Ibidem, I, 12.
Neoplatonizm
Średniowiecze
418
i n t e r p r e t u j ą c słowa Pisma idzie za P s e u d o - D i o n i z y m i u w a ż a , ż e B ó g j e s t O j c e m światłości. S k o r o w i ę c w s z e l k i e s t w o r z e n i e j e s t teofania, to k a ż d e z istoty swej j e s t ś w i a t ł e m . J a k o p r z y k ł a d tych ś w i e t l n y c h teofanii p o r ó w n u j e w i e l o ś ć p r z e j a w i e ń się Boga d o n i e z l i c z o n y c h o d c i e n i światła na p a w i c h p i ó r a c h . P o d o b n i e , j a k P s e u d o - D i o n i z y u w a ż a , iż w s z y s t k i e s t w o r z e n i a są światłami (omnia, quae sunt, lumina sunt) . W e d l e J a n a S z k o t a n i e u s t a n n e p o d t r z y m y w a n i e i s t n i e n i a świata p r z e z Boga, to p e w i e n p r o c e s o ś w i e c a n i a . D l a t e g o cały świat m u s i b y ć r o z u m i a n y ja k o z n a k , s y m b o l ciągle przejawiającego się ( p r o m i e n i u j ą c e g o ) Boga: 39
N i e m a n i c z e g o pośród rzeczy w i d z i a l n y c h i c i e l e s n y c h , co b y n i e o z n a czało c z e g o ś n i e c i e l e s n e g o i n i e w i d z i a l n e g o . N i h i l e n i m visibiliam r e r u m c o r p o r a l i u m est, u t arbitor, q u o d n o n incorp o r a l e q u i d e t intelligibile significat . 40
B y c i e t e o f a n i a m i n i e j e s t w i ę c żadną wtórną właściwością bytów, lecz sta n o w i ich istotę. G d y to u j m i e m y g ł ę b i e j , stwierdzimy, ż e n i e m a tu ściśle p a n t e i z m u , b o s a m o p o j ę c i e teofanii z a k ł a d a Boga j a k o d u c h a m y ś l ą c e g o , c h c ą c e go, ś w i a d o m e g o i o s o b o w e g o . A w i ę c cały świat j e s t s w o i s t y m P i s m e m Ś w i ę t y m i Objawieniem: Światłość w i e c z n a z a t e m daje się p o z n a ć światu na d w a sposoby: m i a n o wicie p r z e z P i s m o i s t w o r z e n i e . N i e inaczej b o w i e m o d n a w i a się w nas b o s k i e p o z n a n i e , j a k p o p r z e z słowa P i s m a B o ż e g o i d o s k o n a ł o ś ć s t w o r z e n i a . D u p l i c i t e r e r g o lux a e t e r n a s e i p s a m m u n d o d e c l a r a t , p e r S c r i p t u r a m vid e l i c e t e t c r e a t u r a m . N o n e n i m aliter in n o b i s d i v i n a cognitio r e n o v a t u r , nisi p e r d i v i n a e S c r i p t u r a e a p i c e s e t c r e a t u r a e s p e c i e s . 41
E r i u g e n a rozróżnia w ś w i e c i e trzy k r ó l e s t w a u s t a n o w i o n e w h i e r a r c h i c z n y m p o r z ą d k u , są to a n i o ł o w i e , j e s t e s t w a czysto c i e l e s n e oraz l u d z i e . A n i o ł o w i e n i e są w p r a w d z i e związani z materią j a k nasze d u s z e , ale mają ciała d u c h o w e , pozbawione kształtów i zmysłowo dostrzegalnych konturów. Człowiek znajdu jący się p o m i ę d z y d w o m a k r ó l e s t w a m i j e s t s w o i s t y m m i k r o k o s m o s e m : Z tej racji n a z y w a się c z ł o w i e k 'całością' a l b o w i e m w n i m , n i b y w j a k i m ś tyglu, stapia się całe s t w o r z e n i e . I d e o q u e h o m o d i c i t u r o m n i s : o m n i s n a m q u e c r e a t u r a in ipso v e l u t i in officina q u a d e m c o n f l a t u r . 42
J e s t e s t w a z t y c h t r z e c h światów n i e są s t w o r z o n e z m a t e r i i , lecz z nicości, 3 9
4 0
4 1
4 2
Por. Pseudo-Dionizy, De hierarchia caelestil, I, 1. Eriugena, De dwisione naturae, V, 3, przekł. S. Zalewski w: E. Gilson, Historia filo zofii..., s. 111. Eriugena, Inprologum lohannis, XI, 289C, przekł. A. Kijewska, Neoplatonizm..., s. 194. Por. ibidem, XIX, 294A-B; s. 147.
419
III. Jan Szkot Eriugena
t z n . z s a m e g o Boga. A w i ę c w s z y s t k i e s t w o r z e n i a z istoty swej uczestniczą w B o g u i d l a t e g o m o ż e b y ć O n n a z w a n y najwyższą formą rzeczy. B ó g j e s t o b e c n y w k a ż d e j rzeczy z o s o b n a i w e w s z y s t k i c h r a z e m , ale n i e j e s t t y m i rzecza mi, p o d o b n i a - j a k - ś w i a t ł o s ł o n e c z n e p r z e n i k a i rozświetla p o w i e t r z e j a k o całość i każdą j e g o c z ą s t k ę n i e utożsamiając się j e d n a k z p o w i e t r z e m . O ś w i e c a n i e , iluminacja wylewająca się z istoty Boga r o z c h o d z i się wśród s t w o r z e ń w s p o s ó b hierarchiczny, w o b e c c z e g o hierarchia j e s t e s t w w ś w i e c i e to ścisła, i s t o t n a rzeczywistość. P o d z i a ł i analiza rzeczywistości, całe „ d r z e w o P o r firiusza" n i e są k o n s t r u k c j ą myślową, lecz p r a w e m , j a k i m rządzi się n a t u r a .
G. Człowiek i powrót rzeczy do Boga C i e l e s n o ś ć c z ł o w i e k a j e s t przyczyną u p a d k u n a t u r y l u d z k i e j . P r z e p a ś ć m i ę d z y c z ł o w i e k i e m a ś w i a t e m c z y s t o d u c h o w y m (aniołami) t k w i w ł a ś n i e w istocie g r z e c h u p i e r w o r o d n e g o . P r z e z g r z e c h p i e r w o r o d n y c z ł o w i e k stał się n i e p o d o b n y (dissimilis) d o Boga. P i e r w o t n i e l u d z i e mając ciało d u c h o w e , dzielili swój b y t z aniołami: S t w o r z e n i e r o z u m n e utraciło stan anielski upadając w t e n świat zmysłowy. R a t i o n a l i s c r e a t u r a a n g e l i c u m s t a t u m [...] d e s e r v i t in h u n c m u n d u m s e n sibilem c a d e n s . 4 3
A n i o ł y n i e podlegają podziałowi na p ł e ć , p o d o b n i e było z c z ł o w i e k i e m p r z e d g r z e c h e m p i e r w o r o d n y m . Różnica ta j e s t s k u t k i e m g r z e c h u , karą, której c e l e m j e s t p o n i ż e n i e c z ł o w i e k a p r z e z z b l i ż e n i e go d o zwierząt w s p o s o b i e roz m n a ż a n i a się. R ó w n i e ż i podział rodzaju l u d z k i e g o na j e d n o s t k i to s k u t e k u p a d k u w g r z e c h u . Z a s a d n i c z o miała trwać t y l k o idea c z ł o w i e k a w B o g u . Z a m i e r z o n a p r z e z S t w ó r c ę była t y l k o j e d n o ś ć , w s z e l k i zaś p o d z i a ł „wziął się n i e z natury, ale z g r z e c h u " (non ex naturaprovenit, sedex vitw) . Z a t e m podział ludzi na j e d n o s t k i i różnica płci to s a m a istota g r z e c h u , b o zło to n i e t y l k o p y c h a i n i e p o s ł u s z e ń s t w o , ale głębiej rzecz ujmując, to o d e r w a n i e się od u c z e s t n i c t w a w idei c z ł o w i e k a . O d c h o d z ą c od Boga, o d e r w a ł się czło w i e k od idei i w k o n s e k w e n c j i s p o w o d o w a ł t e ż u p a d e k c a ł e g o świata c i e l e s n e go. O d e j ś c i e c z ł o w i e k a od swej idei, p o c i ą g n ę ł o za sobą u t r a t ę p r a w d z i w e g o ist n i e n i a w s z y s t k i c h b y t ó w niższych, k t ó r y c h i d e e z a w a r t e były w idei człowieka. O d tej p o r y n i e istnieją o n e j a k o rzeczywistości p o z n a w a l n e i n t e l e k t u a l n i e , lecz j a k o rzeczy p o d l e g ł e z m y s ł o m . 44
T e n pogląd na z a s a d n i c z y b r a k tkwiący w n a t u r z e s p a c z o n e j p r z e z g r z e c h s t a n i e się c h a r a k t e r y s t y c z n y dla ś r e d n i o w i e c z n e g o a u g u s t y n i z m u ( n p . D u n s Szkot).
4 3
4 4
Eriugena, De dwisione naturae^, Ibidem, II, 7.
32.
Średniowiecze
420
Badając w i ę c i s t o t ę ciał d o c h o d z i się d o w n i o s k u , ż e c i e l e s n o ś ć to s k u t e k g r z e c h u , a to, co j e s t i s t o t n e w ciałach, to a s p e k t d u c h o w y . G d y b y n i e g r z e c h , m i e l i b y ś m y ciała d u c h o w e z a m i a s t n a s z y c h ciał fizycznych. O p i s biblijny g r z e c h u p i e r w s z y c h r o d z i c ó w to alegoria ukazująca o d e j ś c i e c z ł o w i e k a od swej idei ku cielesności. Analizując s t r u k t u r ę ciała d o c h o d z i m y d o w i e c z n e j s u b s t a n c j i t k w i ą c e j n i e o d m i e n n i e w B o g u . T a s u b s t a n c j a rozważana w swej w i e c z n e j s u b s y s t e n c j i w B o g u n a z y w a się istotą (essentia), a r o z p a t r y w a n a j a k o u r z e c z y w i s t n i e n i e w ja k i e j k o l w i e k rzeczy c i e l e s n e j o k r e ś l a n a j e s t m i a n e m natury. G r e c y stosują c z ę s t o cpiiatę j a k o c ó a i a , i c ó a i a j a k o c-óaic. W ł a s n o ś ć tych słów j e s t taka: cóaicc, czyli istota m o ż e o r z e k a ć o t y m , co n i e niszczeje ani r o ś n i e , ani m a l e j e w e w s z e l k i m s t w o r z e n i u t a k w i d z i a l n y m , j a k n i e w i d z i a l n y m ; (p\xjtc zaś to n a t u r a z e z r o d z e n i a istoty w czasie, m i e j s c u i ja kiejś m a t e r i i , k t ó r a p o d l e g a z n i s z c z e n i u , rośnie, m a l e j e i p r z y j m u j e p r z y padłości. O w i a p o c h o d z i od eipi, to znaczy „ j e s t " , j e g o i m i e s ł ó w rodza j u m ę s k i e g o b r z m i a>v, ż e ń s k i e g o o\xyia, z c z e g o p o c h o d z i o w i a . Owic p o c h o d z i n a t o m i a s t od cpwpoa, co z n a c z y rodzić się l u b sadzić. W s z e l k i e s t w o r z e n i e , o ile t k w i w swoich racjach j e s t o w i a , o ile zaś w c h o d z i w m a t e r i ę , staje się cpwic. Graeci cpwtc pro o w i ą e t o w i a v pro cpwet s a e p i s s i m e c o m m u t a n t . H o r u m s i ą u i d e m n o m i n u m proprietas est, o w i a v , id est e s s e n t i a m , d e eo, q u o d n e c c o r r u m p i , n e c augeri, n e c m i n u i in o m n i creatura sive visibili siv e intelligibili p o t e s t , praedicari; cpwiv vero hoc est, n a t u r a m d e g e n e r a t i o n e e s s e n t i a e p e r loca e t t e m p o r a in aliąua materia, q u a e e t c o r r u m p i , e t augeri e t m i n u i p o t e s t d i v e r s i s q u e a c c i d e n t i b u s affici. O w i e c n a m q u e e x v e r b o eipi derivatur, q u o d e s t sum, c u i u s p a r t i c i p i u m m a s c u l i n u m civ, fem i n i n u m o w i a a ; i n d e o w i a . Owic a u t e m e x v e r b o cpwpcci, id e s t nascor vel plantor, vel generor. O m n i s i t a q u e creatura, q u a n t u m in suis rationibus 45 subsistit, o w i a est; in q u a n t u m vero in aliqua m a t e r i a procreatur, cpwic . N i e m o ż e m y p o z n a ć istoty ( o w i a ) ż a d n e g o s t w o r z e n i a , n a w e t naszej w ł a s n e j , ale p o z n a j e m y natury, t k w i ą c e w p r z e s t r z e n i i w czasie i dające się ująć p o p r z e z ilość i j a k o ś ć . Ale s a m e w s o b i e , w istocie swej z a r ó w n o p r z e s t r z e ń i czas są czysto d u c h o w e , p o d o b n i e j a k ilość i j a k o ś ć . J e d n a k ż e , g d y ilość i ja k o ś ć połączą się, w t e d y p o w s t a j e ciało z m y s ł o w o p o z n a w a l n e , a p i e r w s z y „ p r o d u k t " t e g o z j e d n o c z e n i a to c z t e r y e l e m e n t y . E r i u g e n a w y z n a j e ciekawą filozofię b u d o w y m a t e r i i : m a t e r i a s k ł a d a się z e l e m e n t ó w n i e p o d p a d a j ą c y c h p o d zmysły, k t ó r e to e l e m e n t y stają się z m y słowo p o z n a w a l n e d z i ę k i ich o d p o w i e d n i e m u p o ł ą c z e n i u . P i s z e w i ę c , iż ciała powstają z rzeczy n i e c i e l e s n y c h (ex rebus incorporalibus corpora nascentur***) oraz:
4 5
4 6
Ibidem, V, 3; 867, 1-5. Ibidem, III, 14.
421
III. Jan Szkot Eriugena
M a t e r i a w i d z i a l n a p o ł ą c z o n a z formą n i e j e s t n i c z y m i n n y m niż połącze n i e m p e w n y c h przypadłości. N i l aliud e s s e m a t e r i a m v i s i b i l e m f o r m a e a d i u n c t a m , nisi a c c i d e n t i u m ąuorundam concursum . 4 7
Ś w i a t c i e l e s n y j e s t w i ę c w istocie swej d u c h o w y . I d e e rzeczy zostały s t w o r z o n e w u m y ś l e c z ł o w i e k a , z a n i m p o w s t a ł y w z e w n ę t r z n e j rzeczywistości. D l a t e g o g d y b y n i e było g r z e c h u , c z ł o w i e k n i e z d o b y w a ł b y i n i e s z u k a ł wiedzy, lecz m i a ł b y ją gotową w s o b i e . U E r i u g e n y w y s t ę p u j e w y r a ź n y t o n negacji, g d y określa świat c i e l e s n y ja k o s k u t e k zła g r z e c h u p i e r w o r o d n e g o . N e g a c j ę t ę łagodzi j e d n a k dozą c h r z e ś c i j a ń s k i e g o o p t y m i z m u pisząc, iż świat widzialny, c h o c i a ż j e s t s k u t k i e m g r z e c h u , n i e j e s t j e d n a k m i e j s c e m kary. C o w i ę c e j , B ó g stworzył świat w i d z i a l n y z m i ł o sierdzia, a b y c z ł o w i e k a u p a d ł e g o z p o w r o t e m przyciągnąć d o r z e c z y d u c h o w y c h , od k t ó r y c h się o d e r w a ł . Z a t e m n a j w a ż n i e j s z y m z a d a n i e m c z ł o w i e k a j e s t p o w r ó t d o Boga. P o w r ó t t e n j e s t możliwy, w s z e l k i e zaś s t w o r z e n i a mogą n a m w t y m b y ć p o m o c n e , jeśli są p o z n a w a n e w e właściwy s p o s ó b . W s z ę d z i e n a l e ż y w i d z i e ć ślad Stwórcy. E r i u g e n a przejął o d św. A u g u s t y n a n a u k ę o śladach Trójcy. Ślady t e są m n i e j w y r a ź n e w r z e c z a c h c i e l e s n y c h , n a t o m i a s t z całą swą mocą ujawnia ją się w duszy. D u s z a c h o c i a ż c a ł k o w i c i e prosta, zawiera w s o b i e trzy e l e m e n t y : i n t e l e k t (intellectus - vo\)c), r o z u m {ratio - A,óyoc), w ł a d z ę z m y s ł o w ą ( s e n s u s 8idvoia). N a l e ż y zaznaczyć, że u E r i u g e n y występuje specyficzny podział pozna nia, k t ó r y o b e j m u j e n a s t ę p u j ą c e e t a p y : p i e r w s z y p o z i o m : 1. sensus exterior z m y s ł z e w n ę t r z n y poznający przemijające rzeczy c i e l e s n e ; 2. sensus interior- ro dzaj p o z n a n i a a b s t r a k c y j n e g o , d o t y c z ą c e g o rodzajów i g a t u n k ó w , czyli istoty (essentiae) u j ę t e j w p r z e j a w a c h z m y s ł o w y c h ; 3 . ratio - r o z u m o w a n i e , wiążące ro dzaje i g a t u n k i z i d e a m i . N a t y m e t a p i e p o z n a n i a n a s t ę p u j e s t w i e r d z e n i e i w y r a ż a n i e różnicy m i ę d z y B o g i e m i s t w o r z e n i e m . P o z i o m drugi j e s t d o s k o n a l s z y m i b a r d z i e j t a j e m n i c z y m s p o s o b e m p o z n a n i a (altior intuituś), w k t ó r y m i n t e l e k t u t o ż s a m i a i d e e z B o g i e m . C a ł y świat zawiera w s o b i e obraz Boga, p o d o b i e ń s t w o k t ó r y m Bóg o b d a r z y ł świat z miłości. M i ł o ś ć Boga s t a n o w i w i ę c o s t a t e c z n e ź r ó d ł o p o w r o t u rzeczy, k t ó r e dążą D o ń j a k o d o n a j w y ż s z e g o P i ę k n a : P r z y c z y n a w s z y s t k i c h rzeczy s p r o w a d z a d o s i e b i e s a m e g o w s z y s t k o , co z N i e g o p o c h o d z i b e z ż a d n e g o r u c h u , lecz t y l k o mocą s w o j e g o p i ę k n a . Ita r e r u m o m n i u m c a u s a o m n i a , q u a e e x se s u n t , ad se i p s a m r e d u c i t , si n e n u l l o sui m o t u , s e d sola s u a e p u l c h r i t u d i n i s v i r t u t e . 48
47
4 8
Ibidem, I, 34; 479B. Ibidem, I, 75; 525B.
Średniowiecze
422
D l a E r i u g e n y p o w r ó t c z ł o w i e k a d o Boga r o z p o c z y n a się w m o m e n c i e śmierci, która jest najniższym p u n k t e m u p a d k u w grzech, a zarazem pierwszym s z c z e b l e m w z n o s z e n i a się k u górze. E t a p y p o w r o t u d o Boga są w i ę c następują ce: 1. ś m i e r ć , 2. z m a r t w y c h w s t a n i e s a m y c h ciał ( p o d z i a ł płci zostaje z n i e s i o ny), 3 . p o w r ó t k a ż d e g o ciała d o swej d u s z y ; c z ł o w i e k staje się c z y s t y m d u c h e m , 4. cała n a t u r a l u d z k a wraca w świat idei, czyli d o B o g a . Wraz z c z ł o w i e k i e m wracają d o Boga w s z y s t k i e rzeczy s t w o r z o n e , p o n i e w a ż posiadają d u c h o w ą s u b s t a n c j ę . K o ń c e m drogi p o w r o t u d o Boga j e s t u b ó s t w i e n i e O p r z e b ó s t w i e n i e ' deificatio - Gecoatę) p r z e z ł a s k ę , k i e d y c z ł o w i e k staje się b o g i e m , p r z e z wzgląd na swą p r z e m i e n i o n ą n a t u r ę . J e d n o c z e ś n i e n i e u t o ż s a m i a się s u b s t a n c j a l n i e z B o g i e m , k t ó r e g o istota pozostaje n i e d o s t ę p n a . N a pogląd E r i u g e n y o n a t u r z e zła wpłynął z a r ó w n o A u g u s t y n , j a k i P s e u d o - D i o n i z y D l a a u t o r a O podziale natury zło to b r a k d o b r a , przy c z y m w B o g u w o g ó l e n i e m a idei zła. 49
50
E r i u g e n a n a l e ż y d o linii filozofii platonizującej, j e s t o n n e o p l a t o ń c z y k i e m , k t ó r y ani P l o t y n a , ani P r o k l o s a nie czytał b e z p o ś r e d n i o , lecz za p o ś r e d n i c t w e m A u g u s t y n a i O j c ó w g r e c k i c h . O P l a t o n i e i A u g u s t y n i e wyraża się z n a j w y ż s z y m e n t u z j a z m e m . T e g o p i e r w s z e g o o k r e ś l a j a k o n a j w i ę k s z e g o filo zofa (Plato philosophorum summuś), ale dodaje: „ n e v i d e a r s e c t a m illius s e q u i " ( n i e c h się n i e w y d a j e , ż e n a l e ż ę d o j e g o z w o l e n n i k ó w ) . C z ę s t o p i s z e z n a j w i ę k s z y m s z a c u n k i e m o A u g u s t y n i e j a k o n a j ś w i ę t s z y m i najbardziej b o s k i m z t e o l o g ó w (sanctissimus divinissimusque theologusf , z a m i e s z c z a r ó w n i e ż liczne c y t a t y z j e g o dzieł, j e d n a k b e z p o w o ł a n i a się na ich a u t o r a . E r i u g e n a w y r a ź n i e c h c e p o g o d z i ć św. A u g u s t y n a z n e o p l a t o n i z m e m . 51
1
N a u m y s ł o w o ś ć E r i u g e n y w p ł y n ą ł n i e tylko n e o p l a t o n i z m . W j e g o d o k t r y n i e z n a j d z i e m y liczne i r ó ż n e e l e m e n t y , n a w e t p e w n e a n a l o g i e z A r y s t o t e l e sem, którego metafizykę pobieżnie i pośrednio musiał znać. N a przykład widać
4 9
5 0
51
5 2
Zgodnie z Platonem Eriugena pozytywnie ocenia śmierć: „rationalibius mors mortis dicaur, quam mors carnis", ibidem, V, 7. Zauważmy, że dla Eriugeny cały powrót do Boga odbywa się poprzez Logos: „Po nieważ zaś wszystko, kiedy doszło do celu, wróciło do tej samej przyczyny, z której wypłynęło, to nazywa się ją celem wszystkiego i zabrania tworzyć i być tworzoną. Po tym bowiem, jak wszystko do niej wróciło, nic z niej już nie wypływa jako zro dzone w czasie i miejscu w postaci rodzajów i form, ponieważ w niej wszystko znaj duje spokój i pozostaje czymś jednym, niepodzielnym i niezmiennym". („Quoniam vero ad eandem causam omnia, quae ab ea procedunt, dum ad finem perveniunt, reversura sunt, propterea finis omnium dicitur, et neque creare, neque creari prohibetur. N a m postąuam in eam reversura sunt omnia, nil ulterius ab ea per generation e m loco et tempore generibus et formis procedit, quoniam in ea omnia quieta erunt et unum individuum atque immutabile manebunt".), ibidem, II, 2. Ibidem, III, 3 6 - 3 7 ; 7 3 2 D . Ibidem, IV, 14.
423
III. Jan Szkot Eriugena
to w p o r ó w n a n i u c z t e r e c h n a t u r E r i u g e n y z t r z e m a b y t a m i A r y s t o t e l e s a : p o r u szający - n i e r u c h o m y , poruszający - r u c h o m y , nieporuszający - r u c h o m y . P r z e w a ż a u n i e g o j e d n a k w p ł y w O j c ó w g r e c k i c h ( G r z e g o r z z Nyssy, O r y g e n e s ) i M a k r o b i u s z a . B e z s p r z e c z n i e najsilniejszy w p ł y w w y w a r ł na E r i u g e n c P s e u d o - D i o n i z y w i n t e r p r e t a c j i M a k s y m a Wyznawcy. C a ł y n e o p l a t o n i z m E r i u g e n y to n i e t y l k o p r z e k ł a d dzieł Areopagity, ale ich i n t e l e k t u a l i z a c j a , ujęcie w j e d n o l i t y i o r y g i n a l n y s y s t e m . W t e n swoisty s p o s ó b daje E r i u g e n a Z a c h o d o wi m y ś l P s e u d o - D i o n i z e g o . J e g o p o d w ó j n ą zasługą j e s t z a p o z n a n i e świata za c h o d n i e g o z k r ę g i e m myśli A r e o p a g i t y oraz inspiracja i z a c h ę t a d o s a m o d z i e l n e g o i o d w a ż n e g o filozofowania w d u c h u autora Corpus. Istotnie, Eriugena jest wybitnym systematykiem i dialektykiem, odzna cza się żywością stylu i w y k ł a d u oraz siłą i odwagą w s p e k u l a c j i , połączoną z s z a c u n k i e m dla p r a w d wiary. T r z e b a w i ę c d u ż e j wrażliwości b a d a w c z e j , b y o d p o w i e d n i o ująć j e g o s t o s u n e k r o z u m u d o wiary. N i e m o ż n a t w i e r d z i ć , ż e był on t y l k o t e o l o g i e m , p o n i e w a ż u j m o w a ł n i e k t ó r e p r o b l e m y filozoficznie. I n t e r e sował się p o n a d t o astronomią, co j e s t c h a r a k t e r y s t y c z n e dla c z a s ó w karoliń skich. Z a p o ś r e d n i c t w e m M a k r o b i u s z a p r z y j m u j e c z ę ś c i o w y h e l i o c e n t r y z m oraz d o k o n u j e p o m i a r u o b r o t u Jowisza i M a r s a d o o k o ł a S ł o ń c a . J a k w i d z i e l i ś m y , u E r i u g e n y w y s t ę p u j ą liczne m o t y w y racjonalizmu, p a n teizmu i subiektywizmu. Każdy z późniejszych przedstawicieli tych kierunków m ó g ł d o n i e g o n a w i ą z y w a ć , co było przyczyną fałszywych o c e n j e g o myśli. D o piero ostatnie g r u n t o w n e i źródłowe badania postawiły E r i u g e n ę w prawdziw szym świetle. C h o ć n a l e ż y o n raczej d o k i e r u n k u s u b i e k t y w i z u j ą c e g o , to j e d n a k p o z o staje p o d p r z e m o ż n y m w p ł y w e m p a n u j ą c e g o o b i e k t y w i z m u . U z n a n i e E r i u g e n y za p a n t e i s t ę , racjonalistę i s u b i e k t y w i s t ę m a s w e źródło w e w p ł y w i e , j a k i m cieszył się j e g o s y s t e m w p ó ź n i e j s z y m o k r e s i e . 53
54
N a tle i n n y c h postaci I X w. E r i u g e n a p r z e d s t a w i a się j a k o i n t e l e k t u a l n y o l b r z y m i w i e l k i s a m o t n i k . P o d o b n o stworzył szkołę, ale n i e miała o n a d u ż e g o z n a c z e n i a . W I X w. s p o t y k a m y l u ź n e w z m i a n k i o j e g o d z i e l e oraz skargę p a p i e ża M i k o ł a j a I na zbytnią śmiałość p o g l ą d ó w z a w a r t y c h w O podziale natury. W i e m y r ó w n i e ż o glosach i o k o m e n t a r z a c h d o Opuscula sacra, ale w s u m i e w p ł y w j e g o d z i e ł a na w s p ó ł c z e s n y c h był n i e w i e l k i . D o p i e r o w X I I w. w r a z z o g ó l n y m o d r o d z e n i e m intelektualnym i z silnym nawrotem do platonizmu, odżywa w p ł y w E r i u g e n y u A b e l a r d a , Alana z L i l l e , Izaaka Stelli, A n z e l m a z L a o n itd. H u g o n z e Św. W i k t o r a n a z y w a ł go „ t e o l o g i e m naszych c z a s ó w " (theologus nostri tempom). Z k o ń c e m X I I w. i p o c z ą t k i e m X I I I w. o p i e r a się na E r i u g e n i e A m a l -
Stanowiło to o niebezpieczeństwie jego myśli, Anastazy Bibliotekarz określa go wo bec Karola Łysego jako barbarzyńcę mieszkającego na krańcu świata (vir barbarus, in finibus mundi positus); cyt. za E. Gilson, przekł. S. Zalewski, Historia..., s. 118. Po Eriugenie badania te podjął dopiero Tycho z Brache w XVI w.
Średniowiecze
424
ryk z B ć n e , głowa s e k t y amalrycjan i w y z n a w c a p a n t e i z m u . N a d a j e o n w i e l o znacznym i nieścisłym formułom Eriugeny interpretację monistyczno-panteistyczną, co p r o w a d z i d o p o t ę p i e n i a w 1210 r. na s y n o d z i e w P a r y ż u t e z A m a l r y k a i J a n a S z k o t a . O d t ą d E r i u g e n a staje się n i e s ł u s z n i e s y n o n i m e m w s z e l k i c h i n t e l e k t u a l n y c h p r ą d ó w h e t e r o d o k s y j n y c h ; zwłaszcza, g d y p o n o w n i e w 1225 r. H o n o r i u s z I I I p o t ę p i a j e g o n a u k ę j a k o j e d n ą z p o d s t a w d o k t r y n a l n y c h herezji a l b i g e n s ó w i k a ż e spalić j e g o p i s m a . M i m o to z a c h o w a ł y się liczne r ę k o p i s y w b i b l i o t e k a c h , a w t y m d w a autografy. W p ó ź n i e j s z y m o k r e s i e S z k o t w y w a r ł r ó w n i e ż d u ż y w p ł y w na m i s t y k ę n a d r e ń s k ą . W i d z i m y w i ę c , ż e historia u s p r a w i e d l i w i a ową utartą i n t e r p r e t a c j ę E r i u g e n y j a k o s u b i e k t y w i s t y c z n e g o racjona listy i p a n t e i s t y . W s p ó ł c z e s n o ś ć , a zwłaszcza w i e k X I X , widzi w E r i u g e n i e z w i a s t u n a s u b i e k t y w i z m u c z a s ó w n o w o ż y t n y c h i d l a t e g o c z ę s t o s p o t y k a m y pogląd, ż e s t u dia n a d j e g o myślą i o g ó l n i e k i e r u n k i e m p l a t o ń s k i m są o w i e l e w a ż n i e j s z e od badania arystotelizmu. W ś r ó d t y c h w s z y s t k i c h i n t e r p r e t a c j i t r z e b a się w z n i e ś ć p o n a d p a r t y k u l a r y z m o c e n i n a s t a w i e ń , i d o p i e r o z tej p e r s p e k t y w y spojrzeć n a p a n t e i z m i ra c j o n a l i z m E r i u g e n y . J a n S z k o t i s t o t n i e b a l a n s u j e n a granicy c h r z e ś c i j a ń s t w a w s w y c h p o g l ą d a c h n a d o g m a t i o r t o d o k s j ę katolicką, ale t a k n a p r a w d ę s p o w o d o w a ł a to n i e u d o l n o ś ć s t o s o w a n y c h formuł i j ę z y k p e ł e n m i s t y k i . J e d n o c z e ś n i e w s t o s u n k u d o A u g u s t y n a w y r a ź n i e się cofa, g d y w y r a ż a swój p e s y m i z m w o d n i e s i e n i u d o n a t u r y l u d z k i e j . M u s i a ł o to m i e ć n i e w ą t p l i w y w p ł y w n a o g ó l n y s t o s u n e k ś r e d n i o w i e c z a d o natury, stąd w i e l k a rola r e n e s a n s u X I I i X I I I w. P o b i e ż n e z e s t a w i e n i e wystarcza j u ż , b y dojrzeć w i e l k o ś ć E r i u g e n y w p o równaniu do jego poprzedników. Trzeba daleko szukać wstecz i wprzód, by w ś w i e c i e z a c h o d n i m trafić na d o r ó w n u j ą c e m u p o s t a c i e , t a k i e j a k św. A u g u s t y n , B o e c j u s z czy A n z e l m .
R O Z D Z I A Ł IV
Myśliciele X wieku K o ń c z ą c y się I X w i e k i cały w i e k X to cfkres w i e l k i e g o u p a d k u w sferze m o r a l ności, działalności i n t e l e k t u a l n e j i s t o s u n k ó w g o s p o d a r c z y c h , w 8 1 4 r. N o r m a n o w i e spalili i splądrowali klasztory Loary, dotarli n a w e t w o k o l i c e P a r y ż a i złupili s ł y n n e o p a c t w o Saint G e r m a i n d e s P r ć s . P r o c e s o d b u d o w y k u l t u r y e u r o p e j s k i e j łączy się z reformą k l u n i a c k ą roz p o c z ę t ą w X w i e k u , której z n a c z e n i e objawi się w p e ł n i d o p i e r o w X I i X I I w. Z a ł o ż o n e w 9 1 0 r. o p a c t w o w C l u n y o d d z i a ł y w a ł o n a j p i e r w n a kilka o p a c t w f r a n c u s k i c h , p o t e m j e g o w p ł y w y zaczęły sięgać p o z a F r a n c j ę ( W ł o c h y ) , a w r e szcie t e n ś w i e ż y p o w i e w o d n o w y zaczął o d d z i a ł y w a ć n a cały z a c h o d n i świat c h r z e ś c i j a ń s k i . P o w s z e c h n i e z a c z y n a się szerzyć i d e a P o k o j u B o ż e g o (Pax Ecclesiae), r o z p o c z y n a się p r o c e s n a p r a w y k l e r u ś w i e c k i e g o , narasta r u c h p i e l g r z y m k o w y , powstają szkoły k o p i s t ó w i m i n i a t u r z y s t ó w . 55
W i e k X c e c h o w a ł się w i e l k i m u p a d k i e m g o s p o d a r k i , k t ó r a d o t ą d s k u p i a ła się w o k ó ł rolnictwa, d l a t e g o p r o b l e m p o d n i e s i e n i a j e g o p o z i o m u (działalność b e n e d y k t y n ó w ) był sprawą n i e z m i e r n i e ważną. D o p i e r o p o d k o n i e c X I w. o d r a dzają się m i a s t a , zaczyna rozwijać się h a n d e l . W i e k X to r ó w n i e ż świt n o w e g o ustroju s p o ł e c z n e g o , j a k i m był f e u d a l i z m . Zrodził się o n w e Francji, j e g o p o czątki sięgają p a n o w a n i a Karolingów, c h o ć g ł ó w n y rozwój p r z y p a d a na o k r e s p o u p a d k u p a ń s t w a K a r o l i n g ó w za R o b e r t a P o b o ż n e g o (lata 9 9 6 - 1 0 3 1 ) . Z Francji p r z e c h o d z i w r a z z W i l h e l m e m Z d o b y w c ą d o Anglii (1066 r.). O g r o m n i e t y p o w e dla w c z e s n e g o ś r e d n i o w i e c z a b y ł o o d d z i a ł y w a n i e Francji na A n g l i ę , a p ó ź n i e j i n a N i e m c y w w i e l u d z i e d z i n a c h życia. J e d n a k ż e i tu X w. to j a k b y chwila ci szy i u ś p i e n i a p o p o t ę d z e k a r o l i ń s k i e j , a p r z e d wiosną f e u d a l i z m u w e Francji w X I I w. W r e s z c i e dla r o z ś w i e t l e n i a o g ó l n e g o tła t r z e b a t e ż zwrócić u w a g ę n a w p ł y w y a r a b s k i e i b i z a n t y j s k i e , o k t ó r y c h w s p o m i n a l i ś m y p r z y okazji o m a w i a nia o k r e s u k a r o l i ń s k i e g o . Silny w p ł y w W s c h o d u zaznacza się r ó w n i e ż w s z t u c e r o m a ń s k i e j , c h a r a k t e r y s t y c z n y m p r z y k ł a d e m j e s t tu kaplica k o r o n a c y j n a Karo la W i e l k i e g o w A k w i z g r a n i e ( o b e c n i e A a c h e n ) . W odniesieniu do Włoch musimy pamiętać, że podczas gdy północna c z ę ś ć p ó ł w y s p u p r z e ż y w a ł a w X I w. o d r o d z e n i e p r a w a r z y m s k i e g o , o t y l e p o ł u d n i o w a d o X I w. p o z o s t a w a ł a p o d władzą B i z a n c j u m , a Sycylia w latach 9 0 2 - 1 0 9 1 była p o d p a n o w a n i e m Arabów. W i d z i m y w i ę c , ż e o d r o d z e n i e k a r o l i ń s k i e było z b y t s ł a b e , b y s p o w o d o -
Niemniej jednak zaznacza się mocna świadomość ciągłości nauczania. Powstają pełne błędów „genealogie wiedzy", np. mnich Gerbert podaje taką „genealogię" nauczania gramatyki: mnich Teodor i opat Hadrian - Aldhelm - Beda - Egbert - Alkuin - Smaragdus - Hraban Maur - Teodulf - Eryk z Auxerre - Remigiusz - liczni uczniowie.
Średniowiecze
426
wać ogólne ożywienie kulturalno-intelektualne. Miało j e d n a k niewątpliwie w i e l k i e zasługi d l a c h r z e ś c i j a ń s k i e j E u r o p y skoro w y d a ł o E r i u g e n c , A l k u i n a , H r a b a n a M a u r a i i n n y c h , p r z e j ę ł o d a w n e zasoby k u l t u r y i r l a n d z k i e j . O b e c n i e p r z y g o t o w y w a ł się r o z k w i t o z n a c z n i e s z e r s z y m zasięgu, j e g o p r z e j a w y b y ł y c z ę ś c i o w o w i d o c z n e w i e k u X I , ale p e ł n i ę osiągnął o n d o p i e r o w X I I w. Ż y c i e u m y s ł o w e X w. k s z t a ł t o w a ł y b a r d z o n i e l i c z n e i m a ł o w y b i t n e umysły, k t ó r y c h j u ż z n a c z n i e w i ę c e j j e s t w X I , a c a ł k i e m sporo w X I I w. W y s t a r c z y k r ó t k o w y liczyć t y c h p a r ę w a ż n i e j s z y c h n a z w i s k ludzi u c z o n y c h X w.: P o p p o z F u l d y , R e i n h a r d z e Św. B u r c h a r d a , R o t a r i u s z ( R a t e r i u s z ) z Werony, B o v o II z C a r v e y ( a u t o r p l a t o ń s k i e g o k o m e n t a r z a d o b o e c j u s z o w e g o Pocieszenia), A d a l b o l d z U t r e c h t u k o m e n t u j ą c y Pocieszenie w d u c h u c h r z e ś c i j a ń s k i m , w r e s z c i e N o t k e r L a b e o z St. G a l l e n . L a b e o z n a n y t e ż j a k o N o t k e r N i e m i e c zmarł w 1022 r. Działał w w y b i t nej s z k o l e w S a n k t - G a l l e n , j a k o p i e r w s z y posługiwał się j ę z y k i e m n i e m i e c k i m , znał t e ż h e b r a j s k i , g r e k ę i łacinę. J e s t a u t o r e m p r z e k ł a d ó w n a j ę z y k n i e m i e c k i dzieł A r y s t o t e l e s a (Kategorie, Hermeneutyka), Boecjusza (Opocieszeniu), M a r c j a n a Kapelli (De nuptiis Mercurii et Philologiae) oraz p i s m o m u z y c e i r e t o r y c e . S t w o rzył s z k o ł ę , z k t ó r e j wyszły p o d r ę c z n i k i d o s z t u k w y z w o l o n y c h i d o r o z p r a w dialektycznych. P r a w d z i w y m ś w i a t ł e m w m r o k a c h X w. i b a r d z o w y b i t n y m u m y s ł e m b y ł G e r b e r t z Aurillac. U r o d z i ł się w p o ł o w i e X w. w b a r d z o s k r o m n e j r o d z i n i e , w y c h o w a n y był w o p a c t w i e w Aurillac. T r z y lata ( 9 6 7 - 9 7 0 ) s p ę d z i ł w H i s z p a n i i , g d z i e z e t k n ą ł się z n a u k ą arabską. Był w y c h o w a w c ą O t t o n a I I , syna O t t o n a I, k i e r o w n i k i e m szkół w R e i m s i w P a r y ż u . W 9 8 0 r. o d b y ł zwycięską d y s p u t ę z e scholarcha O t r i k u s e m w R a w e n n i e , w obecności O t t o n a II. Cesarz poruszony n i e z w y k ł y m u m y s ł e m G e r b e r t a , m i a n o w a ł go o p a t e m w B o b b i o . F u n k c j ę t ę s p r a w o w a ł d o 9 9 7 r., k i e d y to stał się doradcą i w y c h o w a w c ą cesarza O t t o n a I I I . D z i ę k i p o p a r c i u t e g o n i e z w y k ł e g o m o n a r c h y , k t ó r y marzył o z j e d n o c z e n i u E u r o p y w r a m a c h Imperium Romanum, w 9 9 9 r. został p a p i e ż e m i przybrał i m i ę Syl westra II. Chociaż wykształcenie tego humanisty i erudyty rozmiłowanego w C y c e r o n i e n i e w y k r a c z a ł o d a l e k o p o z a trivium i quadrivium, s k o m e n t o w a ł w s z y s t k i e z n a n e ó w c z e ś n i e t r a k t a t y Arystotelesa. S y l w e s t e r I I był w y b i t n y m mówcą, p i s a r z e m i u c z o n y m , b a r d z i e j l o g i k i e m niż m e t a f i z y k i e m , c z e g o w y r a z daje w r o z p r a w i e De rationali et ratione uti. P o b r z m i e w a w niej w y r a ź n y t o n za i n t e r e s o w a n i a ś w i e c k ą starożytnością bardziej niż tradycją Ojców. Kierowała n i m n i e t y l k o c h ę ć p r z e k a z a n i a d o r o b k u s t a r o ż y t n y c h , podjął t u r ó w n i e ż p r ó b ę syntezy. G r o m a d z i ł rękopisy, k t ó r e t y l k o d z i ę k i n i e m u n i e u l e g ł y z n i s z c z e n i u . Był wynalazcą n a r z ę d z i a s t r o n o m i c z n y c h , a r y t m e t y c z n y c h i m u z y c z n y c h . Z b u d o w a ł własnoręcznie dwudziestoczterogodzinny zegar w o d n y regulowany w e d l e G w i a z d y P o l a r n e j . D u ż e z n a c z e n i e mają j e g o p i s m a a r y t m e t y c z n e n p . De numerum dwisione, De geometria, De sphera. W s z y s t k i e t e n i e z w y k ł e d o k o n a n i a sprawiły, ż e p o s t a ć p a p i e ż a była o t o c z o n a atmosferą tajemnicy, w X I i X I I w. szerzyła się n a w e t l e g e n d a o S y l w e s t r z e m a g u i h e r e t y k u . M i ę d z y I X a X I w. ciągną się coraz to bardziej o ż y w i o n e spory teologicz-
427
IV. Myśliciele X wieku
n e , w k t ó r y c h pojawia się w i e l e p r o b l e m ó w filozoficznych. Kończą się o n e w r e szcie o s t r y m s p o r e m d i a l e k t y k ó w i a n t y d i a l e k t y k ó w . O m ó w i m y k o l e j n o n a s t ę pujące p r o b l e m y : 1. spór o p r z e z n a c z e n i e i w o l n o ś ć , 2. k o n t r o w e r s j e e u c h a r y styczne, 3. dialektycy i antydialektycy.
1. Spór o przeznaczenie i wolność S p ó r t e n wszczął G o t s z a l k ( G o d e s c a l c u s l u b G o t e s c a l c u s z O r b a i s ) m n i c h p r z e bywający n a j p i e r w w k l a s z t o r z e w F u l d z i e , a s k a z a n y p r z e z króla L u d w i k a na o d o s o b n i e n i e w klasztorze O r b a i s , zmarł o k o ł o 8 6 6 - 8 6 9 r. N a w i ą z u j ą c d o wąt pliwości św. A u g u s t y n a w y r a ż o n y c h w t r a k t a c i e O łasce i wolnej woli, twierdził, iż n i e m a ani w o l n o ś c i , ani o d p o w i e d z i a l n o ś c i m o r a l n e j . G o t s z a l k zajmował się również gramatyką . 56
S t a n o w i s k o t e o l o g i c z n e G o t s z a l k a przyczyniło się d o p o w s t a n i a d w ó c h grup, przeciwników (Hraban Maur, Hinkmar arcybiskup z R e i m s ) i zwolen ników (mistrz Gotszalk, R a t r a m n u s z Corbie i Servatus L u p u s ) . Ratramnus w s w y c h p o g l ą d a c h był j e s z c z e bardziej skrajny od G o t s z a l k a . Uważał, iż z a r ó w n o d o b r o , j a k i zło p o c h o d z ą od Boga i n i e u c h r o n n i e p r o w a d z ą d o o k r e ś l o n e g o c e l u , n i e m a tu ż a d n e j wolności. 5 7
2. Kontrowersje eucharystyczne W i e m y j u ż , ż e n a u k a E r i u g e n y (Depraedestinatione) nie t y l k o n i e łagodziła s p o ru, lecz łączyła o b i e g r u p y ( z w o l e n n i k ó w i p r z e c i w n i k ó w G o t s z a l k a ) p r z e c i w p o g l ą d o m E r i u g e n y . W I X w. n a u k a s a m e g o G o t s z a l k a została p o t ę p i o n a d w a razy. W t y m s p o r z e wybija się p o s t a ć R a t r a m n u s a z C o r b i e ( t o k . 870 r.), k t ó r y bronił G o t s z a l k a . I n t e r e s u j e g o r ó w n i e ż p r o b l e m duszy, w t r a k t a c i e De anima p y t a , czy d u s z a j e s t circumscripte czy localis. N a p o d s t a w i e tradycji O j c ó w i w ł a s n y c h p o g l ą d ó w twierdził, ż e d u s z a j e s t n i e m a t e r i a l n a . W De ąuantitate animae broni p l u r a l i z m u w rodzaju l u d z k i m (toż samości istoty i n a t u r y l u d z k i e j w k a ż d y m c z ł o w i e k u ) p r z e c i w p e w n e m u m n i c h o w i z B e a u v a i s , który: „ p o w i a d a , że k a ż d y c z ł o w i e k j e s t j e d n y m c z ł o w i e k i e m p r z e z s u b s t a n c j ę " (dicit namąue, quod omnis homo unus homo sit per substantiam) . R a t r a m n u s w p r o w a d z a nas w k o n t r o w e r s j ę e u c h a r y s t y c z n ą dotyczącą in terpretacji s p o s o b u o b e c n o ś c i C h r y s t u s a w E u c h a r y s t i i . W b r e w p o g l ą d o m s y m 58
P o roku 1930 odkryto jego Quaestiones grammaticales. Hinkmar arcybiskup z Reims namówił Eriugenc, by pisał przeciw zwolennikom Gotszalka. Ratramnus z Corbie, De ąuantitate animae (Monumentu Germaniae Historica, Episto ła Karolini aeri, t. IV), s. 153.
428
Średniowiecze
b o l i c z n y m u w a ż a , iż C h r y s t u s j e s t o b e c n y s u b s t a n c j a l n i e w p r z e m i e n i o n y c h d a rach - c h l e b i e i w i n i e . J a k o racjonalista w y s t ę p u j e R a t r a m n u s p r z e c i w t r a d y c y j n y m i r e a l i s t y c z n y m p o g l ą d o m św. P a s c h a s i u s a [ P a s c h a z e g o ] R a d b e r t a (f o k . 860 r. j a k o o p a t w C o r b i e ) , k t ó r y twierdził, ż e w religii m u s i b y ć p o ł ą c z e n i e scientia i misterium, a w i n t e r p r e t a c j i E u c h a r y s t i i a k c e n t o w a ł k o n i e c z n o ś ć p o s ł u s z e ń s t w a n a t u r y w o b e c woli Boga. W p i ś m i e De corpore et sanguine Domini R a t r a m n u s daje w y r a z racjonalizmowi i dąży d o u s t a l e n i a d u c h o w e g o , a n i e real n e g o r o z u m i e n i a E u c h a r y s t i i . R a t r a m n u s p r z y g o t o w u j e przyjście i w y p r z e d z a swoimi poglądami zapatrywania Berengara z Tours. B e r e n g a r ( 1 0 0 0 - 1 0 8 8 r.) w s p o r z e o u n i w e r s a l i a był antyrealistą, z a p e w n e p o d w p ł y w e m E r i u g e n y był t a k ż e racjonalistą. J a k m ó w i ą krążące o n i m o p i n i e „ u c i e k a ł się d o d i a l e k t y k i porzucając ś w i ę t e a u t o r y t e t y " {relictis sacris auctoritatibus ad dialecticam confugium faeis) . W e d l e B e r e n g a r a d i a l e k t y k a m u s i b y ć s t o s o w a n a d o rozważania p r o b l e mu Eucharystii i musi mieć pierwszeństwo przed autorytetem. Ponieważ jako ści n i e m o g ą i s t n i e ć b e z o d p o w i e d n i e j substancji, w o b e c t e g o C i a ł o i K r e w C h r y s t u s a n i e są s u b s t a n c j ą c h l e b a i w i n a , lecz tkwią w j a k i ś u k r y t y i t a j e m n i czy s p o s ó b o b o k t a m t y c h s u b s t a n c j i . T o k o m p r o m i s o w e s f o r m u ł o w a n i e zosta ło p o t ę p i o n e c z t e r y razy w X I w. B e r e n g a r był z w a l c z a n y zwłaszcza p r z e z wła s n y c h uczniów. W w a l k a c h p r z e c i w B e r e n g a r o w i ustalają się p e w n e z a s a d n i c z e dla filo zofii pojęcia: substantia i accidens. T y c h p o j ę ć u ż y w a G u i t m u n d z Aversa ( G u i t m u n d u s C h r i s t i a n u s ) , t e o l o g francuski z X I I w., k t ó r y s t u d i o w a ł w s ł y n n e j s z k o le k l a s z t o r n e j w B e c , k i e r o w a n e j p r z e z L a n f r a n k a . G u i t m u n d napisał p r z e c i w k o B e r e n g a r o w i t r a k t a t De corporis et sanguinis Christi veritate. I n n y z o p o n e n t ó w B e r e n g a r a , H i l d e b e r t z L a v a r d i n p o raz p i e r w s z y s t o suje o k r e ś l e n i e transsubstantiatio. Był o n a r c y b i s k u p e m T u l u z y , m y ś l i c i e l e m , k t ó r y p r z y g o t o w a ł g r u n t p o d d w u n a s t o w i e c z n y h u m a n i z m w e Francji. W a r t e u w a g i są j e g o d z i e ł a Conflictus carnis et animae i De Roma. N a j w y b i t n i e j s z y m z p r z e c i w n i k ó w Berengara był L a n f r a n k . Urodził się o k o ł o 1010 roku w P a d w i e . N a j p i e r w w y k ł a d a ł prawo w Bolonii, p o t e m w ę d r o wał j a k o nauczyciel p o Francji, wreszcie osiadł w N o r m a n d i i w o p a c t w i e Bec. T a m założył w s p o m n i a n ą j u ż szkołę, która zawdzięczała swą sławę właśnie L a n frankowi. D a ł się p o z n a ć j a k o b a r d z o w y b i t n y k i e r o w n i k tej uczelni, d z i ę k i n i e m u znalazł się t a m m.in. św. A n z e l m , p o c h o d z ą c y r ó w n i e ż z L o m b a r d i i . W i l h e l m z M a l m e s b u r y (historyk angielski t ok. 1143 r.) określa B e c j a k o „wielką i sław ną szkołę w s z e l k i c h p i s m " {magnum et famosum omnis litteraturae gymnasium) . L a n f r a n k p o r z u c a u p r a w i a n ą zrazu d i a l e k t y k ę i o d d a j e się teologii walcząc z B e r e n g a r e m . W tej p o l e m i c e u k a z u j e się cała w i e d z a L a n f r a n k a , zwłaszcza 59
60
61
Lanfrank, De corpore et sanąuineDomini, 7(PL 150, 4 1 6 D ) . Por. Berengar z Tours, De Sacra Coena adversus Lanfrancum, wyd. F. T h . Vischer, Berlin 1834. Por. Wilhelm z Malmesbury, Degestis pontificum Angtiae, 1(PL 179, 1459).
429
IV. Myśliciele X wieku
w d z i e l e De corpore etsanguine Domini adversus Berenganim. W 1070 r. został arcy b i s k u p e m C a n t e r b u r y , k t ó r y to urząd sprawował aż d o śmierci w 1089 r. N a m a r g i n e s i e walki d i a l e k t y k ó w z a n t y d i a l e k t y k a m i toczyła się w ó w czas w a l k a o s t u d i a ś w i e c k i e w klasztorach. L a n f r a n k n i e stanął p o ż a d n e j stro n i e , zrodziła się w n i m n a t o m i a s t myśl, którą p o t e m p r z e j m i e św. A n z e l m i która c h a r a k t e r y z u j e całą s c h o l a s t y k ę . U w a ż a ł on,'iż s z t u k i w y z w o l o n e są d o b r e s a m e w s o b i e i n a w o ł y w a ł : „ G a ń n i e s z t u k ę d y s k u t o w a n i a , ale jej p r z e w r o t n e n a d u ż y w a n i e " (Non artem disputandi vituperat, sed perversum disputantium usum) . U z n a j e o d r ę b n e p r a w a teologii i filozofii i rozróżnia j e , z a p e w n e przypisując i m o d r ę b n e dziedziny. 62
3. Zwolennicy i przeciwnicy dialektyki Polemiki eucharystyczne, spór o powszechniki, p r o b l e m n a u k świeckich w wy k s z t a ł c e n i u m n i c h a i rozwój z a g a d n i e ń p r a w n i c z y c h w y w o ł a ł y w y r a ź n y p r z e rost d i a l e k t y k i . N i e ujęta w karby, u p r a w i a n a b e z kontroli i c e l u d i a l e k t y k a , n i e s p e ł n i a ł a zrazu tej roli, j a k a jej p r z y p a d n i e w w i e l k i e j s c h o l a s t y c e w w y d a n i u A b e l a r d a , A l b e r t a czy T o m a s z a . W X I w. p o d o b n i d o sofistów g r e c k i c h d i a l e k t y c y w ę d r o w a l i p o z a c h o d n i e j E u r o p i e , b u d z ą c n i e p o k ó j i w z b u d z a j ą c podziw. N a z y w a n o ichphilosophi, dialectici, sophistae, peripatetici. K a r m i e n i t r y t e i z m e m i n o m i n a l i z m e m Roscelina d i a l e k t y c y podważają wszelki a u t o r y t e t w w y k ł a d z i e d o g m a t u . T y p o w y m p r z e d s t a w i c i e l e m t e g o rodza ju d i a l e k t y k ó w j e s t A n z e l m z B e s a t e (z miłości d o Arystotelesa s a m siebie nazy wał Anse/mus Peńpateticus). Urodził się w P a r m i e na początku X I w. Był u c z n i e m W ł o c h a D r o g o s a ( d i a l e k t y k a ) i S i c h u l e m a (retoryka). N a p i s a ł dzieło Rhetorimachia, w k t ó r y m walczy z zasadą sprzeczności i traktuje to p i s m o j a k o filozoficzne. W ę d r u j e p o W ł o s z e c h , Francji, N i e m c z e c h (w M o g u n c j i m a t y p o w y w y k ł a d sofistyczny) szukając u z n a n i a i p o k l a s k u , z u p e ł n i e j a k sofiści l u b h u m a n i ś c i X V w. 63
Z a r ó w n o A n z e l m , j a k i B e r e n g a r z T o u r s p r e z e n t u j ą p o s t a w y skrajnych d i a l e k t y k ó w . P r z e c i w t e m u t r e n d o w i nastąpiła z d e c y d o w a n a reakcja, łącząca się z reformą życia k l a s z t o r n e g o . W a l k ę z d i a l e k t y k a m i rozpoczęła g r u p a t e o l o g ó w dążąca d o w y ł ą c z n i e literalnej interpretacji Pisma. T e n s p ó r o d i a l e k t y k ę był m a ł o p ł o d n y filozoficznie, z a n i m n i e d o p r o w a d z i ł d o w y b i t n y c h s y n t e z w pismach Anzelma i Abelarda. G ł ó w n y m i p r z e d s t a w i c i e l a m i a n t y d i a l e k t y c z n e j g r u p y t e o l o g ó w w X I w. są: ńa W ę g r z e c h - G e r a r d z C s a n a d , w e W ł o s z e c h - św. P i o t r D a m i a n i , w N i e m c z e c h - O t l o h z St. E m m e r a m i M a n e g o l d z L a u t e n b a c h .
Por. Lanfrank, Commentana in Epistolas s. Pauli ( P L 150, 323B). Problem ten był zwłaszcza żywy w e Włoszech, gdzie dyskutowano stosunek scho lastyki do rozwoju prawa.
430
Średniowiecze
G e r a r d z C s a n a d ( t ok. 1046 r.) był z p o c h o d z e n i a W ł o c h e m , s t u d i o w a ł t a m s z t u k i w y z w o l o n e . S w o j e p o g l ą d y wyłożył w d z i e l e Deliberatio supra hymnum triumpuerorum. Z a p r o s z o n y p r z e z króla Stefana I osiedlił się na W ę g r z e c h , gdzie pełnił funkcję arcybiskupa Csanad.
4. Piotr Damiani N a j s ł a w n i e j s z y m i c z o ł o w y m a n t y d i a l e k t y k i e m był P i o t r D a m i a n i . Urodził się w R a w e n n i e w 1007 r. N a l e ż a ł d o z a k o n u k a m e d u ł ó w , p o c z ą t k o w o życie s w e p ę d z i ł w o d o s o b n i e n i u p r a k t y k u j ą c a s c e z ę . W 1057 r. został b i s k u p e m Ostii i l e g a t e m p a p i e s k i m . Z m a r ł w 1072 r. D o m i n a n t ą w p i s m a c h i działalności Piotra D a m i a n i e g o j e s t n u t a p o g a r d y dla świata, a w n a s t ę p s t w i e t e ż n i e c h ę ć d o całej s t w o r z o n e j natury. U w a ż a ł , iż w a ż n y i wartościowy na t y m ś w i e c i e j e s t t y l k o d u chowy, a s c e t y c z n y ideał z a k o n n y i w s z y s t k o to, co d o realizacji t e g o m n i s z e g o i d e a ł u b e z p o ś r e d n i o p r o w a d z i . P i o t r D a m i a n i j e s t p r z e d s t a w i c i e l e m skrajnie s a k r a l n e j d u c h o w o ś c i ś r e d n i o w i e c z a . D l a t e g o w filozofii p o l i t y c z n e j j e s t z w o l e n n i k i e m teokracji p a p i e s k i e j - d o k t r y n y s f o r m u ł o w a n e j d o p i e r o p r z e z G r z e gorza V I I . Z t e g o p o w o d u Piotra m o ż e m y n a z w a ć „ p r e g r e g o r i a n i n e m " . Z d a n i e m P i o t r a D a m i a n i e g o u p r a w i a ć należy t y l k o literalną i n t e r p r e t a c j ę Pisma, a n i e z a j m o w a ć się a u t o n o m i c z n i e filozofią . G d y b y filozofia miała war tość s a m a w s o b i e , to a p o s t o ł a m i b y l i b y filozofowie, a n i e rybacy. C z y s t a filozo fia to w y m y s ł szatana. W i d z i m y w i ę c , że s t o s u n e k Piotra D a m i a n i e g o d o filozo fii to t y l k o j e d e n p u n k t j e g o n a u k i , wypływający z z a s a d n i c z e g o s t a n o w i s k a , ja k i e z a j m u j e . U w a ż a ł r ó w n i e ż , że s z t u k i w y z w o l o n e są n i e u ż y t e c z n e , ś w i a d c z y o t y m t y p o w y t y t u ł j e d n e g o z j e g o dzieł: De sancta simplicitate scientiae inflanti anteponenda. T w i e r d z i ł , iż p i e r w s z y m p r o f e s o r e m g r a m a t y k i był szatan, k t ó r y n a u c z y ł ludzi o d m i e n i a ć w y r a z „ B ó g " w liczbie m n o g i e j , b y m ó c p o w i e d z i e ć „ b ę d z i e c i e j a k o b o g o w i e " . O b u r z a się P i o t r D a m i a n i na z a k o n n i k ó w , k t ó r z y w y ż e j cenią Ars D o n a t a od Reguły św. B e n e d y k t a . W r a z z i n n y m i s z t u k a m i w y z w o l o n y m i zalicza o n i filozofię d o n a u k z b ę d n y c h (superfłuum), bezwartościo w y c h i s a m y c h w s o b i e b e z s i l n y c h . D l a t e g o t e ż j e d y n i e p o d d a n a teologii filo zofia m o ż e s p e ł n i a ć j a k i e ś p o ż y t e c z n e z a d a n i e . P o raz p i e r w s z y u Piotra D a m i a n i e g o filozofia n a z w a n a została „sługą teologii": 64
Z n a j o m o ś ć j e d n a k ż e tej s z t u k i l u d z k i e j , k i e d y stosuje się ją d o b a d a n i a ś w i ę t y c h t e k s t ó w , n i e m o ż e rościć sobie b e z c z e l n i e p r a w a d o n a u c z a n i a , lecz j a k służąca p a n i i sługa p o w i n n a s p e ł n i a ć swoje posługi, b y n i e p o błądziła w y p r z e d z a j ą c ją.
Głównym źródłem tych poglądów Piotra i innych antydialektyków był św. Ambro ży, negatywnie nastawiony do filozofii (por. Ambroży, De fide, I, 5; I, 13; IV, 8; De incarnatione, IX, 89).
IV. Myśliciele X wieku
431
Q u a e t a m e n artis h u m a n a e peritia, si ą u a n d o t r a c t a n d i s sacris e l o ą u i i s a d h i b e t u r , n o n d e b e t ius magisterii s i b i m e t a r r o g a n t e r a r r i p e r e , s e d v e l u t ancilla d o m i n a e ą u o d a m f a m u l a t u s o b s e ą u i o s u b s e r v i r e , n e si p r a e c e d i t , aberret . 65
J e d n a k ż e w ł a ś n i e w d z i e l e De dwina omnipotentia p o s ł u g u j e się Piotr D a m i a n i tą p o g a r d z a n ą p r z e z s i e b i e d i a l e k t y k a , r o z u m u j e i d o w o d z i . R o z w a ż a w e r set p s a l m u Omnia ąuaecumąue voluitfecit - a w i ę c W s z e c h m o c Boża n i e m a ż a d n y c h o g r a n i c z e ń . B ó g t k w i w w i e c z n y m „ t e r a z " i d l a t e g o n i e d o t y c z y G o zasa da s p r z e c z n o ś c i , n i e stosują się d o ń p r a w a d i a l e k t y k i , ani ż a d n e z a s a d y n a s z e g o p o z n a n i a . D l a t e g o t e ż p y t a n i e , czy Bóg m o ż e cofnąć p r z e s z ł e z d a r z e n i a , j e s t za gadnieniem pozornym. P o g l ą d y t a k j a s k r a w o g ł o s z o n e p r z e z św. P i o t r a D a m i a n i e g o wyznają rów n i e ż dwaj w s p o m n i a n i z a k o n n i c y n i e m i e c c y . O t l o h z St. E m m e r a m (ur. ok. 1010 r., t ok. 1070 r.) napisał Dialogus de tribus ąuaestionibus i j e d n ą z p i e r w s z y c h w ś r e d n i c h w i e k a c h a u t o b i o g r a f i ę Liber de tentationibus suis et scriptis. C z y t a m y t a m , ż e d o ś w i a d c z e n i a ż y c i o w e p o k a z a ł y O t l o h o w i , iż w n a u k a c h ś w i e c k i c h j e s t w i e l e rzeczy z b ę d n y c h , a p o z a t y m n i e są o n e z a k o n n i k o m p o t r z e b n e . N i e p o t ę p i a b e z w z g l ę d n i e d i a l e k t y k i , ale w a l czy z jej n a d r z ę d n o ś c i ą w o b e c Pisma Świętego. W s p o m i n a z w y r z u t e m o d i a l e k t y k a c h , k t ó r z y w y ż e j cenili Boecjusza od Pisma Świętego: W w i e l u s p r a w a c h wierzyli bardziej Boecjuszowi niż ś w i ę t y m p i s m o m . 66
M a g i s ą u e B o e t i o ą u a m sanctis scriptoribus in p l u r i m u s dictis c r e d e r e n t . P o d o b n y t o n s p o t y k a m y w p o g l ą d a c h M a n e g o l d a z L a u t e n b a c h (f p o 1130 r.), k t ó r y realizował z a ł o ż e n i a g r e g o r i a ń s k i e j reformy k o ś c i e l n e j w N i e m c z e c h . Z a p e w n e to w ł a ś n i e o n był o k r e ś l a n y j a k o philosophus teutonicus. Począt k o w o był w ę d r o w n y m n a u c z y c i e l e m (Francja i N i e m c y ) , a p ó ź n i e j m n i c h e m . T w i e r d z i ł , ż e filozofia M a k r o b i u s z a , P l a t o n a i logika A r y s t o t e l e s a są n i e b e z p i e c z n e i n i e d a d z ą się p o g o d z i ć z d o g m a t a m i . C h o c i a ż u w a ż a ł , ż e filozofia j e s t superfluum, M a n e g o l d , p o d o b n i e j a k D a m i a n i stosował tę l e k c e w a ż o n ą filozofię w e t y c e i w teorii p a ń s t w a . O d tej strony j e g o p o g l ą d y są rzeczywiście b a r d z o c i e k a w e . T r w a j ą c e p o d ó w c z a s zagorzałe w a l k i c e s a r s t w a z p a p i e s t w e m w p r o w a dziły na t e r e n z a g a d n i e ń t e o r e t y c z n y c h p r o b l e m s a m e j istoty p a ń s t w a oraz s t o s u n k ó w m i ę d z y p a ń s t w e m i K o ś c i o ł e m . O d czasów J o n a s z a z O r l e a n u p o raz p i e r w s z y ^ostaje w p r o w a d z o n y s y s t e m czystej filozofii p o l i t y c z n e j . P i s m a M a n e g o l d a to Liber ad Geberhardum oraz Opuscula contra Wolfelmum Coloniesem, k t ó r e stanowi s p r a w o z d a n i e z r o z m o w y o d b y t e j ok. 1080 r. w ogro d a c h L a u t e n b a c h . W dialogu t y m przy okazji dyskusji o zasięgu p r a w cesarza i p a p i e ż a , M a n e g o l d s n u j e refleksje o roli w ł a d z y w p a ń s t w i e . J e s t o n z w o l e n n i -
Piotr Damiani, De dwina omnipotentia (PL 145, 6 0 3 D ) , przekł. J. Legowicz, Histo ria..., s. 267. Otloh, Dialogus de tribus ąuaestionibus (PL 146, 60A).
432
Średniowiecze
k i e m teokracji p a p i e s k i e j i d l a t e g o Piotr D a m i a n i określa M a n e g o l d a j a k o greg o r i a n i n a . U w a ż a on, ż e w ł a d z a k r ó l e w s k a , c h o ć j e s t b o s k i e g o p o c h o d z e n i a , to j e d n a k n i e p r z y s ł u g u j e z natury, ale nazwą swą w s k a z u j e na p e w n ą funkcję, za d a n i e czy o b o w i ą z e k (quod rex non sit nomen naturae sed vocabulum offici) . C e l e m w ł a d z y k r ó l e w s k i e j j e s t z a p e w n i e n i e ogółowi ludzi s p r a w i e d l i w e go d o b r a . Król m u s i o d z n a c z a ć się walorami m o r a l n y m i i jeśli sprzeciwia się s p r a w i e d l i w o ś c i w ó w c z a s staje się t y r a n e m . D o t e g o miejsca d o c h o d z i J o n a s z z O r l e a n u , ale M a n e g o l d idzie d a l e j . T w i e r d z i , iż z chwilą, g d y król staje się ty r a n e m , rozwiązuje się „ k o n t r a k t " m i ę d z y n i m a l u d e m . M a n e g o l d p o w i a d a , ż e w t e d y l u d o d d a l a go j a k złego p a s t e r z a . J e s t to o g r o m n i e w a ż n e t w i e r d z e n i e , p o n i e w a ż tkwią w n i m zalążki teorii pactum - u m o w y s p o ł e c z n e j m i ę d z y rzą dzącym i podwładnymi. Ź r ó d ł a n a u k i M a n e g o l d a to: C y c e r o (O prawach), k t ó r y uważał, ż e p o n a d u s t a n o w i o n y m i p r z e z ludzi p r a w a m i istnieje p r a w o natury, ż e wszyscy l u d z i e są równi oraz że istotą p a ń s t w a j e s t sprawiedliwość, której z a n i k oznacza likwida cję p a ń s t w a ; S e n e k a głoszący p r z e c i w Arystotelesowi naturalną r ó w n o ś ć ludzi, wierzył r ó w n i e ż w i s t n i e n i e s t a n u p i e r w o t n e j n i e w i n n o ś c i , g d y n i e było ani p a ń stwa, ani własności p r y w a t n e j ; t e k s t y p r a w n i k ó w r z y m s k i c h z I I I w. p r z e k a z a n e p r z e z Izydora. Były to stoickie p o g l ą d y o l u d o w y m p o c h o d z e n i u w ł a d z y (respublica = res popu/i) oraz zawierające podział prawa na n a t u r a l n e , s p o ł e c z n e i p a ń s t w o w e - ius natura/e, ius gentium et ius cwilc, św. A u g u s t y n a 0 państwie bożym. 67
68
N a tle s p o r ó w i k o n t r o w e r s j i d o t y c z ą c y c h t a k i c h z a g a d n i e ń j a k w o l n o ś ć p r z e z n a c z e n i e (fatalizm), E u c h a r y s t i a , d i a l e k t y c y - a n t y d i a l e k t y c y , realizm n o m i n a l i z m , z a c z y n a d o m i n o w a ć n u t a n a d r z ę d n e j syntezy. W y s t ę p u j e o n a p o raz p i e r w s z y u L a n f r a n k a , m o c n o zaś i w y r a ź n i e u j e g o u c z n i a i j e d n e g o z naj w y b i t n i e j s z y c h u m y s ł ó w w i e k ó w ś r e d n i c h św. A n z e l m a . Św. A n z e l m był od czasu E r i u g e n y p i e r w s z y m w i e l k i m u m y s ł e m filozo f i c z n y m . O d n i e g o zaczynają się b o w i e m n o w e drogi filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j i jej coraz w i ę k s z y rozwój. P o d o b n i e j a k u św. A u g u s t y n a , n a t w ó r c z o ś ć i poglą d y św. A n z e l m a rzucają światło d z i e j e j e g o życia. A n z e l m wzrósł i t k w i ł c a ł k o w i c i e w k r ę g u o b y c z a j u , t y p u życia i m y ś l e n i a b e n e d y k t y ń s k i e g o . T u z n a j d z i e m y właściwy klucz do zrozumienia syntezy anzelmiańskiej.
Warto zauważyć, że wszyscy antydialektycy są zwolennikami reformy gregoriańskiej. Manegold z Lautenbach, Liber ad Geberhardum, r. XXX; Monumenta Germaniae Historica, Libelli de lite, t. I), s. 365.
ROZDZIAŁ V
Anzelm z Canterbury G ł ó w n e źródło p o z n a n i a ż y w o t a św. A n z e l m a to biografia spisana p r z e z m n i c h a E a d m e r a . Urodził się o k o ł o 1033 r. w Aoście. J e g o ojciec G o n d u l f był szlachci c e m l o m b a r d z k i m , m a t k a miała n a imię E r m e n b e r g a . W biografii E a d m e r a znaj d u j e m y p r z e k a z o ś n i e p r o r o c z y m , który św. A n z e l m miał j a k o d z i e c k o . W b r e w woli ojca pragnął zostać z a k o n n i k i e m . N a j p i e r w rozpoczął życie w ę d r o w n e g o d i a l e k t y k a , p o t e m s t u d i o w a ł w E v r a n c h e s . O k o ł o 1060 r. wstąpił d o o p a c t w a w B e c na z a p r o s z e n i e L a n f r a n k a , g d z i e s t u d i o w a ł p o d j e g o opieką, a od 1063 r. objął p o n i m s t a n o w i s k o p r z e o r a w Bec. W t e d y to o d d a ł się c a ł k o w i c i e pracy na u k o w o - p e d a g o g i c z n e j i w o k r e s i e 14 lat p r z e o r a t u napisał s w e g ł ó w n e dzieła. D z i ę k i n i e m u szkoła w B e c doszła d o najwyższego r o z k w i t u , o jej z n a c z e n i u i sławie p i s m A n z e l m a m ó w i O l d e r y k Vitalis w Historia ecc/esiastica . 69
J e d n a k A n z e l m n i e stworzył szkoły w e w ł a ś c i w y m z n a c z e n i u , c h o ć miał k i l k u u c z n i ó w , n p . A n z e l m a z L a o n . W 1073 r. k i e d y został o p a t e m B e c , zaczął w i z y t o w a ć w Anglii z a l e ż n e o d e ń o p a c t w a . Z y s k a ł t a m wielką p o p u l a r n o ś ć i p o śmierci L a n f r a n k a (1089 r.) objął s t a n o w i s k o a r c y b i s k u p a C a n t e r b u r y i został p r y m a s e m Anglii. Św. A n z e l m u m a r ł w 1109 r., na łożu śmierci n i e m ó g ł s o b i e d a r o w a ć n i e u d z i e l o n e g o b ł o g o s ł a w i e ń s t w a w R z y m i e i żałował, ż e n i e zajął się s t u d i o w a n i e m p r o b l e m u p o c h o d z e n i a i p o c z ą t k u duszy. T e d w a m o m e n t y p o c h o d z ą c e z o p i s u j e g o śmierci są b a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n e dla całej m e n t a l n o ści A n z e l m a . J a n z S a l i s b u r y w s w y m Policraticus p i e r w s z y raz n a d a j e św. A n z e l m o w i t y t u ł Doctor Magnificus i o k r e ś l a go j a k o alter Augustinus. R z e c z y w i ś c i e m i a n o to o d z w i e r c i e d l a j e g o poglądy, ale n i e znajduje o d b i c i a w t e m p e r a m e n c i e i w k o lejach życia św. A n z e l m a . P o d c z a s g d y A u g u s t y n a c h a r a k t e r y z o w a ł a n a m i ę t ność, g w a ł t o w n o ś ć i ż y w o ś ć poglądów, u A n z e l m a w y s t ę p u j e r e g u l a r n e i stałe w z n o s z e n i e się p o z i o m u życia; p o d o b n i e j a k dojrzewający s t o p n i o w o łan zboża, p o w o l i osiągał szczyty swej twórczości. Miał niezwykłą na ó w c z e s n e czasy wyro z u m i a ł o ś ć i tolerancję w p o g l ą d a c h w y c h o w a w c z y c h . R ó w n i e ż j e g o w y k ł a d y c e c h o w a ł a ż y w o ś ć i o b r a z o w o ś ć , o c z y m m ó w i E a d m e r w Liberdę S. Anse/misimilitudinibus. Był przy t y m c z ł o w i e k i e m n i e z m i e r n i e c z u ł y m i d o b r y m , o o g r o m n e j liczbie s e r d e c z n y c h przyjaciół świadczy b o g a t a k o r e s p o n d e n c j a A n z e l m a , p r z e s i ą k n i ę t a atmosferą świętości, z a c h w y t u i m e d y t a c j i . T a d o b r o ć i ł a g o d n o ś ć o p a ta z B e c , a p o t e m a r c y b i s k u p a C a n t e r b u r y z j e d n a ł y m u ogólną m i ł o ś ć i u z n a n i e . C h w a l i l i go wszyscy, n a w e t przeciwnicy, tacy j a k R o s c e l i n i A b e l a r d . Z d r u g i e j s t r o n y b y ł to u m y s ł b a r d z o s y s t e m a t y c z n y i zwięzły, k t ó r y o g r o m n i e g ł ę b o k o p r z e ż y w a ł p r o b l e m y t e o l o g i c z n e i filozoficzne. J e s t rzeczy w i ś c i e „ d r u g i m A u g u s t y n e m " , k i e d y p o d ą ż a za j e g o myślą, ale g o ś l e p o n i e n a Olderyk Yitalis, Historia ecclesiastica, II, 4, 16.
Średniowiecze
434
70
s i a d u j e , raczej uściśla w y s t ę p u j ą c e w d o k t r y n i e A u g u s t y n a niejasności. P o z o staje w i e r n y s w o i m p o g l ą d o m i d l a t e g o j e g o dzieło j e s t b a r d z o o s o b i s t e . P r z y k ł a d e m t y p o w e j dla A n z e l m a t e c h n i k i m e t o d o l o g i c z n e j j e s t t r a k t a t Devoluntate. J a k o a u g u s t y n i s t a p o s ł u g u j e się tu znaną c z ę ś c i o w o logiką Arystotelesa, za w s z e u p o d s t a w d o w o d u stawia definicje woli (yoluntas), u c z u ć (affectus) i w ł a d z (potestas). Św. A n z e l m s w y m g ł ę b o k i m u m y s ł e m o g r o m n i e p r z e w y ż s z a w s p ó ł c z e s n y c h i c h o ć j e g o s p u ś c i z n a j e s t n i e w i e l k a , to j e d n a k p e ł n o w a r t o ś c i o w a . B u d u jąc k a p l i c e , k ł a d z i e f u n d a m e n t y p o d wielką k a t e d r ę .
P i e r w s z a praca A n z e l m a to dialog dotyczący p o p r a w n e g o u ż y w a n i a dial e k t y k i ( w s t ę p d o a r y s t o t e l e s o w s k i c h Kategorii) De grammatico, w k t ó r y m z n a j d u j e m y początki typowo scholastycznej metody. D w a j e g o g ł ó w n e dzieła to: De divinitatis essentia Monologion ( p o d o b n e d o Wyznań A u g u s t y n a ) m ó w i ą c e o i s t n i e n i u Boga, J e g o właściwościach i Trójcy Ś w i ę t e j oraz Proslogion seu Alloąuium de Dei existentia, w k t ó r y m z n a j d u j e się s ł y n n y d o w ó d o n t o l o g i c z n y i s t n i e n i a Boga, tzw. ratio Anse/mi. W o k ó ł d o w o d u o n t o l o g i c z n e g o rozgorzała w w i e k a c h ś r e d n i c h w i e l k a d y s k u s j a , ale t r z e b a p a miętać, że p o d o b n i e do Augustyna, Anzelm pisze w nastawieniu teologa mi s t y c z n e g o . D l a t e g o d o w ó d „ n i e m a p r e t e n s j i " , b y m i e ć n a u k o w o ścisłą, i n t e r s u b i e k t y w n ą rację przekonywającą. G d y b y się to m i a ł o na u w a d z e , u n i k n ę ł o b y się w i e l u z b y t e c z n y c h s p o r ó w i k r y t y k d o t y c z ą c y c h n a u k o w o ś c i d o w o d u o n t o logicznego. P o z o s t a ł e d z i e ł a A n z e l m a to Liber apologeticus contra Gaunilonem respon dentem pro insipiente - s t a n o w i o d p o w i e d ź na k r y t y k ę d o w o d u p r z e z G a u n i l o n a , oraz De veritate, De voluntate, De libertate arbitrii, De Incarnatione Verbi (w d w ó c h r e d a k c j a c h ) , w k t ó r y m w y s t ę p u j e p r z e c i w t e z i e R o s c e l i n a o w c i e l e n i u Ojca i D u c h a Ś w i ę t e g o ( A n z e l m ściśle o d r ó ż n i a O s o b y od ich w s p ó l n e j n a t u r y ) oraz i n n e traktaty. T e w s z y s t k i e r o z p r a w y p i s z e j a k o przeor i o p a t , j a k o a r c y b i s k u p zaś n a p i sał j e d n ą w y b i t n ą p r a c ę d o g m a t y c z n ą Cur deus homo. D y s p o n u j e m y r ó w n i e ż c z t e r e m a k s i ę g a m i listów od i d o A n z e l m a .
S ł a w ę z a p e w n i ł A n z e l m o w i j e g o s ł y n n y d o w ó d i s t n i e n i a Boga, ale, b y w p e ł n i z r o z u m i e ć t e n z a s a d n i c z y p u n k t j e g o n a u k i , t r z e b a k o n i e c z n i e z n a ć in n e p o g l ą d y A n z e l m a na i n n e k w e s t i e .
„Nie mogłem znaleźć w nim (w Monologion) ani jednej mojej wypowiedzi, która nie byłaby zgodna z pismami ojców katolickich, a zwłaszcza ze św. Augustynem"„Nihil potui invenire me in ea dixisse, quod non catholicorum patrum et maxime beati Augustini scriptis cohaereat"; Anzelm, Monologion, Prologus (t. I, vol. 1, s. 8), przekł. T. Włodarczyk, s. 4.
435
V. Anzelm z Canterbury
1. Wiara i r o z u m O m a w i a n i e d o k t r y n y o p a t a B e c r o z p o c z n i e m y od p r z e d s t a w i e n i a p r o b l e m u w z a j e m n e g o s t o s u n k u r o z u m u i wiary. C h o ć mają tu p e w i e n w p ł y w p o g l ą d y L a n f r a n k a , to j e d n a k rozważania A n z e l m a są m o c n o p r z e s i ą k n i ę t e d u c h e m św. A u g u s t y n a , k t ó r e g o s t a n o w i s k o rozwija i poszerza. W ł a ś c i w y m i z a s a d n i c z y m s e n s e m refleksji m e t a f i z y c z n e j n i e j e s t d o w o l n e t w o r z e n i e k o n s t r u k c j i i n t e l e k t u a l n y c h , lecz z g ł ę b i a n i e p r a w d wiary, p r z e n i k a n i e i p o z n a w a n i e ich t r e ści. O c z y w i ś c i e w y p e ł n i a n i e t e g o zamiaru nastąpi d o p i e r o w wizji uszczęśliwia jącej (visio beatificd). Jeśli w i ę c z a p y t a m y , co m a b y ć p i e r w s z e w w y s i ł k u s p e k u l a t y w n y m , refleksja filozoficzna czy p r a w d y wiary, w t e d y o d p o w i e m y : p i e r w s z a i f u n d a m e n t a l n a m u s i b y ć wiara. D o p i e r o o n a staje się p o d s t a w ą dla w s z e l k i e j właściwej m e t a f i z y k i i t y l k o wiara, a n i e filozofia daje z b a w i e n i e . M o ż e m y w i ę c ustalić pierwszą z a s a d ę : w i e r z e n a l e ż y się p r y m a t w s t o s u n k u d o r o z u m u . A n z e l m stara się uściślić p o j ę c i e wiary w y s t ę p u j ą c e u A u g u styna. Wiara u A u g u s t y n a to c z ę s t o coś niższego od intelligentia, n i e o d g r a n i c z o n e g o w y r a ź n i e od p o z n a n i a r o z u m o w e g o , od wiedzy. Gwarancją w s z e l k i e j p e w ności j e s t a u t o r y t e t KoScioła, a działanie n a j w y ż s z e g o p o z n a n i a (intelligentia) j e s t z a l e ż n e od p r z e m i a n y m o r a l n e j . Zachowując e l e m e n t y augustyńskie Anzelm odgranicza wyraźniej wie d z ę od wiary i tej o s t a t n i e j n a d a j e z d e c y d o w a n i e n a d p r z y r o d z o n y c h a r a k t e r . Wiara to n a j w i ę k s z e b o g a c t w o i n a l e ż y dążyć d o i n t e l e k t u a l n e g o z g ł ę b i e n i a t e go s k a r b u ; a b y dojść d o wiedzy, t r z e b a najpierw w i e r z y ć i m i e ć dobrą w o l ę wia ry. T a k w i ę c w i e d z a m a swój p u n k t wyjścia w w i e r z e . Fidei certitudo j e s t w e d ł u g A n z e l m a p o d s t a w ą dla fidei ratio, przy c z y m w y r a z ratio t r z e b a r o z u m i e ć w s p e c y f i c z n y m , a n z e l m i a ń s k i m z n a c z e n i u . P r z e z ratio o k r e ś l a o n n i e u z a s a d n i a n i e czy d o w ó d , lecz wgląd r o z u m o w y . T a k i e rozu m i e n i e m a k a p i t a l n e z n a c z e n i e dla u c h w y c e n i a s e n s u s ł y n n e g o d o w o d u i s t n i e nia Boga - ratio Anselmi. K l a s y c z n y t e k s t z Proslogionu u j m u j e to w s p o s ó b n a s t ę p u j ą c y : 71
N i e s t a r a m się b o w i e m z r o z u m i e ć , a b y m uwierzył, ale w i e r z ę , b y m zro z u m i a ł . A l b o w i e m i w to w i e r z ę , ż e jeżeli n i e u w i e r z ę , n i e z r o z u m i e m . N e ą u e e n i m ąuaero intelligere, ut credam, sed credo, ut intelligam. N a m e t h o c c r e d o , q u i a 'nisi c r e d i d e r o , n o n i n t e l l i g a m . 72
W d w ó c h hasłach z t e g o z d a n i a streszcza się cały p r o g r a m A n z e l m a i w zalążkach cała m e t o d a scholastyczna: „wiara p o s z u k u j ą c a z r o z u m i e n i a " (Fides ąuaerens intellectum - to p i e r w o t n y t y t u ł Proslogionu) i „ w i e r z ę , b y zrozu m i e ć " (credo, ut intelligam). Wiara n a b i e r a u A n z e l m a ściślejszego z n a c z e n i a ,
Swoistym mottem anzelmiańskiego Monologionu i Proslogionu są słowa Izajasza: „Nisi credideratis, non intelligetis" (Iz 7, 9). Anzelm, Proslogion, 1 (t. I, vol. 1, s. 100), przekł. T. Włodarczyk, s. 144.
436
Średniowiecze
p o d o b n i e i intelligere, w z g l ę d n i e intellectus fidei, k t ó r e t e r a z o z n a c z a o g l ą d a n i e , p o d z i w i a n i e z z a c h o w a n i e m d z i e d z i n y tajemnicy, w z n o s z e n i e się r o z u m e m d z i ę k i łasce k u sferze n a d p r z y r o d z o n e g o . Wiara, c h o c i a ż m a p i e r w s z e ń s t w o w o b e c r o z u m u , n i e h a m u j e i n i e t ł u m i w ł a ś c i w e g o , s w o i s t e g o działania i n t e l e k t u . N i e t y l k o n i e t ł u m i go, ale j a k fer m e n t p o b u d z a d o p o z n a n i a r o z u m o w e g o kierując j e g o r o z w o j e m . A b y j e d n a k z r o z u m i e ć to s t a n o w i s k o A n z e l m a , t r z e b a p a m i ę t a ć , ż e wyrósł o n w a t m o s f e r z e duchowości klasztoru b e n e d y k t y ń s k i e g o . Sprawa autorytetu kościelnego jest d l a ń c z y m ś o c z y w i s t y m , A n z e l m s a m j e s t g ł ę b o k o w i e r z ą c y i p i s z e dla wierzą c y c h z a k o n n i k ó w . D l a t e g o A n z e l m o w i n i e c h o d z i o a p o l o g e t y k ę , ale o w n i k n i ę c i e w g ł ę b s z y s e n s d o g m a t ó w i z r o z u m i e n i e ich. Wiara j e s t c z y m ś n i e o g a r n i ę t y m . O j c o w i e n i e mogli p o w i e d z i e ć w s z y s t k i e g o , a p r a w d a n i g d y n i e b ę d z i e w y c z e r p a n a , poza t y m łaska wciąż żyje i dzia ła w K o ś c i e l e . D l a t e g o g n u ś n o ś c i ą i z a n i e d b a n i e m j e s t n i e c h ę ć d o b a d a n i a ro z u m e m treści p r a w d wiary: 73
W y d a j e m i się z a n i e d b a n i e m , jeżeli p o u t w i e r d z e n i u w w i e r z e n i e stara m y się z r o z u m i e ć t e g o , w co w i e r z y m y . N e g l i g e n t i a m i h i v i d e t u r , si p o s t ą u a m confirmati s u m u s in fide, n o n s t u demus, quod credimus, intelligere . 74
T e s a m e z a g a d n i e n i a rozważa A n z e l m od s t r o n y korzyści p ł y n ą c y c h z p r o c e s u p o z n a n i a . K t o n i e wierzy, p o z b a w i a się j e d y n e g o ś r o d k a i w a r u n k u prawidłowego poznania. Tylko w wierze nabywamy umiejętności rozpoznawa nia t e g o , co b o s k i e , n a k t ó r y m to d o ś w i a d c z e n i u o p r z e się d o p i e r o p o z n a n i e B o ga. T o d o ś w i a d c z e n i e Boga w w i e r z e p o z w a l a n a m Boga i s p r a w y b o ż e k o c h a ć . P o n i e w a ż to, co k o c h a m y , c h c e m y j a k najlepiej p o z n a ć , wiara w i ę c p o p r z e z m i łość p o b u d z a d o p o z n a n i a r o z u m o w e g o , d o ratio fidei. W r e s z c i e d o p o z n a w a n i a i i n t e l e k t u a l n e g o z g ł ę b i a n i a Boga p r o w a d z i r ó w n i e ż i ś w i a d o m o ś ć d y s t a n s u , ja ki dzieli S t w o r z y c i e l a od s t w o r z e ń : C ó ż u c z y n i T w ó j sługa, starający się o Twoją m i ł o ś ć , a d a l e k o o d r z u c o n y od T w e g o oblicza? G o r ą c o p r a g n i e C i ę w i d z i e ć , a z b y t u k r y t a j e s t p r z e d n i m twarz Twoja. 4
Q u i d faciet s e r v u s t u u s a n x i u s a m o r e tui e t l o n g e p r o i e c t u s a facie t u a ? A n h e l a t v i d e r e t e , e t n i m i s a b e s t i 11 i facies t u a . 7 5
D o s p e k u l a c j i i n t e l e k t u a l n e j p r o w a d z i r ó w n i e ż t ę s k n o t a za rajem u t r a c o n y m , g d z i e p o c z u c i e o b e c n o ś c i Boga b y ł o c z y m ś n a t u r a l n y m . W s z y s t k o to spra wia, ż e d o c i e k a n i a r o z u m o w e n a d treścią p r a w d wiary są dla A n z e l m a c z y m ś
7 3
74
7 5
Apologetyka jest rozumiana jako uzasadnianie prawd wiary, por. Cur deus homo, I, 1 (t. I, vol. 2, s. 47-49). Ibidem, I, 1 (t. I, vol. 2, s. 48). Anzelm, Proslogion, 1 (t. I, vol. 1, s. 98), przekł. T. Włodarczyk, s. 142.
437
V. Anzelm z Canterbury
n i e z w y k ł y m , u r o c z y s t y m , s a k r a l n y m i wymagają w o b e c t e g o o c z y s z c z e n i a d u szy (purgatio animae). P r z e d e w s z y s t k i m wiarą oczyszcza się serce, j a k p o w i a d a się o Bogu w Psalmie (18, 9): „Wiara oczyszcza ich serca, p o n i e w a ż n a p r z ó d p r z e z p r z e s t r z e g a n i e p r z y k a z a ń P a n a oświecać t r z e b a o c z y " . Prius ergo fide m u n d a n d u m est cor, sicut dicitur d e D e o : „ F i d e m u n d a n s corda e o r u m " ; e t prius p e r p r a e c e p t o r u m D o m i n i c u s t o d i a m illuminandi s u n t oculi, quia p r a e c e p t u m domini lucidum, illuminans oculos (Ps 18, 9 ) " . 76
A n z e l m u w a ż a r ó w n i e ż , iż^sama m o ż l i w o ś ć z g ł ę b i a n i a wiary j e s t d z i e ł e m łaski, k i e d y w m o d l i t w i e d z i ę k c z y n n e j m ó w i : T o , w co w c z e ś n i e j d z i ę k i t w o j e m u darowi w i e r z y ł e m , o b e c n i e d z i ę k i twojemu oświeceniu rozumiem. 77
Q u i a q u o d prius c r e d i d i t e d o n a n t e , iam sic intelligo t e i l l u m i n a n t e . I n t e l e k t u a l n e z g ł ę b i a n i e t a j e m n i c wiary m u s i w i ę c o p i e r a ć się na e t y c e , tylko t e n r o z u m i e p r a w d y wiary, k t o j e przeżywa. O c z y s z c z e n i e p r z e z wiarę, czy stość zmysłów, p o k o r a i n t e l e k t u a l n a - oto w a r u n k i umożliwiające właściwą rolę iluminacji i wyznaczające p r a w i d ł o w y s t o s u n e k i n t e l e k t u d o b o ż e g o światła: Z a p r a w d ę n i e w i d z ę o w e g o światła, d o k t ó r e g o n i e m a p r z y s t ę p u , p o n i e w a ż j e s t z b y t w y s o k o , a j e d n a k to, co w i d z ę , w i d z ę d z i ę k i n i e m u , j a k sła b e o k o , k t ó r e widzi to, co widzi d z i ę k i światłu słońca, k t ó r e g o n i e j e s t w stanie spostrzec. N i e może bowiem intelekt dotrzeć do niego, gdyż zbyt m o c n o jaśnieje. Vere h a n c [lucern i n a c c e s s i b i l e m ] n e c v i d e o q u i a n i m i a m i h i est, e t tam e n q u i d q u i d v i d e o , p e r illam v i d e o , sicut infirmus o c u l u s , q u o d v i d e t , p e r l u c e r n solis v i d e t , q u a m in ipso sole n e q u i t a s p i c e r e . N o n p o t e s t int e l l e c t u s m e u s ad illam. N i m i s f u l g e t . 78
O m ó w i o n e tutaj s w o i s t e d z i a ł a n i e i n t e l e k t u pozwala lepiej ująć w z a j e m n y s t o s u n e k wiary i r o z u m u . Z g ł ę b i a n i e i n t e l e k t u a l n e p r a w d wiary to n a m i a s t ka wizji uszczęśliwiającej. P o z n a n i e r o z u m o w e m a w i ę c w a r t o ś ć przemijającą, p o d o b n i e i d o w o d y i s t n i e n i a Boga. Z b a w i e n i w n i e b i e n i e p o t r z e b u j ą p r z e c i e ż d o w o d ó w , ż e B ó g istnieje. U św. A n z e l m a w y s t ę p u j e najściślejsze z e s p o l e n i e wiary z r o z u m e m . U w a ż a o n , iż n i e m a n i g d y s a m e j , czystej wiary, ani s a m e g o , c z y s t e g o p o z n a n i a r o z u m o w e g o . W n a s z y m , dzisiejszym z n a c z e n i u n i e m a d o w o d u t a m , g d z i e w y s t ę p u j ą d o w o d y w r o z u m i e n i u a n z e l m i a ń s k i m (ratio Ansel-
Anzelm, Epistolae de Incarnatione Verbipńor recensio, 4 (t. I, vol. 1, s. 284). Anzelm, Proslogion, 4 (t. I, vol. 1, s. 104), przekł. T. Włodarczyk, s. 148. Ibidem, 16 (t. I, vol. 1, s. 112).
438
Średniowiecze
mi), p o n i e w a ż ich k o n i e c z n y m e l e m e n t e m j e s t wiara. Jeśli się t e g o n i e p a m i ę ta, m o ż n a m i e ć d u ż e t r u d n o ś c i z w ł a ś c i w y m z r o z u m i e n i e m t e k s t u : Jeżeli k t o ś z d e c y d u j e się przeczytać moje d w a m a ł e dzieła, Monologion i Proslogion, k t ó r e zostały n a p i s a n e p r z e d e w s z y s t k i m p o to, b y m o ż n a b y ło d o w i e ś ć przy p o m o c y k o n i e c z n y c h r o z u m o w a ń b e z powagi P i s m a to, co dzięki w i e r z e głosimy o n a t u r z e boskiej i jej o s o b a c h poza naturą wcieloną. S e d scilicet si q u i s l e g e r e d i g n a b i t u r d u o parva o p u s c u l a m e a Monologion e t Proslogion, q u a e ad h o c m a x i m e facta s u n t , u t q u o d fide t e n e m u s d e d i v i n a n a t u r a e t e i u s p e r s o n i s p r a e t e r i n c a r n a t i o n e m , necessariis rationib u s s i n e S c r i p t u r a e a u c t o r i t a t e probari p o s s i t . 79
S ą d z o n o , ż e A n z e l m b ę d ą c s k r a j n y m racjonalistą, p r ó b u j e u d o w a d n i a ć w s z y s t k i e d o g m a t y (poza W c i e l e n i e m ) . Ale z a u w a ż m y , iż u n i e g o s a m a necessitas rationum w y p ł y w a z wiary i n i e c h o d z i m u o d o w o d y , lecz o z r o z u m i e n i e , z g ł ę b i e n i e i p o d a n i e m o t y w ó w . W s a m e j ratio wiara wciąż trwa i p o b u d z a d o jej p o g ł ę b i e n i a . N i e s ł u s z n i e w i ę c m n i e m a n o , że św. A n z e l m u w a ż a w i e d z ę za p r z e d s i o n e k (praeambulum) wiary. A n z e l m n i e j e s t ani s k r a j n y m racjonalistą, ani t e ż antyracjonalistą, co ilustruje j e g o s t a n o w i s k o w o b e c n a u k ś w i e c k i c h . N i e t y l k o n i e j e s t o n w r o g i e m tych n a u k , ale s a m j e uprawiał: w B e c uczył g r a m a tyki, d i a l e k t y k i , i n t e r e s o w a ł a go poezja i m e d y c y n a .
2. Prawdy T e n p r o b l e m j e s t r o z p a t r y w a n y w dialogu De veritate. Pojawia się t a m z a s a d n i c z e p y t a n i e , na c z y m p o l e g a p r a w d a . A n z e l m u w a ż a , ż e p r a w d z i w e l u b fałszy w e są z d a n i a , z a t e m n a l e ż y od nich rozpocząć w s z e l k i e rozważania. P r a w d z i w o ś ć z d a n i a p o l e g a na p e w n e j z g o d z i e , z g o d n o ś c i (rectitudo). J e s t to dla A n z e l ma pojęcie zasadnicze. O w a poprawność, zgodność zachodzi między zdaniami i m y ś l a m i ( s ą d a m i ) oraz m i ę d z y m y ś l a m i i ich p r z e d m i o t a m i . Myśli są p r a w d z i w e l u b fałszywe z a l e ż n i e od t e g o , czy pozostają w s t o s u n k u rectitudo d o swoich przedmiotów: Z a i s t e o z n a c z a n i e j e s t s ł u s z n e i p r a w d z i w e , g d y oznacza, ż e j e s t to, co jest. 80
Vere e t r e c t a e t vera est [significatio], c u m significat e s s e , q u o d e s t . N a s z e m y ś l e n i e n a b i e r a w i ę c wagi e t y c z n e j , myśli m u s z ą się z g a d z a ć z rzeczywistością. Rectitudo s t a n o w i wartość, k t ó r e j m a m y o b o w i ą z e k strzec (tzw. c n o t a o b i e k t y w i z m u ) . O t r z y m a l i ś m y w ł a d z ę m y ś l e n i a ( s ą d z e n i a ) , ż e coś istnieje l u b n i e istnieje, ale m a m y o b o w i ą z e k t w i e r d z i ć , ż e to co jest, istnieje,
Anzelm, Epistolae de Incarnatione Verbi, 6 (t. I, vol. 2, s. 20). Anzelm, Deveritate, 2 (t. I, vol. 1, s. 178).
439
V. Anzelm z Canterbury
a c z e g o n i e m a , n i e istnieje. Streszczające się w pojęciu rectitudo z a g a d n i e n i e p r a w d y d a l e k o w y k r a c z a p o z a p r o b l e m poznawczy. P r a w d a przejawia się na r ó ż n e sposoby. P e w n e o b i e k t y w n i e w a ż n e n a k a zy i z a k a z y dotyczą woli, k t ó r a j e s t p r a w d z i w a w t e d y , g d y c h c e t e g o , c z e g o m a c h c i e ć , a n i e c h c e t e g o , c z e g o n i e m a c h c i e ć . O p r ó c z p r a w d y w y r a ż a l n e j myślą i mową, j e s t t a k ż e p r a w d a działarfia. C z y t a m y w E w a n g e l i i , ż e k t o działa w Prawdzie, ten zmierza ku światłości . Anzelm mówi o „zgodności (prawdzi wości) w o l i " {rectitudo voluntatis)\ 81
W o l n o ś ć woli j e s t władzą służenia z g o d n o ś c i woli ze w z g l ę d u n a samą tę zgodność. L i b e r t a s arbitrii e s t p o t e s t a s s e r v a n d i r e c t i t u d i n e m v o l u n t a t i s p r o p t e r ipsam rectitudinem . 82
P e w n e g o rodzaju p r a w d z i w o ś ć ( z g o d n o ś ć ) w y s t ę p u j e r ó w n i e ż w funkcjo n o w a n i u d z i e d z i n y z m y s ł o w e j . Z m y s ł y są p r a w d z i w e , g d y pouczają nas o ś w i e cie z e w n ę t r z n y m , t a k j a k mają nas p o u c z a ć ; w t e d y to czynią z g o d n o ś ć i p r a w d ę (rectitudinem et veritatem faciunt) . P r a w d a istot rzeczy to b a r d z o z a s a d n i c z e i p o d s t a w o w e z a g a d n i e n i e . W s z e l k i e i n n e t y p y p r a w d y ( f u n k c j o n o w a n i a zmysłów, działań, myśli i z d a ń ) mają za f u n d a m e n t w ł a ś n i e p r a w d ę istot rzeczy; to j e s t p r z y c z y n a i n n y c h p r a w d . Z d a n i a są p r a w d z i w e d l a t e g o , ż e o s t a t e c z n i e zgadzają się z istotami rzeczy. I s t o t y rzeczy są p r a w d z i w e , g d y realizują swą własną, swoistą „ z g o d n o ś ć " (rectitudo): S3>
J e s t p e w n e , ż e p r a w d ą rzeczy j e s t z g o d n o ś ć . 84
C e r t u m est veritatem rerum esse r e c t i t u d i n e m . G d y d a n a rzecz u r z e c z y w i s t n i a swój b o s k i p i e r w o w z ó r j e s t w ł a ś n i e ut de bet, b o w t e d y z a c h o d z i m i ę d z y nią a najwyższą P r a w d ą s t o s u n e k z g o d n o ś c i . N a k o ń c u n a s z y c h r o z w a ż a ń trafiamy na p r a w d ę b o s k i c h p i e r w o w z o r ó w , czyli idei. O t y m rodzaju p r a w d y t r u d n o n a m coś m ó w i ć , g d y ż n i e p o s i a d a m y k r y t e r i u m jej o c e n y ; j e s t o n a normą s a m a dla s i e b i e . B ę d ą c przyczyną p r a w d z i wości rzeczy, działań i p o z n a n i a , b o s k i e p i e r w o w z o r y są przyczyną swojej p r a w dziwości oraz p r a w d z i w o ś c i n a s z y c h w y p o w i e d z i o nich. U w z g l ę d n i a j ą c t e w s z y s t k i e p r z e j a w y p r a w d z i w o ś c i m o ż e m y ustalić, ż e p r a w d z i w o ś ć o p i e r a się n a z a s a d a c h p o r z ą d k u , b o b y ć p r a w d z i w y m to b y ć t y m , c z y m się b y ć p o w i n n o . P r a w d z i w o ś ć w i ę c j e s t z a m i e n n a z p o j ę c i e m s p r a w i e d l i wości. I d ą c od p r a w d y z d a ń , myśli, rzeczy i idei d o c h o d z i m y o s t a t e c z n i e d o j e d -
Por. „Kto spełnia wymagania prawdy zbliża się do światła". „Qui facit veritatem, venit ad lucern", J 3, 21. Anzelm, De i iberta te arbitrii, 3 (t. I, vol. 1, s. 212). Anzelm, Deveritate, 6 (t. I, vol. 1, s. 185). Ibidem, 7 (t. I, vol. 1, s. 186).
440
Średniowiecze
nej P r a w d y j a k o d o n o r m y i zasady w s z e l k i c h rectitudines. T a j e d y n a p r a w d a j e s t w u m y ś l e Boga, o n a ustala r z e c z y nie zaś o d w r o t n i e . Jest oczywiste, że jest tylko j e d n a zgodność wszystkiego, a zatem j e d n a j e s t w nich w s z y s t k i c h p r a w d a . M a n i f e s t u m e s t e o r u m o m n i u m u n a m solam e s s e r e c t i t u d i n e m [...], u n a igitur e s t in illis o m n i b u s v e r i t a s . 85
Jeśli w i ę c ta j e d y n a P r a w d a nie j e s t zależna od rzeczy, to t y m bardziej j e s t n i e z a l e ż n a i od n a s z e g o s p o s o b u w y r a ż e n i a jej: N a w e t g d y n i e m a oznaczania, nie z n i k a z g o d n o ś ć , d z i ę k i k t ó r e j j e s t z g o d n e i którą j e s t p o t r z e b a , b y to, co j e s t o z n a c z a n e , było o z n a c z a n e . N o n e x i s t e n t e significatione n o n perit r e c t i t u d o , q u a r e c t u m e s t e t q u a exigitur, u t q u o d s i g n i f i c a n d u m e s t s i g n i f i c e t u r . 86
B ę d ą c k o n s e k w e n t n y m w o b e c swoich założeń m u s i a ł A n z e l m o d r z u c i ć w s z e l k i n o m i n a l i z m , k t ó r y widzi w p o w s z e c h n i k u t y l k o flatus vocis. K a ż d y k t o t a k sądzi, j e s t w e d ł u g n i e g o h e r e t y k i e m p r a w d z i w e j d i a l e k t y k i . D l a t e g o wal czy A n z e l m z n o m i n a l i z m e m R o s c e l i n a i z a p e w n e g ł ó w n i e d z i ę k i j e g o k a m panii n o m i n a l i z m w X I w. u p a d a . W z w a l c z a n i u n o m i n a l i s t y c z n o - r e i s t y c z n e g o t r y t e i z m u R o s c e l i n a przeja wia się skrajny p l a t o ń s k i realizm A n z e l m a : 87
88
K t o n i e r o z u m i e , w jaki s p o s ó b w i e l e w o ł ó w j e s t w g a t u n k u j e d n y m w o ł e m , j a k p o j m i e , w jaki s p o s ó b liczne osoby, z k t ó r y c h k a ż d a j e s t d o s k o n a ł y m B o g i e m , są j e d n y m B o g i e m . Q u i e n i m n o n d u m intelligit, q u o m o d o p l u r e s b o r e s in s p e c i e sint u n u s b o s , q u a l i t e r [...] c o m p r e h e n d e t , q u o m o d o p l u r e s p e r s o n a e , q u a r u m singula q u a e q u e p e r f e c t u s D e u s est, sint u n u s D e u s ? . 8 9
P o d o b n i e i w d z i e l e Cur deus homo w y s t ę p u j e p l a t o ń s k o - r e a l i s t y c z n e ro z u m i e n i e W c i e l e n i a i O d k u p i e n i a : Słowo przyjmując w C h r y s t u s i e n a t u r ę l u d z ką łączy się z c z ł o w i e k i e m w ogóle. A w i ę c poza r z e c z a m i s p r a w i e d l i w y m i , d o b r y m i i p r a w d z i w y m i , istnieją s a m e w sobie s p r a w i e d l i w o ś ć , d o b r o , p r a w d a . P r a w d a j e s t w i ę c c z y m ś , co istnieje p o z a u m y s ł e m i p o z n a n i e m , to t y p o w y przykład realizmu egzemplarysty. W poglądach Anzelma na prawdę można wyróżnić cztery istotne wątki:
Ibidem, 13 (t. I, vol. 1, s. 199). Ibidem, 13 (t. I, vol. 1, s. 197). Por. Anzelm, Epistolae de Incarnatione Verbiprior recensio, 4 (t. I, vol. 1, s. 215). Pisma Roscelina nie zachowały się, a znamy je głównie z pism Anzelma i z listu do Abelarda. Anzelm, Epistolae de Incarnatione Verbi prior recensio, 4 (t. I, vol. 1, s. 285).
V. Anzelm z Canterbury
441 9 0
1. I s t o t y rzeczy są w c z e ś n i e j s z e od j e d n o s t e k ; 2. P o w s z e c h n i k i są c z y m ś real n y m ; 3 . P r a w d a s a m a w s o b i e j e s t n i e z a l e ż n a od rzeczy, o k t ó r y c h b y w a o r z e k a na, i o d w r o t n i e , to rzeczy są od niej z a l e ż n e ; 4. P r a w d a istnieje w i d e a c h (pier wowzorach) bożych. T e myśli i p o g l ą d y stanowią b a r d z o g ł ę b o k ą p o d s t a w ę dla ratio Anse/mi.
3. Bóg P r o b l e m Boga j e s t r o z p a t r y w a n y p r z e z A n z e l m a na r ó ż n e s p o s o b y w d w ó c h d z i e ł a c h w Monologionie i Proslogionie. Monologion (czyli Soliloąuium) stanowi s t r e s z c z e n i e w y k ł a d ó w A n z e l m a w B e c . P i s a n e było na p r o ś b ę g ł ę b o k o w i e r z ą c y c h z a k o n n i k ó w i w d u ż e j m i e rze j e s t z a l e ż n e od dzieła 0 Trójcy A u g u s t y n a , k t ó r e g o myśli A n z e l m rozwija p o p r z e z m e t a f i z y c z n e r o z p a t r y w a n i e p r a w d wiary. U A u g u s t y n a , P s e u d o - D i o n i z e go, E r i u g e n y , B ó g j e s t p o n a d logiką, A n z e l m zaczyna a k c e n t o w a ć , ż e zasady lo g i c z n e ( n p . z a s a d a s p r z e c z n o ś c i ) muszą stosować się r ó w n i e ż i d o Boga. W i d a ć tu p i e r w s z e p r z e b ł y s k i s t o s o w a n i a p r z y c z y n o w o ś c i , która s t a n i e się p o d s t a w ą p i ę c i u d r ó g św. T o m a s z a . B ó g j e s t w i ę c przyczyną sprawczą (efficens), celową {fi na lis) i wzorczą (exemplaris) całego świata. A n z e l m r ó w n i e ż a k c e n t u j e n i e m o ż ność cofania się w n i e s k o ń c z o n o ś ć przy rozważaniu p r z y c z y n , z a t r z y m a n i e się j e s t w a r u n k i e m k o n i e c z n y m (dvdyicr| GTf)voa). W t y c h r o z w a ż a n i a c h n i e m a d o w o d ó w , j e s t t y l k o s p e k u l a t y w n e wyja ś n i a n i e pojęcia Boga. Św. A n z e l m w y r a ź n i e w i d z i , że j e d y n i e drogą analogii można wyrażać Jego tajemnicę: T a k w i ę c z j e d n e j s t r o n y n a t u r a ta j e s t n i e w y s ł o w i o n a , p o n i e w a ż za p o mocą słów w ż a d e n s p o s ó b nie m o ż e b y ć w y p o w i e d z i a n a tak, j a k jest, a j e d n o c z e ś n i e n i e j e s t fałszem to, co - idąc za w s k a z a n i e m r o z u m u m o ż n a o niej p o z n a ć j a k g d y b y w z w i e r c i a d l e . Sic igitur illa n a t u r a e t ineffabilis est, q u i a p e r v e r b a , sicuti est, n u l l a t e n u s v a l e t intimari; e t f a l s u m n o n est, si q u i d d e illa r a t i o n e d o c e n t e p e r aliud v e l u t in a e n i g m a t e p o t e s t a e s t i m a r i . 91
Analogia ta o p i e r a się n a pojęciu u c z e s t n i c t w a , z k t ó r e g o w y p ł y w a w s z e l kie podobieństwo (największe występuje między człowiekiem a Bogiem). An zelm podkreśla jednak, że Bóg jest nieskończenie prosty i orzekać o N i m m o ż e m y t y l k o właściwości a b s o l u t n e , a n i e w z g l ę d n e , n p . „ n a j d o s k o n a l s z y z b y 92
Niektórzy uważają, że Anzelm był umiarkowanym realistą i przygotował grunt dla myśli św. Tomasza poprzez przyjęcie zasady jednostkowienia collectio propńetatum. Anzelm, Monologion, 65 (t. I, vol. 1, s. 77), przekł. T. Włodarczyk, s. 118. Por. ibidem, 22 (t. I, vol. 1, s. 39-41); Bóg w e d l e Anzelma jest zawsze i nigdy, wszę dzie i nigdzie, cały w każdej chwili i miejscu.
Średniowiecze
442
t ó w " traci s e n s , g d y b y p r z e s t a ł y i s t n i e ć stworzenia. P u n k t e m wyjścia A n z e l m a w t y c h r o z w a ż a n i a c h j e s t n a j d o s k o n a l s z e d o b r o (principiumperfectionis). Wycho dząc tu od d ó b r s k o ń c z o n y c h z m i e r z a d o u c h w y c e n i a pojęcia Boga p i ę c i o m a d r o g a m i , s p r o w a d z o n y m i o s t a t e c z n i e d o trzech. P i e r w s z a z d r ó g opiera się na fakcie, iż k a ż d y c z ł o w i e k p r a g n i e rzeczy d l a t e g o , iż sądzi, ż e są o n e d o b r e , w istocie w i ę c k a ż d y c h c e d o b r a . Ale m o ż n a z a p y t a ć , skąd b i e r z e się d o b r o w rzeczach, d l a c z e g o o n e są d o b r e . A n z e l m z a u w a ż a , że nie w s z y s t k i e rzeczy są j e d n a k o w o d o b r e , ale i s t n i e ją s t o p n i e i o d m i a n y dóbr. Zastanawiając się nad p r z y c z y n a m i t e g o s t a n u , t w i e r dzi, iż w o b r ę b i e d a n e g o g a t u n k u c e c h y k a ż d e g o e g z e m p l a r z a pozostają w o k r e ś l o n y m s t o s u n k u i zależności d o e g z e m p l a r z a mającego t e właściwości w s t o p n i u n a j w y ż s z y m . Jeśli w s z y s t k i e b y t y są w r ó ż n y c h s t o p n i a c h d o b r e (a s t o p i e ń t e n w a r u n k u j e zasada, że k a ż d y b y t b ę d ą c y s k u t k i e m d r u g i e g o m u si m i e ć m n i e j d o s k o n a ł o ś c i od swej p r z y c z y n y ) , to są o n e d o b r e z racji j e d n e g o b y t u d o b r e g o w s a m y m s o b i e . T y m n a j l e p s z y m b y t e m j e s t Bóg, k t ó r y j e s t naj d o s k o n a l s z ą p r z y c z y n ą w s z y s t k i c h i n n y c h bytów. A n z e l m p i s z e o t y m d o b r u w Monologionie: O n o z a t e m j e s t d o b r e m s a m y m p r z e z się, p o n i e w a ż w s z e l k i e d o b r o j e s t przez nie. 93
Illud igitur est b o n u m p e r s e i p s u m , ą u o n i a m o m n e b o n u m est p e r i p s u m . Anzelm przeprowadza podobne rozumowanie w odniesieniu do wielko ści rzeczy ( d r u g a d r o g a ) i d o p i ę k n a (trzecia droga). C z w a r t a droga o p i e r a się na p o s z u k i w a n i u p r z y c z y n y rzeczy. A n z e l m zauważa, iż w s z y s t k o , co j e s t t y m , c z y m j e s t - n i e j e s t s a m o z s i e b i e , ale d z i ę k i c z e m u ś . T o coś ( p r z y c z y n a ) m o ż e b y ć albo j e d n y m , albo wielością. O s t a t e c z n i e j e d n a k rzeczy mające r ó ż n e s t o p n i e b y t u mają ó w b y t t y l k o d z i ę k i b y t o w i , który „ j e s t " s a m z s i e b i e . T e n b y t j e s t t e ż najlepszy i największy, j e s t przyczyną w s z e l k i e g o d o b r a w rzeczach. W s t w o r z e n i a c h w i ę c o d n a j d u j e m y ślady ich S t w ó r c y ( m o t y w a u g u s t y ń s k i ) . W r e s z c i e , n i e t y l k o w s z y s t k i e rzeczy d o b r e są d o b r e p r z e z coś j e d n o i to s a m o , i w s z y s t k i e rzeczy w i e l k i e są w i e l k i e p r z e z coś j e d n o i to s a m o , ale w y d a j e się, że w ogóle w s z y s t k o , c o k o l w i e k j e s t , j e s t p r z e z coś j e d n o i to s a m o . D e n i ą u e n o n s o l u m o m n i a b o n a p e r i d e m aliąuid s u n t b o n a , e t o m n i a m a g n a p e r i d e m aliąuid s u n t m a g n a , sed ą u i d ą u i d est, p e r u n u m aliąu id v i d e t u r e s s e . 9 4
Piąta z d r ó g to dojście d o Boga p o p r z e z h i e r a r c h i c z n o ś ć b y t u . D r a b i n a ( s z c z e b l e ) coraz d o s k o n a l s z y c h b y t ó w n i e m o ż e iść w n i e s k o ń c z o n o ś ć , m u s i b y ć
Ibidem, 1 (t. I, vol. 1, s. 15), s. 15. Ibidem, 3 (t. I, vol. 1, s. 15), s. 17.
443
V. Anzelm z Canterbury
n a t u r a najwyższa, która j e s t w a r u n k i e m istnienia p o z o s t a ł y c h . O n a w ł a ś n i e sta nowi szczyt p i r a m i d y b y t u . W Monologionie A n z e l m n i e zajmuje się z a g a d n i e n i e m i s t n i e n i a Boga, p o n i e w a ż u w a ż a , że j e s t n a m o n o d a n e j a k o coś k o n i e c z n e g o i b e z p o ś r e d n i e g o . N i e n a l e ż y wiązać b e z p o ś r e d n i o Proslogionu z Monologionem, g d y ż t e n ostatni n i e zawiera, j a k s ą d z o n o , d o w o d ó w , k t ó r e s t a n o w i ł y b y f u n d a m e n t dla d o w o d u z Proslogionu, ale co najwyżej zasób pojęć t a m z u ż y t k o w a n y c h . W t r a k t a c i e t y m w y s t ę p u j e s ł y n n y d o w ó d , ratio Anselmi, k t ó r e m u o p a t B e c p r z y p i s y w a ł dużą w a g ę . C h c i a ł o n s t w o r z y ć o c z y w i s t y a r g u m e n t b ę d ą c y o p a r c i e m dla całej teologii. A n z e l m u w a ż a , iż a b y k t o ś m ó g ł p r a w i d ł o w o z r o z u m i e ć d o w ó d i w o g ó l e go p r z e p r o w a d z i ć , p o w i n i e n o d p o w i a d a ć p e w n y m w a r u n k o m , p o to, b y d o w ó d był d l a ń oczywisty. Siła p o z n a w c z a c z ł o w i e k a j e s t o s ł a b i o n a p r z e z g r z e c h pier w o r o d n y i tu z p o m o c ą p r z y c h o d z i Bóg p r z e z ł a s k ę wiary. B r a k w i d z e n i a Boga i rzeczy b o ż y c h m a u z u p e ł n i ć wiara, od niej m u s i m y zacząć i o nią prosić. W t y m c e l u z w r a c a m y się d o Boga w p e ł n y m s k u p i e n i u , d o w ó d z a c z y n a się m o d l i t w ą . Wierząc w Boga m a m y pojąć r o z u m o w o , że O n istnieje i ż e j e s t t y m , w co w i e r z y m y . Z w i a r y c z e r p i e m y p o j ę c i e Boga j a k o istoty t a k w i e l k i e j , ż e p o n a d nią nic w i ę k s z e g o n i e m o ż n a p o m y ś l e ć (id, quo maius cogitari non potest) . T o o k r e ś l e n i e Boga p r z e z w i a r ę n i e z m u s z a nas j e s z c z e d o b e z p o ś r e d n i e g o s t w i e r d z e n i a r o z u m o w e g o , ż e Bóg istnieje. A n z e l m j e s t tu w i e r n y s w y m z a ł o ż e n i o m : m u s i m i e ć f u n d a m e n t wiary, b y p o z n a ć r o z u m o w o , za A u g u s t y n e m fidei ratio w s p i e ra na fidei certitudo, k i e d y m ó w i , iż „wiara p o s z u k u j e , r o z u m z n a j d u j e " (fides quaerit, intellectus inuenit) . J e ż e l i k t o ś p r z e c z y i s t n i e n i u Boga j e s t g ł u p c e m , ściślej „ n i e m ą d r y m " (insipiens) . D o t e g o n i e m ą d r e g o A n z e l m zwraca się i p o w i a d a m u , że Bóg j e s t c z y m ś t a k w i e l k i m , p o n a d co nic w i ę k s z e g o n i e m o ż n a p o m y ś l e ć . „ N i e m ą d r y " słyszy to z d a n i e i r o z u m i e , a to, co r o z u m i e j e d n o c z e ś n i e znajduje się w j e g o in t e l e k c i e (quod intelligit, in intellectu eius est) . Z a c h o d z i o c z y w i ś c i e w i e l k a różnica m i ę d z y i s t n i e n i e m c z e g o ś w i n t e l e k cie, a u ś w i a d o m i e n i e m s o b i e , że to coś istnieje rzeczywiście. Ale rzecz t a k w i e l ka, ż e n i e m o ż n a w i ę k s z e j od niej p o m y ś l e ć , n i e m o ż e z n a j d o w a ć się j e d y n i e w i n t e l e k c i e , k t ó r y o rzeczy tej myśli. G d y b y t a k było, to m o ż n a b y j e d n o c z e ś n i e sądzić, ż e istnieje coś w i ę k s z e g o od tej rzeczy i nie istnieje j e d n o c z e ś n i e , a to j e s t z e sobą s p r z e c z n e . Z a t e m i s t n i e n i e w u m y ś l e j e s t o w i e l e m n i e j d o s k o n a ł e od i s t n i e n i a w rzeczywistości, której z a p r z e c z y ć n i e m o ż n a . S k o r o zaś 9S
9 6
97
98
99
Anzelm, Proslogion, Z (t. I, vol. 1, s. 101). Zapożycza je Anzelm od Augustyna, który oświadcza manichejczykom, iż byłoby świętokradztwem nie przyjąć takiego pojęcia Boga. Por. Anzelm, Epistolae de Incarnatione Verbiprior recensio, 4 (t. I, vol. 1, s. 284-285). Nawiązuje tu Anzelm do słów Psalmu (13)14, 1: „Mówi głupi w swym sercu: « N i e ma Boga»". Por. Anzelm, Proslogion, Z (t. I, vol. 1, s. 101).
444
Średniowiecze
w u m y ś l e m a m y p o j ę c i e rzeczy n a j w i ę k s z e j , to znaczy, iż istnieje o n a w rzeczy wistości, czyli w s p o s ó b n a j d o s k o n a l s z y A t y m w ł a ś n i e j e s t Bóg, j a k b y ł o zało ż o n e na p o c z ą t k u r o z u m o w a n i a . J e ż e l i b o w i e m j e s t j e d y n i e w i n t e l e k c i e , to m o ż n a p o m y ś l e ć , ż e j e s t t a k ż e w rzeczywistości, a to j e s t c z y m ś w i ę k s z y m . J e ż e l i w i ę c to, p o n a d co nic w i ę k s z e g o n i e m o ż e b y ć p o m y ś l a n e , j e s t j e d y n i e t y l k o w i n t e l e k c i e , w ó w c z a s to s a m o , p o n a d co nic w i ę k s z e g o n i e m o ż e b y ć p o m y ś l a n e , j e s t j e d n o c z e ś n i e t y m , p o n a d co coś w i ę k s z e g o m o ż e b y ć p o m y ś l a n e . T a k j e d n a k z p e w n o ś c i ą b y ć n i e m o ż e . Z a t e m coś, p o n a d co nic w i ę k s z e g o n i e m o ż e b y ć p o m y ś l a n e , istnieje b e z w ą t p i e n i a i w i n t e l e k c i e , i w rze czywistości. Si e n i m vel in solo i n t e l l e c t u est, p o t e s t cogitari e s s e e t in re, q u o d m a ius est. Si ergo id, q u o m a i u s cogitari n o n p o t e s t , est in solo i n t e l l e c t u : id i p s u m , q u o m a i u s cogitari n o n p o t e s t , est q u o m a i u s cogitari p o t e s t . S e d c e r t ę h o c e s s e n o n p o t e s t . E x i s t i t ergo procul d u b i o aliquid q u o m a i u s c o gitari n o n valet, e t in i n t e l l e c t u , e t in r e . 1 0 0
Ratio Anselmi n i e znalazła s z e r o k i e g o o d d ź w i ę k u u w s p ó ł c z e s n y c h . J e d n a k z a c h o w a ł a się b a r d z o c i e k a w a k r y t y k a d o w o d u a n z e l m i a ń s k i e g o n a p i s a n a p r z e z G a u n i l o n a , m n i c h a z M a r m o u t i e r koło T o u r s pt. Liber pro insipiente adversus Anselmum in Pros/ogio ratiocinantem {Księga w obronie głupiego). G a u n i l o n za c h w y c a się Proslogionem, ale k r y t y k u j e s a m d o w ó d . U w a ż a , iż w y r a ż e n i e esse in intellectu j e s t d w u z n a c z n e , p o n i e w a ż m o ż n a m i e ć w u m y ś l e fikcyjne w y o b r a ż e n i e c z e g o ś , c z e g o n i e m a , i r ó w n o c z e ś n i e i d e ę c z e g o ś , co z n a m y , co i s t n i e j e rzeczywiście. G a u n i l o n b a d a t w i e r d z e n i e , na k t ó r y m A n z e l m b u d u j e swój d o w ó d , m i a n o w i c i e p r z e k o n a n i e , iż m a m y w u m y ś l e i d e ę Boga. W e ź m y n p . i d e ę n i e z n a n e go, n i e w i d z i a n e g o n i g d y c z ł o w i e k a . M o ż n a ją m i e ć na p o d s t a w i e p o d o b i e ń s t w a d o i n n y c h ludzi. M o ż n a m i e ć r ó w n i e ż i d e ę c z ł o w i e k a j a k o ż y w e g o j e s t e s t w a ro z u m n e g o , ale w t e d y t r z e b a w i d z i e ć ż y w e k i e d y ś j e s t e s t w o i c z ł o w i e k a . Boga n i k t n i g d y n i e widział, n i e p o d p a d a O n p o d rodzaj i g a t u n e k , n i e m a nic d o ń p o d o b n e g o , z a t e m n i e m a m y idei Boga. S a m o o k r e ś l e n i e Boga n i e daje ż a d n e j gwarancji, że B ó g istnieje. Jeśli p o s i a d a m y i d e ę Boga, to j a k o c z e goś n i e z n a n e g o , a t a k a i d e a n i e wystarcza d o s t w i e r d z e n i a istnienia istoty naj w y ż s z e j . I n a c z e j w i ę c m u s i n a m b y ć d a n e u d o w o d n i e n i e i s t n i e n i a Boga. G a u nilon p o r ó w n u j e a n z e l m i a ń s k i e t w i e r d z e n i a o i s t n i e n i u Boga d o p r z e k o n a n i a o b y t o w a n i u z a p o m n i a n e j , rajskiej wyspy, g d z i e ś na o c e a n i e . K t o ś o p o w i a d a j ą c n a m o tej n a j d o s k o n a l s z e j w y s p i e twierdzi: N i e m o ż e s z j u ż dalej wątpić, ż e o w a w y s p a przewyższająca w s z y s t k i e z i e m i e n a p r a w d ę j e s t g d z i e ś w rzeczywistości, t a k j a k n i e wątpisz, ż e j e s t t a k ż e w t w o i m i n t e l e k c i e , i że j e s t o n a n i e t y l k o w t w o i m i n t e l e k c i e , ale 1 0 0
Ibidem, 2 (t. I, vol. 1, s. 101-102), przekł. T. Włodarczyk, s. 145-146.
445
V. Anzelm z Canterbury
t a k ż e w rzeczywistości, p o n i e w a ż j e s t wyższa [od i n n y c h ] , i ż e d l a t e g o k o n i e c z n e jest, b y była o n a w t e n s p o s ó b , p o n i e w a ż g d y b y [w t e n s p o s ó b ] n i e była, w ó w c z a s j a k a k o l w i e k i n n a z i e m i a , która j e s t w rzeczywistości, b ę d z i e w s p a n i a l s z a od niej, i t y m s a m y m ta, którą ty j u ż p o z n a ł e ś j a k o wspanialszą, w s p a n i a l s z a nie b ę d z i e . N o n p o t e s ultra d u b i t a r e i n s u l a m illam terris o m n i b u s p r a e s t a e n t i o r e m v e r e e s s e alicubi in re, q u a m e t in i n t e l l e c t u t u o n o n a m b i g i s e s s e ; e t q u i a p r a e s t a n t i u s est, n o n in i n t e l l e c t u solo, s e d e t i a m e s s e in re; i d e o sic e a m n e c e s s e est e s s e , q u i a nisi fuerit, q u a e c u m q u e alia in re e s t terra, p r a e s t a n t i o r illa erit, ac sic ipsa iam a t e p r a e s t a n t i o r i n t e l l e c t a , p r a e s t a n t i o r non erit . 101
K r y t y k a G a u n i l o n a p o b u d z i ł a A n z e l m a d o o d p o w i e d z i w postaci t r a k t a t u Liber apologetkus contra Gauniłonem ( l u b Contra insipientem - Przeciwko głupiemu). Z a w i e r a o n „ d r u g i e w y d a n i e " d o w o d u z inaczej r o z ł o ż o n y m i a k c e n t a m i . M o ż na w p r a w d z i e w y p r o w a d z i ć p o j ę c i e Boga z rzeczy s t w o r z o n y c h (św. P a w e ł ) , ale w i e r z ą c y katolicy czerpią j e z O b j a w i e n i a . G a u n i l o n j a k o chrześcijanin m a to p o j ę c i e i j e g o analiza w i n n a m u wystarczyć, b y stwierdzić, ż e Bóg istnieje. A n z e l m zgadza się z G a u n i l o n e m , ż e n i e m a m y idei Boga w s e n s i e d u c h o w e g o o b r a z u istoty b o ż e j , ale r o z u m i e m y s e n s słów: „coś, od c z e g o nic większego nie można pomyśleć". Dlatego Gaunilon jest p o d o b n y do tego, kto t w i e r d z i , ż e n i e widzi światła d z i e n n e g o , b o nie m o ż e p a t r z e ć w s ł o ń c e . „ Z a g u b i o n a i n a j d o s k o n a l s z a w y s p a " staje się p o w o d e m uściślenia d o w o d u . W y s p a l u b k a ż d e i n n e p o j ę c i e rzeczy n a j d o s k o n a l s z e j d o p u s z c z a m o ż l i w o ś ć n i e i s t n i e nia w rzeczywistości, n a t o m i a s t c a ł k i e m inaczej j e s t w w y p a d k u i s t n i e n i a Boga. Tu muszą być spełnione wszelkie doskonałości w stopniu absolutnym, a więc p r z y p a d e k i s t n i e n i a Boga j e d n o c z e ś n i e w u m y ś l e i w rzeczywistości to casus separatus. D l a t e g o r o z u m o w a n i e A n z e l m a o d n o s i się t y l k o d o i s t n i e n i a Boga: P e w n y s w e g o m ó w i ę , ż e jeżeli o b o k t e g o , p o n a d co n i e m o ż n a p o m y ś l e ć n i c z e g o w i ę k s z e g o , k t o ś znajdzie mi j e s z c z e coś istniejącego albo w rze czywistości, albo w s a m e j tylko myśli, d o c z e g o m ó g ł b y się stosować p r z e b i e g mojej a r g u m e n t a c j i , to ja z n a j d ę i d a m m u z a g u b i o n ą w y s p ę , a b y j u ż w i ę c e j n i e była z a g u b i o n a . F i d e n s loquor, q u i a si q u i s i n v e n e r i t mihi a u t re ipsa, a u t sola cogitation e e x i s t e n s p r a e t e r ' q u o m a i u s cogitari n o n possit', cui a p t a r e valeat c o n e x i o n e m h u i u s m e a e a r g u m e n t a t i o n i s : i n v e n i a m e t d a b o 1111 p e r d i t a m insulam amplius non p e r d e n d a m . 1 0 2
W i e l k i e spory filozoficzne n i e starzeją się, mają o n e swoje u s t a l o n e m i e j Gaunilon, Quid ad haec respondeat ąuidempro insipiente, 6 (t. I, vol. 1, s. 128), przekł. T. Włodarczyk, s. 183. Anzelm, Quid ad haec respondeat editor ipsius libelli, 3 (t. I, vol. 1, s. 133), przekł. T. Włodarczyk, s. 192.
446
Średniowiecze
sce i rolę w rozwoju myśli. S p ó r w d u c h u A n z e l m a i G a u n i l o n a trwał p r z e z w i e ki. Ratio Anselmi z n a j d z i e w i e l k i e u z n a n i e i p o w o d z e n i e d o p i e r o w X I I I w., przyjmą ją m.in. W i l h e l m z A u x e r r e , W i l h e l m z O w e r n i i , A l e k s a n d e r z H a l e s , B o n a w e n t u r a , A l b e r t W i e l k i i Idzi R z y m i a n i n . Tradycję krytyki G a u n i l o n a poprowadzili dalej T o m a s z z A k w i n u i I m m a n u e l Kant. O d t e g o o s t a t n i e g o p o c h o d z i nazwa „ d o w ó d o n t o l o g i c z n y " , czyli taki, w k t ó r y m n a s t ę p u j e przejście z d z i e d z i n y myśli w d z i e d z i n ę b y t u (A,óyoc - 6v). A b y z r o z u m i e ć s e n s istotny d o w o d u i j e g o krytyki, trzeba sięgnąć g ł ę b i e j , określić tło i p o d ł o ż e filozoficzne, z k t ó r e g o wypływa. W s p o m i n a l i ś m y , że ner w e m i p o d s t a w ą d o w o d u a n z e l m i a ń s k i e g o jest k o n c e p c j a prawdy, która z kolei wspiera się na p l a t o ń s k i e j idei uczestnictwa, swoistego „ r u s z t o w a n i a " dla rectitu do. D l a t e g o słuszny j e s t pogląd, że Proslogionu nie m o ż n a z r o z u m i e ć b e z De veritate, g d z i e mieści się klucz e p i s t e m o l o g i c z n y całej d o k t r y n y A n z e l m a . P a m i ę t a j my, że o s t a t e c z n i e j e s t j e d n a P r a w d a : Bóg, od k t ó r e g o u s t a n a w i a się rectitudo p r a w d w p o r z ą d k u p r z y c z y n o w y m : i d e e - tzcczy - myśli - zdania. A w i ę c „ k o n i e c z n o ś ć o n t y c z n a w y p r z e d z a n o e t y c z n ą " . N i e d l a t e g o ist n i e j e Bóg, że są na to d o w o d y , ale d l a t e g o mogą b y ć d o w o d y J e g o istnienia, ż e B ó g n a p r a w d ę j e s t . W s z e l k ą p r a w d ę p o z n a j e m y t y l k o d l a t e g o , ż e istnieje o w a u t r z y m y w a n a i p o w o d o w a n a p r z e z boską u n i w e r s a l n ą rectitudo; j e d n a p r a w d a , którą j e s t Bóg, s t a n o w i z w o r n i k całego s y s t e m u A n z e l m a . A w i ę c s a m B ó g j e s t b e z p o ś r e d n i o p r z y c z y n ą n a s z e g o t w i e r d z e n i a , że istnieje to, n a d co n i e m o ż n a p o m y ś l e ć nic w i ę k s z e g o . U s u n ą ć w r o z u m o w a n i u A n z e l m a rzeczywistość Boga, to t a k j a k w s y s t e m i e P l a t o n a o d m ó w i ć r z e c z y w i s t e g o istnienia i d e o m - s p o w o d u j e to r u n i ę c i e c a ł e g o s y s t e m u . D l a t e g o g d y b y Bóg n i e istniał, to dla nas najbardziej n i e m o ż l i wą rzeczą b y ł o b y m y ś l e ć , ż e Bóg istnieje l u b w o g ó l e m y ś l e ć o N i m . G d y b y n i e b y ł o istoty, k t ó r e j i s t n i e n i e j e s t k o n i e c z n e , w t e d y n i e b y ł o b y w naszej myśli u c z e s t n i c t w a w jej p r a w d z i w o ś c i i k o n i e c z n o ś c i . K o n i e c z n o ś ć b y t u b o ż e g o w a r u n k u j e d a n ą n a m w myśli k o n i e c z n o ś ć istnienia Boga. A n z e l m pisze: 103
J e s t e ś w i ę c t a k b a r d z o p r a w d z i w i e , P a n i e , B o ż e m ó j , że n a w e t n i e m o ż na p o m y ś l e ć , ż e n i e j e s t e ś . I s ł u s z n i e . Sic ergo v e r e es, d o m i n e d e u s m e u s , u t n e c cogitari possis n o n e s s e . E t merito . 1 0 4
A w i ę c t y l k o na g r u n c i e p l a t o n i z m u d o w ó d a n z e l m i a ń s k i j e s t s e n s o w n y . B e z s w o i s t e g o pojęcia p r a w d y j a k o rectitudo, opierającego się z kolei na idei u c z e s t n i c t w a , a w k o n s e k w e n c j i i na s k r a j n y m r e a l i z m i e , cała a r g u m e n t a c j a A n z e l m a i s t o t n i e wisi w p o w i e t r z u . D l a t e g o t e ż A n z e l m był k o n s e k w e n t n y , g d y w o w y m „ n i e m ą d r y m " widział p r z e d s t a w i c i e l a n o m i n a l i z m u : „ g ł u p i e c " myśli j a k R o s c e l i n . Są b o w i e m d w a s p o s o b y m y ś l e n i a : w y r a ż o n y t y l k o w z n a k a c h p o 1 0 3
1 0 4
Por. K. Barth, Fidens ąuaerens intellectum. Anselms Beweis der Existenz Gottes in Zusammenhang seines theologischen Programms. Anzelm, Proslogion, 3 (t. I, vol. 1, s. 103), przekł. T. Włodarczyk, s. 146.
447
V. Anzelm z Canterbury
j ę c i o w y c h , kierujący się k u s ł o w o m (nominaliści), oraz d o c h o d z ą c y d o s a m y c h istot rzeczy, d o idei. G d y b y nasz „ g ł u p i e c " n i e zadowalał się t y l k o p o w i e r z c h o w n y m s e n s e m , to dojrzałby s p r z e c z n o ś ć w p o w i e d z e n i u : „ B ó g n i e i s t n i e j e " . Ale o n n i e d o c h o dzi d o o w e g o m y ś l e n i a i s t o t o w e g o , d o bene intelligere. A n z e l m widzi z a t e m tyl k o d w a s k r a j n e rozwiązania i j e s t j e s z c z e d a l e k i od z n a l e z i e n i a drogi p o ś r e d n i e j . Z j e d n e j strony dostrzega nominalizm i semantyzm, z drugiej realizm i platoń s k i e o g l ą d a n i e idei. J e s t o n d a l e k i od u m i a r k o w a n e g o r e a l i z m u i od e m p i r y z m u a r y s t o t e l e s o w s k i e g o , a t a k ż e od bardziej n o w o c z e s n e g o pojęcia n a u k i i d o w o du. W epistemologii jako platonik zupełnie nie potrzebuje, by idee „wyrasta ły" z g r u n t u d a n y c h z m y s ł o w y c h . N a t y m też o p i e r a się k r y t y k a G a u n i l o n a czy św. T o m a s z a , k t ó r y n i e u z n a j e ż a d n y c h a p r i o r y c z n y c h d o w o d ó w i s t n i e n i a Boga. K r y t y k i t e wyrastają z s y s t e m ó w , w k t ó r y c h p u n k t e m wyjścia j e s t d o ś w i a d c z e n i e z m y s ł o w e . T y m c z a s e m A n z e l m o to d o ś w i a d c z e n i e z m y s ł o w e z u p e ł n i e się n i e troszczy, n i e tworzy p o j ę ć e m p i r y c z n y c h . G d y p y t a m y , czy ratio Anse/mi j e s t rzeczywistym d o w o d e m , m a m y do czynienia z zagadnieniem, które wymaga c a ł e g o s z e r e g u z a ł o ż e ń i w y j a ś n i e ń w s t ę p n y c h . Pojawiają się w i ę c p y t a n i a , co r o z u m i e m y p r z e z d o w ó d , j a k i e g o rodzaju mogą b y ć d o w o d y , itp. S a m A n z e l m w tej m a t e r i i w y p o w i a d a się n a s t ę p u j ą c o : Z a c z ą ł e m się z a s t a n a w i a ć , czy p r z y p a d k i e m n i e m o ż n a b y z n a l e ź ć j e d n e go a r g u m e n t u , k t ó r y p o z a sobą n i e w y m a g a ł b y ż a d n e g o i n n e g o d o w y k a zania, ż e j e s t słuszny, i s a m j e d e n w y s t a r c z y ł b y d o s t w i e r d z e n i a , ż e B ó g n a p r a w d ę jest. C o e p i m e c u m ą u a e r e r e , si forte p o s s e t inveniri u n u m a r g u m e n t u m , q u o d n u l l o alio ad se p r o b a n d u m q u a m se solo i n d i g e r e t , e t s o l u m ad a s t r u e n d u m quia, d e u s vere e s t . 1 0 5
A n z e l m o w i c h o d z i w i ę c o d o w ó d , ale o d o w ó d b a r d z o specyficzny. C h c e o n n a m m i a n o w i c i e w y t ł u m a c z y ć , d l a c z e g o w i e , ż e Bóg istnieje. W i e m y , j a k sil n i e p o d k r e ś l a n i e z a l e ż n o ś ć s w o i c h w y w o d ó w od O b j a w i e n i a , p i s z e „ d o w i o d ł e ś to b e z p o w a g i P i s m a " (sine Scripturae auctońtateprobavi) . P o d o b n i e i p u n k t wyjścia, s a m o o k r e ś l e n i e Boga quo nihil maius cogitari possit c z e r p i e A n z e l m n i e z O b j a w i e n i a , lecz z myśli A u g u s t y n a . S a m a s p e k u l a cja w d o w o d z i e j e s t d z i e ł e m i n t e l e k t u , a t e n u j m u j e p r a w d ę w s p o s ó b p o ś r e d n i , p o m i ę d z y wiarą, którą z a k ł a d a , a wizją, d o której zmierza. T o , ż e z a k ł a d a m y wiarę, n a d a j e swoisty c h a r a k t e r całej spekulacji a n z e l m i a ń s k i e j . J e d n a k ż e p e w n o ś ć w d z i e d z i n i e wiary j e s t z u p e ł n i e różna od p e w n o ś c i r o z u m o w e j . T ę p e w ność daje probatio, która j e s t d z i e ł e m r o z u m u . m
W s z y s t k i e niejasności i zawiłości całego z a g a d n i e n i a płyną stąd, ż e u A u g u s t y n a i A n z e l m a m o ż n a w to s a m o r ó w n o c z e ś n i e w i e r z y ć i m i e ć o t y m c z y m ś
Ibidem, Prooemium (t. I, vol. 1, s. 93), przekł. T. Włodarczyk, s. 137. Por. Anzelm, Epistolae de Incarnatione Verbi, 6 (t. I, vol. 2, s. 20).
448
Średniowiecze
w i e d z ę . N i e m a w y r a ź n e g o rozróżnienia wiary i wiedzy, c h o ć się wciąż m ó w i o ich w z a j e m n y m s t o s u n k u . Z a n i m p r z e j d z i e m y d o rozważenia p y t a n i a , czy d o w ó d A n z e l m a j e s t d o w o d e m , p o r u s z y m y na m a r g i n e s i e j e s z c z e j e d n o z a g a d n i e n i e . J e s t n i m p r o b l e m , czy Proslogion j e s t d z i e ł e m t e o l o g i c z n y m , m i s t y c z n y m , czy t e ż filozoficz n y m . Barth t w i e r d z i , iż A n z e l m n i e wyraża filozofii, lecz t e o l o g i ę , a d o w ó d to n i e w ł a ś c i w y d o w ó d , lecz w y j a ś n i e n i e t e o l o g i c z n e , z a c z e r p n i ę t e z w i a r y . S t o l t z u w a ż a , iż Proslogion to d z i e ł o z z a k r e s u teologii m i s t y c z n e j . A n z e l m c h c e w e s p r z e ć k o n t e m p l a c j ę , a p r z y t y m d o w o d z i n i e tyle c a ł o ś c i o w e g o i s t n i e n i a Boga, co i s t n i e n i a o d p o w i a d a j ą c e g o pojęciu d o s t a r c z o n e m u n a m p r z e z w i a r ę . W e d l e G i l s o n a A n z e l m o p i e r a cały swój d o w ó d na w i e r z e , ale to j e s z c z e n i e znaczy, ż e j e s t o n t e o l o g i c z n y . P o d o b n i e d o s t a r c z e n i e m a t e r i a ł u d o k o n t e m p l a c j i n i e s t a n o w i j e s z c z e m i s t y k i , dla której i s t o t n e j e s t d o ś w i a d c z e n i e B o ga. G i l s o n u w a ż a , ż e s t w i e r d z e n i e , czy Proslogion to t r a k t a t teologiczny, m i styczny, czy filozoficzny, to p r z e d s i ę w z i ę c i e z góry s k a z a n e na n i e p o w o d z e n i e . W X I w. n i e było t a k i e g o p o d z i a ł u n a u k , pojawił się o n d o p i e r o w X I I I w. W t e d y to n a s t ę p u j e w y r a ź n e o d d z i e l e n i e t e o l o g i i od m i s t y k i . Jeśli z a s t o s u j e m y d o Proslogionu dzisiejsze kryteria teologiczności, m i s t y c z n o ś c i i filozoficzności, to z o b a c z y m y , ż e m e t o d a całego dzieła i z a w a r t e g o w n i m d o w o d u j e s t z u p e ł n i e swoista. B ę d z i e to s p e k u l a c j a o p a r t a na z a s a d a c h r o z u m o w y c h , a n i e na O b j a w i e n i u (chociaż w y c h o d z i od wiary), a zmierzająca d o p r z e n i k n i ę c i a i n t e l e k t u a l n e g o t e g o , co w w i e r z e m o ż n a r o z u m o w o p o z n a ć . P o d o b n i e w i n n i ś m y roz p a t r y w a ć p r o b l e m d o w o d ó w w Proslogionie. Z a u w a ż m y , iż n o w o c z e s n e p o j ę c i e n a u k i i m a t e m a t y z a c j a jej m e t o d pojawiły się n i e d a w n o . Stąd t e ż p o c h o d z i s p e cyficzny pogląd n a d o w ó d : t y l k o taki d o w ó d j e s t d o w o d e m , k t ó r y j e s t p o p r a w ny w ramach p e w n e g o systemu dedukcyjnego lub jest p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m uzyskiwanym przez indukcję. 107
108
109
110
N a gruncie metafizyki arystotelesowskiej nie każdy dowód empiryczny prowadzi poprzez indukcję do prawdopodobieństwa, a na gruncie platonizmu d o w o d a m i apriorycznymi będą nie same tylko dowody m a t e m a t y c z n e . P a m i ę tajmy, że u A n z e l m a s t o i m y na g r u n c i e p l a t o ń s k i m i d o j e g o d o w o d u n i e m o ż e m y s t o s o w a ć w s p ó ł c z e s n y c h kryteriów. D l a t e g o ratio Anselmi nie j e s t ż a d n y m d o w o d e m dla e m p i r y s t y , n i e j e s t t e ż d o w o d e m m a t e m a t y c z n y m , j e s t m i a r o d a j n y t y l k o dla k o g o ś , k t o stoi na s t a n o w i s k u całej e p i s t e m o l o g i i A n z e l m a . W k o ń c u z a u w a ż m y , iż p l a t o ń s k i s p o s ó b d o w o d z e n i a nie m a c h a r a k t e r u „ i n t e r s u b i e k t y w n e j n a u k o w o ś c i " . Całą swą m o c c z e r p i e o n z oglądu idei i dla t e g o p o j ę c i e ratio j e s t bardziej w g l ą d e m w istotę rzeczy, niż d o w o d e m w na szym, dzisiejszym znaczeniu. 1 0 7
1 0 8
1 0 9
1 1 0
Por. K. Barth, Fidens ąuerens intellectum. Anselms Beweis derExistenz Gottes in Zusammenhang seines theologischen Programms. Por. A. Stoltz, Zur Theologie Anselms in Proslogion. Por. E. Gilson, Sens et naturę de Pargumente de saint Anselme. U Anzelma występuje wprawdzie określenie studium Sacrae Scripturae, ale to je szcze nie teologia.
449
V. Anzelm z Canterbury
4. Świat Boża aseitas o z n a c z a , ż e istota Boga istnieje w s p o s ó b a b s o l u t n i e k o n i e c z n y , t z n . taki, ż e n i e m o ż e nie istnieć, i d l a t e g o nie m a p o t r z e b y p o d a w a ć ż a d n e g o argu m e n t u . I s t o t a Boga j e s t w i ę c i d e n t y c z n a z J e g o i s t n i e n i e m , i t y l k o na g r u n c i e c h r z e ś c i j a ń s k i m , g d z i e Bóg i d e n t y f i k u j e się z b y t e m (Ego sum, qui sum) m o ż l i w y był d o w ó d a n z e l m i a ń s k i . S k o r o świat został s t w o r z o n y z materii, powstaje p y t a n i e o s p o s ó b p o w s t a nia m a t e r i i . M o ż e b y ć o n a albo stworzona, albo sama b y ć B o g i e m . N i e j e s t sama B o g i e m , b o w t e d y w s z y s t k o co istnieje, m u s i a ł o b y b y ć B o g i e m , poza t y m d o b r o w y ż s z e n i e m o ż e p r z e k s z t a ł c i ć się w niższe, zachowując przy t y m swą istotę. A w i ę c ż a d n a n a t u r a niższa n i e j e s t z n a t u r y najwyższej j a k o m a t e r i i . N u l l a igitur m i n o r n a t u r a m a t e r i a l i t a t e r e s t e x s u m m a n a t u r a
1 1 1
.
P o z o s t a j e w i ę c t y l k o j e d n o w y t ł u m a c z e n i e , t a k i e ż e B ó g stworzył świat „z n i c z e g o " (ex nihilo). W y r a ż e n i e ex nihilo m o ż n a r o z u m i e ć trojako: 1. P r z e d s t w o r z e n i e m świata nic n i e b y ł o , tzn. wyłonił się o n z z u p e ł n e j p u s t k i , b e z ż a d n e g o u p r z e d n i e g o z a m y s ł u b o ż e g o ; 2. Istniała p r z e d t e m m a t e r i a , z k t ó r e j został u k s z t a ł t o w a n y ; 3 . N i e b y ł o nic t a k i e g o , z c z e g o m ó g ł b y b y ć świat s t w o r z o n y w z n a c z e n i u j a k i e g o ś istniejącego s u b s t r a t u . W p i e r w s z y m p r z y p a d k u p o j a w i e n i e się świata b y ł o b y rzeczą z u p e ł n i e n i e z r o z u m i a ł ą , w d r u g i m - s a m o p o j ę c i e materii w y k l u c z a s t w o r z e n i e świata z niczego, bo materia jest „czymś", jest tworzywem. Dopiero trzecie znaczenie j e s t w a ż n e i i s t o t n e , p o n i e w a ż o p i e r a się na z a ł o ż e n i u , iż świat został w p r a w d z i e s t w o r z o n y ex nihilo, ale j e d n o c z e ś n i e od z a w s z e j e s t ideą bożą. Św. A n z e l m ro z u m i e p r z e z t o , że p r z e d s t w o r z e n i e m rzeczy, świat n i e był n i c z y m s a m w so b i e , ale był j u ż w B o g u : Z a n i m w s z y s t k i e rzeczy zostały u c z y n i o n e , w u m y ś l e najwyższej n a t u r y b y ł o j u ż to, c z y m a l b o j a k i m miały b y ć t e rzeczy, albo t e ż w jaki s p o s ó b miały o n e powstać. Q u o n i a m p r i u s ą u a m f i e r e n t u n i v e r s a , erat in r a t i o n e s u m m a e n a t u r a e , q u i d a u t ąualia, a u t ą u o m o d o futura e s s e n t . 1 1 2
A b y z r o z u m i e ć s p o s ó b „ b y c i a rzeczy w B o g u " , s i ę g n i j m y d o analogii m o wy. R o z r ó ż n i a m y trzy rodzaje słów: 1. Słowa w y p o w i e d z i a n a n a z e w n ą t r z ; 2. Słowa w y o b r a ż o n e , w e w n ę t r z n e ; 3. Słowa ujmujące istotę rzeczy. Słowa m o ż e m y p o m y ś l e ć i wyrazić ( p u n k t 1 i 2) tylko d l a t e g o , iż j e s t e ś m y w s t a n i e m y ślowo ująć istotę rzeczy, o k t ó r e j m ó w i m y ( p u n k t 3). W ł a ś n i e na ó w trzeci s p o s ó b bytują rzeczy w u m y ś l e Boga, t a k j a k d z i e ł o
1 1 1
112
Anzelm, Monologion, 7 (t. I, vol. 1, s. 21), przekł. T. Włodarczyk, s. 27. Ibidem, 9 (t. I, vol. 1, s. 24), s. 32.
450
Średniowiecze
s z t u k i w d u s z y a r t y s t y Bóg n i c z e g o n i e c z e r p i e spoza s i e b i e , w s z y s t k o j e s t w N i m z a w a r t e . M y ś l Boga j e s t w i ę c i d e n t y c z n a z J e g o istotą, ale rzeczy (jed n o s t k o w e ) realizują się w s t w o r z o n e j z n i c z e g o m a t e r i i . W t e n s p o s ó b rzeczy są o b d a r z o n e b y t e m na w z ó r z a w a r t y c h w Bogu idei (słowa) i j e d n o c z e ś n i e p o p r z e z s t w o r z e n i e z m a t e r i i n i e są i d e n t y c z n e z bożą istotą. B e z Boga świat s t w o r z o n y n i e m o ż e i s t n i e ć . T y l k o Bóg j e s t t y m , k t ó r y u t r z y m u j e świat w i s t n i e n i u i to n i e t y l k o z z e w n ą t r z , ale o b e j m u j e go z e w s z y s t k i c h stron i p r z e n i k a d o naj istotniejszych g ł ę b i n . G d z i e nie sięga Słowo Boże, t a m n i e m a nic; g d z i e O n o trwa, t a m j e s t i s t w o r z e n i e . A n z e l m w rozdziale 22. Monologionu rozważa s t o s u n e k Boga d o czasu i p r z e s t r z e n i . T w i e r d z i , iż ż a d n a p r z e s t r z e ń i ż a d e n czas n i e ograniczają Boga, O n o b e j m u j e sobą p r z e s t r z e ń i t r w a n i e w czasie. W k a ż d y m p u n k c i e c z a s o w y m i p r z e s t r z e n n y m n a t u r a Boga j e s t o b e c n a r ó w n o c z e ś n i e i w całości: J e s t o n a w k a ż d y m m i e j s c u i czasie, p o n i e w a ż w ż a d n y m jej n i e brak; i n i e m a jej w ż a d n y m [miejscu i czasie], g d y ż n i e p o s i a d a ż a d n e g o m i e j sca ani czasu. I n o m n i loco e t t e m p o r e est, quia nulli abest; et in n u l l o est, q u i a n u l l u m l o c u m a u t t e m p u s h a b e t . N e c in se recipit d i s t i n c t i o n e s l o c o r u m a u t t e m porum . 1 1 3
D u s z a z e w s z y s t k i c h s t w o r z e ń j e s t najbardziej p o d o b n a d o Boga. P o z n a n i e d u s z y j e s t w i ę c n a s z y m o b o w i ą z k i e m , im lepiej ją p o z n a m y , t y m lepiej p o z n a m y Boga. P o w i n n i ś m y c h c i e ć i dążyć d o t e g o , b y o b r a z Boga u m a c n i a ł się w d u s z y B a r d z o w a ż n e j e s t r o z w i n i ę c i e t r z e c h władz: p a m i ę c i - p r z y p o m i n a n i a s o b i e , p o z n a n i a - p o z n a w a n i a , woli - k o c h a n i a . A n z e l m n i e o k r e ś l a ani sto s u n k u t y c h w ł a d z d o duszy, ani jej p o c h o d z e n i a . W j e g o n a u c e o d u s z y z n a j d u j e m y typowo augustyńskie elementy, takie jak aktywność poznania zmysłowe go, i l u m i n i z m , s a m o p o z n a n i e d u s z y oraz o k r e ś l e n i e , iż ciało i d u s z a są o d r ę b n y m i s u b s t a n c j a m i . W n a u c e A n z e l m a pojawiają się t e ż e l e m e n t y n o w e , wykraczające p o z a m y ś l A u g u s t y n a : o d r ę b n o ś ć myśli i p o z n a n i a z m y s ł o w e g o , p o z n a n i e a b s t r a k c y j n e , species intentionales, j e d n o ś ć i i n d y w i d u a l n o ś ć c z ł o w i e k a . 114
D u s z a jest stworzona p o to, b y kochać Boga j a k o swe największe d o b r o . A b y Boga kochać, trzeba o N i m p a m i ę t a ć i coraz lepiej G o poznawać, w t e d y obraz Boga b ę d z i e coraz mocniej w nas w i d o c z n y N i e po to człowiek został stworzony, b y najwyższe D o b r o miało być o d e ń k i e d y ś o d e r w a n e , dusza m a k o c h a ć Boga b e z końca, a z a t e m żyć w i e c z n i e . T a m , gdzie jest miłość Boga, nie m a miejsca na ża d e n brak, a z a t e m d u s z ę czeka wiecznie szczęśliwe życie. Szczęście polega tu na radowaniu się (frui) p r z e d m i o t e m miłości. T o daje n a m sam Bóg dając siebie: 115
^Ibidem, 22 (t. I, vol. 1, s. 41), s. 62. Pokrywa się to z augustyńskim podziałem na memoria, intelligentia, Jest to anzelmiański dowód na nieśmiertelność duszy. 1 1 4
1 1 5
amor.
V. Anzelm z Canterbury
451
C ó ż w i ę c najwyższa d o b r o ć da w z a p ł a t ę t e m u , k t o ją k o c h a i jej p r a g n i e , j a k n i e samą siebie? Q u i d ergo s u m m a b o n i t a s r e t r i b u e t a m a n t i e t d e s i d e r a n t i se, nisi seipsam? . 1 1 6
O d r z u c e n i e miłości p r o w a d z i d o w i e c z n e j kary, w i e c z n e j n i e d o l i .
M o ż e m y m ó w i ć o zjawisku falowego rozwoju u m y s ł o w e g o k u l t u r y e u r o p e j s k i e j , k t ó r y przejawia się k o l e j n o w d w ó c h e t a p a c h . Pierwszy, to n a g r o m a d z e nie wartości, k u l t u r y irlandzkiej i o d r o d z e n i e karolińskie wydające E r i u g e n ę , drugi zaś to spory t e o l o g i c z n e , spory d i a l e k t y k ó w i a n t y d i a l e k t y k ó w , k t ó r y c h o w o c e m j e s t p o s t a ć D o k t o r a W s p a n i a ł e g o ( D o c t o r Magnificus), A n z e l m a . T e d w i e p o s t a c i e wyrastają p o t ę ż n i e p o n a d s w e o t o c z e n i e , p o n a d p o p r z e dzające j e e p o k i . A n z e l m n i e j e s t rewolucjonistą, a m i m o to j e g o myśl s t a n o w i i s t o t n y p r z e ł o m . J e g o d z i e ł o chociaż j e s t najściślej z r o ś n i ę t e z m i e j s c e m i cza s e m , w k t ó r y m p o w s t a j e , j e d n o c z e ś n i e rzuca m o s t w przyszłość. J e s t t w o r z o n e w o k r e s i e , g d y r o z k w i t a s z t u k a r o m a ń s k a , specyficzna cywilizacja, a j e d n a k tkwią w n i m zalążki tych p r ą d ó w u m y s ł o w y c h , k t ó r e c h a r a k t e r y z o w a ć b ę d ą p i e r w s z e p r z e b ł y s k i w i e l k i e g o r e n e s a n s u X I I w. 1 1 7
Dla zrozumienia Anzelma dobrze jest znać środowisko intelektualne ów c z e s n e g o o p a c t w a b e n e d y k t y ń s k i e g o . W i e m y , ż e A n z e l m był u c z n i e m L a n f r a n ka w B e c , ale c h o ć L a n f r a n k cieszył się wielką sławą j a k o n a u c z y c i e l , to j e d n a k był b a r d z i e j w y b i t n y j a k o c z ł o w i e k niż j a k o u m y s ł o w o ś ć . D a ł A n z e l m o w i ogła d ę retoryczną, ale n i e w y w a r ł g ł ę b o k i e g o w p ł y w u na j e g o w y r o b i e n i e filozoficz n e , raczej o b a w i a ł się z b y t n i e j o d w a g i p o g l ą d ó w i formuł s w e g o ucznia. N i e w ą t p l i w i e m u s i a ł j e d n a k L a n f r a n k w y t w o r z y ć w B e c a t m o s f e r ę zmierzającą d o ja kiejś s y n t e z y w s p o r z e d i a l e k t y k ó w i a n t y d i a l e k t y k ó w . Ó w c z e s n y p o z i o m b a d a ń był n i s k i , ale dla w y b i t n e j u m y s ł o w o ś c i nieraz w i ę c e j znaczyła książka niż o b e c n o ś ć n a u c z y c i e l a , d l a t e g o m i s t r z e m A n z e l m a był A u g u s t y n „żyjący" w b i b l i o t e c e w B e c , n i e zaś a r e o p a g t a m t e j s z e g o ciała n a u c z y c i e l s k i e g o . Z a c h o w a ł się opis ó w c z e s n e g o d n i a pracy o p a c t w a C o n n e n d h a m koło Cambridge: Z s a m e g o rana brat O d o , j e d y n y p o d ó w c z a s g r a m a t y k , czytał c h ł o p c o m i m ł o d z i e ż y g r a m a t y k ę w e d l e Pryscjana. O p i e r w s z e j brat F r e i k u s , b y s t r y sofista, w y k ł a d a ł m ł o d y m logikę A r y s t o t e l e s a w e d l e Izagogi Porfiriusza i k o m e n t a r z y . O trzeciej brat W i l h e l m r e t o r y k ę . M i s t r z G i l b e r t w n i e d z i e le i ś w i ę t a głosił Słowo B o ż e ludowi w różnych kościołach, p r o s t y m p o a n g i e l s k u , a u c z o n y m p o łacinie i francusku. D y s k u t o w a ł zwłaszcza z b ł ę d e m ż y d o w s k i m . W d n i zaś ś w i ą t e c z n e w y k s z t a ł c o n y m k a p ł a n o m , k t ó r z y
1 1 6
1 1 7
Anzelm, Monologion, 70 (t. I, vol. 1, s. 80), przekł. T. Włodarczyk, s. 124. Por. E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej..., s. 128-129.
Średniowiecze
452
s p e c j a l n i e p r z y b y w a l i , b y go słuchać, objaśniał t e k s t P i s m a Ś w i ę t e g o p o g o d z i n i e szóstej. S u m m o m a n e , fr. O d o , g r a m m a t i c u s erat [...] illo t e m p o r e singularis, p u eris et i u n i o r i b u s l e g e b a t g r a m m a t i c a m iuxta Prisciani d o c t r i n a m [...]. Ad h o r a m v e r o p r i m a m fr. F r e i c u s a c u t i s s i m u s s o p h i s t a logicam Aristotelis, iuxta P o r p h y r i i hagogas e t c o m m e n t o s a d o l e s c e n t i b u s t r a d e b a t . Ad h o r a m v e r o t e r t i a m , fr. W i l h e l m u s r h e t o r i c a m [...] flores p e r o r a b a t . M a g i s t e r v e r o G i l b e r t u s , o m n i b u s d o m i n i s d i e b u s e t s a n c t o r u m festis in diversis ecclesiis v e r b u r n D e i ad p o p u l u m p r a e d i c a n s , r u d i s in anglicana lingua, s e d e x p e r t i s in latina e t gallicana sua, c o n t r a i u d a i c u m e r r o r e m m a x i m e d i s p u t a b a t , ferialibus a n t e m d i e b u s litterartis e t s a c e r d o t i b u s ad e i u s a u d i t e r u m s p e c i a l i u s c o n f l u e n t i b u s , a n t e s e x t a m b o n a m t e x t u m sacrae paginae exponebat. P r o g r a m n a u k i był z a t e m n a s t ę p u j ą c y : pueri uczyli się g r a m a t y k i , adolescentes o b o w i ą z y w a ł a logika i r e t o r y k a , litterati et sacerdotis zaś zgłębiali Pismo Święte {sacrapagind). Był to raczej w s t ę p n y p r o g r a m , n a t o m i a s t t y m , z c z e g o n a p r a w d ę s ł y n ę ł o o p a c t w o w B e c , była b i b l i o t e k a , k t ó r e j k a t a l o g z X I I w. ( s p r z e d p o t ę p i e n i a A m a l r y k a ) na szczęście się z a c h o w a ł . W y n i k a z e ń , iż była to j e d n a z n a j w s p a n i a l e j w y p o s a ż o n y c h b i b l i o t e k . P o s i a d a ł a Pismo Święte, dzieła a u t o r ó w k l a s y c z n y c h (Wergiliusza, C y c e r o n a - w t y m dziś z a g i n i o n y dialog Hortensjusz i i n n e ) , Boecjusza, a p r z e d e w s z y s t k i m A u g u s t y n a . Brak było p i s m E r i u g e n y . Z e s t a w t e n j e s t b a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n y dla całej ó w c z e s n e j s y t u a cji. O g ó l n i e w X I w. o d n o t o w u j e m y o g r o m n y w z r o s t w p ł y w u św. A u g u s t y n a , s p e c j a l n y k u l t dla j e g o myśli ż y w i o n o w Bec. D l a t e g o t e ż z a s a d n i c z y w p ł y w na A n z e l m a w y w a r ł n i e L a n f r a n k , E r i u g e n a czy P s e u d o - D i o n i z y , lecz św. A u g u s t y n . W n i k l i w y i ostry u m y s ł A n z e l m a p r z e n i k n ą ł d u c h a A u g u s t y n a , przejął się n i e k t ó r y m i j e g o n a u k a m i , oparł się na p l a t o ń s k i m f u n d a m e n c i e i w y p r a c o w a ł własną n a u k ę . 1 1 8
W s z y s t k i e t e c z y n n i k i sprawiły, że u św. A n z e l m a zaczynają się w y k l u w a ć p e w n e swoiście s c h o l a s t y c z n e e l e m e n t y . Z b y t c z ę s t o kojarzy się A n z e l m a w y łącznie z j e g o d o w o d e m o n t o l o g i c z n y m . D o w ó d ów ( m o ż e z b y t śmiały) przesła nia sobą i n n e , n i e m n i e j w a ż n e , jeśli n i e w a ż n i e j s z e k o n c e p c j e A n z e l m a , t a k i e j a k m e t o d a s c h o l a s t y c z n a , czy o p r a c o w a n i e z a g a d n i e n i a s t o s u n k u r o z u m u d o wiary. T e n p u n k t p r o w a d z i d o b a r d z o ścisłego z w i ą z k u filozofii z teologią. U A n z e l m a z n a j d u j e m y p o ł ą c z e n i e b e z w z g l ę d n e j wiary, oparcia się na d o g m a c i e z n a m i ę t n ą walką o p o z n a n i e r o z u m o w e i s y s t e m a t y c z n e u z a s a d n i a n i e p r z y j ę t y c h p r a w d wiary. J e s t tu c h a r a k t e r y s t y c z n y dla scholastyki racjonalizm oraz j e s z c z e z u p e ł n i e n i e ś w i a d o m y zalążek teologii s p e k u l a t y w n e j . P o ł ą c z e n i e
1 1 8
Opactwo w Bec założone w 1034 r. największy swój rozkwit osiągnęło w XI i XII w., miało ścisłe związki z Anglią, jego powolny upadek datuje się na wiek XIII.
453
V. Anzelm z Canterbury
żaru religijnego z głębią s p e k u l a c j i n a s u w a p o d o b i e ń s t w o d o „ g n o z y c h r z e ś c i jańskiej" Klemensa Aleksandryjskiego. A n z e l m i a ń s k a k o n c e p c j a Boga i prawdy, w n i k l i w e r o z p a t r y w a n i e d o g m a tów, r e a l i z m u j ę t e w postaci w i e l u c e l n y c h i b o g a t y c h formuł przetrwają A n z e l m a i odżyją p ó ź n i e j w myśli D u n s a Szkota. D l a t e g o s ł u s z n e j e s t t w i e r d z e n i e , ż e Anzelma m o ż e m y nazwać ojcem scholastyki . 119
Por. E. Gilson, Historia filozofii...,
s. 128.
R O Z D Z I A Ł VI
Spór o uniwersalia Zanim przejdziemy do tętniącego życiem umysłowym wieku XII, musimy po znać wszystkie strumienie prowadzące do tego pierwszego renesansu. O m ó w i liśmy spory t e o l o g i c z n e d i a l e k t y k ó w i a n t y d i a l e k t y k ó w , d z i e ł o A n z e l m a , p o z o staje n a m j e s z c z e d o o p r a c o w a n i a z a g a d n i e n i e p o w s z e c h n i k ó w , tzw. s p ó r o u n i wersalia. W s p o m n i e l i ś m y j u ż , ż e n i e k t ó r z y z h i s t o r y k ó w filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j sprowadzają całą filozofię ś r e d n i o w i e c z n ą d o sporu o p o w s z e c h n i k i . J e s t to sta n o w i s k o skrajne, p r z e s a d n e , n i e w ł a ś c i w e , a w y p ł y w a j ą c e z dzisiejszych u p r z e d z e ń . Ale n i e w ą t p l i w i e w ś r ó d p r o b l e m ó w n u r t u j ą c y c h w c z e ś n i e j s z e ś r e d n i o w i e c z e j e s t to z a g a d n i e n i e najbardziej „filozoficzne" (w n o w o ż y t n y m z n a c z e n i u ) , z n i e g o narodzą się g ł ó w n e k w e s t i e m e t a f i z y c z n e i p s y c h o l o g i c z n e . P r o b l e m p o w s z e c h n i k ó w to t y p o w e dla ś r e d n i o w i e c z a z a g a d n i e n i e e p i s t e m o l o g i c z n e , w k t ó r y m c h o d z i o s t o s u n e k p o r z ą d k u p o j ę c i o w e g o d o rzeczy wistości p o z a m y ś l o w e j . S t w i e r d z a m y , iż z b y t o w a n i e m w świecie łączy się szczegółowość, jednostkowość, a z ujęciem myślowym - powszechność. Zada j e m y s o b i e w i ę c p y t a n i e , czy n a s z y m p o j ę c i o m o d p o w i a d a rzeczywistość, czy pojęcia pouczają nas o ś w i e c i e p o z a m y ś l o w y m . W o d p o w i e d z i m a m y c z t e r y m o ż l i w e rozwiązania: 1. R e a l i z m skrajny: rzeczywistość p o z a m y ś l o w a j e s t a d e k w a t n a d o n a szych p o j ę ć ( P l a t o n ) . T e m u rozwiązaniu sprzeciwia się d o ś w i a d c z e n i e p o t o c z n e , pojawia się w ą t p l i w o ś ć , w jaki s p o s ó b pojęcie o g ó l n e m o ż e o d p o w i a d a ć światu p o z a m y ś l o w e m u , skoro w ś w i e c i e d o ś w i a d c z a n y m z m y s ł o w o w s z y s t k i e rzeczy istnieją j a k o j e d n o s t k o w e . N a t e n zarzut istnieją trzy o d p o w i e d z i , b ę d ą c e j e d n o c z e ś n i e s z u k a n y m i w c z e ś n i e j rozwiązaniami: 2. K o n c e p t u a l i z m ( K a n t ) . P o w s z e c h n i k o m o d p o w i a d a rzeczywistość p o j ę c i o w a (conceptus). 3. R e a l i z m u m i a r k o w a n y (arystotelizm), g d z i e zostają p r z y j ę t e z a s a d y k o n c e p t u a l i z m u , t a k i e j a k a k c e p t a c j a istnienia rzeczywistości j e d n o s t k o w e j , p o w s z e c h n o ś c i nazw, abstrakcyjności myśli, i d e a l n e j k o n s t r u k c j i n a u k o w e j świata. N a s z e pojęcia a b s t r a k c y j n e dotyczą b y t ó w s z c z e g ó ł o w y c h ; ujęcie to j e s t w p r a w d z i e n i e a d e k w a t n e (jak było w realizmie s k r a j n y m ) , ale w i e r n e . 4. N o m i n a l i z m , k t ó r y p r z y j m u j e i s t n i e n i e p o j ę ć s z c z e g ó ł o w y c h z a r ó w n o w rzeczywistości p o z a m y ś l o w e j , j a k i w naszych ujęciach p o z n a w c z y c h . O g ó l n e są t y l k o nazwy. Ścisły n o m i n a l i z m ( n o w o ż y t n y ) głosi, iż n i e m a różnicy istotnej m i ę d z y p o z n a n i e m z m y s ł o w y m a myślą. W s z y s t k i e t e k o n c e p c j e , z w y j ą t k i e m n o m i n a l i z m u w j e g o czystej formie, w y s t ę p u j ą w ś r e d n i c h w i e k a c h . W zasadzie w s z y s c y m y ś l i c i e l e przyjmują ist n i e n i e świata p o z a m y ś l o w e g o oraz żywią p r z e k o n a n i e o zasadniczej różnicy
455
VI. Spór o uniwersalia
m i ę d z y myślą a p o z n a n i e m z m y s ł o w y m . J e d n a k i to p r z e k o n a n i e b y w a p o d w a ż a n e d o s y ć w c z e ś n i e , j u ż św. A n z e l m pisze: W ich d u s z a c h p o j ę c i e , k t ó r e m a b y ć władcą i sędzią w s z y s t k i e g o , co j e s t w c z ł o w i e k u , t a k j e s t s p o w i t e w y o b r a ż e n i a m i c i e l e s n y m i , ż e n i e m o ż e się z n i c h w y p l ą t a ć ani n i e m o ż e go r o z p o z n a ć , a w i n n o b y ć o g l ą d a n e s a m o i czyste. I n e o r u m ą u i p p e a n i m a b u s ratio, q u a e et p r i n c e p s e t i u d e x o m n i u m d e b e t e s s e , q u a e s u n t in h o m i n e , sic e s t in i m a g i n a t i o n i b u s c o r p o r ' e i s o b v o luta, u t e x eis se n o n possit e v o l v e r e n e c a b ipsis ea, q u a e ipsa sola e t p u ra, c o n t e m p l a r i d e b e t , v a l e a t d i s c e r n e r e . 120
W y s t ę p o w a n i e p o s z c z e g ó l n y c h k i e r u n k ó w m o ż e m y ująć w n a s t ę p u j ą c y m p o r z ą d k u c h r o n o l o g i c z n y m : 1. Skrajny realizm - I X - X I I w. 2. U m i a r k o w a n y realizm - w y k s z t a ł c a się w p o ł o w i e X I I w. 3. P o g l ą d y zwalczające skrajny rea lizm, k t ó r e przygotowują r e a l i z m u m i a r k o w a n y i n o m i n a l i z m - X I I w. 4. K o n c e p t u a l i z m - X I V w. D z i e j e o w e g o sporu o u n i w e r s a l i a mają d a w n ą i ustaloną g e n e a l o g i ę m a jącą swoje początki p r z e d w i e k i e m d z i e w i ą t y m . W s p o m i n a l i ś m y j u ż o zaga d n i e n i u p o w s z e c h n i k ó w p r z y o m a w i a n i u p o g l ą d ó w Boecjusza (intelligibile), k t ó r y c z e r p i ą c z hagogi Porfiriusza p r z e k a z u j e w i e k o m ś r e d n i m t e n p r o b l e m . Porfiriusz o d n o s z ą c z a g a d n i e n i e d o pojęć g a t u n k o w y c h i rodzajowych, pyta: 1. C z y g a t u n k i i rodzaje istnieją w rzeczywistości, czy są t y l k o k o n s t r u k c j a m i n a s z e g o u m y s ł u ? 2. Jeśli p o w s z e c h n i k i są r z e c z a m i , to czy c i e l e s n y m i , czy d u c h o w y m i ? 3 . C z y istnieją p o z a b y t a m i c i e l e s n y m i , czy w t y c h b y t a c h ? O d m a w i a m o d p o w i e d z i na p y t a n i e o rodzaje i g a t u n k i , czy m i a n o w i c i e są s a m o i s t n e , czy istnieją t y l k o w u m y s ł a c h , czy są b y t a m i c i e l e s n y m i , czy n i e c i e l e s n y m i , czy t e ż są o d e r w a n e od m a t e r i i i n i e z m i e n n e . M o x d e g e n e r i b u s e t s p e c i e b u s illud q u i d e m sive subsistant, sive in n u d i s i n t e l l e c t i b u s posita sint, sive subsistentia corporalia sint, an incorporalia, e t u t r u m separata posita e t circa haec consistentia, dicere r e c u s a b o . 121
M y ś l i c i e l e ś r e d n i o w i e c z a znali Isagogę ( s a m t e k s t i k o m e n t a r z e B o e c j u sza) i w i e d z i e l i , że Porfiriusz daje z a g a d n i e n i u rozwiązanie w d u c h u p l a t o ń s k i m . W y p o w i e d z i Boecjusza są d o ś ć n i e j a s n e . W d r u g i m k o m e n t a r z u d o wła s n e g o p r z e k ł a d u , B o e c j u s z t w i e r d z i , ż e p o p i e r w s z e - rodzaje i g a t u n k i są zara z e m subsistentia i intellecta, a zasadą t w o r z e n i a k l a s n a t u r a l n y c h j e s t p o d o b i e ń s t w o j e d n o s t e k ; p o d r u g i e - rodzaje i g a t u n k i są n i e c i e l e s n e , p o n i e waż są w y n i k i e m abstrakcji oraz, p o trzecie - są w rzeczach i p o z a n i m i . W o d n i e s i e n i u d o Kategorii Arystotelesa, B o e c j u s z m ó w i , iż Traktat o ka tegoriach n i e j e s t o rzeczach, lecz o słowach (Praedicamentorum tractatus, non de Anzelm, Epistolae de Incarnatione Verbi prior recensio, 4 (t. I, vol. 1, s. 265). Boecjusz, In Porphyrium cołnmentaria, I (PL 64, 82B).
456
Średniowiecze 122
rebus, sed de vocibus est) . W a ż n e j e s t , iż na Boecjusza w p ł y w a logika stoicka ( p r z e d m i o t e m są w y r a ż e n i a , a n i e rzeczy czy pojęcia), a z kolei B o e c j u s z m a w p ł y w na n o m i n a l i z m . P o w ś c i ą g l i w o ś ć w y p o w i e d z i t a k i c h a u t o r y t e t ó w j a k Porfiriusz i B o e c j u s z p r o w a d z i u s c h o l a s t y k ó w d o t r z e c h z a g a d n i e ń : 1) d o p o j ę ć g a t u n k u i rodzaju, 2) d o s a m e j s u b s t a n c j i , 3) d o s a m e j tylko strony logicznej i m e t a f i z y c z n e j ( p s y c h o l o g i c z n a p o z o s t a j e na b o k u ) . P y t a n i e Porfiriusza, czy p o w s z e c h n i k i są subsistentia, czy nudo intellecto, zostaje p o s t a w i o n e w b a r d z i e j p r o s t y s p o s ó b : czy są r z e c z a m i , czy n i e i zostaje w y j a ś n i o n e w triadzie: universale ante rem, in re et post rem. N a p o s t a w i o n e p y t a n i e t w i e r d z ą c o odpowiadają skrajni realiści, n a z y w a się ich reales, l u b antiąui doctores ( k r o n i k a r z H e r i m a n w X I w.), albo t e ż antiąua doctrina ( A b e l a r d ) w p r z e c i w i e ń s t w i e d o moderni. Z a g a d n i e n i e Porfiriusza roz wiązują oni /// re, dają s y m p l i c y s t y c z n ą o d p o w i e d ź w d u c h u o b i e k t y w i z m u i tłu maczą p r z e k a z y w a n i e g r z e c h u p i e r w o r o d n e g o . T o w p e w i e n s p o s ó b wyjaśnia ich s u k c e s . Realiści za P o r f i r i u s z e m nazywają i s t n i e n i e rodzajów i g a t u n k ó w subsistentia. M o d y f i k u j ą r ó w n i e ż s t a n o w i s k o p l a t o ń s k i e , g d y twierdzą, ż e g a t u n k i subsystują, ale n i e w ś w i e c i e idei, lecz w j e d n o s t k a c h . Przedstawiają d w a roz wiązania: p i e r w s z e to u z n a n i e Q d r ę b n e j rzeczywistości k a ż d e g o g a t u n k u , d r u gie zaś to realizm panteizujący. W o k r e s i e o d r o d z e n i a k a r o l i ń s k i e g o na d w o r z e Karola W i e l k i e g o działał A t h e n i e n s i s S o p h i s t a , k t ó r y u z n a w a ł realny b y t pojęcia ś m i e r c i . Ważną postacią był r ó w n i e ż , w s p o m n i a n y j u ż n a s t ę p c a A l k u i n a w T o u r s , F r e d e g i s u s , a u t o r De nihilo et tenebris. G o d n a u w a g i j e s t działalność R e m i g i u s z a z A u x e r r e (ok. 8 4 1 - 9 0 8 r.). Był on rówieśnikiem Eryka z Auxerre, jego przeciwnikiem, a równocześnie następ cą j a k o o p a t w A u x e r r e . Uczył w R e i m s i w P a r y ż u , t a m p o raz p i e r w s z y w p r o w a d z i ł d i a l e k t y k ę . M i a ł z a i n t e r e s o w a n i a filologiczne i h u m a n i s t y c z n e . J e g o p i s m a to k o m e n t a r z d o Opuscula sacra i O pocieszeniu Boecjusza, k o m e n t a r z e d o p o e t ó w ł a c i ń s k i c h i d o g r a m a t y k ó w ( D o n a t ) . Głosił o n , iż s u b s t a n c j e j e d n o s t k o w e o tyle są r z e c z y w i s t e , o ile u c z e s t n i c z ą w g a t u n k u : „ C z ł o w i e k j e s t j e d n o ś c i ą s u b s t a n c j a l n ą w i e l u l u d z i " (Homo est multorum hominum substantialis unitas). U w a ż a ł r ó w n i e ż , że p r z y p a d ł o ś c i bytują realnie. U G e r b e r t a z Aurillac p r o b l e m p o w s z e c h n i k ó w n i e j e s t w y r a ź n i e z a z n a czony. C h o c i a ż n i e daje o n z d e c y d o w a n e j o d p o w i e d z i , to o p i e r a się n a t e z i e , ż e g a t u n k o m i r o d z a j o m o d p o w i a d a r z e c z y w i s t e i s t n i e n i e (w d u c h u A l k u i n a , E r i u g e n y ) . W y k ł a d ó w G e r b e r t a w R e i m s słuchał F u l b e r t , p r z e d s t a w i c i e l reali z m u i założyciel s z k o ł y w C h a r t r e s . U c z n i e m j e g o był B e r e n g a r z T o u r s . 123
1 2 4
Boecjusz, In Categorias Aristotelis, I. Z pięciu orzeczników pozostaje tylko genus i species, z dziesięciu kategorii tylko substantia. Fulbert z Chartres urodził się ok. 975 r. W Chartres studiował m e d y c y n ę i inne
457
VI. Spór o uniwersalia
W d r u g i e j p o l o w i e X I w. działał w s z k o l e k a t e d r a l n e j w T o u r n a i O d o n z T o u r n a i (f 1113 r.). N a u c z a ł t a m 5 lat, był w y z n a w c ą d i a l e k t y k i in re. W świa dectwie kronikarza H e r i m a n a czytamy: W y k ł a d a ł d i a l e k t y k ę u c z n i o m n i e t a k j a k n i e k t ó r z y w s p ó ł c z e ś n i „ w sło w a c h " , ale w z o r e m B o e c j u s z a i s t a r o ż y t n y c h „ w r z e c z a c h " . D i a l e c t i c a m n o n iuxta ą u o s d a m m o d e r n o s „in v o c e " , s e d m o r e B o e t h i i a n t i ą u o r u m ą u e d o c t o r u m „in r e " discipulis l e g e b a t . 125
W s w y m g ł ó w n y m d z i e l e De peccato originali n a s t ę p u j ą c y c h t e z wiary: 1. G r z e c h p i e r w o r o d n y j e s t p r z e k a z y w a l n y .
stosuje skrajny realizm d o
O t o zgrzeszyły o b y d w i e o s o b y z n a m o w y w ę ż a . Jeżeli zaś zgrzeszyły, czyż n i e zgrzeszyła ich s u b s t a n c j a . J e s t z a t e m s u b s t a n c j a o s o b y z e p s u t a g r z e c h e m i g r z e c h d o t k n ą ł substancji, która n i g d y n i e j e s t grzeszącą osobą. G d y b y b o w i e m w i n n y c h była p o d z i e l o n a , n i e b y ł a b y cała d o t k n i ę t a g r z e c h e m . P o n i e w a ż gdyby zgrzeszyły te, nie zgrzeszyłyby inne, w k t ó r y c h u c h r o n i ł a b y się n a t u r a d u s z y l u d z k i e j . E c c e p e c c a v i t u t r a ą u e p e r s o n a s u g g e s t i o n e s e r p e n t i s [...]. Si v e r o p e r s o n a p e c c a v i t , s i n e sua s u b s t a n t i a n o n peccavit. E s t ergo p e r s o n a e s u b s t a n t i a p e c c a t o vitiata, e t inficit p e c c a t u m s u b s t a n t i a m , q u a e n u s ą u a m est e x t r a p e c c a t r i c e m p e r s o n a m [...]. Si e n i m fuisset in aliis divisa, p r o ipsis solis, n o n i n f i c e r e t u r tota. Q u i a si p e c c a s s e n t istae, fortisan n o n p e c a s s e n t aliae, in ą u i b u s e s s e t salva h u m a n a e a n i m a e n a t u r a . 126
P o p r z e z p o s t a ć A d a m a ( n i e E w y ) zostały s k a ż o n e w s z y s t k i e p o k o l e n i a żyjące w p i e r w s z y c h rodzicach. O d o n w y z n a w a ł p e w i e n rodzaj m o n o p s y c h i z m u t w i e r d z ą c , ż e l u d z k o ś ć to j e d e n g a t u n k o w o c z ł o w i e k . 2. S u b s t a n c j a r o d z ą c e g o się c z ł o w i e k a to s u b s t a n c j a g a t u n k o w a . Bóg przy n a r o d z i n a c h n i e stwarza s u b s t a n c j i , lecz t y l k o n o w e p r z y p a d ł o ś c i tej j e d n e j , ist niejącej s u b s t a n c j i . R ó w n i e ż m i ę d z y l u d ź m i w y s t ę p u j ą t y l k o różnice p r z y p a dłościowe. Z a p r z e c i w n i k ó w r e a l i z m u b ę d z i e m y u w a ż a ć tych, k t ó r z y na p y t a n i e Por firiusza, czy p o w s z e c h n i k i są r z e c z a m i , odpowiadają przecząco. T y m s a m y m bronią oni tezy, iż p o w s z e c h n i k i n i e są rzeczami istniejącymi j a k o o g ó l n e w n a t u r z e , p o n i e w a ż istnieją t y l k o j e d n o s t k i . P o w s z e c h n i k i w i ę c to n i e subsistentia, lecz nuda intellecta. W o k r e s i e o d r o d z e n i a k a r o l i ń s k i e g o pogląd t e n w y z n a w a ł H r a b a n M a u r ,
nauki, stanął na czele szkoły, którą doprowadził do rozkwitu. Wykładano tam trivium, quadńviutn i teologię. Zmarł w 1028 r. jako biskup Chartres. Heriman, Liber de restauratione monasterii S. Martitii Tornaiensis (Monumenta Gennaniae Historica, Scriptores, t. XIV), s. 275. O d o n z Tournai, De peccato originali, II (PL 160, 1081-1082).
458
Średniowiecze
a w k o ń c u I X w. J e p a , k t ó r y napisał glossy d o t e k s t ó w M a k r o b i u s z a i B o e c j u sza. T w i e r d z i ł o n , ż e p o w s z e c h n i k o d n o s i się d o p r z e d m i o t ó w j e d n o s t k o w y c h . E r y k z A u x e r r e ( H e i n r i c u s Altissiodorensis, ur. 841 r. - t 876 r.) był u c z n i e m S e r v a t a L u p u s a i Eliasa (Irlandczyka), k t ó r y go w p r o w a d z i ł w filozofię E r i u g e n y . O d Eliasa przejął pojęcie n a t u r y określające z a r ó w n o to, co jest, j a k i to, co n i e jest. E r y k założył s z k o ł ę klasztorną w A u x e r r e , g d z i e s a m uczył, wal czył z p o g l ą d a m i R e m i g i u s z a z A u x e r r e . J e g o p i s m a to zbiory s e n t e n c j i i k o m e n tarze d o Arystotelesa, Porfiriusza, Boecjusza, glossy d o Kategorii P s e u d o - A u g u styna. E r y k z A u x e r r e twierdził, że g a t u n k i nie istnieją n i e z a l e ż n i e , lecz t y l k o ja k o s p o s ó b g r u p o w a n i a j e d n o s t e k p r z e z u m y s ł . J e d n o s t k i są in unum coacta nomen. Istnieją z a t e m t y l k o j e d n o s t k i , a jakości występują t y l k o w p o d m i o t a c h . W X I w. pojawiła się g r u p a a n t y r e a l i s t ó w p o d t r z y m u j ą c y c h tradycje dia l e k t y k ó w . T w i e r d z i l i oni, ż e rodzaje i g a t u n k i to voces: słowa, wyrazy, a n i e r z e czy (res). Ich pogląd n a z y w a n o teorią głosów (sententia vocum, ars sophistica vocalis). K i e r u n e k t e n j e s t ściśle związany z osobą R o s c e l i n a . N i e m o ż n a s t w i e r d z i ć , czy był o n twórcą tej orientacji, ale na p e w n o cieszył się u z n a n i e m w ś r ó d w s p ó ł c z e s n y c h . O t t o z F r e i s i n g określał go m i a n e m : R o s c e l i n , k t ó r y j a k o p i e r w s z y w naszych czasach głosił n a u k ę o słowach. R o s c e l i n u s , q u i p r i m u s nostris t e m p o r i b u s s e n t e n t i a m v o c u m i n s t i t u i t
127
.
N i e k t ó r z y wskazują na p o p r z e d n i k ó w R o s c e l i n a , ale bliższe o k r e ś l e n i e ich postaci n a s t r ę c z a w i e l e t r u d n o ś c i , j a k na p r z y k ł a d J a n a Scotusa. R o s c e l i n u r o d z i ł się o k o ł o 1050 r. w C o m p i e g n e . N a u c z a ł w s z k o ł a c h ka tedralnych w C o m p i e g n e , Loches, Besancon i Tours. W Tours i w Loches przez j a k i ś czas j e g o u c z n i e m był A b e l a r d , w e d l e k t ó r e g o R o s c e l i n o d z n a c z a ł się uszczypliwym i kpiarskim charakterem. Roscelin podróżował do R z y m u , An glii, był w k o n t a k c i e z L a n f r a n k i e m , A n z e l m e m , I w o n e m z C h a r t r e s . O s k a r ż o n y o t r y t e i z m na s y n o d z i e w Soissons w 1092 r. o d w o ł a ł swoje poglądy, b y p ó ź n i e j d o n i c h p o w r ó c i ć . O k o ł o 1120 r. giną ślady j e g o działalności, z m a r ł p r a w d o p o d o b n i e o k o ł o 1125 r. Z p i s m R o s c e l i n a z a c h o w a ł się j e d y n i e List do Abelarda . Źródłem po z n a n i a myśli R o s c e l i n a są dzieła A n z e l m a , A b e l a r d a , A n o n i m a - e p i g r a m i s t y , Ja na z Salisbury, oraz a n o n i m o w e g o De generibus et speciebus. R o s c e l i n u s w y s t ę p u j e j a k o p r z e c i w n i k r e a l i z m u , k i e d y wygłasza n a s t ę p u j ą c e tezy: 1. W n a t u r z e istnieją t y l k o j e d n o s t k i . m
Jeżeli przyjąć ich z d a n i e , n i e istnieje nic poza j e d n o s t k a m i . N a m c u m h a b e a t e o r u m s e n t e n t i a nihil e s s e p r a e t e r i n d i v i d u a Otto z Freising, Gęsta Frederici Imperatoris, I (Monumenta Germaniae Scriptores, t. X X ) , s. 376. List do Abelarda został wydany przez J. A. Schmellera w 1849 (1851) r. Roscelin, De generibus et speciebus, wyd. Cousin, s. 524.
129
. Historica,
459
VI. Spór o uniwersalia
2. Właściwości n i e istnieją poza j e d n o s t k a m i , nie m a b a r w p o z a b a r w n y mi p r z e d m i o t a m i , n i e m a m ą d r o ś c i poza mądrą duszą. 3. R o d z a j e i g a t u n k i to nie rzeczy, lecz słowa (voces) o p o z o r a c h p o w s z e c h n o ś c i , l u b t e ż w y p o w i e d z i a n e d ź w i ę k i (flatus vocis) składające się z liter i sylab. U n i w e r s a l i a istnieją z a t e m tylko w słowach, n i e zaś w rzeczach. F a ł s z y w y j e s t pogląd, ż e R o s c e l i n był twórcą n o m i n a l i z m u (uczyni to O c k h a m ) , d o p i e r o p o R o s c e l i n i e wystąpi t e r m i n nomen i nominales. N i e w y s t ę p u j e u n i e g o t e ż s e n s u a l i z m , b r a k j e s t sugestii d o t y c z ą c y c h z w i ą z k u w y r a z u z p o j ę c i e m o g ó l n y m . W p r a w d z i e R o s c e l i n a k c e n t u j e za B o e c j u s z e m z n a c z e n i e t e r m i n u voces (a n i e res), ale to t y l k o z ł u d n e p o z o r y n o m i n a l i z m u . W rzeczywi stości p i e r w s z e p r z e b ł y s k i u m i a r k o w a n e g o r e a l i z m u , k t ó r y r o z w i n i e się d o p i e r o w w i e k u X I I , w y s t ę p u j ą w d w ó c h t e z a c h : istnieją tylko j e d n o s t k i , oraz - w y r a ż e n i a j ę z y k o w e mają c h a r a k t e r ogólny. P o d o b n i e j a k E r i u g e n a z a w d z i ę c z a swą o p i n i ę p a n t e i s t y p o g l ą d o m h e r e t y c k i m , t a k s a m o i n o m i n a l i z m R o s c e l i n a wiąże się z herezją t r y t e i z m u . W z i ę t e od Boecjusza p o j ę c i e o s o b y R o s c e l i n zastosował w p r o s t d o Trójcy, w w y n i k u c z e g o twierdził, iż trzy o s o b y Trójcy są t r z e m a o d r ę b n y m i b y t a m i : 1 3 0
O w e trzy o s o b y są t r z e m a rzeczami: „ T a k j e d n a k , p o w i a d a , że mają o n e jedną wolę i moc". T r e s illae p e r s o n a e s u n t tres res: „Sic t a m e n , i n ą u i t , u t u n a t r i u m e a r u m r e r u m sit v o l u n t a s e t p o t e s t a s " . 1 3 1
T r y t e i z m s k o m p r o m i t o w a ł Roscelina, w k o n s e k w e n c j i ataki A n z e l m a o p ó ź n i ł y rozwój r e a l i z m u u m i a r k o w a n e g o . T e o r i a R o s c e l i n a n i e w i e l e p r z e t r w a ła s w e g o t w ó r c ę . Z w o l e n n i k i e m R o s c e l i n a był R a m b e r t z Lille. W p o l e m i c e z O d o n e m z T o u r n a i głosił, iż species to j e d y n i e „ w y d a n i e głosu" (flatus vocis). Realiści (An z e l m , O d o n ) wyśmiewają taką p o s t a w ę a n t y r e a l i s t ó w pisząc: „ s ł u s z n i e n a l e ż y ich o d d a l i ć z liczby m ę d r c ó w " (eos desapientium numero merito esseexsufflandos) . nz
Założenia tryteizmu Roscelina znajdujemy w jego Liście do Abelarda. Anzelm, Epistolae de Incarnatione Yerbi prior recensio, 10 (t. I, vol. 1, s. 289). Heriman, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie módievale, t. I, s. 156.
R O Z D Z I A Ł VII
Podstawy życia intelektualnego wczesnego średniowiecza Z a n i m p r z e j d z i e m y d o omawiania d o k t r y n filozoficznych X I I w., z a j m i e m y się na stępującymi z a g a d n i e n i a m i : organizacją szkolnictwa, z a s o b e m dzieł filozoficznych w e w c z e s n y m ś r e d n i o w i e c z u oraz poglądami na świat ó w c z e s n e g o człowieka. Wkład i wysiłek średniowiecza w dziedzinie kształtowania szkolnictwa e u r o p e j s k i e g o j e s t o g r o m n y . P o c z ą t k o w o o p i e r a n o się n a istniejących s z k o ł a c h c h r z e ś c i j a ń s k i c h ( r z y m s k i c h ) , z b i e g i e m czasu t w o r z o n o p l a c ó w k i z u p e ł n i e n o w e g o t y p u . Z a s a d n i c z o w y r ó ż n i a m y trzy rodzaje szkół: k l a s z t o r n e , b i s k u p i e i p a ł a c o w e . S p o t y k a m y r ó w n i e ż szkoły parafialne ( n p . w o k r e s i e r e n e s a n s u ka r o l i ń s k i e g o ) , ale b y ł y o n e b a r d z o n i e l i c z n e .
1. Szkoły W o m a w i a n y m p r z e z nas o k r e s i e , szkoły k l a s z t o r n e swój rozwój zawdzięczają prawie wyłącznie b e n e d y k t y n o m . Pierwszym ośrodkiem kultury b e n e d y k t y ń skiej była Irlandia, p o c z ą t e k jej rozwoju p r z y p a d a na V - V I w., r o z k w i t zaś n a V I I - I X w. W s z k o ł a c h przy o p a c t w a c h Clonar, Bangor, A r m a g h p a n o w a ł w y s o ki, j a k na ó w c z e s n e czasy, p o z i o m n a u c z a n i a k u l t u r y k l a s y c z n e j oraz k u l t y w o w a n i e tradycji g r e c k o - r z y m s k i e j . K u l t u r a b e n e d y k t y ń s k a p r o m i e n i o w a ł a z Ir landii ( „ l a m p y p ó ł n o c y " ) na E u r o p ę , s w o i m w p ł y w e m objęła A n g l i ę , F r a n c j ę , N i e m c y . P o o d r o d z e n i u k a r o l i ń s k i m , w o k r e s i e od X d o X I I w., p o w s t a ł y liczne n o w e szkoły, w z o r e m dla nich była szkoła w T o u r s założona p r z e z A l k u i n a . P o w s t a ł y w i ę c szkoły k l a s z t o r n e w C o r b i e , M o n a s t y r z e , S a l z b u r g u , F u l d z i e , St. G a l l e n , a p ó ź n i e j w F e r r i e r e s , C l u n y , C i t e a u x , F e c a m p , św. R e m i g i u s z a w R e i m s , B e c , F l e u r y , A u x e r r e , w St. D e n i s p o d P a r y ż e m , św. G e n o w e f a w P a ryżu, w Aurillac, R e i c h e n a u , Carvey, w o p a c t w i e św. W i k t o r a p o d P a r y ż e m , na M o n t e Cassino i w Csanad. W szkołach k l a s z t o r n y c h w y r ó ż n i o n o d w a oddziały: dla m n i c h ó w (schola interior claustri) oraz dla ś w i e c k i c h {schola exterior). C z ę s t e spory d o t y c z ą c e „ s z k o ł y z e w n ę t r z n e j " i p r o b l e m u k s z t a ł c e n i a z a k o n n i k ó w źle w p ł y w a ł y na cią głość, p o z i o m i rozwój szkół k l a s z t o r n y c h . Z j e d n e j s t r o n y o d r a d z a n i e się z a k o n ó w było c z y n n i k i e m sprzyjającym rozwojowi s z k o l n i c t w a , z d r u g i e j , opozycja p r z e c i w n a u k o m w klasztorach p r o w a d z i ł a nieraz d o o b n i ż e n i a p o z i o m u i za m k n i ę c i a szkół dla o b c y c h . D l a t e g o z d e c y d o w a n i e w i ę k s z a zasługa w rozwoju szkolnictwa przypada szkołom biskupim. W V I I I w. b i s k u p C h r o d e g a n g z M e t z u s t a n o w i ł dla d u c h o w i e ń s t w a ka-
VII. Podstawy życia intelektualnego wczesnego średniowiecza
461
t e d r a l n e g o rodzaj w s p ó l n e g o życia z a k o n n e g o i n a k a z a ł z a k ł a d a ć szkoły zarów n o z e w n ę t r z n e , j a k i w e w n ę t r z n e . Szkoły t e p o d l e g a ł y b i s k u p o w i za p o ś r e d n i c t w e m kanclerza, określano je jako biskupie, katedralne lub kapitulne. W szko łach z e w n ę t r z n y c h uczyła się r ó w n i e ż ś w i e c k a szlachta, p r a w i e n i g d y n i e przyj m o w a n o k o b i e t . N a u c z y c i e l a m i byli d u c h o w n i , w y j ą t e k stanowił M a n e g o l d z L a u t e n b a c h w P a r y ż u . S t a n o w i s k a nauczycieli {scholasticum officium) z a j m o wały p r z e w a ż n i e w y b i t n e osobistości (zwłaszcza z p o c z ą t k u ) , p ó ź n i e j f u n k c j e t e spełniają z w y k l i magistri scholae. N a j w i ę k s z y rozwój tych szkół d a t u j e się na k o n i e c X I w., p o t e m p i e r w s z e ń s t w o p r z y p a d n i e u n i w e r s y t e t o m . N a j s ł a w n i e j s z e ze szkół b i s k u p i c h z n a j d o w a ł y się w Yorku, U t r e c h c i e , L i e g e , T o u r n a i , L y o n i e , Reims, Poitiers, Laon, Chartres i Paryżu. C i e k a w e i t y p o w e dla szkół b i s k u p i c h są d z i e j e szkoły w C h a r t r e s , która p o d k i e r o w n i c t w e m F u l b e r t a (lata 9 6 0 - 1 0 2 8 ) , a p o t e m I w o n a z C h a r t r e s ( t 1115 r.) p r z e ż y w a ł a o k r e s r o z k w i t u i rywalizowała z P a r y ż e m . W P a r y ż u od I X w. istniały n a s t ę p u j ą c e szkoły: św. G e n o w e f y , St. G e r m a i n - d e s - P r ć s , N o t r e D a m e ( k a t e d r a l n a ) . W d r u g i e j p o ł o w i e X I I w. P a r y ż przy ć m i e w a i n n e szkoły, liczba o s ó b uczących się w szkołach p a r y s k i c h j e s t r ó w n a liczbie m i e s z k a ń c ó w miasta. Z n a m y j u ż d z i e j e s z k o ł y k a r o l i ń s k i e j , o b o k niej w X w. m o ż e m y w y r ó ż nić s z k o ł ę m e r o w i ń s k ą i o t t o ń s k ą . T a ostatnia p o w s t a ł a z inicjatywy O t t o n a I I I , k t ó r y zaprosił n a s t a n o w i s k o k i e r o w n i k a szkoły G e r b e r t a z Aurillac. G e n e r a l n i e n a u c z y c i e l a m i byli księża, s ł u c h a c z a m i zaś d u c h o w n i i świeccy. D o X I I w. w szkołach obowiązują zwyczaje, b r a k ścisłych ustaw. Licentia docendi, o k t ó r e j c z y t a m y p o raz p i e r w s z y w liście p a p i e ż a A l e k s a n d r a I I I (lata 1 1 7 0 - 1 1 7 2 ) , była n a d a w a n a zwyczajowo. I n n y m s t o s o w a n y m z w y c z a j e m było n a d a n i e p r a w a d o s t w o r z e n i a szkoły p o z w y c i ę s t w i e w p u b l i c z n e j d y s k u s j i . Z a w ó d n a u c z y c i e l a łączył się ściśle z p r o b l e m a m i d o c z e s n e g o życia, i t a k n p . na u c z y c i e l e m u s i e l i p o b i e r a ć o p ł a t y za n a u k ę , b y m ó c zapłacić c z y n s z za w y n a j m o w a n e m i e s z k a n i e . Z w o l e n n i k o m p r z e s a d n e j d i a l e k t y k i , z w a n y m cornifici, z a r z u c a n o , ż e z b y t n i o zajmują się t y m , co l u k r a t y w n e . N a j w i ę k s z e d o c h o d y przynosiła w ó w c z a s s z t u k a pisania listów {ars dictaminis). Jedenastowieczna m o d a na w ę d r u j ą c y c h n a u c z y c i e l i - d i a l e k t y k ó w miała i dobrą s t r o n ę , była nią s z e r o k a w y m i a n a k u l t u r a l n a w o b r ę b i e Christianitas. U c z n i o w i e przenosili się wraz z w ę d r u j ą c y m i n a u c z y c i e l a m i , o p a c t w a pożyczały s o b i e rękopisy, organi z o w a n o k o p i o w a n i e w y k ł a d ó w i n o w y c h t e k s t ó w . D r u g a p o ł o w a X I I w. staje się o k r e s e m krystalizacji, k i e d y to ustalają się n o w e z n a c z e n i a t e r m i n ó w : -scholae, na o z n a c z e n i e w y k ł a d ó w , a n i e b u d y n k u , - auditorium, czyli m i e j s c e w y k ł a d u (klasztor, w y n a j ę t e p o m i e s z c z e n i e , a n a w e t plac n a w o l n y m p o w i e t r z u ) , - scholaepublicae, czyli w y k ł a d y dla d u c h o w i e ń s t w a i ś w i e c k i c h , - scholaeprivatae, czyli w y k ł a d y dla d u c h o w i e ń s t w a , - magister, czyli n a u c z y c i e l - mistrz, - magisterium, na o z n a c z e n i e funkcji i p r a w a d o n a u c z a n i a , - scholaris, scholasticus, m ó g ł oznaczać u c z n i a l u b mistrza.
Średniowiecze
462
X I w i e k to o k r e s u p a d k u szkół w F u l d z i e , R e i c h e n a u , St. G a l l e n , L i e g e . J e d n o c z e ś n i e cały r u c h s z k o l n y w X I i X I I w. s y s t e m a t y c z n i e p r z y g o t o w a ł p o w s t a n i e u n i w e r s y t e t ó w na p r z e ł o m i e X I I i X I I I w. oraz u j e d n o l i c e n i e progra m ó w n a u c z a n i a j u ż w w i e k u X I I . W t y m t e ż czasie ustala się h i e r a r c h i c z n y u k ł a d z a s a d n i c z y c h d y s c y p l i n : s z t u k i w y z w o l o n e , filozofia, teologia. J ę z y k i e m n a u c z a n i a była łacina, stojąca w ó w c z a s na d o ś ć w y s o k i m p o z i o m i e . P o d z i a ł n a u k ś w i e c k i c h na s i e d e m s z t u k p o c h o d z i z e starożytności, War ron wylicza d z i e w i ę ć d y s c y p l i n , b e z m e d y c y n y i a r c h i t e k t u r y . P o d z i a ł t e n popularyzują Boecjusz, Kasjodor, C a p e l l a , A l k u i n i i n n i . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o s z t u k s ł u ż e b n y c h (artes seruiles) n a z y w a się j e s z t u k a m i w y z w o l o n y m i (artes liberales l u b saeeu/ares) . O d Boecjusza p o c h o d z i podział s i e d m i u s z t u k na d w i e g r u p y : 1. trivium (voces) - n a z w a p o c h o d z i od p o ł ą c z e n i a słów 'trzy d r o g i ' (tres - viae), g r u p a ta zawiera g r a m a t y k ę , r e t o r y k ę , d i a l e k t y k ę , (artes triviales, sermonicales, rationales), 2. quadrivium (res), w jej skład w c h o d z ą : g e o m e t r i a , a r y t m e t y k a , a s t r o n o m i a , m u z y k a (artes quadriviales, reales, physica, mathematicd). N i e w i e l u u c z o n y c h znało d o b r z e quadrivium, d l a t e g o tych, k t ó r z y p r z e szli o b y d w a s t o p n i e z w a n o litterati. W i e l u z n a n y c h m i s t r z ó w w y k ł a d a ł o quadrivium p r z e d n a u c z a n i e m teologii. C a ł o ś ć trivium + quadrivium określano jako ' m ą d r o ś ć ' (sapientia) albo methodus hybernica. D o trivium j a k o p i e r w s z a zaliczała się g r a m a t y k a . P r o g r a m jej n a u c z a n i a zawierał t e o r i e g r a m a t y c z n e s t a r o ż y t n e i ś r e d n i o w i e c z n e oraz l e k t u r ę pisarzy a n t y c z n y c h . W ś r ó d t e o r e t y k ó w g r a m a t y k i s z c z e g ó l n i e z n a n i byli: D o n a t u s (IV w.) n a u c z y c i e l św. H i e r o n i m a w R z y m i e , a u t o r p o d r ę c z n i k ó w Ars minor (8 części m o w y ) i Ars maior, Pryscjan z C e z a r e i (ok. 500 r.) - a u t o r Institutio de arte grammatica; I z y d o r z Sewilli; R e m i g i u s z z A u x e r r e - a u t o r k o m e n t a r z a d o Ars minor. Z k o ń c e m X I I w. p o w s t a ł y s a m o d z i e l n e , m n e m o t e c h n i c z n e , w i e r s z o wane podręczniki gramatyki. W śród c z y t a n y c h k l a s y k ó w byli tacy autorzy j a k Wergiliusz, S e n e k a , H o racy, T e r e n c j u s z , J u w e n a l i s , Orozjusz, G r z e g o r z z T o u r s (VI w.) i Boecjusz. J e d ną z l e k t u r g r a m a t y c z n y c h był r ó w n i e ż Kodeks J u s t y n i a n a , d l a t e g o p r a w o p r z e z długi czas było n a u c z a n e r a z e m z gramatyką. R e t o r y k a była m n i e j p o p u l a r n a w w i e k a c h ś r e d n i c h niż w czasach r z y m s k i c h . U l u b i o n e wzory, k t ó r e c z y t a n o n a j c h ę t n i e j , s t a n o w i ł y dzieła C y c e r o n a , Kwintyliana, Mariusza Wiktoryna. D i a l e k t y k a stała się główną dyscypliną trivium w X I - X I I w. W w i e k a c h p ó ź n i e j s z y c h s t o p n i o w o wzrastająca z n a j o m o ś ć Organonu sprawiła, iż d i a l e k t y ka p r z e k s z t a ł c i ł a się w a u t o n o m i c z n ą gałąź wiedzy. W e d ł u g A b e l a r d a p o d s t a w ę 133
7
134
Por. Cycero, De oratore, artes libero dignae, gdzie słowo liber oznacza 'wolny', 'ob darzony duchem'. Kodeks Justyniana, zwany również Corpus iuris dvi lis był zbiorem prawa rzymskie go wydanym na polecenie cesarza Justyniana I w VI w., stanowił podstawę dla Ko deksu Napoleona.
VII. Podstawy życia intelektualnego wczesnego średniowiecza
463
k l a s y c z n e g o n a u c z a n i a d i a l e k t y k i stanowiły Kategorie, Hermeneutyka, Isagoga, oraz c z t e r y k o m e n t a r z e B o e c j u s z a ( d w a d o Kategorii, d o Hermeneutyki i d o Isagogi, r a z e m t w o r z y ł y tzw. usus latinorum). W trivium o d n a j d u j e m y t a k ż e zalążki s e m a n t y k i , g r a m a t y k i s p e k u l a t y w nej ( X I I I w.). C h o c i a ż w n i e k t ó r y c h szkołach d i a l e k t y k a z a c z y n a w ł a d a ć g r a m a tyką, ta o s t a t n i a pozostaje n a d a l najogólniejszym w s t ę p e m d o n a u k p o z o s t a łych, co w y r a ż a t y t u ł licznie powstających t r a k t a t ó w De modis significandi - o ro dzajach z n a c z e ń . W p o s z c z e g ó l n y c h s z k o ł a c h w y t w o r z y ł y się s w o i s t e style w n a u c z a n i u trivium. W P a r y ż u d i a l e k t y k a zagłuszyła g r a m a t y k ę i r e t o r y k ę ( w p ł y w A b e l a r d a ) , w C h a r t r e s b ę d ą c y m o ś r o d k i e m h u m a n i z m u , w i d z i m y r ó w n o m i e r n y rozwój t r z e c h d y s c y p l i n , w O r l e a n i e na p i e r w s z y m miejscu pozostawali klasycy łaciń scy. S y t u a c j ę t ę c z ę ś c i o w o o d d a j e p o e m a t t r z y n a s t o w i e c z n e g o t r u b a d u r a H e n ryka z A n d e l y pt. Wojna siedmiu sztuk, w k t ó r y m opisuje z m a g a n i a szkół w P a ryżu i O r l e a n i e . Quadrivium było z n a c z n i e m n i e j r o z w i n i ę t e aniżeli trivium z e w z g l ę d u na b r a k o d p o w i e d n i e g o a p a r a t u t e c h n i c z n e g o oraz z b y t m a ł e z n a c z e n i e , j a k i e p r z y k ł a d a n o d o p r o w a d z e n i a d o ś w i a d c z e ń . P o m i m o o g r o m n y c h t r u d n o ś c i roz wijały się j e d n a k t a k i e n a u k i j a k a l c h e m i a , m e d y c y n a ( M o n t p e l l i e r i W ł o c h y ) , n a u k i p r z y r o d n i c z e . Ź r ó d ł e m w i e d z y w tych d z i e d z i n a c h s t u d i ó w byli e n c y k l o p e d y ś c i ( d o k ł a d n i e rzecz biorąc z e s p ó ł faktów p o d a n y z P l i n i u s z a za p o ś r e d n i c t w e m e n c y k l o p e d y s t ó w ) , Physiologus, dzieła Boecjusza, K o n s t a n t e g o Afry k a ń c z y k a z C h a r t r e s {Magister Orientis et Occidentis), Astrolabium Gerberta, p ó ź n i e j t r a k t a t y E u k l i d e s a i A d e l a r d a z Bath. D l a n a u k h i s t o r y c z n y c h p o d s t a w ę s t a n o w i ł y roczniki p i s a n e p o d w p ł y w e m św. H i e r o n i m a i E u z e b i u s z a . O d z i e l n y m z a g a d n i e n i e m j e s t m i e j s c e filozofii, która n i e j e s t ani rozwi n i ę c i e m d i a l e k t y k i , ani n i e w c h o d z i w skład trivium. S t a n o w i o n a o s o b n ą d y s c y p l i n ę m i ę d z y artes a teologią. W Kodeksie z B a m b e r g c z y t a m y : D r o g ą d o trzech n a u k (fizyki, teologii i p r a w a ) j e s t s i e d e m s z t u k w y z w o l o n y c h , k t ó r e zawiera t r i v i u m i q u a d r i v i u m . Ad istas tres s c i e n t i a s (physica, theologia, scientia l e g u m ) p a r a t a e s u n t t a n ą u a m viae s e p t e m liberales artes, q u a e in trivio e t q u a d r i v i o c o n t i nentur. S z t u k i w y z w o l o n e są w i ę c p r o p e d e u t y k ą dla fizyki (to r ó w n i e ż c z ę ś ć fi lozofii), teologii i prawa. M o t y w t e n c z ę s t o s p o t y k a m y w ikonografii. W y r z e ź b i o n a p o s t a ć Filozofii w p o r t a l a c h k a t e d r g o t y c k i c h zajmowała o s o b n e m i e j s c e ( n p . Damephilosophie w S e n s , L a o n ) , p o d o b n i e p r z e d s t a w i a n o ją w m i n i a t u r a c h , g d z i e zajmowała m i e j s c e c e n t r a l n e , o t o c z o n a s z t u k a m i w y z w o l o n y m i . R o z w ó j teologii p r z e b i e g a ł e t a p a m i i, j a k w i e m y , d o p i e r o w X I I I w. osią g n ę ł a o n a s w e w ł a ś c i w e z n a c z e n i e . Początki teologii j a k o d z i e d z i n y n a u k i się gają IV w., k i e d y p o w s t a ł y liczne t r a k t a t y zawierające r e g u ł y i n t e r p r e t a c j i Pisma Świętego (zwłaszcza 0 nauce chrześcijańskiej św. A u g u s t y n a ) , w a ż n y m e t a p e m są
Średniowiecze
464
r ó w n i e ż dzieła św. A n z e l m a . W y r ó ż n i a m y trzy rodzaje r o z p r a w t e o l o g i c z n y c h : ł a ń c u c h y (catenae) - to z g r u p o w a n e d o o k o ł a p e w n e g o t e m a t u t e k s t y O j c ó w ; s e n t e n c j e (sententia), czyli w y p o w i e d z i n a p e w i e n s p o r n y t e m a t , oraz z e s t a w i e nia (collationes). Z e z b i o r ó w s e n t e n c j i powstają s u m m y , k t ó r e w X I I w. zawierają s w o i s t e s y s t e m y . W t y m t e ż o k r e s i e coraz bardziej zaczyna w y o d r ę b n i a ć się teologia p o p r z e z o d r ó ż n i e n i e filozofów (philosophi), którzy są m i ł o ś n i k a m i mądrości l u d z kiej (humanae sapientiae amatores), od t e o l o g ó w (sancti) b ę d ą c y m i n a u c z y c i e l a m i świętego pisma. P o d w p ł y w e m dzieł A b e l a r d a p o w s t a j e w X I I w. s y s t e m n a u c z a n i a t e o l o gii, k t ó r y w X I I I w. znalazł o g ó l n e z a s t o s o w a n i e . O p i e r a ł się na t r z e c h e t a p a c h n a u c z a n i a , w y k ł a d y b y ł y k o l e j n o p r o w a d z o n e p r z e z : b a k a ł a r z y b i b l i j n y c h (bachalarii biblici) - p o d ich k i e r u n k i e m n a s t ę p o w a ł p i e r w s z y e t a p czytania Pisma, k t ó r e g o c e l e m b y ł o p o z n a n i e z n a c z e n i a w y s t ę p u j ą c y c h w Piśmie słów (tzw. littera) i d o c i e k a n i e s e n s u ciągów m y ś l o w y c h (tzw. sensus); b a k a ł a r z y s e n t e n c j i (sententiarii) - p o d ich k i e r u n k i e m p r o w a d z o n o w y k ł a d y z Sentencji Piotra L o m b a r d a ; d o k t o r ó w (doctores) - wygłaszających w y k ł a d y w ł a s n e w e d ł u g s a m o d z i e l nie wybranych tematów. O w o c e m p o s z c z e g ó l n y c h e t a p ó w l e k t u r y d a n e g o t e k s t u były n o t a t k i , czyli glosy. W o d n i e s i e n i u d o Pisma Świętego r o z r ó ż n i a m y d w a ich rodzaje: n o t a t k i i n t e r l i n e a r n e (tzw. littera et sensus o z n a c z e n i u h i s t o r y c z n y m ) i n o t a t k i m a r g i n a l n e (sententia o z n a c z e n i u a l e g o r y c z n y m ) . Z e w z g l ę d u n a b r a k i wysoką c e n ę książek, w i e d z a rozszerzała się n i e m a l w y ł ą c z n i e p r z e z ż y w e słowo, stąd o g r o m n e było z n a c z e n i e w y k ł a d ó w . P i e r w o t n i e w y k ł a d (lectio) był k o m e n t a r z e m t e k s t u . W i e m y na p r z y k ł a d , iż B e r n a r d z C h a r t r e s ( X I I I w.) w y k ł a d a ł d w a razy, rano i w i e c z o r e m . W i e c z o r n y w y k ł a d był ważniejszy, s k ł a d a ł się z g r a m a t y c z n e g o k o m e n t a r z a d o dzieł p o e t ó w (declinatio), rodzaju r o z m o w y i m e d y t a c j i n a u k o w e j (collatio) i m o d l i t w y . C z ę ś ć zwa n a collatio była b a r d z o w a ż n a , p i e r w o t n i e była to w s p ó l n a p o r a n n a m o d l i t w a i m e d y t a c j a w k l a s z t o r a c h , p o t e m w formie rozważań zwyczaj t e n p r z e s z e d ł d o szkół. P o r a n n y w y k ł a d składał się z p o w t ó r z e n i a t e m a t u d y s k u t o w a n e g o w i e czorem i omówienia zadań. Z k o ń c e m X I w. wykształcił się j u ż s c h e m a t d y s p u t y , która r o z p o c z y n a ł a się od w y g ł o s z e n i a a r g u m e n t ó w popierających daną t e z ę , n a s t ę p n i e a r g u m e n t ó w s k i e r o w a n y c h p r z e c i w k o niej, w y j a ś n i e n i e m z a g a d n i e n i a i k o ń c z y ł a się o d p o w i e d z i a m i na z a r z u t y ( m e t o d a : pro - contra - solutio). W X I I I w. ąuaestiones przybierają f o r m ę disputationes i staną się j e d n y m z p o d s t a w o w y c h form w y k ł a d u m e t o d y s c h o l a s t y c z n e j . L i t e r a c k i m o w o c e m o w y c h d y s p u t były dzieła ory g i n a l n e , o s w o i s t y m u k ł a d z i e , t a k i e j a k O prawdzie św. T o m a s z a , Summa de creaturis A l b e r t a W i e l k i e g o i Quaestiones de scientia Christi B o n a w e n t u r y .
VII. Podstawy życia intelektualnego wczesnego średniowiecza
465
2. „Biblioteka" filozoficzna wczesnego średniowiecza T r u d n o sobie wyobrazić k u l t u r ę średniowiecza b e z czytania ksiąg i studiowania tekstów. S t a t u t uczelni p a d e w s k i e j głosił wręcz, iż b e z ksiąg nie m a u n i w e r s y t e t u . J e d n o c z e ś n i e trzeba p a m i ę t a ć o uniwersalności tego t y p u kultury, o istnieniu wie lu c z y n n i k ó w ujednolicających posiadany materiał. Oczywiście, oprócz w s p ó l n e g o j ę z y k a (łacina) i źródeł filozoficznych, w s p ó l n e w s z y s t k i m s z k o ł o m były w y m i a n a i p r z e p i s y w a n i e rękopisów oraz ustalanie programów. T e k s t y funkcjonowały niemal wyłącznie w przekładach łacińskich. W skład k o r p u s u s t u d i o w a n y c h dzieł w c h o d z i ł y p i s m a Arystotelesa, c z y t a n e na d r u g i m miejscu p o Piśmie Świętym. N a l e ż a ł y d o ń t a k ż e p i s m a logiczne z a w a r t e w Organonie, Kategorie, Hermeneutyka, Analityki pierwsze i wtóre, Topiki, O dowodach sofistycznych. G ł ó w n e g o p r z e k ł a d u dzieł Arystotelesa d o k o n a ł Boecjusz, ale j e g o t ł u m a c z e n i e powoli w c h o d z i d o o g ó l n e g o o b i e g u , n p . w I X w. z n a n o tylko Hermeneutykę w p r z e k ł a d z i e Boecjusza i M a r i u s z a W i k t o r y n a , oraz Kategorie w p r z e k ł a d z i e Boecjusza. W X w. p o s i a d a n o r ę k o p i s zawierający Analityki pierw sze i wtóre ( n i e j e s t to j e d n a k oryginał, który pojawi się d o p i e r o w X I I w.) i k o m e n t a r z e d o nich a u t o r s t w a Boecjusza. T o j e s t w ł a ś n i e ó w c z e s n a logica nova. W X I I w. nastąpiło p o s z e r z e n i e Organonu, A b e l a r d znał t a k i e t e k s t y j a k 0 dowodach sofistycznych, Analityki. Z kolei T e o d o r y k z C h a r t r e s znał d o d a t k o w o Topiki. W X I I w. ustala się p o d z i a ł na „starą l o g i k ę " {logica vetus), w k t ó r e j skład w c h o d z ą t r a k t a t y z n a n e w X I I w. i „ l o g i k ę n o w ą " {logica nova) - t r a k t a t y z n a n e od X I I w . D o w i e k u X I I n i e z n a n o i n n y c h p i s m A r y s t o t e l e s a : ani Metafizyki, Fizyki, ani O duszy. W X I I w. zaczynają s t o p n i o w o pojawiać się a n o n i m o w e tłu m a c z e n i a t y c h dzieł i m i n i e cały w i e k , z a n i m Corpus Aristotelicum na d o b r e w e j d z i e w krąg z a i n t e r e s o w a ń ó w c z e s n y c h myślicieli. B a d a n i a n a d a u t o r s t w e m p r z e k ł a d ó w d z i e ł A r y s t o t e l e s a trwają. O d k r y t o r o z m a i t e w e r s j e t ł u m a c z e ń n p . Metaphysica vetus d o 4. rozdziału księgi T, czy o d n a l e z i o n a p r z e z A. B i r k e n m a jera Metaphysica vetustissima. M o ż l i w e , że n i e k t ó r e p r z e k ł a d y p o c h o d z ą o d B o e cjusza. W i a d o m o r ó w n i e ż , ż e w 1162 r. IV k s i ę g ę Meteorów przełożył H e n r y k A r y s t y p . Z a s a d n i c z o r o z r ó ż n i a m y d w i e g r u p y p r z e k ł a d ó w - arabską i grecką. A r a b s k i e w e r s j e p r z e k ł a d ó w są w c z e ś n i e j s z e i liczniejsze, ale m n i e j d o s ł o w n e od wersji g r e c k i c h . P r z e k ł a d y t e p r z e c h o d z i ł y r ó w n i e ż n a s t ę p u j ą c e fazy: z g r e ki b y ł y t ł u m a c z o n e na syryjski, z j ę z y k a a r a b s k i e g o na h i s z p a ń s k i , z h i s z p a ń 1 3 5
„Stara logika" obejmowała przekłady Boecjusza Kategorii, Hermeneutyki Arystote lesa, dwa komentarze Boecjusza do Isagogi Porfiriusza, do Kategorii, dwa do Her meneutyki', traktaty Boecjusza: Jntroductio ad' syllogismos categoricos, De syllogismo categorico, De syllogismo hypothetico, De dwisione, De differentiis topi cis, nie dokończony komentarz do Topik Cycerona; „ N o w a logika" - dodała do wymienionych dzieł Analityki pierwsze, Analityki wtóre, Topiki, O dowodach sofistycznych Arystotelesa oraz Liber sex principiorum przypisywane Gilbertowi z la Porrće.
Średniowiecze
466
s k i e g o na ł a c i n ę . W r o k u 1085 Alfons X z d o b y ł T o l e d o . J e g o rządy c e c h o w a ł a tolerancja dla k u l t u r y A r a b ó w i Ż y d ó w , a a r c y b i s k u p R a j m u n d (lata 1 1 2 6 - 1 1 5 1 ) założył k o l e g i u m p r z e k ł a d ó w . W j e g o skład weszli: D o m i n i k G u n d i s a l v i ( G u n d i s a l i n u s ) a r c h i d i a k o n Segowii, J a n I b n D a u t (syn D a w i d a ) , czyli J a n H i s z p a n z Sewilli oraz G e r a r d z C r e m o n y . T ł u m a c z o n o t a m n i e t y l k o s a m e g o A r y s t o t e lesa, ale i p i s m a p s e u d o a r y s t o t e l e s o w s k i e , m.in.: De conseroanda sanitate (część Secretum secretorum), De vegetalibus, Deplantis, De mineralibus, a zwłaszcza s ł y n n y Liber de causis. W X I I I w. z d e c y d o w a n i e preferuje się t ł u m a c z e n i a z greki. Powstają o n e w w i e k u X I I na Sycyli i w p o ł u d n i o w y c h W ł o s z e c h . Sycylia p r z e z X i X I w. p o zostawała p o d p a n o w a n i e m Arabów. N i e p r z e s z k o d z i ł o to w p r z e k ł a d a n i u dzieł A r y s t o t e l e s a L e o n o w i z N e a p o l u (X w.), Alfanusowi z S a l e r n o (XI w.) i w r e s z c i e w X I I w. H e n r y k o w i Arystypowi z Catanii. P o ł u d n i o w e W ł o c h y d o X I w. znaj d o w a ł y się p o d w p ł y w e m B i z a n c j u m , t e n b e z p o ś r e d n i k o n t a k t z kulturą a n t y c z ną zaowocował t ł u m a c z e n i a m i a u t o r s t w a J a k u b a z W e n e c j i , B u r g u n d i u s z a z P i zy, M o j ż e s z a z B e r g a m o , L e o n a z Pizy, P a s c h a z e g o R z y m i a n i n a . We wczesnych wiekach średnich funkcjonowały również komentarze do dzieł A r y s t o t e l e s a , k t ó r e m o ż e m y ułożyć w trzy grupy. 1. K o m e n t a r z Porfiriu sza j a k i m była Isagoge (Institutio), oraz Tractatus de quinque vocibus. P r z e k ł a d ó w z g r e k i d o k o n a l i M a r i u s z V i c t o r y n u s i Boecjusz, d z i ę k i t e m u Porfiriusz u c h o d z i ł za arystotelika; 2. K o m e n t a r z T e m i s t i u s z a d o Analityk pierwszych, oraz dzieł A l e k s a n d r a z Afrodyzji ( p e w n e p i s m a należące d o t e g o k r ę g u p r z e t ł u m a c z y ł G e rard z C r e m o n y ) : 3 . Z a c h o w a n e k o m e n t a r z e Boecjusza - d w a d o Kategorii i d o Hermeneutyki, oraz p o z o s t a ł e z a g u b i o n e . Z dzieł filozofów k l a s y c z n y c h c z y t a n o r ó w n i e ż p e w n e f r a g m e n t y z Timajosa P l a t o n a , p r z e ł o ż o n e p r z e z C y c e r o n a i C h a l c y d i u s z a . W X I I w. na Sycylii w s p o m n i a n y j u ż H e n r y k A r y s t y p p r z e t ł u m a c z y ł Fedona i Menona. W X I w. d u żą poczytnością cieszyło się p r z e ł o ż o n e Commentatorium grammaticorum libri XVII Pryscjana z Lidii (ur. w 531 r.), mało z n a n e g o filozofa z VI w.
A. Teksty źródłowe - filozofowie łacińscy D o dzieł najbardziej c z y t a n y c h , k t ó r e przyczyniły się d o rozwoju myśli w s z e s n e go ś r e d n i o w i e c z a i p o z n a n i a historii starożytnej, należą: p r z e k ł a d Isagogi i De definitionibus M a r i u s z a W i k t o r y n a , K l a u d i u s z a M a m e r t a Destatu animae, Marcjana C a p e l l i De nuptiis Mercurii et Philologiae ( e n c y k l o p e d i a s i e d m i u s z t u k w y z w o l o n y c h , czwarta księga o d i a l e k t y c e ) oraz dzieła g r a m a t y k a D o n a t a . Z k o m e n t a r z y o c h a r a k t e r z e neoplatoriskim c z y t a n o dzieła takich autorów, j a k A p u l e j u s z z M a d a u r y , e k l e k t y k z II w. p o C h r y s t u s i e , autor De dogmate Platonis, De deo Socratis, oraz p s e u d o a p u l e j u s z o w s k i dialog h e r m e t y c z n y Asclepius; M e r k u r i u s z E g i p c j a n i n - Logostileos (logos teleios), która stanowiła część „ e n c y k l o p e d i i " H e r m e s a Trismegistosa, f r a g m e n t y jej z n a n o z k o m e n t a r z a L a k t a n c j u sza; C h a l c y d i u s z - k o m e n t a r z d o Timajosa; M a k r o b i u s z - Somnium Scipionis.
VII. Podstawy życia intelektualnego wczesnego średniowiecza
467
O d d z i e l n ą g r u p ę l e k t u r stanowią dzieła C y c e r o n a , S e n e k i i L u k r e c j u s z a . Z p i s m a C y c e r o n a c z y t a n o w i ę c f r a g m e n t y O obowiązkach, Topiki (z k o m e n t a r z e m B o e c j u s z a ) , De inventione (z k o m e n t a r z e m M a r i u s z a W i k t o r y n a ) , p s e u d o c y c e r o n i a ń s k ą Rhetorica, zwaną Rhetorica prima et secunda, oraz z a g i n i o n y dialog Hortensjusz. J a k C y c e r o n dla ludzi ś r e d n i o w i e c z a był a u t o r y t e t e m w d z i e d z i n i e d i a l e k t y k i i retoryki, t a k S e n e k a stanowił a u t o r y t e t w e t y c e . C z y t a n o d u ż o p i s m a p o k r y f i c z n y c h , n p . k o r e s p o n d e n c j ę ze św. P a w ł e m , Depaupertate z IV w. D z i e ła L u k r e c j u s z a zostały p r z e k a z a n e p r z e z H r a b a n a M a u r a i I z y d o r a z Sewilli.
B. Ojcowie Kościoła (Sancti) P i e r w s z e m i e j s c e n a l e ż y się t u św. A u g u s t y n o w i , k t ó r e g o wpływ, zwłaszcza w p s y c h o l o g i i i m e t a f i z y c e , był o g r o m n y . J e g o a u t o r y t e t w y k o r z y s t y w a n o przy pisując m u w i e l e t e k s t ó w : Categoriae decem (skrót z dzieł A r y s t o t e l e s a ) , Principia dialecticae ( g r a m a t y k a ) , Contra quinque haereses ( „ o c h r z c z o n e " t e k s t y h e r m e t y c z n e ) , i w k o ń c u De spiritu et anima, k t ó r e od X I I w. było p o c z y t n y m p o d r ę c z n i k i e m p s y c h o l o g i i a u t o r s t w a A l c h e r a z Clairvaux. W c z e s n e ś r e d n i o w i e c z e znało b e z p o ś r e d n i o O r y g e n e s a , N e m e z j u s z a , K l e m e n s a z A l e k s a n d r i i , L a k t a n c j u s z a , H i e r o n i m a , A m b r o ż e g o ( p r z e z j e g o Hexameron p o z n a n o a r y s t o t e l i z m ) , J a n a Kasjana. De natura hominis d o X I V w. przy p i s y w a n e G r z e g o r z o w i z Nyssy, a w rzeczywistości a u t o r s t w a N e m e z j u s z a , przełożył w X I w. Alfanus z S a l e r n o i w X I I w. B u r g u n d i u s z z Pizy. T e n ostatni t ł u m a c z y ł t a k ż e dzieła J a n a C h r y z o s t o m a , Bazylego, J a n a z D a m a s z k u . O m ó w i l i ś m y w c z e ś n i e j s z e (tzn. d o X I w.) dzieje t e k s t ó w i p r z e k ł a d ó w P s e u d o - D i o n i z e g o . W X I I w. J a n Saracen, przyjaciel J a n a z Salisbury, d o k o n a ł n o w e g o p r z e k ł a d u , na p o d s t a w i e k t ó r e g o T o m a s z G a l l u s z e Św. W i k t o r a n a p i sał Compendiosa extractio. D u ż y w k ł a d w p r z y b l i ż e n i u L a c i n n i k o m s p u ś c i z n y Kościoła W s c h o d n i e go miał J a n S z k o t E r i u g e n a , k t ó r y w p o ł o w i e I X w., o p r ó c z dzieł P s e u d o - D i o n i z e g o , p r z e t ł u m a c z y ł d z i e ł o M a k s y m a W y z n a w c y Ambigua in Gregorium Nazianzenum oraz G r z e g o r z a z N y s s y De hominis opificio.
C. Pisma arabskie: muzułmańskie i żydowskie J e d n y m z g ł ó w n y c h ośrodków, promieniujących na całą średniowieczną E u r o p ę było T o l e d o , miejsce t ł u m a c z e n i a p i s m arabskich i greckich. Pracowali t a m m i ę dzy i n n y m i J a n H i s z p a n , D o m i n i k Gundisalvi, I b n D a w i d , Ż y d S a l o m o n . O n i to dokonali p r z e k ł a d ó w dzieł: Awicebrona (Salomon I b n Gabirol) Źródło życia, Algazela Logiki, Fizyki, Metafizyki, A w i c e n n y e n c y k l o p e d i i filozoficznej Kitab al Shifa (Sufficentia czyli Księga uzdrowienia) zawierającej traktaty Metafizyka i 0 duszy. D z i e ł o C o s t y b e n L u c i ( C o n s t a b u l i n u s ) , De differentia spiritus et animae przełożył na łacinę J a n H i s z p a n . O g r o m n y d o r o b e k translatorski miał G e r a r d z C r e m o n y ,
Średniowiecze
468
który p r z e t ł u m a c z y ł dzieło al-Farabiego De intellectu, traktat al-Kindiego o t y m sa m y m t y t u l e , oraz i n n e j e g o dzieła: De somno et uisione, De quinque essentiis, De ratione. G e r a r d przełożył z j ę z y k a arabskiego na łacinę dzieła Arystotelesa i Ale k s a n d r a z Afrodyzji, również p i s m a m e d y c z n e i z d z i e d z i n y o p t y k i . O p r ó c z T o l e d o i poza działalnością G e r a r d a z C r e m o n y , istniały t e ż i in n e o ś r o d k i zajmujące się p r z e k ł a d a m i p i s m a r a b s k i c h . W X I w. w k l a s z t o r z e na M o n t e C a s s i n o , g d z i e działał K o n s t a n t y n Afrykańczyk, t ł u m a c z o n o p i s m a m e d y c z n e , a s t r o n o m i c z n e , m e t e o r o l o g i c z n e , astrologiczne, geograficzne. Z n a j o m o ś ć Koranu E u r o p a zawdzięczała P i o t r o w i Venerabilis, o p a t o w i z C l u n y , k t ó r y p o swej wizycie w H i s z p a n i i w 1143 r., k i e d y to z e t k n ą ł się z e szkołą w T o l e d o , d o k o n a ł j e g o p r z e k ł a d u . B a r d z o c h ę t n i e były c z y t a n e p i s m a a u t o r ó w z czasów b e z p o ś r e d n i o p o przedzających o m a w i a n y o k r e s . P o c z ą t k o w o najczęściej c y t o w a n o G r z e g o r z a W i e l k i e g o i A u g u s t y n a , p o t e m staje się b a r d z o p o p u l a r n y św. H i l a r y z P o i t i e r s , św. A n z e l m i p r z y p i s y w a n y G i l b e r t o w i z la P o r r ć e Liber sex principiorum.
R O Z D Z I A Ł VIII
Poglądy kosmologiczne wczesnego średniowiecza J e d n y m z najbardziej t y p o w y c h źródeł p o z n a n i a ś r e d n i o w i e c z n y c h p o g l ą d ó w k o s m o l o g i c z n y c h są p o c h o d z ą c e z p o c z ą t k u X I I w. trzy dzieła H o n o r i u s z a z A u t u n ( A u g u s t o d u n e n s i s ) : Clavis physica, De imagine mundi, Elucidarium swe dialogus totius christianae theologiae. H o n o r i u s z p r z e d s t a w i a w nich o b r a z b u d o w y w s z e c h ś w i a t a , przy c z y m s a m o słowo mundus w y w o d z i o d motus, czyli u w a ż a świat za coś, co z n a t u r y swej j e s t w ciągłym r u c h u . W e d l e H o n o r i u s z a w s z e c h świat m a kształt jaja, k t ó r e g o s k o r u p c e o d p o w i a d a n i e b o , b i a ł k u - eter, ż ó ł t k u p o w i e t r z e i z a r o d k o w i - Z i e m i a r o z u m i a n a n i e j a k o e l e m e n t , lecz k u l a z i e m s k a . W ś r o d k u świata, „ u s p o d u " Z i e m i u m i e ś c i ł H o n o r i u s z p i e k ł o , k t ó r e j e s t s z e r s z e u d o ł u i w ę ż s z e k u g ó r z e . D n o p i e k ł a , s i e d z i b a s m o k ó w i w ę ż ó w , to Erebus. U j ś c i e m p i e k i e l n y c h w y z i e w ó w j e s t w u l k a n , Acheron. P i e k ł o otacza r z e k a Phlegeton. T a k i o p i s p i e k ł a b ę d z i e stanowił p o d s t a w ę dla j e g o topografii u D a n t e g o , k t ó r y ją z n a c z n i e b a r d z i e j r o z b u d o w a ł . H o n o r i u s z w y r ó ż n i a w e w s z e c h ś w i e c i e cztery e l e m e n t y . Są to: 1. Z i e m i a , k t ó r a j a k o najcięższa mieści się w ś r o d k u świata. Z i e m i a rozu m i a n a j a k o nasza p l a n e t a j e s t „ k r ą ż k i e m " , ale w s y s t e m i e H o n o r i u s z a , kładą c y m t a k o g r o m n y n a c i s k n a r o z r ó ż n i e n i e „ g ó r y " i „ d o ł u " i d e a kulistości Z i e m i nie występuje jasno. 2. W o d a , j a k o lżejsza o d z i e m i otacza i p r z e n i k a ją. S ł o w o „ w o d a " - aqua w y p r o w a d z a H o n o r i u s z od aeąuałitas - r ó w n o ś ć , g d y ż cechą w o d y j e s t jej g ł a d ka p o w i e r z c h n i a . N a j w i ę k s z ą g ł ę b i ę w ó d n a z y w a abyssus. 3. Powietrze, które wypełnia pustkę między Ziemią i Księżycem. Przez o d d e c h przenikają d o n a s z p o w i e t r z a „ t c h n i e n i a ż y c i o w e " (spiritus vita/es). W sferze p o w i e t r z a p r z e b y w a j ą diabły, c z e r p i ą c e ciało z p o w i e t r z a , g d y się u k a zują l u d z i o m . Z k o l e i w i a t r to fale p o w i e t r z a , k t ó r e wsysając w s i e b i e w o d ę t w o rzą c h m u r y . H o n o r i u s z u w a ż a ł r ó w n i e ż , ż e zjawisko t ę c z y p o w s t a j e d z i ę k i S ł o ń cu i c h m u r o m . 4 . O g i e ń j e s t ż y w i o ł e m najlżejszym, k t ó r e g o n a t u r a l n y m m i e j s c e m j e s t „ g ó r a " , o b e j m u j ą c a p r z e s t r z e ń od Księżyca d o f i r m a m e n t u . H o n o r i u s z t ę stale świecącą i błyszczącą sferę n a z y w a e t e r e m (aether). T o w ł a ś n i e z e ń biorą ciała a s t r a l n e a n i o ł o w i e u k a z u j ą c y się l u d z i o m . Sfery p l a n e t , k t ó r e m o ż n a p r z e d s t a w i ć j a k o w i e l k i e p r z e ź r o c z y s t e k u l e o b e j m u j ą c e j e d n a drugą, tkwią w o g n i u , czyli e t e r z e . Ich p o r z ą d e k , licząc o d strefy n a j w y ż s z e j , j e s t n a s t ę p u j ą c y : n i e b o d u c h o w e , czyli sfera p i e r w s z e g o ru c h o m e g o (primum mobile), k t ó r a zawiera w s o b i e f i r m a m e n t - n i e b o g w i a ź d z i s t e ' (stellatum), to z kolei o b e j m u j e sferę S a t u r n a , i k o l e j n o sfery p l a n e t : J o w i sza, M a r s a , Słońca, W e n u s , M e r k u r e g o , Księżyca. R u c h zostaje i m n a d a n y
470
Średniowiecze
p r z e z Boga h i e r a r c h i c z n i e : n a j p i e r w porusza się sfera primum mobile zataczając z e w s c h o d u n a z a c h ó d p e ł n e koło w ciągu 24 g o d z i n . Sfery d o l n e poruszają się r u c h e m o w i e l e w o l n i e j s z y m z z a c h o d u na w s c h ó d , b ę d ą c j e d n o c z e ś n i e s p o w a l n i a n e w t y m o b r o c i e p r z e z prąd w y w o ł a n y r u c h e m p r z e c i w n y m sfery primum mobile. H o n o r i u s z o p i s u j e s i e d e m p l a n e t w o k r e ś l o n y m p o r z ą d k u . Najlżejszą i najmniejszą p l a n e t ą o ognistej n a t u r z e j e s t K s i ę ż y c J e s t o n o w i e l e w i ę k s z y od Z i e m i i g d y b y n i e był s p o w i t y c h m u r a m i spaliłby ją s w y m ż a r e m , c h o c i a ż wysyła t y l k o światło o d b i t e : „ K s i ę ż y c , j a k l a m p a , j e s t z r o d z o n y z e światła" (Lu na, quasi lucina, id est a luce nata) . N a s t ę p n i e H o n o r i u s z opisuje M e r k u r e g o i W e n u s , b y j a k o czwarte w y m i e nić Słońce, d z i ę k i k t ó r e m u świecą gwiazdy nie posiadające w ł a s n e g o światła. U6
T y l k o S ł o ń c e świeci, p o d c z a s g d y i n n e g w i a z d y są c i e m n e . Sol, q u o d solus l u c a e t c e t e r i s stellis o b s c u r a t i s
137
.
H o n o r i u s z z a u w a ż a , ż e S ł o ń c e j e s t kulą o s i e m razy w i ę k s z ą od Z i e m i , w ciągu r o k u zataczającą p e ł n y o b r ó t f i r m a m e n t u . P o o p i s i e Słońca, H o n o r i u s z p r z e c h o d z i d o M a r s a , Jowisza, S a t u r n a . T w i e r d z i o n , iż w z a j e m n e tarcie sfer p l a n e t a r n y c h p o d c z a s ich p o w o l n e go o b r o t u , w y w o ł u j e p r z e p i ę k n ą m u z y k ę . Z e w z g l ę d u na n i e d o s k o n a ł o ś ć n a s z e g o s ł u c h u n i e s ł y s z y m y j e j , m u z y k a zaś r o z b r z m i e w a w sferze n a d k s i ę ż y c o w e j . H o n o r i u s z stworzył p r o t o t y p naszej o k t a w y opisując t o n y w y p e ł n i a j ą c e sfery p l a n e t m i ę d z y : Ziemią a Księżycem Księżycem a Merkurym Merkurym a Wenus Wenus a Słońcem Słońcem a Marsem Marsem a Jowiszem Jowiszem a Saturnem Saturnem a firmamentem razem
1'0 0'5 0'5 1'5 0'5 0'5 0*5 1'5 7'0
15 625 mil 78 125 mil
pełnych tonów
J a k pisaliśmy, p o n a d sferami s i e d m i u p l a n e t rozciąga się o g i e ń ( e t e r ) , k t ó r y sięga d o f i r m a m e n t u , o d l e g ł e g o od Z i e m i o 109 375 mil. P o n a d f i r m a m e n t e m rozciąga się sfera n i e b a d u c h o w e g o , k t ó r e n a d a j e r u c h p o z o s t a ł y m sferom. N a j w y ż e j i najdalej p o ł o ż o n e j e s t „ n i e b o n a j w y ż s z e " (caelum caelarum) l u b „sa m o n i e b o " (caelum ipsum), region g d z i e p r z e b y w a Bóg. W w y o b r a ż e n i u H o n o riusza świat p o z a k s i ę ż y c o w y n i e j e s t czarną p u s t k ą , ale p r z e s t r z e n i ą w y p e ł n i o ną g w i a z d a m i , k t ó r e świecą ś w i a t ł e m Słońca i tkwią j a k g w o ź d z i e w f i r m a m e n -
1 3 6
137
Honoriusz z Autun, De imagine mundi, I, 69 ( P L 172, 138C). Ibidem, I, 72 (PL 172, 138A).
VIII. Poglądy kosmologiczne wczesnego średniowiecza
471
cie. D r o g a M l e c z n a to refleks światła s ł o n e c z n e g o o d b i t e g o od g w i a z d , a u ł o ż e n i e k o n s t e l a c j i m a cel p r a k t y c z n y , j a k i m j e s t n i e s i e n i e p o m o c y ż e g l a r z o m . H o n o r i u s z p r z y p i s y w a ł w s z y s t k i m p l a n e t o m s p e c j a l n y w p ł y w n a losy i c h a r a k t e r ludzi, r ó w n i e ż k o m e t y ( g w i a z d y o g o n i a s t e ) m i a ł y z w i a s t o w a ć wojny, zarazy, nieszczęścia, b u r z e , u p a ł , p o s u c h ę . O p r ó c z m o c n o w y o d r ę b n i o n y c h k i e r u n k ó w góra i dół, wyróżniał d w a b i e g u n y w s z y s t k i c h sfer. W i d z i m y w y r a ź n i e b i e g u n p ó ł n o c n y , n a t o m i a s t b i e g u n p o ł u d n i o w y j e s t niewidzialny. Gały f i r m a m e n t j e s t w n i e u s t a n n y m r u c h u w ł a ś n i e w o k ó ł osi swoich d w ó c h b i e g u n ó w . K u b i e g u n o wi p o ł u d n i o w e m u rozciąga się p i e k ł o , p o d z i e l o n e a n a l o g i c z n i e d o n i e b a na d z i e w i ę ć k r ę g ó w kar. Z kolei w ł a ś c i w e n i e b o składające się z d z i e w i ę c i u p o z i o mów, z n a j d u j e się n a d s p o w i t y m w o d n y m i c h m u r a m i f i r m a m e n t e m . C z ł o w i e k ś r e d n i o w i e c z n y miał swoiste p o d e j ś c i e d o świata przyrody, k t ó r e c e c h o w a ł o się n i e t y l e chęcią opisu d o ś w i a d c z a n y c h zjawisk, lecz m i a ł o na c e l u ich w y j a ś n i a n i e i t ł u m a c z e n i e . Z j a w i s k o to s z c z e g ó l n i e w i d a ć p o p r z e z u p o d o b a n i e ludzi w i e k ó w ś r e d n i c h d o t w o r z e n i a e t y m o l o g i i oraz m y ś l e n i u p o przez analogię i symbol. P o d s t a w ą e t y m o l o g i i j e s t wiara, iż w n a z w i e t k w i w j a k i ś s p o s ó b istota rzeczy, n a z w y z a t e m n i e są ani o b o j ę t n e , ani n i e są czystą koniecznością. T o A d a m n a d a ł z w i e r z ę t o m ich i m i o n a , w n a z w a c h w i ę c t k w i j a k a ś m i s t y c z n a m o c d a n e j rzeczy i to o n a b a r d z i e j i n t e r e s u j e ó w c z e s n y c h ludzi, aniżeli s a m a rzecz. R o z u m i e n i e analogii w e w c z e s n y m ś r e d n i o w i e c z u j e s t z a l e d w i e c i e n i e m w y p r a c o w a n e j p ó ź n i e j m e t o d y . O p i e r a się o n a na p r z e ś w i a d c z e n i u , iż, a b y lepiej rzecz p o z n a ć , t r z e b a u c h w y c i ć jej p o d o b i e ń s t w o (concordantid) z i n n y m i rzecza mi, n p . p o d o b i e ń s t w o m i ę d z y c z ł o w i e k i e m a ś w i a t e m (człowiek „ m i k r o k o s m o s e m " ) . T o w ł a ś n i e u c h w y c e n i e analogii w z b o g a c a naszą w i e d z ę o c z ł o w i e k u . O d n i e s i e n i a s y m b o l i c z n e sięgają w inny, dalszy i w y ż s z y p o r z ą d e k . R z e czy p o j m o w a n e są j a k o z n a k i , p o p r z e z k t ó r e d o k o n u j e się swoisty s k o k u m y s ł u , o d n i e s i e n i e d o świata d u c h o w e g o . P o s z u k i w a n i e s y m b o l i świata n o e t y c z n e g o w p o r z ą d k u rzeczy w i d z i a l n y c h miało o g r o m n e z n a c z e n i e w teologii. M o t y w d w ó c h o b j a w i e ń , p r z e z Pismo i p r z e z s t w o r z e n i a (per Scripturam et creaturam) z n a j d u j e swój w y r a z zwłaszcza w p i s m a c h J a n a S z k o t a E r i u g e n y . W z o r e m A u g u s t y n a w s z ę d z i e d o s t r z e g a n o ślady Boga i Trójcy. H u g o n z e Św. W i k t o r a p i s z e : W i n n y c h t e k s t a c h t y l k o słowa znaczą, w t y m zaś n i e t y l k o słowa, ale i sa m e rzeczy. C u m in c e t e r i s ą u i d e m scripturis solae v o c e s significare i n v e n i a n t u r , in h o c a u t e m n o n s o l u m v o c e s , s e d e t i a m res significative s u n t . 1 3 8
H o n o r i u s z s z e r o k o o p i s u j e trzy części świata: E u r o p ę , Azję i Afrykę. Swą w i e d z ę przyrodniczą u j m u j e w ł a ś n i e w geografii poświęcając w i e l e miejsca p r z e d s t a w i e n i u gór, rzek, g a t u n k ó w zwierząt, roślin i k l i m a t ó w . Z a t r z y m u j e się r ó w n i e ż n a d m i e s z k a ń c a m i o w y c h krain, p r z e d s t a w i a w zarysie opis d z i e j ó w
H u g o n ze Św. Wiktora, De sacramentis, I, prol., 5 ( P L 176, 185A).
Średniowiecze
472
człowieka. Historia ludzkości w wydaniu Honoriusza z A u t u n jest, p o d o b n i e j a k w p r z e d s t a w i e n i a c h i n n y c h autorów, teologią historyczną. C h a r a k t e r y z u j e ją c h r y s t o c e n t r y c z n e ujęcie dziejów, k t ó r e dzielą się n a trzy g ł ó w n e e t a p y : p i e r w szy - p r z e d n a r o d z i n a m i C h r y s t u s a , k i e d y z p o w o d u g r z e c h u s z a t a n a i p i e r w szych rodziców, w s z y s c y l u d z i e ( p o z a Ż y d a m i ) w p a d l i w o t c h ł a ń b ł ę d u i g r z e c h u ; d r u g i - s t a n o w i w c i e l e n i e C h r y s t u s a , s z c z y t o w y p u n k t historii (plenitudo tempom), k i e d y to J e z u s p o p r z e z ś m i e r ć na krzyżu i z m a r t w y c h w s t a n i e z w y c i ę ża s z a t a n a i ś m i e r ć , ale w K o ś c i e l e nadal trwa w a l k a z siłami zła; trzeci e t a p to sąd o s t a t e c z n y i k o n i e c świata, to e p i l o g i k o ń c o w y t r y u m f Boga. H u g o z e Św. W i k t o r a m ó w i , ż e w t y m m o m e n c i e C h r y s t u s b ę d z i e K r ó l e m w ś r ó d armii z b a wionych. P r z e d s t a w i o n e w t e n s p o s ó b d z i e j e l u d z k o ś c i opierają się na z u p e ł n i e in n e j n i ż dzisiejsza m e t o d z i e b a d a ń h i s t o r y c z n y c h . P r z e d e w s z y s t k i m c h r o n o l o gia m a w y m i a r fantastyczny, n i e j e s t p o d p a r t a f a k t a m i , k t ó r e w y d a r z y ł y się w o k r e ś l o n y m czasie i g e n e r a l n i e m a z n a c z n i e mniejszą w a r t o ś ć niż i n t e r p r e t a cja m i n i o n y c h w y d a r z e ń . W dziejach O b j a w i e n i a i n t e r p r e t a c j a f a k t ó w h i s t o r y c z n y c h m o g ł a b y ć d w o j a k i e g o rodzaju: m o r a l n a ( t o p o l o g i c z n a ) i o d n o s z ą c a się do tajemnic bożych (analogiczna).
R O Z D Z I A Ł IX
Piotr Abelard P r z y s t ę p u j e m y teraz d o n a j w a ż n i e j s z e g o o k r e s u w i e k ó w ś r e d n i c h , o k r e s u zasa d n i c z e g o , w k t ó r y m d o k o n a ł się najżywszy rozwój filozofii. W n i m wydają o w o c te dążenia, które dojrzewały w e wczesnym średniowieczu. Chodzi mianowicie o wiek XII i XIII. W i e k X I I I to w i e l k i e s y s t e m y i syntezy, a w i e k X I I z n a m i o n u j ą ruch, r e n e s a n s , ż y w o ś ć i w i e l o r a k o ś ć . J u ż n a s a m y m j e g o p o c z ą t k u pojawia się p o s t a ć b ę d ą c a m o ż e s y m b o l e m tej e p o k i rycerstwa, p o s t a ć tkwiąca w s a m y m sercu ś r e d n i o w i e c z a i w p e ł n i odbijająca j e g o porywy, t ę s k n o t y i walki - A b e l a r d . I m i ę Piotra o s n u t o w i e l k ą l e g e n d ą , g ł ó w n i e za sprawą r o m a n s u z H e l o i zą, z którą dzieli o n n a w e t w s p ó l n y grób w P a r y ż u . P o s t a r a j m y się j e d n a k s p o d l e g e n d y w y ł u s k a ć p r a w d ę . W e w ł a ś c i w y m ś w i e t l e p r z e d s t a w i a się n a m A b e l a r d j a k o b a r d z o w y b i t n y , n i e m a l g e n i a l n y u m y s ł , k t ó r y położył zasługi n a p o l u d i a l e k t y k i i teologii s p e k u l a t y w n e j . J e g o s p o s ó b pracy dał i m p u l s d o p o w s t a n i a Uniwersytetu Paryskiego.
C a ł e j e g o życie b y ł o n i e r o z d z i e l n i e z w i ą z a n e z nauką, t o t e ż o d m i e n n i e niż w p r z y p a d k u i n n y c h autorów, p r z e d s t a w i e n i e A b e l a r d a r o z p o c z n i e m y od j e go p i s m . P i s m a t e dzielą się na d w i e grupy. Pierwszą tworzą p i s m a d i a l e k t y c z n e : M a ł e glossy Introductiones paruulorum, p o w s t a ł e p r z e d r o k i e m 1120; Dialekty ka - o p r a c o w y w a n a p r z e z A b e l a r d a w i e l o k r o t n i e - p o raz pierwszy ok. 1 1 1 3 - 1 1 2 3 j a k o Logica Tngredientibus\ zawierająca glossy d o Porfiriusza, d o Kategorii i Herme neutyki Arystotelesa; p o raz drugi j a k o Logica 'Nostrorumpetitionisociorum składa jąca się tylko z gloss d o Porfiriusza; n a d t o z n a m y j e s z c z e w y d a n y p r z e z D e Rijka m a n u s k r y p t paryski r ó w n i e ż zawierający w y k ł a d logiki A b e l a r d a . 9
139
D r u g ą g r u p ę tworzą p i s m a teologiczne. D l a całej twórczości A b e l a r d a ty p o w e j e s t w i e l o k r o t n e r e d a g o w a n i e tych s a m y c h z a g a d n i e ń ( n i e z a w s z e t e r e d a k cje są o d a u t o r s k i m i ordinatio). C e c h a ta charakteryzuje również j e g o twórczość teologiczną, którą otwiera De unitate et trinitate divina (1115 r.), p o t ę p i o n e w roku 1121 ( z n a m y d w i e r e d a k c j e t e g o t e k s t u ) . P o n a d t o istnieje p i ę ć rozmaitych r e d a k cji teologii: Introductio adtheologiam, Theologia Scolarium\ Theologia 'Summi Boni\ czwartą r e d a k c j ę związaną z l i s t e m Waltera z M o r t a g n e przeciw z b y t n i e m u racjo n a l i z o w a n i u t a j e m n i c y Trójcy, piąta, ostatnia z a c h o w a n a j e s t w r ę k o p i s i e o k s f o r d z k i m . L i s t ę dzieł teologicznych Abelarda z a m y k a Sic et non ( z a c h o w a n e w d w ó c h redakcjach), a n a p i s a n e około roku 1 1 2 1 - 1 1 2 2 . S a m o d z i e l n e miejsce zajmuje t r a k t a t e t y c z n y Ethica seu scito teipsum powstały m i ę d z y r o k i e m 1125 i
Piotr Abelard, Dialectica. First Complete Edition L. M. de Rijk, Assen 1965.
of the Pańsian
Manuscript,
wyd.
474
Średniowiecze
a 1138. L i s t ę dzieł A b e l a r d a zamykają wykraczające poza w y m i e n i o n e grupy: Hi storia calamitatum mearum- j e d n a z nielicznych biografii u c z o n e g o ś r e d n i o w i e c z n e g o , p r z e s a d n a i złośliwa w o c e n a c h , napisana około roku 1133-1136; Listy do Heloizy, Apologia - o b r o n a przeciw o s k a r ż e n i o m w Soissons; Dialogus inter ludaeum, philosophum et christianum powstałe w C l u n y w latach 1141-1142. P o n a d t o Abelard j e s t a u t o r e m p i s m e g z e g e t y c z n y c h , spośród k t ó r y c h na u w a g ę ^ s ł u g u j e k o m e n t a r z d o Listu do Rzymian. 1 4 0
A b e l a r d u r o d z i ł się w roku 1079 w Pallat koło N a n t e s . P o c h o d z i ł z b r e t o ń s k i e j s z l a c h t y r y c e r s k i e j . O d e b r a ł o g ó l n e w y k s z t a ł c e n i e na w y s o k i m p o z i o mie. Bardzo wcześnie wykazywał ogromne zamiłowanie do nauki. Zrezygnował z p r a w a p i e r w o r ó d z t w a i rzemiosła r y c e r s k i e g o . D u ż ą p r a c o w i t o ś ć łączył z g e nialnością, t e m p e r a m e n t e m , p o s z u k i w a n i e m p r z y g ó d , p ę d e m d o n o w o ś c i , z d o l n o ś c i a m i a r t y s t y c z n y m i d o poezji i m u z y k i . Pociągał go rycerski t r y b życia: s w o b o d n e w ę d r ó w k i , s z u k a n i e prawdy. P o p o b y c i e w T o u r s , g d z i e był u c z n i e m R o s c e l i n a , s a m zaczął n a u c z a ć . N a s t ę p n i e u d a ł się d o Paryża, g d z i e został u c z n i e m n a j s ł a w n i e j s z e g o ó w c z e s n e g o mistrza W i l h e l m a z C h a m p e a u x . Wilhelm należy do grupy najwybitniejszych, tradycyjnych nauczycieli. Starszy o d z i e w i ę ć lat o d A b e l a r d a (urodził się w roku 1070, a zmarł j a k o b i s k u p C h a i o n s w 1120), był u c z n i e m M a n e g o l d a z L a u t e n b a c h i A n z e l m a z L a o n , a p r z y j a c i e l e m św. B e r n a r d a . Bardzo k o n s e r w a t y w n a szkoła braci A n z e l m a i R a dulfa z L a o n i s z k o ł a W i l h e l m a z C h a m p e a u x były o d w i e d z a n e , s ł a w n e i p o ł o żyły d u ż e zasługi (zostały o n e p r z e z A b e l a r d a n a d t o o c z e r n i o n e ) . S z k o ł y t e w y p r a c o w u j ą d w i e formy t e k s t ó w t e o l o g i c z n y c h : ąuaestiones oraz sententiae\ o d b y w a ł y się w nich p i e r w s z e w a ż n e w y k ł a d y teologii z u ż y c i e m d i a l e k t y k i . P o s ł u g i w a n i e się d i a l e k t y k ą było zrazu n i e z r ę c z n e i b a r d z o ograni c z o n e . O b j ą w s z y k a t e d r ę w P a r y ż u w roku 1103 W i l h e l m p r o w a d z i ł ostry spór z R o s c e l i n e m , k t ó r e g o był u c z n i e m w C o m p i e g n e . J e g o p i s m a d i a l e k t y c z n e za ginęły, c z ę ś c i o w o z a c h o w a n a j e s t Liber Sententiarum, napisał t e ż De origine animae, p r z e c i w k t ó r e m u A n z e l m z L a o n skierował De animabus hominum, j e g o p o glądy z n a m y z p i s m A b e l a r d a i z a n o n i m o w y c h Degeneribus et speciebus . Gdy A b e l a r d został j e g o u c z n i e m , W i l h e l m w k w e s t i i p o w s z e c h n i k ó w głosił t a k z w a ną t e o r i ę i d e n t y c z n o ś c i . Była to d o ś ć n a i w n a forma r e a l i z m u , w myśl k t ó r e j isto ta {materia essentialis, substantid) j e s t w e w s z y s t k i c h j e d n o s t k a c h d a n e g o g a t u n k u i d e n t y c z n a ; j e d n o s t k i różnią się t y l k o m o d y f i k a c j a m i p r z y p a d ł o ś c i o w y m i , p o d p o r z ą d k o w a n y m i f o r m a m i . A b e l a r d referuje ją tak: w
W p o s z c z e g ó l n y c h ludziach r ó ż n y c h n u m e r y c z n i e j e s t ta s a m a s u b s t a n c j a c z ł o w i e k a , k t ó r a tu staje się za sprawą przypadłości P l a t o n e m , a t a m , rów nież dzięki przypadłościom, Sokratesem. Innym przykładem dzieła tego typu jest ówczesne Liber de tentationibus Otloha ze Św. Emmerama. Wydane w X I X w. przez Cousina pośród dzieł Abelarda, por. Piotr Abelard, Ouvrages inćdits d Abćlard, wyd. Cousin, Paris 1836, s. 4 9 5 - 5 4 6 . y
IX. Piotr Abelard
475
I n singulis h o m i n i b u s n u m e r o d i f f e r e n t i b u s e a d e m e s t h o m i n i s s u b s t a n tia, q u a e hic P l a t o p e r a c c i d e n t i a fit, ibi Socrates p e r i l l a . 142
P l a t o n i S o k r a t e s powstają za sprawą przypadłości (fitper accidentia). J e d n o s t k a to p r z y p a d ł o ś ć istoty g a t u n k o w e j , a g a t u n e k to p r z y p a d ł o ś ć istoty rodza j o w e j . Słysząc t ę n a u k ę A b e l a r d widzi jej s ł a b e s t r o n y i b e z l i t o ś n i e wyciąga j e na j a w i k r y t y k u j e . Jeżeli j e d n o s t k i różnią się między*sobą p r z y p a d ł o ś c i o w o , a n i e istotą, to m o ż n a dojść d o w n i o s k u , że S o k r a t e s j e s t r ó w n o c z e ś n i e w R z y mie i w Atenach, L e c z i l e k r o ć c z ł o w i e k , k t ó r y j e s t w S o k r a t e s i e , działa l u b d o z n a j e , to działa i d o z n a j e r ó w n i e ż człowiek, k t ó r y j e s t w P l a t o n i e , p o n i e w a ż mają t ę samą i s t o t ę , i tak, g d y P l a t o n coś c z y n i , robi to r ó w n i e ż S o k r a t e s i k a ż d a i n n a s u b s t a n c j a ; na p r z y k ł a d , g d y biczuje się S o k r a t e s a , b i c z o w a n a j e s t k a ż d a i n n a s u b s t a n c j a , co s t a n o w i t r u d n o ś ć , a n a w e t j e s t herezją. S e d q u o t i e s c u m q u e h o m o , q u i est in Socrate, agit vel p a t i t u r e t h o m o , q u i e s t in P l a t o n e , agit vel patitur, c u m sit e a d e m e s s e n t i a , e t sic [Platon e ] a g e n t e aliquid agit Socrates e t q u a l i b e t alia s u b s t a n t i a , u t flagellato S o c r a t e , flagellatur q u a e l i b e t alia s u b s t a n t i a , q u o d e s t i n c o n v e n i e n s e t etiam haeresis . 143
C o więcej, zwierzę byłoby zarazem r o z u m n e i nierozumne. Wreszcie w s z y s t k i e rzeczy s p r o w a d z a ł y b y się o s t a t e c z n i e d o d z i e s i ę c i u z a s a d n i c z y c h istot, czyli k a t e g o r i i , na p r z y k ł a d w s z y s t k i e s u b s t a n c j e b y ł y b y j e d n ą substancją, z czego wynika panteizm: Z t e g o p o w o d u popadają w najgorszą h e r e z j ę , jeżeli to twierdzą, skoro m i a n o w i c i e b o s k a s u b s t a n c j a , która j e s t różna od w s z y s t k i c h form, m u s i b y ć w p r o s t t y m s a m y m co substancja. E x q u o scilicet p e s s i m a m h a e r e s i m i n c u r r u n t , si h o c p o n a t u r , c u m scili c e t d i v i n a m s u b s t a n t i a m q u a e a b o m n i b u s formis aliena est, i d e m prorsus o p o r t e a t e s s e c u m s u b s t a n t i a . 144
Ś m i a ł a i s a r k a s t y c z n a k r y t y k a to p i e r w s z y s u k c e s A b e l a r d a , ale r ó w n o c z e ś n i e i p o c z ą t e k w s z e l k i c h zawiści i zazdrości. A b e l a r d n i e m ó g ł n a u c z a ć w P a ryżu, c z e g o z a b r a n i a ł y m u o s t r e p r z e p i s y k o ś c i e l n e , u d a ł się w i ę c d o M e l u n , wynajął d o m i o t w o r z y ł s z k o ł ę . J e g o sława rosła, t o t e ż przeniósł się o n bliżej P a ryża, d o C o r b e i l . Z p o w o d u c h o r o b y na p a r ę lat przerwał w y k ł a d y , p o c z y m wrócił d o P a r y ż a i zaczął s t u d i o w a ć r e t o r y k ę u W i l h e l m a z C h a m p e a u x . N a s k u t e k k r y t y k A b e l a r d a W i l h e l m m u s i a ł z m o d y f i k o w a ć swą t e o r i ę i d e n t y c z n o ś c i . S p ó r z A b e l a r d e m k o s z t o w a ł go p o n i ż e n i e i k a t e d r ę , którą zajął A b e l a r d , lecz s k u t k i e m i n t r y g W i l h e l m a ustąpił z niej i wrócił d o M e l u n . W k r ó t c e j e d n a k 1 4 2
1 4 3
1 4 4
Piotr Abelard, Dialectica, wyd. Geyer, B G P M , XXI, s. 10. Cyt. za M. de Wulf, Histoire de laphilosophie mćdićuale, t. I, s. 177. Piotr Abelard, Dialectica, wyd. Geyer, s. 515.
476
Średniowiecze
W i l h e l m s p o s t r z e g ł , ż e k o n k u r e n c j i A b e l a r d a n i e w y t r z y m a , t o t e ż w 1108 r. o p u ś c i ł k a t e d r ę paryską i otworzył słynną s z k o ł ę w o p a c t w i e Św. W i k t o r a , k t ó r a była p o d s t a w ą p ó ź n i e j s z e j szkoły mistyczno-filozoficznej. A b e l a r d z n ó w przy j e c h a ł d o Paryża. N a n o w e j k a t e d r z e W i l h e l m głosił nową n a u k ę o p o w s z e c h n i k a c h , t e o r i ę i n d y f e r e n c j i ( s a m t e r m i n p o c h o d z i o d Boecjusza, z n a u k o Trójcy). W i l h e l m w y r ó ż n i a w j e d n o s t k a c h d w o j a k i e właściwości, t e , d z i ę k i k t ó r y m j e d n o s t k i są o d r ę b n e (differentes), oraz t e , d z i ę k i k t ó r y m j e d n o s t k i należą d o t e g o s a m e g o ga t u n k u , n i e w y o d r ę b n i a j ą się (indifferentes). Z a t e m to, co j e d n a k i e w j e d n o s t k a c h j e d n e g o g a t u n k u , t o n i e i d e n t y c z n a s u b s t a n c j a czy istota, lecz b r a k różnic; w s z y s t k i e j e d n o s t k i l u d z k i e stanowią g a t u n e k ' c z ł o w i e k ' d l a t e g o , ż e n i e różnią się w z a j e m n i e w b y c i u l u d ź m i . I d e n t y c z n o ś ć zastąpiona została p r z e z p o d o b i e ń s t w o ( j e d n o s t k i j e d n e g o g a t u n k u są d o s i e b i e p o d o b n e t y m , ż e b r a k i m różnic). Ale A b e l a r d wystąpił r ó w n i e ż p r z e c i w tej k o n c e p c j i W i l h e l m a . W y k a zywał b o w i e m , ż e b r a k różnicy m o ż n a r o z u m i e ć d w o j a k o , p o p i e r w s z e , n e g a t y w n i e - S o k r a t e s i P l a t o n n i e różnią się j a k o l u d z i e (ale w t y m n e g a t y w n y m s e n s i e o w y c h b r a k ó w różnic m o ż n a n a m n o ż y ć n i e s k o ń c z e n i e w i e l e , p o n i e w a ż S o k r a t e s i P l a t o n n i e różnią się r ó w n i e ż j a k o k a m i e n i e , j a k o chleby, j a k o żółwie itp.); p o d r u g i e , p o z y t y w n i e - S o k r a t e s i P l a t o n zgadzają się z e sobą w b y c i u c z ł o w i e k i e m , ale w t a k i m razie wracają w s z y s t k i e t r u d n o ś c i f o r m u ł o w a n e p r z e ciw p o p r z e d n i e j teorii W i l h e l m a . P o j ę c i e indyferencji n i e daje z a t e m nic n o w e go. A b e l a r d w y c h o d z i z t e g o sporu j a k o n i e p o d z i e l n y zwycięzca. C h o ć W i l h e l m w y p a d a w relacji A b e l a r d a n a i w n i e i j a k o o p o n e n t n i e d o r ó w n u j e k r y t y k o w i , to j e d n a k w i e l k i e są j e g o zasługi, p o n i e w a ż swoimi t w i e r d z e n i a m i r o z b u d z i ł d y s k u s j e i życie i n t e l e k t u a l n e w pierwszej p o ł o w i e X I I w. O s t a t n i ą w a l k ę z W i l h e l m e m prowadził A b e l a r d j a k o głowa założonej osobiście słynnej szkoły n a w z g ó r z u św. G e n o w e f y . Sława j e g o rosła n i e b y w a l e , został m i s t r z e m w d i a l e k t y c e . W r o k u 1115 objął k a t e d r ę w s z k o l e N o t r e D a m e , d o k ą d zjeżdżali u c z n i o w i e z całej E u r o p y , n a w e t Słowianie. P o d s t a w ą k r y t y k i teorii W i l h e l m a była dla A b e l a r d a p o z y t y w n a d o k t r y n a o powszechnikach. Nawiązując do trzech pytań Porfiriusza Abelard dodaje c z w a r t e , czy na to, b y istniał p o w s z e c h n i k , k o n i e c z n i e m u s z ą i s t n i e ć rzeczy, k t ó r y c h o n dotyczy, czy m o ż e istnieć p o w s z e c h n i k 'róża', g d y n i e m a w rzeczy wistości ż a d n y c h róż. Z a n i m o d p o w i e m y z A b e l a r d e m n a o w e c z t e r y p y t a n i a , z o b a c z m y , j a k p o d c h o d z i ł o n d o p r o b l e m u p o w s z e c h n i k ó w . W j e g o teorii w a ż n e są d w a e l e m e n t y , p i e r w s z y - z a s t ą p i e n i e vox p r z e z sermo, i drugi - teoria a b strakcji i p o j ę ć . J a n z Salisbury, u c z e ń A b e l a r d a z p ó ź n i e j s z e g o o k r e s u , n a z y w a go z a ł o ż y c i e l e m s e k t y n o m i n a l i s t ó w (fundator nominalis sectae) ; teorię jego zbliża d o sententia vocum R o s c e l i n a , ale n a z y w a ją w y r a ź n i e sententia sermonum. N a e p i t a f i u m A b e l a r d a w i d n i e j e napis:, „sądził, ż e rodzaje i g a t u n k i są słowa m i " (etgenus et species sermones esse notavit). U s a m e g o A b e l a r d a c z y t a m y : 145
m
1 4 5
1 4 6
Por. ibidem, s. 4 5 5 - 4 5 6 . Jan z Salisbury, Policraticus, VII, 12.
IX. Piotr Abelard
477
Powszechnik jest słowem, które można z jego natury pojedynczo orzekać o w i e l u , j a k to słowo ' c z ł o w i e k ' , k t ó r e m o ż n a łączyć z p o s z c z e g ó l n y m i n a z w a m i ludzi z g o d n i e z naturą rzeczy b ę d ą c y c h p o d ł o ż e m dla nazw, k t ó r e się o n i c h o r z e k a . E s t a u t e m u n i v e r s a l e v o c a b u l u m , q u o d d e p l u r i b u s singillatim h a b i l e e s t e x i n v e n t i o n e sua p r a e d i c a r i , u t h o c n o m e n ' h o m o ' , q u o d p a r t i c u l a r i b u s n o m i n i b u s h o m i n u m coniungibile est s e c u n d u m subiectarum rerum naturam, ąuibus est i m p o s i t u m . 1 4 7
P o w s z e c h n i k w i ę c to vocabulum, a n i e res. A b e l a r d j e d n a k ż e robi j e s z c z e j e d e n k r o k i od vox p r z e c h o d z i d o ściślejszego sermo, k t ó r e n i e j e s t ani d e s y g n a t e m , ani z n a k i e m , lecz z n a c z e n i e m . Z n a c z e n i e w y r a z u to p o j ę c i e , d l a t e g o m u siał A b e l a r d w y p r a c o w a ć t e o r i ę pojęć: n a u k ę o abstrakcji. M o ż e m y p e w n y m r z e c z o m n a d a ć w s p ó l n ą n a z w ę , p o n i e w a ż m a m y p o j ę c i e o w y c h rzeczy (communem similitudinem concipimus): M o ż e m y t a k ż e n a z w a ć s t a n e m c z ł o w i e k a o w e rzeczy p r z y p i s a n e n a t u r z e człowieka, których wspólne podobieństwo pojmuje ten, kto używa d a n e go słowa. S t a t u m q u o q u e h o m i n i s res ipsas in n a t u r a h o m i n i s s t a t u t a s p o s s u m u s a p p e l l a r e , q u a r u m c o m m u n e m s i m i l i t u d i n e m ille c o n c e p i t , q u i v o c a b u lum imposuit . 1 4 8
J a k ż e p o w s t a j e u nas o w a communis similitudół O b r a z rzeczy t w o r z y m y w u m y ś l e , ale p o d w p ł y w e m b o d ź c a z m y s ł o w e g o . L u d z i e żyją z m y s ł a m i (homines sensibus degunt), z m y s ł y to p r z e w o d n i c y i n t e l e k t u (duces intellectus). A w i ę c w p o w s t a w a n i u tej similitudo t r z e b a w y r ó ż n i ć rzeczywisty b y t j e d n o s t k o w y , d z i a ł a n i e z m y s ł u (organu c i e l e s n e g o ) , d z i a ł a n i e i n t e l e k t u i p o d o b i z n ę s t w o r z o ną p r z e z u m y s ł (resfleta, res imaginarid). T a k p o w s t a j e o b r a z b y t u s z c z e g ó ł o w e go. N a t o m i a s t p o j ę c i e o g ó l n e to tyle, co o b r a z ogólny, k t ó r y p o w s t a j e p r z e z n a kładanie na siebie obrazów szczegółowych, dlatego nazwa własna wywołuje u nas obraz szczegółowy i określony, a nazwa ogólna obraz nieokreślony. T a k i m w ł a ś n i e o b r a z e m n i e o k r e ś l o n y m (confusa imago) j e s t p o j ę c i e o g ó l n e . Z racji tej confusio m u s i m y s t w i e r d z i ć , ż e n i e m a jakiejś j e d n e j , czystej i p r o s t e j idei, za p o m o c ą k t ó r e j j e d n y m a k t e m m o g l i b y ś m y ująć wielość j e d n o s t e k w j e d n y m g a t u n k u . T y l k o B ó g m a taką w i e d z ę o t y m , co o g ó l n e , l u d z i o m przeszkadzają przypadłości zmysłowe: L u d z i e , k t ó r z y poznają j e d y n i e z m y s ł o w o , l e d w o a l b o n i g d y n i e osiągną takiego prostego poznania, a zewnętrzna zmysłowość przypadłości stanie na p r z e s z k o d z i e w c z y s t y m p o j m o w a n i u n a t u r rzeczy.
1 4 7
148
Piotr Abelard, Dialectica, wyd. Geyer, s. 16. Ibidem, s. 20.
Średniowiecze
478
H o m i n e s , q u i p e r s e n s u s t a n t u m res c o g n o s c u n t , vix a u t n u m ą u a m ad h u i u s m o d i s i m p l i c e m i n t e l l i g e n t i a m c o n s c e n d u n t e t n e p u r e r e r u m naturas c o n c i p i a n t , a c c i d e n t i u m e x t e r i o r s e n s u a l i t a s i m p e d i t . 1 4 9
Uznając dawniejszą, antyrealistyczną t e z ę , ż e n i e m a nic poza j e d n o s t k a mi (nihil estpraeter individuum), twierdzi Abelard, że o k r e ś l o n y m i ścisłym j e s t t y l k o p o z n a n i e t e g o , co s z c z e g ó ł o w e . Pojęcia o g ó l n e w y s t ę p u j ą w p r z e k o n a n i a c h (opinio). W e m p i r y z m i e prześciga A b e l a r d Arystotelesa. P o w s z e c h n i k i n i e są ani rzeczami, ani i d e a m i w ścisłym z n a c z e n i u . I d e a w c z ł o w i e k u d o t y c z y t y l k o t e g o , co s z c z e g ó ł o w e . Istotą p o w s z e c h n i k a j e s t bycie z n a c z e n i e m wyrazu (nominum significatio), p o n i e w a ż n a z w a j e s t z n a c z ą c y m s ł o w e m (nomen est vox significativa). A z n a c z e n i e m w y r a z u j e s t w ł a ś n i e pojęcie o g ó l n e . Pojęcia o g ó l n e powstają p r z e z abstrakcję, k t ó r a p o l e g a na o d r ę b n y m u j m o w a n i u p e w n y c h e l e m e n t ó w w b y tach. W b y t a c h j e d n o s t k o w y c h rozróżnia Abelard f o r m ę i m a t e r i ę (ale n i e arystot e l e s o w s k ą ) , k t ó r e w rzeczywistości zawsze są r a z e m s p r z ę g n i ę t e : m a t e r i a , to ja kiś w s p ó l n y p o d m i o t , substancjalność, natura rei, a forma to tyle co c e c h a . T o o d r ę b n e u j m o w a n i e materii, czy j a k i c h ś form, p o l e g a na attentio - z w r ó c e n i u na coś u w a g i z p o m i n i ę c i e m c z e g o ś i n n e g o . P o z n a n i e p r z e z abstrakcję n i e j e s t b e z wartości, g d y ż n i e d e f o r m u j e o n o rzeczywistości. P r z y abstrakcji n i e zaprzecza m y i s t n i e n i u p e w n y c h e l e m e n t ó w , lecz tylko n i e z w r a c a m y na nie u w a g i . I n n y j e s t s p o s ó b p o z n a w a n i a niż bycia. Alius m o d u s e s t i n t e l l i g e n d i , q u a m s u b s i s t e n d i
150
.
I n t e l e k t p o z n a j e j a k o o d d z i e l o n ą rzecz, która n i e j e s t o d d z i e l o n a . 151
S e p a r a t i m n a m h a e c res a b alia, n o n s e p a r a t a i n t e l l i g i t u r . A b e l a r d j a k o p i e r w s z y dał o d p o w i e d ź w s p o s ó b s p ó j n y i zadowalający na p y t a n i a Porfiriusza. Z a g a d k ę Porfiriusza ujął w d u c h u a r y s t o t e l e s o w s k i m i dla t e g o z w o l e n n i k A r y s t o t e l e s a J a n z Salisbury m ó w i o n a s t ę p c a c h A b e l a r d a w t e orii p o w s z e c h n i k ó w , ż e są j e g o przyjaciółmi (amici mei sunt) . A tak Abelard o d p o w i a d a n a trzy p y t a n i a Porfiriusza i c z w a r t e swoje: N a p i e r w s z e , ż e g a t u n k i i rodzaje istnieją tylko intellectu solo et nudo etpuro: solo - nie dostarczają n a m ich w p r o s t zmysły ani nie są p o z n a n e w p o z n a n i u z m y słowym; nudo - i n t e l e k t ogołaca b y t y z wszystkich l u b z n i e k t ó r y c h form; puro tylko czysto i n t e l e k t u a l n i e m o ż e m y w y d o b y ć g a t u n k i z rzeczy k o n k r e t n y c h . N a d r u g i e , ż e j a k o w y r a z y p i s a n e l u b m ó w i o n e p o w s z e c h n i k i są c i e l e s n e , lecz w funkcji z n a c z e n i a i o z n a c z a n i a są n i e c i e l e s n e (incorporea ąuantum admodum significationis). N a t r z e c i e , ż e p o w s z e c h n i k i tkwią w rzeczach k o n k r e t n y c h oznaczając lS2
1 4 9
1 5 0
151
1 5 2
Cyt. za E. Gilson, La philosophie au Moyen-Age, s. 286. Piotr Abelard, Dialectica, wyd. Geyer, s. 25. Ibidem, s. 25. Jan z Salisbury, Metalogicon, II, 17.
479
IX. Piotr Abelard
ich w e w n ę t r z n ą s u b s t a n c j ę b e z z e w n ę t r z n y c h form. Z racji o z n a c z a n i a t e g o , co n i e z w i ą z a n e z k o n k r e t n y m i b y t a m i , istnieją p o w s z e c h n i k i w u m y ś l e , p o z a jednostkami. N a c z w a r t e , ż e s k o r o n i e istnieją ż a d n e j e d n o s t k i j a k i e g o ś g a t u n k u , to w ó w c z a s p o w s z e c h n i k i n i e mają s e n s u j a k o n a z w y nazywające j e d n o s t k i (designatid), ale z a c h o w u j e s e n s ich z n a c z e n i e (signatio). C h o ć b o w i e m i n d y w i d u a g a t u n k u X n i e istnieją, m o ż n a z s e n s e m p o w i e d z i e ć : X - y n i e istnieją'. A b e l a r d w i ę c n i e t y l k o b u r z y ł i k r y t y k o w a ł , ale miał i p o z y t y w n e osią gnięcia: w y p r a c o w a ł p i e r w s z e f u n d a m e n t y n a u k i o abstrakcji i udzielił o d p o w i e d z i na p y t a n i a Porfiriusza. Bardzo p o m o g ł a m u w t y m szersza z n a j o m o ś ć lo giki a r y s t o t e l e s o w s k i e j . Zwycięstwo nad Wilhelmem, bezprzykładny triumf w dialektyce, powo d z e n i e s z k o ł y św. G e n o w e f y n i e zadowoliły A b e l a r d a . R o z u m i a ł on, ż e d i a l e k t y k a i logika to w a ż n e dyscypliny, ale królową n a u k j e s t teologia. Zaczął z a t e m s t u d i a t e o l o g i c z n e i chciał zostać m a g i s t r e m teologii. U d a ł się w t y m c e l u d o n a j w y b i t n i e j s z e g o t e o l o g a s w y c h czasów A n z e l m a z L a o n . A b e l a r d a w y s p e c j a l i z o w a n e g o w logice raził b r a k jej znajomości i z r o z u m i e n i a dla niej u t e o l o g ó w ; Anzelmowi wydaje u j e m n e świadectwo: 4
Z b l i ż y ł e m się w i ę c d o t e g o starca, k t ó r e m u c h y b a b a r d z i e j spleśniała ru t y n a z j e d n a ł a w i e l k i s z a c u n e k , niż bystrość u m y s ł u albo z a l e t y p a m i ę c i . J e ż e l i k t o ś p o s z e d ł d o n i e g o , a b y m u wyjaśnił w ą t p l i w o ś ć w jakiejś k w e stii, wracał z j e s z c z e w i ę k s z y m ł a d u n k i e m z w ą t p i e n i a . Accessi igitur ad h u n c s e n e m , cui m a g i s l o n g a e v u s u s u s q u a m i n g e n i u m vel m e m o r i a n o m e n c o m p a r a v e r a t . Ad q u e m si q u i s d e aliqua q u a e s t i o n e p u l s a n d u m accederet incertus, redibat incertior . 153
A n z e l m był t y p o w y m p r z e d s t a w i c i e l e m k o n s e r w a t y w n e j teologii, n i e c h ę t n e j d i a l e k t y c e . W m e t o d z i e t e o l o g i c z n e j n i e u z n a w a n o w ó w c z a s logiki. W s z ę d z i e raził A b e l a r d a b r a k r u s z t o w a n i a d i a l e k t y c z n e g o , k t ó r e g o rolę najpeł niej u z n a w a ł . W swoich listach w y l e w a ł gorycz broniąc d i a l e k t y k i c z a s e m m o ż e p r z e s a d n i e , ale w w i e l u p u n k t a c h b a r d z o s ł u s z n i e p o d k r e ś l a j ą c s ł a b e s t r o n y p r z e c i w n i k ó w logiki. W y c h o d z ą c od bajki o k w a ś n y c h w i n o g r o n a c h pisze: P o d o b n i e p o s t ę p u j ą n i e k t ó r z y d o k t o r o w i e w n a s z y c h czasach: p o n i e w a ż n i e mogą z d o b y ć biegłości w d i a l e k t y c z n y c h a r g u m e n t a c h , przeklinają t a k b a r d z o samą d i a l e k t y k ę , że w s z y s t k i e jej t w i e r d z e n i a i p r a w i d ł a u w a żają za sofizmaty, i sądzą, ż e są to raczej o s z u s t w a s ł o w n e niż a r g u m e n t y . C z e g o n i e rozumieją, od razu nazywają głupotą, a c z e g o n i e mogą pojąć, uważają za o b ł ę d . Sic e t q u i d a m h u i u s t e m p o r i s d o c t o r e s , c u m d i a l e c t i c a r u m r a t i o n u m virt u t e m a t t i n g e r e n o n p o s s i n t , ita e a m e x s e c r a n t u r , u t c u n c t a e i u s d o g m a -
Piotr Abelard, Epistula /, Historia calamitatum, 3; przekł. L. Joachimowicz, 1.1, s. 8.
Średniowiecze
480
ta p u t e n t s o p h i s m a t a , e t d e c e p t i o n e s p o t i u s q u a m r a t i o n e s a r b i t r e n t u r [...] Q u i d q u i d n o n i n t e l l i g u n t , s t u l t i t i a m d i c u n t : q u i d q u i d c a p e r e n o n p o ssunt, aestimant d e l i r a m e n t u m . 1 5 4
Z n i e c h ę c o n y d o A n z e l m a , n i e z d o b y w s z y g r u n t o w n e j w i e d z y o Piśmie i O j c a c h A b e l a r d o p u s z c z a s z k o ł ę teologiczną. P o j e d n e j z gorących d y s k u s j i 0 teologii A b e l a r d podjął się p r z y g o t o w a n i a w y k ł a d u t e o l o g i c z n e g o w ciągu j e d n e j nocy. Z n a j ą c h i e r a r c h i c z n o ś ć ó w c z e s n y c h szkól, r o z u m i e m y jaką ś m i a ł o ś ć w y k a z a ł A b e l a r d p o d e j m u j ą c się w y k ł a d u i to zabierając się d o i n t e r p r e t a c j i j e d n e g o z n a j t r u d n i e j s z y c h miejsc, p r o r o c t w a E z e c h i e l a . P i e r w s z y j e g o w y k ł a d t e ologiczny okazał się n i e b y w a ł y m s u k c e s e m . W z b u d z i ł o n j e d n a k o b a w y i o b u r z e n i e A n z e l m a , k t ó r y zakazał A b e l a r d o w i w y k ł a d a n i a teologii powołując się na j e g o m ł o d o ś ć , b r a k p r z y g o t o w a n i a . W o b e c t e g o A b e l a r d opuścił L a o n , wrócił d o P a r y ż a i t a m w s z k o l e N o t r e D a m e , j a k o świecki uczony, p r z e z kilka lat w s p o koju n a u c z a ł filozofii i teologii, ciesząc się n i e z w y k ł y m p o w o d z e n i e m , sławą 1 mnożąc majątek. P o z a z a g a d n i e n i e m p o w s z e c h n i k ó w trzy i n n e d z i e d z i n y są i s t o t n e w d o r o b k u A b e l a r d a : p o p i e r w s z e - m e t o d a teologii; p o d r u g i e - e t y k a ; p o t r z e c i e h u m a n i z m chrześcijański. J e ż e l i c h o d z i o k w e s t i e m e t o d y t e o l o g i c z n e j , historia o k r z y k n ę ł a A b e l a r d a racjonalistą, co j e s t j e d n a k p r z e s a d n e i ujawnia b r a k d o s t a t e c z n e g o o b i e k t y w i z m u . A b e l a r d bronił r o z u m u w reakcji p r z e c i w l e k c e w a ż e n i u p r z e z t e o l o g ó w j e g o roli w s p r a w a c h wiary. Wiara m a b y ć r o z u m n a i d l a t e g o c h c e o n s t w o r z y ć t e o l o g i ę wykorzystującą całą a p a r a t u r ę logiki A r y s t o t e l e s a . Ale d a l e k o m u d o ja s n y c h r o z r ó ż n i e ń T o m a s z a i d l a t e g o w i e l e b ł ę d ó w A b e l a r d a p ł y n i e z zatarcia granic i różnic m i ę d z y r o z u m e m i wiarą. P o p i e r w s z e , A b e l a r d uważał, ż e wiara m u s i m i e ć d o p o m o c y p e w i e n a p a rat r o z u m o w y , t e r m i n y t e o l o g i c z n e m u s z ą m i e ć ściśle o k r e ś l o n e z n a c z e n i a . T r a k t a t y t e o l o g i c z n e w i n n y się g r u p o w a ć w e d ł u g s c h e m a t u : wiara, m i ł o ś ć , sa k r a m e n t (fides, caritas, sacramentum). P o d r u g i e , w p r z y p a d k u n i e z g o d n o ś c i m i ę d z y a u t o r y t e t a m i m a rozstrzy gać r o z u m . A b e l a r d c h c e p o k a z a ć , ile a n t y n o m i i z a w i e r a Pismo i dzieła Ojców, d l a t e g o p i s z e s w o j e Sic et non: C h o c i a ż w rozległej l i t e r a t u r z e k o ś c i e l n e j n i e k t ó r e w y p o w i e d z i n a w e t ś w i ę t y c h pisarzy przy p o r ó w n a n i u wydają się n i e t y l k o p r z e c i w n e , lecz także sprzeczne, nie można jednak lekkomyślnie wydawać negatywnego sądu o t y c h w y p o w i e d z i a c h . C u m in t a n t a v e r b o r u m m u l t i t u d i n e n o n u l l a e e t i a m s a n c t o r u m dicta n o n s o l u m a b i n v i c e m diversa, v e r u m e t i a m i n v i c e m a d v e r s a v i d e a n t u r , n o n e s t t e m e r e d e his i u d i c a n d u m . 1 5 5
1 5 4
Piotr Abelard, Epistula XX, przekł. L. Joachimowicz, t. I, s. 496.
1 5 5
Piotr Abelard, Sic et non, prol., przekł. L. Joachimowicz, t. II, s. 265.
481
IX. Piotr Abelard
A b y dojść d o w ł a ś c i w e g o r o z u m i e n i a Ojców, t r z e b a m i e ć D u c h a Ś w i ę t e go, k t ó r e g o mieli O j c o w i e . P o n a d t o należy z d a w a ć s o b i e s p r a w ę z t e g o , ż e O j c o w i e z m i e n i a l i swój s p o s ó b wyrażania się i stosowali się d o słuchaczy, ż e z m i e niali z a p a t r y w a n i a i o d w o ł y w a l i j e , ż e przyjmowali od i n n y c h fałszywe poglądy, że niektóre twierdzenia podawali tylko jako możliwe. Trzeba też odróżniać miejsca a u t e n t y c z n e od fałszywych. M e t o d a zawarta w Sic et non miała d u ż e w z i ę c i e , r o z p o w s z e c h n i ł a się i z a p e w n i ł a sławę A b e l a r d o w i ; w g w a ł t o w n y c h n a p a d a c h n a A b e l a r d a n i g d y n i e a t a k o w a n o Sic et non. M e t o d a A b e l a r d a była p o k r e w n a p r a w n i c z e j ; miał n a nią w p ł y w I w o n z C h a r t r e s , Beroald z Konstancji, ale r ó w n i e ż oddziałała o n a w drugą s t r o n ę na t e k s t y p r a w n i c z e , n a p r z y k ł a d n a Concordantia discordantium canonum Gracjana. Znając m e t o d ę a p o r e t y c z n ą Ary stotelesa Abelard docenia ważność metodycznego wątpienia. Poprzez wątpie nie d o c h o d z i m y d o stawiania z a g a d n i e ń , d o w i e d z y : Przez wątpienie rozpoczynamy badanie, przez badanie poznajemy prawdę. D u b i t a n d o e n i m ad i n ą u i s i t i o n e m v e n i m u s ; i n ą u i r e n d o v e r i t a t e m p e r c i pimus . 1 5 6
P o trzecie, r o z u m w i n i e n b y ć o p a r c i e m dla a k t u wiary, ale r o z u m n i g d y s a m n i e wystarcza, daje o n t y l k o p r z y g o t o w a n i e d o przyjęcia działania n a d p r z y r o d z o n e j miłości i łaski. Z a r y s o w u j e się w t e n s p o s ó b waga teologii s p e k u l a t y w nej i jej rola w a p o l o g e t y c e . S t o s u n e k wiary i r o z u m u j e s t u A b e l a r d a p o s t a w i o n y p o d o b n i e j a k u A n z e l m a : s a m a wiara d o m a g a się r o z u m o w e g o zgłębiania jej treści. A b e l a r d c h c e dojść m o ż l i w i e j a k najdalej w o w y m r o z u m o w y m uzasa d n i e n i u p r a w d wiary, ale walczy z p r z e s a d n ą d i a l e k t y k a i p o d k r e ś l a rolę p o k o r y : N i e c h c ę w t e n s p o s ó b b y ć A r y s t o t e l e s e m , a b y m miał b y ć o d d z i e l o n y od Chrystusa. N o l o sic e s s e A r i s t o t e l e s , u t s e c l u d a r a C h r i s t o
1 5 7
.
A l e j e s t i różnica m i ę d z y n i m i , A u g u s t y n i A n z e l m a k c e p t u j ą r o z u m ogól n i e pojęty, u A b e l a r d a r o z u m s p r o w a d z a się d o logiki a r y s t o t e l e s o w s k i e j , k t ó r a j e s t j e d n ą z t r z e c h gałęzi filozofii (scientia discernendi); p o z o s t a ł e to fizyka i e t y ka. N i e r o z u m , ale logika a r y s t o t e l e s o w s k a była przyczyną k o n f l i k t u A b e l a r d a z ó w c z e s n y m i t e o l o g a m i , j a k s a m pisze: „ p r z e z z n a j o m o ś ć logiki s t a ł e m się z n i e n a w i d z o n y dla ś w i a t a " (odiosum me mundo reddidit logica) . J u ż w t e d y na stąpiła p i e r w s z a reakcja p r z e c i w A r y s t o t e l e s o w i , b ę d ą c a z a p o w i e d z i ą p ó ź n i e j szych s p r z e c i w ó w w o b e c całej filozofii a r y s t o t e l e s o w s k i e j . S p o ś r ó d z a g a d n i e ń m o r a l n y c h o m a w i a n y c h w Etyce najbardziej i n t e r e s u j e A b e l a r d a p y t a n i e , co sprawia, ż e n a s z e a k t y są d o b r e l u b złe. J e d n a z m o ż l i w y c h o d p o w i e d z i b r z m i tak: zło w y n i k a z wady, a w a d a to s k ł o n n o ś ć d o złego, 158
1 5 6
1 5 7
1 5 8
Ibidem, przekł. L. Joachimowicz, t. II, s. 287. Piotr Abelard, Epistula XV, przekł. L. Joachimowicz, 1.1, s. 452. Ibidem.
Średniowiecze
482
g r z e c h to zły a k t . W w a d z i e j e s t j e d n a k coś p o z y t y w n e g o , m i a n o w i c i e okazja d o walki z nią i z w y c i ę s t w a . N a c z y m p o l e g a g r z e s z n o ś ć , zło a k t u ? R a c z e j n a n i e b y c i e niż n a b y c i e . N i e p o l e g a o n a na celu a k t u , lecz na z g o d z i e (consensus) na c z y n n o ś ć , k t ó r a n i e p o w i n n a m i e ć miejsca, a w i ę c w g r z e c h u są d w a e l e m e n t y , z g o d a i l e k c e w a ż e n i e Boga. S a m a k t w g r z e c h u n i e j e s t zły, a zło w y n i k a t y l k o z n a s t a w i e n i a sprawcy. A n a l o g i c z n i e j a k z e z ł y m j e s t i z d o b r y m c z y n e m . D o b r o c z y n u p o l e g a n i e na s a m y m a k c i e , lecz na n a s t a w i e n i u , intencji. D o b r o ć sa m e g o aktu (czynności) jest czymś zupełnie drugorzędnym: U c z y n e k j e s t d o b r y n i e d l a t e g o , ż e m a w s o b i e coś z d o b r a , lecz ż e p o c h o d z i z d o b r e j intencji. O p e r a t i o n e m v e r o [ b o n a m d i c i m u s ] , n o n q u o d b o n i aliąuid in se suscipiat, s e d q u o d e x b o n a i n t e n t i o n e p r o c e d a t . 159
K o l e j n e p o r u s z a n e p r z e z A b e l a r d a z a g a d n i e n i e to p y t a n i e , czy dobrą j e s t i n t e n c j a od s t r o n y p o d m i o t u ( s u b i e k t y w n a ) , czy od s t r o n y Boga ( o b i e k t y w n a ) . C h o ć p r o b l e m t e n j e s t t r u d n y , to j e d n a k A b e l a r d o b s t a j e z d e c y d o w a n i e p r z y in tencji s u b i e k t y w n e j . T e n , k t o n i e z n a Ewangelii, n i e m a g r z e c h u , g d y w e d ł u g niej n i e p o s t ę p u j e . N i e j e s t t e ż g r z e c h e m b r a k znajomości Ewangelii, co d o t y czy d a w n y c h i o b e c n y c h p o g a n . N i e z a w s z e b r a k wiary j e s t g r z e c h e m . J e ż e l i kaci C h r y s t u s a i chrześcijan p o s t ę p o w a l i w e d l e w ł a s n e g o p r z e k o n a n i a , to n i e p o s t ę p o w a l i d o b r z e , ale z n a c z n i e ciężej zgrzeszyliby, gdyby, w b r e w s u m i e n i u , n i e p r z e ś l a d o w a l i ich: T a k w i ę c m ó w i m y , ż e p r z e z d z i a ł a n i e zgrzeszyli ci, k t ó r z y p r z e ś l a d o w a l i C h r y s t u s a l u b j e g o w y z n a w c ó w w p r z e k o n a n i u , ż e n a l e ż y ich p r z e ś l a d o w a ć , ale ci s a m i zgrzeszyliby ciężej i w i ę k s z ą m i e l i b y w i n ę , g d y b y w b r e w nakazowi sumienia im przebaczyli. Sic e t illos si p e r s e q u a b a n t u r C h r i s t u m vel s u o s , q u o s p e r s e q u e n d o s c r e d e b a n t , p e r o p e r a t i o n e m p e c c a s s e d i c i m u s , q u i t a m e n gravius p e c c a s s e n t , si c o n t r a c o n s c i e n t i a m eis p a r c e r e n t . 160
T a k w i ę c A b e l a r d silnie p o d k r e ś l a rolę s u m i e n i a , intencji, p r z e ś w i a d c z e nia w o c e n a c h e t y c z n y c h . W Etyce d o t y k a t e ż A b e l a r d b a r d z o w a ż n e g o zaga d n i e n i a , czy umierający, k t ó r z y n i e poznali Ewangelii, są p o t ę p i e n i . W tej k w e stii n i e m a zadowalającej o d p o w i e d z i , u A b e l a r d a pojawia się t y l k o n o w e p y t a n i e , d l a c z e g o B ó g d o p u s z c z a u p e w n y c h ludzi ową ś l e p o t ę na Ewangelię. Zagadnienie zbawienia pogan pokazuje, jak Abelard dobrze rozumiał wa g ę e l e m e n t ó w h u m a n i s t y c z n y c h w c h r z e ś c i j a ń s t w i e . N u r t o w a ł y go t e s a m e p y tania, k t ó r e raz p o raz powracają u myślicieli c h r z e ś c i j a ń s k i c h . W p i s m a c h t e o logicznych o d p o w i e d ź n a to p y t a n i e j e s t p e ł n i e j s f o r m u ł o w a n a niż w Etyce. A b e l a r d p r z y j m u j e j a k o p o w s z e c h n ą z a s a d ę , że n i e w i a r a w y k l u c z a z k r ó l e s t w a 1 5 9
160
Piotr Abelard, Ethica, 11, przekł. L. Joachimowicz, t. II, s. 204. Ibidem, 14, t. II, s. 215.
483
IX. Piotr Abelard
b o ż e g o , ale otwartą p o z o s t a j e k w e s t i a , k t o j e s t w p e ł n i niewierzący. G z y filozo fowie p o g a ń s c y byli n a p r a w d ę niewierzący? A b e l a r d p r z y j m u j e d w a o b j a w i e nia, n a d p r z y r o d z o n e i p r z y r o d z o n e : o d p o w i e d n i o o b j a w i e n i e wiary i o b j a w i e n i e r o z u m o w e . Filozofowie p o g a ń s c y uczestniczyli w o w y m o b j a w i e n i u p r z y r o d z o n y m ; ś w i a d c z y o t y m ich n a u k a i życie. A b e l a r d n i e z n a filozofów s t a r o ż y t n y c h b e z p o ś r e d n i o , lecz p o ś r e d n i o , g ł ó w n i e z A u g u s t y n a . F i l o z o f o w i e ci przyjmowali j e d y n o ś ć Boga, a w n a u c e 0 B o g u najdalej p o s z e d ł P l a t o n (maximus philosophorum), k t ó r y miał t e ż p r z e c z u c i e Trójcy: B ó g to O j c i e c , nous l u b mens to Syn, d u s z a świata t o D u c h Ś w i ę ty. Z n a n e t e ż m u były pojęcia w c i e l e n i a i o d k u p i e n i a . Filozofowie u p o g a n spełniali taką samą rolę j a k prorocy u Ż y d ó w , Ż y d z i obowiązani byli iść za n a u ką proroków, i t a k s a m o p o g a n i e za n a u k ą filozofów. Z a r ó w n o w i ę c Ż y d z i , j a k 1 p o g a n i e n i e mogą b y ć u s p r a w i e d l i w i e n i w s w y m n i e d o w i a r s t w i e , jeśli n i e p o szli w życiu i p r z e k o n a n i a c h za n a u k a m i p r o r o k ó w i filozofów. W r z e c z y w i s t o ści w i e l u n a u k ę t ę przyjęło: W rzeczywistości w i e l u i p o g a n , a n i e k t ó r z y t a k ż e s p o m i ę d z y Ż y d ó w b y li o ś w i e c e n i w tej s p r a w i e p r z e z s w y c h nauczycieli, i w y z n a w a l i w i a r ę w T r ó j c ę Świętą, a p r z e z to w j e d n y m g m a c h u Kościoła byli z e sobą złą c z e n i j a k b y d w i e ściany. E t ą u i d e m m u l t i e x g e n t i b u s , n o n n u l l i e x I u d a e i s in h o c q u o q u e a d o c t o r i b u s p o p u l i sui i n s t r u c t i , f i d e m s a n c t a e Trinitatis r e c o g n o v e r u n t in u n o corpore Ecclesiae quasi d u o parietes c o n i u n c t i . 161
Ż y c i e filozofów p r z e b i e g a ł o w e d ł u g p r a w a natury, a Ewangelia n i e j e s t ni c z y m i n n y m j a k t y l k o n a j d o s k o n a l s z y m w y p e ł n i e n i e m o w e g o p r a w a natury. Stąd w y n i k a uderzająca z g o d n o ś ć filozofów i Ewangelii w p o g l ą d a c h e t y c z n y c h . W rzeczywistości w i ę c ż y c i e filozofów p o g a ń s k i c h było c h r z e ś c i j a ń s k i e , a S o k r a t e s był p r a w d z i w y m m ę c z e n n i k i e m . Filozofowie ci w i ę c n i e byli, sądząc z ich życia, p o g a n a m i : O t ó ż wszyscy, b y ć m o ż e , filozofowie byli p o g a n a m i raczej z d z i e d z i c t w a niż z e w z g l ę d u na w i a r ę . G e n t i l e s fortasse n a t i o n e , n o n fide, o m n e s f u e r u n t p h i l o s o p h i
162
.
N i e t y l k o w i ę c filozofowie p o g a ń s c y n i e są p o t ę p i e n i , ale są dla nas w y r z u t e m s u m i e n i a i zawstydzają nas; b e z o b j a w i e n i a i b e z tych w i e l k i c h p o m o cy, j a k i e m y m a m y , doszli oni d o t a k w y s o k i e g o p o z i o m u n a u k i i życia. W o k ó ł t a k i c h p r o b l e m ó w g r u p o w a ł y się p i s m a , w y k ł a d y i d y s p u t y A b e larda od chwili, g d y j e g o g ł ó w n y m z a i n t e r e s o w a n i e m stała się teologia, k t ó r e j zaczął n a u c z a ć p o o p u s z c z e n i u L a o n , w P a r y ż u . J e g o sława rosła, ale w i e l k i roz głos w r a z z p o w i ę k s z e n i e m majątku stał się przyczyną zła w życiu A b e l a r d a . 1 6 1
Piotr Abelard, Theologia Christiana, I, 136, przekł. L. Joachimowicz, t. III, s. 91. ^Ibidem, II, 15, t. III, s. 103-104.
484
Średniowiecze
S a m A b e l a r d p i s z e , ż e o b u d z i ł y się w n i m d w a silne, u j e m n e narowy, p y c h a i n i e u m i a r k o w a n i e z m y s ł o w e . N a t e n o k r e s niżu m o r a l n e g o p r z y p a d a s ł y n n y romans z Heloizą. Siedemnastoletnia, bardzo zdolna i utalentowana siostrzeni ca k a n o n i k a F u l b e r t a , którą t e n ż e o d d a ł p o d o p i e k ę A b e l a r d o w i j a k o n a u c z y cielowi, zostaje m a t k ą syna A b e l a r d a , Astralabiusa. N i e w i a d o m o d o k ł a d n i e , d l a c z e g o A b e l a r d n i e chciał oficjalnego ś l u b u . W k o r e s p o n d e n c j i w k ł a d a w u s t a H e l o i z y z d a n i a , ż e o n a n i e c h c e go k r ę p o w a ć w s p e ł n i a n i u misji n a u c z y c i e l skiej. N a s t ę p u j ą nieoficjalne z a r ę c z y n y , ale H e l o i z a w k l a s z t o r z e m i e s z k a z s y n e m w u k r y c i u . O b u r z o n y t y m F u l b e r t , n i e m o g ą c d o p r o w a d z i ć d o oficjal n e g o m a ł ż e ń s t w a , wysyła b a n d ę zbirów, k t ó r z y w o k r u t n y s p o s ó b okaleczają A b e l a r d a w r o k u 1118. R o m a n s i n i e s z c z ę ś c i e A b e l a r d a stały się g ł o ś n e . W o b e c t e g o zerwał o n z Heloizą; o n a wstąpiła d o klasztoru w A r g e n t e u i l , g d z i e z m a r ł a w 1164 r. A b e l a r d u d a ł się d o o p a c t w a św. D i o n i z e g o . T a m p o p e w n y m czasie p o p a d ł w k o n f l i k t z o p a t e m , d o t y c z ą c y postaci św. D i o n i z e g o - p a t r o n a k l a s z t o ru ( A b e l a r d n e g o w a ł t o ż s a m o ś ć D i o n i z e g o - p a t r o n a o p a c t w a z D i o n i z y m w y m i e n i o n y m w Dziejach apostolskich), t o t e ż m u s i a ł klasztor o p u ś c i ć i u d a ć się d o p u s t e l n i M a i s o n c e l l e . Z a A b e l a r d e m podążyli u c z n i o w i e , k t ó r z y osiedlili się o b o k j e g o p u s t e l n i i z b u d o w a l i t a m kościół p o ś w i ę c o n y p r z e z A b e l a r d a Trójcy Ś w i ę t e j , p u s t e l n i ę zaś nazwał m i a n e m P a r a k l e t a - P o c i e s z y c i e l a . T a m n a t u r a l n i e n a u c z a ł , j e g o o p o n e n c i t y m c z a s e m z n ó w g r o m a d z i l i się d o w y s t ą p i e n i a p r z e c i w n i e m u . T o d o p r o w a d z i ł o d o p o t ę p i e n i a w 1121 r. De unitate et Trinitate dwina w Soissons, w s k u t e k c z e g o A b e l a r d u s u n ą ł się d o o p u s z c z o n e g o o p a c t w a św. G i l d a s a d e R h u y s w B r e t a n i i , k t ó r e g o został o p a t e m . W t e d y p o w s t a ł a Histo ria calamitatum, ale A b e l a r d z n ó w w d a ł się w spory, t a k ż e l e d w o u s z e d ł z ży c i e m z o p a c t w a św. G i l d a s a i wrócił d o p u s t e l n i P a r a k l e t a , a p o j a k i m ś czasie, w 1136 r., u d a ł się d o Paryża, g d z i e z n ó w nauczał w s z k o l e św. G e n o w e f y d o 1140 r. W t e d y u c z n i a m i j e g o byli J a n z Salisbury, G u i d o di C a s t e l l o ( p ó ź n i e j s z y papież C e l e s t y n II) i Piotr L o m b a r d . 163
W ó w c z a s rozpoczął się d r u g i , o w i e l e ostrzejszy a t a k n a A b e l a r d a . Wystą pili p r z e c i w n i e m u św. B e r n a r d i W i l h e l m z S a i n t - T h i e r r y . O s k a r ż o n o d r u g i raz A b e l a r d a na s y n o d z i e w 1140 r. o h e r e z j e d o t y c z ą c e Trójcy i O s o b y C h r y s t u s a , m i a n o w i c i e o n i h i l i a n i z m - pogląd, w myśl k t ó r e g o C h r y s t u s j a k o c z ł o w i e k był n i c z y m . N a o s k a r ż e n i e to w p ł y w miał n i e w ą t p l i w i e k u l t c z ł o w i e c z e ń s t w a C h r y s t u s a u św. B e r n a r d a . P o d o b n i e j a k w p r z y p a d k u R o s c e l i n a i E r i u g e n y , o s k a r ż e n i a p r z y c z y n i ł y się d o n a z n a c z e n i a p o g l ą d ó w A b e l a r d a j a k o h e r e t y c k o - r a c j o n a l i s t y c z n y c h . A b e l a r d zrazu gorąco bronił się p r z e d o s k a r ż e n i a m i . P o t e m za p r z e s t a ł o b r o n y , w r e s z c i e został s k a z a n y p r z e z p a p i e ż a I n n o c e n t e g o II na m i l c z e n i e . P o s y n o d z i e w S e n s , mając 62 lata, znalazł s c h r o n i e n i e w C l u n y u o p a t a P i o t r a C z c i g o d n e g o . T a m napisał Dialogus inter Iudaeum, philosophum et Christianum. P i o t r u m i e ś c i ł g o w r e s z c i e w p r z e o r s t w i e św. M a r c e l e g o , g d z i e Abelard skończył swe burzliwe, naznaczone triumfami i klęskami życie Zaręczyny były nieoficjalne, gdyż po zawarciu związku małżeńskiego nie można było dłużej być klerykiem i wykładać.
485
IX. Piotr Abelard
21 k w i e t n i a 1142 r. N a c m e n t a r z u P e r e - L a c h a i s e p o k a z u j e się d o m n i e m a n e m i e j s c e w i e c z n e g o s p o c z y n k u A b e l a r d a i Heloizy. K r o n i k a Mauriniacensis od n o t o w u j e p o s t a ć A b e l a r d a t a k i m i słowami: P i o t r A b e l a r d , m n i c h i o p a t , był c z ł o w i e k i e m religijnym, z n a k o m i t y m n a u c z y c i e l e m , d o k t ó r e g o zjeżdżali się u c z e n i m ę ż o w i e z całej E u r o p y p o sługującej się łaciną. P e t r u s A b a i l a r d u s , m o n a c h u s e t a b b a s , vir e r a t religiosus, e x c e l l e n t i s s i m a r u m rector s c h o l a r u m , ad q u a s p e n e d e tota l a t i n i t a t e viri litterati c o n fluebant . 164
Sprawa z Heloizą i oskarżenia o herezję nie powinny n a m przesłaniać w ł a ś c i w e j w i e l k o ś c i A b e l a r d a . P r z e c i w n i e , był to p o t ę ż n y u m y s ł , k t ó r y rozbijał się o ó w c z e s n e , k o n s e r w a t y w n e ramy. D z i ś u k a z u j e n a m się A b e l a r d j a k o p r e k u r s o r w i e l k i e j i najistotniejszej linii filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j , p o p r z e d n i k św. T o m a s z a w k i l k u w a ż n y c h p u n k t a c h : w y k o r z y s t a n i u logiki w teologii ( t e o logia s p e k u l a t y w n a ) , teorii abstrakcji i e t y c e . D z i ę k i A b e l a r d o w i P a r y ż stał się p i e r w s z y m o ś r o d k i e m całej Christianitas.
164
Chronica Mauriniacensis
( P L 180, 159C).
ROZDZIAŁ X
Szkoła w Chartres Wiek XII charakteryzuje wielka różnorodność kierunków, prądów i ośrodków myśli. O p r ó c z p i e r w s z y c h p r z e b ł y s k ó w a r y s t o t e l i z m u u gorącego p r o p a g a t o r a dialektyki i szermierza umiarkowanego realizmu - Abelarda ważny jest ośrodek rywalizujący z P a r y ż e m i r e p r e z e n t u j ą c y z u p e ł n i e i n n y n u r t filozoficzny - C h a r tres. W X I I w. j e g o najwięksi p r z e d s t a w i c i e l e to: u c z e n i - G i l b e r t z la P o r r ć e , T e o d o r y k z C h a r t r e s , W i l h e l m z C o n c h e s oraz p o e c i - B e r n a r d z C h a r t r e s , Ber n a r d Silvestris, Alan z L i l l e , k t ó r y m o ż e najpełniej wyraża ideał tej szkoły. J u ż od jej założyciela F u l b e r t a , ucznia G i l b e r t a z Aurillac, n a b i e r a ś r o d o w i s k o w C h a r t r e s s w o i s t y c h c e c h . W i e m y , j a k i e w i ę z y łączyły G i l b e r t a z n a u k ą a r a b ską, stąd t e ż wynikają z a i n t e r e s o w a n i a p r z y r o d n i c z e , k t ó r e p o t e m k o n t y n u u j e K o n s t a n t y n A f r y k a ń c z y k . D u ż ą p o p u l a r n o ś c i ą cieszyła się w C h a r t r e s m e d y c y na, a zwłaszcza dzieła H i p o k r a t e s a i G a l e n a . I n n ą c e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą szkoły z C h a r t r e s był k u l t k l a s y c y z m u , zna j o m o ś ć a u t o r ó w s t a r o ż y t n y c h i p i e l ę g n o w a n i e łaciny. Z t y m wiązał się t e ż sza c u n e k dla s t a r o ż y t n e j myśli filozoficznej, a zwłaszcza dla A r y s t o t e l e s a (czynio n o u ż y t e k z logica nova). S z a c u n e k t e n objawiał się w u m i ł o w a n i u d o d e d u k c j i , d u ż y był r ó w n i e ż w p ł y w fizyki a r y s t o t e l e s o w s k i e j (zwłaszcza na Liber sex principiorum p r z y p i s y w a n e G i l b e r t o w i d e la P o r r ć e ) . I n n y m r ó w n i e w a ż n y m a u t o r y t e t e m był dla szartryjczyków Boecjusz: p i s m a z z a k r e s u quadrivium, a p r z e d e w s z y s t k i m O muzyce i O arytmetyce, t a k ż e De Trinitate. B e z s p r z e c z n i e j e d n a k naj silniejszy był w p ł y w myśli p l a t o ń s k i e j , p i e r w s z y raz w ś r e d n i o w i e c z u n a t c h n i e n i e c z e r p a n o z o r y g i n a l n e g o P l a t o n a ( j e d y n y m ź r ó d ł e m b e z p o ś r e d n i m był 77majos, z k t ó r e g o p r z e j ę t o skrajny realizm pojęciowy). C h a r t r e s to g ł ó w n a ostoja myśli p l a t o ń s k i e j w ś r e d n i o w i e c z u . Kolejną w a ż n ą cechą u m y s ł o w o ś c i szartryjskiej był s u b t e l n y h u m a n i z m . W s z y s t k i e t e rysy c h a r a k t e r y s t y c z n e p r z e s z ł y p o t e m w s p a d k u n a O k s f o r d i d ł u g o n a d a w a ł y swoisty t o n t e m u ś r o d o w i s k u . Szkoła w C h a r t r e s b y ła m o ż e najwybitniejszą ze szkół b i s k u p i c h ( z w y k l e b i s k u p był r ó w n o c z e ś n i e k a n c l e r z e m ) Francji i E u r o p y . D o najwyższego r o z k w i t u d o c h o d z i p o d rządami Bernarda z Chartres.
1. Bernard z Chartres B e r n a r d p o c h o d z i ł z Bretanii, w latach 1 1 1 4 - 1 1 1 9 n a u c z a ł w C h a r t r e s , p o t e m w P a r y ż u , a u m a r ł m i ę d z y 1124 a 1130 r. N a p i s a ł t r a k t a t De expositione Porphy rii, p o e m a t d o t y c z ą c y t e g o s a m e g o t e m a t u ( z n a n e n a m są t y l k o f r a g m e n t y ) i za gubione pismo o pogodzeniu Platona z Arystotelesem. Pism Bernarda nie zna-
487
X. Szkoła w Chartres
my, j e g o n a u k a doszła d o nas pośrednio. Bernard miał bardzo w y b i t n y c h uczniów: Gilberta z la P o r r ć e , T e o d o r y k a z Chartres, W i l h e l m a z C o n c h e s , Ryszarda z C o u t a n c e s , J a n a z Salisbury. T e n ostatni nazwał Bernarda najdoskonalszym spośród p l a t o n i k ó w swojej e p o k i (perfectissimus interplatonicos saeculi nostri) . B e r n a r d rozróżniał trzy k a t e g o r i e b y t ó w : Boga, m a t e r i ę (stworzoną z n i cości, n a z w a n ą y/e), i d e e l u b formy, k t ó r e są w i e c z n e , ale n i e w s p ó ł w i e c z n e B o gu. O k r e ś l a j e B e r n a r d za S e n e k ą j a k o t e , k t ó r e z n a t u r y stają się w i e c z n y m p r z y k ł a d e m (guae natura fiunt exemplar aeternum) . T e formy w i e c z n e są dla Boga w z o r a m i , w e d l e nich stwarza formae naturae, k t ó r e łączą się z materią, a b y t w o r z y ć b y t y z n i s z c z a l n e . W teorii tej w i d o c z n a j e s t t e n d e n c j a g o d z e n i a P l a t o n a z A r y s t o t e l e s e m : formae naturae mają b y t ogólny, są o n e r e a l n e , j e d n e i sta łe, a p r z e z n i e są r ó w n i e ż r e a l n e i stałe n i e t y l k o b y t y j e s t e s t w s u b s t a n c j a l n y c h ( g a t u n k i i rodzaje), ale r ó w n i e ż i p r z y p a d ł o ś c i ( p o d o b n i e j a k u R e m i g i u s z a z A u x e r r e ) . S p o t y k a m y t e ż u B e r n a r d a t e z y w y r a ź n i e p l a t o ń s k i e , na p r z y k ł a d , ż e m a t e r i a p i e r w o t n a {primordialis) to j a k a ś m a s a u t w o r z o n a , c h o ć c h a o t y c z n a . W i l h e l m z C o n c h e s i inni szartryjczycy wyróżniają creatio, w w y n i k u k t ó r e g o p o w s t a j e b e z k s z t a ł t n a m a t e r i a {informis silva) i ornatus, k t ó r e g o d o m a g a się ta n i e k s z t a ł t o w a n a , c h a o t y c z n a m a t e r i a . W e d ł u g B e r n a r d a p r z y r o d a to o r g a n i z m i j a k o taki m u s i m i e ć d u s z ę , czyli t a k zwaną d u s z ę świata. U B e r n a r d a j e d n a k j e s t silna d ą ż n o ś ć d o c h r y s t i a n i z o w a n i a P l a t o n a ; m a t e r i a j e s t s t w o r z o n a , i d e e u t o ż s a m i a się z m y ś l a m i b o ż y m i . 165
166
W konstrukcji Bernarda występują też e l e m e n t y pitagorejskie: p e w n e s t o s u n k i l i c z b o w e wyznaczają z a r ó w n o p r z e n i k a n i e p r z y r o d y p r z e z d u s z ę świa ta, j a k i ł ą c z e n i e się b y t ó w m a t e r i a l n y c h z i d e a m i . B e r n a r d m u s i a ł m i e ć w i e l k i e walory j a k o n a u c z y c i e l i k i e r o w n i k szkoły. U m i a ł u c z y ć i stwarzać a t m o s f e r ę korzystną dla w y s i ł k u n a u k o w e g o . H o r y z o n ty m y ś l o w e i miłość d o s p u ś c i z n y starożytnej c h a r a k t e r y z u j e s ł y n n e p o w i e d z e n i e B e r n a r d a p r z e k a z a n e n a m p r z e z J a n a z Salisbury: B e r n a r d p o w i a d a ł , ż e j e s t e ś m y j a k karły, k t ó r e wspinają się na r a m i o n a gi g a n t ó w , b y w i d z i e ć w i ę c e j od nich i dalej sięgać w z r o k i e m , i to n i e za sprawą bystrości s w o j e g o w z r o k u , czy w y s o k o ś c i ciała, lecz d z i ę k i t e m u , ż e w s p i n a m y się w g ó r ę i w z n o s i m y na w y s o k o ś ć gigantów. D i c e b a t B e r n a r d u s C a r n o t e n s i s nos e s s e q u a s i n a n o s , g i g a n t u m u m e r i s i n s i d e n t e s , u t p o s s i m u s plura eis e t r e m o t i o r a v i d e r e , n o n u t i q u e proprii visus a c u m i n e , a u t e m i n e n t i a corporis, sed q u i a in a l t u m s u b v e h i m u r e t extollimur magnitudine gigantea . 167
O t o wspaniała świadomość
philosophiaeperennis.
Jan z Salisbury, Metalogicon, IV, 35. Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, VI, 58. Jan z Salisbury, Metalogicon, III, 4.
Średniowiecze
488
2. Gilbert z la Porrće J e d n y m z najwybitniejszych uczniów Bernarda, a przy tym jego przyjacielem i n a s t ę p c ą w k i e r o w a n i u szkołą w C h a r t r e s był G i l b e r t z la P o r r ć e ( G i l b e r t u s P o r r e t a n u s ) . G i l b e r t urodził się w 1076 r. w P o i t i e r s , a w 1117 r. został u c z n i e m B e r n a r d a , a t a k ż e u c z n i e m A n z e l m a i Radulfa z L a o n . P o B e r n a r d z i e p r z e z d w a n a ś c i e lat był k a n c l e r z e m w C h a r t r e s . W 1141 r. n a u c z a ł teologii w P a r y ż u ( w t e d y j e g o u c z n i e m był J a n z Salisbury), a w 1142 r. został b i s k u p e m P o i t i e r s . Z m a r ł 4 p a ź d z i e r n i k a 1154 r. G i l b e r t b y ł n i e s ł y c h a n i e zdolny, miał ż y w y u m y s ł i o d z n a c z a ł się p r a c o witością ( G i l b e r t i A b e l a r d to n a j p o t ę ż n i e j s z e u m y s ł y X I I w., A b e l a r d w logice, a G i l b e r t w m e t a f i z y c e ) , z n a k o m i c i e znał Ojców, j a k t e ż n a u k i ś w i e c k i e . J e g o m y ś l j e s t t r u d n a , styl c i e m n y , ale miał wielki w p ł y w na p o t o m n y c h . N a p i s a ł n i e w i e l e p o z a k o m e n t a r z a m i t e o l o g i c z n y m i ( d o św. P a w ł a , J e r e m i a s z a , P s a l m ó w itd.). Ż y w i ł d u ż y s z a c u n e k dla Boecjusza, k t ó r e g o Opuscula sacra s k o m e n tował. D ł u g o p r z y p i s y w a n o m u a u t o r s t w o p o d r ę c z n i k a Liber sex principiorum, k t ó r y j e s t o p r a c o w a n i e m sześciu dalszych kategorii Arystotelesa, t a k z w a n y c h formae adiacentes: działania, d o z n a n i a , czasu, miejsca, p o ł o ż e n i a , p o s i a d a n i a (actio, passio, ąuando, ubi, situs, habitus), w p r z e c i w i e ń s t w i e d o c z t e r e c h z a s a d n i c z y c h formae inhaerentes: s u b s t a n c j i , ilości, s t o s u n k u i j a k o ś c i (substantia, quanti~ tas, relatio, ąualitas). R o z p r a w a ta stała się t a k p o p u l a r n a , że w k r ó t c e w e s z ł a w s k ł a d logica vetus. K o m e n t o w a ł ją A l b e r t W i e l k i , R o b e r t Kilwardby, c y t o w a ł T o m a s z i Leibniz. Musiał być Gilbert bardzo d o b r y m pedagogiem i m e t o d y k i e m , skoro stworzył swoją o d r ę b n ą szkołę. W i e l k i e z d o l n o ś c i objawił r ó w n i e ż w swojej o b r o n i e p r z e c i w o s k a r ż e n i u o h e r e z j ę . W n a u c e o Trójcy G i l b e r t przyjmował r e a l n e różnice p o z a relacjami B ó g - b o s k o ś ć (Deus-deitas, Pater-paternitas itp.), a w chrystologii t w i e d z i ł , ż e C h r y s t u s n i e łączy się z k o n k r e t n ą l u d z k ą naturą, lecz z humanitas. G ł ó w n i e p o glądy t r y n i t a r n e p r z y c z y n i ł y m u wrogów. Walter z e Św. W i k t o r a nazywa Gil b e r t a j e d n y m z c z t e r e c h t e o l o g ó w zatruwających F r a n c j ę . S k a z a n y w 1141 r. A b e l a r d p r z e p o w i e d z i a ł m u , ż e i o n z o s t a n i e p o t ę p i o n y . Stało się t a k i s t o t n i e , p o a t a k a c h św. B e r n a r d a i s e k r e t a r z a G i l b e r t a G o t f r y d a z A u x e r r e n a s y n o d z i e w P a r y ż u i w R e i m s w 1148 r. J e d n a k ż e A b e l a r d p o m y l i ł się. G i l b e r t b a r d z o s p r y t n i e walczył, przyjął o s t a t e c z n i e f o r m u ł ę : „ B ó g j e s t boskością i b o s k o ś ć B o g i e m " (Deus estdivinitas etdivinitas est Deus), i n i g d y n i e b y ł o z u p e ł n i e j a s n e , k t o zwyciężył. 1 6 8
Z n a c z e n i e G i l b e r t a było o g r o m n e . Z a c h o w a ł y się m i n i a t u r y z j e g o p o d o bizną w k o m e n t a r z u d o Opuscula sacra w Bazylei i j e g o szkoły w r ę k o p i s i e z Val e n c i e n n e s . O z a o s t r z e n i u s p o r ó w t e o l o g i c z n y c h ś w i a d c z y fakt, ż e p e w i e n m a gister z Walencji p r z e z trzydzieści lat jeździł p o b i b l i o t e k a c h , szukając z d a n i a u Ojców, k t ó r e p o t ę p i ł o b y t e z ę G i l b e r t a . Z d r u g i e j s t r o n y F r y d e r y k Barbarossa
Por. s. 520 tej książki.
X. Szkoła w Chartres
489
wysłał a n o n i m o w e g o a u t o r a Liberdę diversitate naturae etpersonae d o K o n s t a n t y n o p o l a (1179), a b y s z u k a ł t e k s t ó w popierających s t a n o w i s k o G i l b e r t a . W w a ż n y m dla G i l b e r t a z a g a d n i e n i u p o w s z e c h n i k ó w m n i e j zajmuje go s a m o i s t n i e n i e u n i w e r s a l i ó w , a z n a c z n i e bardziej p y t a n i e m e t a f i z y c z n e , c z e m u k o n k r e t n e f o r m y p i e r w s z y c h b y t ó w zgadzają się z e sobą, a z i n n y m i b y t a m i n i e . W s t a n o w i s k u s w y m zdaje się b y ć nominalistą, t w i e r d z ą c j a k A b e l a r d , ż e p o w s z e c h n i k i t w o r z y m y p r z e z a b s t r a k c j ę . Ale rozwiązując p r o b l e m metafizyczny, j a k i e p o d ł o ż e w b y c i e mają p o w s z e c h n i k i , j e s t realistą i p l a t o n i k i e m . J a k t w i e r dzi J a n z Salisbury, c h c e G i l b e r t , p o d o b n i e j a k j e g o mistrz B e r n a r d , godzić Ary s t o t e l e s a z P l a t o n e m , o s t a t e c z n i e d o m i n u j e u n i e g o p l a t o n i z m Boecjusza. W rzeczywistości w y r ó ż n i ć t r z e b a w i e l e e l e m e n t ó w b y t u , z a s a d n i c z y m j e s t Bóg: prima forma. B ó g j e s t p r o s t y i j e s t istotą (simplex atque essentia). W B o gu u t o ż s a m i a się J e g o i s t n i e n i e {essentia) - to, co j e s t {id, quod est) z boskością {dwinitas), czyli t y m , j a k j e s t {quo est). N i e z n a c z y to, b y B ó g był formą rzeczy, lecz ż e j e s t O n zasadą, p o d ł o ż e m w s z e l k i c h form, g d y ż p r z e z N i e g o w s z y s t k o istnieje. G d y b y n i e b y ł o Boga, n i e istniałyby ż a d n e i n n e e l e m e n t y b y t u . N a s t ę p n y m e l e m e n t e m j e s t m a t e r i a . N i e j e s t o n a złączona z f o r m a m i , j e s t n i e z ł o ż o n a - prosta. P o niej następują i d e e p i e r w o t n e : ei8eai, formae, o d p o wiadające ż y w i o ł o m : o g n i o w i , p o w i e t r z u , w o d z i e , z i e m i . Są to j a k i e ś b y t y p o ś r e d n i e , c z y s t e s u b s t a n c j e {sincerae substantiae). N i e są to j e s z c z e k o n k r e t n e cia ła, ale j u ż n i e formy p r o s t e , g d y ż e l e m e n t y t e są z ł o ż o n e z m a t e r i i i p o z n a w a l n e g o g a t u n k u {ex silva et intelligibili specie sunt). Silva o z n a c z a tu m a t e r i ę w s e n s i e p l a t o ń s k i m . T e c z y s t e s u b s t a n c j e są p i e r w o w z o r a m i , w e d l e k t ó r y c h powstają {sunt deductae) w s z e l k i e ciała. 1 6 9
O w a deductio ciał k o n k r e t n y c h z idei p o l e g a na t y m , ż e p o s z c z e g ó l n e , k o n k r e t n e formy (formae nativae), czyli t a k z w a n e substantiae zostały s t w o r z o n e na w z ó r t a m t y c h , i d e a l n y c h p i e r w o w z o r ó w , są o n e o b r a z a m i t a m t y c h c z y s t y c h idei p i e r w o t n y c h . T e p i e r w o w z o r y istnieją poza wszelką k o n k r e t n ą m a t e r i ą i byty k o n k r e t n e uczestniczą w tych pierwowzorach: A l b o w i e m to, ż e w z o r y tkwią w b y t a c h p o z n a w a n y c h z m y s ł o w o , n i e w y n i k a z t e g o , ż e w n i c h tkwią j a k o n i e o d e r w a n e , t a k j a k c i e l e s n o ś ć t k w i w c i e l e , lecz d l a t e g o , ż e są od nich o d e r w a n e i z a l e d w i e z n i m i połączo n e , j a k b y j e d n a k d o d a n e z i n n e j d z i e d z i n y , b y od nich j a k b y w z o r ó w t w ó r c a w y w o d z i ł b y t y z m y s ł o w e j a k b y obrazy; z u w a g i na łączność w t y m w y w o d z e n i u p o w i a d a m y , ż e n i e t y l k o o n e tkwią w z m y s ł o w y c h , ale rów nież zmysłowe w nich. N a m q u o d s e n s i b i l i b u s i n e s s e d i c u n t u r [scil. e x e m p l a r i a ] , n o n i d e o est, q u o d illis i n s u n t a t q u e h a e r e n t i n a b s t r a c t e , q u a l i t e r corporalitas i n e s t corpori; s e d q u i a , c u m a b eis a b s t r a c t a e sint e t eis m i n i m e c o n c r e t a e , t a m e n q u a s i e r e g i o n e a p p o s i t a e , u t ab illis t a n q u a m e x e m p l a r i b u s sensilia t a n -
Jan z Salisbury, Metalogicon, II, 17.
490
Średniowiecze
q u a m i m a g i n e s a b opifice d e d u c a n t u r , d e d u c t i o n i s consortio, n o n m o d o s e n s i b i l i b u s i p s a e , sed ipsis sensilia i n e s s e d i c u n t u r . 1 7 0
S k o r o w y r ó ż n i l i ś m y trzy p o k ł a d y b y t ó w : i d e e p i e r w o t n e , formae nativae, k o n k r e t n e byty, to t e r a z n a l e ż y o d p o w i e d z i e ć na p y t a n i e , k t ó r e m u z t y c h p o k ł a d ó w p r z y s ł u g u j e p o w s z e c h n o ś ć . P o w s z e c h n y m i są formae natwae, b ę d ą c e p o d o b i z n a m i (exempla) p i e r w o w z o r ó w (originalia) i b y t u j ą c e j a k o formy w r z e czach, a n i e w u m y ś l e Boga. P o m i ę d z y t y m i exempla {formae natwae) a p i e r w o w z o r a m i z a c h o d z i swoisty s t o s u n e k - s t o s u n e k z g o d n o ś c i p o d o b i z n y d o pier w o w z o r u (habens se ad ideam, ut exemplum ad exemplar) \ ten stosunek bywa o k r e ś l a n y j a k o conformitas; a z o w e j zasadniczej conformitas m i ę d z y p o d o b i z n ą a p i e r w o w z o r e m , p ł y n i e w t ó r n a conformitas, z a c h o d z ą c a m i ę d z y w s z y s t k i m i o d b i t k a m i . Exemplum istnieje w k a ż d e j , p o s z c z e g ó l n e j rzeczy k o n k r e t n i e i s z c z e g ó ł o w o , ale istnieje t e ż i w e w s z y s t k i c h t y c h rzeczach o g ó l n i e z racji con formitas. P o d s t a w ą w i ę c p o w s z e c h n o ś c i pojęć oraz g a t u n k ó w i rodzajów j e s t n i e co i n n e g o j a k o w a conformitas o b u t y p ó w . m
1 7 2
W t e n s p o s ó b G i l b e r t c h c e u n i k n ą ć s k r a j n e g o r e a l i z m u i na p o d s t a w i e abstrakcji w y ł u s k a ć z p o s z c z e g ó l n y c h j e d n o s t e k i g a t u n k ó w to, co w s p ó l n e ga t u n k o w o czy rodzajowo, na p r z y k ł a d p o j ę c i e rodzaju: Rodzaj - jak sądzę - nie jest niczym innym jak tylko zebraniem zestawio n y m p r z y p o m o c y p o d o b i e ń s t w a w różnicach s u b s y s t e n c j i z g o d n i e z całą ich własnością z rzeczy w e d ł u g g a t u n k ó w . G e n u s v e r o nihil aliud p u t a n d u m est, nisi s u b s i s t e n t i a r u m s e c u n d u m t o t a m e a r u m p r o p r i e t a t e m e x r e b u s s e c u n d u m s p e c i e s suas d i f f e r e n t i b u s similitudine comparata collectio . 173
Ale m i m o wszystko, nie znając o s t a t e c z n e g o rozwiązania kwestii p o w s z e c h n i k ó w u Arystotelesa (tu nawiązuje d o Pierwszych Analityk) G i l b e r t w p r o w a d z a ja k o ostateczny g r u n t dla conformitas platońskie u c z e s t n i c t w o |i£0d;ic. P o d o b n i e zre sztą i w e wszystkich s y s t e m a c h trzynastowiecznych wiązano abstrakcję arystotelesowską w jej zasadniczych p o d s t a w a c h z augustyńską nauką o ideach bożych.
3. U c z n i o w i e Gilberta W s p o m i n a l i ś m y j u ż o s z k o l e założonej p r z e z G i l b e r t a . T u t r z e b a zwrócić u w a g ę na d w a rodzaje w p ł y w ó w G i l b e r t a , na b e z p o ś r e d n i c h u c z n i ó w oraz w p ł y w za
1 7 0
171
1 7 2
1 7 3
Gilbert z la Porrće, In Boethium De Trinitate ( P L 64, 1266C). Ibidem ( P L 64, 1281CD). Określa to Jan z Salisbury (Metalogicon, II, 17): universalitatem formis natwis buit, et in earum conformitate laborat. Gilbert z la Porrće, In Boethium De Trinitate ( P L 64, 1389).
attri-
X. Szkoła w Chartres
491
p o ś r e d n i c t w e m dzieł. J e s t n i e w ą t p l i w y m f a k t e m , że istniała o s o b n a , i to liczna szkoła. Jej p r z e d s t a w i c i e l i o k r e ś l a n o j a k o Porrectani. Spośród bezpośrednich uczniów Gilberta trzeba wymienić, poza J a n e m z Salisbury, R a d u l f a A r d e n s a , k t ó r y m i ę d z y 1179 a 1215 r. tworzy, m i ę d z y i n n y mi, s w o j e w i e l k i e d z i e ł o Speculum universale. J e s t to k o m p e n d i u m z a g a d n i e ń m e t o d o l o g i c z n y c h i m e r y t o r y c z n y c h , zawiera podział n a u k i , s y s t e m a t y z a c j ę t e ologii, rozważania na t e m a t możliwości s t o s o w a n i a t e r m i n o l o g i i filozoficznej w r o z w i ą z y w a n i u p r o b l e m ó w t e o l o g i c z n y c h (co j e s t c h a r a k t e r y s t y c z n e dla cza sów n a r o d z i n teologii s p e k u l a t y w n e j ) oraz o b s z e r n y w y k ł a d e t y k i . W p ł y w G i l b e r t a sięgał s z e r o k o w p r z e s t r z e n i i w czasie. W y m i e n i m y p r z y k ł a d o w o k i l k a postaci, k t ó r e n i e w ą t p l i w i e należą d o k r ę g u p o r r e t a ń s k i e g o . O t t o n z F r e i s i n g u , c y s t e r s ( 1 1 1 4 - 1 1 5 8 ) , w u j F r y d e r y k a Barbarossy, zmarł j a k o b i s k u p F r e i s i n g , w y c h o w a n y w e Francji, k s z t a ł c o n y w P a r y ż u , n i e był b e z p o ś r e d n i o u c z n i e m G i l b e r t a . J e s t n a j z n a c z n i e j s z y m p o A u g u s t y n i e historiozof e m i w y b i t n y m h i s t o r y k i e m . N a p i s a ł Gęsta Frederici Imperatoris i Chronicon swe liber de duabus cwitatibus, w k t ó r y m w y k ł a d a d z i e j e świata od p o c z ą t k u d o r o k u 1146. J u ż s a m t y t u ł dzieła w s k a z u j e na j e g o treść historiozoficzną oraz na w p ł y w A u g u s t y n a i Orozjusza, j a k t e ż historiozoficznych pisarzy n i e m i e c k i c h : R u p e r ta z D e u t z , G e r o h z R e i c h e s b e r g u i H u g o n a z e Św. W i k t o r a . D l a historiozofii O t t o n a c h a r a k t e r y s t y c z n y j e s t p e w i e n p e s y m i z m w y r a ż o n y w pojęciu starzeją c e g o się świata (senescens saeculutń). D z i e j e świata to raczej p r o c e s d e g e n e r a c j i l u d z k o ś c i p r z e z sześć e p o k w d r o d z e od n i e m o w l ę c t w a świata d o s i ó d m e j e p o ki, którą b ę d z i e z n a m i o n o w a ć p o s t ę p w s p r a w a c h d u c h o w y c h (provectus spiritualium) i k l ę s k a d o c z e s n y c h (defectus temporalium). P o z a historią świętą O t t o n a interesują t e ż i d z i e j e ś w i e c k i e , t o t e ż p r ó b u j e on s f o r m u ł o w a ć g e n e r a l n e wyja ś n i e n i e całości dziejów. O b o k historiozofii zajmuje go cały s z e r e g p r o b l e m ó w filozoficznych, m i a n o w i c i e rola filozofów g r e c k i c h , p o w s z e c h n i k i , logika ( w p r o w a d z a l o g i k ę A r y s t o t e l e s a d o N i e m i e c ) , n a t u r a Boga. W tych w s z y s t k i c h k w e stiach w i d a ć u O t t o n a d u ż e w p ł y w y metafizyki G i l b e r t a . K o l e j n y m u c z n i e m G i l b e r t a był M i k o ł a j z A m i e n s . P o z a k o m e n t a r z a m i do pism Gilberta, w których wykazuje zgodność jego nauk z Boecjuszem i O j c a m i , napisał j e d y n e w s w o i m rodzaju dzieło De arte catholicae fidei, k t ó r e j e s t m o ż e pierwszą próbą u ł o ż e n i a teologii katolickiej w s y s t e m d e d u k c y j n y . W o w y m s y s t e m i e w y c h o d z i o n od p e w n y c h n a c z e l n y c h z d a ń : p o p i e r w s z e , d e finicji (descriptiones) ustalających t e r m i n o l o g i ę , p o d r u g i e , p o s t u l a t ó w (petitiones), k t ó r y c h n i e m o ż n a u z a s a d n i ć ani d o w i e ś ć przy p o m o c y i n n y c h z d a ń , p o t r z e c i e , a k s j o m a t ó w (communes animi conceptiones), to j e s t s i e d m i u z d a ń , k t ó r e się m u s i u z n a ć i przyjąć, s k o r o się j e z r o z u m i e . D z i e ł o s k ł a d a się z p i ę c i u ksiąg, z k t ó r y c h trzecia to s y l o g i s t y c z n e ujęcie k w e s t i i , d l a c z e g o B ó g stał się c z ł o w i e k i e m . W k s i ę d z e tej d o s t r z e c m o ż n a w p ł y w n i e t y l k o G i l b e r t a , ale i A n z e l m a . M a m y tu p r a w d z i w ą theologia more geometrico demonstrata. W z a s i ę g u w p ł y w u G i l b e r t a pozostają t e ż a u t o r a n o n i m o w e g o Liber de vera philosophia i s ł y n n y o p a t J o a c h i m z F i o r e .
Średniowiecze
492
4. Teodoryk z Chartres G d y G i l b e r t z la P o r r ć e objął w 1141 r. k a t e d r ę w P a r y ż u , n a s t ę p c ą j e g o j a k o k a n c l e r z szkoły w C h a r t r e s został brat B e r n a r d a , T e o d o r y k z C h a r t r e s . P i e r w s z y raz s p o t y k a m y się z n i m w 1121 r. w Soissons, w czasie p i e r w s z e g o p o t ę p i e n i a A b e l a r d a , d o k ą d towarzyszy b i s k u p o w i Gotfrydowi z C h a r t r e s j a k o m a g i s t e r szkoły. T a m u d e r z y ł a w s z y s t k i c h p r z y t o m n o ś ć j e g o u m y s ł u w dyskusji na t e m a t Trójcy. G d y legat p a p i e s k i p r z e c i w A b e l a r d o w i oświadczył, ż e w s z y s c y wiedzą, iż w Trójcy trzy o s o b y są w s z e c h m o c n e , T e o d o r y k zacytował p ó ł g ł o s e m s y m b o l Atanazjański: „ A j e d n a k n i e trzej w s z e c h m o c n i , ale j e d e n w s z e c h m o c n y " (Ettamen non tres omnipotentes, sed unus omnipotens) . O p i n i a o j e g o bystrości m u s i a ł a d o ń przylgnąć - a n o n i m o w e Metamorphosis Goliae p o d a j e d w u w i e r s z : 174
W n e t r o z e z n a ł się ó w d o k t o r z C h a r t r e s , którego język gwałtowny tnie niby miecz. Ibi d o c t o r c e r n i t u r ille C a r n o t e n s i s , cuius lingua v e h e m e n s truncat velut e n s i s
1 7 5
.
W r o k u 1140 T e o d o r y k na k r ó t k o został p r o f e s o r e m w P a r y ż u . J e g o u c z n i e m był w t e d y J a n z Salisbury. W 1141 T e o d o r y k p r z e n i ó s ł się d o C h a r t r e s , z m a r ł o k o ł o r o k u 1150. J a k o p l a t o n i k , p r z y r o d n i k i h u m a n i s t a T e o d o r y k s k u p i a w sobie rysy cha r a k t e r y s t y c z n e dla szkoły w C h a r t r e s . D l a t e g o t e ż o k o ł o 1130 stanął na c z e l e ru c h u walczącego z cornificios (nazwa p o c h o d z i od J a n a z Salisbury), którzy w y s t ę powali p r z e c i w n a u k o m , s z t u c e itd. Jan z Salisbury n a z y w a go najpilniejszym ba d a c z e m s z t u k {artium studiosissimus investigator) . Z a i n t e r e s o w a n i a j e g o były b a r d z o szerokie, mieściła się w nich m a t e m a t y k a ( w e d l e tradycji j e g o u c z n i e m w m a t e m a t y c e był A b e l a r d ) , fizyka, m e d y c y n a . W p r o w a d z i ł t e ż d o C h a r t r e s trak taty a s t r o n o m i c z n e . Plenisphaera P t o l o m e u s z a przełożył dla niego H e r m a n z Karyntii w 1144 r. O n t e ż z a p e w n e j a k o pierwszy w p r o w a d z i ł d o szkół logica nova. m
T e o d o r y k j e s t a u t o r e m Eptateuchonu, p o d r ę c z n i k a s z t u k w y z w o l o n y c h b ę d ą c e g o z w i e r c i a d ł e m t e g o , co należało d o c a ł o k s z t a ł t u w i e d z y d i a l e k t y c z n e j w X I I w., Deseptem diebus et sex operum distincionibus, k o m e n t a r z a d o De inventione rhetorica ad Herennium C y c e r o n a oraz k o m e n t a r z a d o De Trinitate. W p o g l ą d a c h T e o d o r y k a schodzą się d w a , z b l i ż o n e zresztą d o s i e b i e , k i e r u n k i , p l a t o n i z m , k t ó r e g o ź r ó d ł e m j e s t C h a l c y d i u s z , i zawierający w s o b i e w i e le p l a t o ń s k i c h i n e o p l a t o ń s k i c h e l e m e n t ó w n e o p i t a g o r e i z m u . W k o m e n t o w a n i u Pisma Świętego m a ł o i n t e r e s u j e go s e n s m i s t y c z n y i alegoria, na którą zwra cali u w a g ę O j c o w i e . J e g o z a i n t e r e s o w a n i a skupiają się n a Księdze Rodzaju, którą
1 7 4
1 7 5
1 7 6
Piotr Abelard, Epistula /, Historia calamitatum, 10. Cyt. za Ph. Bóhner, E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej, s. 355. Jan z Salisbury, Metalogicon, I, 5.
493
X. Szkoła w Chartres
c h c e wyjaśniać p r z y p o m o c y fizyki, zresztą p r z e z s i e b i e s k o n s t r u o w a n e j . P r o p o n u j e z a t e m e g z e g e z ę secundum physicam et litteram. T e o d o r y k p r z y s t ę p u j e d o metafizyki z n a s t a w i e n i e m przyrodnika, z czego wynikają różne n i e p o r o z u m i e n i a pojęciowe. Uważa, że ąuadrwium w i n n o stano wić p o d s t a w ę dla teologii, w i n n o b y ć w y k o r z y s t a n e dla wyjaśnienia dzieła b o ż e g o . W s z y s t k i e zaś n a u k i ąuadrwium operują liczbami, stąd waga liczb dla filozofii, t e ologii. Zasadą wszystkich liczb j e s t j e d n o ś ć . J e d n o ś ć jest tym, co n i e z m i e n n e i w i e c z n e , z j e d n o ś c i wypływają i n n e liczby, k t ó r e charakteryzuje z m i e n n o ś ć . T a z m i e n n o ś ć i wielość wyciska s w e p i ę t n o na całym świecie s t w o r z o n y m . J e d n o ś ć jest tożsama z B o g i e m . Bóg to unitas, rzeczy - alteritas. W tej koncepcji w y s t ę p u j e t y p o w e dla p i t a g o r e i z m u i p l a t o n i z m u p o m i e s z a n i e jedności m a t e m a t y c z n e j z jednością metafizyczną rozumianą j a k o t r a n s c e n d e n t a l e . I n n y możliwy przy ta kich założeniach błąd to p o m i e s z a n i e jedności metafizycznej z B o g i e m , ale p r z e d t y m b ł ę d e m T e o d o r y k się cofa. P o d o b n i e j a k G i l b e r t uważa, że B ó g jest formą ist nienia każdej rzeczy, g d y ż w s z y s t k o istnieje tylko przez Boga. B o s k o ś ć j e s t formą i s t n i e n i a dla p o s z c z e g ó l n y c h rzeczy. D i v i n i t a s singulis r e b u s forma e s s e n d i e s t
1 7 7
.
W s w y c h r o z w a ż a n i a c h n a d s t o s u n k i e m formy d o m a t e r i i u ż y w a p o j ę ć m o ż n o ś c i i u r z e c z y w i s t n i e n i a (potentia - actuś), ale z n a c z e n i a ich n i e r o z u m i e p o p e r y p a t e t y c k u . J a k o forma i s t n i e n i a Bóg j e s t w s z ę d z i e c a ł k o w i c i e i s u b s t a n c j a l n i e o b e c n y . C o w i ę c e j , istoty rzeczy, formy istniejące p r z e d s t w o r z e n i e m rzeczy k o n k r e t n y c h n i e różnią się w o g ó l e od Boga: W s z y s t k i e formy w s z y s t k i c h rzeczy r o z w a ż a n e w u m y ś l e b o s k i m są w p e w i e n s p o s ó b j e d n ą formą, s p r o w a d z o n e na p o w r ó t d o p r o s t o t y formy b o skiej w j a k i ś t r u d n y d o w y j a ś n i e n i a s p o s ó b . O m n e s r e r u m o m n i u m f o r m a e in m e n t e divina c o n s i d e r a t a e u n a q u o d a m m o d o forma s u n t , in f o r m a e d i v i n a e s i m p l i c i t a t e m inexplicabili q u o dam modo relapsae . 178
U m y s ł b o ż y j e s t p o d s t a w ą trwałości g a t u n k ó w : N a t u r a z a w s z e j e s t j e d n a , o s o b y r ó ż n e , j a k w nich - a są o n e z p e w n o ś c i ą z m i e n n e - człowieczeństwo jest bez wątpienia j e d n o , a różne osoby przy sługują c z ł o w i e c z e ń s t w u , na p r z y k ł a d P l a t o n , S o k r a t e s i C y c e r o n . N a t u r a s e m p e r u n a e s t , p e r s o n a e d i v e r s a e , u t in his q u i d e m m u t a b i l i b u s h u m a n i t a s s i n e d u b i o u n a e s t in o m n i b u s , d i v e r s a e v e r o s u n t h u m a n i t a t i personae, ut Plato, Socrates et C i c e r o . 1 7 9
1 7 7
1 7 8
179
Teodoryk z Chartres, De septem diebus, wyd. Haurćau, 1.1, s. 63. Teodoryk z Chartres, Commentum super Boethii librum De Trinitate, wyd. Haring, II, 66 (s. 88). Ibidem, I, 8 (s. 64).
Średniowiecze
494
T o z a k o r z e n i e n i e k a ż d e j natury, formy w u m y ś l e b o ż y m j e s t b e z w z g l ę d n i e trwałe i w i e c z n e . G d y b y n i e było ludzi, g d y b y n i e istniała humanitas, t o t r w a ł a b y o n a j a k o n i e z n i s z c z a l n a / ^ / * / ^ (idea) humanitatis\ Forma b o w i e m sama w sobie sprowadzona w jakiś sposób d o prostoty b o skiej formy, nigdy, jeżeli m a m y rzec p r a w d ę , n i e g i n i e . F o r m a t a m e n ą u a n t u m in s e e s t ad s i m p l i c i t a t e m formae d i v i n a e q u o d a m m o d o relapsa, n u n ą u a m , si v e r u m fateri v o l u m u s , p e r i t . 180
Analizując w swej m e t a f i z y c e liczb jest najdoskonalej jednością. Jak jedność g d y c h o d z i o p o w s t a w a n i e liczb, t a k s a m o ro w i ę c B ó g j e s t formą i s t n i e n i a rzeczy, to
jedność twierdzi Teodoryk, ż e Bóg jest nieograniczona i wszechmocna, i Bóg w stosunku do stworzeń. Sko formą tą j e s t j e d n o ś ć :
W s z y s t k o , c o jest, j e s t d l a t e g o , ż e j e s t j e d n y m . O m n e quod est, ideo est, quia u n u m e s t
1 8 1
.
Tych wypowiedzi nie należy rozumieć w sensie panteistycznym, jakoby B ó g stanowił i s t o t ę rzeczy m a t e r i a l n y c h . M a to z n a c z y ć t y l k o , ż e rzeczy s t w o r z o n e mogą i s t n i e ć w y ł ą c z n i e p r z e z Boga i w B o g u . J e d n o ś ć b o w i e m j a k o j e d n o ś ć t w o r z y m a t e r i ę , a formy rzeczy j a k o rów ność j e d n o ś c i ; d l a t e g o ż e j e s t miłością i p o ł ą c z e n i e m , stwarza d u c h a . U n i t a s e n i m , s e c u n d u m q u o d u n i t a s est, m a t e r i a m creat. F o r m a s v e r o r e rum s e c u n d u m hoc, quod est unitatis aequalitas; ex eo, quod amor est et connexio, creat s p i r i t u m . 182
Teodoryk mówi wyraźnie: G d y t w i e r d z i m y , ż e b o s k o ś ć j e s t formą i s t n i e n i a p o s z c z e g ó l n y c h rzeczy, n i e głosimy, ż e b o s k o ś ć j e s t jakąś formą, która t r w a ł a b y w m a t e r i i . C u m d i c i m u s singulis r e b u s d i v i n i t a t e m e s s e f o r m a m e s s e n d i , n o n h o c d i c i m u s , q u o d divinitas sit aliqua forma, q u a e in materia h a b e a t c o n s i s t e r e . 183
T ę samą k o n c e p c j ę z n a j d z i e m y w w i e l u i n n y c h t e k s t a c h : B o s k o ś ć n i e m o ż e się połączyć z materią. Divinitas n a m q u e immateriari n o n p o t e s t 1 8 0
1 8 1
1 8 2
183
1 8 4
1 8 4
.
Ibidem, I, 49, (s. 84) Teodoryk z Chartres, Deseptem diebus, wyd. Haurćau, 1.1, s. 63. Tekst z poprawką zaproponowaną przez C. Beaumkera, który czyta ideo w miejsce in Deo. Por. „Archiv fiir Geschichte der Philosophie", X/137, n. 37. Teodoryk z Chartres, Commentum super Boethii librum De Trinitate, wyd. Haring, II, 39 (s. 8 0 - 8 1 ) . T e o d o r y k z Chartres, Deseptem diebus, wyd. Haurćau, t. I, s. 63. Teodoryk z Chartres, Commentum super Boethii librum De Trinitate, wyd. Haring, II, 46 (s. 83).
X. Szkoła w Chartres
495
P o w i e r z c h o w n i e s p r a w ę ujmując, u T e o d o r y k a j e s t p e w i e n p o s m a k p a n t e i s t y c z n y i d l a t e g o t e ż n i e r a z go p o d k r e ś l a n o . N i e n a l e ż y j e d n a k z a p o m i n a ć , ż e T e o d o r y k o p i e r a się n a B o e c j u s z u , u k t ó r e g o w y r a z esse o d n o s i się d o p o r z ą d k u istoty, a n i e d o p l a n u e g z y s t e n c j i . J e d n o ś ć liczb i j e d n o ś ć b y t ó w t o t y l k o u c z e s t n i c t w o w d o s k o n a ł e j j e d n o ś c i Boga. Różnymi środkami dialektycznymi wyprowadza Teodoryk z jedności po j ę c i e równości (aeąualitas). O t ó ż równość (zgodność) j e d n o ś c i z sobą, to p r a w d z i wość. W Bogu m a m y analogiczną s t r u k t u r ę : z d o s k o n a ł e j j e d n o ś c i (Ojciec) w y p ł y w a d o s k o n a ł a r ó w n o ś ć (Syn). T e o d o r y k b u d u j e swą n a u k ę o Trójcy, biorąc za p o d s t a w ę s p e k u l a c j e n e o p i t a g o r e j s k i e z n a n e z C h a l c y d i u s z a czy M a k r o b i u s z a . Ważną d z i e d z i n ą refleksji T e o d o r y k a j e s t k o s m o g o n i ą . N a p o c z ą t k u B ó g stworzył j e d n o c z e ś n i e c z t e r y e l e m e n t y , co o d p o w i a d a b i b l i j n y m , z i e m i i n i e b u . S t w o r z e n i e c a ł e g o świata trwało sześć d n i . P i e r w s z y o b r ó t f i r m a m e n t u rozgrzał i zapalił najwyższy e l e m e n t - o g i e ń , a p r z e z o g i e ń p o w i e t r z e , w o d ę i z i e m i ę . W t e n s p o s ó b s t w o r z o n a m a t e r i a została o ś w i e c o n a . A l e p o z a o ś w i e c e n i e m o g i e ń r ó w n i e ż o g r z e w a . P o w i e t r z e p r z e p u s z c z a c i e p ł o , a ogrzewają się d o p i e r o e l e m e n t y stałe, w o d a i z i e m i a , k t ó r e c i e p ł o zatrzymują. P o w i e t r z e p r z e p u ś c i ł o w i ę c c i e p ł o i ogrzały się w o d y otaczające z i e m i ę , p o w s t a ł y pary, k t ó r e u n i o s ł y się w g ó r ę . Stąd p o w i e t r z e znalazło się m i ę d z y w o d a m i p ł y n n y m i n a d o l e a w o d a m i w s t a n i e p a r y n a g ó r z e . P r z e z w y p a r o w a n i e w ó d części z i e m i w y s c h ł y i n a nich zalęgło się życie r o ś l i n n e . P a r y w o d n e zgęściły się i u t w o r z y ł y ciała n i e b i e s k i e , k t ó r e n i e mogą b y ć z b u d o w a n e z z i e m i , b o j e s t za ciężka, a j a k o widzial n e n i e m o g ą b y ć z ognia ani z p o w i e t r z a , b o t e e l e m e n t y są n i e w i d z i a l n e , z a t e m mogą b y ć t y l k o z wody. P o w s t a n i e ciał n i e b i e s k i c h i ich o b e c n o ś ć n a f i r m a m e n cie p r z y c z y n i ł y się d o z w i ę k s z e n i a ilości ciepła w s k u t e k o b r o t u f i r m a m e n t u . T a c i e p ł o t a osiągnęła t e m p e r a t u r ę życiodajną. O w a c i e p ł o t a życiodajna u d z i e l a się n a j p i e r w w o d z i e (powstają z w i e r z ę t a w o d n e i p t a k i ) , a p o t e m i z i e m i ( r o z m n a żają się z w i e r z ę t a l ą d o w e , a w ich liczbie i c z ł o w i e k in ąuarum numero homo). J a k w i d a ć z k o s m o g o n i i , T e o d o r y k p r z y j m o w a ł różną o d a r y s t o t e l e s o w skiej fizykę. N i e m a a r y s t o t e l e j s k i e g o miejsca n a t u r a l n e g o e l e m e n t ó w . Z i e m i a n i e j e s t t w a r d a z n a t u r y ; m o ż e się z m i e n i a ć w w o d ę l u b w p o w i e t r z e czy o g i e ń . N a t w a r d o ś ć z i e m i w p ł y w a jej z g ę s z c z e n i e p r z e z r u c h ognia i p o w i e t r z a . T e o doryk tłumaczy więc miejsce elementów kinetycznie, przez czynniki dyna miczne i mechaniczne. E l e m e n t y musiały powstać równocześnie; to mówi sam M o j ż e s z ( ó w Philosophus Dwinus) pisząc w Księdze Rodzaju, ż e B ó g r ó w n o c z e ś n i e stworzył n i e b o i z i e m i ę .
5. Clarenbald z Arras U c z n i e m T e o d o r y k a b y ł C l a r e n b a l d z Arras. P o z o s t a w a ł on p o d w y r a ź n y m w p ł y w e m d o k t r y n z Librum hunc, a T e o d o r y k n a z y w a go s w o i m d o k t o r e m {doctor meus). W i d a ć t e ż , ż e w ó w c z a s C h a r t r e s p r z e d s t a w i a ł o w p e ł n y m słowa z n a c z e n i u
Średniowiecze
496
s z k o ł ę , o m i s t r z a c h z C h a r t r e s m ó w i C l a r e n b a l d „nasi d o k t o r z y " (nostri doctores). Istniała t a m silna w i ę ź i n t e l e k t u a l n a i p e w i e n zasób w s p ó l n y c h d o k t r y n . N a jego system p r z e m o ż n y wpływ wywarł Teodoryk, ale żywy t e m p e r a m e n t C l a r e n b a l d a s k ł o n i ł go d o d o d a n i a w i e l u e l e m e n t ó w w ł a s n y c h . J e g o d o k t r y n a j e s t w y ł o ż o n a s z e r z e j , d o k ł a d n i e j d o p r a c o w a n a i jaśniej n a p i s a n a . M e t a f i zyka Clarenbalda jest platońska: F o r m y , k t ó r e są w ciałach - a p o c h o d z ą o n e o d idei u m y s ł u b o ż e g o a l b o od o w y c h najczystszych s u b s t a n c j i [tzn. c z t e r e c h e l e m e n t ó w ] - z racji swojej w t ó r n o ś c i utraciły swą m o c , w i ę c n i e p o w i n n o się ich n a z y w a ć for m a m i , a l e raczej o b r a z a m i form. F o r m a e istae, q u a e in c o r p o r i b u s s u n t , a b ideis d i v i n a e m e n t i s vel a q u a t t u o r illis p u r i s s i m i s s u b s t a n t i i s [scil. q u a t t u o r e l e m e n t i s ] d e s c e n d e n t e s , r a t i o n e p o s t e r i o r i t a t i s a b illis d e g e n e r a v e r u n t , n o n f o r m a e , s e d f o r m a r u m imagines recto appellari d e b e r e n t . 1 8 5
C l a r e n b a l d p r e z e n t u j e skrajnie r e a l i s t y c z n e s t a n o w i s k o w o d n i e s i e n i u d o istnienia gatunków: Za warte zachodu uważamy, by wykazać, że człowieczeństwo, dzięki k t ó r e m u p o j e d y n c z y l u d z i e są l u d ź m i , j e s t j e d n o i to s a m o . Operae pretium duximus ostendere unam et e a n d e m h u m a n i t a t e m esse, q u a singuli h o m i n e s s u n t h o m i n e s . 1 8 6
W psychologii n a t o m i a s t sformułował swoisty podział p o z n a w c z y c h w ł a d z d u s z y n a trzy o r g a n i c z n e i j e d n ą nieorganiczną. T e w ł a d z e t o zmysły, w y o b r a ź n i a , ratio, k t ó r e j o r g a n e m j e s t j a k a ś d z i w n a s u b s t a n c j a mieszcząca się w g ł o w i e , m i a n o w i c i e s u b t e l n e p o w i e t r z e n a z y w a n e p r z e z fizyków ś w i a t ł e m e t e r y c z n y m (aersubtillissimus qui aphisicis lux aetherea appellatuf) . Istnieją za p e w n e j a k i e ś związki tej k o n c e p c j i z teorią d u c h ó w o ż y w c z y c h {spiritus vitalis), ciała a s t r a l n e g o i t p . C z w a r t ą nieorganiczną władzą j e s t intellectibilitas. J e j p r z e d m i o t e m j e s t B ó g i formy w B o g u . T a w ł a d z a j e s t u d z i a ł e m t y l k o b a r d z o n i e l i c z n y c h j e d n o s t e k mających d a r p r z e w i d y w a n i a , n a p r z y k ł a d p r o r o k ó w . I d ą c za ó w c z e s n y m i n o w i n k a m i , u ż y w a C l a r e n b a l d p o j ę ć A r y s t o t e l e s a : m o ż n o ś ć - a k t , m a t e r i a - forma, ale ich n i e r o z u m i e p o a r y s t o t e l e s o w s k u . x%1
6. Bernard Silvestris Z a sprawą T e o d o r y k a p r z e s i ą k n i ę t y d o głębi d u c h e m starożytności k l a s y c z n e j i mitologii p o g a ń s k i e j j e s t B e r n a r d Silvestris. O k o ł o 1156 r. był k a n c l e r z e m 1 8 5
186
187
Clarenbald z Arras, In De Trinitate Boethii, wyd. Jansen, s. 68. Ibidem, s. 42. Ibidem, s. 54.
X. Szkoła w Chartres
497
szkoły w C h a r t r e s . Swój o r y g i n a l n y i a l e g o r y c z n y p o e m a t o ś w i e c i e De mundi universitate d e d y k o w a ł T e o d o r y k o w i z C h a r t r e s . U t w ó r t e n s k ł a d a się z d w ó c h ksiąg, p i e r w s z a m ó w i o w s z e c h ś w i e c i e (megacosmos), d r u g a o c z ł o w i e k u (microcosmos). P o d s i l n y m p ł y w e m C h a l c y d i u s z a t w o r z y B e r n a r d swoistą m i t o l o g i ę mającą w y j a ś n i ć k o s m o g o n i ę . J e s t to n i b y k o s m o g o n i ą c h r z e ś c i j a ń s k a , ale w i ę cej w niej rysów p o g a ń s k i c h niż chrześcijańskich. W p o e m a c i e w y s t ę p u j ą alegorie różnych pojęć m e t a f i z y c z n y c h i t e o l o g i c z n y c h : t r z e m O s o b o m Trójcy o d p o w i a d a trójca stworzona: E n d e l e c h e i a - ro z u m k o s m i c z n y , N a t u r a - silva l u b aura światła, I m e r m e n e - f a t u m . W w i e l k i m skrócie zawarta w n i m k o s m o g o n i ą p r z e d s t a w i a się tak: N a t u r a zwraca się z bła g a n i e m d o Noysa (Słowa, Verbum), b y przyszedł z p o m o c ą dla Hyle, która z n a j d u j e się w o p ł a k a n y m s t a n i e c h a o s u . Wysłuchując tych błagań, Noys w y p r o w a d z a Hyle z o d m ę t ó w c h a o s u p r z e z to, ż e stwarza świat (formy m a t e r i a l n e nazywają się idearum signacula), k t ó r y o t r z y m u j e d u s z ę ( d u s z ę świata) i staje się ożywiony.
7. Wilhelm z Conches U c z n i e m B e r n a r d a z C h a r t r e s , a n i e T e o d o r y k a był W i l h e l m z C o n c h e s ( G u i l l e l m u s d e C o n c h e s - o k . 1 0 8 0 - 1 1 5 4 ) . W 1122 r. uczył w P a r y ż u ; p ó ź n i e j na d w o r z e księcia N o r m a n d i i G o t f r y d a był n a u c z y c i e l e m H e n r y k a II P l a n t a g e neta. N a j w c z e ś n i e j s z y m p i s m e m W i l h e l m a był Komentarz do Pryscjana, p o n i m p o w s t a ł y p i e r w s z a r e d a k c j a Philosophia mundi oraz p i e r w s z a r e d a k c j a Komenta rza do O pocieszeniu Boecjusza, Glossy do Timajosa, d r u g a r e d a k c j a Komentarza do O pocieszeniu, o s t a t e c z n a r e d a k c j a Philosophia mundi. L i s t ę j e g o dzieł zamykają dialog Dragmaticon philosophiae oraz Summa moralium philosophorum. W i l h e l m wziął udział w d y s k u s j i p r o w a d z o n e j p r z e z T e o d o r y k a p r z e c i w cornificii, c e c h o w a ł go t y p o w y dla ś r o d o w i s k a w C h a r t r e s g ł ę b o k i h u m a n i z m k l a s y c z n y p o ł ą c z o n y z k u l t e m dla n a u k p r z y r o d n i c z y c h . Z r a z u m a z a i n t e r e s o w a n i a m e t a f i z y c z n e i r e p r e z e n t u j e skrajny realizm. P o d o b n o p o d w p ł y w e m B e r n a r d a u t o ż s a m i a ł d u s z ę świata z D u c h e m Ś w i ę t y m . P o d w p ł y w e m a t a k ó w św. B e r n a r d a i W i l h e l m a z St. T h i e r r y na m a t e r i a l i z m a t o m i s t y c z n y i na n a u k ę 0 d u s z y świata p r z e m i e n i a swą n a u k ę o d u s z y świata i d o c h o d z i d o p o g l ą d u , ż e 1 u P l a t o n a c z y m ś i n n y m j e s t d u s z a świata i i d e a d o b r a . P o d o b n a e w o l u c j a d o k o n u j e się r ó w n i e ż u i n n y c h m i s t r z ó w szartryjskich. Z c z a s e m W i l h e l m o d d a ł się całkowicie s w y m z a i n t e r e s o w a n i o m przyrodni czym, a zwłaszcza m e d y c z n y m . Studiował p r z e ł o ż o n e przez K o n s t a n t y n a Afrykań czyka traktaty m e d y c z n e G a l e n a i Hipokratesa, a zwłaszcza ich teorie fizjologicz n e . Z a w a r t e w nich opisy fizjologiczne zestawiał z teorią procesu p o z n a n i a zmysło w e g o , t o t e ż często mieszał t w i e r d z e n i a fizjologiczne z psychologicznymi. S z c z e g ó l n e g o z a i n t e r e s o w a n i a warta j e s t j e g o k o s m o g o n i ą . W i l h e l m u z n a j e r o z r ó ż n i e n i e na creatio i ornatus, za k t ó r y u z n a j e g w i a z d y n a n i e b i e , p t a -
498
Średniowiecze
ki w p o w i e t r z u , r y b y w w o d z i e i ludzi na z i e m i (stellae in caelo, aves in aere, pisces in aqua, homines in terra) . P o d s t a w ą s t r u k t u r y b y t ó w n i e j e s t para m a t e r i a - f o r m a , lecz h i p o t e z a a t o m ó w . M a t e r i a p i e r w s z a to p r z e s t r z e ń (locuś), w k t ó r e j wirują m a s y a t o m ó w . D z i ę k i liczbowo-ilościowym c z y n n i k o m a t o m y łączą się w e l e m e n t y , a w r e s z c i e zespalają się w zbiory w y p o s a ż o n e w j a k o ś c i . P ó ź n e p o g l ą d y W i l h e l m a są n i e j a s n e : m
M y zaś t w i e r d z i m y , ż e z tych e l e m e n t ó w , k t ó r e w y m i e n i a E p i k u r , p o wstają w s z y s t k i e ciała niższe, ale t w i e r d z i m y , ż e e l e m e n t y t e zostały p r z e z Boga s t w o r z o n e z n i c z e g o , b e z w c z e ś n i e j istniejącej m a t e r i i . N o s a u t e m d i c i m u s , q u o d e x eis e l e m e n t i s , q u a e dicit E p i c u r u s , fiunt o m n i a c o r p o r a inferiora [...], [sed] e l e m e n t a d i c i m u s e x nihilo c r e a t a a D e o sine praeiacente materia . 189
W i l h e l m m a p o z y t y w n y s t o s u n e k d o a t o m i z m u e p i k u r e j s k i e g o (było to bardzo odosobnione i niebezpieczne w średniowieczu ze względu na negatyw ną o p i n i ę o e p i k u r e i z m i e ) . S p o w o d o w a ł o t e ż g w a ł t o w n e ataki na W i l h e l m a . A t o m y to n i e p o d z i e l n e i j e d n o r o d n e d r o b i n y : E l e m e n t y to p r o s t e i m a ł e drobiny, z k t ó r y c h składają się o w e cztery, które widzimy. Tych e l e m e n t ó w nigdy nie widać, a poznajemy je tylko dzięki zasadzie podzielności. E l e m e n t a sunt simplae et m i n i m a e particulae, quibus haec quattuor constant, q u a e v i d e m u s . H a e c e l e m e n t a n u n q u a m v i d e n t u r , s e d r a t i o n e d i visionis i n t e l l i g u n t u r . 190
C i a ł o l u d z k i e , j a k i w s z y s t k i e i n n e ciała, r ó w n i e ż j e s t z ł o ż o n e z o w y c h a t o m ó w - e l e m e n t ó w , a d u s z a n i e j e s t formą, która b y to ciało k o n s t y t u o w a ł a . W a n t r o p o l o g i i W i l h e l m łączy m a t e r i a l i z m z e s p i r y t u a l i z m e m a u g u s t y ń s k i m . C z ł o w i e k j e s t o s t a t e c z n y m w y n i k i e m (conclusio) ewolucji i o ś r o d k i e m świata. O r y g i n a l n o ś ć n a u k W i l h e l m a z C o n c h e s z a p e w n i ł a m u trwały w p ł y w n a p ó ź n i e j s z y c h u c z o n y c h . J e s z c z e t a k z w a n a Summa Radulfi nawiązuje d o j e g o myśli, a p o d k o n i e c X I I I w. j e g o s y s t e m parafrazuje Bartłomiej z Pizy. Rysy wilhelmiańskie spotykamy też u wielu mistrzów dwunastowiecznych, o k t ó r y c h b ę d z i e m y mówili: u A d e l a r d a z B a t h , W i l h e l m a z St. T h i e r r y , W i l h e l ma z Hirschau.
1 8 8
1 8 9
1 9 0
y
Cyt. za J. M. Parent, La doctrine de la cróation dans l ćcole de Chartres, s. 166. Cyt. z* ibidem, s. 132. Wilhelm z Conches, Elementorum philosophiae libri ąuattuor (PL 90, 1132).
R O Z D Z I A Ł XI
Jan z Salisbury J e d n y m z najoryginalniejszych u m y s ł ó w X I I w., u m y s ł e m blisko z w i ą z a n y m z C h a r t r e s , c h o ć w n i e j e d n y m odbiegającym od tej szkoły, j e s t J a n z Salisbury (Saresberiensis). Był to j e d e n z najwybitniejszych przedstawicieli h u m a n i z m u ś r e d n i o w i e c z n e g o . J u ż w roku 1136 przyjechał d o Francji i tu studiował przez d w a n a ś c i e lat. D o 1148 r. p r z e b y w a ł w Paryżu i w C h a r t r e s . W II k s i ę d z e s w e g o Metalogiconu podaje Jan swoją, o d m i e n n ą w stylu od Historia calamitatum Abelar da, autobiografię naukową. D o w i a d u j e m y się z niej, że studiował kolejno u szes nastu mistrzów, rozpoczynając swą podróż i n t e l e k t u a l n ą od Abelarda: P r z y ł ą c z y ł e m się d o księcia p e r y p a t e t y k ó w , k t ó r y - d o k t o r s ł a w n y i p r z e z w s z y s t k i c h p o d z i w i a n y - p r z e w o d z i ł w ó w c z a s s z k o l e n a g ó r z e św. G e n o wefy. T a m , u j e g o s t ó p , u c z y ł e m się s a m y c h p o d s t a w tej n a u k i , a z u w a gi na słabość m o i c h z d o l n o ś c i w s z y s t k o , co spływało z j e g o ust, s p i j a ł e m z gorącym pragnieniem umysłu. C o n t u l i m e ad p e r i p a t e t i c u m p a l a t i n u m , q u i t u n c in M o n t e S. G e n o v e fae clarus d o c t o r e t a d m i r a b i l i s o m n i b u s p r a e s i d e b a t . Ibi, ad p e d e s e i u s , p r i m a artis h u i u s r u d i m e n t a accepi, e t pro m o d u l o ingeniali m e i q u i d q u i d e x c i d e b a t a b o r e e i u s , tota m e n t i s a r d i t a t e e x c i p i e b a m . 1 9 1
G d y A b e l a r d w 1140 r. przestał n a u c z a ć w P a r y ż u J a n rozpoczął w ę d r ó w ki p o licznych szkołach. W t y c h w ę d r o w n y c h latach s t u d i ó w n i e r a z przyciskała go b i e d a i zarabiał k o r e p e t y c j a m i . O p i s u j e o n s w y c h nauczycieli m.in. A l b e r t a z R e i m s ( p o c z ą t k o w o walczący z n o m i n a l i z m e m ; p o t e m s a m staje się n o m i n a listą), W i l h e l m a z C o n c h e s , u k t ó r e g o s t u d i o w a ł trzy lata, R o b e r t a z M e l u n ( u m y s ł krytyczny, k t ó r y k a ż d e s t a n o w i s k o z a w s z e k o n f r o n t o w a ł z p r z e c i w n y m ) . W y s o k o c e n i ą c samą l o g i k ę , zraził się d o jej f o r m a l i z m u . P o latach s t u d i ó w wrócił dla s p r a w r o d z i n n y c h d o Anglii. T a m porzucił r o z p r a w y l o g i c z n e i j a k o o s o b a z d o l n a i w y k s z t a ł c o n a został w c i ą g n i ę t y w wir życia p o l i t y c z n o - d y p l o m a t y c z n e g o . Był s e k r e t a r z e m św. T o m a s z a B e c k e t a i o t r z y m a ł w y s o k i e g o d ności od króla H e n r y k a II P l a n t a g e n e t a i p a p i e ż a H a d r i a n a IV. Ż y c i e miał bar d z o u r o z m a i c o n e , wciąż p o d r ó ż o w a ł m i ę d z y Anglią, Francją, R z y m e m ( W ł o c h y o d w i e d z i ł p i ę ć razy). W r e s z c i e w roku 1176 został o b r a n y b i s k u p e m C h a r t r e s i t a m ż e z m a r ł w 1180 r.
J a n p o z o s t a w i ł p o s o b i e liczne dzieła: Entheticus sive de dogmatephilosophorum (1155 r.), k t ó r y j e s t u j ę c i e m historii filozofii s t a r o ż y t n e j w formie p o e m a t u ;
Jan z Salisbury, Metalogicon, II, 10.
Średniowiecze
500
Metalogicon (1160 r.), k t ó r y poza autobiografią o b e j m u j e w y k ł a d zasad logiki i jej o b s z e r n ą o b r o n ę p r z e d n a p a ś c i a m i , t a k z w a n y cornificii ( t a k n a z y w a J a n „ s e k t ę " zwalczającą n a u k ę w o g ó l e , dążącą d o u ł a t w i e n i a p r o g r a m ó w n a u c z a n i a dla zy s k u . „ S e k t a " p o w s t a ł a o k o ł o 1130 r., a głową jej był z a p e w n e m n i c h R e g i n a l d . J a n z m i ł o s i e r d z i a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o zamilczą p r a w d z i w e i m i ę o w e g o cornificius, k t ó r e g o j a k najostrzej zwalcza); Policraticus (1160 r.), k t ó r e g o n a j c i e k a w s z e frag m e n t y to k o ń c o w e r o z w a ż a n i a o n a t u r z e prawdy. P o d t y t u ł t ł u m a c z y n a m w i ę cej: o g ł u p s t w i e życia d w o r s k i e g o i o roli filozofii w r z ą d z e n i u p a ń s t w e m . J e s t t o e n c y k l o p e d i a ó w c z e s n e g o świata. Z a r ó w n o Policraticus, j a k i Metalogicon p o ś w i ę c o n e są T o m a s z o w i B e c k e t o w i . Spis dzieł J a n a zamykają Listy.
W o m a w i a n i u p o g l ą d ó w J a n a z Salisbury t r z e b a n a j p i e r w u k a z a ć j e g o za s a d n i c z e n a s t a w i e n i e . Postawą, która w i n n a , z d a n i e m J a n a , w y r ó ż n i a ć k a ż d e g o m ę d r c a , a którą o n stara się u c i e l e ś n i ć , j e s t s t a n o w i s k o u m i a r k o w a n e g o s c e p t y cyzmu, postawa akademicka. N i e zachęca natomiast do sceptycyzmu agnos t y c z n e g o : filozof, k t ó r y b y nic n i e wiedział, b y ł b y c z y m ś n i ż s z y m o d z w i e r z ę cia. C h o d z i m u raczej o w s t r z e m i ę ź l i w o ś ć , n a l e ż y t w i e r d z i ć t y l k o to, co się w i e n a p e w n o . M ę d r z e c m a w ą t p i ć i j e g o w ą t p i e n i e w i n n o się rozciągać n a w s z e l k i e s p r a w y w ą t p l i w e dla m ę d r c a (dubitabilia sapienti). O w e s p r a w y w ą t p l i w e to p r a w d y b a r d z o t r u d n e , t a k i e , k t ó r y c h ani na p o d s t a w i e wiary, ani r o z u m u , ani d o ś w i a d c z e n i a z m y s ł o w e g o n i e m o ż n a na p e w n o d o w i e ś ć . J a n wylicza s z e r e g o w y c h dubitabilia: o p a t r z n o ś ć ; substancja; ilość; w ł a d z e , ich działania i p o c h o d z e nie; f a t u m , p r z y p a d e k i w o l n o ś ć woli; materia, r u c h i zasady ciał; czas i p r z e s t r z e ń itp. W o b e c w s z y s t k i c h t a k i c h z a g a d n i e ń m ę d r z e c w i n i e n z a c h o w a ć umiar, który jest w y n i k i e m wątpienia, w t e d y będzie dopiero prawdziwym akademi k i e m . Z n a j o m o ś ć logiki i historii p r o w a d z i d o mądrości A k a d e m i i . S t u d i u j ą c na p o c z ą t k u z w i e l k i m z a p a ł e m l o g i k ę i łącząc to s t u d i u m z p o z n a w a n i e m i n n y c h n a u k , coraz w y r a ź n i e j u ś w i a d a m i a ł s o b i e p o d w ó j n y c h a r a k t e r logiki: j a k o n a u k i s a m o d z i e l n e j (pepoc) i j a k o n a r z ę d z i a n a u k (6pyavov). G d y p o p r z e r w i e w s t u d i u m logiki, wrócił z n ó w n a górę św. G e n o w e f y i zastał s w y c h k o l e g ó w trawiących s w e siły w y ł ą c z n i e na p r o b l e m a c h czysto l o g i c z n y c h , d o j rzał p u s t k ę s t u d i o w a n i a logiki dla s a m e j logiki. D o ś w i a d c z y ł e m w i ę c , ż e m o ż n a ją p o r ó w n a ć d o p ł y n u , p o n i e w a ż j a k dia l e k t y k a w y p r z e d z a i n n e dyscypliny, tak, g d y p o z o s t a n i e s a m a , b ę d z i e b e z k r w i s t a i jałowa, i n i e u ż y ź n i duszy, b y w y d a ł a o n a o w o c filozofii, j e żeli n i e z o s t a n i e z a p ł o d n i o n a p r z e z coś i n n e g o . E x p e r t u s i t a ą u e s u m ą u o d l i ą u i d o colligi p o t e s t , ą u i a sicut dialectica alias e x p e d i t disciplinas, sic, si sola fuerit, iacet e x s a n g u i s e t sterilis, n e c ad f r u c t u m p h i l o s o p h i a e f e c u n d a t a n i m a m , si a l i u n d e n o n c o n c i p i t . 192
1 9 2
Ibidem, II, 10.
501
XL Jan z Salisbury
T a k i e z d a n i a wygłasza J a n , k t ó r y m a najwyższe u z n a n i e dla logiki i m o ż e lepiej niż inni widzi całe z n a c z e n i e n o w o o d k r y t y c h części logiki a r y s t o t e l e s o w s k i e j . J e d n a k ż e n i e c h c e d e s p o t y z m u logiki i u w a ż a n a w e t , że w s t o s u n k u d o i n n y c h n a u k w i ę k s z ą rolę d o o d e g r a n i a m a g r a m a t y k a . N i e m n i e j j e d n a k III i IV k s i ę g a Metalogiconu omawiają d o k ł a d n i e księgi logiczne Arystotelesa, k t ó r e g o j a k o t w ó r c ę logiki s ł u s z n i e n a z y w a m y P h i l o s o p h u s . K o l e j n o ś ć czytania j e g o p i s m l o g i c z n y c h j e s t taka: najpierw n a l e ż y p o z n a ć Kategorie j a k o e l e m e n tarz (liber elementaris); z a s a d n i c z e księgi to logica nova: Analityki, Topiki i O dowo dach sofistycznych', z t e g o najważniejsza j e s t V I I I księga Topik, p o n i e w a ż : Bardziej p r z y c z y n i a się d o w i e d z y o r o z p r a w i a n i u niż w s z y s t k i e p r a w i e p o z o s t a ł e księgi d i a l e k t y k i , k t ó r e z w y k l e wykładają nasi w s p ó ł c z e ś n i na u c z y c i e l e w szkołach. P l u s c o n f e r t ad s c i e n t i a m d i s s e r e n d i [...] q u a m o m n e s fere libri dialectic a e , q u o s m o d e r n i p a t r e s nostri in scholis l e g e r e c o n s u e v e r a n t . 193
K o l e j n a w a ż n a k w e s t i a to p y t a n i e , j a k i c h p r a w d d o t y c z y d i a l e k t y k a . D i a l e k t y k a z n a j d u j e się p o ś r o d k u m i ę d z y m a t e m a t y k ą zajmującą się t y m , co k o n i e c z n e , a sofistycznymi n a u k a m i d o t y c z ą c y m i gier s ł o w n y c h ; jej d z i e d z i n ą j e s t to, co p r a w d o p o d o b n e , a n a r z ę d z i e m dyskusja. D i a l e k t y k a p r z e z d o w o d z e n i e c h c e ustalić to, co p r a w d o p o d o b n e . D o s z u k i w a n i e się t e g o , co k o n i e c z n e w fizyce j e s t p r z e d s i ę w z i ę c i e m n i e r o z w a ż n y m , p o n i e w a ż w p r z y r o d z i e tylko Bóg m o ż e z n a ć to, co k o n i e c z n e , P r z e d e w s z y s t k i m n i e w i e l u ludzi zna siły i p r a w a p r z y r o d y (vires naturae aut nullus pene scrutatur, aut rarus) . Zresztą poza m a t e m a t y k ą sąd o t y m , co k o nieczne, jest niepewny: 194
0 r z e c z a c h k o n i e c z n y c h sąd j e s t p r z e w a ż n i e n i e t y l k o n i e p e w n y , ale 1 lekkomyślny. D e necessariis p l e r u m q u e n o n m o d o i n c e r t u m , sed t e m e r a r i u m i u d i cium est . 1 9 5
D l a t e g o t e ż p o z a m a t e m a t y k ą d i a l e k t y k d o s z u k u j e się t y l k o p r a w d o p o dobieństwa: Z a s a d y d o w o d z e n i a chwieją się c z ę s t o w r o z w a ż a n i a c h o p r z y r o d z i e (to z n a c z y o z m i e n n y c h ciałach), ale w k w e s t i a c h m a t e m a t y c z n y c h stoją mocno. Vacillat i t a q u e in n a t u r a l i b u s p l e r u m q u e (corporalibus e t m u t a b i l i b u s d i co) ratio d e m o n s t r a n d i , s e d in m a t h e m a t i c i s efficacissime c o n v a l e s c i t . 196
1 9 3
194
195
196
Ibidem, III, 10. Ibidem, II, 13. Ibidem. Ibidem.
Średniowiecze
502
W prawdopodobieństwie, do którego dochodzi dialektyka, wyróżniamy s t o p n i e z a l e ż n e od łatwości u z n a n i a d a n e g o m n i e m a n i a . N a j n i ż s z y s t o p i e ń to w a h a n i e , p o t e m idą wiara i p e w n o ś ć ( o p a r t e na a r g u m e n t a c h r o z u m o w y c h ) , n i e o m a l ż e w i e d z a ( p r z y k ł a d e m takiej p e w n o ś c i j e s t p r z e k o n a n i e , ż e j u t r o w z e j d z i e słońce). P e w n o ś ć to s u r o g a t h i p o t e z y : t a k d ł u g o d a n e t w i e r d z e n i e j e s t p e w n e , d o p ó k i n i e zajdzie coś p r z e c z ą c e m u . M a m y u J a n a c i e k a w y przegląd w s p ó ł c z e s n y c h m u s t a n o w i s k w s p o r z e 0 uniwersalia. P i e r w s z ą g r u p ę stanowią n o m i n a l i ś c i , d o k t ó r y c h należą: R o s c e lin głoszący, ż e p o w s z e c h n i k to t y l k o w y p o w i e d z i a n y d ź w i ę k (vox), A b e l a r d 1 j e g o z w o l e n n i c y , k t ó r z y twierdzą, że p o w s z e c h n i k to w y r a ż e n i e (sermo), p o z o stali, k t ó r z y twierdzą, ż e p o w s z e c h n i k istnieje in intellectibus ( k o n c e p t u a l i z m ) . D r u g a g r u p a to realiści, k t ó r z y twierdzą, że p o w s z e c h n i k i tkwią w r z e c z a c h , a j e s t ich w i e l u i głoszą r ó ż n e t e o r i e (eorum vero, qui rebus inhaerent, multae sunt et dwersae opiniones) . R e a l i s t a m i są: Walter z M o r t a g n e , k t ó r y głosił, ż e p o w s z e c h n i k to j e d n o ś ć związana z j e d n o s t k a m i : P l a t o n j a k o P l a t o n to j e d n o s t k a , j a k o c z ł o w i e k to g a t u n e k , j a k o żywa istota to rodzaj, a j a k o s u b s t a n c j a to rodzaj najwyższy; G i l b e r t z la P o r r ć e głoszący swoją teorię conformitas; G a u s l e n u s (Joscellin) z e S o i s s o n s , k t ó r y p o w s z e c h n o ś ć wyjaśniał p r z e z k o l e k t y w n o ś ć ; Ber n a r d z C h a r t r e s uważający p o p l a t o ń s k u , ż e i d e e trwają n i e z m i e n i e n a w e t , g d y b y przestał i s t n i e ć świat m a t e r i a l n y ; chciał o n j e d n a k s w e k o n c e p c j e p l a t o ń s k i e przedstawić po arystotelesowsku: m
B e r n a r d z C h a r t r e s i j e g o u c z n i o w i e starają się w i e l c e , b y złagodzić spór m i ę d z y A r y s t o t e l e s e m a P l a t o n e m , lecz spóźnili się oni i trudzą się na p r ó ż n o , b y p o g o d z i ć m a r t w y c h , k t ó r z y za życia się z e sobą n i e zgadzali. E g e r u n t operosius Bernardus Carnotensis, et auditores eius, ut c o m p o n e r e n t i n t e r A r i s t o t e l e m e t P l a t o n e m , s e d eos t a r d e v e n i s s e arbitror, e t lab o r a s s e in v a n u m , u t reconciliaret m o r t u o s , q u i ą u a m d i u in vita licuit, dissenserunt . 1 9 8
W e d ł u g J a n a z Salisbury n a g r u n c i e a r y s t o t e l i z m u n i e m a m y p r a w a p y t a ć o i s t n i e n i e p o w s z e c h n i k ó w , lecz t y l k o o to, j a k t w o r z y m y pojęcia o g ó l n e . W e d ł u g A r y s t o t e l e s a n i e istnieją o d r ę b n i e g a t u n k i i rodzaje, k t o b y zaś t w i e r d z i ł i n a c z e j , sprzeciwia się A r y s t o t e l e s o w i (qui autem ea esse statuit, Aristotili adversatur) . G a t u n k i m o g ą b y ć t y l k o p o z n a n e . J a n s t w i e r d z a , ż e w s p ó ł c z e ś n i są w g r u n c i e p l a t o n i k a m i , c h o ć pragną b y ć ze w z g l ę d u n a m o d ę a r y s t o t e l i k a m i . T y m c z a s e m z p u n k t u w i d z e n i a a r y s t o t e l i z m u spór cały d o t y c z y raczej słów, a n i e rzeczy. A b y o d p o w i e d z i e ć na w ł a ś c i w e p y t a n i e d o t y c z ą c e t w o r z e n i a p o j ę ć ogólnych, trzeba sięgnąć do tak podkreślanego przez Abelarda zagadnienia ab strakcji. I n t e l e k t a b s t r a h u j ą c y j e s t j a k b y w a r s z t a t e m w s z e l k i c h s z t u k (quasi 199
197
Ibidem, II, 17. Ibidem. Ibidem, II, 20.
198
199
503
XI. Jan z Salisbury m
ąuaedam officina omnium artium) . Z o b a c z m y , j a k ó w warsztat wygląda. J a n dzieli c z y n n o ś c i p s y c h i c z n e na z m y s ł o w e i p o n a d z m y s ł o w e . D o p i e r w s z y c h na leżą w r a ż e n i a z m y s ł o w e (animapulsata sensibus) , sądy z m y s ł o w e , a k t y w y o b r a źni. P o n a d tą dziedziną, która d o t y c z y opinii i m o ż e się mylić, j e s t d z i e d z i n a p o n a d z m y s ł o w a : ratio mająca d o p o m o c y intellectus. Ratio d o t e g o s t o p n i a o p i e r a się na f u n d a m e n c i e d a n y c h z m y s ł o w y c h (ars sivescientia originem trahitasensu) , że n a w e t t a k z w a n e p i e r w s z e z a s a d y wspierają się na m a t e r i a l e z m y s ł o w y m . Trzy s t o p n i o w e j abstrakcji d o k o n u j e i n t e l e k t . J e d n a k ż e w psychologii J a n a m o ż n a o d n a l e ź ć w i e l e t e z t y p o w o a u g u s t y ń s k i c h : n i e wyróżnia o n realnie w ł a d z od d u szy i ściśle j e w z a j e m n i e uwspółzależnia. W o b e c t e g o i uniwersalia n i e mają u n i e g o z d e c y d o w a n i e i n t e l e k t u a l n e g o c h a r a k t e r u ; są to obrazy w nas t k w i ą c e : m
m
N i e są w i ę c rodzaje i g a t u n k i rzeczami o d r ę b n y m i w rzeczywistości i n a t u ry od j e d n o s t e k , ale w y o b r a ż e n i a m i b y t ó w n a t u r a l n y c h i rzeczywistych, k t ó r e rozbłyskują w o b e c i n t e l e k t u , a k t ó r e są p o d o b n e d o b y t ó w rzeczywi stych. Rodzą się o n e w zwierciadle czystości samej duszy. G r e c y nazywają j e ennoias l u b yconophanas, to znaczy, że są o n e pojawiającymi się w u m y ś l e o b r a z a m i rzeczy. S u n t i t a ą u e g e n e r a e t s p e c i e s n o n ą u i d e m res a s i n g u l a r i b u s actu e t naturaliter alienae, sed ą u a e d a m naturalium et actualium phantasiae renid e n t e s i n t e l l e c t u i , d e s i m i l i u d i n e a c t u a l i u m , t a n ą u a m in s p e c u l o n a t i v a e p u r i t a t i s ipsius a n i m a e , q u a s Graeci ennoias sive yconophanas a p p e l l a n t , h o c e s t r e r u m i m a g i n e s in m e n t e a p p a r e n t e s . 2 0 3
P o w s z e c h n i k i , p i e r w o w z o r y są w i ę c w n a s z y m u m y ś l e ; inaczej niż u Pla t o n a k o n k r e t n e b y t y n i e są ich c i e n i a m i , lecz o n e są j a k b y w y o b r a ż e n i a m i i c i e n i a m i b y t ó w istniejących (sunt quasi phantasiae et umbrae existentium) . Po w s z e c h n i k i , z d a n i e m J a n a , n i e wyjaśniają p o d o b i e ń s t w a m i ę d z y r z e c z a m i i B o g i e m i n i e są o n e d o t e g o c e l u p o t r z e b n e . J a k o skrajny e m p i r y s t a o d r z u c a o n n i e t y l k o p l a t o ń s k ą , ale i a u g u s t y ń s k a k o n c e p c j ę idei ( e g z e m p l a r y z m b o s k i ) . Podziwiając k o n s e k w e n c j ę m e t a f i z y k i A r y s t o t e l e s a p r z y s t ę p u j e d o p i e r w s z e g o w dziejach ś w i a d o m e g o a t a k u na m e t a f i z y k ę A u g u s t y n a . P o w s t a j e j e d n a k p y t a n i e , czy w t y m a t a k u i w całej swej k o n c e p c j i n i e j e s t J a n b a r d z i e j a r y s t o t e l e sowski o d s a m e g o A r y s t o t e l e s a . W k a ż d y m razie swoją postawą ( p o d k r e ś l a n i e rzeczywistości j e d n o s t k o w y c h b y t ó w k o n k r e t n y c h ) toruje J a n z Salisbury d r o gę O k h a m o w i , a nawet i oświeceniu angielskiemu. 204
W i e m y j u ż , ż e Polycraticus oprócz o p i s ó w życia d w o r s k i e g o , interesują cych w y n u r z e ń na t e m a t p r a k t y k m a g i c z n y c h itp. zawiera r ó w n i e ż w IV k s i ę d z e filozoficzne rozważania n a d z a g a d n i e n i e m p a ń s t w a i władzy. W k s i ę g a c h 2 0 0
2 0 1
2 0 2
2 0 3
2 0 4
Ibidem. Ibidem, IV, 15 Ibidem, IV, 20 Ibidem, II, 20. Ibidem.
504
Średniowiecze
V i VI p a ń s t w o j e s t s y m b o l i z o w a n e p r z e z ciało l u d z k i e ; w ł a d c a m a d b a ć o j e g o z d r o w i e fizyczne, a d u c h o w n i o d u s z ę . M i m o analogii z C i a ł e m m i s t y c z n y m - K o ś c i o ł e m , d o m i n u j e j e d n a k u J a n a i n d y w i d u a l i z m . J e s t to najpełniejsza filozofia p o l i t y c z n a p i e r w s z e g o o k r e s u w i e k ó w ś r e d n i c h . O p i e r a się J a n g ł ó w n i e na C y c e r o n i e , ale z n a ć t e ż w p ł y w O obowiązkach A m b r o ż e g o , O państwie Bożym A u g u s t y n a , stoików, p r a w n i k ó w r z y m s k i c h . I d ą c za ustaloną tradycją zaj m u j e się Jan r o z r ó ż n i e n i e m księcia i tyrana, przy c z y m za A u g u s t y n e m o p i s u j e w a l o r y m o r a l n e władcy. Z a g a d n i e n i e p a ń s t w a to dla n i e g o z a g a d n i e n i e władcy, stąd w ł a d c a m u s i b y ć c z ł o w i e k i e m e t y c z n y m . J a n p o d a j e o p o w i e ś ć o A l e k s a n d r z e W i e l k i m i b r a m i n a c h , k t ó r z y mówią: B o g a c t w n i e m a m y , pożądając k t ó r y c h m i a ł b y ś z n a m i walczyć, d o b r a w s z y s t k i c h są w s z y s t k i m w s p ó l n e . Króla m a m y n i e dla z a c h o w a n i a spra w i e d l i w o ś c i , lecz p o d t r z y m a n i a szlachectwa. N a cóż b o w i e m z a d o ś ć u c z y n i e n i e , g d z i e n i e d z i e j e się ż a d n a n i e s p r a w i e d l i w o ś ć . D i v i t i a s n o n h a b e m u s , ą u a r u m c u p i d i t a t e nos d e b e a s e x p u g n a r e ; o m n i u m b o n a o m n i b u s c o m m u n i a s u n t [...]. R e g e m h a b e m u s n o n p r o iustitia, sed p r o n o b i l i t a t e c o n s e r v a n d a . Q u e m e n i m l o c u m h a b e r e t v i n d i c t a , u b i n u l l a fit i n i u s t i t i a . 205
N i e nawiązuje j e d n a k d o występującej w y r a ź n i e u M a n e g o l d a teorii p o c h o d z e n i a w ł a d z y z n a d a n i a l u d u . N i e uważa, by lud zawierał z władcą u m o w ę , p r z e c i w n i e , w ł a d z ę o t r z y m u j e panujący od Boga za p o ś r e d n i c t w e m Kościoła: Książę o t r z y m u j e t e n m i e c z z ręki Kościoła. H u n c ergo g l a d i u m d e m a n u E c c l e s i a e accipit p r i n c e p s
2 0 6
.
Stąd k o n s e k w e n t n i e wyciąga Jan z Salisbury wnioski dalsze, m i ę d z y i n n n y mi że Kościół w i n i e n m i e ć s u p r e m a c j ę nad p a ń s t w e m , dlatego m o ż e Anglicy za rzucali m u , że ulegał n a d t o w p ł y w o m papieża. W kwestii tyrana idzie J a n bardzo d a l e k o . G d y władca wyradza się w tyrana, wówczas zabicie go (byle n i e przez otru cie) nie tylko j e s t d o z w o l o n e i c h w a l e b n e , ale jest o b o w i ą z k i e m m o r a l n y m .
J a n z S a l i s b u r y p r z e d s t a w i a się n a m j a k o p i e r w s z y z w i a s t u n „ w y t w o r n e go s c e p t y c y z m u " z a p u s z c z a j ą c e g o z w y k l e k o r z e n i e w o k r e s a c h i n t e n s y w n y c h i skrajnych teorii m e t a f i z y c z n y c h . J e g o u m y s ł o w o ś ć ś w i a d c z y o p o z i o m i e ó w czesnej kultury ogólnej. S w y m w y b i t n y m u m y s ł e m poznał niemalże wszystko, co było d o p o z n a n i a . P r z e z o k r e s d ł u g i c h s t u d i ó w z e t k n ą ł się z p o g l ą d a m i naj w y b i t n i e j s z y c h szkół nie tylko co d o s p o r ó w m e t a f i z y c z n y c h , ale i t e o l o g i c z n y c h oraz znajomości Ojców. P o t e m j a k o d y p l o m a t a przejeżdżał w z d ł u ż i w s z e r z ó w czesną E u r o p ę , d l a t e g o swoją e p o k ę o c e n i a j a k b y z lotu p t a k a . G ł ę b o k o p r z e 2 0 5
Jan z Salisbury, Policraticus, IV, 11. Ibidem, IV, 3.
206
505
XI. Jan z Salisbury
żywał k o n f l i k t y szkół; w i d z ą c słabe strony a u g u s t y n i z m u , nie znając p e ł n e g o A r y s t o t e l e s a , mając ż y w e s y m p a t i e w k i e r u n k u n a u k p r z y r o d n i c z y c h i h u m a n i z m u k l a s y c z n e g o , żył w s t a ł y m konflikcie w e w n ę t r z n y m , n i e m o g ą c się z d e c y d o w a ć na ż a d n e o s t a t e c z n e rozwiązanie m e t a f i z y c z n e . Stąd w y n i k a j e g o n a s t a w i e n i e a k a d e m i c k i e i e k l e k t y c z n e oraz żywa s y m p a t i a dla C y c e r o n a , k t ó r e g o o k r e ś l a j a k o Cicero noster . Z a m i ł o w a n i a e k l e k t y c z n e znajdują w y r a z w Entheticus, k t ó r y p i s z e on, b y m ó c p o z n a ć , z e s t a w i a ć z e sobą i w y b i e r a ć r ó ż n e poglą d y filozofów s t a r o ż y t n y c h . W w i e l u p u n k t a c h u z a s a d n i o n e j e s t t w i e r d z e n i e , w e d l e k t ó r e g o J a n z S a l i s b u r y m i a ł b y u m y s ł o w o ś c i ą swą n a l e ż e ć j u ż d o ludzi o d r o d z e n i a - b y ć h u m a n i s t ą n o w o ż y t n y m . Położył on p r z e c i e ż p o d s t a w y p o d m e t o d ę scientia experimentalis, której n a z w a wystąpi p o raz p i e r w s z y w X I I I w. u Rogera Bacona. 207
N a s t a w i e n i e p r a k t y c z n e , k r y t y c z n e i n i e c h ę t n e o d n o s z e n i e się d o s p o rów m e t a f i z y c z n y c h , k u l t p i ę k n a w stylu (Jan j e s t m o ż e j e d y n y m , k t ó r e g o j ę z y k ostał się p r z e d k r y t y k ą r e n e s a n s u ) , p e w i e n c i e p ł y i r o m a n t y c z n y t o n w p i s m a c h - to w s z y s t k o sprawia, że J a n łączy w y s o k i e s t a n o w i s k a j a k o d y p l o m a t a i książę Kościoła z n a j w y ż s z y m na o w e czasy p o z i o m e m k u l t u r y i n t e l e k t u a l n e j . J a n z Salisbury t y l k o częściowo należy d o d u c h o w e g o k l i m a t u w y t w o r z o n e g o p r z e z szkołę w C h a r t r e s ; zwłaszcza u m i ł o w a n i e k l a s y c y z m u s t a r o ż y t n e g o i d u ż e z r o z u m i e n i e dla p r z y r o d o z n a w s t w a czynią go b l i s k i m C h a r t r e s , g d z i e dłu żej n i e s t u d i o w a ł , ale g d z i e został b i s k u p e m i zmarł. J a k widzieliśmy, m i s t r z ó w z C h a r t r e s łączą p e w n e rysy w s p ó l n e . Poza t y m z b l i ż o n e s t a n o w i s k o metafizycz n e : skrajny realizm dotyczący g ł ó w n i e g a t u n k ó w (mniejszy nacisk k ł a d z i o n o na rodzaje i przypadłości). Stałość g a t u n k ó w m a w e d ł u g szartryjczyków s w e osta t e c z n e o p a r c i e w Bogu, co t ł u m a c z o n o sobie za A u g u s t y n e m , że i d e e są t y m sa m y m co Bóg, k t ó r y j e s t w z o r e m w s z y s t k i c h rzeczy; albo za B o e c j u s z e m , że Bo ga i j e s t e s t w a s t w o r z o n e dzieli p r z e p a ś ć , a B ó g j e s t j e d y n i e forma essendi rzeczy. P o p l a t o ń s k u m i s t r z o w i e z C h a r t r e s są z a p a t r z e n i w p o r z ą d e k istoty (essentia) i n i e d o c h o d z ą d o w a r s t w y e g z y s t e n c j a l n e j bytów, d o istnienia i stawania się.
m
Ibidem, VII, 1.
R O Z D Z I A Ł XII
Realiści i antyrealiści Ż y c i e u m y s ł o w e X I I w. było o w i e l e b o g a t s z e aniżeli w w i e k u X I . J e ż e l i j u ż w t e d y m i e l i ś m y r ó ż n e skrajności: r e a l i s t ó w - a n t y r e a l i s t ó w , d i a l e k t y k ó w - a n t y d i a l e k t y k ó w itp., to p o w i n n i ś m y t e s a m e nurty, ale w b o g a t s z y m w y d a n i u o d s z u k a ć i w X I I w. T a k t e ż rzeczywiście j e s t . P o d o b n i e j a k w X I w. A n z e l m P e r y p a t e t y k j e s t k o r y f e u s z e m ó w c z e s n y c h sofistów, t a k s a m o i w X I I w. m a m y o b j a w y p r z e s a d y w k o r z y s t a n i u z d i a l e k t y k i . Głową r u c h u d i a l e k t y k ó w j e s t A n g l i k uczący w Paryżu, A d a m z B a l s h a m (koło C a m b r i d g e ) , z w a n y P a r v i p o n t a n u s ( p r z y d o m e k t e n wziął się stąd, ż e A d a m uczył koło m a ł e g o m o s t u na S e k w a n i e , na r u e d e s P e t i t s P o n t s ) . N a p i s a ł Ars disserendi i na S o b o r z e L a t e r a ń s k i m (1179 r.) p r z e c i w s t a w i ł się p o t ę p i e n i o m P i o t r a L o m b a r d a . P o ś r ó d r ó ż n y c h s t a n o w i s k filozoficzno-metafizycznych p o p u l a r n y j e s t n i e t y l k o r e a l i z m skrajny, ale t e ż cały s z e r e g d o k t r y n p r z y g o t o w u j ą c y c h t a k z w a n y realizm u m i a r k o w a n y . B a r d z o d o b r y przegląd t y c h s t a n o w i s k daje w Metalogiconie J a n z Salisbury. G r u p ę t ę określa d e W u l f j a k o a n t y r e a l i s t ó w . W s p ó l n e w s z y s t k i m jej p r z e d s t a w i c i e l o m są d w i e tezy: 1. R z e c z y w i ś c i e i s t n i e ją t y l k o b y t y i n d y w i d u a l n e - l u d z k o ś ć , r o z u m i i n n e właściwości dotyczą t y l k o k o n k r e t n y c h ludzi; 2. J e d n o ś ć k a ż d e g o g a t u n k u czy p o w s z e c h n i k a to t y l k o p r o d u k t myśli. J a n z S a l i s b u r y w y m i e n i a , j a k w i e m y , kilka rozwiązań n i e n o m i n a l i s t y c z n y c h ; o m ó w m y j e teraz t r o c h ę bliżej. 208
1. Walter z Mortagne W a l t e r z M o r t a g n e urodził się w e F l a n d r i i , w y c h o w a ł w T o u r n a i . Był u c z n i e m H u g o n a ze Św. W i k t o r a . W latach 1 1 2 6 - 1 1 4 4 w y k ł a d a ł w s z k o l e na w z g ó r z u św. G e n o w e f y r e t o r y k ę i filozofię. Był b i s k u p e m w L a o n . Z m a r ł w 1174 r. W a l t e r napisał Tractatus de Sancta Trinitate-, sześć m a ł o c i e k a w y c h filozo ficznie r o z p r a w e k . N a j w a ż n i e j s z y z j e g o s p u ś c i z n y j e s t list d o A b e l a r d a . Z t r e ści t e g o listu d o w i a d u j e m y się, ż e w psychologii j e s t p l a t o n i k i e m , a w teorii p o w s z e c h n i k ó w i w n a u c e o Trójcy p r z e c i w n i k i e m A b e l a r d a . Sądzi o n , ż e ciało j e s t p r z e s z k o d ą dla w y ż s z y c h funkcji p o z n a w c z y c h d u szy. W z a g a d n i e n i u p o w s z e c h n i k ó w j e s t w y z n a w c ą t a k z w a n e j teorii status (wła ściwie i d e n t y c z n e j z teorią A d e l a r d a z B a t h , k t ó r y stosuje i n n e p o j ę c i e : respectus). W a l t e r głosi, ż e rzeczywiście istnieją tylko j e d n o s t k i :
2 0 8
M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. I, s. 194.
XII. Realiści i antyrealiści
507
P o n i e w a ż u w a ż a się za p r a w d z i w i e t y l k o b y t y p o s t r z e g a n e z m y s ł a m i i jednostkowe. Q u o n i a m h a e c sola [scil. sensibilia e t singularia] veraciter d i c u n t u r
2 0 9
.
P r z y r e a l n e j i d e n t y c z n o ś c i j e d n o s t k i , g a t u n k u i rodzaju w j e d n o s t c e w y r ó ż n i a m y status, d z i ę k i k t ó r e m u u j m u j e m y t ę j e d n o s t k ę j a k o g a t u n e k , rodzaj l u b rodzaj najwyższy. W a l t e r głosił t e ż z n a n ą n a m j u ż t e o r i ę indyferencji. G d y W i l h e l m z C h a m p e a u x w w a l c e z A b e l a r d e m m u s i a ł p o r z u c i ć teorię i d e n t y c z n o ś c i , w t e d y z a c z y n a głosić t e o r i ę indyferencji: j e d n o s t k i mają c e c h y różniące j e m i ę d z y sobą (differentes) i n i e różniące (indifferentes). N a tych o s t a t n i c h o p i e r a się j e d ność g a t u n k ó w i rodzajów. W i e m y , ż e i p r z e c i w tej teorii wystąpił ostro A b e l a r d . Ale t e o r i ę i n d y f e r e n c j i z n a j d u j e m y t e ż w Degeneribus etspeciebus, c h o ć m o ż l i w e , że to t y l k o referat z teorii W i l h e l m a .
2. Gauslenus ze Soissons G a u s l e n u s (Joscellin), b i s k u p Soissons ( 1 1 2 5 - 1 1 5 4 r.) był, z d a n i e m J a n a z Sa l i s b u r y , w y z n a w c ą teorii p o w s z e c h n i k ó w , w e d l e której g a t u n e k (species) to collectio, z e s p ó ł , zbiór czy klasa b y t ó w posiadających t ę samą istotę. T e o r i ę collectio m a m y r ó w n i e ż w Degeneribus etspeciebus, k t ó r e k o n c e p c j i tej b r o n i , a k c e n tując r ó w n o c z e ś n i e r z e c z y w i s t e i s t n i e n i e s a m y c h tylko j e d n o s t e k . 210
G a t u n k i e m n a z y w a m n i e tylko ową istotę c z ł o w i e k a , k t ó r a j e s t w S o k r a t e s i e l u b jakiejś i n n e j j e d n o s t c e , ale cały ó w zbiór p o z o s t a ł y c h j e d n o s t e k p o ł ą c z o n y z naturą. S p e c i e m igitur d i c o e s s e n o n illam e s s e n t i a m h o m i n i s s o l u m , q u a e e s t in S o c r a t e , vel q u a e e s t in a l i ą u o alio i n d i v i d u o r u m , sed t o t a m illam collect i o n e m e x singulis aliis n a t u r a e c o n i u n c t a m . 2 1 1
W a ż n e j e s t to, ż e collectio u j m u j e g a t u n e k p o d w z g l ę d e m z a k r e s o w y m , n i e zaś t r e ś c i o w y m . A b e l a r d stawia r ó w n i e ż p y t a n i e , czy collectio n i e p o w i n n o obejmować również bytów możliwych.
3. Adelard z Bath C i e k a w ą postacią j e s t p r z e d s t a w i c i e l czwartej teorii, b ę d ą c e j raczej w e r b a l n ą t y l k o o d m i a n ą teorii status, A n g l i k A d e l a r d ( A e t h e r a l d ) z B a t h . U r o d z i ł się na ™ Ibidem, VII, 12. Jan z Salisbury, Metalogicon, II, 17. Ps.-Abelard, De generibus et speciebus, wyd. Cousin, s. 5 2 4 - 5 2 5 . 2 1 0
2 1 1
508
Średniowiecze
p o c z ą t k u X I I w., kształcił w L a o n i T o u r s . N a s t ę p n i e był p r o f e s o r e m w L a o n i w P a r y ż u . W i e l e p o d r ó ż o w a ł w celach n a u k o w y c h : W ł o c h y ( d ł u g o p r z e b y w a ł w k r ó l e s t w i e n o r m a ń s k i m na Sycylii), Grecja, Afryka, H i s z p a n i a , g d z i e z e t k n ą ł się z myślą a r a b s k ą ) , P a l e s t y n a . N a z a w s z e j e d n a k pozostał entuzjastą Francji, wysławiał Gallica studia. W y n i k i e m tych p o d r ó ż y były liczne dzieła (zwłaszcza Difficillimae ąuaestiones natura/es) i p r z e k ł a d y (Adelard znał g r e k ę i a r a b s k i ) p r a c m a t e m a t y c z n y c h i p r z y r o d n i c z y c h z a r a b s k i e g o : Astrolabium dla H e n r y k a P l a n t a g e n e t a i Abacus (liczydło). O k o ł o r o k u 1116 A d e l a r d przełożył z a r a b s k i e g o Elementy E u k l i d e s a . N a j c i e k a w s z y z p u n k t u w i d z e n i a filozofii j e s t j e g o dialog De eodem et dwerso ( 1 1 0 5 - 1 1 1 6 ) s k o m p o n o w a n y na wzór O pocieszeniu B o e c j u s z a i M a r c j a n a C a p p e l l i . O s o b a m i dialogu są A d e l a r d i j e g o u k o c h a n y s i o s t r z e n i e c , czyli filozofia {idem) i filokosmia {diversum). Z dzieła t e g o w i d a ć , że A d e l a r d z n a cały Organon A r y s t o t e l e s a , a j e d n o c z e ś n i e (jak w i ę k s z o ś ć filozofów w t y m o k r e sie) pozostaje p o d s i l n y m w p ł y w e m P l a t o n a , o k r e ś l a n e g o j a k o familiaris meus, i ducha promieniującego z Chartres. D z i e ł o A d e l a r d a w y w a r ł o d u ż y wpływ, a i o n s a m m u s i a ł cieszyć się sła wą, jeśli s ł y n n y W i n c e n t y z B e a u v a i s , e n c y k l o p e d y s t a t r z y n a s t o w i e c z n y , n a z y w a go w s w y m Speculum filozofem A n g l i k ó w {philosophus Anglorum). W De eodem et dwerso n a t r a f i a m y na zrąb w y k ł a d u teorii respectus. Atakując skrajny realizm, A d e l a r d p o w i a d a , ż e t e n s a m , k o n k r e t n y byt, j e s t j e d n o s t k ą , g a t u n k i e m , rodza j e m , z a l e ż n i e o d r o z m a i t y c h respectus. Jeżeli rozważysz rzecz, to t e m u s a m e m u n a d a j e się n a z w y istoty, rodzaju, g a t u n k u i j e d n o s t k i , ale p o d i n n y m w z g l ę d e m . Si res c o n s i d e r e s , e i d e m e s s e n t i a e e t g e n e r i s e t speciei e t i n d i v i d u i n o m i n a i m p o s i t a s u n t , sed r e s p e c t u d i v e r s o . 212
Rodzaj i g a t u n e k to nic i n n e g o j a k tylko g ł ę b s z e ujęcie j e d n o s t k i : G a t u n k i i rodzaje są b o w i e m s a m y m i r z e c z a m i p o s t r z e g a n y m i z m y s ł o w o , choć rozważanymi bardziej wnikliwie. S u n t e n i m [species e t g e n e r a ] ipsa sensibilia, q u a m v i s a c u t i u s c o n s i derata . 2 1 3
A d e l a r d j e s t t e ż filozofem p r z y r o d y i p s y c h o l o g i e m . P r z y o m a w i a n i u j e go filozofii p r z y r o d y w a r t o zaznaczyć, ż e j a k o p i e r w s z y myśliciel ś r e d n i o w i e c z n y przytacza o n a r y s t o t e l e s o w s k i d o w ó d istnienia Boga ex motu. C z e r p i ą c w i e l e z L u k r e c j u s z a , C h a l c y d i u s z a , A m b r o ż e g o , A u g u s t y n a , a zwłaszcza z W i l h e l m a z C o n c h e s i z I z y d o r a w y z n a j e w kosmologii a t o m i z m p o d o b n y d o d e m o k r y t e j s k i e g o . Świat, w e d ł u g n i e g o , to w i e l k i , żywy o r g a n i z m . W psychologii Adelarda m a m y ciekawe i charakterystyczne połączenie skrajności. Z j e d n e j s t r o n y pojawia się p l a t o ń s k o - a u g u s t y ń s k i e p r z e ś w i a d c z e 2 1 2
2 1 3
Adelard, De eodem et dwerso, wyd. Willner, s. 11. Ibidem, s. 12.
509
XII. Realiści i antyrealiści
n i e o t y m , ż e p e w n e j e s t j e d y n i e w r o d z o n e n a m p o z n a n i e u m y s ł o w e , na k t ó r e z m y s ł y n i e mają ż a d n e g o w p ł y w u . 0 p r z e w r o t n e o d w r ó c e n i e rzeczy, nic p r z e c i e ż p e w n i e j s z e g o od r o z u m u 1 n i c b a r d z i e j k ł a m l i w e g o od zmysłów. O p e r v e r s a r e r u m c o n v e r s i o , c u m nihil r a t i o n e c e r t i u s , nihil s e n s i b u s fallacius . 214
W ł a d z e d u s z y n i e różnią się od samej duszy, która j e s t substancją nieza leżną od ciała i siłą związaną z ciałem. Z drugiej strony A d e l a r d c h c e lokalizować w ciele funkcje d u s z y p o d w p ł y w e m d o k t r y n fizjologicznych K o n s t a n t y n a Afry k a ń c z y k a , G a l e n a i H i p o k r a t e s a . I n t e r e s u j e go r ó w n i e ż psychologia p o r ó w n a w cza, t o t e ż p y t a , czy z w i e r z ę t o m przysługuje d u s z a n i e m a t e r i a l n a . A d e l a r d a cha r a k t e r y z u j e śmiałość myśli, zwalcza on z b y t n i u c i s k a u t o r y t e t u , k t ó r y p o r ó w n u j e d o u z d y (capistrum); t e n m o t y w p o w t ó r z y się p ó ź n i e j u R o g e r a Bacona.
4. Izaak ze Stella P s y c h o l o g i a a u g u s t y ń s k a r e p r e z e n t o w a n a j e s t w X I I w. p r z e z I z a a k a z e Stella i A l c h e r a z C l a i r v a u x . N a z w i s k a te są ze sobą związane, g d y ż o b y d w a j a u t o r z y k o r e s p o n d o w a l i z e sobą. I z a a k urodził się w Anglii, s t u d i o w a ł w e Francji, został m n i c h e m cyster s k i m w C l a i r v a u x , g d z i e p o z n a ł św. B e r n a r d a , w r e s z c i e o p a t e m c y s t e r s ó w w Stella w P o i t o u ( 1 1 4 7 - 1 1 6 9 ) . O p r ó c z k a z a ń , w k t ó r y c h p o d w p ł y w e m P s e u d o - D i o n i z e g o i św. A n z e l m a p r z e p r o w a d z a p r ó b y d o w o d u istnienia Boga ( B ó g j e s t supersubstantid), napisał t e ż list d o A l c h e r a z C l a i r v a u x : Epistoła ad guendam farniliarem suum de anima. P r a w i e na p e w n o u c h o d z ą c y za p i s m o A u g u s t y n a i b a r d z o p o p u l a r n y Liber de spiritu et anima j e s t o d p o w i e d z i ą Alchera na t e n list. J u ż św. T o m a s z twierdził, że a u t o r e m o w e g o Liber j e s t j a k i ś c y s t e r s . W swoich p o g l ą d a c h p s y c h o l o g i c z n y c h j e s t Izaak z d e c y d o w a n i e a u g u s t y nistą p r z y j m u j ą c y m p e w n e e l e m e n t y a r y s t o t e l e s o w s k i e . U z n a j e o n i s t n i e n i e t r z e c h rodzajów b y t ó w : Boga - najlepiej p r z e z nas p o z n a w a l n e g o , ciała - najgo rzej dla nas p o z n a w a l n e g o i duszy, która znajduje się p o m i ę d z y n i m i ; p o z n a j e s a m a s i e b i e i z a r a z e m j e s t p o d o b i z n ą w s z y s t k i e g o (similitudo omnium), jak t w i e r d z i ł A r y s t o t e l e s . D u s z a m a swój w i e r z c h o ł e k (summum), k t ó r y m zbliża się d o Boga i swoje d n o (imum), k t ó r e zbliża d u s z ę d o ciała. O w o (imum) duszy, czy li phantasticum animae, w y k a z u j e p o d o b i e ń s t w o w c z ł o w i e k u d o s z c z y t o w y c h p r z e j a w ó w ciała, d o sensualitas carnis. D z i ę k i t e m u p o d o b i e ń s t w u mogą się j e d n o c z y ć p r z e c i w n e s o b i e e l e m e n t y , j a k i m i są d u s z a i ciało, i t w o r z y ć j e d n o ś ć o s o 215
2 1 4
2 1 5
Ibidem, s. 13. Tomasz z Akwinu, In Sententiarum, IV, 44, 4, 3.
510
Średniowiecze
b o w o ś c i . D z i a ł a n i e d u s z y d o k o n u j e się p o p r z e z d y n a m i c z n ą t r i a d ę , na którą składają się: p o p i e r w s z e , c z ę ś ć p o z n a w c z a (rationalis); p o d r u g i e , c z ę ś ć u c z u ciowa zawierająca c z ę ś ć pożądliwą (concupiscibilis) i g n i e w l i w ą (irascibilis). W teorii p o z n a n i a Izaak m i e s z a a u g u s t y n i z m i a r y s t o t e l i z m . W y r ó ż n i a z m y s ł c i e l e s n y (sensus corporeus) oraz w y o b r a ź n i ę (imaginatio), k t ó r e ujmują to, co s z c z e g ó ł o w e i c i e l e s n e ; r o z u m (ratio), ujmujący to, co w b y t a c h s z c z e g ó ł o w y c h , s t a n o w i o ich j e d n o ś c i . R o z u m w y o d r ę b n i a t ę j e d n o ś ć drogą abstrakcji. W t y m e l e m e n c i e j e g o d o k t r y n y w i d a ć wielki w p ł y w A b e l a r d a . S t a n o w i s k o Iza a k a m o ż n a u z n a ć za p r z y g o t o w a n i e r e a l i z m u u m i a r k o w a n e g o w i e l k i e j schola s t y k i . K o l e j n y e t a p p o z n a n i a n a l e ż y d o i n t e l e k t u (intellectus), a d o t y c z y j e s t e s t w n i e c i e l e s n y c h znajdujących się poza przestrzenią, ale w czasie. W ł a d z e p o z n a w c z e w i e ń c z y i n t e l i g e n c j a (intelligentia), która p o z n a j e źródło w s z e l k i e g o światła-Boga. T e n ostatni etap poznania wkracza w porządek nadprzyrodzony, pozaczasowość, z s t ę p o w a n i e teofanii. Charakterystyczne w tym wszystkim jest zespolenie arystotelizmu (ab strakcja w p o r z ą d k u p r z y r o d z o n y m ) z a u g u s t y n i z m e m (iluminacja w p r o w a d z o na w p o r z ą d e k n a d p r z y r o d z o n y działania inteligencji).
5. Alcher z Clairvaux A l c h e r (Alcherius) z C l a i r v a u x j e s t u z n a w a n y za a u t o r a Liber de spiritu et anima, k t ó r y cieszył się d u ż y m z n a c z e n i e m , a opierał, j a k w i e m y , g ł ó w n i e na r o z p r a w i e A l k u i n a De animae ratione ad Eulaliam virginem. O p r ó c z A l k u i n a A l c h e r p r z y t a cza liczne f r a g m e n t y z A u g u s t y n a , Boecjusza, M a k r o b i u s z a , Izydora, Kasjodora itd. W p o g l ą d a c h s w y c h n i e różni się od Izaaka ze Stella. W y s t ę p u j e u n i e g o ty p o w e dla ó w c z e s n y c h m e t a f i z y k i psychologii z m i e s z a n i e a u g u s t y n i z m u z ary stotelizmem; s p o t y k a m y formuły augustyńskie i arystotelesowskie, z tym że a r y s t o t e l e s o w s k i e na ogół n i e są właściwie r o z u m i a n e . A l c h e r t w i e r d z i , ż e w ł a d z e d u s z y n i e różnią się od niej; z m y s ł y to w ł a d z e s a m e j d u s z y (anima per corpus videt) . W ł a ś c i w e p r z e d m i o t y s a m e g o p o z n a n i a to d u s z a i Bóg; d u s z a p o z n a j e w p r o s t samą siebie, a Boga p r z e z bożą illustratio. U m y s ł to w ł a d z a , k t ó r a p r z e p r o w a d z a a b s t r a k c j ę . D u s z ę p o r ó w n u j e d o p a ń s t w a b o ż e g o , k t ó r e j e s t u w i ę z i o n e w ciele. D u s z a k o c h a ciało, c h o ć u t r u d n i a jej o n o r o z w i n i ę c i e s w y c h w ł a ś c i w y c h działań. ZX6
S t o w a r z y s z o n a z n i m , c h o ć t o w a r z y s t w o to czyni ją ociężałą, w t r u d n y m d o w y r a ż e n i a s t a n i e k o c h a j e , k o c h a swoje w i ę z i e n i e . Sociata n a m ą u e illi, licet e i u s s o c i e t a t e p r a e g r a v e t u r , ineffabili c o n d i t i o n e diligit illud; a m a t c a r c e r e m s u u m . 2 1 7
2 1 6
2 1 7
Alcher z Clairvaux, De spiritu et anima, Z (PL 40, 781). Ibidem, 14 ( P L 40, 789).
tamen
R O Z D Z I A Ł XIII
Alan z Lille C i e k a w ą , oryginalną i b a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n ą dla w s z e c h s t r o n n o ś c i X I I w. j e s t p o s t a ć A l a n a z L i l l e ( a b Insulis). M a ł o w i e m y o j e g o życiu. Urodził się o k o ło 1128 r. w L i l l e . Uczył w P a r y ż u , p r z e b y w a ł w M o n t p e l l i e r . W 1179 r. u c z e s t niczył w I I I S o b o r z e L a t e r a ń s k i m . Był c y s t e r s e m . Walczył z a l b i g e n s a m i . Z m a r ł w 1202 r. w o p a c t w i e C i t e a u x . Z a k r e s j e g o z a i n t e r e s o w a ń i w p ł y w u o d z w i e r c i e dla n a d a n y m u t y t u ł D o k t o r P o w s z e c h n y ( D o c t o r Universalis). N a j w a ż n i e j s z e p i s m a Alana to: De fide catholica contra haereticos, k t ó r e j a u t e n t y c z n o ś ć się k w e s t i o n u j e ; jej IV księga s k i e r o w a n a j e s t p r z e c i w w a l d e n s o m , ż y d o m i m a h o m e t a n o m . Regu/ae theologicae wyrażają t e n d e n c j e d o a k s j o m a t y z a cji teologii (jak u Mikołaja z A m i e n s ) . Alan w s p i e r a się na De hebdomadibus B o ecjusza, a s a m t y t u ł j e g o d z i e ł a p o c h o d z i z Boecjusza, k t ó r y r e g u ł y t e o l o g i c z n e n a z y w a hebdomada. T e r e g u ł y k i e r o w a n e są j u ż d o z a a w a n s o w a n y c h . Anticlaudianus to s ł y n n y p o e m a t s t a n o w i ą c y ogólną e n c y k l o p e d i ę . W z o r e m jej p l a n u był M a r c j a n C a p p e l l a , B e r n a r d Silvestris i C l a u d i a n Rufin ( p o e t a a l e k s a n d r y j s k o - r z y m s k i z IV w. p o C h r y s t u s i e ) , k t ó r e g o z a p a t r y w a n i a Alan zwalcza; stąd ty tuł Antic/audianus l u b Antirufinus. M a m y tu u t o p i ę d o s k o n a ł e g o c z ł o w i e k a i róż n e a l e g o r i e w y p r z e d z a j ą c e D a n t e g o , na k t ó r e g o Alan w y w a r ł silny w p ł y w samą b u d o w ą p o e m a t u . De planetu naturae to p o e m a t na w z ó r O pocieszeniu Boecjusza, k t ó r e Alan znał d o b r z e . N a t u r a b o l e j e nad z e p s u c i e m c z ł o w i e k a i nad z ł e m j e go życia. U t w ó r t e n w y w a r ł w p ł y w na Roman de la rose. M o ż e z w i e l k i e j p o k o r y Alan uważał s a m e g o s i e b i e za ś l e p c a i e k l e k t y k a . I s t o t n i e n a j e g o p o g l ą d y działają b a r d z o liczne i r o z b i e ż n e w p ł y w y : C h a r t r e s , p i t a g o r e i z m , p l a t o n i z m , a r y s t o t e l i z m . Z n a ł De unitate G u n d i s a l v i e g o i Księgę o przyczynach, k t ó r e przytacza j a k o j e d e n z p i e r w s z y c h . N i e miała n a ń w p ł y w u myśl a r a b s k a . C h o c i a ż j e s t p r z e c i w n i k i e m w s z e c h w ł a d z y logiki ( s y m b o l e m jej j e s t d z i e w i c a w y b l a d ł a w s k u t e k n o c y b e z s e n n i e s p ę d z o n y c h na s t u d i a c h ) , to j e d n a k u w a ż a , ż e w e w s z y s t k i c h n a u k a c h , a w i ę c i w teologii m u s i p a n o w a ć m e t o d a d e d u k c y j n a , w y s t ę p u j ą c a najwyraźniej w m a t e m a t y c e . O s t o s u n k u rozu m u do autorytetu wiele mówi jego słynne powiedzenie: P o n i e w a ż a u t o r y t e t m a n o s z w o s k u , to z n a c z y m o ż e się skłaniać d o róż n y c h z d a ń , n a l e ż y się o p i e r a ć na r o z u m o w a n i a c h . Q u i a auctoritas c e r e u m h a b e t n a s u m , id est in d i v e r s u m p o t e s t flecti s e n sum, rationibus r o b o r e n d u m e s t . 2 1 8
W p o g l ą d a c h m e t a f i z y c z n y c h Alana natrafiamy na t a k częstą w X I I w. mieszaninę e l e m e n t ó w arystotelesowskich z platońskimi. Arystotelesowskiego
Alan z Lille, De fide catholica contra haereticos sui temporis, I, 30 ( P L 210, 333A).
Średniowiecze
512
p o c h o d z e n i a są pojęcia kategorii, osobowości, c z t e r e c h p r z y c z y n , a p l a t o ń s k i e go r o z u m i e n i e m a t e r i i j a k o p i e r w o t n e g o c h a o s u (chaos antiguum). G i l b e r t z la P o r r ć e i J a n z S a l i s b u r y oddziałali na u m i a r k o w a n e s t a n o w i s k o Alana w k w e s t i i p o w s z e c h n i k ó w . Pozostając w k r ę g u silnego p r o m i e n i o w a n i a szkoły w C h a r tres, z e ś r o d k o w u j e Alan te filiacje, k t ó r e kształtowały jej u m y s ł o w o ś ć , a w i ę c p i t a g o r e j s k o - h e r m e t y c z n ą s p e k u l a c j ę na t e m a t liczb, zwłaszcza p o p r z e z Askle piosa A p u l e j u s z a . O d b i j a się to zwłaszcza w analizie Trójcy i b o ż e j j e d n o ś c i . O w e s p e k u l a c j e l i c z b o w e t ł u m a c z y ć mają Trójcę, k t ó r e j z n a j o m o ś ć była rów n i e ż o b j a w i o n a p o g a n o m . W r o z w a ż a n i a c h nad j e d n o ś c i ą znać w y r a ź n i e k o n c e p c j e T e o d o r y k a z C h a r t r e s (Bóg j e s t j e d n o ś c i ą ) . Alan p r z e k a z u j e formuły, k t ó r e rozchodzą się w ś r ó d myślicieli ś r e d n i o w i e c z n y c h j a k o t e z y A u g u s t y n a : J e d n o ś ć rodzi j e d n o ś ć i zwraca miłość d o s a m e j s i e b i e . M o n a s g i g n a t m o n a d e m e t in se s u u m reflectit a r d o r e m . Bóg jest sferą duchową, której ś r o d e k jest w s z ę d z i e , a powierzchnia nigdzie. D e u s est s p h a e r a intelligibilis, c u i u s c e n t r u m u b i ą u e , c i r c u m f e r e n t i a n u nąuam. Walcząc z herezją w a l d e n s ó w Alan m u s i a ł w y s t ę p o w a ć p r z e c i w m a t e r i a lizmowi katarów. T o o d b i ł o się na j e g o psychologii. A k c e n t u j e on n i e z ł o ż o n o ś ć , n i e m a t e r i a l n o ś ć i p r o s t o t ę duszy. D u s z ę n a z y w a formą (ale nie w z n a c z e n i u arys t o t e l e s o w s k i m ) . D u s z a j a k o forma łączy się z c i a ł e m p r z e z z a ś l u b i n y (connubium), o d b y w a się to w myśl zasad h a r m o n i i liczb i przy p o m o c y t c h n i e ń fizycz n y c h (spiritus physicus). U m y s ł Alana c e c h u j e z a m i ł o w a n i e d o p o l e m i k , na co w p ł y w miały walki z h e r e z j a m i , a t a k ż e w i e l k i e u z n a n i e dla m e t o d y d e d u k c y j n e j , którą stosuje d o teologii. D z i ę k i t e m u krystalizuje się coraz wyraźniej teologia s p e k u l a t y w n a , na wiązująca do A b e l a r d a . Alan j e s t jej k o r y f e u s z e m i i d e ę tę p r z e k a z u j e w i e k o w i trzynastemu. U c z n i e m b e z p o ś r e d n i m Alana z Lille był R a d u l f z L o n g o C a m p o ( d e L o n g c h a m p s ) , a u t o r z p r z e ł o m u X I I i X I I I w., k t ó r y w d u c h u E r i u g e n y , w z o r u jąc się na j e g o k o m e n t a r z u d o P s e u d o - D i o n i z e g o , k o m e n t u j e Anticlaudianusa (1216 r.). Z n a ł o n t e ż Reguły. Ale c h o ć R a d u l f działa w k r ę g u ś r o d o w i s k a C h a r t r e s - s z c z e g ó l n i e c i e k a w e są j e g o teoria n a u k , pojęcia e k s t a z y g ó r n e j ( u b ó s t w i e n i e ) i d o l n e j ( z e z w i e r z ę c e n i e l u b z d i a b l e n i e ) - to j e d n a k n a l e ż y j u ż d o n o w e g o stulecia. Z n a 0 duszy Arystotelesa, A w i c e n n ę , Awerroesa. E l e m e n ty a r y s t o t e l e s o w s k i e j analizy w p r o w a d z a d o s w e g o k o m e n t a r z a d o Anticlau dianusa. W p ł y w A l a n a sięga i dalej: Anticlaudianusa Wilhelm z Auxerre.
k o m e n t u j e p r z e d r o k i e m 1231
R O Z D Z I A Ł XIV
Naśladowcy Anzelma z Canterbury A b y ująć całość twórczości filozoficznej X I I w., m u s i m y j e s z c z e o m ó w i ć : zbli ż o n e d o filozofii i teologii k o n c e p c j e p r a w n i c z e , s z k o ł ę św. W i k t o r a , filozofię mistyczną, p r ą d y h e t e r o d o k s y j n e w s t o s u n k u d o myśli k a t o l i c k i e j , p a n t e i z m , m a t e r i a l i z m , filozofię b i z a n t y ń s k ą , arabską, żydowską. P r z e d t e m j e d n a k p o w i n n i ś m y się j e s z c z e z a p o z n a ć z g ł ó w n y m i d w u n a s t o w i e c z n y m i a u t o r a m i Summ i Sentencji. W i e k X I I j e s t o k r e s e m w y p r a c o w y w a n i a stylu w i e l k i c h dzieł teolo gicznych, prócz p r a c m o n o g r a f i c z n y c h kształtuje się powoli teologia s p e k u l a t y w n a , a w niej i filozofia. Z n a m y j u ż szkoły d w u n a s t o w i e c z n e : z w o l e n n i k ó w A b e l a r d a stosujących j e g o s c h e m a t (fides - caritas - sacramentum), G i l b e r t a z la P o r r ć e (porrectani). O m ó w i m y o b e c n i e najważniejszych a u t o r ó w Summ i Sentencji. W p r o s t d o Cur Deus homo nawiązuje o p a t M o n t e c a s s i n o , z w o l e n n i k p a p i e ż a w w a l k a c h o i n w e s t y t u r ę , św. B r u n o n z S e g n i (z Asti) ( 1 0 4 9 - 1 1 2 3 ) . N a p i sał o n l u ź n e k o m e n t a r z e d o Pisma Świętego. B r u n o n p o d k r e ś l a w i e l o z n a c z n o ś ć w y r a z u ' s u b s t a n c j a ' o r z e k a n e g o o Bogu i s t w o r z e n i a c h , co s t a n o w i zaczątki t e orii analogii. P o d z d e c y d o w a n y m w p ł y w e m A n z e l m a pozostaje H o n o r i u s z z A u t u n ( A u g u s t o d u n e n s i s ) . Żył o n w p i e r w s z e j p o ł o w i e X I I w., ale m a ł o w i e m y o j e g o życiu, n a u c z a ł w A u t u n . Był u c z o n y m , p o e t ą i p o p u l a r y z a t o r e m . J e g o Elucidarium sive dialogus de summa totius christianae theologiae cieszył się n i e z w y k ł y m p o w o d z e n i e m ( p r z e ł o ż o n y na o s i e m j ę z y k ó w e u r o p e j s k i c h z p o c z ą t k i e m X I I I w.). H o n o r i u s z u j m u j e w s y l o g i z m y ( a r g u m e n t y pro et contra) m a t e r i a ł d o g m a t y c z n y i p r z y g o t o w u j e m e t o d ę Sentencji. P o n a d t o j e s t a u t o r e m n a s t ę p u j ą c y c h dzieł: Ineuitabile - d i a l o g u o w o l n o ści i łasce pozostającego p o d w y r a ź n y m w p ł y w e m A u g u s t y n a i A n z e l m a , j e g o g ł ó w n a myśl - w o l n e d e c y z j e z n a n e p r z e z Boga wpływają na t o k p r z e z n a c z e n i a ; De imagine mundi\ Clavisphysicae zawierającego e l e m e n t y e r i u g e ń s k i e ; De cognitione verae vitae - t e k s t u t e o l o g i c z n e g o w z o r o w a n e g o ściśle na Monologionie A n z e l m a . H o n o r i u s z t w i e r d z i w n i m , ż e s t w o r z e n i e r o z p a t r y w a ć m o ż n a na trzy s p o s o b y : p o p i e r w s z e , w B o g u , w archaetypus mundi w i e l o ś ć j e s t zlana w j e d e n p u n k t {totus hic mundus instat brevissimipuncti intra Deum colligitur) ; po drugie, w s a m y m s t w o r z e n i u , k t ó r e j e s t j e d n a k c i e n i e m życia i p r a w d y (omnis ista crea tura est umbra vitae et veritatis) \ p o trzecie, w nas, g d z i e s t w o r z e n i e j e s t p r z e d m i o t e m p o z n a n i a . P o n a d t o H o n o r i u s z napisał j e s z c z e Speculum Ecclesiae, k a z a n i a mające w p ł y w na s y m b o l i k ę i ikonografię s z t u k i ś r e d n i o w i e c z n e j . 219
m
Honoriusz z Autun, De cognitione verae vitae, 25 (PL 40, 1020). Honoriusz z Autun, Liber duodecim ąuaestionum, 1 (PL 172, 1178C).
Średniowiecze
514
1. Szkoła w Laon Z n a m y tę szkołę, k t ó r e j sława ściągała n a w e t u c z n i ó w z krajów słowiańskich. Jej t w ó r c a m i byli A n z e l m z L a o n i j e g o brat Radulf. A n z e l m u r o d z o n y o k o ł o 1050 r., s t u d i o w a ł w B e c p o d k i e r u n k i e m św. A n z e l m a . Z c z a s e m zyskał wielką sławę, n a z y w a n o go: A n s e l m u s L a u d u n e n s i s albo Scholasticus, M a g i s t e r A n s e l m u s , M a g i s t e r D i v i n i t a t i s . J e s t a u t o r e m : Sententiae, Sententiae dwinaepaginae. Jego pi s m a stanowiły w z ó r dla A b e l a r d a i są w a ż n e w rozwoju m e t o d y s c h o l a s t y c z n e j . W teologii s p e k u l a t y w n e j A n z e l m a jest d u ż o e l e m e n t ó w a u g u s t y ń s k i c h i myśli Eriugeny. Głosił on, że istota boska jest cała w pojedynczych stworzeniach (essentialiter est tota in singularis creaturis) oraz że z N i e g o wszystko (ex ipso omnia) . A n z e l m u w a ż a , że ciało u t r u d n i a n a m p o z n a n i e Boga, i w y r ó ż n i a trzy wła d z e p o z n a w c z e : zmysły, k t ó r e poznają właściwości ciał, ratio ujmującą w y a b s t r a h o w a n ą i s t o t ę , intellectio, czyli intuicję, której n a m b r a k w życiu d o c z e s n y m . P o z m a r t w y c h w s t a n i u nastąpi p r z e s u n i ę c i e tych w ł a d z wzwyż: z m y s ł y o b e j m ą rolę ratio, a ratio z m i e n i się w intellectio. W t e d y u j r z y m y Boga w s t w o r z e n i a c h t a k j a k o g i e ń w r o z ż a r z o n y m żelazie: 221
P o d o b n i e w o l n o p o w i e d z i e ć o żarzącym się w o g n i u żelazie, w k t ó r y m za przyczyną w i e l k i e g o rozpalenia ciepła d o s t r z e g a m y b l a s k i p o s t a ć ognia tak, że n i e w i d z i m y j u ż żelaza. Similiter d e ferro c a n d e n t e in igne licet dicere, in q u o nimia e x u s t i o n e caloris fulgorem e t f o r m a m ignis d i s c e r n e m u s , u t ferrum n o n a t t e n d a m u s . 2 2 2
2. Uczniowie Abelarda N a w z g ó r z u św. G e n o w e f y w P a r y ż u w schola artium p o A b e l a r d z i e uczył dia l e k t y k i R o b e r t z M e l u n . Z p o c h o d z e n i a A n g l i k u r o d z i ł się p o d k o n i e c X I w. O k o ł o 1110 r. s t u d i o w a ł w e Francji u H u g o n a ze Św. W i k t o r a i m o ż e u A b e l a r da. W y k ł a d a ł Topiki. J a n z Salisbury m ó w i o n i m , ż e był bystry, z w i ę z ł y i u p r z e j m y w d y s k u s j a c h (in responsionibus perspicax, brevis et commodus) . Wiemy, że w 1142 r. n a u c z a ł d i a l e k t y k i , a p o t e m t a k ż e teologii w M e l u n (stąd n a z y w a n y R o b e r t e m z M e l u n ) . W 1148 r. j a k o m a g i s t e r teologii r e p r e z e n t o w a ł M e l u n w r a z z P i o t r e m L o m b a r d e m z Paryża na s y n o d z i e w R e i m s . J e g o u c z n i e m był św. T o m a s z B e c k e t , a t a k ż e J a n z Kornwalii. W e z w a n y p r z e z T o m a s z a d o A n glii, R o b e r t j a k o b i s k u p H e r e f o r d zmarł w 1168 r. 223
R o b e r t napisał: Summa sententiarum,
2 2 1
2 2 2
2 2 3
Quaestiones de dwina pagina,
Quaestio-
Anzelm z Laon, Sententiae dwinae paginae, wyd. F. Bliemetzrieder, s. 4 - 5 . Ibidem, s. 153. Jan z Salisbury, Metalogicon, II, 10.
XIV. Naśladowcy Anzelma z Canterbury
515
nes de epistolis Pauli, Sententiae, k t ó r e są g ł ó w n y m j e g o d z i e ł e m . W t e c h n i c e dzieła w i d a ć w p ł y w y d i a l e k t y k i a r y s t o t e l e s o w s k i e j (skłaniał się d o r e a l i z m u w s p o r z e o u n i w e r s a l i a ) , a t a k ż e w p ł y w y Sic et non, H u g o n a z e Św. W i k t o r a . R o b e r t a i n t e r e s u j e p r o b l e m s t o s u n k u r o z u m u d o wiary. Wiara m a m i e ć c h a r a k t e r r o z u m n y . W y r ó ż n i a trzy rodzaje r o z u m i e n i a p r a w d wiary: r o z u m i e n i e słów (intelligentia verborum), r o z u m i e n i e rzeczy i istoty g a t u n k ó w (inteligentia rei et speciei), oraz w i a r ę mającą na c e l u p o z n a n i e (crede, ut intelligas). Wątpliwości są za sadą p o s t ę p u , a h e r e z j e są p o t r z e b n e , b y lepiej z r o z u m i e ć Ojców. A l e n a u k i ś w i e c k i e w y ł a m u j ą c e się s p o d p r a w Pisma są b e z u ż y t e c z n e . R o b e r t był p r z e c i w n i k i e m w e r b a l i z m u , p o s z u k i w a ł i mierzył się z t r u d n y m i z a g a d n i e n i a m i . W Sentencjach znajdują się r ó w n i e ż c i e k a w e rozważania o czasie. W p ł y w j e g o dzieł był znaczny, ale u c z n i ó w ściśle za n i m podążających n i e miał. Był w p e w nej opozycji d o P i o t r a L o m b a r d a , który go p r z y ć m i ł sławą.
3. Piotr Lombard O b e c n i e z a p o z n a m y się z a u t o r e m s e n t e n c j i par excellence, z n a n y m j a k o M a g i ster S e n t e n t i a r u m , P i o t r e m L o m b a r d e m . W e d ł u g l e g e n d y ś r e d n i o w i e c z n e j trzej najbardziej w p ł y w o w i a u t o r z y d w u n a s t o w i e c z n i byli z r o d z e n i z j e d n e j m a t k i : P i o t r L o m b a r d , P i o t r C o m e s t o r i Gracjan. Piotr L o m b a r d urodził się o k o ł o 1100 r. w L u m e l l o k o ł o N a w a r r y w L o m b a r d i i . S t u d i o w a ł w Bolonii, w k a ż d y m razie znał d o b r z e Dekret Gracjana, a p o t e m w klasztorze Św. Wiktora. O d 1140 r. nauczał w s z k o l e k a t e d r a l n e j w Paryżu, w 1148 r. wystąpił na s y n o d z i e w R e i m s p r z e c i w G i l b e r t o w i d e la P o r r ć e . M i ę d z y 1150 a 1152 r. u k o ń c z y ł s ł y n n e dzieło: Libri ąuattuorsententiarum. P o t e m u d a ł się d o R z y m u , g d z i e z a p o znał się z d z i e ł e m O wierze prawdziwej J a n a z D a m a s z k u w p r z e k ł a d z i e B u r g u n diusza z Pizy. W 1159 r. wrócił d o Paryża i t a m j a k o b i s k u p zmarł w roku 1160. C a ł o ś ć c z t e r e c h ksiąg Sentencji o p a r t a j e s t na a u g u s t y ń s k i m p o d z i a l e n a rzeczy (res) i z n a k i (signa). N a j p i e r w Piotr o m a w i a res n i e b ę d ą c e signa i n n y c h rzeczy: p o p i e r w s z e , p r z e d m i o t n a s z e g o s z c z ę ś c i a - B o g a (ks. I); p o d r u g i e , s t w o rzenia j a k o ś r o d e k w dojściu d o Boga i szczęścia (ks. II); p o t r z e c i e , c n o t y j a k o p r z e d m i o t y szczęścia i ś r o d k i osiągnięcia go; l u d z i e i aniołowie: s t w o r z e n i a p o w o ł a n e d o szczęśliwości (ks. I I I ) . P o t e m zaś zajmuje się s a k r a m e n t a m i , k t ó r e są signa, czyli s y m b o l a m i (ks. IV). C h o ć Sentencje L o m b a r d a są realizacją programu stworzenia literatury sentencyjnej, to j e d n a k t r u d n o zrozumieć, co spowodowało ich niebywałą popular ność. L o m b a r d cieszy się wielką powagą, czego d o w o d e m są chociażby j e g o p o d o bizny w rękopisach (na przykład w Biblioteca M e d i c e o L a u r e n t i a n a w e Florencji). L o m b a r d to u m y s ł u m i a r k o w a n y , w y s o k o ceniący a u t o r y t e t , i k o m p i l a cyjny. T r e ś c i filozoficzne odsuwają się u n i e g o na dalszy p l a n , są z b l i ż o n e d o d o g m a t ó w i m a ł o o r y g i n a l n e . P o d o b n i e rzecz m a się i z samą teologią. J e d n a k ż e P i o t r stworzył całość i n t e l e k t u a l n i e zapładniającą, b o p o d d a ł się w p ł y w o m
516
Średniowiecze
b a r d z o w y b i t n y c h u m y s ł ó w : A b e l a r d a , H u g o n a z e Św. W i k t o r a , Gracjana, J a n a z D a m a s z k u (dwóch ostatnich wykorzystuje jako pierwszy), Augustyna. Zale t a m i Sentencji są d o b r a s y s t e m a t y z a c j a całości, j a s n e r a m y d y d a k t y c z n e i t e m a ty d o studiów, w y k l u c z e n i e z b ę d n y c h c i e k a w o s t e k , w i e l k a c z e ś ć dla p o w a g i O j c ó w i b a r d z o l i c z n e ich cytaty (zwłaszcza A u g u s t y n a ) , c h o ć b r a k p e ł n e g o wyja ś n i e n i a r ó ż n i c w ich p o g l ą d a c h . P i o t r m a d u ż e w y c z u c i e w s p ó ł c z e s n e j problematyki. P o z a w e w n ę t r z n y m i walorami t e k s t u na j e g o p o p u l a r n o ś ć w p ł y n ą ł w a ż n y c z y n n i k z e w n ę t r z n y , m i a n o w i c i e IV S o b ó r L a t e r a ń s k i (1215) p o t ę p i a j ą c n a u k ę o p a t a J o a c h i m a z F i o r e , orzekł: M y zaś, przyjmując ś w i ę t y sobór, w i e r z y m y i w y z n a j e m y z P i o t r e m L o m bardem. N o s a u t e m , sacro a p p r o b a n t e concilio, c r e d i m u s e t c o n f i t e m u r c u m P e tro L o m b a r d o . 2 2 4
4. Następcy Lombarda Zrazu m e t o d a L o m b a r d a spotkała się z dużą opozycją, g ł ó w n y m jej p r z e c i w n i k i e m był Jan z Kornwalii ( C a r n u b i e n s i s ) , u c z e ń L o m b a r d a w Paryżu. N a p i s a ł Eulogium - w a ż n e j a k o źródło d o p o z n a n i a historii życia u m y s ł o w e g o X I I w. Nastrój n i e p r z y c h y l n y u t r z y m y w a ł się j e d n a k k r ó t k o i j u ż w X I I w. pojawiają się na śladowcy L o m b a r d a , k t ó r e g o sława trwa przez cztery w i e k i . R a m a formalna Sen tencji L o m b a r d a staje się klasyczna, a k o m e n t a r z e d o nich mnożą się n i e b y w a l e (sam X I I I w. zna ich setki). O s t a t n i w y b i t n y k o m e n t a r z p o c h o d z i z 1613 r. P i e r w s z y k o m e n t a r z d o Sentencji L o m b a r d a napisał w d r u g i e j p o ł o w i e X I I w. P i o t r C o m e s t o r ( M a n d u c a t o r , T r e c e n s i s ) , o b o k L o m b a r d a n a j w y b i t n i e j sza p o s t a ć s z k o ł y p a r y s k i e j . Urodził się w T r o y e s . Był k a n c l e r z e m w P a r y ż u od 1164 r. W latach 1 1 6 8 - 1 1 7 8 uczył t a m ż e , u m a r ł m i ę d z y 1178 a 1185 r. O t r z y m a ł p r z y d o m e k Magister Historiarum dzięki s w e m u g ł ó w n e m u dziełu, stanowiące m u h i s t o r y c z n o - a r c h e o l o g i c z n y w s t ę p d o Biblii: Historia scbolastica. J e s t p o n a d to a u t o r e m z b i o r u s e n t e n c j i w z i ę t y c h z W i l h e l m a z C h a m p e a u x , A n z e l m a z L a o n i Liber Pancrisis. Historia scholastica bywała k o m e n t o w a n a i cieszyła się sławą. C o m e s t o r stosował w niej k o m e n t a r z moralno-biblijny. N a j w i e r n i e j s z y m u c z n i e m L o m b a r d a i g ł ó w n y m p r o p a g a t o r e m j e g o Sen tencji był P i o t r z P o i t i e r s . Profesor teologii w P a r y ż u i k a n c l e r z z N o t r e D a m e , za j e g o k a n c l e r s t w a z j e d n o c z y ł się U n i w e r s y t e t P a r y s k i . U m a r ł w 1205 r. J e g o dzieła to Sententiarum libri quinque, Glossulae super Sententias - k o m e n t a r z e d o L o m b a r d a p o w s t a ł e p r z e d 1175 r., a w i ę c w s p ó ł c z e s n e ze szkołą
Collectio conciliorum, wyd. Mansi, t. XXII, kol. 983.
517
XIV. Naśladowcy Anzelma z Canterbury
w T o l e d o . W i d a ć w n i c h d u ż ą łączność teologii z logiką a r y s t o t e l e s o w s k ą . W nich pojawia się t e ż p i e r w s z a c h r o n o l o g i c z n i e w z m i a n k a o Metafizyce A r y s t o telesa. Glossulae p r z y c z y n i ł y się z n a c z n i e d o popularyzacji myśli L o m b a r d a . K o m e n t a r z t e n j e s t lepiej u s y s t e m a t y z o w a n y niż p i e r w o w z ó r L o m b a r d a , bardziej r o z w i n i ę t e są d o w o d y istnienia Boga. Piotr twierdzi, że s u b s t a n c j e i przypadłości nie istnieją s a m e przez się {a se), ż e byt złożony z części nie m o ż e istnieć per se. P i o t r z Poitiers i w i e l u a u t o r ó w pracujących w orbicie j e g o w p ł y w ó w p o d e j m u j ą w y s i ł e k pracy n a d teologią s p e k u l a t y w n ą . Wybitną i n d y w i d u a l n o ś c i ą należącą d o t e g o k i e r u n k u był S z y m o n z T o u r n a i (lata 1 1 3 0 - 1 2 0 1 ) . T w i e r d z i on, że filozofia m a s e n s t y l k o w t y m s t o p n i u , w j a k i m służy p o t r z e b o m interpretacji d o g m a t u . W e w s t ę p i e d o swojego Wykładu Symbolu atanazjańskiego pisze: U A r y s t o t e l e s a r o z u m j e s t d o w o d e m dla wiary, ale u C h r y s t u s a wiara j e s t d o w o d e m dla r o z u m u . D l a t e g o A r y s t o t e l e s m ó w i : poznaj i wierz, a C h r y stus: wierz i poznaj. A p u d A r i s t o t e l e m a r g u m e n t u m est ratio faciens f i d e m . S e d a p u d C h r i s t u m a r g u m e n t u m e s t fides faciens r a t i o n e m . U n d e A r i s t o t e l e s : i n t e l l i g e et crede. Sed Christus: crede et intelliges . 225
P r o b l e m r o z u m - w i a r a u S z y m o n a zaostrza się. P i e r w s z y raz stawia się p y t a n i e , czy t e g o s a m e g o m o ż e d o t y c z y ć i wiara, i w i e d z a . Krzyżują się t u w p ł y w y L o m b a r d a , porretariczyków, E r i u g e n y ; c y t o w a n a j e s t Fizyka A r y s t o t e l e s a . M u s i a ł m i e ć S z y m o n p r z e c i w n i k ó w , którzy z a p e w n e n i e r o z u m i e l i j e g o s t a n o w i s k a . M o ż e t e ż t k w i j a k i e ś ź d ź b ł o p r a w d y w krążących o n i m n i e p r z y c h y l n y c h o p o w i e ś c i a c h , w e d l e k t ó r y c h miał o n wygłosić z d a n i e o t r z e c h b a ł a m u t a c h , k t ó r y m i mieli b y ć M o j ż e s z , C h r y s t u s i M a h o m e t . P o d w p ł y w e m Piotra z Poitiers znajdował się również P i a e p o s i t i n u s z C r e m o n y ( P r ć v o s t i n ) , z w o l e n n i k drogi s p e k u l a t y w n o - d i a l e k t y c z n e j . Był o n profeso r e m teologii w Paryżu, w M o g u n c j i , a wreszcie, aż d o 1210 r. k a n c l e r z e m w Pary żu. Z m a r ł około 1231 r. Piotr jest a u t o r e m Summa theologica (Summa de Psalterio i Summa contra haereticos catharos), którą charakteryzuje b o g a c t w o t e m a t y c z n e i m a t e r i a ł o w e . S u m m a w y k o r z y s t u j e s c h e m a t ąuaestio, d o t y k a p r o b l e m u analogii. M o ż n a b y wyliczyć j e s z c z e b a r d z o w i e l u a u t o r ó w Sentencji i Summ, w y m i e n i m y dwóch bardziej znanych i wybitnych. Pierwszym jest Piotr Cantor, a u t o r c i e k a w e j t e o l o g i c z n o - b i b l i j n e j e n c y k l o p e d i i Summa Abel, w k t ó r e j p o s ł u guje się disputatio. J e s t w y z n a w c ą teologii p r a k t y c z n o - a s c e t y c z n e j . A n g l i k i e m s t u d i u j ą c y m w O k s f o r d z i e i w P a r y ż u był R o b e r t C o u r c o n , (zginął w 1218 r. przy o b l ę ż e n i u D a m i e t t y ) , k a r d y n a ł od 1212 r. J e d e n z p i e r w szych o r g a n i z a t o r ó w U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o , k t ó r e g o był k a n c l e r z e m (jako legat p a p i e s k i z a t w i e r d z i ł w 1215 r. zakaz w y k ł a d a n i a Metafizyki i Fizyki A r y s t o t e l e s a n a U n i w e r s y t e c i e P a r y s k i m ) . J e g o z a i n t e r e s o w a n i a s k u p i a ł y się g ł ó w n i e na teologii m o r a l n e j i p r a w i e .
Cyt. za B, Geyer, Diepatristische
undscholastische Philosophie, s. 279.
R O Z D Z I A Ł XV
Teoretycy prawa B u d z ą c e się coraz żywiej zainteresowania etyczno-prawne w teologii spekulatywnej i filozofii każą n a m choć pobieżnie zaznajomić się z rozwojem prawa w X I i X I I w. N a j d a w n i e j s z e zbiory k a n o n ó w (zasad prawa kościelnego) pochodzą z X I w. W y różnić w nich m o ż n a trzy grupy: reńską r e p r e z e n t o w a n ą przez Burcharda z Wor macji ( X - X I w.), który był a u t o r e m zbioru k a n o n ó w składającego się z d w u d z i e stu ksiąg, z tej tradycji wywodzą się zbiory reguł p r a w n y c h z w a n e później notabilia l u b Brocarda, Brocardica, Procarda\ gregoriańską, której czołowymi postaciami byli G r z e g o r z V I I i D e u s d e d i t ; francuską na czele ze św. I w o n e m z C h a r t r e s . I w o urodził się o k o ł o 1040 r. koło Beauvais, był u c z n i e m Lanfranka, zmarł w 1116 r. w C h a r t r e s . J e s t a u t o r e m Decretum i Polycarpus. Wywarł d u ż y w p ł y w na Sic et non Abelarda, a z a r a z e m d z i ę k i n i e m u wprowadził zasady filozoficzne d o p r a w a ka n o n i c z n e g o i dążył d o ustalenia konkordancji w t e k s t a c h Ojców. X I I w. to o k r e s r o z k w i t u h a n d l u i miast, co w z m o g ł o z a i n t e r e s o w a n i e pra w e m , g ł ó w n i e r z y m s k i m Corpus iuris civilis. G ł ó w n y m o ś r o d k i e m o d r o d z e n i a s t u d i ó w p r a w n i c z y c h była Bolonia, ale powstają i i n n e c e n t r a : M o n t p e l l i e r , O r l e a n , a r ó w n i e ż s z k o ł y w Anglii. W i e l u k o m e n t a t o r ó w o p r a c o w u j e i wyjaśnia p r a w o c y w i l n e . J e d n y m z p i e r w s z y c h w i e l k i c h p r a w n i k ó w b o l o ń s k i c h był P e p o ( X I - X I I w.), p r z y ć m i o n y sławą następcy, I r e n e u s z a Glossatora, k t ó r y u c h o d z i za w ł a ś c i w e g o f u n d a t o r a s t u d i u m b o l o ń s k i e g o . I n n e w a ż n e p o s t a c i e to c z t e r e j d o k t o r o w i e , glossatorzy i d o r a d c y Barbarossy. T o ś r o d o w i s k o w y d a ł o j e s z c z e Glossa ordinaria A c c u r s i u s a . N a j w i ę c e j e l e m e n t ó w w a ż n y c h filozoficznie z n a l e ź ć m o ż n a j e d n a k w p r a w i e k a n o n i c z n y m . Bolonia była n i e tylko o ś r o d k i e m r o z k w i t u p r a w a r z y m s k i e g o , ale i k o ś c i e l n e g o . N a j w y b i t n i e j s z y z k a n o n i s t ó w Gracjan, k a m e d u ła pracujący w Bolonii, o k o ł o 1140 r. napisał dzieło Decretum, czyli Concordantia discordantium canonum, k t ó r e s p e ł n i ł o taką rolę w d z i e d z i n i e prawa, j a k Senten cje L o m b a r d a w teologii. Decretum - to p i e r w s z a c z ę ś ć Corpus iuris canonici, k t ó r e g o drugą c z ę ś ć stanowią Decretalia. N a j w a ż n i e j s z e z p u n k t u w i d z e n i a filo zoficznego j e s t k s z t a ł t u j ą c e się powoli p o j ę c i e p r a w a natury. P o d z i a ł p r a w a b i e rze Gracjan od I z y d o r a i dzieli p r a w o na n a t u r a l n e , p r a w o n a r o d ó w i c y w i l n e (ius naturale, gentium, civile). P r a w o n a t u r y określa tak: P r a w e m n a t u r a l n y m j e s t to, co zawiera się w p r a w i e i E w a n g e l i i , d z i ę k i k t ó r e m u k a ż d y rozkazuje i n n e m u czynić to, co c h c e , b y j e m u c z y n i o n o , i zakazuje i n n e m u tego, czego nie chce, by j e m u czyniono. Ius naturale est, q u o d in lege e t Evangelio continetur, q u o q u i s q u e i u b e t u r alii facere, q u o d sibi vult fieri, et p r o h i b e t u r alii facere, q u o d sibi nolit f i e r i . 226
Corpus iuris canonici, wyd. Friedberg, t. I, s. 1.
519
XV. Teoretycy prawa
N i e z m i e n n e j e s t t y l k o p r a w o natury, n a t o m i a s t p r a w o n a r o d ó w i c y w i l n e podlegają z m i a n o m . N a s t ę p c ą G r a c j a n a j e s t Rufin, który i n t e r p r e t u j e i n a u c z a p r a w a w e d ł u g Dekretu Gracjana, a u t o r Summa decretorum. W p r a w i e n a t u r y w y r ó ż n i a on: mandata,prohibitiones, demonstrationes. T o p r z y g o t o w a n i e d o s ł y n n e j Glossa ordinaria J a n a N i e m c a ( I o a n n e s T e u t o n i c u s ) ( f l 2 1 5 r.). W y s t ę p u j ą w niej c z t e r y z n a c z e nia p r a w a n a t u r y : p o p i e r w s z e , m o ż e o n o o z n a c z a ć d ą ż e n i a k a ż d e g o b y t u do wytworzenia bytu j e m u podobnego; po drugie, dążenie wspólne człowie kowi i z w i e r z ę c i u ; p o t r z e c i e , r o z u m n e d ą ż e n i e c z ł o w i e k a ; p o c z w a r t e , zasa dy Dekalogu. N a m a r g i n e s i e p r o b l e m u p r a w a n a t u r y pojawia się d e l i k a t n a k w e s t i a wła sności p r y w a t n e j , k t ó r a rzuci światło na dalszy rozwój pojęcia p r a w a natury. Opierając się na św. P a w l e i Dziejach apostolskich, twierdził Gracjan, ż e w ł a s n o ś ć p r y w a t n a p o w s t a ł a z e zwyczaju, a n i e z p r a w a n a t u r y (należy w i ę c d o ius gentium). P o d o b n i e R u f i n zalicza w ł a s n o ś ć p r y w a t n ą i n i e w o l n i c t w o , k t ó r e j e s t tu p r o t o t y p e m pojęcia p r a c y n a j e m n e j , d o tez, k t ó r e ani n i e są n a k a z a n e , ani za k a z a n e p r z e z p r a w o natury. C i e k a w e s p o j r z e n i e na t e n p r o b l e m m a św. T o m a s z , k t ó r y u w z g l ę d n i a ca łą tradycję szkoły p r a w n i c z e j i o d r ó ż n i a d w a rodzaje praw: Z prawa n a t u r a l n e g o coś m o ż e p o c h o d z i ć na d w a sposoby, p o p i e r w s z e , j a k w n i o s k i z p r z e s ł a n e k , p o drugie, jak z a w ę ż e n i a p e w n y c h zasad ogólnych. A l e g e naturali d u p l i c i t e r p o t e s t aliąuid derivari: u n o m o d o sicut c o n c l u s i o n e s e x principiis, alio m o d o sicut d e t e r m i n a t i o n e s ą u a e d a m a l i ą u a r u m communium . 2 2 7
A więc: P o d z i a ł p o s i a d a n i a n i e n a l e ż y d o p r a w a n a t u r a l n e g o , lecz raczej d o z g o d y m i ę d z y ludźmi, która dotyczy prawa pozytywnego. Z a t e m własność po siadania n i e j e s t p r z e c i w n a p r a w u n a t u r a l n e m u , lecz j e s t d o d a n a d o pra wa naturalnego jako wynalazek rozumu ludzkiego. S e c u n d u m ius n a t u r a l e n o n est d i s t i n c t i o p o s s e s i o n u m , sed magis s e c u n d u m h u m a n u m c o n d i c t u m , q u o d p e r t i n e t ad ius p o s i t i v u m [...]. U n d e p r o p r i e t a s p o s s e s i o n u m n o n est c o n t r a ius n a t u r a l e , s e d iuri naturali sup e r a d d i t u r p e r a d i n v e n t i o n e m rationis h u m a n a e . 2 2 8
T o znaczy, ż e d o c h o d z i się d o niej na p i e r w s z y z w y m i e n i o n y c h w p o p r z e d n i m fragmencie sposobów, który jest prawdopodobnie dopracowaniem R u f i n o w e g o pojęcia demonstratio.
2 2 7
2 2 8
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I-II, 95, 2, c. Ibidem, II—II, 66, 2, ad 1.
R O Z D Z I A Ł XVI
Wiktoryni W i e l o k r o t n i e w s p o m i n a l i ś m y o szkole działającej w o p a c t w i e św. Wiktora. W i e m y już, że był to klasztor k a n o n i k ó w regularnych św. A u g u s t y n a p o d w e z w a n i e m św. Wiktora, znajdujący się na p r z e d m i e ś c i a c h Paryża. Z n a m y t a k ż e j e d n e g o z p r z e ł o ż o n y c h klasztoru, Waltera ze Św. Wiktora, który zmarł p o 1180 r., autora n i e s m a c z n e g o i p r z e s a d n e g o p a m f l e t u przeciw d i a l e k t y c e i filozofii: Contra quattuor labyrinthos Franciae . Swoich p r z e c i w n i k ó w charakteryzował tak: 219
Nadęci j e d n y m d u c h e m arystotelejskim podchodzą do niewyrażalnych z a g a d n i e ń Trójcy Ś w i ę t e j i W c i e l e n i a ze szkolną l e k k o m y ś l n o ś c i ą ; n i e g d y ś wyrzygali j u ż w i e l e herezji i d o t ą d szerzą błędy. U n o aristotelico spiritu efflatos, d u m ineffabilia s a n c t a e T r i n i t a t i s e t inc a r n a t i o n i s scolastica l e v i t a t e t r a c t a r e n t , m u l t a s h a e r e s e s olim v o m u i s s e et a d h u c errores p u l l u l a r e . 230
P o d w p ł y w e m Waltera p o z o s t a w a ł k r o n i k a r z klasztoru A b s a l o n . W i e m y też, że Wilhelm z C h a m p e a u x ustępując przed gwałtownym atakiem Abelarda, znalazł s c h r o n i e n i e w klasztorze św. W i k t o r a . F a k t t e n ożywił s z k o ł ę , a n i e z a tartą sławę p r z y n i o s ł y jej d w i e p o s t a c i e , H u g o n i Ryszard. O n i nadali a u g u s t y ń s k i e m u o ś r o d k o w i Św. W i k t o r a w i e l k i r o z m a c h , od k t ó r e j p o c h o d z i s a m a za sie b i e m ó w i ą c a n a z w a , w i k t o r y n i , les Victorins. O k r e ś l e n i e ' s z k o ł a ' u ż y t e w o d n i e s i e n i u d o k l a s z t o r u św. W i k t o r a oznacza n i e t y l k o u c z e l n i ę , ale i p e w i e n z e s p ó ł n a u c z a n y c h w niej treści.
1. Hugon ze Św. Wiktora H u g o n ze Św. W i k t o r a urodził się w 1096 r. w H a r t i g h a m w H a r c u , w r o d z i n i e h r a b i ó w v o n B l a n k e n b u r g . Mając 19 lat p r z y b y ł d o P a r y ż a i w c z e ś n i e wstąpił d o klasztoru. W 1133 r. s a m objął k i e r o w n i c t w o szkoły. Z m a r ł 11 l u t e g o 1141 r. H u g o n j e s t a u t o r e m w i e l u prac. G ł ó w n e j e g o d z i e ł o to Summa teologiczna n a p i s a n a d z i e s i ę ć lat p r z e d Sentencjami L o m b a r d a . Ułożył ją na p r o ś b ę uczniów. Szkoła klasztoru św. W i k t o r a była o t w a r t a i mogli d o niej u c z ę s z c z a ć u c z n i o w i e spoza klasztoru. H u g o n p r o w a d z i ł w y k ł a d p o d t y t u ł e m Sententiae dwinitatis. W i e m y , że j e g o u c z e ń , L a u r e n t i n u s w y k ł a d y t e n o t o w a ł i co t y d z i e ń p r z e d kładał m u s w e n o t a t k i . T e n o t a t k i z a c h o w a ł y się i stanowią c i e k a w y p r z y k ł a d Cztery tytułowe labirynty Francji to Abelard, Lombard, Piotr z Poitiers, Gilbert z la Porrće. Cyt. za B. Geyer, Diepatristische undscholastische Philosophie, s. 271.
521
XVI. Wiktoryni
reportatio. Summa p o w s t a ł a p r a w d o p o d o b n i e j a k o u z u p e ł n i e n i e t y c h n o t a t e k i s y n t e z a w y k ł a d ó w . J e s t o n a w a ż n y m e t a p e m w teologii p o Introductio A b e l a r da, nosi t y t u ł De sacramentis christianae fidei. S k ł a d a się z d w ó c h części: conditio - d o t y c z ą c e j s t w o r z e n i a i Boga, w tej części c z y n n i k i e m wyjaśniającym są n a u ki ś w i e c k i e ; restauratio - omawiającej o d k u p i e n i e , w tej partii w y j a ś n i e n i a m a ją c h a r a k t e r e g z e g e t y c z n y W d z i e l e t y m zawarta j e s t eklezjologia, która stała się p o d s t a w ą bulli Unam sanctam. I n n y m w a ż n y m d z i e ł e m H u g o n a są Eruditionis didascalicae libri VII, czyli Didascalicon, traktat p e d a g o g i c z n y zawierający w s t ę p d o p o s z c z e g ó l n y c h n a u k i ich teorię. P i e r w s z e księgi o p r a c o w a n e zostały również o s o b n o j a k o Epitome in philosophiam. T r e ś ć Didascaliconu przedstawia się następująco: pierwsza księga za wiera podział n a u k , d r u g a w s t ę p d o poszczególnych n a u k , trzecia zasady s t u d i u m dla świeckich, księgi od czwartej d o szóstej reguły b a d a ń nad Pismem Świętym, s i ó d m a o m a w i a p r o b l e m , j a k m o ż n a o d n a l e ź ć Trójcę Świętą w stworzeniach. P o z a t y m H u g o n napisał k o m e n t a r z d o P s e u d o - D i o n i z e g o O hierarchii niebieskiej oraz s z e r e g p i s m m i s t y c z n y c h .
R o z p a t r u j ą c p o g l ą d y H u g o n a z a s t a n o w i m y się k o l e j n o nad teorią n a u k , p o z n a n i e m Boga, k o n c e p c j ą c z ł o w i e k a .
A. Nauki C e l e m n a s z y c h w y s i ł k ó w i n t e l e k t u a l n y c h j e s t m ą d r o ś ć . G d y m ą d r o ś ć oświeci c z ł o w i e k a , w ó w c z a s p o z n a j e o n s a m e g o s i e b i e , a p r z e z to i w s z y s t k o i n n e : W taki s p o s ó b o u m y ś l e , w k t ó r y m o d c i s n ę ł a się p o d o b i z n a w s z y s t k i e g o , m ó w i m y , ż e j e s t w s z y s t k i m i o w s z y s t k i m m o ż e sądzić. Sic n i m i r u m m e n s r e r u m o m n i u m s i m i l i t u d i n e insignita, o m n i a e s s e d i citur, a t ą u e e x o m n i b u s c o m p o s i t i o n e m s u s c i p e r e . 231
W e f r a g m e n c i e t y m w t y p o w o a u g u s t y ń s k i s p o s ó b a k c e n t u j e się rolę ja źni i u w y d a t n i a g o d n o ś ć n a t u r y l u d z k i e j . G o d n o ś ć tę mają wszyscy, ale n i e w s z y s c y zdają s o b i e z niej s p r a w ę . S p r a w y z m y s ł o w e odwracają naszą u w a g ę od t e g o , co n a j w a ż n i e j s z e w życiu, a co j e s t w e w n ą t r z nas: O d n o w a n a s t ę p u j e p r z e z n a u k ę , b y ś m y poznali naszą n a t u r ę i b y ś m y na uczyli się n i e s z u k a ć p o z a sobą t e g o , co m o ż e m y z n a l e ź ć w s o b i e s a m y c h . N a j w y ż s z y m s c h r o n i e n i e m w życiu j e s t ć w i c z e n i e się w m ą d r o ś c i . Jeśli k t o ś ją znajdzie, b ę d z i e szczęśliwy, a jeśli posiądzie, b ę d z i e zbawiony. R e p a r a t u r a u t e m p e r d o c t r i n a m , ut n o s t r a m a g n o s c a m u s n a t u r a m e t u t
2 3 1
H u g o n ze Św. Wiktora, Eruditionis didascalicae libń VIII, I, 2 (PL 176, 742C).
Średniowiecze
522
d i s c a m u s e x t r a n o n ą u a e r e r e , q u o d in n o b i s p o s s u m u s i n v e n i r e . S u m m u m igitur in vita s o l a m e n est s t u d i u m s a p i e n t i a e , q u a m q u i i n v e n i t , felix est, e t q u i p o s s i d e t , b e a t u s . 2 3 2
Waga p o z n a n i a n a t u r y c z ł o w i e k a j e s t w i ę c o g r o m n a . Filozofia j a k o miłość mądrości p r o w a d z i nas d o p r a w d z i w e j mądrości i d o czystości natury. W n a t u r z e l u d z k i e j są trzy siły: p i e r w s z a z nich j e s t n a m w s p ó l n a z roślinami, d r u g a w s p ó l na z e z w i e r z ę t a m i , trzecią j e s t ratio. Ratio korzysta z całej d z i e d z i n y z m y s ł o w e j . D u s z a c z ł o w i e k a s k ł a d a się z a r ó w n o z d z i e d z i n y z m y s ł o w e j , j a k i u m y s ł o w e j . D z i ę k i swojej d w o i s t e j n a t u r z e d u s z a zwraca się k u r z e c z o m trojako: p o p i e r w sze, k u b e z p o ś r e d n i o o b e c n y m (firmissima conclusio); p o d r u g i e , k u n i e o b e c n y m p r z e z i n t e l i g e n c j ę (intelligentia); p o trzecie, k u n i e z n a n y m przez b a d a n i e (inąuisitio). Badając j a k i e k o l w i e k z tych rzeczy r o z u m pyta, czy d a n a rzecz istnieje, ja k i e g o rodzaju j e s t b y t e m , j a k i e m a właściwości, d l a c z e g o j e s t o n a w ł a ś n i e taka. D y s c y p l i n y filozofii mają s w e u z a s a d n i e n i e w a k t a c h c z ł o w i e k a w d z i e d z i n i e p r a k t y c z n e j . Filozofia j a k o s t u d i u m mądrości w y r ó ż n i a c z ł o w i e k a : Ś l e p e p o ż ą d a n i e n i e niewoli działań d u s z y r o z u m n e j , lecz p o p r z e d z a j e z a w s z e władająca m ą d r o ś ć . Rationalis a n i m a e a c t u s caeca c u p i d i t a s n o n capiat, s e d m o d e r a t r i x s e m per sapientia praecedat . 2 3 3
Filozofia j e s t n a u k ą d o k ł a d n i e badającą z a s a d y w s z y s t k i c h rzeczy l u d z kich i b o s k i c h . P h i l o s o p h i a e s t disciplina o m n i u m r e r u m h u m a n a r u m a t q u e d i v i n a r u m rationes p l e n e investigans . 234
Filozofia w i n n a w i ę c b a d a ć sprawy l u d z k i e dając ich najgłębsze u z a s a d n i e nie, mądrość zaś m a w nas oczyszczać to, co d o b r e , a leczyć to, co z e p s u t e . W i e my, że natura nasza tkwi częściowo w świecie b o s k i m , a częściowo j e s t z d e t e r m i n o w a n a , tkwi w k o n i e c z n o ś c i , a w i ę c czynności l u d z k i e idą w d w ó c h k i e r u n k a c h : I n t e n c j e wszystkich ludzkich działań zmierzają do tego, by o d n o w i ć w nas obraz p o d o b i e ń s t w a bożego albo zaradzić k o n i e c z n o ś c i o m ży cia d o c z e s n e g o . O m n i u m h u m a n a r u m a c t i o n u m ad h u n c f i n e m c o n c u r r i t i n t e n t i o , u t vel d i v i n a e s i m i l i t u d i n i s i m a g o in n o b i s r e s t a u r e t u r , vel h u i u s v i t a e n e c e s s i tudini consulatur . 235
C z y n n o ś c i c z ł o w i e k a są w i ę c d w o j a k i e , b o s k i e - odradzające
2 3 2
2 3 3
2 3 4
2 3 5
Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,
I, I, I, I,
2 5 5 9
(PL (PL (PL (PL
176, 176, 176, 176,
742D). 744D). 744D). 747BC).
naturę
523
XVI. Wiktoryni
i l u d z k i e - leczące chorą n a t u r ę . W filozofii c h o d z i n i e o s a m e p r z e p i s y d o t y czące w y k o n y w a n i a t y c h c z y n n o ś c i , ale o ich n a j g ł ę b s z e u z a s a d n i e n i a , p r z y c z y n y (rationeś). M ą d r o ś ć z a j m u j e się w i ę c w s z y s t k i m i c z y n n o ś c i a m i . J e d n e z nich p r o w a d z ą d o o d n o w i e n i a w nas p o d o b i e ń s t w a b o ż e g o p r z e z k o n t e m p l a c j ę p r a w d y (specu/atio veritatis) i ć w i c z e n i e się w c n o c i e (exercitium virtutis). N i m i w ł a d a intelligentia, która j e s t t e o r e t y c z n a i p r a k t y c z n a . I n n e c z y n n o ś c i u w a l n i a ją nas s p o d d e t e r m i n a c j i m a t e r i i , spod w ł a d z t w a k o n i e c z n o ś c i . Dodają o n e n a t u r z e n a r z ę d z i , chronią p r z e d szkodą, leczą rany; t y m c z y n n o ś c i o m z n ó w o d p o w i a d a n a u k a (scientia), którą j e s t m e c h a n i k a , czyli n a u k a c u d z o ł o ż n a (scientia mechanica, id est adulterind) \ P o z a t r z e m a w y m i e n i o n y m i d z i e d z i n a m i filozofii (teoretyczną, p r a k t y c z ną, m e c h a n i k ą ) j e s t j e s z c z e logika. J e s t o n a r e l a t y w n i e najmłodszą z n a u k filo zoficznych. Jej z n a j o m o ś ć j e s t k o n i e c z n a , b y u c h r o n i ć się od b ł ę d ó w , d l a t e g o dydaktycznie powinna zajmować pierwsze miejsce. nt
Logica: - rationalis
(nauka o myśleniu) - sermocinalis ( n a u k a o j ę z y k u ) -
dialektyka retoryka gramatyka dialektyka retoryka
N a u k i są w i ę c p o t r z e b n e , a b y mądrością, cnotą i wytwórczością zwalczyć n i e w i e d z ę , w a d y i słabość. H u g o tworzy t y p o w y podział n a u k , inspirujący z r e sztą t a k ż e w i e k X I I I , w k t ó r y m s f o r m u ł o w a n o w i e l e takich podziałów. Nauki T e o r e t y c z n e - a. teologia - o n i e w i d z i a l n y c h p r z y c z y n a c h rzeczy w i d z i a l n y c h b . fizyka - o p r z y c z y n a c h z e s k u t k ó w i o s k u t k a c h z p r z y c z y n c. m a t e m a t y k a - o n i e w i d z i a l n y c h formach rzeczy w i d z i a l n y c h a: a r y t m e t y k a - o wielości; e l e m e n t e m j e d n o ś ć p: m u z y k a - o s t o s u n k a c h ; e l e m e n t e m t o n y: g e o m e t r i a - o p r z e s t r z e n i ; e l e m e n t e m p u n k t 8: a s t r o n o m i a - o r u c h u ; e l e m e n t e m chwila czasowa Praktyczne
- a. e t y k a j e d n o s t k o w a - o o s o b a c h b. etyka prywatna - o rodzinach c. e t y k a p u b l i c z n a - o s p o ł e c z e ń s t w a c h
M e c h a n i c z n e - o s i e m gałęzi techniki, wśród których są teatr, m e d y c y n a , rolnictwo Logiczne
2 3 6
- a . gramatyka b. dowodzenie a: k o n i e c z n e - filozof p: p r a w d o p o d o b n e - d i a l e k t y k , retor y: sofistyczne - sofista
Ibidem, I, 8 ( P L 176, 7 4 6 D ) . Określenie mechaniki jako nauki cudzołożnej wyni ka z wiązania jej etymologicznie z moechań, co znaczy uprawiać nierząd.
524
Średniowiecze
D o tego dochodzą jeszcze dyscypliny nie włączone w ogólny schemat (appenditia artium): filologia, poezja, z n a j o m o ś ć a u t o r ó w k l a s y c z n y c h . B e z s z t u k d o d a t k o w y c h m o ż n a b y ć d o s k o n a ł y m u c z o n y m , ale s z t u k i d o d a t k o w e b e z w ł a ś c i w y c h n i e mogą d a ć ż a d n e j d o s k o n a ł o ś c i . D e n i ą u e p a r t e s s i n e a p p e n d i t i i s suis p e r f e c t u m l e c t o r e m facere p o s s u n t , illa s i n e a r t i b u s nihil p e r f e c t i o n i s conferre v a l e n t . 2 3 7
I n t e r e s u j ą c y j e s t k o m e n t a r z H u g o n a d o p o w y ż s z e g o p o d z i a ł u . Miał o n d u ż e z r o z u m i e n i e dla p r a k t y c z n y c h , d y d a k t y c z n y c h p o t r z e b , t o t e ż ustalił k o lejność n a u c z a n i a p o s z c z e g ó l n y c h d z i e d z i n : j a k o pierwszą n a l e ż y w y k ł a d a ć lo gikę, p o t e m etykę, nauki teoretyczne, wreszcie mechaniczne. Ważne jest owo u z a l e ż n i e n i e wyrażające h i e r a r c h i ę wartości: l o g o s - e t h o s - t e o r i a - t e c h n i k a . H u g o n a zajmuje r ó w n i e ż p o s t a ć u c z ą c e g o się. W y m i e n i a o n trzy e l e m e n t y k o n i e c z n e dla s k u t e c z n e g o s t u d i u m : w r o d z o n y t a l e n t (natura); ć w i c z e n i e (exercitium), na k t ó r e składają się w y k ł a d - j e g o w y g ł a s z a n i e i s ł u c h a n i e (lectió) i k o n t e m p l a c j a ( n i e t y l k o m i s t y c z n a czy m o d l i t e w n a ) (meditatio); zapał w p r a c y i w y t r w a ł o ś ć (discip/ina). W n i k l i w i e o b s e r w u j e H u g o w s p ó ł c z e s n e m u o b y c z a j e studenckie: N a s i s z k o l a r z e albo n i e chcą, albo n i e potrafią z a c h o w a ć o d p o w i e d n i e g o s p o s o b u n a u c z a n i a , d l a t e g o t e ż d o s t r z e g a m w i e l u uczących się, a n i e w i e lu m ą d r y c h . Scholastici a u t e m nostri aut nolunt, aut n e s c i u n t m o d u m c o n g r u u m in dis c e n d o servare, et idcirco multos s t u d e n t e s , p a u c e s sapientes i n v e n i m u s . 238
B. Bóg D l a c z ł o w i e k a B ó g n i e j e s t ani z u p e ł n i e ukryty, ani j a w n y ; i w j e d n y m , i w d r u g i m w y p a d k u wiara n i e m i a ł a b y s e n s u . H u g o p o d a j e słynną definicję wiary: Wiara j e s t p e w n o ś c i ą u m y s ł u o rzeczach n i e o b e c n y c h znajdującą się p o w y ż e j m n i e m a n i a , ale p o n i ż e j wiedzy. Fides est certitudo ą u a e d a m animi de rebus absentibus supra o p i n i o n e m e t infra s c i e n t i a m c o n s t i t u t a . 239
Najciekawsze j e g o analizy dotyczą wiary. Wyróżnia on d a n e o b i e k t y w n e wia ry: materię wiary, wiarę, w którą wierzymy (materia fidei, fides, quae creditur) i stany, d a n e s u b i e k t y w n e , uczucia, wiarę, którą się wierzy (ajfectus, fides, qua creditur). W pracy O sakramentach c z y t a m y : 2 3 7
2 3 8
2 3 9
Ibidem, III, 4 (PL 176, 769AB). Ibidem, III, 3 (PL 176, 768C). H u g o n ze Św. Wiktora, De sacramentis chństianae fidei, I, 10, 2 (PL 176, 330C).
525
XVI. Wiktoryni
B ó g b o w i e m od s a m e g o p o c z ą t k u t a k ograniczył l u d z k ą w i e d z ę o N i m , ż e b y c z ł o w i e k n i g d y n i e mógł pojąć w p e ł n i J e g o istoty, ale ż e b y z a r a z e m p r z y c z y n a j e g o i s t n i e n i a nie była m u c a ł k o w i c i e n i e z n a n a . D e u s e n i m sic a b initio n o t i t i a m sui a b h o m i n e t e m p e r a v i t , u t sicut n u m ą u a m , q u i d e s s e t , t o t u m p o t e r a t c o m p r e h e n d i , sic, q u i a e s s e t , n u m q u a m prorsus posset ignorari . 240
D o p o z n a n i a Boga p r o w a d z ą d w i e drogi (viae, modi, manifestationes), ro z u m (ratio) p o p r z e z n a s z e w n ę t r z e l u b p o p r z e z świat z e w n ę t r z n y oraz O b j a w i e n i e (reve/atio). P u n k t e m wyjścia H u g o n o w e g o d o w o d u istnienia Boga jest, j a k u A u g u s t y n a , u m y s ł (mens). D o w ó d t e n opiera się na z a ł o ż e n i u , że nasza d u s z a , b ę dąc o b r a z e m Boga, z n a t u r y swej j e s t z d o l n a G o p o z n a ć . N a j p i e r w j e d n a k u m y s ł p o z n a j e s a m s i e b i e , d z i ę k i c z e m u s t w i e r d z a , że istnieją rzeczy n i e widzialne: W y o d r ę b n i a się i o d d z i e l a u m y s ł s a m p r z e z się od tej w i d z i a l n e j całości, którą w i d z i w s o b i e ; i w t y m , że się w i d z i , widzi, ż e j e s t c a ł k o w i c i e n i e widzialny, a j e d n a k n i e m o ż e w i d z i e ć , ż e się widzi. Widzi z a t e m , że ist nieją rzeczy n i e w i d z i a l n e . S e c e r n i t ergo [ m e n s ] e t dividit se p e r se a b e o t o t o , q u o d visibile v i d e t in se; e t i n v i s i b i l e m o m n i n o se esse v i d e t in e o , q u o d se v i d e t , e t t a m e n videri se n o n p o s s e v i d e t . V i d e t ergo invisibilia e s s e . 2 4 1
U m y s ł nasz n i e m o ż e w i ę c wątpić w swoje i s t n i e n i e , a p o n a d t o w i e , ż e zaczął i s t n i e ć . Ale m u s i a ł zacząć istnieć d z i ę k i jakiejś p r z y c z y n i e o s o b o w e j , d z i ę k i k o m u ś , k t o istniał i to istniał zawsze: W s z y s t k o , co k i e d y ś zaczęło istnieć, miało t w ó r c ę , za sprawą k t ó r e g o za częło i s t n i e ć . O m n e , q u o d a l i q u a n d o e s s e incoepit, a u c t o r e m h a b u i t , p e r q u e m c o e p i t T ę przyczynę Zużytkowuje chodzącą od świata. k i e d y ś n i e istniał, a
242
.
twórczą wiara określa m i a n e m Boga i otacza G o czcią. H u g o r ó w n i e ż i drugą d r o g ę p o z n a n i a i s t n i e n i a Boga, w y W s z y s t k o w świecie m a p o c z ą t e k i k o n i e c , a w i ę c cały świat zatem:
W t e n s p o s ó b to, co j e s t na zewnątrz, o d p o w i a d a t e m u , co j e s t w ś r o d k u , d o w o d z ą c prawdy, a n a t u r a ogłasza s w e g o S t w ó r c ę p o k a z u j ą c , ż e została przez Niego stworzona. Sic r e s p o n d e n t , q u a e foris s u n t , iis, q u a e i n t u s v i d e n t u r , ad v e r i t a t e m
m
241
2 4 2
Ibidem, I, 3, 3, ( P L 176, 217A). Ibidem, I, 3, 7 (PL 176, 219B). Ibidem, I, 3, 9 (PL 176, 219C).
526
Średniowiecze
c o m p r o b a n d a m ; e t a u c t o r e m s u u m n a t u r a c l a m a t , q u a e se a b illo factam ostendit . 2 4 3
G d y b y B ó g n i e był j e d e n j e d y n y p a n o w a ł b y w e w s z e c h ś w i e c i e z u p e ł n y n i e ł a d . N a s z a m i ł o ś ć i cześć dla Boga zakładają j e g o j e d y n o ś ć , g d y ż inaczej p e w n o ś ć naszej wiary i z b a w i e n i a b y ł a b y z a c h w i a n a : U m y s ł n i e c h n i e s z u k a w i e l u zasad, b o z b a w i e n i e n i e b ę d z i e p e w n e . A s t w o r z e n i e głosi j e d n o d z i e ł o , j e d n e g o s t w ó r c ę , j e d n ą h a r m o n i ę , j e d e n z a m y s ł i j e d n e rządy. N e s c h i s m a m e n t i u m fieret in p l u r a principia, e t n o n e s s e t certa salus. E t dixit [creatura] o p u s u n u m et a u c t o r e m u n u m , e t Concordia u n a , c o n s i lium u n u m , et una administratio . 244
B ó g n i e j e s t ani z b i o r e m , ani całością złożoną z w i e l u (w j a k i m k o l w i e k z n a c z e n i u ) części, ani b y t Boga n i e j e s t p o d o b n y d o b y t u s t w o r z e ń , p o n i e w a ż j e s t prosty. R o z u m w y z n a j e , ż e Bóg, j e g o Stwórca i zasada j e s t j e d e n , p o n i e w a ż t a k jest lepiej; i że zaprawdę jest O n j e d e n , ponieważ jest substancjalnie; i że jest w najwyższy sposób j e d e n , ponieważ jest niezmiennie. F a t e t u r [ratio] D e u m s u u m e t a u c t o r e m s u u m , e t p r i n c i p i u m s u u m u n u m e s s e , ą u o n i a m h o c m e l i u s est; e t v e r e u n u m e s s e , ą u o n i a m s u b stantialiter e s t , e t s u m m e u n u m e s s e , ą u o n i a m invariabiliter e s t . 2 4 5
R ó w n i e ż i n i e z m i e n n o ś ć Bożą zwiastuje z a r ó w n o r o z u m , j a k i c a ł e stworzenie.
G. Człowiek i świat Będąc wyraźnie przeciwnikiem panteizmu i monizmu, czego dowodzą k o m e n t a r z e d o P s e u d o - D i o n i z e g o , w y z n a j e H u g o w swej filozofii p r z y r o d y rodzaj d e m o k r y t e j s k i e g o a t o m i z m u . A t o m y mogą się m n o ż y ć i p o w i ę k s z a ć . J e ż e l i w o g ó l e o j a k i c h ś s t w o r z e n i a c h , to w ł a ś n i e o d u c h o w y c h n a l e ż y t w i e r d z i ć , ż e zostały o n e s t w o r z o n e z racji czystej miłości Boga, k t ó r y chciał p o w o ł a ć d o ist n i e n i a istoty z d o l n e d o r a d o w a n i a się t y m , c z y m j e s t Bóg. N i e k t ó r e z t y c h istot d u c h o w y c h są z a r a z e m c i e l e s n e . T a k i j e s t w ł a ś n i e c z ł o w i e k , s t w o r z o n y z m i ł o ści Boga. O s o b ę l u d z k ą p o j m u j e H u g o n p o a u g u s t y ń s k u : O ile ciało j e s t z j e d n o c z o n e z duszą, o tyle s t a n o w i z duszą j e d n ą o s o b ę , ale j e d n a k b y c i e osobą p r z y s ł u g u j e duszy, o ile j e s t d u c h e m r o z u m n y m ,
™ Ibidem, I, 3, 10 ( P L 176, 219D). Ibidem, I, 3, 11 ( P L 176, 220A). ^ Ibidem, I, 3, 12 ( P L 176, 220D). 2 4 4
l
527
XVI. Wiktoryni
ciału n a t o m i a s t p r z y s ł u g u j e to d z i ę k i duszy, o ile p o ł ą c z o n e j e s t z d u c h e m rozumnym. I n ą u a n t u m ergo c o r p u s c u m a n i m a u n i t u m est, u n a p e r s o n a c u m a n i m a est; s e d t a m e n p e r s o n a m e s s e a n i m a e x se h a b e t i n ą u a n t u m e s t rationalis spiritus; c o r p u s v e r o e x a n i m a h a b e t , in ą u a n t u m u n i t u m e s t rationali s p i r i t u i . 246
Świat j e s t s t w o r z o n y dla człowieka, a c z ł o w i e k dla Boga: Jeżeli b o w i e m Bóg uczynił wszystko ze w z g l ę d u na człowieka, to przyczy ną w s z y s t k i e g o j e s t człowiek; T y m zaś, ze w z g l ę d u na co został u c z y n i o n y człowiek, n i e b ę d z i e nic i n n e g o j a k tylko O n sam, który człowieka uczynił. Si e n i m o m n i a D e u s fecit p r o p t e r h o m i n e m , causa o m n i u m h o m o est; [...] Id a u t e m p r o p t e r q u o d factus est h o m o , q u i d aliud erit, nisi i p s e , a q u o factus e s t h o m o . 2 4 7
D l a t e g o , mając p a n o w a ć n a d całym ś w i a t e m , stoi c z ł o w i e k w ś r o d k u k o s m o s u (positus est in medio homo) i z a s a d n i c z o n i e j e s t samowystarczalny. M o że stracić d o b r o o t r z y m a n e od Boga, g d y ż j e s t z m i e n n y ; m o ż e d o b r a s w e m n o żyć d z i ę k i t e m u , ż e służą m u stworzenia. Stąd c z ł o w i e k o w i d a n e są d o b r a „z g ó r y " i „z d o ł u " , a n a l o g i c z n i e d o p o d z i a ł u n a u k : 248
C h c i a ł b o w i e m Bóg, ż e b y c z ł o w i e k m u służył, b y j e d n a k t a k służył, ż e b y s a m c z ł o w i e k radował się z tej służby, a n i e t y l k o Bóg; i p o d o b n i e chciał, ż e b y świat służył c z ł o w i e k o w i , i ż e b y c z ł o w i e k radował się t y m , a wszyst k o było d o b r e m człowieka, p o n i e w a ż w s z y s t k o zostało u c z y n i o n e z e w z g l ę d u na c z ł o w i e k a . Voluit e n i m D e u s , u t a b h o m i n e sibi serviretur; sic t a m e n u t e a s e r v i t u t e n o n D e u s , s e d h o m o i p s e s e r v i e n s iuvaretur, e t voluit, u t m u n d u s serviret h o m i n i , e t e x i n d e similiter i u v a r e t u r h o m o , e t t o t u m h o m i n i s e s s e t b o n u m , quia propter h o m i n e m totum hoc factum e s t . 2 4 9
T o n a u g u s t y r i s k i łączy się u H u g o n a z a k c e n t o w a n i e m faktu, ż e n a t u r a c z ł o w i e k a s k ł a d a się z ciała i duszy. J e d n o ś ć d u s z y z c i a ł e m w c z ł o w i e k u w y p ł y wa z miłości, którą m a d u s z a dla h a r m o n i i . G d y g i n i e h a r m o n i a , w ciele n a s t ę p u j e ś m i e r ć . T a z ł o ż o n o ś ć n a t u r y c z ł o w i e k a j e s t c z y m ś d o b r y m , b o płyną z niej s p e c y f i c z n e możliwości i o b o w i ą z k i człowieka. W c z ł o w i e k u są trzy r u c h y : d u c h o w y p o d d a n y S t w ó r c y - z d o l n o ś ć rozróż niania d o b r a i zła; z m y s ł o w y p o d d a n y r o z u m o w i - k i e r o w a n i e c i a ł e m ; c i e l e s n y p o d d a n y z m y s ł o w o ś c i - k i e r o w a n y r o z u m e m . R u c h d u c h o w y , czyli w o l n a w o -
2 4 6
Ibidem, II, 1, 11 ( P L 176, 409BC). Ibidem, I, 2, 1 ( P L 176, 205C). Ibidem, I, 2, 1 (PL 176, 205D). Ibidem.
2 4 1
2 4 8
249
Średniowiecze
528
la, j e s t r u c h e m s p o n t a n i c z n y m , a s a m t e n r u c h w p ł y w a na z m y s ł o w o ś ć i na r u c h cielesny. G r z e c h p o w o d u j e z a b u r z e n i e części tej h a r m o n i i , m i a n o w i c i e s t o s u n k ó w m i ę d z y r o z u m e m a zmysłowością, ale n i e narusza h a r m o n i i r u c h u cielesnego. C z ł o w i e k j e s t w y p o s a ż o n y w d w o j a k i e z m y s ł y {duplex sensus animae) d o tyczące b ą d ź świata z e w n ę t r z n e g o (rzeczy w i d o c z n y c h i c i e l e ś n i e u c h w y t n y c h ) , b ą d ź świata w e w n ę t r z n e g o (rzeczy n i e w i d o c z n y c h , ale u c h w y t n y c h u m y s ł o w o ) . C z ł o w i e k łączy w s o b i e m o ż n o ś ć p o z n a n i a t e g o , co d u c h o w e (jak anioł), i t e g o , co c i e l e s n e (jak z w i e r z ę ) , i d l a t e g o j e s t ś r o d k i e m s t w o r z e n i a . C z ł o w i e k został u m i e s z c z o n y p o ś r o d k u , b y o d b i e r a ł z z e w n ą t r z i w e wnątrz. W e w n ą t r z rzeczy n i e w i d z i a l n e , z e w n ą t r z w i d z i a l n e . W e w n ą t r z p r z e z r o z u m , a z e w n ą t r z p r z e z ciało. E t p o s i t u s e s t in m e d i o h o m o , u t i n t u s e t foris s e n s u m h a b e r e t . I n t u s ad invisibilia, foris ad visibilia. I n t u s p e r s e n s u m rationis, foris p e r s e n sum carnis . 250
S c h e m a t t e n rozwija się dalej tak: Człowiek I.
Foris ad visibilia\ o k o c i e l e s n e {oculus carnis) 1) z m y s ł {sensus) 2) w y o b r a ź n i a {imaginatio) 5) u c z u c i e w y o b r a ź n i {affectio imaginaria) II. Intus ad invisibilia\ 3) r o z u m {ratio) o k o r o z u m u {oculus rationis) 4) i n t e l i g e n c j a {intelligentia) o k o k o n t e m p l a c j i {oculus contemplationis)
U c z u c i a wiążą d u s z ę z c i a ł e m i są częściowo c i e l e s n e , a c z ę ś c i o w o d u c h o w e . P o ł ą c z e n i e d u s z y z c i a ł e m d o k o n u j e się n i e w i ę z a m i c i e l e s n y m i , ale u c z u c i o w y m i . O d p o w i a d a j ą o n e p o s z c z e g ó l n y m d z i e d z i n o m : sensus-affectus, imaginatio-sensualitas, ratio-affectio. Z m y s ł y kierują k u foris et deorsum, w y o b r a ź n i a k u intus et seorsum, r o z u m k u duszy, intelligentia k u B o g u . W o p i s i e m e c h a n i k i p o z n a n i a idzie H u g o za teorią abstrakcji A b e l a r d a . R o z u m s p e ł n i a tu rolę światła w o d n i e s i e n i u d o w y o b r a ź n i . W k o n s e k w e n c j i r ó w n i e ż i w k w e s t i i p o w s z e c h n i k ó w H u g o n p r z y j m u j e rozwiązanie A b e l a r d a . P o d o b n i e i d z i e d z i n a c z y n u , p o s t ę p o w a n i a , wiąże się ściśle z dwoistością n a t u ry l u d z k i e j . C z ł o w i e k p o t r z e b u j e d w o j a k i c h dóbr, dla ciała i dla d u c h a : P o n i e w a ż c z ł o w i e k został z b u d o w a n y z d w o j a k i e j natury, b y cały był z b a wiony, S t w ó r c a p r z y g o t o w a ł m u na p o c z ą t k u d w a d o b r a , j e d n o w i d z i a l n e , drugie niewidzialne. Q u i a v e r o h o m o e x d u p l i c i n a t u r a c o m p a c t u s fuerat, u t t o t u s b e a t i f i c a r e -
250
Ibidem,
I, 6, 5 ( P L 176, 266D).
529
XVI. Wiktoryni
tur, d u o e i u s i 11 i b o n a c o n d i t o r a p r i n c i p i o p r a e p a r a b a t , u n u m visibile, al terum invisibile . 251
D o b r a d u c h o w e o t r z y m u j e człowiek j a k o zapłatę za swą dobrą s ł u ż b ę . Ina czej z w i d z i a l n y m i , zrazu n a l e ż a ł y się c z ł o w i e k o w i z n a t u r y i c z ł o w i e k n i e m u siał służyć, b y p o z y s k a ć to, co o d e ń niższe. T y l k o d o b r a d u c h o w e dają c z ł o w i e k o w i p r a w d z i w ą radość, a nasza w i e l k o ś ć to d ą ż e n i e d o nich: W i e l k a j e s t g o d n o ś ć s t a n u l u d z k i e g o , k t ó r a j e s t taka, ż e n i e wystarcza jej ż a d n e d o b r o j a k t y l k o najwyższe. M a g n a ą u i p p e d i g n i t a s h u m a n a e c o n d i t i o n i s , q u o d talis facta est, u t n u l l u m ei b o n u m p r a e t e r s u m m u m s u f f i c e r e t . 252
Wola nasza j e s t czysto d u c h o w a i n i k t oraz nic n i e m o ż e jej z a b r a ć czło w i e k o w i . D o b r o i zło c z y n u całkowicie zależy od woli. Wola wiąże się najści ślej z c z y n e m i n i e a n u l u j e j e g o ważności. D o b r a wola to z a w s z e wola d o b r e go c z y n u : N i e m o ż e s z m i e ć woli b e z działania, jeżeli m o ż e s z działać. Voluntatem sine operę habere non potes, ą u a n d o opera p o t e s
2 5 3
.
C z y n z kolei w p ł y w a z n ó w na w o l ę : T a k i e j e s t s e r c e c z ł o w i e k a , że rozpala się za sprawą s w e g o działania, czy to miłości d o b r a , g d y j e s t p r a w e , czy to zła, g d y j e s t n i e g o d z i w e . T a l e e s t cor h o m i n i s , u t o p e r ę s u o a m p l i u s i n a r d e s c a t sive ad b o n i t a t e m a m a n d a m , si r e c t u m est, sive ad m a l i t i a m , si p r a v u m e s t . 2 5 4
H u g o n to p o s t a ć b a r d z o w y b i t n a i ciesząca się w i e l k i m u z n a n i e m , o c z y m świadczą ó w c z e s n e k r o n i k i . M i s t y k i t e o r e t y k m i s t y k i był j e d n o c z e ś n i e t e o l o g i e m , f d o z o f e m i h u m a n i s t ą r o z m i ł o w a n y m w n a u k a c h . U w a ż a n y za n a j w s z e c h s t r o n n i e j s z y u m y s ł w c z e s n e j scholastyki. W Sprowadzeniu sztuk do teologii B o n a w e n t u r a t w i e r d z i , że n a u k ę wiary najlepiej wyłożyli św. A u g u s t y n i św. A n z e l m , e t y k ę św. G r z e g o r z W i e l k i i św. B e r n a r d , m i s t y k ę P s e u d o - D i o n i z y i Ryszard z e Św. W i k t o r a . H u g o zaś ujął w s z y s t k i e t e d z i e d z i n y (Hugo vero omnia Aaee) . W y w a r ł o n silny w p ł y w na d w a n a j p o t ę ż n i e j s z e u m y s ł y X I I I w i e k u , B o n a w e n turę i Tomasza. 2SS
2 5 1
2 5 2
2 5 3
2 5 4
2 5 5
Ibidem, I, 6, 6 (PL 176, 267B). Ibidem, I, 6, 6 (PL 176, 268A). Ibidem, II, 14, 6 ( P L 176, 561B). Ibidem. Bonawentura, De reductione artium ad theologiam, 5.
530
Średniowiecze
2. Ryszard ze Sw. Wiktora U c z n i e m i n a s t ę p c ą H u g o n a był Ryszard ze Św. W i k t o r a . M a ł o w i e m y o j e g o życiu, ale sława j e g o , zwłaszcza j a k o m i s t y k a , była w i e l k a . D a n t e u m i e s z c z a go w raju w ś r ó d n a j w y b i t n i e j s z y c h nauczycieli c h r z e ś c i j a ń s t w a . W i e m y , ż e u r o dził się w Szkocji l u b w Anglii, w c z e ś n i e wstąpił d o klasztoru św. W i k t o r a , g d z i e był u c z n i e m H u g o n a , w roku 1162 został j e g o p r z e o r e m ( t 1173 r.). Ryszard był a u t o r e m licznych dzieł, z k t ó r y c h n a j c i e k a w s z e filozoficznie są: Liber exceptionum, k t ó r e j e s t w y c i ą g i e m z Didascaliconu H u g o n a ; De praeparatione animi ad contemplationem {Beniamin minor); De gratia contemplationis {Be niamin maior) oraz De Trinitate, w y k ł a d teologii. W y p r a c o w a ł w n i m n a u k ę 0 Trójcy, która s t a n o w i k o n t y n u a c j ę myśli Ojców, a w szczególności B o e c j u s z a z j e g o p o j ę c i e m osoby. C z ę s t o z a r z u c a n o m u racjonalizm, c z e g o w y r a z e m m i a ła b y ć j e g o k o n c e p c j a rationes necessariae. Św. T o m a s z t ł u m a c z y ł ją tak: w p r o w a d z o n e p r z e z R y s z a r d a rationes necessariae n i e są d a n e n a s z e m u u m y s ł o w i , lecz istnieją w Bogu w o d n i e s i e n i u d o Trójcy. Myśl Ryszarda stanowi ważny krok między A n z e l m e m a T o m a s z e m w k w e s t i i d o w o d ó w na i s t n i e n i e Boga, p o n i e w a ż w y k o r z y s t u j ą c o b s e r w a c j ę 1 przyczynowość odrzuca aprioryzm anzelmiański. U w a g ę b a d a w c z ą s k u p i a Ryszard na p r o b l e m i e p o z n a n i a . P o z n a n i e d z i e li się na z m y s ł o w e , k t ó r e d o t y c z y ciał i stanowi p u n k t wyjścia dla i n n y c h form p o z n a n i a , oraz ratio, k t ó r e s p e ł n i a d w o j a k i e f u n k c j e . W p i e r w s z e j k o r z y s t a z e z m y s ł ó w i za ich p o ś r e d n i c t w e m p o z n a j e istotę rzeczy c i e l e s n y c h . W tej f u n k cji ratio m u s i k o r z y s t a ć z u s ł u g imaginatio: 256
B e z w y o b r a ź n i r o z u m n i e w i e d z i a ł b y nic, a b e z z m y s ł o w o ś c i u c z u c i e n i czego by nie czuło. S i n e i m a g i n a t i o n e , ratio nihil sciret, sine sensualitate, affectio nil s a p e r e t
257
.
Zaraz j e d n a k dodaje, że wyobraźnia jest służebnicą rozumu, a zmysło w o ś ć u c z u c i a (imaginatio ancilla rationis, sensualitas affectionis ). W swojej d r u giej funkcji ratio a b s t r a h u j ą c od p o m o c y z m y s ł ó w d o t y k a t e g o , co n i e c i e l e s n e (intelligentia pura). W s z y s t k i m d z i a ł a n i o m ratio towarzyszy w e w n ę t r z n e światło b o ż e . W d z i e d z i n i e p o z n a n i a właściwej intelligentia pura n i e m a p r z y p a d k u ani 258
256 yjj g i t y m wieńcu krążyli pospołu Izydor, Beda i ów Ryszard z nimi, Który był więcej niż człekiem padołu. Ostatni z duchów jasnych tak szczytnemi Zadumaniami miał zajętą głowę, Że mu dłużyło się ulecieć z ziemi. Raj, X, 130-135, przekł. E. Porębowicz. Ryszard ze Św. Wiktora, De praeparatione animi ad contemplationem liber dictus Be niamin minor, 5 (PL 196, 4C). Ibidem. 0
2 5 7
2 5 8
n
S
531
XVI. Wiktoryni
p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , p o n i e w a ż panują tu t y l k o rationes necessariae. T e n t y p p o z n a n i a rozciąga się na trzy d z i e d z i n y : p i e r w s z e zasady s p e k u l a t y w n e (przyczyn o w o ś ć i n i e s p r z e c z n o ś ć ) i p r a k t y c z n e . D r u g ą taką d z i e d z i n ą j e s t s a m a d u s z a , p o n i e w a ż d u s z a poznając s i e b i e w y c h o d z i p o n a d s i e b i e i w z n o s i się aż d o p o z n a n i a Boga (ascendatpersemetipsam supra semetipsam;praecognitionem sui adpraecognitionem De/) , A k c e n t u j ą c nosce teipsum m a Ryszard ś w i a d o m o ś ć różnicy j e g o s e n s u c h r z e ś c i j a ń s k i e g o i p o g a ń s k i e g o . Trzecią j e s t istota Boga, d o której p o z n a n i a p r o w a d z i nas p o z n a n i e duszy. W p o z n a n i u t e o l o g i c z n y m najsilniej s z y m m o t o r e m j e s t czystość m o r a l n a i ś w i ę t o ś ć . Ryszard głosi r ó w n o w a g ę i n t e l e k t u i woli oraz r o z u m u i wiary. W s p o r a c h teologicznych b o w i e m nie brakuje autorytetów, choć mniej jest argumentów (abundant in his omnibus auctoritates, sed non aeque et argumentationes) '. N i e wi dzi j e d n a k racji b y t u dla s a m o d z i e l n e j filozofii, w i n n a o n a p o z o s t a ć t y l k o f u n k cją teologii. D o d a t k o w y m a r g u m e n t e m na rzecz p r z e w a g i teologii n a d filozofią j e s t to, ż e s y s t e m y filozoficzne się zmieniają, a k o n t a k t z B o g i e m trwa w r a z z ludzkością. Ryszard p o d k r e ś l a w a g ę i w a r t o ś ć k o n t a k t u m i s t y c z n e g o i j e g o ra d y k a l n ą o d m i e n n o ś ć od filozoficznego p o z n a n i a Boga. C z y m i n n y m j e s t d y s k u r s y w n e p o z n a n i e Boga p o p r z e z p o z n a n i e świata, a c z y m i n n y m p o n a d r o z u m o w e s t a n y p o z n a n i a i miłości. P o d e j m u j e o n t e ż pierwszą p r ó b ę u s y s t e m a t y z o w a n i a m i s t y k i , k t ó r a o p i e r a się na j e g o teorii p o z n a n i a . P r z e d m i o t e m p o z n a n i a r o z u m u są intelligentia (rzeczy s t w o r z o n e ) , a inteligencji intellectibilia (Bóg), k t ó r e z a s a d n i c z o p o z n a j e m y w k o n t e m p l a c j i . K o n t e m p l a c j a j e s t właści w y m d z i a ł a n i e m i n t e l i g e n c j i . K o n t e m p l a c j ę określa Ryszard n a s t ę p u j ą c o : 259
m
U m y s ł z w y k ł p r z y j m o w a ć c h c i w i e d ł u g o s z u k a n ą i n a g l e znalezioną p r a w d ę , z a c h w y c a ć się nią z radością i d ł u g o o d d a w a ć się jej p o d z i w i a n i u . V e r i t a t e m d i u ą u a e s i t a m t a n d e m ą u e i n v e n t a m m e n s solet c u m aviditat e s u s c i p e r e , mirari c u m e x s u l t a t i o n e , e i u s ą u e a d m i r a t i o n i diutiiis i n h a e rere . 2 6 1
K o n t e m p l a c j a b y w a n i e t y l k o n a d p r z y r o d z o n a , j e s t to p e ł n e z a c h w y c e n i a i szczęścia ujęcie prawdy, a d o t y c z y t e g o , co z m y s ł o w e , i t e g o , co d u c h o w e . W ścisłym z n a c z e n i u k o n t e m p l a c j a j e s t religijna i p r o w a d z i d o ekstazy. Ryszard w y r ó ż n i a n a s t ę p u j ą c e s t o p n i e k o n t e m p l a c j i : p i e r w s z y to k o n t e m p l a c j a w w y o braźni i o g r a n i c z o n a t y l k o d o niej (in imaginatione et secundum solam imaginationem)\ d r u g i w w y o b r a ź n i , ale w p o w i ą z a n i u z r o z u m e m (in imaginatione secundum rationem), n a p r z y k ł a d t e o r i e p r z y r o d n i c z e , a ściślej ich u k o r o n o w a n i e ; trzeci w r o z u m i e p o s ł u g u j ą c y m się wyobraźnią (in ratione secundum imaginationem), c z e g o p r z y k ł a d e m są alegorie; w r o z u m i e s a m y m (in ratione secundum rationem); p o n a d r o z u m e m , ale n i e p o z a n i m (supra rationem, sed non praeter eam), w t e n 2 5 9
2 6 0
2 6 1
Ibidem, 83 (PL 196, 59C). Ryszard ze Św. Wiktora, De Ttinitate, I, 5 ( P L 196, 893G). Ryszard ze Św. Wiktora, Degratia contemplationis seu Beniamin maior, I, 4 ( P L 196, 68B).
Średniowiecze
532
s p o s ó b p o z n a j e m y Boga w j e d n o ś c i ; p o n a d i poza r o z u m e m (supra et praeter tionetń) - t a k p o z n a j e się T r ó j c ę .
ra-
262
P o ś r ó d w i e l u p r z e d s t a w i c i e l i szkoły w i k t o r y n ó w n a l e ż y j e s z c z e w y m i e n i ć G o t f r y d a z e Św. W i k t o r a ( f i 194 r.), a u t o r a Fonsphilosophiae, w którym znajdu j e się p r ó b a klasyfikacji n a u k i z e s t a w i e n i e s t a r o ż y t n y c h źródeł filozoficznych ( P l a t o n , A r y s t o t e l e s , Boecjusz, M a r c j a n G a p p e l l a , M a k r o b i u s z ) . C i e k a w y roz dział De modernis philosophis et primum de nominalibus et realibus daje n a m wgląd w spór o p o w s z e c h n i k i ; De spirituali corpore Christi\ De microcosmo. D z i e ł a G o t fryda stanowią m i e s z a n i n ę idei z e szkoły w C h a r t r e s , w i k t o r y n ó w i d i a l e k t y k i Arystotelesa. P r z y j a c i e l e m Ryszarda, a u c z n i e m H u g o n a był Achard z e Św. W i k t o r a ("fi 171 r.), k t ó r y zasłynął j a k o teolog. W d u c h u a u g u s t y ń s k i m walczył z n o m i n a l i z m e m i bronił r e a l i z m u p o j ę c i o w e g o . N a p i s a ł , m i ę d z y i n n y m i , Tractatus de discretione animae, spiritus et mentis. Szkoła w i k t o r y n ó w była j e d n y m z g ł ó w n y c h c e n t r ó w teologii m i s t y c z n e j X I I w. P r y m j a k o m i s t y k w o d z i ł Ryszard, ale e l e m e n t y m i s t y c z n e z n a l e ź ć m o ż na r ó w n i e ż u H u g o n a . P ó ź n i e j m i s t y k a stawała się coraz bardziej fideistyczna i s e n t y m e n t a l i s t y c z n a . W y p a d a tu w y m i e n i ć j e s z c z e T o m a s z a Galla (z Vercelli), k t ó r y działał na p o c z ą t k u X I I I w., opierając się g ł ó w n i e na P s e u d o - D i o n i z y m . D o k o n a ł t a k ż e na n o w o p r z e k ł a d u j e g o p i s m na ł a c i n ę . Łączył z m i s t y k ą w i k t o r y n ó w m i s t y k ę dionizjańską. J e s t a u t o r e m kompilacji f r a g m e n t ó w z dzieł P s e u d o - D i o n i z e g o pt. Extractiones. W p ł y w j e g o myśli sięgał j e s z c z e p o w i e k XV, s t a n o w i ą c p o m o s t m i ę d z y w i k t o r y n a m i a B o n a w e n t u r ą . N a całą u m y s ł o w o ś ć i s z k o ł ę w i k t o r y n ó w wywarła p r z e m o ż n y w p ł y w p o stać św. B e r n a r d a z C l a i r v a u x . J e s t o n t y m , k t ó r y zebrał w s o b i e i s y m b o l i z u j e wielkość i rozmach duchowy wieku XII.
2 6 2
Ibidem, I, 5 - 6 ( P L 196, 6 8 - 7 2 ) .
R O Z D Z I A Ł XVII
Bernard z Clairvaux B e r n a r d z C l a i r v a u x u r o d z i ł się o k o ł o 1090 r. n i e d a l e k o D i j o n w F o n t a i n e s l e s - D i j o n . P o c h o d z i ł z m o ż n e j i w p ł y w o w e j rodziny. O d d z i e c k a b y ł b a r d z o z d o l n y i p e ł e n e n e r g i i . J e g o h a g i o g r a f m ó w i , ż e B e r n a r d z a s t a n a w i a ł się, j a k p o k i e r o w a ć s w o i m ż y c i e m , czy z o s t a ć u c z o n y m , czy ś w i ę t y m . N a d o k o n a n y p r z e z e ń w y b ó r miała w p ł y w mała grupa b e n e d y k t y n ó w z C i t e a u x , która p o stanowiła wrócić do pierwotnej reguły b e n e d y k t y ń s k i e j . T o pociągnęło Ber n a r d a . B ę d ą c w p e ł n i w i e k u m ę s k i e g o (miał o k o ł o t r z y d z i e s t u p i ę c i u lat), w r a z z c z t e r e m a b r a ć m i , s t r y j e m i d w u d z i e s t o m a p i ę c i o m a p r z y j a c i ó ł m i wstą pił w r o k u 1124 d o k l a s z t o r u w C i t e a u x . J u ż p o t r z e c h l a t a c h z o s t a ł w y s ł a n y d o C l a i r v a u x , b y t a m z a ł o ż y ć klasztor, co t e ż u c z y n i ł . G l a i r v a u x stało się ośrodkiem niezwykle potężnego ruchu cysterskiego, którego oddziaływanie sięgało i Polski. B e r n a r d rozpoczął w p r o s t n i e p r a w d o p o d o b n i e o w o c n ą d z i a ł a l n o ś ć n a w s z y s t k i c h p o l a c h , w c z y m p o m o c n a m u była j e g o p ł o m i e n n a r e t o r y k a . J e j t e ż z a w d z i ę c z a swój p r z y d o m e k M i o d o u s t y ( D o c t o r M e l l i f l u u s ) . N i g d y j e d n a k d z i a ł a l n o ś ć z e w n ę t r z n a n i e p o c h ł o n ę ł a go z u p e ł n i e . P o z o s t a ł p r z e d e w s z y s t k i m c z ł o w i e k i e m życia w e w n ę t r z n e g o i k o n t e m p l a c j i . Z p u n k t u w i d z e n i a n a s z y c h r o z w a ż a ń w a ż n e j e s t n i e t y l e , ilu p a n u j ą c y c h n a k ł o n i ł d o u d z i a ł u w w o j n a c h k r z y ż o w y c h , ile raczej t o , ż e pracując n a d regułą z a k o n u t e m p l a r i u s z y , n a p i s a ł t r a k t a t De laude novae militiae, w k t ó r y m p o d a ł n a j i s t o t n i e j s z e t e o r e tyczne założenia i uzasadnienie wojen z niewiernymi. Przedstawił w nim t a k ż e s z c z e g ó ł o w o t e o r i ę d w ó c h mieczy, oraz rozwinął wizję p a ń s t w a ś w i e c k i e g o j a k o r a m i e n i a Kościoła. D r u g i m p o l e m j e g o działalności była praca na rzecz idei c y s t e r s k i e j . W chwili swej śmierci m ó g ł cieszyć się s z e ś ć d z i e s i ę c i o m a o ś m i o m a k l a s z t o r a m i p o w s t a ł y m i za j e g o życia i z a l e ż n y m i od C l a i r v a u x . Z n a m y j u ż B e r n a r d a j a k o o b r o ń c ę w i a r y (propugnatorfidei), t e g o , k t ó r y walczył z p r z e j a w a m i p y c h y i n t e l e k t u a l n e j i herezji. N i e n a l e ż y j e d n a k m y ś l e ć , ż e w tej w a l c e był r z e c z n i k i e m p r o s t a c k i e g o a n t y i n t e l e k t u a l i z m u . B e r n a r d był z d o l n y d o p r z e c i w s t a w i e n i a się w 1141 r. A b e l a r d o w i na s y n o d z i e w S e n s , a w 1148 r. w R e i m s G i l b e r t o w i z la P o r r ć e . P r z e w o d n i m m o t y w e m j e g o działań b y ł o życie w e w n ę t r z n e , u m i ł o w a n i e p r a w d wiary, dla k t ó r y c h widział z a g r o ż e n i e w teoriach s w o i c h p r z e c i w n i ków. N a w e t w s p ó ł p r a c a z w ł a s n y m u c z n i e m , p a p i e ż e m E u g e n i u s z e m I I I , n i e stanowiła n a j w a ż n i e j s z e g o n u r t u życia B e r n a r d a . N u r t e m z a s a d n i c z y m była dla n i e g o m i s t y k a p r a k t y c z n i e p r z e ż y w a n a i t e o r e t y c z n i e ujęta. N a s i n t e r e s u j e p r z e d e w s z y s t k i m to, ż e był o n m i s t r z e m m i s t y k i , czyli t e o l o g i e m u j m u j ą c y m życie w e w n ę t r z n e d u s z y i o p a r t e na łasce e t a p y łączenia się z B o g i e m . G ł ó w n e d z i e ł a B e r n a r d a to Liber de gradibus humilitatis
et superbiae
(napi-
Średniowiecze
534
s a n y p r z e d 1125 r.) b ę d ą c y k o m e n t a r z e m d o r e g u ł y św. B e n e d y k t a ; Liber de diligendo Deo (1126) o rodzajach i s t o p n i a c h miłości; Tractatus degratia et libero ar bitrio (ok. 1127) zawierający n a u k ę o wolności; b a r d z o liczne listy, a w ś r ó d n i c h 190. s k i e r o w a n y d o I n n o c e n t e g o II Tractatus contra ąuaedam capitula errorum Abelardi (1140); Sermones super Canticum Canticorum, k t ó r e pisał p r z e z całe ży cie, a k t ó r e u z u p e ł n i l i j e g o u c z n i o w i e . Są o n e g ł ó w n y m ź r ó d ł e m p o z n a n i a m i styki B e r n a r d a .
P r z e ż y c i e m i s t y c z n e d o k o n u j e się w c z ł o w i e k u i d l a t e g o n i e z b ę d n a j e s t w m i s t y c e g ł ę b o k a z n a j o m o ś ć człowieka. T e o r i a m i s t y k i z a k ł a d a a n t r o p o l o g i ę , którą B e r n a r d u p r a w i a w y k o r z y s t u j ą c A u g u s t y n a i O j c ó w G r e c k i c h . Człowiek jest stworzeniem bliskim Bogu i w p e w i e n sposób wielkim. C z ł o w i e k m a w i e l k ą d u s z ę (anima magna), g d y ż j e s t p o w o ł a n y d o u c z e s t n i c t w a w c h w a l e Boga. N i e j e s t c z ł o w i e k w p r a w d z i e o b r a z e m Boga (imago Dei), g d y ż ściśle J e g o o b r a z e m j e s t t y l k o Słowo, ale j e s t o n s t w o r z o n y n a p o d o b i e ń s t w o Boga (ad imaginem Dei). W i e l k o ś ć c z ł o w i e k a z a t e m to n i e s a m a d u s z a , ale coś, co czyni c z ł o w i e k a ad imaginem Dei, forma, b e z k t ó r e j d u s z a p r z e s t a ł a b y b y ć so bą (forma inseparabilis). C z ł o w i e k n i e m o ż e się w i ę c n i g d y p r z e s t a ć b y ć n a o b r a z Boga. P o n a d t o d u s z a p r a g n i e u c z e s t n i c t w a w B o g u (appetens supernarum). Ucze stnicząc w B o g u p r z e z s w e p o d o b i e ń s t w o , d u s z a j e s t w i e l k a (magna), a p r a g n ą c o w e g o u c z e s t n i c t w a d u s z a staje się p r a w a (recta). M i ę d z y magnitudo a rectitudo z a c h o d z i różnica, p o n i e w a ż w i e l k o ś ć to forma, k t ó r e j n i e m o ż n a stracić, a pra w o ś ć m o ż n a zatracić. Rectitudo w i ę c to forma separabilis; t r a c i m y ją w t e d y , g d y t r a c i m y miłość. I m c z ł o w i e k j e s t p o d o b n i e j s z y d o Boga i im b a r d z i e j p r a g n i e t e go p o d o b i e ń s t w a , t y m b a r d z i e j j e s t c z ł o w i e k i e m . C z ł o w i e k to: Wzniosłe stworzenie, zdolne do majestatu, wychodzące ponad przecięt n o ś ć w d ą ż e n i u d o prawości. C e l s a c r e a t u r a , in c a p a c i t a t e ą u i d e m m a i e s t a t i s , in a p p e t e n t i a a u t e m rectitudinis insigne praeferens . 263
C z ł o w i e k j e d n a k m o ż e o d d a l i ć się od Boga, p o n i e w a ż j e s t w o l n y i m o ż e zgrzeszyć, to z n a c z y d o b r o w o l n i e o d w r ó c i ć się od Boga, a zwrócić k u s o b i e . Z a m i a s t b y ć prawą w rectitudo, zwracać się d o Boga, d u s z a s a m a w s o b i e się k u r czy. D u s z a staje się s p a c z o n a , p r z e z incuroatio traci rectitudo. J a k o forma insepa rabilis t k w i w d u s z y magnitudo, ale p r z e z z a t r a t ę prawości zatraca się ostrość podobieństwa bożego: D u s z a n i e p o d o b n a Bogu j e s t n i e p o d o b n a s o b i e . I n d e a n i m a dissimilis D e o , i n d e dissimilis est e t s i b i
2 6 3
2 6 4
264
.
Bernard z Clairvaux, Sermones super Cantica Canticorum, 80, 2 (t. I, s. 278). Ibidem, 82, 5 (t. I, s. 295).
535
XVII. Bernard z Glairvaux
Całą t r a g e d i ę g r z e s z n i k a stanowi t o , ż e c h w i l a m i czuje w s t r ę t d o s a m e g o s i e b i e , a to w s k u t e k r o z d ź w i ę k u , jaki z a c h o d z i m i ę d z y n i e z b y w a l n ą magnitudo a zatraconą rectitudo. G d y b y obraz boży, a więc i magnitudo, mógł z u p e ł n i e znik nąć, to dla d u s z y spaczonej n i e byłoby j u ż r a t u n k u . J e d n a k ż e t a k n i e jest, a w i ę c istnieje możliwość nawrócenia. D o niego j e d n a k k o n i e c z n e są łaska i miłość, p o nieważ tylko przez miłość w łasce m o ż e b y ć z m a z a n a dissimilitudo i rozpocząć się powrót d o Boga. Miłość ta m a wiele stopni, z których ostatnim jest miłość eksta tyczna. O n a stanowi p r z e d s m a k p r a w d z i w e g o u p o d o b n i e n i a się d o Boga i zjedno czenia z N i m . W m i s t y k ę są u w i k ł a n e p r o b l e m y p s y c h o l o g i c z n e i filozoficzne, j e d n y m z w a ż n i e j s z y c h j e s t k w e s t i a w o l n e j woli. B e r n a r d w p r o w a d z a s z e r e g rozróżnień w z a s a d n i c z y zrąb teorii c z ł o w i e k a z a c z e r p n i ę t e j o d Ojców, a s z c z e g ó l n i e od G r z e g o r z a z Nyssy. P r z e d e w s z y s t k i m t w i e r d z i , ż e p o d o b i e ń s t w o d o Boga przejawia się n i e tyle w e w ł a d z a c h p o z n a w czych (jak sądził A u g u s t y n ) , ile w woli i j e j wolności. T r z e b a m ó c s p e ł n i ć w o l n y a k t zgody, a b y b y ć s z c z ę ś l i w y m . W w o l n e j woli w y r ó ż n i a m y d w a e l e m e n t y , z g o d ę woli i w ł a d z ę osądzania. Wolność w p i e r w s z y m , z a s a d n i c z y m z n a c z e n i u to w ł a d z a z g a d z a n i a się l u b n i e z g a d z a n i a się. M u s i o n a b y ć w o l n a o d j a k i e g o k o l w i e k p r z y m u s u (coactió). W r a z z utratą tej wolności p r z e s t a l i b y ś m y b y ć l u d ź mi. P o d o b n i e j a k magnitudo, t a k s a m o i w o l n o ś ć od p r z y m u s u {libertas a coactione l u b a necessitate) n i e j e s t c z y m ś , co m o ż n a stracić. T a w o l n o ś ć p r z y s ł u g u j e w równym stopniu wszelkim istotom d u c h o w y m : ludziom, czystym d u c h o m , B o g u . W niej przejawia się o b r a z boży. D r u g i e l e m e n t wolności m a c h a r a k t e r p o z n a w c z y , i n t e l e k t u a l n y , j e s t n i m arbitrium, k t ó r e m o ż n a r o z u m i e ć j a k o m o t y wację, osąd, w a r t o ś c i o w a n i e . B e r n a r d d o s t r z e g a całą złożoność n a s z e g o a k t u woli i w y r ó ż n i a j e g o trzy stadia: sąd o d o b r u l u b złu a k t u ; r o z w a g ę wartościują cą ó w sąd; p r z y z w o l e n i e (acceptatio) woli i r o z u m u . T y m s t a d i o m o d p o w i a d a j ą trzy e l e m e n t y w arbitrium: iudicium, consilium, complacitum. J e ż e l i t w i e r d z i m y , ż e s a m c z y s t y a k t woli j e s t w o l n y od p r z y m u s u , to n i e s t e t y sąd (iudicium) n i e j e s t w o l n y o d b ł ę d u . G d y osąd j e s t b e z b ł ę d n y , w ó w c z a s z a c h o d z i w o l n o ś ć o d g r z e c h u (libertas apeccato), o d tej wolności sądu zależy w o l n o ś ć rozwagi i u p o d o b n i a n i a . W o l n o ś ć o d g r z e c h u p r o w a d z i d o wolności p r z y z w o l e n i a liberum com placitum, k t ó r a pociąga za sobą w o l n o ś ć o d r o z t e r e k i n ę d z y (libertas a miseria). G d y b y c z ł o w i e k p o z n a w a ł d o s k o n a l e , n i e straciłby liberum consilium i li berum complacitum. T y m c z a s e m w s k u t e k g r z e c h u p i e r w o r o d n e g o c z ł o w i e k u t r a cił m o ż n o ś ć n i e b ł ą d z e n i a i n i e c i e r p i e n i a . Z a g u b i w s z y liberum consilium i compla citum, c z ł o w i e k s a m się w y g n a ł na p u s t y n i ę , d o k r ó l e s t w a n i e p o d o b i e ń s t w a d o Boga (regio dissimilitudinis). T a s ł y n n a formuła m a bogatą historię, m o ż n a ją z n a leźć j u ż u a u t o r ó w s t a r o ż y t n y c h , P l a t o n a i P l o t y n a , j e j k l a s y c z n e s f o r m u ł o w a n i e p o d a ł A u g u s t y n : „ Z r o z u m i a ł e m , ż e j e s t e m d a l e k o od C i e b i e - w k r a i n i e , g d z i e w s z y s t k o j e s t i n a c z e j " (inveni longe me esse a te in regione dissimilitudinis) , co 265
Augustyn, Confessiones, VII, 10, przekł. Z. Kubiak, s. 120.
536
Średniowiecze
przejął B e r n a r d : „ D u s z a z n a j d z i e się w k r a i n i e n i e p o d o b i e ń s t w a " (anima [...] inveniet se in regione dissimilitudinis) . N a s k u t e k s p a c z e n i a g r z e c h e m u l e g a z a c h w i a n i u całe liberum arbitrium. Wola staje się samowolą, a w m i e j s c e consilium p r z y c h o d z i proprium consilium, k t ó r e o p a n o w u j e e g o i z m e m arbitrium. W y k a z u j ą c n i e r a z p o z o r y prawości i spra w i e d l i w o ś c i , h e r e z j e i s c h i z m y są w g r u n c i e rzeczy proprium consilium, b a ł w o c h w a l s t w e m , p o s t a w i e n i e m s w e g o ja p o n a d B o g i e m . Wola c h o r a straciwszy con silium traci w o l n o ś ć o d g r z e c h u , a utraciwszy liberum complacitum zatraca w o l n o ś ć od n ę d z y . T e r a p i a c h o r e j woli m a w y g l ą d a ć tak: s a m o w o l a ustąpi t y l k o p r z e d Cari tas, k t ó r a m a o p a n o w a ć i n t e n c j ę , ale to n i e j e s t m o ż l i w e , d o p ó k i w u m y ś l e t k w i proprium consilium, czyli e g o i z m . P r a w d a d a n a j e s t w p r a w d z i w y m consilium, a z a r ó w n o consilium, j a k i p r a w d ę daje n a m wiara. Zatem p o d s t a w ą l e c z e n i a w o li j e s t p r a w d z i w a wiara. Wiara d a n a m p r a w d ę i w i e d z ę b e z p o r ó w n a n i a p e w niejszą od w i e d z y , d o k t ó r e j p o p y c h a p o s z u k i w a n a p r z e z A b e l a r d a b e z w s t y d n a c i e k a w o ś ć (turpis curiositas) i c h e ł p l i w a g a d a n i n a filozofów (ventosa loąuacitas pńilosopAorum) . P r ó ż n o ś c i filozofów p r z e c i w s t a w i a B e r n a r d swoją filozofię: 266
267
268
O t o moja wznioślejsza i w ł a s n a filozofia, z n a ć C h r y s t u s a i u k r z y ż o w a n i e . H a e c m e a subtilior e t interior p h i l o s o p h i a , scire I e s u m e t h u n c crucifixum . 2 6 9
Wiara wpajając p o k o r ę w y p l e n i a e g o i z m , co m a z a s a d n i c z e z n a c z e n i e , g d y ż e g o i z m m u s i ustąpić, b y m o g ł a z a k o r z e n i ć się miłość, k t ó r a u s u n i e s a m o w o l ę . Caritas w i ę c , niszcząc s a m o w o l ę , n a p r a w i a z e p s u t y o b r a z b o ż y w duszy. W Liber de diligendo Deo stara się Bernard z e b r a ć a r g u m e n t y przemawiające za t y m , ż e miłość Boga j e s t dla człowieka c z y m ś n a t u r a l n y m , na przykład j a k o w d z i ę c z n o ś ć za d o b r a z e w n ę t r z n e i w e w n ę t r z n e , a zwłaszcza za wolną w o l ę . R o z u m o w a n i e B e r n a r d a w y c h o d z i od tego, ż e miłość to naturalna s k ł o n n o ś ć duszy. C h o ć m i ł o ś ć d o Boga to p r z e j a w naszej natury, to j e d n a k j e s t k r e s e m , d o k t ó r e g o się d o c h o d z i , a n i e p u n k t e m wyjścia. P i e r w s z y m , n a j n i ż s z y m s t o p n i e m w m i ł o w a n i u j e s t miłość e g o i s t y c z n a : J e s t m i ł o ś ć c i e l e s n a , którą p r z e d e w s z y s t k i m c z ł o w i e k k o c h a s a m e g o sie b i e z e w z g l ę d u na s a m e g o s i e b i e . E s t a m o r camalis, q u o a n t e o m n i a h o m o diligit s e i p s u m p r o p t e r s e i p s u m
270
.
J a k w c z ł o w i e k u to, co z w i e r z ę c e , w y p r z e d z a to, co d u c h o w e - t a k sądził św. P a w e ł - t a k i t u p r z y t o c z o n e t w i e r d z e n i e n i e m a u j e m n e g o p o d t e k s t u , p o -
2 6 6
Bernard z Clairvaux, Sermones super Cantica Canticorum, 36, 5 (t. I, s. 7). Ibidem, 36, 3 (t. I, s. 5). Ibidem, 58, 7 (t. I, s. 131). ™ Ibidem, 4 3 , 4 (t. I, s. 43). Bernard z Clairvaux, Liber de diligendo Deo, 23 (t. III, s. 138).
267
2 6 8
l
2 7 0
537
XVII. Bernard z Clairvaux
nieważ m a swoje uzasadnienie w psychofizycznej naturze człowieka. Każdy ( d z i e c k o c z y a s c e t a ) m u s i z a s p o k o i ć s w e p o t r z e b y ciała, t o ź r ó d ł o r z e m i o s ł i s z t u k . W z u p e ł n e j z g o d z i e z miłością Boga j e s t g e n e t y c z n e p i e r w s z e ń s t w o amorcarnalis. J e d n a k ż e g r z e c h p i e r w o r o d n y p o z o s t a w i ł w tej d z i e d z i n i e d o t k l i wą s k a z ę : s p r a w y c i e l e s n e , k t ó r e p o w i n n y s t a n o w i ć k o n i e c z n o ś ć {necessitas) przynaglającą n a s (quae urgei), przemieniają się w n i e z g o d n ą z e zdrową naturą p o ż ą d l i w o ś ć (cupiditas) i pociągają n a s (trahunt). W y s z e d ł s z y p o z a g r a n i c e p o t r z e b y wola b e z c e l u i m i a r y u g a n i a się za rozkoszą w z a k l ę t y m k r ę g u rzeczy b e z b o ż n y c h {in circuitu impiorum). W t y m ujęciu p i e r w s z e ń s t w o amor carnalis n a b i e r a z u p e ł n i e i n n e g o , fałszywego s e n s u . Wola uganiająca się za rozkoszą j a k o c e l e m t o voluntas propria (wola e g o c e n t r y c z n a ) , której p r z e c i w s t a w i a się voluntas communis (wola n i e o s o b i s t a , w s p ó l n o t o w a ) . T a voluntas communis to Cari tas - p r a g n i e n i e , b y inni radowali się d o b r a m i , k t ó r e są m o i m u d z i a ł e m . Caritas zaś t o Bóg, caritas l u d z k a j e s t najściślejszym w N i m u c z e s t n i c t w e m . Z a t e m w o la e g o c e n t r y c z n a walcząc z wolą w s p ó l n o t o w ą z a c i e k l e walczy z B o g i e m . U p a d ł s z y n a w e t w samą o t c h ł a ń s p a c z e n i a i z e p s u c i a z a c h o w u j e d u s z a n i e z n i s z c z a l n y o b r a z Boga i z a w s z e m o ż e w niej ożyć caritas. O d chwili jej p o j a w i e n i a się r o z p o c z y n a się n o w e , w ł a ś c i w e życie duszy. Kuracja miłości j e s t p o d o b n a d o terapii c h o r e j woli. K o n i e c z n a j e s t w niej asceza ciała i duszy. P o d stawą j e j j e s t s a m o p o z n a n i e i o p a r t a na n i m p o k o r a : P o k o r a j e s t cnotą, d z i ę k i której c z ł o w i e k za sprawą n a j p r a w d z i w s z e g o p o z n a n i a s a m e g o s i e b i e traci dla s i e b i e w a r t o ś ć . 271
H u m i l i t a s e s t virtus, q u a h o m o verissima sui a g n i t i o n e sibi i p s e v i l e s c i t . P o k o r a m a d w a n a ś c i e s t o p n i , a n a j e j szczycie j e s t p o z n a n i e p r a w d y {in cultnine humilitatis cognitio constituitur veritatis) . Oparte na pokorze poznanie p r a w d y d o c h o d z i d o n a j w y ż s z e g o s t o p n i a w e k s t a z i e {excessus, raptus), k t ó r e g o z a c z ą t k i e m j e s t p ł o m y k d u s z y {scintillula). W e k s t a z i e n a s t ę p u j e z j e d n o c z e n i e z B o g i e m , k t ó r e u B e r n a r d a n i e pociąga m o n i z m u p a n t e i s t y c z n e g o , c h o ć w s k a zywać b y na to mogła terminologia. Bernard używa klasycznych przykładów ż e laza i p r z e ś w i e t l o n e g o p o w i e t r z a z e św. M a k s y m a i E r i u g e n y oraz w ł a s n e g o , kropli w i n a . m
W jaki s p o s ó b w s z y s t k i m w e w s z y s t k i m b ę d z i e B ó g , jeżeli w c z ł o w i e k u p o z o s t a n i e c o ś z c z ł o w i e k a ? P o z o s t a n i e z p e w n o ś c i ą s u b s t a n c j a , lecz w i n n e j formie, i n n e j c h w a l e i i n n e j mocy. Q u o m o d o o m n i a in o m n i b u s erit D e u s , si in h o m i n e d e h o m i n e q u i d q u a m s u p e r e r i t ? M a n e b i t ą u i d e m s u b s t a n t i a , sed in alia forma, alia glo ria, a l i a ą u e p o t e n t i a . 2 7 3
2 7 1
2 7 2
2 7 3
Bernard z Clairvaux, Liber de gradibus humilitatis er superbiae, 2 (t. III, s. 17). Ibidem, 3 (t. III, s. 18). Bernard z Clairvaux, Liber de diligendo Deo, 28 (t. III, s. 143).
Średniowiecze
538
Ale p o z a p o z n a n i e m , a raczej w r a z z p o z n a n i e m , pojawiają się s t o p n i e m i łości. D o amorcarnalis n a l e ż y o b o w i ą z e k miłosierdzia, j a ł m u ż n y i litości dla w y g n a n e j (jak i s a m o ja) l u d z k o ś c i . Jej k u l m i n a c j a to miłość d o u m ę c z o n e g o czło wieczeństwa Chrystusa. B e r n a r d wylicza c z t e r y s t o p n i e miłości: 1. C z ł o w i e k z k o n i e c z n o ś c i k o c h a s a m s i e b i e (amor carna/is); 2. C z ł o w i e k k o c h a Boga, b o G o p o t r z e b u j e ; 3 . D u sza k o c h a Boga dla s i e b i e i dla Boga, doznając słodyczy bycia z B o g i e m ; 4. D u sza k o c h a i s i e b i e , i Boga t y l k o z e w z g l ę d u na Boga, co daje jej w i e c z n ą s z c z ę śliwość. N a t y m o s t a t n i m s t o p n i u miłość Boga i miłość s i e b i e utożsamiają się. Z a t e m p o m i ę d z y k o n i e c z n ą miłością s i e b i e a miłością Boga n i e m a p r z e c i w i e ń stwa, z a c h o d z i o n o t y l k o m i ę d z y pożądliwością a miłością.
N i e t y l k o s a m a p o s t a ć , ale i n a u k a św. B e r n a r d a (zwłaszcza a n t r o p o l o g i c z n e p o d s t a w y m i s t y k i ) wywarła w i e l k i w p ł y w na w i e k i ś r e d n i e , a m o ż e n a j w i ę k szy na św. B o n a w e n t u r ę . D u ż y był r ó w n i e ż jej o d d ź w i ę k b e z p o ś r e d n i . P r z y k ł a d e m t a k i e g o b e z p o ś r e d n i e g o o d d z i a ł y w a n i a B e r n a r d a był j e g o o s o b i s t y przyjaciel, W i l h e l m z St. T h i e r r y - o s o b o w o ś ć b a r d z o ż y w a i w s z e c h s t r o n n a . W i l h e l m urodził się o k o ł o 1085 r. w L i e g e , a zmarł w 1148 r. Był o p a t e m St. T h i e r r y k o ł o R e i m s . T o o n zwrócił u w a g ę B e r n a r d a na A b e l a r d a , a s a m napisał Disputatio adversus Abaelardum (1138). P o l e m i z o w a ł t e ż z G i l b e r t e m z la P o r r ć e , a p r z e c i w W i l h e l m o w i z C o n c h e s napisał De erroribus Guillelmi de Conchis. P o n a d t o był a u t o r e m licznych p i s m d o g m a t y c z n y c h i m i s t y c z n y c h , w t y m p i ę k n y c h Orationes meditativae, Speculum fidei, Aenigma fidei. W p r a c a c h t y c h gło sił, ż e d u s z a s t o p n i o w o zbliża się d o połączenia z B o g i e m i ż e w tej d r o d z e u p o dabniając się d o Boga, c z ł o w i e k staje się w p e ł n i sobą. N a p i s a ł p o n a d t o Libri duo de natura corporis et animae ( z n a n e t e ż p o d t y t u ł e m Physica corporis etpbysica animae). Była to k o m p i l a c j a t e k s t ó w m e d y c z n y c h i n a u k o w y c h z k r ę g u szartryjskiego oraz a n t r o p o l o g i i a u g u s t y ń s k i e j . O r y g i n a l n ą postacią, r ó w n i e ż pozostającą p o d w p ł y w e m B e r n a r d a była H i l d e g a r d a z B i n g e n ( 1 0 9 8 - 1 1 7 9 ) , m i s t y c z k a z n a d R e n u . O k o ł o 1150 r. założy ła o p a c t w o w B i n g e n . W y m i e n i a ł a listy, m i ę d z y i n n y m i z e św. B e r n a r d e m . J e s t autorką Scivias oraz Liber divinorum operum simplicis hominis. H i l d e g a r d a p o z o stawała p o d s i l n y m w p ł y w e m k l i m a t u C h a r t r e s , a zwłaszcza B e r n a r d a Silvestris, jego kosmologii i wiedzy zaczerpniętej z Galena i Ptolomeusza. E l e m e n t y te zostały p r z e z nią w p r z ę g n i ę t e d o o p i s u s t a n ó w m i s t y c z n y c h i wizji. Była o n a r ó w n i e ż a u t o r k ą w s p a n i a ł y c h m i n i a t u r przedstawiających jej w i d z e n i a .
R O Z D Z I A Ł XVIII
Joachim z Fiore P o m o s t e m m i ę d z y m i s t y k a m i a nieortodoksyjnymi k i e r u n k a m i myśli d w u n a s t o w i e c z n e j j e s t J o a c h i m z F i o r e . U r o d z i ł się w 1145 r. w Kalabrii, n a j p i e r w przebywał na dworze książęcym w Apulii, p o t e m podróżował do Z i e m i Świę t e j . W c z a s i e tej p o d r ó ż y p r z e ż y ł m o c n o ś m i e r ć s w o i c h t o w a r z y s z y w K o n s t a n t y n o p o l u , co s p o w o d o w a ł o o s t r y z w r o t w j e g o życiu i p o s t a n o w i e n i e w s t ą p i e nia d o z a k o n u . Z o s t a ł c y s t e r s e m i o p a t e m w C o r a z z o . P ó ź n i e j p a p i e ż z a t w i e r dził dla n i e g o o s o b n ą r e g u ł ę (bliższą m n i c h o m w s c h o d n i m ) . J o a c h i m założył k l a s z t o r S. G i o v a n n i in F i o r e w Kalabrii, w k t ó r y m z a s t o s o w a ł t ę r e g u ł ę . Z m a r ł w 1202 r. N a p i s a ł liczne p i s m a d o g m a t y c z n e i e g z e g e t y c z n e , ale s ł a w ę i w p ł y w przyniosła m u j e g o w ł a s n a - c h o ć idąca p o linii w i e l u ó w c z e s n y c h d ą ż e ń i m y śli - k o n c e p c j a historiozoficzna l u d z k o ś c i i Kościoła. D z i e j e r o z p a t r y w a n e są w niej od s t r o n y w p ł y w u O s ó b Trójcy. P o s z c z e g ó l n y m status: O j c o w i , S y n o w i i D u c h o w i Ś w i ę t e m u o d p o w i a d a j ą trzy o k r e s y dziejów: p i e r w s z y - od s t w o r z e nia d o C h r y s t u s a to o k r e s prawa; drugi - od C h r y s t u s a d o c z a s ó w J o a c h i m a to o k r e s Ewangelii; a trzeci - od c z a s ó w J o a c h i m a p o k r e s świata to Evangelium aeternum. W tej e p o c e nastąpi o b j a w i e n i e D u c h a Ś w i ę t e g o , k t ó r e m u t o w a r z y s z y ć b ę d ą g ł ę b s z e i p e ł n i e j s z e z r o z u m i e n i e s e n s u Ewangelii, r a d y k a l n a reforma K o ścioła (Kościół z e r w i e w i ę z y m a t e r i a l n e i r o z b ł y ś n i e b l a s k i e m d u c h o w y m ) , z n i k n i ę c i e własności i n i e w o l n i c t w a , p a n o w a n i e z a k o n ó w {viii spirituales). B ę d z i e to o k r e s d o s k o n a ł o ś c i , s p e ł n i e n i a i d e a ł u c h r z e ś c i j a ń s k i e g o , p a n o w a n i a D u cha Świętego. P o g l ą d y J o a c h i m a w y c h o d z i ł y poza o r t o d o k s j ę . W y z n a w a ł o n p e w n e g o t y p u t r y t e i z m i napisał De unitate Trinitatis p r z e c i w L o m b a r d o w i , d z i ę k i c z e m u d o c z e k a ł się p o t ę p i e n i a na S o b o r z e L a t e r a ń s k i m w 1215 r. X I I w. obfituje w całą g a m ę o d c i e n i d u c h o w o ś c i i m e n t a l n o ś c i ; i d e e Joa c h i m a znalazły s z y b k i i silny o d d ź w i ę k , a w X I I I w. pojawili się s ł y n n i fraticelli, skrajni franciszkanie, utrzymujący, ż e w i o s n a z a k o n ó w ż e b r a c z y c h to realizacja j o a c h i m i z m u . W 1254 r. franciszkanin paryski G e r a r d z R a g o S. D o m i n o p i s z e Introductorius d o Evangelium aeternum - p o t ę p i o n e zaraz p o u k a z a n i u się. W e d ł u g t e g o d z i e ł a f r a n c i s z k a n i e są w ł a ś n i e z a k o n e m e p o k i D u c h a Ś w i ę t e g o . P ó ź n i e j , w 1260 r. cały prąd i r u c h j o a c h i m i z m u został p o t ę p i o n y n a s y n o d z i e w Arles.
ROZDZIAŁ XIX
Kierunki heretyckie S t u d i o w a n i e k i e r u n k ó w h e r e t y c k i c h j e s t t r u d n e , g d y ż w y s t ę p u j ą tu z a w s z e p o t ę p i e n i a , p r z e ś l a d o w a n i e ludzi i p i s m , b r a k u j e t a k ż e d o k u m e n t ó w , a ś w i a d e c twa, k t ó r y m i d y s p o n u j e m y , c z ę s t o są s t r o n n i c z e , p o n i e w a ż p o c h o d z ą od p r z e ciwników. W X I I w. filozoficzno-teologiczne p r ą d y h e t e r o d o k s y j n e wiążą się b a r d z o ściśle z k i e r u n k a m i religijnymi, m i s t y c z n y m i i s p o ł e c z n y m i . P r z y k ł a d e m ś l a d ó w d o k t r y n z w a l c z a n y c h p r z e z o r t o d o k s j ę są t e k s t y Alana z L i l l e p o ś w i ę c o n e m a t e r i a l i s t o m . W i a d o m o , ż e w s w o i m De fide catholica contra haereticos d y s k u tuje o n z w a l d e n s a m i , i przy tej okazji przytacza p o g l ą d y m a t e r i a l i s t y c z n e . C i zaś chcą t w i e r d z i ć , ż e n i e b ę d z i e z m a r t w y c h w s t a n i a , p o n i e w a ż d u s z a g i n i e w r a z z c i a ł e m , j a k powiadają liczni fałszywi c h r z e ś c i j a n i e n a s z y c h czasów, a n a w e t heretycy. Hi a u t e m volunt dicere ideo resurrectionem non futuram, quia anima p e r i t c u m c o r p o r e , sicut nostri t e m p o r i s m u l t i falsi christiani, i m o h a e r e tici d i c u n t . 2 7 4
Materialiści m i e l i p o z o s t a w a ć p o d w p ł y w e m t e z y A d e l a r d a z B a t h i W i l h e l m a z C o n c h e s , ż e w s z e l k a d u s z a j a k o zasada życia j e s t n i e c i e l e s n a , z niej w y prowadzali wniosek, że dusza ludzka jest śmiertelna: Jeżeli d u c h zwierzęcia j e s t niecielesny, t a k j a k d u c h l u d z k i , to n a jakiej za sadzie d u c h zwierzęcia ginie r a z e m z ciałem, a d u c h l u d z k i n i e . J a k i m s p o s o b e m a l b o jaką siłą raczej d u s z a l u d z k a bardziej niż z w i e r z ę c a j e s t z a c h o w y w a n a w ciele? Si incorporalis e s t [spiritus animalis] sicut s p i r i t u s h u m a n u s , q u a r a t i o n e p e r i t c u m c o r p o r e e t n o n spiritus h o m i n i s . Q u a e n i m r a t i o n e a u t vi c o n s e r v a b i t u r p o t i u s a n i m a h u m a n a in c o r p o r e q u a m a n i m a b r u t i ? 275
P o d o b n i e jak u Wilhelma i Adelarda, podstawą całego stanowiska m a t e rialistów j e s t a t o m i z m e p i k u r e j s k i i e t y k a utylitarystyczna. O b o k tych anonimowych materialistów występują inne prądy k o n k r e t n i e o s a d z o n e w historii. W X I I w. r a m y świata e u r o p e j s k i e g o z n a c z n i e się p o s z e r z a ją. W y p r a w y k r z y ż o w e mają s w e n i e z w y k l e w a ż n e o b l i c z e k u l t u r a l n e , s p o ł e c z n e i e k o n o m i c z n e . Christianitas s t y k a się j u ż ze ś w i a t e m a r a b s k i m n i e t y l k o p r z e z H i s z p a n i ę , k t ó r a j e d n a k pozostaje p i e r w s z o r z ę d n y m t e r e n e m k o n t a k t ó w . N o w e p u n k t y s t y k u powstają na W s c h o d z i e . M i ę d z y i n n y m i z a c z y n a od W s c h o d u , z B a ł k a n ó w , p r z e n i k a ć na Z a c h ó d d o k t r y n a o b a r d z o s t a r y m r o d o w o 2 7 4
2 7 5
Alan z Lille, De fide catholica contra haereticos sui temporis, I, 27 ( P L 210, 528B). Ibidem, I, 27 ( P L 210, 5 2 8 D ) .
XIX. Kierunki heretyckie
541
d z i e , z n a n a z p o l e m i k A u g u s t y n a , m i a n o w i c i e m a n i c h e i z m . N a o b r z e ż a c h Bi z a n c j u m pojawia się p e w n e g o t y p u s y n k r e t y z m ; e l e m e n t y p e r s k i e , d a l e k o w s c h o d n i e i c h r z e ś c i j a ń s k i e łączą się na tle d u a l i z m u m a n i c h e j s k i e g o . M o ż n a dziś s t w i e r d z i ć , ż e szerzące się w X I I i X I I I w. na p o ł u d n i u Francji i w e W ł o szech s e k t y k a t a r ó w i a l b i g e n s ó w , mają s w e źródło w s e k c i e b o g o m i ł ó w z B u ł garii i Tracji. S e k t a ta miała w i e l k i zasięg w p ł y w ó w (Rosja, Bośnia) i z d e c y d o wanie manichejski charakter. O takim pochodzeniu manicheizmu świadczy c h o ć b y n a z w a n a d a w a n a t y m h e r e t y k o m w e Francji - Bougres (Bułgarzy). N a zwa kacerz za p o ś r e d n i c t w e m n i e m i e c k i e g o Katzer p o c h o d z i od katarów, a ta od KOcOapoc, co z n a c z y czysty. P u n k t e m wyjścia m a n i c h e i z m u j e s t g ł ę b o k i d u a l i z m . Bóg j e s t zasadą d o bra i stwórcą d u s z y i ciała, w k t ó r e g o p o w s t a n i u b i e r z e r ó w n i e ż u d z i a ł zasada zła. C i a ł o j e s t w i ę c złe i stąd w y p ł y w a w i e l e p o d s t a w o w y c h t w i e r d z e ń m a c h i chejczyków. M a n i c h e i z m przejmuje także echa wędrówki dusz. Jak podaje Alan, w e d ł u g m a n i c h e j c z y k ó w d u s z e p e w n y c h w y b i t n y c h j e d n o s t e k to u p a d ł e anioły łączące się za k a r ę p e w n ą ilość razy z ciałami l u d z k i m i . Z a s a d n i c z o lu d z i e dzielą się n a d w i e grupy, d o s k o n a ł y c h i z w y k ł y c h ś m i e r t e l n i k ó w . T e d w i e g r u p y są s o b i e skrajnie p r z e c i w n e : d o s k o n a l i w i n n i zabijać z m y s ł o w o ś ć , w naj w y ż s z y m s t o p n i u u m a r t w i a ć i oczyszczać ciało, n i e r o z m n a ż a ć się, p o n i e w a ż m a ł ż e ń s t w o p l a m i c z ł o w i e k a . W t e n s p o s ó b asceza d o s k o n a ł y c h miała b y ć o d trutką na zepsucie i zmaterializowanie kleru. Procent doskonałych nie musi b y ć znaczny, w y s t a r c z y ich k i l k u . Cieszyli się oni zresztą dobrą opinią n a tle g n u ś n e g o d u c h o w i e ń s t w a . R e s z t a , p o z a d o s k o n a ł y m i n i e była z o b o w i ą z a n a d o takiej ascezy; m o g ł a żyć n o r m a l n i e , a w p r a k t y c e p r z e s a d z a n o w p r z y z w a l a n i u na g r z e c h . R a t u n k i e m dla z w y k ł y c h miało b y ć o t r z y m a n i e p r z e d śmiercią D u c h a Ś w i ę t e g o w s p e c j a l n y m s a k r a m e n c i e z w a n y m consolamentum. Consolamentum b y ł o u d z i e l a n e p r z e z d o s k o n a ł e g o . C a ł a ta e t y k a j e s t o d b l a s k i e m d w u za sad p o d s t a w o w y c h : z a p r z e c z e n i a j e d y n o ś c i i n i e s k o ń c z o n o ś c i Boga oraz n i e w ł a ś c i w e g o ujęcia s t o s u n k u d u s z y i ciała. M a n i c h e i z m p r z e z swoją skrajność niósł p e w n e n i e b e z p i e c z e ń s t w a s p o ł e c z n e , był r o d z a j e m k o m u n i z m u , niszczył więzi r o d z i n n e , m a ł ż e ń s t w o , był za r z e w i e m w o j e n . W s z y s t k o to s p o w o d o w a ł o i n t e r w e n c j ę Kościoła i w ł a d z y ś w i e c k i e j , p o t ę p i e n i a , działalność misyjną a w r e s z c i e konflikt zbrojny.
1. Amalryk z Bene N a p e w n o pod w p ł y w e m Joachima, a także i albigensów pozostawał Amalryk z B e n e . U r o d z o n y w B e n e k o ł o C h a r t r e s z a p e w n e t a m p o b i e r a ł n a u k i . Uczył zrazu d i a l e k t y k i , a p o t e m o d n o s z ą c w i e l k i e sukcesy, b y ć m o ż e d z i ę k i swej n i e zależności - teologii w P a r y ż u . T a m zmarł około 1206 r. O n i m i o amalrycjanach mówią r ó ż n e źródła, m i ę d z y i n n y m i kroniki W i l h e l m a B r e t o ń c z y k a , C e z a r e g o z H e i s t e r b a c h , M a r c i n a P o l a k a ; poza t y m t e o l o g o w i e J a n N i e m i e c , H e n r y k Su-
Średniowiecze
542
zo, św. T o m a s z , p o c h o d z ą c e z p o c z ą t k u X I I I w. a n o n i m o w e Contra amauricianos przypisywane przez B e a u m k e r a Garnierowi z Rochefort, akty potępień. N a p o g l ą d y A m a l r y k a m u s i a ł o w p ł y n ą ć ś r o d o w i s k o C h a r t r e s , zwłaszcza T e o d o r y k i C l a r e n b a l d za sprawą p o d k r e ś l a n e j p r z e z n i c h j e d n o ś c i Boga, t a k ż e B o e c j u s z d z i ę k i k o n c e p c j i rozwijania się Boga w s t w o r z e n i a c h , a zwłaszcza E r i u g e n a . T w i e r d z e n i e E r i u g e n y o n a t u r z e s t w o r z o n e j i stwarzającej i n t e r p r e tuje A m a l r y k w s e n s i e p a n t e i s t y c z n y m , n i e u w z g l ę d n i a j ą c analogii b y t u : W s z y s t k o j e s t j e d n y m , p o n i e w a ż w s z y s t k o , co jest, j e s t B o g i e m . O m n i a u n u m , q u i a q u i c q u i d est, est D e u s
2 7 6
.
N i e m a w i ę c b y t u , k t ó r y n i e b y ł b y B o g i e m ; B ó g daje r z e c z o m swoje ist n i e n i e , s t a n o w i ą c ich istotę: A m a l r y k p o w i a d a ł , ż e Bóg j e s t istotą w s z y s t k i c h s t w o r z e ń i b y t e m w s z y stkiego. D i x i t e n i m D e u m e s s e e s s e n t i a m o m n i u m c r e a t u r a r u m e t esse o m n i u m
2 7 7
.
S t w o r z e n i a to t y l k o u z e w n ę t r z n i o n e a t r y b u t y Boga, z c z e g o w y n i k a t e z a 0 p o w s z e c h n y m i dosłownym ubóstwieniu wszelkiego stworzenia, a nie tylko C h r y s t u s a . K a ż d y c z ł o w i e k j e s t cząstką Boga. Stąd wypływają i n n e h e r e z j e : O s o b y Trójcy to t y l k o wcielające się stworzenia; w E u c h a r y s t i i B ó g j e s t t a k sa m o o b e c n y przed jak i po konsekracji. O d Joachima czerpie Amalryk k o n c e p cję t r z e c h e p o k : O j c a - A b r a h a m a , S y n a - C h r y s t u s a , D u c h a Ś w i ę t e g o - A m a l r y k a . P o d w p ł y w e m teorii A m a l r y k a p o w s t a j e s e k t a amalrycjan l u b braci 1 sióstr w o l n e g o d u c h a . G ł ó w n y m ich h a s ł e m j e s t d o k t r y n a o u b ó s t w i e n i u . O d 1210 r. nauczali o n i , ż e w ciągu k i l k u lat k a ż d y c z ł o w i e k b ę d z i e D u c h e m Ś w i ę t y m , p o n i e w a ż b ę d ą c częścią Boga c z ł o w i e k j e s t b e z g r z e s z n y . R ó ż n i c a m i ę d z y d o b r e m i z ł e m j e s t p o z o r n a , a w e t y c e w a ż n a j e s t t y l k o intencja. P o n a d t o a m a l rycjanie twierdzili, ż e n i e n a l e ż y się s m u c i ć i o d m a w i a ć c z e g o k o l w i e k n a t u r z e . Z a l e ż n o ś ć t y c h p o g l ą d ó w od k a t a r ó w i j o a c h i m i z m u j e s t w i d o c z n a . Amalrycjan i z m r o z p o w s z e c h n i a ł się, j e g o g ł ó w n y m i a p o s t o ł a m i byli G o d i n u s z A m i e n s i złotnik Wilhelm. Amalryk wezwany przez papieża po różnych oskarżeniach stanął p r z e d I n n o c e n t y m I I I i o d w o ł a ł swoje poglądy. W k r ó t c e p o t e m z ł a m a n y i u p o k o r z o n y z m a r ł . S y n o d paryski w 1210 r. p o t ę p i ł a m a l r y c j a n i z m . W y z n a w cy s e k t y zostali s k a z a n i na ś m i e r ć , a zwłoki A m a l r y k a e k s h u m o w a n o i s p a l o n o : Ciało mistrza Amalryka ma być u s u n i ę t e z cmentarza i rzucone na niepoś w i ę c o n ą z i e m i ę , a o n s a m m a b y ć w y k l ę t y p o w s z y s t k i c h kościołach ca łej prowincji. C o r p u s magistri A m a u r i c i e x t r a h a t u r a c i m e t e r i o e t proiiciatur in t e r r a m
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 3, 8, c. Marcin Polak, Chronicon (Monumenta Germaniae s. 438, 28).
Historica,
Scriptores,
t. XXII,
543
XIX. Kierunki heretyckie
n o n b e n e d i c t a m , e t i d e m e x c o m m u n i c a t u r p e r o m n e s ecclesias p r o vinciae . 278
W ó w c z a s w r a z z A m a l r y k i e m p o t ę p i o n o r ó w n i e ż E r i u g e n ę , ale w s p ó ł c z e śni lepiej osądzają w ł a ś c i w y stan rzeczy i oczyszczają E r i u g e n c z zarzutów. W Kronice A l b e r y k a z Trois F o n t a i n e s c z y t a m y w n o t c e dotyczącej r o k u 1225: W t y m roku został p o t ę p i o n y J a n S z k o t z e w z g l ę d u na n o w y c h a l b i g e n s ó w i fałszywych teologów, k t ó r z y słowa d o b r z e b y ć m o ż e w y p o w i e d z i a n e w s w o i m czasie i r o z u m i a n e w p r o s t p r z e z s t a r o ż y t n y c h źle r o z u m i e j ą c p r z e k r ę c a l i i przy ich p o m o c y p o t w i e r d z a l i swoją h e r e z j ę . H o c a n n o d a m n a t i o n e m incurrit [ I o a n n u s Scotus] p r o p t e r n o v o s a l b i g e n ses e t falsos t h e o l o g o s , q u i v e r b a b e n e forsitan s u o t e m p o r e prolata e t a n t i ą u i s s i m p l i c i t e r i n t e l l e c t a m a ł e i n t e l l i g e n d o p e r v e r t e b a n t e t e x eis suam haeresim confirmabant . 279
P o t ę p i e n i e z 1210 r. p o w t a r z a w 1215 r. k a r d y n a ł R o b e r t C o u r c o n , a za nim Sobór Laterański: Skazujemy i potępiamy przewrotną n a u k ę bezbożnego Amalryka, które go u m y s ł t a k zaślepił ojciec k ł a m s t w a , ż e j e g o d o k t r y n ę n a l e ż y u w a ż a ć n i e t y l k o za h e r e t y c k ą , ale i za n i e r o z u m n ą . R e p r o b a m u s e t i a m e t d a m n a m u s p e r v e r s i s s i m u m d o g m a i m p i i Amalrici, c u i u s m e n t e m sic p a t e r m e n d a c i i e x c a e c a v i t , u t e i u s d o c t r i n a n o n t a m h e r e t i c a s e n s e n d a sit q u a m i n a s n a . 280
2. Dawid z Dinant Postacią b a r d z o b l i s k o związaną z A m a l r y k i e m i z w y k l e r a z e m z n i m o m a w i a n ą j e s t D a w i d z D i n a n t . B a r d z o n i e w i e l e w i e m y o j e g o życiu. Był z a p e w n e Wallon e m , a n i e B r e t o ń c z y k i e m . W i a d o m o , ż e w 1210 r. został w e z w a n y p r z e z I n n o c e n t e g o I I I . J e d n a z k r o n i k p o d 1210 r. p o d a j e i m i o n a t r z e c h z ł o c z y ń c ó w d u c h o w y c h {animarum latista)\ A m a l r y k a , D a w i d a i Waltera z M u i s s i . D z i e ł a D a w i d a n i e z a c h o w a ł y się p o z a f r a g m e n t a m i o d k r y t y m i o s t a t n i o p r z e z B i r k e n m a j e r a i c y t a t a m i u Alberta, T o m a s z a oraz Mikołaja z Kuzy. P r z y pisuje się D a w i d o w i De tomis, id est de divisionibus, Quaternuli, z k t ó r y c h p o c h o dzą o d k r y t e f r a g m e n t y . 281
Chartulańum Universitatis Parisiensis, t. I, s. 70. Alberyk z Trois Fontaines, Chronicon (Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, t. XXIII, s. 914, 42). Collectio conciliorum, wyd. Mansi, t. XXII, kol. 986. Dawid z Dinant, Quaternulorum fragmenta, wyd. M. Kurdziałek, „Studia M e d i e w i styczne", 3 (1963), s. 3 - 9 4 .
Średniowiecze
544
D a w i d głosił, ż e w i e l o ś ć i r ó ż n o r o d n o ś ć b y t ó w j e s t p o z o r n a , jej zasadą j e s t forma. O d r z u c i w s z y analogię b y t u , m u s i a ł dojść d o p a n t e i z m u , w y r a ż o n e g o w t w i e r d z e n i u , ż e w s z y s t k o , co w i d z i m y j a k o r ó ż n o r o d n e , to p r z e j a w i n a s t ę p stwo j e d n e j n i e z m i e n n e j i niepodzielnej substancji. Uzasadnienie tego wnio s k u j e s t f a n t a s t y c z n e i o p i e r a się na t e z a c h szokujących w s p ó ł c z e s n y c h D a w i da. P i e r w s z e r o z r ó ż n i e n i e w tej j e d n e j materii to Trójca; m a m y tu b y t y r ó ż n e i identyczne zarazem. D z i e l i ł r z e c z y na trzy, na ciała, d u s z e i s u b s t a n c j e w i e c z n e . P i e r w s z y b y t n i e p o d z i e l n y , d z i ę k i k t ó r e m u powstają ciała, nazywał y l e ' ; a p i e r w s z y n i e p o d z i e l n y , z k t ó r e g o powstają d u s z e , n a z y w a ł n o y u m l u b u m y s ł e m ; p i e r w s z e zaś n i e p o d z i e l n e pośród substancji w i e c z n y c h n a z y w a ł B o g i e m . T e trzy - j a k twierdził - są j e d n y m i t y m s a m y m , z c z e g o w y n i k a , ż e w s z y s t k o j e s t z istoty j e d n y m . 4
D i v i s i t res in p a r t e s tres, in corpora, a n i m a s e t s u b s t a n t i a s a e t e r n a s ; e t p r i m u m i n d i v i s i b i l e , e x q u o c o n s t i t u u n t u r corpora, dixit *yle'; p r i m u m a u t e m i n d i v i s i b i l e e x q u o c o n s t i t u u n t u r a n i m a e dixit n o y u m vel m e n t e m ; p r i m u m a u t e m indivisibile in s u b s t a n t i i s a e t e r n i s dixit D e u m ; e t h a e c tria e s s e u n u m e t i d e m ; e x q u o i t e r u m c o n s e q u i t u r e s s e o m n i a p e r essentiam u n u m . 2 8 2
J a k w i e m y od A l b e r t a , D a w i d d o c h o d z i ł d o swoich p o g l ą d ó w drogą e k w i librystyki d i a l e k t y c z n e j . A l b e r t p o d a j e p r z y k ł a d j e g o r o z u m o w a n i a : a b y d w i e rzeczy m o g ł y się w z a j e m n i e różnić, to m u s i w nich b y ć e l e m e n t w s p ó l n y i róż niący; g d y b y d u c h różnił się od m a t e r i i , to w m a t e r i i p i e r w s z e j m u s i a ł a b y b y ć m a t e r i a (różny e l e m e n t ) , w tej m a t e r i i z n ó w m a t e r i a i t a k w n i e s k o ń c z o n o ś ć . T a k zaś b y ć n i e m o ż e , w o b e c t e g o m a t e r i a i d u c h w z a j e m n i e się n i e różnią. A w i ę c m i ę d z y y/e-noys-hogiem n i e m a różnicy g a t u n k o w e j ani rodzajowej, za t e m m a m y tu p e ł n ą i d e n t y c z n o ś ć w p o d s t a w i e i i d e n t y c z n o ś ć f u n d a m e n t u z j e g o z m i e n n y m i p r z e j a w a m i , czyli zjawiskami. J u ż A l b e r t wystąpił o s t r o p r z e c i w t e m u s t a n o w i s k u , i n a z y w a ł n i e d o r z e c z n o ś c i ą (absurdissimum) '. T o m a s z zaś m ó w i , ż e t w i e r d z e n i a D a w i d a są n a j g ł u p s z e (stultissimeposuit) . 283
284
Z a c h o d z i j e d n a k różnica m i ę d z y p a n t e i z m e m A m a l r y k a a D a w i d a . P a n t e i z m A m a l r y k a j e s t spirytualistyczny. B ó g j a k o d u c h p r z e n i k a w s z y s t k o i s t a n o w i w s z y s t k i e g o i s t o t ę (essentia) i i s t n i e n i e (existentia). U D a w i d a n i e m a ż a d n e g o p r z e n i k a n i a , a za to j e s t p o d s t a w o w e u t o ż s a m i e n i e Boga z materią pierwszą. G ł ó w n y m ź r ó d ł e m , z k t ó r e g o c z e r p i e D a w i d , j e s t Arystoteles, zwłaszcza j e g o Metafizyka i Fizyka. W Metafizyce znajduje r o z r ó ż n i e n i e b y t u i zjawiska oraz w y kład m o n i z m u m a t e r i a l i s t y c z n e g o p i e r w s z y c h filozofów przyrody. N a D a w i d a m u s i a ł o d d z i a ł y w a ć n e o p l a t o n i z m E r i u g e n y i A w i c e b r o n a . N a t o m i a s t n i e stwier-
2 8 2
2 8 3
2 8 4
Tomasz z Akwinu, In Sententiarum, II, 17, 1, 1. Albert Wielki, Summa theologiae, I, 4, 20, 2 (Wyd. Kolońskie, t. X X X I V / 1 , s. 103). Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 3, 8, c.
545
XIX. Kierunki heretyckie
d z a m y u n i e g o w p ł y w ó w szkoły z C h a r t r e s , ani De unitate G u n d i s a l v i e g o , co d o tąd m y l n i e p o d k r e ś l a n o . W 1210 r. na S y n o d z i e P a r y s k i m p o t ę p i o n o Quaternuli\ P i s m a m i s t r z a D a w i d a z D i n a n t d o B o ż e g o N a r o d z e n i a mają b y ć p r z e d ł o ż o n e b i s k u p o w i p a r y s k i e m u i s p a l o n e . U k o g o b y się znalazły p i s m a D a w i d a , o d B o ż e g o N a r o d z e n i a począwszy, b ę d z i e u w a ż a n y za h e r e t y k a . Q u a t e r n u l i magistri D a v i d d e D i n a n t infra n a t a l e e p i s c o p o Parisiensi aff e r a n t u r e t c o m b u r a n t u r [...]. A p u d q u e m i n v e n i e n t u r ą u a t e r n u l i magistri D a v i d a natali D o m i n i in a n t e a p r o h a e r e t i c o h a b e b i t u r . 2 8 5
P i s m a D a w i d a zostały p o t ę p i o n e wraz z d o k t r y n ą A r y s t o t e l e s a i z a p e w n e dlatego, by wraz z p a n t e i z m e m materialistycznym Dawida nie skompromito wał się r ó w n i e ż a r y s t o t e l i z m , A l b e r t i T o m a s z tyle uwagi i czasu poświęcają t e zom Dawida. Jak zobaczymy później, atak na doktryny nieortodoksyjne, a zwłaszcza n a a r y s t o t e l i z m awerroistyczny, zataczał s z e r o k i e k r ę g i . W 1215 r. R o b e r t C o u r c o n zakazał w y k ł a d a ć D a w i d a , A m a l r y k a i M a u r y c e g o H i s z p a n a . S p ó r d o t y c z ą c y o s o b y o w e g o H i s z p a n a n i e został d e f i n i t y w n i e rozstrzygnięty, p r a w d o p o d o b n i e chodzi o jakiegoś autora arabskiego.
Chartulańum
Unwersitatis
Parisiensis, 1.1, s. 70.
ROZDZIAŁ XX
Myśl bizantyńska Aby zakończyć przegląd doktryn przygotowujących XIII wiek, spójrzmy je szcze na W s c h ó d . P r z e p a ś ć religijna dzieląca E u r o p ę od C e s a r s t w a W s c h o d n i e go w y t w o r z y ł a z a p o r y g ł ę b s z e , n i ż b y się to z d a w a ł o . K o n t a k t y m i ę d z y W s c h o d e m a Z a c h o d e m n i g d y n i e zostały p r z e r w a n e , ale d o w o j e n k r z y ż o w y c h sto s u n k i t e b y ł y s p o r a d y c z n e . O ż y w i e n i e nastąpiło p o z d o b y c i u K o n s t a n t y n o p o l a p r z e z k r z y ż o w c ó w w 1204 r. Zresztą filozofia b i z a n t y ń s k a n i e była w ó w c z a s w s t a n i e w i e l k i e g o r o z k w i t u , c h o ć n i e zanikła z u p e ł n i e p o J a n i e z D a m a s z k u . W I X w. w a ż n y m i p o s t a c i a m i byli M i c h a ł P s e l l o s Starszy oraz F o c j u s z . T e n o s t a t n i był n i e t y l k o głową schizmy, ale t e ż w y b i t n y m znawcą A r y s t o t e l e sa, k t ó r e g o p i s m a l o g i c z n e k o m e n t o w a ł . Starał się p o g o d z i ć A r y s t o t e l e s a z P l a t o n e m . N a p i s a ł Bibliotekę. J e g o u c z e ń Aretas był w y z n a w c ą P l a t o n a . E k l e k t y k i e m p l a t o ń s k i m był r ó w n i e ż M i c h a ł P s e l l o s M ł o d s z y (XI w.). W X I i X I I w. działali liczni k o m e n t a t o r z y Arystotelesa, m i ę d z y i n n y m i J a n Italos i M u t a t z Efezu. N i e j e d n o k r o t n i e m ó w i l i ś m y j u ż o o ś r o d k u syryjskim, k t ó r e m u p o ś w i ę c i m y o b e c n i e t y l k o p a r ę u w a g . O d V d o V I I I w. narastał p o k a ź n y d o r o b e k filozo ficzny w Syrii ( g ł ó w n i e p r z e k ł a d y ) . Przyczyniły się d o n i e g o szkoły w N i s b i s i G a n d i s a p a r a . Z d o b y w s z y Syrię A r a b o w i e z a w ł a d n ę l i r ó w n i e ż i t y m d o r o b k i e m . O k o ł o 750 r. A b b a s y d z i zaprosili Syryjczyków d o B a g d a d u , g d z i e d o k o n a n o w i e l u w a ż n y c h p r z e k ł a d ó w z syryjskiego na arabski. T a praca trwała d ł u go i tą drogą p o z n a l i A r a b o w i e Arystotelesa, E u k l i d e s a , A r c h i m e d e s a , P t o l o m e usza, H i p o k r a t e s a , G a l e n a , Teofrasta, A l e k s a n d r a z Afrodyzji. D o p i e r o w 832 r. u k o n s t y t u o w a ł a się w B a g d a d z i e g r u p a tłumaczy, na k t ó r e j c z e l e stał H u n a i n i b n Izaak, z w a n y p r z e z s c h o l a s t y k ó w J o h a n n i t u s . Z n a m y j u ż p o s t a ć t ł u m a c z a C o s t y b e n L u c i , c h r z e ś c i j a n i n a piszącego p o a r a b s k u . W t e n s p o s ó b p o w s t a ł o całe m n ó s t w o p r z e k ł a d ó w Arystotelesa, j e g o k o m e n t a t o r ó w i p i s m n e o p l a t o ń skich. W a ż n e są zwłaszcza Teologia Arystotelesa P r o k l o s a i Księga o przyczynach, która jest kompilacją z Proklosa. Mniej znano Platona.
R O Z D Z I A Ł XXI
Filozofia arabska W c h ł o n ą w s z y w y n i k i p r a c syryjskich, zaczynają A r a b o w i e rozwijać własną filo zofię, k t ó r a była w s z e c h s t r o n n a i swoista i trwa aż d o dzisiaj. N a s i n t e r e s u j e j e d e n z jej w y c i n k ó w , t a k z w a n a a r a b s k a filozofia hellenizująca. T a w ł a ś n i e filo zofia a r a b s k o - g r e c k a t r w a trzy i pół w i e k u i, co b a r d z o w a ż n e , d o j r z e w a o w i e k w c z e ś n i e j od myśli c h r z e ś c i j a ń s k i e j . D l a t e g o t e ż m o ż e na t ę ostatnią w y w i e r a ć p r z e m o ż n y w p ł y w . Rozwija się o n a w d w ó c h o ś r o d k a c h na W s c h o d z i e i w H i s z p a n i i . N a r o z k w i t tej filozofii w p ł y n ę ł y n a s t ę p u j ą c e c z y n n i k i : islam, t e o r i e p e r s k i e , h i n d u s k a teoria n i r w a n y od 850 r., w s c h o d n i a k o n c e p c j a B o g a - Ś w i a tła. N a s a m y m w s t ę p i e o m ó w i e n i a filozofii a r a b s k i e j m u s i m y p o d k r e ś l i ć d w i e sprawy. P o p i e r w s z e , n i e m a w filozofii arabskiej c z y s t e g o a r y s t o t e l i z m u , lecz arys t o t e l i z m w r a m a c h n e o p l a t o ń s k i c h . R a m y t e to p r z e d e w s z y s t k i m k o n c e p c j a e m a n a c j i inteligencji z Boga; ściśle z w i ą z a n e z d a n y m i a s t r o n o m i c z n y m i u s t o p n i o w a n i e inteligencji w e d l e d o s k o n a ł o ś c i ; u z n a n i e i n t e l e k t u l u d z k i e g o za n a j niższą z i n t e l i g e n c j i , a stąd j e g o t r a n s c e n d e n c j a , n i e z a l e ż n o ś ć od j e d n o s t e k , j e d n o ś ć dla w s z y s t k i c h ludzi; o d w i e c z n o ś ć m a t e r i i , która j e d n a k j e s t c z y m ś róż n y m od Boga; p o ł ą c z e n i e m i s t y c z n e z B o g i e m w e k s t a z i e . P o d r u g i e , A r a b o w i e dążyli d o u z g o d n i e n i a myśli filozoficznej z Koranem, z c z e g o w y n i k ł y w a l k i z filozofami, k t ó r z y zdradzili o r t o d o k s j ę . Szkoła w B a g d a d z i e w y d a j e w IX w. a l - K i n d i e g o , logika, t ł u m a c z a i e n c y k l o p e d y s t ę , a u t o r a De intellectu ( z a c h o w a n e g o w p r z e k ł a d z i e ł a c i ń s k i m ) . Z tej s a m e j szkoły p o c h o d z i l e p i e j z n a n y s c h o l a s t y k o m al-Farabi ( f 9 5 0 r.), t ł u m a c z i k o m e n t a t o r A r y s t o t e l e s a . Analizuje A r y s t o t e l e s o w s k i d o w ó d i s t n i e n i a Boga ex motu\ B ó g stwarza w s z y s t k o za p o ś r e d n i c t w e m i n t e l e k t u c z y n n e g o . U a l - F a r a b i e g o w z a r o d k u z n a j d u j e się w s z y s t k o , co p o t e m zostało r o z w i n i ę t e u A w i c e n n y i Awerroesa. W Nieprzemyślanej śmiałości myśli al-Farabi w y s t ę p u j e p r z e c i w z b y t n i e m u racjonalizmowi p e r y p a t e t y k ó w . W X w. toczą się w a l k i w s p r a w i e ortodoksji i racjonalizmu. W o b r o n i e ortodoksji m u z u ł m a ń s k i e j występują: bracia czystości z H e g i r u i t e o l o g o w i e k o n s e r w a t y w n i , czyli m u t a k a l i m o w i e ( z w o l e n n i c y w y k ł a d u kalamu). C i o s t a t n i dzielili się na kilka g r u p , najskrajniejszą z nich byli aszaryci. T w i e r d z i l i oni, ż e rzeczy p o w s t a ł y z a t o m ó w , k t ó r e są b e z w ł a d n e , ż e Bóg działa t y l k o z w o l n e j w o li oraz ż e n i e m a i n n e j p r z y c z y n o w o ś c i p o z a bożą. P r z e c i w ich p o g l ą d o m wystą pił ostro M a j m o n i d e s i św. T o m a s z .
Średniowiecze
548
1. Awicenna N a j w y b i t n i e j s z y m u m y s ł e m g r u p y w s c h o d n i e j i j e d n y m z najgenialniejszych filozofów a r a b s k i c h był I b n Sina, czyli w wersji z l a t y n i z o w a n e j A w i c e n n a ( I b n z n a c z y syn, co w d i a l e k c i e h i s z p a ń s k i m w y m a w i a n o a b e n , a w e n ) . A w i c e n n a u r o d z i ł się w 9 8 0 r. S t u d i o w a ł od b a r d z o w c z e s n e j m ł o d o ś c i . Mając s z e s n a ś c i e lat działał j u ż j a k o lekarz. Był n i e b y w a l e z d o l n y i pracowity. D o s t r z e g a ł w i e l k o ś ć Metafizyki A r y s t o t e l e s a , ale n i e m ó g ł jej z r o z u m i e ć . P r z e c z y t a ł ją c z t e r d z i e ści razy i n a u c z y ł się jej na p a m i ę ć . G d y n a b y ł wyjaśniający m u t r u d n o ś c i k o m e n t a r z a l - F a r a b i e g o , z radości rozdawał obfite j a ł m u ż n y . W i ó d ł b a r d z o u r o z m a i c o n e życie, d z i e l o n e m i ę d z y p r z y j e m n o ś c i , urzędy, przygody, t o t e ż pisał t y l k o n o c a m i . Z m a r ł w 1037 r. T w ó r c z o ś ć A w i c e n n y była b a r d z o obfita i w s z e c h s t r o n n a . J e s t o n a u t o r e m p o n a d stu t r a k t a t ó w filozoficznych, t e o l o g i c z n y c h i n a u k o w y c h . J e g o g ł ó w n e d z i e ł o nosi t y t u ł Księga uzdrowienia (Kitab asz-Szifa). J e s t to s w e g o rodzaju e n c y k l o p e d i a filozoficzna, omawiająca logikę, fizykę, m a t e m a t y k ę i m e t a f i z y k ę . P i e r w s z a księga, z w a n a p r z e z s c h o l a s t y k ó w Sufficientia d o t y c z y fizyki, szósta psychologii (Libersextus naturalium). P o c z y t n y w ś r e d n i o w i e c z u t e k s t z n a n y p o d ł a c i ń s k i m t y t u ł e m Metaphysica Avicennae j e s t r ó w n i e ż częścią Kitab asz-Szifa. Z kolei s k r ó t e m Kitab j e s t Nadjat. P o z a t y m A w i c e n n a napisał w i e l e t r a k t a t ó w filozoficznych, p i s m m e d y c z n y c h , a s t r o n o m i c z n y c h i m i s t y c z n y c h . Z a p o ś r e d n i c t w e m A w i c e n n y w l e w a się d o świata a r a b s k i e g o filozofia g r e c k a , a r y s t o t e l i z m w r a m a c h n e o p l a t o ń s k i c h . R o z u m i e o n A r y s t o t e l e s a lepiej od a l - F a r a b i e g o , a zwłaszcza logikę i p l u r a l i z m ontologiczny. Z a s a d n i c z y s c h e m a t myśli A w i c e n n y j e s t j e d n a k n e o p l a t o ń s k i . N a szczycie hierarchii b y t ó w j e s t B ó g - j e d n i a r ó ż n a o d t e g o , co stwarza. B ó g stwarza i n t e l e k t u a l n i e j e d n ą t y l k o i n t e l i g e n c j ę ( f o r m ę czystą). T a z n ó w p o z n a j e s i e b i e z a r a z e m j a k o k o n i e c z n ą i j a k o możliwą, stąd b i e r z e się d a l s z e s t w a r z a n i e i w i e l o ś ć . I n t e l i g e n c j a p o z n a jąc S t w ó r c ę , s t w a r z a n a s t ę p n ą i n t e l i g e n c j ę ; poznając s i e b i e j a k o k o n i e c z n ą , stwarza d u s z ę n a s t ę p n e j sfery, a poznając s i e b i e j a k o możliwą, stwarza ciało n a s t ę p n e j sfery. W r e s z c i e i n t e l i g e n c j a poruszająca sferą Księżyca ( m e t a f i z y k a A w i c e n n y j e s t s p o j o n a z kosmologią) stwarza i n t e l e k t czynny, k t ó r y t w o r z y cia ła z i e m s k i e oraz d u s z e l u d z k i e i n a s z e a k t y p o z n a n i a u m y s ł o w e g o . R u c h koli sty sfer, k t ó r y m i rządzą p o s z c z e g ó l n e i n t e l i g e n c j e , w y r a ż a d ą ż e n i e inteligencji d o Boga. D z i a ł a n i e u m y s ł u c z y n n e g o k i e r u j e się k u m a t e r i i p i e r w s z e j k t ó r a m u s i b y ć p r z y g o t o w a n a (praeparata), aby otrzymać formę. Owej praeparatio ( p ó ź n i e j w y r a ż a n e j j a k o signatio ąuantitate) d o k o n u j ą r u c h y sfer. r
Koncepcja duszy u Awicenny nie jest arystotelesowska. Jest ona przede w s z y s t k i m perfectio, czyli d o s k o n a ł ą substancją ( d u c h o w ą , n i e m a t e r i a l n ą i n i e ś m i e r t e l n ą ) . O t ó ż d u s z a s p e ł n i a d w i e funkcje, b y c i e formą i substancją, dla k t ó r e j b y c i e formą j e s t przypadłością. A w i c e n n a w p r o w a d z a s z e r e g k l a s y c z n y c h p o t e m p o d z i a ł ó w : istotną różnicę m i ę d z y d z i e d z i n ą p o z n a n i a z m y s ł o w e g o i umysłowego; pięć zmysłów zewnętrznych i pięć wewnętrznych; władze po-
XXI. Filozofia arabska
549
z n a w c z e i poruszające. W s t o s u n k u d o p r z e d m i o t ó w p o z n a n i a m a m y c z t e r y o d m i a n y i n t e l e k t u : intellectus materialis - czysta m o ż n o ś ć ; intellectus in effectu j u ż w y p o s a ż o n y w p i e r w s z e pojęcia; intellectus in habitu — mający s p r a w a o ś c U n t e l e k t u a l n e ; intellectus adeptus - a k t u a l n i e k o n t e m p l u j ą c y . A n a l o g i c z n i e d o p o r z ą d k u o n t o l o g i c z n e g o r ó w n i e ż i w p o z n a n i u t r z e b a p r z y g o t o w a n i a d o działania i n t e l e k t u c z y n n e g o . T ę rolę s p e ł n i a p o z n a n i e z m y s ł o w e , k t ó r e j e s t r ó ż n e , a d z i a ł a n i e i n t e l e k t u c z y n n e g o j e d n a k o w e , t ł u m a c z y to r ó w n i e ż r ó ż n i c e w s t o p n i a c h p o z n a n i a t e g o s a m e g o p r z e d m i o t u . Abstrakcji d o k o n u j e i n t e l e k t czynny, b o w i e m i n t e l e k t sprawia w f o r m a c h p o w s z e c h n o ś ć {intellectus in formis agit universalitatem), w l e w a f o r m ę w p r z y g o t o w a n ą d u s z ę . T a k p o j ę t a ( p o p l a t o ń s k u ) abstrakcja p r z y g o t o w u j e p o z n a n i e m i s t y c z n e , wizje i proroctwa. P o z a t y m A w i c e n n a położył d u ż e zasługi w k w e s t i i definicji m e t a f i z y k i , różnicy istoty i i s t n i e n i a , teorii p r z y c z y n oraz p l u r a l i z m u . W filozofii a r a b s k i e j d o k o n a ł A w i c e n n a asymilacji a r y s t o t e l i z m u , i d l a t e g o n a z y w a n y j e s t t r z e c i m A r y s t o t e l e s e m , d r u g i m n a z y w a n o A l e k s a n d r a , Teofrasta l u b A n d r o n i k o s a . W k a ż d y m razie w X I I I w. w myśli c h r z e ś c i j a ń s k i e j m a m y n i e t y l k o a u g u s t y n i z m i a r y s t o t e l i z m , ale silny prąd a w i c e n n i a ń s k i . A l - F a r a b i i A w i c e n n a są p r z e d s t a w i c i e l a m i g r u p y filozofów w o ś r o d k u w s c h o d n i m . P r z e c i w k o n i m w y s t ę p u j e al-Ghazali (w wersji z l a t y n i z o w a n e j al-gazel), k t ó r y j e d n a k p r z e d e w s z y s t k i m walczy z A r y s t o t e l e s e m . Al-Ghazali urodził się w 1059 r. Był p r o f e s o r e m w B a g d a d z i e . P o t e m porzucił r o d z i n ę , k a t e d r ę i rozpoczął życie a s c e t y c z n e . P o licznych p o d r ó ż a c h ( D a m a s z e k , Jerozoli ma, H e b r o n , M e k k a , M e d y n a , Aleksandria) wrócił d o B a g d a d u . Z m a r ł w i l l i r. Al-Ghazali j e s t p r z e d s t a w i c i e l e m c i e k a w e j i t y p o w e j dla ś r e d n i o w i e c z a p o s t a w y - j e s t t e o l o g i e m w a l c z ą c y m z filozofami. W y n i k i prac a l - F a r a b i e g o i A w i c e n n y zebrał w d z i e l e Philosophia ( z n a n y m ś r e d n i o w i e c z u w p r z e k ł a d z i e G u n d i s a l v i e g o ) . T e z y filozofów w y k ł a d a al-Ghazali t y l k o p o to, b y j e zbić. W t y m d u c h u pozostają r ó w n i e ż i n n e j e g o dzieła: Rozproszenie filozofów, Odno wienie nauk religijnych, Cele filozofii. A l - G h a z a l i twierdził, ż e świat został s t w o r z o n y w czasie p r z e z o s o b o w e g o Boga, z c z e g o w y n i k a , ż e n i e m a w i e c z n e j m a t e r i i . N i e przyjął o n a w i c e n n i a ń skiej h i e r a r c h i c z n e j teorii sfer i przeciwstawił jej n a u k ę o w s z e c h m o c y b o ż e j , rozciągającej się b e z p o ś r e d n i o na w s z y s t k o , co się staje w ś w i e c i e . Filozofia m a b y ć p o k o r n a i p o d o b n a w i e r z e , a p r z e d e w s z y s t k i m m a się p o z b y ć p r e t e n s j i u z a s a d n i a n i a wiary. Al-Ghazali m a s p e c j a l n y pogląd na d o w ó d i n a u k ę ; głosił b o w i e m , ż e filozoficznie n i e m o ż n a n i c z e g o u d o w o d n i ć za l u b p r z e c i w religii, o s t a t e c z n i e w i ę c skłaniał się k u s c e p t y c y z m o w i , a dalej, j a k o n a j w y ż s z e m u e t a p o w i p o z n a n i a , k u m i s t y c e . T a m i s t y k a (sufizm) n i e w y p ł y w a t y l k o z Kora nu, są w niej e l e m e n t y n e o p l a t o ń s k i e i c h r z e ś c i j a ń s k i e . Al-Ghazali m a g ł ę b o k o m i s t y c z n y t e m p e r a m e n t , zajmują go s t o p n i e p o z n a n i a i n t u i c y j n e g o , z k t ó r y c h p i e r w s z y m j e s t asceza, wiara zaś j e s t j e g o p o d s t a w ą , p o n i m n a s t ę p u j e z w y k ł e p o z n a n i e o p a r t e na z m y s ł a c h i r o z u m i e , a u szczytu j e s t n a t u r a l n a e k s t a z a . M i s t y k a a l - G h a z a l e g o j e s t w o l n a od p a n t e i z m u . W j e g o e t y c e w i d o c z n e są liczne wpływy greckie i chrześcijańskie.
Średniowiecze
550
W i e m y już, ż e H i s z p a n i a była m i e j s c e m styku i w y m i a n y k u l t u r o w e j . O d X w. o b o k siebie mieszkali w niej Żydzi, chrześcijanie, Arabowie p o d władzą królów m u z u ł m a ń s k i c h . Panowała t a m d u ż a s w o b o d a myśli, p o d o b n i e j a k p o t e m w o d z y s k a n y m p r z e z chrześcijan T o l e d o . J u ż w I X w. w Hiszpanii działał A b e n masara, a w X I w. A b e n h a z a m z Kordowy. Ważniejszą postacią był A w e m p a c e , czy li I b n Badja z Saragossy ( f i 138 r.), autor p i s m logicznych, traktatu o duszy, a zwła szcza Przewodnika opuszczonego, w k t ó r y m wykładał s t o p n i e unii mistycznej.
2. Awerroes R o l ę A w i c e n n y w g r u p i e z a c h o d n i e j s p e ł n i a A w e r r o e s , czyli I b n R u s z d z Kor dowy, k t ó r y u r o d z i ł się w 1126 r., a zmarł w 1198 r. A w e r r o e s s t u d i o w a ł t e o l o gię, p r a w o , m e d y c y n ę , m a t e m a t y k ę i filozofię. N a j p i e r w piastował w y s o k i e sta n o w i s k a na d w o r z e u Jusufa, p o t e m p o p a d ł w n i e ł a s k ę w s k u t e k opozycji p r z e ciw filozofom. C a ł y m j e g o ż y c i e m zawładnął A r y s t o t e l e s , o k t ó r y m pisał: S ą d z ę , ż e t e n c z ł o w i e k był miarą n a t u r y i w z o r e m , k t ó r y n a t u r a dała, b y u k a z a ć najwyższą l u d z k ą d o s k o n a ł o ś ć . C r e d o e n i m , q u o d iste h o m o reguła fuit in n a t u r a e t e x e m p l a r , q u o d na tura i n v e n i t ad d e m o n s t r a n d u m u l t i m a m p e r f e c t i o n e m h u m a n a m . 2 8 6
D l a t e g o A w e r r o e s poświęcił życie n a w y j a ś n i a n i e Corpus Aristotelicum. Stąd t e ż ś r e d n i o w i e c z e n a d a ł o m u t y t u ł Commentator, a D a n t e n a z y w a go che il gran commento feo. A w e r r o e s pisał r ó ż n e g o rodzaju k o m e n t a r z e : w i e l k i e , ś r e d n i e ( n a j c i e k a w s z e i najoryginalniejsze) i skróty (parafrazy). N a j b l i ż s z e o r y g i n a ł o m A r y s t o t e l e s a są t e k s t y logiczne. A w e r r o e s s k o m e n t o w a ł cały Organon w f o r m i e k o m e n t a r z a ś r e d n i e g o i w parafrazie. W s z y s t k i e trzy t y p y k o m e n t a r z a m a m y d o Analityk wtórych, Fizyki, O niebie, O duszy, Metafizyki. P o z a t y m j e s t o n a u t o r e m p r z e ł o ż o n e g o j e s z c z e w X I I w. Rozproszenia rozproszenia, k t ó r e j e s t o d p o w i e dzią n a d z i e ł o a l - G h a z a l e g o ; Quaesita in libros logicae Aristotelis (skrót Organonu); Epistoła de connectione intellectus abstracti cum homine, De animae beatitudine i w i e l u pism prawniczych, gramatycznych i medycznych. A w e r r o e s u w a ż a ł , ż e Bóg ( k t ó r e g o i s t n i e n i a m o ż n a d o w i e ś ć ) stwarza pierwszą i n t e l i g e n c j ę , f o r m ę czystą, a p r z e z nią w s z y s t k i e i n n e , n i e m a tu h i e rarchicznej e m a n a c j i , jak u A w i c e n n y . T y c h form j e s t w i e l e (są n i e r ó w n e ) , a k a ż d a z nich j e s t formą sfery n i e b i e s k i e j . O s t a t n i ą z nich j e s t i n t e l e k t l u d z k i , k t ó r y p o r u s z a sferę Księżyca (intelligentia vel motor Lunae); od n i e g o zależy n a sze p o z n a n i e . Ś w i a t j e s t w p r a w d z i e stworzony, ale o d w i e c z n i e . M a t e r i a , b ę d ą c możnością, j e s t w i e c z n a ; nosi w s o b i e zarodki w s z e l k i c h form. Siły a k t y w n e t k w i ą c e w m a t e r i i wyzwalają się (extractio) d z i ę k i działaniu Boga l u b p i e r w s z e j
Awerroes, In Aristotelis De anima, III, 4, wyd. Crawford, s. 433, w. 142-144.
XXI. Filozofia arabska
551
inteligencji (extractor). D z i ę k i t e m u p o w s t a j e otaczający nas świat, w k t ó r y m szeregi n a r o d z i n są w i e c z n e t a k w przeszłość, j a k w przyszłość. W p o z n a n i u l u d z k i m A w e r r o e s wyróżniał c z y n n i k o s o b o w y i n i e o s o b o w y . I n d y w i d u a l n e i o s o b o w e są w y o b r a ż e n i a z m y s ł o w e , n a t o m i a s t i n t e l e k t j e s t n i e o s o b o w y i j e d e n dla w s z y s t k i c h , j e s t b o w i e m ostatnią z inteligencji p l a n e t a r n y c h . C h o d z i tu o cały i n t e l e k t l u d z k i , k t ó r y w c h o d z i p r z y p a d ł o ś c i o w o w połą c z e n i e z j e d n o s t k a m i , w zależności od ich dyspozycji. T o u c z e s t n i c t w o w n i e o s o b o w y m i n t e l e k c i e m o ż e się realizować p o z a a k t a m i p o z n a n i a , p r z e z a k t u a l n e p o s i a d a n i e pojęć, p o z n a n i e m i s t y c z n e i d a r proroctwa. Z j e d n o ś c i i n t e l e k t u w y n i k a n i e ś m i e r t e l n o ś ć ogólna, n i e o s o b o w a , b o w s z y s t k o poza i n t e l e k t e m u m i e ra. A w e r r o i z m szerzy się silnie w X I I I w. A b y w i d z i e ć , k t o j e s t awerroistą, z b a d a ć t r z e b a , j a k o d p o w i a d a na pytania, czy r u c h j e s t wieczny, czy i n t e l e k t j e s t n u m e r y c z n i e j e d e n w e w s z y s t k i c h ludziach. A w e r r o e s a u d e r z a ł c h a o s w p r o w a d z o n y p r z e z d o c i e k a n i a filozoficzne w d z i e d z i n ę wiary religijnej, t o t e ż szukał wyjścia z k o n f l i k t u wiary i r o z u m u . W y r ó ż n i a ł trzy t y p y ludzi: p o t r z e b u j ą c y c h d o w o d u (filozofowie), potrzebują c y c h p r a w d o p o d o b i e ń s t w a ( d i a l e k t y c y ) , p o t r z e b u j ą c y c h siły w y m o w y (ludzi u c z u c i a ) . K a ż d e m u z t y c h t y p ó w o d p o w i a d a i n n y s p o s ó b i n t e r p r e t o w a n i a Koranu, p o z a k t ó r y n i e w o l n o m u w y k r a c z a ć . A w e r r o e s ustala o d p o w i e d n i ą hierar c h i ę n a u k . W religii m a m y p o d s y m b o l a m i u k r y t e p r a w d y filozoficzne, a w i ę c n a j d o s k o n a l s z a j e s t a l e g o r y c z n a interpretacja Koranu, którą u m o ż l i w i a filozofia. U s z c z y t u hierarchii n a u k j e s t w i ę c filozofia, p o niej teologia, w r e s z c i e hierar c h i ę z a m y k a prosta wiara. Opierając się na tej zasadzie, A w e r r o e s starał się g o dzić t e z y s o b i e p r z e c i w n e , a n a w e t s p r z e c z n e , na p r z y k ł a d , że świat p o w s t a ł w czasie, z tezą, ż e świat n i e p o w s t a ł w czasie, wskazując, ż e j e d n a j e s t p r a w d z i w a w teologii, a d r u g a w filozofii. Ź l e i n t e r p r e t u j ą c t e wysiłki, awerroiści ła cińscy głosili n a u k ę o d w ó c h p r a w d a c h . Filozofia Awerroesa wywarła silny w p ł y w na s p e k u l a c j ę ż y d o w s k ą .
R O Z D Z I A Ł XXII
Filozofia żydowska N a rozwój filozofii u Ż y d ó w (poza mistyką i Kabałą) wywarło w p ł y w z b l i ż e n i e k u l t u r a l n e z A r a b a m i . Pierwszą ważną postacią był żyjący w X w. I z a a k Izraeli, a u t o r p o p u l a r n e j w ś r e d n i o w i e c z u Księgi definicji. P i e r w s z y m filozofem ż y d o w s k i m był Saadja działający w Babilonii. N a p i s a ł o n p o a r a b s k u Księgę wiary i wie dzy. Był e k l e k t y k i e m , u k t ó r e g o w y r a ź n e są w p ł y w y g r e c k i e i a r a b s k i e . W i e l k i e z n a c z e n i e dla filozofii chrześcijańskiej miało d w ó c h filozofów ż y d o w s k i c h z X I i X I I w.
1. Awicebron A w i c e b r o n ( S a l o m o n I b n G a b i r o l ) urodził się w 1021 r. w M a l a d z e , z m a r ł 1060 r. Był filozofem i p o e t ą . Z n i m przeszła filozofia ż y d o w s k a z e W s c h o d u d o H i szpanii, g d z i e o s i ą g n ę ł a najwyższy rozkwit. S ł a w ę z j e d n a ł o m u d z i e ł o Źródło ży cia (Fons vitae) z n a n e ł a c i n n i k o m w p r z e k ł a d z i e G u n d i s a l v i e g o . A w i c e b r o n n i e cieszył się w i e l k i m u z n a n i e m u Ż y d ó w , ale za to znalazł j e u chrześcijan, k t ó r z y uważali go za m u z u ł m a n i n a l u b chrześcijanina. Z a s a d n i c z y k i e r u n e k myśli A w i c e b r o n a j e s t n e o p l a t o ń s k i . P o z a B o g i e m , k t ó r y j e s t n i e p o z n a w a l n ą jednią, w s z y s t k o j e s t z ł o ż o n e z m a t e r i i i formy, t e z ę t ę o k r e ś l a się j a k o p o w s z e c h n y h y l e m o r f i z m . T a n a u k a oddziałała silnie n a G u n disalviego, co w i d a ć w j e g o De immortalitate animae, a d z i ę k i w e r b a l n e j i n t e r p r e tacji dała a s u m p t d o w i e l u d o k t r y n ś r e d n i o w i e c z n e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a . W r z e czywistości A w i c e b r o n u ż y w a t e r m i n ó w ' m a t e r i a ' i ' f o r m a ' z a m i a s t ' m o ż n o ś ć ' i ' a k t ' . ' M a t e r i a ' o z n a c z a m o ż n o ś ć , a n i e c i e l e s n o ś ć . O w y c h m a t e r i i i form j e s t w i e l e , inaczej niż u A r y s t o t e l e s a , a w i ę c w c z ł o w i e k u (microcosmos) w s p ó ł b y t u j e w i e l o ś ć form i m a t e r i i . A b y u n i k n ą ć p a n t e i z m u , p r z y j m u j e A w i c e b r o n w o l ę Boga, k t ó r a p o w o ł u j e d o b y t u całe szeregi r ó ż n y c h h i p o s t a z (w p r z e c i w i e ń s t w i e d o n e o p l a t o n i z m u , g d z i e e m a n a c j e są k o n i e c z n e .
2. Mojżesz Majmonides W przeciwieństwie do neoplatońskiej syntezy Awicebrona, Majmonides wysu w a na p i e r w s z y p l a n A r y s t o t e l e s a . M o j ż e s z M a j m o n i d e s ( M o s e s i b n M a i m o n ) urodził się w 1135 r. w Kord o w i e , a zmarł w 1204 r. w E g i p c i e . P o z a Księgą przykazań i licznymi p r a c a m i r a b i n i s t y c z n y m i ( k o m e n t a r z d o Miszny i Talmudu) i l o g i c z n y m i napisał o n Prze-
XXII. Filozofia żydowska
553
wodnik błądzących (Dux neutrorum sive dubiorum), u k o ń c z o n y o k o ł o 1190 r. J e s t to s u m m a o c h a r a k t e r z e s c h o l a s t y c z n y m , c h o ć n i e d o r ó w n u j ą c a w p r o b l e m a t y ce, sile myśli i objętości s u m m o m c h r z e ś c i j a ń s k i m . Błądzący i wątpiący to Ż y dzi, k t ó r z y uznają w p r a w d z i e i s t n i e n i e Boga, ale G o s o b i e wyobrażają a n t r o p o morficznie. Z a s a d n i c z o M a j m o n i d e s o w i c h o d z i o u z g o d n i e n i e w y n i k ó w n a u k p r z y r o d n i c z y c h i filozofii z Biblią. M a j m o n i d e s u w a ż a ł , ż e wiara i filozofia czerpią z i s t o t o w o r ó ż n y c h ź r ó d e ł , i d l a t e g o m u s z ą b y ć z g o d n e , p o n i e w a ż dotyczą j e d n e j rzeczywistości s t w o r z o n e j p r z e z j e d n e g o Boga. O p r a c o w u j ą c za a l - F a r a b i m i A w i c e n n a a r y s t o t e l e s o w ski d o w ó d i s t n i e n i a Boga, czyli d o w ó d ex motu, s a m M a j m o n i d e s d o c h o d z i d o c z t e r e c h g ł ó w n y c h t y p ó w d o w o d ó w i s t n i e n i a Boga, k t ó r e są a n a l o g i c z n e d o p i ę ciu d r ó g T o m a s z a . O n a t u r z e B o g a m o ż e m y o r z e k a ć p r a w d z i w i e t y l k o t o , c z y m n i e j e s t . O d Boga j a k o s p r a w c z e j i c e l o w e j p r z y c z y n y świata rozciąga się o p a trzność obejmująca b e z w z g l ę d n i e wszystko. Zło ma swe źródło bądź w ograni c z o n o ś c i b y t u , b ą d ź w w o l n e j woli. O d w i e c z n o ś ć świata j a k i j e g o p o c z ą t e k w czasie M a j m o n i d e s u z n a ł za r o z u m o w o r ó w n i e z a s a d n e , za p o c z ą t k i e m w cza sie p r z e m a w i a p o w a g a o b j a w i e n i a . R o z w i ą z a n i e to przejął p o t e m T o m a s z . M a j m o n i d e s , p r z e c i w n i e niż A w i c e b r o n , głosi, ż e c z y s t e i n t e l i g e n c j e , czyli a n i o ł o w i e biblijni, n i e mają w o g ó l e m a t e r i i . N a t o m i a s t m a t e r i a ciał n i e b i e s k i c h różni się od m a t e r i i z i e m s k i e j . Z a s a d n i c z o j e s t d z i e s i ę ć c z y s t y c h form: d z i e w i ę ć k i e r u j e s f e r a m i , a o s t a t n i a , dziesiąta, to i n t e l e k t c z y n n y , k t ó r y działa na l u d z i . C z ł o w i e k zaś j a k o i n t e l e k t o s o b o w y p o s i a d a t y l k o i n t e l e k t m o ż n o ściowy. Z a t e m w s z y s t k i e m y ś l i i s p r a w n o ś c i u z y s k a n e na z i e m i p r z e z c z ł o w i e ka utrwalają się n a w i e c z n o ś ć w i n t e l e k c i e c z y n n y m . W n a u c e o d u s z y i p o z n a n i u p o s z e d ł M a j m o n i d e s za A w i c e n n a i A w e r r o e s e m , k t ó r y m p r z e c i w s t a w i ł się Tomasz. T o m a s z zresztą M a j m o n i d e s a w y s o k o cenił i p o z o s t a w a ł w y r a ź n i e p o d j e go w p ł y w e m . M a j m o n i d e s spełnił w o b e c myśli chrześcijańskiej X I I w. rolę kata lizatora, p o d o b n i e j a k Filon z Aleksandrii w o b e c szkoły k a t e c h e t y c z n e j w III w.
R O Z D Z I A Ł XXIII
Powstanie uniwersytetów S t a r o ż y t n o ś ć m i a ł a s w e szkoły i w i e l k i e ośrodki n a u k i : A k a d e m i ę , L y k e i o n , Stoc, A l e k s a n d r i ę , ale n i e miała u n i w e r s y t e t ó w , k t ó r e są t w o r e m swoiście śre d n i o w i e c z n y m . J e s t to n a t u r a l n i e o w o c w i e l k i c h szkół, k t ó r e rozrosły się w X I I w., ale w p ł y w na ich p o w s t a n i e miały r ó w n i e ż i i n n e c z y n n i k i . P o p i e r w s z e , p r z e ł o m X I I i X I I I w. to o k r e s w i e l k i c h p r z e o b r a ż e ń : t r o c h ę t a k j a k w i e k i V i VI oraz czasy dzisiejsze. Wraz z r o z s z e r z a n i e m się h o r y z o n t ó w pojawiły się n o w e p r o b l e m y , n o w e ś r o d o w i s k a , n o w e s t r u k t u r y cywilizacyjne i k u l t u r o w e . P o w s t a ł y p a ń s t w a , miasta i r a z e m z n i m i n o w a w a r s t w a m i e s z c z a ń ska. Z a k ł a d a n o k o r p o r a c j e , czyli cechy, r e g i o n a l i z m h a r m o n i z o w a ł się z c e n t r a l i z m e m . P o d o b n e z m i a n y - d ą ż n o ś ć d o łączenia się, d o o r g a n i z o w a n i a się w zbiorowości - z a c h o d z i ł y i w życiu s z k o l n y m . G ł ó w n ą przyczyną p o w s t a n i a u n i w e r s y t e t ó w b y ł ó w p ę d d o k o r p o r a c j o n i z m u , d o j e d n o c z e n i a się. Po drugie, b o d ź c e m pobudzającym ten proces jest wzmożony, w s k u t e k w o j e n k r z y ż o w y c h , k o n t a k t z myślą w s c h o d n i ą . G ł ó w n e n a s i l e n i e t e g o k o n t a k tu p r z y p a d a na w i e k X I I , a X I I I korzysta z d o r o b k u w i e k u X I I . W X I I I w. n i e m a j u ż n o w y c h b e z p o ś r e d n i c h d o p ł y w ó w myśli w s c h o d n i e j , ale n a s t ę p u j e ich n a s i l e n i e p r z e z n o w e drogi. W 1204 r. k r z y ż o w c y z d o b y l i K o n s t a n t y n o p o l . P o w s t a ł o n o w e c e s a r s t w o w s c h o d n i e . Tą b e z p o ś r e d n i ą drogą nawiązały się nielicz n e , ale w a ż n e k o n t a k t y . I n n o c e n t y I I I , na p r o ś b ę cesarza B a l d w i n a , z a c h ę c a ł d u c h o w n y c h i p r o f e s o r ó w z Paryża, b y utworzyli misję n a u k o w ą w Grecji. M o ż e w t e d y , j a k o „ w y m i a n a " , p o w s t a ł o w P a r y ż u K o l e g i u m d z i e s i ę c i u studiują c y c h z e W s c h o d u , z n a n e od 1248 r. J e d n a k ż e p o d r ó ż e na W s c h ó d są r z a d k i e . W i e m y o p o d r ó ż a c h D a w i d a z D i n a n t , W i l h e l m a z M o e r b e k e . Ważniejszą d r o gą k o n t a k t u z e W s c h o d e m była H i s z p a n i a . J u ż na p o c z ą t k u X I I I w. M i c h a ł S z k o t przełożył k o m e n t a r z e A w e r r o e s a d o O niebie i O duszy, a o k o ł o 1250 r. rów n i e ż i n n e p i s m a A w e r r o e s a pojawiły się w E u r o p i e . O d e g r a ł y o n e b a r d z o w a ż ną rolę i p r z y c z y n i ł y d o p o w s t a n i a a w e r r o i z m u ł a c i ń s k i e g o (Siger z Brabancji), k t ó r y o g r o m n i e ożywił życie u m y s ł o w e u n i w e r s y t e t ó w . P o trzecie, p e w i e n w p ł y w wywarły t e ż z a k o n y m e n d y k a n c k i e dostarczają c e profesorów. S p o r y d o m i n i k a ń s k o - f r a n c i s z k a ń s k i e p o b u d z i ł y i n n y c h d o pracy. T e i inne przyczyny spowodowały powstanie uniwersytetów. Najpierw t r z e b a j e d n a k o d r ó ż n i ć u n i w e r s y t e t od s t u d i u m . Istniały r o z m a i t e t y p y s t u d i ó w : Studium universale {generale, commune), szkoła n i e mająca p r a w u n i w e r s y t e t u , zwłaszcza z a k o n n a . S t u d i o w a l i w nich s t u d e n c i r ó ż n y c h narodów. Studium particulare to szkoła d a n e j prowincji z a k o n n e j . Studium universale l u b particulare o k r e ś l a się j a k o solemne, g d y n a b i e r a specjalnej s ł a w y U n i w e r s y t e t n i e j e s t j e d n a k r o z b u d o w a n ą szkołą b i s k u p i ą l u b klasztorną. J e s t to p e w n a j e d n o ś ć , rzeczywistość d u c h o w a , z w i ą z e k c e c h o w y , a z a r a z e m p l a c ó w k a n a u k o w a i m i e j s c e n a u c z a n i a . U n i w e r s y t e t j e s t unwersitas magistro-
XXIII. Powstanie uniwersytetów
555
rum et scholarium - to o k r e ś l e n i e pojawia się d o p i e r o od 1221 r. - czyli k o r p o r a cją a u t o n o m i c z n ą na t e r e n i e d a n e g o miasta. Studium n i e z n a j d o w a ł o się z w y k l e w j e d n y m b u d y n k u , było rozproszone. N a przykład w Paryżu powstanie uni w e r s y t e t u wiązało się z z e s p o l e n i e m szkół k a t e d r a l n y c h N o t r e D a m e . N a j s t a r s z y m i u n i w e r s y t e t a m i są Bolonia i S a l e r n o . W S a l e r n o od I X w. rozwijała się m e d y c y n a . W i a d o m o , ż e Bolonia j e s t u n i w e r s y t e t e m od 1158 r. W X I I I w. liczyła d z i e s i ę ć tysięcy s t u d e n t ó w w s z y s t k i c h n a r o d o w o ś c i , ale w y k ł a d a n o t a m t y l k o p r a w o . W y d z i a ł t e o l o g i c z n y rozpoczął działalność d o p i e r o o d 1352 r. za c z a s ó w I n n o c e n t e g o V I . Wyraz ' w y d z i a ł ' (facultas) p o c h o d z i od B o e cjusza, a z n a c z y t y l e co d y s c y p l i n a n a u k o w a . O k o ł o 1200 r. p o w s t a ł U n i w e r s y t e t Paryski. T r o c h ę p ó ź n i e j O k s f o r d i C a m b r i d g e . W c e n t r a l n e j E u r o p i e kolejność p o w s t a w a n i a u n i w e r s y t e t ó w j e s t następująca: Praga - 1348, K r a k ó w - 1364, p o t e m W i e d e ń - 1365, P e c s - 1367, H e i d e l b e r g - 1386, Kolonia - 1388, E r f u r t - 1392, L i p s k - 1409, L o u v a i n - 1426.
1. Uniwersytet Paryski Najwybitniejsze miejsce pośród uniwersytetów przysługuje Paryżowi, toteż j e go d z i e j a m i z a j m i e m y się b a r d z i e j s z c z e g ó ł o w o . J u ż w X I I w. w P a r y ż u życie s z k o l n e b y ł o i n t e n s y w n e . U p r o g u X I I I w. szkoły k a t e d r a l n e N o t r e D a m e w m i e ś c i e i na s t o k a c h w z g ó r z a św. G e n o w e f y z a p r a g n ę ł y się połączyć i zwią zać. Pojawili się b a r d z o liczni s t u d e n c i zagraniczni, z Anglii, W ł o c h , N i e m i e c . R ó ż n e c z y n n i k i w p ł y n ę ł y na to, ż e rozwinął się a k u r a t o ś r o d e k p a r y s k i . W ł a ś n i e w Paryżu miał p o l e d o popisu korporacjonizm. W s p a d k u p o X I I w. p o z o s t a ł o t a m b a r d z o ż y w e życie u m y s ł o w e , z a t e m p o w s t a ł a n i e t y l k o j e d n a s p e c j a l n o ś ć , ale c z t e r y w y d z i a ł y : teologia, filozofia (artes), p r a w o , m e d y c y n a . T e w y d z i a ł y (facultates) b y ł y zrazu c e c h a m i p r o f e s o r ó w j a k o w y t w ó r c ó w n a u k i d a n e g o działu; s a m a n a z w a ' p r o f e s o r ' p o c h o d z i od professio. D r u g i m c z y n n i k i e m b y ł o w y r o b i e n i e p o l i t y c z n e k r ó l ó w Francji, s z c z e g ó l n i e L u d w i k a IX, k t ó r z y widzieli w rozwoju U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o k o rzyść dla Francji, w t e d y z a c z y n a ł o się rodzić z r o z u m i e n i e j e d n o ś c i n a r o d o w e j . Najwięcej j e d n a k zawdzięcza Paryż ówczesnym w y b i t n y m papieżom, zwłaszcza I n n o c e n t e m u I I I . N a j e g o czasy p r z y p a d ł s z c z y t o w y p u n k t p o t ę g i k u l t u r o t w ó r c z e j Kościoła. P a p i e ż e w i d z ą c o ż y w i e n i e życia u m y s ł o w e g o w P a r y żu, chcieli m u u d z i e l i ć o p i e k i , a b y n i m p o k i e r o w a ć i w y k o r z y s t a ć go dla d o b r a Chris tianitas. W tej t e n d e n c j i t k w i ł o g ł ó w n e źródło zjawisk, z k t ó r y m i s p o t y k a m y się badając d z i e j e Paryża. U n i w e r s y t e t był instytucją kościelną, stąd t e ż p a p i e ż i b i s k u p P a r y ż a mogli w t a k i m z a k r e s i e i n g e r o w a ć w j e g o sprawy. I n g e r e n c j e t e przybierają c z a s e m formę działań h a m u j ą c y c h : z n i c h wziął się n i k ł y rozwój m e d y c y n y ; z a k a z s t u d i u m p r a w a r z y m s k i e g o ; u k r ó c e n i e d ą ż e ń profesorów artium c h c ą c y c h u c z y ć logiki, fizyki i metafizyki Arystotelesa b e z w z g l ę d u n a p o t r z e b y teologii. W tej chęci t k w i ł o źródło a w e r r o i z m u ł a c i ń s k i e g o .
Średniowiecze
556
Zresztą z e t k n i ę c i e się filozofii i teologii d a w a ł o ś w i e t n e w y n i k i : na p r z y k ł a d przejście z a u g u s t y n i z m u na a r y s t o t e l i z m w teologii ( B o n a w e n t u r a , a zwłaszcza T o m a s z ) . P o z a t y m p a p i e ż e dbali o u n i w e r s y t e t i n n y m i s p o s o b a m i , n i e tylko udzielali niezliczonych przywilejów i darów, zwłaszcza I n n o c e n t y III, ale również wprowadzili w życie u m y s ł o w e z a k o n y ż e b r a c z e ( H o n o r i u s z I I I i G r z e g o r z IX). N a u k i g ł o s z o n e w P a r y ż u mają z n a c z e n i e dla c a ł e g o świata c h r z e ś c i j a ń s k i e g o . I n n o c e n t y I I I d o s t r z e g a ł w U n i w e r s y t e c i e P a r y s k i m g ł ó w n e źródło p r o m i e n i o w a n i a p r a w d y na cały świat. C h o d z i tu p r z e d e w s z y s t k i m o t e o l o g i ę . N a u k i p a r y s k i e to szczyt osiągnięć - culmen magisterii. C z ł o w i e k ś r e d n i o w i e c z n y n i e w i d z i w P a r y ż u instytucji francuskiej, ale d z i e ł o i w ł a s n o ś ć całej Christianitas. J u ż A u g u s t y n m ó w i o republica christianorum, a p a p i e ż e o populus christianus. Stąd o w e w y j ą t k o w e przywileje: na p r z y k ł a d w ł a s n e s ą d o w n i c t w o , k t ó r e b y ł o podstawą autonomii; specjalne uprawnienia w nauczaniu (profesorowie paryscy n i e m u s z ą p o d l e g a ć e g z a m i n o m , a b y n a u c z a ć g d z i e indziej), w z a m i a n za to na U n i w e r s y t e c i e P a r y s k i m spoczął o b o w i ą z e k c z u w a n i a n a d p r a w o m y ś l n o ś c i ą . W t y m czasie m ó w i się o t r z e c h p o d s t a w a c h Kościoła: k a p ł a ń s t w o , c e s a r s t w o i U n i w e r s y t e t P a r y s k i (parens scientiarum Parisius). G ł ó w n y m ź r ó d ł e m p o z n a n i a d z i e j ó w i organizacji ustroju U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o j e s t Chartularium Unwersitatis Parisiensis. O w i e l u w a ż n y c h w y d a rzeniach w dziejach Paryża mówić b ę d z i e m y później, przede wszystkim o przy j ę c i u a r y s t o t e l i z m u . P a m i ę t a ć m u s i m y , ż e u n i w e r s y t e t był t w o r e m k o ś c i e l n y m , k t ó r y się p o w o l i laicyzował. N a j e g o c z e l e stał k a n c l e r z , p r z e d s t a w i c i e l w ł a d z y k o ś c i e l n e j rozdający s t o p n i e n a u k o w e . O n rządził p r z e z X I I I w. U s c h y ł k u w i e k u z a c z ę ł y p o w s t a w a ć coraz liczniejsze koła r e g i o n a l n e (nationes). Były to z e s p o ł y p r o f e s o r ó w i s t u d e n t ó w . N a j p i e r w p o w s t a ł y o n e na w y d z i a l e artium. W X I I I w. w P a r y ż u są n a s t ę p u j ą c e nationes: Gallicani, N o r m a n d i , P i c a r d i , A n gli, czyli A l e m a n i . Walczyły o n e ze sobą i walki t e c h a r a k t e r y z o w a ł y ż y c i e u m y s ł o w e Paryża. N a c z e l e nationes stał r e k t o r - w y b i e r a n y p r z e z p o s t u l a t o r ó w p o s z c z e g ó l n y c h nationes. Kierował o n z a r a z e m w y d z i a ł e m artium. R e k t o r z c z a s e m z y s k i w a ł n a z n a c z e n i u i p o 150 latach walki w y r u g o w a ł k a n c l e r z a j a k o z w i e r z c h n i k a u n i w e r s y t e t u . Z k a n c l e r z e m walczył j e d n a k n i e t y l k o rektor. By ły r ó w n i e ż k o n f l i k t y m i ę d z y b i s k u p e m i k a n c l e r z e m . S p o r y p r z y b r a ł y o s t r e formy i d o p r o w a d z i ł y d o „ s t r a j k u " p r o f e s o r ó w od m a r c a 1229 d o k w i e t n i a 1231 r. T a sytuacja sprzyjała z a k o n o m ż e b r a c z y m , d o m i n i k a n o m i f r a n c i s z k a n o m . Przybyli oni d o Paryża w latach 1 2 1 7 - 1 2 2 0 . P o d czas strajku b i s k u p P a r y ż a chcąc u t r z y m a ć u n i w e r s y t e t , dał z a k o n o m k a t e d r y : d w i e d o m i n i k a n o m ( R o l a n d z C r e m o n y , J a n ze Ś w i ę t e g o Krzyża) i j e d n ą fran ciszkanom (Aleksander z Hales). Dziś stosunek obu zakonów do nauki jest już ustalony, ale d a w n i e j było inaczej, n a w e t u d o m i n i k a n ó w . W o b e c filozofii i na u k ścisłych p a n o w a ł a zrazu u d o m i n i k a n ó w d u ż a o b a w a i r e z e r w a , ale w p o ł o w i e X I I I w. sytuacja się wykrystalizowała. R ó w n i e ż i u f r a n c i s z k a n ó w miała w t y m w z g l ę d z i e m i e j s c e d u ż a ewolucja. 287
2 8 7
Por. Albert Wielki, s. 623 tej książki.
XXIII. Powstanie uniwersytetów
557
O d 1248 r. d o m i n i k a n i e mają p i ę ć k a t e d r studia generalia: w P a r y ż u , Kolo nii, M o n t p e l l i e r , Bolonii i O k s f o r d z i e , a franciszkanie trzy: w P a r y ż u , T u l u z i e i O k s f o r d z i e . Z c z a s e m k a t e d r y otrzymali r ó w n i e ż p r z e d s t a w i c i e l e i n n y c h z a k o nów, a u g u s t i a n i e i k a r m e l i c i (Oksford 1253, Paryż 1259). W z m a g a j ą c y się na p ł y w z a k o n ó w na U n i w e r s y t e t Paryski wywołał reakcję z e s t r o n y profesorów ś w i e c k i c h . S p ó r dotyczył o b s a d z a n i a k a t e d r teologicznych, d o n a j w i ę k s z e g o na pięcia doszło w latach 1 2 5 2 - 1 2 5 9 . Świeccy (Mikołaj z L i s i e u x , G e r a r d z A b b a t i svilla, a zwłaszcza W i l h e l m z St. A m o u r ) dążyli d o ograniczenia ambicji zakonów. Ich p o s t u l a t brzmiał: dla k a ż d e g o z a k o n u najwyżej j e d n a k a t e d r a . Ważniejsze j e s t j e d n a k tło d o k t r y n a l n o - i d e o w e t e g o prądu: świeccy zwalczali t e z ę o w y ż s z o ści s t a n u z a k o n n e g o . G ł ó w n y spór toczył się m i ę d z y W i l h e l m e m z St. A m o u r a św. T o m a s z e m , k t ó r y napisał w t e d y Contra impugnantes Dei cultutn. W t o k wal ki w k r o c z y ł p a p i e ż , k t ó r y u s p o k o i ł sytuację, stając p o stronie zakonów. O k o ł o ro k u 1270 w y b u c h ł y n o w e konflikty. Udział w nich wzięli B o n a w e n t u r a , T o m a s z , Jan P e c k h a m . W tej p r ó b i e sił z a k o n y są ze sobą z u p e ł n i e z g o d n e . A n t a g o n i z m d u c h o w n y c h ś w i e c k i c h i z a k o n n y c h tkwił t e ż u p o d ł o ż a p o w s t a n i a Sorbony. D z i ś n a z y w a się t a k cały U n i w e r s y t e t P a r y s k i , d a w n i e j było inaczej. W o b e c o g r o m n e g o rozrostu klasztorów p o w s t a ł a myśl z a ł o ż e n i a w i e l k i e g o z a k ł a d u dla s t u d i u j ą c y c h d u c h o w n y c h n i e z a k o n n y c h . T a k i i n t e r n a t dla s t u d e n t ó w teologii, p e w n e g o rodzaju s e m i n a r i u m , z a k ł a d a w 1253 r. R o b e r t z Sorbony, k a p e l a n L u d w i k a I X . Był o n t e ż a u t o r e m n a s t ę p u j ą c y c h p i s m : De conscientia, k t ó r e j e s t p o r ó w n a n i e m sądu o s t a t e c z n e g o z e g z a m i n e m licencjac k i m , oraz De tribus dictis, d o t y c z ą c e g o raju. W y k ł a d y K o l e g i u m S o r b o n y były w ścisłym z w i ą z k u z n a u c z a n i e m w y d z i a ł u t e o l o g i c z n e g o . J a k w i e l k i był w p ł y w i n a c i s k z a k o n ó w d o w o d z i to, ż e profesorowie K o l e g i u m S o r b o n y nazywali sie b i e pauperes magistri de Sorbona.
A. System nauczania N i e w i e m y d o k ł a d n i e , j a k wyglądał b i e g s t u d i ó w i t o k n a u c z a n i a w s a m y c h p o c z ą t k a c h u n i w e r s y t e t u . M a m y d a n e d o ś ć d o k ł a d n e z czasów o k o ł o r o k u 1270. J a k w organizacji u n i w e r s y t e t u , t a k i w t o k u s t u d i ó w w y s t ę p o w a ł y w i e l k i e p o d o b i e ń s t w a d o r z e m i o s ł a c e c h o w e g o . P o d o b n i e j a k u c z e ń wiązał się z m a g i s t r e m , t a k s a m o s t u d e n t m u s i a ł się związać z j a k i m ś p r o f e s o r e m . K a ż d y s t u d e n t w m i a r ę u z y s k i w a n i a s t o p n i zostaje niejako c z e l a d n i k i e m , czyli k a n d y d a t e m n a profesora. Profesor m a z e s w y c h u c z n i ó w u c z y n i ć t a k ż e profesorów. Magister z n a c z y t y l e co mistrz. P e ł n y t o k s t u d i ó w p r z e b i e g a ł od s t u d e n t a d o magistra. W a ż n y m p u n k t e m w r o z u m i e n i u działania u n i w e r s y t e t u j e s t s t o s u n e k m i ę d z y w y d z i a ł a m i artium i teologii. Artes stanowią w s t ę p d o teologii. A b y z o stać m a g i s t r e m teologii, t r z e b a b y ć u p r z e d n i o m a g i s t r e m artium. F a k t t e n j e s t n a d z w y c z a j w a ż n y dla rozwoju teologii s p e k u l a t y w n e j , k a ż d y t e o l o g n a j p i e r w j e s t filozofem i n i m p o z o s t a j e . D l a t e g o , a b y p o z n a ć ó w c z e s n ą filozofię, n i e m o ż n a się o g r a n i c z y ć ani d o teologii, ani d o artes. Z racji a u t o n o m i i m a g i s t r o w i e
Średniowiecze
558
mieli d u ż ą w o l n o ś ć n a u c z a n i a w o g ó l n y c h r a m a c h w y z n a c z a n y c h p r z e z w ł a d z e U n i w e r s y t e t u , w ich o b r ę b i e w s z y s t k o zależało o d woli i p o m y s ł o w o ś c i p r o f e sora. A b y n a u c z a ć n a w y d z i a l e artium, t r z e b a było m i e ć za sobą s z e ś ć lat s t u d i ó w i d w a d z i e ś c i a j e d e n lat życia, a b y zaś n a u c z a ć teologii, m u s i a ł o się m i e ć o s i e m lat s t u d i ó w , w t y m m i n i m u m p i ę ć lat teologii i trzydzieści p i ę ć lat życia. R o d z a j e i liczba s t o p n i u n i w e r s y t e c k i c h b a r d z o się zmieniały, zwłaszcza p o roku 1350. Z o b a c z m y najpierw, j a k było o k o ł o 1270 r. N a w y d z i a l e artium student kończył studia e g z a m i n e m przed kilkoma magistrami. Po tym egzami n i e m ó g ł b y ć d o p u s z c z o n y d o determinatio - s a m o d z i e l n e j o b r o n y tezy, a n i e tyl k o z b i e r a n i a a r g u m e n t ó w za i p r z e c i w w k w e s t i a c h d y s k u t o w a n y c h w czasie p o stu p o d p r z e w o d n i c t w e m s w e g o mistrza. P o takiej determinatio zostawał b a k a ł a r z e m i m u s i a ł p r z e z d w a lata wyjaśniać p r z e w i d z i a n e teksty. N a p o d s t a w i e s t a t u t u w y d z i a ł u artium m a m y wgląd w p r o g r a m t a k i c h w y k ł a d ó w , n a k t ó r e składają się: A r y s t o t e l e s , logica vetus et nova, c z t e r y p i e r w sze księgi Etyki nikomachejskiej, Fizyka, Metafizyka, O zwierzętach, O niebie i świe cie, p i e r w s z a k s i ę g a Meteorologiki, O duszy, O powstawaniu i ginięciu, O zmyśle i przedmiocie zmysłowym, O śnie i czuwaniu, O roślinach, O pamięci i przypominaniu-, g r a m a t y k a : P r y s c j a n w i ę k s z y i m n i e j s z y oraz D o n a t (trzecia k s i ę g a Ars maior); P s e u d o - G i l b e r t a z la P o r ć e Liber sex principiorum; Księga o przyczynach; De differentia spiritus et animae; cały I b n L u c a ; De morte et vita. P o d w ó c h latach p r a c y n a u c z y c i e l s k i e j b a k a ł a r z zostawał magister artium. Były trzy rodzaje b a k a ł a r z y na teologii i o d p o w i a d a j ą c e i m trzy e g z a m i n y : baccalaureus biblicus, sententiarius, formatus. Ale b a k a ł a r z t o z a l e d w i e p i e r w s z y s t o p i e ń , w z a k r e s i e j e g o o b o w i ą z k ó w mieszczą się t y l k o k o m e n t a r z e , k o l e j n e s t o p n i e to licencjat i m a g i s t e r i u m . A b y zostać licentiarius, co r ó w n a ł o się otrzy m a n i u venia legendi, m u s i a ł baccalaureus formatus o d b y ć e g z a m i n y w o b e c swoich k o l e g ó w (raczej b y ł y to p o j e d y n k i i n t e l e k t u a l n e - argumentationeś). W X I V w. b y ł y to c z t e r y argumentationes: in aula episcopi; na z e b r a n i u w wigilię p r o m o c j i vesperies; w czasie wakacji na salach K o l e g i u m Sorbony, w czasie a d w e n t u - de cuodlibet. T a o s t a t n i a d y s p u t a była b a r d z o uroczysta, p r z e b y w s z y ją z o s t a w a ł o się m a g i s t r e m teologii. N a teologii, p o d o b n i e j a k na w y d z i a l e artium, były d w a rodzaje m a g i strów: r z e c z y w i ś c i e mający k a t e d r ę (magistri actu regentes) - wykładający n a u n i w e r s y t e c i e i n i e mający k a t e d r (magistri non regentes) - k t ó r z y p o o t r z y m a n i u s t o p n i a n i e w y k ł a d a l i i wyjeżdżali z Paryża.
B. Metody dydaktyczne „ P ł u c a " u n i w e r s y t e t u to w y k ł a d i d y s p u t a - lectio i disputatio. O b y d w i e t e m e t o d y o b o w i ą z y w a ł y n a w s z y s t k i c h s t o p n i a c h n a u c z a n i a . W y k ł a d był z a w s z e l e k turą i w y j a ś n i a n i e m t e k s t u . W n i m t k w i źródło k o m e n t a r z y , nieraz b a r d z o sa m o d z i e l n y c h . W y k ł a d a n o na d w a s p o s o b y : legere cursorie - w y j a ś n i a n i e l i t e r a l n e i legere ordinarie, k t ó r e s t a n o w i ł y p u n k t wyjścia s a m o d z i e l n y c h k w e s t i i .
XXIII. Powstanie uniwersytetów
559
D y s p u t a n a t o m i a s t to był s w e g o rodzaju t u r n i e j l o g i c z n o - t e o l o g i c z n y p o d p r z e w o d n i c t w e m j e d n e g o l u b kilku magistrów. U n i w e r s y t e t n i e miał j e d n e g o g m a c h u , t o t e ż d y s p u t y z w y c z a j n e o d b y w a ł y się na r u e d u F o u a r r e ( n a z w a p o c h o d z i od faenum - s ł o m a w y k ł a d a n a dla s ł u c h a c z y na p o w i e t r z u ) . D y s p u t y u r o c z y s t e o d b y w a ł y się na w y d z i a l e teologii. T r u d n o dziś d o k ł a d n i e o d t w o r z y ć ich p r z e b i e g i organizację, ale pomagają n a m w t y m r ó ż n e d a n e . W d y s p u t a c h z a w s z e brał udział defendens i o p o n e n c i . C z a s e m d y s p u ta trwała kilka d n i . K o ń c z y ł a ją determinatio, czyli p o d a n i e rozstrzygnięcia i tezy, d o k o n y w a n e p r z e z magistra l u b bakałarza. D y s p u t y dzieliły się na: z w y c z a j n e , k t ó r e o d b y w a ł y się co 7 l u b 14 d n i , b e z p o ś r e d n i o z w i ą z a n e z t o k i e m n a u c z a n i a - disputationes ordinariae. Ich r e f l e k s e m p i ś m i e n n i c z y m są ąuaestiones disputatae\ oraz r z a d s z e i u r o c z y s t s z e disputationes generales de ąuodlibet, czyli n a „ w o l n e t e m a t y " . Ich u c z e s t n i c y zadawali pytania. D y s p u t y t e miały m i e j s c e w o k r e ś l o n y c h p o r a c h : ąuodlibet de Pascha et Natali. C i e s z y ł y się o n e wielką popularnością, s t a n o w i ł y swoiste rendez-vous arystokracji p a r y s k i e j , w czasie k t ó r y c h o m a w i a n o n a w e t k w e s t i e o palącej a k t u a l n o ś c i . S k ł a d a ł y się o n e z d w ó c h aktów, d y s k u s j i i d e t e r m i n a c j i . P i s e m n e s p r a w o z d a n i e z d y s k u s j i to ąuaestio ąuodlibetalis, a z d e t e r m i n a c j i ąuodlibet. Quaestiones ąuodlibetales to rodzaj twórczości n a u k o w e j b a r d z o r o z p o w s z e c h n i o n y , zwłaszcza w latach 1258-1350. P o z a disputationes ordinariae i generales de ąuodlibet istniały j e s z c z e : dispu tationes magistrales, k t ó r y c h u c z e s t n i k a m i byli dwaj m a g i s t r o w i e , oraz sophismata, b ę d ą c e ć w i c z e n i a m i d i a l e k t y c z n y m i na w y d z i a l e artium. Ich t e m a t y p o c h o dziły z O dowodach sofistycznych A r y s t o t e l e s a l u b z g r a m a t y k i i filozofii.
C. Filozoficzna twórczość literacka Z t e g o t r y b u d y d a k t y c z n e g o rodzi się cała twórczość n a u k o w o - p i ś m i e n n i c z a s c h o l a s t y k ó w t r z y n a s t o w i e c z n y c h . P i ś m i e n n i c t w o było p o w i ą z a n e z ż y w y m sło w e m . J e d n o l i t o ś ć m e t o d n a u c z a n i a w y c i s n ę ł a s w e p i ę t n o na p i ś m i e n n i c t w i e . Z legere cursorie i ordinarie w y w o d z ą się n i e w o l n i c z e k o m e n t a r z e d o L o m b a r d a i l u ź n e ąuaestiones. T a d w o i s t o ś ć k o m e n t a r z a w y s t ę p u j e r ó w n i e ż w k o m e n t o w a niu A r y s t o t e l e s a . P o z a commentaria, ąuaestiones disputatae, ąuodlibetales powstają summae, opuscula. W a ż k i e treści filozoficzne przynoszą t e ż p i s m a o k o l i c z n o ś c i o w e , a n a w e t k a z a n i a . N a l e ż y teraz o d p o w i e d z i e ć na p y t a n i e , c z y m są reportata i k i m byli reportatores. Reportatores to s p r a w o z d a w c y l u b s e k r e t a r z e d y s p u t . Reportatio to s p r a w o z d a n i e z d r u g i e g o d n i a d y s k u s j i . W jaki n a t o m i a s t s p o s ó b rozchodziły się dzieła, g d y n i e było d r u k u ? W t y m c e l u p o w s t a w a ł y tzw. pecia (wyraz z łaciny ś r e d n i o w i e c z n e j znaczący ty le co f r a n c u s k i e piece - k a w a ł e k ) . Pecia to tyle co dzisiejszy a r k u s z in folio. A u tor pisał d z i e ł o w ł a ś n i e n a t a k i c h l u ź n y c h , n i e o p r a w n y c h pecia, k t ó r e n a s t ę p n i e składał u księgarza. T a m b y ł y o n e p r z e p i s y w a n e p r z e z k o p i s t ó w . T a k r o z p o w s z e c h n i a n o dzieła. G ł ó w n y m i o ś r o d k a m i w y d a w n i c z y m i b y ł y P a r y ż i Bolonia.
Średniowiecze
560
Stąd r o z c h o d z i ł y się p r z e p i s a n e dzieła n a w s z y s t k i e u n i w e r s y t e t y , k t ó r e ustala ły katalogi i c e n y k s i ą ż e k . D z i ę k i t y m j e d n o l i t y m r a m o m ustaliła się i utrwaliła j e d n o ś ć w ł o n i e Christianitas, t a k ż e j e d n o ś ć j ę z y k a , g r a m a t y c z n a i t e c h n i c z n a , c o p r o w a d z i ł o n i e r a z d o p o ś w i ę c a n i a formy d l a treści. W n a w i ą z a n i u d o Sic et non A b e l a r d a w y rabia się coraz d o s k o n a l e j s c h e m a t : a r g u m e n t y za i przeciw, rozwiązanie p r o b l e m u , o d p o w i e d z i n a a r g u m e n t y . C h o ć ta m e t o d a była b a r d z o p o w s z e c h n a , to j e d n a k s p o t y k a się t a k ż e dzieła p i s a n e w formie s w o b o d n e j .
R O Z D Z I A Ł XXIV
Nowe przekłady J u ż omawiając w i e k X I I w y r ó ż n i l i ś m y d w i e g r u p y p r z e k ł a d ó w , z a r a b s k i e g o i z g r e k i . T e s a m e g r u p y u t r z y m u j ą się i w w i e k u X I I I .
1. Przekłady arabsko-łacińskie M ó w i l i ś m y j u ż , ż e M i c h a ł S z k o t t ł u m a c z y n a p o c z ą t k u X I I I w. A r y s t o t e l e s a w r a z z k o m e n t a r z a m i A w e r r o e s a . A l b e r t W i e l k i b a r d z o cenił j e g o p r z e k ł a d De animalibus. S z k o t p r a c o w a ł n a j p i e r w w T o l e d o , n a s t ę p n i e d o k o n y w a ł p r z e k ł a d ó w w e W ł o s z e c h , n a Sycylii. P e ł n i ł t a m f u n k c j ę astrologa F r y d e r y k a I I , k t ó r e g o d w ó r stał się o ś r o d k i e m t r a n s l a t o r s k i m . P e w n o d o p i e r o tu o k o ł o 1227 r. powstały tłumaczenia Awerroesa. W T o l e d o o b o k M i c h a ł a S z k o t a działali T e o d o r z A n t i o c h i i , r ó w n i e ż astrolog F r y d e r y k a II, H e r m a n N i e m i e c , t ł u m a c z dzieł z filozofii p r a k t y c z n e j , oraz Wirgiliusz z Kordowy. Z t y c h ś r o d o w i s k o p r ó c z p r z e k ł a d ó w A r y s t o t e l e s a i A w e r r o e s a p o c h o d z ą t ł u m a c z e n i a dzieła n i e z n a n e g o myśliciela a r a b s k i e g o z X I w. p o d t y t u ł e m Liberphilosophorum moralium antiąuorum, h e b r a j s k a wersja Przewodnika błądzących M a j m o n i d e s a a u t o r s t w a J e h u d y C h a r i s i .
2. Przekłady grecko-łacińskie U pisarzy w c z e s n e g o X I I I w. w z m a g a się z a i n t e r e s o w a n i e A r y s t o t e l e s e m . J e d n a k ż e w ó w c z e s n y c h p r z e k ł a d a c h i k o m e n t a r z a c h p a n u j e a n o n i m o w o ś ć aż d o p o ł o w y X I I I w. N i e p r z e t r w a ł y d o naszych c z a s ó w n a z w i s k a t ł u m a c z y d z i e ł g r e c k i c h z X I I i w c z e s n e g o X I I I w. L e p i e j z n a m y j e d y n i e H e n r y k a A r y s t y p a ( t 1162 r.). A r y s t o t e l e s m u s i a ł b y ć j e d n a k d o ś ć p o w s z e c h n i e czytany, b o c y t a t y z j e g o dzieł c z ę s t o pojawiają się w ó w c z e s n y c h k o m p i l a c j a c h . J u ż t a m w y r ó ż n i a się vetus et nova translatio. O s o b n y m ś r o d o w i s k i e m t r a n s l a t o r s k i m j e s t studium generale z a ł o ż o n e w 1224 r. p r z e z F r y d e r y k a II w N e a p o l u . S a m F r y d e r y k II był c i e k a w ą p o s t a cią. C e s a r z , król Sycylii i Jerozolimy, n a z y w a n y stupor mundi et immutator mirabilis o c h r z c z o n y na Sycylii, k t ó r a była t y g l e m k u l t u r ; m i e s z k a l i t a m A r a b o w i e , Ż y d z i , G r e c y i c h r z e ś c i j a n i e . F r y d e r y k był o p i e k u n e m i i n i c j a t o r e m rozwoju n a u k i , wysyłał n a u k o w e z a p y t a n i a d o w ł a d c ó w a r a b s k i c h i aż d o N o r w e g i i . Z g r o m a d z i ł zbiór i n s t r u m e n t ó w , założył m e n a ż e r i ę . W ł a ś n i e w N e a p o l u o k o ł o 1236 r. s t u d i o w a ł św. T o m a s z . J e g o profesorowie, M a r c i n z Dacji i P i o t r z Iriany
Średniowiecze
562
dii ( d e H i b e r n i a ) , byli w y b i t n y m i k o m e n t a t o r a m i Arystotelesa. P i o t r p o s ł u g i wał się z a r ó w n o expositio, j a k i disputatio. O k o ł o 1260 r. o d b y ł a się p r z e d k r ó l e m M a n f r e d e m p u b l i c z n a d y s k u s j a na t e m a t : Utrum membra essent facta propter operationes, vel operationes propter membra? Piotr z Irlandii wygłosił w tej d y s k u sji determinatio w y d a n e p r z e z B a e u m k e r a . W p o ł o w i e X I I I w. r o z p o c z y n a działalność t r z e c h n a j w y b i t n i e j s z y c h tłu m a c z y z g r e k i , R o b e r t G r o s s e t e s t e , Bartłomiej z M e s s y n y i W i l h e l m z M o e r b e k e . D o p i e r o o s t a t n i m i czasy d o c e n i o n o w a r t o ś ć działalności R o b e r t a G r o s s e t e s t e j a k o t ł u m a c z a . S w o j e p r a c e p r z e k ł a d o w e rozpoczął o k o ł o 1240 r., a p o m a g a li m u w nich J a n z B o s i n g s t o k e (1*1252 r.) oraz Mikołaj G r e k (f 1279 r.). Grosseteste pracował też nad przekładami z hebrajskiego, przy których p o m o cą służył m u m i ę d z y i n n y m i W i l h e l m z la M a r e . Z p r a c o w n i R o b e r t a wyszły przekłady Pseudo-Dionizego, Jana Damasceńskiego, pisma Pseudo-Arystotelesa, oraz Etyka nikomachejską i O niebie i świecie Arystotelesa. W latach 1 2 5 8 - 1 2 6 6 dla króla M a n f r e d a pracował Bartłomiej z M e s s y n y . T ł u m a c z y ł r ę k o p i s y g r o m a d z o n e p r z e z F r y d e r y k a i M a n f r e d a na Sycylii i w N e a p o l u : p i ę ć p i s m p s e u d o a r y s t o t e l e j s k i c h , dzieła l e k a r s k i e , Etykę wielką A r y s t o t e l e s a . D o c h o w a ł się d o n a s z y c h czasów list M a n f r e d a d o U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o , w k t ó r y m z a w i a d a m i a o n o posłaniu u n i w e r s y t e t o w i w d a r z e p i s m p r z e ł o ż o n y c h z j e g o inicjatywy. 2 8 8
N a j s ł y n n i e j s z y m t ł u m a c z e m z tej trójki był W i l h e l m z M o e r b e k e (1215-1286). Z pochodzenia Flamand, wiele podróżował i wyszukiwał rękopi sy. Był w N i k e i ( ó w c z e s n e j stolicy C e s a r s t w a G r e c k i e g o ) , w Achai, A t e n a c h , K o r y n c i e i T e b a c h . P r z e b y w a ł t e ż w kurii p a p i e s k i e j (Viterbo, O r v i e t o ) , g d z i e z ł o ż o n o r ę k o p i s y d a r o w a n e p a p i e ż o w i p r z e z Karola A n d e g a w e ń s k i e g o p o śmierci M a n f r e d a p o b i t w i e p o d B e n e v e n t e m w 1266 r. N a stałe był z w i ą z a n y z d w o r e m p a p i e ż a j a k o k a p e l a n i p e n i t e n c j a r i u s z . Kuria r z y m s k a , zwłaszcza za U r b a n a IV, staje się j e d n y m z w a ż n y c h o ś r o d k ó w t ł u m a c z e ń . W i l h e l m u t r z y m y wał liczne k o n t a k t y z u c z o n y m i , m i ę d z y i n n y m i znał r ó w n i e ż T o m a s z a z A k w i n u , m a t e m a t y k a C a m p a n u s a z Nawarry, fizyka W i t e l o n a z e Śląska, H e n r y k a B a t e oraz l e k a r z a R o s e l l o z Arezzo. Wilhelm przekładał samego Arystotelesa i jego komentatorów (Aleksan dra, J a n a F i l o p o n a , S y m p l i c j u s z a i T e m i s t i u s z a ) ; Elementatio theologica P r o k l o s a oraz j e g o k o m e n t a r z e d o Timajosa i Parmenidesa oraz r ó ż n e p i s m a m e d y c z n e i m a t e m a t y c z n e . J e g o p r z e k ł a d y b y ł y b a r d z o d o s ł o w n e , co w y ś m i e w a ł j u ż R o ger Bacon, a później humaniści. P o z a g ł ó w n y m n u r t e m , co j e s t j e d n a k b a r d z o w a ż n e , w X I I I w. powstają r ó w n i e ż p r z e k ł a d y Zarysówpirrońskich Sekstusa Empiryka. W t y m s a m y m czasie pojawiają się t e ż p i e r w s z e p r z e k ł a d y g r e c k i e z łaci ny d o k o n a n e przez M a k s y m a Plenudesa, który przetłumaczył w Wenecji C y c e rona, M a k r o b i u s z a i Boecjusza. Petrus de Hibernia, Disputation vor Konig Manfred, wyd. Cl. Beaumker, „Sitzungsberichten der Bayerische Akademie der Wissenschaften", 1920, 8 Abh., s. 4 1 - 4 9 .
563
XXIV. N o w e przekłady
C i e k a w e t e ż są p r z e k ł a d y p i s m a r a b s k i c h na hebrajski d o k o n y w a n e p r z e z Ż y d ó w w Hiszpanii. Najważniejsze były tłumaczenia Awerroesa d o k o n a n e przez rodzinę Tybbonidów w Lunel. O m ó w i o n e tu ś r o d o w i s k o tłumaczy, zwłaszcza w p i e r w s z e j fazie p r a c z p r z e ł o m u X I I i X I I I w., n i e ograniczało się w y ł ą c z n i e d o pracy t r a n s l a t o r s k i e j . N a j c i e k a w s z e dzieła o r y g i n a l n e wyszły s p o d piór D o m i n i k a G u n d i s a l v i e g o i j e go b l i s k i e g o w s p ó ł p r a c o w n i k a Alfreda z S a r e s h e l . G u n d i s a M p o z o s t a w a ł p o d w p ł y w e m Boecjusza, Awicenny, A w i c e b r o n a i św. A u g u s t y n a . W j e g o k o n c e p c j i duszy, zawartej w De immortalitate animae przebija p o w s z e c h n y h y l e m o r f i z m z a c z e r p n i ę t y od A w i c e b r o n a . D r u g i m j e g o w a ż n y m d z i e ł e m j e s t De dwisione philosophiae. Pojawia się w n i m teza, mająca n a s t ę p n i e w p ł y w n a s c h o l a s t y k ę , ż e n i e m a n a u k i , która n i e b y ł a b y j a k ą ś c z ę ścią filozofii (nulla est scientia, quaephilosophiae non sit aliąua pars) . B l i s k i m w s p ó ł p r a c o w n i k i e m G u n d i s a l v i e g o w T o l e d o p o z o s t a w a ł Alfred z S a r e s h e l (Alfredus A n g l i c u s ) . Był o n j e d n y m z p i e r w s z y c h ł a c i ń s k i c h k o m e n t a t o r ó w A r y s t o t e l e s a . B a c o n nazywał go p ó ź n i e j w p r o s t C o m m e n t a t o r . N i e ograniczał się o n j e d n a k t y l k o d o t ł u m a c z e ń i k o m e n t a r z y , pisał t e ż r o z p r a w y s a m o d z i e l n e . J e g o g ł ó w n y m d z i e ł e m było De motu cordis (ok. 1210 r.). S t a n o w i ło o n o a m a l g a m a t n a j r o z m a i t s z y c h w p ł y w ó w : p l a t o n i z m u szkoły w C h a r t r e s , a r y s t o t e l i z m u O duszy, n e o p l a t o n i z m u Księgi o przyczynach oraz teorii m e d y c z n y c h G a l e n a n a u c z a n y c h w szkołach w S a l e r n o i M o n t p e l l i e r . W e d ł u g Alfreda b y t y e m a n u j ą z Boga, k t ó r y stwarza j e z w ł a s n e j woli (creator omnium Deus arbitrii suipotestate) . B ó g stwarza b y t y w e d l e p e w n e j zasa d y (norma), k t ó r a u t o ż s a m i a się z istotą bożą. S t a n o w i s k o Alfreda o d b i j e się e c h e m j e s z c z e u A l b e r t a W i e l k i e g o , w j e g o n a u c e o duszy. D u s z a l u d z k a to j e d n o z e s t w o r z e ń w y e m a n o w a n y c h z Boga. Alfred rozważa d u s z ę samą w s o b i e i w s t o s u n k u d o ciała, co pojawia się p o t e m u A l b e r t a . 289
290
D u s z a r o z w a ż a n a s a m a w sobie j e s t substancją niecielesną, poznającą i przyjmującą za sprawą o s t a t n i e j relacji i l u m i n a c j e p o c h o d z ą c e od p i e r w szego bytu. I n se e n i m c o n s i d e r a t a s u b s t a n t i a e s t incorporea, intellectiva, i l l u m i n a tionum, q u a e a primo sunt, ultima relatione perceptiva . 291
Alfred u w a ż a , ż e definicja d u s z y s f o r m u ł o w a n a p r z e z A r y s t o t e l e s a s t o s u j e się t y l k o d o d u s z y z racji jej z j e d n o c z e n i a z c i a ł e m . Ale i w t y m p u n k c i e Al fred z a s a d n i c z o m o d y f i k u j e t e o r i ę Arystotelesa: p o p i e r w s z e , m i ę d z y c i a ł e m a duszą istnieje p o ś r e d n i k , m e d i u m - spiritus vitalis; p o d r u g i e , d u s z a m i e s z k a w sercu (cor igitur animae domicilium est) . P r z y j a c i e l e m Alfreda, działającym w t y m s a m y m k r ę g u , był A l e k s a n d e r 292
2 8 9
2 9 0
2 9 1
2 9 2
Cyt. za M. de Wulf, Histoire de laphilosophie mćdićuale, t. II, s. 63. Cyt. za ibidem, t. II, s. 67. Alfred z Sareshel, De motu cordis, wyd. Beaumker, s. 2. Ibidem, s, 33.
Średniowiecze
564
N e c k h a m . P o d k o n i e c w i e k u X I I był p r o f e s o r e m w P a r y ż u , zmarł w 1217 r. N a pisał d w a w i ę k s z e dzieła: De naturis rerum, g d z i e objawił d u ż e z a i n t e r e s o w a n i e przyrodą, ale miał d o niej p o d e j ś c i e czysto s y m b o l i c z n e , oraz p o e m a t De laudibus dwinae sapientiae. I n n y m a u t o r e m z tego środowiska wartym wspomnienia jest A d a m z Buckfield. N a p r z e ł o m i e w i e k u X I I i X I I I powstają w a ż n e p i s m a a n o n i m o w e : Liber XXIVphilosophorum, k t ó r e zawiera e l e m e n t y P s e u d o - D i o n i z e g o , M a k r o b i u s z a , Liber de causis. W y r a ź n e j e s t w n i m d ą ż e n i e d o ł a g o d z e n i a t e z p a n t e i s t y c z n y c h . W y w a r ł o o n o w p ł y w na Mikołaja z Kuzy, B r a d w a r d i n e ' a i E c k h a r t a ; oraz Liber de causis primis et secundis et de fluxu qui conseąuitur eas, w y d a n e w 1508 r. j a k o d z i e ł o A w i c e n n y . J e g o g ł ó w n e źródło to A w i c e n n a , ale t a k ż e E r i u g e n a , A u g u s t y n , Księga o przyczynach.
R O Z D Z I A Ł XXV
Przyjęcie Arystotelesa przez świat zachodni W z r o s t liczby p r z e k ł a d ó w i w z m o ż o n y k o n t a k t z e ś w i a t e m a r a b s k o - g r e c k i m to g ł ó w n a p r z y c z y n a r e n e s a n s u a r y s t o t e l i z m u w w i e l k i e j s c h o l a s t y c e . P r z e z całe ś r e d n i o w i e c z e A r y s t o t e l e s był z n a n y p r z e z Boecjusza. D o p i e r o w X I I i X I I I w. uzyskano bezpośredni dostęp do jego pism. I choć byłoby b ł ę d e m widzieć w o d r o d z e n i u a r y s t o t e l i z m u cały s e n s i treść życia u m y s ł o w e g o X I I I w., to j e d n a k j e g o rola j e s t p o d s t a w o w a . W krąg życia u m y s ł o w e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a za chodniego Arystoteles wchodzi wolno i stopniowo. N a przykład Arystoteleso w a definicja duszy, z n a n a za p o ś r e d n i c t w e m N e m e z j u s z a z E m e z y zrazu była ostro k r y t y k o w a n a . Zresztą p r z e k ł a d y A r y s t o t e l e s a i k o m e n t a r z y a r a b s k i c h p o jawiły się o k o ł o 1200 r o k u ( p r a w i e r ó w n o c z e ś n i e z zajęciem w 1204 r. K o n s t a n t y n o p o l a , skąd s p r o w a d z a się r ę k o p i s y ) . A r y s t o t e l e s najpierw p o d b i j a lekarzy, p o t e m u c z o n y c h z w y d z i a ł u artium, a d o p i e r o p o roku 1230 w c h o d z i w krąg za i n t e r e s o w a ń teologów. G ł ó w n y m o ś r o d k i e m b a d a ń nad A r y s t o t e l e s e m w X I I I w. był Paryż, ale j e g o p o c z y t n o ś ć w i n n y c h o ś r o d k a c h francuskich, w Anglii i w N i e m c z e c h b y ła d u ż a . W t y m czasie pojawiły się p i e r w s z e z a b a r w i o n e a r y s t o t e l i z m e m d y s k u sje n a d p r o b l e m a m i teologiczno-filozoficznymi w c a ł y m s z e r e g u k o m e n t a r z y b i b l i j n y c h , k o m e n t a r z y d o Sentencji i s u m m . Z a i n t e r e s o w a n i e a r y s t o t e l i z m e m w z m a g a ł o się coraz p o t ę ż n i e j . M i s t r z o w i e paryscy dostrzegali p o w a g ę sytuacji, ale przerastała o n a ich horyzonty. A r y s t o t e l e s w r e s z c i e o k o ł o 1250 r. złamał w s z e l k i e p r z e s z k o d y i zwyciężył. C i e k a w y był s t o s u n e k Kościoła d o a r y s t o t e l i z m u . N a j p i e r w hierarchia k o ś c i e l n a chciała się z o r i e n t o w a ć w treści g ł o s z o n y c h teorii, z y s k a ć na czasie, t o t e ż pojawiły się z a k a z y w y k ł a d a n i a . B a r d z o pouczające j e s t z e s t a w i e n i e s z e regu ich d a t : 1210 - p r o w i n c j a l n y s y n o d paryski o r z e k a : N i e c h księgi A r y s t o t e l e s a o filozofii p r z y r o d y ani k o m e n t a r z e n i e b ę d ą c z y t a n e w P a r y ż u p u b l i c z n i e ani skrycie. N e c libri Aristotelis d e naturali p h i l o s o p h i a n e c c o m m e n t a l e g a n t u r P a r i sius p u b l i c e vel s e c r e t o . 2 9 3
C h o d z i tu o całą filozofię przyrody, ale z a p e w n e i o m e t a f i z y k ę . Commen ta to t e k s t y a l - F a r a b i e g o i Awicenny. R a z e m z A r y s t o t e l e s e m z a k a z o b e j m u j e Amalryka z Bene i Dawida z Dinant.
Chartularium
Unwersitatis
Parisiensis, t. I, s. 70.
Średniowiecze
566
1215 - s t a t u t y U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o R o b e r t a C o u r c o n zezwalają w y k ł a d a ć Organon i Etykę, ale zakazują w y k ł a d a ć Metafizykę, Fizykę, Paroa naturalia oraz p i s m a A m a l r y k a , D a w i d a i M a u r a H i s z p a n a . T y m c z a s e m poza P a r y ż e m sytuacja wyglądała inaczej. A r y s t o t e l i z m w T u l u z i e był d o z w o l o n y i rozwijał się w r ó ż n y c h d z i e d z i n a c h , p o w s t a ł a n o w a fizy ka oraz m e d y c y n a . Z n a j o m o ś ć dzieł A r y s t o t e l e s a rozszerzała się. T o w z m a c n i a n i e się a r y s t o t e l i z m u p r o w a d z i d o j e g o z w y c i ę s t w a : 1231 - z a k a z p a p i e ż a G r z e g o r z a IX, przyjaciela n a u k , b r z m i j u ż z u p e ł n i e inaczej. G r z e g o r z zakazał w p r a w d z i e w y k ł a d a ć Fizykę, ale tylko w a r u n k o w o , d o czasu o c z y s z c z e n i a jej z błędów. Z a r a z e m powołał k o m i s j ę trzech (jej c z ł o n k i e m był W i l h e l m z A u x e r r e ) , która miała przejrzeć i p r z y g o t o w a ć d o n a u c z a n i a d z i e ła Arystotelesa, b y p o ż y t e c z n e g o p r z e z b e z u ż y t e c z n e n i e zniszczyć (ne utile per inutile vitietur) . O p a t z e Św. W i k t o r a i przeor d o m i n i k a n ó w w P a r y ż u o t r z y m a li p r a w o rozgrzeszania tych, którzy złamali zakazy i ich rygory. 294
1245 i 1263 - t e s a m e z a k a z y rozciągnęły się j e s z c z e n a T u l u z ę , ale n i e o d n i o s ł y s k u t k ó w i b y ł y s p ó ź n i o n e . P r a c e komisji i i n n y c h u c z o n y c h n a d Ary s t o t e l e s e m b y ł y j u ż w p e ł n y m t o k u (Albert, T o m a s z , B a c o n ) . O r e z u l t a t a c h p r a c komisji n i e w i e m y w i e l e , ale j u ż w r o k u 1252 - natio a n g i e l s k a w P a r y ż u oficjalnie w p r o w a d z a n a u c z a n i e logiki i O duszy. 1255 - u s t a l o n e zostaje n a u c z a n i e p u b l i c z n e w s z y s t k i c h t r a k t a t ó w Ary stotelesa. 1366 - e w o l u c j a s t a n o w i s k a p a p i e s k i e g o d o c h o d z i d o t e g o , ż e n a k a z p a p i e s k i ustala, b y k a n d y d a c i d o licencjatu n a w y d z i a l e artium w y k ł a d a l i t e p i sma, które były wcześniej zakazane. C h o ć a r y s t o t e l i z m n i e w y c z e r p u j e życia u m y s ł o w e g o X I I I w., to j e d n a k j e s t o n t a k w a ż n y i istotny, ż e staje się g ł ó w n y m k r y t e r i u m w y o d r ę b n i a n i a szkół, t o t e ż b ę d z i e m y o m a w i a ć k o l e j n o : Paryż, p i e r w s z y c h m i s t r z ó w i początki w y d z i a ł u artium; O x f o r d i G r o s s e t e s t e ' a ; R o g e r a Bacona; p i e r w s z y c h m i s t r z ó w franciszkańskich w Paryżu, Aleksandra z Hales; Bonawenturę; mistrzów d o m i nikańskich przed Albertem; Alberta Wielkiego; Tomasza z Akwinu.
Cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. II, s. 54.
R O Z D Z I A Ł XXVI
Pierwsi mistrzowie paryscy 1. Wilhelm z Auxerre W i l h e l m a z A u x e r r e ( t 1237 r.) z n a m y j a k o c z ł o n k a komisji p a p i e s k i e j d o s p r a w u s t a l e n i a p r a w o w i e r n o ś c i Arystotelesa. O d p o c z ą t k u X I I I w. był p r o f e s o r e m w P a r y ż u . C z u ć w j e g o p i s m a c h p o w i e w n o w e j filozofii. P o z o s t a w a ł p o d w p ł y w e m S t e f a n a z L a n g t o n i P r e p o s i t i n a z C r e m o n y , ale zachował p r z y t y m d u ż o s a m o d z i e l n o ś c i . J e g o g ł ó w n y m d z i e ł e m j e s t Summa aurea, o b s z e r n a rozprawa, k t ó r e j g ł ó w n e t e m a t y to w o l n y wybór, p r a w o n a t u r y i cnoty. Summa aurea w y warła d u ż y w p ł y w na p i e r w s z y c h m i s t r z ó w d o m i n i k a ń s k i c h oraz na A l b e r t a i Aleksandra z Hales.
2. Filip Kanclerz Filip ( t 1236 r.) od 1218 r. był k a n c l e r z e m U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o i w czasie s p r a w o w a n i a t e g o u r z ę d u wziął udział w strajku u n i w e r s y t e c k i m w latach 1 2 2 9 - 1 2 3 0 . N a p i s a ł Summa de bono. P u n k t e m wyjścia j e g o r o z w a ż a ń był p r o b l e m t r a n s c e n d e n t a l i ó w oraz analiza różnych t y p ó w dóbr. Summa de bono z a w i e ra p o n a d t o p i e r w s z y t r a k t a t o s y n d e r e z i e . C i e k a w ą częścią Summy są p o ś w i ę c o n e c z ł o w i e k o w i fragmenty, w k t ó r y c h z n a j d u j e m y n a s t ę p u j ą c e tezy: j e d n o ś ć compositum, j e d n o ś ć formy s u b s t a n c j a l n e j , i d e n t y c z n o ś ć w ł a d z z duszą. W e d ł u g F i l i p a w j e s t e s t w a c h czysto d u c h o w y c h m a m i e j s c e p o ł ą c z e n i e quodest z quo est, mające swój p i e r w o w z ó r w B o e c j u s z o w y m o d r ó ż n i e n i u quodest i esse. Z ł o ż e n i a są r ó ż n e : j e d n o materii i formy, r o z w a ż a n i e go n a l e ż y d o filozo fii przyrody, oraz d r u g i e z ł o ż e n i e t e g o , «co j e s t » , i t e g o , « d z i ę k i c z e m u coś j e s t » ; t y m z ł o ż e n i e m zajmuje się m e t a f i z y k a , a n i e filozofia przyrody. D i v e r s a e s u n t c o m p o s i t i o n e s : u n a , q u a e est e x m a t e r i a e t forma, c u i u s c o n s i d e r a t i o p e r t i n e t ad n a t u r a m ; alia, q u a e est e i u s , « q u o d e s t » , e t id, « q u o e s t » ; e t h a e c n o n ad n a t u r a l e m , s e d ad m e t a p h y s i c u m . 2 9 5
I n t e l i g e n c j a [tzn. b y t czysto d u c h o w y ] j e s t parą t e g o , «co j e s t » , i «dzięki czemu jest». Intelligentia est binarius eius, «quod est», et «quo e s t »
2 9 5
2 9 6
Cyt. TA ibidem, t. II, s. 73. Cyt. za ibidem.
2 9 6
.
568
Średniowiecze
F i l i p p o z o s t a w a ł p o d w p ł y w e m Arystotelesa, zwłaszcza Etyki nikomachejskiej, B e r n a r d a , A n z e l m a , W i l h e l m a z A u x e r r e , w s p o m i n a ł o A w e r r o e s i e . J e g o w p ł y w objął n a t o m i a s t J a n a z la R o c h e l l e , A l e k s a n d r a z H a l e s i św. A l b e r t a Wielkiego.
3. Wilhelm z Owernii P i e r w s z y m w i e l k i m filozofem X I I I w. j e s t W i l h e l m z O w e r n i i . U r o d z o n y w A u rillac s t u d i o w a ł w P a r y ż u artes i t e o l o g i ę . W latach 1 2 2 8 - 1 2 4 9 był b i s k u p e m P a ryża, piastując t e n urząd o d e g r a ł dużą rolę w w y p a d k a c h u n i w e r s y t e c k i c h i p o t ę p i e n i a c h . A r y s t o t e l i z m był m u obcy, c h o ć z d u ż y m u z n a n i e m o d n o s i ł się d o s a m e g o A r y s t o t e l e s a . M o ż e to o n w ł a ś n i e w p ł y n ą ł na z m i a n ę p o s t a w y p a p i e skiej t y m t w i e r d z e n i e m : C h o ć w w i e l u k w e s t i a c h , w k t ó r y c h mija się z prawdą, n a l e ż y się s p r z e c i w i ć A r y s t o t e l e s o w i , co j e s t w rzeczywistości g o d n e i s ł u s z n e , to j e d n a k należy przyjmować i podtrzymywać jego nauki tam, gdzie stwierdzimy, ż e miał s ł u s z n o ś ć . Q u a m q u a m a u t e m in m u l t i s c o n t r a d i c e n d u m sit Aristoteli, sciut r e v e r a d i g n u m e t i u s t u m e s t e t in o m n i b u s s e r m o n i b u s , ą u i b u s dicit contraria veritati, sic s u s c i p i e n d u s est, id est s u s t i n a n d u s , in ą u i b u s r e c t e s e n s i s s e invenitur . 2 9 7
D u ż e u z n a n i e i p o d z i w m a W i l h e l m dla myśli ż y d o w s k o - a r a b s k i e j . Z a c h w y c a go zwłaszcza A w i c e b r o n , k t ó r e g o u w a ż a za chrześcijanina i o k t ó r y m p i sze: j e d y n y n a j s z l a c h e t n i e j s z y z e w s z y s t k i c h filozofujących (unicus omniumphilosophantium nobi/issimus) . W i l h e l m p r z y j m u j e liczne p o g l ą d y Awicenny, ale j a k o p i e r w s z y w y k r y w a z a s a d n i c z e b ł ę d y myśli a r a b s k i e j : j e d n o ś ć i n t e l e k t u , k o n i e c z n y e m a n a t y z m d o k o n u j ą c y się w u p a d k u s t w o r z e ń z Boga za p o ś r e d n i c t w e m inteligencji (tzn. d u c h ó w c z y s t y c h ) , w i e c z n o ś ć świata. M i m o ż e miał d u ż e z r o z u m i e n i e dla n o w y c h p r ą d ó w filozoficznych, j e d n a k ż e d o k t r y n a l n i e t k w i ł j e s z c z e w p e ł n i w a u gustynizmie. J e g o g ł ó w n y m d z i e ł e m j e s t Magisterium divinale, k t ó r e o b e j m u j e : De Trinitate, De primo principio, De anima, De universo creaturarum, De fide et legibus, De sacramentiis, De virtutibus et moribus. P o z a t y m W i l h e l m napisał w i e l e m n i e j szych rozpraw, a w ś r ó d nich De immortalitate animae, k t ó r e j e s t ściśle z a l e ż n e od w c z e ś n i e j s z e g o dzieła G u n d i s a l v i e g o . P o z a treścią filozoficzno-teologiczną w d z i e ł a c h t y c h z n a j d u j e się d u ż o m a t e r i a ł u h i s t o r y c z n o - o b y c z a j o w e g o , d o t y czącego p o c z ą t k u X I I I w. 298
Wilhelm z Owernii, De anima, 1, 2 (t. II, supplementum, s. 82B). Wilhelm z Owernii, De Trinitate, 12 (t. II, supplementum, s. 16B).
569
XXVI. Pierwsi mistrzowie paryscy
W p o g l ą d a c h W i l h e l m a p o c z e s n e m i e j s c e zajmuje m e t a f i z y k a . W k w e s t i i i s t n i e n i a Boga, n i e j e s t o n a r y s t o t e l i k i e m , n i e z n a j d z i e m y u n i e g o d o w o d u ex motu. P o d s t a w ą j e g o r o z w a ż a ń są A u g u s t y n , A n z e l m i filozofowie arabscy. Wil h e l m d o w o d z i i s t n i e n i a Boga, w y c h o d z ą c od b y t ó w p r z y p a d k o w y c h , n i e k o n i e c z n y c h i docierając d o b y t u k o n i e c z n e g o . O d A w i c e n n y W i l h e l m p r z e j m u j e r o z r ó ż n i e n i e istoty i i s t n i e n i a , k t ó r e staje się osią j e g o m e t a f i z y k i . W k a ż d e j rzeczy różnej od Boga c z y m i n n y m j e s t s a m byt, a c z y m i n n y m j e g o b y c i e , czyli b y t o w a n i e . In o m n i igitur alio e s t aliud i p s u m e n s , aliud e i u s e s s e s e u e n t i t a s
2 9 9
.
W s z e l k i e prawdy tkwią odwiecznie w Bogu i Bóg je wszystkie w sobie poznaje, bo poza N i m nic nie m o ż e być p r z e d m i o t e m Jego poznania. D l a t e go t e ż m u s i a ł W i l h e l m o s t r o w y s t ę p o w a ć p r z e c i w t e z i e , ż e i s t n i e j e w i e l e o d w i e c z n y c h p r a w d , k t ó r e n i e są B o g i e m , g ł o s z o n e j p r z e z p o t ę p i o n y c h w 1242 r. sofistów. S k o ń c z o n o ś ć b y t ó w m a s w o j e ź r ó d ł o w w y s t ę p u j ą c y m w nich połączeniu istoty i istnienia i w różnicy m i ę d z y nimi, która zanika j e dynie w Bogu. B y c i e , k t ó r e o r z e k a m y p r z e z o w o słowo ' e s t ' , j e s t t y m , d z i ę k i k t ó r e m u k a ż d a rzecz j e s t , to, p o w i a d a m , ' e s s e ' , k t ó r e o r z e k a się p r z y p a d ł o ś c i o w o l u b p r z e z u c z e s t n i c t w o o k a ż d e j i n n e j rzeczy, j e d y n i e o S t w ó r c y o r z e k a się i s t o t o w o , czyli w e d l e istoty albo s u b s t a n c j i . O d k a ż d e j i n n e j rzeczy m o ż n a j e o d d z i e l i ć a l b o w rzeczywistości, a l b o p o j ę c i o w o , a l b o w i n t e l e k cie, a od S t w ó r c y n i e m o ż n a go o d d z i e l i ć w ż a d e n s p o s ó b , b o b y ł o b y o n o czymś n a b y t y m albo d o d a n y m . E s s e , q u o d p r a e d i c a t u r p e r hoc v e r b u m 'est', hoc est esse, q u o u n u m q u o d q u e est, hoc, i n q u a m , esse, d e u n o q u o q u e aliorum dicitur accidentaliter siv e s e c u n d u m p a r t i c i p a t i o n e m . D e solo a u t e m creatore dicitur essentialiter sive s e c u n d u m e s s e n t i a m aut s e c u n d u m s u b s t a n t i a m . A b o m n i q u i p p e alio est s e p a r a b i l e actu vel ratione, vel intellectu. A creatore vero nullo m o d o r u m separabile est, alioquin esset ei a c q u i s i t u m vel a d i n v e n t u m . 3 0 0
W i l h e l m p r z e c i w s t a w i a się arabskiej k o n c e p c j i inteligencji i e m a n a c j i s t w o r z e ń z Boga. W tej teorii - w e d ł u g n i e g o - zatraca się różnicę m i ę d z y B o g i e m i s t w o r z e n i a m i , która j e s t b a r d z o istotna. D l a t e g o u W i l h e l m a w y s t ę p u j e teza o analogiczności b y t u , n a w e t łącznie z a r y s t o t e l e s o w s k i m p r z y k ł a d e m sło w a ' z d r o w y ' . W p o g l ą d z i e na s t w o r z e n i e świata idzie W i l h e l m za A u g u s t y n e m i p r z y j m u j e , ż e świat został s t w o r z o n y w czasie. O d A w i c e b r o n a b i e r z e t e z ę , ż e w s z e c h m o c i wola boża d e c y d u j e o w s z y s t k i m . P o l e m i z u j e z A w i c e n n a , p o d k r e ślając a b s o l u t n ą t o ż s a m o ś ć Boga p r z e d i p o s t w o r z e n i u . Zwalczając k o n c e p c j ę i n t e l i g e n c j i o d r z u c a W i l h e l m n e o p l a t o ń s k ą i d e ę stwarzania p o ś r e d n i e g o . P y t a
2 9 9
3 0 0
Wilhelm z Owernii, De unwerso, II, 2, 8 (t. I, s. 852A). Ibidem, I, 3, 26 (t. I, s. 794B).
Średniowiecze
570
też, d l a c z e g o i n t e l e k t c z y n n y j a k o ostatnia, dziesiąta i n t e l i g e n c j a m a działać inaczej n i ż i n t e l i g e n c j e p o p r z e d n i e , skąd b i e r z e się n a g l e w i e l o ś ć n u m e r y c z n a d u s z ludzi. W e d l e A w i c e n n y dziesiąta inteligencja to rodzaj a b s o l u t u , z c z y m Wilhelm walczy Według niego stwarzanie bytów jest bezpośrednie, a boża opa trzność rozciąga się b e z wyjątku na w s z y s t k i e j e s t e s t w a . T e n d e n c j o m monistyczno-panteistycznym Wilhelm przeciwstawia plu ralizm akcentujący, ż e s t w o r z e n i a różnią się w z a j e m n i e i są r ó ż n e o d Boga. J e s t t e ż za A b e l a r d e m w y z n a w c ą u m i a r k o w a n e g o r e a l i z m u w k w e s t i i p o w s z e c h n i ków. A l e tu u W i l h e l m a p o raz p i e r w s z y w y s t ę p u j ą i n t e l i g e n c j e j a k o c z y s t e for my. N a z y w a się j e formae abstractissimae a materia. Z o s t a ł y o n e s t w o r z o n e , b y k o n t e m p l o w a ł y Boga. Istnieją w i ę c n i e k t ó r e j e s t e s t w a , w ł a ś n i e i n t e l i g e n c j e , k t ó r e n i e są w ż a d n y m s e n s i e m a t e r i a l n e . N a t o m i a s t w o d n i e s i e n i u d o b y t ó w m a t e r i a l n y c h W i l h e l m idzie za A w i c e b r o n e m i p r z y j m u j e w nich w i e l o ś ć form: tyle form s u b s t a n c j a l n y c h , ile n i e s p r o w a d z a l n y c h d o s i e b i e d o s k o n a ł o ś c i , s t o p ni czy w a r s t w b y t u . W psychologii Wilhelm jest jeszcze wyraźnym przedstawicielem epoki mijającej. E l e m e n t y a r y s t o t e l e s o w s k i e pozostają p o d p r z e m o ż n ą władzą a u g u styriskich. W p r a w d z i e n a u k a o wielości form n i e p r o w a d z i d o przyjęcia w i e l u d u s z w c z ł o w i e k u , ale d u s z a j e s t p o j m o w a n a p o a u g u s t y ń s k u . W i l h e l m przyj m u j e j u ż w e r b a l n i e a r y s t o t e l e s o w s k ą definicję duszy, ale jej p o a r y s t o t e l e s o w s k u n i e r o z u m i e . D u s z a j e s t w i ę c formą ciała i s a m a n i e j e s t złożona z m a t e r i i i formy, p o m i ę d z y duszą a jej w ł a d z a m i n i e m a realnej różnicy. W y r a ź n a linia d e m a r k a c y j n a p r z e b i e g a m i ę d z y p o z n a n i e m z m y s ł o w y m , p o j ę t y m j a k o fizycz n e , r e a l n e w t ł a c z a n i e p o d o b i z n y , a u m y s ł o w y m . D o k ł a d n i e j s z a analiza w s k a z u j e filiacje c z y s t o a u g u s t y ń s k i e : formy p o z n a w a n e są w y t w o r a m i duszy, d u s z a
jest c z y n n a (actrix eteffectrix earum [scil. formarum intelligibilium] apud semetipsam m
in semetipsa) . B i e r n a j e s t d u s z a w o b e c Boga, k t ó r y j e s t dla niej z w i e r c i a d ł e m , w z o r e m i księgą i k t ó r y d u s z ę oświeca. I n t e l e k t c z y n n y u w a ż a W i l h e l m za n i e p o t r z e b n y w y m y s ł (superuacue ponitur intellectus agentis) . 302
Wilhelm polemizuje też ze współczesnymi koncepcjami intelektu c z y n n e g o . Z a m i a s t p r z y j m o w a ć o d e r w a n y o d l u d z i i n t e l e k t c z y n n y , j a k Ara bowie, trzeba stwierdzić po augustyńsku, że intelektem czynnym jest Bóg. Przyjmuje w i ę c W i l h e l m d o k t r y n ę Augustyna o iluminacji i uważa, że d o p i e ro i l u m i n a c j a t ł u m a c z y n a m p o z n a n i e p i e r w s z y c h z a s a d , s t a n y e k s t a z y i p r o r o k o w a n i e . S i e b i e samą, s w e i s t n i e n i e i s w o j e w ł a ś c i w o ś c i d u s z a p o z n a j e b e z pośrednio. W i l h e l m zdaje sobie w y r a ź n i e s p r a w ę z n i e b e z p i e c z e ń s t w a myśli arab skiej, z jej n a t u r a l i z m u , a l e przeciwstawia się m u , zajmując s t a n o w i s k o skrajnie p r z e c i w n e , m o c n o a u g u s t y ń s k i e . W i l h e l m walczy z n a t u r a l i z m e m , a l e z b y t k r a ń c o w o . W teologii p o d p o r z ą d k o w u j e w s z y s t k o w s z e c h m o c y i d l a t e g o t e ż patrzy na Boga j e d n o s t r o n n i e . W i l h e l m u w a ż a za p r z e c i w s t a w n e pojęcia B o g a - w o l n e j Wilhelm z Owernii, De anima, 5, 6, (t. II, supplementum, s. 121B). Ibidem, 7, 5 (t. II, supplementum, s. 21 OB).
XXVI. Pierwsi mistrzowie paryscy
571
woli i B o g a - n a t u r y , d o p i e r o u św. T o m a s z a d o c h o d z i d o h a r m o n i i o b u tych k o n cepcji. N i e m n i e j j e d n a k W i l h e l m wywarł w y r a ź n y w p ł y w n a św. T o m a s z a , ale p r z e d e w s z y s t k i m na św. B o n a w e n t u r ę i na w y z n a w c ó w iluminacji specjalnej.
4. Mistrzowie wydziału artium Omówiliśmy postacie i poglądy pierwszych mistrzów Uniwersytetu Paryskiego: W i l h e l m a z A u x e r r e , F i l i p a Kanclerza, W i l h e l m a z O w e r n i i . P r z y p a t r z m y się t e raz z a c z ą t k o m c z y s t e j , n i e związanej z teologią filozofii, która k w i t n i e na w y d z i a l e artium. J u ż w p i e r w s z e j p o ł o w i e X I I I w. w y d z i a ł s z t u k j e s t o g n i s k i e m in t e n s y w n e g o życia filozoficznego. K w i t n i e tu czysta filozofia, k t ó r a n i e d b a o to, j a k i e e c h o jej p o g l ą d y wywołają w teologii, tu w ł a ś n i e pojawiają się zaczątki a r y s t o t e l i z m u . O r g a n i z a c j ę w y d z i a ł u artium p o z n a j e m y c z ę ś c i o w o d z i ę k i r ę k o pisowi z A r a g o n o d k r y t e m u p r z e z G r a b m a n n a . N a c z e l n e m i e j s c e p r z y s ł u g u j e logice (philosophia rationalis) i g r a m a t y c e w r a z z filozofią j ę z y k a . D u ż o czasu p o ś w i ę c a się w y k ł a d o m logiki i ć w i c z e n i o m w sophismata. W r ę k o p i s i e o m ó w i o na j e s t w y c z e r p u j ą c o m e t o d o l o g i a i teoria n a u k . W y p r a c o w u j e się w n i m swoi sty p o d z i a ł filozofii: 1. Philosophia naturalis (Metaphysica nova, Metaphysica vetus, Księga o przyczynach); 2. Philosophia rationalis (trivium: g r a m a t y k a , d i a l e k t y k a , r e t o r y k a ) ; 3 . Philosophia moralis (Ethica vetus, Ethica nova, Timajos, O pociesze niu). W e t y c e zaznacza się ślad s p o r ó w m i ę d z y filozofią a teologią, e c h o p r o b l e m u d w u p r a w d , czyli teorii, w myśl której tę samą k w e s t i ę m o ż n a rozwiązać ina czej filozoficznie, a inaczej t e o l o g i c z n i e . 3 0 3
N a w y d z i a l e artium rozróżnia się logikę i filozofię. W 1272 r. u s t a n o w i o n o d w a t y t u ł y magistra (mistrza): magistri naturalis scientiae i magistri logicalis scientiae . W r a z z z a k o r z e n i a n i e m się a r y s t o t e l i z m u wzrosło z a i n t e r e s o w a n i e dla philosophia rationalis, w t y m zwłaszcza dla logiki, ale t e ż i dla g r a m a t y k i . M n o ż ą się k o m e n t a r z e i o p r a c o w a n i a logiki p e r y p a t e t y c k i e j . W i l h e l m z S h y r e s w o o d ( f i 249 r.) profesor paryski i o k s f o r d z k i p i s z e Pa rna logicalia, j e g o u c z n i e m był P i o t r H i s z p a n . Mikołaja z Paryża, profesora p a r y s k i e g o z p o ł o w y X I I I w. t e ż i n t e r e s u j e g r a m a t y k a . Był o n a u t o r e m k o m e n t a r z y d o logiki, filozofii i g r a m a t y k i s p e k u l a t y w n e j . Z r e s z t ą istnieje b a r d z o w i e l e z a c h o w a n y c h r ę k o p i s ó w l o g i c z n y c h z t e 304
305
Por. M. Grabmann, Eine fur Examinazwecke abgefaste Quaestionensammlung der Pariser Artistenfakułtat aus der ersten Half te des 13. Jhts., w: Mittelalterliches Geistesleben, t. II, s. 183-199. Chartularium Universitatis Parisiensis, t. I, s. 499. T o bardzo charakterystyczne dla Paryża. Wskazuje na to też w s t ę p do anonimo w e g o podręcznika odkryty przez Grabmanna, w którym kładzie się nacisk na lo gikę i gramatykę spekulatywną. Grabmann podkreśla, że komentarze do filozo ficznych pism Arystotelesa wyszły spod piór teologów (Alberta, Tomasza), a nie profesorów wydziału sztuk.
Średniowiecze
572
go o k r e s u . W a ż n i e j s z e n a z w i s k a to J a n P a g u s ( w y s t ę p u j e w Bataille des sept arts H e n r y k a z A n d i l y s j a k o J e a n le P a g e , oficer Piotra z C o u r t e n a i , w o d z a sił D a m ę L o g i ą u e ) , H e n r y k z B r u k s e l i . B e r n a r d z S a n c i z e , W i l h e l m z St. A m o u r i in ni, ale p o n a d w s z y s t k i c h wybija się i z y s k u j e wielką sławę Piotr H i s z p a n . U r o d z o n y w L i z b o n i e , s t u d i o w a ł m e d y c y n ę w S a l e r n o . Był p r o f e s o r e m w P a r y ż u i S i e n i e (w 1246 r.). W 1276 r. został p a p i e ż e m j a k o J a n X X I . N a j s ł y n n i e j s z e j e go d z i e ł o Summulae logicales o b e j m u j e logica vetus, logica nova i logica modernorum. T a o s t a t n i a c z ę ś ć j e s t r o z w i n i ę c i e m z a g a d n i e ń g r a m a t y k i s p e k u l a t y w n e j : de suppositionibus, relationibus, ampliatione, appelatione, restrictione, distributione. Summulae cieszyły się o g r o m n y m w z i ę c i e m , n a p i s a n o d o nich wielką ilość k o mentarzy. I n n e d z i e ł a Piotra, w k t ó r y c h objawił się j a k o z w o l e n n i k a u g u s t y n i z m u a w i c e n n i z u j ą c e g o , to De anima - p i e r w s z y s y s t e m a t y c z n y p o d r ę c z n i k p s y c h o l o gii; Komentarz do 0 zwierzętach - n a j w c z e ś n i e j s z e s p o ż y t k o w a n i e p r z e k ł a d u M i chała S z k o t a , Komentarz do 0 życiu i śmierci. D o p o ł o w y X I I I w. w y k ł a d a się g r a m a t y k ę na d a w n ą m o d ł ę w e d l e D o n a ta i Pryscjana. N o w ą e r ę r o z p o c z y n a J a n z G a r l a n d i i (1*1252 r.). D o n i e g o nawią zuje b a r d z o p o t e m ż y w o rozwijający się prąd g r a m a t y k i s p e k u l a t y w n e j .
R O Z D Z I A Ł XXVII
Szkoła w Oksfordzie W s p o m i n a l i ś m y j u ż nieraz, ż e Oksford o d z i e d z i c z y ł d u c h a szkoły w C h a r t r e s . P o c z ą t k i s ł y n n e g o w E u r o p i e u n i w e r s y t e t u p o g r ą ż o n e są w c i e m n o ś c i . W k a ż d y m razie j u ż w X I I w. były t a m szkoły. D o tych szkół z a p e w n e u d a w a l i się s t u d e n c i Anglicy, g d y w 1167 r. H e n r y k II zakazał i m w y j e ż d ż a ć na s t u d i a d o P a ryża. W k a ż d y m razie o k o ł o 1200 r. p o w s t a ł u n i w e r s y t e t korporacyjny. W p r a w d z i e , j e ż e l i c h o d z i o najważniejszy wydział, to z n a c z y t e o l o g i ę , n i e d o r ó w n y w a ł o n P a r y ż o w i , m i m o to j e d n a k spełnił w w i e k u X I I I zasadniczą rolę. U n i w e r s y t e t O k s f o r d z k i p o w s t a ł p r z e d o k r e s e m w z m o ż o n e j recepcji A r y s t o t e l e s a i p o został w i e r n y tradycji X I I w., którą rozwinął w d w ó c h k i e r u n k a c h , p r a k t y c z n o - e t y c z n y m i e m p i r y c z n o - p r z y r o d n i c z y m . N a O k s f o r d działały g ł ó w n i e c z t e r y prądy: P l a t o n p o p r z e z C h a r t r e s , p r z y r o d o z n a w s t w o wraz z filozofią p r z y r o d y za p o ś r e d n i c t w e m Arabów, logika d z i ę k i A b e l a r d o w i oraz teologia a u g u s t y ń s k a . T y m t r a d y c j o m i n u r t o m p o z o s t a n i e O k s f o r d w i e r n y i to m u n a d a j e g o s w o i s t e d u c h o w e o b l i c z e . J e s t b a r d z o c i e k a w e i z n a m i e n n e , ż e tradycjonalis t y c z n y d u c h p a n u j ą c y w O k s f o r d z i e s t a n i e się p ó ź n i e j z a r z e w i e m t e g o , co n o w o ż y t n e i co u d e r z y w a r y s t o t e l i z m u z n a n y j u ż w t e d y za k i e r u n e k zacofany.
1. Robert Grosseteste P i e r w s z y m m i s t r z e m o k s f o r d z k i m , który stworzył szkołę i zyskał sławę m i ę d z y n a r o d o w ą był R o b e r t G r o s s e t e s t e ( G r o s s u m C a p u t ) . U r o d z o n y w u b o g i e j rodzi n i e r o k u 1175 w S t r u d b r o k ( h r a b s t w o Suffolk) n a u k i p o b i e r a ł j e s z c z e u b e n e d y k t y n ó w i t a m p o z n a ł p i s m a św. A n z e l m a , k t ó r e g o o d t ą d n i e z m i e r n i e w i e l b i ć b ę d z i e O k s f o r d . N i e w i a d o m o , czy R o b e r t s t u d i o w a ł w P a r y ż u , ale u t r z y m y w a ł k o n t a k t z J a n e m z la R o c h e l l e i A l e k s a n d r e m z H a l e s . W 1199 r. był m a g i s t r e m w O k s f o r d z i e , a od 1208 r. k a n c l e r z e m u n i w e r s y t e t u . W t y m czasie p o z n a ł j ę z y k h e b r a j s k i od Ż y d ó w z R o u e n , k t ó r z y się t a m osiedlili, zachęcał t e ż franciszka n ó w d o s t u d i ó w nad greką. P o d j e g o r z ą d a m i k a n c l e r s k i m i osiedlają się w O k s f o r d z i e franciszkanie i od t e g o czasu Oksford zwiąże się najściślej z t y m zakonem, tak jak Paryż z dominikanami. Można więc mówić o środowisku o k s f o r d z k i m i o k s f o r d z k i e j s z k o l e franciszkańskiej. P i e r w s z a p o ł o w a X I I I w. to r o z k w i t tej szkoły, d o k t ó r e g o przyczynia się w w i e l k i e j m i e r z e R o b e r t G r o s s e t e s t e . F r a n c i s z k a n i e otaczają go wielką czcią i miłością. J e g o u c z e ń R o g e r Ba c o n napisał o n i m w s w o i m Opus tertiutm N i k t n i e p o z n a ł n a u k t a k j a k p a n R o b e r t , b i s k u p L i n c o l n , za sprawą d ł u g i e g o życia, d o ś w i a d c z e n i a j a k t e ż pilności i staranności, d l a t e g o że p o -
Średniowiecze
574
znał m a t e m a t y k ę i p e r s p e k t y w ę , był z d o l n y p o z n a ć ś w i ę t y c h , filozofów i m ę d r c ó w starożytnych. N u l l u s scivit scientias nisi d o m i n u s R o b e r t u s E p i s c o p u s L i n c o l n e n s i s , p e r l o n g i t u d i n e m vitae e t e x p e r i e n t i a e e t s t u d i o s i t a t e m ac d i l i g e n t i a m e t q u i a scivit m a t h e m a t i c a m e t p e r s p e c t i v a m e t p o t u i t o m n i a scire; s i m u l c u m h o c , q u o d t a n t u m scivit d e linguis, q u o d p o t u i t i n t e l l i g e r e s a n c t o s et philosophos et sapientes antiąuos . 3 0 6
J a k w i e m y , R o b e r t zajmował się t a k ż e p r z e k ł a d a m i i u s c h y ł k u s w e g o ży cia s p r o w a d z i ł d o Anglii G r e k ó w b y d o k o n y w a l i t ł u m a c z e ń . W 1235 r. został bi s k u p e m L i n c o l n , a w 1253 r. zmarł. Z racji b i s k u p s t w a w w i e k a c h ś r e d n i c h na z y w a n o go t a k ż e R o b e r t u s L i n c o l n e n s i s . H e r m a n N i e m i e c w k r o n i c e o k o ł o 1250 r. n o t u j e : „ c z c i g o d n y ojciec m a g i s t e r R o b e r t o W i e l k i e j G ł o w i e , ale s u b t e l n y m i n t e l e k c i e , b i s k u p L i n c o l n " (reuerenduspater magister Robertus GrossiCapitis, sed subtilis intellectus, Lincolnensis Episcopus) . 307
P i s m a R o b e r t a obejmują: K o m e n t a r z e d o Analityk wtórych, Fizyki, p i s m P s e u d o - D i o n i z e g o ; p r z e k ł a d y Etyki nikomachejskiej, O imionach bożych; Hexaemeron, De libero arbitrio, w k t ó r y m , idąc za św. A n z e l m e m , R o b e r t o k r e ś l a w o l n o ś ć j a k o w ł a d z ę p r z e s t r z e g a n i a prawości dla niej s a m e j (potestas seroandi rectitudinem voluntatis propter ipsam rectitudinem)™; Opuscula philosophica: p r o p e d e u t y c z n e , k o s m o l o g i c z n e i p r z y r o d n i c z e , m e t a f i z y c z n e i p s y c h o l o g i c z n e . T e o s t a t n i e uję t e w d u c h u c z y s t o a u g u s t y ń s k i m , c z e g o przykład stanowią tezy, ż e ciało n i e m o ż e działać n a d u s z ę , d u s z a łączy się z c i a ł e m za p o ś r e d n i c t w e m s u b t e l n e g o , ś w i e t l i s t e g o ciała, ż e p o z n a j e m y d z i ę k i iluminacji. N a j w a ż n i e j s z e i najoryginalniejsze poglądy R o b e r t a zawierają j e d n a k pi sma kosmologiczne i przyrodnicze, w których omawia problemy: powstania w s z e c h ś w i a t a , r u c h u p l a n e t i k o m e t , tęczy, p r z y p ł y w ó w i o d p ł y w ó w , teorii barw, p e r s p e k t y w y , a k u s t y k i , p r o j e k t u reformy k a l e n d a r z a . W n a u c e R o b e r t a - p o d o b n i e j a k w ogóle w O k s f o r d z i e - schodzą się trzy r ó ż n e tradycje: C h a r t r e s , arabska, a u g u s t y ń s k a u z u p e ł n i a n a p r z e z a n z e l m i a ń s k ą . W p r o w a d z a o n w p r a w d z i e w i e l e e l e m e n t ó w a r y s t o t e l e s o w s k i c h , ale myśli Stagiryty nie zgłębia, co p o t w i e r d z a R o g e r Bacon słowami: „ c a ł k i e m pogardzał k s i ę g a m i A r y s t o t e l e s a i z a w a r t y m i w nich r o z u m o w a n i a m i " (neglexit omnio libros Aristotelis et vias eorum) . W p e w n y m s e n s i e R o b e r t przygotował k r y t y k ę j e g o p i s m i u d e r z e n i e w arystotelizm w r e n e s a n s i e . Stał się głową szkoły franciszkań skiej, d o której poza n i m należeli R o g e r Bacon, B o n a w e n t u r a , J a n P e c k h a m . m
Roger Bacon, Opus tertium, wyd. Brewer, s. 91. Cyt. za w s t ę p e m do edycji L. Baur, BGPM, IX, s. 25. Robert Grosseste, De libero arbitrio, s. 222. Roger Bacon, Compendium studiiphilosophiae, wyd. Brewer, s. 469.
575
XXVII. Szkoła w Oksfordzie
O m a w i a j ą c p o g l ą d y R o b e r t a , z a j m i e m y się najpierw j e g o k o n c e p c j ą świa ta, a p o t e m m e t a f i z y k ą światła.
A. Świat Boga r o z u m i e G r o s s e t e s t e g ł ó w n i e j a k o f o r m ę świata. W y r a ź n i e p r z y p o m i n a się n a m n i e t y l k o p r o b l e m a t y k a , ale n a w e t t e r m i n o l o g i a C h a r t r e s , g d z i e Boga o k r e ślano j a k o forma omnium. G d y w t r a k t a c i e 0 jedynej formie wszechrzeczy R o b e r t p y t a , czy B ó g m o ż e b y ć formą światła, o d p o w i a d a , ż e Bóg j e s t j e d y n ą formą w s z y s t k i c h rzeczy. M o ż e m y dalej p y t a ć , c z y m j e s t forma. T y m , d z i ę k i c z e m u coś j e s t c z y m ś , a w i ę c forma to istota. N a p r z y k ł a d dla c z ł o w i e k a j e s t nią czło w i e c z e ń s t w o . B ó g t e ż j e s t formą. B ó g j e s t s a m o i s t n i e , p o n i e w a ż z b o s k o ś c i w y n i k a Bóg, a b o s k o ś ć j e s t Bogiem. S e i p s o e n i m D e u s est, q u i a d e i t a t e D e u s est e t d e i t a s D e u s e s t
3 1 0
.
A l e forma o z n a c z a t e ż d o s k o n a ł o ś ć i p i ę k n o (formositas). Bóg j e s t samą formositas - j e s t p i ę k n o ś c i ą w s z y s t k i e g o , co p i ę k n e , a w i ę c z n o w u formą w s z y s t k i e g o , ale p i ę k n o ś c i ą t r a n s c e n d e n t n ą . B ó g j e s t w i ę c najdoskonalszą doskonałością, najbardziej p e ł n ą pełnią, p o n a d w s z y s t k o k s z t a ł t n ą formą, n a j p i ę k n i e j s z y m p i ę k n e m . D e u s igitur est p e r f e c t i o perfectissima, c o m p l e t i o c o m p l e c t i s s i m a , forma formosissima, s p e c i e s s p e c i o s i s s i m a . 311
W j a k i m w i ę c z n a c z e n i u Bóg j e s t formą rzeczy? N i e j a k o ich c z ę ś ć s u b stancjalna. B ó g n i e j e s t w i ę c w taki s p o s ó b formą rzeczy, j a k b y był ich dopełniającą częścią substancjalną. N o n e n i m sic est [ D e u s ] e a r u m [scil. r e r u m ] forma v e l u t pars e a r u m s u b stantialis c o m p l e t i v a . 312
W i n n y m w i ę c z n a c z e n i u t e g o w y r a z u m a m y d w a pojęcia formy, p i e r w o wzór i s z a b l o n , n a p r z y k ł a d s y g n e t n a d a j e formę w o s k o w i . I n a c z e j w o b e c sy g n e t u z a c h o w u j e się w o d a . B ó g w s t o s u n k u d o rzeczy j e s t j a k s y g n e t dla w o s k u (a n i e w o d y ) , a n a w e t w i ę c e j , Bóg j e s t o d w i e c z n ą sztuką, k t ó r a k s z t a ł t u j e i u t r z y m u j e kształt.
3 1 0
3 , 1
3 1 2
Robert Grosseteste, De unica forma mundi, wyd. Baur, s. 108, przekł. M. Boczar, s. 163. Ibidem,*. 108, s. 163. Ibidem, s. 108, s. 164.
Średniowiecze
576
T a k w i ę c to, co sprawia, ż e d a n a forma w u m y ś l e o w e g o b u d o w n i c z e g o j e s t formą d o m u , o k a z u j e się t y m s a m y m s z t u k ą b ą d ź mądrością, albo w s z e c h m o g ą c e g o Boga s ł o w e m j a k o formą w s z y s t k i c h s t w o r z e ń . O n a b o w i e m j e s t z a r a z e m w z o r e m i przyczyną sprawczą, a j e s t t e ż formą p i e r w szą, i to formą p o d t r z y m u j ą c ą w bycie, zwłaszcza w jej o d n i e s i e n i a c h d o stworzeń. E o i t a ą u e m o d o , q u o forma h u i u s in m e n t e h u i u s m o d i a r c h i t e c t o r i s e s set forma d o m u s , est ars sive sapientia, sive v e r b u m o m n i p o t e n t i s D e i forma o m n i u m c r e a t u r a r u m . Ipsa e n i m s i m u l et e x e m p l a r est e t efficiens e t f o r m a n s est e t in forma data c o n s e r v a n s est, d u m ad i p s a m a p p l i c a n t u r et r e v o c a n t u r c r e a t u r a e . 313
R o b e r t u s t o s u n k o w u j e się d o s ł y n n e g o w ó w c z a s z a g a d n i e n i a o d w i e c z n o ści świata, z a s t a n a w i a , j a k w o g ó l e mają się d o s i e b i e s p o s o b y b y t o w a n i a s t w o rzeń i Boga, czy S t w ó r c a i s t w o r z e n i e są r ó w n i e o d w i e c z n e ? R o b e r t d o t y k a tych z a g a d n i e ń w De ordine emanandi causatorum a Deo. J e g o o d p o w i e d ź b i e r z e za p u n k t wyjścia p r z y k ł a d w y m y ś l o n y p r z e z P l a t o n a : ślady s t ó p na p i a s k u . W swej o d p o w i e d z i o p i e r a się R o b e r t na Księdze o przyczynach, podkreślając, że k a ż d y rodzaj b y t ó w m a swoisty s p o s ó b trwania. P r z y k ł a d P l a t o n a n i e j e s t słuszny, b o stopa, p i a s e k , ślad są b y t a m i j e d n e g o t y p u . R ó ż n i c e m i ę d z y n i m i są c a ł k i e m in n e niż r ó ż n i c e m i ę d z y s t w o r z e n i e m a B o g i e m . B y t o w a n i e Boga i s t w o r z e ń n i e m a ż a d n e j w s p ó l n e j miary, są n i e w s p ó ł m i e r n e . W s t w o r z e n i u m o ż e w y s t ę p o w a ć t r w a n i e w czasie b e z p o c z ą t k u l u b b e z k o ń c a , ale s t w o r z e n i a n i e mogą b y ć w i e c z n e . T y l k o B ó g j e s t w i e c z n y i stoi na c z e l e w s z y s t k i e g o . W ś r ó d s t w o r z e ń są różnice p o d w z g l ę d e m d o s k o n a ł o ś c i trwania, ale t e w s z y s t k i e r ó ż n i c e n i e sięga ją pojęcia w i e c z n o ś c i . Anioł trwa d o s k o n a l e j od duszy, a d u s z a d o s k o n a l e j od b y t ó w c i e l e s n y c h . T y l k o Bóg trwa p o n a d wszelką m i a r ę s t w o r z e ń . Bóg b e z w ą t p i e n i a p o p r z e d z a w s z e l k i e s t w o r z e n i a , p o n i e w a ż t y l k o O n s a m t k w i w o w e j najprostszej m i e r z e , która j e s t zasadą w s z e l k i c h miar. D e u s v e r o i n d u b i t a n t e r o m n e m p r a e c e d i t c r e a t u r a m , c u m i p s e solus sit in ipsa m e n s u r a simplicissima, q u a e est p r i n c i p i u m o m n i u m m e n s u r a r u m . 3 1 4
N i e m o ż e m y się tu d a ć z w i e ś ć w y o b r a ź n i ; t y l k o w n a s z y m ś w i e c i e w y s t ę p u j e n a s t ę p s t w o c z a s o w e . W t a m t y m świecie n i e m a ani czasu, ani p r z e s t r z e n i . W B o g u m o ż e b y ć w p e w n y m s e n s i e esse ab alio, na p r z y k ł a d relacje w Trójcy, ale nigdy esse post non esse. D l a t e g o , g d y m ó w i m y B ó g jest, k i e d y n i e było s t w o r z e ń ' (Deus est, ąuando non fuit creatura) , przez ' k i e d y ' r o z u m i e m y w i e c z n o ś ć . W o d n i e s i e n i u d o Boga esse post non esse j e s t b e z s e n s u . Bóg n i g d y się n i e zaczął, p o n i e w a ż nie m o ż n a pojąć t e g o , ż e zaczął się, z a n i m się zaczął (quia non potest 4
315
3 1 3
3 1 4
3 1 5
Ibidem, s. 110, s. 164. Robert Grosseteste, De ordine creandi, s. 149. Ibidem.
577
XXVII. Szkoła w Oksfordzie
intelligi incepisse prius, quam incepii)™, n i e m a ż a d n e g o ' z a n i m ' , s k o r o n i e m a świata s t w o r z e ń , a z n i m i czasu. W i e m y , ż e a w e r r o i s t ó w i ich p r z e c i w n i k ó w m o ż n a p o z n a ć p o o d p o w i e d z i na p y t a n i e , czy r u c h j e s t wieczny. J e s z c z e spory z a w e r r o i s t a m i n i e zaistniały, a R o b e r t j u ż ustalił s t a n o w i s k o c h r z e ś c i j a ń s k i e . P r z e c i w s t a w i a się s a m e m u arys t o t e l e s o w s k i e m u pojęciu r u c h u , k t ó r y m i a ł b y b y ć wieczny, b e z p o c z ą t k u {sempiternus). A r y s t o t e l e s p o d a j e trzy z a s a d n i c z e a r g u m e n t y za w i e c z n o ś c i ą r u c h u , z n i m i rozprawia się R o b e r t . S z c z e g ó l n i e w a ż n a j e s t d y s k u s j a z p i e r w s z y m i t r z e c i m a r g u m e n t e m . P i e r w s z y a r g u m e n t A r y s t o t e l e s a b r z m i tak: a l b o na p o czątku był r u c h pierwszy, albo ruch j e s t wieczny. Jeżeli był r u c h pierwszy, to p r z e d n i m był t y l k o r u c h możliwy. Ale w s z e l k i e przejście z m o ż n o ś c i w a k t za k ł a d a r u c h itd. W e d ł u g R o b e r t a błąd p o l e g a na t y m , ż e m ó w i się o n a s t ę p s t w i e c z a s o w y m , g d y j e s z c z e w o g ó l e n i e m a czasu. C z y m i n n y m j e s t b r a k p o c z ą t k u w czasie, a c z y m i n n y m n i e s k o ń c z o n e t r w a n i e w czasie. D r u g i a r g u m e n t A r y s t o t e l e s a p r z e b i e g a n a s t ę p u j ą c o : m o m e n t {instans) może zachodzić tylko między przed i po, nie może więc być pierwszego m o m e n t u i r u c h m u s i b y ć wieczny. W e d ł u g R o b e r t a j a k w linii, t a k i w czasie j e s t p i e r w s z y p u n k t czy m o m e n t o k r e ś l a n y j a k o p r ó g {limes). Ale t a k s a m o i w ru c h u k o l i s t y m , k t ó r y j e s t najdoskonalszy, m a m y p o c z ą t e k p i e r w s z e g o o b r o t u . J e s t o c z y w i s t e , ż e t e p y t a n i a i p o g l ą d y są w y n i k i e m w y o b r a ż a n i a s o b i e czasu p o w s z e l k i m czasie i n i e m o ż n o ś ć z r o z u m i e n i a prostej w i e c z n o ś c i p i e r w s z e g o p o r u s z y c i e l a , który m a j e d e n zamysł, a z a r a z e m z m i e n i a w czasie b y t y z m i e n n e . E t m a n i f e s t u m est, q u o d istas ą u a e s t i o n e s e t o p i n i o n e s n o n i n d u c i t nisi imaginatio temporis post o m n e t e m p u s et impotentia intelligendi aetern i t a t e m s i m p l i c e m m o t o r i s p r i m i s e c u n d u m d i s p o s i t i o n e m u n a m se h a bentis, mutabilia tamen temporaliter variantis . 317
B. Metafizyka światła Istotną c z ę ś ć refleksji R o b e r t a s t a n o w i m e t a f i z y k a światła. P o d o b n i e j a k i u w i e l u filozofów X I I w., p o d w e r b a l n ą p o k r y w ą a r y s t o t e l i z m u kryje się u R o b e r t a treść zgoła o d m i e n n a . D o t y c z y to zwłaszcza filozofii przyrody, m a t e r i a i forma w y s t ę p u j ą j a k o e l e m e n t y ciał i n i e mogą istnieć b e z s i e b i e , ale ani for m i e , ani materii n i e p r z y s ł u g u j e rozciągłość. W p r a w d z i e z cielesnością, czyli pierwszą formą w m a t e r i i , łączy się rozciągłość, która j e s t c z y n n a , ale w y p ł y w a o n a z istoty ciała, a tą j e s t światło.
^ 3 1 7
Ibidem. Robert Grosseteste, De finitate morus et corporis, wyd. Baur, s. 105.
Średniowiecze
578
P i e r w s z a forma cielesna, którą n i e k t ó r z y nazywają cielesnością, w m o i m przekonaniu jest światłem. F o r m a m p r i m a m c o r p o r a l e m , q u a m ą u i d a m c o r p o r e i t a t e m v o c a n t , lucern esse arbitror . 318
S k o r o istotą ciała j e s t światło, to u p o d s t a w k o s m o l o g i i m u s i t a k ż e t k w i ć teoria światła. W y p r a c o w u j e ją R o b e r t p o d w p ł y w e m n e o p l a t o n i z m u i A r a b ó w ( p e r s p e k t y w i ś c i , perspectwa z n a c z y tyle co o p t y k a ) . C o s t a n o w i i s t o t ę światła? M o ż e m y światło r o z u m i e ć j a k o s u b s t a n c j ę l u b j a k o p r z y p a d ł o ś ć . W z n a c z e n i u s u b s t a n c j i j e s t to t a k s u b t e l n e ciało, ż e j e s t o n o n i e m a l d u c h e m (corpus spirituale swe mavis dicere spiritus corpora/is) . T a k r o z u m i a n e światło j e s t pierwszą c z y n n ą formą, która w r a z z materią pierwszą k o n s t y t u u j e cały świat cielesny. J a k o p r o m i e n i s t e rozszerza się światło b e z c z a s o w o i n i e s k o ń c z e n i e , stwarzając p r z e s t r z e ń . 319
Twierdzę, że 'światło' musi mieć dwa znaczenia. Oznacza b o w i e m sub stancję cielesną w i e l c e s u b t e l n ą , bliską n i e c i e l e s n o ś c i i z n a t u r y rodzącą samą s i e b i e ; o z n a c z a t e ż j a k o ś ć przypadłościową, biorącą się z s u b s t a n c j i światła za sprawą n a t u r a l n e g o działania w y t w ó r c z e g o . D i c i m u s , q u o d n e c e s s e e s t lucern d u p l i c i t e r dici: significat e n i m s u b s t a n t i a m c o r p o r a l e m s u b t i l i s s i m a m e t incorporalitati p r o x i m a m n a t u r a l i t e r sui ipsius g e n e r a t i v a m ; e t significat a c c i d e n t a l e m q u a l i t a t e m d e lucis s u b stantia naturali g e n e r a t i v a a c t i o n e p r o c e d e n t e m . 3 2 0
Światło z a t e m j a k o p r z y p a d ł o ś ć j e s t j e d y n ą a k t y w n ą siłą w ciałach, o n o w ł a ś n i e p o w o d u j e r ó ż n o r o d n o ś ć ciał. W ciałach w c z e ś n i e j s t w o r z o n y c h światło j e s t silniejsze i p r o s t s z e niż w ciałach p ó ź n i e j s z y c h . R ó ż n e są zresztą s t o p n i e t e go światła. C a ł a fizyka p r z e m i e n i a się u R o b e r t a w o p t y k ę . Światło rozszerzają c e się i r o z c h o d z ą c e n a r ó ż n e s p o s o b y p o w o d u j e r ó ż n e s k u t k i : p o p i e r w s z e , roz szerza się s a m o b e z pociągania za sobą cielesności m a t e r i i , co R o b e r t o z n a c z a ł a c i ń s k i m t e r m i n e m mutatio, z n a c z ą c y m tu z m i a n a b e z c z a s o w a ; p o d r u g i e , p o rywając za sobą c i e l e s n o ś ć rozchodzi się na w s z y s t k i e strony ( r o z c i e ń c z a n i e i rozrost); p o t r z e c i e , s k u r c z a n i e się wraz z materią ( z g ę s z c z a n i e i u b y t e k ) ; p o c z w a r t e , r o z c h o d z e n i e się w j e d n y m k i e r u n k u wraz z materią (ruch migoczący); p o piąte, znajdujące się w m a t e r i i światło u s t ę p u j e p r z e d i n n y m ś w i a t ł e m , k t ó r e w nie wchodzi (przemiana). R u c h dla A r y s t o t e l e s a to s z u k a n i e n a t u r a l n e g o miejsca, dla R o b e r t a zaś
3 1 8
Robert Grosseteste, De luce, s. 51, przekł. M. Boczar, s. 132. Wymienieni w tym fragmencie "niektórzy* to profesorowie paryscy, a przede wszystkim Aleksander z Hales. ™ Ibidem, s. 55, s. 136. Robert Grosseteste, Hexaeemeron, cyt. za Ph. Bóhner, E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej, s. 408. 3 2 0
579
XXVII. Szkoła w Oksfordzie
to n a t u r a l n e d z i a ł a n i e światła, a w i ę c R o b e r t o d c h o d z i od fizyki A r y s t o t e l e s a i p e r y p a t e t y c k i e g o pojęcia appetitus naturalis. Z p o w y ż s z e g o j e s t o c z y w i s t e , że p o r u s z e n i e c i e l e s n e to p o m n a ż a j ą c a się m o c światła. I o k a z u j e się, ż e t y m s a m y m j e s t p o ż ą d a n i e c i e l e s n e i n a t u ralne. E t in h o c p a t e t , q u o d m o t i o corporalis e s t vis m u l t i p l i c a t i v a lucis. E t h o c i d e m e s t a p p e t i t u s corporalis e t n a t u r a l i s . 321
Świat w e d ł u g R o b e r t a to ogół w s z y s t k i c h jestestw, k t ó r e są a k t y w n y m i s u b s t a n c j a m i . Ale, a b y j e d n o ciało m o g ł o działać na d r u g i e , m u s i j e m ó c d o s i ę gnąć. U m o ż l i w i a to k o n t a k t p r z e z p r o m i e n i o w a n i e (emanatio). S a m e w s o b i e p r o m i e n i o w a n i a t e są j e d n a k o w e , ale z racji różnych s k u t k ó w otrzymują o n e r ó ż n e nazwy. Z a l e ż n i e od t e g o na p r z y k ł a d , czy działają na zmysły, czy na i n n e ciała; p o d o b n i e j a k s ł o ń c e p r o m i e n i u j ą c zagęszcza błoto, ale topi lód. R o b e r t p o d k r e ś l a , bliską p ó ź n i e j L e i b n i z o w i , z a s a d ę e k o n o m i i sił przyrody. W s z y s t k o w p r z y r o d z i e d o k o n u j e się najszybciej, najkrótszą i najoczywistszą drogą. T a za sada m a s w e p e ł n e p o t w i e r d z e n i e w o p t y c e . T o s a m o ujawniła n a m zasada- filozofii przyrody, ż e w s z e l k i e d z i a ł a n i e z n a t u r y o d b y w a się, j a k tylko to m o ż l i w e , w s p o s ó b najbardziej pełny, z e w s z e c h m i a r u p o r z ą d k o w a n y , najkrótszy i najlepszy. E t i d e m m a n i f e s t a v i t n o b i s h o c p r i n c i p i u m naturalis p h i l o s o p h i a e , scili c e t q u o d o m n i s o p e r a t i o n a t u r a e e s t m o d o finitissimo, o r d i n a t i s s i m o , b r e v i s s i m o e t o p t i m o , q u o ei possibile e s t . 3 2 2
N a t u r a poruszając, p o r u s z a najkrótszą drogą. N a t u r a m o v e n s via b r e v i s s i m a m o v e n s e s t
3 2 3
.
W o b e c t e g o właściwą linią r o z c h o d z e n i a się światła m o ż e b y ć t y l k o p r o s ta. W b r e w t w i e r d z e n i u Arystotelesa, k t ó r y uważał, ż e n a j d o s k o n a l s z a j e s t li nia o k r ę ż n a . N a t u r a l n y c z y n n i k działający nie przesyła swej siły p o linii o k r ę ż n e j , ale p o ś r e d n i c y koła z u w a g i na jej k r ó t k o ś ć . A g e n s n a t u r a l e n o n facit v i r t u t e m s u a m s e c u n d u m c i r c u l u m , s e d s e c u n d u m d i a m e t r u m circuli p r o p t e r b r e v i t a t e m . 3 2 4
P o n i e w a ż naturą ciał j e s t światło, a ś w i a t ł e m zajmuje się o p t y k a , to ura sta o n a d o roli fizyki. Z a t e m o b l i c z a n i e i b a d a n i e w s z e l k i c h sił fizycznych d o -
Robert Robert Robert Robert
Grosseteste, Grosseteste, Grosseteste, Grosseteste,
De De De De
motu corporali et luce, s. 92, przekł. M. Boczar, s. 162. iride, s. 75, przekł. M. Boczar, s. 150. differentiis localibus, s. 85. lineis, s. 61, przekł. M. Boczar, s. 142.
Średniowiecze
580
k o n u j e się w e d l e zasad o p t y k i (prawa odbijania się p r o m i e n i , n i e p r z e n i k l i w o ści o ś r o d k a , itd.). A p o n i e w a ż n i e m a o p t y k i b e z g e o m e t r i i , a w i ę c n i e m a i przy r o d o z n a w s t w a w ogóle b e z g e o m e t r i i (linie p r o s t e p r o m i e n i , kąty o d b i ć itd.). Z p r a w i d e ł , a k s j o m a t ó w i p r a w d p o d s t a w o w y c h , k t ó r e wynikają z z a ł o ż e ń g e o m e t r i i , u w a ż n y o b s e r w a t o r zjawisk p r z y r o d y m o ż e w y p r o w a d z a ć przyczyny wszelkich skutków naturalnych. H i s igitur regulis e t r a d i c i b u s e t f u n d a m e n t i s datis e x p o t e s t a t e g e o m e triae, d i l i g e n s i n s p e c t o r in r e b u s n a t u r a l i b u s p o t e s t d a r e causas o m n i u m effectuum naturalium per hanc viam . 3 2 5
T u j u ż m o ż n a d o s t r z e c świat k a r t e z j a ń s k i e g o ideału m a t e m a t y k i j a k o źródła p o w s z e c h n e j m e t o d y i świt n o w e g o p r z y r o d o z n a w s t w a . C h o ć R o b e r t u z n a j e i s t o s u j e d o ś w i a d c z e n i e oraz o p i s u j e j e , to całe j e g o s t u d i u m j e s t c z y s t o m a t e m a t y c z n e . D o ś w i a d c z e n i a r o b i o n o z a w s z e , ale n i e u j m o w a n o ich m a t e m a t y c z n i e . D o ś w i a d c z e n i e s t w i e r d z a t y l k o , że coś z a c h o d z i , ale n i e wyjaśnia d l a c z e g o . K t o z a d o w a l a się s a m y m t y l k o d o ś w i a d c z e n i e m , t e n fałszywie p o j m u je przyrodę. S t w o r z y w s z y n i e b o i z i e m i ę , powołał Bóg d o b y t u światło, a w i ę c na p o c z ą t k u d a n e były: m a t e r i a ( e l e m e n t p a s y w n y i nierozciągły), forma ś w i e t l n a ( e l e m e n t c z y n n y ) . S k o r o t y l k o zaistniało światło, to m u s i a ł o o n o z n a t u r y dążyć d o r o z p r z e s t r z e n i a n i a się. P o r y w a w i ę c światło ze sobą m a t e r i ę i w y p e ł n i a m a sę n a s z e g o świata. Światło z a t e m j a k o p i e r w s z a forma s t w o r z o n a w materii p i e r w s z e j s t w o r z o n e j , p o m n a ż a j ą c się z e swej n a t u r y n i e s k o ń c z o n ą ilość razy n a w s z y s t k i e s t r o n y i rozprzestrzeniając się r ó w n o m i e r n i e w e w s z y s t k i c h k i e r u n k a c h , rozciągało ze sobą m a t e r i ę , której p o r z u c i ć n i e m o g ł o i w zaraniu czasu r o z p r z e s t r z e n i ł o ją w taką m a s ę , jaką dziś m a w s z e c h ś w i a t . L u x ergo, q u a e est prima forma in materia p r i m a creata, s e i p s a m p e r seip s a m u n d i ą u e infinities m u l t i p l i c a n s e t in o m n e m p a r t e m a e ą u a l i t e r porrig e n s , m a t e r i a m , q u a m r e l i n ą u e r e n o n p o t e s t s e c u m d i s t r a h e n s in t a n t a m m o l e m , ą u a n t a est m u n d i m a c h i n a , in principio t e m p o r i s e x t e n d e b a t . 3 2 6
P o n i e w a ż światło rozchodziło się r ó w n o m i e r n i e w e w s z y s t k i c h k i e r u n k a c h , to k s z t a ł t świata j e s t kulisty. R o z c h o d z e n i e się światła n i e m a k r e s u , a j e d n a k b a n i a w s z e c h ś w i a t a j e s t o g r a n i c z o n a . D l a c z e g o t a k się dzieje? O t ó ż p i e r w o t n y p u n k t ś w i e t l n y j e s t nierozciągły. N i e r o z c i ą g ł e p o w t ó r z o n e s k o ń c z o ną ilość razy n i e daje n i c z e g o rozciągłego. N i e r o z c i ą g ł e zaś p o w t ó r z o n e n i e s k o ń c z o n ą ilość razy daje rozciągłość skończoną, b o k a ż d a d a n a w i e l k o ś ć o k r e ślona p r z e k r a c z a n i e s k o ń c z e n i e to, co nierozciągłe; p r z y k ł a d e m t e g o j e s t n i e s k o ń c z o n a p o d z i e l n o ś ć o d c i n k a . G d y b y w i ę c miała p o w s t a ć k u l a w s z e c h ś w i a t a 3 2 5
3 2 6
Robert Grosseteste, De natura locorum, s. 65, przekł. M. Boczar, s. 146. Ibidem, s. 52, s. 133.
581
XXVII. Szkoła w Oksfordzie
0 n i e s k o ń c z o n y m p r o m i e n i u , to nierozciągły p u n k t wyjściowy m u s i a ł b y b y ć p r z e k r o c z o n y n i e s k o ń c z e n i e d w a razy: n a j p i e r w n a l e ż a ł o b y n i e s k o ń c z e n i e p o w t ó r z y ć p u n k t nierozciągły; a o t r z y m a n y o d c i n e k z n ó w p o w t ó r z y ć n i e s k o ń c z e n i e w i e l e razy. G o ś , co p r o s t e , n i e m o ż e n i e s k o ń c z e n i e p r z e k r a c z a ć t e g o , co p r o s t e , ale m o ż e to c z y n i ć w y ł ą c z n i e w i e l k o ś ć s k o ń c z o n a . W i e l k o ś ć n i e s k o ń c z o n a b o w i e m n i e s k o ń c z e n i e razy p r z e k r a c z a to, co p r o s t e . S i m p l e x a simplici n o n e x c e d i t u r in i n f i n i t u m , sed s o l u m ą u a n t u m finit u m in i n f i n i t u m e x c e d i t s i m p l e x . Q u a n t u m e n i m i n f i n i t u m infinities infinite e x c e d i t s i m p l e x . 3 2 7
W f i r m a m e n c i e , to z n a c z y z e w n ę t r z n e j p o w i e r z c h n i kuli, którą j e s t w s z e c h ś w i a t , światło j e s t najbardziej r o z c i e ń c z o n e . Idąc o d c e n t r u m świata, g d z i e m a t e r i a j e s t z a g ę s z c z o n a , d o c h o d z i m y w f i r m a m e n c i e d o m a t e r i i najbar dziej r o z r z e d z o n e j i t a k p r z e s i ą k n i ę t e j formą światła, ż e n i e m o ż e o n a j u ż przy jąć i n n e j formy poza ś w i a t ł e m . Światło (lux) odbija się od f i r m a m e n t u j a k o lu men i to o d b i t e światło wraca k u ś r o d k o w i i w y w o ł u j e w ś w i e c i e m a t e r i a l n y m z a g ę s z c z a n i e i r o z r z e d z a n i e . O t o p r z y c z y n a p o w s t a n i a t r z y n a s t u sfer: d z i e w i ę ciu z m a t e r i i n i e z n i s z c z a l n e j (ąuinta essentid), a c z t e r e c h z ł o ż o n y c h z e l e m e n t ó w . P o ś r ó d w s z y s t k i c h sfer istnieje w y r a ź n a hierarchia na w z ó r n e o p l a t o ń s k i e j . F i r m a m e n t j e s t n a j d o s k o n a l s z y m , najbardziej p r z e ś w i e t l o n y m c i a ł e m 1 zawiera w swej m o ż n o ś c i w s z e l k i e i n n e ciała. W t y m t w i e r d z e n i u z n o w u p o jawiają się a k c e n t y n e o p l a t o ń s k i e . P o d o b n i e j a k j e d n o ś ć j e s t w m o ż n o ś c i stania się każdą p o s o b i e inną licz bą, t a k p i e r w s z e ciało p o m n a ż a n i e m s w e g o światła t k w i z kolei w k a ż d y m od s i e b i e p o c h o d n y m ciele. E t sicut u n i t a s p o t e n t i a est o m n i s n u m e r u s s e ą u e n s , sic c o r p u s p r i m u m m u l t i p l i c a t i o n e sui l u m i n i s est o m n e c o r p u s s e ą u e n s . 3 2 8
Robert chce godzić e m a n a t y z m neoplatoński z koncepcją stworzenia: Bóg stwarza m a t e r i ę i światło, a reszta p o w s t a j e j u ż w s k u t e k działania p r a w na t u r a l n y c h . G a ł y świat m o ż n a s p r o w a d z i ć d o światła i p r a w n i m rządzących.
2. Późniejsi mistrzowie oksfordzcy R o b e r t G r o s s e t e s t e szczególną o p i e k ą otaczał franciszkanów i ich s t u d i u m w O k s f o r d z i e . W g l ą d w s t o s u n k i p a n u j ą c e w p i e r w s z y m o k r e s i e s t u d i u m fran c i s z k a ń s k i e g o w O k s f o r d z i e daje k o r e s p o n d e n c j a R o b e r t a z A d a m e m z M a r s h
™ Ibidem, s. 52, s. 133. Ibidem, s. 56, s. 137. 3 2 8
Średniowiecze
582
(Marisco), k t ó r y był magister regens w latach 1 2 4 7 - 1 2 4 8 (1*1258 r.). J e g o u c z n i e m był z kolei T o m a s z z York, l e k t o r w O k s f o r d z i e i C a m b r i g d e . J e s t o n a u t o r e m p i e r w s z e j m e t a f i z y c z n e j s u m m y w X I I I w. - Sapientiale. N i e j e s t to ani k o m e n tarz d o A r y s t o t e l e s a , ani dzieło t e o l o g i c z n e , lecz w ł a s n y w y k ł a d m e t a f i z y k i . J e go u k ł a d treści j e s t n a s t ę p u j ą c y : w s t ę p d o t y c z y z a g a d n i e n i a mądrości; k s i ę g a I t r a k t u j e o B o g u ; k s i ę g a II o s t w o r z e n i u ; w k s i ę d z e I I I p o raz p i e r w s z y j e s t p r z e d s t a w i o n e r o z r ó ż n i e n i e m e t a f i z y k i na ogólną (de ente, secundum quod est ens et de his, quae sunt ens per se) i szczegółową (de en te in speciali, de his, quae subsunt enti), to z n a c z y o ś w i e c i e i d u s z y l u d z k i e j . T o m a s z w y r ó ż n i a d w a t y p y m ę d r c ó w : sapientes Dei (na p r z y k ł a d św. A u g u s t y n , B o e c j u s z ) i sapientes mundi (na p r z y k ł a d Awerroes, A w i c e n n a , Awice b r o n , M a j m o n i d e s , P l a t o n , De universo W i l h e l m a z O w e r n i i ) . N a u k a w e d ł u g T o m a s z a m a d w a źródła, d o l n e - z m y s ł y oraz g ó r n e - ilu m i n a c j ę , to d r u g i e j e s t drogą w p ł y w u i p r z y j m o w a n i a od p i e r w s z e g o b y t u (per viam influentiae et receptionis a Primo). A r y s t o t e l i z m schodzi u n i e g o na d r u g i p l a n , a na p i e r w s z y wybija się a u g u s t y n i z m i n e o p l a t o n i z m . P r z y j m u j e w i ę c T o m a s z p o w s z e c h n y h y l e m o r f i z m , a k t u a l n o ś ć materii p i e r w s z e j , w i e l o ś ć form w compositum, metafizyczną teorię światła, o n t o l o g i c z n y d o w ó d i s t n i e n i a Boga. D o g r u p y o k s f o r d z k i e j n a l e ż y t e ż Bartłomiej A n g l i k ( B a r t h o l o m a e u s A n glicus), f r a n c i s z k a n i n działający w O k s f o r d z i e , P a r y ż u i M a g d e b u r g u . A u t o r b a r d z o p o p u l a r n e j w X I I I w. e n c y k l o p e d i i De proprietatibus rerum, od której p o c h o d z i j e g o p r z y d o m e k M a g i s t e r d e p r o p r i e t a t i b u s . D z i e ł o to j e s t m i e s z a n i n ą e l e m e n t ó w filozoficznych z d a n y m i e m p i r y c z n y m i . Z a w i e r a m i ę d z y i n n y m i n a s t ę p u j ą c e t e z y filozoficzne: m a t e r i a to z m i e s z a n i e . M a t e r i a , w k t ó r e j j a k b y w m a s i e były w m o ż n o ś c i c z t e r y e l e m e n t y n i e o d r ó ż n i o n e od s i e b i e . In q u a [materia] v e l u t in ą u a d a m massa e r a n t p o t e n t i a l i t e r ą u a t t u o r e l e menta non distincta . 329
E l e m e n t y to n i e p o d z i e l n e cząsteczki z i e m i , wody, p o w i e t r z a i ognia; for m a j e s t s u m ą własności; d u s z a l u d z k a j e s t substancją o d r ę b n ą od ciała. W c a ł y m d z i e l e B a r t ł o m i e j a b r a k u j e d o s t a t e c z n e g o d u c h a syntezy, s t a n o w i o n o k o n g l o merat bardzo rozbieżnych elementów. P ó ź n i e j s z e w czasie, ale w y k a z u j ą c e d u ż e p o k r e w i e ń s t w o z e ś r o d o w i s k i e m o k s f o r d z k i m są d w a p i s m a a n o n i m o w e : De intelligentUs seu memońale rerum difficilium - z p o c z ą t k u s ą d z o n o , ż e a u t o r e m t e g o dzieła był W i t e l o n . D z i ś j e d n a k ż e w i a d o m o , że był n i m mistrz pa ryski A d a m P u l c h r a e M u l i e r i s . J e g o p o g l ą d y to k o n g l o m e r a t n a s t ę p u j ą c y c h tez: 3 3 0
Cyt. za A. Schneider, Metaphysische Begriffe des Bartholomaeus Anglicus, w: Festgabe Beaumker, s. 149. Taką tezę postawił Cl. Beaumker, wydawca De intelligentUs, B G P M , t. III/2 (1908).
583
XXVII. Szkoła w Oksfordzie
a r a b s k i e g o n e o p l a t o n i z m u , a r y s t o t e l i z m u i tradycyjnej s c h o l a s t y k i . J e g o m e t a fizyka światła j e s t p o z b a w i o n a a k c e n t ó w p a n t e i s t y c z n y c h . P i e r w s z ą substancją j e s t światło; k a ż d a rzecz m a tyle z e światła, ile z a c h o w u j e b y t u b o s k i e g o . W s z e l k a s u b s t a n c j a wpływająca w inną j e s t w isto cie swojej ś w i a t ł e m l u b m a n a t u r ę światła. P r i m a s u b s t a n t i a e s t lux; u n u m q u o d q u e q u a n t u m h a b e t d e l u c e , t a n t u m r e t i n e t e s s e d i v i n i . O m n i s s u b s t a n t i a i n f l u e n s in aliam est lux in e s s e n tia vel n a t u r a m lucis h a b e n s . 331
3 3 2
T y l k o j e s t e s t w a c i e l e s n e są z ł o ż o n e z m a t e r i i i formy. W j e g o psychologii panuje neoplatonizm. I n t e l i g e n c j a , j e ż e l i łączy się z ciałem, łączy się z n i m j a k o p o r u s z y c i e l , a n i e j a k o akt. I n t e l l i g e n t i a , si corpori u n i a t u r , u n i t u r ei sicut m o t o r e t n o n sicut a c t u s
3 3 3
.
P o z n a n i e to a k t y w n o ś ć duszy, która polega na p r o m i e n i o w a n i u i m n o ż e niu się d u s z y (sui multiplicatio), która z n a t u r y swej j e s t świetlna; i n t e l e k t czyn ny n i e j e s t b y t o w o n i e z a l e ż n y od duszy, stanowi jej część i s p e ł n i a d w a zadania. I n t e l e k t c z y n n y w y k o n u j e d w a działania, m i a n o w i c i e a b s t r a h u j e z w y o b r a ż e ń łącząc j e z i n t e l e k t e m m o ż n o ś c i o w y m i p o z n a j e istoty rzeczy. A g e n t i s e n i m i n t e l l e c t u s d u a e s u n t o p e r a t i o n e s , scilicet a b s t r a h e r e a p h a n t a s m a t i b u s u n i e n d o ea i n t e l l e c t u i possibili e t c o g n o s c e r e r e r u m quidditates . 3 3 4
335
Summa philosophiae - k t ó r a j e s t w e d ł u g d e W u l f a s y n t e z ą filozoficzną b a r d z i e j a u t o n o m i c z n ą niż dzieła A l e k s a n d r a z H a l e s czy B o n a w e n t u r y - p o wstała o k o ł o 1 2 6 0 - 1 2 7 0 r. Przed rozważaniami merytorycznymi podaje autor niezmiernie rzadko s p o t y k a n y w ó w c z a s zarys historii filozofii, w k t ó r y m wyróżnia n a s t ę p u j ą c e fazy g ł ó w n e : filozofia g r e c k a , a r a b s k a , p a t r y s t y c z n a i scholastyczna. D z i w i autora fakt, ż e d o p i e r o A r a b o w i e odkryli Arystotelesa, a p r z e d t e m p r z y ć m i e w a ł go P l a ton. S p o ś r ó d a u t o r ó w w s p ó ł c z e s n y c h c y t o w a n i są i m i e n n i e : Alfred Anglik, A l e ksander z Hales, Albert Wielki, Tomasza zapewne wspomina, gdy o poglądach na r ó ż n i c e m i ę d z y a n i o ł a m i m ó w i : „ t y m o s t a t n i m zajmują się sławni w s p ó ł c z e ś n i " (et hac ultimum est, in quo famosi requiescunt moderni)* . 36
3 3 1
3 3 2
3 3 3
3 3 4
3 3 5
3 3 6
Adam Pulchrae Mulieris, De intelligentiis, wyd. Beaumker, s. 8. Ibidem, s. 7. Ibidem, s. 59. Ibidem, s. 47. M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. II, s. 99. Summa została wydana przez L. Baura jako dzieło Roberta Grosseteste w IX tomie B G P M . Summa philosophiae, wyd. Baur, s. 425.
Średniowiecze
584
N a p o g l ą d y p r e z e n t o w a n e w Summie składają się n a s t ę p u j ą c e t w i e r d z e nia: Bóg j e s t p i e r w s z y m i n i e s t w o r z o n y m b y t e m , k t ó r y c e c h u j e p r z e d e w s z y s t kim intellectualitas. D o r o z u m n o ś c i n a l e ż y t a k ż e w s t w o r z e n i a c h rozważać, o d r ó ż n i a ć , p o r z ą d k o w a ć , łączyć, m i e r z y ć , m y ś l e ć o s o b i e s a m y m , t w o r z y ć a k t y woli, ale za p o ś r e d n i c t w e m w ł a d z y w o l i t y w n e j . I n t e l l e c t u a l i t a t i s p r o p r i u m est e t i a m in creatura, c o n s i d e r a r e , d i s t i n g u e re, o r d i n a r e , c o m p o n e r e , m e n s u r a r e , s u p e r se p r i m o a c t u a l i t e r reflecti, act u m v o l e n d i p r o d u c e r e , sed m e d i a n t e v i r t u t e v o l i t i v a . 337
Świat j e s t j e d e n , ale n i e j a k b y t y k o n k r e t n e albo j a k zbiór l u b j e d n o ś ć c e lowa. Autor Summy wyznaje pluralizm i nie ma w j e g o dziele śladów m o n i z m u p a n t e i s t y c z n e g o . B ó g n i e w c h o d z i w skład stworzeń. Świat j e s t t e ż s t w o r z o n y w czasie, c h o ć inaczej twierdzą nonnulli modernorum philosophantium. Kosmos dzieli się na d w a w i e l k i e światy: j e s t e s t w cielesnych i d u c h o w y c h . J e s t to o w o binarium famosissimum. W b y t a c h cielesnych w y s t ę p u j e wielość form. W sprawie aniołów nie j e s t j a s n e , czy p o j m u j e je autor j a k o formy czyste. M ó w i o nich, ż e mają m a t e r i ę pierwszą, ale materia ta nie pociąga za sobą rozciągłości, a w i ę c anioł to forma carens dimensione et contrarietate. C z ł o w i e k w Summie jest pojęty p o arys t o t e l e s o w s k u , c h o ć b r a k tezy o j e d n o ś c i formy, a d u s z a o d e r w a n a j e s t substancją całkowitą. N i e m a śladu teorii i l u m i n i z m u specjalnego W i l h e l m a z O w e r n i i . W Summie szczególnie w i d o c z n y jest w p ł y w O k s f o r d u w poglądach na świat n i e organiczny i p r z y r o d ę ożywioną. P o d k r e ś l a się w a g ę o p t y k i , a p r o b l e m światła o m a w i a n y j e s t b a r d z o d o k ł a d n i e , choć nie odgrywa takiej roli j a k u G r o s s e t e s t e ' a . O g ó l n i e m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e r a m y s y s t e m u są j u ż a r y s t o t e l e s o w s k i e , ale w y p e ł n i o n e treścią o licznych e l e m e n t a c h a u g u s t y ń s k o - n e o p l a t o ń s k i c h .
3. Roger Bacon Z całej atmosfery środowiska oksfordzkiego, które było z e s p o l e n i e m tylu różno rodnych e l e m e n t ó w i prądów, wyłania się c h l u b a Oksfordu w X I I I w. - R o g e r Ba con, j e d n a z najoryginalniejszych s y l w e t e k średniowiecza. U r o d z o n y koło Ilchester w D o r s e t s h i r e m i ę d z y 1210-1214 r. studiował w Oksfordzie. J e g o profesora mi byli R o b e r t G r o s s e t e s t e i A d a m z M a r s h . R o b e r t j a k o pierwszy wprowadził go w m a t e m a t y k ę i s t u d i u m przyrody. O k o ł o roku 1240 R o g e r udał się d o Paryża. T a m pozostawał w k o n t a k c i e ze s ł y n n y m a l c h e m i k i e m - P i o t r e m z Maricourt. Piotr ( P e t r u s P e r e g r i n u s d e M a h a u r i c u r i a ) p o c h o d z i ł z P i k a r d i i , p r z y d o m e k P e r e g r i n u s p o c h o d z i z a p e w n e stąd, że był k r z y ż o w c e m . Był to b a r d z o w y b i t n y p r z y r o d n i k , a w d z i e ł a c h j e g o przebija w i e l k a u m i e j ę t n o ś ć i b o g a c t w o o b -
3 3 7
Ibidem, s. 381.
585
XXVII. Szkoła w Oksfordzie 338
serwacji p r z y r o d n i c z y c h . T w i e r d z i ł , ż e c z ł o w i e k o w i n i e w y s t a r c z a s a m a z n a j o m o ś ć p r z y r o d y i m a t e m a t y k a , ale t r z e b a j e s z c z e zręczności {manuum industrid). J e g o p i s m a to Epistoła de magnita d e d y k o w a n e Sigerowi z Brabancji, co j e s t b a r d z o z n a m i e n n e , i Nova compositio astrolabii particularis. U P i o t r a uczył się R o g e r j e s z c z e b a r d z i e j c e n i ć d o ś w i a d c z e n i e . Z a c h o w u j e dla n i e g o w i e l k i s z a c u n e k ; n a z y w a ł go M a g i s t e r E x p e r i m e n t o r u m ; chwalił gorąco za z r o z u m i e nie, j a k i e miał dla zasad n a u k d o ś w i a d c z a l n y c h , a zwłaszcza za to, ż e n i k t w ś w i e c i e ł a c i ń s k i m poza P i o t r e m n i e znał się na d o ś w i a d c z e n i a c h o p t y c z n y c h , a s k ą d i n ą d w i e m y j u ż , j a k i e z n a c z e n i e miała w ó w c z a s o p t y k a . J e d n a k ż e poza P i o t r e m z Maricourt Rogera raziło środowisko paryskie. N a rzekał, że dwaj najwybitniejsi {duo moderni gloriosi), A l e k s a n d e r z H a l e s i Albert Wielki, n i e znają hebrajskiego ani greki oraz nie rozumieją m a t e m a t y k i i optyki. Bez w y m i e n i a n i a imienia wystąpił też przeciw T o m a s z o w i z A k w i n u . N i e znosił również s t u d e n c k i e g o rygoru panującego w Paryżu. Unosił się też z p o w o d u zale w u fatalnymi p r z e k ł a d a m i Arystotelesa, k t ó r e g o podziwiał. Napisał, że „ g d y b y miał w ł a d z ę nad księgami Arystotelesa, to dałby j e wszystkie spalić" {Si enim haberem potestatem super 430 libros Aristotelis, ego facerem omnes cremari)^ . W ogóle R o ger wolałby, a b y Anglicy nadawali ton życiu u m y s ł o w e m u , p o n i e w a ż są bardziej niż inni pracowici {Anglicani, ąuisatis inter alios homines sunt etfuerunt studiosi), & n i e r o z h u k a n i paryżanie {capita vulgi philosophantium Parisius) . Cały klimat Paryża wpłynął na p o w s t a n i e j e g o p l a n ó w reformatorskich. W Paryżu R o g e r przebywał i nauczał d o 1250-1252 r., z a p e w n e przez jakiś czas równolegle z T o m a s z e m . 9
340
J a k o z u p e ł n e dojrzały c z ł o w i e k p o s t a n o w i ł wstąpić d o f r a n c i s z k a n ó w i u c z y n i ł to m i ę d z y 1 2 4 7 - 1 2 5 0 r. W latach 1 2 5 0 - 1 2 5 7 wrócił d o O k s f o r d u , g d z i e w s z e d ł w k o n f l i k t z p r z e ł o ż o n y m i z a k o n n y m i za sprawą swoich a t a k ó w na róż n e osobistości i z a i n t e r e s o w a n i a a l c h e m i c z n e . D l a t e g o t e ż j e s z c z e w P a r y ż u zo stał o d d a n y p o d n a d z ó r św. B o n a w e n t u r z e , w o l n o m u było pisać, ale n i e m ó g ł swobodnie publikować. C z a s y p r z y c h y l n i e j s z e dla R o g e r a nastały, g d y p a p i e ż e m został j e g o p r z y jaciel K l e m e n s IV ( w c z e ś n i e j żonaty, p r a w n i k i s e k r e t a r z św. L u d w i k a ) , k t ó r y rozkazał s o b i e przysłać p i s m a Rogera. W t e d y Bacon i n t e n s y w n i e tworzył. K l e m e n s u m a r ł j e d n a k j u ż w 1268 r. W t e d y t e ż za r ó ż n e p i s m a , a p r z e d e w s z y s t k i m za Speculum astronomiae, n a p i s a n e w o b r o n i e swych k o n c e p c j i astrologicz n y c h p r z e c i w b i s k u p o w i T e m p i e r , oraz za k r y t y k ę w y b i t n y c h osobistości i p a pieża został s k a z a n y na p r z e b y w a n i e w latach 1271-1292 w ścisłym o d o s o b n i e n i u k l a s z t o r n y m . T a kara została na n i e g o nałożona j a k o propter novitates suspectas. W p r a w d z i e w 1292 r. u m a r ł p a p i e ż Mikołaj IV n i e c h ę t n y R o g e rowi, k t ó r y w t e d y zaczął s w e dzieło Compendium studii theologiae, ale i s a m R o ger w k r ó t c e p o roku 1292 z a k o ń c z y ł swój żywot.
Piotr był alchemikiem, stąd u Bacona szacunek dla tej nauki, w której chciał od naleźć spekulacje teoretyczne, a nie tylko technikę. Roger Bacon, Compendium philosophicum, wyd. Brewer, s. 469. Roger Bacon, Communia naturalia, IV, 3, 2, wyd. Steele, s. 284.
Średniowiecze
586
L i s t ę j e g o d z i e ł o t w i e r a Opus maius składające się z s i e d m i u części: I p r z y c z y n y l u d z k i e j n i e w i e d z y , I I - s t o s u n e k teologii d o filozofii, I I I - rola n a u ki j ę z y k ó w , IV - z n a c z e n i e m a t e m a t y k i , V - w a g a o p t y k i , VI - z n a c z e n i e scientia experimentalis, V I I - m i e j s c e n a l e ż n e filozofii m o r a l n e j . J u ż s a m o w y l i c z e n i e t y c h t e m a t ó w rzuca światło na p r o b l e m a t y k ę b a d a ń R o g e r a . P o n i m n a l e ż y w y m i e n i ć : Opus minus - z a w i e r a n a p i s a n e dla K l e m e n s a IV s t r e s z c z e n i e Opus maius oraz w y k ł a d a l c h e m i i s p e k u l a t y w n e j ; Opus tertium - daje o g ó l n y pogląd n a t e z y w y ł o ż o n e w Opus maius; Compendium studii phi losophiae; Epistoła de secretis operibus artis et naturae et de nullitate magiae; Communia naturalia - n a j w a ż n i e j s z e p i s m o z z a k r e s u filozofii p r z y r o d y i p r z y r o d o z n a w s t w a , p r a w d o p o d o b n i e część g ł ó w n e g o dzieła R o g e r a Scriptum principale; Komentarze do Fizyki i Metafizyki A r y s t o t e l e s a oraz d o Księgi 0 przyczynach.
J a k z o b a c z y m y , R o g e r a B a c o n a cechują właściwości c a ł k o w i c i e s o b i e p r z e c i w n e : skrajny t r a d y c j o n a l i z m i g w a ł t o w n e p l a n y reform; d z i e c i ę c a miłość d o Kościoła i c i e r p k a j e g o k r y t y k a , w p r o s t p e d a n t y c z n a gorliwość z a k o n n i k a 1 żarliwa miłość w o l n e j n a u k i . R o g e r był z a r a z e m w y z n a w c ą a u g u s t y n i z m u i p r z y r o d n i k i e m . C a ł e życie s p ę d z i ł w o g r o m n y m n a p i ę c i u . P r z e w i d z i a ł w i e l k o ś ć n a u k d o ś w i a d c z a l n y c h i g o r z k o wyrzucał s c h o l a s t y k o m , ż e n i e mieli zro z u m i e n i a dla d o ś w i a d c z e ń i obserwacji. D o t e g o p r z y b i e r a ł R o g e r n i e r a z p o s t a w ę p r o r o k a , k t ó r y m a s p r o w a d z i ć l u d z k o ś ć z e źle o b r a n e j drogi.
A. Niewiedza Analizę j e g o p o g l ą d ó w n a l e ż y rozpocząć od p r z e d s t a w i e n i a d ą ż e ń r e f o r m a t o r s k i c h . Istnieją p e w n e p o d o b i e ń s t w a m i ę d z y Opus maius a Instauratio magna Ba c o n a z V e r u l a m u . O b y d w a j ukazują b ł ę d y l u d z k i e i ich przyczyny. R o g e r wyli cza c z t e r y p r z y c z y n y l u d z k i e j n i e w i e d z y : P i e r w s z ą j e s t ś l e p a wiara w a u t o r y t e t , k t ó r y się n a m p o d a j e d o w i e r z e nia z pychy. T u p r z y p o m i n a R o g e r słowa A d e l a r d a z B a t h o a u t o r y t e c i e , k t ó r y s p e ł n i a rolę j a r z m a . C h c e w i ę c R o g e r b r o n i ć r o z u m u p r z e d niewolą fał szywej p o w a g i . Drugą przyczyną niewiedzy jest przyzwyczajenie, które byłoby dobre i p o ż y t e c z n e , g d y b y ogół l u d z k i był d o b r y i mądry. Ale na tysiąc b ł ę d ó w l u d z kich p r z y p a d a j e d n a p r a w d a . S a m i t e ż j e s t e ś m y b a r d z i e j skorzy d o n a ś l a d o w a nia zła niż d o b r a . N i e l i c z n y c h raduje d o s k o n a ł o ś ć , a zwłaszcza d o s k o n a ł o ś ć p o s i a d a n i a p e ł ni c n ó t i w i e d z y , t o t e ż zdarza się, że w i e k m ł o d z i e ń c z y l e d w o u n i k a b ł ę d u , a starość z n a j w i ę k s z y m t r u d e m d o c h o d z i w c z y m ś d o d o s k o n a ł o ś c i . N a m p a u c i s s i m o s d e l e c t a t [perfectio] e t m a x i m e in v i r t u t u m e t scientia-
587
XXVII. Szkoła w Oksfordzie
r u m p l e n i t u d i n e , e t i d e o accidit, q u o s aetas iuvenilis vix c a v e t a b errore, e t s e n e c t u s c u m s u m m a difficultate ad p e r f e c t i o n e m in aliąuo t r a n s c e n d i t . 341
Stąd filozofia j e s t o b c a t ł u m o w i i filozofów j e s t t a k n i e w i e l u . Trzecią przyczyną n i e w i e d z y j e s t p r z e s ą d , j e s z c z e gorszy od ś l e p e j wiary i od p r z y z w y c z a j e n i a . Balastu p r z e s ą d ó w pozbywają się t y l k o nieliczni. C h r y s t u s wziął z e sobą t y l k o t r z e c h u c z n i ó w na g ó r ę T a b o r , a t ł u m , k t ó r y biegł za J e z u s e m , wołał: „ U k r z y ż u j g o " . M ę d r c ó w z a w s z e n a l e ż y o d r ó ż n i a ć od t ł u m u , a tajniki w i e d z y objawiać n i e c a ł e m u ś w i a t u , lecz g r u p i e filozofujących. N a m s e m p e r s a p i e n t e s c o n t r a v u l g u s divisi s u n t e t arcana s a p i e n t i a e n o n toti m u n d o , sed p l e b i p h i l o s o p h a n t i u m r e y e l a y e r u n t . 342
T o b a r d z o t y p o w e r o z r ó ż n i e n i e r o z m a i t y c h o d m i a n filozofii też u H u m e ' a .
występuje
R o z u m t ł u m u należy lekceważyć całkowicie ze względu na szczególne racje n i e d l a t e g o , ż e c z a s e m o d k r y w a j a k i e ś prawdy, ale d l a t e g o , ż e p r z e w a ż n i e w i k ł a się w fałsze. M a x i m e vulgi s e n s u s est n e g l i g e n d u s p r o p t e r dictas s p e c i a l e s r a t i o n e s , n o n q u i a a l i q u a n d o c a d a n t s u p r a vera, s e d q u i a u t in p l u r i b u s falsis i m plicantur . 343
T e n f r a g m e n t z kolei t ł u m a c z y s t o s u n e k R o g e r a d o t ł u m u p a r y s k i e g o . Czwartą, n a j n i e b e z p i e c z n i e j s z ą przyczyną n i e w i e d z y j e s t u k r y w a n i e wła snej n i e w i e d z y i s z c z y c e n i e się wiedzą pozorną, b o w i e m p o t ę p i a m y i g a r d z i m y tym, czego nie znamy. Są to w s z y s t k o środki p o d o b n e d o s z m i n e k , k t ó r y m i p r o s t y t u t k i p o k r y wają b r z y d o t ę . W t e n o t o s p o s ó b o d r z u c a m y p r a w d ę i wartości z a r ó w n o od sie b i e , j a k i od i n n y c h . A t a k R o g e r a k i e r u j e się p r z e d e w s z y s t k i m p r z e c i w vulgus Parisius, a zwłaszcza p r z e c i w A l e k s a n d r o w i z H a l e s i A l b e r t o w i . J e ż e l i zaś o s u s z y m y źródła n i e w i e d z y i b ł ę d u , b ę d z i e m y mogli dojść d o mądrości c h r z e ś c i j a ń s k i e j . C e l e m mądrości j e s t z a p r o w a d z e n i e w ł a ś c i w e g o p o r z ą d k u w p o s z c z e g ó l n y m c z ł o w i e k u i s p o ł e c z e ń s t w i e oraz p e ł n a reforma K o ścioła. T e z a d a n i a u j ę t e w trzy p o d s t a w o w e p u n k t y to: p o p i e r w s z e , k i e r o w a n i e Kościołem, po drugie, organizowanie rzeczpospolitej wiernych, po trzecie, o c h r o n a jej granic, ale w s p o s ó b bardziej b e z k r w a w y , niż to się działo w czasie krucjat. R o g e r n a d a j e ścisłe z n a c z e n i e t e r m i n o w i Christianitas\ Civitas Dei św. A u g u s t y n a u t o ż s a m i a się z o g ó ł e m w i e r n y c h w Kościele. W s z e l k i e n a u k i w i n n y służyć teologii.
3 4 1
3 4 2
3 4 3
Roger Bacon, Opus maius, I, 3 (t. I, s. 8). Ibidem, I, 4 (t. I s. 9 - 1 0 ) . Ibidem, I , 4 ( t . I, s. 11).
Średniowiecze
588
P o w i a d a m , ż e j e d n a n a u k a d o m i n u j e n a d i n n y m i , m i a n o w i c i e teologia. Jej to p o z o s t a ł e są k o n i e c z n e , b o b e z nich n i e m o g ł a b y o n a osiągnąć s w e go celu; rości s o b i e o n a p r a w o d o mocy, k t ó r e j r o z k a z o m i r z ą d o m i n n e podlegają. D i c o igtur, q u o d est u n a scientia d o m i n a t r i x a l i a r u m , u t t h e o l o g i a , cui rel i ą u a e p e n i t u s s u n t n e c e s s a r i a e e t s i n e ą u i b u s ad e f f e c t u m p e r v e n i r e n o n p o t e s t ; v i r t u t e m in s u u m ius vindicat, ad c u i u s n u t u m e t i m p e r i u m c a e terae iacent . 3 4 4
W s z y s t k i e n a u k i tkwią w z a r o d k u w Piśmie Świętym, Pisma o b r a z u j e rozwarta d ł o ń z e s t a w i o n a z pięścią.
a ich s t o s u n e k d o
P i s m o Ś w i ę t e t w o r z y wraz z n a u k a m i j a k b y d ł o ń , a z a r a z e m z b i e r a całą m ą d r o ś ć w p i ę ś ć . P o n i e w a ż p r z e z j e d n e g o Boga d a n a j e s t cała m ą d r o ś ć j e d n e m u ś w i a t u i dla j e d n e g o celu. N a m ipsa [sc. Scriptura] c u m eis [sc. scientiis] v e l u t in p a l m a m e x p l i cantur, e t t a m e n t o t a m s a p i e n t i a m in p u g n u m colligit p e r s e i p s a m . Q u o n i a m a b u n o D e o d a t a est tota s a p i e n t i a e t u n i m u n d o e t p r o p t e r unum finem . 3 4 5
W s z e l k i e n a u k i są p o t r z e b n e , a b y w y d o b y ć z o b j a w i e n i a to, co j e s t w n i m impliciter z a w a r t e . N a u k i s a m e dla s i e b i e n i e mają s e n s u , na p r z y k ł a d z filozofii s a m e j w s o b i e n i e m a ż a d n e g o p o ż y t k u : {philosophia secundum se considerata nullius utilitatis est) . N a u k a , filozofia i o b j a w i e n i e z s y n t e t y z o w a n e w j e d n o składają się na p e ł n i ę mądrości. 346
D l a t e g o t e ż filozofia j e s t j e d y n i e r o z w i n i ę c i e m mądrości bożej p r z e z na u k ę i d z i e ł o , z t e g o w z g l ę d u j e s t j e d n a d o s k o n a ł a m ą d r o ś ć , którą zawiera święty tekst. E t i d e o p h i l o s o p h i a est n o n nisi s a p i e n t i a e d i v i n a e explicatio p e r d o c t r i n a m e t o p u s e t p r o p t e r h o c u n a est s a p i e n t i a p e r f e c t a , q u a e sacris litteris continetur . 3 4 7
T r a d y c j o n a l i z m R o g e r a o p i e r a się na z a s a d a c h j e g o n a u k i o p o z n a n i u . D u s z a u t o ż s a m i a się u Bacona z i n t e l e k t e m m o ż n o ś c i o w y m . Z a r ó w n o w i e d z ę , j a k i c n o t ę c z e r p i e d u s z a spoza s i e b i e , ale n i e z d a n y c h e m p i r y c z n y c h , lecz od Boga, k t ó r y s p e ł n i a w o b e c d u s z y rolę i n t e l e k t u c z y n n e g o i u d z i e l a jej w i e d z y i c n o t y . I n t e l e k t c z y n n y n i e j e s t - j a k mówią moderni - częścią duszy, lecz u t o ż s a m i a się z B o g i e m .
3 4 4
3 4 5
3 4 6
3 4 7
Ibidem, II, 1 (t. I, s. 33). Ibidem. Ibidem, II, 14 (t. I, s. 56). Ibidem, II, 18 (t. I, s. 65).
589
XXVII. Szkoła w Oksfordzie
F a ł s z e m j e s t j a k o b y i n t e l e k t c z y n n y był częścią duszy. A w s z y s c y m ę d r cy s t a r o ż y t n i i ci, k t ó r y c h p i s m a p r z e t r w a ł y d o naszych czasów, p o w i a d a li, ż e j e s t B o g i e m . S e d falsum est, q u o d a g e n s sit pars a n i m a e . E t o m n e s s a p i e n t e s a n t i ą u i , e t q u i a d h u c r e m a n s e r u n t u s ą u e ad t e m p o r a nostra, d i x e r u n t , q u o d fuit Deus . 3 4 8
Ł ą c z y tu R o g e r a u g u s t y ń s k ą teorię iluminacji z n a u k ą A w i c e n n y o i n t e lekcie oderwanym. Nihil novi sub Sole - t a k m o ż n a określić p o s t a w ę B a c o n a j a k o t r a d y c j o n a listy. N i e t y l k o p r z e z Boga w s z y s t k o p o z n a j e m y , ale O n t e ż j e s t n a s z y m świa t ł e m w t y m s e n s i e , ż e s a m w s z y s t k o objawił. P r z e s z ł o ś ć j e s t w i ę c z ł o t y m o k r e s e m m ą d r o ś c i . W o b e c t e g o n a l e ż y o d k r y w a ć t y l k o to, co było, w istocie n i e m a n o w y c h o d k r y ć . Ileż na p r z y k ł a d rozbieżności w r o z u m i e n i u n a u k i Porfiriusza 0 powszechnikach. K o n i e c z n e jest, b y p r a w d a o tych rzeczach była c z ł o w i e k o w i o b j a w i o n a od p o c z ą t k u . A s k o r o k o n i e c z n e j e s t o b j a w i e n i e u zarania, to t y m b a r d z i e j w całej m ą d r o ś c i filozofii, która p o c h o d z i o Boga i O n ją dał i objawił, a w i ę c m u s i s a m z g a d z a ć się ze swoją mądrością. Q u a p r o p t e r v e r i t a t e m h a r u m est n e c e s s e a p r i n c i p i o fuisse h o m i n i r e v e l a t a m . E t c u m puerilis revelatio est necessaria, m u l t o fortius in tota sap i e n t i a p h i l o s o p h i a e , q u o d e t a D e o est, e t ille d e d i t e t revelavit, e t i d e o o p o r t e t , q u o d s u a e s a p i e n t i a e sit c o n f o r m i s . 349
Ale przy c a ł y m t r a d y c j o n a l i z m i e R o g e r u z n a j e m o ż l i w o ś ć i s t n i e n i a p o s t ę p u , m ą d r o ś ć m o ż e wzrastać. Ć w i c z e n i e się w mądrości z a w s z e m o ż e rosnąć w t y m życiu, p o n i e w a ż w ś r ó d w y n a l a z k ó w l u d z k i c h nie m a n i c z e g o d o s k o n a ł e g o . S e m p e r c r e s c e r e p o t e s t in h a c vita s t u d i u m s a p i e n t i a e , q u i a nihil e s t p e r f e c t u m in h u m a n i s i n v e n t i o n i b u s ° . 35
C a ł y w i ę c p o s t ę p naszej w i e d z y to u s t a w i c z n e o d k r y w a n i e na n o w o t e g o , co j u ż raz zostało o d k r y t e . W dziejach następują p o s o b i e e p o k i w i e d z y i n i e wiedzy. T r z e b a w i ę c z n a ć d z i e j e myśli l u d z k i e j i filozofii. Ź r ó d ł e m dla historii filozofii Bacona są Starożytności Józefa F l a w i u s z a 1 p a t r i a r c h o w i e . W e d ł u g R o g e r a prorocy otrzymali n i e t y l k o o b j a w i e n i e wiary i m o r a l n o ś c i , ale i p e ł n i w i e d z y filozoficznej. Filozofia jest dla B a c o n a ś l a d e m mądrości b o ż e j z o s t a w i o n y m p r z e z Boga l u d z i o m , a b y ich p o s t a w i ć n a d r o d z e prawd boskich.
3 4 8
Roger Bacon, Opus tertium, wyd. Brewer, s. 74, por. Opus maius, II, 5 (t. I, s. 38n). ™ Ibidem, II, 6 (t. I, s . 4 1 ) . Ibidem, II, 14 (t. I, s. 57). 350
Średniowiecze
590
C z ł o w i e k n i e był z d o l n y dojść d o szczytów n a u k i s z t u k , lecz m u s i a ł otrzymać objawienie. N a m i m p o s s i b i l e fuit h o m i n i ad m a g n a l i a s c i e n t i a r u m e t a r t i u m d e v e n i re p e r s e , s e d o p o r t e t , q u o d h a b u e r i t r e v e l a t i o n e m . 351
T o p i e r w o t n e o b j a w i e n i e filozoficzne było p r z e k a z y w a n e w r a z z religij n y m . H i s t o r i a filozofii m a p o k a z a ć , j a k to o b j a w i e n i e dotarło d o nas. P i e r w s z y mi filozofującymi byli C h a l d e j c z y c y i E g i p c j a n i e , nauczali ich N o e i A b r a h a m . T y m s a m y m o s o b o m d a n a została p r z e z Boga filozofia, co i P i s m o Ś w i ę t e , m i a n o w i c i e ś w i ę t y m na p o c z ą t k u , b y w t e n s p o s ó b j e d n a się w y p e ł n i ła m ą d r o ś ć k o n i e c z n a dla w s z y s t k i c h . E i s d e m p e r s o n i s a D e o d a t a est p h i l o s o p h i a e p o t e s t a s , ą u i b u s e t Sacra S c r i p t u r a , v i d e l i c e t sanctis a b initio, u t sic a p p a r e a t u n a s a p i e n t i a e s s e completa et o m n i b u s necessaria . 352
W e d ł u g R o g e r a S a l o m o n miał o g r o m n ą w i e d z ę , napisał 4 0 0 5 dzieł, za świadcza o t y m A r y s t o t e l e s w Księdze tajemnic i A w e r r o e s . Bacon c e n i w y s o k o m ą d r o ś ć s t a r o ż y t n y c h . W e d ł u g n i e g o n i e j e s t e ś m y w s t a n i e pojąć ich wiedzy, b o n i e j e s t e ś m y t a k m o r a l n i j a k oni. S y n o w i e N o e g o i A b r a h a m a n i e nauczali j e d n a k more scholastico, b o ta m e t o d a u k s z t a ł t o w a ł a się p ó ź n i e j . R o z w ó j p i e r w o t n e g o o b j a w i e n i a filozoficznego j e s t falowy, p o o k r e s a c h r o z k w i t u n a s t ę p u j ą czasy u p a d k u . P i e r w s z y ś w i e t n y o k r e s filozofii p r z y p a d ł na czasy N o e g o i A b r a h a m a , d r u g i na e p o k ę S a l o m o n a . T r z e c i o k r e s to filozofia g r e c k a od T a l e s a d o A r y s t o t e l e s a , j a k się wyraził B a c o n „ o d nich m a m y całą fi lozofię" (ab eis totam habemuspbi/osopbiam) . R o g e r j e s t ś w i a d o m y t e g o , ż e był p o t e m o k r e s z a p o m n i e n i a A r y s t o t e l e s a i d o c e n i a zasługi Arabów, zwłaszcza A w i c e n n y , w o d r o d z e n i u a r y s t o t e l i z m u . Bacon t w i e r d z i też, ż e n i e w s z y s t k i e dzieła Stagiryty są w n a s z y m p o s i a d a n i u . Powstaje teraz p y t a n i e , j a k R o g e r sytuował s a m e g o siebie w rozwoju filo zofii i jaką rolę s o b i e przypisywał, czy r ó w n i e wielką j a k J o a c h i m i Amalryk. P e w n e d a n e przemawiają za t y m , ż e Bacon uważał siebie za postać e p o k o w ą . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o w i e l u d a w n y c h wielkich z a m o ż n y c h postaci ( n p . S a l o m o n ) sam Bacon był b i e d n y , d l a t e g o też szukał dla siebie m e c e n a s a w osobie K l e m e n s a IV. 353
B. Twórca systemu R o g e r j e s t z d e c y d o w a n y m z w o l e n n i k i e m p l u r a l i z m u i wielości form. J a k o p l u ralista zwalcza w s z e l k i m o n i z m . W s z y s t k i e r a z e m p o w s z e c h n i k i n i e mają w e d ł u g n i e g o w s o b i e t y l e rzeczywistości, co k o n k r e t n a j e d n o s t k a . J e ż e l i c h o d z i 3 5 1
3 5 2
3 5 3
Ibidem, II, 9 (t. I, s. 45). Ibidem, II, 9 (t. I, s. 45). Ibidem, VII, 4, 1 (t. II, s. 373).
XXVII. Szkoła w Oksfordzie
591
0 s t r u k t u r ę o n t o l o g i c z n ą b y t ó w c i e l e s n y c h R o g e r w y z n a j e w i e l o ś ć form. W cia łach t r z e b a w y r ó ż n i ć p e w n e w a r s t w y linea indwidualis i linea unmersalis, k t ó r e wyrażają się w e właściwościach m n i e j l u b b a r d z i e j zacieśniających się aż d o j e d n o s t k o w y c h . J e s t w i ę c materia prima unmersalis, która k o n s t y t u u j e w r a z z o d p o w i e d n i ą formą n a t u r ę p o w s z e c h n ą (natura unmersalis). P o niej n a s t ę p u j e cały s z e r e g m a t e r i i i form g a t u n k o w y c h . Zresztą m a t e r i a n i e j e s t czystą możnością, j e s t w niej i a k t y w n o ś ć . F o r m a różni się od formy s a m a p r z e z się, a m a t e r i a p r z e z swoje w ł a s n e n a t u r y w t e n s p o s ó b , ż e r ó ż n o r o d n o ś ć m a t e r i i n i e p o c h o d z i od formy ani n a o d w r ó t . D l a t e g o osioł n i e różni się od k o n i a t y l k o formą, ale i materią szczegółową. F o r m a differt a forma s e c u n d u m se e t m a t e r i a p e r suas n a t u r a s proprias, ita q u o d diversitas m a t e r i a e n o n est a forma, sicut n e c e c o n v e r s o [...]. E t i d e o a s i n u s n o n differt a b a e q u o p e r s o l a m f o r m a m , s e d p e r m a t e r i a m aliam s p e c i f i c a m . 354
B a c o n j e s t w i ę c w y r a ź n i e z w o l e n n i k i e m wielości form i w y z n a j e remissio formarum, to znaczy, ż e f o r m y niższe tkwią w w y ż s z y c h . K a ż d y w i ę c b y t b ę d z i e miał w s o b i e s z e r e g w a r s t w i e - p o k ł a d ó w o n t o l o g i c z n y c h . K a ż d e j e s t e s t w o k o n k r e t n e j e s t : p o p i e r w s z e , j e d n o s t k ą rodzaju (individuum generis) = forma c i e lesności (corporeitatis) + m a t e r i a p o w s z e c h n a (unmersalis), w z g l ę d n i e forma ży ciowa (vitalis) + m a t e r i a ż y c i o w a (vitalis); p o d r u g i e , j e d n o s t k ą g a t u n k u (individuum speciei) = forma z m y s ł o w a (sensibilis) + m a t e r i a z m y s ł o w a (sensibilis); p o t r z e c i e , t y m o t o c z y m ś (hoc aliąuid) = forma j e d n o s t k o w a (individuationis) + ma teria j e d n o s t k o w a (individualis). Roger przyjmuje też istnienie materii ducho wej (spiritualis). J e d n a k ż e j e g o g ł ó w n e z a i n t e r e s o w a n i a n i e idą w k i e r u n k u filozofii i t e o logii, w r ę c z p r z e c i w n i e niż m o ż n a b y s o b i e w y o b r a ż a ć , Bacon j e s t z a p ó ź n i o n y w s t o s u n k u d o p r ą d ó w i n t e l e k t u a l n y c h swojego w i e k u . W e d l e R o g e r a z a d a n i e m k a ż d e j e p o k i j e s t o d k r y w a n i e całej wiedzy. W t y m c e l u k o n i e c z n e są ja k o f u n d a m e n t w i e d z y j ę z y k i : hebrajski, g r e c k i i arabski. Filozofia - j a k u P l a t o n a - z a c z y n a się d o p i e r o z m a t e m a t y k ą , i z t e g o w y n i k a f u n d a m e n t a l n a rola tej d r u g i e j . W r o z w a ż a n i a c h m a t e m a t y c z n y c h rozwija R o g e r całą swą p o m y s ł o wość i oryginalność. R o g e r zarzuca Albertowi W i e l k i e m u , że n i e zna on m a t e m a t y k i i co gorsza n i e zdaje sobie sprawy z e swojej niewiedzy. L o g i k a z d a n i e m B a c o n a zależy od m a t e m a t y k i . J e g o a r g u m e n t a c j a na rzecz tej t e z y przedstawia się następująco: p o p i e r w s z e , logika m a n a m d a w a ć a r g u m e n t y , k t ó r e w z b u d z a ć w nas b ę d ą wiarę 1 m i ł o ś ć o s t a t e c z n y c h celów. A b y s p e ł n i a ć t e n cel, a r g u m e n t y m u s z ą b y ć p i ę k n e , to zaś n a l e ż y d o m u z y k i (harmonia), k t ó r a j e s t częścią m a t e m a t y k i , i d l a t e go cel logiki z a l e ż y od m u z y k i .
Roger Bacon, Opus tertium, wyd. Brewer, s. 126.
Średniowiecze
592
W s z e l k i p o ż y t e k logiki b i e r z e się z p o r ó w n a n i a rzeczy logicznych d o t e go rodzaju a r g u m e n t ó w ; d l a t e g o t e ż p o n i e w a ż logika zależy od k w e s t i i muzycznych, musi żebrać o moc muzyki. T o t a utilitas logicae nascitur e x c o m p a r a t i o n e logicalium o m n i u m ad h u i u s m o d i a r g u m e n t a ; e t i d e o c u m d e p e n d e a n t e x m u s i c a l i b u s n e c e s s e est logicam m e n d i c a r e p o t e s t a t e m m u s i c a e . 3 5 5
Również nauki arystotelesowskiej nie można zrozumieć bez matematy ki, d l a t e g o j e s t k o n i e c z n e , b y logika zależała od m a t e m a t y k i {guapropter necesse est logicam a mathematicis dependeref^\ P o d r u g i e , m a t e m a t y k a j e s t w i e d z ą wrodzoną, j e d y n ą zresztą w i e d z ą w r o dzoną, a z a t e m j e s t w i e d z ą naczelną. J e s t o n a też p i e r w s z a w p o r z ą d k u n a u c z a nia, o d k r y w a się ją j a k o pierwszą i j e s t najłatwiejsza d o o p a n o w a n i a . W r e s z c i e w n a u k a c h , w k t ó r y c h n i e stosuje się m a t e m a t y k i , j e s t p e ł n o wątpliwości i b ł ę d ó w , t a k s a m o sądził p o t e m Kartezjusz. T o t e ż w i d a ć , ż e jeśli w i n n y c h n a u k a c h m u s i m y d o t r z e ć d o n i e p o w ą t p i e w a l n e j p e w n o ś c i i w o l n e j od b ł ę d u prawdy, to m u s i m y p o d s t a w y tej na u k i o p r z e ć n a m a t e m a t y c e , ż e b y ś m y wsparci na niej mogli osiągnąć p e w ność w innych naukach i prawdę przez wykluczenie błędu. Q u a r e p a t e t , q u o d si in aliis scientiis d e b e m u s v e n i r e in c e r t i t u d i n e m si n e d u b i t a t i o n e e t ad v e r i t a t e m s i n e errore, o p o r t e t , u t f u n d a m e n t a c o g n i tionis in m a t h e m a t i c a p o n a m u s , ą u a t e n u s p e r e a m dispositi p o s s u m u s p e r t i n g e r e ad c e r t i t u d i n e m aliarum s c i e n t i a r u m , e t ad v e r i t a t e m p e r e x clusionem erroris . 357
Z wielką siłą i n a m i ę t n o ś c i ą walczy Bacon o n a c z e l n e m i e j s c e dla m a t e m a t y k i w n a u k a c h s z c z e g ó ł o w y c h , co j e s t p o t e m c h a r a k t e r y s t y c z n e dla całej myśli n o w o ż y t n e j . J e ż e l i l u d z i e potępiają to, c z e g o n i e znają - w t y m r ó w n i e ż i m a t e m a t y k ę - to z p e w n o ś c i ą j e s t to d z i e ł o szatana. Z n a m y j u ż p o g l ą d y G r o s s e t e s t e ' a na t e m a t światła i o p t y k i . T a n a u k a trwa dalej w s z k o l e franciszkańskiej w O k s f o r d z i e . W e d ł u g B a c o n a w s z y s t k i e siły p r z y r o d y sprowadzają się o s t a t e c z n i e d o działania światła. L e c z m o c y s p r a w c z e j światła i materii n i e m o ż n a p o z n a ć b e z w i e l k i e j umiejętności matematyki, podobnie jak i innych stworzonych skutków. S e d virtus efficientis [scil. lucis] e t m a t e r i a e sciri n o n p o t e s t s i n e m a g n a m a t h e m a t i c a e p o t e s t a t e , sicut n e c ipsi effectus p r o d u c t i . 3 5 8
O p t y k a urasta w i ę c d o n a u k i k l u c z o w e j , g d y ż o n a j e s t w ł a ś n i e m a t e m a -
3 5 5
Roger ^Ibidem, ™ Ibidem, Ibidem, 3 5 8
Bacon, Opus maius, IV, 1, 2 (t. I, s. 101). IV, 1, 2 (t. I, s. 102). IV, l , 3 ( t . I , s . 106). IV, 2, 1 (t. I, s. 110).
593
XXVII. Szkoła w Oksfordzie
t y c z n y m u j ę c i e m sił n a t u r a l n y c h , czyli światła, p o n i e w a ż w s z e l k i e siły n a t u r a l n e działają j a k światło p r z e z p r o m i e n i o w a n i e i w y s y ł a n i e species. W s z y s t k o , co działa w ś w i e c i e , p r o m i e n i u j e p o p r z e z species, k t ó r e powstają n i e t y l k o w ó w czas, g d y p r o m i e n i o w a n i e natrafi na organ poznawczy, zmysł l u b i n t e l e k t , ale r ó w n i e ż p r z y z e t k n i ę c i u z materią. W s z e l k i e p o z n a n i e o k r e ś l a Bacon j a k o b e z p o ś r e d n i e z e t k n i ę c i e się p o znającego ze species, stąd całe n a s z e p o z n a n i e j e s t i n t u i c y j n e . I n t u i c y j n e j e s t nie t y l k o n a s z e p o z n a n i e z m y s ł o w e , ale i u m y s ł o w e . B e z p o ś r e d n i o na nasz u m y s ł działają p o p r z e z species w a r s t w y g a t u n k o w e i rodzajowe t k w i ą c e w k o n k r e t n y c h b y t a c h . Stąd n a l e ż y przyjąć, ż e treść t e g o , co a b s t r a k c y j n e , r ó w n i e ż o t r z y m u j e m y i n t u i c y j n i e . T a k t e ż działa na nas i p o w s z e c h n i k , g d y ż j e s t t y l k o w j e d n o s t k a c h i n i e zależy w ż a d e n s p o s ó b od d u s z y {unwersale sit solum in singularibus et non dependeat ab anima aliąuo modo) . Stąd u B a c o n a a r y s t o t e l e s o w s k i e p o z n a n i e z m y s ł o w e rozciąga się na całość p o z n a n i a . U p a d a z a t e m w s z e l k a racja b y t u i n t e l e k t u c z y n n e g o , b o p r z e c i e ż w takiej sytuacji abstrakcja j e s t n i e p o t r z e b n a . J a k j u ż w i e m y , i n t e l e k t c z y n n y w e d ł u g B a c o n a to Bóg (w t y m s e n s i e j e s t o d e r w a n y ) . Z d a n i e m R o g e r a t a k s a m o twierdzą R o b e r t G r o s s e t e s t e , A d a m z M a r s h i Wilhelm z Owernii. 359
P o t ę p i a j ą c a w e r r o i z m i n t e r p r e t u j e Bacon w j e g o d u c h u i l u m i n i z m a u g u s t y ń s k i . A l e w r ó ć m y j e s z c z e d o p r o b l e m u species. W y r a z t e n o z n a c z a siłę oraz p o d o b i z n ę l u b o b r a z . W s z y s t k o w świecie d o k o n u j e się p r z e z species. T e g o rodzaju w ł a d z e działających w t y m ś w i e c i e d o k o n u j ą działań.
wszelkich
H u i u s m o d i ergo v i r t u t e s a g e n t i u m in hoc m u n d o faciunt o m n e m o p e r a tionem . 3 6 0
Species n i e są d u c h o w e , lecz c i e l e s n e . N i e r o z u m n i e j e s t m ó w i ć , ż e species n i e m a b y t u m a t e r i a l n e g o , stwier d z a m s t a n o w c z o , ż e species rzeczy c i e l e s n e j j e s t n a p r a w d ę c i e l e s n a i m a b y t p r a w d z i w i e cielesny. I n s a n i a e s t d i c e r e , q u o d s p e c i e s n o n h a b e t e s s e m a t e r i a l e [...] a b s o l u t e d e f i n i o , q u o d s p e c i e s rei corporalis e s t v e r e corporalis, e t h a b e t e s s e v e re c o r p o r a l e . 361
N i e m a t e ż i s t o t n e j różnicy m i ę d z y species a rzeczą, której j e s t o n a species. N a p r z y k ł a d palący się o g i e ń o t r z y m u j e zrazu species ognia, p o t e m p r z e m i e n i a się w o g i e ń . A w i ę c b ę d ą c ciałami species podlegają p r a w o m rzeczy m a t e r i a l n y c h . N i e są o n e w i d o c z n e w c z y s t y m p o w i e t r z u , ale stają się w i d z i a l n e , g d y p a d n ą na p r z e d m i o t stały. S p o s ó b p o w s t a w a n i a species j e s t b a r d z o tajemniczy.
Cyt. za M. de Wulf, Histoire de laphilosophie mćdićuale, t. II, s. 276. Roger Bacon, Opus maius, IV, 2, 1 (t. I, s. 111). De multiplicatione specierum, wyd. Brewer, s. 5 0 7 - 5 1 1 .
594
Średniowiecze
C i a ł o e m a n u j e species s a m o z s i e b i e , ale się przy t y m n i e w y c z e r p u j e , a w i ę c spe cies to n i e c z ą s t e c z k i ciała. P r o c e s p o w s t a w a n i a species określa R o g e r j a k o roz m n a ż a n i e się (multiplicatió). T o r o z m n a ż a n i e się species, czyli światła, d o k o n u j e się w czasie, p o n i e w a ż , j a k uważał A l h a z e n , światło p o r u s z a się w p r z e s t r z e n i i w czasie.
C. Scientia expeńmentalis Istnieją d w i e drogi d o c h o d z e n i a d o wiedzy, r o z u m o w a n i e i d o ś w i a d c z e n i e . D w a są rodzaje p o z n a n i a , p r z e z r o z u m o w a n i e i p r z e z d o ś w i a d c z e n i e . R o z u m o w a n i e f o r m u ł u j e w n i o s k i i z m u s z a d o ich u z n a n i a , lecz n i e u p e w n i a nas ani u s u w a wątpliwości, co p o z w o l i ł o b y u m y s ł o w i spocząć w o g l ą d z i e prawdy, j e ż e l i n i e z n a j d u j e jej na d r o d z e d o ś w i a d c z e n i a . D u o e n i m s u n t m o d i c o g n o s c e n d i , scilicet p e r a r g u m e n t u m e t e x p e r i m e n t u m . A r g u m e n t u m c o n c l u d i t e t facit nos c o n c e d e r e c o n c l u s i o n e m , s e d n o n certificat n e ą u e r e m o v e t d u b i t a t i o n e m , u t ą u i e s c a t a n i m u s in int u i t u v e r i t a t i s , nisi e a m i n v e n i a t via e x p e r i e n t i a e . 362
S a m a w i ę c w i e d z a t e o r e t y c z n a n i e wystarcza, u p e w n i a nas o t y m j e s z c z e raz p r z y k ł a d o g n i a . L e c z d o k o n a w s z y d o ś w i a d c z e n i a spalenia, u m y s ł staje się p e w n y i s p o czywa w b l a s k u prawdy. Z a t e m r o z u m o w a n i e n i e wystarcza, lecz k o nieczne jest doświadczenie. S e d a s s u m p t a e x p e r i e n t i a c o m b u s t i o n i s certificatur a n i m u s e t ą u i e s c i t in fulgore veritatis. E r g o a r g u m e n t u m n o n sufficit, s e d e x p e r i e n t i a . 363
A l e n a w e t i w m a t e m a t y c e t r z e b a oglądu, d o ś w i a d c z e n i e j e s t z a t e m o w i e l e p o t ę ż n i e j s z e od d o w o d u . O m a w i a j ą c p o g l ą d y fałszywe R o g e r s t w i e r d z a , ż e w s z y s t k o t r z e b a s p r a w d z a ć d o ś w i a d c z a l n i e (oportet ergo omnia certificari per viam experientiae) . D o ś w i a d c z e n i e z kolei m o ż e b y ć d w o j a k i e , z e w n ę t r z n e i w e w n ę t r z n e . W d o ś w i a d c z e n i u z e w n ę t r z n y m b a d a m y to, co d z i e j e się na z i e m i i w ciałach n i e b i e s k i c h za p o m o c ą zmysłów, n a r z ę d z i i m a t e m a t y k i . O d a l e k i c h krajach c z e r p i e m y w i e d z ę z e ś w i a d e c t w a ludzi m ą d r y c h . 364
D o ś w i a d c z e n i a j e d n e g o rodzaju n a b y w a m y p r z e z z m y s ł y z e w n ę t r z n e i t a k d o ś w i a d c z a m y t e g o , co j e s t na n i e b i e , za p o m o c ą n a r z ę d z i sporzą d z o n y c h w t y m c e l u , a rzeczy niższych d o ś w i a d c z a m y p r z e z dzieła p o świadczone wzrokiem. 3 6 2
3 6 3
3 6 4
Roger Bacon, Opus maius, VI, 1 (t. II, s. 167). Ibidem, VI, 1 (t. II, s. 168). Ibidem, VI, 1 (t. II, s. 169).
595
XXVII. Szkoła w Oksfordzie
U n a e s t [ e x p e r i e n t i a ] p e r s e n s u s e x t e r i o r e s e t sic e x p e r i m e n t a ea, q u a e in caelo s u n t p e r i n s t r u m e n t a ad h a e c facta, e t h a e c inferiora p e r o p e r a certificata ad v i s u m e x p e r i m u r . 3 6 5
W przeciwieństwie do tamtego, świeckiego doświadczenie wewnętrzne m a c h a r a k t e r religijny i b a r d z o szeroki z a k r e s . A l b o w i e m łaska wiary oświeca wielu, a b o s k i e n a t c h n i e n i e działa nie tylko w rzeczach d u c h o w y c h , ale t a k ż e c i e l e s n y c h i w n a u k a c h filozoficznych. N a m gratia fidei i l l u m i n a t m u l t u m , e t d i v i n a e i n s p i r a t i o n e s , n o n s o l u m in s p i r i t u a l i b u s , s e d c o r p o r a l i b u s e t scientiis p h i l o s o p h i a e . 366
T o w e w n ę t r z n e d o ś w i a d c z e n i e rozwija się p o p r z e z s i e d e m s t o p n i , z k t ó r y c h najniższy to illuminationespurescientiales. W i e d z a d o ś w i a d c z a l n a przy nosi w i e l e korzyści: p o p i e r w s z e , b a d a się w niej i s p r a w d z a w y n i k i i n n y c h na u k , n i e d o t y c z y to j e d n a k p o g l ą d ó w m ę d r c ó w ; p o d r u g i e , d z i ę k i niej m o ż e m y o d k r y ć d z i w n e i w a ż n e rzeczy, k t ó r y c h n i e m o ż n a p o z n a ć a priori. W e d ł u g Ba cona, k t o s a m n i e robił d o ś w i a d c z e ń , m u s i w i e r z y ć t y m , którzy ich d o k o n a l i ; p o t r z e c i e , s a m a scientia experimentalis b e z p o m o c y i n n y c h n a u k m o ż e o d k r y ć tajni ki przyrody, w c z y m m i e ś c i się z n a j o m o ś ć przeszłości, teraźniejszości i przyszło ści oraz w y n a l a z c z o ś ć , czyli, j e d n y m s ł o w e m , p o s t ę p t e c h n i c z n y . B a c o n p r z e w i d u j e n a j r o z m a i t s z e c u d a t e c h n i k i : p l a n e t a r i u m poruszające się siłą ciał n i e b i e skich, m o ż n o ś ć p r z e d ł u ż e n i a życia l u d z k i e g o p r a w i e ż e w n i e s k o ń c z o n o ś ć , p r z e m i a n ę m e t a l i , n i e g a s n ą c e lampy, m a t e r i a ł y w y b u c h o w e w artylerii i t d . 3 6 7
3 6 5
366
Ibidem. Ibidem. Por. fragmenty z Listu Rogera Bacona o tajemnych dziełach sztuki, natury i o znikomości magii (Epistoła fratris Rogeri Baconis de secretis operibus artis et naturae et de nullitate magiae, wyd. Brewer, s. 532: „Najpierw opowiem więc o przedziwnych dzie łach sztuki i natury, aby później podać ich przyczyny i sposób ich wykonania. Trzeba stwierdzić, że nie ma w nich nic magicznego, aby się okazało, że wszelka moc magiczna jest niższa od tych dzieł i niegodna ich. Najpierw naszkicujemy p e w n e plany i pomysły w zakresie samej nauki. Otóż można skonstruować maszyny pływające bez pomocy wiosłujących ludzi tak, że największe statki rzeczne i morskie mogłyby się poruszać prowadzone przez j e d n e g o sterującego z większą szybkością, niż gdyby były pełne ludzi. Dalej można zbudować takie wozy, które bez zwierząt pociągowych mogłyby się poruszać z nie dającą się wprost wyobrazić szybkością. Sądzimy, że takimi by ły o w e wozy opatrzone w kosy, przy pomocy których walczono w starożytności. Ponadto można skonstruować maszyny do latania, takie, że siedziałby w ich wnętrzu człowiek wprowadzając w ruch jakiś przyrząd, dzięki któremu sztucznie zbudowane skrzydła uderzałyby w powietrze na podobieństwo lecącego ptaka. Dalej małą objętościowo maszynę do podnoszenia i spuszczania nieomalże nie skończenie wielkich ciężarów. N i c użyteczniejszego w pewnych wypadkach! Przy pomocy b o w i e m takiej maszyny szerokiej i wysokiej na trzy palce, a nawet mniej szej mógłby człowiek wyswobodzić siebie i swoich towarzyszy z wielkiego nie bezpieczeństwa uwięzienia, mógłby się podnieść do góry i spuścić w dół.
3 6 7
596
Średniowiecze
D. Filozofia moralna W p r z e c i w i e ń s t w i e d o o m ó w i o n y c h wyżej n a u k ( m e t a f i z y k i , m a t e m a t y k i , o p t y ki, n a u k d o ś w i a d c z a l n y c h ) filozofia m o r a l n a (moralis swe civilis scientia) j e s t w i e dzą p r a k t y c z n ą . Filozofia m o r a l n a o b e j m u j e e t y k ę i a p o l o g e t y k c . N i e j e s t o n a f u n d a m e n t e m , ale u k o r o n o w a n i e m i n n y c h n a u k i w niej znajdują p e ł n e w y k o r z y s t a n i e wszelkie prawdziwe tezy innych dyscyplin. Filozofia m o r a l n a rości sobie p r a w o d o w s z y s t k i e g o , co z n a j d z i e n a p i s a n e g d z i e i n d z i e j o rzeczach należących d o jej d z i e d z i n y . Moralis p h i l o s o p h i a in s u u m ius vindicat, ą u i d ą u i d d e r e b u s sui g e n e r i s r e p e r i t alias e s s e s c r i p t u m . 3 6 8
Jej s t o s u n e k d o metafizyki j e s t w i ę c taki jak w y k o ń c z e n i a d o f u n d a m e n t u . A l b o w i e m m e t a f i z y k a p r z e z to, co w s p ó l n e w s z y s t k i m n a u k o m , b a d a to, co jej w ł a ś c i w e , p r z e z c i e l e s n e b a d a d u c h o w e , p r z e z s t w o r z o n e S t w ó r c ę , p r z e z ż y w o t o b e c n y zajmuje się p r z y s z ł y m i p o d a j e w i e l e z a g a d n i e ń w s t ę p n y c h filozofii m o r a l n e j . N a m metaphysica per c o m m u n i a o m n i u m scientiarum investigat propria m e t a p h y s i c a e , e t p e r corporalia i n v e s t i g a t spiritualia; e t p e r creata r e p e rit C r e a t o r e m ; e t p e r v i t a m p r a e s e n t e m n e g o t i a t u r circa f u t u r a m ; e t m u l ta p r a e a m b u l a ad m o r a ł e m p h i l o s o p h i a m p r a e m i t t i t . 369
Filozofia m o r a l n a s k ł a d a się, p o p i e r w s z e , z e t y k i t e o l o g i c z n e j , k t ó r a zaj m u j e się B o g i e m i n a s z y m d o ń s t o s u n k i e m . P o d r u g i e , z e t y k i s p o ł e c z n e j , w k t ó r e j u B a c o n a p a n u j e p e w i e n u t y l i t a r y z m prawdy. C e l e m mądrości j e s t za p r o w a d z e n i e na ś w i e c i e K r ó l e s t w a C h r y s t u s o w e g o . B a c o n m a przy t y m ś w i a d o m o ś ć j e d n o ś c i świata, której j e s t p r o r o k i e m . J e s t o n a u z a l e ż n i o n a od j e d n o ś c i m ą d r o ś c i : cała m ą d r o ś ć została d a n a p r z e z j e d n e g o i j e d y n e g o Boga j e d n e m u światu dla j e d n e g o c e l u . M i m o że B a c o n n i e j e s t joachimitą, ale z n a ć na n i m j e g o w p ł y w : w y r ó ż -
3 6 8
3 6 9
Można też wykonać maszyny, przy pomocy których można by nurkować w mo rzu lub w rzekach aż do dna bez żadnego niebezpieczeństwa dla ciała. Aleksan der Wielki posługiwał się b o w i e m takimi maszynami, aby oglądać tajniki morza, jak opowiada astronom Ethicus. Budowano je więc w starożytności, ale z całą pewnością buduje się je i za naszych czasów. Wyjątkiem jest tylko maszyna do la tania, której nie widziałem ani znałem człowieka, który by ją widział. Znam za to mędrca, który wymyślił model takiej maszynerii. Można skonstruować nieskończenie wiele takich maszyn, jak na przykład mo sty na rzekach nie podparte słupami ani żadną inną podporą, a także inne niesły chane urządzenia i przyrządy". Opus maius, VII, 1 (t. II, s. 225). Ibidem, VII, 1 (t. II, s. 226).
XXVII. Szkoła w Oksfordzie
597
nia e p o k i w d z i e j a c h filozofii, u z n a j e m o ż l i w o ś ć z a i s t n i e n i a K r ó l e s t w a B o ż e g o na Z i e m i ; j e s t eschatologistą. P o z a t y m R o g e r j e s t teokratą, w e d ł u g n i e g o pa p i e s t w o p o w i n n o rządzić ś w i a t e m . W tych czasach p a n o w a l i w i e l c y p a p i e ż e : I n n o c e n t y I I I , H o n o r i u s z I I I , G r z e g o r z IX, I n n o c e n t y IV, A l e k s a n d e r IV, K l e m e n s IV, n i e m n i e j B a c o n uważał, ż e w ich rządach p o w i n n i m i e ć udział m ę d r cy. W t a k p o j ę t y m ustroju świata wielką rolę d o o d e g r a n i a m a t e ż p r a w o k a n o n i c z n e . W z a g a d n i e n i a c h m a ł ż e ń s t w a , s t o s u n k u p o d w ł a d n y c h d o władców, własności czy z m i a n y w ł a d z y R o g e r opiera się na A w i c e n n i e . K o l e j n a d z i e d z i n a e t y k i d o t y c z y j e d n o s t e k . W t y m dziale u B a c o n a znaj d z i e m y liczne wyjątki z S e n e k i i Arystotelesa. P o w y l i c z e n i u c n ó t i p o d k r e ś l e niu ich p o t r z e b y n a s t ę p u j e rozdział o ć w i c z e n i u ciała. W i n n y m razie d u c h staje się p r z y g n ę b i o n y , słaby, z n i e c h ę c o n y , s m u t niejszy, niż należy, z n u ż o n y i z b r z y d z o n y d o b r e m , swarliwy i s k ł o n n y d o niecierpliwości i częstych w y b u c h ó w gniewu. N a m aliter spiritus fit a n x i u s e t h e b e s e t accidiosus e t tristior, q u a m o p o r t e r e t , e t c u m t a e d i o b o n o l a n g u e n s e t ą u e r u l u s e t p r o n u s ad m o t u s imp a t i e n t i a e e t irae f r e ą u e n t e r . 370
O s t a t n i ą z części e t y k i j e s t a p o l o g e t y k a . B a r d z o silne i w y r a ź n e j e s t dą ż e n i e B a c o n a d o p r z e k o n a n i a ludzi o p r a w d z i w o ś c i chrześcijaństwa. W t y m c e lu R o g e r sporządza przegląd w s z y s t k i c h s e k t . G ł ó w n e z nich to: saraceni, tata rzy, p o g a n i e , czciciele b o ż k ó w , żydzi, chrześcijanie i s e k t a A n t y c h r y s t a . S p o ś r ó d w s z y s t k i c h t y c h s e k t najbardziej o p o z y c y j n e to chrześcijanie i s e k t a A n t y c h r y sta. W typologii B a c o n a u p r z y w i l e j o w a n e są religie m o n o t e i s t y c z n e : żydzi, sa raceni i c h r z e ś c i j a n i e . W e d ł u g R o g e r a w i ę c e j s e k t b y ć n i e m o ż e , a w s z e l k i e in n e religie to m i e s z a n i n y t y c h z a s a d n i c z y c h s e k t . W p i s m a c h B a c o n a o b e c n y j e s t a k c e n t eschatologiczny. M o c n e w r a ż e n i e w y w a r ł w t y m czasie najazd tatarski na E u r o p ę . Z e s c h a t o l o g i z m e m wiąże się t e ż kwestia nauk doświadczalnych, które będą nam pomocne z dwóch powodów: po p i e r w s z e , za ich p o m o c ą m o ż n a określić czas przyjścia A n t y c h r y s t a ( a s t r o n o m i a i geografia); a p o d r u g i e , biała magia o d e g r a znaczącą rolę w w a l k a c h z A n t y c h r y s t e m i j e g o p o p l e c z n i k a m i . P r a w d z i w ą s e k t ę p o z n a j e się d z i ę k i c u d o m i na d r o d z e r o z u m o w a n i a ; z g o d n o ś ć z filozofią prowadzi d o jej uznania. R o z u m m ó w i n a m , ż e istnieje Bóg, k t ó r e m u m a m y b y ć p o s ł u s z n i i czcić G o . R o g e r wylicza cały s z e r e g a r g u m e n t ó w p r z e m a w i a j ą c y c h za p r a w d z i w o ś c i ą c h r z e ś c i j a ń s t w a : p o p i e r w s z e , s t o s u n e k filozofów i sybill d o o b j a w i e n i a , p o d r u gie, to, ż e C h r y s t u s był M e s j a s z e m Ż y d ó w , p o trzecie, m ą d r o ś ć i ś w i ę t o ś ć a p o stołów, p o c z w a r t e , p r o s t o t a a p o s t o ł ó w nawracająca w ł a d c ó w i m ę d r c ó w . P o n a d to d o u m o c n i e n i a i r o z s z e r z e n i a się c h r z e ś c i j a ń s t w a m o ż e p r z y c z y n i ć się retory ka, którą z n a m y t y l k o z e s k r ó t o w e g o opisu z a w a r t e g o w Opus tertium. M i m o t a k n i e z w y k l e oryginalnego i ż y w e g o zespołu p o g l ą d ó w Bacon nie
370
Ibidem,
VII, 3, 21 (t. II, s. 362).
Średniowiecze
598
wywarł b e z p o ś r e d n i o d u ż e g o w p ł y w u , n a t o m i a s t j e g o myśl rozpoczęła lawinę n o w o ż y t n e g o p r z y r o d o z n a w s t w a pozostającego w opozycji d o fizyki arystotelesow skiej w X I V w. W w i e k a c h X V I i X V I I n i e p a m i ę t a się o n i m . Z a z n a j o m i o n o się z n i m d o p i e r o za sprawą w y d a n i a Opus maius d o k o n a n e g o przez J e t t a w 1733 r. J a k j u ż m ó w i l i ś m y , R o g e r Bacon j e s t p r z y k ł a d e m k r a ń c o w o ś c i i r o z b i e ż ności: d u c h ś r e d n i o w i e c z a łączy się w n i m z c a ł k i e m n o w o ż y t n y m k r e ś l e n i e m n o w y c h p e r s p e k t y w , d r ó g i możliwości, co p o z o s t a n i e n a z a w s z e z n a m i e n i e m O k s f o r d u i myśli b r y t y j s k i e j .
R O Z D Z I A Ł XXVIII
Pierwsi mistrzowie franciszkańscy w Paryżu F r a n c i s z k a ń s c y szarzy bracia osiedlili się n i e t y l k o w O k s f o r d z i e . B a r d z o w c z e ś n i e zapuścili t e ż k o r z e n i e w P a r y ż u , z t e g o ś r o d o w i s k a w y s z e d ł p ó ź n i e j św. Bo n a w e n t u r a . P a r y s k ą s z k o ł ę franciszkańską i n a u g u r o w a ł A l e k s a n d e r z H a l e s .
1. Aleksander z Hales U r o d z i ł się o k o ł o 1185 r. w H a l e s O w e n , a zmarł 21 sierpnia 1245 r. S t u d i o w a ł w P a r y ż u na w y d z i a l e s z t u k , a p o t e m teologii. Został m a g i s t r e m U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o i j a k o profesor wstąpił w 1230 r. d o franciszkanów. W t e n s p o s ó b franciszkanie zyskali w P a r y ż u k a t e d r ę . A l e k s a n d e r w chwili w s t ą p i e n i a d o za k o n u był magister regens. O b o k coraz to p o t ę ż n i e j s z e g o rozrostu a r y s t o t e l i z m u p o g a ń s k i e g o i „ o c h r z c z o n e g o " , o k t ó r y m j u ż była mowa, m a m y w szkole franciszkańskiej w O k s f o r d z i e początki n o w e g o przyrodoznawstwa, a w Paryżu o d r o d z e n i e a u g u s t y n i z m u . A l e k s a n d e r był w y b i t n y m n a u c z y c i e l e m i cieszył się powagą, z t e g o w z g l ę d u otrzymał t e ż p r z y d o m e k D o c t o r Irrefragibilis, tzn. N i e z ł o m n y . J e s t on a u t o r e m w y s o k o c e n i o n e j Summa theologiae pisanej stosownie d o zasady sic et non. R o g e r B a c o n o d m a w i a A l e k s a n d r o w i a u t o r s t w a tej s u m m y , zresztą n i e słusznie: Bracia przypisali m u ową wielką s u m m ę , która w a ż y w i ę c e j niż k o ń , k t ó r e j o n j e d n a k n i e sporządził, lecz inni. Została m u o n a p r z y p i s a n a z e w z g l ę d u na s z a c u n e k i z w i e się ją Summa brata Aleksandra. F r a t r e s a d s c r i p s e r u n t ei m a g n a m s u m m a m illam, q u a e e s t p l u s q u a m p o n d u s u n i u s e q u i , q u a m ipse n o n fecit, s e d alii. Ei t a m e n p r o p t e r r e v e r e n t i a m a d s c r i p t a fuit e t v o c a t u r Summa fratris Alexandri . slx
W i e m y j u ż , j a k b a r d z o Bacon n i e lubił P a r y ż a i k r y t y k o w a ł A l e k s a n d r a , j e d n a k , p o m i n ą w s z y s t r o n n i c z o ś ć , opinia ta m a p e w n e u z a s a d n i e n i e , g d y c h o dzi o drugą c z ę ś ć Summy, w k t ó r e j są liczne z a p o ż y c z e n i a , i t r u d n o ustalić, w ja k i m s t o p n i u A l e k s a n d e r j e s t jej a u t o r e m . N i e m n i e j Summa A l e k s a n d r a j e s t b a r d z o t y p o w a dla ó w c z e s n e g o pary s k i e g o k i e r u n k u szkoły franciszkańskiej. Z a w i e r a o n a t e z y z n a m i e n n e p o t e m
Roger Bacon, Opus minus, wyd. Brewer, s. 326.
600
Średniowiecze
dla całego k i e r u n k u f r a n c i s z k a ń s k i e g o : w s z y s t k i e s t w o r z e n i a ( r ó w n i e ż i d u s z a ) s t w a r z a n e są b e z p o ś r e d n i o p r z e z Boga; świat został s t w o r z o n y w czasie; w e w s z y s t k i c h b y t a c h w y s t ę p u j e m a t e r i a , która r a z e m z formą j e s t p i e r w s z y m bin a r i u m . W p r a w d z i e p o p r z e d z a j e z ł o ż e n i e z ąuodest i quo est, j e d n a k n i e j e s t o n o j e s z c z e z e s p o l e n i e m istoty i istnienia. T o s a m o z ł o ż e n i e z a c h o d z i r ó w n i e ż w d u szy l u d z k i e j : P o w i a d a się, ż e d u s z a l u d z k a s k ł a d a się z formy i m a t e r i i d u c h o w e j . A n i m a h u m a n a d i c i t u r c o m p o s i t a e x forma e t m a t e r i a i n t e l l e c t u a l i
372
.
P o z a t y m j e s t ona, w c z y m w i d a ć w p ł y w Awicenny, d r u g ą o b o k ciała substancją: D u s z a j e s t substancją oprócz substancji ciała. [Anima] e s t s u b s t a n t i a p r a e t e r s u b s t a n t i a m c o r p o r i s
373
.
Z t e g o t w i e r d z e n i a w y n i k a w i e l o ś ć form s u b s t a n c j a l n y c h . W teorii p o z n a nia A l e k s a n d e r p r ó b u j e d o k o n a ć s y n t e z y a r y s t o t e l e s o w s k i e j teorii abstrakcji z a u g u s t y ń s k ą teorią iluminacji. I n t e l e k t c z y n n y u w a ż a za c z ę ś ć duszy. P o w t a rza się tu m o t y w p o d z i a ł u d u s z y na c z ę ś ć wyższą i niższą. Jeżeli c h o d z i o opis o w e j części n i ż s z e j , to rację m a , w e d ł u g A l e k s a n d r a , A r y s t o t e l e s . Z t y m wąt k i e m wiąże się t e ż c i e k a w a u w a g a , ż e d o w ó d o n t o l o g i c z n y św. A n z e l m a j e s t u z a s a d n i o n y o t y l e , ż e w wyższej części d u s z y m a m y habitus, d z i ę k i k t ó r e m u i s t n i e n i e Boga j e s t dla nas s a m o p r z e z się o c z y w i s t e (resperse nota). Summa teologii cieszyła się w w i e k a c h ś r e d n i c h w i e l k i m u z n a n i e m i w y warła d u ż y w p ł y w na św. T o m a s z a .
2. Jan z La Rochelle B e z p o ś r e d n i m u c z n i e m i n a s t ę p c ą A l e k s a n d r a n a k a t e d r z e w P a r y ż u był u r o d z o n y o k o ł o 1200 r. J a n z L a R o c h e l l e ( d e R u p e l l a ) , ( O F M , f l 2 4 5 r.). P o d ą ż a ł o n t a k w i e r n i e drogą w y z n a c z o n ą p r z e z A l e k s a n d r a , ż e n i e w y s z e d ł n i e m a l p o za d o k o n a n i a s w e g o mistrza. N a p i s a ł , najsławniejszą spośród swoich dzieł, Summa de anima i s z e r e g in n y c h s u m m m.in.: De vitiis, Depeccatis, De decem praeceptis. U J a n a z L a R o c h e l l e w y s t ę p u j e j u ż w y r a ź n i e r o z r ó ż n i e n i e istoty (essentia, quodest) i i s t n i e n i a (esse, quo est). W z a p a t r y w a n i a c h na p o z n a n i e idzie J a n za A l c h e r e m z C l a i r v a u x , k t ó r e g o stara się wiązać z A r y s t o t e l e s e m : Z a t e m w o d n i e s i e n i u d o tej najwyższej p r a w d y i w o d n i e s i e n i u d o o w y c h
Aleksander z Hales, Summa theologica, II, I, 61, 1, c. Ibidem, II, I, 59, 2, c.
XXVIII. Pierwsi mistrzowie franciszkańscy w Paryżu
601
b y t ó w d u c h o w y c h , k t ó r e wznoszą się p o n a d i n t e l e k t l u d z k i , Boga n a z y wamy intelektem czynnym. E r g o r e s p e c t u h u i u s veritatis s u m m a e e t r e s p e c t u h o r u m i n t e l l i g i b i l i u m , q u a e e x c e d u n t i n t e l l e c t u m h u m a n u m [...] dicitur D e u s i n t e l l e c t u s agens . 3 7 4
O z n a c z a to, ż e c h o ć c z ę ś c i o w o B ó g j e s t i n t e l e k t e m c z y n n y m . A l e k s a n d e r z H a l e s i J a n z L a R o c h e l l e rozpoczynają w ł o n i e z a k o n u f r a n c i s z k a ń s k i e go t e n k i e r u n e k , k t ó r e m u p r z e c i w s t a w i ą się p o t e m spirituales. A l e k s a n d e r i J a n kładą p o d w a l i n y t e g o g m a c h u , k t ó r e g o r o z k w i t osiągnie szczyt w myśli św. B o nawentury.
Jan z La Rochelle, Summa de anima, I, 43, wyd. Domenichelli, s. 189; cyt. za B. Geyer, Patristische undscholastische PhUosophie, s. 385.
ROZDZIAŁ XXIX
Bonawentura B o n a w e n t u r a j e s t j e d n ą z najsłynniejszych postaci życia u m y s ł o w e g o X I I I w. J e g o ś w i e c k i e i m i ę b r z m i J a n F i d a n z a , urodził się w B a g n o r e g i o p o d V i t e r b o w T o s k a n i i w 1217 r. W 1236 r. wstąpił d o franciszkanów, k t ó r z y wysłali go na s t u d i a d o Paryża. T a m był u c z n i e m A l e k s a n d r a , k t ó r e g o nazywał m i s t r z e m i o j c e m . P o z d o b y c i u licencjatu, w latach 1 2 4 8 - 1 2 5 7 n a u c z a ł w P a r y ż u . W 1251 r. rozpoczęła się w a l k a z a k o n ó w ż e b r a c z y c h p r z e c i w k o a t a k o m p r o f e s o r ó w ś w i e c kich, k t ó r y c h p r z y w ó d c ą był W i l h e l m z St. A m o u r . W w a l k ę t ę w k r o c z y ł w 1257 r. p a p i e ż i w w y n i k u j e g o i n t e r w e n c j i k a t e d r y teologii zostały przy d z i e l o n e f r a n c i s z k a n o m i d o m i n i k a n o m . J e d n ą o t r z y m a ł B o n a w e n t u r a , a drugą T o m a s z z A k w i n u , obaj j a k o m a g i s t r o w i e . N i e b a w e m B o n a w e n t u r a m u s i a ł za p r z e s t a ć n a u c z a n i a , p o n i e w a ż został g e n e r a ł e m z a k o n u . Z z a d a n i a t e g o wywią zał się t a k z n a k o m i c i e , ż e bracia mniejsi nazywali go d r u g i m z a ł o ż y c i e l e m za k o n u . W 1273 r. B o n a w e n t u r a został b i s k u p e m A l b a n o i k a r d y n a ł e m . W 1274 r. u c z e s t n i c z y ł w s o b o r z e w L y o n i e , szczególnie w a ż n y m z p u n k t u w i d z e n i a za k o n ó w m e n d y k a n c k i c h , k t ó r e m u s i a ł y na n i m b r o n i ć się p r z e d z a r z u t a m i z e s t r o n y k l e r u ś w i e c k i e g o . P o d k o n i e c soboru, 15 lipca 1274 r. zmarł. Z w a n o go D o k t o r e m Serafickim (Doctor Seraphicus).
W latach 1 2 4 8 - 1 2 5 5 B o n a w e n t u r a napisał Comentarii in ąuattuor libros Sententiarum Petri Lombardi. J e s t to najwybitniejszy spośród w s z y s t k i c h k o m e n tarzy d o Sentencji. P o c z ą t k o w o s ą d z o n o , że w k o m e n t a r z w p l e c i o n e są l i c z n e za pożyczenia z Aleksandra, tymczasem krytyka historyczna tekstów wykazała, że j e s t p r z e c i w n i e , to znaczy, ż e p ó ź n i e j d o Summy A l e k s a n d r a d o d a n o s z e r e g e k s cerptów z Bonawentury. P o z a t y m B o n a w e n t u r a j e s t a u t o r e m : Quaestiones disputatae de scientia Christi i De misterio Trinitatis, w k t ó r y c h znajdują się rozważania na t e m a t teorii p o z n a n i a i d o w o d y na i s t n i e n i e Boga; Breviloquium, które jest skrótowym p r z e d s t a w i e n i e m teologii. W s z y s t k i e p r a w d y w y w i e d z i o n e są z j e d n e j p o d s t a w o w e j zasady; Itinerarium mentis in Deum, k t ó r e j e s t w y k ł a d e m mistyki. W 1273 r. w z i m i e w y k ł a d a s y m b o l i c z n ą i n t e r p r e t a c j ę sześciu d n i s t w o r z e n i a . T e w y k ł a d y n i e zostały u k o ń c z o n e . Z n a m y j e j e d y n i e w formie r e p o r a t ó w z w a n y c h Collationes in Hexaemeron.
T o m a s z i B o n a w e n t u r a byli p o n o ć przyjaciółmi, ale o b u ich ożywiał róż n y d u c h . D z i e ł o B o n a w e n t u r y to dalszy e t a p linii r o z p o c z ę t e j p r z e z A l e k s a n d r a z H a l e s i J a n a z L a R o c h e l l e , czyli p r ó b a o d n o w i e n i a i s y s t e m a t y z a c j i św. A u g u s t y n a . T e z a s a d n i c z e różnice - u B o n a w e n t u r y d o m i n u j e a u g u s t y n i z m i pla-
603
XXIX. Bonawentura
t o n i z m , a u T o m a s z a a r y s t o t e l i z m - łagodzi ś w i ę t o ś ć o b y d w u myślicieli oraz w s p ó l n y front walki z p a n t e i s t a m i i m a t e r i a l i s t a m i ( D a w i d z D i n a n t ) oraz a w e r roistami. O m o n o p s y c h i z m i e a w e r r o i s t ó w B o n a w e n t u r a m ó w i , ż e j a k k o l w i e k b y go n i e p r z e d s t a w i a ć j e s t najgorszą herezją (quantumcumque autem hanc opinionem coloret, pessima est et haeretica) . m
B. Mądrość W e d ł u g B o n a w e n t u r y c e l e m filozofii j e s t m ą d r o ś ć . A r y s t o t e l e s j e s t m i s t r z e m , jeżeli c h o d z i o b a d a n i e otaczającego nas, w i d z i a l n e g o świata. J e d n a k ż e m i s t r z e m w m ą d r o ś c i j e s t P l a t o n , on patrzy k u r z e c z o m g ó r n y m i d u c h o w y m . Szczęśliwą s y n t e z ę w i e d z y i mądrości, czyli A r y s t o t e l e s a i P l a t o n a , stworzył A u g u s t y n . O s t a t e c z n i e należy, n i e rezygnując z wiedzy, dążyć d o m ą d r o ś c i . B o n a w e n t u r a w y r ó ż n i a cztery z n a c z e n i a mądrości. P o p i e r w s z e , m ą d r o ś ć w z n a c z e n i u najszerszym to filozofia, czyli w i e d z a o b o s k i c h i l u d z k i c h rzeczach. P o d r u g i e , j e s t o n a cognitio sublimis, czyli w i e d z ą o t y m , co w i e c z n e , w przeci w i e ń s t w i e d o w i e d z y o rzeczach z i e m s k i c h ; p o trzecie, j e s t p o z n a n i e m Boga w czci, czyli pietas. P o c z w a r t e , m ą d r o ś ć w z n a c z e n i u w ł a ś c i w y m to m i s t y c z n e k o s z t o w a n i e słodyczy Boga (cognitio Dei experimenta/is). I d e a ł mądrości dla B o n a w e n t u r y to w ł a ś n i e o w o m i s t y c z n e oglądanie i s m a k o w a n i e . W t y m z n a c z e n i u s y n o n i m a m i mądrości są: sapientia, caritas, pax, extasis, excessus mentalis. C e l e m d ą ż e ń l u d z k i c h j e s t miłość Boga w mądrości, a drogą, w ł a ś c i w i e jedną z dróg, wiedza. Przed Bonawenturą jako mistykiem i franciszkaninem staje w i ę c p o d w ó j n i e t r u d n y p r o b l e m o k r e ś l e n i a w i e d z y z p u n k t u w i d z e n i a m i stycznego: P r z e j ś c i e od w i e d z y d o mądrości n i e j e s t b e z p i e c z n e , a z a t e m m u s i b y ć m i ę d z y n i m i coś p o ś r e d n i e g o , m i a n o w i c i e ś w i ę t o ś ć . N o n e s t ergo s e c u r u s t r a n s i t u s a scientia ad s a p i e n t i a m ; o p o r t e t ergo m e d i u m p o n e r e , scilicet s a n c t i t a t e m . 376
B o n a w e n t u r z e c h o d z i w i ę c o s y s t e m ś w i ę t e j w i e d z y - z e s p o l e n i e obja w i e n i a , filozofii i teologii. W z g a r d a dla w i e d z y w i d o c z n a u św. F r a n c i s z k a była z d a n i e m B o n a w e n t u r y j e g o cechą osobistą i n i e p o w i n n a b y ć n a ś l a d o w a n a p r z e z z a k o n . O b y d w a z a k o n y m e n d y k a n c k i e stawiają s o b i e za cel z d o b y w a n i e wiedzy, ale z a c h o d z i m i ę d z y nimi zasadnicza różnica: D o m i n i k a n i e dążą z a s a d n i c z o d o k o n t e m p l a c j i , a w t ó r n i e d o n a m a s z c z e nia, a franciszkanie z a s a d n i c z o d o n a m a s z c z e n i a , a w t ó r n i e d o k o n t e m placji. O b y m i ł o ś ć ta, czyli n a m a s z c z e n i e , n i e u s t ę p o w a ł o C h e r u b i n o m .
Bonawentura, In Sententiarum, II, 18, 2, 1, c. Bonawentura, In Hexaemeron, XIX, 3.
Średniowiecze
604
[ P r a e d i c a t o r e s ] p r i n c i p a l i t e r i n t e n d u n t s p e c u l a t i o n i et p o s t e a u n c t i o n i [...]. [ M i n o r e s ] p r i n c i p a l i t e r u n c t i o n i et p o s t e a s p e c u l a t i o n i . E t u t i n a m iste a m o r vel u n c t i o n o n r e c e d a t a C h e r u b i m . 3 7 7
O b y d w a z a k o n y ż e b r a c z e to chór c h e r u b i n ó w w Kościele w a l c z ą c y m . W s z y s t k i e w i ę c n a u k i mają służyć miłości, a „ b e z miłości w s z e l k i e p o z n a n i e j e s t próżnością" {sine qua [scil. caritate\ omnis cognitio vana est) . Filozofia s p e ł n i a swój cel p r o w a d z ą c nas d o Boga, a m o ż e to c z y n i ć t y l k o w t e d y , k i e d y j e s t p o d d a n a teologii. P o d o b n i e j a k A u g u s t y n i A n z e l m , B o n a w e n t u r a p o d k r e ś l a , ż e p u n k t e m wyjścia w s z e l k i e g o p o z n a n i a , a n a w e t filozofii, j e s t wiara, a jej c e l e m o s t a t e c z n y m k o n t e m p l a c j a m i s t y c z n a : m
T a k i j e s t p o r z ą d e k , ż e n a l e ż y zaczynać od trwałości wiary b y p r z e z s u r o w o ś ć r o z u m u osiągnąć radość k o n t e m p l a c j i . O r d o e s t e n i m , u t i n c h o e t u r a stabilitate fidei e t p r o c e d a t u r p e r s e r e n i t a t e m rationis, u t p e r v e n i a t u r ad s u a v i t a t e m c o n t e m p l a t i o n i s . 379
Wiara w y w o ł u j e miłość, a ta z kolei p o b u d z a d o k o n t e m p l a c j i prawdy. Stąd b i e r z e się filozofia j a k o p o t r z e b a miłości, p o n i e w a ż miłość c h c e coraz g ł ę b szego poznania i zjednoczenia ze swym p o d m i o t e m umiłowania: W c u d o w n y sposób dusza raduje się poznając, gdy wierzy wiarą doskonałą. M i r o e n i m m o d o a n i m a d e l e c t a t u r in i n t e l l i g e n d o , q u o d p e r f e c t a fide credit . 3 8 0
C h o ć o b j a w i e n i e m o d y f i k u j e r o z u m o w a n i e , to j e d n a k filozofia w y r a ź n i e różni się od teologii: Filozofia z a j m u j e się r z e c z a m i , t a k j a k o n e są w n a t u r z e a l b o w d u s z y z g o d n i e z p o z n a n i e m w r o d z o n y m l u b t e ż n a b y t y m w s p o s ó b naturalny. P h i l o s o p h i a ą u i d e m agit d e r e b u s , u t s u n t in n a t u r a , seu in a n i m a s e c u n d u m n o t i t i a m n a t u r a l i t e r i n s i t a m vel e t i a m a ą u i s i t a m . 381
Filozofia w y c h o d z i od b a r d z o j a s n y c h i p e w n y c h założeń i z nich drogą r o z u m o w a n i a w y w o d z i s w e t w i e r d z e n i a . C a ł k o w i c i e różni się od niej teologia. W e d ł u g d e Wulfa teologia j e s t dla B o n a w e n t u r y raczej n a u k ą praktyczną, w c z y m o b j a w i a się a u g u s t y ń s k i w o l u n t a r y z m . P r z e z g r z e c h p i e r w o r o d n y światło i n t e l e k t u t a k w nas osłabło, ż e b e z p o m o c y „z g ó r y " n i e m o ż e m y u n i k nąć b ł ę d u . T a m y ś l j e s t b a r d z o m o c n o p o d k r e ś l a n a w c a ł y m a u g u s t y n i z m i e . 382
™ Ibidem, XXII, 21. Bonawentura, De reductione artium ad theologiam, 26. Bonawentura, Sermones selecti de rebus theologicis, Sermo IV, Christus unus omnium magister, 15. Bonawentura, In Sententiarum, I, Prooem. 2, c. Bonawentura, Breviloquium, prol., 3, 2. M. D e Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. II, s. 124.
3 7 8
3 7 9
3 8 0
3 8 1
3 8 2
XXIX. Bonawentura
605
S k u t k i e m t e g o n a u k a A r y s t o t e l e s a m u s i b y ć w w i e l u p u n k t a c h b ł ę d n a , a głów n e z t y c h b ł ę d ó w to: z a p r z e c z e n i e o p a t r z n o ś c i , fatalizm, o d w i e c z n o ś ć świata, j e d n o ś ć i n t e l e k t u , z a p r z e c z e n i e t e z y o n a g r o d z i e i karze w życiu p r z y s z ł y m . Wszystkie te błędy Bonawentura przypisuje s a m e m u Arystotelesowi, a nie je go a r a b s k i m i n t e r p r e t a t o r o m . M n i e j b ł ę d ó w p o p e ł n i ł P l a t o n i neoplatonicy, p o n i e w a ż uznawali oni n a u k ę o i d e a c h , k t ó r e pośredniczą m i ę d z y n a m i a B o g i e m . J e d n a k ż e największy błąd to n i e z n a j o m o ś ć p r a w d y o g r z e c h u p i e r w o r o d n y m . Filozofowie w t y m s w o i m b ł ę dzie p o d o b n i są d o strusi, mają skrzydła, ale mogą tylko biegać, a n i e latać. D o p i e r o filozofia p o d d a n a w i e r z e staje się s t o p n i e m w z b l i ż a n i u się d o Boga. N a t y m p o l e g a jej s e n s i racja b y t u . J e s t o n a w s t ę p e m d o i n n y c h n a u k : Filozofia j e s t drogą d o i n n y c h n a u k , lecz t e n , k t o c h c i a ł b y się tu zatrzy mać, wpadnie w ciemność. P h i l o s o p h i c a scientia via est ad alias scientias, s e d q u i ibi v u l t stare, cadit in t e n e b r a s . 3 8 3
Z a r a z e m j e s t o n a c z y m ś p o ś r e d n i m m i ę d z y czystą wiarą a teologią, ale n i e w o l n o jej n a d u ż y w a ć w teologii: N i e n a l e ż y w i ę c m i e s z a ć d o w i n a P i s m a Ś w i ę t e g o tyle w o d y filozofii, b y n i e stało się o n o wodą, b o b y ł b y to najgorszy c u d . N o n igitur t a n t u m m i s c e n d u m e s t d e a q u a p h i l o s o p h i a e in v i n u m sacrae S c r i p t u r a e , q u o d d e v i n o fiat a q u a ; h o c p e s s i m u m m i r a c u l u m e s s e t . 3 8 4
S a m a teologia j e s t zaś c z ł o n e m p o ś r e d n i m m i ę d z y filozofią a d a r e m mą drości, k t ó r y u z y s k u j e całkowitą p e ł n i ę w ś w i e t l e c h w a ł y (in lumine glońae). Ustaliwszy, jaki j e s t s t o s u n e k filozofii d o teologii, stara się B o n a w e n t u r a w y p r a c o w a ć swoją filozofię, k t ó r e j p l a n p o d a j e w Collationes in Hexaemeron: O t o cała nasza m e t a f i z y k a : o e m a n a c j i , o e g z e m p l a r y z m i e , o s p e ł n i e n i u , czyli o iluminacji p r z e z p r o m i e n i e d u c h o w e i p o w r o c i e d o najwyższego. E t h a e c est tota nostra m e t a p h y s i c a : d e e m a n a t i o n e , d e e x e m p l a r i t a t e , d e c o n s u m m a t i o n e , scilicet illuminari p e r radios spirituales e t r e d u c i ad summum . 3 8 5
B. Świat i człowiek W t y m p i e r w s z y m pojęciu, czyli w emanatio, mieszczą się rozważania na t e m a t świata s t w o r z o n e g o . Świat został stworzony w czasie. N i e m ó g ł b y o n b y ć z a r a z e m 3 8 3
Bonawentura, De septem donis Spiritus Sancti, IV, 12. Bonawentura, ln Hexaemeron, XIX, 14. ^Ibidem, I, 17. 3 8 4
Średniowiecze
606
stworzony z nicości i odwieczny. B o n a w e n t u r a stara się d o w i e ś ć , ż e świat m a p o czątek w czasie. P o p i e r w s z e , g d y b y świat istniał b e z początku, to d o n i e s k o ń c z o ności m o m e n t ó w czasowych m o ż n a b y jeszcze d o d a w a ć n o w e m o m e n t y czasowe, a przecież m n o ż e n i e nieskończoności jest niedorzeczne. Po drugie, porządek nie m o ż e istnieć b e z początku, to znaczy czegoś pierwszego, nie istniałby wówczas szereg: p i e r w s z e - ś r o d k o w e - ostatnie. P o trzecie, jeżeli od n i e s k o ń c z e n i e o d l e głego od nas o b r o t u n i e b a c h c e m y przejść d o o b e c n e g o o b r o t u , to ilość tych o b r o t ó w m u s i b y ć s k o ń c z o n a , gdyż n i e s k o ń c z o n e g o szeregu nie m o ż n a przejść. A r y s t o t e l e s o w s k i e d o w o d y o d w i e c z n o ś c i świata mają n a t o m i a s t to z n a c z e n i e , że wykazują, iż ż a d n a n a t u r a l n a p r z y c z y n a n i e m o g ł a s t w o r z y ć świata, ale n i e uzasadniają j e g o o d w i e c z n o ś c i . P o j ę c i e s t w o r z e n i a i nicości j e s t A r y s t o telesowi obce. Swoją filozofię świata B o n a w e n t u r a o p i e r a na d o r o b k u szkoły oksfordzk i e j . N a ciała składają się d w a e l e m e n t y , m a t e r i a i forma ś w i e t l n a . C i a ł o n i e j e s t t o ż s a m e ze ś w i a t ł e m , k t ó r e s t a n o w i j e g o s k ł a d n i k : Jeżeli światło z n a c z y tyle co forma, to światło n i e m o ż e b y ć c i a ł e m , lecz j a k ą ś częścią ciała. Si ergo lux f o r m a m dicit, n o n p o t e s t e s s e lux i p s u m c o r p u s , sed aliąuid corporis . 386
J a k o e l e m e n t formalny w e w s z y s t k i c h ciałach światło s t a n o w i p o w s z e c h ną z a s a d ę działania, która t k w i w substancji ciał. Światło to n a t u r a p o w s z e c h n a tkwiąca w e w s z y s t k i c h ciałach z a r ó w n o niebieskich, jak i ziemskich". L u x est n a t u r a c o m m u n i s r e p e r t a in o m n i b u s c o r p o r i b u s t a m c a e l e s t i b u s quam terrestribus" . 387
O n o w ł a ś n i e t w o r z y s a m e e l e m e n t y , p o nich w hierarchii b y t ó w n a s t ę p u ją corpora mixta {mixtum, compositum) i corpora complexionata, to z n a c z y rośliny, z w i e r z ę t a i ciało l u d z k i e . P r o m i e n i o w a n i e światła p o c h o d z ą c e z e l e m e n t ó w ja k o n a j w e w n ę t r z n i e j s z y c h s k ł a d n i k ó w ciała, k t ó r e g o n o ś n i k i e m j e s t p o w i e t r z e , działa w s z ę d z i e , w całej n a t u r z e , aż d o w n ę t r z a Z i e m i . Światło t e ż s t a n o w i człon p o ś r e d n i m i ę d z y duszą i c i a ł e m : Światło, za k t ó r e g o p o ś r e d n i c t w e m ciało j e d n o c z y się z duszą. L u x est illud, q u o m e d i a n t e c o r p u s u n i t u r a n i m a e
3 8 8
.
W tej teorii mają s w e źródło r ó ż n e k o n c e p c j e p o ś r e d n i k a m i ę d z y duszą a c i a ł e m , z k t ó r y m i walczył T o m a s z , a t a k ż e teoria ciała a s t r a l n e g o itp. Światło
3 8 6
387
3 8 8
Bonawentura, In Sen ten tła rum, II, 13, 2, 1, c. Ibidem, II, 12, 2, 1,4. Bonawentura, In Sententiarum, II, 15, 1, 3, sc 2.
607
XXIX. Bonawentura
w r e s z c i e j e s t przyczyną m n o ż e n i a się zwierząt. O n o b o w i e m w y p r o w a d z a d u szę roślinną i zwierzęcą z m o ż n o ś c i materii (educitexpotentia materiae). R ó w n i e ż i n i ż s z e s t o p n i e n a s z e g o życia są r e z u l t a t e m działania światła, t a k ż e o n o j e s t g ł ó w n y m sprawcą w s z y s t k i e g o , co dzieje się w świecie c i e l e s n y m . F o r m y ż y w y c h j e s t e s t w tkwią d o s ł o w n i e w m o ż n o ś c i m a t e r i i ; materii p o j ę t e j n i e p o a r y s t o t e l e s o w s k u - tkwią w i ę c j a k o zarodki form (rationes seminales), k t ó r e u j m u j e i rozwija z e w n ę t r z n e d z i a ł a n i e . N a t u r ę o w y c h z a r o d k ó w o k r e śla najlepiej z w r o t ' m o ż n o ś ć bycia formą': T o m o ż e b y ć formą i staje się formą tak, j a k pąk róży staje się różą. Illud p o t e s t e s s e forma e t fit forma, sicut g l o b u s rosae fit r o s a
389
.
Z a A u g u s t y n e m t w i e r d z i B o n a w e n t u r a , że Bóg stworzył na p o c z ą t k u m a t e r i ę zawierającą w s o b i e , n i e dające się o k r e ś l i ć b o g a c t w o w s z e l k i c h w i r t u a l n o ści. M a t e r i a to seminarium inditum, czyli m a t e c z n i k . Rozrost z a l ą ż k ó w w o w y m seminarium o p i s u j e Księga Rodzaju: O t o najwyższa n a u k a , ż e sprawca s t w o r z o n y nie stworzył ż a d n e j istoty ani s u b s t a n c j a l n e j , ani p r z y p a d ł o ś c i o w e j , lecz s p o w o d o w a ł , ż e b y t znajdują cy się w j e d n e j dyspozycji znalazł się w i n n e j . H a e c igitur e s t s u m m a positionis, q u o d a g e n s c r e a t u m n u l l a m ą u i d d i t a t e m nec substantialem, nec accidentalem o m n i n o producit, sed e n t e m s u b u n a d i s p o s i t i o n e facit e s s e s u b a l i a . 390
U s t a w i c z n i e o b s e r w u j e m y , j a k w m a t e r i i b u d z ą się coraz to d o s k o n a l s z e virtualitetes: forma elementaris, forma mixti, forma complexionati corporis, i ż a d n a z tych form w m i a r ę rozwoju n i e ginie i d l a t e g o w k a ż d y m b y c i e k o n k r e t n y m n a l e ż y przyjąć i s t n i e n i e wielości form. T o z o b a c z y m y j e s z c z e w y r a ź n i e j w a n a lizie d u s z y l u d z k i e j . G d y m a m y d o c z y n i e n i a z e z n i s z c z e n i e m (corruptio), w ó w czas n i g d y n i e g i n i e c a ł k o w i c i e forma, lecz k u r c z y się d o s t a n u z a r o d k o w e g o , a z a r o d k i trwają stale. C a ł y rozwój świata m a t e r i a l n e g o to u s t a w i c z n a gra r o z w o ju z a r o d k ó w w b y t y i b y t ó w w zarodki. Gra, którą rozpoczął, p r o w a d z i i d o k o ń czy Bóg. W tej teorii B o n a w e n t u r y w y r a ź n e j e s t p i ę t n o A u g u s t y n a : S ą d z ę , ż e n a l e ż y się t r z y m a ć t e g o s t a n o w i s k a nie t y l k o d l a t e g o , ż e p r z e k o n u j e o n i m r o z u m , ale r ó w n i e ż d l a t e g o , że p o t w i e r d z a j e p o w a g a A u gustyna. H a n c positionem credo esse t e n e n d a m non solum, quia e a m d e m suadet ratio, s e d e t i a m , q u i a confirmat auctoritas A u g u s t i n i . 391
P o d o b n i e j a k u Awicenny, u B o n a w e n t u r y d u s z a l u d z k a j e s t z a r a z e m for mą i substancją. Wykorzystując n i e ś w i a d o m i e Awicebrona, B o n a w e n t u r a c h c e 3 8 9
3 9 0
m
Bonawentura, In Sententiarum, Ibidem, II, 7, 2, 2, 1, ad 6. Ibidem, 11, 18, 1 , 3 , c.
II, 7, 2, 2, 1, c.
Średniowiecze
608
o d g r a n i c z y ć d u s z ę ludzką z a r ó w n o od Boga, j a k i od b y t ó w m a t e r i a l n y c h . T y l k o byt, który m a s a m z s i e b i e i s t n i e n i e , j e s t b y t e m , ż y c i e m , r o z u m e m . W s z y s t k o , co j u ż tylko m a b y t , życie i r o z u m , a n i e j e s t nimi, o t r z y m u j e j e , a z a t e m w k a ż d y m t a k i m b y c i e t k w i e l e m e n t bierny, czyli materia. W y s t ę p u j e tu p e w n e p o m i e s z a n i e materii z możnością, n a l e ż a ł o b y zapytać, co j e odróżnia. W s z e l k i e za t e m s t w o r z e n i a m u s z ą m i e ć w sobie m a t e r i ę , a ta j e s t j e d n o r o d n a , taka s a m a w j e s t e s t w a c h d u c h o w y c h , w aniołach i d u s z a c h , j a k i w j e s t e s t w a c h c i e l e s n y c h . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o A l e k s a n d r a z H a l e s B o n a w e n t u r a u w a ż a , ż e różni c e są p o w o d o w a n e p r z e z formy. N i e b ę d ą c ś w i a d o m y m a w i c e b r o ń s k i e g o źródła swej teorii, w y z n a j e B o n a w e n t u r a p o w s z e c h n y h y l e m o r f i z m . J a k i e są j e d n a k k o n s e k w e n c j e t e g o s t a n o w i s k a dla antropologii? D u s z a w c z ł o w i e k u z e s p a l a się z ciałem, ale z a r ó w n o d u s z a , j a k i ciało są j u ż c a ł k o w i cie u k o n s t y t u o w a n e i z u p e ł n e . I d u s z a , i ciało mają f o r m ę i m a t e r i ę . F o r m ą k o n stytuującą ciało, czyli forma corporeitatis, j e s t światło (lux). N i e p o l e m i z u j ą c z T o m a s z e m i rozwijając t y l k o swój s y s t e m , B o n a w e n t u r a p r z e c i w s t a w i a się na uce o jednej formie w bycie złożonym (compositum). N i e r o z s ą d n i e j e s t z a t e m t w i e r d z i ć , że o s t a t e c z n a forma j e s t d o d a n a d o m a t e r i i p i e r w s z e j , ż e j e s t dyspozycją albo ż e j e s t w m o ż n o ś c i d o niej, al b o że n i e m a ż a d n e j formy p o ś r e d n i e j . U n d e i n s a n u m est d i c e r e , q u o d u l t i m a forma a d d a t u r m a t e r i a e p r i m a e , q u o d sit d i s p o s i t i o vel in p o t e n t i a ad illam, vel nulla forma i n t e r i e c t a . 392
D u s z a m u s i m i e ć formę i m a t e r i ę , skoro m a b y ć z d o l n a d o rozwoju i p r z y j m o w a n i a c z e g o k o l w i e k , g d y ż , cytując Boecjusza, B o n a w e n t u r a p o w i a d a : Forma bez materii nie może być podmiotem. Forma sine materia, non potest esse s u b i e c t u m
3 9 3
.
Z a s a d y j e d n o s t k o w i e n i a n i e s t a n o w i m a t e r i a , lecz s u b s t a n c j a l n o ś ć . S u b stancjalność p o w s t a j e z e z j e d n o c z e n i a materii i formy, p r z e z co p o w s t a j e «to oto» {hoc aliąuid), czyli forma i m a t e r i a . B o n a w e n t u r a u w a ż a w i ę c , ż e j e d n o s t k o w o ś ć w a r y s t o t e l i z m i e j e s t t y l k o p r z y p a d ł o ś c i o w a , istotna j e s t w i ę ź g a t u n k o wa, ale to s t a n o w i s k o n i e m o ż e z a d o w o l i ć chrześcijaństwa. C h r y s t u s p r z e c i e ż u m a r ł za p o s z c z e g ó l n y c h ludzi, a n i e za rodzaj l u d z k i r o z u m i a n y j a k o a b s t r a k cja. Szczególną g o d n o ś ć nadaje c z ł o w i e k o w i j e g o o s o b o w o ś ć : J e d n o s t k o w o ś ć i g o d n o ś ć j e s t w y z n a c z a n a p r z e z podział na osoby, ale za s a d n i c z o g o d n o ś ć j e s t w y z n a c z a n a z uwagi na f o r m ę . P e r s o n a l i s a u t e m discretio dicit s i n g u l a r i t a t e m e t d i g n i t a t e m . [...] S e d d i g n i t a t e m dicit p r i n c i p a l i t e r r a t i o n e f o r m a e . 394
3 9 2
3 9 3
3 9 4
Bonawentura, /;/ Hexaemeron, IV, 10. Bonawentura, In Sententiarum, I, 19, 2, a.u., 3, sc 1; Boecjusz, De Trinitate, 2. Ibidem, II, 3, 1,2, 3, c.
609
XXIX. Bonawentura
Zresztą owa godność nabiera u Bonawentury specjalnego znaczenia i od grywa zasadniczą rolę: W ł a s n o ś ć godności t k w i w hipostazie tak, że nie m o ż e przysługiwać i n n y m . P r o p r i e t a s d i g n i t a t i s i n c o m m u n i c a b i l i t e r e x s i s t e n s in h y p o s t a s i
395
.
S k ą d w t a k i m razie b i e r z e się wielość ludzi? D l a a w e r r o i s t ó w i n d y w i d u alność c z ł o w i e k a m a swą p r z y c z y n ę n i e w t y m , ż e j e s t to w a ż n e dla j a k i e g o ś w y ż s z e g o c e l u , lecz t y l k o d l a t e g o j e s t w i e l u ludzi, że cały rodzaj l u d z k i n i e m o że naraz z a i s t n i e ć . B o n a w e n t u r a n a t o m i a s t główną p r z y c z y n ę wielości ludzi d o strzega w t y m , ż e w niej przejawia się p e ł n i e j miłość Boga, p o z a t y m s t a n o w i to s p o s o b n o ś ć w z r o s t u miłości b l i ź n i e g o : G ł ó w n y m p o w o d e m j e s t przejawianie się dobroci bożej; i to szczególnie w o b e c dusz, których jest wiele, by w nich rozdzieliła się wielorakość łask bożych i wypełniła całość i liczność o w e g o wyższego p a ń s t w a n i e b i e s k i e g o . Principialis ratio e s t ad m a n i f e s t i a t i o n e m b o n i t a t i s d i v i n a e ; e t h a e c p r a e c i p u e e s t in a n i m a b u s , q u a e m u l t a e s u n t , u t in eis d i s t r i b u a t u r g r a t i a r u m D e i m u l t i f i r o m i t a s , e t c o m p l e a t u r illius s u p e r n a e civitatis integritas e t numerositas . 3 9 6
W i e l o ś ć z j e d n o ś c i ą godzi się w d u s z y p o d o b n i e j a k w Trójcy: r ó ż n o r o d ność i w i e l o ś ć w ł a d z n i e narusza j e d n o ś c i s u b s t a n c j i . W ł a d z e n i e są p r z y p a d ł o ściami z u p e ł n i e o d r ę b n y m i od d u s z y i d l a t e g o n i e m o ż n a ich n a z y w a ć rzeczy w i s t y m i p r z y p a d ł o ś c i a m i duszy. Są o n e „ p r z e d ł u ż e n i a m i " (promotiones) sub stancji. T o t e ż ich istotą j e s t s u b s t a n c j a duszy, c h o ć w ł a d z e n i e utożsamiają się z duszą, to n i e są c z y m ś od niej i n n y m : W ł a d z e d u s z y n i e są n a d t o t y m s a m y m dla duszy, t a k j a k j e j z a s a d y w e w n ę t r z n e i i s t o t o w e , m a t e r i a i forma, n i e są poza t y m r ó ż n e tak, b y n a l e żały d o i n n e g o rodzaju, j a k p r z y p a d ł o ś c i , lecz p r z e z r e d u k c j ę należą d o rodzaju s u b s t a n c j i . P o t e n t i a e a n i m a e n e c a d e o s u n t i d e m a n i m a e , sicut s u n t e i u s p r i n c i p i a i n t r i n s e c a e t e s s e n t i a l i a [scil. m a t e r i a e t forma], n e c a d e o d i v e r s a e , u t c e d e n t in aliud g e n u s , sicut a c c i d e n t i a , s e d in g e n e r e s u b s t a n t i a e s u n t p e r reductionem . 3 9 7
Bonawentura przyjmuje bezpośredni kreacjonizm dusz ludzkich. Każda d u s z a j e s t n u m e r y c z n i e i j a k o ś c i o w o różna od i n n y c h d u s z . G o d n o ś ć d u s z y j e s t racją jej n i e ś m i e r t e l n o ś c i , a g o d n o ś ć ta m a s w e oparcie w t y m , że d u s z a j e s t s t w o r z o n a na p o d o b i e ń s t w o Boga. T o p o d o b i e ń s t w o b o ż e t k w i w formie duszy,
395
Ibidem, II, 3, 1,2, 3, ad 1-6. Ibidem, II, 18, 2, 1, ad 3. Ibidem, II, 24, 1, 2, 1, c.
3 9 6
397
Średniowiecze
610
ale w p ł y w a r ó w n i e ż n a jej m a t e r i ę . J e d e n a k t s t w ó r c z y bożej miłości stwarza d u s z ę z nicości, a d r u g i , p o d o b n y , u t r z y m u j e ją w b y c i e . B o n a w e n t u r a w y k o r z y stuje t e ż d o d o w o d u n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y a r g u m e n t - o b e c n y r ó w n i e ż u T o m a s z a - z p r a g n i e n i a . D u s z a p r a g n i e trwałości i n i e ś m i e r t e l n o ś c i dóbr, a pra gnienie naturalne nie może być niespełnione, a zatem sama jest nieśmiertelna.
C. Bóg K o l e j n y m w a ż n y m dla B o n a w e n t u r y p o j ę c i e m j e s t exemplaritas. S t a n o w i o n o k l u c z d o j e g o teorii idei. Bóg j e s t u B o n a w e n t u r y z a r a z e m p o d m i o t e m {intellec tus) i p r z e d m i o t e m p o z n a n i a {intelligibile). S a m o p o z n a n i e Boga j e s t c a ł k o w i c i e swoiste i m o ż e m y j e n a z w a ć p o d o b i zną {similitudó). S ł o w o (Yerbum) wyraża w s z y s t k o , c z y m B ó g jest, co w i e i c z e g o c h c e . Bóg wyraził w i ę c w S y n u w s z y s t k o , co c h c e i m o ż e u c z y n i ć , p o n i e w a ż r ó w n i e ż i to, co m o ż l i w e , mieści się w j a k i ś s p o s ó b w p e ł n i b o ż e g o b y t u . W Sło w i e są w i ę c w s z y s t k i e p r a w z o r y m o ż l i w y c h n a ś l a d o w n i c t w Boga, w n a j s z e r s z y m z n a c z e n i u słowa ' b y t ' . W s z y s t k i e w i ę c rzeczy a k t u a l n e i m o ż l i w e mają swój p r a w z ó r w S ł o w i e , k t ó r e określa B o n a w e n t u r a j a k o ars aeterna Dei. T a ars aeterna Dei to t w ó r c z o ś ć i a k t y w n o ś ć Boga. Bóg rodzi w swej mądrości w s z e l k i e pra wa i zasady b y t u : W mądrości wiecznej jest zasada płodności d o poczynania, tworzenia i ro dzenia wszystkiego, co należy d o całości praw. W s z y s t k i e b o w i e m zasady wzorcze są p o c z ę t e p r z e d w i e c z n i e w łonie macicy, czyli wiecznej mądrości. In s a p i e n t i a a e t e r n a est ratio f e c u n d i t a t i s ad c o n c i p i e n d u m , p r o d u c e n d u m e t p a r i e n d u m , q u i d q u i d est d e u n i v e r s i t a t e l e g u m . O m n e s e n i m rat i o n e s e x a m p l a r e s c o n c i p i u n t u r a b a e t e r n o in vulva a e t e r n a e s a p i e n t i a e seu u t e r o . 3 8 8
I d e e mają się d o Boga p o d o b n i e jak w ł a d z e duszy d o niej s a m e j . Są o n e w Bogu i d e n t y c z n e ze S ł o w e m i realnie nie różnią się od siebie nawzajem. Różnią się natomiast z e w z g l ę d u na rzeczy, których są ideami i k t ó r e opisują (connotant). W e d l e idei s t w o r z o n e są rzeczy i o d k r y w a j ą c p o r z ą d e k w rzeczach m o ż e m y t e n p o r z ą d e k p r z e n i e ś ć i na świat idei. S a m e w sobie i d e e są p o z b a w i o n e p o r z ą d k u p o z a t y m , że są i d e n t y c z n e z B o g i e m . W i d e a c h , czyli zasadach p o z n a n i a , n i e m a w z a j e m n e g o p o r z ą d k u ani rze c z y w i s t e g o , ani p o j ę c i o w e g o , j e s t tylko p o r z ą d e k w y n i k a j ą c y z ich przedmiotów. In ideis sive r a t i o n i b u s c o g n o s c e n d i n o n est o r d o ad i n v i c e m n e c s e c u n d u m r e m , n e c s e c u n d u m r a t i o n e m . H a b e n t q u i p p e o r d i n e m ad i d e a t a . 3 9 9
Bonawentura, In Hexaemeron, XX, 5. Bonawentura, In Sententiarum, I, 35, a. u., 6, c.
XXIX. Bonawentura
611
Z a s a d ą s t r u k t u r y rzeczywistości j e s t analogia. S t w o r z e n i a w r o z m a i t y m s t o p n i u urzeczywistniają swoją similitudo Boga i d l a t e g o m ó w i m y o m n i e j l u b b a r d z i e j d o s k o n a ł y m p o d o b i e ń s t w i e d o Boga: c i e n i u (umbra) b ę d ą c y m d a l e k i m i n i e w y r a ź n y m p o d o b i e ń s t w e m Boga; śladzie (vestigium), k t ó r e j e s t p o d o b i e ń s t w e m d a l e k i m , ale o k r e ś l o n y m i o o b r a z i e (imago), który j e s t bliski i o k r e ś l o ny. C i e ń Boga j e s t w e w s z y s t k i m , czego Bóg j e s t przyczyną w n a j o g ó l n i e j s z y m z n a c z e n i u . Ś l a d e m j e s t byt, k t ó r e g o Bóg j e s t przyczyną wzorczą sprawczą l u b celową. O b r a z e m Boga m o ż e zaś b y ć j e d y n i e s t w o r z e n i e r o z u m n e , p o n i e w a ż t y l k o w j e g o p r z y p a d k u B ó g j e s t przyczyną i z a r a z e m p r z e d m i o t e m p o z n a n i a i c h c e n i a . B o n a w e n t u r a , w z o r e m św. A u g u s t y n a , d o p a t r u j e się w całej k o n s t r u k cji świata ś l a d ó w Trójcy. N a j w y r a ź n i e j s z y m jej ś l a d e m j e s t u k ł a d m a t e r i a - f o r m a i z e s p o l e n i e ich o b u w b y t a c h . B o n a w e n t u r a t w i e r d z i - b y ć m o ż e j e s t to k r y t y c z n a aluzja d o O k s f o r d u że p r z y r o d n i k b a d a t y l k o z e w n ę t r z n ą p o w ł o k ę rzeczy i n i e m o ż e o d k r y ć istoty rzeczywistości. P r z y r o d o z n a w s t w o nie m o ż e w i ę c odsłonić p r z e d n a m i i s t o t n e go s e n s u świata. W s z y s t k i e stworzenia p o w i ą z a n e są z e sobą a n a l o g i a m i oraz analogią w o d n i e s i e n i u d o Boga. Właściwą z a t e m treść rzeczy u j m u j e t e n , k t o p r z e z t e a n a l o g i e d o s z u k u j e się ś l a d ó w b o ż e j j e d n i i troistości. T a k patrzył na świat c z ł o w i e k p r z e d g r z e c h e m p i e r w o r o d n y m . A b y w i ę c wrócić d o spojrzenia, k t ó r e d a n e było p i e r w o t n e m u c z ł o w i e k o w i , n i e p o t r z e b a fizyki a r y s t o t e l e s o w s k i e j , lecz wiary. Wiara u m o ż l i w i c h o ć c z ę ś c i o w y p o w r ó t d o t e g o s t a n u n i e w i n n o ś c i w p o z n a n i u . W t e d y odsłonią się n a m w ł a ś c i w e światła świecące w stworzeniach odbitym światłem bożym. W t e n s p o s ó b staje się j a s n e , że cały świat j e s t j e d n y m z w i e r c i a d ł e m p e ł n y m światła p r z e d s t a w i a j ą c e g o m ą d r o ś ć bożą i j a k b y w ę g l e m rozpalają c y m się ś w i a t ł e m . E t sic p a t e t , q u o d t o t u s m u n d u s est sicut u n u m s p e c u l u m p l e n u m l u m i n i b u s p r a e s e n t a n t i b u s d i v i n a m s a p i e n t i a m e t sicut carbo e f f u n d e n s l u c e r n . 400
I n n y w ą t e k p r z e w o d n i myśli B o n a w e n t u r y wyraża p o j ę c i e reductio. Światło b o ż e d o k o n u j e dzieła p o w r o t u d u s z y d o Boga, a działa o n o na d w a sposoby, p r z e z p o z n a n i e i łaskę. P r z e d m i o t e m naszych d o c i e k a ń b ę d z i e p o w r ó t d o Boga p r z e z p o z n a n i e . Najniższym szczeblem poznania jest poznanie zmysłowe. Zmysły umoż liwiają n a m d o s t ę p d o ciał, k t ó r e są z ł o ż o n e z materii i światła, czyli formy. Światło t w o r z y formy, p r z e z k t ó r e p o z n a j e m y (species). P o z n a n i e z m y s ł o w e w e d ł u g św. A u g u s t y n a to a k t y w n o ś ć d u s z y b ę d ą c a o d p o w i e d z i ą n a b o d z i e c c i e l e sny. D u s z a , p o d o b n i e j a k u Arystotelesa, n i e c z e r p i e treści d o z n a n i a z m y s ł o w e go z s i e b i e , ale treść o t r z y m a n ą z z e w n ą t r z osądza, a w i ę c j u ż na p o z i o m i e z m y słów pojawia się sąd, u T o m a s z a funkcję tę p e ł n i ratio particularis. L u d z k i e p o z n a n i e z m y s ł o w e j e s t j u ż c z y m ś w i ę c e j niż p o z n a n i e m s e n s y -
Bonawentura, In Hexaemeron, II, 27.
612
Średniowiecze
t y w n y m u zwierząt, p r z e c i e ż działa tu cała d u s z a , a d u s z a l u d z k a j e s t r o z u m n a . T y m , c o w e d ł u g B o n a w e n t u r y p o z w a l a n a m sądzić j u ż w d z i e d z i n i e z m y s ł o w e j , j e s t zmysł w s p ó l n y {sensus communis), k t ó r y p o r ó w n u j e p o s z c z e g ó l n e w r a ż e n i a . P r z e z ó w z m y s ł w s p ó l n y a k t y w n o ś ć d u c h o w a s p ł y w a n i e j a k o aż d o najniższych percepcji zmysłowych. U B o n a w e n t u r y dużą t e ż rolę odgrywa p a m i ę ć , która jest j e d n y m z e z m y słów w e w n ę t r z n y c h . P r z e c h o w u j e o n a species z e b r a n e przez zmysł wspólny. Bona w e n t u r a wylicza o b o k biernej p a m i ę ć czynną, czyli władzę p r z y p o m i n a n i a sobie. K o l e j n y p o z i o m to p o z n a n i e u m y s ł o w e . B o n a w e n t u r a n a u c z a , ż e z e spe cies sensibilis p o w s t a j e species intelligibilis, a wyjaśniając t e n p r o b l e m , p o s w o j e m u interpretuje arystotelesowską teorię intelektu czynnego i możnościowego. N i e m o ż n a u p r a s z c z a ć z b y t n i o z a g a d n i e n i a i t w i e r d z i ć , ż e i n t e l e k t c z y n n y p e ł n i tyl k o f u n k c j e a k t y w n e , a m o ż n o ś c i o w y to s a m a b i e r n o ś ć . I n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y zwraca się d o p r z e c h o w y w a n e j w p a m i ę c i species sensibilis i d z i ę k i i n t e l e k t o w i c z y n n e m u w y d o b y w a z niej pojęcia. I n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y m a b o w i e m zwracać się p o n a d f o r m ę p o z n a w c z ą tkwiącą w w y o b r a ź n i i, zwracając się, p r z y j m o w a ć ją z p o m o c ą i n t e l e k t u czynnego. I n t e l l e c t u s possibilis h a b e t e n i m s u p r a s p e c i e m e x s i s t e n t e m in p h a n t a s m a t e s e c o n v e r t e r e , e t c o n v e r t e n d o p e r a u x i l i u m i n t e l l e c t u s a g e n t i s il lam s u s c i p e r e . 4 0 1
B o n a w e n t u r a p o d k r e ś l a ścisłą współzależność o b u intelektów, k t ó r e stano wią d w i e s t r o n y tej samej czynności, czyli a k t u p o z n a w c z e g o . M o ż n a b y sądzić, czytając B o n a w e n t u r ę , ż e w teorii poznania u m y s ł o w e g o idzie o n za Arystotele s e m - sądzi t a k na przykład d e W u l f - ale B o n a w e n t u r a czyni tu b a r d z o istot n e rozróżnienie m i ę d z y p r z e d m i o t a m i , k t ó r e podpadają p o d zmysły, i t y m i , k t ó r e są czysto d u c h o w e . Rzeczy, k t ó r e p o z n a j e m y zmysłami, dochodzą d o naszej świa d o m o ś c i tylko i wyłącznie za p o ś r e d n i c t w e m d o ś w i a d c z e n i a z e w n ę t r z n e g o . W tej d z i e d z i n i e rację m a Arystoteles, człowiek jest niezapisaną tablicą {fabuła rasa). Istnieje j e d n a k i n n e źródło p o z n a n i a i z niego p o c h o d z i nasza znajomość rzeczy d u c h o w y c h , n a przykład: pierwszych zasad, których w p r a w d z i e n i e m o g l i b y ś m y p o z n a ć , g d y b y ś m y n i e mieli w r a ż e ń z m y s ł o w y c h , ale w istocie swej są o n e w r o d z o n e , wpływają o n e w nas wraz z e światłem u m y s ł o w y m . 402
Z a s a d y p o z n a w c z e są n a m w p e w i e n s p o s ó b w r o d z o n e . H a b i t u s cognitivi ą u o d a m m o d o s u n t i n n a t i
403
.
W p r z y p a d k u n a t o m i a s t p o z n a n i a rzeczy c z y s t o d u c h o w y c h w y s t a r c z a sa mo doświadczenie wewnętrzne, w którym bezpośrednio ujmujemy p e w n e
Bonawentura, In Sententiarum, II, 24, 1, 2, 4, c. M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. II, s. 118. Bonawentura, In Sententiarum, II, 39, 1, 2, c.
613
XXIX. Bonawentura
p r z e d m i o t y p o z n a n i a , a w i ę c : na n a s z y m p o z i o m i e (adpar) i s t n i e n i e i życie wła snej duszy, n a j w y ż s z e z a s a d y m o r a l n e , cnoty; w y ż e j (adsupra) u j m u j e m y Boga. W ten więc sposób należy rozumieć następujący tekst: C z y w s z e l k i e p o z n a n i e b i e r z e się z e z m y s ł ó w ? O d p o w i e d z i e ć należy, ż e n i e . Z k o n i e c z n o ś c i ą b o w i e m d u s z a m u s i z n a ć Boga, samą s i e b i e i to, co j e s t w n i e j , b e z ż a d n e g o u d z i a ł u zmysłów. T o , że w s z e l k i e p o z n a n i e m a p o c z ą t e k w z m y s ł a c h , n a l e ż y r o z u m i e ć w o d n i e s i e n i u d o t y c h rzeczy, k t ó r e są w d u s z y p r z e z p o d o b i z n ę w y a b s t r a h o w a n ą . U t r u m o m n i s c o g n i t i o sit a s e n s u ? D i c e n d u m est, q u o d n o n . N e c e s s a r i o e n i m o p o r t e t , q u o d a n i m a novit D e u m e t se i p s a m et, q u a e s u n t in se ipsa s i n e s i n e a d m i n i c u l o s e n s u u m e x t e r i o r u m . [...] Q u o d o m n i s cognitio h a b e t o r t u m a s e n s u , i n t e l l i g e n d u m est d e illis, q u a e q u i d e m h a b e n t e s se in a n i m a p e r s i m i l i t u d i n e m a b s t r a c t a m . 404
R ó w n i e ż b o n a w e n t u r i a r i s k a teoria i l u m i n i z m u m a swoje k o r z e n i e u A u g u s t y n a . W y c h o d z i o n a od założenia, że p r a w d a z a w s z e j e s t b y t e m . Jej o s t a t e c z ną p o d s t a w ą j e s t j e d n a k u m y s ł boży. W s z y s t k o j e s t p r a w d z i w e i z n a t u r y wyraża się za p o ś r e d n i c t w e m w y r a z u t e g o n a j w y ż s z e g o światła, k t ó r e , g d y b y p r z e s t a ł o w y p ł y w a ć , p o z o s t a ł e j e stestwa przestałyby być prawdziwe. O m n i a e n i m vera s u n t e t n a t a s u n t se e x p r i m e r e p e r e x p r e s s i o n e m illius s u m m i l u m i n i s , q u o d si cessaret influere, c e t e r a d e s i n e r e n t e s s e v e r a . 405
B o n a w e n t u r a u z n a j e p o n a d t o klasyczną definicję p r a w d y j a k o adaeąuatio rei et intellectus. Ż e b y w i ę c z a c h o d z i ł a p r a w d z i w o ś ć , m u s i b y ć n i e t y l k o rzecz, ale i u m y s ł . P r a w d a z n i k a , g d y b r a k j e d n e g o z tych c z y n n i k ó w . Ale z a r ó w n o przyczyną w s z e l k i e g o b y t u , j a k i przyczyną w s z e l k i e g o p o z n a n i a j e s t Bóg, d o t y c z y to r ó w n i e ż n a s z e g o p o z n a n i a . Bóg działa n a n i e d w o j a k o : p o p i e r w s z e , s p e ł n i a rolę z w y k ł e j przyczyny, w ó w c z a s p o z n a n i e n a s z e n i e wychodzi poza przypadkowość, po drugie, aby myślenie nasze miało znamiona b e z w z g l ę d n e g o o b o w i ą z y w a n i a , m u s i o n o wyjść poza z w y k ł e d z i a ł a n i e b o ż e , n a s z e sądy m u s z ą m i e ć a b s o l u t n ą m o c o b o w i ą z y w a n i a tak, b y ś m y mogli osą d z a ć nas s a m y c h . Ż e b y osiągnąć taką k o n i e c z n ą p r a w d z i w o ś ć , trzeba u c i e c się d o b e z p o ś r e d n i e j iluminacji b o ż e j , która s p r o w a d z a nasze sądy d o ich źródła, czyli d o Boga. J e ż e l i w i ę c z m i e r z a m y d o p r a w d y c a ł k o w i c i e n i e z m i e n n e j i stałej, d o światła z u p e ł n i e n i e o m y l n e g o , to k o n i e c z n i e m u s i m y w t e g o rodzaju p o z n a n i u zwrócić się d o najwyższej w i e d z y j a k o d o światła i p r a w d y ; świa tła, p o w i a d a m , dającego n i e o m y l n o ś ć t e m u , k t o w i e , i p r a w d y dającej n i e z m i e n n o ś ć p r z e d m i o t o w i wiedzy.
405
Ibidem, II, 39, 1,2, c. Ibidem, I, 8, 1, 1, 1, ad 4.
Średniowiecze
614
Si ergo ad p l e n a m c o g n i t i o n e m fit r e c u r s u s ad v e r i t a t e m o m n i n o i m m u t a b i l e m e t s t a b i l e m e t ad lucern o m n i n o infallibilem; n e c e s s e est, q u o d in h u i u s m o d i c o g n i t i o n e r e c u r r a t u r ad a r t e m s u p e r n a m u t ad lucern e t v e r i t a t e m ; lucern, i n ą u a m , d a n t e m infallibilitatem scienti, e t v e r i t a t e m dantem immutabilitatem scibili . 406
J e ż e l i p o z n a n i e t e g o , co z m i e n n e i n i e k o n i e c z n e , m a swoje o p a r c i e w d a n y c h z m y s ł o w y c h , a z n a j o m o ś ć t e g o , co k o n i e c z n e , w iluminacji b o ż e j , to t r z e ba w i e d z i e ć , w j a k i s p o s ó b B ó g w p ł y w a na p o z n a n i e k o n i e c z n e . T e n w p ł y w o d w i e c z n y c h idei b o ż y c h (rationes aeternae) n i e j e s t dla nas widzialny, ale j e s t za to n a d z w y c z a j istotny. O d d z i a ł y w a o n na nas d w o j a k o : p o p i e r w s z e , n a d a j e k i e r u n e k : „ d o p o z n a n i a p e w n e g o j a k o j e g o reguła k o n i e c z n a i zasada poruszająca p o t r z e b n a j e s t w i e c z n a i d e a " (ad certitudinalem cognitionem necessarie reąuiritur ratio aeterna ut regulans et ratio motiva) ; a w i ę c owa ratio aeterna p o d d a j e z m i e n n o ś ć n a s z e g o p o z n a n i a p r a w u , k t ó r e n a d a j e k i e r u n e k i k o n i e c z n o ś ć na szemu poznaniu. Ta druga wynika z konieczności poznania bożego. Po drugie, p o r u s z a (est regulans ut materia). N i e p o z n a j e m y sami rationes aeternae, ale k i e r u ją o n e r ó ż n o r o d n o ś ć n a s z y c h d a n y c h z m y s ł o w y c h k u f o r m u ł o w a n i u p i e r w s z y c h zasad p o z n a n i a t e o r e t y c z n e g o i p r a k t y c z n e g o . Rationes aeternae działają d z i ę k i swojej o b e c n o ś c i . G d y w działaniu jakiejś przyczyny, p r z y c z y n ę tę n i e j a k o oglą d a m y j a k o towarzyszącą, a n i e m a m y jej oglądu (intuitus), t a k s a m o i tu rationes aeternae dają się ująć t y l k o p r z e z współogląd (contuitus). Są o n e dla n a s z e g o p o z n a n i a p r z y c z y n a m i j a k o źródło (causaefontanae). Ale ująć s a m y c h rationes aeter nae n i e m o ż e m y , n a w e t w p o z n a n i u m i s t y c z n y m . 407
Światło to j e s t nieosiągalne, a j e d n a k najbliższe duszy, bardziej n a w e t niż o n a s a m a dla s i e b i e . N i e m o ż n a się z n i m połączyć, a j e d n a k j e s t najbar dziej w e w n ę t r z n e . H a e c l u x e s t inaccessibilis, e t t a m e n p r o x i m a a n i m a e e t i a m p l u s q u a m ipsa sibi. E s t e t i a m inalligabilis e t t a m e n s u m m e i n t i m a . 408
G d y b ę d z i e m y analizować j a k i k o l w i e k sąd mający z n a m i o n a k o n i e c z n o ści i n i e z m i e n n o ś c i , to znaczy wyrażający treść n i e z m i e n n ą i k o n i e c z n ą , i g d y b ę d z i e m y p o s t ę p o w a ć k u coraz d a l s z y m w a r u n k o m o w e j k o n i e c z n o ś c i , d o j d z i e m y o s t a t e c z n i e d o p i e r w s z e g o g r u n t u prawdy, czyli d o Boga. T e g o rodzaju analizę i b a d a n i e sądu określa B o n a w e n t u r a j a k o resolutio plena. W s ą d z e n i u nasza w ł a d z a rozważania dociera d o p r a w b o s k i c h , jeżeli na s t ę p u j e p e ł n e rozwiązanie. In i u d i c a n d o d e l i b e r a t i v a nostra p e r t i n g i t ad divinas l e g e s , si p l e n a resolutione dissolvat . 409
4 0 6
4 0 7
4 0 8
4 0 9
Bonawentura, Quaestiones disputatae De scientia Christi, 4. Ibidem, 4, c. Bonawentura, In Hexaemeron, XII, 11. Bonawentura, Itinerarium, 3, 4.
615
XXIX. Bonawentura
T a z u p e ł n a resolutio d o c h o d z ą c a d o Boga p o w i n n a się r o z p o c z y n a ć od p o jęcia b y t u , d o k t ó r e g o z n ó w m o ż e m y dojść w k a ż d y m p o z n a n i u p o j ę c i o w y m . Ujmując p o j ę c i o w o c o k o l w i e k - n a w e t n i e b y t - natrafiamy n a p o j ę c i e b y t u i d l a t e g o b y t j e s t p i e r w s z y m p r z e d m i o t e m n a s z e g o i n t e l e k t u . T u t a j pojawia się całe z g a d n i e n i e p r z e d m i o t u a d e k w a t n e g o d o i n t e l e k t u . Byt j e s t w i ę c t y m , co n a j p i e r w trafia d o i n t e l e k t u . E s s e igitur est, q u o d p r i m o cadit in i n t e l l e c t u
410
.
O d pojęcia b y t u p o p r z e z resolutio łatwo d o c h o d z i m y d o b y t u a b s o l u t n e go i a k t u c z y s t e g o . B o n a w e n t u r a p o d a j e trzy d o w o d y i s t n i e n i a Boga, tzw. tres viae. I s t n i e n i e Boga „ w y k a z u j e się na trzy s p o s o b y " {ostenditur triplici via) . P o pierwsze, przez samego siebie. Za J a n e m z D a m a s z k u powtarza Bo n a w e n t u r a , ż e i d e a Boga d a n a j e s t l u d z i o m z n a t u r y i ż e w o b e c t e g o z n a t u r y c z ł o w i e k n i e p o t r z e b u j e d o w o d u istnienia Boga, a zwłaszcza d o w o d u , k t ó r y b y się w s p i e r a ł na d a n y c h z m y s ł o w y c h . 4u
Boga n i e p o z n a j e m y p r z e z p o d o b i z n ę przyjętą od z m y s ł u , co w i ę c e j , p o z n a n i e Boga j e s t n a m z n a t u r y w r o d z o n e . D e u s non e n i m cognoscitur per similitudinem a sensu acceptam, i m m o D e i notitia est n o b i s n a t u r a l i t e r i n n a t a . 412
C z ł o w i e k z n a t u r y p r a g n i e w i e c z n e j m ą d r o ś c i , szczęścia, p o k o j u , a z a t e m m u s i m i e ć p o z n a n i e w i e c z n e j mądrości, szczęśliwości i p o k o j u , czyli Boga. T o p r a g n i e n i e w i ę c t k w i ą c e w d u s z y m o ż e b y ć s p e ł n i o n e t y l k o p r z e z Boga. B o n a w e n t u r a p r z y j m u j e m o ż l i w o ś ć p o z n a n i a b e z p o ś r e d n i e g o d u s z y p r z e z nią samą, j e s t to m o ż l i w e , b o d u s z a j e s t c z y m ś czysto d u c h o w y m . Z a r a z e m j e d n a k d u sza, poznając samą s i e b i e , p o z n a j e Boga, k t ó r y j e s t bliższy d u s z y niż o n a s a m a sobie. L e c z B ó g j e s t o b e c n y dla d u s z y i s a m z s i e b i e p o z n a w a l n y , a z a t e m d u szy w l a n e j e s t p o z n a n i e jej Boga. S e d D e u s p r a e s e n t i s s i m u s est ipsi a n i m a e e t se ipso cognoscibilis, ergo i n s e r t a est ipsi a n i m a e notitia D e i s u i . 4 1 3
P o d r u g i e , Boga p o z n a j e m y p r z e z s t w o r z e n i a . S t w o r z e n i a , k t ó r e są s k o ń c z o n e , m u s z ą m i e ć p r z y c z y n ę , a w i ę c p o c h o d z ą od czegoś. Ale skoro istnieje b y t p o c h o d z ą c y od c z e g o ś , to m u s i r ó w n i e ż istnieć i byt, od k t ó r e g o t a m t e n p o c h o d z i , czyli b y t pierwszy. P o n a d t o skoro j e s t b y t złożony, to j e s t i prosty. S k o -
^ Ibidem, V, 3. Bonawentura, Quaestiones disputatae De mysterio Trinitatis, V, 45. Bonawentura, In Sententianim, II, 39, 1, 2, c. Bonawentura, Quaestiones disputatae De mysterio Trinitatis, I, 1, 10. 4 1 1
4 , 2
4 1 3
Średniowiecze
616
ro j e s t z m i e s z a n y , to j e s t i czysty. S k o r o z m i e n n y , to i n i e z m i e n n y . S k o r o w z g l ę d n y , to i a b s o l u t n y . B o n a w e n t u r a p o d a j e d z i e s i ę ć t a k i c h p r z e c i w s t a w i e ń . N a świat s t w o r z e ń B o n a w e n t u r a patrzy p o f r a n c i s z k a ń s k u , w m n i e j s z y m s t o p n i u c h o d z i m u o m e t o d y c z n ą p o p r a w n o ś ć d o w o d u , ile raczej o w z b u d z e n i e p o c z u c i a oczywistości i perswazyjną silę d o w o d u . W s z e l k a p r a w d a , którą głosi k a ż d e s t w o r z e n i e , j e s t n i e p o w ą t p i e w a l n a , a i s t n i e n i e Boga głosi k a ż d e s t w o r z e n i e , z a t e m ... O m n e v e r u m , q u o d c l a m a t o m n i s creatura, e s t v e r u m i n d u b i t a b i l e , sed D e u m e s s e c l a m a t o m n i s creatura, ergo . . . 414
P o t r z e c i e , i s t n i e n i e Boga p o z n a j e m y p r z e z s a m o J e g o p o j ę c i e . T u B o n a w e n t u r a p o d ą ż a ś l a d a m i św. A n z e l m a i t w i e r d z i , ż e z d a n i e ' B ó g i s t n i e j e ' j e s t o c z y w i s t e , b o j e g o o r z e c z e n i e z a w a r t e j e s t w p o d m i o c i e , j a k w k a n t o w s k i m zda niu a n a l i t y c z n y m . P r z e c i e ż w s a m y m pojęciu Boga tkwi j u ż k o n i e c z n o ś ć J e g o i s t n i e n i a , b o Bóg to ens quo maius [...]. C a ł e r o z u m o w a n i e p o d o b n e j e s t d o a n z e l m i a ń s k i e g o , a w r e z u l t a c i e d o c h o d z i B o n a w e n t u r a d o formuły u p r o s z c z o n e j : „Jeżeli Bóg j e s t B o g i e m , to B ó g j e s t " (si Deus Deus est, Deus est) . B o n a w e n t u r a w p r o w a d z a tu d o w ó d A u g u s t y n a , k t ó r y głosi, ż e istnieje p r a w d a stojąca p o n a d n a s z y m r o z u m e m , d z i ę k i k t ó r e j i p o p r z e z którą m y sądzi my. T w i e r d z i p o n a d t o , ż e p r a w d a j e s t n i e tylko t o ż s a m a z B o g i e m , ale ż e k a ż da p r a w d a z a k ł a d a p r a w d ę a b s o l u t n ą i z u p e ł n ą , od której zależy. Stwierdzając p r a w d ę cząstkową, z a r a z e m j u ż t w i e r d z i m y , że istnieje Bóg. A n a w e t g d y b y ś m y zaprzeczyli, ż e i s t n i e j e p r a w d a , to j u ż to n a s z e z a p r z e c z e n i e j e s t p r a w d z i w e , a z a t e m istnieje j a k a ś p r a w d a p i e r w o t n a i o s t a t e c z n a . G ł ó w n a zasługa B o n a w e n t u r y t k w i w t y m , że d o ratio Anse/mi w p r o w a d z i ł d o w ó d A u g u s t y n a i o b i e t e m e t o d y skojarzył. W s z y s t k o , co p o z n a j e m y , p o z n a j e m y w ś w i e t l e prawdy. 415
Światło d u s z y j e s t prawdą; o w o światło n i e g a ś n i e . T a k m o c n o b o w i e m świeci p o n a d duszą, że n i e m o ż n a p o m y ś l e ć ani t e g o wyrazić, ż e go n i e ma, ż e b y c z ł o w i e k n i e zaprzeczył sam s o b i e . L u x a n i m a e veritas est; h a e c lux nescit o c c a s u m . Ita e n i m fortiter irradiat s u p e r a n i m a m , u t e t i a m n o n possit cogitari n o n e s s e , n e c e x p r i m i , q u i n h o m o sibi c o n t r a d i c a t . 416
P o z a sferą p o z n a n i a reductio d o k o n u j e się również w p o r z ą d k u łaski, co znajduje wyraz w m i s t y c e B o n a w e n t u r y . M i s t y k a stanowi j e d e n z istotniejszych p u n k t ó w z a i n t e r e s o w a n i a , ale p r o b l e m a t y k a mistyczna nie wyrasta p o n a d miarę. J a k z w y k l e w rozważaniach m i s t y c z n y c h o m a w i a B o n a w e n t u r a s t o p n i e
™ Ibidem, I, 1. Bonawentura, De mysterio Trinitatis, I, 1 , 29. Bonawentura, In Hexaemeron, IV, 1. 4 1 5
4 1 6
XXIX. Bonawentura
617
i e t a p y j e d n o c z e n i a się z B o g i e m . S t o p n i tych j e s t s i e d e m . T r o j a k i e j e s t n a s z e s p o j r z e n i e na t e s p r a w y : oculus carnis, oculus rationis, oculus contemplationis. N a t r z e c h najniższych s t o p n i a c h d o c h o d z i m y d o Boga, o d k r y w a j ą c go w r z e c z a c h c i e l e s n y c h : p r z e z ślad (per vestigium) - za p o ś r e d n i c t w e m z m y s ł ó w z e w n ę t r z n y c h ; w śladzie (in vestigio) - p r z e z w y o b r a ź n i ę ; p r z e z o b r a z (per imaginem) - w e w ł a s n e j duszy. N a c z w a r t y m s z c z e b l u drogi d o Boga d z i ę k i t r z e m c n o t o m t e o l o g a l n y m w i d z i m y Boga w nas s a m y c h w obrazie (in imagine). W r e s z c i e n a s z e p o z n a n i e m i s t y c z n e o d n o s i się d o Boga w p r o s t , ani per, ani in i w t e n s p o s ó b otwiera się p r z e d n a m i w n a j w y ż s z y m e t a p i e m o ż l i w o ś ć k o n t e m p l a c j i Boga i p o z n a n i a Trójcy Ś w i ę t e j . N a s i ó d m y m , o s t a t n i m s t o p n i u szczyt d u s z y (apex mentiś) k o n t e m p l u j e n i e s k o ń c z o n o ś ć , tutaj t e ż pojawia się o w o roz sławione p o t e m p r z e z Mikołaja z K u z y u c z o n e n i e u c t w o (doda ignorantid).
P o z n a l i ś m y p o g l ą d y B o n a w e n t u r y w ich g ł ó w n y c h zarysach. C h a r a k t e r y zuje j e u m i a r i zapał. U m i a r zaznacza się w t y m , ż e z a g a d n i e n i a , k t ó r e najgorę cej o b c h o d z i ł y filozofa, są j a k b y u j a r z m i o n e . P r z y k ł a d e m t e g o m o ż e b y ć n i e w i e l k a o b j ę t o ś ć dzieł p o ś w i ę c o n y c h tylko m i s t y c e . W twórczości B o n a w e n t u r y c u d o w n i e łączy się i j e d n o c z y unctio i speculatio. W s w o i m p r o l o g u d o Itinerarium B o n a w e n t u r a zwraca się b e z p o ś r e d n i o d o c z y t e l n i k a . W j e g o słowach przebija cały d u c h ożywiający w i e l k ą i o g r o m n i e bogatą t w ó r c z o ś ć D o k t o r a Serafickiego. N i e w i e r z , ż e w y s t a r c z y ci w y k ł a d b e z n a m a s z c z e n i a , s p e k u l a c j a b e z gor liwości, d o c i e k a n i e b e z u w i e l b i e n i a , rozwaga b e z radości, p r z e m y ś l n o ś ć b e z p o b o ż n o ś c i , w i e d z a b e z miłości, r o z u m n o ś ć b e z pokory, n a u k a b e z łaski b o ż e j , b a d a n i e b e z mądrości p o c h o d z ą c e j z b o ż e g o n a t c h n i e n i a . N e forte c r e d a t , q u o d sibi sufficiat lectio s i n e u n c t i o n e , s p e c u l a t i o s i n e devotione, investigatio sine admiratione, circumspectio sine exsultation e , i n d u s t r i a s i n e p i e t a t e , scientia s i n e caritate, i n t e l l i g e n t i a s i n e h u m i l i t a t e , s t u d i u m a b s ą u e d i v i n a gratia, s p e c u l u m a b s ą u e s a p i e n t i a d i v i n i t u s inspirata . 417
Bonawentura, Itinerarium mentis in Deum, prol., 4.
ROZDZIAŁ XXX
Pierwsi mistrzowie dominikańscy w Paryżu P o z n a l i ś m y bliżej ś r o d o w i s k o oksfordzkie, a p o części p a r y s k i e . Widzimy, że o b o k p o t ę ż n i e j ą c e j infiltracji a r y s t o t e l i z m u u t r z y m u j e się, a n a w e t s t o p n i o w o o d r a d z a a u g u s t y n i z m . Dzisiaj p a t r z y m y na z a k o n k a z n o d z i e j s k i p r z e z p r y z m a t św. T o m a s z a i t o m i z m u , ale uprawiając historię filozofii, m u s i m y o d t w o r z y ć stan u m y s ł ó w taki, jaki p a n o w a ł p r z e d w y s t ą p i e n i e m T o m a s z a . W taki o b i e k t y w n y s p o s ó b m u s i m y spojrzeć z a r ó w n o na p i e r w s z y c h profesorów d o m i n i k a ń s k i c h , j a k i na A l b e r t a . P i e r w s i m i s t r z o w i e d o m i n i k a ń s c y w P a r y ż u byli m a ł o przejęci n o w y m i p r ą d a m i a r y s t o t e l e s o w s k o - a r a b s k i m i . N a l e ż y tu w s p o m n i e ć o H u g o n i e z St. C h e r (a S. C h a r o ) i T o m a s z u z C o n t i m p r e ( C o n t i p r a t a n u s ) , k t ó r y napisał e n c y k l o p e d i ę De natura rerum. Natomiast z czasem grupa dominikanów sympatyzujących z Arystotele s e m ciągle rosła i w z m a c n i a ł a się. D o n a j w y b i t n i e j s z y c h n a l e ż y R o l a n d z C r e m o n y , k t ó r y uczył w Bolonii, P a r y ż u i T u l u z i e ; zmarł o k o ł o 1250 r. N a p i s a ł Sum ma theologica, w k t ó r e j p o l e m i z o w a ł z P r a e p o s i t i n e m z C r e m o n y . Pisał w for m a c h nawiązujących d o Piotra L o m b a r d a . W swoich d z i e ł a c h obficie przytaczał A r y s t o t e l e s a i Arabów. W O k s f o r d z i e d o m i n i k a n i e osiedlają się w 1225 r. P i e r w s z y m m a g i s t r e m d o m i n i k a ń s k i m był p r z e d s t a w i o n y w c z e ś n i e j R o g e r Bacon. J e g o u c z n i e m był Ryszard F i s h a c r e . N a p i s a ł o n Komentarz do Sentencji. Znal w p r a w d z i e A w i c e n n ę i n o w o o d k r y t e g o Arystotelesa, ale w swych p o g l ą d a c h filozoficznych szedł za A u g u s t y n e m . Całą j e g o twórczość c e c h u j e w y r a ź n y a u g u s t y n i z m . Pojawiają się u n i e g o c h a r a k t e r y s t y c z n e dla t e g o n u r t u pojęcia i tezy: rationes seminales, lux pełniąca rolę p o ś r e d n i k a m i ę d z y duszą a ciałem; pogląd, że w ciałach i d u c h a c h czystych w y s t ę p u j e m a t e r i a j e d n e g o rodzaju; i l u m i n i z m . R o z u m i e m d u s z ę j a k o tablicę; p o d o b i z n y rzeczy w niej j a k o r y s u n k i ; a Boga j a k o światło oświecające t e r y s u n k i . I n t e l l i g o a n i m a m sicut t a b u l a m , s i m i l i t u d i n e s r e r u m in ea sicut picturas, D e u m u t lucern has picturas i l l u m i n a n t e m . 4 1 8
F i s h a c r e n i e j e s t j e d n a k w s w y c h p o g l ą d a c h w y j ą t k i e m , raczej p a r y s k a
Ryszard Fishacre, In Sententiarum, cyt. za F. Pelster, Das Leben unddie Schriften des Oxforder Dominikanerlehrers Richard Fishacre, „Zeitschrift fur katholische T h e o l o gie", 1930, s. 5 1 7 - 5 5 3 , por. s. 544.
XXX. Pierwsi mistrzowie dominikańscy w Paryżu
619
g r u p a s y m p a t y k ó w a r y s t o t e l i z m u z R o l a n d e m z C r e m o n y s t a n o w i wyraźną mniejszość w zakonie, gdzie w początkowym okresie przeważa augustynizm. Mając na myśli w c z e s n y c h m i s t r z ó w z a k o n u k a z n o d z i e j s k i e g o m ó w i się o s z k o le d o m i n i k a r i s k o - a u g u s t y r i s k i e j . Z p u n k t u widzenia rozważań historycznych jest ważne, w jakim stosun k u d o t e g o n u r t u p o z o s t a w a ł A l b e r t W i e l k i , czyli d o j a k i e g o s t o p n i a A l b e r t t o ruje d r o g ę n o w e j filozofii i j a k a rola w t y m p r o c e s i e p r z y p a d a św. T o m a s z o w i .
R O Z D Z I A Ł XXXI
Albert Wielki M ó w i ą c o w i o ś n i e religijnej X I I I w. i o roli z a k o n ó w ż e b r a c z y c h w tej e p o c e , z b y t j e d n o s t r o n n i e p o d k r e ś l a się wartości św. F r a n c i s z k a , a n i e d o s t r z e g a się i n i e r o z u m i e św. D o m i n i k a . Asyż p r z y ć m i e w a w s z y s t k i e i n n e o ś r o d k i życia umysłowego. G ł ó w n ą b y ć m o ż e przyczyną p o w s t a n i a o b u z a k o n ó w był u p a d e k w y kształcenia teologicznego i ducha nadprzyrodzonego u kleru - na przykład z X I I I w. z n a n e są n a m opisy k s i ę ż y grających w kości na ołtarzach. Św. F r a n c i s z e k z m i e r z a ł d o p r z e m i a n y obyczaju, a św. D o m i n i k d o u ś w i ę c e n i a i p o d n i e sienia życia u m y s ł o w e g o , stąd p r o g r a m praedicatio^\ M y i d z i ś o c e n i a m y św. F r a n c i s z k a w s p o s ó b z b y t r o m a n t y c z n o - a r t y s t y c z n y i m a ł o r o z u m i e m y j e g o d u c h a k o ś c i e l n e g o , a na d z i e ł o św. D o m i n i k a p a t r z y m y p o p r z e z p o s t a ć w i e l k i e g o inkwizytora, n i e r o z u m i e j ą c istoty z a k o n u k a z n o d z i e j s k i e g o i w ł a ś c i w e j , p i e r w o t n e j roli inkwizycji. U d o m i n i k a n ó w z a s a d n i c z o c h o d z i o veritas, czyli n a d p r z y r o d z o n y ideał n a u k i i życia myśli, życia p e ł n e g o i p r o m i e n i u j ą c e g o p r z e z a p o s t o l s t w o , co znajduje swój w y r a z w w e z w a n i u za k o n u : p r z e k a z y w a ć i n n y m o w o c e k o n t e m p l a c j i (contemplata aliis tradere). D o p i e r o to p o d ł o ż e u m o ż l i w i ł o u r z e c z y w i s t n i e n i e p r a k t y c z n e g o celu za k o n u , j a k i m była w a l k a z h e r e z j a m i . P r z e d e w s z y s t k i m c h o d z i ł o o p o d n i e s i e n i e p o z i o m u k a z n o d z i e j s t w a w K o ś c i e l e , a w a l k a z h e r e z j a m i podążała za t y m . I d e a ł e m n a j w y ż s z y m z a k o n u k a z n o d z i e j s k i e g o n i e była n a u k a - n i e był o n w ż a d n y m razie s t o w a r z y s z e n i e m n a u k o w y m - ale ś w i ę t o ś ć . Stąd w s z e r e g a c h d o m i n i k a n ó w znaleźli się l u d z i e ściśle łączący n a u k ę z e świętością życia. P o d o b n i e zresztą było u franciszkanów.
A l b e r t W i e l k i urodził się o k o ł o 1193 r. w L a u i n g e n w Szwabii, należał d o r o d u v o n B o l l s t e t t e n . Był z w o l e n n i k i e m cesarza F r y d e r y k a II i g i b e l i n ó w . W P a d w i e s t u d i o w a ł artes i tu w 1223 l u b 1230 r. wstąpił d o d o m i n i k a n ó w . N a s t ę p n i e został l e k t o r e m w H i l d e s h e i m , p o t e m w e F r y b u r g u , R a t y z b o n i e i Stras b u r g u . W i e m y , ż e w 1244 r. uczył w Kolonii g d z i e j e g o u c z n i e m był św. T o m a s z . W r o k u 1244 l u b 1245 p r z e b y w a ł z n o w u w P a r y ż u , g d z i e w y k ł a d a ł Sentencje, p o t e m organizował d o m i n i k a ń s k i e studium generale w Kolonii. W s p ó ł c z e ś n i zwali go C o l o n i e n s i s . Z o s t a ł p r o w i n c j a ł e m n i e m i e c k i m , p o t e m p r z e b y w a ł w e W ł o s z e c h . N a d w o r z e p a p i e s k i m w A n a g n i walczył z m o n o p s y c h i z m e m awerrois t ó w i napisał p r z e c i w n i m De unitate intellectus oraz De natura et origine animae.
4 1 9
Różnicę tę ujął w sposób obrazowy O. Jacek Woroniecki przyrównując franciszka nów do ogrzewającego, ale kopcącego płomienia, a dominikanów do oświecające go, ale mrożącego promienia.
621
XXXI. Albert Wielki
Awerroesa n a z y w a d e p r a w a t o r e m filozofii p e r y p a t e t y c k i e j {phiłosophiae peripateticae depravator) \ P o p o w r o c i e d o N i e m i e c , a ściślej d o Kolonii, wygłosił s z e r e g k a z a ń za chęcających d o krucjat. W 1259 r. p r z e b y w a ł w V a l e n c i e n n e s , g d z i e w r a z z T o m a s z e m i Piotrem zTarantazji opracowywał nowy program studiów dominikań skich. P o t e m A l b e r t z n o w u n a u c z a ł w Kolonii. W 1274 r. wziął udział w s o b o rze w L y o n i e , a w 1277 r. p r z e b y w a ł w P a r y ż u , g d z i e p o l e m i z u j ą c z b i s k u p e m S t e f a n e m T e m p i e r e m , bronił n a u k i T o m a s z a . Z m a r ł w 1280 r o k u w Kolonii. Ż y c i e A l b e r t a było u r o z m a i c o n e i n a d z w y c z a j c z y n n e . J e g o z a i n t e r e s o w a nia p r z y r o d n i c z e skłaniały go d o licznych i c z a s e m n a w e t d a l e k i c h podróży. W 1240 r. o b s e r w o w a ł k o m e t ę w Saksonii, ale w i e m y t a k ż e , ż e u d a ł się w d a l e ką p o d r ó ż , b y o b s e r w o w a ć m e t a l e . W a s t r o n o m i i i n t e r p r e t o w a ł D r o g ę M l e c z n ą j a k o g r o m a d ę g w i a z d , a Z i e m i ę uważał za kulistą. Z a j m o w a ł się t e ż geografią, napisał De natura locorum, a j e g o b o t a n i k a , w k t ó r e j idzie c z ę ś c i o w o za A w i c e n ną, j e s t p i e r w s z y m s y s t e m a t y c z n y m o p i s e m flory e u r o p e j s k i e j . A l b e r t cieszył się u w s p ó ł c z e s n y c h d u ż y m u z n a n i e m . B a c o n określa go m i a n e m s ł a w n y i c h l u b n y w s p ó ł c z e s n y (famosus etgloriosus modernus), g d y ż był j u ż za życia c y t o w a n y : „jak A r y s t o t e l e s , A w i c e n n a i A w e r r o e s byli c y t o w a n i w s z k o ł a c h , t a k i on, chociaż żyjący" (sicut Aristoteles, Avicenna et Averroes alliganturin scholis, sic et ipse; et adhuc vivit) . Otrzymał przydomek Doctor Universalis, a od X I V w. n a z y w a się go W i e l k i m ( M a g n u s ) . D z i e ł o Alberta jest swoiste. Utarło się p r z e k o n a n i e , że odwrócił on b i e g ży cia u m y s ł o w e g o , przestawiając średniowiecze na arystotelizm, że nakreślił plan, który p o t e m tylko w y k o n a ł T o m a s z . Dzisiaj j e d n a k gruntowniejsze studia wyka zują, że Albert nie był „tomistą", ani n a w e t arystotelikiem, c h o ć miał d u ż e uzna nie dla Arystotelesa. N i e umiał j e d n a k ż e d o s t a t e c z n i e w y o d r ę b n i ć i z r o z u m i e ć sa m e g o arystotelizmu, a o g r o m n y w p ł y w wywarł n a ń n e o p l a t o n i z m arabski. m
421
S p u ś c i z n a A l b e r t a j e s t o g r o m n a . W y d a n i e B o r g n e t a o b e j m u j e 38 t o m ó w . N a j w a ż n i e j s z e dzieła to: Encyklopedia filozoficzna p i s a n a w latach 1 2 5 6 - 1 2 7 0 ; Komentarz do Sentencji, o k o ł o 1245 r.; Summa de creaturis, o k o ł o 1245 r.; Summa theologiae r o z p o c z ę t a o k o ł o 1270 r. i nie d o k o ń c z o n a . N i e z a p o m i n a j m y , że A l b e r t to e r u d y t a , zbieracz, e n c y k l o p e d y s t a i p o p u laryzator. M i m o to j e g o styl n i e j e s t ciasny i suchy, c h c e u d z i e l a ć i n n y m t e g o , co s a m m a . J e g o z a m i a r e m b y ł o s p o ż y t k o w a ć dla c h r z e ś c i j a ń s t w a cały d o r o b e k Z a p e w n e Alberta dotyczy fragment poematu magistra Henryka Poety: „Na dwo rze papieskim znajdzie każdy to, czego szuka w dziedzinie umysłowej. D o m ten opływa w e wszelkie nauki. Jest tam ktoś, kto mógłby się stać założycielem nowej filozofii, gdyby spotkała się cała literatura filozoficzna. Jako nowy jej autor w lep szy sposób urządziłby gmach filozofii i zwyciężyłby starożytnych godnością swej cnoty". Por. Grouert, Magister Heinrich der Poet, w: Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-Filołogisch Klasse, 27/1912, s. 100-112. Roger Bacon, Opus tertium, wyd. Brewer, s. 30.
Średniowiecze
622
d o t y c h c z a s o w e j w i e d z y i p i ś m i e n n i c t w a . Ś w i a t u ł a c i ń s k i e m u chciał p r z e k a z a ć cały d o r o b e k g r e c k i , arabski i ż y d o w s k i w fizyce, m e t a f i z y c e , m a t e m a t y c e , lo gice, e t y c e i p o l i t y c e . O d r a d z a się tu p r o g r a m Boecjusza. N a s z y m z a m i a r e m j e s t u c z y n i ć w s z y s t k i e te d z i e d z i n y z r o z u m i a ł y m i dla Łacinników. 422
N o s t r a i n t e n t i o e s t o m n e s dictas p a r t e s facere L a t i n i s i n t e l l i g i b i l e s . Nicią p r z e w o d n i ą t e g o p r z e d s i ę w z i ę c i a j e s t Corpus aristotelicum, d o k t ó r e go A l b e r t p i s z e k o m e n t a r z e . M i m o ż e z założenia n i e c h c e w y k r o c z y ć p o z a Ary s t o t e l e s a i P l a t o n a , to j e d n a k d o d a j e d u ż o k o n c e p c j i w ł a s n y c h zmierzających w k i e r u n k u n e o p l a t o n i z m u . C z a s e m t e ż w y t y k a A r y s t o t e l e s o w i błędy, a w j e g o i n t e r p r e t o w a n i u p o s ł u g u j e się a l - F a r a b i m , A w i c e n n a i M a j m o n i d e s e m , a w y s t ę p u j e p r z e c i w A w e r r o e s o w i i A w i c e b r o n o w i . P r o g r a m całej tej e n c y k l o p e d i i j e s t klasyczny, j e g o z a s a d n i c z y zrąb s t a n o w i trójpodział na logikę, filozofię t e o r e tyczną i e t y k ę . N a l o g i k ę składają się n a s t ę p u j ą c e tytuły: Depraedicabilibus super Porphyrium, De praedicamentis, De sex principiis Gilberti Porretani, De dwisionibus, Perihermeneias, De categoricis syllogismis, Analitica priora, De hypotheticis syllogismis, Analitica pos tenora, Topica, Elenchi. N a filozofię t e o r e t y c z n ą z kolei t a k i e dzieła, jak: 1. F i z y k a : Physica swe auditus physici, De generatione et corruptione, De caelo et mundo, De natura locorum, De causis proprietatum elementorum etplanetarum, Meteora, De mineralibus, De anima, De morte et vita, De nutrimento, De somno et vigilia, De sensu et sensato, De memoria et reminiscentia, De motibus animalium, De spi ritu et respiratione, De intellectu et intelligibili, De vegetabilibus et plantis, De animalibus, De partibus animalium, De generatione animalium, De indwisilibus lineis, De motus progresswis, De aetate, De natura et origine animae. 2. M e t a f i z y k a : Libri metaphysicorum, Liberdę causis et de processu unwersitatis, z a g i n i o n e De natura deorum. N i e s t e t y , n i e są n a m d o s t ę p n e p i s m a m a t e m a t y c z n e A l b e r t a - k o m e n t a rze d o Elementów E u k l i d e s a , Perspektywy A l m a g e s t a itd, - t o t e ż t r u d n o n a m o c e nić, na ile z a r z u t B a c o n a , ż e A l b e r t n i e znał m a t e m a t y k i , był słuszny. E t y c e p o ś w i ę c i ł A l b e r t d w a k o m e n t a r z e : Libri ethicorum decem, Libripoliticorum octo. P o n a d t o j e s t j e s z c z e a u t o r e m b a r d z o i s t o t n e g o k o m e n t a r z a d o 0 imionach bożych P s e u d o - D i o n i z e g o oraz p i s m e g z e g e t y c z n y c h .
J a k w i d a ć , e n c y k l o p e d i a A l b e r t a miała o g r o m n y zasięg, c h o d z i ł o w niej o z a z n a j o m i e n i e c z y t e l n i k ó w z m o ż l i w i e najszerszym z a k r e s e m w i e d z y . T o s a m o , j a k z o b a c z y m y , c h a r a k t e r y z u j e r ó w n i e ż j e g o twórczość teologiczną,
Albert Wielki, Fizyka, I, 1, 1 (Wyd. Kolońskie, t. IV/1, s. 1).
623
XXXI. Albert Wielki
w k t ó r e j uderzający j e s t b o g a t y zasób c y t a t ó w z O j c ó w i filozofów. A l b e r t j e s t z a w s z e z a i n t e r e s o w a n y h i s t o r y c z n y m p o d k ł a d e m o m a w i a n y c h z a g a d n i e ń i ba da p o s z c z e g ó l n e p o g l ą d y z a w s z e u w z g l ę d n i a j ą c ich źródła i w p ł y w y , k t ó r y m b y ły p o d d a n e . O c z y w i ś c i e z e w z g l ę d u na ó w c z e s n y stan b a d a ń w j e g o relacjach p o w s t a ł y l i c z n e błędy. J a k o d o m i n i k a n i n t r z y m a ł A l b e r t r ę k ę na p u l s i e t e g o , co się działo w ś w i e c i e n a u k i . Podjął się dzieła oczyszczenia i p r z y s w o j e n i a t y c h d o k t r y n , k t ó r e s z c z e g ó l n i e w n i k a ł y d o n a u c z a n i a p a r y s k i e g o wydziału s z t u k . C h o d z i tu 0 a r y s t o t e l i z m „ p o d a n y w s o s i e " a r a b s k i m . Z d a j e się, ż e bardziej przejął się t y m „ s o s e m " niż s a m y m A r y s t o t e l e s e m . T r u d p o d j ę t y p r z e z A l b e r t a s p r o w o k o w a ł wrogość tych, k t ó r z y - r ó w n i e ż w ł o n i e z a k o n u k a z n o d z i e j s k i e g o - zarzucali m u , ż e za w i e l e wagi przypisuje p r ą d o m i n a u k o m ś w i e c k i m . W t y m odciąganiu go od n a u k i Albert widział p o k u sę szatana i ostro w y s t ę p o w a ł przeciw s w y m w r o g o m , zarzucając i m n i e w i e d z ę . N i e k t ó r z y , k t ó r y m b r a k wiedzy, w s z e l k i m i s p o s o b a m i chcą zwalczać k o r z y s t a n i e z filozofii, a najbardziej spośród d o m i n i k a n ó w , ż e b y n i k t n i e m ó g ł się i m p r z e c i w s t a w i ć ; są oni j a k b e z m y ś l n e z w i e r z ę t a , k t ó r e złorze czą t e m u , c z e g o n i e znają. Q u i d a m , qui nesciunt, omnibus modis volunt impugnare u s u m philoso p h i a e e t m a x i m e in p r a e d i c a t o r i b u s , uti n u l l u s eis resistet, t a m ą u a m b r u ta a n i m a l i a b l a s p h e m a n t e s in iis, q u a e i g n o r a n t . 423
W c a ł y m s w o i m w i e l k i m d z i e l e A l b e r t n i e daje t y l k o n i e w o l n i c z e g o k o m e n t a r z a d o o b c y c h p o g l ą d ó w , ale k o m e n t o w a n e t e k s t y rozszerza, dodając w i e l e w ł a s n y c h k o n c e p c j i . D o ksiąg, k t ó r e o t r z y m u j ą t y t u ł y t a k i e s a m e , j a k i e n a d a ł i m A r y s t o t e l e s , d o d a j e c a ł e n o w e rozdziały, a n a w e t i k s i ę g i . D l a t e g o t e ż u c h o d z i ć m o ż e w e d l e ó w c z e s n e j t e r m i n o l o g i i n i e t y l k o za k o m e n t a t o r a , ale 1 za a u t o r a . B o n a w e n t u r a w y r ó ż n i a na p r z y k ł a d c z t e r y s t o p n i e a u t o r s t w a : scriptor, k t ó r y n i e d o d a j e n i c z e g o n o w e g o d o t e k s t u , czyli kopista; compilator, który zbiera z n a n e e l e m e n t y , tworząc z nich n o w e całości; commentator, k t ó r y d o d a j e d o t e k s t u swoje wyjaśnienia; auctor, u k t ó r e g o przeważają j e g o w ł a s n e myśli. W e d ł u g tej typologii A l b e r t był n i e t y l k o commentator, ale r ó w n i e ż auctor. A l b e r t cieszył się n i e z w y k ł ą powagą, j a k j u ż w i e m y , był c y t o w a n y za ży cia z n a z w i s k a . R ó w n i e ż za j e g o życia były w y k ł a d a n e i k o m e n t o w a n e j e g o dzieła. Ś w i a d e c t w o n i e c h ę t n e g o m u B a c o n a m a r ó w n i e ż swój w y m i a r p o z y t y w ny: B a c o n c h w a l i go za p r a c o w i t o ś ć i za to, ż e d o k o n y w a ł w i e l u obserwacji, p o d kreśla, ż e j e s t c y t o w a n y j a k o auctor i ż e pisał j a k o auctor. pisał o n s a m swoje książki n a p r a w d ę (iste per tnodum authenticum scripsit libros suos) . 424
Z a k o n d a w a ł A l b e r t o w i w i e l k i e możliwości, miał o n d o dyspozycji z n a k o -
4 2 3
4 2 4
Albert Wielki, In Epistula Dionysii Areopagitae, VIII, Z (Wyd. Paryskie, t. XIV, s. 910). Roger Bacon, Opus tertium, wyd. Brewer, s. 31.
Średniowiecze
624
m i t e b i b l i o t e k i . I n t e r e s o w a ł o go p r z y r o d o z n a w s t w o : geografia, astronomia (wie rzył w astrologię), mineralogia, alchemia, m e d y c y n a , ale p o n a d w s z y s t k o miał za pał d o b a d a ń n a d przyrodą ożywioną, był - p o d o b n i e jak Arystoteles - biologiem. J e g o dzieła b o t a n i c z n e i z o o l o g i c z n e mają wielką - na n o w o dziś d o c e n i a n ą wartość. C h o ć j e g o p o d e j ś c i e d o p r z y r o d y j e s t o d m i e n n e od B a c o n o w s k i e g o , to j e d n a k stanowi ważny etap w procesie wprowadzania do przyrodoznawstwa ob serwacji i d o ś w i a d c z e ń , k t ó r e służą u n i e g o d o s p r a w d z a n i a słuszności teorii i o p i s ó w p r z y r o d n i c z y c h z n a n y c h ze źródeł h i s t o r y c z n y c h . D l a t e g o t e ż A l b e r t kładł n a c i s k na n a o c z n e i o s o b i s t e p o t w i e r d z a n i e , stąd c z ę s t e są w j e g o p i s m a c h formuły: w i d z i a ł e m , s t w i e r d z i ł e m . Z t e g o t e ż w z g l ę d u o t r z y m a ł o n t y t u ł Doctor Expertus. O j e g o z a m i ł o w a n i u d o b a d a ń d o ś w i a d c z a l n y c h świadczy fragment.
następujący
Byłem k i e d y ś w y g n a ń c e m , wędrującym po całym świecie do różnych miejsc w y s t ę p o w a n i a m e t a l i . E x s u l e n i m a l u i ą u a n d o fui, large v a g e n s ad loca metallica, u t experiri p o ssum naturas m e t a l o r u m . 4 2 5
A l b e r t r z e c z y w i ś c i e p r z e p r o w a d z a ł d o k ł a d n e o b s e r w a c j e , na p r z y k ł a d nad p s z c z o ł a m i , k t ó r e powtarzał i starał się k r y t y c z n i e w e r y f i k o w a ć na r o z m a i t e sposoby. E k s p e r y m e n t u n i e n a l e ż y d o w o d z i ć w j e d e n t y l k o s p o s ó b , ale na wszyst k i e , by p e w n i e i trafnie był zasadą działania. O p o r t e t e x p e r i m e n t u m n o n in u n o m o d o , sed s e c u n d u m o m n e s c i r c u m stantias p r o b a r e , u t c e r t ę e t r e c t e p r i n c i p i u m sit o p e r i s . 4 2 6
W t a k i c h p r z y p a d k a c h u p e w n i a nas j e d y n i e d o ś w i a d c z e n i e d l a t e g o , ż e nie można sformułować sylogizmu o tak szczegółowych naturach. E x p e r i m e n t u m e n i m s o l u m certificat in t a l i b u s e o , q u o d d e t a m p a r t i c u laribus n a t u r i s s y l l o g i s m u m h a b e r i n o n p o t e s t . 4 2 7
A l b e r t t w i e r d z i na przykład, ż e o feniksie i gryfie mówią ci, k t ó r z y u p r a wiają teologię mistyczną j a k o o s y m b o l a c h , n i e zaś przyrodoznawcy. R z e c z y w i s t e i s t n i e n i e t a k i c h s t w o r z e ń jest bajką. T a k z w a n a skóra salamandry, która mia łaby b y ć n i e c z u ł a na o g i e ń , nie j e s t skórą, ale m e t a l e m . W b a d a n i a c h p o m a g a ł a m u j a k o b y g r u p a a s y s t e n t ó w : „ d o ś w i a d c z e n i j e s t e ś m y ja i m o i t o w a r z y s z e " , „wi działo to wielu z m o i c h towarzyszy" (experti sumus ego etsocii met; multis videntibus ex nostris sociis). A l b e r t prowadził r ó w n i e ż b a d a n i a z a c h o w a n i a się pająka w o b e c
4 2 5
4 2 6
4 2 7
Albert Wielki, Mineralium, III, 1, 1 (Wyd. Paryskie, t. V, s. 59). Albert Wielki, Ethica, VI, 2, 25 (Wyd. Paryskie, t. VII, s. 443). Albert Wielki, De vegetabilibus, VI, 1, 1 (wyd. Jessen, s. 339) Berlin 1867.
XXXI. Albert Wielki
625
gorąca. J e g o zajęcia były j e d n a k n e g a t y w n i e o d b i e r a n e p r z e z z a k o n . Z a r z u c a n o m u m a r n o w a n i e czasu na p r a k t y k i m a g i c z n o - a l c h e m i c z n e . Z a i n t e r e s o w a n i a b i o l o g i c z n e A l b e r t a o b j ę ł y r ó w n i e ż ciało c z ł o w i e k a , na którego t e m a t poczynił on wiele spostrzeżeń. C z ł o w i e k j e s t p o d o b i e ń s t w e m świata z a r ó w n o jeżeli c h o d z i o d u s z ę , j a k i ciało. H o m o est imago et similitudo m u n d i tam s e c u n d u m animam, q u a m secundum corpus . 4 2 8
A l b e r t z a u w a ż a , ż e t y l k o l u d z i e objawiają w s t y d , miłość rodziców i pa m i ę ć , co różni ich z a s a d n i c z o od zwierząt. C z ł o w i e k różni się od zwierząt bardziej niż t y l k o g a t u n k i e m , w y d a j e się d z i e l i ć g o od nich różnica rodzaju. H o m o p l u s igitur q u a m s p e c i e differt a b r u t i s , e t v i d e t u r ad ipsa q u a m d a m h a b e r e generis differentiam. K o b i e t a j e s t z n a t u r y słabsza od m ę ż c z y z n y , jej n a t u r a j e s t b a r d z i e j p o d o b n a d o d z i e c i ę c e j {natura mulierum similis est naturaepuerorum), a jej p r a w a r ę k a j e s t najwyżej t a k m o c n a j a k m ę s k a lewa (dexterum enim feminae est sicut sinistrum viri). W b u d o w i e człowieka podziwia wszechobecną zasadę symetrii, p e w n e j e g o t e z y p r z e j m i e p o t e m L e o n a r d o da Vinci; w p r o s t c u d o w n a s y m e t r i a łączy p a l c e (in digitis seruatur simmetria mirabilis). D w u k r o t n i e w s p o m i n a Albert o p o d o b i e ń s t w i e człowieka d o małpy, zauwa ża j e d n a k zarazem, że m a ł p y prawie nie mają brwi. D o k ł a d n i e o m a w i a a n a t o m i ę człowieka: kościec, m u s k u l a t u r ę , skórę, włosy - przy tej okazji w s p o m i n a o różni cach w łysieniu m i ę d z y k o b i e t a m i i m ę ż c z y z n a m i , c h o ć widział t a k ż e łyse k o b i e ty i dalej - zęby, m ó z g - j e g o przednią część uważa za siedzibę zmysłu w s p ó l n e go, wyobraźni, fantazji, w ł a d z y osądu m y ś l o w e g o , tylnej przypisuje p a m i ę ć , przy p o m i n a n i e sobie i p o r u s z a n i e ciałem. W e d l e Alberta n e r w y są rurkami, którymi poruszają się spiritus vitales. Zajmuje się t e ż organami z m y s ł o w y m i . Omawiając j e w s p o m i n a , ż e l u d z i e p i e r w o t n i mają lepsze p o w o n i e n i e , b o nie piją wina, że j ę z y k jest szczególnie czuły na d o t y k . Określa barwy oczu, powiadając przy t y m , ż e naj p i ę k n i e j s z e są czarne i takie właśnie miała M a t k a Boska. W e d ł u g A l b e r t a g ł ó w n y m o r g a n e m ciała j e s t serce, o b s e r w o w a ł o n na ry b a c h r u c h y serca w m a r t w y m j u ż ciele, p o ł ą c z o n e z n i m są żyły i t ę t n i c e , k t ó r y mi p ł y n i e krew. S p o ś r ó d p r o c e s ó w fizjologicznych zajmuje się o d d y c h a n i e m i o d ż y w i a n i e m , k t ó r e m u p o ś w i ę c a najwięcej u w a g i . T w i e r d z i , że n a p o j e m n a t u r a l n y m
Wszystkie cytaty tekstów Alberta dotyczących antropologii fizycznej pochodzą z De animalibus i zostały zaczerpnięte z pracy S. Kilbermanna, Die somatische An tropologie bei Albertus Magnus.
626
Średniowiecze
j e s t w i n o {potus naturalis est vinum), a p i w o określa j a k o n a p ó j o d y m a j ą c y {estpotus infa/twus). G ł ó d i p r a g n i e n i e są o d c z u w a n e p r z e z m ó z g . K o b i e t y ze w z g l ę d u na to, ż e mają m n i e j r u c h u , mogą w i ę c e j pościć. A l b e r t s a m p o z n a ł taką k o b i e t ę , która pościła p r z e z c z t e r d z i e ś c i d n i , c h o ć widział t e ż i m e l a n c h o l i k a , k t ó r y p r z e z s i e d e m t y g o d n i pił t y l k o w o d ę . A l b e r t a z a j m u j e t a k ż e s e n , o k t ó r y m twierdzi, ż e c z ł o w i e k p o t r z e b u j e go z n a c z n i e w i ę c e j niż z w i e r z ę t a . I n n y m w y r ó ż n i k i e m c z ł o w i e k a j e s t m o w a . T y l k o c z ł o w i e k o w i dała n a t u r a w ł a d z ę p o s ł u g i w a n i a się a r t y k u ł o w a n y m g ł o s e m , k t ó r y n a z y w a się mową. Soli h o m i n i n a t u r a d e d i t v i r t u t e m u t e n d i v o c e articulata, q u e m s e r m o vocatur. M o w ę mają n a w e t P i g m e j e i d z i w n e stworzenia w I n d i a c h z w a n e m a r y t o n l u b maricon czy moricon, ale nie małpy. Albert wyróżnia trzy rasy, białą, czarną i pigmejską, c h o ć co d o tej ostatniej m a wątpliwości, czy to rzeczywiście ludzie. N a j c i e k a w s z e i m o ż e najważniejsze j e s t j e d n a k w p o g l ą d a c h A l b e r t a - co miało n i e w ą t p l i w i e w p ł y w na j e g o u c z n i a T o m a s z a - to, ż e w y r a ź n i e w y a r t y k u łował k o n i e c z n o ś ć a u t o n o m i i p o s z c z e g ó l n y c h d z i e d z i n . N i e j e s t - inaczej niż T o m a s z - s y n t e t y k i e m i filozofem - m a p o d e j ś c i e w y r a ź n i e k o m p i l a t o r s k o - e r u dycyjne. Przede wszystkim jest j e d n a k teologiem. W ślad za A b e l a r d e m d o s t r z e g a w spekulacji wielką p o m o c i p o d s t a w ę rozważań teologicznych. T a k i e s p e k u l a c j e są s t o p n i e m i p r z e w o d n i k i e m d o s p e k u l a c j i gicznych.
teolo
S p e c u l a t i o n e s a u t e m istae g r a d u s s u n t e t m a n u d u c a t i o n e s ad s p e c u l a t i o nem divinam . 4 2 9
P o d k r e ś l a j ą c w i e l k ą p r z y d a t n o ś ć filozofii dla teologii, A l b e r t głosi j e d n a k , ż e m i ę d z y t y m i d y s c y p l i n a m i n a l e ż y w y z n a c z y ć ostrą g r a n i c ę , s k u t k i e m t e g o u w a ż a , ż e t r z e b a o k r e ś l i ć swoisty z a k r e s n a t u r a l n e g o r o z u m u , a w j e g o r a m a c h dziedziny poszczególnych dyscyplin. T e o l o g i a różni się od i n n y c h n a u k , p o p i e r w s z e , p r z e d m i o t e m , k t ó r y m j e s t w niej s z c z ę ś c i e , a nie cały b y t l u b j a k a ś j e g o część; p o d r u g i e , w teologii b a d a m y Boga, J e g o właściwości l u b to, co się d o nich o d n o s i ; p o t r z e c i e , jej p o d stawą j e s t wiara, a n i e a k s j o m a t y czy p i e r w s z e zasady. C i e k a w e j e s t t e ż to, co m ó w i A l b e r t o a u t o r y t e t a c h w r ó ż n y c h d z i e d z i n a c h wiedzy. W i e d z i e ć należy, ż e w tych s p r a w a c h , k t ó r e dotyczą wiary i obyczajów, b a r d z i e j niż filozofom n a l e ż y w i e r z y ć A u g u s t y n o w i , jeżeli ich o p i n i e róż nią się. J e ż e l i j e d n a k m ó w i m y o m e d y c y n i e , to bardziej w i e r z y ł b y m G a -
4 2 9
Albert Wielki, Metaphysica, I, 1, 1 (Wyd. Paryskie, t. VI, s. 2).
627
XXXI. Albert Wielki
l e n o w i i H i p o k r a t e s o w i , a jeżeli o n a t u r a c h rzeczy, to raczej A r y s t o t e l e s o wi l u b i n n e m u ich znawcy. U n d e s c i e n d u m , q u o d A u g u s t i n u s in his, q u a e s u n t d e fide e t m o r i b u s p l u s q u a m p h i l o s o p h i s c r e d e n d u m , si d i s s e n t i u n t . S e d si d e m e d i c i n a loq u e r e t u r , p l u s e g o c r e d e r e m G a l e n o vel H i p p o c r a t i ; e t si d e n a t u r i s r e r u m l o q u a t u r , c r e d o Aristoteli p l u s vel alii e x p e r t o in r e r u m n a t u r i s . 430
A l b e r t p r z y g o t o w u j e n i e w ą t p l i w i e g r u n t p o d a u t o n o m i ę filozofii. B a r d z o t r u d n o o k r e ś l i ć , jaką filozofię o s t a t e c z n i e w y z n a j e . W k o m e n t a r z a c h i parafra zach A l b e r t a n i e m o ż n a s z u k a ć j e g o o s o b i s t y c h filozoficznych p r z e k o n a ń , c y t u j e o n , p r z e k a z u j e c u d z e myśli, ale najczęściej n i e z d r a d z a się z w ł a s n y m poglą d e m . Z a r z u c a n o m u , ż e w a h a się, g d y c h o d z i o przyjęcie orientacji filozoficznej. J e s t w t y m z a r z u c i e coś s ł u s z n e g o , m o ż e w i e l k o ś ć z a g a d n i e ń g o przerastała. W k a ż d y m razie ani w Komentarzach, ani w Encyklopedii nie d o s z u k a m y się wła s n y c h p o g l ą d ó w A l b e r t a . J e ż e l i m a m y o d t w a r z a ć j e g o myśl, to raczej na p o d s t a w i e Sentencji i Summ. W s t o s u n k u d o s w y c h p o p r z e d n i k ó w j e s t u s p o s o b i o n y b a r d z o k r y t y c z n i e , w t y m r ó w n i e ż d o A r y s t o t e l e s a , k t ó r e g o znał s t o s u n k o w o d o k ł a d n i e , a w k a ż d y m razie z n a j d z i e m y w j e g o d z i e ł a c h o w i e l e w i ę c e j cyta t ó w z A r y s t o t e l e s a - c h o ć „ p o d a n e g o w s o s i e " n e o p l a t o n i z m u a r a b s k i e g o - niż z P l a t o n a , d z i ę k i t e m u robi o n w r a ż e n i e arystotelika, k t ó r y m w ł a ś c i w i e n i e j e s t . N a p r z y k ł a d omawiając z a g a d n i e n i e w i e c z n o ś c i świata, p o w i a d a , ż e A r y s t o t e l e s z a p o m n i a ł w i e l e z t e g o , co s a m wymyślił (multum oblitus est sui ipsius). W ł a ś c i w e o b l i c z e A l b e r t a ujawni się, g d y zwróci się u w a g ę , ż e w y ż e j od S t a g i r y t y c e n i P l a t o n a , k t ó r y j e g o z d a n i e m j e s t n a j w y b i t n i e j s z y m spośród filozofów (interphilosophantes praecipuus). G r a b m a n n u w a ż a j e d n a k , ż e A l b e r t w y ż e j c e n i Arysto telesa, a swoją t e z ę u z a s a d n i a n a s t ę p u j ą c o : W e d ł u g m e g o sądu całą przyczyną sporu m i ę d z y P l a t o n e m i A r y s t o t e l e s e m b y ł o to, ż e ó w chciał p o d ą ż a ć za p o j ę c i a m i p o w s z e c h n y m i i w nich s z u k a ł zasad rzeczy, a A r y s t o t e l e s i n a c z e j , w n a t u r a c h rzeczy s z u k a ł zasad rzeczywistości. H o c e n i m ( m e o iudicio) o m n i s causa fuit c o n t r o v e r s i a e i n t e r P l a t o n e m e t A r i s t o t e l e m , q u o d ille rationes u n i v e r s a l i u m s e q u i voluit e t e x illis r e r u m p r i n c i p i a q u a e s i v i t . A r i s t o t e l e s a u t e m n o n sic, s e d e x n a t u r i s r e r u m q u a e sivit p r i n c i p i a r e i . 4 3 1
J e d n a k ż e w i n n y m miejscu A l b e r t p o w i a d a , ż e w y ł ą c z n i e z z e s p o l e n i a A r y s t o t e l e s a z P l a t o n e m p o w s t a n i e s y n t e z a , która d o p r o w a d z i nas d o mądrości filozoficznej.
4 3 0
4 3 1
Albert Wielki, In Sententiarum, II, 13, C, 2 (Wyd. Paryskie, t. XXVII, s. 247). Ibidem, III, 1, A. Por. także M. Grabmann, Atisoteles im Werturteil des Mittelalters, w: Mittelalterliches Geistesleben, t. II, s. 6 2 - 1 9 2 ; por. s. 82.
Średniowiecze
628
W i e d z , ż e c z ł o w i e k n i e b ę d z i e się d o s k o n a l i ł w filozofii j a k t y l k o d z i ę k i n a u k o m o b y d w u filozofów A r y s t o t e l e s a i P l a t o n a . E t scias, q u o d n o n perficitur h o m o in p h i l o s o p h i a nisi e x s c i e n t i a d u o r u m p h i l o s o p h i a r u m Aristotelis e t P l a t o n i s . 432
N a m a r g i n e s i e w a r t o t y l k o zaznaczyć, ż e A l b e r t był a u t o r e m w a ż n e g o t r a k t a t u o p i ę k n i e . J e s t to wyjątek z j e g o Komentarza do Imion Bożych Pseudo-Dionizego. J a k o i s t o t n e c z y n n i k i p i ę k n a wylicza A l b e r t proporcję i b l a s k formy {claritas formae). D o pojęcia p o w s z e c h n e g o p i ę k n a p o t r z e b a w z a j e m n e j proporcji części, w ł a d z l u b c z e g o k o l w i e k , w c z y m rozbłysnąć m o ż e j a s n o ś ć formy. Ad r a t i o n e m universalis p u l c h r i t u d i n i s e x i g i t u r p r o p o r t i o a l i ą u a l i u m ad i n v i c e m vel p a r t i u m , vel p o t e n t i a r u m , vel q u o r u m c u m q u e , q u i b u s sup e r s p l e n d e a t claritas f o r m a e . 4 3 3
Przyjrzyjmy się bliżej a l b e r t y ń s k i e j k o n c e p c j i d u s z y l u d z k i e j . W n a u c e 0 d u s z y A l b e r t a w y s t ę p u j ą s w o i s t e c e c h y j e g o n i e w y k r y s t a l i z o w a n e j p o s t a w y fi lozoficznej. W e d l e n i e g o istnieją d w i e możliwości p o z n a n i a duszy, a posteriori, g d y w y c h o d z i m y o d p r z e j a w ó w d u s z y w y s t ę p u j ą c y c h w ciele, oraz a priori, g d y p o z n a j e m y w p r o s t istotę duszy. O b i e t e drogi są p o t r z e b n e , p i e r w s z a czyni p o z n a n i e d u s z y b l i ż s z y m p r a k t y c e i życiu. G d y b y ś m y n i e znali w y o b r a ź n i , u c z u ć 1 p r a g n i e ń duszy, t o jej p o z n a n i e b y ł o b y w nas czysto d i a l e k t y c z n e , o d e r w a n e od w a r u n k ó w k o n k r e t n y c h . C h o ć w i ę c c i e l e s n e przejawy d u s z y są n a m lepiej z n a n e i są dla nas oczyw i s t s z e , to j e d n a k p o w i n n i ś m y z a c z y n a ć od p o z n a n i a a p r i o r y c z n e g o , g d y ż p o z n a n i e to j e s t p e w n i e j s z e : D u s z a j e s t zasadą ciała, a n i e na o d w r ó t . T o zaś, co j e s t w duszy, j e s t za sadą t e g o , co j e s t w ciele; d l a t e g o t e ż s a m e w s o b i e p e w n i e j s z e są zasady, k t ó r e są w n a u c e o duszy, c h o ć dla nas p e w n e zasady, k t ó r e są w c i e l e , są p e w n i e j s z e od t y c h , k t ó r e są w duszy. A n i m a e n i m p r i n c i p i u m corporis est e t n o n e c o n v e r s o . E t ea, q u a e s u n t in a n i m a , principia s u n t e o r u m , q u a e s u n t in corpore; e t i d e o s i m p l i c i t e r certiora s u n t principia, q u a e s u n t in scientia d e a n i m a , licet q u o a d nos q u a e d a m , q u a e s u n t in corpore, sint manifestiora his, q u a e s u n t in a n i m a . 4 3 4
Albert przytacza w Summa theologiae dziesięć z n a n y c h m u definicji duszy: s i e d e m p o d a n y c h p r z e z myślicieli chrześcijańskich (sancti) i trzy przez p o g a ń s k i c h (philosophi). Kładzie w i ę k s z y nacisk na trzy definicje filozoficzne: Awicenny, w e -
4 3 2
4 3 3
4 3 4
Albert Wielki, Metaphysica, I, 5, 15 (Wyd. Paryskie, t. VI, s. 113). Albert Wielki, Super Dionysium De divinis nominibus, IV, 76 (Wyd. Kolońskie, t. X X X V I I / 1 , s. 185). Albert Wielki, Summa theologiae, II, 12, 69, 2, 3 (Wyd. Paryskie, t. XXIII, s. 18).
629
XXXI. Albert Wielki
d ł u g k t ó r e g o d u s z a jest pierwszą doskonałością ciała naturalnego, b ę d ą c e g o or g a n e m i spełniającego funkcje życiowe (anima estperfectio corporis naturalis, instrumentalis, habentis opera vitae) ; Arystotelesa: dusza jest p i e r w s z y m a k t e m ciała fi zycznego, organicznego, mającego w możności życie (anima estprimus actus corpo ris physici, organki, potentia vitam habentis) ; i innej Arystotelesa: d u s z a jest zasadą i przyczyną t e g o rodzaju życia fizycznego, mianowicie ciała organicznego {anima estprincipium et causa huiusmodi vitae physici, scilicet corporis organki) . A l b e r t o p o w i a d a się za definicją A w i c e n n y i twierdzi, ż e m o ż n a d o niej s p r o w a d z i ć d w i e definicje Arystotelesa. W e d l e Alberta, Arystotelesa n i e zajmu j e s p e c j a l n i e d u s z a n i e z a l e ż n a od ciała, n i e u j m u j e on d u s z y s a m e j w s o b i e , lecz j a k o f o r m ę (species) i s u b s t a n c j ę o ż y w i o n e g o ciała. D u s z a j e s t c z ę ś c i o w o związa na z c i a ł e m , a c z ę ś c i o w o o d e ń niezależna. T ę dwoistość funkcji d u s z y m a na m y śli A w i c e n n a , g d y p o p l a t o ń s k u określa ją j a k o s t e r n i k a s t a t k u . D l a t e g o t e ż m o ż na d u s z ę d e f i n i o w a ć d w o j a k o , z e w z g l ę d u na ciało, wówczas j e s t o n a e n t e l e c h i ą i formą, oraz j a k o mającą w ł a s n e i n i e z a l e ż n e od ciała życie. W o b e c t e g o w arys t o t e l e s o w s k i e j definicji d o s t r z e g a Albert t y l k o c z ę ś c i o w e ujęcie duszy. 42>s
436
431
D u s z a j e s t e n t e l e c h i ą w y ł ą c z n i e d l a t e g o , ż e ożywia ciało p r z e z f u n k c j e ż y c i o w e . S a m w s o b i e n a t o m i a s t d u c h j e s t niecielesny, z a w s z e żyjący, j a k powiada Platon. [Anima] n o n e n i m e s t e n t e l e c h i ą nisi p e r a n i m a t i o n e m , q u a m facit corpori p e r o p e r a v i t a e . In se a u t e m spiritus est i n c o p r o r e u s e t s e m p e r viv e n s , u t dicit P l a t o . 4 3 8
W koncepcji duszy trzeba zatem jednoczyć Platona z Arystotelesem. Rozważając d u s z ę samą w s o b i e , z g a d z a m y się z P l a t o n e m , a rozważając ją j a k o f o r m ę o ż y w i e n i a , k t ó r e daje ciału, z g a d z a m y się z A r y s t o t e l e s e m . A n i m a m c o n s i d e r a n d o s e c u n d u m se, c o n s e n t i e m u s P l a t o n i ; c o n s i d e r a n d o a u t e m s e c u n d u m f o r m a m a n i m a t i o n i s , q u a m d a t corpori, c o n s e n t i e mus Aristoteli . 439
I s t o t y d u s z y n i e o k r e ś l a w p e ł n i to, ż e j e s t o n a formą, p r z e d e w s z y s t k i m j e s t o n a d o s k o n a ł ą substancją. W e d ł u g A l b e r t a n a l e ż y u n i k a ć d w ó c h skrajności, to z n a c z y u z n a n i a d u s z y za t w ó r złożony z m a t e r i i i formy - j a k uczynili A u g u styn i A w i c e b r o n - oraz za s u b s t a n c j ę n i e z u p e ł n ą - j a k T o m a s z . A l b e r t t w i e r d z i w r ę c z , ż e c z ł o w i e k i e m j a k o c z ł o w i e k i e m j e s t t y l k o i n t e l e k t (homo inąuantum ho mo solus est intellectus). D u s z a p o d o b n i e j a k anioł j e s t n i e z ł o ż o n y m j e s t e s t w e m
435
Ibidem, ^Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem. 437
4 3 8
4 3 9
II, II, II, II,
12, 12, 12, 12,
69, 69, 69, 69,
2, 2, 2, 2,
1 (Wyd. Paryskie, t. XXXIII, s. 11). 2 (Wyd. Paryskie, t. XXXIII, s. 13). 3 (Wyd. Paryskie, t. XXXIII, s. 18). ad 1 (Wyd. Paryskie, t. XXXIII, s. 16).
630
Średniowiecze
d u c h o w y m . Ani d u s z a , ani anioł n i e są w p r a w d z i e z ł o ż o n e z m a t e r i i i formy, ale n i e są t e ż p r o s t e j a k Bóg. Z a w s z e t w i e r d z i ł e m , że anioł j e s t złożony z części i s t o t o w y c h , ale n i e z m a t e r i i i formy. M e a o p i n i o s e m p e r fuit, q u o d a n g e l u s sit c o m p o s i t u s e x p a r t i b u s e s s e n tialibus, s e d n o n e x m a t e r i a e t f o r m a . 440
D u s z a składa się natomiast, w myśl tego, co twierdzi Boecjusz, z quod est i quo est (esse). W ścisłym tego słowa znaczeniu ani anioł, ani dusza nie jest dla Al berta formą. F o r m a m i ściśle są tylko formy e l e m e n t ó w i formy w e g e t a t y w n e . For m a b o w i e m to t e n czynnik, który sprawia, że d a n e j e s t e s t w o m a określoną n a t u r ę i zajmuje d a n e miejsce. J u ż n a w e t spontaniczny ruch zwierząt nie znajduje swego d o s t a t e c z n e g o wyjaśnienia w pojęciu formy, dlatego najwyższe formy są w e g e t a t y w n e . W zwierzęciu tkwi w i ę c z a t e m coś więcej niż tylko forma prosta {simplex). T a k a b o w i e m s u b s t a n c j a [czyli d u s z a zwierzęca] m a się d o ciała j a k m o tor, k t ó r y p o r u s z a za p o ś r e d n i c t w e m zamiaru i z a m y s ł u , i n i e m o ż e o n a b y ć formą prostą. Talis e n i m s u b s t a n t i a [scil. a n i m a animalis] c o m p a r a t u r ad c o r p u s u t m o tor, q u i a r t e e t i n t e n t i o n e m o v e t , q u a e n o n p o t e s t e s s e forma s i m p l e x . 4 4 1
D u s z a z w i e r z ę c a n i e j e s t w i ę c t y l k o formą w ścisłym z n a c z e n i u , lecz j e s t m o t o r e m ; d u s z a l u d z k a p e ł n i p o n a d t o rolę s t e r n i k a . W niej i n t e l e k t j e s t e l e m e n t e m o k r e ś l a j ą c y m quo est. W s z y s t k o zaś i n n e j e s t t y m , co b y w a p r z e z ó w e l e m e n t o k r e ś l o n e , a w i ę c s t a n o w i quodest. D u s z a l u d z k a z a t e m b ę d ą c z a r a z e m substancją i m o t o r e m s k ł a d a się z d w ó c h quodest i z quo est, a z a t e m j e s t d o s k o nałym i całkowitym podmiotem. A l b e r t p o d k r e ś l a rzeczywistą j e d n o ś ć d u s z y l u d z k i e j i to, ż e jej części są t y l k o w i r t u a l n e . P o w t a r z a za A r y s t o t e l e s e m , że p o s z c z e g ó l n e d u s z e mieszczą się w d u s z y l u d z k i e j j a k figury g e o m e t r y c z n e ; w e g e t a t y w n a w z m y s ł o w e j , a z m y s ł o w a w r o z u m n e j tkwią w i r t u a l n i e , a w i ę c d u s z a d o s k o n a l s z a s p e ł n i a wszystkie funkcje mniej doskonałej i jeszcze inne. D u s z a w r a z z w ł a d z a m i s t a n o w i swoistą całość. Z a B o e c j u s z e m n a z y w a A l b e r t tę całość totum potestatwum, czyli potentiale. W y r ó ż n i a trzy rodzaje cało ści: totum unwersale - całość, którą j e s t p o w s z e c h n i k ; totum integrale - na przy kład całość złożoną z części k o n i e c z n y c h dla l u d z k i e g o ciała; oraz totum poten tiale, k t ó r e j e s t p o ś r e d n i e m i ę d z y d w o m a p o w y ż s z y m i . W ł a d z e w d u s z y n i e są w i ę c j e d n o s t k a m i g a t u n k u , k t ó r y m j e s t d u s z a , ani n i e stanowią części w s e n s i e części m a t e r i a l n y c h , w t e r m i n o l o g i i A l b e r t a i n t e gralnych, są o n e r z e c z y w i s t y m i w ł a d z a m i duszy, k t ó r e n i e różnią się od s i e b i e r e a l n i e , a t y l k o m y ś l o w o - j a k sądzą a u g u s t y n i ś c i - są w i ę c siłami d u s z y zawar4 4 0
4 4 1
Albert Wielki, In Sententiarum, II, 3, 4 (Wyd. Paryskie, t. XXVII, s. 68). Albert Wielki, Summa theologiae, II, 12, 70, 1 (Wyd. Paryskie, t. XXXIII, s. 21).
XXXI. Albert Wielki
631
t y m i w j e d n e j s u b s t a n c j i i n t e l e k t u a l n e j . A l b e r t p o d a j e s c h e m a t , w k t ó r y m gło si, ż e vegetabile j e s t w roślinie substancją, a w zwierzęciu potencją; sensibile u zwierząt substancją, u ludzi zaś potencją; n a t o m i a s t rationabile j e s t u ludzi substancją. W k a ż d y m razie A l b e r t w y r a ź n i e p o d k r e ś l a j e d n o ś ć d u s z y l u d z k i e j . W e d ł u g w s z y s t k i c h filozofów, r ó w n i e ż filozofów przyrody, w e g e t a t y w n a , z m y s ł o w a i r o z u m n a d u s z a są w c z ł o w i e k u j e d n ą substancją, j e d n ą duszą i jednym aktem. S e c u n d u m o m n e s philosophos etiam naturales, vegetabile, sensibile et r a t i o n a l e s u n t in h o m i n e s u b s t a n t i a u n a e t a n i m a u n a e t a c t u s u n u s . 4 4 2
G d y j e d n a k c h o d z i o z a g a d n i e n i e j e d n o ś c i formy w compositum, s t a n o w i sko A l b e r t a n i e j e s t z u p e ł n i e j a s n e . P o d w p ł y w e m n e o p l a t o n i z m u u w a ż a , ż e in t e l e k t l u d z k i wiąże c z ł o w i e k a z c a ł y m k o s m o s e m . N a szczycie w s z e c h ś w i a t a t k w i ustanawiająca j e g o p o r z ą d e k p e ł n i a ś w i a t ł a - b o s k i i n t e l e k t , a p o n i ż e j u s z e regowane hierarchicznie inteligencje, czyste duchy. Jak w neoplatonizmie, u A l b e r t a światło e m a n u j ą c e z Boga p r z e z i n t e l i g e n c j ę p r z e c h o d z i aż d o najniż szej, związanej z c i a ł e m inteligencji, którą j e s t d u s z a l u d z k a . W r e s z c i e światło to d o c h o d z i i d o ciał i w nich przejawia się j a k o forma corporeitatis. W p o z n a n i u d u s z a p r z e c h o d z i tę samą d r o g ę w o d w r o t n y m k i e r u n k u , za c z y n a od ciał, a d o c h o d z i d o Boga. W s z e l k i e n a s z e p o z n a n i e j e s t p e w n ą a b s t r a k cją ( n a w e t z m y s ł o w e ) , g d y ż w s z ę d z i e działa forma p o z n a w c z a (species), której o d p o w i a d a j a k a ś funkcja życiowa zmierzająca (intentió) k u o w e j p r z e d s t a w i o n e j treści. W a ż n e j e s t to, ż e A l b e r t i n t e l e k t c z y n n y i m o ż n o ś c i o w y u m i e s z c z a w sa m e j duszy. I n t e l e k t c z y n n y to światło, d z i ę k i k t ó r e m u p o z n a j e m y i k t ó r e spra wia intellectuale esse, ale w De unitate intellectus contra Auerroem p o w i a d a , ż e k a ż da d u s z a m a swój w ł a s n y i n t e l e k t c z y n n y i możnościowy, i że j e s t to nasz p o gląd. Species podlegają p r z e ś w i e t l e n i u i u d u c h o w i e n i u p r z e z światło i n t e l e k t u c z y n n e g o . D o p i e r o p o t y m p r z e ś w i e t l e n i u mogą o n e działać na i n t e l e k t m o ż nościowy, k t ó r y p o p r z e z o w e species p r z y j m u j e światło i n t e l e k t u c z y n n e g o , a przyjąwszy j e u z y s k u j e o s t a t e c z n ą p o s t a ć (formalis). A l b e r t wylicza r ó ż n e s t o p n i e i n t e l e k t u w r o z m a i t y c h p e r s p e k t y w a c h . O d strony różnorodności uzdolnień: po pierwsze, intelekt nie wychodzący poza granice przestrzenno-czasowe: ciemny, powolny i niezdolny do metafizyki; po d r u g i e , czysty i święty, z d o l n y d o w g l ą d u w e w s z y s t k o , j e g o u d z i a ł e m są p r o roctwa i sny, n i e p o z n a j e o n p r z e z a b s t r a k c j ę , ale w p r o s t ; p o t r z e c i e , p o ś r e d n i , k t ó r y p o t r z e b u j e n a u k i , w y s t ę p u j e o n u s t u d e n t ó w filozofii i teologii; p o czwar t e , najniższy, k t ó r y n i e j e s t j u ż z d o l n y w z n i e ś ć się p o n a d to, co z m y s ł o w e , taki i n t e l e k t p o w s t a j e w s k u t e k u p o ś l e d z e ń fizycznych albo p r z y z w y c z a j e ń . P o n a d t o i n t e l e k t m o ż e osiągnąć r ó ż n e s t o p n i e d o s k o n a ł o ś c i : p o p i e r w s z e , intellectus formalis, j e s t to i n t e l e k t , w k t ó r y m t k w i forma p o z n a w a n e g o p r z e d m i o t u ; p o d r u g i e , in effectu, g d y światło p o c h o d z ą c e od i n t e l e k t u c z y n n e -
4 4 2
Albert Wielki, Summa de creaturis, II, 7 (Wyd. Paryskie, t. XXXV, s. 93).
632
Średniowiecze
go p o r u s z y ł o j u ż i n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y ; p o trzecie, intellectus principiorum, gdy z zasad u m i e m y w y p r o w a d z a ć w n i o s k i ; p o c z w a r t e , adeptus, t a k o k r e ś l o n y i n t e l e k t o z n a c z a w y n i k s t u d i u m i pracy. T e n c z w ó r p o d z i a ł z n a n y j e s t n a m d z i ę k i A w i c e n n i e : i n t e l e k t materialny, k t ó r y j e s t czystą możnością, in effectu j u ż w y p o s a ż o n y w p i e r w s z e pojęcia; in habitu mający s p r a w n o ś c i i n t e l e k t u a l n e ; adeptus k o n t e m p l u j ą c y w d a n e j chwili. P o z a t y m u A l b e r t a w y s t ę p u j ą j e s z c z e , p o piąte, intellectus assimilativus, dążący d o p o z n a n i a Boga, k t ó r y p r z e s z e d ł j u ż fazy in ef fectu i adeptus; p o szóste, sanctus, k t ó r y w i e ń c z y d r o g ę rozwoju i n t e l e k t u . Kolej n e t y p y i n t e l e k t ó w r ó w n i e ż wylicza A w i c e n n a . P o to, b y i n t e l e k t m ó g ł działać i z d o b y w a ć t e r o z m a i t e s t o p n i e d o s k o n a ł o ś c i , m u s i b y ć o ś w i e c a n y p r z e z Boga a l b o b e z p o ś r e d n i o , albo za p o ś r e d n i c t w e m aniołów. T e n ostatni p u n k t nasuwa n a m znów t e m a t przewodni dzieła Alberta, m i a n o w i c i e , ż e m i m o licznych e l e m e n t ó w a r y s t o t e l e s o w s k i c h z a s a d n i c z y wpływ wywarł nań neoplatoński awicennianizm. Wprawdzie według de Wulfa u A l b e r t a d o k o n u j e się e w o l u c j a od a u g u s t y n i z m u i n e o p l a t o n i z m u d o a r y s t o t e l i z m u , ale w s u m i e m o ż n a p o w i e d z i e ć 0 n i m , ż e mając w s z e l k i e d a n e d o s p e ł n i e n i a roli p o ś r e d n i k a w m n i e j s z y m s t o p niu był i n i c j a t o r e m a r y s t o t e l i z m u , a raczej k o n t y n u o w a ł n e o p l a t o n i z m a r a b s k i , umacniając w n i m pokłady arystotelizmu. Albert Wielki jest więc niejako drugim Boecjuszem. N i e powtarza tylko 1 n i e p r z e k a z u j e z a g a d n i e ń a r y s t o t e l e s o w s k i c h , ale w y k a z u j e d u ż ą osobistą i n w e n c j ę w u s t a l a n i u p o d e j ś c i a d o n i c h . N a p r z y k ł a d c i e k a w e dla p ó ź n i e j s z y c h d e b a t T o m a s z a j e s t r o z w i ą z a n i e p r o b l e m u w i e c z n o ś c i s f o r m u ł o w a n e p r z e z Al berta. 4 4 3
U w a ż a m y , ż e n i e m o ż n a d o w i e ś ć ani j e d n e g o , ani d r u g i e g o , A r y s t o t e l e s n i e z w y k ł m ó w i ć w fizyce i i n n y c h k w e s t i a c h niż fizyczne, k t ó r y c h m o ż na d o w i e ś ć a r g u m e n t a m i fizycznymi, a p o c z ą t e k świata p r z e z s t w o r z e n i e n i e j e s t z j a w i s k i e m fizycznym, ani m o ż e b y ć d o w i e d z i o n y w fizyce. 4 4 4
N e c p u t a m u s d e m o n s t r a b i l e e s s e u n u m vel a l t e r u m . [...] A r i s t o t e l e s a u t e m n o n c o n s u e v i t d i c e r e in physicis nisi p h y s i c a , q u a e p h y s i c i s ration i b u s p o s s u n t probari, s e d i n c e p t i o m u n d i p e r c r e a t i o n e m n e c p h y s i c a est, n e c p r o b a r i p o t e s t p h y s i c e . 4 4 5
W g ł ó w n y c h j e d n a k z a g a d n i e n i a c h , e m a n a c j i inteligencji, k o n c e p c j i d u szy w p ł y w A w i c e n n y j e s t p r z e m o ż n y . A l b e r t p r z e k a z a ł w i ę c n e o p l a t o n i z m a r a b ski m i s t y c e n i e m i e c k i e j p r z e z p o m o s t , k t ó r y m była szkoła a l b e r t y ń s k a sięgają ca aż d o M i s t r z a E c k h a r t a .
4 4 3
4 4 4
4 4 5
M. d e Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. II, s. 136. Albert Wielki, Physica, VIII, 1, 13 (Wyd. Kolońskie, t. IV/1, s. 577). Ibidem, VIII, 1, 14 (Wyd. Kolońskie, t. IV/1, s. 579)
R O Z D Z I A Ł XXXII
Uczniowie Alberta B e z p o ś r e d n i i dalsi u c z n i o w i e Alberta nawiązują d o p e w n y c h e l e m e n t ó w znajdu jących się w o g r o m n e j twórczości swego mistrza. Jak wiemy, T o m a s z z A k w i n u r o z b u d o w u j e arystotelizm, n a t o m i a s t d o m i n i k a n i e n i e m i e c c y pracują na znajdu jącym się u Alberta p o d ł o ż u n e o p l a t o ń s k i m . U k o c h a n y m u c z n i e m A l b e r t a i przy j a c i e l e m T o m a s z a był U l r y k z e Strasburga (Ulricus E n g e l b e r t i ) . J e g o wykształ c e n i e z a t r z y m a ł o się na s t o p n i u bakałarza, nauczał w Kolonii i S t r a s b u r g u . G ł ó w n e j e g o p i s m o to De summo bono, w k t ó r y m p r a w i e d o s ł o w n i e p r z e j m u j e n a u k ę A l b e r t a o i n t e l e k c i e . W Summie tej w i d a ć w y r a ź n y p o s t ę p w s t o s u n k u d o p o p r z e d n i c h s u m m . U k ł a d treści j e s t rzeczowy, p r z e s t r z e g a się logiki w y k ł a d u . W i d o c z n a j e s t w niej o g r o m n a z a l e ż n o ś ć od p o g l ą d ó w n e o p l a t o ń s k i c h A l b e r t a i A w i c e n n y , ale przy t y m U l r y k p r e c y z u j e n i e j a s n e w y p o w i e d z i A l b e r ta na t e m a t e m a n a c j i , światła, claritas itp. J e d e n z jej w a ż n i e j s z y c h rozdziałów to rozdział o p i ę k n i e . P o z a t y m A l b e r t oddziałał na J a n a z F r y b u r g a , który był u c z n i e m U l r y k a , B e r t o l d a z M o o s b u r g a - a u t o r a w y b i t n e g o n e o p l a t o ń s k i e g o k o m e n t a r z a d o Elementów teologii P r o k l o s a , T e o d o r y k a z F r y b u r g a , J a n a N i d e r a i D i o n i z e g o Ryckela - kartuza. W r ó ć m y j e d n a k d o X I I I w. B e z t r u d u m o ż n a d o s t r z e c w n i m d w a r ó ż n e p r ą d y w p r z y r o d o z n a w s t w i e , r e p r e z e n t o w a n e p r z e z Bacona i A l b e r t a . W o b u tych n u r t a c h pojawia się d u ż o e l e m e n t ó w n e o p l a t o ń s k i c h , ale j e s t to z n a m i e n n e zwłaszcza dla o k s f o r d z k i e j metafizyki światła. D o X I I I w. n a l e ż y r ó w n i e ż b a r d z o c i e k a w a p o s t a ć , Ślązak, W i t e l o n , k t ó r e go p o g l ą d y i życie wiążą się ściśle z postacią W i l h e l m a z M o e r b e k e . W ł a ś n i e p r z e z p i s m a W i t e l o n a m a m y wgląd w p o g l ą d y filozoficzne W i l h e l m a , k t ó r e g o z n a m y j a k o t ł u m a c z a . O t o j e g o najważniejsze tezy: Bóg j e s t p r a w d z i w y m świa t ł e m , a w ciałach światło s p e ł n i a rolę p o ś r e d n i k a , p r z e z k t ó r e g o mogą na n i e działać b y t y d o s k o n a l s z e ; r ó w n i e ż światło j e s t t y m e l e m e n t e m , k t ó r y u d z i e l a ciału formy, r o z m i a r ó w i rozciągłości. W i d z i m y tu w y r a ź n y w p ł y w O k s f o r d u , a zwłaszcza p o g l ą d ó w R o b e r t a G r o s s e t e s t e . 4 4 6
W i t e l o n u r o d z o n y m i ę d z y latami 1 2 2 0 - 1 2 3 0 na Śląsku studiował w Paryżu, p o t e m wrócił d o kraju, a w latach 1 2 6 2 - 1 2 6 8 s t u d i o w a ł z n ó w p r a w o w P a d w i e . P o u k o ń c z e n i u s t u d i ó w p r z e b y w a ł w V i t e r b o i tu z e t k n ą ł się z W i l h e l m e m z M o e r b e k e . M o ż l i w e , ż e j a k o z a k o n n i k p r z e b y w a ł w W i t o w i e . Z m a r ł p o 1270 r. N a j w a ż n i e j s z e z j e g o dzieł to Perspectwa. S a m tytuł w y s t a r c z y j u ż , b y u m i e j s c o w i ć W i t e l o n a , w i e m y przecież, jaką rolę o d g r y w a ł a w ó w c z a s o p t y k a . D z i e ł o to zostało w y d a n e w Bazylei w 1572 r. p r z e z R i s n e r a j a k o Opticae thesaurus Yitelonis Tauringopoloni, a d e d y k o w a n e W i l h e l m o w i z M o e r b e k e . Z i n n y c h , Ulryk ze Strasburga, De summo bono, II, 3, 4.
Średniowiecze
634
w w i ę k s z o ś c i z a g u b i o n y c h p i s m W i t e l o n a z n a m y j e s z c z e De natura daemonum oraz De primaria causa poenitentiae. Perspectwa zawiera m e t a f i z y k ę światła p r a w d o p o d o b n i e w w y d a n i u Wil h e l m a . W i t e l o n p o d a j e za A l h a z e n e m p r a w a r o z c h o d z e n i a się światła oraz p o d daje analizie m a t e m a t y c z n e j a k t w i d z e n i a . W d z i e l e t y m znajdują się r ó w n i e ż ciekawe uwagi o postrzeganiu wzrokowym i o nieświadomym rozumowaniu, które towarzyszy widzeniu. Dopiero dzięki t e m u rozumowaniu u z u p e ł n i a m y c z y s t e w r a ż e n i a w z r o k o w e , czyli b a r w ę , o d l e g ł o ś ć , w i e l k o ś ć , kształt itd. W twórczości W i t e l o n a w y r a ź n y j e s t w p ł y w Awicenny.
R O Z D Z I A Ł XXXIII
Awerroizm łaciński P o z n a l i ś m y j u ż s z e r e g e l e m e n t ó w , składających się na a t m o s f e r ę i n t e l e k t u a l n ą , w której b ę d z i e działał i tworzył T o m a s z : tradycyjny a u g u s t y n i z m franciszkań ski w P a r y ż u ( A l e k s a n d e r z H a l e s i B o n a w e n t u r a ) ; ś r o d o w i s k o o k s f o r d z k i e ; wzmagający się ruch recepcji A r y s t o t e l e s a p r z e z p r z e k ł a d y i w y n i k a j ą c e z t e g o z a i n t e r e s o w a n i e dla a r y s t o t e l i z m u ; A l b e r t a W i e l k i e g o . O s t a t n i m e l e m e n t e m , k t ó r y p o w i n i e n u z u p e ł n i ć t e n obraz, a b y ś m y mogli z r o z u m i e ć w p e ł n i rolę T o masza, j e s t w s p o m i n a n y w i e l o k r o t n i e a w e r r o i z m łaciński. A w e r r o i z m z a k o r z e n i ł się na w y d z i a l e s z t u k , g d z i e p r o f e s o r o w i e , którzy byli d u c h o w n y m i , w y k ł a d a l i A r y s t o t e l e s a od r o k u 1250. N a t y m w y d z i a l e u p r a w i a n o czystą, o d e r w a n ą od teologii filozofię, a n i e t y l k o logikę. P r z e z t e r m i n fi lozofia r o z u m i e się a r y s t o t e l i z m , który j e s t o d c z y t y w a n y w i n t e r p r e t a c j i a w e r r o istycznej. P a n u j e w t e d y w r ę c z k u l t dla Arystotelesa i Awerroesa, k t ó r y w 1230 r., g d y w c h o d z ą w o b i e g j e g o k o m e n t a r z e , o t r z y m u j e t y t u ł K o m e n t a t o r . Awerro izm rozwijał się j u ż w I p o ł o w i e X I I I w., ale p e w n a data istnienia c e n t r u m a w e r r o i s t y c z n e g o w P a r y ż u to 1256 r., k i e d y to A l e k s a n d e r IV p o l e c a A l b e r t o w i W i e l k i e m u n a p i s a ć De unitate intellectus contra Averroem.
1. Siger z Brabancji Najważniejszą postacią t e g o r u c h u był Siger z Brabancji, k t ó r y j u ż za życia c i e szył się w i e l k ą sławą. U r o d z o n y około 1235 r., był k a n o n i k i e m ś w i e c k i m w L i e g e oraz p r o f e s o r e m na w y d z i a l e s z t u k w P a r y ż u . N a l e ż a ł d o natio P i k a r d ó w i brał c z y n n y u d z i a ł w w a l c e nationum o urząd rektora. W d o k u m e n c i e z 1266 r. j a k o m a g i s t e r artium był o s k a r ż a n y o a t e n t a t . 10 g r u d n i a 1270 r. b i s k u p T e m p i e r p o t ę p i ł 13 t e z , w ś r ó d k t ó r y c h z n a j d o w a ł y się t w i e r d z e n i a t y p o w e dla awerroistów. W latach 1 2 7 2 - 1 2 7 5 Siger n a u c z a ł z w i e l k i m p o w o d z e n i e m , naj p i e r w na u n i w e r s y t e c i e , a p o t e m p r y w a t n i e , i pociągnął za sobą całą g r u p ę s t u d e n t ó w i profesorów. W 1277 r. nastąpiło k o l e j n e p o t ę p i e n i e 219 tez, wśród k t ó r y c h znajdują się r ó w n i e ż t e z y g ł o s z o n e p r z e z n i e g o , a t a k ż e i p r z e z s a m e g o T o m a s z a . W j e g o w y n i k u Siger o t r z y m a ł z a k a z n a u c z a n i a i został w e z w a n y wraz z B e r n i e r e m z N i v e l l e s p r z e z w i e l k i e g o i n k w i z y t o r a Francji S z y m o n a z Val. A p e l o w a ł d o Kurii R z y m s k i e j . Z m a r ł p r a w d o p o d o b i e w O r v i e t o m i ę d z y 1 2 8 1 - 1 2 8 4 r., j a k głosi tradycja, z a s z t y l e t o w a n y p r z e z o b ł ą k a n e g o k l e r y k a . O Sig e r z e w s p o m i n a D a n t e , umieszczając go r a z e m z T o m a s z e m w Raju . 441
Oprócz nich w kręgu tym przebywają Albert, Gracjan, Piotr Lombard, Salomon, Dionizy, Orozjusz, Boecjusz, Izydor, Beda, Ryszard ze Św. Wiktora.
636
Średniowiecze
T o j e s t w i e c z y s t e światło S i g e r o w e C o nauczając w S ł o m i a n e j ulicy Głosił b u d z ą c e zawiść p r a w d y n o w e
4 4 8
.
G ł ó w n e dzieła Sigera to De anima intellectiva - dzieło j a s n e i ścisłe, w k t ó r y m T o m a s z i A l b e r t są oskarżani o d e f o r m o w a n i e Arystotelesa; De aeternitate mundi, Quaestiones naturales - w k t ó r y c h i s t o t n e m i e j s c e zajmuje p r o b l e m j e d n o ś c i formy; Quaestiones logicales, Utrum haec sit vera 'homo est animal nullo homine exsistente\ De necessitate et contingentia causarum. P o n a d t o G r a b m a n n odnalazł k o m e n t a r z e Sigera d o Fizyki, Metafizyki, O duszy i i n n y c h p i s m Arystotelesa, w większości w formie kwestii. O s t a t n i o zostały t e ż o d k r y t e Quaestiones mora/es. W s w o i c h k o m e n t a r z a c h Siger o d c h o d z i nieraz od Awerroesa i p o d ą ż a za A w i c e n n a l u b P r o k l o s e m , zwłaszcza w k w e s t i a c h k o s m o l o g i c z n y c h , k t ó r y m i A w e r r o e s się n i e zajmował. C h o ć n i e u s t a l o n o j e s z c z e d o k ł a d n e j chronologii prac Sigera, to j e d n a k n o w e o d k r y c i a wskazują na to, ż e w j e g o p o g l ą d a c h d o k o n a ł a się ewolucja, która p o l e g a ł a na z ł a g o d z e n i u ostrości i skrajności p i e r w o t n e g o s t a n o w i s k a . N a c a ł o k s z t a ł t p o g l ą d ó w Sigera g ł ę b o k i w p ł y w w y w a r ł o p r z e k o n a n i e , k t ó r e dzielił z T o m a s z e m i A w e r r o e s e m , ż e cała rzeczywistość j e s t p o z n a w a l n a . Z a A w e r r o e s e m t w i e r d z i ł , ż e i s t n i e n i a Boga d o w o d z i fizyka. P i e r w s z y p o r u s z y c i e l j e s t d o w o d z o n y t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m z n a k u na t u r a l n e g o . D l a t e g o t e ż d o w ó d dotyczący p i e r w s z e g o p o r u s z y c i e l a sfor m u ł o w a n y p r z e z fizyka p r z y j m u j e m e t a f i z y k . P r i m u s m o t o r n o n p r o b a t u r nisi e x signo naturali. I d e o e t p r o b a t i o n e m naturalis d e p r i m o m o t o r e accipit m e t a p h y s i c u s . 4 4 9
D r u g ą linią w y z n a c z o n ą p r z e z A w i c e n n ę , która głosi, ż e i s t n i e n i e Boga bada metafizyka, poszedł D u n s Szkot. W p i e r w s z e j fazie swojej twórczej działalności Siger twierdził, ż e B ó g j e s t przyczyną, ale p r z e d e w s z y s t k i m przyczyną sprawczą. N i e j e s t j e d n a k j a s n e , czy p r z e z t e r m i n t e n r o z u m i e o n p r z y c z y n ę stwórczą, czy t y l k o poruszającą, skłaniając się raczej d o jej b a r d z o s z e r o k i e g o r o z u m i e n i a . W p ł y w n a to m ó g ł m i e ć P r o k l o s , k t ó r y twierdził, p o d o b n i e j a k A w i c e n n a i A r y s t o t e l e s , ż e istnieje j e d n a p r z y c z y n a s p r a w c z a w s z y s t k i e g o (Avicenna, Aristoteles, fides et Proclus volunt, quod una sit causa effectiva omnium)™. S t w o r z e n i a n a w s z y s t k i c h s z c z e b l a c h są w i e c z n e . P o d o b n i e j a k A w i c e n na Siger p r z y j m u j e n a u k ę o s t w a r z a n i u p o ś r e d n i m . P i e r w s z y p o r u s z y c i e l n i e j e s t b e z p o ś r e d n i ą przyczyną m a t e r i i , p o n i e w a ż D a n t e Alighieri, Boska Komedia, RajX, 136-138, przekł. E. Porębowicz. Siger z Brabancji, Quaestiones in Physicam, wyd. Zimmermann, II, 6, s. 158-159. Siger z Brabancji, Quaestiones in Metaphysicam (Reportacja Monachijska), wyd. Mau rer, III, 7, s. 98.
637
XXXIII. Awerroizm łaciński
w e d ł u g A r y s t o t e l e s a i A w i c e n n y s k u t e k b e z p o ś r e d n i j e s t t y l k o j e d e n ; to s a m o b o w i e m , pozostając t y m s a m y m , z n a t u r y z a w s z e czyni to s a m o , j a k p o w i a d a się w II k s i ę d z e O powstawaniu i ginięciu. T e n s k u t e k m u s i b y ć p o d o b n y d o p r z y c z y n y p i e r w s z e j , t o t e ż , skoro p i e r w s z y p o r u s z y c i e l j e s t w n a j w y ż s z y m s t o p n i u u r z e c z y w i s t n i o n y i j e s t przyczyną w s z y s t k i c h b y tów, to j e g o b e z p o ś r e d n i s k u t e k m u s i b y ć n a j p o d o b n i e j s z y spośród w s z y s t k i c h b y t ó w mających p r z y c z y n ę d o tej przyczyny. A p o n i e w a ż p r z y c z y n a p i e r w s z a b e z p o ś r e d n i o j e s t przyczyną t y l k o j e d n e g o , to jej s k u t e k m u s i b y ć przyczyną b e z p o ś r e d n i ą w s z y s t k i c h p o z o s t a ł y c h bytów. Materia nie jest j e d n a k wcale podobna do przyczyny pierwszej, a nawet spośród wszystkich bytów najmniej podobna, a ponadto materia nie jest p r z y c z y n ą w s z y s t k i c h b y t ó w poza przyczyną pierwszą, p o n i e w a ż przy c z y n a p i e r w s z a nie j e s t jej przyczyną b e z p o ś r e d n i ą . N e c p r i m u m m o v e n s e s t causa i m m e d i a t a m a t e r i a e , ą u o n i a m s e c u n d u m i n t e n t i o n e m Aristotelis e t A v i c e n n a e effectus i m m e d i a t u s e s t u n u s t a n t u m ; i d e m e n i m m a n e n s i d e m , s e m p e r n a t u m est facere i d e m , u t d i c i t u r 11° De generatione, e t i l l u m e f f e c t u m o p o r t e t e s s e s i m i l e m c a u s a e p r i m a e ; u n d e c u m p r i m u m m o v e n s sit m a x i m e in actu e t causa o m n i u m e n t i u m , o p o r t e t e f f e c t u m e i u s i m m e d i a t u m e s s e s i m i l e m c a u s a e m a x i m e in actu i n t e r o m n i a causata; e t c u m p r i m a causa n o n sit causa i m m e d i a t a nisi u n i u s , o p o r t e t q u o d e i u s effectus i m m e d i a t u s sit causa o m n i u m a l i o r u m e n t i u m ; sed m a t e r i a n o n e s t m a x i m e similis c a u s a e p r i m a e , i m m o i n t e r o m n i a e n t i a d i s s i m i l e ; e t i t e r u m n o n e s t m a t e r i a causa o m n i u m a l i o r u m a p r i m o , ą u a r e m a t e r i a n o n est i m m e d i a t e causata a p r i m o . 4 5 1
W tej części m e t a f i z y k i szczególną t r u d n o ś ć sprawia k o n c e p c j a s t w o r z e nia z nicości, k t ó r e j n i g d y n i e postawił A r y s t o t e l e s . W myśli c h r z e ś c i j a ń s k i e j s t w o r z e n i e j e s t c u d e m i m o ż e b y ć p r z y j ę t e j e d y n i e na p o d s t a w i e o b j a w i e n i a . S t w o r z e n i e z nicości j e s t w e w n ę t r z n i e s p r z e c z n e , co zakładał milcząco Arysto t e l e s . S i g e r m ó w i ą c w i ę c , ż e Bóg j e s t przyczyną sprawczą w s z e c h ś w i a t a n i e m ó w i , ż e j e s t przyczyną sprawczą w s e n s i e ścisłym, a w i ę c stwórczą. Wygląda na to, ż e dla n i e g o p o d o b n i e j a k dla Awerroesa j e s t tylko p o r u s z y c i e l e m . S t w a rzanie p o ś r e d n i e r o z u m i e Siger a w e r r o i s t y c z n i e , p o d k r e ś l a , ż e i s t n i e j e t y l k o j e d n a p r z y c z y n a s p r a w c z a świata, k t ó r y j e s t z n a k o m i c i e u p o r z ą d k o w a n y . J e s t o n a t e ż j e d n a z racji analogii b y t u . Wielość w y p ł y w a z j e d n i , m o ż e i s t n i e ć t y l k o j e d e n c z y s t y a k t . W Metafizyce, t a k j a k w t r a k t a c i e 0 konieczności i przygodności przyczyn Siger p o d k r e ś l a , ż e p i e r w s z a p r z y c z y n a stwarza k o n i e c z n i e i b e z p o ś r e d n i o t y l k o pierwszą i n t e l i g e n c j ę , a w s z y s t k o i n n e tylko p o ś r e d n i o . P r z y g o d n o ś ć istnieje w ś w i e c i e t y l k o z racji m a t e r i i , a z d a r z e n i a p r z y p a d k o w e n i e są p o z n a w a n e ani p o w o d o w a n e p r z e z Boga. W o b e c t e g o świat nie p o d l e g a o p a t r z n o ś c i b o ż e j i B ó g n i e zna tzw. futura contingentia. P o n a d t o w De aeternitate mundi Siger głosi, że świat j e s t odwieczny, g a t u n 4 5 1
Ibidem, V, 10, s. 256.
638
Średniowiecze
ki n a t u r a l n e i rodzaje są stałe, a światy się powtarzają, a w i ę c i chrześcijaństwo za istnieje n i e s k o ń c z o n ą ilość razy. W traktacie t y m rozpatruje starożytny a r g u m e n t , ż e pierwszy poruszyciel nie m o ż e istnieć b e z rzeczy p o r u s z a n y c h . Siger o d r z u c a T o m a s z o w a różnicę realną m i ę d z y istotą a i s t n i e n i e m . W e d ł u g n i e g o m o ż n a inaczej u z a s a d n i ć różnicę zachodzącą m i ę d z y B o g i e m a s t w o r z e n i a m i . Z w o l e n n i k a m i n a u k i o realnej różnicy m i ę d z y istotą a i s t n i e n i e m by li a l - F a r a b i , A w i c e n n a , M a j m o n i d e s , W i l h e l m z O w e r n i i i A l b e r t , jej z d e c y d o w a n y m p r z e c i w n i k i e m n a t o m i a s t był Awerroes, k t ó r y twierdził, ż e i s t n i e n i e n i e m o ż e b y ć przypadłością. T o m a s z przyjmował i s t n i e n i e realnej różnicy, ale sta rał się w swojej a r g u m e n t a c j i na jej rzecz u w z g l ę d n i ć zarzut Awerroesa. Siger n a t o m i a s t bronił s t a n o w i s k a A r y s t o t e l e s a i Awerroesa i p o l e m i z o w a ł z A l b e r t e m . T w i e r d z i ł on, ż e a r g u m e n t y A l b e r t a o p a r t e na r o z r ó ż n i e n i u bycia a se i ab alio n i e uzasadniają różnicy realnej. K r y t y k o w a ł t a k ż e A w i c e n n ę , był p r z e c i w n y j e g o t e z i e , ż e b y t i rzecz to r ó ż n e pojęcia. Z T o m a s z e m zgadzał się, ż e i s t n i e n i e n i e m o ż e b y ć przypadłością istoty, ale zarzucał m u , ż e w j e g o t e o rii staje się o n o czwartą naturą, o p r ó c z materii, formy i p r z y p a d ł o ś c i . S a m Siger uważał, ż e i s t n i e n i e n i e różni się od istoty, c h o ć o t r z y m u j e się j e od p i e r w s z e j zasady. Głosił, ż e i s t n i e n i e n a l e ż y d o istoty (esse sit de essentia rei) . W e d ł u g Sigera n a j d o s k o n a l s z y m i s t w o r z e n i a m i są d u c h y c z y s t e , to z n a czy i n t e l i g e n c j e j e d y n e w g a t u n k u . 452
F o r m o d d z i e l o n y c h od m a t e r i i n i e m o ż e b y ć w i e l e w o b r ę b i e j e d n e g o ga tunku. I n formis s e p a r a t i s a m a t e r i a n o n p o s s u n t e s s e p l u r a u n i u s s p e c i e i
453
.
S z c z e g ó l n a rola p r z y s ł u g u j e d u s z y l u d z k i e j i c z ł o w i e k o w i . W p o z n a w a n i u z m y s ł y ujmują to, co s z c z e g ó ł o w e , a i n t e l e k t abstrahując, w ł a ś c i w i e , c h o ć n i e a d e k w a t n i e , u j m u j e rzeczywistość p o j ę c i o w o . N i e m a t e r i a l n o ś ć pojęcia d o w o dzi n i e m a t e r i a l n o ś c i p i e r w i a s t k a , k t ó r y pojęcie w y t w a r z a i żywi. T y m p i e r w i a stkiem jest umysł ludzki i dusza, która jest oddzielona, nieśmiertelna i o d w i e c z n a . T a o g ó l n a d u s z a l u d z k a łączy się t y l k o c z a s o w o z p o s z c z e g ó l n y m i d u s z a m i , a b y d o k o n a ć a k t u m y ś l e n i a , d o k t ó r e g o k o n i e c z n e są d a n e z m y s ł o w e . D u s z a r o z u m n a j e s t o d d z i e l o n a od ciała secundum naturam, a łączy się z n i m se cundum operationem. I n d y w i d u a l n y c h a r a k t e r mają j e d y n i e d u s z e z m y s ł o w a i w e g e t a t y w n a , p o n i e w a ż zasadą j e d n o s t k o w i e n i a j e s t m a t e r i a . W c z ł o w i e k u n i e m a j e d n a k d w ó c h d u s z , g d y ż j e d y n ą formą n a s z e g o ciała j e s t d u s z a z m y s ł o w a . P r z e c i e ż i n t e l e k t o d d z i e l o n y n i e m o ż e być formą naszych ciał. M ó w i ć o i n d y w i d u a l n y m a k c i e p o z n a n i a m o ż e m y d z i ę k i t e m u , ż e d u s z a ogólna w a k c i e m y ślenia łączy się z j e d n o s t k ą . T a d u s z a ogólna w ż a d n y m s e n s i e n i e j e s t formą ciała, t o t e ż n i e m a w i e l u n u m e r y c z n i e d u s z r o z u m n y c h . Siger znał a n t r o p o l o g i e A l b e r t a i T o m a s z a , ale się i m p r z e c i w s t a w i a ł ,
4 5 2
4 5 3
Ibidem, III, 2, s. 91. Ibidem, V, 20, s. 295.
639
XXXIII. Awerroizm łaciński
t w i e r d z ą c , ż e j e ż e l i s u b s t a n c j a j e s t związana z materią, t o j e j w ł a d z a n i e m o ż e b y ć w o l n a o d m a t e r i i . N i e ś m i e r t e l n a j e s t l u d z k o ś ć , czyli o g ó l n y u m y s ł l u d z k i , ale b r a k j a k i e j k o l w i e k n i e ś m i e r t e l n o ś c i j e d n o s t k o w e j , p o n i e w a ż w s z y s t k o , co j e d n o s t k o w e , g i n i e . Z a p e w n e o d p o w i e d z i ą na Komentarz do III księgi O duszy Sigera j e s t p i s m o T o m a s z a O jedności intelektu przeciw awerroistom. N a n i e z n ó w o d p o w i e d z i a ł Siger w De intellectu, k t ó r e z n a m y z drugiej ręki, m i a n o w i c i e z p i s m a w e r r o i s t y z X V w. Agostina N i f o . W e d ł u g j e g o relacji Siger twierdził, ż e dla całej l u d z k o ś c i istnieje j e d e n i n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y ; d u s z a l u d z k a p o z n a j e za sprawą p o ł ą c z e n i a i n t e l e k t u m o ż n o ś c i o w e g o z cogitatwa, w t a k i m p o ł ą c z e n i u i n t e l e k t m a z a r ó w n o b y t j e d n o s t k o w y , j a k i ogólny; d z i ę k i t e m u p o ł ą c z e n i u d u sza r o z u m n a staje się formą substancjalną c z ł o w i e k a ; i n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y j e s t a k t u a l i z o w a n y p r z e z czynny, k t ó r y j e s t B o g i e m , ale z a r a z e m i częścią duszy, i d z i ę k i n i e m u c z ł o w i e k łączy się z i n t e l e k t e m m o ż n o ś c i o w y m ; i n t e l e k t l u d z k i p o z n a j e k o l e j n o i n t e l i g e n c j e i Boga, łącząc się z ich istotą. R o z w a ż a n i a t e p r o wadzą d o k w e s t i i szczęścia, która była r o z p a t r y w a n a w r ó w n i e ż z a g i n i o n y m p i ś m i e De felicitate. Siger twierdził w n i m , ż e n a j w i ę k s z e szczęście to p o z n a n i e p r z e z i n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y istoty i n t e l e k t u c z y n n e g o , to j e s t Boga; ż e s z c z ę ś c i e m d u c h ó w c z y s t y c h j e s t p o z n a w a n i e istoty Boga; ż e p o z n a w a ć istotę Boga m o ż n a t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m Boga. F o r m a l n i e s z c z ę ś c i e m j e s t w i ę c i n t e l e k t czynny. Siger chciał u c z y n i ć w s z y s t k o , b y n a d r o d z e filozoficznej u t r z y m a ć ta ką k o n c e p c j ę , k t ó r a g w a r a n t o w a ł a b y r o z u m n ą d u s z ę i n d y w i d u a l n ą p r z y n a j m n i e j w t y m życiu. N i f o zwraca u w a g ę n a j e g o p o ś r e d n i e s t a n o w i s k o w o b e c a w e r r o i z m u i łacinników. M n i e j p i l n i e s t u d i u j e Siger w o l ę i jej przejawy. P r z y j m u j e d e t e r m i n i z m k o s m i c z n y , a n a s k u t e k o d r z u c e n i a osobistej n i e ś m i e r t e l n o ś c i j e d y n ą d y r e k t y wą e t y c z n ą staje się d o b r o g a t u n k u , znikają t a k ż e w s z y s t k i e s a n k c j e m o r a l n e o d w o ł u j ą c e się d o p r z y s z ł e g o życia. W s z c z e g ó l n y s p o s ó b u j m u j e Siger s t o s u n e k r o z u m u d o wiary. Głosi m i a n o w i c i e w i e l e t e z n i e z g o d n y c h z ortodoksją. A b y się z nich u s p r a w i e d l i w i ć , w y p r a c o w u j e n a u k ę o d w ó c h p r a w d a c h , która j e d n a k n i g d z i e n i e j e s t w y r a ż o n a explicite, c h o ć jej d u c h j e s t łatwo dostrzegalny. N i e r a z kryje się za filozofów (Arystotelesa, Awerroesa, P r o k l o s a ) i t w i e r d z i , ż e ich tylko c y t u j e . P o s t ę p u j e m y w t y m filozoficznie, b a r d z i e j szukając z a m y s ł u niż p r a w d y .
filozofów
Q u a e r e n d o i n t e n t i o n e m p h i l o s o p h o r u m in h a c magis q u a m v e r i t a t e m , c u m philosophice procedamus . 4:>4
Siger w o g ó l e p o j m u j e filozofię j a k o przegląd poglądów. Z a c y t o w a w s z y j e d n a k p o g l ą d y filozofów, przytacza p o t e m s p r z e c z n e z n i m i t e z y wiary i u z n a j e ich p r a w d z i w o ś ć .
Siger z Brabancji, De anima intellectwa, 7, wyd. Bazdn, s. 101.
Średniowiecze
640
P e w n e j e s t z g o d n i e z prawdą, która n i e m o ż e k ł a m a ć , ż e d u s z i n t e l e k t u a l n y c h j e s t w i e l e z g o d n i e z wielością ciał. C e r t u m est e n i m s e c u n d u m veritatem, quae mentiri non potest, quod animae intellectivae multiplicantur multiplicatione c o r p o r u m . 4 5 5
Siger n i e troszczy się w n a j m n i e j s z y m s t o p n i u o h a r m o n i ę w i e d z y i wiary. N i e twierdzi w y r a ź n i e , ż e są o n e z e sobą s p r z e c z n e , ale raczej, ż e p o r z ą d k o w i c u d ó w i n a d p r z y r o d z o n o ś c i należy p r z e c i w s t a w i ć p o r z ą d e k przyrodzony. A u t o n o m i ę filozofii m u s i o n w z a m i a n o k u p i ć t w i e r d z e n i e m , ż e filozofia n i e j e s t k o n i e c z n i e z g o d n a z t e z a m i teologii. Cała p o s t a w a Sigera p r o w a d z i d o t e g o , ż e w i e d z a m u s i b y ć s p r z e c z n a z wiarą. P r z e c i w t e m u poglądowi ostro wystąpił T o m a s z , zwłaszcza w s w y m O jedności intelektu przeciw awerroistom, k t ó r e w n i e k t ó r y c h r ę k o p i s a c h m a p o d t y t u ł Przeciwko magistrowi Sigerowi. S a m Siger patrzył n a to b y ć m o ż e , n i e c o i n a c z e j , twierdził z a w s z e , ż e p r a w d a j e s t p o stronie wiary, i ż e n a l e ży się za nią o p o w i e d z i e ć . M ó g ł p r z y p u s z c z a ć , ż e p e w n e tezy, k t ó r e są z p u n k t u w i d z e n i a filozofii n i e z b i t e , n i e muszą b y ć k o n i e c z n i e p r a w d z i w e , z t e g o zaś w y nika, ż e są d w a światła p o z n a n i a , k t ó r e są p o z o r n i e s p r z e c z n e . W p o g l ą d a c h Sigera nastąpiła g ł ę b o k a ewolucja. Z m i a n a ta d o t y c z y ł a za s a d n i c z y c h p u n k t ó w , a p r z e d e w s z y s t k i m m o n o p s y c h i z m u . T o m a s z zarzucał Sig e r o w i , ż e w j e g o k o n c e p c j i myśl l u d z k a traci c h a r a k t e r osobisty. R ó w n i e ż w k w e s t i i o d w i e c z n o ś c i światła i r u c h u nastąpił u Sigera z w r o t k u t o m i z m o w i . P o w i a d a o n , ż e n i e m o ż n a w y k a z a ć t w i e r d z e n i a , ż e r u c h n i e był z a w s z e , a l e k i e d y ś się zaczął, a l e m o ż n a w y k a z a ć s ł a b e s t r o n y a r g u m e n t ó w Ary stotelesa. P o n a d t o S i g e r o d c h o d z i o d p o ś r e d n i o ś c i stwarzania. B ó g j a k o d o s k o n a ł a j e d n o ś ć m o ż e p o z n a ć i stworzyć w i e l o ś ć b y t ó w w s p o s ó b b e z p o ś r e d n i , j a k twierdzą liczni sławni (sicutplures famosiponunt), a z a t e m i w n a u c e o o p a t r z n o ści oraz w o l n o ś c i woli r ó w n i e ż w i d o c z n e j e s t j e g o z b l i ż e n i e d o t o m i z m u . W i d z i m y , ż e n o w o o d k r y t e p i s m a Sigera rzucają n a j e g o p o s t a ć n o w e i z u p e ł n i e i n n e światło. A l e m a m y t u z a g a d k ę , skąd wzięła się cała ta p r z e m i a n a w p o g l ą d a c h Sigera? C z y i s t o t n i e p r z e k o n a ł go T o m a s z ? C z y t e ż z ostrożności m a s k u j e się w o b e c p o t ę p i e n i a z 1270 r. W k a ż d y m razie u m y s ł o w o ś ć Sigera j e s t b a r d z o c i e k a w a , a składają się n a nią: rys h e t e r o d o k s j i , z m i e n n o ś ć poglądów, o d e j ś c i e o d a w e r r o i z m u . M i a ł o n w i e l u z w o l e n n i k ó w i był głową r u c h u a w e r r o i s t y c z n e g o w P a r y ż u .
2. Boecjusz z Dacji I n n y m w a ż n y m awerroistą b y ł B o e c j u s z z Dacji, u r o d z o n y w D a n i i w p i e r w s z e j p o ł o w i e X I I I w. Był p r o f e s o r e m n a w y d z i a l e s z t u k w P a r y ż u , d o m i n i k a n i n e m .
Ibidem, 3, s. 101.
641
XXXIII. Awerroizm łaciński
W 1277 r. został p o t ę p i o n y r a z e m z S i g e r e m , a p o t e m w 1283 r. o b y d w a j p r z e bywali w O r v i e t o . B o e c j u s z u c h o d z i ł n a w e t za g ł ó w n e g o wyraziciela t e z p o t ę p i o n y c h . Pisał p r z e d e w s z y s t k i m , z a g i n i o n e dziś, k o m e n t a r z e d o A r y s t o t e l e s a . J e g o w y b i t n y m d z i e ł e m j e s t De modis significandi. W s w o i m t r a k t a c i e 0 najwyższym dobru, czyli o życiu filozofa, Boecjusz o m a w i a ideał czystej filozofii i z w i ą z a n e g o z nią życia i n t e l e k t u a l n e g o . C h o d z i w n i m o d o b r o d o s t ę p n e n a t u r z e i r o z u m o w i , a n i e o Boga. W e d ł u g Boecjusza szczęście osiągnąć mogą t y l k o filozofowie, a p o l e g a o n o na p o z n a n i u d o b r a , czy n i e n i u d o b r a i r a d o w a n i u się o b y d w o j g i e m {cognitio veri et operatio boni et delectatio in utrocue) . C h w a l i o n t e ż filozofów. 456
Ich u w a ż a m za c z c i g o d n y c h r ó w n i e ż d l a t e g o , że żyją z g o d n i e z p o r z ą d k i e m n a t u r y [...] A w ł a ś n i e to filozofowie są t y m i , k t ó r z y poświęcają s w o je życie nauce mądrości. Q u o s e t i a m reor h o n o r a n d o s , q u i a v i v u n t s e c u n d u m o r d i n e m n a t u r a l e m [...] e t uti sint p h i l o s o p h i , q u i p o n u n t v i t a m s u a m in s t u d i o s a p i e n t i a e . 457
Z a p e w n e t y c h t e z B o e c j u s z a d o t y c z y u s t ę p z p o t ę p i e n i a z 1277 r. Ż e n i e m a z n a k o m i t s z e g o s t a n u n a d z a j m o w a n i e się filozofią. Ż e m ę d r c a m i świata są j e d y n i e filozofowie. Q u o d n o n e s t e x c e l l e n t i o r s t a t u s q u a m vacare p h i l o s o p h i a e . Q u o d sapientes m u n d i sunt philosophi tantum. 458
U B o e c j u s z a , p o d o b n i e j a k u A w e r r o e s a , pojawiają się e l e m e n t y s z c z e rze religijne. N a p r z y k ł a d t a k a j e g o w y p o w i e d ź o p i e r w s z e j z a s a d z i e : K a ż d y z n a j d u j e rozkosz w t y m , co m i ł u j e , a największą w t y m , co m i ł u j e n a j b a r d z i e j , i filozof miłuje najbardziej t ę pierwszą z a s a d ę , o c z y m była m o w a , p r z e t o filozof z n a j d u j e rozkosz największą w p i e r w s z e j z a s a d z i e i w k o n t e m p l o w a n i u jej d o s k o n a ł o ś c i . Q u i l i b e t d e l e c t a t u r in illo, q u o d a m a t , e t m a x i m e d e l e c t a t u r in illo, q u o d m a x i m e a m a t , e t p h i l o s o p h u s m a x i m u m a m o r e m h a b e t p r i m i principii, sicut d e c l a r a t u m est, s e q u i t u r , q u o d p h i l o s o p h u s in p r i m o p r i n c i p i o m a x i m e d e l e c t a t u r e t in c o n t e m p l a t i o n e b o n i t a t i s s u a e . 4 5 9
M o ż n a w B o e c j u s z u w i d z i e ć z a r ó w n o n a t u r a l i s t y c z n e g o racjonalistę, j a k i o r t o d o k s y j n e g o o b r o ń c ę wiary, ta d w o i s t o ś ć o c e n j e s t t y p o w a dla a w e r r o i z m u . Z n a m i e n n y j e s t a k c e n t kładziony, p o d o b n i e j a k p o t e m u Spinozy, n a u m y s ł o -
Boecjusz z Dacji, De summo bono, wyd. Green-Pedersen, s. 371. Ibidem, s. 373, przekł. L. Regner, s. 6 - 7 . Por. Tractatus de animae beatitudine, Wenecja 1573, t. IX, s. 148-155. Boecjusz z Dacji, De summo bono, wyd. Green-Pedersen, s. 377, przekł. L. Regner, s. 11.
Średniowiecze
642
wą miłość B o g a (intellectualis amor Dei); i n t e l e k t z n a j d u j e z a s p o k o j e n i e w s w y m własnym świetle. I n n y m s p o ś r ó d a w e r r o i s t ó w p a r y s k i c h był B e r n i e r z N i v e l l e s , t a k s a m o j a k Siger c z ł o n e k K o l e g i u m Sorbony, r ó w n i e ż p o t ę p i o n y w 1277 r. D o k r ę g u a w e r r o i s t ó w należała t e ż z n a c z n a liczba a n o n i m o w y c h a u t o r ó w k o m e n t a r z y d o Etyki nikomachejskiej. Krąg t e n nie był z b y t zwarty, ale w i e l u j e go c z ł o n k ó w p o z o s t a w a ł o p o d w p ł y w e m k o n c e p c j i a w e r r o i s t y c z n y c h . P o w t a rza się w nich t e z a , ż e B ó g n i e stwarza nic n o w e g o , n i e j e s t z a t e m przyczyną na szego szczęścia, k t ó r e j e s t o w o c e m w y ł ą c z n i e n a s z y c h wysiłków. T ę k o n c e p c j ę m a w ł a ś n i e n a myśli 22. teza p o t ę p i e n i a z 1277 r. 460
Ż e B ó g n i e m o ż e b y ć przyczyną n o w e g o z d a r z e n i a ani n i e m o ż e n i c z e g o s t w o r z y ć na n o w o . Q u o d D e u s n o n p o t e s t e s s e causa novi facti, n e c p o t e s t aliąuid d e n o v o producere. P o d o b n e poglądy awerroistyczne prezentował również Antoni z Parmy. T w i e r d z i ł on, ż e c z ł o w i e k m o ż e b y ć w p e ł n i szczęśliwy j u ż na t y m ś w i e c i e (felix felicitate humanaperfecta), chociaż wiara m ó w i i n a c z e j . P o d o b n a d o t e g o zda nia 172. teza, p o t ę p i o n a w 1277 r. b r z m i tak: Ż e s z c z ę ś c i e m a się w t y m życiu, a n i e w i n n y m . Q u o d felicitas h a b e t u r in ista vita, n o n in alia. Należy j e d n a k pamiętać, że awerroizm nie obejmował całego wydziału s z t u k . W i e l u a r y s t o t e l i k ó w szło za T o m a s z e m , a n i e za A w e r r o e s e m . T o m a s z musiał mieć wielu zwolenników wśród uczonych z wydziału sztuk, gdyż z oka zji j e g o śmierci d o m i n i k a n i e otrzymali od nich gorące k o n d o l e n c j e , p o d c z a s g d y n i e m a ś l a d ó w takiej inicjatywy z e s t r o n y teologów.
Podobny charakter - to znaczy zawiera e l e m e n t y przejęte od Awerroesa - ma też twórczość innych autorów, m.in., Komentarz do O duszy Jakuba z Douai czy Komen tarz do Etyki Idziego z Orleanu.
R O Z D Z I A Ł XXXIV
Tomasz z Akwinu Z y s k a l i ś m y j u ż f u n d a m e n t h i s t o r y c z n y umożliwiający p r z e d s t a w i e n i e dzieła n a j w i ę k s z e g o z u m y s ł ó w ś r e d n i o w i e c z a , a m o ż e i w ogóle j e d n e g o z najorygi nalniejszych myślicieli świata. C e l e m naszych rozważań n i e j e s t j e d n a k n a p i s a n i e p a n e g i r y k u , ale h i s t o r y c z n a r e k o n s t r u k c j a j e g o poglądów. D o t y c h c z a s d ł u ż e j z a j m o w a l i ś m y się A u g u s t y n e m , a t e r a z w i e l e miejsca p o ś w i ę c i m y T o m a s z o w i . D l a c z e g o należy t a k postąpić? J a k i e m a m y j u ż p o m o ce p o t e m u , b y z r o z u m i e ć s e n s w y s t ą p i e n i a T o m a s z a ? Z n a m y j u ż d z i e j e U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o w X I I I w.; r e c e p c j ę a r y s t o t e l i z m u ; a u g u s t y n i z m i arysto t e l i z m paryski; przyjaciela, a z a r a z e m g ł ó w n e g o rywala T o m a s z a - B o n a w e n t u rę; s z k o ł ę oksfordzką; a u g u s t y n i z m i a r y s t o t e l i z m d o m i n i k a ń s k i p o c z ą t k ó w X I I I w.; n e o p l a t o n i z m A l b e r t a W i e l k i e g o - n a u c z y c i e l a T o m a s z a oraz a w e r r o izm łaciński. W i d a ć , j a k zasadniczą rolę w życiu u m y s ł o w y m o d g r y w a ł ó w nowy, p o n ę t n y , c h o ć n i e j a s n y prąd, czyli a r y s t o t e l i z m . W a u g u s t y n i z m i e ś r e d n i o w i e c z n y m z a s i l a n y m p r z e z r ó ż n e n e o p l a t o n i z m y ( A u g u s t y n a , Boecjusza, E r i u g e n ę , P s e u d o - D i o n i z e g o , A w i c e n n y ) odżył i rozrósł się P l a t o n . P o t y m o k r e s i e - w e d l e p r a w rozwoju filozofii - przyszła kolej na Arystotelesa. N i e z m i e r n i e w a ż n e j e s t to, ż e n a j p o t ę ż n i e j s i ó w c z e ś n i t e o l o g o w i e chrześcijańscy, A l b e r t i T o m a s z , w c z e ś n i e j k o m e n t o w a l i dzieła A r y s t o t e l e s a niż m i s t r z o w i e z w y d z i a ł u artium. T e o l o g i a n i e była w t e d y w d e f e n s y w i e , w y p r z e d z a ł a , a n i e d o g a n i a ł a i n n e d z i e dziny. C h o ć j e d n o c z e ś n i e pojawiło się r ó w n i e ż w t e d y z a g r o ż e n i e arystoteli z m e m a r a b s k i m . T o m a s z - p o d w p ł y w e m A l b e r t a - zabrał się d o t e g o , ż e b y o p a n o w a ć n i e b e z p i e c z e ń s t w o a r y s t o t e l i z m u , co w i ę c e j , b y z A r y s t o t e l e s a u c z y nić p o d s t a w ę dla teologii. A l e czy T o m a s z n i e p o s z e d ł w t y m k i e r u n k u z b y t d a l e k o ? C z y A r y s t o t e les w ujęciu T o m a s z a to t w ó r n i e t o m a s z o w y ? C z y T o m a s z m a rację, g d y sądzi, że oczyszcza A r y s t o t e l e s a z p r z e i n a c z e ń ? T o są w s z y s t k o p y t a n i a w i e l k i e j wagi. Ale p a m i ę t a ć t r z e b a , j a k n i e j a s n e są w y p o w i e d z i Arystotelesa, j a k i c h w y j a ś n i e ń i u z u p e ł n i e ń d o m a g a się j e g o dzieło. N a s z y m c e l e m j e s t p o z n a n i e myśli T o m a sza h i s t o r y c z n i e , od s t r o n y źródeł i w k o n t e k ś c i e w s p ó ł c z e s n y c h m u prądów, nie zaś w ś w i e t l e s k u t k ó w , n a s t ę p c ó w i k o m e n t a t o r ó w .
T o m a s z urodził się w 1224 albo 1225 r. w R o c a s e c c a koło N e a p o l u . Był s y n e m Landulfa z Aąuino; jego matka pochodziła z rodziny normandzkiej. W latach 1 2 3 0 - 1 2 3 9 był o b l a t e m na M o n t e C a s s i n o , g d z i e o p a t e m był j e g o wuj S i n i b a l d . T o m a s z p o z o s t a w a ł t a m aż d o w y g n a n i a b e n e d y k t y n ó w p r z e z cesarza F r y d e r y k a II. T e n ż e F r y d e r y k założył w 1224 r. studium generale w N e a p o l u , mające b y ć w z a m y ś l e p r z e c i w w a g ą dla Paryża. T o m a s z s t u d i o w a ł t a m artes. J e -
Średniowiecze
644
go n a u c z y c i e l e m był M a r c i n z Dacji i Piotr I r l a n d c z y k (z H i b e r n i ) , k t ó r y n a u czał quadrivium w d u c h u a r a b s k i m . C i e k a w e j e s t to, ż e w c z e s n a m ł o d o ś ć T o m a sza, miał o n w ó w c z a s 15 lat, u p ł y n ę ł a w ś r o d o w i s k u , k t ó r e b y ł o p r z e n i k n i ę t e d u c h e m Arystotelesa i naukami szczegółowymi. W N e a p o l u byli również D o m i n i k a n i e . R o d z i n a przeznaczyła T o m a s z a d o b e n e d y k t y n ó w , ale on sam z e t k n ą ł się z d o m i n i k a n a m i i postanowił d o nich wstą pić. Uczynił to w roku 1244 i został wysłany na studia u n i w e r s y t e c k i e d o Paryża. W trakcie tej podróży, w d r o d z e z N e a p o l u d o R z y m u , p o d A ą u a p e n d a n t e , j e g o bracia schwytali go i wzięli w n i e w o l ę , chcąc z m u s i ć d o wstąpienia d o b e n e d y k tynów. T o m a s z pozostawał w areszcie p r z e z rok. W latach 1 2 4 5 - 1 2 4 8 p r z e b y w a ł w Paryżu, z a p e w n e j a k o u c z e ń Alberta, którego w p ł y w na T o m a s z a był niewąt pliwie znaczny, ale t r u d n y d o określenia. W 1252 r. T o m a s z u d a ł się z A l b e r t e m d o Kolonii, z której wrócił d o Paryża, by otrzymać s t o p i e ń bakałarza. W latach 1 2 5 2 - 1 2 5 4 k o m e n t o w a ł Pismo Święte, a w latach 1 2 5 4 - 1 2 5 6 r. Sentencje. W roku 1257 został m a g i s t r e m teologii, ale j u ż w 1256 miał swoje principium, w t e d y sta nął d o walki z W i l h e l m e m z St. Amour. W 1259 r. uczestniczył w k a p i t u l e general nej z a k o n u . N a s t ę p n i e został w y s ł a n y d o W ł o c h , g d z i e za p o n t y f i k a t u U r b a n a IV i K l e m e n s a IV nauczał teologii na d w o r z e p a p i e s k i m w tzw. studium curiae. W la tach 1 2 5 9 - 1 2 6 8 T o m a s z w ę d r o w a ł r a z e m z Kurią, p r z e b y w a ł w A n a g n i , O r v i e t o w t e d y powstała Summa contra gentiles, w R z y m i e , g d z i e uczył w klasztorze św. Sa b i n y oraz o k o ł o 1265 r. rozpoczął Summę teologii, i w Viterbo. W t y c h latach T o m a s z w s z e d ł w bliższy k o n t a k t z W i l h e l m e m z M o e r b e k e i zaprzyjaźnił się z R e g i n a l d e m z P i p e r n o , k t ó r y został j e g o s e k r e t a r z e m . W r o k u 1269 T o m a s z wrócił d o Paryża, b y wziąć udział w s p o r a c h a u g u s t y n i s t ó w z a w e r r o i s t a m i (wystąpił p r z e c i w o b y d w u o b o z o m ) i z n ó w p r z e c i w a t a k o m ś w i e c k i c h d u c h o w n y c h na z a k o n y ( G e r a r d z Abbatisvilla i M i k o ł a j z L i s i e u x ) . J u ż w r o k u 1272 z a k o n w e z w a ł go d o W ł o c h i c h o ć U n i w e r s y t e t P a r y s k i prosił o j e g o p o w r ó t , T o m a s z pozostał i w y k ł a d a ł w N e a p o l u . W 1273 r. k a p i t u ł a z a k o n u poleciła T o m a s z o w i u t w o r z y ć t a m d o m i n i k a ń s k i e studium generale. P r a cę tę przerwało m u osobiste wezwanie papieża na sobór do Lyonu, dokąd To m a s z się u d a ł . W c z e ś n i e j z a p a d ł na z d r o w i u i z a t r z y m a ł się u c y s t e r s ó w w F o s s a n u o v a . N a łożu boleści k o m e n t o w a ł Pieśń nad pieśniami, a 7 m a r c a 1274 r. umarł.
W i d z i e l i ś m y j u ż , j a k w i e l k a była s p u ś c i z n a n a u k o w a A l b e r t a , k t ó r y żył p r a w i e 90 lat. T o m a s z żył 50 lat, ale j e g o twórczość j e s t p r o p o r c j o n a l n i e j e s z c z e w i ę k s z a , z w a ż y w s z y w y s o k i p o z i o m j e g o prac. B a d a n i a chronologii i a u t e n t y c z n o ś c i j e g o dzieł n i e są j e s z c z e d e f i n i t y w n i e z a k o ń c z o n e , szczęśliwie j e d n a k d o naszych c z a s ó w d o c h o w a ł się ich k a t a log z 1319 r. N a j w a ż n i e j s z e dzieła A k w i n a t y m o ż n a p o d z i e l i ć n a sześć g r u p . 1. Komentarz do Sentencji ( 1 2 5 4 - 1 2 5 6 ) , k t ó r y s t a n o w i zapis j e g o w y k ł a d ó w z czasów, g d y b y ł b a k a ł a r z e m s e n t e n c j a r i u s z e m . W i d o c z n e są w n i m j e s z c z e liczne ślady a u g u s t y n i z m u .
645
XXXIV. Tomasz z Akwinu
2. S u m m y : Summa teologii, k t ó r e j I i I I część p o w s t a ł y w latach 1 2 6 6 - 1 2 7 2 ; I I I część została z a c z ę t a w 1272 r. i d o p r o w a d z o n a d o k w e s t i i 90. U z u p e ł n i ł ją s e k r e t a r z Tomasza Reginald z Piperno. Summa przeciw poganom ( 1 2 5 9 - 1 2 6 4 ) - z a c h o w a ł a się j e j ordinatio. S w e g o rodzaju najkrótszą s u m m a j e s t Compendium theologiae. 3. Quaestiones: Quaestiones ąuodlibetales, k t ó r e są r e z u l t a t e m u r o c z y s t y c h d y s p u t de quodlibet, j e s t ich r a z e m 1 1 . Cuaestiones disputatae b ę d ą c e z a p i s e m disputationes ordinariae*. De veritate, De potentia Dei, De spiritualibus creaturis, De anima, De unione Verbi incarnati, De mało, De virtutibus in communi, De virtutibus cardinalibus, De caritate, De correctione fraterna, De spe, De beatitudine. By p o z n a ć d o b r z e t w ó r c z o ś ć T o m a s z a , n a l e ż y właściwie u c h w y c i ć relacje z a c h o d z ą c e m i ę d z y s u m m a m i oraz k w e s t i a m i . 4. Opuscula filozoficzne: De occultis operationibus naturae, De principiis naturae, De mixtione elementorum, De motu cordis, De ente et esentia ( 1 2 5 4 - 1 2 5 6 w P a ryżu), De aeternitate mundi contra murmurantes (1270), De unitate intellectus contra averroistas (1270), De substantiis separatis (1268). 5. K o m e n t a r z e . T o m a s z j e s t twórcą n o w e g o , z w i ę z ł e g o i o r y g i n a l n e g o t y p u k o m e n t a r z a . P o d s t a w ą t y c h k o m e n t a r z y były m i ę d z y i n n y m i n o w e p r z e k ł a d y W i l h e l m a z M o e r b e k e . H i s t o r y k d o m i n i k a ń s k i i towarzysz T o m a s z a B a r t ł o m i e j T o l o m e o z L u c c i napisał, ż e T o m a s z korzystał z n o w y c h p r z e k ł a d ó w A r y s t o t e l e s a (quadam singulari et novo modo tradendi utebatuf). N a j w a ż n i e j s z e są T o m a s z o w e k o m e n t a r z e d o A r y s t o t e l e s a ( 1 2 6 8 - 1 2 7 2 , V i t e r b o , Paryż), d o Liber de causis, d o B o ecjusza, d o P s e u d o - D i o n i z e g o oraz d o Pisma Świętego. 6. P i s m a s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e . De emptione et venditione (1262), De regimineprincipum ad regem Cypri, De regimine iudeorum ad ducissam Brabantiae (1261).
P o g l ą d o m T o m a s z a p o ś w i ę c i m y w i e l e miejsca i b ę d z i e n a m c h o d z i ł o przede wszystkim o wydobycie nerwu filozoficznego z jego systemu, który j e s t z g r u n t u teologiczny. N i e w ą t p l i w i e p o d s t a w ą całej myśli A k w i n a t y j e s t m e t a f i z y k a . W niej, j a k z o b a c z y m y , tkwią g ł ó w n e rysy c h a r a k t e r y s t y c z n e : p o d k r e ś l e n i e roli j e d n o s t k o w e g o k o n k r e t u , k l u c z o w a rola n a u k i o m o ż n o ś c i i a k c i e oraz o p a r t e na niej roz r ó ż n i e n i e istoty i istnienia, z a z n a c z o n e j u ż w c z e ś n i e j u A w i c e n n y i W i l h e l m a 461
Filozofię dzieli Tomasz na spekulatywną - na którą składa się fizyka, matematy ka i metafizyka - oraz praktyczną: logika, etyka i filozofia sztuki. Por. Tomasz z Akwinu, Sententia libń Ethicorum, I, 1, § 6; Expositio libri Perihermeneias, prol.; Su per Boethium De Trinitate, 5.
Średniowiecze
646
z O w e r n i i , ale w p e ł n i r o z w i n i ę t e i p r z e k s z t a ł c o n e w z w o r n i k s y s t e m u w ł a ś n i e przez Tomasza.
A. Filozofia i teologia N a j p i e r w n a l e ż y o d p o w i e d z i e ć , czy T o m a s z był p r z e d e w s z y s t k i m filozofem, czy t e o l o g i e m . D o t y k a m y tu w a ż n e g o z a g a d n i e n i a , k t ó r e powoli u k s z t a ł t o w a ł o się w ś r e d n i o w i e c z u , m i a n o w i c i e relacji m i ę d z y wiarą i w i e d z ą oraz teologią i fi lozofią. W g l ą d w t ę k w e s t i ę to p o d s t a w o w y k r o k w k i e r u n k u z r o z u m i e n i a m y śli T o m a s z a . P r z e d e w s z y s t k i m n a l e ż y p a m i ę t a ć , że d o p i e r o w w i e k u X I I I d o c h o d z i w p e ł n i d o u k o n s t y t u o w a n i a się teologii j a k o n a u k i . N a l e ż y j e d n a k z a p y t a ć , czy w t y m w i e k u była j u ż a u t o n o m i c z n a filozofia. E w o l u c j a historyczna z m i e r z a od a u g u s t y ń s k i e g o p o m i e s z a n i a d z i e d z i n wiary i w i e d z y d o coraz w i ę k s z e g o ich w y o d r ę b n i e n i a . J u ż p r z e d T o m a s z e m u z n a w a n o t e o r e t y c z n i e ich o d r ę b n o ś ć , ale T o m a s z dąży d o p r a k t y c z n e g o jej u w y p u k l e n i a . N i e m n i e j T o m a s z j e s t p r z e d e w s z y s t k i m t e o l o g i e m , ale w s e n s i e teologii s p e k u l a t y w n e j . N i e j e s t filozofem w z n a c z e n i u d z i s i e j s z y m . D l a t e g o t e ż filozofia u T o m a s z a n i e j e s t z u p e ł n i e o d r ę b n a i s a m o d z i ć l n a . P i ę k n i e u j m u j e to Gilson: „ T e o l o g i a ś w i ę t e g o T o m a s z a j e s t d z i e ł e m filozofa, ale j e g o filozofia j e s t d z i e ł e m ś w i ę t e g o " . N i e u w z g l ę dniając t e g o , d e f o r m u j e m y filozofię T o m a s z a i z a p o m i n a m y , ż e n i e m o ż e m y u c z y n i ć z n i e g o filozofa w z n a c z e n i u , j a k i e nadaje się dziś t e m u słowu. 4 6 2
D l a t e g o t e ż n a j p e ł n i e j wyraża się myśl T o m a s z a w s u m m a c h ; o n e są naj w a ż n i e j s z e w j e g o d o r o b k u . Summa contra gentilesJest c z ę ś c i o w o filozoficzna, b o jej trzy księgi są u j ę t e z g o d n i e z t y m , j a k r o z u m p r z y r o d z o n y m o ż e osiągnąć p o z n a n i e rzeczy b o s k i c h za p o ś r e d n i c t w e m s t w o r z e ń (secundum quod ad cognitionem dwinorum naturalis ratio per creaturas peroenire potest) . A b y j e d n a k lepiej z r o z u m i e ć , co T o m a s z r o z u m i e p r z e z filozofię i t e o l o gię, t r z e b a w i e d z i e ć , j a k rozumiał o n p o j ę c i e revelabile. J e s t to coś i n n e g o niż revelatum. T e o l o g i a d o t y c z y p r a w d p o t r z e b n y c h d o z b a w i e n i a . T o t e ż objawienie B o ż e n i e rozciąga się n a w s z e l k i e prawdy. P r a w d y o b j a w i o n e są r ó ż n e g o t y p u : - p o p i e r w s z e j t a k i e , k t ó r y c h n i e m o g l i b y ś m y p o z n a ć , g d y b y n i e zostały o b j a w i o n e (revelatum)\ - p o d r u g i e , t a k i e , k t ó r e są z a s a d n i c z o d o s t ę p n e n a s z e m u p o z n a n i u przy r o d z o n e m u , ale j e d n a k mogą b y ć i i s t o t n i e zostały o b j a w i o n e p r z e z Boga - na p r z y k ł a d J e g o i s t n i e n i e (revelabile). Revelabile j e s t z a t e m to w s z y s t k o , co m o ż e b y ć o b j a w i o n e , a co j e s t p o t r z e b n e d o z b a w i e n i a . Revelabile j e s t w i ę c t y m , c z e g o d o t y c z y w i e d z a p r z y r o d z o n a z u ż y t k o w a n a p r z e z t e o l o g i ę . W t e n s p o s ó b teologia pozostaje sobą, a fi lozofia n i e traci t e g o , co j e s t jej najwznioślejszym d z i a ł e m , to z n a c z y teologii 463
E. Gilson, Tomizm, przekł. J. Rybałt, s. 19. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, IV, 1, § 3347.
647
XXXIV. Tomasz z Akwinu
n a t u r a l n e j . T u t a j T o m a s z w y p o w i a d a istotę swojej g e n i a l n e j myśli. T e o l o g i a o b e j m u j ą c rwelatum i revelabile, r o z p a d a się na objawioną i naturalną. Reoelabile staje się w i ę c d z i e d z i n ą t a k pojętej filozofii, a ściślej jej n a j w y ż s z e g o działu, czyli teologii n a t u r a l n e j . W z w i ą z k u z t y m t e s a m e p r o b l e m y b ę d ą inaczej r o z p a t r y w a n e p r z e z t e ologa, a inaczej p r z e z filozofa. Mają oni r ó ż n e c e l e i stosują r ó ż n e m e t o d y . T e olog w y c h o d z i z a w s z e od Boga, rzeczy rozważa w ich p i e r w s z e j p r z y c z y n i e , ar g u m e n t u j e n a p o d s t a w i e a u t o r y t e t u o b j a w i e n i a , wspaniałości Boga, J e g o n i e s k o ń c z o n e j m o c y . Filozof zaczyna z a w s z e od s t w o r z e ń , rzeczy rozważa w ich istocie i d o c h o d z i d o p i e r o d o Boga j a k o d o granicy. P o z n a n i e t e o l o g i c z n e ; k t ó r e j e d n o c z y reuelatum z revelabile bliższe j e s t p o z n a n i u b o ż e m u i j e n a ś l a d u j e . W r e s z c i e s a m e a k t y wiary i w i e d z y g ł ę b o k o się różnią. T o m a s z t w i e r d z i , ż e j e s t n i e m o ż l i w e , b y o t y m s a m y m p r z e d m i o c i e m i e ć wiarę i w i e d z ę (impossibile est, quod de eodem sit fides et seientia) . S a m a wiara i w i e d z a t e ż różnią się od s i e b i e . C h o ć wiara j a k o s p o s ó b p o z n a n i a j e s t m n i e j d o s k o n a ł a niż w i e d z a , to j e d n a k d z i ę k i niej r o z u m nasz w z b o gaca się o z n a j o m o ś ć p r a w d , k t ó r y c h s a m n i e m ó g ł b y p o z n a ć . Wiara w i ę c to z b a w c z y p r z e w o d n i k . S k o r o zaś w i e d z a i o b j a w i e n i e wypływają z j e d n e g o źródła, to sprzeciwiają się t y m s a m y m b ł ę d o m i n i e mogą b y ć n i e z g o d n e . O s t a t e c z n i e ta s a m a logika o b e j m u j e nas i Boga. S p r z e n i e w i e r z a j ą c się p i e r w s z y m z a s a d o m l o g i c z n y m czy o n t o l o g i c z n y m , s p r z e c i w i a m y się B o g u . Idąc za M a j m o n i d e s e m , powiada T o m a s z , że p e w n e p r a w d y p r z y r o d z o n e - zwłaszcza t e dotyczące Boga - p o w i n n o się najpierw przyjąć na wiarę, a p o t e m d o p i e r o n a b y ć o nich w i e d z ę . N a rzecz tej tezy T o m a s z p o d a j e s z e r e g a r g u m e n tów: p o p i e r w s z e , t r u d n o p o z n a ć te prawdy; poznają j e nieliczni i p o d ł u g i m cza sie; p o d r u g i e , u m y s ł w m ł o d o ś c i j e s t słaby; p o trzecie, na u z y s k a n i e t e g o p o z n a nia m u s i się s k ł a d a ć w i e l e e l e m e n t ó w ; p o czwarte, n i e k t ó r z y n i e mają zdolności n a u k o w y c h , zwłaszcza filozoficznych; w a l k a o b y t z u ż y w a o g r o m n ą część na szych s i ł . A l e M a j m o n i d e s i T o m a s z wyciągają z t a k i c h a r g u m e n t ó w r ó ż n e w n i o s k i : w e d l e p i e r w s z e g o p r o s t y m l u d z i o m nie n a l e ż y p o d a w a ć p r a w d m e t a f i z y c z n y c h , k t ó r y c h n i e mogą z r o z u m i e ć ; drugi n a t o m i a s t twierdzi, ż e prości l u d z i e mają p r a w o d o p r a w d m e t a f i z y c z n y c h , o ile są o n e k o n i e c z n e d o z b a w i e n i a (na przy kład, ż e B ó g istnieje i j e s t j e d e n ) , d l a t e g o p o t r z e b n e j e s t i m o b j a w i e n i e . O b j a w i e n i e p r a w d filozoficznych n i e j e s t w i ę c przeszkodą, ale p o m o c ą dla filozofii i n i e niszczy j e j a u t o n o m i i . 4 6 4
465
466
Filozofia o d d a j e usługi teologii, k t ó r e ona jej o d w z a j e m n i a . Filozofia m i a n o w i c i e u b e z p i e c z a p o d s t a w y wiary, broni j e p r z e d a t a k a m i , u z a s a d n i a n i e k t ó r e t e z y wiary i w s k a z u j e r o z u m n o ś ć i n n y c h . T r z e b a j e d n a k u n i k a ć u s ł u g p o z o r n y c h i w o s t a t e c z n y m r o z r a c h u n k u s z k o d l i w y c h , na p r z y k ł a d a n z e l m i a ń s k i e -
4 6 4
4 6 5
Por. ibidem, II, 4. Tomasz z Akwinu, De veritate, 14, 9, c. Ibidem, 14, 10, c.
Średniowiecze
648
go d o w o d u o n t o l o g i c z n e g o . T e o l o g i a r ó w n i e ż daje r ó ż n e korzyści filozofii: revelabile o t r z y m u j e w i e l e s o k ó w ż y w o t n y c h od revelatum. D o u p r a w i a n i a teologii b a r d z o u ż y t e c z n a j e s t w i e d z a p r z y r o d n i c z a : b u d z i o n a p o d z i w dla Boga i m i ł o ś ć d o ń oraz c h r o n i p r z e d n i e k t ó r y m i b ł ę d a m i w n a u c e o B o g u . Błąd d o t y c z ą c y s t w o r z e ń , k i e d y z a k ł a d a j a k i e ś i n n e ich przyczyny, o b r a ca się w fałszywą w i e d z ę o B o g u i o d w r a c a u m y s ł y ludzi od Boga, k t ó r y m p r a g n i e r a d o w a ć się wiara. N a m error circa c r e a t u r a s r e d u n d a t in falsam d e D e o s c i e n t i a m , e t h o m i n u m m e n t e s a D e o a b d u c i t , in q u e m fides d i l i g e r e nititur, d u m ipsas q u i b u s d a m aliis causis s u p p o n i t . 4 6 7
O p o z y c j ę p r z e c i w n a u k o m ś w i e c k i m n a z y w a T o m a s z za A l b e r t e m c z y m ś diabelskim.
B. Bóg P o w i e d z i e l i ś m y j u ż , ż e myśl T o m a s z a najżywiej wyraża się w revelabile, to znaczy w teologii n a t u r a l n e j . Z o b a c z m y teraz, j a k g ł ę b o k o traktuje o n z a g a d n i e n i e ist nienia Boga i J e g o natury. Z a g a d n i e n i e , k t ó r e go n u r t o w a ł o j u ż wówczas, g d y c h o dził p o wzgórzach M o n t e Cassino i pytał wciąż, c z y m j e s t Bóg (quid est Deus). N i e k t ó r z y sądzą, m ó w i T o m a s z , ż e i s t n i e n i e Boga j e s t dla nas o c z y w i s t e . W X I I I w. była cała g r u p a t e o l o g ó w a u g u s t y n i s t ó w , k t ó r a t a k sądziła ( m . i n . A l e k s a n d e r z H a l e s , B o n a w e n t u r a ) . T e n pogląd o b o w i ą z y w a ł w ó w c z a s p o w s z e c h n i e . W Summie A l e k s a n d r a z n a j d z i e m y trzy a r g u m e n t y na i s t n i e n i e Boga: p o p i e r w s z e , w s z y s c y l u d z i e z n a t u r y w i e d z ą , ż e Bóg i s t n i e j e (Jan z D a m a s z k u ) ; p o d r u g i e , z s a m e j definicji Boga w y n i k a J e g o i s t n i e n i e ( A n z e l m ) ; p o t r z e c i e , k a ż d y u z n a j e , ż e i s t n i e j e p r a w d a , a p r a w d ą tą j e s t B ó g ( A u g u s t y n ) . J a n z D a m a s z k u , A n z e l m i A u g u s t y n są d r o g o w s k a z a m i d o w o d z e n i a i s t n i e n i a Boga. A u g u s t y n d z i e d z i c z y p l a t o ń s k i e p o j ę c i e b y t u j a k o stałości istoty, k t ó r e p r z e kształca w p o j ę c i e Boga. D l a t e g o u A u g u s t y n a i A n z e l m a Deus = essentia, a w s z y s t k i e d o w o d y A n z e l m a obracają się w p o r z ą d k u istoty. U L o m b a r d a w Sentencjach r o z w a ż a się słowa Pisma „ J e s t e m , k t ó r y j e s t e m " (Ego sum, qui sum), k t ó r e są i n t e r p r e t o w a n e t y l k o w p l a n i e istoty. Z a n i m idą A l e k s a n d e r z H a l e s , B o n a w e n t u r a i i n n i , k t ó r z y w t a k z w a n y c h d o w o d a c h i s t n i e n i a Boga starają się t y l k o w y k a z a ć , ż e i s t n i e n i e s u b s t a n c j i b o s k i e j j e s t k o n i e c z n e (necesse est dwinam substantiam esse). S k o r o B ó g j e s t b y t e m n a j d o s k o n a l s z y m , to m u s i istnieć. N a p r z y k ł a d u A l e k s a n d r a z H a l e s na p i e r w s z y p l a n w y s u w a się n i e z m i e n n o ś ć Boga. Bóg j e s t istotą, k t ó r a się n i e z m i e n i a , w o b e c t e g o s t w o r z e n i e to tyle co b y t z m i e n n y . T o m a s z t w i e r d z i , ż e p r z y t a k i m s t a n o w i s k u i s t n i e n i e Boga j e s t p r a w d ą o c z y w i -
Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, II, 3, § 869.
649
XXXIV. Tomasz z Akwinu
stą, ale w t a k i m razie t r z e b a m ó c t y l k o na nią w s k a z a ć , a n i e t w o r z y ć d o w o d y . T a k samo jest też u Bonawentury, wedle którego w zdaniu: 'Bóg istnieje' o r z e c z n i k zawiera się w p o d m i o c i e (praedicatum enim clauditurin subiecto) . Za t e m z d a n i e to j e s t k a n t o w s k i m z d a n i e m a n a l i t y c z n y m . T a k i e s t a n o w i s k o staje się p r z e d m i o t e m ostrej k r y t y k i T o m a s z a , której p o d s t a w ą j e s t n a u k a o realnej różnicy m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m . T o m a s z w y s t ę p u j e p r z e c i w t e o l o g o m e s e n c j i , a p o w o d u ich b ł ę d u d o p a t r u j e się w t y m , ż e Boga biorą za coś, co j e s t s k u t k i e m w y w o ł a n y m p r z e z Boga, czyli ideą Boga. Ist nienie natomiast musi być stwierdzone lub dowiedzione, a nie wywiedzione z idei Boga, a w i ę c n i e j e s t o n o o c z y w i s t e . P r a w d ą j e s t t w i e r d z e n i e A u g u s t y n a , ż e p r a g n ą c szczęścia, p r a g n i e m y B o ga, lecz m o ż n a p r z e c i e ż w i d z i e ć zbliżającego się c z ł o w i e k a , ale d ł u g o n i e p o z n a w a ć w n i m P a w ł a . C i , co twierdzą z A n z e l m e m , ż e i s t n i e n i e Boga m o ż n a w y w i e ś ć z J e g o istoty, p o s t ę p u j ą j a k wierzący, k t ó r z y swą wiarę uważają za o c z y w i stość. D o p i e r o u T o m a s z a pojawia się właściwy p r o b l e m i s t n i e n i a Boga, w t y m k o n t e k ś c i e n a l e ż y r ó w n i e ż r o z p a t r y w a ć j e g o n a u k ę o istocie i i s t n i e n i u . 468
469
P r o b l e m i s t n i e n i a i j e g o o d r ę b n o ś c i od istoty m u s i a ł g ł ę b o k o n u r t o w a ć T o m a s z a i d l a t e g o j e d n o z n a j w c z e ś n i e j s z y c h j e g o dzieł to Byt i istota. W ł a ś c i w e zrozumienie tego tekstu wymaga pewnych wyjaśnień terminologicznych, a w i ę c substantia to k o n k r e t n e j e s t e s t w o u j ę t e s a m o w s o b i e ; essentia to j e s t e s t w o u j ę t e j a k o p o d p a d a j ą c e p o d definicję (definiendum); ąuidditas to j e s t e s t w o j a k o z n a c z e n i e definicji; esse p r a w i e z a w s z e z n a c z y tyle, co existere, k t ó r e w t e d y z n a c z y ł o coś i n n e g o niż dziś. Essentia to n i e s a m a t y l k o forma. N a z w a 'essentia' o z n a c z a w s u b s t a n c j a c h z ł o ż o n y c h to, co s k ł a d a się z m a terii i formy. N o m e n e s s e n t i a e in s u b s t a n t i i s c o m p o s i t i s significat id, q u o d e x m a t e r i a e t forma c o m p o s i t u m e s t . 4 7 0
1
Bonawentura, In Sententiarum, I, 8, 1, 1, 2. Egzystencjaliści dzisiejsi nawiązują do Augustyna, ale właściwie, jeśli wyraz existentia nie ma być tylko pustą etykietką, to pierwszym egzystencjalistą był Tomasz. O n pierwszy pojął całą wagę pytania, czym jest istnienie. Dlatego w kwietniu 1947 r. w Akademii Papieskiej Sw. Tomasza w Rzymie w dyskusji nad egzystencjalizmem Maritain mógł powiedzieć, że skoro mówi się o egzystencjalizmie św. Tomasza, to nie czyni się tego dla mody, ale dlatego, że w najściślejszym znacze niu egzystencjalistą jest św. Tomasz, choć w sposób bardzo różny od egzystencjalistów współczesnych. Gilson z kolei w Tomizmie napisał, że „trudno sobie wyo brazić, by można było konsekwentniej i bardziej świadomie niż św. Tomasz nadać ontologii charakter egzystencjalny. Dlatego właśnie tak trudno ją wykładać nie wypaczając jej treści. Przede wszystkim aż nazbyt często wypacza się ją, przedsta wiając jako filozofię zajmującą się głównie istotami, podczas gdy o istotach mówi ona tylko po to, by umiejscowić istnienie" (przekł. J. Rybałt, s. 56). Tomasz z Akwinu, De ente et essentia, 2.
Średniowiecze
650
W a ż n y w t y m k o n t e k ś c i e j e s t t e ż taki f r a g m e n t . W s u b s t a n c j a c h z ł o ż o n y c h z m a t e r i i i formy j e s t d w o j a k i e z ł o ż e n i e a k t u i m o ż n o ś c i : p i e r w s z e s a m e j s u b s t a n c j i , która s k ł a d a się z m a t e r i i i formy; d r u g i e n a t o m i a s t z s a m e j j u ż złożonej substancji i istnienia, to z ł o ż e n i e m o ż n a t e ż n a z w a ć z ł o ż e n i e m z t e g o , c z y m coś jest, i i s t n i e n i a l u b t e g o , c z y m coś j e s t , i d z i ę k i c z e m u j e s t . I n s u b s t a n t i i s a u t e m c o m p o s i t i s e x m a t e r i a e t forma est d u p l e x c o m p o s i tio a c t u s e t p o t e n t i a e : p r i m a ą u i d e m ipsius s u b s t a n t i a e , q u a e c o m p o n i t u r e x m a t e r i a e t forma; s e c u n d a v e r o e x ipsa s u b s t a n t i a i a m c o m p o s i t a e t e s se, q u a e e t i a m p o t e s t dici e x « q u o d est» e t «esse» vel e x « q u o d est» e t «quo e s t » . 4 7 1
I s t n i e n i e (ipsum esse) j e s t z a t e m n a j d o s k o n a l s z y m z e w s z y s t k i c h aktów, d o s k o n a l s z y m n a w e t od d o b r a . T o m a s z t w i e r d z i , ż e j e s t o n o rzeczywistością k a ż d e j rzeczy {esse est enim actualitas omnis rei) , rzeczywistością k a ż d e g o a k t u i d o s k o n a ł o ś c i ą w s z y s t k i c h d o s k o n a ł o ś c i (esse est actualitas omnium actuum et propter hoc est perfectio omnium perfectionum) . T o akcentowanie doskonałości i s t n i e n i a j e s t t y p o w e dla T o m a s z a i stawia j e g o myśl na a n t y p o d a c h a u g u s t y n i zmu Anzelma. D r u g ą tezą, którą głosi T o m a s z , j e s t realna różnica m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m . W k s z t a ł t o w a n i u się tej teorii w a ż n y m e t a p e m j e s t De Trinitate Ryszarda z e Ś w i ę t e g o W i k t o r a , k t ó r y d o s t r z e g a różnicę m i ę d z y istotą a i s t n i e n i e m . W e d l e Ryszarda i s t n i e n i e to istota d o p r o w a d z o n a d o s w e g o źródła, existere p o c h o dzi od sistere ex. T e o r i ę t ę rozwijali p r z e d e w s z y s t k i m A r a b o w i e : a l - F a r a b i , al-Ghazali i A w i c e n n a , oraz M a j m o n i d e s . A l - F a r a b i twierdził, że g d y b y istota c z ł o w i e k a zakładała j e g o i s t n i e n i e , to p o j ę c i e j e g o istoty b y ł o b y z a r a z e m i p o j ę c i e m j e g o istnienia. W y s t a r c z a ł o b y w ó w c z a s w i e d z i e ć , c z y m j e s t c z ł o w i e k , b y w i e d z i e ć , ż e c z ł o w i e k i s t n i e j e . T o t e ż w s z e l k i e w y o b r a ż e n i e pociągałoby za sobą stwier d z e n i e i s t n i e n i a . T a k j e d n a k n i e j e s t i w ą t p i m y o i s t n i e n i u rzeczy, d o p ó k i n i e d o ś w i a d c z y m y jej b e z p o ś r e d n i o z m y s ł a m i l u b n i e d o j d z i e m y d o niej b e z p o ś r e d n i o drogą d o w o d u . W i d z i m y j e d n a k , że d a l e k o było a l - F a r a b i e m u d o z r o z u m i e n i a realnej różnicy. P o d o b n i e i A w i c e n n a n i e u m i e w y d o b y ć się z p l a t o ń s k i e j filozofii isto ty, co zaciążyło n a s t ę p n i e na D u n s i e S z k o c i e . S f o r m u ł o w a n i a A w i c e n n y są w y r a ź n e w Bycie i istocie, ale z a r a z e m T o m a s z zarzuca m u , że w myśl j e g o k o n c e p cji i s t n i e n i e j e s t przypadłością istoty. W rzeczywistości j e s t n a t o m i a s t o d w r o t n i e , i s t n i e n i e i istota to d w a z u p e ł n i e różne p o r z ą d k i , istota zależy od istnienia, i s t n i e n i e n i g d y n i e j e s t przypadłością istoty. 472
413
1
2
3
Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, II, 54, § 1295. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 5, 1, c. Tomasz z Akwinu, Depotentia Dei, 7, 2, ad 9.
XXXIV. Tomasz z Akwinu
651
I s t n i e n i e zaś j e s t t y m , co j e s t najbardziej w e w n ę t r z n e w k a ż d e j rzeczy i co t k w i w e w s z y s t k i m najgłębiej, g d y ż j e s t formą w s t o s u n k u d o wszyst k i e g o , co j e s t w k a ż d e j rzeczy. E s s e a u t e m est illud, q u o d est magis i n t i m u m cuilibet, e t q u o d p r o f u n d i u s o m n i b u s est, c u m sit formale r e s p e c t u o m n i u m , q u a e in re s u n t . 4 7 4
R e a l n o ś ć różnicy istoty i istnienia n a r z u c a się n a m , b o ż a d n e z j e s t e s t w n i e i s t n i e j e z e swej istoty, ale ta różnica n i e wyraża się p r z e z to, ż e i s t n i e n i e o k r e ś l a m y j a k o p r z y p a d ł o ś ć istoty, j a k czyni A w i c e n n a . P o n i e w a ż T o m a s z zwal cza tu A w i c e n n ę przy p o m o c y r o z u m o w a ń Awerroesa, s ą d z o n o , ż e przyjął j e g o s t a n o w i s k o . A w e r r o e s m i e s z a j e d n a k istotę z i s t n i e n i e m i w t y m p u n k c i e w i d o c z n e są raczej w Bycie i istocie oraz w Komentarzu do Sentencji T o m a s z a w p ł y wy Awicenny. Z t r z e c h funkcji p o z n a n i a u m y s ł o w e g o p i e r w s z a d o t y c z y istoty, a d o p i e ro d r u g a i s t n i e n i a {prima operatio respicit quidditatem rei, secunda respicit esse ipsius) . S t a t y c z n o ś ć pojęcia n i e m o ż e ująć istnienia, k t ó r e j e s t d y n a m i c z n e , a z a t e m w p o z n a w a n i u i s t n i e n i a k o n i e c z n a j e s t d y n a m i k a sądu. W t y m p u n k cie T o m a s z p r z e k r a c z a A r y s t o t e l e s a . O n t o l o g i a A r y s t o t e l e s a n i e w y c h o d z i ł a p o za p o j ę c i e b y t u mającego i s t n i e n i e , nie doszła d o u c h w y c e n i a s a m e g o istnienia. O d ens, czyli od b y t u , k t ó r y istnieje, d o c h o d z i T o m a s z d o ipsum esse, to znaczy s a m e g o i s t n i e n i a . M e t a f i z y k a n i e ogranicza się d o pojęcia b y t u w s p ó l n e g o {ens commune), ale d o c i e r a d o intuicji istnienia. Byt j a k o b y t o w o ś ć {ens sub ratione entitatis) k o n o t u j e i s t n i e n i e . 47S
N a g r u n c i e tej n a u k i T o m a s z a , w której p o raz p i e r w s z y i s t n i e n i e n a b i e ra całej p e ł n i s e n s u , p o w s t a j e d o p i e r o z a g a d n i e n i e istnienia Boga. N i e m o ż n a t e g o i s t n i e n i a p o p r o s t u w y w i e ś ć z istoty Boga; n i e m o ż n a u c h w y c i ć go żadną b e z p o ś r e d n i ą intuicją, p o n i e w a ż intuicja i s t n i e n i a j e s t w r a ż e n i e m z m y s ł o w y m , a Boga n i e m o ż n a p o z n a ć z m y s ł o w o ; n i e m a ż a d n e g o a p r i o r y c z n e g o p o z n a n i a Boga. P o z n a n i e i s t n i e n i a Boga, j a k i w s z e l k i e i n n e p o z n a n i e , m u s i w y c h o d z i ć z d o ś w i a d c z e n i a z m y s ł o w e g o . O d d a n y c h z m y s ł o w y c h w z n o s i się n a s z e p o z n a n i e aż d o Boga, p o s ł u g u j ą c się o d p o w i e d n i m i k r o k a m i : separacją, abstrakcją i analogią. W e d l e t y c h zasad p r z e p r o w a d z a T o m a s z swoje m e t a f i z y c z n e , a n i e m a t e m a t y c z n e d o w o d y i s t n i e n i a Boga. O w y c h p i ę ć k l a s y c z n y c h d o w o d ó w i s t n i e n i a Boga {quinque viae) f o r m u ł u j e T o m a s z d o k ł a d n i e j w Summie contra gentiles, ale z a s a d n i c z e ich zarysy są rów nież w Summie teologii . P i e r w s z y m z nich j e s t d o w ó d z r u c h u {ex motu). D o c h o d z i się w n i m d o Boga j a k o p i e r w s z e g o poruszyciela. T o m a s z m ó w i o n i m , ż e j e s t d o droga p i e r w s z a i oczywistsza {prima et manifestior), b o w y c h o d z i od t e g o , co najbar4 7 6
Tomasz wicz, Z. Tomasz Tomasz
z Akwinu, Summa theologiae, I, 8, 1, c; Traktat o Bogu, przekł. G. Kuryle Nerczuk, M. Olszewski, s. 100. z Akwinu, In Sententiarum, I, 19, 5, 1, ad 7. z Akwinu, Summa theologiae, I, 2, 3; Summa contra gentiles, I, 13.
Średniowiecze
652
dziej rzuca się w oczy, m i a n o w i c i e od r u c h u i zmiany. Z a p o ś r e d n i c t w e m A l b e r ta i M a j m o n i d e s a T o m a s z c z e r p i e t e n d o w ó d z e S t a g i r y t y . P o raz p i e r w s z y pojawia się o n u A d e l a r d a z B a t h , ale p e ł n i e j s z e s f o r m u ł o w a n i e m o ż n a o d n a l e ź ć u M a j m o n i d e s a . S t r u k t u r ę t e g o d o w o d u b a d a ł S a l a m u c h a , p r z e b i e g a o n a tak: 1. R u c h j e s t w świecie. 2. W s z y s t k o , co się p o r u s z a , p o r u s z a się d z i ę k i c z e m u ś i n n e m u (quidquid movetur ab alio movetur). 3. W s z y s t k o , co się rusza, j e s t w m o ż n o ś c i , a poruszające w a k c i e . 4. P o r u s z y c i e l e m m o ż e b y ć t y l k o j e s t e s t w o w a k c i e . 5. Ż a d n a rzecz n i e m o ż e b y ć j e d n a k p o d t y m s a m y m w z g l ę d e m w a k c i e i w możności. 6. K a ż d a w i ę c rzecz m u s i b y ć p o r u s z a n a p r z e z coś i n n e g o . 7. Poruszyciel m a z n ó w swojego poruszyciela. ( N a l e ż y p a m i ę t a ć , ż e c h o d z i tu o poruszycieli p r z y p o r z ą d k o w a n y c h sobie z istoty, a nie przypadłościowych.) 8. N i e m o ż n a j e d n a k w s z e r e g u p r z y c z y n i s t o t o w y c h p o s t ę p o w a ć w n i e s k o ń c z o n o ś ć , b o w t a k i m razie nie b y ł o b y ani p i e r w s z e g o p o r u s z y c i e l a , ani ż a d n e g o . 9. Z a t e m m u s i i s t n i e ć p i e r w s z y poruszyciel (primus motor), czyli Bóg. W y c h o d z i m y tu w p r a w d z i e od r u c h u fizycznego, ale cały d o w ó d m a c h a r a k t e r m e t a f i z y c z n y , p o n i e w a ż w y k o r z y s t u j e z m i a n ę metafizyczną i p r z y c z y n o w o ś ć sprawczą. D w i e k l u c z o w e t e z y t e g o d o w o d u : ' w s z y s t k o , co się porusza, p o r u s z a się d z i ę k i c z e m u ś i n n e m u ' oraz ' n i e m o ż n a w s z e r e g u p o r u s z a n y c h i poruszycieli p o s t ę p o w a ć w n i e s k o ń c z o n o ś ć ' , p o c h o d z ą od A r y s t o t e l e s a . Pierwszą z nich u d o w a d n i a A r y s t o t e l e s tak: A b y j a k a ś rzecz poruszała się s a m a , m u s i m i e ć w s o b i e z a s a d ę r u c h u ; m u si się b e z p o ś r e d n i o cała p o r u s z a ć , n i e zaś j a k z w i e r z ę , w k t ó r y m c z ę ś ć p o r u s z a całość (na p r z y k ł a d n o g a - całe z w i e r z ę ) ; m u s i t e ż b y ć złożona z części, b o rzecz p o r u s z a n a m u s i b y ć złożona z części. T y m c z a s e m w j e s t e s t w a c h , k t ó r e się rze k o m o s a m e poruszają, t y l k o p e w n a c z ę ś ć p o r u s z a inną część, p o z o s t a ł e zaś c z ę ści pozostają w s p o c z y n k u . N i c w i ę c n i e p o r u s z a s a m o s i e b i e . W s z y s t k o , co się p o r u s z a d z i ę k i p r z y c z y n i e p r z y p a d ł o ś c i o w e j (per accidens), n i e p o r u s z a się s a m o , g d y ż k a ż d a rzecz a l b o p o r u s z a się per accidens, a l b o per se. S k o r o p o r u s z a się per accidens, to n i e per se. J e ż e l i n a t o m i a s t p o r u s z a się perse, to a l b o w w y n i k u p r z y m u s u z e w n ę t r z n e g o , a l b o z natury. J e ż e l i z natury, to a l b o d z i ę k i s w e j n a t u r z e , ale w t e d y p o r u s z a się t a k j a k z w i e r z ę t a , to z n a c z y c z ę ś ć p o r u s z a całość, albo d z i ę k i c z e m u ś i n n e m u . W s z y s t k o , co p o r u s z a j a k o p o r u s z y c i e l , j e s t w a k c i e , ale n i e m o ż e b y ć za r a z e m w a k c i e i w m o ż n o ś c i (a j e s t w m o ż n o ś c i , b o j e s t w r u c h u ) , a w i ę c nic n i e porusza samo siebie. 477
478
Por. Arystoteles, Fizyka, VIII, 5, 256 a 4 nast.; Metafizyka, XII, 6, 1071 b 3 nast. Por. Dowód ex motu na istnienie Boga. Analiza logiczna argumentacji św. Tomasza z Akwinu, w: Wiedza i wiara. Wybrane pisma filozoficzne, Lublin 1997, s. 3 3 3 - 3 6 4 .
XXXIV. Tomasz z Akwinu
653
D r u g ą t e z ę A r y s t o t e l e s d o w o d z i na trzy sposoby. W s z y s t k o , co się p o r u s z a , j e s t p o d z i e l n e , a j a k o p o d z i e l n e j e s t c i a ł e m . N a l e ż a ł o b y w i ę c przyjąć n i e s k o ń c z o n ą ilość ciał, która m u s i a ł a b y się p o r u s z a ć w s k o ń c z o n y m czasie, co n i e j e s t m o ż l i w e . N i e m o ż e w i ę c b y ć n i e s k o ń c z o n o ści w s z e r e g u p o r u s z y c i e l i . W u p o r z ą d k o w a n y m s z e r e g u poruszycieli i p o r u s z a n y c h p i e r w s z y p o r u szyciel u d z i e l a w s z y s t k i m i n n y m , p o ś r e d n i m p o r u s z y c i e l o m siły p o r u s z a n i a . W n i e s k o ń c z o n y m zaś s z e r e g u wszyscy b ę d ą p o ś r e d n i , a z a t e m ż a d e n n i e b ę d z i e pierwszy. N i e w i a d o m o w i ę c , skąd p o c h o d z i a k t y w n o ś ć p o r u s z y c i e l i . O b o k p o d z i a ł u na p r z y c z y n ę pierwszą i wtóra, właściwą i p r z y p a d ł o ś c i o wą, m a m y t e ż p r z y c z y n ę główną i i n s t r u m e n t a l n ą . P r z y c z y n a i n s t r u m e n t a l n a działa t y l k o d z i ę k i g ł ó w n e j . T y m c z a s e m w s z e r e g u n i e s k o ń c z o n y m p r z y c z y n w ł a ś c i w y c h w s z y s t k i e p r z y c z y n y są i n s t r u m e n t a l n e , ale s k o r o n i e m a ż a d n e j g ł ó w n e j , to n i e m a w c a l e r u c h u . Z a t e m n i e m o ż e b y ć regressus in infinitum p o śród p o r u s z y c i e l i . U d o w o d n i l i ś m y w t e n s p o s ó b , że istnieje p i e r w s z y p o r u s z y c i e l , k t ó r y n i e j e s t j u ż p o r u s z a n y z z e w n ą t r z . N i e w y n i k a stąd j e d n a k , b y p i e r w s z y p o r u s z y c i e l był z u p e ł n i e n i e r u c h o m y . Rozważając tę k w e s t i ę , p o p a d a m y w t e s a m e co p o p r z e d n i o t r u d n o ś c i , b o albo p i e r w s z y p o r u s z y c i e l cały j e s t w r u c h u , albo w ja kiejś swojej części. N i e m o ż e b y ć o n z a r a z e m w m o ż n o ś c i i w a k c i e - g d y b y był cały w r u c h u - a w i ę c m u s i b y ć a k t e m c z y s t y m , a a k t c z y s t y n i e z n a j d u j e się w r u c h u , t y l k o p o r u s z a , a z a t e m p i e r w s z y p o r u s z y c i e l to a k t czysty. C h o ć w p r z y p a d k u r u c h u mającego p o c z ą t e k w czasie łatwiej u z n a ć k o n i e c z n o ś ć i s t n i e n i a p i e r w s z e g o poruszyciela, to j e d n a k cały d o w ó d ex motu cał k o w i c i e a b s t r a h u j e od czasu i o b o w i ą z u j e w p e ł n i w ujęciu p o z a c z a s o w y m . P o n i e w a ż c h o d z i o h i e r a r c h i c z n y u k ł a d poruszycieli i p o r u s z a n y c h w p o r z ą d k u p r z y c z y n i s t o t o w y c h , to, b y u p r a w o m o c n i ć cały d o w ó d , w y s t a r c z y ł o b y z a o b s e r w o w a ć t y l k o j e d e n ruch l u b z m i a n ę . W c a ł y m d o w o d z i e f a k t y c z n i e liczba czło n ó w p o ś r e d n i c h j e s t n i e w i e l k a . Ale G i l s o n p o d k r e ś l a , ż e d o w ó d ex motu m a s e n s w y ł ą c z n i e w e w s z e c h ś w i e c i e u p o r z ą d k o w a n y m h i e r a r c h i c z n i e . T a k i świat, a n i e o d e r w a n e e p i z o d y , k t ó r e A r y s t o t e l e s u z n a ł za źle napisaną t r a g e d i ę , są założe niem dowodu. N a g r u n c i e fizyki d o c h o d z i m y d o p i e r w s z e g o p o r u s z y c i e l a świata, d o p i e ro m e t a f i z y k a rozważając w s z e l k i b y t i rozciągając z m i a n ę p o z a świat ciał, d o c h o d z i d o Boga j a k o primus motor, k t ó r y j e s t a k t e m c z y s t y m w n a j p e ł n i e j s z y m z n a c z e n i u t e g o słowa, to z n a c z y j e s t miłością. D r u g i d o w ó d b i e r z e za p o d s t a w ę p r z y c z y n o w o ś ć sprawczą. P i e r w s z y d o w ó d określił j u ż tory, p o k t ó r y c h pójdą i i n n e dowody, a są n i m i : z w i ą z e k przy czynowy, n i e m o ż n o ś ć regressus in infinitum, metafizyczność użytych pojęć. S c h e m a t t e g o d o w o d u z n a j d u j e się j u ż u A r y s t o t e l e s a , ale n i e m ó w i o n o p r z y c z y n o w o ś c i s p r a w c z e j . T o m a s z w y r a ź n i e a k c e n t u j e w ł a ś n i e to, że c h o d z i o p r z y c z y n ę sprawczą. A r y s t o t e l e s o w s k i s c h e m a t d o w o d u T o m a s z p r z e j m u j e 479
4 7 9
Por. Metafizyka,
II, 2, 994 a 2 nast.
Średniowiecze
654
od Awicenny. T r z e b a tu zaznaczyć, ż e A r y s t o t e l e s n i e miał na myśli p r z y c z y n o wości s p r a w c z e j , n i e w y p r o w a d z a ł z t e g o d o w o d u i s t n i e n i a Boga, czynią to d o p i e r o A w i c e n n a , Alan z L i l l e i A l b e r t W i e l k i , a za n i m i T o m a s z . , P u n k t e m wyjścia są. j e s t e s t w a c i e l e s n e , p o ś r ó d k t ó r y c h n i e m a t a k i e g o , k t ó r e b y ł o b y s a m o dla s i e b i e przyczyną (causa sui). D r u g a droga ściśle łączy się z pierwszą, u w y p u k l a j e d y n i e i n n y a s p e k t t e g o s a m e g o s c h e m a t u : w p i e r w s z e j d r o d z e j e s t s z e r e g poruszycieli, a tu s z e r e g p r z y c z y n s p r a w c z y c h . M i a ł o b y się o c h o t ę u z n a ć , ż e T o m a s z f o r m u ł u j e t y l k o j e d e n d o w ó d i s t n i e n i a Boga, a n i e p i ę ć . W e w s z y s t k i c h p i ę c i u w y s t ę p u j e ta s a m a s t r u k t u r a , zmieniają się t y l k o oblicza b o s k i e j p r z y c z y n o w p ś c i . W p i e r w s z y m d o w o d z i e B ó g j e s t przyczyną r u c h u , a w d r u g i m istnienia. W o b y d w u pojawia się z a ł o ż e n i e h i e r a r c h i c z n e g o ładu świata. W d o w o d z i e d r u g i m c h o d z i o p r z y c z y n y s p r a w c z e , ale z n o w u j a k p o p r z e dnio o przyczyny przyporządkowane istotnie, a nie przypadłościowo. W szere gu p r z y c z y n p r z y p a d ł o ś c i o w y c h m o ż e b y ć regressus in infinitum. T o m a s z wyja śnia bliżej t e r o z r ó ż n i e n i a w t a k i m f r a g m e n c i e : N i e j e s t n i e m o ż l i w e , b y c z ł o w i e k rodził się z c z ł o w i e k a i t a k w n i e s k o ń c z o n o ś ć , ale b y ł o b y to n i e m o ż l i w e , g d y b y n a r o d z i n y j a k i e g o ś c z ł o w i e k a zależały od t e g o c z ł o w i e k a , od e l e m e n t ó w , od Słońca i t a k dalej w n i e skończoność. U n d e n o n e s t i m p o s s i b i l e , q u o d h o m o g e n e r a t u r a b h o m i n e in i n f i n i t u m . E s s e t a u t e m i m p o s s i b i l e , si g e n e r a t i o h u i u s h o m i n i s d e p e n d e r e t a b h o c h o m i n e e t a c o r p o r e e l e m e n t a r i , et a sole, et sic in i n f i n i t u m . 480
T r z e c i d o w ó d b i e r z e za p o d s t a w ę i s t n i e n i e n i e k o n i e c z n e . D o w ó d T o m a sza m a swoje ź r ó d ł a u a l - F a r a b i e g o , Awicenny, M a j m o n i d e s a i z a k ł a d a w s t w o r z e n i a c h r ó ż n i c ę m i ę d z y istotą a i s t n i e n i e m . D o w ó d t e n m a d w a założenia: p o p i e r w s z e , to, co j e s t m o ż l i w e , m o ż e istnieć l u b nie istnieć; p o d r u g i e , to, co m o ż e , ale nie m u s i i s t n i e ć , m a i s t n i e n i e n i e ze swej istoty. Stwierdzając taką n i e k o n i e c z n o ś ć i s t n i e n i a (contingentia), T o m a s z podąża ś l a d a m i M a j m o n i d e s a , k t ó r y u z n a j e , ż e świat m o ż e się s k ł a d a ć , p o p i e r w s z e , w y ł ą c z n i e z bytów, k t ó r e n i e powstają i n i e giną, co j e s t n i e d o r z e c z n e ; p o d r u g i e , t y l k o z bytów, k t ó r e p o wstają i giną; w t a k i m j e d n a k razie, g d y b y ś m y przyjęli, ż e świat n i e m a począt k u w czasie, k i e d y ś zaistnieje taki m o m e n t , w k t ó r y m w s z y s t k o z g i n i e , p o n i e waż j e s t m o ż l i w e n i e i s t n i e n i e w s z y s t k i c h rzeczy; g d y b y t a k b y ł o , to dziś nic b y n i e istniało, p o n i e w a ż od p o c z ą t k u świata u p ł y n ę ł a b y j u ż w i e c z n o ś ć ; ale j e d n a k rzeczy są - a d o p o p r a w n o ś c i d o w o d u wystarczy i s t n i e n i e t y l k o j e d n e g o b y t u n i e k o n i e c z n e g o - a w i ę c , p o trzecie, n i e k t ó r e b y t y powstają i giną, a i n n e n i e . T a k i m w ł a ś n i e b y t e m j e s t Bóg, a z a t e m istnieje O n k o n i e c z n i e . D l a M a j m o n i d e s a s t w i e r d z e n i e k o n i e c z n o ś c i istnienia Boga j u ż n a p o czątku c z a s o w y m świata, j e s t j a s n e , ale p o w i a d a on, ż e p r a g n i e u m o c n i ć p r a w -
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 46, 2, ad 7.
655
XXXIV. Tomasz z Akwinu
d c i s t n i e n i a Boga w naszej w i e r z e m e t o d ą d o w o d o w ą , której n i e m o ż n a b y nic zarzucić, a b y t e g o p r a w d z i w e g o i t a k w a ż n e g o d o g m a t u nie w s p i e r a ć n a p o d s t a w i e , którą k a ż d y m ó g ł b y wstrząsnąć, a k t o i n n y u w a ż a ć za n i e z a i s t n i a ł ą . C z w a r t y d o w ó d w y c h o d z i od s t o p n i b y t u . T e n d o w ó d był p r z e d m i o t e m licznych s p o r ó w i j e s t s p o ś r ó d w s z y s t k i c h najbardziej p l a t o ń s k i . C i e k a w e , że w z a c h o w a n y m f r a g m e n c i e dialogu A r y s t o t e l e s a O filozofii m a m y t e n d o w ó d , a S i m p l i k i o s t w i e r d z i , że Stagiryta wziął go od P l a t o n a . W myśl t e g o d o w o d u istnieją s t o p n i e d o s k o n a ł o ś c i j e s t e s t w , a w k a ż d y m rodzaju b y t ó w j e s t z a w s z e j a k i ś najdoskonalszy, k t ó r y j e s t miarą w s z y s t k i c h in n y c h b y t ó w n a l e ż ą c y c h d o t e g o rodzaju. T e n m o t y w p o c h o d z i o d Boecjusza. Ale w o b e c t e g o spośród w s z y s t k i c h b y t ó w j e d e n j e s t najdoskonalszy, j e s t o n za r a z e m miarą w s z y s t k i c h i n n y c h , a j e s t n i m Bóg. T e m u d o w o d o w i zarzuca się c z ę s t o o n t o l o g i c z n o ś ć i n i e e m p i r y c z n o ś ć , co miało s p o w o d o w a ć , ż e T o m a s z dał m u inną r e d a k c j ę w Summie teologii niż w c z e śniej w Summie contra gentiles. N i e w ą t p l i w i e ąuarta via j e s t i n s p i r o w a n a p r z e z p l a t o n i z m , ale j e s t w o l n a od o n t o l o g i z m u . P o s t u l a t w y c h o d z e n i a od rzeczy k o n k r e t n y c h n i e oznacza, że m u s i się r o z p o c z y n a ć od rzeczy m a t e r i a l n y c h . P u n k t e m wyjścia mogą b y ć k o n k r e t n e , p o s z c z e g ó l n e rzeczy p i ę k n e , s z l a c h e t n e , d o b r e i p r a w d z i w e . W t y m d o w o d z i e objawia się najwyraźniej e g z e m p l a r y z m i h i e r a r c h i c z n o ś ć świata, k t ó r a t k w i u p o d s t a w w s z y s t k i c h d o w o d ó w . N a j w a ż niejsze novum, j a k i e w p r o w a d z a tu T o m a s z , to p r z e o b r a ż e n i e pojęcia u c z e s t n i c twa e s e n c j a l n e g o (^eOeCic) w p r z y c z y n o w o ś ć egzystencjalną. Z n a m i e n n y j e s t następujący tekst: 481
S k o r o w i ę c w s z y s t k o , co jest, u c z e s t n i c z y w i s t n i e n i u i j e s t b y t e m p r z e z u c z e s t n i c t w o , to j e s t k o n i e c z n e , b y istniało coś na szczycie w s z y s t k i c h bytów, co b y ł o b y i s t n i e n i e m p r z e z swoją istotę, to znaczy, b y j e g o istotą b y ł o j e g o i s t n i e n i e ; t y m c z y m ś j e s t Bóg, który j e s t najgodniejszą, najdo skonalszą i c a ł k o w i c i e wystarczającą przyczyną całego i s t n i e n i a i w k t ó r e go i s t n i e n i u u c z e s t n i c z y w s z y s t k o , co j e s t . C u m ergo o m n i a , q u a e s u n t , p a r t i c i p e n t e s s e , e t s u n t p e r p a r t i c i p a t i o n e m e n t i a , n e c e s s e e s t e s s e aliąuid in c a c u m i n e o m n i u m r e r u m , q u o d sit i p s u m e s s e p e r s u a m e s s e n t i a m , id e s t q u o d sua e s s e n t i a sit s u u m e s s e ; e t h o c e s t D e u s , q u i e s t sufficientissima e t d i g n i s s i m a e t p e r f e c t i s s i m a causa totius esse, a q u o omnia, q u a e sunt, participant e s s e . 4 8 2
Piąty d o w ó d b i e r z e za p o d s t a w ę hierarchię świata. Ł a d i h a r m o n i a świata m u s i b y ć z a p l a n o w a n a p r z e z jakiś najwyższy u m y s ł , k t ó r y w y z n a c z a c e l e dla w s z y s t k i e g o . S a m T o m a s z zaznacza w Summie contra gentiles, ż e c z e r p i e t e n d o w ó d z J a n a z D a m a s z k u . D o w ó d t e n r ó w n i e ż zakłada p r z y c z y n o w o ś ć , ale n i e tyl ko p r z y c z y n o w o ś ć sprawczą, lecz tę, dla której działa p r z y c z y n o w o ś ć sprawcza,
1
12
Mojżesz Majmonides, Duxperplexorum, I, 71. Tomasz z Akwinu, Super Evangelium lohannis, prol.
Średniowiecze
656
m i a n o w i c i e celową, cel b o w i e m j e s t przyczyną p r z y c z y n (finis est causa causarum). T u , j a k i w i n n y c h d o w o d a c h , d o c h o d z i się d o istnienia na p o d s t a w i e tezy, ż e z n i c z e g o n i e b i e r z e się n i c " (ex nihilo nihil fit): n i e m a r u c h u b e z p o r u s z y c i e la, s k u t k u b e z przyczyny, b y t u n i e k o n i e c z n e g o b e z k o n i e c z n e g o , hierarchii by t ó w b e z u s t a l o n e g o k r e s u , p o r z ą d k u b e z u m y s ł u ustanawiającego ó w p o r z ą d e k . T o m a s z o w e quinque viae mają w i ę c p e w n e w s p ó l n e c e c h y : ich p u n k t e m wyjścia j e s t dająca się stwierdzić z m y s ł o w o rzeczywistość, w s z y s t k i e drogi zakła dają z a s a d ę p r z y c z y n o w o ś c i sprawczej oraz h i e r a r c h i c z n y p o r z ą d e k w świecie. Widzieliśmy, ż e T o m a s z c z e r p i e p l a n swych d r ó g z r o z m a i t y c h źródeł, ale, co najważniejsze, w s z y s t k i e t e źródła przekształca. Ta modyfikacja p r z e j m o w a n y c h formuł j e s t b a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n a . N a p r z y k ł a d w p i e r w s z y m d o w o d z i e T o m a s z z a s t ę p u j e a r y s t o t e l e s o w s k ą p r z y c z y n ę celową p o r u s z y c i e l e m . P o n a d t o , a r y s t o t e l e s o w s k i B ó g u T o m a s z a o t r z y m u j e w o l ę . Z a c h o d z i w i e l k a różnica m i ę d z y B o g i e m , k t ó r y j e s t przyczyną celową, j a k u Arystotelesa, a B o g i e m b ę d ą c y m przyczyną sprawczą i poruszającą, j a k j e s t u T o m a s z a . M e t a f i z y k a A r y s t o t e l e s a r ó w n i e ż i w o d n i e s i e n i u d o Boga nie w y c h o d z i poza k a t e g o r i ę substancji. Gała wielkość Tomasza tkwi w tym, że metafizykę przeprowadza w porządek istnie nia; p r z e k r a c z a s u b s t a n c j ę Arystotelesa i istotę p l a t o ń s k o - a u g u s t y ń s k ą . Wszyst k i e d o w o d y T o m a s z a zmierzają d o istnienia, k t ó r e wystarcza s a m o s o b i e i j e s t przyczyną i n n y c h rzeczy, z a t e m w rzeczywistości wspierają się na rozróżnieniu istoty i istnienia. P i ę ć d r ó g t r z e b a r o z u m i e ć w d u c h u Bytu i istoty, k o n i e c z n i e t r z e b a dojść w n i c h d o z r o z u m i e n i a t e g o , c z y m właściwie j e s t i s t n i e n i e . J a k pi sze Gilson: „ w s z e c h ś w i a t T o m a s z a j e s t w s z e c h ś w i a t e m ś w i ę t y m w s a m y m s w y m istnieniu, a więc wszechświatem religijnym" . 483
T o t w i e r d z e n i e wyjaśnia n a m p r a w d z i w ą rolę t o m i z m u w s t o s u n k u d o a u g u s t y n i z m u ś r e d n i o w i e c z n e g o : „ k i e d y c h c e m y wyrazić s t o s u n e k świata d o B o ga w j ę z y k u P l a t o n a , m u s i m y się u c i e k a ć d o p o r ó w n a ń z e s t o s u n k i e m o b r a z u d o j e g o w z o r u . T a k a j e s t t e r m i n o l o g i a , którą posługiwał się stale św. A u g u s t y n , a p o n i m a u g u s t y n i ś c i z X I I I w., z k t ó r y c h n a j w i ę k s z y m p o z o s t a n i e z a w s z e B o n a w e n t u r a . Ś w i a t p o z n a w a l n y z m y s ł o w o w y d a j e się z w i e r c i a d ł e m , w k t ó r y m pojawiają się o d b i c i a Boga, z b i o r e m rycin i l u s t r o w a n e j teologii. [...] N a s u w a się tu j e d n o p y t a n i e , czy b e z p o ś r e d n i m p r z e d m i o t e m takiej k o n t e m p l a c j i j e s t to w ł a ś n i e n a j g ł ę b s z e w s e n s i e m e t a f i z y c z n y m p o d o b i e ń s t w o rzeczy d o Boga. I m u s i m y o d p o w i e d z i e ć ' n i e ' , p r z y n a j m n i e j d o p ó k i k o n t e m p l o w a n i e Boga w b y c i e rzeczy n i e p r z e n i k n i e aż d o ich i s t n i e n i a " . 484
C z y j e d n a k e g z y s t e n c j a l n a n a t u r a p r o b l e m u istnienia Boga m o g ł a b y ć k i e d y k o l w i e k u k r y t a dla teologa chrześcijańskiego, czy mogła zostać o d k r y t a . P r z e cież w s k a r b n i c y chrześcijańskiej znajdował się f r a g m e n t Księgi Wyjścia „ego sum, quisum". P r z e d T o m a s z e m z n a n o i d o c e n i a n o s p e k u l a c j ę n a t e m a t t e g o i m i e n i a J a h w e , ale r o z m a i c i e j e i n t e r p r e t o w a n o . T e n s a m t e k s t wyjaśnia A u g u s t y n w d u c h u e s e n c j a l i s t y c z n y m , a T o m a s z e g z y s t e n c j a l n i e . U A u g u s t y n a trwa Bóg plaE. Gilson, Tomizm, przekł. J. Rybałt, s. 126. Ibidem, s. 126.
657
XXXIV. Tomasz z Akwinu
t o ń s k i . B ó g Starego Testamentu u t o ż s a m i a się z n i e z m i e n n y m b y t e m p l a t o ń s k i m . W e d l e A u g u s t y n a b y ć n a p r a w d ę to b y ć z a w s z e w t e n s a m s p o s ó b (vere esse est enim semper eodem modo esse) . Tutaj o\xria z n a c z y tyle co essentia. D o p i e r o T o m a s z p r z e k r a c z a próg m i ę d z y b y t e m - istotą a b y t e m - i s t n i e n i e m . A b y określić s p o s ó b i s t n i e n i a Boga, T o m a s z u s u w a w s z y s t k i e t y p y b y t o w a n i a , k t ó r e n i e m o gą M u p r z y s ł u g i w a ć . E l i m i n u j e wszelką złożoność. J u ż d o w o d y na i s t n i e n i e Bo ga d o k o n u j ą tej eliminacji. P r z e d e w s z y s t k i m Bóg n i e j e s t ciałem, n i e j e s t złożo n y z m a t e r i i i formy, n i e j e s t złożony z istoty i natury, czyli substancji. T u s t y k a się T o m a s z p o p r z e z G i l b e r t a z la P o r r ć e z p l a t o n i z m e m Boecjusza nawiązujące go z kolei d o Arystotelesa, k t ó r y twierdził, ż e z definicji substancji n i e m o ż n a w n o s i ć o jej i s t n i e n i u . T u w p r o w a d z a Boecjusz swoje r o z r ó ż n i e n i e na esse i quodest. K o m e n t u j ą c Boecjusza G i l b e r t u t r z y m y w a ł , ż e Bóg j e s t quod est, k t ó r e m u formę n a d a j e quo est, czyli b o s k o ś ć . T o m a s z u w a ż a , ż e w t e n s p o s ó b p r z y j m u j e m y j e d n a k złożoność a k t u i m o ż n o ś c i w Bogu, a w B o g u w ż a d n y m s e n s i e n i e m a ż a d n e j złożoności. T y l k o Bóg istnieje z koniecznością. 485
486
W s z y s t k o j e s t d z i ę k i s w e m u i s t n i e n i u . T o w i ę c , co n i e j e s t s w o i m i s t n i e n i e m , n i e j e s t i s t n i e n i e m k o n i e c z n y m . B ó g zaś j e s t i s t n i e n i e m k o n i e c z nym, zatem jest swoim istnieniem. U n u m q u o d q u e e s t p e r s u u m e s s e . Q u o d igitur n o n e s t s u u m e s s e , n o n e s t p e r s e « n e c e s s e - e s s e » . D e u s a u t e m e s t p e r se « n e c e s s e - e s s e » . E r g o D e u s est s u u m e s s e . 4 8 7
P o u m y s ł o w y m w y s i ł k u w i e l u w i e k ó w p r z e k r a c z a T o m a s z o n t o l o g i ę isto ty P l a t o n a i o n t o l o g i ę s u b s t a n c j i A r y s t o t e l e s a oraz w y c h o d z i p o z a Boga - istotę i Boga - s u b s t a n c j ę , przyjmując na ich m i e j s c e Boga - e g z y s t e n c j ę . W B o g u zaś J e g o i s t n i e n i e j e s t J e g o istotą; d l a t e g o t e ż i m i ę , k t ó r e p o c h o dzi od i s t n i e n i a , n a z y w a G o w s p o s ó b właściwy i j e s t J e g o w ł a ś c i w y m imieniem. I n D e o a u t e m i p s u m e s s e s u u m est sua ą u i d d i t a s ; e t i d e o n o m e n , q u o d s u m i t u r ab esse, proprie nominat ipsum et est proprium n o m e n e i u s . 4 8 8
U T o m a s z a w i ę c i s t o t ę bożą w c h ł a n i a n i e j a k o J e g o i s t n i e n i e . T o s p o t k a n i e p r a w d y filozoficznej z o b j a w i e n i e m t a k z a c h w y c i ł o T o m a s z a , ż e nazwał j e ową w s p a n i a ł ą p r a w d ą {haec sublimis veritas) . Z a t e m i m i ę Qui est j e s t dla Boga najwłaściwsze. Czytając w i ę c to s a m o m i e j s c e z Księgi Wyjścia, A u g u s t y n r o z u m i a ł j e j a k o ' t e n , k t ó r y się n i e z m i e n i a ' , a T o m a s z j a k o czysty a k t istnienia. D r o g ę rozpoczętą p r z e z A u g u s t y n a T o m a s z 489
Augustyn, In lohannis evangelium tractatus, 38, 10. Por. Arystoteles, Analityki wtóre, II, 7, 92 b 10 nast. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, I, 22, § 206. Tomasz z Akwinu, In Sententiarum, I, 8, 1, 1, c. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, I, 22, § 211.
Średniowiecze
658
d o p r o w a d z a d o k o ń c a i ta olśniewająca p o n a d w s z y s t k i e i n n e sublimis veritas to w ł a ś n i e t y p o w e revelabile, k t ó r e , b ę d ą c prawdą filozoficzną najbardziej ukrytą, j e s t tą, którą B ó g objawił w k r z a k u o g n i s t y m . K o l e j n y m w a ż n y m p u n k t e m T o m a s z o w e j refleksji o Bogu są rozważania nad Jego atrybutami. R o z u m e m n a t u r a l n y m m o ż e m y tylko w i e d z i e ć , ż e Bóg istnieje, ale za p o ś r e d n i c t w e m p i ę c i u d r ó g i o w e j sublimis veritas u z y s k u j e m y j e d n a k p e w i e n wgląd w bożą i s t o t ę . O Trójcy m ó w i n a m t y l k o wiara. N i e m o ż n a p o d a ć ż a d n e j definicji Boga, p o n i e w a ż n i e n a l e ż y O n d o ż a d n e g o rodzaju. N i e m a m y w i ę c p o z y t y w n e g o p o z n a n i a , c z y m j e s t Bóg. Pozostaje n a m w i ę c t y l k o droga negacji, która s t a n o w i p r a w d z i w e , c h o ć n i e d o s k o n a ł e p o z n a n i e , ale p r z e d e w s z y s t k i m u s u w a p o z n a n i e z ł u d n e i p o z o r n e . W t e n s p o s ó b d o s y n t e z y T o m a s z o w e j został włączony również Pseudo-Dionizy. Z pojęcia Boga j a k o p i e r w s z e g o poruszyciela w y p r o w a d z a m y szereg n e g a cji. W p i e r w s z y m poruszycielu nie m a r u c h u , a w i ę c j e s t o n pozaczasowy, nie m a w n i m możności b i e r n e j , w t y m również możności zaistnienia (in Deo igiturnon est potentia ad esse) . T o właśnie, że Bóg j e s t i s t n i e n i e m stanowi p e ł n i ę J e g o d o s k o nałości (secundum modum, quo res habet esse, estsuus modus in nobilitate) . Ponadto Bóg j e s t dobry, p o n i e w a ż T o m a s z utożsamia d o b r o z i s t n i e n i e m , ale i s t n i e n i e jest zasadą dobra, m a n a d n i m swój p r y m a t . P o n i e w a ż Bóg p o z b a w i o n y jest wszelkiej m o ż n o ś c i i j e s t i s t n i e n i e m , j e s t t a k ż e c z y s t y m a k t e m . Z t e g o w y n i k a z kolei sze reg n a s t ę p s t w : n i e m a t e r i a l n o ś ć , niezłożoność, czyli prostota, n i e s k o ń c z o n o ś ć , ale n i e materialna, lecz formalna, p o n i e w a ż s a m o istnienie j e s t t y m , co j e s t z e wszy s t k i e g o najbardziej formą (illud, quod est maxime formale omnium est ipsum esse) . Racją i s t n i e n i a rzeczy j e s t i s t n i e n i e b o ż e ; p o d o b n i e g d y b y n i e b y ł o S ł o ń ca, n i e b y ł o b y i światła s ł o n e c z n e g o . Z e w s z y s t k i e g o , co nas zadziwia w ś w i e cie, najbardziej olśniewający j e s t fakt istnienia. P o n i e w a ż zaś w s z e l k i e i s t n i e n i e z a k o r z e n i a się p r z e z u c z e s t n i c t w o w i s t n i e n i u b o ż y m , to Bóg j e s t i s t n i e n i e m w s z y s t k i e g o n i e i s t o t o w y m , ale p r z y c z y n o w y m (Deus est esse omnium non essentiale, sed causale) . Z kolei j a k o esse causale w s z y s t k i c h rzeczy Bóg j e s t najgłę biej o b e c n y w e w s z y s t k i m (Deus sit in omnibus rebus et intime) . 490
491
492
493
494
W taki s p o s ó b , j e d n o c z ą c y t r a n s c e n d e n c j ę Boga z J e g o i m m a n e n c j ą , t r z e ba r o z u m i e ć w s z e c h o b e c n o ś ć Boga. J a k o a k t czysty B ó g j e s t a b s o l u t n i e n i e z m i e n n y , a co za t y m idzie i wieczny. D o n i e z m i e n n o ś c i p o d c h o d z i T o m a s z ina czej niż A u g u s t y n , dla t e g o d r u g i e g o j e s t to p o d s t a w o w y a t r y b u t Boga, dla p i e r w s z e g o j e s t w t ó r n y w o b e c i s t n i e n i a a k t u c z y s t e g o . W s z y s t k i e t e własności Boga zbierają się w a t r y b u c i e najbardziej z w i ą z a n y m z i s t n i e n i e m b o ż y m , to
490
Ibidem, I, 16, § 128. Ibidem, I, 28, § 260. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, 1, 1, c. Tomasz z Akwinu, In Sententiarum, I, 8, 1, 2, c. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 8, 1, c.
4 9 1
4 9 2
4 9 3
4 9 4
659
XXXIV. Tomasz z Akwinu
z n a c z y z j e d n o ś c i ą , p o n i e w a ż w s z y s t k o c h r o n i p o d o b n i e swą j e d n o ś ć j a k swoje i s t n i e n i e (unumquodque sicut custoditsuum esse, ita custodit suam unitatem) '. I n n ą drogą p o z n a n i a Boga j e s t analogia. N i e m o ż l i w e j e s t w e d l e T o m a s z a orzekanie czegokolwiek o Bogu i stworzeniach jednoznacznie. 495
N i e m o ż l i w e jest o r z e k a n i e czegoś o Bogu i innych rzeczach j e d n o z n a c z n i e . 496
I m p o s s i b i l e est igitur aliąuid u n i v o c e d e D e o et d e r e b u s aliis p r a e d i c a r i . S t w o r z e n i a są s k u t k i e m Boga, w y c h o d z ą c od nich m o ż e m y s t w i e r d z i ć n i e t y l k o i s t n i e n i e Boga, ale c z ę ś c i o w o i to, c z y m O n jest. Z racji s t o s u n k u s k u t k u do przyczyny Bóg musi mieć w sobie wszystkie doskonałości stworzeń. C h o ć s p o s ó b , w jaki właściwości t e przysługują B o g u , w y m y k a się n a m , to j e d n a k w znaczeniu analogicznym m o ż e m y orzekać o Bogu nazwy stworzeń. Orzeka m y j e o B o g u , j a k m ó w i T o m a s z , n i e c a ł k i e m w i e l o z n a c z n i e (non omnio aequivoce), czyli w ł a ś n i e a n a l o g i c z n i e . Ł
W taki t e ż tylko s p o s ó b m o ż e m y o r z e k a ć o Bogu wyraz est\ Ściśle rzecz biorąc, o d p o w i e d ź na p y t a n i e , c z y m j e s t Bóg, j e s t dla nas n i e d o s t ę p n a , p o n i e w a ż nie w i e m y , c z y m jest; nie z n a m y ani J e g o substancji, ani istnienia (sicut eius sub stantia estignota, ita et esse) '\ J a k a ś j e d n a k ż e znajomość Boga j e s t dla nas możli wa, n i e j e s t nią w i e d z a o istocie Boga, lecz o t y m , co P a w e ł n a z y w a invisibilia Dei, k t ó r e z n a m y za p o ś r e d n i c t w e m s t w o r z e ń . T o t e ż n a w e t , g d y twierdzimy, że Bóg istnieje, n i e w i e m y , c z y m jest, p o n i e w a ż t y m s a m y m j e s t J e g o i s t n i e n i e i s u b stancja i p o d o b n i e j a k n i e z n a n a j e s t n a m J e g o substancja, tak i i s t n i e n i e (est idem esse Dei quod et substantia, et sicut eius substantia est ignota, ita et esse) . Ż a d n e z e z d a ń : ' B ó g j e s t d o b r y ' , ' p r a w d z i w y ' , ' ż y w y ' , n i e o p i s u j e istoty Boga, m i m o to kierują nas o n e k u Bogu; na t y m t e ż p o l e g a ich w a r t o ś ć . O r z e k a n i a a n a l o g i c z n e g o nie d o t y k a zarzut a n t r o p o m o r f i z m u . P o d o b i e ń s t w o s k u t k u d o p r z y c z y n y o d n o s i się n i e t y l k o d o człowieka, ale d o w s z e l k i e g o b y t u . C h c ą c p o z n a ć coś o B o g u , m o ż e m y wyjść od c z ł o w i e k a l u b od k a m i e n i a . N a j w a ż n i e j s z e d o s k o n a ł o ś c i , k t ó r e p r z y p i s u j e m y B o g u to i n t e l e k t , w o la i ż y c i e . P o z n a n i e p r z y s ł u g u j e B o g u z racji J e g o n i e m a t e r i a l n o ś c i . 49
498
S k o r o B ó g j e s t w n a j w y ż s z y m s t o p n i u n i e m a t e r i a l n y , to O n s a m m a naj wyższe poznanie. C u m D e u s sit in s u m m o i m m a t e r i a l i t a t i s , s e ą u i t u r , q u o d i p s e sit in s u m mo cognitionis . 499
4 9 5
4 9 6
4 9 7
4 9 8
4 9 9
Ibidem, I, 11, l , c . Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, I, 32, § 285. Tomasz z Akwinu, Depotentia, 7, 2, ad 1. Ibidem, 7, 2, ad 11. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 14, 1, c; Traktat o Bogu, przekł. G. Kuryle wicz, Z. Nerczuk, M. Olszewski, s. 201.
Średniowiecze
660
W s p o s ó b d o s k o n a ł y i n a j z u p e ł n i e j b e z p o ś r e d n i B ó g z n a s i e b i e . Znając j e d n a k ż e siebie, musi znać wszystko, ponieważ zna siebie jako przyczynę w s z y s t k i e g o . B ó g widzi w i ę c rzeczy n i e w nich s a m y c h , ale p o z n a j e j e w p e ł n i w s o b i e . P o w s t a j e j e d n a k p y t a n i e , c z y B ó g p o z n a j e w s z y s t k o . W y d a j e się, ż e p o z n a n i e b y t ó w s z c z e g ó ł o w y c h z a k ł a d a p o z n a n i e m a t e r i i , a c z ł o w i e k to, c o m a t e r i a l n e , p o z n a j e p r z e z zmysły, a n i e p r z e z i n t e l e k t . I n t e l e k t b o s k i j e s t n i e s k o ń czenie bardziej niematerialny niż ludzki, a więc ma jeszcze mniejsze możliwo ści p o z n a n i a t e g o , co s z c z e g ó ł o w e . J e d n a k ż e B ó g p o z n a j e w s z y s t k o , c o j e s t w N i m ; to, co j e s t w N i m , j e s t z kolei b y t e m ; ale najbardziej b y t e m j e s t t o , co s z c z e g ó ł o w e ; w i ę c B ó g m u s i z n a ć to, co s z c z e g ó ł o w e . T u w y s t ę p u j e T o m a s z p r z e c i w a w e r r o i s t o m , k t ó r z y twierdzili, ż e B ó g n i e poznaje szczegółowo i że nie sprawuje nad światem opatrzności, a jest jedynie j e g o przyczyną. C o w i ę c e j , B ó g z n a t e ż w s z y s t k i e b y t y m o ż l i w e , to z n a c z y t o , co istnieje albo i s t n i e ć m o ż e , oraz p r z y s z ł e z d a r z e n i a p r z y p a d k o w e {futura contingentia). B ó g widzi j e naraz w n i e r u c h o m e j w i e c z n o ś c i . W tej w i e c z n o ś c i w s z y s t k o trwa j a k w swojej p r z y c z y n i e (in esse causa/i). W s z y s t k o to p o z n a j e B ó g w i e d z ą konieczną. K o l e j n y m i s t o t n y m a t r y b u t e m j e s t wola, czyli c h c e n i e b o ż e . R o z u m n o ś ć Boga pociąga za sobą w o l ę . Świat w o l n o ś c i j e s t ś w i a t e m d u c h a . S k o r o d o b r o p o z n a n e j a k o d o b r o j e s t c h c i a n e , to p o z n a n i e i c h c e n i e utożsamiają się z J e g o ist n i e n i e m . T u r ó w n i e ż p i e r w s z y m i b e z p o ś r e d n i m p r z e d m i o t e m woli b o ż e j j e s t O n s a m . J e d n a k ż e każdy, k t o dąży d o d o b r a , p r a g n i e g o n i e t y l k o d l a s i e b i e , ale stara się p r o m i e n i o w a ć n i m . B ó g p o z n a j e i c h c e p r z e d e w s z y s t k i m s i e b i e i d o p i e r o w s o b i e w s z y s t k i c h rzeczy. A l e c h c e n i a b o ż e g o n i e n a l e ż y u t o ż s a m i a ć z a k t e m s t w ó r c z y m , p o n i e w a ż n i e j e s t o n o t a k j a k s t w a r z a n i e a k t e m zmierzają c y m n a z e w n ą t r z (ad extra). Są rzeczy, k t ó r y c h B ó g n i e m o ż e c h c i e ć , na przy kład n i e m o ż e c h c i e ć t e g o , co s p r z e c z n e . B ó g c h c e rzeczy t y l k o o tyle, o ile u c z e s t n i c z ą o n e w p o d o b i e ń s t w i e Boga. Wola b o ż a j e s t n i e z m i e n n a . B ó g chcąc w i ę c raz j a k i e j ś rzeczy, n i e m o ż e jej p o t e m n i e c h c i e ć . Wola boża j a k o k o n i e c z n a w ż a d n y m s e n s i e n i e m a p r z y czyny. S k o r o w i ę c B ó g c h c e jakiejś rzeczy, t o znaczy, ż e ją k o c h a . T a k w i ę c w o la i miłość b o ż a utożsamiają się z istotą Boga, c o p o t w i e r d z a Ewangelia: „ B ó g j e s t miłością" ( 7 4 , 8). M a m y t u k o l e j n y p r z y k ł a d z g o d n o ś c i teologii n a t u r a l n e j i o b j a w i e n i a , czyli w s p o m n i a n e j j u ż T o m a s z o w e j sublimis veritas. Bóg p o z n a j e rzeczy i c h c e , ż e b y się stały, a p r z e z swą miłość czyni j e d o b r y m i . W s z y s t k i e t e ż b e z wyjątku z n a i k o c h a . P o z n a n i e i c h c e n i e to najwyższe przejawy życia. Żyją t e byty, k t ó r e mają w e w n ę t r z n ą z a s a d ę r u c h u . B ó g żyje w n a j w y ż s z y m s t o p n i u . J e g o n i e z m i e n n o ś ć n i e o z n a c z a ż a d n e g o zastoju, lecz u s t a w i c z n o ś ć n a j d o s k o n a l s z e g o a k t u . Jako czysty i w pełni zaktualizowany intelekt, jako intelekt najdoskona lej poznający najwyższy p r z e d m i o t p o z n a n i a , j a k o poznający w p e ł n i radości i b e z ż a d n e g o t r u d u B ó g j e s t w p e ł n i szczęśliwy.
XXXIV. Tomasz z Akwinu
661
B ó g j e s t z istoty swojej szczęśliwy, co n i e m o ż e p r z y s ł u g i w a ć n i k o m u innemu. D e u s p e r e s s e n t i a m s u a m b e a t u s est. Q u o d nulli alii c o m p e t e r e p o t e s t
5 0 0
.
D l a t e g o t e ż j e d y n i e B ó g j e s t szczęśliwy (Deus, qui singulariter beatus est). C a ł e s z c z ę ś c i e s t w o r z e n i a zależy w i ę c od szczęśliwości b o ż e j . Szukając s z c z ę ścia, najczęściej s z u k a m y n i e ś w i a d o m i e Boga, j a k sądzi A u g u s t y n . P o n i e w a ż B ó g p o z n a j e , c h c e i, d z i ę k i t e m u żyje, to j e s t t e ż Stwórcą. W t y m p u n k c i e T o m a s z p r z e k r a c z a starożytność, której o b c a była i d e a Boga stwórcy. N a j c z ę ś c i e j p o d n o s z o n y p r z e z filozofów zarzut p r z e c i w możliwości s t w o r z e n i a b r z m i : z n i c z e g o nic (ex nihilo nihil). T r z e b a j e d n a k p a m i ę t a ć , ż e stwarzanie nie jest ruchem. S t w a r z a n i e n i e j e s t d z i a ł a n i e m , k t ó r e byłoby, ściśle m ó w i ą c , zmianą, j e s t o n o p e w n e g o rodzaju p r z y j ę c i e m istnienia. C r e a t i o n o n e s t factio, q u a e sit m u t a t i o p r o p r i e l o ą u e n d o , s e d e s t ą u a e d a m acceptio e s s e . 5 0 1
S t w o r z e n i e n i e j e s t w i ę c p r z y j ę c i e m t a k i e g o a t a k i e g o b y t u , ale i s t n i e nia. P o n a d t o m o ż e o n o b y ć d z i a ł a n i e m w y ł ą c z n i e Boga (creare non potest essepropria actio nisi solius Dei) . A k t stwórczy n i e j e s t ani k o n i e c z n y , ani p o ś r e d n i . A w i c e n n a , a n a w e t P i o t r L o m b a r d , przyjmowali, ż e p e w n e s t w o r z e n i a mogą stwarzać, b o n i e p o j m o w a l i , w jaki s p o s ó b j e d n a i prosta p r z y c z y n a m o ż e w y w o ł a ć w i e l o ś ć s k u t k ó w . P o j ę c i e stwarzającego s t w o r z e n i a j e s t s p r z e c z n e . A k t s t w ó r c z y Boga i cały J e g o s t o s u n e k d o świata j a k o S w e g o s t w o r z e n i a j e s t n a j z u p e ł n i e j wolny. C e l o w o ś ć d o m a g a się b o w i e m działania p ł y n ą c e g o z p o z n a n i a i woli. Bóg, inaczej niż natura, n i e j e s t o g r a n i c z o n y w s w y m dzia łaniu d o j e d n e g o t y l k o k i e r u n k u . S k u t k i tkwią w p r z y c z y n i e w s p o s ó b o d p o wiadający p r z y c z y n i e , a B ó g j a k o p r z y c z y n a j e s t p r z e d e w s z y s t k i m rozu m e m i wolą. 502
N a g r u n c i e t e g o s w o i s t e g o pojęcia B o g a - S t w ó r c y T o m a s z o c e n i a h i s t o ryczny rozwój p r o b l e m a t y k i teologii n a t u r a l n e j . W e d ł u g T o m a s z a p r e s o k r a t y c y u z n a w a l i ciała za n i e s t w o r z o n e , p o w s t a w a ł y j e d y n i e u k ł a d y ciał, wyjaśniali oni i s t n i e n i e j e d n o s t e k j a k o t a k i c h (hoc ens). P l a t o n twierdził, ż e i d e e są przyczyną form, a dla A r y s t o t e l e s a zaistniał j u ż p r o b l e m p o c z ą t k u i p r z y c z y n y s u b s t a n c j i oraz w o g ó l e i s t n i e n i e s u b s t a n c j i (tale ens). M y ś l i c i e l e c h r z e ś c i j a ń s c y zajęli się j u ż w y j a ś n i e n i e m i s t n i e n i a m a t e r i i i całego b y t u (ens). D o p i e r o to o s t a t n i e zaga d n i e n i e s k ł a n i a d o z a s t a n o w i e n i a się n a d s t w ó r c z y m a k t e m Boga. T o m a s z d o strzega, na c z y m polegał błąd A r y s t o t e l e s a .
Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, I, 102, § 844. Tomasz z Akwinu, In Sententiarum, II, 1, 1,2, ad 2. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 45, 5, c.
Średniowiecze
662
Trzeci j e s t błąd Arystotelesa, który uważał, ż e świat nie został s t w o r z o n y p r z e z Boga. T e r t i u s e s t error Aristotelis, q u i p o n i t m u n d u m a D e o f a c t u m n o n e s s e
5 0 3
.
A r y s t o t e l e s zastanawiał się n a d pierwszą przyczyną substancji, a n i e b y t u j a k o t a k i e g o , to z n a c z y formy i materii. Ale i myśl chrześcijańska z w i e l k i m t r u d e m dochodzi d o właściwego rozwią zania zagadnienia stworzenia przez Boga. T o m a s z odnosi się tu d o d w ó c h bardzo w a ż n y c h e t a p ó w myśli chrześcijańskiej, Augustyna i P s e u d o - D i o n i z e g o . Jak wie my, A u g u s t y n n i e wychodzi poza rozwijanie platońskiego pojęcia b y t u n i e z m i e n nego. K o n s e k w e n t n i e również akt stwórczy Boga to akt, przez który rzeczy stają się tym, c z y m są. A k c e n t spoczywa tu na istocie. A u g u s t y n wciąż miesza stwarza nie z u c z e s t n i c t w e m , brak u niego jasno postawionej sprawy istnienia, a rzecz stworzona to rzecz ukształtowana z bezkształtu (ex informitate forma ta) . T o m a s z przejmuje całą s p e k u l a c j ę augustyńską i przestawia zwrotnicę z istoty na istnienie. Z n a c z n i e trudniejszą k w e s t i ę stanowiła myśl P s e u d o - D i o n i z e g o , k t ó r y był m y ś l i c i e l e m c h r z e ś c i j a ń s k i m , ale nadzwyczaj silnie u w a r u n k o w a n y m p r z e z P l o t y n a . B ó g u P l o t y n a j e s t poza b y t e m - a n i e j e s t b y t e m - a w i ę c b a r d z o t r u d n o f o r m u ł ę z Księgi Wyjścia u z g o d n i ć z t e z a m i n e o p l a t o ń s k i m i . W p l a t o n i z m i e Bóg j e s t p r z e d e w s z y s t k i m d o b r e m , a nie b y t e m . T o m a s z m u s i a ł w i ę c p r z e p r a cować s a m o s e d n o k o n c e p c j i d i o n i z j a ń s k i e j . U c z e s t n i c t w o p r z e m i e n i a T o m a s z w s t o s u n k i p r z y c z y n o w o ś c i s p r a w c z e j . D o p i e r o u T o m a s z a d o k o n u j e się właści w e z a p e ł n i e n i e b r a k ó w t k w i ą c y c h w myśli g r e c k i e j . U G r e k ó w p a n o w a ł o b o w i e m r o z d w o j e n i e m i ę d z y m i t e m e g z y s t e n c j a l n y m - religia g r e c k a p o d a j e p r z y c z y n y s p r a w c z e - a filozofią esencjalną, która ogranicza się d o zasad. N a p r z y k ł a d u P l a t o n a ż a d n a idea n i e j e s t b o g i e m , a ż a d e n Bóg ideą. U T o m a s z a B ó g - i s t n i e n i e łączy o b y d w i e te k o n c e p c j e . Bóg n i e j e s t t y l k o zasadą, ale i Stwórcą, n i e t y l k o d o b r e m , ale i O j c e m . 504
C. Świat P r z e d s t a w i e n i e T o m a s z o w e j n a u k i o świecie s t w o r z o n y m n a l e ż y rozpocząć od j e g o r o z u m i e n i a idei. S a m a k o n c e p c j a istnienia idei - są to formy rzeczy b y t u jące poza r z e c z a m i - p o c h o d z i od P l a t o n a . Są o n e u n i e g o w z o r a m i rzeczy i za s a d a m i ich p o z n a n i a . I d e e w Bogu to o d w i e c z n e formy, w e d l e k t ó r y c h Bóg stworzył świat, czyli ogół j e s t e s t w . I d e e n i e są k o p i a m i rzeczy, lecz ich p r a w z o rami, d l a t e g o t e ż teoria idei t ł u m a c z y n a m , jak Bóg, b ę d ą c d o s k o n a l e j e d e n , m o ż e stwarzać w i e l o ś ć bytów. W u m y ś l e b o ż y m są s w o i s t e i d e e w s z y s t k i c h rze czy (propriae rationes omnium rerum) . T o m a s z o w i c h o d z i tu o i d e e rzeczy 505
Tomasz z Akwinu, De articulis fidei, v. 116-119. Augustyn, Super Genesis ad litteram libri duodecim, V, 5. Por. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 15, 3.
663
XXXIV. Tomasz z Akwinu
s z c z e g ó ł o w y c h . I d e e n i e są w Bogu, j a k w nas, t y m , p r z e z co B ó g p o z n a j e , ale t y m , co Bóg p o z n a j e . I d e a j e s t t e ż zasadą a k t u s t w ó r c z e g o w B o g u , a wiemy, ż e Bóg p o z n a j e n i e t y l k o to, co m a b y ć s t w o r z o n e , ale i w s z e l k i e b y t y m o ż l i w e . Stąd w y n i k a i s t o t n y w n i o s e k , że w s z e c h ś w i a t nie j e s t j e d y n y m i to n a j l e p s z y m z p o z n a n y c h p r z e z Boga światów, ale j e d n y m z wielu. M ó g ł b y i s t n i e ć świat in ny i to d o s k o n a l s z y od n a s z e g o . W całej s p r a w i e świata i s t o p n i a j e g o d o s k o nałości u w i d o c z n i a się z u p e ł n a d o w o l n o ś ć , czysta wola Boga. 5 0 6
W i e m y , że p i e r w s z y m p r z e d m i o t e m p o z n a n i a b o ż e g o j e s t s a m Bóg, ale najpierw istota Boga s a m a w sobie, a w t ó r n i e j a k o n a ś l a d o w a n a p r z e z s t w o r z e nia. W t y m d r u g i m p o z n a n i u Bóg u j m u j e i d e e , k t ó r e utożsamiają się z J e g o isto tą. T o t e ż k a ż d e z e s t w o r z e ń j a k o idea n i e j e s t n i c z y m i n n y m niż istotą bożą u j ę tą j a k o stwarzająca. Stąd t e ż Bóg, b ę d ą c d o s k o n a l e prosty, j e s t przyczyną w i e l o ści rzeczy; w t y m t e ż z n a c z e n i u k a ż d a istota p o c h o d z i od istoty b o s k i e j (omnis essentia derivatur ab essentia divina) . Z Boga, j a k z e źródła i prajedni, wypływają w s z y s t k i e j e s t e s t w a . 507
B o s k a d o b r o ć - t a k j a k S ł o ń c e wysyła swoje p r o m i e n i e dla o ś w i e t l e n i a ciał - rozlewa swoje p r o m i e n i e , to z n a c z y u c z e s t n i c t w o w s o b i e , dla s t w o rzenia rzeczy. Sicut sol radios suos imittit ad c o r p o r u m i l l u m i n a t i o n e m , ita divina b o n i tas radios suos, id est participationes sui, diffundit ad r e r u m c r e a t i o n e m . 508
M ó w i l i ś m y j u ż , że o s t a t e c z n y m m o t y w e m s t w o r z e n i a świata j e s t d o b r o ć Boga, a w z a j e m n e s t o s u n k i Boga i świata najlepiej o d d a j e relacja artysty d o swego dzieła . Kolejną ważną kwestią w T o m a s z o w y m opisie świata j e s t p r o b l e m j e g o p o w s t a n i a w czasie czy o d w i e c z n o ś c i . A k w i n a t a zadaje s o b i e p y t a n i e , czy z sa m e g o pojęcia s t w o r z e n i a w y n i k a , że to, co s t w o r z o n e , m u s i m i e ć p o c z ą t e k w czasie. W r o k u 1270 b i s k u p T e m p i e r p o t ę p i ł z d a n i e awerroistów, że świat j e s t w i e c z n y i ż e n i g d y n i e było p i e r w s z e g o c z ł o w i e k a (quod mundus est aeternus et quod nunquam fuit primus homo). 509
T o m a s z w y k a z u j e , ż e z a r ó w n o a r g u m e n t y za o d w i e c z n o ś c i ą świata, j a k i za j e g o p o c z ą t k i e m w czasie n i e są wiążące. T o t e ż w t y m z a g a d n i e n i u , p o d o b nie j a k i w i n n y c h , o d c i n a się T o m a s z z a r ó w n o od a w e r r o i z m u , j a k i od a u g u s t y n i z m u . Z w o l e n n i c y t e z y o o d w i e c z n o ś c i świata sądzili, ż e g d y b y świat n i e istniał z a w s z e , to Bóg p r z e d j e g o s t w o r z e n i e m b y ł b y w m o ż n o ś c i s t w o r z e n i a go, a to j e s t s p r z e c z n e . P o n a d t o T o m a s z o d p i e r a a r g u m e n t y o p a r t e na w i e c z n o ś c i j e s t e s t w n i e z m i e n n y c h oraz w i e c z n o ś c i r u c h u , twierdząc, ż e z a r ó w n o p o w s t a nie świata, j a k i d ł u g o ś ć j e g o trwania są z a l e ż n e j e d y n i e od w o l n e j woli b o ż e j . Por. ibidem, I, 25, 6; Depotentia Dei, 3, 16, ad 17. Tomasz z Akwinu, De veritate, 3, 5, ad sed contra 2. Tomasz z Akwinu, In Sententiarum, II, in print. „Emanacja stworzeń z Boga jest jak wychodzenie dzieł z twórcy" „Emanatio creaturarum a D e o est sicut exitus artificiatorum ab artifice", ibidem, II, 18, 1, 2, c.
664
Średniowiecze
O s t a t e c z n i e T o m a s z d o c h o d z i d o w n i o s k u , ż e teza o p o c z ą t k u świata w czasie n i e s p r z e c i w i a się r o z u m o w i , ale z a r a z e m głosi i i n n e t w i e r d z e n i e , m i a n o w i c i e , ż e p o c z ą t e k świata w czasie j e s t p r z e d m i o t e m wiary, a n i e d o w o d z e n i a czy w i e d z y (mundum incepisse est credibile, non autem demonstrabile vel scibile) . T o m a s z p o l e m i z u j e z racjami, k t ó r e przytacza B o n a w e n t u r a za s k o ń c z o n y m w czasie t r w a n i e m świata od chwili j e g o p o w s t a n i a ; a brzmią o n e w n a s t ę pujący s p o s ó b : 1. M n o ż e n i e n i e s k o ń c z o n o ś c i (w w y p a d k u n i e s k o ń c z o n e g o w czasie t r w a n i a świata) j e s t n i e d o r z e c z n e . T o m a s z z a u w a ż a , ż e d o n i e s k o ń c z o n e g o m o ż n a j e d n a k d o d a w a ć od tej strony, z której j e s t o n o s k o ń c z o n e . 310
Z z a ł o ż e n i a w i e c z n o ś c i czasu w y n i k a , że j e s t on n i e s k o ń c z o n y z e s w e g o początkowego końca, a skończony z końcowego, ponieważ teraźniejszość j e s t k r e s e m przeszłości. E x h a c a u t e m , q u o d p o n i t u r t e m p u s a e t e r n u m , s e ą u i t u r , q u o d sit infini t u m e x p a r t e « a n t e » , s e d f i n i t u m e x p a r t e « p o s t » , n a m p r a e s e n s e s t terminus praeteriti . 511
2. N i e m o ż l i w y j e s t recessus in infinitum, m u s i b y ć p i e r w s z e , p o ś r e d n i e i o s t a t n i e . Ale p r z e c i w t e m u T o m a s z zauważa, ż e , c h o ć taki regressus n i e j e s t m o ż l i w y w p r z y p a d k u p r z y c z n j e d n o c z e s n y c h (na p r z y k ł a d r ę k a bijąca k i j e m ) , to j e d n a k j e s t m o ż l i w y w p r z y p a d k u p r z y c z y n działających n i e j e d n o c z e ś n i e (na p r z y k ł a d ojciec, s y n , w n u k ) . 3. O d n i e s k o ń c z e n i e o d l e g ł e g o o b r o t u n i e b a n i e d o t r z e m y d o o b e c n e g o , g d y ilość t y c h o b r o t ó w b ę d z i e n i e s k o ń c z o n a . J e d n a k ż e , z a u w a ż a T o m a s z , b y ł o by tak, gdyby nieskończoność dotyczyła skończonego odcinka, gdy tymczasem c h o d z i o całość świata, o w s z y s t k i e o b r o t y n i e b a . N i e s k o ń c z o n e , c h o ć n i e j e s t naraz w a k c i e , m o ż e j e d n a k b y ć w a k c i e w s z e r e g u n a s t ę p u j ą c y c h p o s o b i e części, p o n i e w a ż w t e n s p o s ó b u j ę t e dowolne nieskończone jest skończone. N a m i n f i n i t u m , etsi n o n sit s i m u l in actu, p o t e s t t a m e n e s s e in s u c c e s s i o n e , q u i a sic q u o d l i b e t i n f i n i t u m a c c e p t u m f i n i t u m e s t . 5 1 2
W związku z tymi trudnościami Tomasz stwierdza: T y c h r o z u m o w a ń , p o n i e w a ż n i e formułują o n e k o n i e c z n y c h w n i o s k ó w , c h o ć mają p e w n e p r a w d o p o d o b i e ń s t w o , w y s t a r c z y t y l k o d o t k n ą ć , b y n i e w y d a w a ł o się, ż e wiara k a t o l i c k a o p i e r a się n a p r ó ż n y c h r o z u m o w a n i a c h , a n i e raczej n a m o c n e j n a u c e Boga. H a e a u t e m rationes, quia non u s q u e q u a q u e d e necessitate concludunt,
5 1 0
5 1 1
5 1 2
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 46, 2, c. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, II, 38, § 1146. Ibidem, II, 38, § 1145.
665
XXXIV. Tomasz z Akwinu
licet p r o b a b i l i t a t e m h a b e a n t , sufficit t a n g e r e s o l u m , n e v i d e a t u r fides c a t h o l i c a in vanis r a t i o n i b u s c o n s t i t u t a e t n o n p o t i u s in solidissima D e i doctrina . 513
T o znaczy, że z z a g a d n i e n i e m p o c z ą t k u świata j e s t j a k z p r a w d ą o Trójcy, n i c z e g o n i e m o ż n a tu d o w i e ś ć r o z u m o w o , lecz t r z e b a przyjąć na p o d s t a w i e o b j a w i e n i a p o c z ą t e k świata w czasie. J e s t o n revelatum, a n i e revelabile. W t y m k o n t e k ś c i e c i e k a w e j e s t p o r ó w n a n i e p o g l ą d ó w M a j m o n i d e s a , Al b e r t a i T o m a s z a na t e m a t s t w o r z e n i a i o d w i e c z n o ś c i świata. Z d a n i e m M a j m o n i d e s a s t w o r z e n i a świata n i e m o ż n a d o w i e ś ć , T o m a s z u z n a j e , ż e d o w ó d j e s t możliwy, a A l b e r t u w a ż a j e za a r t y k u ł wiary. Ich rozstrzygnięcia p r o b l e m u o d w i e c z n o ś c i świata różnią się j e s z c z e b a r d z i e j . T o m a s z i M a j m o n i d e s są z d a nia, ż e n i e m o ż n a d o w i e ś ć p o w s t a n i a świata w czasie, a A l b e r t u w a ż a , że taki d o w ó d j e s t możliwy. Najskrajniejsze j e s t s t a n o w i s k o B o n a w e n t u r y , w e d l e k t ó r e g o m o ż n a d o w i e ś ć z a r ó w n o s t w o r z e n i a , j a k i p o c z ą t k u w czasie. J a k z o b a czymy, b l i s k i e T o m a s z o w i b ę d z i e rozwiązanie t e g o p r o b l e m u z a p r o p o n o w a n e przez D u n s a Szkota. K o l e j n y m i s t o t n y m s k ł a d n i k i e m T o m a s z o w e j wizji świata j e s t a k t y w n o ś ć stworzeń. S t w a r z a n i e p r z e z Boga różni się od w y t w a r z a n i a l u d z k i e g o . P r z y w y t w a rzaniu n i g d y n i e p o w s t a j e cały b y t wraz z i s t n i e n i e m ; w y t w ó r m o ż e dalej b y t o w a ć j u ż b e z u d z i a ł u wytwarzającego. Z u p e ł n i e inaczej rzecz się m a w stwarza niu p r z e z Boga. Bóg j e s t przyczyną n i e t y l k o formy, ale i c a ł e g o b y t u . T o m a s z u w a ż a , ż e n a z w a ' p r z y c z y n a ' z a k ł a d a p e w i e n w p ł y w na b y c i e t e g o , c z e g o j e s t p r z y c z y n ą (hoc vero nomen 'causa' importat influxum ąuemdam ad esse causati) , a w o d n i e s i e n i u d o Boga stosuje m o c n i e j s z e r o z u m i e n i e p r z y c z y n y j a k o przy c z y n y i s t n i e n i a (causa essendi), to znaczy, ż e s k u t e k trwa d o p ó t y , d o p ó k i działa p r z y c z y n a , a n i e j a k o p r z y c z y n y stania się (causa fiendi), g d y s k u t e k trwa n a w e t w ó w c z a s , g d y p r z y c z y n a j u ż n i e działa. 514
U z n a n i e , ż e Bóg m ó g ł b y stwarzać b y t y m o g ą c e b y t o w a ć b e z N i e g o , j e s t wewnętrznie s p r z e c z n e . S k u t k i e m tego utrzymywanie jestestw w bycie jest d a l s z y m c i ą g i e m a k t u s t w ó r c z e g o . D l a t e g o t e ż Bóg j a k o nosiciel w s z y s t k i e g o j e s t główną i o s t a t e c z n ą przyczyną w s z e l k i c h działań w s t w o r z e n i a c h . 5 1 5
516
Przyczyną działania j e s t raczej to, z czego m o c y się działa, niż to, co działa, na p r z y k ł a d g ł ó w n y sprawca działa bardziej niż n a r z ę d z i e . Bóg z a t e m j e s t główniejszą przyczyną k a ż d e g o działania niż działające przyczyny w t ó r e . C a u s a a u t e m actionis m a g i s est illud, c u i u s v i r t u t e agitur, q u a m e t i a m illud, q u o d agit, sicut p r i n c i p a l e a g e n s magis agit q u a m i n s t r u m e n t u m .
5 1 3
5 1 4
5 1 5
5 1 6
Ibidem, II, 38, § 1142. Tomasz z Akwinu, In libros Metaphysicorum, V, 1, § 3. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, II, 25, § 1027. Por. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 103, 3; I, 104, 1, c.
Średniowiecze
666
D e u s igitur p r i n c i p a l i u s est causa c u i u s l i b e t actionis q u a m e t i a m s e c u n dae causae agentes . 5 1 7
P o d k r e ś l a j ą c t a k m o c n o p o w s z e c h n o ś ć i g ł ę b i ę działania Boga j a k o przy c z y n y p i e r w s z e j , b ę d ą c e j przyczyną w s z y s t k i c h p r z y c z y n n a t u r a l n y c h i w o l n y c h , T o m a s z u n i k a j e d n a k skrajności. T r a d y c y j n y a u g u s t y n i z m , z k t ó r e g o zro dził się p ó ź n i e j o k a z j o n a l i z m , o d m a w i a ł b y t o m w ł a s n e j a k t y w n o ś c i . Z d r u g i e j strony naturalistycznie interpretowany arystotelizm odrzucał jako z b ę d n e w p r o w a d z a n i e p r z y c z y n o w o ś c i b o ż e j . A u g u s t y n i ś c i zarzucali T o m a s z o w i , ż e ubliża w s z e c h m o c y bożej p r z e z u z n a n i e swoistej a k t y w n o ś c i t a k z w a n y c h przy czyn wtórych. J e d n a k ż e Tomasz twierdzi: P r z y c z y n a p i e r w s z a b o w i e m , d z i ę k i swojej najwyższej d o b r o c i , t y l k o sprawia, ż e i n n e rzeczy istnieją, ale również, ż e są p r z y c z y n a m i . P r i m a c a u s a e x e m i n e n t i a b o n i t a t i s s u a e r e b u s aliis confert n o n s o l u m , q u o d sint, s e d et, q u o d c a u s a e s i n t . 518
Z a t e m o d m a w i a ć r z e c z o m ich w ł a s n y c h działań to ubliżać b o ż e j d o b r o c i (detrahere ergo actiones proprias rebus est dwinae bonitati derogare) . W s z y s t k i e b y t y istnieją dla Boga, ale ż a d e n n i e m o ż e i s t n i e ć dla Boga n i e bytując dla s i e b i e i dla s w e g o w ł a s n e g o dobra. O b r a z o w o m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e s t o s u n e k p r z y c z y n y p i e r w s z e j d o wtórej j e s t taki j a k drwala d o siekiery, a na w e t o w i e l e mocniejszy, p o n i e w a ż realizuje on z a r a z e m p o w s z e c h n ą a n a l o g i ę , w e d l e której w s z y s t k o zmierzając d o swojej d o s k o n a ł o ś c i , z m i e r z a z a r a z e m d o b o s k i e g o p o d o b i e ń s t w a (unumquodque autem tendens in suam perfectionem, tendit in dwinam simi/itudinem) . P o n a d t o , g d y b y w ś w i e c i e n i e było a k t y w n o ś c i p r z y c z y n w t ó r y c h , n i e b y ł o b y d o w o d ó w na i s t n i e n i e Boga. K o l e j n y m z a g a d n i e n i e m w a ż n y m dla T o m a s z o w e j refleksji n a d ś w i a t e m j e s t k w e s t i a d o s k o n a ł o ś c i świata i p r o b l e m zła. R e a l i z m T o m a s z a o d g r a n i c z a go od a p r i o r y z m u i n n y c h myślicieli, na p r z y k ł a d L e i b n i z a , w e d l e k t ó r e g o nasz świat j e s t n a j l e p s z y z m o ż l i w y c h . U T o m a s z a świat n i e j e s t c z y m ś k o n i e c z n i e z w i ą z a n y m z B o g i e m i n i e j e s t n a j d o s k o n a l s z y z m o ż l i w y c h . P r z e c i w n i e j e s t to świat, k t ó r y j e s t r e z u l a t e m n a j z u p e ł n i e j w o l n e g o a k t u s t w ó r c z e g o Boga i j e s t j e d n y m z wielu możliwych światów doskonałych. To ostatnie twierdzenie jest w a ż n e , p o n i e w a ż p o d k r e ś l a , ż e racją s t w o r z e n i a świata j e s t b y c i e o d b l a s k i e m d o s k o n a ł o ś c i Boga, co schodzi się w j e d n o z miłością i s z c z ę ś c i e m . 519
520
521
N i e z n a c z y to j e d n a k , ż e w s z y s t k o , co istnieje, odbija tę d o s k o n a ł o ś ć j e d n a k o w o . P e ł n y m i d o s k o n a ł y m o d z w i e r c i e d l e n i e m Boga j e s t t y l k o S ł o w o , p o nieważ tylko w ramach zachowania identyczności może powstać substancjalny
5 1 7
Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, III, 67, § 2419. Tomasz z Akwinu, Deveritate, 11, 1 c, przekł. A. Aduszkiewicz, 1.1, s. 510. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, III, 69, §. Ibidem, III, 21, § 2022. Por. ibidem. II. 45.
5 1 8
5 1 9
520
5 2 1
XXXIV. Tomasz z Akwinu
667
wyraz Boga. S t w o r z e n i e b y t u w p e ł n i d o s k o n a ł e g o j e s t n i e m o ż l i w e , p o n i e w a ż istnieje t y l k o j e d e n czysty akt. D l a t e g o w s t w o r z e n i a c h t y l k o w i e l o ś ć b y t ó w m o ż e dojść d o m o ż l i w i e d o s k o n a ł e g o w y r a ż e n i a t e g o , co j e d n y m a k t e m wyraża się w B o g u . Stąd p o t r z e b n a j e s t wielość s t w o r z e ń i ich o d m i a n i tu t k w i osta t e c z n a p r z y c z y n a t e g o , ż e na w s z e c h ś w i a t składają się liczne i n i e r ó w n e p o d w z g l ę d e m s t o p n i a d o s k o n a ł o ś c i g a t u n k i bytów. Tworzą o n e swoistą hierarchicz ną d r a b i n ę d o s k o n a ł o ś c i : m i e s z a n i n y , rośliny, z w i e r z ę t a i l u d z i e . M o ż n a się s p o t k a ć ze z d a n i e m , ż e z d o s k o n a ł e j p r z y c z y n y p o w i n n y w y p ł y w a ć t y l k o d o s k o n a ł e s k u t k i , ż e Bóg p o w i n i e n był stworzyć świat b e z zła. W t y m p o g l ą d z i e t k w i s p r z e c z n o ś ć , b o m o ż l i w o ś ć zła związana j e s t ściśle z p o j ę c i e m s t w o r z e n i a istniejącego b y t u n i e k o n i e c z n e g o . W i ę k s z ą doskonałością było to, b y istniały s t w o r z e n i a w o l n e , aniżeli s a m e tylko b y t y z n a t u r y i k o n i e c z n i e p o s ł u s z n e p r a w u b o ż e m u . J e d e n a k t życia u m y s ł o w e g o , k t ó r e j e s t w o l n e , j e s t n i e s k o ń c z e n i e d o s k o n a l s z y niż w s z y s t k o , co s k ł a d a się na niższe p r z e j a w y życia, a w o l n o ś ć d o p u s z c z a zło. Z t e g o w y n i k a dalej n i e r ó w n o ś ć j e stestw, k t ó r e wypełniają w s z e l k i e s t o p n i e d o s k o n a ł o ś c i b y t u . O z n a c z a to p o n a d t o , ż e j e s t e s t w a n i e m u s z ą b y ć d o s k o n a ł e w n a j w y ż s z y m s t o p n i u . Bóg c h c e w ł a ś n i e rozmaitości b y t ó w i d o s k o n a ł o ś c i świata j a k o całości, k t ó r a zrealizuje się p r z e z j e g o p r o p o r c j e . N a p r z y k ł a d o k o j e s t najdoskonalszą częścią ciała, ale b y ł o b y źle, g d y b y w s z y s t k i e części ciała były o k i e m . J e ż e l i zło m o r a l n e j e s t n i e j a k o n i e o d ł ą c z n y m t o w a r z y s z e m s t w o r z e ń w o l n y c h , to zło fizyczne wiąże się w p r o s t z p o j ę c i e m b y t u n i e k o n i e c z n i e istnieją c e g o . Byt n i e k o n i e c z n y p r z e m i j a i d l a t e g o zachodzi w n i m b r a k d o b r a , a zło j e s t w ł a ś n i e b r a k i e m j a k i e g o ś d o b r a . Stwarzając cały wachlarz bytów, od n a j d o s k o n a l s z y c h d o n a j m n i e j d o s k o n a ł y c h , u k ł a d a j e Bóg h i e r a r c h i c z n i e , d l a t e g o s t w o r z e n i a układają się w s t o s u n k u d o Boga j a k b y coraz to b a r d z i e j obniżając swój p o t e n c j a ł b y t u ; j e s t to w i ę c swoisty descensus. 5 2 2
Ż a d n e s t w o r z e n i e n i e p r z y j m u j e całej p e ł n i boskiej d o b r o c i , p o n i e w a ż d o s k o n a ł o ś c i p r z e c h o d z ą od Boga w s t w o r z e n i a na s p o s ó b p e w n e g o ro dzaju z s t ę p o w a n i a . N u l l a c r e a t u r a recipit t o t a m p l e n i t u d i n e m d i v i n a e b o n i t a t i s , q u i a p e r f e c t i o n e s a D e o in c r e a t u r a s p e r m o d u m c u i u s d a m d e s c e n s u s p r o c e d u n t . 5 2 3
D o c h o d z i m y d o w n i o s k u , ż e k o n i e c z n o ś ć n i e d o s k o n a ł o ś c i s t w o r z e ń to tylko o d w r o t n a strona m e d a l u k o n i e c z n e j d o s k o n a ł o ś c i Boga. Ale skoro zło to b r a k dobra, to skąd się o n o bierze? Upraszczające rozwią z a n i e m a n i c h e j s k i e m o ż e przyciągnąć p e w n e umysły. J e d n a k ż e n e o p l a t o ń s k i e j p r o w e n i e n c j i formuła P s e u d o - D i o n i z e g o stanowi tu w a ż n e m e m e n t o : zło n i e ist nieje ani n i e j e s t d o b r e m (malum non est existens neąue bonum). Z ł o nie j e s t w i ę c
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 48, 2, c. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, IV, 7, § 3410.
668
Średniowiecze
c z y m ś ani w z n a c z e n i u j e s t e s t w a , ani c z e g o k o l w i e k rzeczywistego. J e s t o n o bra k i e m , ale n i e b r a k i e m w ogóle, lecz b r a k i e m tego, co d a n y b y t m i e ć p o w i n i e n . Z ł o w j a k i e j ś substancji p o c h o d z i z t e g o , że b r a k jej c z e g o ś , co p o w i n n a m i e ć z natury. M a l u m ą u i d e m in s u b s t a n t i a aliąua est e x e o , q u o d deficit ei a l i ą u i d , quod n a t u m est et d e b e t h a b e r e . 5 2 4
Brak j e s t j e d n a k p o j ę c i e m r e l a t y w n y m - brak z a w s z e c z e g o ś w c z y m ś a w i ę c zło m u s i się z a k o r z e n i a ć w c z y m ś . T y m c z y m ś z a w s z e j e s t d o b r o . D o b r o j e s t w i ę c w p e w n y m s e n s i e przyczyną zła, ale jaką. J a k d ł u g o jest zło, t a k d ł u g o j a k o j e g o p o d m i o t m u s i b y ć i d o b r o . Z ł o m a p r z y c z y n ę materialną, którą j e s t d o bro, i sprawczą - przypadłościową, ale n i e m a przyczyny formalnej i c e l o w e j . N i e m o ż n a t e ż t w i e r d z i ć , ż e Bóg j e s t przyczyną zła. J e s t nią tylko o tyle, o ile c h c e b y t ó w przemijających i ograniczonych, chcąc doskonałości świata j a k o c a ł o ś c i . Bóg j e s t t y l k o przyczyną b y t u , n i e zaś n i e b y t u i j e s t wyłącznie przyczyną dobra. Z ł o w i ę c w y p ł y w a t y l k o z przyczyn w t ó r y c h , ściślej z ich n i e d o s k o n a ł o ś c i . 525
J e s t e s t w a T o m a s z o w e g o świata dzielą się na d w i e grupy, ciała i c z y s t e d u c h y . Stosując kryteria w s p ó ł c z e s n e d o p o g l ą d ó w T o m a s z a na świat ciał, m u s i m y stwierdzić, ż e T o m a s z j e s t zacofany w s t o s u n k u d o O k s f o r d u . Szkoła oksfordzka to zalążek n o w o c z e s n e j n a u k i , a u T o m a s z a t e o r i e p r z y r o d n i c z e za głusza n a s t a w i e n i e filozoficzne. D l a t e g o fizyka t o m i s t y c z n a - p o d o b n i e j a k arys t o t e l e s o w s k a - n i e j e s t n a u k ą przyrodniczą, ale filozofią p r z y r o d y i kosmologią. T o m a s z z d e c y d o w a n i e odrzuca d o k t r y n ę o binarium famosissimum, czyli o materii i formie j a k o s k ł a d n i k a c h wszystkich jestestw. H y l e m o r f i z m z teorii m e tafizycznej staje się tylko fizyczną. T o m a s z wskazuje j a k o na źródło t e g o b ł ę d u Awicebrona. N a tej p o d s t a w i e b u d u j e T o m a s z swą n a u k ę o ciałach i o materii. N a j w a ż n i e j s z y p u n k t tej d o k t r y n y to n a u k a o j e d n o ś c i formy w k a ż d y m m a t e r i a l n y m compositum. J e s t to m o ż e najbardziej osobista z d o b y c z T o m a s z a w tej d z i e d z i n i e . Ż a d n a s u b s t a n c j a c i e l e s n a nie m a w s o b i e k i l k u form s u b s t a n cjalnych, a m a t e r i a m a się d o formy s u b s t a n c j a l n e j j a k m a t e r i a p i e r w s z a d o for my. T e rozważania stanowią p u n k t wyjścia dla T o m a s z o w e j n a u k i o m a t e r i i . K o m e n t u j ą c Księgę Rodzaju, T o m a s z p o d k r e ś l a , ż e M o j ż e s z m ó w i ł d o u m y s ł ó w b a r d z o s u r o w y c h i p r o s t y c h , n i e wykluczając d o s ł o w n e j i n t e r p r e t a c j i sześciu dni stworzenia, dopuszcza j e d n a k i przyjmuje stanowisko Augustyna, który u z n a w a ł j e d n o r a z o w e i r ó w n o c z e s n e s t w o r z e n i e bytów. Ale T o m a s z o d r z u c a a u g u s t y ń s k ą n a u k ę o rationes seminales, k t ó r e z m a t e r i i tworzą jakąś w y l ę g a r n i ę w s z y s t k i c h b y t ó w w ogóle. N i e m a materii w s e n s i e j a k i e g o ś u k o n s t y t u o w a n e go t w o r z y w a czy c h a o s u , b o m a t e r i a n i e m o ż e istnieć b e z formy. T w i e r d z i ć , ż e m a t e r i a j e s t w a k c i e b e z formy to t w i e r d z i ć , że rzeczy s p r z e c z n e są naraz, z a t e m n i e m o ż e to b y ć d z i e ł e m Boga. 524
Ibidem, III, 5 i 6, § 1899. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 49, Z, c.
5 2 5
669
XXXIV. Tomasz z Akwinu
D i c e r e ergo. q u o d m a t e r i a sit in actu s i n e forma, e s t d i c e r e c o n t r a d i c t o ria e s s e s i m u l ; u n d e a D e o fieri n o n p o t e s t . 5 2 6
M a t e r i a j e s t w i ę c t y l k o możnością, e l e m e n t e m b y t u i j a k o taka j e s t d o bra, b y ć m o ż e w t y c h r o z w a ż a n i a c h p o b r z m i e w a j ą e c h a w a l k z m a n i c h e i z m e m a l b i g e n s ó w . S a m a w s o b i e , j a k o czysta m o ż n o ś ć , m a t e r i a n i e m a istnienia, ale j e s t o n a pierwszą m o ż n o ś c i ą i to możnością stania się substancją. A w i ę c za A w e r r o e s e m p o w i e T o m a s z , ż e m a t e r i a p i e r w s z a nie m a ż a d n e g o istnienia (nullum esse habet), ale o t r z y m u j e i s t n i e n i e od formy {forma dat esse materiaef . W t e n s p o s ó b k o n s t y t u u j e się s u b s t a n c j a (compositum), która z n ó w pozostaje w stosunku do aktu wtórego i przypadłości jak możność do aktu. 21
B ó g j e s t przyczyną ciał, j e s t przyczyną c i e l e s n e g o compositum w t y m s e n sie, ż e a k t t w ó r c z y Boga p r z e n i k a s u b s t a n c j ę aż d o materii, a p o d m i o t aż d o naj d a l s z y c h j e g o p r z y p a d ł o ś c i . J a k zobaczymy, n a u k ę swą o j e d n o ś c i formy w com positum d o p r o w a d z a T o m a s z aż d o o s t a t e c z n y c h k o n s e k w e n c j i . N a jej g r u n c i e m u s i a ł się u s t o s u n k o w a ć d o coraz bardziej rozpowszechniającej się teorii świetl nej ciał, z w a n e j m y l n i e metafizyką światła. C z y m właściwie j e s t o w o światło? P o w s z e c h n e p r o m i e n i o w a n i e światła i j e g o w y s t ę p o w a n i e w j e s t e s t w a c h d u c h o w y c h n a l e ż y r o z u m i e ć t y l k o p r z e n o ś n i e (metaphorice) . Ale c z y m j e s t świa tło w ciałach? W ż a d n y m s e n s i e n i e j e s t o n o samą substancją, n i e j e s t t e ż m a t e rią, lecz t y l k o formą przypadłościową, czyli cechą. T o t w i e r d z e n i e j e s t b a r d z o ważne, jeżeli odczytane zostanie jako dyskusja z myślicielami oksfordzkimi; p r z y r o d n i k n i e w y c h o d z i p o z a sferę zjawisk, a g d y natrafia na światło, staje się o n o dla n i e g o najistotniejszą cechą ciał. P r z y r o d n i k nie d o c i e r a d o t e g o , co naj w a ż n i e j s z e dla filozofa; n i e j e s t m u p o t r z e b n e pojęcie formy s u b s t a n c j a l n e j . T o o b c h o d z i n a t o m i a s t filozofa, dla k t ó r e g o światło j e s t t y l k o j e d n ą z form przy padłościowych. 528
J e s t c h a r a k t e r y s t y c z n e , że ilekroć T o m a s z o p u s z c z a swą p l a t f o r m ę filozo ficzną - to z n a c z y m e t a f i z y k ę - i zaczyna p r z e m a w i a ć j a k z w y k ł y p r z y r o d n i k , t y l e k r o ć staje się m n i e j oryginalny, p o w t a r z a Arystotelesa. W myśl w i ę c filozofii A r y s t o t e l e s a f o r m u ł u j e T o m a s z s w e p o g l ą d y astro n o m i c z n e . P r z y j m u j e t e z ę Arystotelesa, ż e świat z b u d o w a n y j e s t z c z t e r e c h e l e m e n t ó w i ąuinta essentia. 7J o w e g o p i ą t e g o e l e m e n t u u t w o r z o n e są ciała n i e b i e skie. Ich materia jest niezniszczalna, bo jest w możności tylko w odniesieniu do miejsca. Ciała n i e b i e s k i e są w i ę c n i e z n i s z c z a l n e . Z a A w i c e n n ą twierdzi T o m a s z , ż e k a ż d a sfera n i e b i e s k a m a s w e g o poruszyciela, k t ó r y j e d n a k n i e j e s t jej formą, a t y l k o m o t o r e m . O ile w ś w i e c i e m a k r o k o s m i c z n y m d o m i n u j e o w a ąuinta essentia, to w ś w i e c i e p o d k s i ę ż y c o w y m (mundus sublunaris), rządzą c z t e r y e l e m e n t y oraz teoria miejsca n a t u r a l n e g o (locus naturalis).
Tomasz z Akwinu, Quodlibet, III, 1, 1, c. Tomasz z Akwinu, De principiis naturae, 1. Tomasz z Akwinu, In Sententiarum, II, 13, 1, 2, c.
Średniowiecze
670
T o m a s z j e d n a k ż e - filozof i t e o l o g - patrzy n a świat ciał n i e t y l k o od stro n y b u d o w y o n t y c z n e j j e s t e s t w a m a t e r i a l n e g o , ale r ó w n i e ż całościowo. J e ż e l i w o p i s i e Księgi Rodzaju c z ł o w i e k j e s t bliższą przyczyną c a ł e g o s t w o r z e n i a świa ta m a t e r i a l n e g o , to j e d n a k n i e n a l e ż y z a p o m i n a ć , ż e to n i e j e s t j e d y n a p e r s p e k tywa, z której w i n n i ś m y p a t r z e ć na w s z e c h ś w i a t . J e s t s p o j r z e n i e j e s z c z e bar dziej u n i w e r s a l n e , k t ó r e pozwala n a m spoglądać na c z ł o w i e k a j a k b y z lotu p t a ka; c h o d z i o p e r s p e k t y w ę w s z e c h ś w i a t a r o z p a t r y w a n e g o z uwagi na j e s t e s t w a czysto d u c h o w e .
D. Aniołowie T y t u ł D o c t o r A n g e l i c u s p r z y z n a n y T o m a s z o w i n i e był p r z y p a d k o w y , była to n i e t y l k o p o c h w a ł a czystości i głębi życia d u c h o w e g o , ale o d b i c i e k o n c e p c j i świata i p o g ł ę b i o n e g o h i e r a r c h i c z n e g o n a t u r a l i z m u . G ł ó w n a k w e s t i a angelologii to za g a d n i e n i e c i e k a w e i s u b t e l n e ; b r z m i o n a tak: czy i s t n i e n i e czystych d u c h ó w to t y l k o p r a w d a wiary, czy t e ż rwelabile. C z ę s t o o b u r z a n o się na t e g o rodzaju s p e k u l a c j e za ich r z e k o m ą b e z p o d s t a w n o ś ć . Ale czy t a k j e s t w istocie? C z y twier d z e n i e , ż e t e g o rodzaju s t w o r z e n i a istnieją to t y l k o t e z a wiary l u b r z u t o w a n i e naszej s u b i e k t y w n e j p o t r z e b y e s t e t y c z n e j ? Z o b a c z m y , j a k na t e p y t a n i a i o d p o w i e d z i na n i e z a p a t r u j e się T o m a s z . O g r o m n i e w a ż n e j e s t z a p o z n a n i e się najpierw z e ź r ó d ł a m i , k t ó r e m o g ł y w p ł y n ą ć na n a u k i T o m a s z a . T r z y najważniejsze źródła to: p o p i e r w s z e , t e o r i e a s t r o n o m i c z n e ; p o d r u g i e , s p e k u l a c j e na t e m a t w y ł a n i a n i a się s t w o r z e ń z Boga i p o r z ą d k u t e g o w y ł a n i a n i a się; p o trzecie, Biblia. O m ó w m y k o l e j n o t e źródła. P o d s t a w o w y m ź r ó d ł e m w i e d z y a s t r o n o m i c z n e j był dla ś r e d n i o w i e c z a A r y s t o t e l e s , k t ó r y z kolei czerpał od P l a t o n a . U A r y s t o t e l e s a p i e r w s z y p o r u s z y ciel w p r a w i a w r u c h j a k o p r z y c z y n a c e l o w a , a w i ę c j a k o p r z e d m i o t p r a g n i e n i a i miłości. P o n i m n a s t ę p u j e s z e r e g poruszycieli sfer n i e b i e s k i c h , z k t ó r y c h każ da m a s w e g o p o r u s z y c i e l a i p o r u s z a sferę n a s t ę p n ą . U P l a t o n a i p l a t o n i k ó w p r z y j m u j e się d u s z ę świata i d u s z e ciał n i e b i e s k i c h , t e n p u n k t p l a t o n i z m u odrzucali O j c o w i e Kościoła. P o r u s z y c i e l i a r y s t o t e l e s o w s k i c h r o z u m i e się roz m a i c i e : j a k o p r a w d z i w e d u s z e (al-Farabi, A w i c e n n a , al-Ghazali); j a k o d u s z e p o z b a w i o n e funkcji z m y s ł o w y c h ( M a j m o n i d e s ) ; j a k o c z y s t e , n i e b ę d ą c e d u s z a m i u m y s ł y (Awerroes). N e o p l a t o n i z m zwrócił u w a g ę na h i e r a r c h i c z n o ś ć idei, którą s z e r o k o roz b u d o w a l i J a m b l i c h , P r o k l o s i Porfiriusz. P r o k l o s w y p r a c o w a ł t e o r i ę c z y s t y c h in teligencji. W i e m y t e ż , ile e l e m e n t ó w n e o p l a t o ń s k i c h t k w i ł o w a s t r o n o m i c z n y c h teoriach A w i c e n n y i i n n y c h Arabów. T r z e c i e ź r ó d ł o to s p e k u l a c j e b i b l i j n e na t e m a t a n i o ł ó w - p o s ł a ń c ó w . W in terpretacji F i l o n a A l e k s a n d r y j s k i e g o zbliżają się o n e j u ż d o c z y s t y c h i n t e l i g e n cji, w t y m k i e r u n k u z m i e r z a t e ż P r o k l o s , a z w i e ń c z e n i e t y c h teorii z n a j d u j e m y u P s e u d o - D i o n i z e g o . N i e od razu, lecz s t o p n i o w o z a c z y n a d o m i n o w a ć k o n c e p c j a b e z w z g l ę d n e j b e z c i e l e s n o ś c i aniołów. N i e naruszą jej n a w e t ci, k t ó r z y
671
XXXIV. Tomasz z Akwinu
przyjmują w a n i o ł a c h j a k i ś e l e m e n t m a t e r i a l n y . P s e u d o - D i o n i z y w y p r a c o w u j e n a u k ę o d z i e w i ę c i u c h ó r a c h a n i e l s k i c h , p r z e j m u j e ją n a s t ę p n i e w całości T o m a s z . N a t o m i a s t T o m a s z wraz z B o n a w e n t u r ą i A l b e r t e m o d r z u c a w y z n a w a ną p r z e z a w e r r o i s t ó w i pojawiającą się u n i e k t ó r y c h A r a b ó w i Ż y d ó w n a u k ę , w myśl k t ó r e j u t o ż s a m i a się anioły z Biblii l u b Koranu z p o r u s z y c i e l a m i sfer niebieskich. N i e t y l k o z naszej p o t r z e b y symetrii i przejrzystości, ł a d u i e s t e t y k i , ale ze z g ł ę b i a n i a s e n s u świata j a k o całości w y n i k a p r z e k o n a n i e o i s t n i e n i u aniołów. J e d y n ą racją b y t u świata j e s t u p o d o b n i a n i e się j e s t e s t w d o Boga. Ś w i a t n i e j e s t n a j d o s k o n a l s z y z m o ż l i w y c h , ale j e s t d o s k o n a ł y , t o t e ż w i n n y i s t n i e ć j e s t e s t w a u p o d o b n i a j ą c e się d o Boga w s p o s ó b m o ż l i w i e najdoskonalszy. J e ż e l i j u ż z a c h o dzi g ł ę b o k a różnica m i ę d z y p o z n a n i e m z m y s ł o w y m i u m y s ł o w y m , to j e d n a k d o s k o n a ł o ś ć świata d o m a g a się, b y istniały j e s t e s t w a poznające w s p o s ó b czysto d u c h o w y , a w i ę c d u c h y c z y s t e . P e ł n i a i ciągłość hierarchii j e s t e s t w w ś w i e c i e w s k a z u j e na i s t n i e n i e aniołów. M o ż n a p o w i e d z i e ć , że T o m a s z o p i e r a s w e p r z e k o n a n i e o i s t n i e n i u a n i o ł ó w r ó w n i e ż na t y m założeniu, k t ó r e t k w i ł o u p o d s t a w d o w o d ó w i s t n i e n i a Boga, m i a n o w i c i e na ładzie p o ł ą c z o n y m z n i e k o n i e c z n o ś c i ą i s t n i e n i a bytów. S t w o r z e n i a m i w y p e ł n i a j ą c y m i k o s m o s rządzi g ł ę b o k i e p r a w o ciągłości w hierarchii ich d o s k o n a ł o ś c i . B y l i b y ś m y w n i e z g o d z i e z t y m p r a w e m , g d y b y zaraz p o B o g u u szczytu całego s t w o r z e n i a stał c z ł o w i e k . M a t e r i a l n o ś ć p r z e n i k a ł a b y w t e d y cały w s z e c h ś w i a t , a p r z e c i e ż Bóg j e s t d u c h e m . W o b e c t e g o winny istnieć jestestwa niecielesne. W t y m ujęciu u T o m a s z a p o raz p i e r w s z y tak w y r a ź n i e p o d k r e ś l a się n i e c i e l e s n o ś ć aniołów. W b r e w B o n a w e n t u r z e T o m a s z t w i e r d z i , ż e a n i o ł o w i e p o z b a w i e n i są c a ł k o w i c i e m a t e r i i . A r g u m e n t y B o n a w e n t u r y zmuszają t y l k o d o przyjęcia w aniołach z ł o ż e n i a z m o ż n o ś c i i a k t u , ale nie z m a t e r i i i formy. M a teria w i ę c w aniołach to m o ż n o ś ć (istota) różniąca się realnie od a k t u (istnienia). Ale tu r y z y k u j e m y swoisty kąt spojrzenia na świat d u c h ó w czystych. Ja k o formy c z y s t e są a n i o ł o w i e inaczej j e d n o s t k o w i e n i niż j e s t e s t w a m a t e r i a l n e . S u b s t a n c j e o d d z i e l o n e są w i ę c j e d n o s t k o w e i p o j e d y n c z e , ale n i e j e d n o stkują się d z i ę k i m a t e r i i , lecz d l a t e g o , że nie rodzą się w i n n y m i s t n i e n i u i n i e m o ż e w nich u c z e s t n i c z y ć w i e l e j e d n o s t e k . I n d i v i d u a e ergo s u n t s u b s t a n t i a e s e p a r a t a e e t s i n g u l a r e s , n o n a u t e m ind i v i d u a n t u r e x m a t e r i a , s e d e x h o c ipso, q u o d n o n s u n t n a t a e in alio e s se e t p e r c o n s e ą u e n s n e c participari a m u l t i s . 5 2 9
D u c h y c z y s t e n i e różnią się w i ę c n u m e r y c z n i e . W b r e w ogółowi, a w r a z z A w i c e n n a , p o w i a d a T o m a s z , że nie m a d w ó c h aniołów t e g o s a m e g o g a t u n k u , a w i ę c różnice m i ę d z y a n i o ł a m i są g a t u n k o w e . Z n o w u z u w a g i na d o s k o n a ł o ś ć świata p o w i a d a T o m a s z , ż e z n a c z n i e p e ł n i e j wyraża się o n a w m n o g o ś c i g a t u n k ó w niż w m n o g o ś c i j e d n o s t e k .
Tomasz z Akwinu, De unitate, 5, § 103.
Średniowiecze
672
W i d z i m y , ż e T o m a s z r e z y g n u j e z o d r ó ż n i a n i a anioła od Boga z u w a g i na m a t e r i a l n o ś ć . W t w i e r d z e n i u t y m pojawia się z n o w u w y r a ź n i e e g z y s t e n c j a l i z m T o m a s z a . G o sprawia, ż e j e s t e s t w a czysto d u c h o w e n i e są b o g a m i ? G d y b y ś m y p o j m o w a l i b y t t y l k o e s e n c j a l n i e , to w s z y s t k o , co n i e m a t e r i a l n e , m u s i a ł o b y b y ć b o s k i e . B r a k o w a ł o b y i n n e j różnicy m i ę d z y B o g i e m a s t w o r z e n i a m i . T o był g ł ę b s z y p o w ó d , dla k t ó r e g o m e t a f i z y k a A r y s t o t e l e s a zajmująca się c z y s t y m i for m a m i to teologia. W a r y s t o t e l i z m i e a n i o ł o w i e chrześcijańscy b y l i b y b o g a m i . D o p i e r o p r z e z p o d k r e ś l e n i e p o r z ą d k u istnienia a k t czysty m o ż e b y ć t y l k o j e d e n . T o m a s z p r z e c h o d z i w t e n s p o s ó b od wielości a r y s t o t e l e s o w s k i c h a k t ó w c z y s t y c h d o Boga j a k o c z y s t e g o a k t u istnienia. W i d z i m y znów, j a k g ł ę b o k o się ga r o z r ó ż n i e n i e istoty i i s t n i e n i a i j a k j e s t w a ż n e . C h o ć w a n i e l e n i e m a złożenia formy i m a t e r i i , to j e d n a k j e s t w n i m a k t i m o ż n o ś ć , u s u w a j ą c w i ę c m a t e r i ę , ale zakładając, ż e s a m a forma istnieje n i e w m a t e r i i , p o z o s t a n i e nadal o d n i e s i e n i e f o r m y d o s a m e g o i s t n i e n i a j a k m o ż n o ś c i d o a k t u . T a k i e z ł o ż e n i e należy u z n a ć w aniołach. L i c e t in a n g e l o n o n sit c o m p o s i t i o formae e t m a t e r i a e , est t a m e n in e o act u s e t p o t e n t i a [...] S u b t r a c t a ergo m a t e r i a , e t posito, q u o d ipsa forma s u b sistat n o n in m a t e r i a , a d h u c r e m a n e t c o m p a r a t i o f o r m a e ad i p s u m e s s e u t p o t e n t i a e ad a c t u m . E t talis c o m p o s i t i o i n t e l l i g e n d a est in a n g e l i s . 530
Mając na t y c h p o d s t a w a c h p e w n ą w i e d z ę o i s t n i e n i u d u c h ó w czystych, m o ż e m y a n a l o g i c z n i e m i e ć j a k i e ś p o z n a n i e ich natury. T o m a s z r o z b u d o w u j e s z e r o k o swą n a u k ę o aniołach. P r z e d e w s z y s t k i m należy o d r ó ż n i ć anioła od czło w i e k a . A n i o ł ó w j e s t z a p e w n e z n a c z n i e więcej niż j e s t e s t w c i e l e s n y c h . U ł o ż e n i są h i e r a r c h i c z n i e , od najwyższego - najbliższego Bogu (natura Deo propinąuissima) w analogii d o p i e r w s z e j inteligencji - aż d o najniższych, najbliższych czło w i e k o w i - a n i o ł ó w stróżów. M i ę d z y t y m i granicami istnieją n i e z l i c z o n e s t o p n i e . O d n a j d u j e m y taki p o r z ą d e k rzeczy, ż e od j e d n e j skrajności d o d r u g i e j przechodzimy przez stopnie pośrednie. O r d o r e r u m talis e s s e i n v e n i t u r , u t a b u n o e x t r e m o ad a l t e r u m n o n p e r v e n i a t u r nisi p e r m e d i a . 5 3 1
S t o p n i e t e różnią się doskonałością p o z n a n i a , ale k a ż d y anioł m a j e d e n s w o i s t y s p o s ó b p o z n a n i a . P r z e d m i o t a d e k w a t n y n i e u t o ż s a m i a się z w ł a ś c i w y m , ale anioł n i e c z e r p i e p o z n a n i a z d a n y c h z m y s ł o w y c h . Species w p o z n a n i u a n i e l s k i m są w r o d z o n e , a n i e w y a b s t r a h o w a n e , a u m y s ł anioła to z w i e r c i a d ł o , w k t ó r y m odbijają się istoty rzeczy. J e s t z n a m i e n n e , ż e właściwości, k t ó r e a u g u s t y n i ś c i p r z y p i s y w a l i u m y s ł o w i l u d z k i e m u , T o m a s z r e z e r w u j e dla aniołów. I m m n i e j species p o t r z e b u j e anioł przy p o z n a w a n i u , t y m j e s t o n o d o s k o n a l s z e . B ó g p o z n a j e w s z y s t k o j e d n y m a k t e m , k t ó r y m s a m j e s t . N i e z m i e r n i e p i ę k n e są Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 50, 2, ad 3. Tomasz z Akwinu, De spiritualibus creaturis, 5, c.
673
XXXIV. Tomasz z Akwinu
rozważania T o m a s z a n a t e m a t hierarchii a n i e l s k i e j P s e u d o - D i o n i z e g o , której s t o s u j e u s t o p n i o w a n i e d o s k o n a ł o ś c i p o z n a n i a .
do
E. Człowiek K o l e j n y i s t o t n y s k ł a d n i k filozofii T o m a s z a s t a n o w i j e g o a n t r o p o l o g i a . Z d a w n a z n a n a b y ł a m y ś l , ż e c z ł o w i e k j e s t p e w n e g o rodzaju m i k r o k o s m o s e m : w czło w i e k u w p e w i e n s p o s ó b j e s t w s z y s t k o (in homine ąuodammodo sunt omnia); j e s t on z a d z i w i a j ą c y m w ę z ł e m świata. C e n t r a l n e z a g a d n i e n i e a n t r o p o l o g i i filozo ficznej T o m a s z a b r z m i tak: j a k j e s t e s t w o z e s p o l o n e z tylu r ó ż n o r o d n y c h e l e m e n t ó w j e s t m i m o to j e d n o . D l a t e g o w ł a ś n i e u T o m a s z a na n a c z e l n e m i e j s c e wybija się p r o b l e m j e d n o ś c i c z ł o w i e k a . K a ż d a s u b s t a n c j a m a t y l k o j e d n ą f o r m ę substancjalną, którą w c z ł o w i e k u j e s t d u s z a . Z racji j e d n o ś c i formy n a l e ż y p o w i e d z i e ć , ż e i n t e l e k t n a s z j e s t for mą ciała, p o n i e w a ż j e d n a forma d a n e g o compositum u d z i e l a c a ł e m u b y t o w i zło ż o n e m u i s t n i e n i a (esse). M u s i m y w s p o s ó b k o n i e c z n y p o w i e d z i e ć , że i n t e l e k t b ę d ą c y zasadą dzia łalności u m y s ł o w e j , j e s t formą ciała l u d z k i e g o . N e c e s s e e s t d i c e r e , q u o d i n t e l l e c t u s , q u i est i n t e l l e c t u a l i s o p e r a t i o n i s p r i n c i p i u m , sit h u m a n i corporis f o r m a . 532
C z ł o w i e k j e s t compositum, ale n i e j e s t ani mixtum ( m i e s z a n i n a e l e m e n t ó w , w k t ó r e j e l e m e n t y t e giną), ani z w i ą z k i e m p r z y p a d ł o ś c i o w y m (unum per accidens). W e d l e P l a t o n a z e s p o l e n i e d u s z y z c i a ł e m j e s t w t ó r n e , b o n i e j e s t o n o dla d u s z y i s t o t o w e , lecz p r z y p a d ł o ś c i o w e . D u s z a m a się d o ciała j a k s t e r n i k d o okrętu lub jak człowiek do swego odzienia. Według Tomasza natomiast w każ d y m j e s t e s t w i e c i e l e s n y m m a t e r i a i forma są n i e z u p e ł n e i n i e d o s k o n a ł e . D u s z a j a k o z a s a d a życia j e s t formą ciała. O n a t e ż j e s t zasadą życia u m y s ł o w e g o , k t ó r e p r z e s ą d z a o p r z y n a l e ż n o ś c i d o g a t u n k u l u d z k i e g o . T a funkcja n a l e ż y d o formy, a w i ę c d u s z a j e s t formą c z ł o w i e k a . D u s z a z n a t u r y p o s z u k u j e p o ł ą c z e n i a z cia ł e m , k t ó r e w y c h o d z i i s a m e j d u s z y na d o b r e (ad melius). D u s z a l u d z k a b ę d ą c formą i zasadą życia u m y s ł o w e g o zawiera w s o b i e w s z y s t k i e d o s k o n a ł o ś c i w s z e l k i c h form n i ż s z y c h . N a u k a A r y s t o t e l e s a o w z a j e m n y m s t o s u n k u form mają się o n e d o s i e b i e j a k figury g e o m e t r y c z n e - i T o m a s z o w a n a u k a o j e d n o ści formy została k o n s e k w e n t n i e z a s t o s o w a n a d o człowieka. W antropologii szczególnie ważna jest nauka o zasadzie j e d n o s t k o w i e nia, k t ó r a wyjaśnia, co p r z e s ą d z a o t y m , ż e d a n e j e s t e s t w o j e s t różną o d i n n y c h j e d n o s t k ą . Z a s a d ą tą j e s t porcja m a t e r i i (materia ąuantitate signata). T ę t e z ę n a leży r ó w n i e ż z a s t o s o w a ć d o c z ł o w i e k a . D u s z a l u d z k a j e s t j e d n o s t k o w a i w t y m życiu, i p o ś m i e r c i d z i ę k i m a t e r i i . W i n n y s p o s ó b j e d n o s t k o w a j e s t d u s z a Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 76, 1, c; Traktat o człowieku, przekł. S. Swieżawski, s. 88.
Średniowiecze
674
533
i a n i o ł . D u s z a z istoty swej j e s t p r z y s t o s o w a n a (commensurata) d o t e g o o t o ciała. Commensuratio, trwając wraz z istotą d u s z y u t r z y m u j e j e j j e d n o s t k o w o ś ć , c h o ć b y t u j e o n a o d e r w a n a od ciała. D l a t e g o w b r e w a w e r r o i s t o m T o m a s z mógł k o n s e k w e n t n i e u t r z y m y w a ć , ż e p o śmierci trwa d u s z a j e d n o s t k o w a za sprawą trwania owej commensuratio. P r z y c z y n a i s t n i e n i a i u j e d n o s t k o w i e n i a j e s t dla k a ż d e j rzeczy ta sama. U n u m q u o d q u e s e c u n d u m i d e m h a b e t esse e t i n d i v i d u a l i t a t e m
534
.
W i e l k ą nowością w X I I I w. było t w i e r d z e n i e T o m a s z a , że d u s z a l u d z k a n i e j e s t p e ł n ą substancją, p o n i e w a ż j e s t tylko formą. D u s z a j e s t najniższą z form b ę d ą c y c h z a s a d a m i życia u m y s ł o w e g o . I n t e l e k t l u d z k i j e s t n a j m n i e j d o s k o n a ł y wśród i n t e l e k t ó w i najbardziej odległy doskonałości intelektu bożego. H u m a n u s i n t e l l e c t u s , q u i e s t infimus in o r d i n e i n t e l l e c t u u m e t m a x i m e r e m o t u s a p e r f e c t i o n e divini i n t e l l e c t u s . 535
Ale tutaj rodzi się p y t a n i e , czy w ogóle m o ż e m y p o r ó w n y w a ć d u s z ę z a n i o ł e m . P r z e c i e ż d u s z a j e s t formą ciała, a n i e formą czystą. T o m a s z stara się w y k a z a ć , ż e d u s z a l u d z k a j e s t formą samoistną, s k o r o w y k o n u j e działania n i e o r g a n i c z n e , a w i ę c działania s a m e j t y l k o formy. N a s z e p o z n a n i e u m y s ł o w e j e s t n i e o r g a n i c z n e , b o narząd m u s i b y ć p o z b a w i o n y t e g o , co i s t o t n e d l a d a n e g o przedmiotu adekwatnego. P r z e d m i o t e m adekwatnym naszego poznania u m y s ł o w e g o j e s t n a t u r a j e s t e s t w c i e l e s n y c h , a w i ę c d u s z a spełniając f u n k c j e s a m o i s t n i e j e s t s a m o i s t n a , n i e c i e l e s n a , z a s a d n i c z o różni się od d u s z y z w i e r z ę c e j i n i e g i n i e z e śmiercią c z ł o w i e k a . M o g ł a b y zginąć t y l k o w t a k i m p r z y p a d k u , g d y b y miała w s o b i e p r z y c z y n ę swej zniszczalności, a forma j e s t z definicji n i e z n i s z c z a l n a . C h o ć duszy, b y p o z n a w a ł a , p o t r z e b n e j e s t ciało, t o j e d n a k i m d u s z a b a r d z i e j u n i e z a l e ż n i a się o d ciała, t y m w y ż e j sięga j e j d z i a ł a n i e i n t e lektualne. D u s z a l u d z k a j e s t j e d n a k z a s a d n i c z o różna o d anioła. J a k o forma d u c h o wa j e s t niższa o d formy c z y s t e j , g d y ż jest formą ciała. D u s z e są liczne i b e z cia ła n i e mają swej p e ł n e j d o s k o n a ł o ś c i . P o ł ą c z e n i e z c i a ł e m w y c h o d z i i m na l e p s z e , a m a t e r i a j e s t c z y m ś z a s a d n i c z o d o b r y m . W t e n s p o s ó b d u s z a j e s t naj n i ż s z y m z j e s t e s t w o b d a r z o n y c h u m y s ł e m ; znajduje się na p o g r a n i c z u świata d u c h a i ciał (in confinio formarum separatarum et materia/ium) . 536
5 3 7
538
5 3 3
5 3 4
5 3 5
5 3 6
5 3 7
5 3 8
Ibidem, I, 3, 3, c. Tomasz z Akwinu, De anima, 1, ad 2, przekł. Z. Włodek, W. Zega, s. 22. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 79, 2, c; Traktat o człowieku, przekł. S. Swieżawski, s. 288. Ibidem, I, 118, 3, c. Tomasz z Akwinu, Depotentia, 3, 5. Tomasz z Akwinu, De unitate, 1, § 30.
675
XXXIV. Tomasz z Akwinu
D u s z a nasza j e s t ostatnią p o ś r ó d rzeczy u m y s ł o w y c h , t a k j a k m a t e r i a p i e r w s z a j e s t o s t a t n i a pośród rzeczy z m y s ł o w y c h . A n i m a e n i m nostra in g e n e r e i n t e l l e c t u a l i u m t e n e t u l t i m u m l o c u m , sicut m a t e r i a p r i m a in g e n e r e s e n s i b i l i u m . 539
S t o s o w n i e d o t y c h z a ł o ż e ń d u s z a l u d z k a j e s t d o s k o n a l s z a od w s z e l k i c h form m a t e r i a l n y c h , to z n a c z y t a k i c h , k t ó r y c h ż a d n a działalność n i e j e s t j e d y n i e funkcją formy. W s z y s t k i e formy m a t e r i a l n e szeregują się z a l e ż n i e od ich s t o p nia z a t o p i e n i a w m a t e r i i . T o u s t o p n i o w a n i e w y s t ę p u j e n a j w i d o c z n i e j w przeja w a c h życia, k t ó r e dzielą się na o w e s ł y n n e trzy królestwa, w e g e t a t y w n e , z m y słowe i r o z u m o w e . W d u s z y zakorzeniają się trzy g ł ó w n e l u d z k i e działania: życie, d o z n a w a nie zmysłowe i myślenie. N a f u n k c j e w e g e t a t y w n e , czyli b i o l o g i c z n e , k t ó r y c h p r z e d m i o t e m j e s t ciało, składają się trzy w ł a d z e : pierwsza rozrodcza, która u d z i e l a i s t n i e n i a i u t r z y m u j e g a t u n e k ; d r u g a w z r o s t u ; trzecia o d ż y w i a n i a , k t ó r a u d z i e l a t e g o , co p o t r z e b n e d o z a c h o w a n i a i s t n i e n i a j e d n o s t k o w e g o . N a j d o s k o n a l s z ą z tych w ł a d z j e s t w ł a d z a rozrodcza, a najniższą o d ż y w i a n i e . W s z y s t k i e t e działania są w s p ó l n e n a m i roślinom, n i e m a w nich śladu p o z n a n i a .
F. Poznanie G d y j u ż w y k r o c z y m y poza świat roślinny, staje p r z e d n a m i z a g a d n i e n i e p o z n a nia. G ł ó w n a granica n i e p r z e c h o d z i m i ę d z y c z ł o w i e k i e m a z w i e r z ę c i e m , ale m i ę d z y z w i e r z ę c i e m a rośliną. M i ę d z y p o z n a n i e m u m y s ł o w y m i z m y s ł o w y m zachodzą g ł ę b o k i e różnice, ale o b i e te formy p o z n a n i a są r z ą d z o n e p r z e z j e d n a kowe reguły ogólne. J e s t e ś m y dziś przyzwyczajeni stawiać problem poznania w d u c h u Kartezjusza czy K a n t a , ale w t e d y nie w y r w i e m y się z k r ę g u i d e a l i z m u , co w o d niesieniu do Tomasza zaowocuje i m p u t o w a n i e m mu późniejszych postaw epis t e m o l o g i c z n y c h . I s t o t n e dla p o z n a w a n i a j e s t i s t n i e n i e j e d n e j rzeczy w swoisty s p o s ó b dla d r u g i e j rzeczy. Byt poznający staje się n i e j a k o t y m , co j e s t p o z n a w a n e , w z b o g a c a się j e g o forma. B y t y p o z n a j ą c e t y m różnią się od n i e p o z n a j ą c y c h , ż e n i e p o z n a j ą c e n i e mają nic w i ę c e j o p r ó c z swojej formy. Byt poznający z n a t u r y m a j e s z c z e f o r m ę j a k i e j ś i n n e j rzeczy, p o n i e w a ż forma p o z n a w c z a t e g o , co p o z n a n e , j e s t w p o z n a j ą c y m . Stąd w i d a ć , ż e n a t u r a rzeczy n i e p o z n a j ą c e j j e s t bar dziej z a c i e ś n i o n a i ograniczona. N a t u r a b y t ó w poznających n a t o m i a s t j e s t rozległa i sięga d a l e j . D l a t e g o t e ż Filozof m ó w i w I I I k s i ę d z e O duszy, że «dusza jest w pewien sposób wszystkim».
Tomasz z Akwinu, De veritate, 10, 8, c, przekł. L. Kuczyński, t. I, s. 470.
Średniowiecze
676
C o g n o s c e n t i a a n o n c o g n o s c e n t i b u s in h o c d i s t i n g u u n t u r , q u i a n o n c o g n o s c e n t i a nihil h a b e n t nisi f o r m a m s u a m t a n t u m , sed c o g n o s c e n s n a t u m e s t h a b e r e f o r m a m e t i a m rei alterius; n a m s p e c i e s cogniti est in c o g n o s c e n t e . U n d e m a n i f e s t u m est, q u o d n a t u r a rei n o n c o g n o s c e n t i s est m a gis coarctata e t limitata. N a t u r a a u t e m r e r u m c o g n o s c e n t i u m h a b e t m a j o r e m a m p l i t u d i n e m e t e x t e n s i o n e m ; p r o p t e r q u o d dicit P h i l o s o p h u s I I I De anima, q u o d « a n i m a est q u o d a m m o d o o m n i a » . 5 4 0
P o z n a w a ć to stać się p o d p e w n y m w z g l ę d e m t y m , co j e s t p o z n a w a n e . T o , co j e s t c a ł k i e m z a t o p i o n e w m a t e r i i , n i e j e s t z d o l n e d o b o g a t s z e g o s p o s o b u b y towania; to w ł a ś n i e j e s t z n a m i e n n e dla roślin. W II k s i ę d z e O duszy p o w i a d a się z a t e m , że rośliny n i e poznają z e w z g l ę d u na swoją m a t e r i a l n o ś ć . Z m y s ł m a n a t o m i a s t z d o l n o ś ć p o z n a n i a , p o n i e w a ż j e s t z d o l n y d o p r z y j m o w a n i a form p o z n a w c z y c h b e z m a t e r i i . I n t e l e k t zaś m a j e s z c z e większą z d o l n o ś ć p o z n a n i a , p o n i e w a ż j e s t bardziej « o d d z i e l o n y od materii i z nią n i e z m i e s z a n y » , j a k m ó w i się w I I I k s i ę d z e O duszy. S k o r o Bóg j e s t najbardziej n i e m a t e r i a l n y , to O n s a m m a najwyż sze p o z n a n i e . I n II De anima dicitur, q u o d p l a n t a e n o n c o g n o s c u n t p r o p t e r s u a m m a t e r i a l i t a t e m . S e n s u s a u t e m c o g n o s c i t i v u s est, q u i a r e c e p t i v u s e s t s p e c i e r u m s i n e m a t e r i a , e t i n t e l l e c t u s a d h u c magis e s t c o g n o s c i t i v u s , q u i a m a gis « s e p a r a t u s est a m a t e r i a e t i m m i x t u s » , u t d i c i t u r in I I I De anima. U n d e , c u m D e u s sit in s u m m o i m m a t e r i a l i t a t i s [...], s e q u i t u r , q u o d i p s e sit in s u m m o c o g n i t i o n i s . 541
W p o z n a n i u c h o d z i t e ż o rzecz p o z n a w a n ą , o p r z e d m i o t , a n i e t y l k o o s a m p o d m i o t . P r z e d m i o t p o z n a n i a n i e m o ż e b y ć czysto materialny. S a m e j m a t e r i i n i e m o ż e m y p o z n a ć , a świat czysto m a t e r i a l n y b y ł b y n i e p o z n a w a l n y . E l e m e n t e m w i ą ż ą c y m j e s t forma. W p o z n a w a n i u forma p o d m i o t u w z b o g a c a się o for m ę p r z e d m i o t u . Z m y s ł i i n t e l e k t w a k c i e p o z n a n i a utożsamiają się z p o z n a w a n y m p r z e d m i o t e m w t y m , w c z y m ó w p r z e d m i o t j e s t p o z n a w c z o ujęty. P r z e d m i o t z m y s ł o w y w u r z e c z y w i s t n i e n i u jest z m y s ł e m w u r z e c z y w i s t n i e niu, a p r z e d m i o t u m y s ł o w y w u r z e c z y w i s t n i e n i u j e s t i n t e l e k t e m w u r z e czywistnieniu. S e n s i b i l e in actu e s t s e n s u s in actu, e t intelligibile in actu e s t i n t e l l e c t u s in a c t u . 5 4 2
5 4 0
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 14, 1, c; Traktat o Bogu, przekł. G. Kuryle wicz, Z. Nerczuk, M. Olszewski, s. 2 0 0 - 2 0 1 . Ibidem, I, 14, 1, c; Traktat o Bogu, przekł. G. Kurylewicz, Z. Nerczuk, M. Olszew ski, s. 201. ^ Ibidem, s. 203.
5 4 1
l
677
XXXIV. Tomasz z Akwinu
P o w s t a j e j e d n a k p y t a n i e , j a k j e s t m o ż l i w e , b y p o d m i o t n i e przestając b y ć sobą, stawał się p r z e d m i o t e m . D z i e j e się to za sprawą formy p o z n a w c z e j (spe cies). F o r m a p o z n a w c z a n i e j e s t j a k i m ś b y t e m o d r ę b n y m , k t ó r y m i a ł b y łączyć p o d m i o t i p r z e d m i o t . J e s t to p e w n e g o rodzaju p o ś r e d n i k i swoisty obraz, ale species n i e różni się r e a l n i e od t e g o , c z e g o j e s t species. F o r m a p o z n a w c z a to p e w i e n a s p e k t p r z e d m i o t u , p r z e d m i o t j a k o taki a taki, a w i ę c species to n i e d e m o k r y t e j s k a m i n i a t u r k a rzeczy ani to, co p o z n a j ę (quod), lecz to, za p o ś r e d n i c t w e m c z e g o p o z n a j ę (quo). J e s t oczywiste, że formy p o z n a w c z e , dzięki k t ó r y m i n t e l e k t możnościowy staje się i n t e l e k t e m w akcie, nie są p r z e d m i o t e m i n t e l e k t u . N i e mają się b o w i e m d o i n t e l e k t u j a k to, co o n poznaje, ale j a k to, dzięki c z e m u poznaje. M a n i f e s t u m est, q u o d s p e c i e s intelligibiles, ą u i b u s i n t e l l e c t u s possibilis fit in a c t u , n o n s u n t o b i e c t u m i n t e l l e c t u s . N o n e n i m se h a b e n t ad i n t e l l e c t u m sicut, q u o d intelligitur, sed sicut, q u o i n t e l l i g i t . 543
P r z y p o z n a w a n i u p r z e d m i o t u niczego m u n i e u b y w a , a p o d m i o t się w z b o gaca. R z e c z p o z n a n a nie znajduje się w poznającym realnie, lecz i n t e n c j o n a l n i e . O m ó w i w s z y ogólnie to, co istotne dla w s z e l k i e g o poznania, i z a p o z n a w s z y się z t y m , co n a z y w a n o w scholastyce species, m o ż e m y przystąpić d o rozważań nad szczegółowymi dziedzinami poznania, poznaniem zmysłowym i umysłowym. N i e w o l n o z a p o m i n a ć , ż e w s z y s t k o , co z m y s ł o w e w n a s , w s p ó l n e j e s t c z ł o w i e k o w i i z w i e r z ę t o m - w k a ż d y m razie wyżej r o z w i n i ę t y m . C a ł a d z i e d z i na z m y s ł o w o - p o z n a w c z a j e s t organiczna. W s z y s t k i e funkcje d o k o n u j ą się p r z e z n a r z ą d y c i e l e s n e . W c z ł o w i e k u są r ó ż n e w ł a d z e z m y s ł o w e . R ó ż n i c e m i ę d z y ni mi p o c h o d z ą od różnic ich p r z e d m i o t ó w . T o m a s z wylicza p i ę ć w ł a d z z m y s ł o w y c h : z m y s ł y s z c z e g ó ł o w e , z m y s ł wspólny, w y o b r a ź n i ę , vis aestimativa, p a m i ę ć . Z m y s ł s z c z e g ó ł o w y właściwy, czyli z e w n ę t r z n y (sensusproprius) charakte ryzuje to, ż e p r z y j e g o p o s t r z e ż e n i u d o k o n u j ą się z m i a n y fizyczne w m e d i u m lub w s a m y m organie. Ale poznanie - w tym przypadku jak i w pozostałych u r z e c z y w i s t n i a się d z i ę k i t e m u , ż e species d a n e g o p r z e d m i o t u zostaje przyjęta p r z e z d a n y organ. T o przyjęcie formy p o z n a w c z e j n i e m o ż e b y ć m a t e r i a l n e , lecz f o r m a l n e . G d y b y b y ł o m a t e r i a l n e , to rację m i a ł b y E m p e d o k l e s , k t ó r y twierdził, że poznający m u s i b y ć t y m , co p o z n a j e , w z n a c z e n i u m a t e r i a l n y m (na p r z y k ł a d o k o m u s i b y ć barwą, u c h o d ź w i ę k i e m ) . I m w i ę c e j przy j a k i m ś d o z n a n i u z m y s ł o w y m z m i a n m a t e r i a l n y c h , t y m niższy j e s t to t y p p o z n a n i a . Najniższym ze zmysłów jest dotyk, ponieważ zakłada bezpośredni kon t a k t o r g a n u z p r z e d m i o t e m i z m i a n ę materialną. D r u g i w kolejności j e s t s m a k . W p o s t r z e g a n i u s m a k u z a c h o d z i j e s z c z e p e w n a z m i a n a m a t e r i a l n a w organie. T r z e c i j e s t słuch, a c z w a r t y w ę c h , w k t ó r y c h j u ż nie m a z m i a n y m a t e r i a l nej w o r g a n a c h z m y s ł o w y c h .
Tomasz z Akwinu, In Aristotelis librum De anima commentarium, III, 8, § 718.
Średniowiecze
678
N a j w y ż s z y m i najbliższym i n t e l e k t o w i z m y s ł e m j e s t wzrok, p o n i e w a ż ja k o j e d y n y sięga z a r ó w n o sfery b y t ó w zniszczalnych, j a k i n i e z n i s z c z a l n y c h . W z r o k j e s t n a j d o s k o n a l s z y m i najbardziej o g ó l n y m z m y s ł e m z e wszyst k i c h . P o s t r z e g a n e p r z e z n i e g o p r z e d m i o t y p o z n a n i a z m y s ł o w e g o są b o w i e m w s p ó l n e ciałom z n i s z c z a l n y m i n i e z n i s z c z a l n y m . U n d e visus e s t altior i n t e r o m n e s s e n s u s e t universalior, q u i a sensibilia ab eo percepta sunt c o m m u n i a corporibus corruptibilibus et incorruptibilibus . 5 4 4
K a ż d y z m y s ł m a swój p r z e d m i o t a d e k w a t n y (na p r z y k ł a d w z r o k p l a m y b a r w n e , słuch d ź w i ę k i ) i n i e myli się w s t o s u n k u d o s w e g o p r z e d m i o t u (non de545
cipitur sensus circa obiectum
proprium) .
O d z m y s ł ó w z e w n ę t r z n y c h - d z i e l o n y c h tradycyjnie na p i ę ć - p r z e c h o d z i m y d o w e w n ę t r z n y c h . P i e r w s z y m z nich j e s t z m y s ł w s p ó l n y (sensus communis). P r z y j m u j e o n d o ś w i a d o m o ś c i w r a ż e n i a p o s z c z e g ó l n y c h z m y s ł ó w z e w n ę t r z n y c h , rozróżnia j e i o d n o s i j e d o p e w n y c h bodźców. Z m y s ł s z c z e g ó ł o w y n i e rozróżnia b a r w y o d s m a k u i m o ż e p o z n a w a ć t y l k o w o b r ę b i e d z i e d z i n y swoje go p r z e d m i o t u a d e k w a t n e g o . Z m y s ł y s z c z e g ó ł o w e m u s z ą z a t e m m i e ć „stację c e n t r a l n ą " , k t ó r a m a z a r a z e m z d o l n o ś ć p e w n e j refleksji i ś w i a d o m o ś ć d o z n a ń . Stąd to sąd rozróżniający w i n i e n p r z y s ł u g i w a ć z m y s ł o w i w s p ó l n e m u , d o k t ó r e g o o d n o s z ą się j a k o d o w s p ó l n e g o k r e s u w s z y s t k i e w r a ż e n i a przyj m o w a n e d o świadomości przez zmysły z e w n ę t r z n e i dzięki k t ó r e m u ś w i a d o m i j e s t e ś m y t a k ż e ujęć, za p o ś r e d n i c t w e m k t ó r y c h poznają z m y sły, g d y k t o ś n a p r z y k ł a d widzi, ż e widzi. U n d e o p o r t e t ad s e n s u m c o m m u n e m p e r t i n e r e d i s c r e t i o n i s i u d i c i u m , ad q u e m r e f e r a n t u r sicut ad c o m m u n e m t e r m i n u m , o m n e s a p p r e h e n s i o n e s s e n s u u m ; a q u o e t i a m p e r c i p i a n t u r i n t e n t i o n e s s e n s u u m , sicut c u m aliquis videt se v i d e r e . 5 4 6
G d y w i ę c k t o ś widzi, ż e w i d z i , m a m y d o c z y n i e n i a z d z i a ł a n i e m z m y s ł u wspólnego. W y o b r a ź n i a , czyli fantazja, j e s t n i e tyle władzą w y o b r a ż a n i a w dzisiej s z y m t e g o słowa z n a c z e n i u - t o z n a c z y zdolnością d o w y t w a r z a n i a w y o b r a ż e ń o d t w ó r c z y c h c z y w y t w ó r c z y c h - ale j e s t pamięcią bierną, a w i ę c władzą, która j e s t zdolnością p r z e c h o w y w a n i a species. Trzeci zmysł w e w n ę t r z n y to słynna vis aestimativa, której u człowieka o d p o wiada cogitativa. T o m a s z nazywa ją t e ż intellectus passivus albo ratio particularis ; tej drugiej nazwy u ż y w a po to, b y wyrazić, że dotyczy o n a tylko tego, co szczegóło547
Tomasz z Akwinu, Tomasz z Akwinu, Ibidem, I, 78, 4, ad Tomasz z Akwinu,
De anima, 13, c, przekł. Z. Włodek, W. Zega, s. 163. Summa theologiae, \, 17, 2, ad 2. 2; Traktat o człowieku, przekł. S. Swieżawski, s. 257. De anima, 13, c.
679
XXXIV. Tomasz z Akwinu
we, k o n k r e t n e , a więc cielesne. S a m o użycie słów aestimativa, cogitatwa świadczy o tym, ż e chodzi tu o p e w i e n osąd. Jest to w i ę c jak g d y b y surogat w d z i e d z i n i e zmysłowej tego, co istotne i rozwinięte w u m y s ł o w e j , surogat pojęć, ujęcie p r z e d m i o t u , sądu i rozumowania. W opisie tej władzy T o m a s z podąża wyraźnie za Awicenna. Z a r ó w n o zwierzę, jak i człowiek używa tej władzy, by określić, co jest dlań k o r z y s t n e , a co szkodliwe. U zwierzęcia vis aestitnatwa jest właściwie tym, co teraz o k r e ś l a m y j a k o instynkt. Najwyższą w e w n ę t r z n ą władzą zmysłową j e s t p a m i ę ć c z y n n a (memoria et reminiscentia), o k r e ś l a n a t a k w p r z e c i w i e ń s t w i e d o w y o b r a ź n i j a k o p a m i ę c i bier n e j . P a m i ę ć c z y n n a u zwierząt b y w a n i e ś w i a d o m a ^memoria), a u c z ł o w i e k a j e s t to ś w i a d o m e i c e l o w e p r z y p o m i n a n i e s o b i e ^reminiscentia)', p a m i ę ć z m y s ł o w a wiąże się z u m y s ł o w ą . T e r a z d o c h o d z i m y d o p u n k t u k l u c z o w e g o całej filozofii T o m a s z a , a m i a n o w i c i e d o z a g a d n i e n i a p o z n a n i a u m y s ł o w e g o . T u m a s w e źródło cała różnica d w u w i e l k i c h orientacji m e t a f i z y c z n y c h : p l a t o n i z m u i a r y s t o t e l i z m u . W tej d z i e d z i n i e refleksji najwyraźniej przejawiają się f u n d a m e n t a l n e założenia a n tropologii filozoficznej. S w o j e rozważania na t e m a t p o z n a n i a T o m a s z r o z p o c z y n a od p e r s p e k t y w y najszerszej, p r z e d s t a w i a j ą c różnice w s p o s o b i e p o z n a w a n i a p r z e z Boga, p r z e z anioły i p r z e z b y t y m a t e r i a l n e . B ó g j e s t a k t e m c z y s t y m i d l a t e g o nie m a w N i m żadnej możności, toteż nie ma w N i m również intelektu możnościowego. I n a c z e j j e s t w c z ł o w i e k u , który n i e j e s t a k t e m c z y s t y m i pozostaje w m o ż ności d o t e g o , co m o ż e p o z n a ć u m y s ł o w o . S k o r o p o z n a j e j a k i e ś intelligibile, to p r z e c h o d z i z m o ż n o ś c i w akt. D l a t e g o m u s i w n i m b y ć i n t e l e k t możnościowy. T o s a m o n a r z u c a się n a m i w rozważaniach n a d d u c h a m i c z y s t y m i : anioł o t r z y m u j e p o z n a n i e od Boga, a c z ł o w i e k m u s i j e z d o b y w a ć . Z a A r y s t o t e l e s e m T o m a s z t w i e r d z i , ż e i n t e l e k t j e s t niezapisaną tablicą (tabula rasa), która z n a j d u j e się na a n t y p o d a c h u m y s ł u b o ż e g o . Z a t e m z racji k r a ń c o w e j n i e d o s k o n a ł o ś c i n a s z e g o i n t e l e k t u m u s i m y u z n a ć , że istnieje w nas i n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y , który j e s t w m o ż n o ś c i d o w s z y s t k i e g o , c z y m s a m n i e jest. I n t e l e k t n i e u t o ż s a m i a się z duszą, lecz j e s t władzą d u s z y - tu u w i d o c z nia się z kolei różnica dzieląca T o m a s z a i A u g u s t y n a . J e ż e l i t w i e r d z i m y to w s z y s t k o o i n t e l e k c i e m o ż n o ś c i o w y m , to czy w o l n o n a m to s a m o u t r z y m y w a ć o i n t e l e k c i e c z y n n y m {intellectus agens). W i e m y , co na j e g o t e m a t twierdzili skrajni a u g u s t y n i ś c i - m i a n o w i c i e , ż e j e s t B o g i e m - oraz awerroiści - że j e s t o d e r w a n y od j e d n o s t e k . B ó g j e s t n a s z y m i n t e l e k t e m c z y n n y m t y l k o w p o rządku n a d p r z y r o d z o n y m , j a k o sprawca naszej szczęśliwości. I n t e l e k t c z y n n y nie j e s t t e ż o d e r w a n ą inteligencją, lecz j e s t częścią duszy. T o m a s z określa go j a k o m a ł e światło d u c h o w e , k t ó r e j e s t w nas z n a t u r y i wystarcza d o n a s z e g o p o z n a n i a (paroum lumen intelligibile, quod est nobis connaturale, sufficit ad nostrum intelligere) . 548
W a ż n e są tu s z c z e g ó l n i e o k r e ś l e n i a paroum
i connaturale.
Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, II, 77, § 1583.
Przedmiotem
Średniowiecze
680
a d e k w a t n y m dla n a s z e g o i n t e l e k t u , to znaczy d o s t o s o w a n y m d o n a t u r y l u d z k i e j , są istoty rzeczy m a t e r i a l n y c h . R z e c z y c i e l e s n e m u s z ą j e d n a k u l e c d e m a t e rializacji i stać się z e z m y s ł o w o p o z n a w a l n y c h u m y s ł o w o p o z n a w a l n y m i . T e g o j e d n a k d o k o n a ć m o ż e t y l k o taka w ł a d z a , która s a m a pozostaje w a k c i e . T r z e b a w i ę c przyjąć i s t n i e n i e i n t e l e k t u c z y n n e g o j a k o w ł a d z y d u s z y j e d n o s t k o w e j , b o jeżeli poznanie u m y s ł o w e ma być poznaniem d o k o n y w a n y m przez danego c z ł o w i e k a , to j e g o zasadą m u s i b y ć i n d y w i d u a l n y i n t e l e k t czynny. M u s i m y w i ę c przyjąć d w a oblicza i n t e l e k t u , i n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y i czynny. I n t e l e k t s p e ł n i a trzy f u n k c j e (tres operationes). J e s t c i e k a w e , ż e j e s t e s t w a n i ż s z e mają j a k b y o s ł a b i o n e u c z e s t n i c t w o w t y m , co i s t o t n e dla b y t ó w d o s k o nalszych: z w i e r z ę t a d z i ę k i p e w n e j roztropności i o c e n i e n a t u r a l n e j u c z e s t n i c z ą j a k b y w r o z u m i e l u d z k i m ; c z ł o w i e k a z kolei o d r ó ż n i a od d u c h ó w c z y s t y c h wła ś n i e r o z u m o w a n i e . D u c h y c z y s t e poznają n i e d y s k u r s y w n i e , ale p r o s t e ujęcie (simplex apprehensió) i p o z n a n i e zasad (intellectio principiorum), k t ó r e są d o s t ę p n e c z ł o w i e k o w i , to j a k b y u c z e s t n i c t w o w p o z n a w a n i u a n i e l s k i m . Tomasz w b r e w Awicennie przyjmuje też pamięć umysłową. Dla Awicen n y w i e d z a n i e była p r z e c h o w y w a n i e m form p o z n a w c z y c h , ale o t r z y m y w a n i e m ich od i n t e l i g e n c j i . P a m i ę ć u m y s ł o w a to n i e o d r ę b n a w ł a d z a , lecz i n t e l e k t , k t ó r y p r z e k a z u j e species intelligibiles. D l a p a m i ę c i i n t e l e k t u a l n e j n i e j e s t i s t o t n e , czy swój p r z e d m i o t u j m u j e j a k o przeszły. W i e m y już, jak T o m a s z pojmuje intelekt możnościowy i czynny. C z y m n a t o m i a s t są o w e trzy c z y n n o ś c i i n t e l e k t u i c z y m j e s t p a m i ę ć u m y s ł o w a ? P o s t a w a T o m a s z o w a w c a ł y m z a g a d n i e n i u p o z n a n i a w y r a ź n i e o d c i n a się od a r y s t o t e l i z m u a r a b s k i e g o i t r a d y c y j n e g o a u g u s t y n i z m u . N i e i n t e l i g e n c j e , lecz z m y s ł y są z a s a d n i c z y m i p r z y c z y n a m i n a s z e g o p o z n a n i a i n t e l e k t u a l n e g o . T w i e r d z e n i e to u j a w n i a z całą mocą e m p i r y z m T o m a s z a . T o m a s z p o w t a r z a b a r d z o s t a n o w c z o , ż e u m y s ł n a s z j e s t zrazu n i e z a p i s a n ą t a b l i c ą i g d y d o k o n u j ą się w n i m a k t y p o z n a w c z e , to z a w s z e ich ź r ó d ł e m b ę dą d a n e z m y s ł o w e . Z a w s z e p i e r w s z y m n a s z y m a k t e m j e s t z w r ó c e n i e się d o d a n y c h z m y s ł o w y c h . T y l k o o n e są n a m b e z p o ś r e d n i o d o s t ę p n e i t y l k o w nich m o ż e m y się d o s z u k a ć t e g o , co j e s t intelligibile. W s t o s u n k u w i ę c d o w s z e l k i e g o a k tu p o z n a w c z e g o p o z n a n i a u m y s ł o w e g o p o z n a n i e z m y s ł o w e s p e ł n i a rolę p r z y c z y n y s p r a w c z e j , a ściśle rzecz biorąc, w y o b r a ż e n i e działa j a k o p r z y c z y n a i n s t r u m e n t a l n a w o b e c i n t e l e k t u c z y n n e g o , k t ó r y z e species z m y s ł o w e j t w o r z y species intelligibilis impressa, to z n a c z y f o r m ę p o z n a w c z ą wtłoczoną d o i n t e l e k t u m o ż n o ś c i o w e g o , k t ó r y z kolei rodzi w s o b i e species intelligibilis expressa, czyli verbum mentis, to z n a c z y pojęcie. 549
T e n p r o c e s p r z e m i a n y w y o b r a ż e n i a w p o j ę c i e n a z y w a m y abstrakcją. W y o b r a ż e n i e to o b r a z w y c i ś n i ę t y p r z e z p r z e d m i o t w z m y ś l e w s p ó l n y m , czyli p o d o b i z n a b y t u j e d n o s t k o w e g o tkwiąca w o r g a n i e c i e l e s n y m (similitudines indwiduorum existentes in organis corporis) . W y o b r a ż e n i e d o t y c z y z a w s z e t e g o , co 550
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 79, 2. Ibidem, I, 85, 1, ad 3.
681
XXXIV. Tomasz z Akwinu
s z c z e g ó ł o w e , m a t e r i a j e s t zasadą j e d n o s t k o w i e n i a , a w i ę c w y o b r a ż e n i e j a k o m a t e r i a l n e i j e d n o s t k o w e s t a n o w i m a t e r i ę dla p o z n a n i a u m y s ł o w e g o . I n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y j a k o n i e m a t e r i a l n y n i e m o ż e przyjąć species z m y s ł o w e j , lecz t y l k o ogólną species u m y s ł o w ą . I n t e l e k t c z y n n y d o k o n u j e w ł a ś n i e o w e j p r z e m i a n y species z w y o b r a ż e n i a w species intelligibilis, m i ę d z y t y m i d w o m a rodzajami species z a c h o d z i różnica rodzajowa (sunt alterius generis) . W y d o b y w a n i e t e g o , co o g ó l n e , z e s z c z e g ó ł o w e g o , to w ł a ś n i e abstrakcja. W p r o c e s i e t y m pojawia się n i e t y l k o s a m o „ w y ł u s z c z a n i e " t e g o , co o g ó l n e , ale i g ł ę b o k a p r z e m i a n a . I n t e l e k t c z y n n y w y d o b y w a a k t u a l n e intelligibile z intelligibile w m o ż n o ś c i , k t ó r e t k w i w w y o b r a ż e n i u . J e d n a k ż e , a b y i n t e l e k t m ó g ł s p e ł nić rolę i n t e l e k t u c z y n n e g o , o w e g o paroum lumen, muszą go d o t e g o p o b u d z i ć d a n e z m y s ł o w e , a w i ę c n a j p i e r w n a s t ę p u j e przyjęcie w y o b r a ż e n i a . 55X
D z i a ł a n i e i n t e l e k t u c z y n n e g o na w y o b r a ż e n i a p o p r z e d z a przyjęcie ich przez intelekt możnościowy. Actio i n t e l l e c t u s a g e n t i s in p h a n t a s m a t i b u s p r a e c e d i t r e c e p t i o n e m i n t e l lectus possibilis . 552
K o n t e m p l a c j a l u d z k a n i e m o ż e się b o w i e m o d b y w a ć w życiu d o c z e s n y m b e z w y o b r a ż e ń , ale j e d n a k p o z n a n i e i n t e l e k t u a l n e nie p o l e g a na s a m y c h w y o b r a ż e n i a c h , lecz w nich k o n t e m p l u j e się czystość p r a w d y d u c h o w e j . C o n t e m p l a t i o h u m a n a s e c u n d u m statum praesentis vitae non potest es se a b s ą u e p h a n t a s m a t i b u s [...]. T a m e n intellectualis c o g n i t i o n o n sistit in ipsis p h a n t a s m a t i b u s , s e d in eis c o n t e m p l a t u r p u r i t a t e m intelligibilis veritatis . 553
J e s t w i ę c u T o m a s z a iluminacja, ale n i e specjalna, p o c h o d z ą c a z z e wnątrz, lecz w e w n ę t r z n a , d o k o n y w a n a p r z e z s a m i n t e l e k t . J e d n a k ż e ta i l u m i nacja s a m a j e s t b e z s i l n a , g d y w y s t ę p u j ą z a k ł ó c e n i a w p o d s t a w i e e m p i r y c z n e j , g d y w y o b r a ż e n i a ulegają u s z k o d z e n i u . P o n a d t o , z z a n i k i e m p e w n y c h d o z n a ń z m y s ł o w y c h giną z u p e ł n i e n i e k t ó r e gałęzie wiedzy. Z p e w n y c h t w i e r d z e ń T o m a s z a m o ż n a b y wnosić, że uznaje o n p e w n e e l e m e n t y naszej w i e d z y za w r o d z o n e . W p e w n y m sensie tkwią w nas nasiona p e w nych n a u k (semina ąuaedam scientiarum) , k t ó r y m i są p i e r w s z e zasady (prima intelligibilium principia) . N i e znaczy to j e d n a k , b y T o m a s z przyjmował w nas ja k ą k o l w i e k w i e d z ę czy i d e e w r o d z o n e . W r o d z o n y jest n a m tylko i n t e l e k t czynny, j e g o światło, k t ó r e jest j e d n a k b e z s i l n e , g d y n i e m a w nas d a n y c h z m y s ł o w y c h . Z n a j d u j e m y się w i ę c na a n t y p o d a c h p l a t o n i z m u . O d r z u c a j ą c wszelką 554
555
Tomasz Tomasz Tomasz Tomasz Tomasz
z z z z z
Akwinu, Akwinu, Akwinu, Akwinu, Akwinu,
De anima, 4, ad 5. De spiritualibus creaturis, 5, c. Summa theologiae, II—II, 180, 5, ad 2. De veritate, 11, 1, c. Summa contra gentiles, IV, 11, § 3477.
Średniowiecze
682
a b s t r a k c j ę , P l a t o n p r z y j m o w a ł i d e e w r o d z o n e a d e k w a t n e w s t o s u n k u d o pier wowzorów. P l a t o n wierzył, ż e forma p r z e d m i o t u p o z n a n e g o z k o n i e c z n o ś c i ą j e s t w p o z n a j ą c y m w taki s p o s ó b , w jaki j e s t w p o z n a n y m p r z e d m i o c i e . I dla t e g o to u t r z y m y w a ł , że rzeczy p o z n a n e u m y s ł o w o p o w i n n y b y s a m e z sie b i e b y t o w a ć w t e n s a m s p o s ó b , to znaczy n i e m a t e r i a l n i e i n i e r u c h o m o . C r e d i d i t [Plato], q u o d forma cogniti e x n e c e s s i t a t e sit in c o g n o s c e n t e e o m o d o , q u o e s t in c o g n i t o [...]. E t i d e o e x i s t i m a v i t , q u o d o p o r t e r e t res int e l l e c t a s h o c m o d o in seipsis s u b s i s t e r e , scilicet i m m a t e r i a l i t e r e t i m mobiliter . 556
Stąd t e ż , k o n s e k w e n t n i e , w p l a t o n i z m i e największą p r z e s z k o d ą w p o z n a w a n i u u m y s ł o w y m j e s t ciało. S k r a j n y m p r z e c i w i e ń s t w e m e p i s t e m o l o g i c z n e g o s p i r y t u a l i z m u p l a t o ń s k i e g o był m a t e r i a l i z m D e m o k r y t a . T o m a s z za A r y s t o t e l e s e m p r z e k r a c z a o b y d w i e t e skrajności. P o z n a n i e u m y s ł o w e j e s t u n i e g o n i e m a t e r i a l n e , ale ciało n i e t y l k o n i e j e s t w n i m przeszkodą, lecz o d w r o t n i e j e s t k o nieczną p o m o c ą dla u m y s ł u . D u s z a l u d z k a j a k o najniższa z inteligencji (infima formarum) m i a ł a b y j a k o d u c h czysty t y l k o o g ó l n i k o w e i m ę t n e p o z n a n i e , ina czej niż z b a w i e n i d z i ę k i lumen gloriae. D u s z o m o d p o w i a d a to, ż e b y osiągały swoją d o s k o n a ł o ś ć p o z n a w c z ą za p o ś r e d n i c t w e m ciał i od ciał, w p r z e c i w n y m razie łączyłyby się z ciałami niepotrzebnie. C o m p e t i t eis, u t a c o r p o r i b u s e t p e r corpora s u a m p e r f e c t i o n e m intelligib i l e m c o n s e q u a n t u r ; a l i o q u i n frustra c o r p o r i b u s u n i r e n t u r . 5 5 7
N i e t y l k o w i ę c przy p o z n a w a n i u ciał, ale r ó w n i e ż i przy p o z n a w a n i u p i e r w s z y c h zasad oraz b y t ó w d u c h o w y c h m u s i m y w y c h o d z i ć od p o d s t a w y z m y słowej. Światło i n t e l e k t u c z y n n e g o staje się s k u t e c z n e d o p i e r o z chwilą, g d y d o tyczy m a t e r i a ł u d o s t a r c z o n e g o p r z e z zmysły. Jeżeli tkwią w i ę c w nas p i e r w s z e zasady, to n i e w t y m s e n s i e , b y t k w i ł y o n e w nas j a k o sądy w r o d z o n e , lecz są to: P i e r w s z e s t r u k t u r y i n t e l e k t u , k t ó r e p o z n a w a n e są ś w i a t ł e m i n t e l e k t u c z y n n e g o za p o ś r e d n i c t w e m form p o z n a w c z y c h w y a b s t r a h o w a n y c h z przedmiotów poznania zmysłowego. Primae conceptiones intellectus, quae statim lumine intellectus agentis cognoscuntur per species a sensibilibus abstractas . 558
Z a t e m r ó w n i e ż w s t o s u n k u d o p i e r w s z y c h zasad w i n n i ś m y s t w i e r d z i ć , że p o c z ą t e k n a s z e g o p o z n a n i a b i e r z e się z e z m y s ł u {principium nostrae cognitionis est 5 5 6
557
5 5 8
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 84, 1; Traktat o człowieku, przekł. S. Swieżawski, s. 478. Ibidem, I, 55, 2, c. Tomasz z Akwinu, Deveritate, 11, 1, c, por. Summa theologiae, I-II, 51, 1, c.
683
XXXIV. Tomasz z Akwinu
a sensu). T o s a m o d o t y c z y w całej p e ł n i p r z e d m i o t ó w n i e m a t e r i a l n y c h , n i e m a m y ich p o j ę ć w r o d z o n y c h ani ż a d n e g o ich p o z n a n i a b e z p o ś r e d n i e g o . P o z n a n i e naszej d u s z y j e s t t y l k o p o ś r e d n i e : g d y p o z n a j e m y jakiś p r z e d m i o t , p e ł e n a k t p o z n a w a n i a t e g o p r z e d m i o t u w y p e ł n i a się, k i e d y j a k o z a s a d ę t e g o a k t u p o z n a j e m y samą d u s z ę . N a p o d s t a w i e p r z e d m i o t u b o w i e m p o z n a j e swoje d z i a ł a n i e , p r z e z k t ó r e dochodzi do poznania samego siebie. E x o b i e c t o e n i m c o g n o s c i t s u a m o p e r a t i o n e m , p e r q u a m d e v e n i t ad cog n i t i o n e m sui i p s i u s . 559
P o z n a n i e k a ż d e g o p r z e d m i o t u m a swój f u n d a m e n t w p o z n a n i u z m y s ł o w y m , to s a m o d o t y c z y r ó w n i e ż p o z n a n i a Boga. P o z n a n i e Boga, k t ó r e m o ż e b y ć p r z y j ę t e od u m y s ł u l u d z k i e g o , n i e w y kracza p o n a d t e n rodzaj p o z n a n i a , k t ó r y p o c h o d z i z p r z e d m i o t ó w p o z n a nia z m y s ł o w e g o , p o n i e w a ż i u m y s ł o s o b i e s a m y m p o z n a j e , c z y m jest, za p o ś r e d n i c t w e m t e g o , ż e p o z n a j e n a t u r y rzeczy p o z n a w a l n y c h z m y s ł o w o . C o g n i t i o D e i , q u a e e x m e n t e h u m a n a accipi p o t e s t , n o n e x c e d i t illud g e n u s c o g n i t i o n i s , q u o d e x s e n s i b i l i b u s s u m i t u r , c u m e t ipsa a n i m a d e seipsa c o g n o s c a t , q u i d est, p e r hoc, q u o d n a t u r a s intelligit s e n s i b i l i u m . 560
E m p i r y z m T o m a s z o w y p r o w a d z i nas t e ż d o s w o i s t e g o p o s t a w i e n i a p r o b l e m u p r a w d y i k r y t y k i p o z n a n i a . T o m a s z m a zaufanie d o u j m o w a n i a istoty rzeczy p r z e z nasz i n t e l e k t . J a k z m y s ł w o b e c w ł a ś c i w y c h m u p r z e d m i o t ó w j e s t z a w s z e prawdziwy, t a k s a m o i i n t e l e k t w p o z n a w a n i u , c z y m coś jest. U n d e sicut s e n s u s s e n s i b i l i u m p r o p r i o r u m s e m p e r v e r u s est, ita e t i n t e l l e c t u s in c o g n o s c e n d o q u o d , q u i d e s t . 5 6 1
Toteż pierwsza czynność umysłu jest nieomylna i bezbłędna. Zagadnie n i e p r a w d z i w o ś c i pojawia się d o p i e r o w d r u g i e j c z y n n o ś c i , w sądzie. P r a w d a to w e d ł u g T o m a s z a o d p o w i e d n i o ś ć rzeczy i p o z n a n i a (adaeąuatio ret et intellectus), którą s t w i e r d z a m y w s ą d a c h . W p i e r w s z e j c z y n n o ś c i m a m y p r a w d ę esencjalną, a d o p i e r o w sądzie egzystencjalną. P u n k t e m wyjścia u T o m a s z a j e s t z m y s ł o w e ujęcie k o n k r e t n e g o istnienia, a i s t n i e n i e j e s t d a n e jaźni p o ś r e d n i o , inaczej niż u Kartezjusza. 562
Stąd w i ę c t y m , co b y w a p o z n a w a n e b e z p o ś r e d n i o p r z e z i n t e l e k t l u d z k i , j e s t n a t u r a rzeczy m a t e r i a l n e j ; w t ó r n i e zaś b y w a p o z n a w a n y akt, przy p o -
Tomasz z Tomasz z Tomasz z Ibidem, 1,
Akwinu, De anima, 3, ad 4, przekł. Z. Włodek, W. Zega, s. 49. Akwinu, Summa contra gentiles, III, 47, § 2245. Akwinu, Deveritate, 1, 12, c, przekł. L. Kuczyński, t. I, s. 63. 3, c.
Średniowiecze
684
m o c y k t ó r e g o p o z n a j e się p r z e d m i o t , a d o p i e r o za p o ś r e d n i c t w e m a k t u s a m i n t e l e k t , k t ó r e g o doskonałością j e s t j e g o p o z n a w a n i e . E t i d e o id, q u o d p r i m o c o g n o s c i t u r a b i n t e l l e c t u h u m a n o , e s t h u i u s m o d i o b i e c t u m ; et secundario cognoscitur ipse actus, q u o cognoscitur obiect u m ; e t p e r a c t u m c o g n o s c i t u r ipse i n t e l l e c t u s , c u i u s est p e r f e c t i o i p s u m intelligere . 563
S k o r o p r a w d ą j e s t adaeąuatio rei et intellectus, to p r a w d ę m o ż e m y p o z n a ć t y l k o d z i ę k i t e m u , ż e m a m y z d o l n o ś ć refleksji (secundum hoc cognoscit veritatem intellectus, ąuod supra se ipsum reflectitur) . F u n d a m e n t a l n e z n a c z e n i e z m y s ł o w e g o ujęcia t e g o , co istnieje r e a l n i e (istnieje t y l k o to, co s z c z e g ó ł o w e , a p r z e d m i o t y s z c z e g ó ł o w e są d a n e w y ł ą c z n i e z m y s ł o m ) , n a d a j e s w o i s t e z a b a r w i e n i e całej e p i s t e m o l o g i i T o m a s z a , k t ó r e g o d o m i n a n t ą j e s t p r z e k o n a n i e o oczywistości świata z e w n ę t r z n e g o i a b s u r d a l n o ści u z a s a d n i a n i a t e g o , co o c z y w i s t e . 564
G. Działanie E t y k a T o m a s z o w a o b e j m u j e d w a działy: e t y k ę ogólną, na którą składają się roz w a ż a n i a o d z i a ł a n i a c h l u d z k i c h , wolności woli, analiza c z y n u l u d z k i e g o , s p r a w n o ś c i a c h i c n o t a c h oraz p r a w i e ; i e t y k ę szczegółową, która mieści w s o b i e refle ksję n a d miłością i i n n y m i u c z u c i a m i , ż y c i e m o s o b i s t y m , z b i o r o w y m , religij n y m oraz c e l e m o s t a t e c z n y m . W Summie teologii e t y c e o g ó l n e j p o ś w i ę c o n a j e s t Prima secundae, a s z c z e gółowej Secunda secundae. P o d s t a w o w y m z a ł o ż e n i e m T o m a s z o w e j teorii działania l u d z k i e g o j e s t p r z e k o n a n i e , ż e w s z y s t k i e j e s t e s t w a dążą d o s w e g o c e l u . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o p o z o s t a ł y c h s t w o r z e ń c z ł o w i e k czyni to n i e t y l k o n i e ś w i a d o m i e i i n s t y n k t o w n i e , ale t a k ż e j a k o j e s t e s t w o d u c h o w e , pożądając i poznając u m y s ł o w o . T o t e ż p o z n a n i e p r z y c z y n y w s z y s t k i e g o rozciąga się i na cel w s z e c h r z e c z y . Z racji t e g o p o z n a n i a c z ł o w i e k m a s w o i s t e , r ó ż n e od z w i e r z ę c e g o p o ż ą d a n i e , k t ó r e g o istot ną właściwością j e s t w o l n o ś ć . W o l n o ś ć j e s t p r z y m i o t e m świata d u c h o w e g o . Ale wola n i e zagłusza w c z ł o w i e k u niższego, z m y s ł o w e g o p o ż ą d a n i a (appetitus sensi bilis, sensualitas). T o p o ż ą d a n i e s z c z e g ó ł o w e z m i e r z a t y l k o d o d ó b r k o n k r e t n y c h w y w o ł u j ą c y c h p r z y j e m n o ś ć (delectatio) i m o ż e o n o d o t y c z y ć albo z d o b y w a n i a t e g o , co p o t r z e b n e j e d n o s t k o w o l u b g a t u n k o w o (concupiscibilis), a l b o t e ż p o k o n y w a n i a i u s u w a n i a p r z e s z k ó d (irascibilis). P r z e d m i o t e m w ł a d z y p o ż ą d a w c z e j j e s t to, co p r z y j e m n e , g n i e w l i w e j to, co p r z y k r e . P i e r w s z a z w ł a d z j e s t b i e r n a (passio), a d r u g a c z y n n a (actio). W ł a d z a
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 87, 3, c; Traktat o człowieku, przekł. S. Swieżawski, s. 638. Tomasz z Akwinu, De ueritate, 1, 9, c.
685
XXXIV. Tomasz z Akwinu
g n i e w l i w a działa z e w z g l ę d u na pożądawczą, a r a z e m stanowią o n e w życiu z w i e r z ę c y m w ł a d z ę najszlachetniejszą. O tych d w ó c h d z i e d z i n a c h p o ż ą d a n i a z m y s ł o w e g o b ę d z i e m y mówili w i ę c e j przy analizie miłości i u c z u ć . T e r a z przy s t ę p u j e m y d o w y ż s z e g o s t o p n i a pożądania, k t ó r e wznosi się p o n a d n a t u r a l n e i z m y s ł o w e , m i a n o w i c i e d o p o ż ą d a n i a u m y s ł o w e g o (appetitus intellectualis seu ra tionalis), czyli d o woli. P o d o b n i e j a k k a ż d e p o ż ą d a n i e z m i e r z a d o celu, k t ó r y m j e s t d o b r o , t a k t e ż i wola d o t y c z y w s p o s ó b k o n i e c z n y d o b r a o g ó l n e g o ; d o b r a s z c z e g ó ł o w e n i e niewolą n a s z e j woli, p o n i e w a ż n i e są k o n i e c z n e . T a k i m d o b r e m j e s t s z c z ę ście, t o t e ż w o l a n i e m o ż e n i e c h c i e ć s z c z ę ś c i a i dąży d o ń z k o n i e c z n o ś c i , c h o ć w jego pojmowaniu jest wolna. Wola i i n t e l e k t współzależą od s i e b i e , p i e r w s z e m i e j s c e z a j m u j e i n t e l e k t , stąd b i e r z e się i n t e l e k t u a l i z m e t y k i T o m a s z a . Najprostszą j e g o p r z e s ł a n k ą j e s t t w i e r d z e n i e , ż e n i e m o ż n a c h c i e ć t e g o , c z e g o się w c z e ś n i e j n i e p o z n a ł o . W pra g n i e n i u c z e g o ś j a k o s k ł a d n i k a szczęścia wola z a l e ż n a j e s t od p o z n a n i a . D o b r a s z c z e g ó ł o w e dzielą się na t a k i e , b e z k t ó r y c h n i e m o ż n a b y ć szczę śliwym, t y c h m u s i m y p r a g n ą ć , i na t a k i e , b e z k t ó r y c h m o ż n a b y ć w p e ł n i s z c z ę śliwym. Z a A u g u s t y n e m m ó w i T o m a s z , ż e c z ł o w i e k , k t ó r y s z u k a p r a w d z i w e g o szczęścia, z m i e r z a d o Boga, n a w e t w t e d y , g d y n i e w i e , ż e O n j e s t j e g o p r a w d z i w y m d o b r e m . W życiu d o c z e s n y m nie m u s i m y k o n i e c z n i e p r a g n ą ć Boga, t a k j a k n i e m u s i m y p o z n a ć , że istnieje. D o p i e r o d z i ę k i w i d z e n i u uszczęśliwiające m u b ę d z i e m y n i e r o z ł ą c z n i e związani z B o g i e m . U ś w i a d o m i e n i e s o b i e t e g o , j a k ściśle wola wiąże się z p o z n a n i e m u m y s ł o w y m , p o k a z u j e , ż e wola n i e j e s t w o l n a w s e n s i e a b s o l u t n y m . M o ż e m y p o w i e d z i e ć , ż e wola s a m a s i e b i e d e t e r m i n u j e w zależności od p o z n a n i a . W o l n o ś ć w y b o r u j e s t u nas raczej z n a m i e n i e m t e g o , że w o l n o ś ć j e s t n i e d o s k o n a ł a , p o n i e w a ż k o r z e n i e m w s z e l k i e j wolności j e s t r o z u m (totius libertatis radix est in ratione constituta) . G d y b y ś m y w i ę c mieli p e ł n i ę p o z n a n i a , nie m o g l i b y ś m y się w a hać. Wola z k o n i e c z n o ś c i c h c e d o b r a o s t a t e c z n e g o , ale j e s t w o l n a , g d y c h o d z i o dojście d o ń ; ta w o l n o ś ć j e s t c z y m ś r e a l n y m . T o m a s z t w i e r d z i , ż e b r a k wolności woli p o d w a ż a rację b y t u całej e t y k i . D e t e r m i n i z m j e s t w e d l e T o m a s z a niefilozoficzny; j e s t to n a u k a o b c a filozofii (extranea pbilosopAiae) . T r z e b a z a t e m przyjąć k o n i e c z n i e i n d e t e r m i n a c j ę , która d o t y c z y : p o p i e r w s z e , p r z e d m i o t u p o ż ą d a n i a (wola j e s t w o l n a w w y b o r z e dróg prowadzących do ostatecznego celu, który jest upragniony z konieczno ści); p o d r u g i e , a k t u woli, k t ó r y zależy o s t a t e c z n i e t y l k o od woli ( c z ł o w i e k m o że n i e c h c i e ć m y ś l e ć o szczęściu). 5 6 5
566
5 6 7
5 6 8
569
570
5 6 5
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I-II, 10, 2, c. ^Ibidem, 1,82, l , c . Ibidem, I, 2, 1, ad 1. Ibidem, I, 12, 1, c. Tomasz z Akwinu, De veritate, 24, 2, c. Tomasz z Akwinu, De mało, 6, a. u., c.
567
5 6 8
5 6 9
5 7 0
686
Średniowiecze
W o l n o ś ć p r z y s ł u g u j e woli w k a ż d y m s t a n i e w o b e c k a ż d e g o p r z e d m i o t u . Q u a n t u m ad a c t u m i n e s t libertas v o l u n t a t i in ą u a l i b e t statu n a t u r a e respectu cuiuslibet obiecti . 571
P o t r z e c i e , i n d e t e r m i n a c j a woli d o t y c z y p r z y p o r z ą d k o w a n i a d o celu; w o la, t a k j a k i n t e l e k t , m o ż e się mylić i pragnąć zła, ale n i g d y zła j a k o z ł a . W i d z i m y j u ż , że w s p ó ł z a l e ż n o ś ć woli i i n t e l e k t u sięga b a r d z o g ł ę b o k o . P r z y p a t r z m y się jej bliżej i r o z w a ż m y s t r u k t u r ę działania l u d z k i e g o . P i e r w s z y m e t a p e m działania j e s t intencja. J e s t to s k i e r o w a n i e się woli i za jej p o ś r e d n i c t w e m i n n y c h w ł a d z ku celowi. P r a g n i e n i e celu i ś r o d k ó w to j e d e n i t e n s a m akt, b o chcąc c e l u , m u s i się c h c i e ć i środków. T r u d n o ś c i z a c z y n a ją się w m o m e n c i e w y b o r u środków. T u pojawia się d r u g i e s t a d i u m działania rozwaga (consilium). D o t y c z y o n a w y ł ą c z n i e środków, a n i e s a m e g o celu (de fine non est consilium, sed solum de his, quae sunt ad finem) . Cały ten etap wstępny p r o w a d z i d o sądu r o z u m u p r a k t y c z n e g o . R o z w a g a w r a z z s ą d e m d o k o n u j e się na t e r e n i e i n t e l e k t u . Ale w s z y s t k o to, c z e g o d o t y c z y rozwaga, to d z i e d z i n a , w której n i e m a k o n i e c z n o ś c i . R o z w a g a formułuje w i e l e m o ż l i w y c h sądów, w k t ó r y c h sami s o b i e p r o p o n u j e m y r ó ż n e rozwiązania. N a n i e k t ó r e z nich się z g a d z a m y a k t e m woli, czyli p r z y z w o l e n i e m (consensus). N i e z a p a d a t u j e s z c z e decyzja przesądzająca o w y b o r z e j e d n e j z e w e n t u a l n o ś c i , lecz cały s z e r e g przyz w o l e ń . Wola d o ś w i a d c z a tu j a k b y s w e g o p r z e d m i o t u (quasi experientiam quamdam sumens de re, cui inhaeret) . D o p i e r o w c z w a r t y m e t a p i e d e c y d u j e m y się na j e d n ą z możliwości, k t ó r y m w c z e ś n i e j d a l i ś m y p r z y z w o l e n i e . T a decyzja to w y b ó r (electio). G d y b y p r z y z w o l e n i e u z y s k a ł a j e d n a t y l k o możliwość, to w y b ó r p o k r y w a ł b y się z nią. W y b ó r j e s t o s t a t e c z n y m e t a p e m ś w i a d o m e j czynności l u d z k i e j . Wola i i n t e l e k t wiążą się w n i m ściśle, w y b ó r j e s t a k t e m m i e s z a n y m , w k t ó r y m j e d n a k p r z e w a ża wola (ipsius electionis sunt principia appetitus et ratio) . O n j e s t w ł a ś c i w y m p o żądaniem intelektualnym. W akcie wyboru e l e m e n t e m materialnym jest po znanie, a formalnym chcenie i dlatego mimo pozornego pomieszania dziedzin j e s t to a k t woli. G i l s o n p i s z e o n i m tak: „ W s z e l k i e p o r u s z e n i e p o c h o d z i w i ę c od woli, n a w e t w ó w c z a s , g d y m o g ł o b y się z d a w a ć , ż e p o c h o d z i od i n t e l e k t u . P o z n a n i e n a t o m i a s t j e s t z a w s z e rzeczą i n t e l e k t u , n a w e t w ó w c z a s , g d y m a swój p o czątek w poruszeniu w o l i " . 572
573
574
575
5 7 6
T e wszystkie etapy świadomego czynu może człowiek wykonywać s p r a w n i e j l u b o p o r n i e j ; m o ż e s k u p i a ć się raczej na t y c h e l e m e n t a c h c z y n u , k t ó r e zależą od i n t e l e k t u , l u b w t y c h , k t ó r e są a k t a m i s a m e j woli. Z a s t a n ó w m y
5 7 1
5 7 2
5 7 3
5 7 4
5 7 5
5 7 6
Tomasz z Akwinu, De veritate, 22, 6, c, przekł. J. Ruszczyński, t. II, s. 214. Ibidem. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I-II, 14, 2, c. Ibidem, I-II, 15, l , c . Tomasz z Akwinu, Sententia libri Ethicorum, VI, 2, § 10. E. Gilson, Tomizm, przekł. J. Rybałt, s. 357.
687
XXXIV. Tomasz z Akwinu
się n a d t y m , co czyni c z ł o w i e k a z d o l n y m i u s p r a w n i a d o t a k i e g o w ł a ś n i e , a n i e i n n e g o w y k o n y w a n i a czynów. O d p o w i e na to n a u k a o s p r a w n o ś c i a c h i c n o t a c h . W s z y s t k i e a k t y l u d z k i e są k o n k r e t n e , w s z y s t k i e zostawiają w n a s ślady. Ż a d e n z n a s n i e j e s t czystą substancją, lecz j e s t e ś m y „ o b ł o ż e n i " licznymi wła ściwościami. Właściwością, która utrwala z d o b y t e d o ś w i a d c z e n i a i stwarza w n a s p e w n ą d y s p o z y c j ę stałą, j e s t s p r a w n o ś ć (habitus). J e s t t o nasza p r z y p a dłość i n a l e ż y d o kategorii jakości. Ż a d n a s p r a w n o ś ć n i e j e s t o b o j ę t n a n a w a r t o ś c i o w a n i e , j e s t o n a d o b r a l u b zła z a l e ż n i e od t e g o , czy zbliża, czy t e ż o d d a l a n a s od c e l u . S p r a w n o ś ć w i ę c to dyspozycja, d z i ę k i której p o d m i o t posiadający ją j e s t d o b r z e l u b ź l e d u c h o w o w y p o s a ż o n y . S p r a w n o ś c i n i e n a b y w a się raz na za w s z e , ustalają się o n e i zmieniają. D y s p o z y c j a staje się sprawnością, p o d o b n i e j a k c h ł o p i e c staje się m ę ż czyzną]. 577
E t sic d i s p o s i t i o fit h a b i t u s , sicut p u e r fit vii* . C o j e s t p o d m i o t e m t y c h stałych dyspozycji? N i e j e s t n i m B ó g ani ciała, ale d u s z a , z t y m , ż e n i e jej w ł a d z e z m y s ł o w e , a i n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y i wola ja k o p o ż ą d a n i e r o z u m n e . W ł a d z e z m y s ł o w e n i e mogą b y ć p o d m i o t e m s p r a w n o ści, p o n i e w a ż mają o n e z a w s z e j e d e n cel (determinatae ad unum). P o j ę c i e s p r a w n o ś c i w p r o w a d z a w k o n c e p c j ę c z ł o w i e k a d y n a m i z m i roz wój. Są o n e z n a m i o n a m i życia duszy. P e w n e mają c h a r a k t e r p o d s t a w o w y , na p r z y k ł a d p o z n a w a n i e p i e r w s z y c h zasad (intellectus principiorum). N a ich rozwój n i e działa w ł a s n o ś ć w r o d z o n a , lecz p r z e d e w s z y s t k i m n a s z e akty, a zwłaszcza ich p o w t a r z a n i e . Istnieją sprawności d o b r e i z ł e . J e d n e usprawniają nas d o w y k o n y w a n i a d o b r y c h czynów, to są cnoty, a i n n e , umacniające n a s w złym, to w a dy. K t ó r e j e d n a k ż e czyny są d o b r e , a k t ó r e złe? K a ż d y czyn m a d w a aspekty, z e w n ę t r z n y i w e w n ę t r z n y . P r z e d m i o t e m c z y n u z e w n ę t r z n e g o j e s t p o ż ą d a n a rzecz, a w e w n ę t r z n e g o cel. A k t w e w n ę t r z n y j e s t ważniejszy od z e w n ę t r z n e g o . Osta t e c z n i e n a s z e c z y n y d e t e r m i n u j e cel a k t u w e w n ę t r z n e g o . C e l t e n zaś jest o k r e ślany p r z e z r o z u m , p o n i e w a ż p o j m u j e m y go u m y s ł e m . O s t a t e c z n i e w i ę c d o b r y b ę d z i e w s z e l k i a k t z g o d n y z r o z u m e m , a zły n i e z g o d n y z r o z u m e m , n a t o m i a s t o b o j ę t n y m o r a l n i e t e n , k t ó r y n i e j e s t w ż a d e n s p o s ó b z a l e ż n y od r o z u m u . P o n i e w a ż d o b r o ć woli zależy od d o b r a jej p r z e d m i o t u , t o z k o n i e c z n o ś c i ą m u s i z a l e ż e ć od z a m y s ł u celu. C u m b o n i t a s v o l u n t a t i s d e p e n d e t a b o n i t a t e voliti, n e c e s s e e s t , q u o d d e pendeat ex intentione finis . 578
W i d a ć , ż e n a j w a ż n i e j s z y m w a r u n k i e m dobroci a k t u j e s t j e g o właściwy, ujęty r o z u m o w o c e l . T o t e ż w moralności główną rolę gra i n t e n c j a ( t a k j a k w c z e śniej u A b e l a r d a ) . Ale n i e t r z e b a z a p o m i n a ć , ż e przy złej intencji cały a k t staje 5 7 7
5 7 8
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I-II, 49, 2, ad 3. Ibidem, I-II, 19, 7, c.
Średniowiecze
688
się zły, d o d o b r o c i a k t u n i e wystarcza j e d n a k s a m a intencja, t r z e b a j e s z c z e wła ściwego doboru środków i wykonania. Z a t e m c n o t y to stałe d y s p o z y c j e i u s p o s o b i e n i a , pozwalające n a m p o s t ę p o w a ć z g o d n i e z r o z u m e m , czyli d o b r z e . N i e j e s t e ś m y j e d n a k c z y s t y m i d u c h a mi i, b y c z y n i ć d o b r z e , n i e wystarcza n a m w i e d z a . D l a t e g o n a s z e s p r a w n o ś c i n i e m o g ą d o t y c z y ć s a m e g o t y l k o p o z n a n i a , ale m u s z ą działać r ó w n i e ż na c h c e n i e . Pożądliwości i u c z u c i a są w nas b a r d z o silne i przesłaniają właściwą p e r s p e k t y w ę c e l ó w i ś r o d k ó w , m u s i m y w i ę c u z b r o i ć się w c n o t y pozwalające n a m - m i m o n a p o r u t y c h c z y n n i k ó w - właściwie osądzać cel. M a m y w i ę c c n o t y dotyczą c e sfery p o z n a n i a - i n t e l e k t u a l n e oraz działania - m o r a l n e . J e d n e i d r u g i e są s p r a w n o ś c i a m i r o z u m u kierującymi n a s z y m ż y c i e m e t y c z n y m o d w e w n ą t r z . C n o t a m o r a l n a m a d o b r o na m o c y r e g u ł y r o z u m u . Virtus moralis b o n i t a t e m h a b e t e x reguła r a t i o n i s
579
.
R o z u m u n i k a z a r ó w n o n a d m i a r u , j a k i b r a k u , a w i ę c c n o t a m i e ś c i się za wsze w złotym środku. N a przykład w cnotach intelektualnych nasz rozum mo ż e błądzić p r z e z n i e d o m i a r , g d y t w i e r d z i , ż e n i e istnieje coś, co istnieje, a l b o p r z e z n a d m i a r , g d y u t r z y m u j e , ż e istnieje to, c z e g o n i e ma. C n o t y i n t e l e k t u a l n e są cztery: pierwszą, najwyższą z n i c h j e s t m ą d r o ś ć (sapientia), k t ó r a o b e j m u j e w o l ę i osądza p o z o s t a ł e cnoty, drugą z r o z u m i e n i e (intelligentia), trzecią w i e d z a (scientia), a czwartą r o z t r o p n o ś ć (prudentia) . Z r o z u m i e n i e u s p r a w n i a nas d o p o z n a w a n i a p i e r w s z y c h zasad t e o r e t y c z n y c h , k t ó r e są o c z y w i s t e . Ale t r z e b a t e ż b y ć s p r a w n y m w wyciąganiu w n i o s k ó w z o w y c h p i e r w s z y c h zasad. T o w y c i ą g a n i e w n i o s k ó w m o ż e d o t y c z y ć w n i o s k ó w w z g l ę d n i e o s t a t e c z n y c h , w c z y m p o m o c n a j e s t w i e d z a , a l b o a b s o l u t n i e osta t e c z n y c h , c z y m z a j m u j e się m ą d r o ś ć . Z kolei r o z t r o p n o ś ć d o t y c z y czynności życia, j e s t o n a r o z s ą d k i e m w d z i e d z i n i e działań (recta ratio agibilium). J a k zobaczymy, r o z t r o p n o ś ć z n a j d u j e się na p o g r a n i c z u c n ó t i n t e l e k t u a l n y c h . Jej z a d a n i e m j e s t d o b i e r a n i e o d p o w i e d n i c h ś r o d k ó w d o celów. O p r ó c z i n t e l e k t u a l n y c h istnieją c n o t y m o r a l n e . Są o n e s p r a w n o ś c i a m i w o li. Przy ich p o m o c y wola kieruje n a s z y m i o d r u c h a m i u c z u c i o w y m i i n a m i ę t n o ściami. I t a k m ę s t w o (fortitudo) o p a n o w u j e n a m i ę t n o ś c i h a m u j ą c e i w y c h o w u j e w ł a d z ę gniewliwą. U m i a r k o w a n i e (temperantia) d o t y c z y całej d z i e d z i n y pożąd a w c z e j . S p r a w i e d l i w o ś ć (iustitia) porządkuje nasze czynności z e w n ę t r z n e z u w a gi na to, co się k o m u należy. Z nią wiążą się w d z i ę c z n o ś ć , p o b o ż n o ś ć (pietas), re ligia (religio). C n o t y t e przewodzą życiu p r y w a t n e m u , z b i o r o w e m u i religijnemu. W r a z z roztropnością c n o t y m o r a l n e składają się na c n o t y k a r d y n a l n e . K a ż d a z nich o d n o s i się d o jakiejś własności naszej n a t u r y : r o z t r o p n o ś ć d o rosm
5 8 1
5 7 9
5 8 0
5 8 1
Ibidem, I-II, 64, 1, ad 1. Ibidem, I-II, 57, 2, ad 2. Nazwa 'kardynalne' pochodzi od cardines - zawiasy.
689
XXXIV. Tomasz z Akwinu
z u m n o ś c i , s p r a w i e d l i w o ś ć d o życia w s p o ł e c z n o ś c i , u m i a r k o w a n i e d o p o ż ą d a nia, a m ę s t w o d o g n i e w u . T e w s z y s t k i e c n o t y n i e w y s t ę p u j ą s a m e , ale k a ż d a m a swój dwór, orszak, stąd b i e r z e się m n o g o ś ć c n ó t p o c h o d n y c h t a k w s p a n i a l e p r z e d s t a w i o n y c h w Secunda Secundae Summy teologii. Bliżej z a j m i e m y się n i m i p ó ź n i e j , na razie r o z w a ż m y p r z e d m i o t o w e r e g u ły działania. D o t y c h c z a s o m a w i a n e c n o t y i r o z u m mają c h a r a k t e r p o d m i o t o w y . R e g u ł ą p r z e d m i o t o w ą działania jest prawo. J e d n a k ż e , b y p r a w o obowiązy wało i było d o b r e , m u s i b y ć r o z u m n e , g d y ż r o z u m j e s t ostateczną normą. D l a t e go p r a w o m u s i zgadzać się z r o z u m e m , g d y n i e czyni t e m u zadość, staje się grze c h e m . P r a w o zawsze dotyczy działania i pozostaje w zakresie r o z u m u p r a k t y c z n e g o . N i e c h o d z i w n i m o działanie j e d n o s t k i , ale o zbiorowość, d l a t e g o t e ż prawa zmierzają z a w s z e k u d o b r u o g ó l n e m u (omnis lex ad bonum commune ordinatuff . W o b e c t e g o prawa n a d a w a ć m o ż e tylko zbiorowość albo jej przedstawiciel. 82
Prawo nie jest niczym innym jak tylko p e w n y m orzeczeniem rozumu p r a k t y c z n e g o w y d a n y m p r z e z w ł a d c ę , k t ó r y rządzi j a k ą ś d o s k o n a ł ą wspólnotą. N i h i l e s t aliud lex, q u a m ą u o d d a m d i c t a m e n practicae rationis in principe, qui gubernat aliąuam communitatem perfectam . 583
Ile w i ę c zbiorowości, t y l e o d m i a n p r a w a . Zbiorowością n a j p o w s z e c h n i e j szą i n a c z e l n ą j e s t w s z e c h ś w i a t k i e r o w a n y p r z e z Boga. T u p r a w o d a w c ą j e s t Bóg, k t ó r y n a d a ł światu p r a w o (lex aeterna). W s z y s t k i e i n n e p r a w a to p o d d z i a ł y o w e j b o ż e j lex aeterna. O d w i e c z n e p r a w o b o ż e o d n i e s i o n e d o c z ł o w i e k a i w p i s a n e w j e g o n a t u r ę staje się p r a w e m n a t u r a l n y m (lex naturae). Prawo naturalne nie jest niczym i n n y m jak tylko uczestnictwem prawa wiecznego w stworzeniu rozumnym. L e x n a t u r a l i s nihil aliud e s t q u a m participatio legis a e t e r n a e in rationali creatura . 584
D z i ę k i p r a w u n a t u r y p o z n a j e m y o s t a t e c z n e n o r m y n a s z e g o działania i ży cia w z b i o r o w o ś c i . P e w n e t e z y to t w i e r d z e n i a p r a w a n a t u r y oraz tezy, i n n e to w n i o s k i w y c i ą g n i ę t e z p r a w natury. T a k ą naczelną tezą p r a w a n a t u r y j e s t zasa da, b y c z y n i ć to, co d o b r e , a u n i k a ć t e g o , co złe. O ile w i ę c w e ź m i e m y naszą na t u r ę z z a c h o w a n i e m jej h a r m o n i i (gdy w s z y s t k o p o d d a n e j e s t r o z u m o w i ) , to p r z e p i s y p r a w a n a t u r y b ę d ą z g o d n e z e s k ł o n n o ś c i a m i tej natury. T o t e ż k a ż d y w i n i e n , p o p i e r w s z e , dążyć całą siłą d o z a c h o w a n i a s w e g o życia i zdrowia; p o d r u g i e , j a k o z w i e r z ę c z ł o w i e k m u s i dążyć d o z a c h o w a n i a g a t u n k u , to z n a c z y r o z m n a ż a ć się i w y c h o w y w a ć dzieci; p o trzecie, j a k o j e s t e s t w o r o z u m n e i s p o -
5 8 2
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I-II, 90, 2, c. ™ Ibidem, 1-11,91, 1, c. Ibidem, 1 - 1 1 , 9 1 , 2 , c.
5 8 4
690
Średniowiecze
ł e c z n e m u s i dążyć d o p o z n a w a n i a p r a w d y i p r o w a d z i ć życie z b i o r o w e w e d l e o d p o w i e d n i c h zasad. W jaki j e d n a k s p o s ó b z n a m y te zasady n a c z e l n e ? R z e c z m a się p o d o b n i e j a k z z a s a d a m i t e o r e t y c z n y m i . P o s i a d a m y światło n a t u r a l n e , ale d o p i e r o d o ś w i a d c z e n i e p o z w a l a w y r o b i ć c n o t ę . J a k w d z i e d z i n i e t e o r e t y c z n e j c n o t a zrozu m i e n i a p r z y b i e r a f o r m ę s p r a w n o ś c i r o z u m i e n i a zasad, t a k w d z i e d z i n i e działań i j e g o zasad m a m y s y n d e r e z ę i s u m i e n i e . S y n d e r e z a to s p r a w n o ś ć zawierająca p r z e p i s y p r a w a n a t u r a l n e g o (habitus continenspraecepta legis naturalisf . J e s t to p e w n e g o rodzaju s p r a w n o ś ć i n t e l e k tu m o ż n o ś c i o w e g o i światło, p r z e z k t ó r e poznajemy, co n a l e ż y czynić, a c z e g o należy unikać. 85
P o w i a d a się, że s y n d e r e z a p o b u d z a d o d o b r e g o , a sprzeciwia się z ł e m u w tym stopniu, w jakim dzięki pierwszym zasadom zmierzamy ku t e m u , c z e g o p o s z u k u j e m y , i o s ą d z a m y to, c o ś m y znaleźli. S y n d e r e s i s d i c i t u r instigare ad b o n u m e t m u r m u r a r e d e m a ł o , i n ą u a n t u m p e r p r i m a principia p r o c e d i m u s ad i n v e n i e n d a e t i u d i c a m u s i n v e n t a . 5 8 6
S u m i e n i e zaś pozwala n a m t e o g ó l n e zasady, k t ó r e m a m y w s y n d e r e z i e , s p r o w a d z a ć d o p o s z c z e g ó l n y c h p r z y p a d k ó w . J e s t b a r d z o w a ż n e , ż e n a k a z su m i e n i a , k t ó r e się myli, o b o w i ą z u j e z u p e ł n i e t a k s a m o , j a k s u m i e n i a mającego rację, t o t e ż w e t y c e n o r m a s u b i e k t y w n a ważniejsza j e s t od o b i e k t y w n e j , c h o ć ta p i e r w s z a p o w i n n a się d o o b i e k t y w n e j coraz bardziej zbliżać. D a l s z y m s t o p n i e m prawa, poza p r a w e m o d w i e c z n y m i n a t u r a l n y m j e s t p r a w o l u d z k i e (lex humana). M a o n o w y p e ł n i ć p r z e p a ś ć , która dzieli p r a w o na t u r y i j e g o k o n k r e t n e zastosowania. P r a w o l u d z k i e w y p ł y w a z p r a w a n a t u r a l n e go i d l a t e g o w ł a ś c i w e p r a w o l u d z k i e j e s t dla s p r a w i e d l i w e g o c z y m ś oczywi s t y m . P r a w a t e t y l k o w t e d y obowiązują, g d y są s p r a w i e d l i w e , to znaczy, g d y są w z u p e ł n e j h a r m o n i i z p r a w a m i natury. N i e w o l n o s ł u c h a ć p r z e p i s ó w n i e s p r a w i e d l i w y c h i n i e z g o d n y c h z zasada mi p r a w a natury. W s z y s t k i e p r a w a w j a k i m s t o p n i u uczestniczą w rozsądku, w t a k i m p o chodzą od prawa wiecznego. O m n e s l e g e s , i n ą u a n t u m p a r t i c i p a n t d e r a t i o n e recta, i n t a n t u m d e r i v a n tur a lege a e t e r n a . 5 8 7
I s t o t n y m e l e m e n t e m p r a w a j e s t sankcja, czyli n a g r o d a i kara. N a l e ż y j e d n a k z a p y t a ć , czy sankcja n i e znosi właściwie a u t o n o m i i prawa. T a k b y było, g d y b y d o b r o i zło a k t u były u z a l e ż n i o n e od n a g r o d y i kary. Ale t a k n i e jest, sankcja to a k t w o l n e j woli, k t ó r y j e s t o d p o w i e d z i ą na i n n y w o l n y akt. W s a n k -
5 8 5
Ibidem, 1-11,94, 1, ad 2. ^Ibidem, I, 79, 12, c; Traktat o człowieku, przekł. S. Swieżawski, s. 337. ™ Ibidem, I-II, 93, 3, c.
691
XXXIV. Tomasz z Akwinu
cji c h o d z i o t o , b y u t r z y m y w a ć p o r z ą d e k w w o l n y c h c z y n a c h l u d z k i c h . T a m , g d z i e p o s t ę p u j e się w s p o s ó b k o n i e c z n y - to znaczy u j e s t e s t w n i e r o z u m n y c h - d o b r o i zło t w o r z y się r ó w n i e ż w s p o s ó b k o n i e c z n y . Sankcja n i e u s t a n a w i a moralności p o s t ę p o w a n i a , lecz t y l k o m o r a l n o ś ć t ę d o k u m e n t u j e . Przyjąwszy p r a w o b o ż e , n i e s t a j e m y się n i e w o l n i k a m i , lecz w o l n y m i , t a k j a k w o l n e są d z i e ci b o ż e kochające Boga j a k Ojca i J e g o p r a w o ojcowskie z bojaźni s y n o w s k i e j , a n i e służalczej. P r z e c h o d z i m y o b e c n i e d o e t y k i s z c z e g ó ł o w e j , to znaczy d o r o z w a ż a ń n a d p o s z c z e g ó l n y m i c n o t a m i r o z u m i a n y m i j a k o t o , co r e g u l u j e p o s z c z e g ó l n e działy życia. W tych s z c z e g ó ł o w y c h analizach przejawia się, m o ż e w najwyższy s p o sób, e t y c z n y g e n i u s z T o m a s z a . 588
O g ó l n e n a u k i m o r a l n e są m n i e j p o ż y t e c z n e d l a t e g o , że działania są s z c z e gółowe. S e r m o n e s e n i m m o r a l e s u n i v e r s a l e s m i n u s s u n t utiles e o , q u o d a c t i o n e s in p a r t i c u l a r i b u s s u n t . 5 8 9
U p o d ł o ż a owej szczegółowej analizy c n ó t t k w i u T o m a s z a n a u k a o u c z u ciach, k t ó r e są materią cnót, p o d o b n i e j a k w y o b r a ż e n i a są materią p o z n a n i a . P o śród u c z u ć j e d n e są c i e l e s n e , p o c h o d z ą o n e z działania ciała na d u s z ę , a i n n e , o d w r o t n i e , są w y n i k i e m działań d u s z y na ciało (passiones animales). T r z e b a p a m i ę t a ć , ż e u c z u c i a n i e są p o z n a n i a m i , lecz raczej reakcjami, k t ó r e d u s z a m a , g d y j e s t połączona z c i a ł e m . S i e d l i s k i e m u c z u ć j e s t p o ż ą d a w cza c z ę ś ć d u s z y z m y s ł o w e j . W i d z i m y w i ę c , j a k i e miejsce w y z n a c z a T o m a s z u c z u c i o m , n i e j e s t o n o c e n t r a l n e , ale n i e m n i e j w a ż n e . P i e r w s z y m i g ł ó w n y m u c z u c i e m j e s t miłość. Miłość to u p o d o b a n i e (complacentia) n a s z e g o p o ż ą d a n i a , k t ó r e m a o n o dla p o ż ą d a n e g o p r z e d m i o t u . M i ł o ś ć j a k o u c z u c i e rodzi i rozpala p r a g n i e n i e , u k r e s u k t ó r e g o j e s t p o s i a d a n i e u k o c h a n e g o p r z e d m i o t u oraz radość płynąca z zaspokajania n a s z e g o p r a g n i e n i a . B ę d ą c w s w y m ź r ó d l e i k o r z e n i u u c z u c i e m , miłość w różnych s w y c h s t o p n i a c h j e s t w i e l o r a k a . J u ż p e w i e n s u r o g a t miłości m a m y w p o ż ą d a n i u n a t u r a l n y m . S u r o g a t t e n z a w s z e m a p o d s t a w ę w p o z n a n i u . N i e c o w y ż e j s y t u u j e się miłość z m y s ł o wa, o p a r t a n a p o z n a n i u z m y s ł o w y m i mieszcząca się w p o ż ą d a n i u z m y s ł o w y m , ale w miłości t e j , j a k w o g ó l e w życiu czysto z m y s ł o w y m , n i e m a wolności. N a j w y ż s z y m p r z e j a w e m miłości j e s t miłość u m y s ł o w a , b ę d ą c a j a k o a k t woli w o l n a , g d y ż z a k ł a d a o n a wolny, b o o p a r t y na r o z u m i e , w y b ó r p r z e d m i o t u miłości. T y l k o w s z e r o k i m z n a c z e n i u m o ż n a t u m ó w i ć o miłości (amor) i d l a t e g o n a l e ż y raczej u ż y w a ć t e r m i n u u m i ł o w a n i e (dilectio). G d y p r z e d m i o t o w e g o u m i łowania j e s t w y j ą t k o w o g o d n y i wzniosły, w ó w c z a s m ó w i m y o Caritas. P o z a ty mi r o z r ó ż n i e n i a m i t r z e b a o d d z i e l i ć miłość p o ż ą d a n i a (concupiscentiae) od miłości przyjaźni (amicitiae). W miłości przyjaźni d o b r o u p r a g n i o n e j e s t d l a n i e g o s a m e -
Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, III, 140. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, II—II, prol.
Średniowiecze
692
go, a n i e dla m o j e g o ja. D l a t e g o p o d s t a w ą tej miłości j e s t życzliwość (beneuolentia), która, p r z e m i e n i a j ą c się w s p r a w n o ś ć , staje się przyjaźnią (amicitia). P r z y c z y n ą miłości j e s t d o b r o i p i ę k n o . T o p i e r w s z e zaspokaja w o l ę , a d r u gie p o z n a n i e z m y s ł o w e l u b u m y s ł o w e . U T o m a s z a , p o d o b n i e j a k u P l a t o n a , p i ę k n o w y w o ł u j e miłość. T o m a s z n i e napisał n i g d y o d r ę b n e g o t r a k t a t u o p i ę k n i e . Rozwijając tradycję n e o p l a t o ń s k ą p o w i a d a , ż e n a p i ę k n o składają się d w a e l e m e n t y : p i e r w s z y m j e s t ład w s a m y m p r z e d m i o c i e oraz rozlanie się d o s k o n a łości, j e d n o ś c i i formy t e g o p r z e d m i o t u ; d r u g i m n a t o m i a s t j e s t p r z e ż y c i e p o d m i o t u , k t ó r e j e s t o d p o w i e d z i ą n a t e n ład, czyli o p a r t a na z m y s ł a c h k o n t e m placja i n t e l e k t u a l n a połączona z radością. P i ę k n y m i n a z y w a się t e rzeczy, k t ó r e podobają s i ę , g d y zostały p o z n a n e . P i ę k n o p o l e g a n a s t o s o w n e j proporcji. P u l c h r a e n i m d i c u n t u r q u a e visa p l a c e n t . U n d e p u l c h r u m in d e b i t a p r o portione consistit . 590
D o s t o s o w a n i e p r z e d m i o t o w e g o ładu d o p r z e ż y c i a p o d m i o t o w e g o ( b l a s k ładu) wywołujące zaspokojenie i pełnię przyjemności. D o pojęcia p i ę k n a n a l e ż y t o , ż e n a j e g o w i d o k l u b w p o z n a n i u go z n a j duje uspokojenie postrzeżenie. Ad r a t i o n e m p u l c h r i p e r t i n e t , q u o d in e i u s a s p e c t u s e u c o g n i t i o n e q u i e tetur apprehensio . 5 9 1
O b o j ę t n e j e d n a k , czy d o b r o , czy p i ę k n o są przyczyną miłości, w k a ż d y m wypadku zakłada ona poznanie swego przedmiotu. Jednakże stopień poznania n i e stanowi t u miary miłości. M o ż n a k o c h a ć d o s k o n a l e p r z e d m i o t n i e d o s k o n a l e p o z n a n y ; p r z y k ł a d a m i t e g o rodzaju miłości są miłość n a u k i i miłość d o B o g a . P o z n a n i e n i e s t a n o w i p r z y c z y n y miłości, lecz jej w a r u n e k k o n i e c z n y . O p a r t a na p o z n a n i u miłość m o ż e p r z e b i e g a ć w d w u k i e r u n k a c h : u z u p e ł n i a n i a o d c z u w a n y c h b r a k ó w - to j e s t miłość pożądania; l u b z g o d n o ś c i formy (convenientia in forma), n a p r z y k ł a d u d w ó c h artystów l u b m a ł ż o n k ó w - to j e s t miłość przyjaźni. M i ł o ś ć zakładają w s z y s t k i e uczucia, j e s t o n a ich ź r ó d ł e m . Z o b a c z m y , j a k i e są s k u t k i miłości. N a j b a r d z i e j b e z p o ś r e d n i m j e s t zjed noczenie kochającego z kochanym. T o zjednoczenie jest o wiele potężniejsze i g ł ę b s z e niż w p o z n a n i u , g d z i e m a m y d o c z y n i e n i a z u t o ż s a m i e n i e m , ale t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m species. P r z e z p o z n a n i e i p r z e z p r a g n i e n i e miłujący c h c e ująć j a k najgłębiej t e g o k o g o ś l u b t ę rzecz, którą k o c h a . P r a w d z i w a przyjaźń to j e d n o ś ć woli (eadem ve//e). U m i ł o w a n y staje się n a p r a w d ę d r u g i m ja i na t y m p o l e ga e k s t a z a , wyjście z s i e b i e , co j e s t i s t o t n e dla przyjaźni, która j e s t z definicji 592
5 9 0
5 9 1
5 9 2
Ibidem, I, 5 , 4 , ad 1; Traktat o Bogu, przekł. G. Kurylewicz, Z. Nerczuk, M. Olszew ski, s. 76. Ibidem, I-II. 27, 1, ad 3. Ibidem, I - I I , 27, 2, ad 2.
693
XXXIV. Tomasz z Akwinu
e k s t a t y c z n a . T o w s z y s t k o były d o b r e s k u t k i miłości. J e ż e l i w y w o ł u j e o n a złe s k u t k i , to a l b o z p o w o d u b ł ę d u w o c e n i e , g d y zło b i e r z e się za d o b r o , albo z ra cji g w a ł t o w n o ś c i uczucia, co n a r u s z a r ó w n o w a g ę o r g a n i z m u . P r z e c i w i e ń s t w e m miłości j e s t n i e n a w i ś ć . Jej przyczyną j e s t miłość, a p r z e d m i o t e m zło b ę d ą c e p r z e c i w i e ń s t w e m p r z e d m i o t u miłości, k t ó r y m j e s t d o b r o . T o m a s z w y p r a c o w u j e całą teorię u c z u ć , k t ó r e p r z y p i s u j e b ą d ź d z i e d z i n i e p o ż ą d a w c z e j b ą d ź g n i e w l i w o - b o j o w e j . W d z i e d z i n i e p o ż ą d a w c z e j j e s t sześć u c z u ć u ł o ż o n y c h w pary p r z e c i w i e ń s t w : miłość - n i e n a w i ś ć , p r a g n i e n i e - n i e c h ę ć , p r z y j e m n o ś ć - ból. C a ł a e t y k a T o m a s z o w a j e s t m o c n o związana z rzeczy wistością, a jej p o d s t a w ą j e s t n a t u r a l u d z k a . T o t e ż w s z e l k a c z y n n o ś ć , która p r o w a d z i d o u r z e c z y w i s t n i e n i a tej natury, j e s t m o r a l n i e d o b r a . N a t u r ę m o ż n a p o z n a ć . Istnieją jej realizacje z b l i ż o n e d o i d e a ł u oraz m o n s t r a , k t ó r e od n i e g o odbiegają. W n a t u r z e l u d z k i e j najwyższą i kierowniczą władzą j e s t i n t e l e k t , dla t e g o t e ż cała e t y k a T o m a s z o w a j e s t n a t u r a l i s t y c z n a i i n t e l e k t u a l i s t y c z n a . W s z y s t k o , co r o z u m n i e realizuje n a t u r ę , j e s t d o b r e . D l a t e g o w e t y c e n i e c h o d z i o ha m o w a n i e i u s u w a n i e p r z e j a w ó w natury, ale o ich p o r z ą d k o w a n i e w e d l e r o z u m u . C z ł o w i e k t a k m a p o r z ą d k o w a ć p r a w o b o s k i e , ż e b y w ł a d z e n i ż s z e były p o d d a n e r o z u m o w i , a ciało duszy. C n o t a zaś p o l e g a na t y m , ż e b y niższe a f e k t y i k o r z y s t a n i e z rzeczy c i e l e s n y c h były r e g u l o w a n e p r z e z r o z u m . E s t igitur sic h o m o o r d i n a n d u s l e g e divina, u t inferiores vires rationi s u b d a n t u r ; e t c o r p u s a n i m a e . [...] Virtus a u t e m in h o c consistit, q u o d t a m in feriores affectiones, q u a m c o r p o r a l i u m r e r u m u s u s , r a t i o n e r e g u l e n t u r . 593
Dla całego naturalizmu Tomaszowego jest wielce charakterystyczne poj m o w a n i e roli p r z y j e m n o ś c i . U c z u c i a p r z y j e m n e są b a r d z o w a ż n e w n a s z y m ży ciu, a o ich wartości s t a n o w i miłość, która t k w i u ich p o d ł o ż a . P r z y j e m n o ś ć w y pływająca z właściwej miłości j e s t w całej p e ł n i dobra, b y l e t y l k o była h a r m o nijna (ordinatd) i b y l e n i e była j e d y n y m m o t y w e m p o s t ę p o w a n i a i c e l e m s a m y m w sobie. Jako m o t y w jest ona nadzwyczaj cenna, a więc Tomasz powia da, ż e w n a t u r z e n i e s k a ż o n e j p r z e z g r z e c h p i e r w o r o d n y p r z y j e m n o ś ć z m y s ł o w a była o w i e l e w i ę k s z a niż w c z ł o w i e k u n a z n a c z o n y m p r z e z t e n g r z e c h . T y m w i ę k s z a była p r z y j e m n o ś ć z m y s ł o w a , i m czystsza była n a t u r a i ciało wrażliwsze. F u i s s e t t a n t o m a i o r d e l e c t a t i o sensibilis, q u a n t o m a g i s e s s e t p u r i o r n a t u ra e t c o r p u s magis s e n s i b i l e . 594
P r z y j e m n o ś c i t o w a r z y s z y radość, a p r z e c i w s t a w i a się jej ból, k t ó r e m u t o warzyszy uczucie s m u t k u . W sferze g n i e w l i w o - b o j o w e j m a m y n a s t ę p u j ą c e uczucia: n a d z i e j ę - roz pacz, o d w a g ę - strach, gniew. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, III, 121, § 2943-2944. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, I, 98, 2, ad 3.
Średniowiecze
694
N a d z i e j a to nadzwyczaj p o t ę ż n y m o t o r działań. O d w a g a n i e j e s t j e s z c z e cnotą, lecz u c z u c i e m ; cnotą j e s t m ę s t w o , ale m o ż n a b y ć m ę ż n y m nie b ę d ą c o d w a ż n y m i o d w r o t n i e . G n i e w to uczuciowa n a m i a s t k a p r a g n i e n i a s p r a w i e d l i w o ści, b ę d ą c a j e d n a k ś l e p y m u c z u c i e m . G n i e w nie m a s w e g o p r z e c i w i e ń s t w a , i dla t e g o mieści się w g n i e w l i w e j części d u s z y tylko pięć, a n i e sześć u c z u ć . W i d a ć tu, ż e realizm T o m a s z o w y nie dorabia u c z u ć dla zachowania symetrii struktur. O t o n a j w a ż n i e j s z e uczucia, czyli n a m i ę t n o ś c i l u d z k i e . N i e są o n e c h o r o b a m i duszy, j a k u w a ż a ł C y c e r o n , t o t e ż - w e d l e T o m a s z a - stoicka n i e c h ę ć w o b e c n i c h to a n g e l i z m , czyli s t a n o w i s k o , w e d l e k t ó r e g o n a l e ż y dążyć d o p r z e k s z t a ł c e n i a c z ł o w i e k a w b r e w j e g o n a t u r z e w anioła. U c z u c i a c h o ć są m o r a l n i e o b o j ę t n e , stanowią p r z e d m i o t działania cnót. D l a t e g o dla m ę d r c a , k t ó r y w s z y s t k o p o d d a j e r o z u m o w i , u c z u c i a są p r z e d m i o t e m o d n i e s i e n i a d o m o r a l n o ś c i . Stąd t a k w i e l k i e z a d a n i e k s z t a ł t o w a n i a całej d z i e d z i n y u c z u ć . Ł a t w o t e r a z d o strzec, j a k p o w i e r z c h o w n a j e s t i n t e r p r e t a c j a T o m a s z a , w k t ó r e j m i a ł b y o n l e k c e w a ż y ć u c z u c i a i ich n i e d o c e n i a ć . O m ó w i w s z y to „ m i ę s o " m o r a l n o ś c i , j a k i m są u c z u c i a , p r z y j r z y m y się k o lejno: życiu o s o b i s t e m u , z b i o r o w e m u , r e l i g i j n e m u i c e l o w i o s t a t e c z n e m u . Z a c z n i j m y od życia o s o b i s t e g o , k t ó r y m w i n n y k i e r o w a ć trzy c n o t y k a r d y nalne: roztropność, m ę s t w o i umiarkowanie. Każda z cnót kardynalnych jest e l e m e n t e m k a ż d e j z p o z o s t a ł y c h . N a c z e l e całego życia o s o b i s t e g o stoi r o z t r o p ność, k t ó r a k i e r u j e r o z u m n y m i n a t u r a l n y m t o k i e m czynów. N i e t r u d n o w i e d z i e ć , c z y m j e s t r o z t r o p n o ś ć , ale t r u d n o ją z d o b y ć . R o z t r o p n o ś ć , j a k i k a ż d a c n o t a , j e s t n i e t y l e w y s i ł k i e m woli, ile u m i e j ę t n o ś c i ą , czy sztuką. J e s t to w i ę c z d o l n o ś ć d o b i e r a n i a t a k i c h środków, b y w k a ż d y m w y p a d k u dojść d o c e l u . W i e le e l e m e n t ó w s k ł a d a się na r o z t r o p n o ś ć : r o z u m o w a n i e , p r z e w i d y w a n i e , rozwa ga, p r z e z o r n o ś ć i t p . A b y ją z d o b y ć , t r z e b a ćwiczyć p a m i ę ć . W jej o r s z a k u znaj d u j e się w i e l e c n ó t p o c h o d n y c h : s p r a w n o ś ć w k o r z y s t a n i u z rad d o ś w i a d c z o n y c h ludzi (docibilitas), łatwość i s z y b k o ś ć p o d e j m o w a n i a decyzji (eustocbia) . 595
G ł ó w n y m w r o g i e m roztropności j e s t rozwiązłość, k t ó r a osłabia naszą wła d z ę s ą d z e n i a . Są t e ż fałszywe i p o z o r n e roztropności: n a p r z y k ł a d r o z t r o p n o ś ć ciała, która za n a t u r a l n y cel u z n a j e d o b r a m a t e r i a l n e , z b y t n i o o n i e się troszczy i żyje t y l k o t y m , co b ę d z i e . P o d o b n i e i i n n e w y p a c z e n i a r o z t r o p n o ś c i , k t ó r e n a leży s p r o w a d z i ć d o c h c i w o ś c i . Rozwiązłość j e s t tą wadą, która osłabia sąd r o z u m u , a z u c z u ć n i w e c z y go najłatwiej strach, k t ó r y j e s t t a k c h a r a k t e r y s t y c z n y dla naszej e p o k i . S t r a c h o w i p r z e c i w s t a w i a się c n o t a m ę s t w a (fortitudó). M ę s t w o p r a w d z i w e n i e t y l k o z w y cięża strach, ale t e ż h a m u j e o d w a g ę . D l a t e g o o b o k w i e l u p s e u d o m ę s t w p r a w d z i w e p o l e g a n a w y s t a w i a n i u się na n i e b e z p i e c z e ń s t w o , ale za radą r o z u m u . O b j a w i a się o n o najwyraźniej w w a l c e , w w o j n i e o s p r a w i e d l i w o ś ć i w m ę c z e ń s t w i e , k t ó r e j e s t walką dla Boga. C i e r p i e n i e z a w s z e (i to zazwyczaj fizyczne) łą czy się z m ę s t w e m i j e s t t y l k o o b j a w e m szczególnej i w y j ą t k o w e j łaski, d z i ę k i 596
595
Ibidem, II—II, 4 7 - 4 9 . Ibidem, II—II, 5 3 - 5 5 .
5 9 6
695
XXXIV. Tomasz z Akwinu
której staje się o n o p r z y j e m n e . M ę s t w o , j a k w i e m y , j e s t cnotą k a r d y n a l n ą , ale b y n a j m n i e j n i e najwyższą. H i e r a r c h i a j e s t następująca: r o z t r o p n o ś ć , s p r a w i e d l i wość, m ę s t w o . W o r s z a k u m ę s t w a z n a j d u j e się w i e l k o d u s z n o ś ć {magnanimitas), praca dla w i e l k i e g o c e l u . D o t y c z y o n a w s z y s t k i c h , c h o d z i o to, b y k a ż d y dał w s z y s t k o z e s w y c h t a l e n t ó w , c h o ć są o n e różnej miary. N i e n a l e ż y z a p o m i n a ć , ż e e t y k a T o masza n i e j e s t t y l k o etyką dla z a k o n n i k ó w . D a l e k o tu d o fałszywej i c k l i w e j p o kory, c z e ś ć n a l e ż y się k a ż d e j w i e l k o ś c i , n a w e t czysto p r z y r o d z o n e j , jeżeli j e s t o n a e t y c z n i e właściwa. G o d z i się t e ż owa cześć dla wielkości z p r a w d z i w ą p o korą, k t ó r a t o w a r z y s z y w i e l k o d u s z n o ś c i . Jej p r z e c i w i e ń s t w e m j e s t m a ł o d u s z n o ś ć . W p a d a m y w nią, g d y c h c e m y rze czy w i e l k i c h p o to, b y s a m e m u w y d a ć się w i e l k i m . Z n a k o m i c i e k o r e s p o n d u j e z t y m napis w y r y t y nad drzwiami d o m u L o p e d e Vegi: magna alienaparva, paroa propria magna - c u d z a w i e l k o ś ć mała, własna małość wielka. P r a w d z i w a w i e l k o d u s z n o ś ć dąży d o ideału wielkości b e z pychy. G d y zejdzie ona na fałszywą dro gę, m o ż e łatwo przerodzić się w próżną chwałę. Pośród jej p r z e j a w ó w n a p o t y k a m y tak zwanąpraesumptio novitatum, czyli p ę d d o oryginalności i nowości, aby tyl ko o d r ó ż n i ć się od i n n y c h . O b o k w i e l k o d u s z n o ś c i p o c h o d n ą m ę s t w a jest jeszcze w s p a n i a ł o m y ś l n o ś ć (magnificentia), która k a ż e czynić rzeczy w i e l k i e w s p o s ó b wielki, oraz cierpliwość polegająca na właściwym z n o s z e n i u s m u t k u . 5 9 7
598
599
600
6 0 1
Najniższą w hierarchii c n ó t k a r d y n a l n y c h j e s t u m i a r k o w a n i e (temperantia), k t ó r a j e s t par excellence cnotą miary, p o n i e w a ż w p r o w a d z a o n a u m i a r i rów n o w a g ę w n a s z e czyny. D l a t e g o t ł u m a c z y m y w y r a z temperantia j a k o u m i a r k o w a n i e , a n i e w s t r z e m i ę ź l i w o ś ć . C n o t a w s t r z e m i ę ź l i w o ś c i to t y l k o j a k b y w s t ę p d o czystości, k t ó r a z n ó w p o l e g a na stałym u s p o s o b i e n i u o p a n o w a n i a i u m i a r u w d z i e d z i n i e s e k s u a l n e j . P r z e c i w i e ń s t w e m czystości j e s t rozwiązłość, n a z w a n a tak, b o r z e c z y w i ś c i e p r z e z b r a k u m i a r u w tej d z i e d z i n i e rozwiązuje się n i e j a k o w ę z e ł spajający naszą o s o b o w o ś ć . U m i a r k o w a n i e o d n o s i się d o n a s z y c h u c z u ć związanych z doznaniami zmysłowymi w dziedzinie jedzenia i spraw seksual n y c h . C n o t a ta b y n a j m n i e j n i e oznacza o d r z u c e n i a czy o g r a n i c z e n i a tych p r z y j e m n o ś c i dla s a m e g o o g r a n i c z e n i a ( d l a t e g o n i e j e s t o n a t o ż s a m a z e w s t r z e mięźliwością), ale u s p r a w n i a w t y m , b y u ż y w a ć ich o tyle t y l k o , o ile są n a m p o t r z e b n e d o u t r z y m a n i a n o r m a l n e g o b i e g u życia. J e s t to c n o t a n a j m n i e j h e r o i c z na, ale k a r d y n a l n a . M a o n a za z a d a n i e r e g u l o w a ć całą naszą d z i e d z i n ę u c z u c i o wą, a n i e z g n i a t a ć p r z y j e m n o ś c i . C a ł e życie u c z u c i o w e m u s i b y ć p o d d a n e r o z u m o w i , d l a t e g o c z y m ś z u p e ł n i e r ó ż n y m j e s t d e p t a n i e p r z y j e m n o ś c i i ofiara z n i c h dla r o z u m n e g o w y ż s z e g o c e l u , c z e g o p r z y k ł a d e m są c e l i b a t i p o s t y (oves rationales). D l a t e g o n i e w o l n o z a p o m i n a ć , ż e w s z y s t k o , c z e g o u ż y w a m y z m y s ł a -
597
598
Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,
5 9 9
6 0 0
6 0 1
II—II, 123. 11-11,129. II—II, 133. II—II, 130. II—II, 134.
Średniowiecze
696
m i , j e s t d o b r e , a cała m o r a l n o ś ć czy n i e m o r a l n o ś ć zależy od r o z u m n e g o , czyli uporządkowanego używania tych rzeczy . T o m a s z przypomina, że umiarkowanie nie dotyczy tylko samych uczuć n a l e ż ą c y c h d o w ł a d z y p o ż ą d a w c z e j , ale r ó w n i e ż t y c h n a l e ż ą c y c h d o w ł a d z y gniewliwej. Ważne jest też opanowanie gniewu przez łagodność, z czym kore s p o n d u j e w e z w a n i e h y m n u b r e w i a r z o w e g o : „ C z y ń rzeczy ł a g o d n e i c z y s t e " (mites fac et castas). W y s t ę p u j e tu r ó w n i e ż p o k o r a , która j e s t p r z e c i w i e ń s t w e m pychy, b ę d ą c e j g r z e c h e m g r z e c h ó w . P o ś r ó d w i e l u c n ó t z n a j d z i e m y t e ż c n o t ę b a w i e n i a się, d a w a n i a s i e b i e w z a b a w i e , z w a n ą eutrapelią. J a k k a ż d a c n o t a mieści się o n a m i ę d z y d w i e m a skrajnościami: nietowarzyskością, czyli mrukliwością, a s z a ł e m z a b a w . R ó w n i e ż w u b i e r a n i u się t r z e b a u n i k a ć z a r ó w n o ostentacji, j a k i z a n i e d b a n i a . W i d z i m y , j a k l u d z k i e , j a k z g o d n e z ogólną k o n c e p c j ą n a t u r y c z ł o w i e k a są p o g l ą d y T o m a s z a n a cnoty. Ż y c i e o s o b i s t e u j ę t e w k a r b y roztropności, m ę s t w a i u m i a r k o w a n i a kształtujących naszą m i a r ę uczciwości to zasada p r a w d z i w i e p e r s o n a l i s t y c z n e j e t y k i . Ale osoba l u d z k a to o b r a z Boga. T e n s k ł a d n i k n a u k i Tomasza stanowi o przekroczeniu czystego naturalizmu Arystotelesa. R ó ż n e te ologie n a t u r a l n e wpływają n a r ó ż n i c e m i ę d z y e t y k a m i . T o m a s z o w a n a u k a o B o gu g ł ę b o k o m o d y f i k u j e e t y k ę naturalną. P o z o s t a j e n a m j e s z c z e d o o m ó w i e n i a czwarta z c n ó t k a r d y n a l n y c h , spra w i e d l i w o ś ć . J e s t o n a d r u g a w hierarchii, a jej z a d a n i e to regulacja s t o s u n k ó w m i ę d z y l u d ź m i . Z a j m u j e się o n a z a w s z e relacjami p o d m i o t u d o i n n y c h i d l a t e go jej p o l e m j e s t życie z b i o r o w e . S p r a w i e d l i w o ś ć j e s t cnotą k a r d y n a l n ą , b o k a ż d a c n o t a j e s t sprawiedliwością, a s p r a w i e d l i w o ś ć d o t y c z y w s z y s t k i c h c n ó t . Ist n i e j e w i ę c s t a ł e u s p o s o b i e n i e woli, b y o d d a ć k a ż d e m u to, co m u się należy. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o i n n y c h c n ó t m o r a l n y c h ( m ę s t w a i u m i a r k o w a n i a ) spra w i e d l i w o ś ć n i e d o t y c z y u c z u ć , lecz z a c h o w a ń w o b e c i n n y c h ludzi. R o z p a t r u j ą c c z ł o w i e k a j a k o c z ł o n k a zbiorowości, b ę d z i e m y w i ę c mieli d o c z y n i e n i a z e spra wiedliwością . 602
603
6 0 4
605
Jaki s t o s u n e k zachodzi m i ę d z y sprawiedliwością a p r a w e m , skoro p r a w o w ł a ś n i e d o m a g a się t e g o , co s p r a w i e d l i w e , a sprawiedliwość to o d d a w a n i e k a ż d e m u tego, co m u się należy? M ó w i l i ś m y j u ż o prawie i wyróżniliśmy p r a w o b o s k i e , n a t u r a l n e i l u d z k i e . T o d r u g i e j e s t albo p r a w e m wszystkich l u d ó w (ius gentiutń), czyli p r a w e m , k t ó r e stanowi k o n s e k w e n c j e wyciągnięte przez r o z u m z prawa na tury, albo czysto k o n w e n c j o n a l n y m p r a w e m p o z y t y w n y m . T e o r e t y c z n i e w s z e l k i e p r a w o w i n n o b y ć o p a r t e na r o z u m i e i w t y m sensie n a t u r a l n e , ale n i e j e s t tak cza sami z p r a w e m p o z y t y w n y m . R ó w n i e ż czysto o b y w a t e l s k a sprawiedliwość grec ka została g r u n t o w n i e z m o d y f i k o w a n a przez sprawiedliwość ewangeliczną. B ę dzie w i ę c sprawiedliwość czysto prawna, p a ń s t w o w a oraz sprawiedliwość czło-
z
™ Ibidem, ll-ll, 141. 6 0 3
Ibidem, II—II, 160-161. Ibidem, II—II, 168, 2, c; II—II, 72, 2, 1 i ad 1. ^Ibidem, II—II, 58.
6 0 4
XXXIV. Tomasz z Akwinu
697
w i e k a w o b e c ludzi. W s t o s u n k a c h m i ę d z y l u d ź m i p a n o w a ć p o w i n n y równość (aeguitas) ustalona przez r o z u m , a niesprawiedliwość to k a ż d e n a r u s z e n i e tej r ó w n o ści. J e d n a k ż e owa r ó w n o ś ć j e s t różna zależnie od o d m i a n sprawiedliwości. M a m y w i ę c sprawiedliwość w y m i e n n ą (commutatwd), w której chodzi o z a c h o w a n i e rów ności a r y t m e t y c z n e j , i rozdzielczą (distributivd), która rozdziela d o b r a w e d ł u g p r o porcji g e o m e t r y c z n e j , uwzględniając n i e r ó w n o ś ć hierarchii s p o ł e c z n e j . N a j w i ę k s z y m u c h y b i e n i e m w o b e c sprawiedliwości rozdzielczej j e s t wzgląd na osoby, który przejawia się na w i e l e sposobów. P r z e c i w i e ń s t w e m sprawiedliwości w y m i e n n e j j e s t n a t o m i a s t b r a n i e t e g o , d o czego nie m a się prawa. T u największą zbrodnią j e s t zabójstwo, s a m o b ó j s t w o oraz kradzież. P r a w o u ż y w a n i a d ó b r t e g o świata j e s t p r a w e m n a t u r y i jest p r a w e m n a t u r y przysługującym człowiekowi od zarania dziejów. Inaczej rzecz m a się z p r a w e m własności, k t ó r e j e s t p o c h o d n ą prawa ludzi {ius gentium). T o m a s z podaje szereg a r g u m e n t ó w za p r a w e m w ł a s n o ści, n i e m n i e j korzystanie z d ó b r musi być u d z i a ł e m wszystkich, t o t e ż n i e k a ż d e w z i ę c i e czyjejś własności j e s t k r a d z i e ż ą . 606
W z w i ą z k u z t y m i g r z e c h a m i p r z e c i w sprawiedliwości o m a w i a T o m a s z e t y k ę z a w o d o w ą s ę d z i e g o , oskarżyciela, ś w i a d k a , a d w o k a t a . G r z e c h y w tej d z i e d z i n i e dotyczą d o b r e j sławy, a są to z n i e w a g a , o s z c z e r s t w o i gorsze o d e ń o ś m i e s z e n i e . E t y k a w i ą ż e się t e ż z e k o n o m i ą . T o m a s z o m a w i a m i ę d z y i n n y mi p r o b l e m s ł u s z n e j ceny, p o ś r e d n i c t w a w h a n d l u , w o d n i e s i e n i u d o k t ó r e g o z a s t a n a w i a się, czy j e s t o n o w ogóle d o p u s z c z a l n e m o r a l n i e . R e f l e k s j a T o m a s z a rodzi się w o k r e s i e w i e l k i e g o p r z e w r o t u s p o ł e c z n e g o i p r z e m i a n y u s t r o j o w e j . W t y m czasie zaczyna się z a ł a m y w a ć f e u d a l i z m , k t ó r e m u towarzyszy gromadzenie bogactw i wyzysk. T e m a t e m w a ż n y m w t y m w z g l ę d z i e staje się zysk, a zwłaszcza lichwa. P o b i e r a n i e p r o c e n t u j e s t dla T o m a s z a c z y m ś n i e u c z c i w y m , b o s p r z e d a j e się coś, co n i e j e s t r e a l n y m b y t e m , mianowicie możność używania pożyczonej sumy p i e n i ę d z y . C a ł e d z i a ł a n i e c n o t y s p r a w i e d l i w o ś c i ( w y m i e n n e j i rozdzielczej) rozgry wa się w r a m a c h s p o ł e c z n o ś c i l u d z k i e j . Ż y c i e z b i o r o w e w k l a s z t o r z e , r o d z i n i e czy p a ń s t w i e j e s t t r u d n e , t o t e ż n i e na d a r m o T o m a s z p o w i a d a : 6 0 7
608
6 0 9
W i e ś ć życie s a m o t n e n i e j e s t n i c z y m d o s k o n a l s z y m niż w i e ś ć życie wspólnotowe. A g e r e solitariam v i t a m n o n sit p e r f e c t i u s q u a m a g e r e v i t a m s o c i a l e m
610
.
N i e m n i e j j e d n a k c z ł o w i e k j e s t z w i e r z ę c i e m s p o ł e c z n y m i m u s i żyć i roz wijać się w zbiorowości. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o zwierząt, k t ó r e n i e mają m o w y a r t y k u ł o w a n e j , s p o ł e c z n o ś ć l u d z k ą łączy i spaja r o z u m . T e n c z y n n i k u s t a n a w i a organizację zbiorowości i d z i ę k i t e m u łagodzi t r u d y współżycia. G r u p a s p o ł e c z 6 0 6
Ibidem, Ibidem, ^Ibidem, Ibidem, Ibidem, 6 0 7
6 0 9
6 1 0
II—II, II—II, II—II. II—II, II—II,
66. 72-75. 77. 78. 188, 8, c.
698
Średniowiecze
na to o r g a n i z m i n i e m o ż e żyć b e z zorganizowania. T u ścierają się z e sobą: d o bro j e d n o s t k i i d o b r o z b i o r o w e . Z b i o r o w o ś ć służy o s t a t e c z n i e s w y m c z ł o n k o m , c h o ć c e l e m p o s z c z e g ó l n y c h j e d n o s t e k w zbiorowości w i n n o b y ć d o b r o w s p ó l n e (bonum commune). D o b r a t e są w i ę c ściśle w s p ó ł z a l e ż n e . T e n , k t o s z u k a d o b r a w s p ó l n e g o zbiorowości, s k u t k i e m t e g o s z u k a rów nież swego dobra, ponieważ dobro własne nie m o ż e zaistnieć bez dobra w s p ó l n e g o , d o b r a rodziny, p a ń s t w a czy k r ó l e s t w a . Ule, q u i ą u a e r i t b o n u m c o m m u n e m u l t i t u d i n i s , e x c o n s e ą u e n t i e t i a m ą u a e r i t b o n u m s u u m [...] q u i a b o n u m p r o p r i u m n o n p o t e s t e s s e s i n e b o n o c o m m u n i vel familiae vel civitatis a u t r e g n i . 6 1 1
Ale to d o b r o w s p ó l n e m u s i b y ć w k a ż d e j zbiorowości z o r g a n i z o w a n e , d o t e g o służy w ł a d z a . T o m a s z a zajmuje szczególnie t e n p r o b l e m , a zwłaszcza k w e stia w ł a d c y i u s t r o j u . W e d ł u g T o m a s z a w ł a d c a zawiera milczącą u m o w ę z l u d e m , k t ó r y u d z i e la w ł a d z y j e d n e j l u b kilku o s o b o m rządzącym w j e g o i m i e n i u . Stąd w y n i k a p o t r z e b a w y b o r ó w , w y c h o w a n i a o b y w a t e l s k i e g o i kontroli n a d władzą, k t ó r a za s t ę p u j e z b i o r o w o ś ć (vicem gerens multitudinis) . N i e w o l n o z a p o m i n a ć , ż e wła d z a j e s t o b o w i ą z k i e m , k t ó r y m a na c e l u d o b r o w s p ó l n e . W ł a d c a m u s i w i ę c d b a ć 0 d o b r o p o d w ł a d n y c h i rządzić z g o d n i e z ich naturą, z p o s z a n o w a n i e m ich w o l ności. T o m a s z u z n a j e r ó w n i e ż tradycyjny pogląd, ż e w ł a d c a n i e czyniąc t e g o staje się t y r a n e m . T y r a n a m i mogą b y ć j e d n a k n i e t y l k o j e d n o s t k i . T y r a n i a m o ż e b y ć s p r a w o w a n a p r z e z g r u p ę , w t e d y staje się oligarchią, albo p r z e z cały o d ł a m s p o ł e c z e ń s t w a , na p r z y k ł a d p r z e z lud, w t e d y b ę d z i e d e m o k r a c j ą . T o m a s z w c i e k a w y s p o s ó b z m i e n i a t r a d y c y j n e z n a c z e n i a t y c h d w ó c h g r e c k i c h ter m i n ó w . U s t r o j a m i s p r a w i e d l i w y m i są r e p u b l i k a , g d y p a n u j e lud, arystokracja, g d y p a n u j e m a ł a g r u p a , l u b m o n a r c h i a , rządy j e d n o s t k i . 612
C a ł a d z i a ł a l n o ś ć p o l i t y c z n a rozgrywa się w m a t e r i a l e s z c z e g ó ł o w y m , ale z m i e r z a d o t e g o , b y u n i k a ć tyranii i zbliżyć się, o ile to m o ż l i w e d o ustroju naj lepszego, którym jest monarchia, rozumiana jako jedynowładztwo, a nie ko n i e c z n i e j a k o rządy króla. Z a t y m , ż e m o n a r c h i a j e s t n a j l e p s z y m u s t r o j e m , p r z e mawiają n a s t ę p u j ą c e a r g u m e n t y : p o p i e r w s z e , z a p e w n i a o n a n a j d o s k o n a l e j j e d n o ś ć s p o ł e c z e ń s t w u , p o d r u g i e , tyrania j e d n o s t k i j e s t n a j m n i e j groźna, p o trzecie, j e d y n o w ł a d c a - b y l e n i e a b s o l u t n y - n a j p e ł n i e j z u ż y t k o w u j e w s z y s t k i e wartościowe e l e m e n t y społeczne. N a j l e p s z y j e s t j e d n a k ustrój z m i e s z a n y z i n n y c h ustrojów (est etiam aliquod regimen ex istis commixtum, quod est optimum) . I d e a l n y j e s t d o p i e r o taki ustrój, w k t ó r y m wszyscy mają udział w rządzeniu 1 są w n i m u w z g l ę d n i o n e w s z y s t k i e e l e m e n t y , to znaczy monarchia, arystokracja 613
6 1 1
6 1 2
6 1 3
Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, II—II, 47, 10, ad Z. Ibidem, I-II, 90, 3. Ibidem T—TT QS 4 c.
699
XXXIV. Tomasz z Akwinu
i r e p u b l i k a (politia bene commixta). J e d n a k ż e władcy bardzo łatwo wyradzają się w tyranów, a z a t e m szanse na d o b r e rządy są małe. W z o r e m dla T o m a s z a w roz wiązywaniu tych p r o b l e m ó w był Stary Testament. J u ż samo to odróżnia e t y k ę s p o łeczną T o m a s z a od etyki Arystotelesa, dla k t ó r e g o istnieje tylko j e d n a e t y k a czy sto o b y w a t e l s k a i k t ó r e m u o b c e j e s t pojęcie wyższej społeczności ludzi i Boga. T o t a k ż e w p ł y w a na o k r e ś l e n i e cnotliwości w ł a d c y u nich o b u . T o , a b y władca był cnotliwy, j e s t i s t o t n e , b o c e l e m jest życie cnotliwe. G d y b y t y m c e l e m było życie z d r o w e , to w ł a d c a m i m u s i e l i b y b y ć lekarze l u b u c z e n i . M ó w i l i ś m y , ż e z e s p r a w i e d l i w o ś c i ą łączy się religia j a k o najwyższa c n o ta i ż e p o k r e w n e jej są c z e ś ć (pietas) dla r o d z i c ó w i ojczyzny, w d z i ę c z n o ś ć i p r a w d o m ó w n o ś ć . Religia z a j m u j e j e d n a k m i e j s c e s z c z e g ó l n e . W s p r a w i e d l i wości z a w s z e o b e c n y j e s t e l e m e n t d ł u g u i równości. W religii j e s t j u ż t y l k o d ł u g , n i e m a r ó w n o ś c i . C z e ś ć dla Boga wynikająca z t e g o s t a n u r z e c z y j e s t c z y m ś j e d y n y m , a w i ę c c n o t a religii j e s t t e ż j e d y n a . O d razu t r z e b a j e d n a k za z n a c z y ć , ż e c n o t ę religii m o ż e m i e ć r ó w n i e ż p o g a n i n i n i e w o l n o jej u t o ż s a m i a ć z ż y c i e m n a d p r z y r o d z o n y m . W c n o t a c h t e o l o g a l n y c h , czyli w życiu łaski, B ó g j e s t p r z e d m i o t e m , tu j e s t c e l e m . A k t a m i c n o t y religii są p r z e d e w s z y s t k i m a k t y k u l t u . N i e n a l e ż y j e d n a k sądzić, b y a k t y k u l t u m i a ł y b y ć t y l k o w e w n ę t r z n e ; w a ż n e są r ó w n i e ż a k t y z e w n ę t r z n e . C a ł y s z e r e g c n ó t p o d ą ż a w o r s z a k u r e ligii, a w ś r ó d n i c h znajdują się devotio, g o t o w o ś ć d o s ł u ż b y B o g u , dalej ś w i ę tość i k o n t e m p l a c j a . D o t y k a m y tu b a r d z o w a ż n e g o i c z ę s t o d y s k u t o w a n e g o z a g a d n i e n i a , czy T o m a s z p r z y j m u j e e t y k ę naturalną, c n o t y n a t u r a l n e , a w i ę c i religię naturalną. Z a c z n i j m y o d i n n e j strony, a m i a n o w i c i e od p y t a n i a , co w n i o s ł o d o tej k w e s t i i c h r z e ś c i j a ń s t w o . C h r y s t u s przyniósł zasadniczą p r a w d ę o u c z e s t n i k a c h b o s k i e j n a t u r y (consortes dwinae naturae), s k u t k i e m c z e g o i d e a ł e m staje się cwitas Dei z a m i a s t cwita terrena i o d p o w i e d n i o c n o t y n a d p r z y r o d z o n e zastępują p r z y r o d z o ne. Najpierw teologalne, a z nimi też moralne i intelektualne cnoty wlane. Oprócz nich przyjmuje T o m a s z również cnoty moralne nabyte bez udziału mi łości n a d p r z y r o d z o n e j . J e d n a k ż e czy t e o s t a t n i e są p r a w d z i w y m i c n o t a m i ? J a k o t e o l o g p o w i a d a T o m a s z , ż e z racji g r z e c h u p i e r w o r o d n e g o ż a d n a c n o t a m o r a l n a b e z miłości n i e w y s t a r c z a d o s p e ł n i e n i a s w e g o zadania. W ł a ś c i w y zaś cel m o r a l ności u k a z a ł a d o p i e r o Ewangelia, j e s t n i m m i a n o w i c i e j e d n o ś ć z B o g i e m (utsint unum). T o t e ż e t y k a p r z y r o d z o n a z a w s z e b ę d z i e o d n o s i ć się d o celu i ż a d n a z p r z y r o d z o n y c h c n ó t m o r a l n y c h n i e j e s t w p e ł n i cnotą. Ale czy c n o t a p r z y r o d z o n a , n i e b ę d ą c w p e ł n i cnotą, przestaje b y ć cnotą? T o m a s z p o w i a d a , ż e m o gą i s t n i e ć p r a w d z i w e c n o t y b e z miłości n a d p r z y r o d z o n e j , k t ó r a j e s t j e d y n ą c n o tą kierującą c z ł o w i e k a d o j e g o o s t a t e c z n e g o celu. Będą to w i ę c c n o t y p r a w d z i w e , ale n i e d o s k o n a ł e (erit ąuidem vera virtus, sed imperfecta) , ponieważ p r a w d z i w a c n o t a z a s a d n i c z o n i e m o ż e z a i s t n i e ć b e z miłości n a d p r z y r o d z o n e j (simpliciter vera virtus sine caritate esse non potest). 6 1 4
615
614
Ibidem, 11-11,81. Ibidem, II—II, 23, 7, c.
6 1 5
700
Średniowiecze
J e s t w i ę c z a t e m m o ż l i w e p r z y r o d z o n e życie b e z łaski, ale d o s k o n a ł e m o ż e b y ć o n o t y l k o w łasce i miłości. W p o r z ą d k u p r z y r o d z o n y m c n o t y są l u ź n e , a t y l k o w l a n e są z w i ą z a n e (connexae) p r z e z miłość (caritas). D l a t e g o t e ż l u d z i e d o s k o n a l i w s e n s i e p r z y r o d z o n y m są d o s k o n a l i t y l k o w z g l ę d n i e . T o t a k i s t o t n e r o z g r a n i c z e n i e i o d d a n i e B o g u , co b o s k i e , a cesarzowi, co c e s a r s k i e , n i e p r o w a dzi d o w y b o r u m i ę d z y naturą i łaską, lecz d o o d n a l e z i e n i a n a t u r y p r z e z ł a s k ę . Jeżeli więc m o ż e być prawdziwa, choć niedoskonała przyrodzona etyka, to r ó w n i e ż m o ż e i s t n i e ć t e g o rodzaju religia. C a ł k i e m c z y m ś i n n y m j e s t życie n a d p r z y r o d z o n e . W n i m z a k o r z e n i a się życie d u c h o w e (vita spiritualis), b ę d ą c e ż y c i e m d u s z y u b ó s t w i o n e j p r z e z caritas. P o d m i o t e m t e g o życia jest u m y s ł . D o p i e r o rozwój życia b o ż e g o m o ż e przy nieść z d r o w i e z r a n i o n e m u p r z e z grzech p i e r w o r o d n y życiu m o r a l n e m u . W związ ku z t y m z a g a d n i e n i e m T o m a s z formułuje jeszcze szereg t w i e r d z e ń . P r z e d e w s z y s t k i m t r z e b a p a m i ę t a ć , że w l a n e c n o t y m o r a l n e n i e podwajają c n ó t n a b y tych, ale j e d o g ł ę b n i e przemieniają. D z i e j e się tak d l a t e g o , że życie n a d p r z y r o d z o n e j e s t z a ł o ż o n e przez naszą n a t u r ę . N a przykład m ą d r o ś ć p r z y r o d z o n a , która jest czysto s p e k u l a t y w n a , p r z e m i e n i a się j a k o wlana w c n o t ę praktyczną. W s p ó ł d o z n a w a n i e , czyli p r z y r o d z o n a s k ł o n n o ś ć d o rzeczy b o s k i c h d o k o n u j e się p r z e z miłość, która łączy nas z B o g i e m . C o m p a s s i o sive c o n n a t u r a l i t a s ad res divinas fit p e r c a r i t a t e m , q u a e q u i d e m unit nos D e o . 6 1 6
Ta miłość, która jest fundamentalna, wielka i cenna, jest czymś stworzo nym w duszy . P o d o b n i e , j a k t r z e b a , b y revelabile było i s t o t n i e o b j a w i o n e , t a k i tutaj b e z życia n a d p r z y r o d z o n e g o n i e b y ł o b y łatwo c z ł o w i e k o w i p o z n a ć d o k ł a d n i e , co s t a n o w i cel o s t a t e c z n y w s z y s t k i c h j e g o działań. M o ż e m y j e d n a k za sprawą w y siłku i n t e l e k t u a l n e g o z r o z u m i e ć , że ż a d n e z d ó b r o g r a n i c z o n y c h ani s a m czło w i e k n i e j e s t t y m c e l e m . N i e j e s t n i m ż a d n e d o b r o c i e l e s n e ani ż a d n e d u c h o w e , ani w o g ó l e ż a d n e d o b r o s t w o r z o n e . 6 1 7
S z c z ę ś c i e j e s t c z y m ś w duszy, ale to, na c z y m o n o p o l e g a , j e s t c z y m ś p o za duszą. B e a t i t u d o e s t aliquid a n i m a e , s e d id, in q u o consistit b e a t i t u d o , e s t aliquid extra a n i m a m . 6 1 8
C e l e m o s t a t e c z n y m j e s t w i ę c t y l k o Bóg, d o b r o p i e r w o t n e , p o w s z e c h n e i źródło w s z y s t k i c h p o z o s t a ł y c h dóbr. Ale c z y m j e s t szczęśliwość (beatitudo), która j e s t w d u s z y ? P o l e g a o n a na z a ż y w a n i u d o b r a n a j w y ż s z e g o , a s a m a j e s t p e w n y m d o b r e m , a ściślej a k t e m
616
Ibidem, 11-11,45, 2, c.
6 1 7
Ibidem, II—II, 23, 2, c. Ibidem, I-II, 2, 7, c.
6 1 8
701
XXXIV. Tomasz z Akwinu
s t w o r z o n y m . C z y m i n n y m j e s t s a m a szczęśliwość, a c z y m i n n y m towarzysząca jej r a d o ś ć (delectatio). Z e swojej istoty szczęście p o l e g a na a k c i e i n t e l e k t u , ra d o ś ć j e s t a k t e m woli. W i ę c p e ł e n a k t woli to a k t k o n t e m p l a c j i , ale n i e n a u k o w e j , p o n i e w a ż w niej cała nasza w i e d z a j e s t o g r a n i c z o n a d o t e g o , co p o c h o d z i z e z m y s ł ó w , nasz i n t e l e k t n i e m o ż e p o z n a ć , c z y m j e s t Bóg. W ł a ś n i e t e n b r a k w i e d z y p r z y r o d z o n e j w y p e ł n i lumen gloriae. P o j e g o o t r z y m a n i u b ę d z i e m y m o gli s p e ł n i ć ó w a k t uszczęśliwiającej k o n t e m p l a c j i , której t o w a r z y s z y ć b ę d z i e a k t woli w radości. N i e z n a c z y to, b y o w a p e ł n i a szczęścia miała w y p l e n i ć n a s z e c z ą s t k o w e szczęśliwości. P r z e c i w n i e d o p i e r o w niej zostaną o n e w p e ł n i z a s p o k o j o n e . S k o r o b o w i e m dla d u s z y p o ł ą c z e n i e z c i a ł e m j e s t c z y m ś n a t u r a l n y m , to n i e m o ż e b y ć tak, ż e b y d o s k o n a ł o ś ć d u s z y w y k l u c z a ł a p r z y r o d z o n ą d o s k o n a ł o ś ć ciała [...], szczęście d u s z y rozlewa się i na ciało, b y r ó w n i e ż o n o m o g ł o nasycić się doskonałością. C u m e n i m n a t u r a l e sit a n i m a e corpori uniri, n o n p o t e s t e s s e , q u o d perfectio a n i m a e n a t u r a l e m e i u s p e r f e c t i o n e m e x c l u d a t [...], e x b e a t i t u d i n e ani m a e fiet r e d u n d a n t i a ad corpus, u t e t i p s u m sua p e r f e c t i o n e p o t i a t u i . 619
A w i ę c z g o d n i e z z a s a d a m i całej n a u k i T o m a s z o w e j , szczęśliwość n i e j e s t t y l k o u d z i a ł e m s a m e j duszy, lecz całego człowieka. O n a , utożsamiając się z c e lem ostatecznym, usprawiedliwia syntezę eudajmonizmu, intelektualizmu i p i e r w s z e ń s t w a t e g o , co n a d p r z y r o d z o n e , w e t y c e T o m a s z a .
W t e n o t o s p o s ó b z a m y k a się obraz s y n t e z y T o m a s z o w e j . Stoi o n a p r z e d n a s z y m i u m y s ł a m i t y m p e ł n i e j s z a i t y m plastyczniejsza, i m g ł ę b i e j w n i k n ę l i ś m y w d z i e j e myśli filozoficznej p r z e d T o m a s z e m . W s z y s t k i e k i e r u n k i i n i e w y p e ł n i o n e t e n d e n c j e tu się zlewają i tu znajdują swoje z w i e ń c z e n i e . N i e z w y k ł y s p o k ó j i u m i a r nadają d z i e ł u T o m a s z a m a j e s t a t u . D l a t e g o stosując m e t a f o r ę dzieła s z t u k i , A u g u s t y n a łatwiej p o r ó w n a ć d o p r z e j m u j ą c e j symfonii, a T o m a s z a d o p o m n i k a g e n i a l n e j a r c h i t e k t u r y . O d b i j a się tu całość życia T o m a s z a , k t ó r e , inaczej niż ż y w o t A u g u s t y n a , d o k o n a ł o się b e z z a ł a m a ń , rosło k u coraz w z n i o ś l e j s z y m s z c z y t o m . T o m a s z z d o b y w a n i c z y m n i e z a c h w i a n e , u n i w e r s a l n e i o p t y m i s t y c z n e s p o j r z e n i e mądrości na całość theatrum mundi. T ę p o t ę g ę o b i e k t y w i z m u T o m a s z o k u p u j e m o ż e b r a k i e m b e z p o ś r e d n i e g o k o n t a k t u o s o b i s t e g o ze z ł e m . Wczytując się w T o m a s z a , o d d y c h a m y p o w i e t r z e m j e g o a n i e l s k i e j czystości. T o m a s z p o d e j m o w a ł s w e d z i e ł o w p e ł n i ś w i a d o m o ś c i s w e g o p o s ł a n n i c t w a d o m i n i k a ń s k i e g o - w j e g o postaci realizuje się ideał łączący życie k o n t e m p l a t y w n e z c z y n n y m - oraz n a u k o w e g o . M i a ł 6 2 0
6 1 9
6 2 0
Ibidem, I-II, 4, 6, c. Tomasz rozważał na przykład kwestię, czy zakonnikowi wolno ubiegać się o god ność profesorską. Por. Tomasz z Akwinu, Quodlibet, III, 4, 9.
Średniowiecze
702
t e ż T o m a s z w t y m k i e r u n k u w y b i t n e zalety: p e w n o ś ć s f o r m u ł o w a ń , z d o l n o ś c i dydaktyczne, łatwość wykładu, jasność języka. W Acta Sanctorum czytamy, ż e d o T o m a s z a zwracali się liczni profeso r o w i e z a k o n n i i ś w i e c c y z u w a g i na zwięzły, o t w a r t y i ł a t w y s p o s ó b n a u c z a n i a (cuamp/ures magistri religiosi et saeculares propter modum docendi compendiosum, apertum et faci/em) . W procesie kanonizacyjnym j e d e n ze świadków mówi. 621
R ó w n i e ż laicy i słabo r o z u m i e j ą c y szukali i chcieli m i e ć j e g o p i s m a . E t i a m laici e t p a r u m i n t e l l i g e n t e s ą u a e r u n t e t a p p e t u n t ipsa scripta habere . 6 2 2
N i e z w y k ł a logiczność, s y s t e m a t y c z n o ś ć i p r o s t o t a p o ł ą c z o n e z o b i e k t y w i z m e m i u n i w e r s a l i z m e m d o k t r y n y usprawiedliwają z n a n e p o r ó w n a n i e Summy Tomasza z katedrą średniowieczną. K t o był w w i e l k i e j k a t e d r z e , t e n z r o z u m i e , ż e j e s t o n a n a p r a w d ę m o d e l e m k o s m o s u . J e s t t a m w s z y s t k o , od m i n e r a ł u d o anioła. O d u p a d k u p i e r w szych r o d z i c ó w d o lumen g/oriae. J e s t cała w i e d z a w ś w i e t l e m ą d r o ś c i , a w s z y s t ko p o d d a n e jest Bogu i przez N i e g o przeniknięte. T a k samo jest w systemie T o m a s z a . Z n a j d z i e m y w n i m w s z y s t k o , a k a ż d y o d n a j d z i e s a m s i e b i e , ale w ę z ł e m w s z y s t k i e g o j e s t Bóg. D l a t e g o t e ż w n a u c e o B o g u d o t y k a m y szczytów i głębi s y s t e m u . N a r ó ż n e s p o s o b y o c e n i a n o w a r t o ś ć , n o w o ś ć i specyficzność filozofii i t e ologii T o m a s z a . W s k a z y w a n o na n a u k ę o p o z n a n i u ( e m p i r y z m odrzucający ilu m i n a c j ę ) ; d o k t r y n ę o j e d n o ś c i formy; analogiczność i h i e r a r c h i ę b y t u ; s y n t e t y c z n o ś ć w o b e c w c z e ś n i e j s z y c h k i e r u n k ó w . Ale w ł a ś n i e z racji c e n t r a l n e j roli teologii n a t u r a l n e j , która j e s t j a k b y formą całego s y s t e m u , najistotniejszą j e g o częścią j e s t w ł a ś n i e o d e j ś c i e od filozofii istoty i z w r ó c e n i e się k u i s t n i e n i u . Stąd rozwój n a u k i o z ł o ż e n i u z istoty i istnienia, a p r z e z to zajęcie się k o n k r e t e m . W b r e w t e m u , co się sądzi, d z i e ł o T o m a s z a n i e j e s t scholastyką, j e s t filozofią ży cia. J a k p i s z e G i l s o n , „ k a ż d a d o k t r y n a g o d n a m i a n a filozofii w y c h o d z i z k o n k r e t u i p o w r a c a d o k o n k r e t u , k a ż d a n a t o m i a s t s c h o l a s t y k a w y c h o d z i z filozofii i p o w r a c a d o filozofii. Filozofia m u s i w y r o d z i ć się w s c h o l a s t y k ę , g d y u c z y n i p r z e d m i o t e m s w y c h r o z w a ż a ń n i e k o n k r e t istniejący, k t ó r y p o w i n n a coraz g r u n t o w n i e j z g ł ę b i a ć , p r z e n i k a ć i wyjaśniać, ale g o t o w e s f o r m u ł o w a n i a p e w n y c h h i p o t e z wyjaśniających, t a k j a k b y s a m e t e f o r m u ł y - a n i e to, c z e g o d o t y czą, s t a n o w i ł y r z e c z y w i s t o ś ć " . 623
Jeżeli go T o m a s z a bytu, który o istnieniu.
6 2 1
t o m i z m w historii z d e g e n e r o w a ł się w taką s c h o l a s t y k ę , to u s a m e m a m y p r a w d z i w ą filozofię. P r a w d ą zaś j e s t , ż e t o m i z m to filozofia j e d n a k z b y t c z ę s t o p o j m o w a n o j a k o t e o r i ę istoty, a z a p o m i n a n o A p r z e c i e ż t y l k o o n o j e s t t y m , co sprawia, ż e o w e istoty są r e a l n e
Acta Sanctorum, Mars, 7, s. 663. w Ibidem, s. 713. E. Gilson, Tomizm, przekł. J Rybałt, s. 504. 6 2 3
703
XXXIV. Tomasz z Akwinu
i ż y w e . W i e k o p o m n ą zasługą T o m a s z a , j e s t to, zwrócił u w a g ę na t e n w ł a ś n i e a s p e k t m e t a f i z y k i . „ O d czasów S o k r a t e s a , P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a filozofia j e s t u s t a w i c z n ą pogonią za i s t o t a m i , cała rzecz w t y m , czy u j m i e m y j e ż y w c e m , czy t e ż - usiłując j e s c h w y t a ć - p o z b a w i m y ż y c i a " . K o n c e n t r a c j a uwagi na istnieniu, a w i ę c na k o n k r e c i e i życiu, wypływała u T o m a s z a z głębi j e g o życia w e w n ę t r z n e g o , a zwłaszcza życia n a d p r z y r o d z o n e go, k t ó r e j e s t j a k b y ż y c i e m życia. By się o t y m p r z e k o n a ć , wystarczy p o z n a ć j e g o m o d l i t w y i poezje. Z t e g o źródła w y p ł y n ę ł o największe n a t c h n i e n i e filozoficzne i w p r o w a d z i ł o T o m a s z a na nie z d o b y t e p r z e d n i m szczyty metafizyki, na których, w y c h o d z ą c od j a k i e g o k o l w i e k strzępu k o n k r e t n e g o istnienia, d o c h o d z i ł T o m a s z d o istnienia s a m o i s t n e g o , d o Boga, który u Tomasza-filozofa dostał n o w e imię: s a m o s a m o i s t n e istnienie, czyli rzeczywista tożsamość istoty i istnienia. 624
N a z a k o ń c z e n i e c h c ę o d d a ć głos j e d n e m u z n a j l e p s z y c h z n a w c ó w T o m a sza - M a r i t a i n o w i . W s w y c h Stopniach poznania zestawia o n A u g u s t y n a z T o m a szem. Podawszy znakomitą charakterystykę Augustyna, mówi o Tomaszu: „To m a s z t k w i w s a m y m sercu życia i n t e l e k t u , a współżyjąc z a n i o ł a m i za p o m o c ą ich s p o k o j n e g o i p o t ę ż n e g o spojrzenia rozświetla n a m t a j e m n i c e b o ż e i o d k r y wa n a m n a s s a m y c h . S y n z a w s z e w i e r n y i czysty, k r y s t a l i c z n i e p r z e j r z y s t e źródło, k t ó r e g o w o d y n i g d y n i e przestały w z b i e r a ć ; d u c h s t w o r z o n y d o t e g o , b y p r o m i e n i o w a ć na w i e k i i n a u c z a ć u m y s ł y " . 6 2 5
^Ibidem, s. 508. J. Maritain, Distinguer pour unir o u les degres du savoir, s. 578. 6 2 5
R O Z D Z I A Ł XXXV
Mistrzowie dominikańscy po Tomaszu M a r i t a i n p o w i a d a , ż e T o m a s z to ś w i ę t y proroczy, p o n i e w a ż całą w a g ę i w i e l k o ś ć j e g o s y s t e m u z a c z y n a m y d o c e n i a ć d o p i e r o dziś. P r z y c z y n y t e g o s t a n u rzeczy były n a s t ę p u j ą c e : p o p i e r w s z e , konflikt Oksford - Paryż, p o d r u g i e , p o w o l n y u p a d e k filozofii na korzyść n a u k p r z y r o d n i c z y c h , z k t ó r e g o brał się z a n i k zro z u m i e n i a filozofii i p r z e ż y w a n i a jej p r o b l e m a t y k i , p o trzecie, s z t y w n i e n i e w s c h o l a s t y k ę , rozwój logiki, u c i e c z k a k u m i s t y c e , a p r z y t y m p o w o l n y , ale sta ły z w r o t ku s c e p t y c y z m o w i . M i m o ż e z a c h w y c a n o się w a l o r a m i d y d a k t y c z n y m i i jasnością s y n t e z y t o m i s t y c z n e j , to j e d n a k n i e u m i a n o w p e ł n i d o c e n i ć jej war tości filozoficznej. S y s t e m T o m a s z a j e s t t a k zwarty, ż e m o ż n a go przyjąć l u b o d r z u c i ć w ca łości, ale n i e m o ż n a go dzielić. D l a t e g o m o ż e miał o n w i e l k i c h k o m e n t a t o r ó w , ale n i e u c z n i ó w . W j a k i e j ś m i e r z e T o m a s z z a m y k a ł p e w n ą e p o k ę , a raczej k ł a d ł p o d w a l i n y p o d d a l e k ą przyszłość, stąd w y n i k a t e ż , ż e m a ł o k t o z e w s p ó ł c z e s n y c h go r o z u m i a ł . Z w r a c a n o raczej u w a g ę na o g r o m w i e d z y A l b e r t a , żar d u c h a B o n a w e n t u r y czy ostrość logiczną D u n s a S z k o t a ; n i e r o z u m i a n o d o s t a t e c z n i e T o m a s z a i R o g e r a B a c o n a , k t ó r z y - k a ż d y inaczej - kształtowali p r z y s z ł o ś ć myśli. Najciekawszym zagadnieniem jest stosunek do Tomasza w jego własnym z a k o n i e . N a ogół w s p ó ł c z e ś n i m u d o m i n i k a n i e n i e przyjmuje j e g o s y s t e m u , chociaż zwalczają go t y l k o nieliczni.
1. Pierwsi uczniowie E n t u z j a s t y c z n e przyjęcie s p o t y k a T o m a s z a u n i e k t ó r y c h m ł o d y c h . Z w ł a s z c z a ci, k t ó r z y byli j e g o u c z n i a m i , stają się gorącymi p r o p a g a t o r a m i j e g o tez: n i e k t ó r e z nich (i to w ł a ś n i e t e najbardziej n o w a t o r s k i e ) są rozwijane, co staje się powodem polemik. P i e r w s z y m i a u t o r a m i , k t ó r y c h wiąże się z n a u k a m i T o m a s z a , byli: P i o t r z Tarantazji ( 1 2 2 5 - 1 2 7 6 ) , p a p i e ż I n n o c e n t y V. W p o g l ą d a c h s w y c h tkwi jeszcze w e p o c e przedtomistycznej: występuje przeciw możliwości o d w i e c z n e g o i s t n i e n i a świata, j e s t z w o l e n n i k i e m teorii rationes seminales, n i e m a zdecydowanego zdania w odniesieniu do hylemorfizmu jestestw duchowych. J e ż e l i W i n c e n t y z B e a u v a i s (Bellavacensis; f 1264 r.), s ł y n n y e n c y k l o p e dysta; a u t o r o g r o m n e g o Speculum Maius, o b e j m u j ą c e g o : speculum naturale, doctrinale i historia/e; 80 ksiąg i 9885 rozdziałów - j u ż c y t u j e i m i e n n i e A l b e r t a i T o -
XXXV. Mistrzowie dominikańscy po Tomaszu
705
maszą - to p i e r w s z y m tomistą j e s t B e r n a r d z Trilia ( d e T r e i l l e ; 1*1292 r.), k t ó r y nauczał teologii w P a r y ż u w latach 1 2 8 4 - 1 2 8 7 . W k r y t y k a c h H e n r y k a z G a n d a w y rozwijał z a g a d n i e n i e różnicy realnej m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m . Idzi z L e s s i n e s n i e t y l k o w y k ł a d a ł t o m i z m , ale d o s t o s o w y w a ł i przerabiał p e w n e j e g o tezy. J a k o b a k a ł a r z n a u c z a ł w P a r y ż u w klasztorze św. J a k u b a , a b ę dąc u c z n i e m A l b e r t a , napisał d o ń , ż e t o m i z m o w i grozi p o t ę p i e n i e , co s p o w o d o wało j e g o przyjazd d o P a r y ż a w 1277 r. W ś r ó d w i e l u rozpraw Idzi napisał p r a c ę w s p r a w i e tezy, która wywołała najwięcej sprzeciwów, De unitateformae. Dziełko to, n a p i s a n e w k w i e t n i u 1278 r., j e s t obroną t o m i s t y c z n e j n a u k i o j e d n o ś c i for m y w compositum - a s k i e r o w a n e jest przeciw R o b e r t o w i K i l w a r d b y e m u ; Idzi przytacza j e g o a r g u m e n t a c j ę . Praca ta j e s t c e n n a (zwłaszcza jej c z ę ś ć k r y t y c z n a ) i z a j m u j e p o c z e s n e m i e j s c e w ś r ó d rozpraw p o l e m i c z n y c h d o t y c z ą c y c h j e d n o ś c i formy. ł
Jan z Paryża (Quidort, Dormiens) jest myślicielem dość samodzielnym. N a u c z a ł d ł u g o n a w y d z i a l e s z t u k , p o t e m k r ó t k o na teologii. N a j w a ż n i e j s z e j e go d z i e ł o to Komentarz do Sentencji. D ą ż y ł d o rozszerzenia t o m i z m u i w p r o w a dzał w e ń p e w n e w ł a s n e k o n c e p c j e . M i ę d z y i n n y m i głosił, ż e i s t n i e n i e n i e j e s t własnością wypływającą z istoty (esse non estpropńetas fluens ab essentia). O d r z u cał t e o r i ę species, co z m u s i ł o go d o rezygnacji z realności i n t e l e k t u c z y n n e g o . W e d ł u g n i e g o i n t e l e k t c z y n n y n i e p r z y n a l e ż y z n a t u r y d o istoty duszy, lecz j e s t b e z p o ś r e d n i o s t w a r z a n y p r z e z Boga w duszy, j a k nauczają multi magni (Piotr z O w e r n i i , A l b e r t oraz inni). W n a u c e o d u s z y Q u i d o r t o d w o ł u j e się wciąż d o doświadczenia. O ile Idzi z L e s s i n e s p r z e z swoje De unitate formae w p r o w a d z a nas w p o l e m i k i , to w s a m o c e n t r u m s p o r ó w w c h o d z i m y r a z e m z B e r n a r d e m z O w e r n i i . J e s t o n g o r l i w y m o b r o ń c ą T o m a s z a p r z e d z a r z u t a m i G o t f r y d a z F o n t a i n e s , Ja k u b a z V i t e r b o , H e n r y k a z G a n d a w y . G ł ó w n e d z i e d z i n y b a d a ń t o m i z m u to m e tafizyka (ona n a d a j e w a r t o ś ć teologii n a t u r a l n e j ) i psychologia. B e r n a r d z a j m u j e się w ł a ś n i e t y m i d z i a ł a m i s y n t e z y t o m i s t y c z n e j . W i e m y , j a k k l u c z o w ą rolę s p e ł n i a w o b u t y c h d y s c y p l i n a c h n a u k a o p o z n a n i u i j a k w a ż n a j e s t n a u k a o spe cies. Broni jej B e r n a r d p r z e c i w H e n r y k o w i z G a n d a w y i w y r a ź n i e p r z y p i s u j e św. T o m a s z o w i n a u k ę o realnej różnicy m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m . W y t y c z a o n d r o g ę s ł y n n e m u k o m e n t a t o r o w i T o m a s z a w X V w. - J a n o w i C a p r e o l u s o w i , z w a n e mu T h o m i s t a r u m Princeps.
2. Robert Kilwardby D o m i n i k a n i e angielscy byli k o n s e r w a t y w n i i spokojni. T ę linię p r z e ł a m u j e j e d n a k w o j o w n i c z o ś ć i g w a ł t o w n o ś ć R o b e r t a K i l w a r d b y ' e g o ( f i 2 7 9 r.), a r c y b i s k u p a C a n t e r b u r y , k a r d y n a ł a i profesora w O k s f o r d z i e i w Paryżu. J e s t o n a u t o r e m bar d z o c i e k a w e g o w s t ę p u d o filozofii z a t y t u ł o w a n e g o De ortu scientiarum, w k t ó r y m w i d o c z n y j e s t w p ł y w p o d z i a ł u n a u k przyjętego w T o l e d o i u w i k t o r y n ó w .
Średniowiecze
706
W e d ł u g t e g o p o d z i a ł u na filozofię j a k o n a u k ę składają się: I.
Filozofia rzeczy b o s k i c h {philosophia rerum 1. fizyka (naturalis) 2. m a t e m a t y k a (mathematica) 3. m e t a f i z y k a (metaphysica) II. Filozofia rzeczy l u d z k i c h (philosophia rerum 1. p r a k t y c z n a (practica) a. ethica a. solitaria (3. privata y. publica b . m e c h a n i k a (artes 2. logika (logica, scientia rationaliś).
divinarum)
humanarum)
mechanicae)
C i e k a w y j e s t list R o b e r t a d o d o m i n i k a n i n a a r c y b i s k u p a K o r y n t u P a w ł a z C o n f l a n s ( d e C o n f l i t o ) . W y s t ę p u j e w n i m R o b e r t za wielością form. W s p o m n i a n e p i s m o I d z i e g o z L e s s i n e s De unitate formae j e s t s k i e r o w a n e w ł a ś n i e p r z e c i w t e m u listowi. R o b e r t był t e ż z w o l e n n i k i e m teorii rationes seminales. N a t u r a l n a m a t e r i a p i e r w s z a j e s t c z y m ś , co m a w y m i a r y c i e l e s n e , n a p e ł niają ją p i e r w o t n e nasiona, czyli w ł a d z e , z k t ó r y c h powstają u r z e c z y w i s t n i e n i a w s z y s t k i c h g a t u n k ó w ciał. M a t e r i a naturalis p r i m a [...] est q u i d d i m e n s i o n e s h a b e n s c o r p o r e a s , i m p r e g n a t u m o r i g i n a l i b u s r a t i o n i b u s sive p o t e n t i i s , e x ą u i b u s p r o d u c e n d i sunt actus o m n i u m specificorum c o r p o r u m . 6 2 6
R o b e r t z b i e r a a r g u m e n t y za wielością form i t w i e r d z i , ż e w c z ł o w i e k u są trzy formy s u b s t a n c j a l n e udzielające życia, p o n i e w a ż w p r z e c i w n y m w y p a d k u n i e m o ż n a b y b y ł o u t r z y m a ć tożsamości ciała C h r y s t u s o w e g o w g r o b i e z c i a ł e m żywego Chrystusa. N a t e m a t n a u k i o j e d n e j formie m ó w i : K o n c e p c j a j e d n o ś c i form, jeżeli n i e d o d a się d o niej nic, n i e j e s t wystar czająca. S ą d z ę j e d n a k , ż e j e d e n c z ł o w i e k m a j e d n ą f o r m ę , k t ó r a n i e j e s t j e d n a j a k o coś p r o s t e g o , lecz składa się z w i e l u e l e m e n t ó w , k t ó r e p o z o stają w n a t u r a l n y m u k ł a d z i e ; b e z j a k i e j k o l w i e k z n i c h c z ł o w i e k n i e m o ż e b y ć d o s k o n a ł y , a ostatnią z nich - tą, k t ó r a d o p e ł n i a i d o s k o n a l i cały byt złożony - jest intelekt. P o s i t i o d e u n i t a t e f o r m a r u m , nisi p l u s dicatur, n o n satis e s t m i h i . Scio tam e n , q u o d u n u s h o m o u n a m habet formam, q u a e non est una simplex, sed e x m u l t i s c o m p o s i t a , o r d i n e m ad i n v i c e m h a b e n t i b u s n a t u r a l e m e t si6 2 6
Robert Kilwardby, List do Pawła z Conflans, w: Der Brtef Robert Kilwardby*s an Paul von Conflans und die Streitschrift des Aegidius von Lessins, wyd. A. Birkenmajer, B G P M , XX/5, s. 6 0 - 6 4 , s. 62.
XXXV. Mistrzowie dominikańscy po Tomaszu
707
n e ą u a r u m nulla p e r f e c t u s h o m o e s s e p o t e s t , ą u a r u m u l t i m a c o m p l e t i v a e t p e r f e c t i v a t o t i u s aggregati est i n t e l l e c t u s . 627
Stanowisko Kilwardby'ego nie panowało niepodzielnie, w Oksfordzie p o w s t a ł o ś r o d e k z w o l e n n i k ó w t o m i z m u . Poza wielu m n i e j w a ż n y m i w y m i e n i m y p i e r w s z e g o z d e c y d o w a n e g o t o m i s t ę angielskiego, którego p i s m a znamy, m i a n o wicie Ryszarda Clapwella. Był o n profesorem w Oksfordzie. J a k zobaczymy, fran ciszkanie uderzają w t o m i z m i piszą tzw. Correctoria fratris Thomae. Ryszard poza i n n y m i p i s m a m i j e s t a u t o r e m Correctorium Corruptorii 'Quare\ P o o k r e s i e p e w nych w a h a ń przystąpił o n d o z d e c y d o w a n e j walki z J a n e m P e c k h a m e m .
3. Tomasz Sutton Zwrot ledwo zapoczątkowany przez Clapwella w Oksfordzie jest już wyraźny u T o m a s z a S u t t o n a , k t ó r e g o myśl lepiej znamy. Działał o n w O k s f o r d z i e w la tach 1 3 0 0 - 1 3 1 5 . D w i e e p o k i j e g o działalności wyznaczają: p o l e m i k a z H e n r y k i e m z G a n d a w y i a u g u s t y n i z m e m oraz w a l k a z D u n s e m S z k o t e m . O k o ł o roku 1311 p o w s t a ł j e g o Liber propugnatorius super primum Sententiarum contra Iohannem Scotum. W swoich Quodlibetach i Quaestiones disputatae głosił S u t t o n w s z y s t kie doktryny tomistyczne. P o d o b n i e jak Bernard z Owernii Tomasz Sutton u w a ż a coraz b a r d z i e j z d e c y d o w a n i e , że u T o m a s z a w y s t ę p u j e n a u k a o realnej różnicy m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m . C z a s e m m o ż e n a w e t S u t t o n z b y t j e s t t o m i styczny; na p r z y k ł a d w n a u c e o bierności w ł a d z p o z n a w c z y c h , twierdzi b o w i e m , ż e i n t e l e k t n i e m a s a m z s i e b i e ż a d n e j rzeczywistości, k t ó r a w y n o s i ł a b y go p o n a d m a t e r i ę pierwszą (nullam actualitatem de se habeat plus quam materia primdf . W k a ż d y m razie z e r w a n i e z a u g u s t y n i z m e m u S u t t o n a j e s t b a r d z o wyraźne. l%
4. Tomiści włoscy N i e z a p o m i n a j m y , że T o m a s z z A k w i n u był W ł o c h e m i że z a r ó w n o w Paryżu, j a k i w e W ł o s z e c h był o t o c z o n y g r o m a d ą rodaków, u c z n i ó w i p r z e w a ż n i e e n t u z j a s t y c z n y c h wielbicieli. Ci d o m i n i k a n i e osiedlają się p o t e m w r ó ż n y c h klasztorach w ł o s k i c h i stanowią z a r z e w i e t o m i z m u . N i e n a l e ż y j e d n a k p r z e s a d z a ć i sądzić, że T o m a s z w s z y s t k i c h z m u s z a ł d o przyjęcia swych poglądów. N a s t ę p c a T o m a sza na k a t e d r z e d o m i n i k a ń s k i e j w P a r y ż u w roku 1272 R o m a n u s z R z y m u n i e t y l k o był d a l e k i od t o m i z m u , ale w r ę c z tkwił w t r a d y c y j n y m a u g u s t y n i z m i e .
6 2 7
6 2 8
Ibidem, s. 63. Cyt. za F. Pelster, Thomas von Sutton O.R ein Oxforder Verteidigerdes thomistischen Lehre, „Zeitschrift fur katholische Theologie", 1922, s. 212-253, 3 6 1 ^ 0 1 , por., s. 377.
708
Średniowiecze
S p ó j r z m y n a j p i e r w na najbliższe grono u c z n i ó w T o m a s z a . W i e m y j u ż , ż e w i e l o l e t n i m s e k r e t a r z e m i p r z y j a c i e l e m T o m a s z a byl R e g i n a l d z P i p e r n o , k t ó r y n a z y w a T o m a s z a socius carissimus\ H a n i b a l d H a n n i b a l d i s j e s t a u t o r e m s ł y n n e j Catena aurea. W e w s t ę p i e ofiarując s w e d z i e ł o T o m a s z o w i , p i s z e o s w o i m d a w n y m d o n i e g o p r z y w i ą z a n i u (anticua dilectio). Z a c h o w a ł y się l i c z n e d z i e ł a R e migiusza z Girolami, który nauczał w e Florencji (być m o ż e w San Marco) i k t ó r e g o u c z n i e m był D a n t e . W Contra fa/sos ecclesiae professores p o d k r e ś l a o n p o ż y t e c z n o ś ć n a u k ś w i e c k i c h dla Kościoła. W filozofii p a ń s t w a j e s t z d a n i a , że w razie z a ł a m a n i a się w ł a d z y ś w i e c k i e j , p a p i e ż j e s t t y m , k t ó r y m a ją s p r a w o w a ć . W N e a p o l u u c z n i e m T o m a s z a był P t o l o m e u s z z L u k k i ( T o l o m e o d e L u c ca) w y b i t n y h i s t o r y k . W j e g o Hexaemeron m a m y w X I I I r o z d z i a l e z n a k o m i t y w y k ł a d p s y c h o l o g i i w myśl t e g o , c z e g o nauczał „ p r z e s ł a w n y d o k t o r - b r a t T o m a s z " (praeclarissimus doctor, frater Thomas) . O d w r ó t od a u g u s t y n i z m u j e s t u n i e g o wyraźny, a potwierdzają go t a k i e s f o r m u ł o w a n i a jak: „ c h o ć A u g u s t y n w k s i ę g a c h s w o i c h p r z e k a z u j e i n n e r o z w i ą z a n i e " (quamvis Augustinus a/ium modum tradat in libris suis) . 629
630
W N i e m c z e c h pośród d o m i n i k a n ó w przeważają n e o p l a t o ń s k i e w p ł y w y u c z n i ó w A l b e r t a . J e d n a k ż e z p o c z ą t k i e m X I V w. j e s t w Kolonii i S t r a s b u r g u g r u p a d o m i n i k a n ó w t o m i s t ó w . J e s t to t y m z n a m i e n n i e j s z e , ż e w i e m y , j a k w i e l ki był w p ł y w z w o l e n n i k ó w A l b e r t a .
T o m i z m j a k o w i e l k i e novum w y w o ł u j e d u ż o f e r m e n t u , ale powoli i s y s t e m a t y c z n i e z a k o r z e n i a się w z a k o n i e . J u ż od k o ń c a X I I I w. d o m i n i k a n i e z a b i e rają się d o o p r a c o w y w a n i a t e k s t ó w T o m a s z a : tworzy się s k r ó t y i k o n k o r d a n c j e . P r a c e t e dotyczą g ł ó w n i e Summy teologii. K o n k o r d a n c j e uzgadniają t e k s t y Ko mentarza do Sentencji ( w k t ó r y m o b e c n e są j e s z c z e e l e m e n t y a u g u s t y ń s k i e ) z Summa i chcą wyjaśnić ich n i e z g o d n o ś c i . Z t e g o w y s i ł k u rodzą się p ó ź n i e j s z e p o d r ę c z n i k i , k t ó r e w c h o d z ą w u ż y c i e w s t u d i a c h z a k o n n y c h . T r z e b a było p r z e ł a m a ć b a r d z o w i e l k i e o p o r y w z a k o n i e , z a n i m t o m i z m stał się oficjalną d o k t r y ną d o m i n i k a ń s k ą . G d y w Paryżu kieruje się przeciw t e z o m T o m a s z a p o t ę p i e n i a , wywołuje to w i e l k i e z a m i e s z a n i e , w w y n i k u czego udaje się t a m osiemdziesięcioletni Albert Wielki, aby bronić swego ucznia. By u ś w i a d o m i ć sobie ewolucję s t o s u n k u d o T o masza w o b r ę b i e z a k o n u , wystarczy tylko za d e W u l f e m przytoczyć s a m e d a t y i fakty: 1278 - k a p i t u ł a d o m i n i k a n ó w w M e d i o l a n i e p r z e c i w s t a w i a się reakcji a n tytomistycznej w Oksfordzie; 1279 - k a p i t u ł a d o m i n i k a n ó w w P a r y ż u z a k a z u j e w y s t ę p o w a ć p r z e c i w n a u c e T o m a s z a t y m , k t ó r z y n a u k i tej n i e chcą przyjąć; 631
6 2 9
6 3 0
6 3 1
Ptolomeusz z Lukki, Exaemeron seu de operę sex dierum, IX, 2, wyd. Masetti, s. 106. Ibidem, IX, 6, s. 115. M. d e Wulf, Histoirede la philosophie mćdievale, t. II, s. 215-216.
XXXV. Mistrzowie dominikańscy po Tomaszu
709
1286 - k a p i t u ł a p a r y s k a s u s p e n d u j e t y c h , którzy t o m i z m uważają za n a u k ę podejrzaną; 1309 - Saragossa z o b o w i ą z u j e swych z a k o n n i k ó w d o przyjęcia t o m i z m u ; 1313 - to s a m o p o s t a n a w i a M e t z . A l e d r o g a d o t e g o , b y t o m i z m stał się oficjalną i obowiązującą n a u k ą za k o n u k a z n o d z i e j s k i e g o , była j e s z c z e d a l e k a . Z a w s z e t e ż b ę d ą się z n a j d o w a ć w ł o n i e d o m i n i k a n ó w p r z e c i w n i c y s y s t e m u t o m i s t y c z n e g o , na p r z y k ł a d : T e o doryk z Fryburga, D u r a n d z Sancto Porciano, Eckhart.
R O Z D Z I A Ł XXXVI
Mistrzowie franciszkańscy po Bonawenturze Postacie T o m a s z a i B o n a w e n t u r y są ze sobą ściśle splecione: T o m a s z to Arystote les ujęty p o chrześcijańsku - l u b o d w r o t n i e - a B o n a w e n t u r a to drugi A u g u s t y n (alter Augustinus). O b u otaczają g r o m a d k i uczniów, pochodzących z różnych naro dów. Wśród u c z n i ó w B o n a w e n t u r y nie m a tomistów, a wielu z nich zwalcza T o m a sza. Liczna g r u p a b o n a w e n t u r y s t ó w d o m i n u j e w ó w c z e s n y m życiu u m y s ł o w y m . Cały s z e r e g m n i e j w a ż n y c h postaci pojawia się w e Francji i Flandrii. E u stachy z Arras j e s t a u t o r e m licznych Quaestiones ąuodlibetales i disputatae. Piotr z Falco ( d e F a u l ą u e s ) j e s t wyznawcą w o l u n t a r y z m u . Głosił, że wola w akcie w y boru (electio), j e s t niezależna od sądu (iudicium). Polycraticus Jana z Salisbury w p ł y w a na G i l b e r t a z T o u r n a i , który pisze rozprawy z z a k r e s u filozofii p a ń s t w a (Eruditio regum etprincipum). W y r a ź n i e a u g u s t y ń s k i c h a r a k t e r m a dzieło p e d a g o g i c z n e De modo addiscendi. G i l b e r t twierdzi, że dusza sama tworzy swoje p o z n a n i e . R e a k c j a p r z e c i w a r y s t o t e l i z m o w i pojawia się u Waltera z B r u g e s , k t ó r y p o w i a d a , że b a r d z i e j n a l e ż y w i e r z y ć A u g u s t y n o w i i A n z e l m o w i niż Filozofowi (plus credendum est Augustino et Anselmo quam Philosopho) . Jest on też wyznaw cą s k r a j n e g o i c a ł k o w i t e g o w o l u n t a r y z m u , p o n i e w a ż t w i e r d z i , ż e wola m o ż e c h c i e ć na p r z e k ó r r a d o m r o z u m u . byz
1. Jan Peckham W i e l u w y b i t n y c h b o n a w e n t u r y s t ó w działa w Anglii. O d 1270 r. u c z n i e m B o n a w e n t u r y był J a n P e c k h a m . U r o d z o n y o k o ł o 1240 r. był b a r d z o w y b i t n y m profe s o r e m w O k s f o r d z i e ; u m a r ł w 1292 r. j a k o a r c y b i s k u p C a n t e r b u r y . N a p i s a ł na s t ę p u j ą c e dzieła: Perspectwa communis, d z i ę k i której j e s t o b o k B a c o n a i W i t e l o na u z n a w a n y za j e d n e g o z t w ó r c ó w o p t y k i ; De animalibus; Summa de esse et essentia; Komentarz do Sentencji; Quaestiones disputatae i ąuodlibetales; Listy. W listach przejawia się szczególnie n a m i ę t n o ś ć P e c k h a m a w walce z t o m i z m e m ; g w a ł t o w n o ś ć t o n u świadczy o szczerości, ale w liście z 1 czerwca 1285 r. czytamy, ż e pośród filozofów o d m i e n n o ś ć poglądów nie niszczy przyjaźni (opinionum siąuidem diversitas apud philosophos non sohit amicitiamf^. P e w n o m a tu na myśli T o m a s z a i B o n a w e n t u r ę . W innych dziełach znika ton n a m i ę t n e j walki i P e c k h a m kieruje ataki przeciw awerroistom (samego Awerroesa określa jakoperniciosus haereticus) i materialistom, których z n o w u nazywa najgorszymi (vilissimi). 6 3 2
6 3 3
Walter z Bruges, Quaestiones disputatae, wyd. Longprć, t. I, s. 13. Cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. II, s. 222.
XXXVI. Mistrzowie franciszkańscy po Bonawenturze
711
W poglądach swych P e c k h a m jest konserwatywnym augustynistą. Uzna j e b e z p o ś r e d n i ą o c z y w i s t o ś ć istnienia Boga; d o w ó d o n t o l o g i c z n y (ratio Anselmi)\ n i e m o ż l i w o ś ć stworzenia ab aeterno; p o w s z e c h n y hylemorfizm; złożoność wszyst kich s t w o r z e ń (nulla creatura estpure simplex). Głosi r ó w n i e ż , ż e B ó g m ó g ł o d d z i e l n i e s t w o r z y ć samą m a t e r i ę pierwszą. W e p i s t e m o l o g i i głosi w p r a w d z i e , że d o p o z n a n i a p e w n y c h p r z e d m i o t ó w k o n i e c z n a j e s t abstrakcja ( c h o ć i w niej w y s t ę p u j e iluminacja) - są to p r z e d m i o ty świata p o d p a d a j ą c e g o p o d zmysły, ale i n n e p r z e d m i o t y p o z n a j e m y b e z p o ś r e d n i o ( i n t u i c y j n i e ) . C h o d z i p r z e d e w s z y s t k i m o i s t n i e n i e Boga, i s t n i e n i e duszy, p i e r w s z e zasady: R z e c z y p o z n a w a l n y c h p r z e z się, czyli d u c h o w y c h , n i e p o z n a j e się p r z e z w y a b s t r a h o w a n e formy p o z n a w c z e . R e s i n t e l l i g i b i l e s p e r se s e u spirituales n o n i n t e l l i g u n t u r p e r s p e c i e s a b stractas . 634
Z a r a z e m k a ż d e p o z n a n i e to w s p ó ł d z i a ł a n i e trzech e l e m e n t ó w : i n t e l e k t u m o ż n o ś c i o w e g o , n a s z e g o i n t e l e k t u c z y n n e g o , i iluminacji d o k o n a n e j p r z e z in t e l e k t czynny, to z n a c z y p r z e z Boga. D z i ę k i k o n i e c z n o ś c i iluminacji m o ż e m y t w i e r d z i ć , ż e p e ł n e i d o s k o n a ł e p o z n a n i e rzeczywistości m a m y t y l k o za sprawą d o s k o n a ł e g o w g l ą d u w o d w i e c z n e pojęcia {plena rerum et perfecta cognitio non habetur nisi perperfectam inspectionem rationum aeternarumf^. W a n t r o p o l o g i i P e c k h a m p r z y j m u j e f o r m ę cielesności (fortna corporeitatis), k t ó r a p o z w a l a u t r z y m a ć i d e n t y c z n o ś ć z w ł o k i ż y w e g o ciała (quia vivum et mortuum nihilfacimus ad essentiam corporeitatis) . W d u s z y zaś w e d ł u g P e c k h a m a są trzy formy: 636
J e d n a j e s t d u s z a w c z ł o w i e k u w p e ł n i ożywiająca go, k t ó r a składa się z trojakiej s u b s t a n c j i i życia: w e g e t a t y w n e j , z m y s ł o w e j i i n t e l e k t u a l n e j . U n a m e s s e in h o m i n e a n i m a m p l e n e e u m v i v i f i c e n t e m , c o m p o s i t a m e x triplici s u b s t a n t i a e t vita, scil. v e g e t a t i v a , sensitiva e t i n t e l l e c t i v a . 637
J e d n a k ż e całe r o z u m o w a n i e P e c k h a m a j e s t zawiłe. C h c e o n z a c h o w a ć t e orię A r y s t o t e l e s a o p o ł ą c z e n i u d u s z y - f o r m y z c i a ł e m - m a t e r i ą - i połączyć t ę t e orię z ową troistością formy. C h c e r ó w n i e ż iść za A r y s t o t e l e s e m w n a u c e o d u szy i jej w ł a d z a c h , k t ó r e z a l e ż n i e od p r z e d m i o t ó w , j a k i c h dotyczą, są s u b s t a n cjalne (substantialis) l u b a k c y d e n t a l n e (accidentalis). W i l h e l m z la M a r e ( f i 298 r.), przyjaciel R o g e r a Bacona zyskał sławę j a k o a u t o r s ł y n n e g o Correctorium fratris Thomae.
Jan Peckham, Quaestiones de anima, wyd. H. Speetmann, s. 86. Jan Peckham, Quodlibeta, cyt. za V. Doucet, Notulae bibliographicae de ąuibusdam operibus fratris Ioannis Pecham, „Antonianum", 1933, s. 307-328, 4 2 5 - 4 5 9 , por. s. 457. Cyt. za H. Speetmann, Die Psychologie des Johannes Pecham, B G P M , X X / 5 - 6 , s. 28. Cyt. za ibidem, s. 37.
Średniowiecze
712
2. Mateusz z Aąuasparta B a r d z o k o n s e k w e n t n y m i j a s n y m u m y s ł e m był p o ś r e d n i u c z e ń B o n a w e n t u r y , M a t e u s z z A ą u a s p a r t a . Był W ł o c h e m , s t u d i o w a ł w P a r y ż u ; p o t e m n a u c z a ł w Bolonii i w R z y m i e . Został k a r d y n a ł e m , zmarł w 1302 r. N a j w a ż n i e j s z e j e g o p i s m a to: Introitus generalis adsacram theologiam, k t ó r e b y ł o j e g o principium j a k o bakałarza Sentencji; Komentarz do Sentencji; Quaestiones disputatae i ąuodlibetales. M a t e u s z a c e c h u j e j a s n o ś ć wyrażania się. J e s t o n c z y s t y m a u g u s t y n i s t ą , ale lubi s p o k ó j i u n i k a sporów. G d y c h o d z i o s t o s u n e k r o z u m u d o wiary - ale też i inne zapatrywania - występuje przeciw Abelardowi. M a t e u s z p r z e c i w s t a w i a ł się o d w i e c z n o ś c i s t w o r z e n i a (creatio ab aeternó), ale o p o w i a d a ł za teorią rationes seminales. Sądził, ż e b y t y d u c h o w e są z ł o ż o n e z formy i z m a t e r i i , b o złożoność z istoty i istnienia n i e o d r ó ż n i a d o s t a t e c z n i e s t w o r z e n i a od Boga, określał tę teorię j a k o n i e d o r z e c z n ą (iste modus est frivolus) . U z n a w a ł , jeśli n i e wielość, to w k a ż d y m razie d w o i s t o ś ć formy w czło w i e k u : forma corporeitatis i d u s z ę r o z u m n ą . 63S
D u s z a i n t e l e k t u a l n a n i e u d z i e l a ciału bycia c i e l e s n e g o , ani ż a d n e g o b y cia w y ż s z e g o , a n a w e t t r z e b a k o n i e c z n i e w ciele w i e l u form n i e p r z e z na g r o m a d z e n i e , lecz p r z e z p e w n ą złożoność, t a k b y k a ż d a forma d a w a ł a p e wien stopień istnienia i doskonaliła materię w jakimś stopniu. A n i m a intellectiva n o n dat corpori esse c o r p o r e u m , n e ą u e illa e s s e s u p e riora, i m m o o p o r t e t necessario in e o d e m p o n e r e p l u r e s formas n o n [...] p e r a c c u m u l a t i o n e m , s e d p e r ą u a n d a m c o m p l e x i o n e m , ita q u o d ą u a e l i b e t for m a d e t a l i ą u e m g r a d u m e s s e n d i e t perficiat m a t e r i a m in aliąuo g r a d u . 639
Pogłębiając n a u k i B o n a w e n t u r y M a t e u s z p o w i a d a o p o z n a n i u : M a t e r i a l n a zasada p o z n a n i a p o c h o d z i od b y t ó w z e w n ę t r z n y c h , p o n i e w a ż p o s ł u g u j e m y się f o r m a m i p o z n a w c z y m i p r z e d m i o t ó w p o z n a n i a , ale zasa d a formalna c z ę ś c i o w o p o c h o d z i z w e w n ą t r z , m i a n o w i c i e od światła rozu m u , a c z ę ś c i o w o z góry, m i a n o w i c i e od reguł i p o j ę ć w i e c z n y c h , k t ó r e d o pełniają i wypełniają p o z n a n i e . R a t i o c o g n o s c e n d i materialis est a b e x t e r i o r i b u s , u n d e m i n i s t r a n t u r s p e cies r e r u m c o g n o s c e n d a r u m , s e d ratio formalis p a r t i m e s t a b intra, scili c e t a l u m i n e rationis, p a r t i m a superiori, sed c o m p l e t i v e e t c o n s u m m a t i v e a regulis e t r a t i o n i b u s a e t e r n i s . 6 4 0
Jeżeli t w i e r d z i m y s ł u s z n i e o Bogu, że j e s t O n przyczyną stwórczą w s z y s t Mateusz z Aąuasparta, In Sententiamm, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. II, s. 226. Mateusz z Aquasparta, Quaestiones disputatae de anima, 4, c , wyd. Gondres, s. 65. ' Mateusz z Aąuasparta, Cjuaestiones disputatae de fide et de cognitione, wyd. Quaracchi 1957, De cognitione, 2, c , s. 240.
713
XXXVI. Mistrzowie franciszkańscy po Bonawenturze
k i e g o i j a k o taki w s z y s t k o sprawia, to d o t y c z y to w s p o s ó b s z c z e g ó l n y nas, k t ó r z y m a m y w s o b i e p o d o b i e ń s t w o b o ż e : imago, similitudo, zwłaszcza zaś na szego p o z n a n i a , co j e s t ź r ó d ł e m n a u k i o iluminacji: P o n i e w a ż s t w o r z e n i e r o z u m n e j e s t o b r a z e m Boga albo j e s t n a J e g o obraz, to s a m o p o j ę c i e o b r a z u w y m a g a , by w j e g o działaniach współdziałał Bóg j a k o p r z e d m i o t poruszający d l a t e g o , ż e u m y s ł z n a t u r y j e s t p o r u s z a n y i o ś w i e c a n y p r z e z o w o światło. Q u i a c r e a t u r a rationalis i m a g o D e i est vel ad i m a g i n e m , ipsa ratio imaginis exigit, u t in e i u s o p e r a t i o n i b u s c o o p e r e t u r s e c u n d u m m o d u m obiecti m o v e n t i s , e o q u o d m e n s n a t a e s t m o v e r i e t illuminari illa l u c e . 6 4 1
M a t e u s z j e s t p r z e c i w n i k i e m idei w r o d z o n y c h ; k a ż d a z idei w c h o d z i w nas z z e w n ą t r z , ale n i e o n a działa na d u s z ę , lecz j e s t t y l k o okazją dla a k t u duszy. P r z e d m i o t w p o z n a n i u u m y s ł o w y m t e ż nie j e s t przyczyną p o z n a n i a , której rolę s p e ł n i a i n t e l e k t c z y n n y p r z e m i e n i a j ą c y zmysłową f o r m ę p o z n a w c z ą (species sensibilis) w i n t e l e k t u a l n ą , co Filozof określa j a k o a b s t r a k c j ę (etillud vocat Philosophus abstrahere). M a t e u s z u s t a w i c z n i e p o d k r e ś l a a k t y w n o ś ć d u s z y w poznaniu. D u s z a , czyli i n t e l e k t , p r z y j m u j e , czyli c h w y t a formy p o z n a w c z e od rze czy z e w n ę t r z n y c h , ale n i e d z i ę k i m o c y rzeczy c i e l e s n y c h działających na d u s z ę l u b i n t e l e k t , lecz czyni to i tworzy swoją mocą i n t e l e k t . T o s t a n o wisko podzielał, jak widać z argumentów przeciwnych, Augustyn, a tak ż e Filozof, d l a t e g o t e ż na razie przyłączam się d o t e g o s t a n o w i s k a . A n i m a sive i n t e l l e c t u s accipit sive capit s p e c i e s a r e b u s extra, n o n virtute r e r u m c o r p o r a l i u m a g e n t i u m in a n i m a m vel i n t e l l e c t u m , s e d i n t e l l e c t u s sua v i r t u t e facit e t format. H u i c s e n t e n t i a e A u g u s t i n u s c o n c o r d a t in a u c t o r i t a t i b u s a d d u c t i s in o p p o n e n d o ; c o n c o r d a t n i h i l o m i n u s P h i l o s o p h u s , e t i d e o h u i c positioni ad p r a e s e n s a d h a e r e o . 6 4 2
U myślicieli a u g u s t y ń s k i c h zaczyna się coraz częściej pojawiać t e z a o in t e l e k t u a l n y m poznawaniu bytu jednostkowego. Mateusz twierdzi, że zmysły ujmują i s t n i e n i e , ale i n t e l e k t p o z n a j e istotę i n d y w i d u a l n ą . A k t p o z n a n i a najpierw d o t y c z y t e g o c z ł o w i e k a , n a j p i e r w b o w i e m d o c i e ra d o i n t e l e k t u forma p o z n a w c z a j e d n o s t k i , i z niej tworzy o n i n t e n c j e p o w s z e c h n e . I n t e l e k t p o z n a j e tę j e d n o s t k ę , ale jej i s t n i e n i e m o ż e p o z n a ć t y l k o p r z e z zmysły. T a m e n prius actu cognoscit h u n c h o m i n e m ; prius igitur d e f e r t u r s p e c i e s singularis ad i n t e l l e c t u m e t e x illa colligit i n t e n t i o n e m u n i v e r s a l e m . [...]
^Ibidem, 2, ad 2, s. 241. Ibidem, 3, c , s. 267. 6 4 2
Średniowiecze
714
C o g n o s c i t t a m e n i n t e l l e c t u s s i n g u l a r e illud [...]. S e d illud i d e m singulare n o n p o t e s t c o g n o s c e r e e s s e nisi p e r s e n s u s . 6 4 3
M a t e u s z z d a j e s o b i e s p r a w ę , ż e częściowo sprzeciwia się w tych t e z a c h T o m a s z o w i , k t ó r y uważał, ż e i n t e l e k t poznaje j e d n o s t k ę p r z e z j a k i e ś o d b i c i a {intellectus singulare cognoscit per ąuandam refłexionem) . K o n s e k w e n t n i e przyj m u j e M a t e u s z p o z n a n i e i n t u i c y j n e w ł a s n e j duszy. 644
D u s z a p o z n a j e samą s i e b i e i t k w i ą c e w niej s p r a w n o ś c i n i e t y l k o p r z e z w n i o s k o w a n i e , ale r ó w n i e ż p r z e z ogląd. [Anima] s e m e t i p s a m e t h a b i t u s e x i s t e n t e s c o g n o s c i t n o n t a n t u m p e r arguitionem, sed per i n t u i t i o n e m . 6 4 5
M a t e u s z z A ą u a s p a r t a wyciągnął w i e l e o s t a t e c z n y c h w n i o s k ó w z a u g u s t y n i z m u , ale w p ł y w j e g o n i e był duży. D z i a ł a l n o ś ć p ó ź n i e j s z y c h m i s t r z ó w franciszkańskich p r z y p a d a n a ostatnią ć w i a r t k ę X I I I w., a ich p o c z e t o t w i e r a s z e r e g m n i e j w a ż n y c h n a z w i s k : M i k o ł a j O c k h a m , l e k t o r oksfordzki z k o ń c a X I I I w. J e s t z w o l e n n i k i e m ratio Anse Im i. P o t ę p i e n i e z roku 1277 zaciążyło nad R a j m u n d e m R i g a u t , k t ó r y c h ę t n i e p o d d a ł się ich d u c h o w i . Witalis z F u r n o ( d u F o u r ) n a u c z a ł w P a r y ż u , M o n t p e l l i e r i w T u l u z i e . J e s t z a p e w n e a u t o r e m De rerum principio, k t ó r e p r z y p i s y w a n o S z k o t o w i . Z w ł a s z c z a w z a g a d n i e n i u p o z n a n i a idzie Witalis za M a t e u s z e m z A ą u a s p a r t a i H e n r y k i e m z G a n d a w y . Z a j m u j e go s p r a w a p o d s t a w y p r a w d z i w o ś c i p o j ę ć . Sądzi ż e , a b y m ó c p o z n a ć ową sincera veritas, t r z e b a b e z p o ś r e d n i e j i n t e r w e n c j i Boga. P o z a t y m Witalis u z n a j e m o ż l i w o ś ć p o z n a n i a b y t u j e d n o s t k o w e g o , i n t u i c y j n e s a m o p o z n a n i e duszy, oraz to, że w p o z n a w a n i u rzeczy d o c h o d z i m y d o s a m e j rze czy, a n i e t y l k o d o b y t u p r z e d s t a w i o n e g o (esse repraesentatum), j a k sądził Ryszard z Middleton.
3. Piotr 01ivi B a r d z o w y b i t n ą i c i e k a w ą postacią j e s t Piotr 01ivi ( P e t r u s I o a n n i s OHvi). U r o d z o n y o k o ł o 1248 r., p r z e b y w a ł w P a r y ż u , Florencji, M o n t p e l l i e r i w N a r b o n n e , g d z i e zmarł w 1298 r. U f r a n c i s z k a n ó w był on d u c h e m t a k z w a n y c h spirituales i w związku z t y m d o c z e k a ł się p o t ę p i e n i a ze s t r o n y k a p i t u ł y z a k o n n e j oraz U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o . J e s t o n a u t o r e m Quaestiones in II libros Sententiarum oraz s z e r e g u Quaestiones ąuodlibetales.
^Ibidem, 4, c , s. 285-286. ^Ibidem, 4, c , s. 282. Ibidem, 5, c , s. 304. 6 4 5
XXXVI. Mistrzowie franciszkańscy po Bonawenturze
715
W jego pracach widoczna jest duża znajomość Augustyna, Arystotelesa A r a b ó w oraz teorii w s p ó ł c z e s n y c h , co czyni z nich c e n n e źródła dla historii filo zofii X I I I w. C z a s e m j e d n a k t r u d n o d o p a t r z e ć się w ł a s n e g o z d a n i a 0 1 i v i e g o , który, b y ć m o ż e , c e l o w o u k r y w a ł s w e najbardziej o s o b i s t e poglądy. C e n t r a l n e z a g a d n i e n i a u 0 1 i v i e g o to m e t a f i z y k a i teologia n a t u r a l n a . W b r e w n e o p l a t o n i z m o w i OHvi j e s t p r z e c i w n i k i e m stwarzania p o ś r e d n i e g o , w e d ł u g n i e g o stwarza tylko Bóg. Bóg współdziała w e w s z y s t k i c h c z y n a c h s t w o r z e ń (gdy c h o d z i o grzechy, Bóg daje t y l k o i s t n i e n i e grzesznikowi). N a p r a w d ę istnie ją t y l k o j e d n o s t k i , a p o w s z e c h n i k to tylko właściwość pojęcia. T a k i e rozwiązanie p r o b l e m u u n i w e r s a l i ó w u z n a ł o n za p o w s z e c h n i e i zwyczajowo u z n a w a n e i p r a w d z i w e {iste modus dicendi solemnior est et communior et verior, prout credo) . 01ivi o d s ł a n i a n a m p e w i e n t e m a t gorących s p o r ó w d o t y c z ą c y różnicy m i ę d z y istotą g a t u n k o w ą a j e d n o s t k o w ą . W b r e w T o m a s z o w i , OHvi j e s t z w o l e n n i k i e m u t o ż s a m i e n i a istoty z i s t n i e n i e m i o p o w i a d a się za p o w s z e c h n y m h y l e morfizmem: 646
W s z e l k a forma, k t ó r a n i e j e s t p r z y j m o w a n a p r z e z coś i n n e g o , ani w n i c z y m n i e uczestniczy, l u b t e ż sama z s i e b i e j e s t taka, j a k a jest, j e s t naj b a r d z i e j o d d z i e l o n a , najogólniejsza i w p e ł n i n i e s k o ń c z o n a , k r ó t k o mówiąc, jest najwyższym bytem, a nawet samym Bogiem. O m n i s e n i m forma, q u a e n o n est in alio a se r e c e p t a e t p a r t i c i p a t a vel sal t e m ita se h a b e n s , ą u a n t u m est e x p a r t e e s t a b s o l u t i s s i m a , simplicissima, u n i v e r s a l i s s i m a e t infinitissima, e t b r e v i t e r est s u m m u m e n s e t i p s e m e t Deus . 6 4 7
N i e m o ż e w i ę c b y ć formy c z y s t e j , która n i e b y ł a b y B o g i e m . OHvi d o t y k a t e ż z a g a d n i e n i a istnienia materii b e z formy, ale p o z o s t a w i a i n n y m sąd na t e m a t , czy m a t e r i a m o ż e istnieć b e z formy. O d c i n a się od p o g a ń skich filozofówpaganiphilosophi i S a r a c e n ó w i sądzi, że m o ż e i s t n i e ć w i e l e j e d nostek jednego gatunku jestestw duchowych. Z n a m i e n n e , że o b o k distinctio realis i rationis - w y s t ę p u j e j u ż u OHviego, j a k p ó ź n i e j u S z k o t a , distinctio formalis a parte rei. T a różnica z a c h o d z i m i ę d z y p r z y m i o t a m i Boga i m i ę d z y t r a n s c e n d e n t a l i a m i . OHvi j e s t p r z e c i w n i k i e m n a u ki o rationes seminales. C i e k a w e , ż e ś w i a d o m i e o p u s z c z a tu n o w y c h m i s t r z ó w i sądzi, ż e idzie w p r o s t za A u g u s t y n e m . W fizyce j e s t w y z n a w c ą teorii impetus. W e d ł u g OHviego w poznaniu panuje bezwzględnie aktywność. P r z e d m i o t n i e s p e ł n i a tu roli przyczyny. N i e m a ż a d n e j species, b o p o z n a w a l i b y ś m y ją, a n i e p r z e d m i o t . M a m y tu w i ę c z n ó w a t a k na species {nota bene na fałszy wą jej k o n c e p c j ę ) . 01ivi łączy a k t y w n o ś ć p o z n a n i a z t w i e r d z e n i a m i A r y s t o t e l e sa, j e s t z w o l e n n i k i e m abstrakcji i w y s t ę p u j e p r z e c i w iluminacji s z c z e g ó ł o w e j .
6 4 6
6 4 7
Piotr Jan 01ivi, Quaestiones in secundum librum Sententiarum, (t. I, s. 235). Ibidem, 16, c. (t. I, s. 320).
13, c , wyd. Jansen,
Średniowiecze
716
P o z n a n i e n a s z e , d o k o n u j ą c e się d z i ę k i a k t y w n e j abstrakcji, n i e j e s t c a ł k o w i c i e a d e k w a t n e w o b e c rzeczywistości, n i e m n i e j j e d n a k w i e r n e . P r a w d z i w o ś ć wniosków, k t ó r e opierają się na relacji wyższych d o niż szych, m a swoją p o d s t a w ę w rzeczy, ale d o p e ł n i e n i e w n a s z y m i n t e l e k c i e . Veritas e n i m i s t a r u m c o n s e ą u e n t i a r u m , q u a e f u n d a n t u r in h a b i t u d i n e sup e r i o r u m ad inferiora f u n d a m e n t u m h a b e t a re, sed c o m p l e m e n t u m a b intellectu nostro . 6 4 8
P o z n a n i e i n t u i c y j n e d o t y c z y substancji i i s t n i e n i a naszej d u s z y ; j e s t to p o z n a n i e z b l i ż o n e d o d o ś w i a d c z e n i a z m y s ł o w e g o {per modum sensus experimentalis et quasi factualis) . Wola j e s t d e t e r m i n o w a n a wyłącznie p r z e z samą s i e b i e . I n t e l e k t , wola i i n n e n a s z e w ł a d z e są c z ę ś c i a m i i s t o t o w y m i (partes constitutivae) duszy. N i e są o n e r e a l n i e r ó ż n e od d u s z y ani t o ż s a m e z jej substancją. 01ivi n a z y w a t e n stan rzeczy colligantia potentiarum. 649
D o z n a j ą c y n i e j e s t p o d d a n y w ł a d z y c z y n n e j s p r a w c y b e z p o ś r e d n i e g o , ale t y l k o p o ś r e d n i o , ani t e ż n i e p o d l e g a działającemu s a m z s i e b i e , ale t y l k o z t e g o w z g l ę d u , ż e j e s t m o c n o związany z i n n y m d o z n a j ą c y m . P a t i e n s n o n s u b i c i t u r activae virtuti a g e n t i s d i r e c t e e t i m m e d i a t e , s e d so l u m o b l i ą u e e t m e d i a t e n e c s u b i c i t u r e x se solo a b s o l u t e s u m p t o , sed so l u m e x h o c q u o d e s t alteri p a t i e n t i firmiter e t p a r t i t e r c o l l i g a t u m . 650
Lecz w e d ł u g innych działanie jednej władzy nigdy nie jest powodo w a n e b e z p o ś r e d n i o p r z e z inną, p o n i e w a ż w t a k i m p r z y p a d k u n i e b y ł o b y to d z i a ł a n i e , a j e d y n i e d o z n a n i e l u b p o r u s z e n i e tej w ł a d z y , n a którą d z i a ł a i n n a , t a k j a k s p o j r z e n i e a l b o p o z n a n i e p r z e d m i o t u d o k o n u j e się p o d w p ł y w e m woli. D l a t e g o n a l e ż y raczej o d p o w i e d z i e ć , ż e działanie władzy wyższej następuje po działaniu niższej jako swoim p r z e d m i o c i e , w taki sposób, że działanie władzy wyższej jest p o w o d o w a n e p r z e z niższą j a k o p r z e d m i o t - k r e s d z i a ł a n i a w y ż s z e j i p i e r w s z y aspekt władzy wyższej. Jednakże naturalny związek władz jest przy czyną, dla k t ó r e j d z i a ł a n i e n i ż s z e j w ł a d z y j e s t k r e s e m i n a t u r a l n y m p r z e d m i o t e m wyższej. S e d s e c u n d u m alios actio u n i u s p o t e n t i a e n u m ą u a m i m m e d i a t e c a u s a t u r a b alia; q u i a t u n c n o n e s s e t actio, sed t a n t u m passio vel m o t i o illius p o t e n t i a e , in q u a a b altera p o t e n t i a e t a b e i u s a c t i o n e fieret, iuxta q u o d c o n v e r s i o visus vel i n t e l l e c t u s ad sua o b i e c t a fit a v o l u n t a t e [...]. P o t i u s ergo d e b e t dici, q u o d a c t u m p o t e n t i a e superioris s e q u i t u r ad a c t u m infe-
6 4 8
649
Ibidem, 12, ad 1, (t. I, s. 228). Ibidem, 76 (t. III, s. 146). Ibidem, 72 c. (t. III, s. 6-7).
6 5 0
XXXVI. Mistrzowie franciszkańscy po Bonawenturze
717
rioris t a m ą u a m ad s u u m o b i e c t u m , ita q u o d s u p e r i o r a c t u s c a u s a t u r a b inferiori sicut a b o b i e c t o t e r m i n a n t e m a c t u m s u p e r i o r e m e t p r i m u m a s p e c t u m p o t e n t i a e s u p e r i o r i s . A t t a m e n naturalis colligantia p o t e n t i a r u m est causa, ą u a r e a c t u s inferioris p o t e n t i a e e s t t e r m i n u m e t c o n n a t u r a l e obiectum superioris . 651
OHvi p r z y j m u j e w i e l o ś ć form. Anima intellectiva n i e s p e ł n i a roli formy w o b e c ciała. A b y ciało m o g ł o się połączyć z duszą rozumną, t r z e b a p o ś r e d n i c t w a d u s z y z m y s ł o w e j i w e g e t a t y w n e j ; t e d w i e łączą się z duszą r o z u m n ą w j e d n e j materia spiritualis. J e d n o ś c i d u s z y r o z u m n e j z c i a ł e m n i e n a z y w a 01ivi j e d n o ś c i ą formalną, lecz substancjalną. P o n i e w a ż d u s z a z m y s ł o w a j e s t formą ciała l u d z k i e g o , a raczej d u s z a ro z u m n a d z i ę k i z m y s ł o w e j , i są z e sobą z j e d n o c z o n e s u b s t a n c j a l n i e j a k o m a t e r i a i forma, a c z ę ś ć i n t e l e k t u a l n a i z m y s ł o w a są ze sobą z j e d n o c z o n e j a k o d w i e n a t u r y f o r m a l n e w j e d n e j m a t e r i i , czyli w j e d n y m p o d ł o ż u i w j e d n e j s u b s t a n c j i d u s z y i w t e n s p o s ó b są w s p ó ł s u b s t a n c j a l n e j a k o części s u b s t a n c j a l n e j e d n e j formy s u b t a n c j a l n e j duszy, to c z ę ś ć i n t e l e k t u a l n a i ciało m u s z ą b y ć ze sobą s u b s t a n c j a l n i e z j e d n o c z o n e w j e d n y m p o d ł o ż u d u s z y r o z u m n e j j a k o jej części s u b s t a n c j a l n e . C u m e n i m sensitiva sit forma s u b s t a n t i a l i s h u m a n i corporis s e u p o t i u s a n i m a rationalis p e r p a r t e m s e n s i t i v a m , e t ita sint ad se i n v i c e m s u b s t a n tialiter u n i t a e t a m ą u a m forma e t m a t e r i a , pars a u t e m i n t e l l e c t i v a et s e n sitiva sint u n i t a e t a m ą u a m d u a e n a t u r a e formales in u n a m a t e r i a s e u in u n o s u p p o s i t o e t in u n a s u b s t a n t i a a n i m a e e t ita sibi c o n s u b s t a n t i a l e s t a m ą u a m partes substantiales unius formae substantialis animae; opor t e t , q u o d pars i n t e l l e c t i v a e t c o r p u s sint sibi s u b s t a n t i a l i t e r u n i t a in u n o s u p p o s i t o rationalis a n i m a e t a m ą u a m p a r t e s eius s u b s t a n t i a l e s . 652
W o b e c t e g o p o w i a d a się, ż e i n t e l e k t u a l n a część d u s z y n i e j e s t formą ciała (quod pars animae intełlectiva non sit forma corporis) . N i e m a w i ę c i s t o t n e j róż nicy m i ę d z y duszą r o z u m n ą i a n i o ł e m . G ł o s z o n y m i ę d z y i n n y m i p r z e z T o m a sza pogląd p r z e c i w n y wielości form zalicza OHvi d o ś m i e s z n y c h (ridiculantes). K o n s e k w e n t n i e a u g u s t y ń s k o - p l a t o ń s k a teza 0 1 i v i e g o , ż e d u s z a r o z u m n a n i e j e s t formą ciała, w y w o ł a ł a b u r z ę sprzeciwów. W r e s z c i e s o b ó r w V i e n n e (1311 r.) o r z e k ł : 653
W t y m czasie p e w n i p r z e w r o t n i l u d z i e rozsiewali h e r e z j e , j a k P i o t r J a n o wy, k t ó r y przeczył j a k o b y d u s z a r o z u m n a była formą ciała l u d z k i e g o . P e r i d e m t e m p u s perversi ą u i d a m homines haereses
6 5 1
6 5 2
6 5 3
Ibidem, 72, c. (t. III, s. 3 3 - 3 4 ) . Ibidem, 59, c. (t. II, s. 539). Ibidem, 51 (t. II, s. 136-198).
disseminabant,
Średniowiecze
718
u t P e t r u s I o a n n i s , q u i a n i m a m r a t i o n a l e m f o r m a m e s s e h u m a n i corporis negabat . 6 5 4
OHvi był n i e w ą t p l i w i e u m y s ł e m b a r d z o s a m o d z i e l n y m i podążał t y l k o c z ę ś c i o w o p o linii a u g u s t y ń s k i e j . S t a n o w i o n k r o k m i ę d z y d a w n ą szkołą franci szkańską a szkotyzmem. P i o t r d e T r a b i b u s p o w t a r z a poglądy OHviego i pozostaje p o d w y r a ź n y m j e g o w p ł y w e m . Ż y ł w k o ń c u X I I I w. O d r z u c a ł o n i l u m i n i z m z d e c y d o w a n i e b a r d z i e j niż 01ivi oraz twierdził, ż e d u s z a r o z u m n a n i e j e s t formą ciała. W e d ł u g Piotra n i e t y l k o n i e m a realnej różnicy m i ę d z y istotą a i s t n i e n i e m , ale są o n e tożsame. D l a t e g o b y ć w m a t e r i i n i e d o d a j e n i c z e g o d o istoty. E t i d e o n e c in m a t e r i a e s s e a d d i t ad e s s e n t i a m
6 5 5
.
4. Roger Marston U c z n i e m J a n a P e c k h a m a w P a r y ż u był R o g e r M a r s t o n . Działał p o t e m t a k ż e w O k s f o r d z i e i C a m b r i d g e ( t l 3 0 3 r.). W Anglii napisał s w e : Quaestiones disputa tae de emanatione aeterna, de statu naturae lapsae, de anima\ c z t e r y Quodlibeta. W j e g o p o g l ą d a c h p a n o w a ł czysty b o n a w e n t u r i a n i z m . U z n a w a ł o n p o w s z e c h n y h y l e m o r f i z m , w i e l o ś ć form, różnicę formalną a parte rei, p o z n a n i e u m y s ł o w e b y t u j e d n o s t k o w e g o , p r y m a t woli, i t a k s a m o j a k 01ivi colligantiapotentiarum. W s w y c h t e z a c h c h c e iść za A u g u s t y n e m i A n z e l m e m (sancti) - a o d s u w a się od filozofów p o g a ń s k i c h (homines infemales). T a k j a k u R o g e r a B a c o n a i n t e l e k t e m c z y n n y m j e s t dla M a r s t o n a Bóg. N i e k t ó r z y , u p o j e n i n e k t a r e m filozoficznym, opierając się na w s p o m n i a n y c h r o z u m o w a n i a c h , b r a n y c h j a k o d o w o d y , przeczą, j a k o b y i n t e l e k t c z y n n y był ś w i a t ł e m p i e r w s z y m , a w s z y s t k i e t w i e r d z e n i a A u g u s t y n a o ś w i e t l e n i e z m i e n n y m i o d w i e c z n y c h p r a w a c h naginają p o s w o j e m u , przeinaczając n a u k i ś w i ę t e g o . Q u i d a m p h i l o s o p h i c o n e c t a r e inebriati p r a e d i c t i s r a t i o n i b u s t a n ą u a m d e m o n s t r a t i o n i b u s i n n i t e n t e s , n e g a n t i n t e l l e c t u m a g e n t e m e s s e lucern prim a m , e t o m n e s a u c t o r i t a t e s A u g u s t i n i d e l u c e i n c o m m u t a b i l i e t regulis a e t e r n i s ad s e n s u m s u u m i n t o r ą u e n t , Sancti d o c t r i n a m s u b v e r t e n t e s . 6 5 6
Collectio conciliorum, wyd. Mansi, t. XXV, s. 3 6 7 - 3 6 8 . Cyt. za B. Jansen, Petrus de Trabibus, BGPM, Supplementband 243-254; por. s. 247. Roger Marston, Quaestiones disputatae, Quaracchi, 3, s. 273.
11/1923, s.
XXXVI. Mistrzowie franciszkańscy po Bonawenturze
719
J e d y n i e światło b o ż e oświecające k a ż d e g o c z ł o w i e k a j e s t t y m , co u m o ż liwia n a m z g o d ę ogólną na p e w n e p o d s t a w o w e p r a w d y : W i e r z ę , ż e to światło Filozof nazywał i n t e l e k t e m c z y n n y m . H a n c l u c e r n c r e d o , q u o d P h i l o s o p h u s vocavit i n t e l l e c t u m a g e n t e m
6 5 7
.
A l e p e w n o ś ć p o z n a n i a s p o w o d o w a n a o s t a t e c z n i e p r z e z światło b o ż e m a c z ę ś c i o w o i w nas s w e źródło. I n t e l e k t czynny, p o n i e w a ż n a z y w a n y j e s t od a k t u o ś w i e c a n i a i n t e l e k t u m o ż n o ś c i o w e g o w j a k i ś s p o s ó b n i e p e ł n y , j e s t częścią duszy, t a k j a k p r z e n i k l i w o ś ć n a t u r a l n a w o k u . J e d n a k z g o d n i e z t y m , że n a z w a i n t e l e k t p o c h o d z i o d a k t u o ś w i e c a n i a p e ł n e g o i z a s a d n i c z e g o , j e s t substancją o d dzieloną, s a m y m B o g i e m . I n t e l l e c t u s e n i m a g e n s , s e c u n d u m q u o d dicitur a b a c t u i l l u m i n a n d i i p s u m i n t e l l e c t u m p o s s i b i l e m aliąuo m o d o i n c o m p l e t e , d i c i t u r e s s e pars a n i m a e , sicut p e r s p i c u i t a s naturalis in oculo [...]. S e d s e c u n d u m q u o d in t e l l e c t u s d i c i t u r a b actu i l l u m i n a n d i c o m p l e t e et principaliter, e s t s u b stantia separata, D e u s i p s e . 6 5 8
M a r s t o n c h ę t n i e k r y t y k u j e T o m a s z a i cieszy się, g d y s t w i e r d z a s ł a b n i ę c i e pozycji t o m i s t y c z n y c h . J e s t o n w w i e l u p u n k t a c h p r e k u r s o r e m S z k o t a , p o n i e w a ż t w i e r d z i , ż e m a t e r i a p i e r w s z a j e s t c z y m ś p o z y t y w n y m i n i e m o ż e b y ć zasa dą j e d n o s t k o w i e n i a ; w c z ł o w i e k u j e s t forma corporeitatis\ u z n a j e t e ż p i e r w s z e ń s t w o miłości w o b e c p o z n a n i a .
5. Ryszard z Middleton I n t e r e s u j ą c y m m y ś l i c i e l e m był Ryszard z M i d d l e t o n ( M e d i a v i l l a ) , k t ó r y s t u d i o wał t e o l o g i ę , p r a w o k a n o n i c z n e i n a u k i d o ś w i a d c z a l n e w O k s f o r d z i e . W 1278 r. miał s w e principium w P a r y ż u i tu znalazł się w k r ę g u o d d z i a ł y w a n i a t o m i z m u . Był w y c h o w a w c ą św. L u d w i k a . W d z i e ł a c h j e g o m o ż n a d o s t r z e c w y r a ź n i e o d b l a s k ó w c z e s n y c h k o n t r o w e r s j i . C e c h o w a ł g o u m y s ł jasny, analityczny, p o z o stawał p o d w p ł y w e m n a u k p r z y r o d n i c z y c h . J e g o p o g l ą d y są z a s a d n i c z o b o n a w e n t u r i a ń s k i e , ale w y s t ę p u j ą u Ryszar d a o d s t ę p s t w a od B o n a w e n t u r y , k t ó r e są w y n i k i e m w p ł y w ó w t o m i z m u . U w a ż a ł on, ż e n i e m a ż a d n e g o d o w o d u a priori na i s t n i e n i e Boga; ż e teologia różni się w y r a ź n i e o d m e t a f i z y k i . A l e są t e ż e l e m e n t y w y r a ź n i e f r a n c i s z k a ń s k i e : p o w s z e c h n y h y l e m o r f i z m , w i e l o ś ć form, b r a k realnej różnicy m i ę d z y istotą i ist n i e n i e m . P o z a materią, k t ó r a j e s t c z y m ś p o z y t y w n y m o n t y c z n i e , p r z y j m u j e Ry-
6 5 7
/ t ó w , 3 s . 258. Wć/em,3s. 259.
b5S
Średniowiecze
720
szard e l e m e n t czysto m o ż n o ś c i o w y (principium pure possibile). J e s t to j a k b y z b i o r n i k zawierający w m o ż n o ś c i w s z y s t k i e formy i k o n i e c z n y dla w y j a ś n i e n i a p r z e m i a n s u b s t a n c j a l n y c h . Zasadą j e d n o s t k o w i e n i a ciał i d u c h ó w j e s t n i e m o ż ność udzielania istoty W j e g o teorii p o z n a n i a w i d a ć d u ż e w p ł y w y t o m i z m u . Głosi on, ż e B ó g n i e j e s t i n t e l e k t e m c z y n n y m ; a w s z e l k i e p o z n a n i e u m y s ł o w e d o k o n u j e się p r z e z a b s t r a k c j ę z d a n y c h z m y s ł o w y c h ; n i e m a ani idei w r o d z o n y c h , ani iluminacji s z c z e g ó ł o w e j . W t y m z a g a d n i e n i u pojawia się w a ż n a t e z a - o ile m o ż n a d o b r z e z r o z u m i e ć R y s z a r d a - m i a n o w i c i e , ż e n i e p o z n a j e m y s a m e j rzeczy, lecz esse repraesentatum. P r z e c i w t e m u wystąpił Witalis z F u r n o . Wedle Ryszarda poznajemy umysłowo byty j e d n o s t k o w e . M o ż e m y p o z n a w a ć b y t y j e d n o s t k o w e i za p o m o c ą j e d n e j j e d n o s t k o w e j formy p o z n a w c z e j p o z n a j e m y p o w s z e c h n i k i j e d n o s t k ę . P o s s u m u s i n t e l l i g e r e singularia [...] e t p e r u n a m s p e c i e m s i n g u l a r e m intelligimus et universale et singulare . 659
Ryszard t w i e r d z i ł , że wola z m u s z a i n t e l e k t d o p o z n a n i a , co m a z w i ą z e k z p r y m a t e m d o b r a : nuberest ratio bonitatis quem ratio entitatis vel veritatis, miłość j e s t wyższa od p o z n a n i a ; a p o z n a n i e j e s t p o d o b n e d o sługi, k t ó r y n i e s i e światło i oświeca k r o k i s w e g o p a n a . Ryszard cieszył się powagą, która rosła w k o ń c u w i e k u XIV, a na p o c z ą t k u X V n a d a n o m u tytuł D o c t o r S o l i d u s . N a l e ż a ł d o g r u p y franciszkanów, k t ó r z y byli p o d w p ł y w e m t o m i z m u , a w i ę c a r y s t o t e l i z m u , i otwierali p r z e z to d r o g ę s z k o t y z m o w i ; m ó w i o nich J a n P e c k h a m : C h c e m y na ten owrzodzony świerzb zastosować lekarstwo urzędu bisku piego. V o l e n t e s h u i c c a n c e r o s a e prurigini q u a m p o t e r i m u s a d h i b e r e pastoralis offtcii m e d i c i n a m . 6 6 0
6. Wilhelm z Ware P o d o b n ą rolę j a k Ryszard z M i d d l e t o n spełniał W i l h e l m z W a r e . N a u c z a ł w O k s f o r d z i e w latach 1 2 9 0 - 1 3 0 0 . O t r z y m a ł tytuł I n c e p t o r P r o f u n d u s , a trady cja z X I V w. p o d a j e , ż e był n a u c z y c i e l e m Szkota. U w a ż a ł , ż e i s t n i e n i e Boga j e s t dla nas o c z y w i s t e , c h o ć osiągnięcie tej oczywistości w y m a g a d u ż e g o w y s i ł k u . W i l h e l m oscyluje m i ę d z y c z y s t y m t o m i zmem a bonawenturyzmem.
Cyt. za E . H o c e d e z , Richard de Middleton. Sa vie, ses oeuvres, sa doctrine, s. 149. M. de Wulf, Histoire de laphilosophie mćdićuale, t. II, s. 246-247.
721
XXXVI. Mistrzowie franciszkańscy po Bonawenturze
J a k tomiści o p o w i a d a się za j e d n o ś c i ą formy, a p r z e c i w p o w s z e c h n e m u h y l e m o r f i z m o w i ; o d c h o d z i od iluminacji s z c z e g ó ł o w e j . Ś w i a t ł o p r z y r o d z o n e wystarczy, b y p o z n a ć to w s z y s t k o , co p o d l e g a p o z n a niu p r z y r o d z o n e m u , p r z y z a ł o ż e n i u p o w s z e c h n e g o działania Boga. L u m e n n a t u r a l e [sufficit] ad c o g n o s c e n d u m , q u a e s u b s u n t c o g n i t i o n i naturali, s u p p o s i t a , dico, i n f l u e n t i a universali d i v i n a . 661
Głosi o n t e ż , ż e w d u s z y w ł a d z e są jej istotą i różnią się od s i e b i e t a k j a k a t r y b u t y b o s k i e oraz ż e wola m a p i e r w s z e ń s t w o p r z e d i n t e l e k t e m . G d y i n t e l e k t m a f o r m ę poznawczą, w ó w c z a s wola k a ż e m u z a s t o s o w a ć ją d o p o z n a n i a rzeczy. H a b e t [intellectus] speciem et t u n c imperat voluntas, ut talem speciem a p p l i c a t ad r e m i n t e l l i g e n d a m . 662
T e n woluntaryzm przeszedł z a p e w n e na Szkota. F r a n c i s z k a n i e , p o d o b n i e j a k d o m i n i k a n i e , zajęli s t a n o w i s k o w ó w c z e s n y c h k o n f l i k t a c h . W r o k u 1279 k a p i t u ł a g e n e r a l n a f r a n c i s z k a n ó w w Asyżu zakazała głosić t e z y p o t ę p i o n e w 1277. W 1282 r. k a p i t u ł a g e n e r a l n a w S t r a s b u r gu n a k a z a ł a c z y t a ć Summę teologii T o m a s z a r a z e m z Correctorium W i l h e l m a z la Mare.
6 6 1
6 6 2
Cyt. za A. Daniels, Wilhelm von Ware uberdas menschliche Erkennen, B G P M , Supplementband 1/1913, s. 3 0 8 - 3 1 8 , por. s. 316. Cyt. za H. Speetmann, Die Psychologie des Johannes Pecham, B G P M , X X / 5 - 6 , s. 49.
R O Z D Z I A Ł XXXVII
Potępienia i polemiki M ó w i l i ś m y j u ż n i e r a z o w a l k a c h d o k t r y n a l n y c h , k t ó r e zapełniają o s t a t n i e 30 lat X I I I w. Biorą w nich udział trzy grupy, tomiści, tradycjonaliści, awerroiści. P o j a w i e n i e się t o m i z m u było z d a r z e n i e m k a p i t a l n y m i p o r u s z y ł o d o g ł ę b i m i strzów f r a n c i s z k a ń s k i c h , ś w i e c k i c h i d o m i n i k a ń s k i c h . Walka toczyła się na d w ó c h krzyżujących się frontach: t o m i z m u p r z e c i w tradycji; t o m i z m u i tradycji przeciw awerroizmowi.
1. Walka z awerroizmem P i e r w s z e s y m p t o m y reakcji teologicznej przeciw awerroizmowi pojawiły się o k o ło 1266 r. ze strony B o n a w e n t u r y i j e g o szkoły. B o n a w e n t u r a był inicjatorem ca łej k a m p a n i i a n t y a w e r r o i s t y c z n e j . T e k s t y z Collationes de decem praeceptis cofają nas d o roku 1245, k i e d y to B o n a w e n t u r a zwalczał t e z y Arystotelesa. W 1268 u d e rzył w z b y t z u c h w a ł e u p r a w i a n i e filozofii i w k o n c e p c j e mistrzów paryskich. W i l h e l m z O w e r n i i i A l e k s a n d e r z H a l e s sprzeciwiają się p o raz pierwszy awerroistom. B o n a w e n t u r a nie w y s t ę p u j e jeszcze exprofesso przeciw n i m , tak j a k Albert i T o m a s z , ale później cały front franciszkański przystępuje d o walki przeciw awer roizmowi, zwłaszcza przeciw m o n o p s y c h i z m o w i . Ta walka trwa w czasie - a Szkot p o w i e o p r z e k l ę t y m (maledictus) Awerroesie: ż e głosiciela takich b ł ę d ó w należy w y g n a ć ze społeczności ludzi posługujących się r o z u m e m p r z y r o d z o n y m (talis errans esset a communitate ho?ninum et naturali ratione utentium exterminandus) . 663
D o frontu Alberta, T o m a s z a i franciszkanów dołączają się a u g u s t i a n i n Idzi R z y m i a n i n i świeccy: G e r a r d z Abbatisvilla, oraz H e n r y k z G a n d a w y . T a k p o w s t a ł a p o t ę ż n a koalicja, która d o p r o w a d z i ł a d o p o t ę p i e n i a z 10 g r u d n i a 1270 r. W ó w c z a s to b i s k u p S t e f a n T e m p i e r p o t ę p i a s z e r e g t e z , w t y m r ó w n i e ż a w e r r o i s t y c z n e : m o n o p s y c h i z m , z a p r z e c z e n i e O p a t r z n o ś c i , o d w i e c z n o ś ć świata, za przeczenie jednostkowej nieśmiertelności, determinizm. T o są b ł ę d y p o t ę p i o n e i e k s k o m u n i k o w a n e r a z e m z t y m i w s z y s t k i m i , którzy ich uczyli ś w i a d o m i e albo j e głosili, p r z e z Stefana, b i s k u p a pary s k i e g o , r o k u p a ń s k i e g o 1270 w e środę p o z i m o w y m święcie św. Mikołaja. P i e r w s z y a r t y k u ł j e s t taki, ż e wszyscy l u d z i e mają liczbowo j e d e n i t e n sam intelekt. 2. Ż e z d a n i e ' c z ł o w i e k p o z n a j e ' j e s t fałszywe a l b o n i e w ł a ś c i w e . 3. Ż e c z ł o w i e k c h c e i w y b i e r a z k o n i e c z n o ś c i .
D u n s Szkot, Opus Oxoniense, IV, 43, 2 (t. XX, s. 56B).
723
XXXVII. Potępienia i polemiki
4. Ż e w s z y s t k o , co d z i e j e się w n i ż s z y m świecie, p o d l e g a k o n i e c z n o ś c i ciał n i e b i e s k i c h . 5. Ż e świat j e s t wieczny. 6. Ż e n i g d y n i e było p i e r w s z e g o c z ł o w i e k a . 7. Ż e d u s z a , d z i ę k i której c z ł o w i e k j e s t c z ł o w i e k i e m , u l e g a z n i s z c z e n i u w r a z z e z n i s z c z e n i e m ciała. 8. Ż e d u s z a o d d z i e l o n a p o śmierci n i e cierpi od ognia c i e l e s n e g o . 9. Ż e w o l n a wola j e s t władzą bierną, a n i e czynną; i ż e z k o n i e c z n o ś c i ą jest poruszana przez przedmiot pożądania. 10. Ż e B ó g n i e p o z n a j e b y t ó w j e d n o s t k o w y c h . 11. Ż e B ó g n i e p o z n a j e n i c z e g o poza sobą. 12. Ż e o p a t r z n o ś ć b o s k a n i e kieruje c z y n a m i l u d z k i m i . 13. Ż e B ó g n i e m o ż e d a ć n i e ś m i e r t e l n o ś c i ani niezniszczalności rzeczy zniszczalnej i ś m i e r t e l n e j . Isti s u n t errores c o n d e m n a t i e t e x c o m m u n i c a t i c u m o m n i b u s , qui eos d o c u e r i n t scienter vel asserverint, a d o m i n o S t e p h a n o , Parisiensi episcopo, ann o D o m i n i M ° C C ° L X X ° , die mercurii post f e s t u m beati Nicholai hyemalis. P r i m u s articulus est: Q u o d i n t e l l e c t u s o m n i u m h o m i n u m e s t u n u s e t idem numero. 2. Q u o d ista e s t falsa vel impropria: ' h o m o intelligit'. 3. Q u o d v o l u n t a s h o m i n i s e x n e c e s s i t a t e v u l t vel eligit. 4. Q u o d o m n i a , q u a e hic in inferioribus a g u n t u r , s u b s u n t n e c e s s i t a t i corporum caelestium. 5. Q u o d m u n d u s est a e t e r n u s . 6. Q u o d n u m ą u a m fuit p r i m u s h o m o . 7. Q u o d a n i m a , q u a e e s t forma h o m i n i s s e c u n d u m q u o d h o m o , c o r r u m pitur corrupto corpore. 8. Q u o d a n i m a p o s t m o r t e m separata n o n p a t i t u r a b i g n e c o r p o r e o . 9. Q u o d l i b e r u m a r b i t r i u m est p o t e n t i a passiva, n o n activa; e t q u o d n e cessitate movetur ab appetibili. 10. Q u o d D e u s n o n c o g n o s c i t singularia. 11. Q u o d D e u s n o n c o g n o s c i t alia a se. 12. Q u o d h u m a n i a c t u s n o n r e g u n t u r p r o v i d e n t i a D e i 13. Q u o d D e u s n o n p o t e s t d a r e i m m o r t a l i t a t e m vel i n c o r r u p t i o n e m rei corruptibili vel m o r t a l i . P r o f e s o r o w i e awerroiści na w y d z i a l e s z t u k poruszają z a g a d n i e n i a t e o logiczne. 664
N i e b r a k t e ż Sigerowi w i e l k i e j z u c h w a ł o ś c i , że b i e r z e się za d y s k u t o w a n i e t e g o , co n i e n a l e ż y d o filozofii, ale co stanowi k w e s t i e wiary, na przy kład, czy d u s z a cierpi od ognia p i e k i e l n e g o .
Chartulańum
Universitatis Parisiensis, t. I, s. 4 8 6 - 4 8 7 .
Średniowiecze
724
N o n c a r e t [Sigerius?] e t i a m m a g n a t e m e r i t a t e , q u o d d e his, q u a e ad p h i l o s o p h i a m n o n p e r t i n e n t , sed s u n t p u r a e fidei, d i s p u t a r e p r a e s u m i t , sicut quod anima patiatur ab igne inferni . 665
W ż y c i e d u c h o w e Paryża w k r a d a się d u ż e r o z p r z ę ż e n i e , na p r z y k ł a d k l e rycy grają w kości na ołtarzach, stąd w y p ł y w a z a k a z z a j m o w a n i a się z a g a d n i e n i a m i t e o l o g i c z n y m i na w y d z i a l e s z t u k . T o w s z y s t k o było w y m i e r z o n e p r z e c i w awerroizmowi. W t y m czasie (1270 r.), p o w s t a j e De unitate intellectus T o m a s z a . W a w e r r o i z m u d e r z a t e ż G e r a r d z Abbatisvilla ( f l 2 7 2 ) : Quaestio Gerardi de Abbatisvilla de unitate intellectus contra monopsychismum averroisticum. W 1273 r. B o n a w e n t u r a wystąpił p r z e c i w a w e r r o i z m o w i w swoich Collationes in Hexaemeron. Obrazują o n e dużą n i e u f n o ś ć d o arystotelików, k t ó r y m z a r z u c a B o n a w e n t u r a , ż e głoszą n a u k i , k t ó r e z b y t w i e l u mogą odciągać od wiary. E c h e m s p o r ó w na t e m a t a w e r r o i z m u są t e ż p o w s t a ł e o k o ł o 1270 r. Erroresphilosophorum Idziego Rzymianina, w k t ó r y c h k r y t y k o w a n i są A r y s t o t e l e s , Awerroes, A w i c e n n a , al-Ghazali, al-Kindi, M a j m o n i d e s . P o d o b n y c h a r a k t e r m a t e ż 15 kwestii I d z i e g o z L e s s i n e s p o s t a w i o n y c h A l b e r t o w i i j e g o o d p o w i e d ź , De ęuindecimproblematibus przeciwstawia jące a w e r r o i s t o m A r y s t o t e l e s a w ujęciu a l - F a r a b i e g o i Awicenny. W s z y s t k i e t e fakty świadczą o n a r a s t a n i u w tych latach k o n f l i k t u t e o l o g o w i e - f i l o z o f o w i e .
2. Dyskusja z tomizmem N i e było j e s z c z e opozycji w o b e c T o m a s z a za czasów s a m e g o Bonawentury. H a s ł e m d o walki staje się Correctorium W i l h e l m a z la M a r e n a p i s a n e około 1278 r. Krytykuje w n i m W i l h e l m 117 t e z tomistycznych. Correctorium jest podstawą dla n a s t ę p n y c h p r z e c i w n i k ó w T o m a s z a krytykujących j u ż tylko poszczególne tezy. Najwięcej sprzeciwów wywołuje n a u k a o j e d n o ś c i formy. Z kilku źródeł ( P e c k h a m , Bartłomiej z C a p u i i R o g e r Marston) d o w i a d u j e m y się, ż e w latach 1269-1271 T o m a s z osobiście brał udział w d y s p u c i e na t e n t e m a t ( P e c k h a m i M a r ston byli jej u c z e s t n i k a m i ) . Relacje z niej są bardzo różne. P e c k h a m m ó w i tak: T y l k o m y t r w a l i ś m y przy niej, broniąc j e j , p ó k i o n s a m [ T o m a s z ] w s z y s t kich s w o i c h t w i e r d z e ń , k t ó r y m mogła grozić n a g a n a , j a k o d o k t o r p o k o r ny nie poddał n a p o m n i e n i o m magistrów paryskich. N o s soli ei a d s t i t i m u s [...] d e f e n d e n d o , d o n e c i p s e [scil. fr. T h o m a s ] o m n e s p o s i t i o n e s suas, q u i b u s possit i m m i n e r e correctio, sicut d o c t o r h u milis s u b j e c i t m o d e r a m i n i P a r i s i e n s i u m m a g i s t r o r u m . A dalej m ó w i o T o m a s z u , ż e był m o c n o z w a l c z a n y n a w e t p r z e z w s p ó ł b r a ci (etiam a fratribus propriis arguebatur acute) . 666
6 6 5
6 6 6
Tomasz z Akwinu, De unitate intellectus, 5, § 123. Chartularium Universitatis Parisiensis, t. I, s. 634.
725
XXXVII. Potępienia i polemiki
M a r s t o n zaś m ó w i , ż e pogląd T o m a s z a p o t ę p i o n o w ó w c z a s , j a k o p r z e c i w n y t w i e r d z e n i o m i n a u c e ś w i ę t y c h , a zwłaszcza A u g u s t y n a i A n z e l m a {contraria sanctorum assertionibus et doctrinae, etpraecipue Augustini et Anse/mi) . P e c k h a m w y m i e n i a t r u d n o ś c i t e o l o g i c z n e p ł y n ą c e z tej n a u k i , a zwła szcza n i e m o ż n o ś ć u t r z y m a n i a j e d n o ś c i ciała ż y w e g o i m a r t w e g o , k t ó r a u d e r z a w k u l t relikwii. Stąd w y c i ą g a n o w n i o s k i , że n a u k a o j e d n o ś c i formy m a źródło w a w e r r o i z m i e . T a k s a m o , j a k w i e m y , K i l w a r d b y widział w niej z a g r o ż e n i e dla t e z y o i d e n t y c z n o ś c i ciała C h r y s t u s a za życia i p o śmierci. P e c k h a m t w i e r d z i , ż e t e z ę o wielości form u z n a w a ł w ó w c z a s cały świat {tenuithactenus totus mundus) . P o z y c j e T o m a s z o w e a t a k u j e się z d w ó c h stron, p o d p i s u j ą c w ł a s n e poglą d y i m i e n i e m A u g u s t y n a l u b przedstawiając t e z y t o m i s t y c z n e j a k o g r o ź n e dla d o g m a t ó w . O m a ł o co, w r o k u 1270 n i e p o t ę p i o n o t e z T o m a s z a o j e d n o ś c i for m y i n i e z ł o ż o n o ś c i a n i o ł ó w z m a t e r i i i formy. P e w n e t e z y T o m a s z a d o c z e k a ł y się p o t ę p i e n i a s i e d e m lat p ó ź n i e j , j u ż p o j e g o śmierci. 667
668
3. Potępienie z 7 marca 1277 roku P o z a k o ń c z e n i u d o c h o d z e n i a na p o d s t a w i e p o l e c e n i a p a p i e s k i e g o b i s k u p S t e f a n T e m p i e r p o t ę p i ł 7 m a r c a 1277 r. 219 t e z n a u c z a n y c h na w y d z i a l e s z t u k . J e s t m o ż l i w e , ż e była to inicjatywa s a m e g o b i s k u p a b e z w y r a ź n e g o żądania papieskiego. P o t ę p i e n i e j e s t o g r o m n i e w a ż n e , s t a n o w i p u n k t o d n i e s i e n i a d o w i e l u in n y c h f a k t ó w h i s t o r y c z n y c h . W p ł y n ę ł o o n o d e c y d u j ą c o na s t o s u n e k w i e l u pisa rzy d o filozofii aż p o w i e k X V I I . U d e r z e n i e zostało s k i e r o w a n e p r z e c i w arystotelizmowi i dotyczyło wielu podejrzanych doktryn. G ł ó w n y m p r z e d m i o t e m po t ę p i e n i a j e s t n i e w ą t p l i w i e a w e r r o i z m ( w z g l ę d n i e j a k o k r e ś l a ł to Van S t e e n b e r g h e n a r y s t o t e l i z m h e t e r o d o k s y j n y ) . M i s t r z o w i e artium twierdzili, ż e A w e r r o e s w ł a ś c i w i e o d c z y t a ł Arystotelesa, k t ó r y z kolei p r z e d s t a w i ł p r a w d z i w ą filozofię. T a k i e t w i e r d z e n i e m u s i a ł o d o p r o w a d z i ć d o k o n f l i k t u filozofii z t e o l o gią i z a o w o c o w a ć teorią d w ó c h p r a w d . Separacja filozofii i teologii p o c h o d z i ł a od s a m e g o A w e r r o e s a . D l a Awerroesa z m i e s z a n i e wiary z wiedzą, filozofii z t e ologią j e s t fatalne dla o b u . 669
B a r d z o t r u d n o określić, k i e d y p o w s t a j e szkoła a w e r r o i s t y c z n a . Wyraz ' a w e r r o i s t a ' był u ż y w a n y s z e r o k o w X I V - X V w. R u c h a w e r r o i s t y c z n y istniał w P a r y ż u j u ż p r z e d 1270 r., o c z y m świadczy p o t ę p i e n i e . P e w i e n r ę k o p i s z a w i e ra przy liście 219 t e z słowa p r z e c i w k o Sigerowi i Boecjuszowi, h e r e t y k o m {con tra Sigerum et Boethium haereticos). Powtarzają się tu t e z y p o t ę p i o n e w 1270 r.,
Cyt. za M. de Wulf, Histoire de laphilosophie mćdićuale, t. II, s. 256. List z 7X111284, cyt. za ibidem, t. II, s. 257. F. Van Steenberghen, La philosophie au XIIIe siecie, rozdz. 8. Uaristotćlisme doxe, s. 3 5 7 - 4 0 2 .
hćtero-
726
Średniowiecze
w s p o m n i e l i ś m y o w i e l u z nich omawiając Sigera i Boecjusza. O b o k m e t a f i z y c z n y c h , pojawia się s z e r e g t w i e r d z e ń e t y c z n y c h , na p r z y k ł a d czysty n a t u r a l i z m (vitaphilosophicd) w p o j m o w a n i u szczęścia. W e t y c e p o t ę p i a się p o g a ń s k o - n a t u r a l i s t y c z n ą , z g o d n ą zresztą z A r y s t o t e l e s e m , i n t e r p r e t a c j ę ideału e t y c z n e g o . O s t a t e c z n i e articuli parisienses uderzają w n e c e s y t a r y z m i n a t u r a l i z m a r y s t o t e l i z m u ; b a r d z o w a ż n a j e s t 28. teza, że z j e d n e g o p i e r w s z e g o s p r a w c y n i e m o ż e p o c h o d z i ć w i e l o ś ć s k u t k ó w (quod ab uno primo agente non potest esse multitudo efectuum) , w k t ó r e j zaznacza się n i e z m i e r na p r z e p a ś ć m i ę d z y B o g i e m ż y d o w s k o - c h r z e ś c i j a ń s k i m a g r e c k i m . O d 1277 r. w s z y s c y t e o l o g o w i e zdawali s o b i e s p r a w ę ze s p r z e c z n o ś c i z a c h o d z ą c e j m i ę d z y tymi koncepcjami. P o t ę p i e n i e w y z n a c z a z a r a z e m k o n i e c z ł o t e g o o k r e s u scholastyki; o d t ą d z a c z y n a się d e f e n s y w a i b r a k nowości w filozofii. P o t ę p i e n i a n i e p o w s t r z y m a ł y ani a w e r r o i z m u , ani a r y s t o t e l i z m u , ale z a h a m o w a ł y rozrost teologii s p e k u l a t y w n e j . O d 1277 z a m i a s t z g o d n e j w s p ó ł p r a c y zaczyna się p o d e j r z l i w o ś ć t e o l o g ó w w o b e c filozofii. Z t e g o d u c h a wyrosną s y n t e z y S z k o t a i O c k h a m a , S z k o t chciał się odciąć od w s z y s t k i c h p o t ę p i o n y c h tez. S z e r e g a r t y k u ł ó w Syllabusa S t e f a n a T e m p i e r p o t ę p i a t e z y t o m i s t y c z n e . m
27. Ż e p i e r w s z a p r z y c z y n a n i e m o ż e stworzyć w i e l u światów. Q u o d p r i m a causa n o n p o t e s t p l u r e s m u n d o s facere. 4 2 . Ż e B ó g n i e m o ż e stworzyć w i e l u j e d n o s t e k w j e d n y m g a t u n k u b e z materii. Q u o d D e u s n o n posset multiplicare individua s u b u n a s p e c i e sine materia. 50. Ż e g d y b y istniała j a k a ś s u b s t a n c j a o d d z i e l o n a , która n i e p o r u s z a ł a b y ż a d n e g o ciała w świecie z m y s ł o w y m , to nie n a l e ż a ł a b y o n a d o w s z e c h świata. Q u o d si e s s e t aliąua s u b s t a n t i a separata, q u a e n o n m o v e r e t a l i ą u o d cor p u s in h o c m u n d o sensibili, n o n c l a u d e r e t u r in u n i v e r s o . C i e k a w e , ż e n i e w s p o m i n a się teorii j e d n o ś c i formy. W y m i e n i o n e t e z y są w s p ó l n e T o m a s z o w i i Sigerowi, t o t e ż p o s t a w i o n o tu T o m a s z a na równi z awerroistami. P o t ę p i e n i e dotyczy też i umiarkowanego intelektualistycznego d e t e r m i n i z m u woli, faworyzując a b s o l u t n y i n d e t e r m i n i z m . W ś r ó d d o k t r y n p o t ę p i o n y c h znalazły się t e ż i p l a t o ń s k i e . 123. Ż e i n t e l e k t nie j e s t formą ciała, c h y b a że t a k j a k żeglarz s t a t k u , ani n i e j e s t doskonałością istotową człowieka.
Numeracja i brzmienie tez są podane według wydania R. Hissete, Enąuete sur le 219 articles condamnós a Parts le 7 mars 1277.
XXXVII. Potępienia i polemiki
727
Q u o d i n t e l l e c t u s n o n e s t forma corporis, nisi sicut n a u t a navis, n e c est p e r f e c t i o essentialis h o m i n i s . I n n e t e z y uderzają w R o g e r a Bacona, I d z i e g o R z y m i a n i n a i i n n y c h , m o że r ó w n i e ż A l b e r t a . D l a w i e l u t e z d o dziś n i e u m i e m y o d n a l e ź ć autorów. P l a n r e a l i z o w a n y w p o t ę p i e n i u p a r y s k i m z 1277 r. miał s w e rozgałęzienia, sięgające d o O k s f o r d u . 18 marca 1277 r. K i l w a r d b y p r z e p r o w a d z a p o t ę p i e n i e szeregu tez tomistycznych. [ D u s z a ] w e g e t a t y w n a , z m y s ł o w a i i n t e l e k t u a l n a nie są j e d n ą , prostą for mą; ż e ciało ż y w e i m a r t w e j e s t c i a ł e m w i e l o z n a c z n i e . I t e m q u o d v e g e t a t i v a , sensitiva e t intellectiva sint u n a forma s i m p l e x ; i t e m q u o d c o r p u s v i v u m e t m o r t u u m est a e q u i v o c e c o r p u s . 6 7 1
K i l w a r d b y p i s z e d o Piotra z C o n f l a n s , ż e p o t ę p i a t e t e z y n i e j a k o h e r e t y c k i e , lecz j a k o n i e b e z p i e c z n e . W z a k o ń c z e n i u listu p i s z e , że pogląd T o m a s z a 0 j e d n o ś c i formy to t w i e r d z e n i e g ł u p i e i fantazja {fatua positio, vel imaginatio phantasticdf . Następca Kilwardby'ego Jan P e c k h a m potępia znów jako here t y c k i e (30 k w i e t n i a 1286 r.) s z e r e g t e z t o m i s t y c z n y c h , z k t ó r y c h naczelną j e s t n a u k a o j e d n o ś c i formy. 11
8. Ż e w c z ł o w i e k u j e s t tylko j e d n a forma, m i a n o w i c i e d u s z a r o z u m n a , a n i e ż a d n a i n n a forma s u b s t a n c j a l n a , z t e g o p o g l ą d u wydają się w y n i k a ć w s z y s t k i e w y m i e n i o n e wyżej h e r e z j e . Q u o d in h o m i n e est t a n t u m u n a forma, scilicet a n i m a rationalis e t nulla alia forma s u b s t a n t i a l i s : e x q u a o p i n i o n e s e q u i v i d e n t u r o m n e s h a e r e s e s supradictae . 673
N a tle tych p o l e m i k z a c z ę t o na p r z e ł o m i e X I I I i X I V w. w y d a w a ć zbiory t e z p o t ę p i o n y c h w P a r y ż u i w O k s f o r d z i e . W 1282 r. zostały oficjalnie u z n a n e p r z e z franciszkanów, a p o t e m z a o p a t r z o n e w k l a s y c z n e o d p o w i e d z i C l a p w e l l a 1 T o m a s z a S u t t o n a . T o m i z m staje się w ó w c z a s przyczyną sporów. I n a c z e j patrzą n a ń z w o l e n n i c y i przeciwnicy. Najczęściej j e d n a k ani j e d n i , ani d r u d z y nie w i dzą t e g o , co w n i m i s t o t n e . G ł ó w n y m o p o n e n t e m T o m a s z a był W i l h e l m z la M a r e . J e g o z a i n t e r e s o w a n i a s k u p i a ł y się na n a t u r z e aniołów i duszy. N i e zajmował się p o d s t a w o w y m i z a g a d n i e n i a m i m e t a f i z y c z n y m i . W p u n k c i e d o t y c z ą c y m idei b o ż y c h W i l h e l m broni a u g u s t y ń s k o - n e o p l a t o ń s k i e j tezy, że Bóg m a o d r ę b n ą i d e ę m a t e r i i i ro dzaju, różną od g a t u n k u . W i l h e l m głosząc p o w s z e c h n y h y l e m o r f i z m c e l o w o n i e nawiązuje d o Awicenny, lecz d o A u g u s t y n a .
1
2
3
Chartularium Unwersitatis Parisiensis, t. I, s. 558. Robert Kilwardby, Der Brief Robert Kilwardby 's an Paul von Conflans und die Streitschńft des Aegidius von Lessins, XX/5, wyd. Birkenmajer, B G P M , s. 62. Collectio ludiciorum, t. I, wyd. d'Argentrć, s. 234-238.
Średniowiecze
728
W i e m y j u ż , ż e Correctorium W i l h e l m a z la M a r e z a p o c z ą t k o w a ł o obfitą l i t e r a t u r ę o d p o w i e d z i . N i c n i e m o g ł o j u ż p o w s t r z y m a ć r o z c h o d z e n i a się p i s m T o m a s z a , co s p o w o d o w a ł o p o j a w i e n i e się correctoriów i o d p o w i e d z i na n i e . O d p o w i e d z i na correctoria mają s w e tytuły, na p r z y k ł a d Quare R y s z a r d a C l a p w e l l a , Sciendum R o b e r t a z O k s f o r d u , Circa J a n a Q u i d o r t . O d p o w i e d z i t e Correctoria corruptorii - m o ż n a z g r u p o w a ć w p i ę ć typów. N a j b a r d z i e j r o z w i n i ę t y m z nich b y ł o Apologeticum veritatis contra corruptorium R a m b e r t a z Bolonii. N i e j e s t to d z i e ł o k o m p l e t n e . R a m b e r t p r z e c i w s t a w i a się H e n r y k o w i z G a n d a wy, R y s z a r d o w i z M i d d l e t o n oraz I d z i e m u R z y m i a n i n o w i . W k w e s t i i i s t n i e n i a i istoty wraca aż d o Boecjusza. N i e w y k o r z y s t u j e t e g o p u n k t u w o b r o n i e p o z y cji T o m a s z o w y c h i w ogóle t e g o z a g a d n i e n i a u n i k a ; a jeżeli w o g ó l e o n i m m ó w i , to inaczej niż T o m a s z . P o d k r e ś l a złożoność substancji i p r z y p a d ł o ś c i w aniołach, a n i e istoty i istnienia. T e g o rodzaju literatura p o w o d o w a ł a r e a k c j e z e s t r o n y franciszkanów, i kolejne obrony dominikanów, którzy zarazem ubocznie polemizowali z mi strzami k r y t y k u j ą c y m i t o m i z m , I d z i e g o R z y m i a n i n a i H e n r y k a z G a n d a w y . N a j b u j n i e j s z y o k r e s r o z k w i t u tej literatury p r z y p a d a na p o c z ą t e k X I V w. P r z e c i w p o t ę p i e n i u p a r y s k i e m u z 1277 r. w y s t ę p u j ą n i e tylko d o m i n i k a n i e , ale i s z e r e g a u t o r ó w n i e z a a n g a ż o w a n y c h w spory m i ę d z y d o m i n i k a n a m i i franciszkanami. N a przykład Gotfryd z F o n t a i n e s m ó w i , że p o t ę p i e n i e T e m p i e ra wyszło na n i e m a ł ą s z k o d ę w i e l c e p o ż y t e c z n e j dla s t u d e n t ó w d o k t r y n y czci g o d n e g o i z n a k o m i t e g o brata T o m a s z a (in detrimentum non modicum doctrinae studentibus perutilis reuerendissimi et exce//entissimi doctoris, videlicet fratris Thomae) . T o p o t ę p i e n i e było t a k g ł o ś n e i t a k k r y t y k o w a n e , ż e p y t a n o , czy w o l n o n a u c z a ć w P a r y ż u d o k t r y n y brata T o m a s z a (utrum licitepossit doceń Parisius doctrinafratris Thomae). P o t ę p i e n i e zostało cofnięte d o p i e r o p o kanonizacji T o m a sza 13 l u t e g o 1325 r. W O k s f o r d z i e n i e cofnięto oficjalnie p o t ę p i e ń , ale u c z y n i ła to p r a k t y k a n a u c z a n i a . D y s k u s j e n a d t e z a m i p o t ę p i o n y m i trwały j e d n a k aż d o d r u g i e j p o ł o w y X V w. m
Cyt. za M. de Wulf, Histoire de laphilosophie
mćdićoale, t. II, s. 265.
R O Z D Z I A Ł XXXVIII
Idzi Rzymianin W r o k u 1260 p o w s t a ł z a k o n e r e m i t ó w św. A u g u s t y n a . J e g o c z o ł o w y m m y ś l i c i e l e m był Idzi R z y m i a n i n ( A e g i d i u s R o m a n u s ) . N a d a n o m u p r z y d o m e k D o c t o r F u n d a t i s s i m u s . Urodził się o k o ł o 1247 r. w R z y m i e . Był o n z a p e w n e u c z n i e m św. T o m a s z a w czasie j e g o d r u g i e j bytności w P a r y ż u . P o p o t ę p i e n i a c h z 1277 r. b p T e m p i e r wezwał Idziego do odwołania niektórych nauk. T e n j e d n a k od m ó w i ł i z t e g o p o w o d u m u s i a ł o p u ś c i ć Paryż. J e d n a k w r o k u 1285 p o d d a ł się o w e j retractatio i o t r z y m a ł licentia docendi wraz z pierwszą k a t e d r ą dla a u g u s t i a nów. Idzi został a r c y b i s k u p e m B o u r g e s i o d e g r a ł p e w n ą rolę w p o t ę p i e n i u Oliv i e g o na s o b o r z e w V i e n n e (1311). Z m a r ł w 1316 r.
J e g o s p u ś c i z n a n a u k o w a j e s t o g r o m n a , a tytuły dzieł n a d e r w y m o w n e : Komentarz do Sentencji, Theoremata de corpore Christi, Degradibus fonnarum, Theoremata de esse et essentia, Quaestiones disputatae de esse et essentia, k o m e n t a r z e d o licznych dzieł Arystotelesa oraz Liber de causis. Szczególne miejsce w j e g o twórczości zaj mują t r a k t a t y p o l i t y c z n e : De regimineprincipum n a p i s a n e j a k o p o d r ę c z n i k rządze nia dla króla francuskiego Filipa P i ę k n e g o (1280), k t ó r e s k r y t y k o w a ł D a n t e w s w o i m Convivio , oraz De ecclesiastica potestate (1301/1302), w k t ó r y m Idzi uznaje t e z ę , ż e p a p i e ż m a p e ł n i ę w ł a d z y nad doczesnością. m
Idzi to u m y s ł s a m o d z i e l n y . U c z e ń T o m a s z a , który d u ż o b i e r z e od s w e g o mistrza, ale i w i e l e k r y t y k u j e . O d d a l a się j e d n a k od T o m a s z a p o d w p ł y w e m n e o p l a t o n i z m u P r o k l o s a . M a t e ż zacięcie p o l e m i c z n e , d y s k u t u j e w i e l o k r o t n i e z antytomaszowymi krytykami Henryka z Gandawy. N a j w i ę k s z y m z a m i ł o w a n i e m I d z i e g o w m e t a f i z y c e są z a g a d n i e n i a Boga oraz istoty i i s t n i e n i a . I s t n i e n i e Boga j e s t p e r s e notum, n i e m n i e j j e d n a k j e g o d o w o d y a p o s t e r i o r y c z n e mają s w e z n a c z e n i e . T y l k o Bóg j e s t a b s o l u t n i e prosty, a w s z y s t k i e i n n e b y t y są z ł o ż o n e . A k t s t w o r z e n i a to u d z i e l a n i e istnienia: S t w o r z e n i e d o k o n u j e się w t e d y , g d y stwórca daje istocie i s t n i e n i e . F i t c r e a t i o p r o u t a c r e a n t e ipsi e s s e n t i a e i m p r i m i t u r e s s e
6 7 6
.
Idzi b a r d z o m o c n o p o d k r e ś l a p o w s z e c h n o ś ć złożenia z istoty i istnienia, j a k t e ż złożenia z możliwości i a k t u . Bardzo radykalnie i n t e r p r e t u j e różnicę realną m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m . W e d ł u g niego są to d w i e rzeczy (duae res). W k a ż d y m
Dante, Convivio, IV, 24. Idzi Rzymianin, Theoremata de esse et essentia, 5, wyd. H o c e d e z , s. 2 0 - 2 1 .
Średniowiecze
730
bycie najpierw m a m y istotę (formę prostą lub złożoną z formy i materii), d o której d o c h o d z i j a k o trzecia rzecz (res tertio) istnienie (esse simpliciter l u b esse existentiae). Idzi d o d a j e d o T o m a s z o w y c h a r g u m e n t ó w na rzecz realnej różnicy m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m swoje: P o p i e r w s z e , g d y b y nie było tej realnej różnicy, n i e b y ł o b y s t w o r z e ń j a k o t a k i c h , b o s t w o r z e n i e to w ł a ś n i e d a n i e i s t n i e n i a m o ż n o ś c i o w e j istocie. P o d r u g i e , rzeczy, k t ó r e mogą b y ć od s i e b i e o d d z i e l o n e , są re a l n i e różne; t a k m a się w ł a ś n i e z istotą i z i s t n i e n i e m : T a k w i ę c z t e g o , że t e g o rodzaju n a t u r y z m y s ł o w e mogą n i e b y ć albo n i e z a w s z e b y ł y p o ł ą c z o n e z s a m y m i s t n i e n i e m , p o n i e w a ż k i e d y ś zaczęły ist n i e ć , m o ż e m y w n o s i ć , że są w m o ż n o ś c i d o i s t n i e n i a i że ich i s t n i e n i e rze czywiście różni się od istnienia. E o ergo, q u o d h u i u s m o d i n a t u r a e s e n s i b i l e s p o s s u n t n o n e s s e vel n o n s e m p e r f u e r u n t c o n i u n c t a e ipsi e s s e , quia a l i q u a n d o i n c e p e r u n t e s s e , arg u e r e p o s s u m u s , q u o d sint in p o t e n t i a ad e s s e e t q u o d h a b e n t e s s e n t i a m realiter d i f f e r e n t e m a b e s s e . 6 7 7
Idzi b a r d z o w i ę c m o c n o wyróżnia istoty, k t ó r e są j a k b y z b i o r n i k a m i otrzy mującymi esse p o c h o d z ą c e z istnienia bożego. Esse Boga i stworzeń j e s t j e d n a k różne (Boże jestparticipatum, a stworzeńparticipans). Realną różnicę w p r o w a d z a Idzi j a k o p u n k t c e n t r a l n y swych poglądów na stworzenie, wolność a k t u stwórcze go, m o ż n o ś ć u n i c e s t w i e n i a , analogię b y t u , s t o s u n e k substancji i przypadłości, itd. J e d n a k Idzi p o s u w a się d a l e k o . P o d w p ł y w e m n e o p l a t o n i z m u zdaje się nieraz g u b i ć r ó ż n i c ę Boga i s t w o r z e n i a : Bóg j e s t t a k szczodry, że cały ofiarowuje się w s z e l k i e j n a t u r z e , j a k m o r z e j a k o t a k i e ofiarowuje się w s z e l k i e m u n a c z y n i u , p o n i e w a ż j e d n a k n a c z y nia n i e są r ó w n e , n i e t a k s a m o przyjmują w o d ę morską. D e u s ita largus e t ita liberalis est, q u o d se t o t u m offert c u i l i b e t c r e a t u r a e ; sicut e n i m m a r e q u a n t u m e x se, se offert c u i l i b e t vasi, t a m e n q u i a vasa non sunt aequalia, ideo non aequalitater recipiunt de aqua m a r i s . 6 7 8
W ł a ś n i e w tę d o k t r y n ę o realnej różnicy m i ę d z y istotą a i s t n i e n i e m u d e rzył H e n r y k z G a n d a w y . W t e n s p o s ó b rozpoczął się d ł u g i p o j e d y n e k ; k w e s t i a ta w y s u w a się na p i e r w s z y p l a n p o l e m i k . Wielu i n n y c h a u t o r ó w z a c z y n a t e ż d y s k u t o w a ć n a t e n t e m a t . D e W u l f twierdzi, że Idzi zreizował istotę i i s t n i e n i e i u m o ż l i w i ł ich o d d z i e l a n i e . W e d ł u g I d z i e g o h y l e m o r f i z m d o t y c z y t y l k o świata c i e l e s n e g o . Z a s a d ą j e d n o s t k o w i e n i a j e s t materia ąuantitate signata. P o w i e l u p e r t u r b a c j a c h Idzi o d s z e d ł od n a u k i o j e d n o ś c i formy; w c z e ś n i e j j e d n a k c z ę s t o k r y t y k o w a ł d o r a d c ó w 679
Ibidem, 12, wyd. H o c e d e z , s. 68. Idzi Rzymianin, Commentum super De causis, cyt. za E. Hocedez, Introduction Idzi Rzymianin, Theoremata de esse et essentia, s. 71. M. de Wulf, Histoire de laphilosophie mćdićuale, t. II, s. 285.
do:
731
XXXVIII. Idzi Rzymianin
T e m p i e r a - a n a u k ę o wielości form zaliczał d o n i e z g o d n y c h z wiarą. Ciało to m a t e r i a rozciągła na części i u p o r z ą d k o w a n a (extensa in partes et organizata), ale j e s z c z e p o z b a w i o n a formy s u b s t a n c j a l n e j . T o t w i e r d z e n i e miało b r o n i ć p r z e c i w a t a k o m d o t y c z ą c y m różnicy m i ę d z y c i a ł e m ż y w y m a m a r t w y m . Idzi u w a ż a ł , że w p o z n a n i u i n t e l e k t c z y n n y n i e w y t w a r z a species intelligibilis, a t y l k o o ś w i e c a w y o b r a ż e n i a (phantasma) i i n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y ; w t e d y species intelligibilis p o w s t a j e s a m a z s i e b i e . D o c h o d z ą c d o s a m e j formy w istocie, d o s z ł o b y się d o c z e g o ś , co j e s t i d e n t y c z n e w p o s z c z e g ó l n y c h j e d n o s t k a c h : G d y b y k t o ś m ó g ł siekierą albo j a k i m ś i n n y m n a r z ę d z i e m u s u n ą ć o w e r ó ż n i c e i n d y w i d u a l n e w j e d n o s t k a c h , to w s z y s t k i e i n d y w i d u a t e g o s a m e go g a t u n k u stałyby się c z y m ś j e d n y m . Si q u i s p o s s e t p e r d o l a b r u m vel c u m alio i n t r u m e n t o r e m o v e r e has differ e n t i a s i n d i v i d u a l e s in i n d i v i d u i s , o m n i a i n d i v i d u a e i u s d e m speciei fierent u n u m . 6 8 0
T ę właśnie identyczną formę ujmujemy w poznaniu umysłowym. Idzi miał t e ż o r y g i n a l n e p o m y s ł y związane z klasyfikacją n a u k . Z a s a d n i czo n a u k i dzielił na d o t y c z ą c e b y t ó w p o w o d u j ą c y c h naszą w i e d z ę , czyli s p e k u l a t y w n e (scientia de entibus causantibus nostram scientiam), oraz d o t y c z ą c e b y t ó w s p o w o d o w a n y c h p r z e z nas, czyli p r a k t y c z n e {scientia de entibus causatis a nobis) . m
Z a k o n a u g u s t i a n ó w ( p o d o b n i e j a k d o m i n i k a n i e T o m a s z a , a franciszkanie B o n a w e n t u r ę ) u z n a ł I d z i e g o za p a t r o n a i n t e l e k t u a l n e g o i obrał j e g o d o k t r y n ę za swoją. K a p i t u ł a g e n e r a l n a w e Florencji w 1287 r. orzekła, ż e j e g o n a u k a o ś w i e c a cały świat (doctrina mundum unwersum illustrai) i przyjęła j e g o p o g l ą d y j a k o oficjalną n a u k ę z a k o n u (sententias scriptas et scribendas) . 682
Idzi miał licznych uczniów. J e d n y m z p i e r w s z y c h był J a k u b z V i t e r b o (Jac o b u s d e V i t e r b o ) . Z m a r ł w 1308 r. j a k o b i s k u p N e a p o l u . J e s t a u t o r e m licznych prac, z k t ó r y c h w i e l e o p r a c o w u j e t e z y I d z i e g o . N a z y w a n y D o c t o r S p e c u l a t i v u s . B a r d z o t r z e ź w o oceniał sytuację w X I I I w. Miał w i e l k i e u z n a n i e dla ś w . T o m a sza oraz d u ż y s z a c u n e k dla I d z i e g o , ale k r y t y k o w a ł j e g o r e i s t y c z n e ujęcie róż nicy r e a l n e j m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m . Uważał, ż e n i e c h o d z i tu o d o d a n i e j e d nej rzeczy d o i n n e j rzeczy. W c i e k a w y m p i ś m i e Czy o Bogu prawdziwie orzeka się byt(Utrum Deus dicaturvere ens) k r y t y k u j e t e ż E c k h a r t a , w e d l e k t ó r e g o Bóg n i e j e s t ens, lecz intelligere. J e g o p i s m a mają dużą wartość, j a k o p i e r w s z y zwrócił u w a g ę , ż e c h o ć d u s z a j e s t niezapisaną tablicą, to j e d n a k j e s t z n a t u r y w a k c i e i to n i e w a k c i e n a b y t y m , ale w s z c z e p i o n y m jej z n a t u r y (actus non acąutsitus, sed naturaliter inditus et animae connaturalis). 6 8 0
6 8 1
6 8 2
Idzi Rzymianin, In Sententiarum, II, 17, 2, 1, cyt. za E. H o c e d e z , Introduction do: Idzi Rzymianin, Theoremata de esse et essentia, s. 77. Zagadnieniu temu Idzi poświęcił odrębny, parustronicowy traktat Departibusphilosophiae essentialibus, Lipsk 1496/1497. Chartularium Universitatis Pańsiensis, t. II, s. 12.
ROZDZIAŁ XXXIX
Świeccy mistrzowie paryscy O b o k t o m i z m u i b o n a w e n t u r i a n i z m u w P a r y ż u pojawia się s z e r e g j e d n o s t e k kroczących w ł a s n y m i d r o g a m i ; byli to w ł a ś n i e m i s t r z o w i e świeccy: G o t f r y d z Fontaines, H e n r y k z Gandawy, Piotr z Owernii i H e n r y k Bate. M ó w i e n i e w ich p r z y p a d k u o e k l e k t y z m i e n i e j e s t p e j o r a t y w n e , p o n i e w a ż ich rozważania osiągnęły p o z i o m s w o i s t y c h i o r y g i n a l n y c h s y n t e z .
1. Gotfryd z Fontaines P r z e z trzynaście lat p r o f e s o r e m w P a r y ż u był Belg, Gotfryd z F o n t a i n e s . Był c z ł o n k i e m K o l e g i u m Sorbony, zmarł p o 1303 r. N a z y w a n o go D o c t o r V e n e r a b i lis. N a j w a ż n i e j s z e j e g o p i s m a to Quaestiones ąuodlibetales, k t ó r y c h j e s t p i ę t n a ś c i e . J e g o t w ó r c z o ś ć pisarska o b e j m u j e teologię, e t y k ę , p r a w o , filozofię, p u b l i c y s t y k ę . C e c h o w a ł a go o d w a g a i p r a w d o m ó w n o ś ć ; p o w i a d a na p r z y k ł a d , ż e : N i e w i e l u j e s t t a k i c h , k t ó r y c h m o ż n a ganić za p r z e s a d ę w m ó w i e n i u prawdy, ale w i e l u t a k i c h , k t ó r y c h m o ż n a g a n i ć za m i l k l i w o ś ć . P a u c i i n v e n i u n t u r , q u i culpari p o s s u n t d e e x c e s s u in v e r i t a t e d i c e n d a , plurimi vero d e taciturnitate . 683
Gotfryd wystąpił p r z e c i w p o t ę p i e n i o m t o m i z m u , c h o ć oddzielił się od t o m i z m u w n a u c e o istocie i i s t n i e n i u , p o n i e w a ż n i e u z n a w a ł różnicy r e a l n e j . G o d f r y d r ó ż n i c ę realną r o z u m i e t a k j a k Idzi i t w i e r d z i , ż e n i e m o ż e o n a z a c h o dzić, p o n i e w a ż : W rzeczywistości p o z a i n t e l e k t e m nie m a n i c z e g o , co b y ł o b y t y l k o i s t n i e n i e m w taki s p o s ó b , ż e j e g o p o j ę c i e w i s t n i e n i u b y ł o b y t y l k o p o j ę c i e m i s t n i e n i a b e z d o d a n i a j a k i e g o ś s z c z e g ó l n e g o pojęcia istnienia. I n r e r u m n a t u r a extra i n t e l l e c t u m n o n e s t a l i ą u i d , q u o d sit e s s e s o l u m , ita scilicet, q u o d ratio sua in e s s e n d o sit s o l u m ratio e s s e n d i , s i n e a p p o s i t i o n e alicuius particularis rationis e s s e n d i . 6 8 4
Dlatego też twierdzi, że: Poza istnieniem substancjalnym jest wiele istnień pod p e w n y m wzglę d e m , tyle, ile form p r z y p a d ł o ś c i o w y c h .
Gotfryd z Fontaines, Quodlibetum XII, 5-6, wyd. Hoffmanns, s. 107. Cyt. za E. Gilson, Laphilosophie au Moyen-Age, s. 432.
733
XXXIX. Świeccy mistrzowie paryscy
P r a e t e r h o c e s s e [ s u b s t a n t i a l e ] s u n t plura e s s e s e c u n d u m q u i d et tot, q u o t s u n t ibi f o r m a e a c c i d e n t a l e s . 685
Z a s a d ą j e d n o s t k o w i e n i a n i e j e s t materia: F o r m a l n ą zasadą t e g o rodzaju o d r ó ż n i e n i a , t a k i e g o m i a n o w i c i e , w k t ó r y m j e d n o i n d y w i d u u m m a t e r i a l n e różni się formalnie od d r u g i e g o j e s t forma s u b s t a n c j a l n a k a ż d e g o i n d y w i d u u m . F o r m a l i s ratio h u i u s m o d i d i s t i n c t i o n i s , q u a scilicet u n u m i n d i v i d u u m in m a t e r i a l i b u s a b alio formaliter d i s t i n g u i t u r [...] est forma s u b s t a n t i a l i s uniuscuiusąue individui . 686
G o t f r y d n i e u z n a j e , b y j e d n o s t k i miały w B o g u w ł a s n e i d e e , r ó ż n e od idei ich g a t u n k u . C h c ą c t e ż zastąpić a r y s t o t e l e s o w s k ą t e o r i ę p o w s t a w a n i a i ginięcia (generationis et corruptionis), k o n s t r u u j e zawiłą k o n c e p c j ę p r z e m i a n c i e l e s n y c h . Gotfryd krytykuje przy pomocy wielce jasnych sformułowań koncepcję i l u m i n i z m u s p e c j a l n e g o H e n r y k a z G a n d a w y i j e g o r o z u m i e n i e species. W y s t ę p u j e t e ż p r z e c i w w o l u n t a r y z m o w i H e n r y k a , przeciwstawiając m u b a r d z o rygo r y s t y c z n y i n t e l e k t u a l i z m (skrajniejszy od t o m i s t y c z n e g o ) . W z a g a d n i e n i u j e d n o ś c i formy skłania się k u rozwiązaniu T o m a s z a , ale t w i e r d z i , ż e n i e u m i e o d e p r z e ć z a r z u t ó w z w o l e n n i k ó w wielości form. N a j b a r d z i e j o r y g i n a l n e p o g l ą d y G o t f r y d a to teoria t r a n s s u b s t a n c j a cji i skrajny i n t e l e k t u a l i z m . Uważał, że wola jest całkowicie b i e r n a w o b e c s w e go p r z e d m i o t u , który porusza ją s k u t e c z n i e (pbiectum effective movet voluntatem). Gotfryd cieszył się d u ż y m u z n a n i e m . Ś w i a d e c t w e m t e g o liczne zestawienia, s k o r o w i d z e i w y k a z y d o j e g o p i s m . Miał e n t u z j a s t y c z n y c h u c z n i ó w (Jan S a p i e n s ) i z d e c y d o w a n y c h p r z e c i w n i k ó w (Bernard z O w e r n i i , gorliwy o b r o ń c a T o m a s z a ) . Z n a m i e n n e dla d r u g i e j szkoły a u g u s t y ń s k i e j (po 1255 r.) było nawiązy w a n i e d o tezy, ż e n i e m o ż n a się s p o d z i e w a ć czystej p r a w d y p o z m y s ł a c h . Ale w t a k i m razie, a b y n i e b y ć s c e p t y k i e m , t r z e b a było przyjąć i l u m i n a c j ę . J e d n a k w o b e c wzrostu wpływu e m p i r y z m u arystotelesowskiego augustyniści musieli j a k o ś u z a s a d n i ć rolę i z n a c z e n i e p o z n a n i a z m y s ł o w e g o . W w i e k a c h ś r e d n i c h w ś c i s ł y m t e g o słowa z n a c z e n i u n i e było s c e p t y c y z m u . S e k s t u s E m p i r y k p r z e ł o ż o n y w X I I w. n i e był czytany. J e d n a k ż e p r o b l e m a t y k a s c e p t y c z n a pojawia się s a m a z s i e b i e i t a k u H e n r y k a z G a n d a w y z n a j d u j e m y k w e s t i ę Czy człowiek poznaje. H e n r y k c h c e w y k a z a ć , że na p o d s t a w i e czysto p r z y r o d z o n e j m o ż n a zwal czyć s c e p t y c y z m .
Gotfryd z Fontaines, Cjuodlibetum III, 4, wyd. D e Wulf, s. 311. Gotfryd z Fontaines, Cjuodlibetum VII, 5, wyd. D e Wulf, Hoffmanns, s. 324.
Średniowiecze
734
2. Henryk z Gandawy S ł y n n y i w y b i t n y paryski mistrz świecki to D o c t o r S o l e m n i s , H e n r y k z G a n d a w y (f 1293 r.). Profesor na w y d z i a l e s z t u k , a p o t e m teologii w P a r y ż u . Teologii H e n r y k n a u c z a ł p r z e z 18 lat. D o r a d c a b i s k u p a T e m p i e r w 1277 r. Sława j e g o poszła w z a p o m n i e n i e , b o n i e troszczył się o to ż a d e n z a k o n . J e g o p r z y n a l e ż n o ś ć d o z a k o n u s e r w i t ó w j e s t l e g e n d ą X V I I w. J e g o n a j w a ż n i e j s z e dzieła to Quodlibeta i Summa theologica (w jej w s t ę p i e w s p a n i a l e w y ł o ż o n e zostało z a g a d n i e n i e s t o s u n k u filozofii d o teologii).
P u n k t e m wyjścia myśli H e n r y k a jest metafizyka Awicenny. P i e r w s z y p r z e d m i o t n a s z e g o i n t e l e k t u to byt; a z n i m ściśle związane: rzecz (res) i to, co k o n i e c z n e (necesse). O d necesse p r z e c h o d z i m y dopossibile, apossibile m o ż n a zrozu m i e ć tylko p r z e z necessarium. Unikając g r e c k i e g o n e c e s y t a r y z m u Awicenny, H e n r y k p r z e k s z t a ł c a j e g o n a u k ę i dzieli b y t na coś, co j e s t s a m y m b y t e m , czyli Boga, oraz coś, c z e m u b y t p r z y s ł u g u j e l u b m o ż e p r z y s ł u g i w a ć , czyli s t w o r z e n i e . B ó g w i ę c to coś, co j e s t s w o i m i s t n i e n i e m (aliąuod quodest ipsum esse). W o b e c t e g o , w y c h o d z ą c od Boga, n i e u z n a j e H e n r y k d o w o d ó w i s t n i e n i a Boga o p a r t y c h na d a n y c h z m y s ł o w y c h . Są to d o w o d y m o ż l i w e , ale w a ż n i e j s z e i p e w n i e j s z e są t e , k t ó r e w y c h o d z ą od pojęcia b y t u b ę d ą c e g o p i e r w s z y m p o j ę c i e m naszego intelektu. H e n r y k w p r z e c i w i e ń s t w i e do Szkota unika j e d n o z n a c z n o ś c i b y t u . Pojęcie b y t u nie jest wcześniejsze od Boga i stworzenia i nie m o ż n a go j e d n o z n a c z n i e orze kać o Bogu i stworzeniach. Z d r a d z a tu H e n r y k Awicennę, unikając j e g o necesyta ryzmu, i p r z e p r o w a d z a różnicę m i ę d z y b y t e m , który j e s t s a m y m i s t n i e n i e m (ipsum esse), a t y m , k t ó r e m u b y t przysługuje lub m o ż e przysługiwać. Bóg poznaje p r z e d e w s z y s t k i m siebie; n a s t ę p n i e w s z e l k i e stworzenie, które m o ż n a stworzyć, w bycie, jaki m a o n o w N i m ; a na k o n i e c to stworzenie w bycie r ó ż n y m od b y t u Boga. I d e a b o ż a to istota rzeczy j a k o j e d n o z m o ż l i w y c h n a ś l a d o w n i c t w istoty b o ż e j . I d e a n i e różni się r e a l n i e od Boga, ale m a swoje i s t n i e n i e j a k o p r z e d m i o t p o z n a n i a b o ż e g o , m i a n o w i c i e i s t n i e n i e istoty (esse essentiae). I d e e n i e u t o ż s a m i a ją się w i ę c z istotą bożą; teza ta s t a n o w i pozostałość teofanii P s e u d o - D i o n i z e g o , k t ó r e trwają w p l a t o n i z m i e . J a k k o l w i e k u j ę ł o b y się a k t stwórczy Boga, to z racji, ż e istota t e g o , co m o ż e b y ć s t w o r z o n e , staje się p r z e d m i o t e m p o z n a n i a b o ż e g o t y l k o d z i ę k i a k t o w i woli b o ż e j , z a t e m n i e m a realnej różnicy m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m . W t y m p u n k c i e b a r d z o ostro i d ł u g o H e n r y k p o l e m i z u j e z I d z i m . S z k o t p o p r z e p o t e m w tej k w e s t i i H e n r y k a . R ó ż n i c a m i ę d z y B o g i e m i s t w o r z e n i e m n i e j e s t w i ę c re alną różnicą m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m , różnią się o n e t y m , ż e w B o g u i s t n i e n i e n i e m o ż e się o d d z i e l i ć od J e g o b y t u , a w s t w o r z e n i u i s t n i e n i e a k t u a l n e zależy t y l k o od w o l n e g o a k t u woli b o ż e j . J e d n o s t k o w i e n i e wyraża H e n r y k p r z e z d w i e n e g a c j e : p o p i e r w s z e , za p r z e c z e n i e różnicy d a n e g o b y t u w o b e c s a m e g o s i e b i e oraz, p o d r u g i e , z a p r z e -
XXXIX. Świeccy mistrzowie paryscy
735
c z e n i e w s z e l k i e j i d e n t y c z n o ś c i t e g o b y t u z i n n y m . H e n r y k u w a ż a ł b o w i e m , że j e d n o s t k i j a k o t a k i e nie w n o s z ą nic p o z y t y w n e g o poza istotą {nihilrei addunt individua super essentiam ad id, quod est reale in ipsa) * . M a t e r i ę H e n r y k uważał za najniższe z e s t w o r z e ń , k t ó r e j e d n a k m o ż e b y ć s t w o r z o n e o d d z i e l n i e i istnieć, p o n i e w a ż r ó ż n y m i i s t n i e n i a m i są t e byty, k t ó r e mają r ó ż n e istoty (esse sunt diversa quorumcumque essentiae sunt diversae) . H e n r y k p o c z ą t k o w o u z n a w a ł teorię o j e d n o ś c i formy, ale od t e g o poglą d u odstąpił i zwalczał ją, j a k świadczy n a s t ę p u j ą c y f r a g m e n t : 6
1
m
N i e w a ż ę się u t r z y m y w a ć t e g o p o g l ą d u [tzn. j e d n o ś c i f o r m y ] , p o n i e w a ż j e s t p r z e c i w n y f u n d a m e n t o m filozofii i p i s m o m t e o l o g i c z n y m , został o n o d r z u c o n y w P a r y ż u uroczyście p r z e z magistra H e n r y k a z G a n d a w y i A d e n u l f a , j a k n i e k t ó r z y spośród o b e c n y c h słyszeli n a w ł a s n e uszy. H a n c igitur o p i n i o n e m [de u n i t a t e formae] t e n e r e n o n a u d e o , c u m sit contraria philosophicis f u n d a m e n t i s et theologicis d o c u m e n t i s , p r o p t e r q u o d retractata s u n t Parisius s o l e m n i t e r a magistro H e n r i c o d e G a n d a v o e t m a gistra A d e n u l p h o , sicut aliąui hic p r a e s e n t i s propriis a u r i b u s a u d i e r u n t . 689
W c z ł o w i e k u są d w i e formy s u b s t a n c j a l n e , forma s a m e g o ciała (forma corporeitatis) i forma całości {forma compositi). W c z ł o w i e k u d o k o n u j e się t e ż p o w s t a w a n i e i s t w a r z a n i e (generatio, creatio), a w i ę c m a o n d w i e formy j a k o ich k r e sy. D u s z a n i e j e s t w i ę c ściśle a k t e m ciała. Ale: M u s i m y z a p r z e c z y ć i s t n i e n i a wielości form s u b s t a n c j a l n y c h w e w s z y s t k i c h i n n y c h s t w o r z e n i a c h prócz człowieka. I n o m n i b u s aliis a b h o m i n e d e b e m u s n e g a r e f o r m a r u m s u b s t a n t i a l i u m pluralitatem . 690
H e n r y k c z ę ś c i o w o n e g u j e m o ż l i w o ś ć p o z n a n i a p r z y r o d z o n e g o . Sądzi, ż e c z y m i n n y m j e s t p o s t r z e g a ć coś p r a w d z i w i e (to p r z y s ł u g u j e r ó w n i e ż z w i e r z ę tom), a czym innym wiedzieć o czymś prawdę. Otóż nie można wiedzieć o c z y m k o l w i e k p r a w d y b e z iluminacji b o ż e j , i to b e z iluminacji s p e c j a l n e j : czło w i e k n i e m o ż e n i c z e g o w i e d z i e ć t y l k o za sprawą s a m y c h z d o l n o ś c i p r z y r o d z o n y c h b e z s p e c j a l n e j iluminacji b o ż e j . T o , co o t r z y m u j e m y p r z e z zmysły, n i e m o ż e b y ć n a z w a n e wiedzą. N a l e ż y o d p o w i e d z i e ć , że c z ł o w i e k n i e m o ż e z n a ć szczerej p r a w d y o ż a d n e j rzeczy poznając ją t y l k o d z i ę k i z d o l n o ś c i o m p r z y r o d z o n y m , lecz m o ż e z n a ć p r a w d ę j e d y n i e d z i ę k i iluminacji ś w i a t ł e m b o ż y m w t e n s p o s ó b , ż e osiąga to t y l k o k t o ś mający zdolności p r z y r o d z o n e , a j e d n a k n i e m o ż e
6 8 7
6 8 8
6 8 9
6 9 0
Henryk z Gandawy, Quodlibetum VII, 1 i 2 (t. XI, s. 8). Henryk z Gandawy, Quodlibetum I, 10 (t. V, s. 69). Roger Marston, Quodlibeta ąuattuor, IV, 11, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdievale, t. II, s. 3 0 0 - 3 0 1 . Henryk z Gandawy, Quodlibetum IV, 13.
Średniowiecze
736
t e g o osiągnąć t y l k o przy ich pomocy, lecz z e s w o b o d n e j szczodrości B ó g ofiarowuje się k o m u c h c e . A b s o l u t e ergo d i c e n d u m , q u o d h o m o s i n c e r a m v e r i t a t e m d e nulla re hab e r e p o t e s t e x p u r i s n a t u r a l i b u s e i u s n o t i t i a m a c ą u i r e n d o , s e d s o l u m ill u s t r a t i o n e l u m i n i s divini ita, q u o d licet in puris n a t u r a l i b u s c o n s t i t u t u s illud a t t i n g a t , t a m e n illud e x p u r i s n a t u r a l i b u s n a t u r a l i t e r a t t i n g e r e n o n p o t e s t , s e d libera v o l u n t a t e , q u i b u s vult, s e i p s u m [ D e u s ] o f f e r t . 691
Z a s a d y w i e d z y są w i ę c z d o b y w a n e d z i ę k i p r z y r o d z o n y m z d o l n o ś c i o m , ale n i g d y w s p o s ó b przyrodzony. G d y b y nie g r z e c h p i e r w o r o d n y , to k a ż d y miał b y z a w s z e ową i l u m i n a c j ę , teraz mają ją t y l k o niektórzy, z a l e ż n i e od woli Boga. A b y w p o z n a n i u dojść d o ujęcia istoty u m y s ł o w o p o z n a w a l n e j w d a n e j rzeczy, n i e w y s t a r c z a abstrakcja od d a n y c h z m y s ł o w y c h , t r z e b a j e s z c z e sądu określającego tę istotę w definicji. A w i ę c poza p r o c e s e m abstrakcji t r z e b a j e szcze refleksji w y c h o d z ą c e j od p i e r w s z e g o pojęcia b y t u i d o k o n u j ą c e j się d z i ę ki o ś w i e c e n i u b o ż e m u . I n t e l e k t c z y n n y to Bóg. H e n r y k u w a ż a species za coś, co zastępuje przedmiot. W systemie Henryka widać naturalne pokrewieństwo platonizmu augus t y ń s k i e g o z a w i c e n n i a n i z m e m . J a k o profesor teologii był H e n r y k j e d n y m z in s p i r a t o r ó w s ł y n n e g o a k t u p o t ę p i e n i a z roku 1277. N i e r o z u m i a ł z n a c z e n i a t o m i z m u i d o s t r z e g a ł w n i m n i e b e z p i e c z e ń s t w o . W w i e l u p u n k t a c h był z w i a s t u n e m szkotyzmu. H e n r y k cieszył się w i e l k i m a u t o r y t e t e m , p o z o s t a w i ł t e ż w i e l u uczniów, k t ó r y c h p i s m a są w a ż n e dla b a d a ń nad historią a u g u s t y n i z m u . I s t o t n e są t a k i e p o s t a c i e j a k Ryszard z C o n i n g t o n , F r a n c i s z e k z M a r c h i i , zmarły p o 1344 r.; J a n z R o d i n g t o n , k t ó r y uważał, ż e t r z e b a iluminacji p o to, b y m i e ć j a k i e ś p o z n a n i e a b s o l u t n i e p e w n e {certitudinalis cognitio). B e z s p e c j a l n e j iluminacji n i e m o ż n a d o k o n a ć ż a d n e g o d o s k o n a ł e g o dzieła i n i e m o ż n a p o z n a ć ż a d n e g o p r z e d m i o t u w s p o s ó b d o s k o n a ł y . P o n a d t o od H e n r y k a z G a n d a w y d o p e w n e g o s t o p n i a za leży myśl H u g o l i n a z O r v i e t o .
3. Piotr z Owernii P i o t r z O w e r n i i w czasie d r u g i e g o p o b y t u św. T o m a s z a w P a r y ż u p r z e b y w a ł w j e g o o t o c z e n i u . P t o l e m e u s z z L u k k i mówił o n i m - najwierniejszy u c z e ń (fidelissimus discipulus). P i o t r zmarł j a k o b i s k u p C l e r m o n t w 1304 r. D z i e ł o P i o t r a n i e j e s t d o s t a t e c z n i e z n a n e i t r u d n o się z o r i e n t o w a ć , na ile j e s t o n w ł a ś c i w i e w i e r n y T o m a s z o w i . W k a ż d y m razie to on u z u p e ł n i ł k o m e n tarz św. T o m a s z a d o O niebie i d o Polityki. P o z a t y m j e s t a u t o r e m s z e r e g u c e n n y c h prac, z k t ó r y c h przebija j e g o j a s n y i m e t o d y c z n y u m y s ł .
Henryk z Gandawy, Summa theologiae, I, 2, Wyd. Paryskie 1520, fol. 7r.
737
XXXIX. Świeccy mistrzowie paryscy
P u n k t e m wyjścia j e g o p o g l ą d ó w j e s t r o z r ó ż n i e n i e m i ę d z y w e w n ę t r z n ą , k o n s t y t u c y j n ą n i e p o d z i e l n o ś c i ą b y t u , k t ó r e g o zasadą j e s t forma, a j e d n o ś c i ą n u m e r y c z n ą w o b e c i n n y c h j e d n o s t e k t e g o s a m e g o g a t u n k u (tu zasadą j e s t m a t e ria ąuantitate signata). P i o t r o d c h o d z i od t o m i z m u , zaprzeczając r e a l n e j różnicy m i ę d z y istotą a i s t n i e n i e m , n i e odróżniając w ł a d z u m y s ł o w y c h d u s z y ( n i e róż nią się od niej realnie) od z m y s ł o w y c h , k t ó r e różnią się r e a l n i e od d u s z y ; oraz w k o n c e p c j i idei b o ż y c h . W k a ż d y m razie twórczość Piotra p o z o s t a w a ł a p o d w y r a ź n y m w p ł y w e m a r y s t o t e l i z m u . Piotr został u z n a n y za a u t o r y t e t p r z e z d o m i n i k a n ó w i k a r m e l i t ó w w X I V w.
4. Henryk Bate Postacią, k t ó r a o d e g r a ł a p o d o b n ą rolę w X I I I w. j a k J a n z S a l i s b u r y w X I I , był H e n r y k B a t e z M a l i n e s . U r o d z i ł się w 1246 r. w M a l i n e s , a z m a r ł w 1317. H e n ryk to ś w i a d e k postrzegający z góry s p r a w y i p r o b l e m y w s p ó ł c z e s n y c h . Żył w P a r y ż u w o k r e s i e w a l k d o k t r y n a l n y c h . T o m a s z a n a z y w a famosus expositor, był s ł u c h a c z e m j e g o w y k ł a d ó w . Przyjaźnił się z W i l h e l m e m z M o e r b e k e i j e m u p o święcił s w e d z i e ł o a s t r o n o m i c z n e . P o e t a , m u z y k , t a n c e r z , w e s o ł y convivant o d d a ł się j e d n a k n a u c e i to b a r d z o w s z e c h s t r o n n i e . Bywał s e k r e t a r z e m w ł a d c ó w i potrafił się w z n i e ś ć p o n a d spory s z k o l n e . J e g o b a r d z o c i e k a w e d z i e ł o to Speculum divinarum et ąuorundam naturalium. N i e w s z y s t k i e j e g o treści to p o g l ą d y B a t e ' a , Speculum j e s t b o w i e m o b s z e r n y m r e f e r a t e m s t a n u w i e d z y k o ń c a X I I I w. P o r u s z a się t a m w i e l e z a g a d n i e ń filozoficznych; g ł ó w n i e p s y c h o l o g i ę i fi zjologię. Styl dzieła j e s t niescholastyczny, p o n a d t o w i d o c z n a j e s t d u ż a e r u d y c j a autora. B a t e korzystał z r o z m a i t y c h źródeł: P l a t o n a (gravissimus philosophus), Chalcydiusza, Proklosa, H e r m e s a Trismegistosa, Arystotelesa i jego k o m e n t a torów: J a n a F i l o p o n a ; A r a b ó w ( a l - F a r a b i e g o , A w i c e n n ę , A w e r r o e s a ) . B a t e miał s y m p a t i e a u g u s t y ń s k o - p l a t o ń s k i e , p r ó b o w a ł d o k o n a ć s y n t e z y a r y s t o t e l i z m u z p l a t o n i z m e m , ale s y n t e z y o c h a r a k t e r z e p l a t o ń s k i m . W w i e l u p u n k t a c h k r y t y k u j e T o m a s z a , k t ó r e g o zresztą w y s o k o c e n i . Głosi, ż e p o z n a n i e o p a r t e na d a n y c h z m y s ł o w y c h d o t y c z y t y l k o z w y k ł e g o p o z n a w a n i a t e g o , co się zdarza c z ę s t o {de his, quae freąuenteraccidunt); poza t y m u z n a j e b e z p o ś r e d n i ą in tuicję t e g o , co p o n a d z m y s ł o w e . To dowodzi błędności twierdzenia Tomasza o substancjach oddzielo n y c h , k t ó r e m o ż e m y p o z n a ć n a s z y m i n t e l e k t e m t y l k o p r z e z brak. E x h o c p a t e t insufficientia dicti T h o m a e d e s u b s t a n t i i s separatis privativ e s o l u m a b i n t e l l e c t u nostro c o g n o s c i b i l i b u s . 692
Henryk Bate, Speculum dwinorum et ąuorundam naturalium, wyd. Wallerand, s. 407.
Średniowiecze
738
N i c n i e stoi na p r z e s z k o d z i e , ż e b y i n t e l e k t i n t e n s y w n i e i g w a ł t o w n i e zaj mujący się w ł a s n y m d z i a ł a n i e m i n t e l e k t u a l n y m i p o z n a w a n i e m s a m e g o s i e b i e i i n n y c h b y t ó w n i e m a t e r i a l n y c h , tracił i p o w s t r z y m y w a ł swoje wła dze materialne. N i h i l p r o h i b e t q u o d , ipso [intellectu] v e h e m e n t e r i n t e n s o e t v i g e n t e cir ca p r o p r i a m o p e r a t i o n e m i n t e l l e c t u a l e m e t c o g n i t i o n e m sui ipsius ac aliorum immaterialium, materiales potentiae retrahantur et c e s s e n t . 6 9 3
W e d ł u g B a t e ' a rację m a U l r y k ze Strasburga, k t ó r y p o w i a d a ł , ż e i n t e l e k t n i e m o ż e b y ć a k t e m . B a t e c h c e tu z u p e ł n i e ś w i a d o m i e g o d z i ć p l a t o n i z m z ary stotelizmem.
6 9 3
Ibidem, s.
176-177.
ROZDZIAŁ XL
Rajmund Luli R a j m u n d L u l i był w s p ó ł c z e s n y m D u n s a Szkota. R a j m u n d wiódł b o g a t e i p e ł n e p r z e m i a n życie. J e g o zwięzły opis z n a j d z i e m y w Disputatio clerici et Raymundi phantastici R a j m u n d a . „ B y ł e m c z ł o w i e k i e m ż o n a t y m , o j c e m rodziny, m a j ę t n y m , l u b i e ż n y m i ś w i a t o w y m . W y r z e k ł e m się t e g o w s z y s t k i e g o z w ł a s n e j woli, a ż e b y m ó c czcić Boga, służąc d o b r u w s p ó l n e m u i sławić naszą świętą wiarę. N a u c z y ł e m się j ę z y k a a r a b s k i e g o i j e ź d z i ł e m p a r o k r o t n i e głosić zasady naszej wiary p o śród Saracenów. Pojmany, w i ę z i o n y i b i c z o w a n y za wiarę p r a c o w a ł e m p i ę ć lat nad r o z b u d z e n i e m p r z y w ó d c ó w Kościoła i chrześcijańskich książąt w i n t e r e s i e d o b r a w s p ó l n e g o . J e s t e m j u ż stary i schorowany, ale przyświeca mi t e n sam cel, k t ó r e m u p o z o s t a n ę w i e r n y aż d o śmierci, jeśli taka b ę d z i e wola B o g a " . 694
R a j m u n d urodził się na Balearach, na Majorce w P a l m a w roku 1232 b ą d ź 1235. P o k i l k u latach s p ę d z o n y c h na d w o r z e k r ó l e w s k i m na M a j o r c e u d a ł się d o p u s t e l n i na górze R a n d a i t a m p o s t a n o w i ł całkowicie o d d a ć się z a d a n i u w y k o r z e n i e n i a a w e r r o i z m u i n a w r a c a n i a m u z u ł m a n ó w . A b y p r z y g o t o w a ć się d o tej swoistej a p o l o g e t y k i , s t u d i o w a ł logikę i arabski p r z e z d z i e w i ę ć lat. Swoistą i s k o m p l i k o w a n ą m e t o d ę n a w r a c a n i a n i e w i e r n y c h wyłożył w swej Ars magna n a p i s a n e j na g ó r z e R a n d a . U k o ń c z y w s z y ją rozpoczął i n n e dzieła ( 1 2 7 4 - 1 2 7 6 ) . P o d z i e w i ę c i u latach p r z e b y w a n i a w o d o s o b n i e n i u podjął n i e k o ń c z ą c y się s z e reg p o d r ó ż y p o E u r o p i e i Bliskim W s c h o d z i e . Został t e r c j a r z e m franciszkań s k i m . N a s t ę p n i e p o j e c h a ł d o Afryki, a b y rozprawić się z n i e w i e r n y m i . D w u k r o t n i e był w P a r y ż u , w 1286 r. i w latach 1 2 9 7 - 1 2 9 9 ; był w ó w c z a s c a ł k o w i c i e pogrążony w tamtejszym wirze walk doktrynalnych, potępień i polemik z awerroistami. W czasie j e g o d r u g i e g o p o b y t u w P a r y ż u p o w s t a ł a Declaratio Raimundi (1298), n a z w a n a t e ż w j e d n y m z r ę k o p i s ó w Liber contra errores Boethii et Sigeri. W tej p r a c y stara się R a j m u n d u s p r a w i e d l i w i ć a k t p o t ę p i e n i a z 1277 r. Najruchliwsza część j e g o życia zaczęła się, g d y R a j m u n d miał sześćdziesiąt lat. W i e l e podróżował i pracował. Był męczony, biczowany, więziony, w y k u p i o n y . P o j a k i m ś czasie wrócił z n ó w d o Paryża i zaczął nauczać i p r o w a d z i ć szkołę (w la tach 1309-1311). W 1311 r. wziął udział soborze w V i e n n e . W p ł y n ą ł na decyzję intensyfikacji nauczania języków. P o d w p ł y w e m zapału apostolskiego z n ó w p o j e c h a ł d o T u n i s u i mając około osiemdziesięciu lat zginął t a m śmiercią m ę c z e ń ską w 1316 lub 1315 r. Został wliczony w poczet błogosławionych. N o w s z e badania ź r ó d ł o w e obalają l e g e n d ę o n i m j a k o o a l c h e m i k u i na poły m a g i k u . Z u s p o s o b i e nia był c z ł o w i e k i e m o wielkiej energii, p e ł n y m zapału, wytrwałości i o g r o m n e j w y o b r a ź n i (pAantasticus); był j e d n y m z w t a j e m n i c z o n y c h w sprawy wyższe, ale w d o b r y m z n a c z e n i u . Stąd t e ż otrzymał tytuł D o c t o r I l l u m i n a t u s .
Cyt. za E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, s. 315.
Średniowiecze
740
T w ó r c z o ś ć R a j m u n d a zadziwiająco w i e l k a i w s z e c h s t r o n n a , j e s t przy t a k c z y n n y m życiu, s z c z e g ó l n i e g o d n a p o d z i w u . P r z y p i s y w a n o m u 123 dzieła z n a s t ę p u j ą c y c h d z i e d z i n : filozofia, teologia, a p o l o g e t y k a , m i s t y k a , poezja, literatu ra p i ę k n a , p e d a g o g i k a , n a u k i ścisłe. W a ż n e dzieła filozoficzne poza Ars magna to Liber principiorum philosophiae ( p r z e d 1277 r.), Ars demonstrativa, Liber de ascensu et descensu intellectus (1305), Ars brevis (1308), Ars generalis ultima ( 1 3 0 5 - 1 3 0 8 ) - s y n t e z a logiczna i m e t o d o l o g i c z n a ; poza t y m p i s m a a n t y a w e r r o i s t y c z n e , De naturali modo intelligendi (1310), Liber reprobationis aliquorum errorum Averrois.
Właściwą i j e d y n ą racją b y t u filozofii j e s t dla R a j m u n d a religia, a ściślej, działania m i s y j n e . A w i ę c z e w z g l ę d ó w p r a k t y c z n y c h w p r o w a d z a z a m i a s t łaci n y ż y w e j ę z y k i , s y m b o l e i obrazy. W t e n s p o s ó b z a b i e r a się d o filozofii; t o d e c y d u j e o j e g o m e t o d z i e . Filozofuje R a j m u n d j a k o wierzący, m ó w i : „ w s z e d ł e m w filozofię w h a b i c i e w i a r y " (ingressus philosophiam cum habitu fidei) . N a c z e l e całej filozofii R a j m u n d a stoi p o j ę c i e Boga wraz z J e g o d o s k o n a łościami (dignitates), k t ó r y c h j e s t s z e s n a ś c i e , a k t ó r e o d n a j d u j e m y w s t w o r z e n i a c h . W e d l e n i e g o świat j e s t księgą, w której p o z n a j e m y Boga, c o s t a n o w i w y raz e g z e m p l a r y z m u b o n a w e n t u r i a ń s k i e g o . C e n t r a l n ą rolę gra tu s y m b o l i z m . R a j m u n d p r z y j m u j e o w e z a s a d n i c z e dignitates b o ż e oraz p e w n e p o d s t a w o w e pojęcia (zasady), k t ó r e o z n a c z a s y m b o l a m i . W swojej Ars generalis ultima opisuje s p e c y f i c z n e u r z ą d z e n i e , d z i ę k i k t ó r e m u można dochodzić d o wniosków na podstawie najrozmaitszych k o m b i nacji d a n y c h p o d s t a w o w y c h . D a n e t e w y p i s a n e n a k o ł a c h o z n a c z o n e są lite rami, a k o m b i n o w a n i e ich o d b y w a się m e c h a n i c z n i e p r z e z o b r a c a n i e k o ł a m i . T e k o m b i n a c j e odbywają się n a r ó ż n y c h p i ę t r a c h i o n e stanowią r d z e ń m e t o d y (et ista mixtio est centrum et subiectum huius artis) . T o n całej Ars j e s t w y r a ź n i e aprioryczny i d e d u k c y j n y . N i e j e s t t o j e d n a k j e d y n y s p o s ó b d o c h o d z e n i a d o p r a w d y u Lulla. W p r a w d z i e w c i e k a w y m dialo gu ( m i ę d z y sobą i S o k r a t e s e m ) d o p r o w a d z a R a j m u n d S o k r a t e s a w c z y s t o d e d u k c y j n y s p o s ó b d o u z n a n i a Trójcy; S o k r a t e s b o w i e m p o w i a d a : „ i n t e l e k t p r z e c h o d z i s a m e g o s i e b i e , poznając, ż e k o n i e c z n e są p e w n e rzeczy, k t ó r y c h n i e p o z n a j e " (intellectus transcendit seipsum, intelligens aliąua esse necessaria, quae non intelligitf '. R a j m u n d zdaje s o b i e j e d n a k s p r a w ę , ż e czystą d e d u k c j ą n i k o g o n i e p r z e k o n a . A b y d o p r a w d y s k ł o n i ć n i e w i e r n y c h - n i e z a p o m i n a j m y o t y m celu prac R a j m u n d a - t r z e b a k o n i e c z n i e o p r z e ć się na e m p i r i i i i n d u k c j i . W o b e c t e go o b o k d e d u k c j i (descensus) w y s t ę p u j e r ó w n i e ż i n d u k c j a (ascensus). 69S
696
91
Biograf R a j m u n d a p o w i a d a , ż e w p u s t e l n i n a g ó r z e R a n d a o t r z y m a ł o n p e w n e o ś w i e c e n i e i w t a j e m n i c z e n i e ; d z i ę k i t e m u światłu poznał, ż e cały b y t
Rajmund Luli, Dęcia ratio Rai mundi, 17. Rajmund Luli, Ars generalis ultima, 8. Rajmund Luli, Declaratio Raimundi, 49.
XL. Rajmund Luli
741
s t w o r z e n i a n i e j e s t n i c z y m i n n y m j a k n a ś l a d o w n i c t w e m Boga {eodem lumine cognovit totum esse creaturae nihil aliud esse quam imitationem Dei). T a k i e w ł a ś n i e s p o j r z e n i e na rzeczywistość j a k o na o d b i c i e d o s k o n a ł o ś c i b o ż y c h i j a k o na z e spół s y m b o l i j e s t c h a r a k t e r y s t y c z n e dla p o g l ą d ó w R a j m u n d a . Widzieliśmy, ż e cała m e t o d a p o z n a n i a p o l e g a na k o m b i n o w a n i u właściwości w s t w o r z e n i a c h , k t ó r e pozwalają n a m p o z n a ć właściwości b o ż e . P o z n a n i e rzeczy - s y m b o l i , p r z e m i e n i a się w t e o l o g i ę . W s z y s t k o jest w i ę c s y m b o l e m Boga. T e n p o w s z e c h n y s y m b o l i z m k a ż e p a t r z e ć na rzeczywistość j a k o na z e s p ó ł b y t ó w p r z e s i ą k n i ę tych o d b l a s k a m i b o ż y c h dignitates, k t ó r e są i d e n t y c z n e ze sobą n a w z a j e m i z sa mą bożą istotą. Jeśli c h o d z i o b u d o w ę o n t y c z n ą bytów, R a j m u n d j e s t w y z n a w c ą k o h e r e n t n e j g r u p y a u g u s t y ń s k i c h d o k t r y n . W y r a ź n e rysy s y s t e m u mają s w e źródło w walce z awerroizmem. G ł ó w n y m przedmiotem ataku jest monopsychizm awerroistów. T u z a s a d n i c z y m a r g u m e n t e m j e s t n i e tyle o n t o l o g i c z n a teza o j e d ności s u b s t a n c j a l n e j c z ł o w i e k a , ale ś w i a d o m o ś ć p o s z c z e g ó l n y c h l u d z i , że ich a k t y mają c h a r a k t e r osobisty. C i e k a w a j e s t a r g u m e n t a c j a R a j m u n d a p r z e c i w o d w i e c z n o ś c i świata. O d w i e c z n o ś ć to t e ż u c z e s t n i c t w o w jakiejś b o ż e j dignitas, ale rzeczy s t w o r z o n e uczestniczą w sposób równomierny w poszczególnych doskonałościach bożych; o d w i e c z n o ś ć n i e m o ż e s t a n o w i ć w y ł o m u w o b e c dobroci czy w i e l k o ś c i : p o n i e w a ż świat n i e m o ż e przyjąć w i ę c e j p r z e z w i e c z n o ś ć niż p r z e z d o b r o ć czy w i e l kość {cum mundus non plus recipere possit per aeternitatem quam per bonitatetn, magnitudinemf , z a c h o d z i c a ł k o w i t a w s p ó ł z a l e ż n o ś ć w s z y s t k i c h b o ż y c h dignitates. 98
A t a k u j e t e ż R a j m u n d t e z ę o p o d w ó j n e j p r a w d z i e . S a m t w i e r d z i , że filo zofia i teologia są ściśle w s p ó ł z a l e ż n e . Ich s t o s u n e k wyraża u l u b i o n e p o r ó w n a n i e L u l l a : wiara m a się d o w i e d z y j a k oliwa d o w o d y ; w z n o s i się w r a z z e z w i ę k s z e n i e m się ilości w o d y - ale się z nią n i e miesza. System Rajmunda Lulla można ogólnie scharakteryzować jako augustyn i z m w s p o s ó b z u p e ł n i e swoisty w y k o r z y s t a n y dla celów a p o l o g e t y c z n y c h . T y p o w a j e s t dla R a j m u n d a t e n d e n c j a d o ujęcia całej w i e d z y w d e d u k c y j n y s y s t e m m e c h a n i c z n e j k o m b i n a t o r y k i . Silnie m u s i a ł oddziałać na R a j m u n d a j e g o współ czesny, starszy kolega i brat zakonny, R o g e r Bacon, co w i d a ć na przykład w tra dycjonalizmie, a p o l o g e t y c z n e j roli filozofii i z n a c z e n i u języków. N i e m o ż n a z a p o m i n a ć o w p ł y w i e , jaki wywarła na sposób pisania R a j m u n d a Ars catholicaefidei M i kołaja z A m i e n s , Fugio fidei R a j m u n d a Martina, Summa contra gentiles T o m a s z a . J a k to c z ę s t o b y w a , d e d u k c y j n o ś ć m e t o d y b r a n o za a p r i o r y z m i racjona lizm, d l a t e g o t e ż d o L u l l a n a w i ą z y w a ł o w i e l e p r ą d ó w racjonalistycznych e p o k i nowożytnej. 6 9 8
Ibidem, 87.
ROZDZIAŁ XLI
Niemiecka mistyka spekulatywna W drugiej p o ł o w i e i w k o ń c u X I I I w. zaczyna się rozkwit mistyki s p e k u l a t y w n e j , zwłaszcza w N i e m c z e c h . N i e m o ż n a o tej mistyce twierdzić, b y była o n a w o p o zycji d o scholastyki, t a k stanie się d o p i e r o później, ale c h o ć wielu t e o r e t y k ó w m i styki czerpie poglądy i od T o m a s z a , to j e d n a k zasadniczy ton jest w y r a ź n i e n e o p l a t o ń s k i . Korzysta się z Alberta, Arabów, P s e u d o - D i o n i z e g o , M a k s y m a W y z n a w c y i E r i u g e n y . E l e m e n t y t e z k o ń c e m X I I I w. zaczynają d o m i n o w a ć nad a r y s t o t e l i z m e m . T e n d e n c j a ta jest najbardziej wyraźna u T e o d o r y k a z F r y b u r g a .
1. Teodoryk z Fryburga J a k j u ż w s p o m n i e l i ś m y na p i e r w s z y plan pośród n e o p l a t o n i k ó w wybija się T e odoryk z Fryburga (Dietrich von Freiberg), zwany też T h e o d o r i c u s T e u t o n i c u s . U r o d z o n y o k o ł o 1250 r. z a p e w n e w e F r y b u r g u w S a k s o n i i . Z r a z u t a m n a u czał. N a s t ę p n i e s t u d i o w a ł w P a r y ż u i t a m w 1297 r. został p r o f e s o r e m . J a k o d o m i n i k a n i n piastował r ó ż n e g o d n o ś c i w z a k o n i e . U m a r ł p o roku 1310. N a p o c z ą t k u X I V w. napisał s w e g ł ó w n e dzieła, k t ó r e świadczą o s z e r o k i m zasięgu j e g o z a i n t e r e s o w a ń : De luce et eius origine, De coloribus, De iride et radialibus impressionibus, De miscibilibus in mixto, De intelligentUs et motoribus caelorum, De cognitione entium seperatorum, De esse et essentia, De tempore, Komentarz do De anima. N a j o r y g i n a l n i e j s z e p o g l ą d y T e o d o r y k a o d n a j d u j e m y w j e g o De intellectu et intelligibili. T u w z a j e m n i e oddziałują na s i e b i e m e t a f i z y k a światła, n o e t y k a światła i fizyka światła.
Z a s a d n i c z e e l e m e n t y określające myśl T e o d o r y k a to, p o p i e r w s z e , teoria t ę c z y n a p i s a n a na r o z k a z przeora, która była tak n o w o c z e s n a , ż e przyjął ją p ó ź n i e j Kartezjusz. W y r a ź n i e przejawia się tu linia O k s f o r d u , a t a k ż e wysiłki wielkich optyków, Bacona i Witelona, które Teodoryk kontynuuje. Cały rene sans g e o m e t r i i i o p t y k i X I I I w. o p a r t y był na P l a t o n i e , p o d o b n i e j a k r o z k w i t biologii i p r z y r o d o z n a w s t w a na A r y s t o t e l e s i e , co w i d a ć na p r z y k ł a d z i e t w ó r c z o ści A l b e r t a W i e l k i e g o . P o d r u g i e , j e g o m i s t y k a bliska E c k h a r t o w i . P o t r z e c i e , n e o p l a t o n i z m ; m i m o ż e T e o d o r y k j e s t d o m i n i k a n i n e m , pozostaje p o d w i e l k i m w p ł y w e m Proklosa, znanego dzięki przekładom Wilhelma z M o e r b e k e , które u z u p e ł n i a j ą z n a n e j u ż w X I I w. Liberdę causis . T e o d o r y k opierając się na P r o 699
T e przekłady wywierają wielki wpływ w środowisku albertystów. Po Księdze o przyczynach zostały przełożone komentarze do Timajosa i Parmenidesa. Pisma te
XLI. Niemiecka mistyka spekulatywna
743
kłosie, A u g u s t y n i e i A r y s t o t e l e s i e , o d c i n a się od communiter loąuentes, czyli od li nii a l b e r t y ń s k i e j . Z n a m i ę n e o p l a t o ń s k i e j e s t b a r d z o w y r a ź n e : b y t y rozchodzą się k a s k a d a m i (secundum modum emanationis): J e d n i a , i n t e l i g e n c j e , d u s z e , ciała. Ale T e o d o r y k posługując się t y m i o b r a z a m i n e o p l a t o ń s k i m i n i e w p a d a w m o nizm i nie przyjmuje stworzenia pośredniego: T o zaś z a c h o w u j ę w e w s z y s t k i c h b y t a c h , że t y l k o Bóg j e stwarza, p o n i e w a ż to, co działa istotowo w rzeczach u p o r z ą d k o w a n y c h p r z y c z y n a wtóra, działa za sprawą p r z y c z y n y wyższej i w w y ż s z y s p o s ó b . H o c t a m e n in his o m n i b u s salvo, q u o d solus D e u s creat [...] q u i a q u i d q u i d agit causa s e c u n d a in e s s e n t i a l i t e r ordinatis agitur a causa s u p e r i o re, s e d e m i n e n t i o r i m o d o . 7 0 0
E m a n a t y z m T e o d o r y k a m o ż n a określić j a k o i n t e l e k t u a l n y . B ó g działa j a k i n t e l e k t wyższy. W p r a w d z i e b y t y p o ś r e d n i c z ą w stwarzaniu, ale w s z y s t k i e o n e są t w o r a m i b o ż y m i , i to s u b s t a n c j a l n i e r ó ż n y m i od Boga. T e o d o r y k w p r o w a d z a pluralistyczną p o p r a w k ę d o P r o k l o s a : J a k w s z y s t k o i n t e l e k t u a l n i e p o c h o d z i od Boga, t a k w s z y s t k o się d o N i e go zwraca. S i c u t o m n i a a b ipso D e o i n t e l l e c t u a l i t e r p r o c e d u n t , ita o m n i a in i p s u m conversa s u n t . 7 0 1
Z c a ł e g o d u c h a s y s t e m u T e o d o r y k a w y p ł y w a teza o h i e r a r c h i z m i e w s z y s t k i c h b y t ó w , a w szczególności inteligencji czystych. Ale co to są i n t e l i g e n c j e czyste? Są o n e i n t e l e k t a m i pozostającymi z istoty w a k c i e (intellectus in actu per essentiam). Ale pozostają w s w o i s t y m s t o s u n k u d o ciał n i e b i e s k i c h , łącząc się z n i m i j a k f o r m y z materią. S a m e j e d n a k ciała n i e b i e s k i e są f o r m a m i c z y s t y m i , a w i ę c T e o d o r y k o d r z u c a p o w s z e c h n y h y l e m o r f i z m , ograniczając go j e d y n i e d o świata ciał. C o w i ę c e j , wraz z T o m a s z e m p r z y j m u j e t e z ę o j e d n o ś c i formy. D u s z e l u d z k i e i d u c h y c z y s t e z n a m i o n u j e swoisty s t o s u n e k d o czasu. Z a T o m a s z e m p r z y j m u j e T e o d o r y k m o ż l i w o ś ć o d w i e c z n o ś c i świata, k t ó r y i t a k n i e b y ł b y w s p ó ł c z e s n y B o g u . W s z y s t k i e w i ę c b y t y d u c h o w e i i n t e l e k t c z y n n y są w i e c z n e (aeternitas), Bóg j e s t n a t o m i a s t n a d w i e c z n y (superaeternitas). W czasie (in tempore) są t y l k o ciała z i e m s k i e , b o ciała n i e b i e s k i e mają p o c z ą t e k , ale n i e mają k o ń c a . I n a c z e j aniżeli T o m a s z patrzy T e o d o r y k na z a g a d n i e n i e j e d n o s t k o w i e n i a . P o d w p ł y w e m n e o p l a t o n i z m u sądzi on, że n i e s a m e tylko e l e m e n t y w ł a ś c i w e ,
7 0 0
7 0 1
wywarły wpływ na Teodoryka, Eckharta, Bertolda z Moosburga, mistyków nie mieckich, na przykład na Taulera {Kazanie 60, 4). Szczególnie ważne było twier dzenie Proklosa głoszące, że pochodzenie jednej rzeczy od drugiej nie jest two rzeniem jednej przez drugą (procedere enim rem a re non est unam creare aliam). Teodoryk z Fryburga, De intellectu et intelligibili, I, 11, wyd. Mojsisch, s. 144. Ibidem, I, 9, s. 142.
Średniowiecze
744
ale i j a k o ś c i o w e stanowią z a s a d ę j e d n o s t k o w i e n i a . Z a s a d ą tą są w s z y s t k i e p o z a g a t u n k o w e e l e m e n t y w j e d n o s t c e , czyli części p o z a całością, k t ó r e n i e są u j m o w a n e w definicji {partes post totum, quae non ingrediuntur definitionem). W najważniejszej t e z i e metafizycznej różni się T e o d o r y k od T o m a s z a . W e d ł u g n i e g o m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m zachodzi tylko różnica pojęciowa. A ens to istota t e g o , o c z y m się go orzeka. N i e m a nic d o s k o n a l s z e g o n a d istotę. T e o d o r y k z g o d n i e t e ż z o g ó l n y m t o n e m s y s t e m u j e s t w y z n a w c ą metafizyki światła, ale w d u c h u t o m i s t y c z n y m światło p o j m u j e j a k o c e c h ę , n i e zaś j a k o istotę ciał. W teorii p o z n a n i a o p i e r a się T e o d o r y k na A u g u s t y n i e . U z n a j e , ż e d u s z a j e s t w p r a w d z i e formą, ale utożsamiającą się ze s w y m i w ł a d z a m i . N a j w y ż s z y m e l e m e n t e m d u s z y j e s t i n t e l e k t czynny, który n i e różni się r e a l n i e od duszy. Ści śle i n t e l e k t c z y n n y j e s t przyczyną istoty duszy, a n i e formą duszy. J e s t c z y m ś , co p o w o d u j e , ż e d u s z a w t y m , co w niej najistotniejsze, nie j e s t formą ciała i n i e j e s t z n i m złączona. I n t e l e k t j e s t istotowo t y m s a m y m b y t e m , co istota d u s z y (essentialiter unum ens cum essentia animae). T e o d o r y k widzi w i n t e l e k c i e c z y n n y m t y l k o o d m i e n n ą n a z w ę na a u g u s t y ń s k a p r z e p a s t n ą g ł ę b i ę naszej p a m i ę c i (abstrusiorprofunditas nostrae memonae) ; p o w i a d a t e ż , że i n t e l e k t c z y n n y j e s t otchłanią u m y s ł u (abditum mentis, id est intellectus agens). P o z n a w a n i e zdaje się w i ę c t y l k o p r z y p o m i n a n i e m sobie (memońa). I n t e l e k t j e s t czystą inteligencją z r o d z o n ą p r z e z L o g o s , z n a t u r y w i ę c swojej j e s t b o s k i . D z i a ł a n i e o w e g o i n t e l e k t u c z y n n e g o n i e t y l k o n i e różni się od j e g o istoty, ale, co w i ę c e j , istotę t ę sta n o w i . T e o d o r y k p o d t r z y m u j e a u g u s t y ń s k a t e z ę , ż e dla w s z y s t k i e g o , co p s y chiczne, istotna jest aktywność. 702
I n t e l e k t c z y n n y j e s t w d u s z y zasadą p r z y c z y n o w ą n i e t y l k o co d o działań i n t e l e k t u a l n y c h , ale r ó w n i e ż co d o istoty duszy, j a k s e r c e w z w i e r z ę c i u . I n t e l l e c t u s a g e n s e s t p r i n c i p i u m c a u s a l e in a n i m a n o n s o l u m ą u a n t u m ad o p e r a t i o n e s e i u s i n t e l l e c t u a l e s , sed e t i a m ą u a n t u m ad e s s e n t i a m a n i m a e , sicut cor in a n i m a l i . 703
I n t e l e k t c z y n n y staje się w t e n s p o s ó b n i e władzą d o k o n y w a n i a a b s t r a k cji, ale zasadą o g l ą d u : J e g o p o z n a n i e n i e p r z e c h o d z i z j e d n e j rzeczy na inną, lecz j e d n y m oglą d e m poznając swoją z a s a d ę i p r z e c h o d z ą c d o b y t u , p o z n a j e cały w s z e c h świat b y t ó w . Z t e g o t e ż w z g l ę d u s z c z e g ó l n i e j a s n o w i d a ć , ż e i n t e l e k t p o c h o d z i o d Boga j a k o j e g o d o s k o n a ł y obraz. N o n variatur e i u s cognitio d e u n a re ad aliam, s e d u n o i n t u i t u c o g n o s c e n d o s u u m p r i n c i p i u m , e t sic p r o c e d e n d o ad e s s e c o g n o s c i t t o t e m u n i v e r sitatem e n t i u m . E t ex hac ratione etiam specialiter patet ipsum p r o c e d e re a D e o u t i m a g o e i u s p e r f e t c a . 704
7 0 2
Augustyn, De Tńnitate, XIV, 21, 40; XIV, 7 i 9. Teodoryk z Fryburga, De intellectu et intelligibili, II, 12, wyd. Mojsisch, s. 155. ^Ibidem, II, 37, wyd. Mojsisch, s. 175. 7 0 3
745
XLI. Niemiecka mistyka spekulatywna
Uno intuitu d o k o n u j e się w i ę c z a r ó w n o p o z n a n i e Boga, j a k i rationes aeternae w N i m , w nich zaś p o z n a n i e w s z e l k i e j prawdy. I n t e l e k t c z y n n y m a w s o b i e g o t o w e formy p o z n a w c z e (species) w s z y s t k i c h rzeczy i t y l k o z okazji w r a ż e ń z m y s ł o w y c h t e g o t o w e species wtłacza d o i n t e l e k t u m o ż n o ś c i o w e g o , który, p o znając rzeczy, p o z n a j e i i n t e l e k t czynny. W i d z i m y , ż e t w i e r d z e n i a T e o d o r y k a n i e są t y l k o w y w o d a m i t e o r e t y c z n o - m i s t y c z n y m i , ale r ó w n i e ż m e t a f i z y c z n y m i ; f o r m u ł u j e j e w p u n k t a c h s a m T e o doryk: 1. A u g u s t y n o w a o t c h ł a ń u m y s ł u , którą j e s t i n t e l e k t czynny, w swojej isto cie j e s t n a p r a w d ę substancją. 2. O t c h ł a ń u m y s ł u j e s t z a w s z e o ś w i e c a n a p r z e z swoją z a k t u a l i z o w a n ą i n t e l i g e n c j ę i jeśli p o z n a j e , p o z n a j e w a k c i e . 3. O t c h ł a ń u m y s ł u p o z n a j e s a m a s i e b i e p r z e z swoją i s t o t ę . 4. I n t e l e k t z istoty j e s t p e w n y m w z o r e m i p o d o b i z n ą b y t u j a k o b y t u i p o z n a j e w s z y s t k o . 5. I n t e l e k t , k t ó r y j e s t i n t e l e k t e m z istoty i z a w s z e w a k c i e , j a k i m j e s t i n t e l e k t czynny, k t ó r y t a k s a m s i e b i e , j a k i w s z y s t k o i n n e p o z n a j e p r z e z swoją istotę w taki s p o s ó b , w jaki p o z n a j e s a m s i e b i e i t y m s a m y m prostym poznaniem. 1. A b d i t u m m e n t i s s e c u n d u m A u g u s t i n u m , q u o d est i n t e l l e c t u s a g e n s , in s u a e s s e n t i a e s t v e r e s u b s t a n t i a . 2. A b d i t u m m e n t i s s e m p e r stat in lum i n e s u a e actualis i n t e l l i g e n t i a e [...]; si intelligit, s e m p e r i n t e l l i g i t . 3. A b d i t u m m e n t i s se i p s u m intelligit p e r s u a m e s s e n t i a m . 4. I n t e l l e c t u s p e r e s s e n t i a m e s t e x e m p l a r q u o d d a m e t s i m i l i t u d o e n t i s , in e o , q u o d e n s , e t o m n i a i n t e l l i g i t . 5. I n t e l l e c t u s , q u i e s t i n t e l l e c t u s p e r e s s e n t i a m e t s e m p e r in a c t u , qualis est i n t e l l e c t u s a g e n s , sicut se i p s u m , sic o m n i a alia intelligit p e r s u a m e s s e n t i a m , e o d e m m o d o , q u o se intelligit e t e a d e m simplici i n t e l l e c t i o n e . 705
706
7 0 7
708
709
T e o d o r y k wyznaje teorię w z g l ę d n e j tylko wolności naszej woli; działanie woli j e s t z a l e ż n e od d z i e d z i n y p o z n a w c z e j , ale z a r a z e m T e o d o r y k twierdzi, że na sza wola nie zależy od p o z n a n i a i n t e l e k t u , lecz od w ł a d z y osądu vis aestimativa. J a k w i d z i m y , p o g l ą d y T e o d o r y k a z F r y b u r g a podlegają b a r d z o w i e l u w p ł y w o m . W n i e j e d n y m p u n k c i e zgadza się o n z T o m a s z e m , w w i e l u j e d n a k go o d r z u c a , zwłaszcza w swej k o n c e p c j i p o z n a n i a . A r y s t o t e l e s o w s k a m e t a f i z y ka i a u g u s t y ń s k a p s y c h o l o g i a łączą się ze sobą na p o d ł o ż u w y r a ź n i e n e o p l a t o ń s k i m , k t ó r e n a j d o b i t n i e j przejawia się w n a u c e o p o w s t a w a n i u inteligencji i o ich h i e r a r c h i c z n o ś c i .
7 0 5
7 0 6
707
7 0 8
7 0 9
Teodoryk z Fryburga, De visione beatifica, 1, wyd. Mojsisch, s. 15. Ibidem, 1.1.2, s. 22. Ibidem, 1.1.3, s. 26. Ibidem, 1.1.4, s. 28. Ibidem, 1.1.5, s. 30.
Średniowiecze
746
2. B e r t o l d z M o o s b u r g a U c z n i e m T e o d o r y k a był n a j p r a w d o p o d o b n i e j Bertold z M o o s b u r g a ( B e r t o l d u s d e M o r s h e r c h ) , w s p ó ł c z e s n y E c k h a r t o w i . N a u c z a ł w Kolonii. P o z a Komenta rzem do Meteorologii A r y s t o t e l e s a (ok. 1318 r.) g ł ó w n e j e g o dzieło to o b s z e r n e Expositio in Elementationem theologicam Procli. Expositio j e s t b a r d z o w a ż n e dla wyjaśnienia w p ł y w ó w neoplatońskich w mistyce niemieckiej. W dziele tym po w o ł u j e się B e r t o l d na A l b e r t a W i e l k i e g o , Ulryka z e S t r a s b u r g a i T e o d o r y k a z F r y b u r g a . Z u z n a n i e m i s y m p a t i ą cytuje go Mikołaj z Kuzy.
3. M i s t r z E c k h a r t G d y j e d n a k m ó w i się o n i e m i e c k i e j m i s t y c e ś r e d n i o w i e c z n e j , to m a się p r z e d e w s z y s t k i m na myśli M i s t r z a E c k h a r t a . Cała n e o p l a t o ń s k a m i s t y k a i filozofia oraz a s c e t y k a n i e m i e c k a j e s t w a ż n a dla dziejów religijnych t e g o kraju i p o w s t a nia p r o t e s t a n t y z m u . E c k h a r t stanowi tu i s t o t n e o g n i w o . J a n E c k h a r t urodził się w H o c h h e i m koło G o t y około 1260 r. Wstąpił d o d o m i n i k a n ó w i został zrazu p r z e o r e m w Erfurcie. P o t e m studiował w Paryżu. P r z e b y w a ł t a m d w u k r o t n i e w latach 1300-1302; zdobył w t e d y licencjat, a w la tach 1 3 1 1 - 1 3 1 4 j a k o magister teologii. P r z e d 1311 r. został prowincjałem d o m i n i k a n ó w w Saksonii i g e n e r a l n y m w i k a r i u s z e m na Czechy. W 1314 r. przyjechał d o Kolonii i t a m nauczał liczne grono słuchaczy. Cały t e n czas prowadził ożywioną działalność kaznodziejską p o n i e m i e c k u . W Kolonii wystąpiono przeciw n a u c e E c k h a r t a , uważając ją za niebezpieczną. Wytoczono przeciw n i e m u proces. D o na szych czasów zachowały się akta tego procesu (wydano: akt oskarżenia i obrony, oraz p o t ę p i e n i e przez papieża Jana X X I I ) . R e z u l t a t e m d ł u g i e g o procesu była bul la p a p i e s k a ( m a r z e c 1329) potępiająca dwadzieścia s i e d e m tez z j e g o p i s m łaciń skich, ( E c k h a r t n i e doczekał j e d n a k końca procesu - zmarł d w a lata wcześniej, w 1327 r.). S k u t k i e m o w y c h p o t ę p i e ń z a g i n ę ł o w i e l e p i s m E c k h a r t a : najważniejsze dzieła ł a c i ń s k i e z a c h o w a n e są t y l k o w u r y w k a c h . N i e o d n a l e z i o n o w o g ó l e Ko mentarza do Sentencji i Opus cuaestionum. Z a c h o w a ł y się k o m e n t a r z e d o Pisma Świętego, Opus tripartitum ( n i e l i c z n e f r a g m e n t y ) , Quaestiones parisienses, Obrona, która rzuca z n a m i e n n e światło na E c k h a r t a . P r z y p o m i n a o n w niej s ę d z i o m , że o n i e p r a w o w i e r n o ś ć p o d e j r z e w a n o r ó w n i e ż Alberta i T o m a s z a , w y m a w i a i m p r o s t a c t w o (ruditas etbrevitas illorum). P o z a łacińskimi istnieją t e ż p i s m a n i e m i e c k i e E c k h a r t a , w s z y s t k i e o n e treściowo się uzupełniają. W j ę z y k u n i e m i e c k i m m a m y z a c h o w a n e s ł y n n e Kazania. T w ó r c z o ś ć E c k h a r t a c e c h u j e ż y w y styl i j ę z y k , n i e scholastyczność i oryginalność. P r z y t y m d u ż a p e w n o ś ć siebie, m o c uczucia
XLI. Niemiecka mistyka spekulatywna
747
i p r z e ś w i a d c z e n i e o własnej racji. Był on b a r d z o o c z y t a n y ( A u g u s t y n , P s e u d o - D i o n i z y , a u t o r z y X I i X I I w ) ; znał Alberta, T o m a s z a , Arabów, desa, D u n s a S z k o t a , ale najsilniejszy w p ł y w wywarł na n i e g o P r o k l o s ło a n o n i m o w e Liber XXIVphilosophorum pochodzące z początku X I I I
Boecjusz, Majmonioraz dzie w. . 710
N a j w a ż n i e j s z e sfery refleksji E c k h a r t a to Bóg i c z ł o w i e k . P o d k r e ś l a j ą c bożą t r a n s c e n d e n c j ę p o w i a d a , że d w a pojęcia - p o z n a n i e i i s t n i e n i e - pozwalają n a m j a k o ś zbliżyć się d o z r o z u m i e n i a Boga. P o z n a n i e b o że j e s t p o d s t a w ą dla i s t n i e n i a Boga, to znaczy, ż e i s t n i e n i e w B o g u j e s t c z y m ś w t ó r n y m . Trójca w y g l ą d a u E c k h a r t a n a s t ę p u j ą c o : O j c i e c - p o z n a n i e , S y n - ży cie, D u c h Ś w i ę t y - b y c i e . Przejął to w y r a ź n i e z Proklosa, g d z i e p o w i a d a się {De causis), ż e pierwszą rzeczą s t w o r z o n ą j e s t b y t (Prima rerum creatarum est esse) , co E c k h a r t u z u p e ł n i a : „ z a t e m skoro t y l k o d o c h o d z i m y d o bycia, d o c h o d z i m y d o s t w o r z e n i a " (unde statim cum venimus ad esse, venimus ad creaturam) \ i doda j e j e s z c z e , ż e p o z n a n i e j e s t w y ż e j niż i s t n i e n i e i m a i n n y stan (intelligere est altius quam esse et est alterius conditionis) . A więc istnienie jest już czymś stwo r z o n y m . O c z y w i ś c i e z u p e ł n i e p r z e c i w T o m a s z o w i stwierdza: 711
in
713
Z a t e m w y d a j e mi się, ż e B ó g n i e d l a t e g o p o z n a j e , ż e j e s t , ale jest, p o n i e waż poznaje, toteż Bóg jest intelektem i poznaniem, a owo poznawanie jest podstawą jego istnienia. N o n ita v i d e t u r m i h i m o d o , u t q u i a sit, intelligat, sed q u i a intelligit, i d e o est, ita q u o d D e u s e s t i n t e l l e c t u s e t i n t e l l i g e r e , e t e s t i p s u m i n t e l l i g e r e f u n d a m e n t u m ipsius e s s e . 7 1 4
E c k h a r t d o s t r z e g a o d r ę b n o ś ć s w e g o p o g l ą d u i p o w i a d a , ż e w i e r z y w coś c a ł k i e m p r z e c i w n e g o niż pozostali m i s t r z o w i e paryscy (ego autem credo totum contrarium) . Contrarium to w ł a ś n i e n e o p l a t o n i z m P r o k l o s a b a r d z o g ł ę b o k o sięgający i o w i e l e w y r a ź n i e j s z y niż u Alberta; na p r z y k ł a d E c k h a r t wraca d o n e o p l a t o ń s k i e g o o d r ó ż n i e n i a i s t n i e n i a i j e d n o ś c i , c z e g o n i e b y ł o u Alberta; a p o ś r ó d d o s k o n a ł o ś c i b o ż y c h na p i e r w s z y m miejscu w y m i e n i a p o z n a n i e : 715
S a m o p o z n a n i e z a j m u j e p i e r w s z e m i e j s c e pośród d o s k o n a ł o ś c i , a p o n i m są b y t l u b i s t n i e n i e . U t sic i p s u m i n t e l l i g e r e t e n e a t p r i m u m g r a d u m in p e r f e c t i o n i b u s , d e i n d e e n s vel e s s e
7 1 0
711
7 1 2
7 1 3
7 1 4
7 1 5
7 1 6
7 1 6
.
Por. s. 564 tej książki. Księga o przyczynach, twierdzenie 4. Eckhart, Quaestionesparisienses, 1, 4 (t. V, s. 41). Ibidem, 1, 5 (t. V, s. 42). Ibidem, l , 6 ( t . V, s. 43). Ibidem, l , 6 ( t . V, s. 43). Ibidem, 1, 6 (t. V, s. 43).
Średniowiecze
748
W t y m s e n s i e t ł u m a c z y E c k h a r t J a n o w e „ N a p o c z ą t k u było S ł o w o " , p r z e ciwstawiając j e b y t o w i . E c k h a r t p o w t a r z a expressis verbis z d a n i e Proklosa, ż e pierwszą z rzeczy s t w o r z o n y c h j e s t i s t n i e n i e , i dodaje, ż e i s t n i e n i e p r z y s ł u g u j e t e m u , c o zostało s t w o r z o n e ( w y p o w i e d z i a n e ) przez Słowo, a w i ę c ens i esse są wła ściwością rzeczy s t w o r z o n y c h . W y p o w i a d a E c k h a r t t e b a r d z o z n a m i e n n e zdania: D l a t e g o t e ż B ó g , k t ó r y j e s t Stwórcą i n i e j e s t stwarzalny, j e s t i n t e l e k t e m i p o z n a n i e m , a n i e b y t e m czy i s t n i e n i e m . I d e o D e u s q u i e s t c r e a t o r e t n o n creabilis, e s t i n t e l l e c t u s e t i n t e l l i g e r e e t non e n s vel e s s e . 7 1 7
Bogu nie przysługuje istnienie. D e o ergo n o n c o m p e t i t e s s e
7 1 8
.
B ó g w i ę c j e s t c z y m ś w i ę c e j niż i s t n i e n i e . J e s t p o z b a w i o n y c z e g o k o l w i e k s t w o r z o n e g o , a w i ę c i b y t u ; j e s t O n czystością istnienia (puritas essendi)\ formal n i e n i e m a w N i m istnienia. P r z e c i w tej k o n c e p c j i ostro wystąpi D u n s S z k o t . N a t u r a l n i e E c k h a r t m u s i a ł się z m i e r z y ć z całą najgłębszą, z a r ó w n o a u g u s t y ń ska, j a k i t o m i s t y c z n ą spekulacją chrześcijańską na t e m a t „ J e s t e m , k t ó r y j e s t e m " . Swoiście t ł u m a c z y E c k h a r t to najgłębsze z e w s z y s t k i c h revelabile\ B ó g n a z y w a s a m s i e b i e , j a k k t o ś z a p y t a n y w nocy, k t ó r y p o z o s t a ć c h c e n i e r o z p o z n a n y i woła w c i e m n o ś c i : „Ja - j e s t e m , k t ó r y j e s t e m " . P o w t a r z a n i e esse w tej n a z w i e w s k a z u j e t y l k o n a treść bożą. O z n a c z a to: U t r z y m y w a n i e w r z e n i a i rozlewania w s o b i e , g o t o w a n i e się i s t a w a n i e się płynnym i wrzącym. b u l l i c i o n e m sive p e r f u s i o n e m sui in s e fervens e t in s e ipso in s e i p s u m liąuescens et bulliens . 7 1 9
Wyrażając się m o ż e w p ó ź n i e j s z y m o k r e s i e i n a c z e j , n i e z m i e n i a j e d n a k E c k h a r t s w e g o z a s a d n i c z e g o s t a n o w i s k a . Przejawia się o n o w j e g o k o n c e p c j i w e w n ę t r z n e g o życia Trójcy: Ojciec - p o z n a n i e , S y n - życie, D u c h Ś w i ę t y - esse. N i e wiadomo, czy w t y m okresie Eckhart nie poddaje poznaniu jedni, ale w ż a d n y m w y p a d k u i s t n i e n i e n i e w s t ę p u j e na m i e j s c e n a c z e l n e . W c y t o w a n y m p r z e z Mikołaja z K u z y k a z a n i u , w k t ó r y m E c k h a r t nawiązuje d o św. P a w ł a (Gal 3, 20 ó 6e Geóc e t ę eaxt\) p o w i a d a E c k h a r t , ż e właściwą cechą Boga j e s t j e d ność, a j e d n o ś ć j e s t właściwością i n t e l e k t u , g d y ż t y l k o c z y s t e p o z n a n i e m o ż e b y ć n a p r a w d ę j e d n e m . A w i ę c dla E c k h a r t a B ó g t o n i e r u c h o m a j e d n o ś ć , a za r a z e m i n t e l e k t . T o s a m o wyrażamy, g d y p o w i a d a m y : B ó g j e s t i n t e l e k t e m c a ł y m sobą (est totum intelligere) i Bóg jest jeden. Wobec tego Bóg jest czymś wyż110
1X1
7 1 8
7 , 9
7 2 0
Ibidem, 1, 4 (t. V, s. 41). Ibidem, 1, 7 (t. V, s. 44). Eckhart, Super Exodum, wyd. Denifle, s. 560. Eckhart, Quaestiones parisienses, 1, 8 (t. V, s. 44).
749
XLI. Niemiecka mistyka spekulatywna 72X
s z y m niż b y t (est aliąuid altius ente) . T y l k o t e ż j a k o taki m o ż e u d z i e l a ć b y t u . P o d w p ł y w e m P s e u d o - D i o n i z e g o p o w i a d a E c k h a r t , że Bóg j e s t w s z e c h o b f i t o ścią i d l a t e g o stwierdzając w N i m n i e b y t , o r z e k a m y o N i m w i ę c e j niż b y t i ist n i e n i e , co p r z e c z y analogii b y t u . P o n a d t o E c k h a r t twierdzi za J a n e m z D a m a s z k u , ż e p r z e c z e n i o m w y r a ż a n y m o Bogu o d p o w i a d a w Bogu n a d m i a r twier d z e ń (negationes secundum Damascenum habent in Deo superabundationem affirmationis) . Z zachowaniem wszystkich zastrzeżeń, które omówiliśmy, m u s i m y pa m i ę t a ć , ż e z a p r z e c z e n i e b y t u w B o g u nie j e s t negacją w ścisłym z n a c z e n i u , lecz m a z n a c z e n i e p o z y t y w n e . M o ż n a w i ę c p o w i e d z i e ć o Bogu z a r ó w n o , ż e n i e m a w N i m b y t u ani i s t n i e n i a (in Deo non est ens nec esse), j a k i, ż e j e s t O n b y t e m , a na w e t p e ł n i ą b y t u . E c k h a r t p o r u s z a t e z a g a d n i e n i a w s w o i m Opus tripartitum, z k t ó r e g o z a c h o w a ł się tylko prolog. W prologu t y m p o w i a d a E c k h a r t , ż e każdą s p r a w ę u j m i e z trojakiego p u n k t u w i d z e n i a (stąd tripartitum)\ najpierw będzie rozważał p e w n e z d a n i a o g ó l n e (Opus propositionum), p o t e m z a g a d n i e n i a (Opus ąuaestionum), w r e s z c i e wyjaśniać b ę d z i e Pismo (Opus expositionum). W t e n s p o sób o m a w i a E c k h a r t w p r o l o g u z a g a d n i e n i e i m m a n e n c j i Boga, p o d k r e ś l i w s z y najpierw Jego transcendencję. P r z e c h o d z ą c od j e d n e j skrajności ( w i e l o z n a c z n o ś c i b y t u ) d o d r u g i e j , p o w i a d a E c k h a r t , ż e B ó g i b y t m u s z ą b y ć t o ż s a m e ( j e d n o z n a c z n o ś ć b y t u ) : Byt j e s t tylko j e d e n i j e s t n i m B ó g (Ens tantum unum est et Deus est) . T o z d a n i e j e s t bar dzo z n a m i e n n e , istnienie boże jest j e d y n y m istnieniem, a więc: poza Bogiem, czyli p o z a i s t n i e n i e m n i e m a nic (rursus extra Deum, utpote extra esse, nihil est) . G d y b y n i e b y ł o tożsamości Boga i istnienia, to n i e m o ż n a b y o B o g u o r z e k a ć b y t u i t w i e r d z i ć , ż e O n istnieje. C o w i ę c e j , m u s i a ł a b y b y ć j a k a ś w c z e ś n i e j s z a od Boga p r z y c z y n a i b y t y n i e m i a ł y b y s w e g o istnienia od Boga j a k o od przyczyny, z a t e m B ó g n i e b y ł b y Stwórcą. 722
723
724
W i a d o m o zaś, ż e w s z y s t k o m a i s t n i e n i e od N i e g o , t a k j a k w s z y s t k o j e s t b i a ł e od białości. T o t e ż g d y b y i s t n i e n i e było c z y m ś i n n y m niż Bóg, S t w ó r c a b y ł b y c z y m ś i n n y m niż Bóg. C o n s t a t a u t e m , q u o d o m n i a h a b e n t esse ab ipso esse sicut o m n i a s u n t alba a b a l b e d i n e . Igitur, si e s s e est aliud a D e o , creator erit aliud q u a m D e u s . 7 2 5
T o z d a n i e s t a n o w i t e ż właściwą i n t e r p r e t a c j ę t w i e r d z e n i a , ż e B ó g j e s t ist n i e n i e m (esse est Deus). T o t w i e r d z e n i e (propositio) s t a n o w i p u n k t wyjścia d o p y t a n i a (ąuaestió), czy B ó g i s t n i e j e . W myśl t e g o , co p o w i e d z i e l i ś m y , z d a n i e ' B ó g i s t n i e j e ' to czy sta t a u t o l o g i a . B ó g m u s i istnieć, b o i s t n i e n i e stanowi J e g o i s t o t ę . 721
7 2 2
7 2 3
7 2 4
7 2 5
Ibidem, 1, 11 (t. V, s. 47). Ibidem, 1, 12 (t. V , s . 48). Eckhart, Prologus in opus propositionum, Eckhart, Prologus generalis, 20 (s. 66). Ibidem, 12 (s. 54).
25 (s. 92).
Średniowiecze
750
L e c z i s t n i e n i e j e s t istotą Boga, czyli B o g i e m . T o z a t e m , że Bóg j e s t , j e s t p r a w d ą wieczną, a w i ę c j e s t . S e d e s s e e s t e s s e n t i a D e i sive D e u s . Igitur D e u m e s s e v e r u m a e t e r n u m est. I g i t u r D e u s e s t . 7 2 6
O m ó w i w s z y w t e n s p o s ó b z d a n i e : ' i s t n i e n i e to B ó g ' i p y t a n i e o J e g o ist n i e n i e , zabiera się E c k h a r t d o w y j a ś n i e n i a zdania (expositio): „ N a p o c z ą t k u Bóg stworzył n i e b o i z i e m i ę " . Z a n i m p r z e j d z i e m y d o w y k ł a d u t e g o zdania, n a l e ż y przyjrzeć się E c k h a r t o w e j wizji s t r u k t u r y świata. R z e c z y nas otaczające mają s w e w ł a s n e istoty, ale n i e mają w ł a s n e g o istnienia, lecz istnieją d z i ę k i i s t n i e n i u b o ż e m u . Z s i e b i e s t w o r z e n i a są nicością (nulleitas). [Rzeczy] mają i s t n i e n i e f o r m a l n e w rzeczywistości w postaci w ł a s n y c h form, d z i ę k i k t ó r y m są. H a b e n t e s s e formale in r e r u m n a t u r a s u b formis propriis, ą u i b u s s u n t
7 2 7
.
B ó g j a k o i s t n i e n i e m a się d o istot b y t ó w j a k a k t d o m o ż n o ś c i . N i e m a nic t a k n i e r o z d z i e l a l n e g o j a k byt i i s t n i e n i e , m o ż n o ś ć i jej akt, for m a i m a t e r i a . T a k właśnie mają się d o siebie Bóg i w s z e l k i e s t w o r z e n i e . N i h i l t a m i n d i s t i n c t i m , q u a m e n s e t e s s e , p o t e n t i a e t a c t u s e i u s d e m , for m a et m a t e r i a . Sic a u t e m se h a b e t D e u s et o m n e c r e a t u m . 7 2 8
P o w i a d a tu T h ć r y , że w e d l e E c k h a r t a taka j e s t j e d n o ś ć Boga i s t w o r z e ń , j a k istoty i i s t n i e n i a , m a t e r i i i formy w b y t a c h . Kochając w i ę c s t w o r z e n i a , k o c h a Bóg s i e b i e : Bóg kocha siebie w e wszystkim. D e u s s e i p s u m a m a t in o m n i b u s
7 2 9
.
B ó g j e s t i s t n i e n i e m , d l a t e g o t e ż k o c h a i s t n i e n i e w e w s z y s t k i m , co k o c h a . 730
D e u s e s s e est; p r o p t e r q u o d e s s e diligit in o m n i , q u o d d i l i g i t . G d y b y B ó g k o c h a ł s t w o r z e n i a dla nich s a m y c h (albo g d y b y ś m y t a k j e k o chali), to k o c h a ł b y nicość (nonesse). A b y wyjaśnić bliżej z d a n i e „ N a p o c z ą t k u Bóg stworzył n i e b o i z i e m i ę " , wygłasza E c k h a r t c z t e r y i n n e zdania: 1. S t w o r z e n i e j e s t z b i e r a n i e m istnienia (Creatio est collatio esse) . Nie t r z e b a tu d o d a w a ć ex nihilo, b o p r z e d esse j e s t t y l k o nihil. T y l k o Bóg stwarza, b o : m
7 2 6
7 2 7
7 2 8
7 2 9
7 3 0
7 3 1
Ibidem, 13, (s. 58). Eckhart, Expositio libri Sapientiae, wyd. Thćry, A H L D M A , 3 (1928), s. 352. Eckhart, Expositio libri Sapientiae, wyd. Thćry, A H L D M A , 4 (1929), s. 255. Cyt. za H. Denifle, Meister Eckharts lateinische Schrijten, s. 4 9 3 - 4 9 4 . Eckhart, Expositio libri Sapientiae, wyd. Thćry, A H L D M A , 4 (1929), s. 314. Eckhart, Prologus generalis, 16 (s. 60).
751
XLI. Niemiecka mistyka spekulatywna
B ó g i t y l k o O n sam, p o n i e w a ż j e s t i s t n i e n i e m , stwarza, czyli stworzył. I g i t u r D e u s e t i p s e solus, c u m sit e s s e , creat sive c r e a v i t
732
.
2. S t w o r z y ł na p o c z ą t k u , to znaczy w s o b i e s a m y m (Creavitin principio, id estin seipso) . Principium w i ę c to n i e p o c z ą t e k w z n a c z e n i u c z a s o w y m , lecz za sada, źródło. B ó g w s z y s t k o czyni w sobie, a n i e stwarza poza sobą, w jakiejś odrębnej przestrzeni. 733
S t w o r z y ł w i ę c Bóg w s z y s t k i e rzeczy, n i e b y stały p o n a d N i m albo o b o k N i e g o czy p o z a N i m , t a k j a k stwarzają inni twórcy, ale p o w o ł a ł z n i c z e go, z n i e i s t n i e n i a d o i s t n i e n i a , k t ó r e rzeczy odnajdują, przyjmują i mają w sobie. C r e a v i t ergo D e u s o m n i a , n o n u t s t a r e n t extra se a u t i u x t a s e et p r a e t e r se ad m o d u m a l i o r u m artificum, sed vocavit e x nihilo, e x n o n e s s e scili c e t ad e s s e , q u o d i n v e n i r e n t et a c c i p e r e n t e t h a b e r e n t in s e . 7 3 4
3. S t w o r z y ł w przeszłości, a j e d n a k z a w s z e j e s t na p o c z ą t k u stwarzania i r o z p o c z y n a stwarzać {Creavit in praeterito et tamen semper est in principio creationis et creare incipit) . S t w o r z e n i e j e s t p o z a c z a s o w e , a w i ę c w i e c z n e , ale n i e j e s t j a s n e , czy c h o d z i o w i e c z n o ś ć s a m y c h s t w o r z e ń ( s t w o r z e n i e j a k o k o s m o s ) , czy t e ż a k t u s t w ó r c z e g o Boga. 735
C o b o w i e m j e s t na p o c z ą t k u i c z e g o k r e s e m j e s t p o c z ą t e k , z a w s z e p o w s t a j e , z a w s z e się rodzi, z a w s z e j e s t z r o d z o n e . Q u o d e n i m est in p r i n c i p i o e t c u i u s finis p r i n c i p i u m s e m p e r oritur, s e m p e r nascitur, s e m p e r n a t u m e s t . 7 3 6
Wszystko jest więc wiecznie nowe. 4. S t w o r z e n i e i k a ż d e d z i e ł o Boga na s a m y m p o c z ą t k u stwarzania od ra zu j e s t d o s k o n a ł e i u k o ń c z o n e {Creatio et omne opus Dei in ipso principio creationis mox simul est perfectum et terminatum) . S t w o r z e n i e j e s t n i e t y l k o n o w e , ale i d o s k o n a ł e . W Bogu p o c z ą t e k j e s t z a r a z e m i k o ń c e m : 737
W t y m , w c z y m d o s k o n a l i i kończy, zaczyna, p o n i e w a ż k o n i e c j e s t począt k i e m , a w c z y m zaczyna, kończy, czyli d o s k o n a l i , p o n i e w a ż p o c z ą t e k j e s t końcem. E o e n i m , q u o perficit e t finit, incipit, q u i a finis est i n i t i u m e t q u o inci pit, finit sive perficit, q u i a i n i t i u m est f i n i s . 738
z
™ Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, ™ Ibidem,
7 3 3
7 3 4
7 3 5
7 3 6
737
16, 15, 17, 15, 18, 15, 21,
(s. (s. (s. (s. (s. (s. (s.
60). 60). 62). 60). 64). 60). 68).
Średniowiecze
752
B ó g stwarza cały świat b e z p o ś r e d n i o i to j a k o j e d n ą całość, co s t a n o w i p r z e j a w t e z y n e o p l a t o ń s k i e j , ż e z j e d n i m o ż e wyjść t y l k o j e d n o . T a k i e r o z w a ż a n i a rozwija p r z e d n a m i E c k h a r t na p o d s t a w i e zdania: „ N a p o c z ą t k u B ó g stworzył n i e b o i z i e m i ę " . W t e z a c h ontologii o g ó l n e j , zwłaszcza w k w e s t i i s t r u k t u r y o n t y c z n e j b y tów, idzie E c k h a r t z a s a d n i c z o za T o m a s z e m , k t ó r e g o c z ę s t o cytuje, ale i na swój s p o s ó b p r z e k s z t a ł c a . W tych p u n k t a c h d o n e o p l a t o n i z m u E c k h a r t a w c i s k a się a r y s t o t e l i z m . E c k h a r t p o r u s z a n a p r z y k ł a d typową dla ó w c z e s n y c h s p o r ó w k w e stię, Czy w ciele Chrystusa umierającego na Krzyżu pozostały formy elementów (Utrum in corpore Christi morientis in cruce remanserint formae elementorum). Widzi m y z e w s z y s t k i c h r o z w a ż a ń E c k h a r t a , j a k g ł ę b o k o pragnął o n w n i k n ą ć w m i s t e r i u m i m m a n e n c j i b o ż e j w s t w o r z e n i u . T o najistotniejsze u z a l e ż n i e n i e b y tu s t w o r z o n e g o od Boga j e s t n i e z m i e r n i e t a j e m n i c z e , a z a r a z e m w a ż n e . S t w o rzenie, by istnieć, musi mieć p u n k t styczny z bóstwem, bez którego nie m o ż e istnieć. Ale j e s t i i n n a tożsamość Boga i stworzeń, nie tylko ta, ż e i s t n i e n i e s t w o rzeń j e s t i d e n t y c z n e z B o g i e m . R ó w n i e ż i istoty rzeczy p r z e d ich s t w o r z e n i e m tkwią w Bogu j a k o i d e e . Wypowiadając w Słowie siebie, w y p o w i a d a Bóg również i w s z y s t k i e rzeczy. W y t w o r z e n i e w i ę c idei jest b e z p o ś r e d n i o związane z o d w i e c z n y m a k t e m , k t ó r y m Bóg w y p o w i a d a s a m siebie w S y n u . A w i ę c z tej racji, w i d e ach stworzenia są t e ż istotowo i d e n t y c z n e z Bogiem, j a k o k o n k r e t n i e istniejące są o n e n a t o m i a s t w istocie swej radykalnie różne od Boga. W i d z i m y w i ę c , ż e re alnie różna od Boga j e s t tylko istota bytującego realnie b y t u , n a t o m i a s t z a r ó w n o i s t n i e n i e t e g o b y t u , j a k i j e g o istota ujęta w idei u t o ż s a m i a się z B o g i e m . S w o j e k o n c e p c j e c z ł o w i e k a i j e g o możliwości - p o j ę t e , j a k z o b a c z y m y , p o n e o p l a t o ń s k u - o p i e r a E c k h a r t na p o d b u d o w i e o n t o l o g i c z n e j , w k t ó r e j w y k o rzystuje t e z y t o m i s t y c z n e . W y z n a j e t e z ę o j e d n e j formie w c z ł o w i e k u : P o w i a d a m , ż e j e d n a j e s t t y l k o forma s u b s t a n c j a l n a w j e d n y m b y c i e s t w o r z o n y m , p o n i e w a ż forma daje i s t n i e n i e i nie j e s t przypadłością, i w s z y s t k i e rzeczy przyjmują i s t n i e n i e od tej formy s u b s t a n c j a l n e j . D i c o , q u o d e s t t a n t u m u n a forma s u b s t a n t i a l i s in u n o c o m p o s i t o , q u i a forma d a t e s s e e t n o n est a c c i d e n s , e t o m n i a a c c i p i u n t e s s e a b illa forma substantiali . 739
P o ś r ó d w ł a d z d u s z y najwyższą j e s t r o z u m {ratio). Z a A u g u s t y n e m w y r ó ż nia E c k h a r t d w o j a k i r o z u m , w y ż s z y i niższy {superior i inferior). A u g u s t y n m ó w i o d w ó c h e l e m e n t a c h duszy. J e d e n j e s t s k i e r o w a n y na t e n świat i na miłość, w której działa j e g o cnota i s z t u k a . D r u g i j e s t s k i e r o w a n y p r o s t o na B o g a . 7 4 0
Eckhart, Quaestiones parisienses, 5, 7 (t. V, s. 82). Eckhart, Predigten, cyt. za F. Pfeiffer, Deutsche Mystiker des 14. Jahrhunderts, t. II, s. 110.
753
XLI. Niemiecka mistyka spekulatywna
S a n t A u g u s t i n u s s p r i c h e t [...] von z w e i n a n t l i i t z e n d e r S e l e n . D a s [...] ein ist g e k i r e t in d i s e Welt, u n d z u o d e m libe, in d e m w u r k e t si t u g e n t u n d e k u n s t . D a s [...] a n d e r a n t l i i t z e ist g e k e r e t g e r i h t e in got. S z c z y t e m o w e j ratio superior j e s t z j e d n o c z e n i e r o z u m u , woli i p a m i ę c i oraz k o n t a k t z b ó s t w e m . Szczyt t e n n a z y w a E c k h a r t Seelenfunklein. T a k określa E c k h a r t o w o abditum animae. Ó w p ł o m y c z e k d u s z y to p e w n a siła, d z i ę k i której d u s z a o t w i e r a się na p r a w d ę bożą, na bożą d o b r o ć , i d z i ę k i k t ó r e j d u s z a j e s t n a p r a w d ę w o l n a . J e s t to n a j g ł ę b s z e d n o i o t c h ł a ń duszy, p o p r z e z którą nawią z u j e m y k o n t a k t z istotą bożą. D z i ę k i o w e m u p ł o m y c z k o w i j e s t w nas o b r a z i p o d o b i e ń s t w o Boga, obraz Trójcy polegający na z j e d n o c z e n i u r o z u m u , woli i p a m i ę c i . B a r d z o silnie p o d k r e ś l a E c k h a r t w e w n ę t r z n y i u k r y t y c h a r a k t e r życia m i stycznego. W d u s z y j e s t p e w i e n z a m e k , o k r e ś l a n y j a k o s t r a ż n i k duszy, czyli z a m e k . W y n i k a z t e g o , ż e j e s t o n prosty, j a k Bóg j e s t j e d e n i prosty. I n a n i m a e s t ą u o d d a m c a s t e l l u m q u o d i n t e r d u m vocari c u s t o d i a m ani m a e sive c a s t e l l u m . S e ą u i t u r , q u o d est v a l d e s i m p l e x , sicut D e u s e s t unus et simplex . 7 4 1
W t y m w a r o w n y m z a m k u m o ż e m y się w d u s z y k o n t a k t o w a ć z B o g i e m . W t e n s p o s ó b t w i e r d z a p o z o s t a j e n i e z d o b y t a , w niej m o ż e się u m y s ł l u d z k i k o n t a k t o w a ć z ż y c i e m b o ż y m , p r z y j m o w a ć Boga. W t y c h w s z y s t k i c h p r z e p i ę k n y c h i g ł ę b o k i c h analizach E c k h a r t daje się p o n i e ś ć s w e m u n e o p l a t o ń s k i e m u n a s t a w i e n i u i p o r y w a go n a u k a P l o t y n a o sta ł y m p r z e b y w a n i u d u s z y l u d z k i e j w P r a j e d n i . W y z b y w a j ą c się ascezy myśli i tych o g r a n i c z e ń , j a k i e n e o p l a t o n i z m o w i nałożyli A l b e r t i T o m a s z , m ó g ł E c k hart zejść n a m a n o w c e w n a u c e o u b ó s t w i e n i u c z ł o w i e k a . Z a r z u c a n o m u istot n i e , ż e Seelenfiinklein u t o ż s a m i a z B o g i e m . G o n s a l v u s H i s z p a n ( n a u c z y c i e l D u n sa S z k o t a ) twierdził, że w e d l e E c k h a r t a i n t e l e k t nasz j e s t c z y m ś t a k w i e l k i m , ż e j e s t n i e s t w o r z o n y (intelligere est increabile inąuantum ńuiusmodi) . A l e c h o ć E c k h a r t p r z y p i s u j e p ł o m y c z k o w i d u s z y właściwości b o ż e ( w i e c z n o ś ć , n i e n a z w a n o ś ć i p r o s t o t ę ) , to j e d n a k broni się p r z e d z a r z u t e m , ż e jest on niestworzony: 742
G d y b y d u s z a była c z y s t y m i n t e l e k t e m , j a k i m j e s t t y l k o Bóg, b y ł a b y n i e s t w o r z o n a i n i e b y ł a b y duszą. Si ipsa a n i m a e s s e t p u r u s i n t e l l e c t u s , ąualis est D e u s solus, e s s e t increata, n e c e s s e t a n i m a . 7 4 3
741
7 4 2
7 4 3
Actaprocessus inąuisitionis contra magistrum Eckhardum (1326-1328), wyd. Daniels, B G P M , XXIII/5, s. 33. Gonsalvus Hiszpan; w: Eckhart, Quaestionespańsienses, 3, 11 (t. V, s. 60). Pieces relatwes au proces dEckhart, wyd. Thćry, A H L D M A , 1 (1927), 2, 4.
Średniowiecze
754
J e d n a k ż e n a u k a E c k h a r t a o p r z e b ó s t w i e n i u zaszła tak d a l e k o , ż e E c k h a r t zaczął głosić t e z ę p o t ę p i o n ą , że p r z e k s z t a ł c a m y się c a ł k o w i c i e w Boga. E c k h a r t z a p e w n e z d a w a ł s o b i e s p r a w ę , że n i e k t ó r e j e g o w y p o w i e d z i są z b y t o d w a ż n e i d l a t e g o w r o z m a i t y s p o s ó b starał się b r o n i ć p r z e d z a r z u t e m , ja k o b y głosił, ż e d u s z a l u d z k a n i e j e s t stworzona: F a ł s z e m j e s t , j a k o b y j a k a ś c z ę ś ć d u s z y była n i e s t w o r z o n a , lecz prawdą jest, że d u s z a p o z n a j e i n t e l e k t u a l n i e na obraz Boga i j e s t c z y m ś z rodza j u Boga. F a l s u m est, q u o d aliąua petia [...] vel pars a n i m a e sit increabilis, s e d v e r u m est, q u o d a n i m a sit intellectiva ad i m a g i n e m D e i e t g e n u s D e i . 7 4 4
P e ł e n z d u m i e n i a staje E c k h a r t w o b e c i m m a n e n c j i Boga w nas i powiada, że w g ł ę b i n a c h d u s z y (in abdita mentis) Bóg bliższy jest d u s z y niż ona s a m a sobie. W tej otchłani d u s z y rozwija Bóg całą p e ł n i ę życia Trójcy Najświętszej. T u , w naj g ł ę b s z y m sanctuańum d u s z y nie m o ż e b y ć ż a d n e g o o d d z i e l e n i a nas od Boga. K a ż d y o d d z i e l o n y od Boga, j e s t o d d z i e l o n y od istnienia, od k t ó r e g o b e z pośrednio pochodzi wszelkie istnienie. O m n i s d i s t i n c t u s a D e o , d i s t i n c t u s est a b e s s e , a q u o i m m e d i a t e est omne esse . 7 4 5
W naszej d r o d z e d o Boga w y c h o d z i m y od n i ż s z e g o r o z u m u , a b y przejść d o ratio superior i w r e s z c i e d o p ł o m y c z k a duszy, d o o w e g o n i e s t w o r z o n e g o świa tła b o ż e g o . Dążąc d o n i e s t w o r z o n e g o , m u s i d u s z a p o r z u c i ć w s z y s t k o , co s t w o r z o n e . W y j ą t k i e m j e s t t y l k o nasza d u s z a , ja, k t ó r e w i e d z i e nas d o Boga. N a j w a ż niejsze w tej d r o d z e j e s t u ś w i a d o m i e n i e sobie, ż e rzeczy s a m e w s o b i e są ni c z y m . B ę d ą c z s i e b i e nulleitas całe s w e i s t n i e n i e mają b y t y od Boga. D l a t e g o t e ż radości poza B o g i e m pozostawiają osad goryczy. T r z e b a się d o p i e r o c a ł k o w i c i e w y z w o l i ć ze w s z e l k i e g o balastu rzeczy, stać się u b o g i m i t a k w k r o c z y ć w m i styczną c i e m n o ś ć n i e w i e d z y . N a j p i e r w E c k h a r t sądził, s t o s o w n i e d o swojej k o n c e p c j i Boga, ż e p o z n a n i e j e s t w y ż s z e od miłości. Ale p o t e m z m i e n i ł z d a n i e , uznał, ż e miłość j e s t naj doskonalsza i jedyna. D o miłości d o c h o d z i się p r z e d e w s z y s t k i m n e g a t y w n ą drogą u b ó s t w a , najwyższą cnotą j e s t c a ł k o w i t e p o r z u c e n i e s w e g o ja dla Boga, to w ł a ś n i e p e ł n i a u b ó s t w a . D o s z e d ł s z y d o t e g o szczytu, m o ż e d u s z a z r e z y g n o w a ć z m o d l i t w , sa k r a m e n t ó w , n a w e t z Boga, to o s t a t n i e z a k r a w a na p a r a d o k s . Ale p o z a drogą n e gatywną, n i e w i e d z y i u b ó s t w a , j e s t t e ż droga p o z y t y w n a . J e s t to droga p r o w a dząca p r z e z z j e d n o c z e n i e się z B o g i e m . T u zapala się w nas miłość, o której m ó w i E c k h a r t , ż e j e s t j e d y n a , i którą w l e w a w nas łaska utożsamiająca się z D u chem Świętym. 7 4 4
Ibidem, 1, 7. ^Ibidem, 55.
XLI. Niemiecka mistyka spekulatywna
755
N i e z n a m y całości p i s m E c k h a r t a . T y m w i ę c t r u d n i e j z o r i e n t o w a ć się w j e g o myśli. S p r a w a j e g o s u b i e k t y w n y c h intencji j e s t d r u g o r z ę d n a i n i e u m i e m y dziś p o w i e d z i e ć , czy s z c z e r z e chciał o n p o z o s t a ć w granicach ortodoksji, czy t y l k o pragnął u n i k n ą ć o t w a r t e g o konfliktu z władzą kościelną. C a ł y s z e r e g j e g o w y p o w i e d z i w s k a z u j e na to, ż e chciał łagodzić k r a ń c o w o ś ć n i e k t ó r y c h swoich s f o r m u ł o w a ń , k t ó r e mogły, j e g o z d a n i e m , dać okazję d o fałszywego z r o z u m i e nia ich s e n s u ; na p r z y k ł a d p r ó b o w a ł łagodzić p o j ę c i e m analogii swoje z d a n i e o t o ż s a m o ś c i b y t u w Bogu i w nas. N i e z a l e ż n a od intencji j e s t p e w n a o b i e k t y w n a logika s y s t e m u i m o ż e m y p o w i e d z i e ć , ż e m a m y u E c k h a r t a d o c z y n i e n i a z wkraczającą w p a n t e i z m t e o rią n e o p l a t o ń s k ą . J e d n a k ż e s p r z e c z n o ś ć t w i e r d z e ń , kryjąca się za szczerą l u b u d a n ą ewolucją poglądów, stwarza w i e l k i e t r u d n o ś c i w o c e n i e , co s p o w o d o w a ło taką r ó ż n o r o d n o ś ć w i n t e r p r e t a c j i s y s t e m u E c k h a r t a . W k a ż d y m razie p r z e p o j o n e n e o p l a t o n i z m e m i nieraz h e r e t y c k o b r z m i ą c e formuły E c k h a r t a u k a z u ją go j a k o c z ł o w i e k a , k t ó r y n i e z a l e ż n i e od i n n y c h rysów s w e g o u s p o s o b i e n i a b a r d z o g ł ę b o k o p r z e ż y w a ł m i s t e r i u m i m m a n e n c j i bożej w nas. T a p r a w d a ( n i e raz skrajnie p o d a n a ) s t a n o w i j e d n a k g ł ó w n y m o t y w spekulacji mistrza E c k h a r ta. O n a to oddziałała tak p o b u d z a j ą c o na m i s t y k ó w n i e m i e c k i c h X I V w.: H e n ryka S u z o , T a u l e r a , R u y s b r o e k a . W s p o m i n a l i ś m y już, ż e j e g o w p ł y w na całą m e n t a l n o ś ć n i e m i e c k ą , c h o ć p o ś r e d n i , był j e d n a k dość g ł ę b o k i . E c k h a r t nieraz tracił m i a r ę w m e t a f o r a c h i to p r o w a d z i ł o go z a p e w n e d o tylu skrajnych formuł, dających w s z e l k i e pozory h e t e r o d o k s j i . N i e k t ó r z y w y s t ę p o w a l i p r z e c i w n i e m u bardzo energicznie (Gonsalvus Hiszpan i J a k u b Fovernier, późniejszy papież B e n e d y k t X I I ) , a inni stawali za n i m (bronił go M i k o ł a j z K u z y w Apologia doctae igfiorantiae, uznając E c k h a r t a za myśliciela o r t o d o k s y j n e g o , k t ó r y n i g d y n i e twierdził, ż e s t w o r z e n i e j e s t Stwórcą). Kto w i e , czy najwłaściwszym s ą d e m n i e jest zdanie Tritemiusa: E c k h a r t , N i e m i e c , m a g i s t e r świętej teologii, mąż, k t ó r y p r z e d s i ę w z i ą ł w i ę c e j niż p o w i n i e n , ciesząc się r z a d k i m i i n o w y m i p o j ę c i a m i p r z e d s t a wił j a k o d o g m a t y w i e l e b ł ę d ó w . E c k a r d u s n a t i o n e t h e u t o n i c u s sacrae t h e o l o g i a e magister, vir [...] maiora p r a e s u m e n s , q u a m d e b u i t , g a u d e n s ą u e n o v i t a t e e t raritate t e r m i n o r u m multos dogmatizavit errores . 746
Ioannes Tritemius, De scriptoribus ecclesiasticis, 1492, fol. 90r.
ROZDZIAŁ XLII
Gonsalvus Hiszpan Z b l i ż a m y się d o ostatniego, dotyczącego X I I I w., rozdziału, który p o d o b n i e j a k wcześniej o m ó w i o n a mistyka, w p r o w a d z i nas w w i e k X I V i w j e d e n z najwybit niejszych s y s t e m ó w średniowiecza, w poglądy D u n s a Szkota. Z a n i m się j e d n a k z a j m i e m y S z k o t e m , z a t r z y m a j m y się j e s z c z e n a d j e d n y m z jego nauczycieli - Gonsalvusem Hiszpanem. G o n s a l v u s H i s z p a n (z Balboa) działał w P a r y ż u , g d z i e p r z e d 1288 r. został b a k a ł a r z e m , a w latach 1 3 0 2 - 1 3 0 3 objął k a t e d r ę franciszkańską j a k o magister re gens. Brał t e ż c z y n n y udział w ó w c z e s n y c h gorących s p o r a c h . W P a r y ż u u c z n i e m j e g o był D u n s S z k o t , k t ó r y p o d j e g o k i e r u n k i e m d o s z e d ł d o s t o p n i a b a k a ł a r z a i w 1307 r. na j e g o rozkaz u d a ł się d o Kolonii. G o n s a l v u s w 1304 r. został g e n e r a ł e m z a k o n u . Z m a r ł w roku 1313. P o z a d z i e ł a m i p o l e m i c z n y m i z e s p i r y t u a ł a m i napisał Conclusiones metaphysicae, Quaestiones disputatae, Quaestiones ąuodlibetales. G o n s a l v u s j e s t n a m i ę t n y m obrońcą a u g u s t y n i z m u ; j a k o ż y w e postacie w y stępują w j e g o p i s m a c h ci, których atakuje: E c k h a r t , Gotfryd z F o n t a i n e s , Jan Q u i d o r t i inni. W metafizyce wyznaje augustyńsko-franciszkańską communis opi nio i k r y t y k u j e T o m a s z a , ale z s z a c u n k i e m . P r z e d m i o t e m j e g o nasilającej się kry tyki j e s t skrajny i n t e l e k t u a l i z m E c k h a r t a , a w swej s i ó d m e j kwestii w y s t ę p u j e w p r o s t p r z e c i w t e z i e E c k h a r t a , ż e Bóg j e s t s a m y m p o z n a n i e m , a nie i s t n i e n i e m (ąuia ipse Deus est ipsum intelligere et non est esse)™. Z e swej strony j e s t G o n s a l v u s w y z n a w c ą a b s o l u t n e g o i n d e t e r m i n i z m u woli, z c z e g o w y n i k a , że wola j e s t w s e n sie a b s o l u t n y m szlachetniejsza od i n t e l e k t u . O p a r c i e dla s w e g o w o l u n t a r y z m u widzi G o n s a l v u s w p o t ę p i e n i u z roku 1277. M a t e ż swoiste poglądy na p o z n a n i e : podaje w wątpliwość w a ż n o ś ć i p o t r z e b ę species; uważa, ż e m o ż n a p o z n a ć z m y s ł o w o to, co szczegółowe; sądzi, że i n t e l e k t c z y n n y i b i e r n y to j e d n a i ta sama wła dza d u s z y i u w a ż a to s t a n o w i s k o za p r a w d o p o d o b n e (sunt una et eadempotentia na tura lis animae, et hanc opinionem teneo tamąuam miki probabilem) . 74S
W e d ł u g G o n s a l v u s a w c z ł o w i e k u t r z e b a przyjąć w i e l o ś ć form: f o r m ę cia ła, forma mixti i d u s z ę r o z u m n ą . M i m o w s z y s t k i c h s w o i c h z a p a t r y w a ń G o n s a lvus n i e m o ż e p o m i n ą ć wybijającego się na p i e r w s z y p l a n w życiu u m y s ł o w y m a r y s t o t e l i z m u ; d l a t e g o t e ż p o d s z y w a swoje p o g l ą d y p o d A r y s t o t e l e s a i t w i e r d z i , ż e j e g o t e o r i e zgadzają się z p r a w d z i w y m A r y s t o t e l e s e m , albo ż e j e g o p r z e c i w nicy n i e rozumieją A r y s t o t e l e s a w o d p o w i e d n i s p o s ó b .
7 4 7
7 4 8
Gonsalvus Hiszpan, Quaestiones disputatae et de ąuodlibet, wyd. L. Amorós, s. 105. Ibidem, s. 265.
ROZDZIAŁ XLIII
Jan Duns Szkot P r z e ł o m o w ą rolę w d z i e j a c h filozofii o d e g r a ł J a n D u n s S z k o t . M a ł o k t ó r y sy s t e m d o c z e k a ł się t a k r o z b i e ż n y c h i c h w i e j n y c h o c e n j a k s z k o t y z m . Wielką t r u d n o ś ć w tej k w e s t i i sprawia fakt, iż b r a k n a m d o tej pory k r y t y c z n e g o w y d a nia j e g o d z i e ł , ale to n i e j e s t g ł ó w n y m p o w o d e m r ó ż n o r o d n o ś c i o c e n . G ł ę b szą jej przyczyną j e s t b r a k linii orientacyjnej w o c e n i e rozwoju p r o b l e m a t y k i fi lozoficznej i t r u d n o ś ć u w o l n i e n i a się od p e w n y c h , t r a d y c y j n i e p r z y j m o w a n y c h poglądów. N i e z a p o m i n a j m y , ż e g e n i a l n i e z d o l n a u m y s ł o w o ś ć D u n s a wyszła z e ś r o d o w i s k a a n g l o s a s k i e g o i ż e nosi o n a w s o b i e o b c i ą ż e n i e t y m i w s z y s t k i m i w ł a ś c i w o ś c i a m i , k t ó r e c h a r a k t e r y z u j ą O k s f o r d . Nawiązując d o p a n u j ą c y c h t a m t e n d e n c j i , m u s i a ł D u n s S z k o t u w z g l ę d n i ć g w a ł t o w n y rozwój m e t o d y m a t e m a t y c z n o - p r z y r o d n i c z e j , co s p o w o d o w a ł o w i ę k s z y rygoryzm pojęcia d o w o d u i za ostrzyło k r y t y c y z m . B a r d z o j e d n o s t r o n n e j e s t t w i e r d z e n i e , ż e k r y t y k a D u n s a S z k o t a k i e r u j e się w y ł ą c z n i e p r z e c i w św. T o m a s z o w i i że p o d w a ż a n i e t o m i z m u m i a ł o b y s t a n o w i ć n i e j a k o rację b y t u s z k o t y z m u . K r y t y k a D u n s a S z k o t a d o t y czy filozofii w ogóle, ściślej m e t a f i z y k i . D u c h rewizji u d e r z a z a r ó w n o w arystotelizm Tomasza, jak i w augustynizm Henryka z Gandawy. 7 4 9
D u n s S z k o t p o d e j m u j ą c j a k o p i e r w s z y a t a k na m e t a f i z y k ę , p o z o s t a j e s a m u m y s ł e m g ł ę b o k o filozoficznym i p r a g n i e w y p r a c o w a ć s y s t e m m e t a f i z y k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , p o d o b n i e j a k p ó ź n i e j Kartezjusz. W s w y m k r ó t k i m życiu p o d e j m u j e p r ó b ę s t w o r z e n i a s y s t e m u z i n n y c h , niż c z y n i o n o to w c z e ś n i e j , e l e m e n t ó w . P r z e d D u n s e m S z k o t e m rozwój a u g u s t y n i z m u szedł w k i e r u n k u c o raz to o b f i t s z e g o u w z g l ę d n i a n i a e l e m e n t ó w a r y s t o t e l e s o w s k i c h . S z k o t p r a g n i e t e n d e n c j o m t y m n a d a ć w ł a ś c i w y b i e g i usiłuje swój s y s t e m filozoficzny o p r z e ć na myśli A w i c e n n y , k t ó r y p r z e c i e ż r ó w n i e ż m o d y f i k o w a ł A r y s t o t e l e s a p o n e oplatońsku. W a w i c e n n i a n i z m i e w i ę c znajduje S z k o t ramy, w k t ó r y c h m o g ł y b y się zmieścić tendencje ówczesnego augustynizmu. P o d o b n i e więc jak w poglądach R o g e r a B a c o n a , w myśli S z k o t a z e ś r o d k o w u j ą się p r z e c i w n e s o b i e , a t a k t y p o w e dla a n g i e l s k i e g o f r a n c i s z k a n i z m u , e l e m e n t y : p o s z u k i w a n i e n o w o ś c i i tradycjo n a l i z m , k r y t y c y z m i r e w i z j o n i z m filozoficzny oraz g ł ę b o k i e p r z y w i ą z a n i e d o tradycji a u g u s t y ń s k i e j . D l a t e g o odżywają u D u n s a Szkota liczne rysy, k t ó r e z n a m i o n o w a ł y naj w i ę k s z e p o s t a c i e szkoły franciszkańskiej, a zwłaszcza d u c h seraficki św. B o n a w e n t u r y . Stąd myślą p r z e w o d n i ą teologicznej s y n t e z y s z k o t y s t y c z n e j j e s t miłość d o Boga j a k o najwyższego d o b r a . S z k o t y z m , j a k k a ż d a w y b i t n i e j s z a d o k t r y n a , został u k s z t a ł t o w a n y p r z e z w i e l e poprzedzających go t e n d e n c j i , ale r ó w n o c z e śnie był t e ż z a c z y n e m s z e r e g u prądów, k t ó r e wyznaczą b i e g filozofii w i e k u XIV. Por. przyp. 752, s. 759 tej książki.
Średniowiecze
758
O m ó w i w s z y d o k t r y n ę D u n s a , b ę d z i e m y mogli s f o r m u ł o w a ć p e w n e sądy wartościujące, ale j u ż teraz m o ż e m y p o w i e d z i e ć o g ó l n i e , ż e z p u n k t u w i d z e n i a rozwoju m e t a f i z y k i s y s t e m s z k o t y s t y c z n y nosi j u ż w s o b i e z a r o d k i śmierci filo zofii p i e r w s z e j . W i e l k i m p y t a n i e m , k t ó r e stawiać t a k ż e m u s i m y w w y p a d k u k a ż d e g o p r z e ł o m u , j e s t z a g a d n i e n i e , czy i w jakiej m i e r z e d a n a j e d n o s t k a j e s t w pełni ś w i a d o m y m aktorem owego przełomu, a w jakiej stanowi tylko dojrze wający, c h o ć n i e ś w i a d o m y , e t a p p r o c e s ó w d a w n o p r z e d nią r o z p o c z ę t y c h .
Ż y c i e D u n s a S z k o t a m i m o licznych starań h i s t o r y k ó w j e s t słabo z n a n e . J a n D u n s u r o d z i ł się o k o ł o 1266 r., j a k p o d a j e tradycja w miejscowości D u n s w Szkocji w h r a b s t w i e B e r w i c k . N a j p i e r w uczył się w s z k o l e w H a d d i n g t o n , a w r o k u 1277 został w y s ł a n y d o szkoły franciszkańskiej w D u m f r i e s . P o c z t e r e c h latach, z a p e w n e p o d w p ł y w e m s w e g o wuja, p r z e o r a franciszkanów, wstą pił d o z a k o n u f r a n c i s z k a ń s k i e g o . W 1291 r. został w y ś w i ę c o n y n a k s i ę d z a . L a t a 1293-1296 spędził w Paryżu i tam studiował u Gonsalvusa Hiszpana. P o t e m z n ó w wrócił d o O k s f o r d u , g d z i e z a p e w n e m i s t r z e m j e g o był W i l h e l m z Ware; w ó w c z a s to p o w s t a ł o j e g o g ł ó w n e dzieło Opus oxoniense. W latach 1 3 0 2 - 1 3 0 3 pojawił się z n ó w w P a r y ż u , g d z i e drugi raz j a k o baccalaureus sententiarius k o m e n t o w a ł Sentencje. W y n i k i e m tych w y k ł a d ó w są Reportata parisiensia. Wtedy to w s p o r z e F i l i p a P i ę k n e g o z p a p i e ż e m (w s p r a w i e t e m p l a r i u s z y ) D u n s n i e chciał się o p o w i e d z i e ć za F i l i p e m p r z e c i w p a p i e ż o w i i m u s i a ł u c h o d z i ć z F r a n cji. Z n a l a z ł się w ó w c z a s w O k s f o r d z i e albo w C a m b r i d g e . Ale j u ż w 1304 r. G o n s a l v u s z Balboa, j a k o g e n e r a ł z a k o n u , powołał go na k a t e d r ę teologii d o P a ryża. P o t r z e c h l u b c z t e r e c h latach t e n s a m G o n s a l v u s w e z w a ł go d o Kolonii, g d z i e D u n s S z k o t , mając o k o ł o c z t e r d z i e t u lat, u m a r ł 8 l i s t o p a d a 1308 r. J e g o n i e z w y k ł e zdolności i n t e l e k t u a l n e , p r z e n i k l i w o ś ć , k r y t y c y z m i p a m i ę ć ( p o n o ć w t r a k c i e d y s p u t y ą u o d l i b e t a l n e j D u n s o d p o w i a d a ł z p a m i ę c i na k o l e j n y c h d w i e ś c i e z a r z u t ó w ) z j e d n a ł y m u tytuł D o c t o r Subtilis. N a j e g o gro b i e w Kolonii z n a j d u j e się n a p i s : „Szkocja m n i e zrodziła, Anglia przyjęła, Galia w y u c z y ł a , a K o l o n i a t r z y m a " (Scotta megenuit, Anglia mesuscepit, Gallia me docuit, Colonia me tenet).
D z i e ł a D u n s a S z k o t a o b e j m u j ą d w a działy, p i s m a czysto filozoficzne i pisma teologiczne. 1. P i s m a filozoficzne: Quaestiones super universalia Porpbyrii-i kwestie do i n n y c h p i s m l o g i c z n y c h (na p r z y k ł a d d w i e r e d a k c j e k w e s t i i d o Hermeneutyki); Quaestiones super libros Aristotelis De anima ; Quaestiones subtilissimae in Metaphysicam A n sto te lis ; 750
151
W wersji tego komentarza dostępnej w wydaniu Waddinga jest dużo excerptów z dzieł Gonsalvusa Hiszpana. O b e c n i e przyjmuje się autentyczność tego komentarza poza księgami X i XII.
XLIII. Jan Duns Szkot
759
2. P i s m a t e o l o g i c z n e : Opus oxoniense - t e n najsławniejszy k o m e n t a r z S z k o t a d o Sentencji p o w s t a ł w d w ó c h wersjach, krótszej Lectura, p i s a n e j j e s z c z e w O x f o r d z i e , oraz d ł u ż s z e j Ordinatio, która była u z u p e ł n i a n a i p r z e r e d a g o w y w a na j u ż w P a r y ż u ; Reportata parisiensia - to z e s t a w i e n i e licznych reportationes z p a r y s k i e g o k o m e n t a r z a d o Sentencji; Quaestio ąuodlibetalis n a p i s a n a j u ż p o o t r z y m a n i u s t o p n i a magistra; Tractatus de primo principio zawierający w y k ł a d teologii n a t u r a l n e j o p a r t y z a s a d n i c z o na f r a g m e n t a c h Ordinatio. B a d a n i a o s t a t n i c h d z i e s i ą t e k lat m o c n o z m o d y f i k o w a ł y n a s z e p o g l ą d y na a u t e n t y c z n o ś ć dzieł S z k o t a . N a p e w n o n i e a u t e n t y c z n e są: De rerum principio, De perfectione statuum, Grammatica speculativa, Meteorologicarum libri IV, Conclusiones metaphysicae, Theoremata. D z i ś w i e m y na p e w n o , że trzy n a j w y b i t n i e j s z e dzieła S z k o t a : p i e r w s z y Komentarz do Sentencji (tzn. Lectura), Quaestiones in Metaphysicam, De primo principio p o w s t a ł y w O k s f o r d z i e , a Reportata i Quaestio ąu odlibetalis zostały n a p i s a n e w P a r y ż u . 7 5 2
J a k mówiliśmy, t w ó r c z o ś ć S z k o t a c e c h u j e g ł ę b o k i d u c h k r y t y c y z m u . J e d n a k ż e b ł ę d n e b y ł o b y m n i e m a n i e , że u p r a w i a o n k r y t y k ę dla k r y t y k i . Opierając się g ł ó w n i e n a św. B o n a w e n t u r z e , W i l h e l m i e z la M a r e i A w i c e n n i e , dąży D u n s S z k o t d o s t w o r z e n i a s y s t e m u . P a m i ę t a j m y , ż e ś m i e r ć p r z e c i n a j e g o życie s t o s u n k o w o s z y b k o . M a m y w i ę c t y l k o początki i f r a g m e n t y j e g o syntezy, a n i e ca łość s y s t e m u . N i e znaczy to j e d n a k , że D u n s d o tej syntezy nie dążył. P r z e c i w n i e , d o g ł ę b n i e analizował p o s z c z e g ó l n e e t a p y p r z e d s t a w i a n y c h p r o b l e m ó w , walcząc słowem szlachetnie i po rycersku. Krytyka skierowana przeciw Tomaszowi, I d z i e m u , B a c o n o w i , R y s z a r d o w i z M i d d l e t o n , czy H e n r y k o w i z G a n d a w y sta n o w i n i e o c e n i o n e źródło dla historii filozofii X I I I w. W t y m w s z y s t k i m j e d n a k n i e o d z n a c z a się D u n s j a s n y m j ę z y k i e m , j e s t z b y t zwięzły i c h w i l a m i niejasny. C z ę s t e przechodzenie z rozważań teoretycznych do modlitwy pokazuje, jak u m i ł o w a n i e p r a w d y w d u c h u b o n a w e n t u r i a ń s k i m znajduje u S z k o t a swój p e ł n y w y r a z d o p i e r o w caritas.
A. Poznanie Trwający i n a d a l rozwijający się a w e r r o i z m łaciński w P a r y ż u oraz n o w e p r ą d y w p r z y r o d o z n a w s t w i e wciąż p o d w a ż a ł y p r z e k o n a n i e o g ł ę b o k i e j i j a k b y n a t u r a l nej z g o d n o ś c i i h a r m o n i i wiary oraz wiedzy. W t y m p u n k c i e s z k o t y z m o d s t ę p u j e od o p t y m i z m u i n t e l e k t u a l i s t y c z n e g o T o m a s z a . W e d ł u g S z k o t a o b j a w i e n i e j e s t n a m w w a r u n k a c h życia z i e m s k i e g o b a r d z o p o t r z e b n e :
D o s t ę p n y w całości w wydaniu Waddinga Commentarius in libros Sententiarum, zwany popularnie i cytowany tu jako Opus Oxoniense, odtwarza zasadniczo tekst Ordinatio. N o w a edycja Opera omnia Szkota rozpoczęła się właśnie od tego ko mentarza wydawanego równolegle w dwóch wersjach, tzn. Lectura i Ordinatio.
Średniowiecze
760
F i l o z o f o w i e trzymają się d o s k o n a ł o ś c i natury, a przeczą d o s k o n a ł o ś c i n a d p r z y r o d z o n e j ; t e o l o g o w i e zaś poznają u ł o m n o ś ć n a t u r y i k o n i e c z n o ś ć łaski oraz d o s k o n a ł o ś c i n a d p r z y r o d z o n y c h . T e n e n t e n i m philosophi perfectionem naturae, et negant perfectionem s u p e r n a t u r a l e m ; T h e o l o g i vero c o g n o s c u n t d e f e c t u m n a t u r a e e t n e c e s s i t a t e m gratiae et perfectionum s u p e r n a t u r a l i u m . 753
Poznanie nasze czerpiemy z danych zmysłowych i dlatego nie m o ż e m y m i e ć p o z n a n i a i n t u i c y j n e g o (notitia incomplexa) p r a w d n i e z m y s ł o w y c h , s u b s t a n cji d u c h o w y c h , s u b s t a n c j i s z c z e g ó ł o w e j , materii p i e r w s z e j , itp. T a k s a m o n i e m o ż e m y m i e ć w ł a ś c i w e g o pojęcia Boga: T e r a z p o z n a j e m y w s p o s ó b n a t u r a l n y Boga t y l k o w pojęciu o g ó l n y m , wspólnym J e m u i przedmiotom poznawanym zmysłami. N u n c n a t u r a l i t e r n o n c o n c i p i m u s D e u m , nisi in c o n c e p t u g e n e r a l i , c o m m u n i sibi e t s e n s i b i l i b u s . 754
N i e m a m y w i ę c pojęcia istoty Boga i n i e m o ż e m y go m i e ć ani a priori (demonstratione quid), to z n a c z y w n i o s k u j ą c z e s k u t k ó w o p r z y c z y n i e , g d y ż t a k i e r o z u m o w a n i e c z ę s t o j e s t b ł ę d n e ; ani a posteriori (demonstratione quid), g d y ż B ó g w żadnym sensie nie podpada pod doświadczenie zmysłowe. Następnie D u n s p y t a , d l a c z e g o t y l k o n i e k t ó r e właściwości b o ż e uwidaczniają się w s t w o r z e n i a c h , a i n n e n i e . P r z e c i e ż w s t w a r z a n i u świata z e s t r o n y Boga w y s t ę p u j e troistość i w o l n o ś ć , co n i e przejawia się w s k u t k a c h . Jeśli w i ę c m a m y j a k i e ś p o j ę cie Boga d z i ę k i s t w o r z e n i o m , to p o j ę c i e to j e s t n i e w y r a ź n e i n i e d o s k o n a ł e . W s z e l k i e n a s z e p o z n a n i e Boga j e s t n i e w y r a ź n e , a w i ę c j e s t c i e m n e , p o n i e w a ż n i e d o t y c z y G o j a k o o b e c n e g o dla i n t e l e k t u z g o d n i e z J e g o r z e czywistą istotą. O m n i s c o g n i t i o nostra naturalis d e D e o est i n d i s t i n c t a . I t e m , o m n i s c o gnitio n o s t r a d e D e o e s t o b s c u r a , q u i a n o n d e ipso p r a e s e n t e i n t e l l e c t u i secundum suam essentiam actualem . 7 5 5
N a l e ż y z a t e m s t w i e r d z i ć , ż e p o j ę c i e Boga, k t ó r e m o ż n a u t w o r z y ć p o s ł u gując się s t w o r z e n i e m , j e s t n i e d o s k o n a ł e , k t ó r e n a t o m i a s t m o ż n a u t w o rzyć p o s ł u g u j ą c się J e g o istotą, j e s t d o s k o n a ł e . O p o r t e t d i c e r e c o n c e p t u m , q u i p o t e s t fieri d e D e o v i r t u t e c r e a t u r a e , e s s e i m p e r f e c t u m ; q u i a u t e m fieret v i r t u t e ipsius e s s e n t i a e , e s s e p e r f e c t u m . 756
7 5 3
7 5 4
7 5 5
7 5 6
Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, prol., 1 (t. VIII, s. 11 A). Ibidem, prol., 1 (t. VIII, s. 36B). Jan D u n s Szkot, Reportataparisiensia, prol., 3, 2 (t. XXII, s. 48A). Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, prol., 1 (t. VIII, s. 36B).
761
XLIII. Jan Duns Szkot
A l e s k o r o p o z n a n i e Boga m a dla nas t a k z a s a d n i c z e z n a c z e n i e , to O b j a w i e n i e m u s i u z u p e ł n i a ć braki p r z y r o d z o n e . P o d o b n i e t e ż i z n a j o m o ś ć naszej d u s z y j e s t t y l k o ogólna: N i e p o z n a j e m y d u s z y ani naszej n a t u r y w życiu d o c z e s n y m j a k t y l k o pod jakimś pojęciem ogólnym, które można wyabstrahować z danych zmysłowych. N o n e n i m c o g n o s c i t u r a n i m a a n o b i s , n e c n a t u r a nostra p r o statu isto, n i si s u b r a t i o n e aliąua g e n e r a l i abstrahibili a s e n s i b i l i b u s . 757
W o b e c t e g o nie m o ż e m y p o z n a ć w sposób przyrodzony ani naszego celu, ani t e ż wielu spraw z t y m c e l e m związanych. J e d n a k ż e znajomość celu jest k o nieczna, a w i ę c p o z n a n i e tego celu musi n a m być d a n e w s p o s ó b nadprzyrodzony. T r z e b a w y r ó ż n i ć dwojaką t e o l o g i ę : t e o l o g i ę samą w s o b i e (theologia in se), która p r z y s ł u g u j e t y l k o s a m e m u Bogu, jej p r z e d m i o t e m j e s t B ó g j a k o coś tu o t o , j a k o ta o t o istota (Deus ut hic, ut haec essentia); oraz naszą t e o l o g i ę (theologia nostra), k t ó r a p o l e g a na p o ś r e d n i m p o z n a n i u Boga p r z e z nas d z i ę k i O b j a w i e n i u . D a n y n a m j e s t w niej B ó g j a k o b y t n i e s k o ń c z o n y : P i e r w s z y m z n a n y m p r z e d m i o t e m naszej teologii j e s t b y t n i e s k o ń c z o n y ( p o n i e w a ż n i e s k o ń c z o n o ś ć jest n a j d o s k o n a l s z y m p o j ę c i e m , j a k i e m o ż e m y o N i m mieć), który jest sam w sobie pierwszym przedmiotem. Illud p r i m u m n o t u m [in t h e o l o g i a nostra] est e n s i n f i n i t u m ( q u i a iste est c o n c e p t u s p e r f e c t i s s i m u s , q u e m p o s s u m u s h a b e r e d e illo), q u o d est in se primum obiectum . 7 5 8
J e s t j e s z c z e i trzecia teologia - theologia contingentium, k t ó r a d o t y c z y t e g o w s z y s t k i e g o , co zależy t y l k o i w y ł ą c z n i e od w o l n e j decyzji Boga (na p r z y k ł a d w c i e l e n i e i o d k u p i e n i e ) . P r z e d m i o t e m teologii j e s t B ó g j a k o Bóg, p r z e d m i o t e m zaś m e t a f i z y k i n i e j e s t B ó g (jak chciał Awerroes), lecz z g o d n i e z A w i c e n n ą b y t w o g ó l e (ens in communi). W b r e w T o m a s z o w i , dla k t ó r e g o p u n k t e m dojścia m e t a f i z y k i j e s t ujęcie i s t n i e n i a (ipsum esse), u S z k o t a m e t a f i z y k a n i e dociera d o istnienia. T o i s t n i e n i e j e s t w e d ł u g S z k o t a w k a ż d y m b y c i e n i e r e d u k o w a l n i e r ó ż n e , a w i ę c zostaje tyl ko esencjalne pojęcie bytu. Tylko takie pojęcie bytu jest n a p r a w d ę j e d n o i j e d n o z n a c z n e . O n o j e s t w a r u n k i e m m e t a f i z y k i . M e t a f i z y k a S z k o t a z a t r z y m u j e się na p o j ę c i u b y t u , r o z u m i a n y m j a k o a b s t r a k t b e z w z g l ę d n i e w s p ó l n y w s z y s t k i e m u i w tej w s p ó l n o ś c i j e d n o z n a c z n y ; to w ł a ś n i e j e s t owa s ł y n n a univocitas entis D u n s a S z k o t a . T y l k o p o d t a k i e najogólniejsze i j e d n o z n a c z n e p o j ę c i e b y t u p o d p a d a p o j ę c i e Boga. Ż a d n e w ł a ś c i w e p o j ę c i e , k t ó r e m o ż e m y p r z y p i s a ć B o g u , n i e j e s t od razu
757
Ibidem, prol., 1 (t. VIII, s. 21B). Ibidem, prol., 3 (t. VIII, s. 151 A).
7 5 8
Średniowiecze
762
przyjmowane przez intelekt człowieka w trakcie jego doczesnej piel g r z y m k i ; z a t e m n i e m o ż e b y ć ż a d n e j n a u k i n a b y t e j o Bogu w y r a ż o n e j w e w ł a ś c i w y c h pojęciach. N u l l a ratio propria D e i c o n c e p t i b i l i s a n o b i s , s t a t i m a p p r e h e n d i t u r a b in t e l l e c t u viatoris; igitur nulla scientia n a t u r a l i t e r acąuisita p o t e s t e s s e d e D e o s u b aliąua r a t i o n e p r o p r i a . 759
Bóg więc nie może być wprost p r z e d m i o t e m metafizyki, gdyż nie m o ż e b y ć p r z e z i n t e l e k t p r z y r o d z o n y p o z n a n y j a k o Bóg ( A w i c e n n a ) , lecz t y l k o i w y łącznie j a k o b y t . W p r a w d z i e A r y s t o t e l e s p o w i a d a , ż e m e t a f i z y k a d o t y c z y (est circa) p i e r w s z y c h p r z y c z y n , ale D u n s S z k o t swoiście to wyjaśnia: Z a t e m ' d o t y c z y ' ściśle zaznacza o k o l i c z n o ś ć p r z y c z y n y c e l o w e j i m a t e rialnej. T o t e ż m e t a f i z y k a d o t y c z y p r z y c z y n najwyższych c e l o w o i w ich p o z n a n i u z n a j d u j e k r e s n a u k a metafizyki. U n d e 'circa' p r o p r i e n o t a t c i r c u m s t a n t i a m c a u s a e finalis, sicut e t c a u s a e m a t e r i a l i s . U n d e m e t a p h y s i c a e s t circa altissimas causas finaliter, ad ą u a r u m c o g n i t i o n e m t e r m i n a t u r scientia m e t a p h y s i c a l i s . 760
Mając t y l k o t a k i e p o j ę c i e przyczyny, d a l e k i j e s t w i ę c A r y s t o t e l e s od p o jęcia p r z y c z y n y s p r a w c z e j . W s z y s t k i e t e rozważania na t e m a t p o z n a w a l n o ś c i Boga i p r z e d m i o t u m e t a f i z y k i mają s w e źródła w p o g l ą d z i e na p r z e d m i o t a d e k w a t n y n a s z e g o i n t e l e k t u . Z a c h o d z i tu g ł ę b o k a różnica m i ę d z y T o m a s z e m , k t ó r y uważał, ż e p r z e d m i o t e m t y m j e s t istota j e s t e s t w m a t e r i a l n y c h , a D u n s e m S z k o t e m , k t ó r y za t e n p r z e d m i o t u z n a ł b y t w całej rozciągłości. I d z i e t u D u n s S z k o t za A w i c e n n a , ale p o d k r e ś l a , ż e A w i c e n n a d l a t e g o m ó g ł w t y m z a g a d n i e n i u p r z e k r o c z y ć A r y s t o t e l e s a , że był t e o l o g i e m : A z a t e m to, co powiedział Awicenna, nie w y n i k a j a k o z n a n e w sposób n a t u ralny; mieszał b o w i e m d o spraw filozoficznych w y z n a n i e swoje, a był w y znawcą M a h o m e t a . P e w n e w i ę c rzeczy głosił j a k o filozoficzne i d o w i e d z i o n e r o z u m e m , a i n n e j a k o z g o d n e z n a u k a m i swojego wyznania, dlatego wła śnie za pierwszy p r z e d m i o t i n t e l e k t u uznał substancję niematerialną. E t sic, q u o d dicit A v i c e n n a , n o n c o n c l u d i t , q u o d sit n a t u r a l i t e r n o t u m ; m i s c u i t e n i m s e c t a m s u a m , q u a e fuit secta M a h o m e t i , p h i l o s o p h i c i s ; e t q u a e d a m dixit u t p h i l o s o p h i c a e t ratione p r o b a t a , alia u t c o n s o n a s u a e s e c t a e [...]; e t i d e o s u b o b i e c t o p r i m o i n t e l l e c t u s h a b e t p o n e r e s u b s t a n tiam immaterialem contineri . 761
O k a z u j e się w i ę c , ż e s a m nasz r o z u m , b e z p o m o c y o b j a w i e n i a , n i e m o ż e ustalić, co j e s t p r z e d m i o t e m a d e k w a t n y m n a s z e g o i n t e l e k t u . W k a ż d y m razie
7 5 9
7 6 0
7 6 1
Jan D u n s Szkot, Reportataparisiensia, prol., 3, 1 (t. XXII, s. 47A). Ibidem (t. XXII, s. 47B). Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, prol., 1 (t. VIII, s. 22B).
XLIII. Jan Duns Szkot
763
w m e t a f i z y c e n a s z e p o z n a n i e Boga n i e j e s t ostre, d o c h o d z i m y t y l k o d o pojęcia mętnego. I w teologii, i w m e t a f i z y c e w y s t ę p u j ą t w i e r d z e n i a o B o g u , ale różnica p o lega na t y m , ż e t e o l o g m ó w i o B o g u k o n k r e t n i e (ut hoc), a m e t a f i z y k o g ó l n i k o w o (ut confuse) . T a k i e w ł a ś n i e o g ó l n i k o w e p o j ę c i e m i e l i b y ś m y o trójkącie, g d y b y ś m y n i g d y nie mogli o b e j r z e ć trójkąta i p o z n a w a l i go t y l k o d z i ę k i połą c z o n y m p o j ę c i o m figury i p i e r w s z e ń s t w a . Jak wspomnieliśmy, m i m o krytyk Tomasza, Bonawentury i innych, awer roizm trwał i rozwijał się co s p o w o d o w a ł o n a s i l e n i e się t e n d e n c j i racjonalizowa nia wiary. S z k o t widzi to n i e b e z p i e c z e ń s t w o i d l a t e g o t a k m o c n o p o d k r e ś l a p r z e d z i a ł m i ę d z y p o z n a n i e m teologii i m e t a f i z y k i . S t a n i e się to p o c z ą t k i e m c o raz g ł ę b i e j sięgającego rozdziału. G r o z ę racjonalizmu w i d z i a n o w y r a ź n i e , g d y w 1277 r. p o t ę p i a n o zdania: 762
763
1. Ż e w nic n i e n a l e ż y w i e r z y ć j a k t y l k o w to, co o c z y w i s t e , l u b co m o ż na z o c z y w i s t e g o w y w n i o s k o w a ć . 2. Ż e n i e m a d o s k o n a l s z e g o s t a n u niż z a j m o w a n i e się filozofią. 3 . Ż e m ę d r c a m i świata są t y l k o filozofowie. 1. Q u o d nihil e s t c r e d e n d u m , nisi p e r se n o t u m , vel e x se notis possit declarari. 2. Q u o d n o n est e x c e l l e n t i o r s t a t u s q u a m vacare p h i l o s o p h i a m . 3. Q u o d s a p i e n t e s m u n d i s u n t p h i l o s o p h i t a n t u m . 7 6 4
S z l a c h e t n a t e n d e n c j a antyracjonalistyczna S z k o t a p r z e o b r a z i ł a się p o w o li w r e a k c j ę a n t y m e t a f i z y c z n ą . D u n s S z k o t c h c e p o k a z a ć filozofom-racjonalis t o m , j a k b a r d z o są n i e w y s t a r c z a l n i , a przy t y m broni p o z y t y w n e j theologia contingentium. I m D u n s S z k o t staje się bardziej k r y t y c z n y i m i n i m a l i s t y c z n y w fi lozofii, t y m b a r d z i e j biblijny j e s t w teologii. O p i e r a j ą c się na t y c h z a ł o ż e n i a c h , p i s z e D u n s S z k o t swoje De primo prin cipio. W z o r e m są dzieła A n z e l m a . D u n s w y c h o d z i od s z e r e g u p r a w d n i e d o s t ę p n y c h r o z u m o w i , wylicza j e ( w s z e c h m o c , w s z e c h o b e c n o ś ć , n i e z m i e r z o n o ś ć , p r a w d z i w o ś ć , s p r a w i e d l i w o ś ć , m i ł o s i e r d z i e , o p a t r z n o ś ć Boga), a p o t e m zabiera się d o m e t a f i z y c z n e j m e d y t a c j i na t e m a t p r a w d wiary. W t y m d z i e ł k u z a r ó w n o p r z e d m i o t e m rozważań, j a k i ich ś w i a t ł e m j e s t wiara. W i d z i m y tu wyraźną k o n t y n u a c j ę myśli A u g u s t y n a i A n z e l m a . C h o ć w w i e l u s f o r m u ł o w a n i a c h D u n s S z k o t w y d a j e się bliższy p e r y p a t e t y z m o w i , to j e d n a k w g r u n c i e rzeczy n a l e ż y d o n u r t u a u g u s t y ń s k i e g o i d l a t e g o za św. A u g u s t y n e m p o d k r e ś l a a k t y w n o ś ć w ł a d z p o z n a w c z y c h : W ł a d z e d u s z y w o d n i e s i e n i u d o swoich działań są c z y n n e , inaczej z a n a d to b y się psuły.
7 6 2
Zob. ibidem, prol., 3 (t. VIII, s. 165-167). 763 \ Y średniowieczu trójkąt określano jako pierwszą figurę geometryczną, ponieważ powstaje ona z połączenia minimalnej liczby trzech elementów. Ponadto uważa no, że inne figury powstają z multiplikacji trójkąta. T e k s t i numery tez w e d ł u g wydania R. Hissete.
7 6 4
Średniowiecze
764
P o t e n t i a e a n i m a e r e s p e c t u s u a r u m o p e r a t i o n u m s u n t activae, aliter n i m i s vilescerent . 765
Poznanie m o ż e być dwojakie, abstrakcyjne, gdy przedmiot poznania uję ty j e s t n i e z a l e ż n i e od s w e g o istnienia; i n t u i c y j n e , g d y p o z n a j e m y coś j a k o d a n e i istniejące. W o b e c n y m n a s z y m życiu, j a k j u ż w i e m y , n i e m a m y j e d n a k p o z n a n i a i n t u i c y j n e g o Boga, duszy, m a t e r i i pierwszej itp. T y l k o a k t y naszej d u s z y m o ż e m y ująć w t e g o rodzaju p o z n a n i u . Nadzwyczaj ważny i znamienny jest przyjmowany przez D u n s a p u n k t wyjścia całego p o z n a n i a . I d z i e tu S z k o t za A w i c e n n a i j e s t zdania, ż e s a m a w so b i e , n i e z a l e ż n i e od n a s z e g o p o z n a n i a , n a t u r a k a ż d e j rzeczy n i e j e s t ani ogólna, ani szczegółowa, lecz o b o j ę t n a dla t y c h o k r e ś l e ń . J e s t o n a natura communis. T a natura communis w d a n y m b y c i e w y s t ę p u j e j a k o szczegółowa, a d z i ę k i a b s t r a k cji staje się o g ó l n a . Natura communis z a p e w n i a p r z e d m i o t o m n a s z e g o p o z n a n i a j e d n o ś ć . Ściśle rzecz ujmując, p r z e d m i o t n a s z e g o p o z n a n i a z m y s ł o w e g o n i e j e s t ani szczegółowy, ani ogólny. N i e t y l k o p o z n a n i e z m y s ł o w e m a za p r z e d m i o t to, co s z c z e g ó ł o w e , b o w e d l e S z k o t a w p r a w d z i e z m y s ł y poznają tylko to, co s z c z e g ó ł o w e , ale i n t e l e k t p o z n a j e z a r ó w n o to, co s z c z e g ó ł o w e , j a k i to, co o g ó l n e . Z a w i ł y m z a g a d n i e n i e m j e s t p y t a n i e , czy i n t e l e k t nasz w t y m życiu p o z n a j e to, co s z c z e g ó ł o w e . D l a t e go t e ż z u p e ł n i e i n n y od t o m i s t y c z n e g o b ę d z i e s z k o t y s t y c z n y pogląd na samą abstrakcję. S k o r o p u n k t e m wyjścia n i e j e s t n a t u r a szczegółowa, lecz n i e o k r e ś l o n a natura communis - to abstrakcja n i e b ę d z i e polegała na w y ł u s k a n i u treści for m a l n e j z e s z c z e g ó ł o w y c h d a n y c h z m y s ł o w y c h , ale na przejściu z n i e o k r e ś l o n o ści d o o k r e ś l o n o ś c i . J u ż w p o z n a n i u z m y s ł o w y m p r z e c h o d z i m y od natura com munis d o p e w n e j o k r e ś l o n o ś c i s z c z e g ó ł o w e j . D o pojęcia o g ó l n e g o m o ż e m y dojść t y l k o i w y ł ą c z n i e d z i ę k i i n t e l e k t o w i c z y n n e m u . A b y p r z e z w y c i ę ż y ć n i e o k r e ś l o n o ś ć o w e j natura communis, z a s a d n i c z o n i e p o t r z e b a k o n i e c z n i e w y o b r a ż e ń z m y s ł o w y c h . T o , ż e w rzeczywistości w c a ł y m n a s z y m p r o c e s i e p o z n a w c z y m j e s t e ś m y o d n i c h z a l e ż n i , w e d l e S z k o t a m a swą p r z y c z y n ę w g r z e c h u p i e r w o r o d n y m ; dla T o m a s z a j e s t to s k u t k i e m n a t u r y l u d z k i e j , p o ł ą c z e n i e z c i a ł e m w y c h o d z i d u s z y na d o b r e (ad melius animae). Otóż zarówno dany w wyobrażeniu zmysłowym przedmiot, jak i intelekt c z y n n y są p r z y c z y n a m i s p r a w c z y m i n a s z e g o p o z n a n i a . J e d n a k ż e i n t e l e k t s t a n o wi p r z y c z y n ę ważniejszą ( z n a m i e n n a a k t y w n o ś ć p o z n a n i a ) i o d g r y w a rolę ojca, a p r z e d m i o t z a c h o w u j e się j a k m a t k a . J e ż e l i w ł a d z ę c z y n n ą u z n a m y za m a t k ę w r o d z e n i u p o t o m s t w a , to o n a i w ł a d z a c z y n n a ojca zbiegają się j a k d w i e p r z y c z y n y c z ę ś c i o w e u p o r z ą d kowane, ponieważ jedna jest doskonalsza od drugiej, a przecież mniej d o s k o n a ł a n i e p r z y j m u j e swojej p r z y c z y n o w o ś c i od d o s k o n a l s z e j .
Jan D u n s Szkot, Quaestiones in libros Aristotelis De anima, 12 (t. III, s. 540B).
765
XLIII. Jan Duns Szkot
Si m a t e r p o n a t u r virtus activa in g e n e r a t i o n e prolis, illa e t p o t e n t i a activa patris c o n c u r r u n t u t d u a e c a u s a e partiales o r d i n a t a e ą u i d e m , ą u i a alt e r a p e r f e c t i o r reliąua, n o n t a m e n i m p e r f e c t i o r recipit s u a m c a u s a l i t a t e m a causa perfectiore . 766
I n t e l e k t czynny, s c h o d z ą c się w j a k i ś s p o s ó b z naturą n i e o k r e ś l o n ą samą z s i e b i e , j e s t pełną przyczyną sprawczą p r z e d m i o t u w i n t e l e k c i e m o ż n o ściowym zgodnie z pierwszym b y t e m i zgodnie z pełną nieokreślonością powszechnika. I n t e l l e c t u s igitur a g e n s , c o n c u r r e n s aliąuo m o d o c u m n a t u r a i n d e t e r m i n a ta e x se, est causa integra effectiva obiecti in intellectu possibili s e c u n d u m esse p r i m u m et s e c u n d u m completam indeterminationem universalis . 767
A w i ę c w p o z n a w a n i u z m y s ł o w y m w y c h o d z ą c od n i e o k r e ś l o n o ś c i naturae communis d o c h o d z i m y d o i n n e j n i e o k r e ś l o n o ś c i , ad completam indeterminationem universalis. Jak wspomnieliśmy, nasze ograniczenie do materiału dostarczanego p r z e z z m y s ł y u w a ż a D u n s S z k o t za s k u t e k w y r o k u woli b o ż e j i za k a r ę za grzech pierworodny. S k ą d k o l w i e k ó w stan p o c h o d z i , czy t y l k o z woli Boga, czy z karzącej spra w i e d l i w o ś c i , czy z e słabości. U t c u m ą u e igitur sit iste s t a t u s sive e x m e r a v o l u n t a t e D e i , sive e x m e r a iustitia p u n i t i v a , sive e x i n f i r m i t a t e . 768
O d r z u c a j ą c w i ę c o b j a w y kary za g r z e c h p i e r w o r o d n y j a k o p r z y c z y n ę za k o r z e n i e n i a n a s z e g o p o z n a n i a w z m y s ł a c h , m u s i m y p o w i e d z i e ć , ż e rozpatrując samą i s t o t ę n a s z e g o i n t e l e k t u , a d e k w a t n y m j e g o p r z e d m i o t e m j e s t b y t j a k o ta ki (dico, quod ens est primum obiectum intellectus nostri) . N i e n a l e ż y w i ę c w y r z u cać z z a k r e s u p r z e d m i o t u a d e k w a t n e g o b y t u n i e m a t e r i a l n e g o (et ita primum obiectum intellectus non excludit illud immateriale)™. W o b e c t e g o z m y s ł o w a quidditas n i e j e s t a d e k w a t n y m p r z e d m i o t e m n a s z e g o i n t e l e k t u (quidditas sensibilis non est obiectum adaequatum intellectus nostri) . 769
771
Ale S z k o t n i e t y l k o o d r z u c a t o m i s t y c z n e p o j ę c i e p r z e d m i o t u a d e k w a t n e go, n i e z g a d z a się r ó w n i e ż i z H e n r y k i e m z G a n d a w y , dla k t ó r e g o p r z e d m i o t e m a d e k w a t n y m p o z n a n i a j e s t Bóg. S k o r o j e d n a k dla D u n s a S z k o t a p o j ę c i e b y t u
7 6 6
Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, I, 3, 7 (t. IX, s. 362A-B). Jan D u n s Szkot, Quaestionum subtilissimarum super libros Metaphysicorum Aristotelis, VII, 18 (t. VII, s. 4 5 8 A - B ) . Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, I, 3, 3 (t. IX, s. 148B). ™ Ibidem, I, 3 , 3 ( t . IX, s. 108B). Ibidem, I, 3, 3 (t. IX, s. 89B). Jan D u n s Szkot, Quaestiones in libros Aristotelis De anima, 19 (t. III, s. 600A). 7 6 7
7 6 8
7 7 0
7 7 1
Średniowiecze
766
s t a n o w i s a m p r z e d m i o t a d e k w a t n y p o z n a n i a z m y s ł o w e g o , to n a l e ż y to p o j ę c i e b y t u bliżej z a n a l i z o w a ć . Była j u ż m o w a o t y m , ż e p o j ę c i e b y t u j e s t j e d n o z n a c z n e - i g d y b y b y ł o inaczej - to B ó g b y ł b y dla nas n i e p o z n a w a l n y . T o p o j ę c i e b y t u n i e j e s t rodzajo w e , lecz o b e j m u j e w s z y s t k o , co j e s t i co b y ć m o ż e . 7 7 2
Bóg n i e j e s t dla nas p o z n a w a l n y w s p o s ó b przyrodzony, jeżeli b y t n i e o b e j m u j e t e g o , co s t w o r z o n e , i t e g o , co n i e s t w o r z o n e . D e u s n o n e s t a n o b i s cognoscibilis naturaliter, nisi e n s sit u n i v o c u m c r e ato e t i n c r e a t o . 773
M o ż n a p o w i e d z i e ć , że n i e t y l k o w pojęciu a n a l o g i c z n y m d o pojęcia s t w o rzenia p o j m o w a n y j e s t Bóg, k t ó r y j e s t p r z e c i e ż różny od w s z y s t k i e g o , co o r z e k a m y o s t w o r z e n i u , ale w j a k i m ś pojęciu j e d n o z n a c z n y m d l a ń i dla stworzenia. P o t e s t dici, q u o d n o n t a n t u m in c o n c e p t u analogo c o n c e p t u i c r e a t u r a e c o n c i p i t u r D e u s , q u i scilicet sit o m n i n o alius a b illo, q u i d e c r e a t u r a dici tur, s e d in c o n c e p t u a l i q u o u n i v o c o sibi e t c r e a t u r a e . 774
C z y j e d n a k przyczyną n i e m o ż n o ś c i z r o z u m i e n i a analogii b y t u n i e j e s t e s e n c j a l n e p o j ę c i e b y t u i Boga w b r e w e g z y s t e n c j a l n e m u r o z u m i e n i u T o m a s z a ? W s p o m i n a l i ś m y j u ż , że p o j ę c i e b y t u j a k o p r z e d m i o t u a d e k w a t n e g o n a s z e g o in t e l e k t u j e s t p o z a r o d z a j o w e . W t y m z n a c z e n i u b y t j e s t transcendentale w y k r a c z a j ą c y m p o z a w s z e l k i e k a t e g o r i e . Ale transcendentalia są d w o j a k i e g o t y p u : j e d n e to p o z n a w a l n e i w ścisłym z n a c z e n i u z a m i e n n e właściwości b y t u (passiones convertibiles simplices) p o z a s a m y m b y t e m , czyli j e d n o , d o b r o , p r a w d a , p i ę k n o (unum, bonum, verum, pulcbrum); i n n e są właściwościami t r a n s c e n d e n t n y m i (wy c h o d z ą poza k a t e g o r i e ) , ale n i e d o t y c z ą c y m i w s z e l k i e g o b y t u i d l a t e g o n i e z a m i e n n y m i z b y t e m (passiones disiunctae transcendentes), n a przykład k o n i e c z n e n i e k o n i e c z n e , s k o ń c z o n e - n i e s k o ń c z o n e . S k o ń c z o n e - n i e s k o ń c z o n e to p i e r w szy podział b y t u i podział naczelny. W d o w o d a c h i s t n i e n i a Boga c h o d z i w ł a ś n i e o b y t n i e s k o ń c z o n y . P i e r w s z e w ł a ś c i w e t r a n s c e n d e n t a l i a określają byt; d r u g i e zaś n i e sam b y t , lecz j e g o w e w n ę t r z n y s p o s ó b bycia (modus), n i e dodając n i c z e go d o b y t u . N i e u w z g l ę d n i a j ą c w o k r e ś l a n i u j a k i c h ś p r z e d m i o t ó w , czyli m o d u sów, o k r e ś l a m y t u p r z e d m i o t y , ale n i e d o s k o n a l e . N a p r z y k ł a d , b a r w a biała i bar w a biała w ó s m y m s t o p n i u jej i n t e n s y w n o ś c i . M a m y w i ę c p o j ę c i e b a r w y białej b e z o k r e ś l e n i a s t o p n i a jej i n t e n s y w n o ś c i , ale o k r e ś l e n i e tej i n t e n s y w n o ś c i u d o s k o n a l a n a s z e p o j ę c i e d a n e j barwy. T a k s a m o d z i e j e się z b y t e m . G d y u j m u j ę b y t w r a z z j e g o m o d u s e m , to z d o b y w a m j e g o p o j ę c i e d o s k o n a ł e (conceptus proprius), g d y zaś u j m u j ę go b e z t e g o m o d u s u , to z y s k u j ę t y l k o p o j ę c i e n i e d o s k o -
7 7 2
7 7 3
7 7 4
Por. Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, I, 8, 3 (t. IX, s. 595-597). Ibidem, I, 3, 3 (t. IX, s. 109A). Ibidem, I, 3, 1(1. IX, s. 18A).
767
XLIII. Jan Duns Szkot
n a ł e (conceptus communis). W a ż n e j e s t z a s t r z e ż e n i e , ż e j e d n o z n a c z n o ś ć b y t u d o tyczy s a m e g o t y l k o pojęcia b y t u , a n i e o d n o s i się d o passiones convertibiles, passiones disiunctae ani t e ż d o kategorii. W z a k r e s i e w i ę c t r a n s c e n d e n t a l i ó w i k a t e gorii p a n u j e w i e l o z n a c z n o ś ć . M o ż n a b y sądzić, ż e ens transcendens to z istoty swej b y t p o j ę c i o w y (ens rationis) i ż e w o b e c t e g o j e s t p r z e d m i o t e m logiki. Ale D u n s p o w i a d a , ż e m e t a f i zyka, zajmując się t y m , co j e s t maxime scibile, a b e z t e g o n i e m o ż n a p o z n a ć nic innego, dotyczy właśnie transcendentaliów. K o n i e c z n e j e s t w i ę c i s t n i e n i e jakiejś n a u k i o g ó l n e j , k t ó r a s a m a p r z e z się rozważa t r a n s c e n d e n t a l i a , t ę n a u k ę n a z y w a m y metafizyką. I g i t u r n e c e s s e est e s s e a l i ą u a m s c i e n t i a m u n i v e r s a l e m , q u a e p e r se c o n s i d e r e t illa t r a n s c e n d e n t i a , e t h a n c s c i e n t i a m v o c a m u s m e t a p h y s i c a m . 7 7 5
T r a n s c e n d e n t a l i a to n a j p o w s z e c h n i e j s z e p o w s z e c h n i k i - a w i ę c m o ż n a b y sądzić, ż e n i e m a różnicy m i ę d z y metafizyką a logiką, skoro d o t y c z y o n a u n i wersaliów. J e d n a k ż e są d w a t y p y p o w s z e c h n i k ó w : unwersale l o g i c z n e , k t ó r e m a b y t u m n i e j s z o n y i n i e w ł a ś c i w y (esse diminutum et improprium) i metafizyczne, w k t ó r y m r o z w a ż a m y ową wyjściową n a t u r ę p o w s z e c h n ą (natura communis). S z u k a j ą c natura communis d o c h o d z i m y p o p r z e z p o w s z e c h n i k m e t a f i z y c z ny do k o n k r e t n y c h , realnych przedmiotów. T a k samo też rozpatruje metafizyk t r a n s c e n d e n t a l i a . D u n s S z k o t określa m e t a f i z y k ę j a k o n a u k ę o c z y s t y c h isto tach, a zwłaszcza o najogólniejszej istocie b y t u . J e s t to j e d e n z w i e l u rysów wspólnych szkotyzmu i fenomenologii. Z g o d n i e z tą n a t u r a l n ą pierwotnością jest, że «czym j e s t » j e s t p r z e z się p r z e d m i o t e m i n t e l e k t u i p r z e z się j e s t r o z w a ż a n e p r z e z m e t a f i z y k a i w y r a ż a n e w definicji. E t s e c u n d u m i s t a m p r i o r i t a t e m n a t u r a l e m est q u o d « q u i d est» e s t p e r se o b i e c t u m i n t e l l e c t u s e t p e r se ut sic c o n s i d e r a t u r a m e t a p h y s i c o e t e x p r i mitur per definitionem . 776
D o teorii iluminacji o d n o s i się D u n s S z k o t p o d o b n i e j a k T o m a s z . I l u m i nacji d o k o n u j e w e d ł u g n i e g o nasz i n t e l e k t . P e w n o ś ć c e c h u j e n a s z e p o z n a n i e p i e r w s z y c h zasad, p r z e d m i o t ó w d o ś w i a d c z e n i a , naszych a k t ó w p s y c h i c z n y c h . J e d n a k ż e j u ż to w y l i c z e n i e p e w n y c h p r z e d m i o t ó w p o z n a n i a w s k a z u j e na różni cę, j a k a z a c h o d z i m i ę d z y t o m i z m e m a s z k o t y z m e m . D u n s n i e p r z y j m u j e zało ż e ń e m p i r y z m u t o m i s t y c z n e g o , w e d ł u g n i e g o p i e r w s z e zasady p o z n a j e m y b e z p o ś r e d n i o , w y w o d z ą c j e w p r o s t z o c z y w i s t e g o dla nas p o z a e m p i r y c z n i e s t o s u n k u t o ż s a m o ś c i . A w i ę c najwyższą w i e d z ą i najpewniejszą n i e j e s t w i e d z a d o ś w i a d c z a l n a , lecz aprioryczna, w której z m y s ł y spełniają t y l k o rolę okazji (in-
Jan D u n s Szkot, Quaestionum subtilissimarum super libros Metaphysicorum prol. (t. VII, s. 5A). Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, II, 3, 1 (t. XII, s. 48B).
Aristotelis,
Średniowiecze
768 777
tellectus non habet sensus pro causa, sed tantum pro occasione) . N a j l e p s z y m na to d o w o d e m j e s t fakt, ż e n a w e t g d y z m y s ł y nas łudzą, i n t e l e k t , j a k o czynny, s a m i n i e j a k o w b r e w z m y s ł o m u z n a j e b e z w z g l ę d n ą w a r t o ś ć p i e r w s z y c h zasad. T u i n t e l e k t się n i e m y l i , ale m o ż e u l e g a ć b ł ę d o m w o d n i e s i e n i u d o tej oto k o n k r e t n e j rzeczy. N a t o m i a s t g d y c h o d z i o p i e r w s z e zasady, to n a w e t g d y b y się myliły w s z y s t k i e zmysły, i n t e l e k t n i e b ł ą d z i ł b y w p o z n a n i u p i e r w s z y c h zasad. A p r i o r y z m S z k o t a przejawia się t e ż w j e g o s t o s u n k u d o wartości w i e d z y empirycznej. Twierdzi on, że m a m y zaufanie do indukcji niezupełnej w dzie d z i n i e f a k t ó w d o ś w i a d c z a n y c h z m y s ł a m i . Ale zaufania t e g o n i e o p i e r a m y n a ś w i a d e c t w i e zmysłów, lecz na z a s a d z i e i n t e l e k t u , którą f o r m u ł u j e m y w n a s t ę pujący s p o s ó b : T o , co się zdarza, w w i ę k s z o ś c i p r z y p a d k ó w za sprawą przyczyny, k t ó r a n i e j e s t w o l n a , j e s t n a t u r a l n y m s k u t k i e m tej przyczyny. Q u i d q u i d e v e n i t u t in p l u r i b u s a b aliąua c a u s a n o n libera, e s t effectus naturalis illius c a u s a e . 7 7 8
O tej z a s a d z i e i n t e l e k t u a l n e j p o w i a d a D u n s , ż e j e s t o n a w a ż n a n a w e t , g d y o p i e r a się n a d a n y c h d o s t a r c z a n y c h p r z e z z m y s ł b ę d ą c y w b ł ę d z i e (quae propositio nota est intellectui, licet accepisset terminos eius a sensu errante) . Z n a m i e n n a dla r o s n ą c e g o zaufania d o m e t o d y m a t e m a t y c z n e j j e s t w y p o w i e d ź D u n s a , ż e d a n e u z y s k a n e na p o d s t a w i e i n d u k c j i e m p i r y c z n e j t y l k o cza s e m dają się w y r a z i ć d e d u k c y j n i e (na p r z y k ł a d p r a w o w y r a ż o n e m a t e m a t y c z n i e , z a ć m i e n i a ) , a c z ę s t o t w i e r d z e n i a o p a r t e na i n d u k c j i s t o s u j e m y w o d n i e s i e niu d o k o n k r e t ó w , ale n i e u m i e m y u k a z a ć podstawy, na j a k i e j to c z y n i m y . O m ó w i l i ś m y z a t e m , j a k D u n s S z k o t z a p a t r u j e się na n a s z e p o z n a n i e p i e r w s z y c h zasad i na d o ś w i a d c z e n i e , pozostaje w i ę c trzecia d z i e d z i n a p o z n a nia p e w n e g o , n a s z e w ł a s n e a k t y p s y c h i c z n e . M a m y o n i c h w i e d z ę r ó w n i e b e z p o ś r e d n i ą i p e w n ą j a k o p i e r w s z y c h z a s a d a c h (de actibus nostris dico, quod est certitudo de multis eorum, sicut de principiis perse notis) . M o g ę się w i e l e razy m y l i ć - s t w i e r d z a D u n s S z k o t - w o d n i e s i e n i u d o p r z e d m i o t u m y c h aktów, ale g d y c h o d z i o s a m e t e akty, p o m y ł k a j e s t n i e m o ż l i w a . 779
m
B. Bóg N a w i ą z u j ą c d o p r z y r o d n i c z y c h i m a t e m a t y c z n y c h d o k o n a ń O k s f o r d u , D u n s za c z y n a s t o s o w a ć coraz ściślejsze w y m o g i d o pojęcia d o w o d u . Stawia p y t a n i e , co w z a k r e s i e p o z n a n i a p r z y r o d z o n e g o m o ż e j e s z c z e u c h o d z i ć za d o w ó d . J e s t z n a m i e n n e , ż e dla S z k o t a przestają b y ć d o w o d a m i d o w o d y a posteriori, myśl D u n 1 1 1
7 7 8
7 7 9
7 8 0
Ibidem, I, 3, 4 (t. IX, s. 174A). Ibidem, I, 3, 4 (t. IX, s. 176B). Ibidem. Ibidem (t. IX, s. 179A).
769
XLIII. Jan Duns Szkot
sa to świt a p r i o r y z m u . W e d l e S z k o t a w s z y s t k i e d o w o d y w y c h o d z ą c e od t e g o , co z m y s ł o w e i p r z y g o d n e , n i e pozwalają n a m wyjść poza to, co z m y s ł o w e i przy godne. Naturalnie, w o b e c tego wszystkie tak zwane dowody kosmologiczne upadają. Z r e s z t ą j e s t to z g o d n e z p o z n a n ą j u ż k o n c e p c j ą w i e d z y a p r i o r y c z n e j . R ó w n i e ż i w s p r a w i e i s t n i e n i a Boga s a m o p o s t a w i e n i e p y t a n i a p r z e z S z k o t a j e s t o d m i e n n e od T o m a s z o w e g o . A w i ę c , n i e p y t a D u n s , czy istnieje Bóg, ale od ra zu p r e c y z u j e i pyta: G z y pośród b y t ó w istnieje coś rzeczywiście n i e s k o ń c z o n e g o (Utrum in entibus sit aliąuid actu existens infinitum?) . O d t o m i s t y c z n e g o istnienia a k t u a l n e g o p r z e c h o d z i S z k o t d o modalitas b y t u j a k o b y t u . W y s t ę p u j e tu od razu w n a c z e l n y m p o d z i a l e na s k o ń c z o n e - n i e s k o ń c z o n e s z k o t y s t y c z n e pojęcie m o d u s u . Wielką rolę w rozważaniach Szkota o Bogu s p e ł n i a p o j ę c i e b y t u p i e r w s z e go; B ó g to z a w s z e primus i w t y m przejawia się w y r a ź n i e filiacja z Awicenny. 781
G d y b y ś m y w d o w o d a c h istnienia Boga w y c h o d z i l i od ciał i g d y b y ś m y ca ły d o w ó d p r z e p r o w a d z a l i fizycznie, to u d o w o d n i l i b y ś m y t y l k o i s t n i e n i e Boga j a k o i m m a n e n t n e g o s k ł a d n i k a świata fizycznego. A b y w o g ó l e d o w i e ś ć i s t n i e nia t r a n s c e n d e n t n e j p r z y c z y n y sprawczej i s t n i e n i a ciała, n i e m o ż n a za p u n k t wyjścia b r a ć b y t u z m y s ł o w o p o s t r z e g a n e g o , ale w y ł ą c z n i e b y t b e z bliższych o k r e ś l e ń . Znajdują tu w i ę c s w e p e ł n e z a s t o s o w a n i e z n a n e n a m j u ż założenia o g ó l n e S z k o t a . A b y p r o b l e m Boga p o s t a w i ć i rozwiązać n a l e ż y c i e , t r z e b a z e ń u c z y n i ć z a g a d n i e n i e m e t a f i z y c z n e . N a l e ż y p a m i ę t a ć , że o p e r u j e m y tu m e t a f i z y c z n y m p o j ę c i e m b y t u , k t ó r e różni się z a r ó w n o od l o g i c z n e g o p o w s z e c h n i k a , j a k i o d k o n k r e t n e g o b y t u fizycznego. P i e r w s z y m p r z e d m i o t e m m e t a f i z y k i j e s t b y t w o g ó l e s a m w s o b i e , ani ogólny, ani zmysłowy, b y t , k t ó r e g o p o j ę c i e j e d n o z n a c z n i e s t o s u j e m y z a r ó w n o d o k a ż d e j rzeczy, j a k i d o Boga. T r z e b a to czynić z całą świadomością: W s z e l k i e d o c i e k a n i a d o t y c z ą c e Boga zakładają, ż e i n t e l e k t m a j a k i e ś j e d n o i to s a m o p o j ę c i e j e d n o z n a c z n e , k t ó r e p r z y j m u j e n a p o d s t a w i e p o z n a nia s t w o r z e ń . O m n i s inąuisitio d e D e o s u p p o n i t i n t e l l e c t u m h a b e r e c o n c e p t u m e u m d e m u n i v o c u m , q u e m accipit e x c r e a t u r i s . 782
T y p o w e dla s z k o t y s t y c z n e j teorii Boga j e s t t e ż w p r o w a d z e n i e distinctio formałis a parte rei, która m a b y ć różnicą p o ś r e d n i ą m i ę d z y różnicą realną a czy sto pojęciową. J e s t to p o z o s t a ł o ś ć n a u k i o wielości form. S t o s u j e ją S z k o t d o a t r y b u t ó w b o ż y c h , a s z c z e g ó l n i e w y k o r z y s t u j e w b a d a n i a c h t a j e m n i c y Trójcy Ś w i ę t e j . O p i e r a j ą c się na t y c h założeniach, p r z e c h o d z i D u n s d o s a m e g o zaga d n i e n i a i s t n i e n i a Boga. P y t a n i e o infinitum actu existens p r z y p o m i n a n a m A n z e l m a i j e g o ens, quo maius cogitari neąuit. Ale S z k o t p o w i a d a , ż e z d a n i e ' i s t n i e j e b y t n i e s k o ń c z o n y ' , n i e j e s t o c z y w i s t e , b o w t e d y m u s i a ł o b y się n a m o n o n i e o d p a r cie n a r z u c a ć j a k o p r a w d z i w e n a t y c h m i a s t p o z r o z u m i e n i u j e g o t e r m i n ó w . G o
7 8 1
7 8 2
Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, I, 2, 1 (t. VIII, s. 393). Ibidem, I, 3, 2 (t. IX, s. 21 A).
Średniowiecze
770
w i ę c e j , n i e t y l k o z d a n i e to n i e j e s t o c z y w i s t e , ale n i e w i e m y , czy s a m o p o j ę c i e bytu nieskończonego nie jest sprzeczne. Wobec tego o dowodzie Anzelma po w i a d a D u n s , ż e j e s t o n prawdziwy, ale n i e oczywisty (haecestvera, sed non perse nota) . Wobec tego: m
B y t u n i e s k o ń c z o n e g o n i e m o ż n a d o w i e ś ć propter quid z u w a g i na n a s , c h o ć z n a t u r y t e r m i n ó w w niej u ż y t y c h t w i e r d z e n i e to m o ż n a d o w i e ś ć propter quid\ dla nas j e d n a k t w i e r d z e n i e to m o ż n a d o w i e ś ć quia, w y c h o dząc od s t w o r z e ń . D e e n t e infinito n o n p o t e s t d e m o n s t r a r i e s s e « p r o p t e r q u i d » , ą u a n t u m ad n o s , licet e x n a t u r a t e r m i n o r u m propositio e s s e t d e m o n s t r a b i l i s « p r o p t e r q u i d » ; s e d ą u a n t u m ad nos propositio e s t d e m o n s t r a b i l i s «quia» e x creaturis . 784
J e d n a k ż e w o w y m d o w o d z i e quia n i e m o ż e m y od s k o ń c z o n y c h s t w o r z e ń przejść b e z p o ś r e d n i o d o s t w i e r d z e n i a istnienia n i e s k o ń c z o n e g o . M u s i m y za cząć od tych właściwości w B o g u , k t ó r e się n i e j a k o o d n o s z ą d o s t w o r z e ń i d o p i e r o s t w i e r d z i w s z y i s t n i e n i e o w y c h właściwości r e l a t y w n y c h , ustalić i s t n i e n i e b y t u n i e s k o ń c z o n e g o (a/iquid actu existens infinitum). S z k o t w s k a z u j e na t a k i e trzy właściwości r e l a t y w n e : b y c i e przyczyną sprawczą, b y c i e przyczyną celową, wzniosłość pod w z g l ę d e m doskonałości. A b y ustalić, ż e istnieje p i e r w s z a przyczyna, k t ó r a n i e m a ż a d n e j p r z y c z y ny, s t w i e r d z a m y , ż e k a ż d y b y t działa l u b m o ż e działać: albo b e z p o ś r e d n i o , ale to, co j e s t n i c z y m , n i e j e s t przyczyną dla niczego; albo za p o ś r e d n i c t w e m s a m e go s i e b i e , ale nic s a m o s i e b i e n i e działa; albo za p o ś r e d n i c t w e m c z e g o ś , co j e s t w ł a ś n i e przyczyną sprawczą t e g o działającego b y t u . S k o r o to coś j e s t a b s o l u t n i e p i e r w s z e (primus), to m a m y to, c z e g o szukaliśmy. G d y n i e j e s t o n o t a k i e , to al b o m u s i m y w p o s z u k i w a n i u za o w y m primus cofać się w n i e s k o ń c z o n o ś ć , a l b o w s z e r e g u t y m z a t r z y m u j e m y się w r e s z c i e przy j a k i m ś c z ł o n i e p i e r w s z y m . Ale w ł a ś n i e taki regressus in infinitum j e s t niemożliwy, a w i ę c istnieje j a k i ś p i e r w s z y z a s a d n i c z y s p r a w c a (omni modo est aliquodsimpliciterprimum effectivum) . S z k o t zwraca u w a g ę , ż e t r z e b a k o n i e c z n i e w y r ó ż n i ć d w a t y p y p r z y c z y n , u p o r z ą d k o w a n e w sposób istotny i uporządkowane w sposób przypadłościowy. M i ę d z y t y m i d w o m a t y p a m i p r z y c z y n zachodzi trojaka różnica: w s z e r e g u p r z y c z y n i s t o t n y c h p r z y c z y n a w t ó r a zależy od p i e r w s z e j w p r z y c z y n o w a n i u , n a t o miast w przyczynach przypadłościowych zależność dotyczy tylko istnienia, nie zaś p r z y c z y n o w a n i a ; w s z e r e g u p r z y c z y n i s t o t n y c h z a w s z e wtóra p r z y c z y n a j e s t m n i e j d o s k o n a ł a od t e j , która ją p o p r z e d z a ; p r z y c z y n y u p o r z ą d k o w a n e w s p o s ó b i s t o t n y m u s z ą działać naraz, inaczej m a się rzecz z p r z y p a d ł o ś c i o w y m i . 785
7 8 3
7 8 4
7 8 5
Jan D u n s Szkot, Reportatapańsiensia, I, 3, 2 (t. XXII, s. 98B). Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, I, 2, 2 (t. VIII, s. 4 1 4 A - B ) . Ibidem, I, 2, 2 (t. VIII, s. 418A).
XLIII. Jan Duns Szkot
771
G d y b ę d z i e m y się t r z y m a ć tych założeń, to b ę d z i e m y mogli dojść d o n a s t ę p u j ą c y c h tez: P o p i e r w s z e , nie m o ż e b y ć n i e s k o ń c z o n e g o s z e r e g u i s t o t n i e u p o r z ą d k o w a n y c h p r z y c z y n . G d y r o z w a ż a m y zbiór i s t o t n y c h s k u t k ó w , to p r z y c z y n y t y c h s k u t k ó w m u s i m y szukać poza tym zbiorem. T a k samo, gdy b ę d z i e m y patrzeć na z b i ó r b y t ó w i w s z y s t k i e okażą się z a l e ż n e , to p o w i e m y , ż e zbiór tych b y t ó w n i e z a l e ż y od ż a d n e g o z b y t ó w należących d o t e g o zbioru. P r z y c z y n a t e g o z b i o ru b y t ó w m u s i w i ę c b y ć p o z a t y m z b i o r e m . W p r z e c i w n y m razie m i e l i b y ś m y n i e s k o ń c z o n o ś ć naraz działających przyczyn. W s z y s t k i e zbiory b y ł y b y r ó w n o u p r a w n i o n e i w s z y s t k i e m i a ł y b y i m m a n e n t n e przyczyny. W e d l e A r y s t o t e l e s a to j e s t w c z e ś n i e j s z e , co j e s t bliższe p i e r w s z e g o ; ale ta zasada m u s i u p a ś ć , g d y nic nie jest pierwsze. I s t o t n i e u p o r z ą d k o w a n e p r z y c z y n y tworzą s z e r e g u p o r z ą d k o w a n y w e d l e d o s k o n a ł o ś c i , t a k że p i e r w s z a w i n n a b y ć n a j d o s k o n a l s z a czy w r ę c z n i e s k o ń c z e nie doskonała. M o c w y w o ł y w a n i a s k u t k ó w n i e z a k ł a d a n i e d o s k o n a ł o ś c i , to znaczy, ż e g d y A w y w o ł u j e s k u t k i , to właściwość w y w o ł y w a n i a s k u t k ó w p r z e z A n i e m u s i łączyć się z j a k ą ś n i e d o s k o n a ł o ś c i ą t e g o A. W o b e c t e g o A w y w o ł u j ą c e s k u t k i może być b y t e m o naturze pozbawionej niedoskonałości. N i e m a w i ę c s p r z e c z n o ś c i w przyjęciu b e z w z g l ę d n i e p i e r w s z e j i d o s k o nałej p r z y c z y n y s p r a w c z e j . Tą drogą d o c h o d z i m y d o s t w i e r d z e n i a , ż e p i e r w s z a przyczyna sprawcza jest b y t e m niesprzecznym, a więc m o ż l i w y m . A z a t e m d o w o d z i m y t y l k o możliwości, a n i e r e a l n e g o istnienia. P o drugie, dochodzimy do twierdzenia, że nieskończoność przyczyn p r z y p a d ł o ś c i o w y c h j e s t n i e m o ż l i w a , jeżeli n i e m a p o d s t a w y w p r z y c z y n a c h uporządkowanych istotnie. Nieskończony szereg przyczyn przypadłościowych, w p r z e c i w i e ń s t w i e d o i s t o t n y c h , n i e m o ż e z a c h o d z i ć naraz. P a m i ę t a j m y , że m o że t r w a ć p r z y c z y n o w a n i e , n a w e t g d y n i e m a j u ż przyczyny. I s t o t n e dla p r z y c z y n p r z y p a d ł o ś c i o w y c h j e s t t r w a n i e i n a s t ę p s t w o w czasie. Ale n i e s k o ń c z o n o ś ć p r z y c z y n p r z y p a d ł o ś c i o w y c h m u s i się o p i e r a ć na jakiejś n a t u r z e n i e s k o ń c z o n e j i p o z a c z a s o w e j , m u s i od tej n a t u r y zależeć. T a zaś n a t u r a s a m a n i e m o ż e b y ć w czasie i m u s i n a l e ż e ć d o i n n e g o p o r z ą d k u . 7 8 6
787
P o t r z e c i e , s t w i e r d z a m y , ż e g d y b y ś m y n a w e t zaprzeczyli u p o r z ą d k o w a niu i s t o t n e m u p r z y c z y n , to ich n i e s k o ń c z o n o ś ć b y ł a b y r ó w n i e ż n i e m o ż l i w a . B o w i e m w ż a d n y m w y p a d k u n i e m o ż e b y ć tak, b y c o k o l w i e k zaistniało z n i c z e g o ; nic n i c z e g o n i e p o w o d u j e . N a w e t w i ę c g d y b y ś m y n i e przyjęli u p o r z ą d k o w a n i a i s t o t o w e g o p r z y c z y n , to m u s i b y ć jakaś n a t u r a , która działa ( w y w o ł u j e s k u t k i ) nie dzięki innej naturze, a więc musi być jakaś przyczyna pierwsza. N i e t y l k o j e d n a k m u s i m y przyjąć p i e r w s z y człon w s z e r e g u przyczyn, ale r ó w n i e ż m u s i m y s t w i e r d z i ć , ż e owa pierwsza p r z y c z y n a w ż a d n y m s e n s i e n i e p o s i a d a p r z y c z y n y (jest primum). N i e mając przyczyny, j e s t ó w b y t stanowiący 7 8 6
7 8 7
Por. ibidem, I, 2, 2 (t. VIII, s. 418). Por. ibidem, I, 2, 2 (t. VIII, s. 419).
Średniowiecze
772
p i e r w s z y człon s z e r e g u p r z y c z y n b y t e m a se. C o w i ę c e j , dla p i e r w s z e j przyczy n y m i e ć b y t ab alio s t a n o w i ł o b y w e w n ę t r z n ą s p r z e c z n o ś ć . W t y m m i e j s c u w y p o w i a d a D u n s swój z n a m i e n n y w n i o s e k : p o n i e w a ż p i e r w s z a p r z y c z y n a j e s t m o ż l i w a , z a t e m m u s i istnieć. W y c h o d z ą c od t e g o , co r e a l n e , b u d u j e m y n a t y m , co w b y c i e n i e k o n i e c z n e . S z k o t woli w n i o s k i w y p r o w a d z a n e z m o ż l i w e g o , b o w ó w c z a s za j e d n y m z a m a c h e m o b e j m u j e m y t y m i w n i o s k a m i i to, co r z e c z y w i s t e . A w i ę c D u n s z t e g o , co m o ż l i w e , ale i k o n i e c z n e , w n i o s k u j e o t y m , co r z e c z y w i s t e , c h o ć n i e k o n i e c z n e . M a m y tu z n ó w t y p o w y a p r i o r y z m (zresztą z g o d n y z e s z k o t y s t y c z n ą t e o rią p o z n a n i a ) , k t ó r y od A n z e l m a p r o w a d z i d o Kartezjusza, w o l n o w n i o s k o w a ć z możliwości o i s t n i e n i u (a posse ad esse valet conseąuentia). Z analizy w e w n ę t r z n e j możliwości ( n i e s p r z e c z n o ś c i ) p e w n e j n a t u r y w n i o s k u j e m y o k o n i e c z n o ś c i jej istnienia. W o b e c t e g o , używając s ł o w n i k a Awicenny, p o w i a d a S z k o t , ż e s k o ro p i e r w s z y z a s a d n i c z o s p r a w c z y e l e m e n t m o ż e istnieć, to istnieje {effectivum simp/iciter primum potest esse a se, ergo est a se) \ i o d w r o t n i e , co n i e j e s t a se, t o i n i e m o ż e b y ć a se, g d y b y było inaczej, z a c h o d z i ł a b y s p r z e c z n o ś ć . S z k o t woli w i ę c a b s t r a k c j ę od d o ś w i a d c z e n i a , k t ó r e daje n a m fakty p r z y p a d k o w e , czyli niekonieczne. 788
Z d w ó c h dróg: p i e r w s z e j z b y t ó w p r z y p a d k o w y c h , ale oczywistych; i d r u giej z k o n i e c z n y c h , czyli z ąuidditas i możliwości n a t u r y ( 1 . ex contingentibus tamen manifestis, 2. ex necessariis, de naturae ąuidditate et possibilitate) T o m a s z w y b i e r a d r o g ę pierwszą, a S z k o t drugą. W t e n s p o s ó b , stwierdzając m o ż l i w o ś ć i s t n i e n i a p i e r w s z e j przyczyny, m a się j u ż od razu d a n e i f a k t y c z n e jej i s t n i e n i e , co o z n a cza o t w a r c i e n a a p r i o r y z m i odejście od metafizyki r e a l i s t y c z n o - e m p i r y c z n e j . J a k w p i e r w s z e j d r o d z e o t w i e r a się m o ż l i w o ś ć - a w i ę c i k o n i e c z n o ś ć - ja k i e g o ś primum efficiens, t a k teraz c h o d z i S z k o t o w i o primum finitwum i o najwyż szą n a t u r ę . M ó w i ą c o o s t a t e c z n y m c e l u wyciąga S z k o t trzy w n i o s k i : P o p i e r w s z e , m u s i b y ć j a k i ś cel z a s a d n i c z o pierwszy, to z n a c z y t a k i , ż e n i e m o ż e się o n j u ż o d n o s i ć d o c z e g o ś i n n e g o {aliąuod finitwum est simpliciter pri mum). T a k ą p i e r w s z o ś ć c e l u m o ż n a zaś t a k u z a s a d n i ć j a k p i e r w s z o ś ć p i e r w s z e j przyczyny sprawczej. P o d r u g i e , p i e r w s z y cel n i e m a p r z y c z y n y {primum finitwum est incausabi/e) . I n a c z e j t e n cel n i e b y ł b y pierwszy. Ale to, co n i e m a p r z y c z y n y s p r a w c z e j , nie ma i celowej. P o t r z e c i e , p i e r w s z y cel n a p r a w d ę istnieje {primum finitwum est actu existens) . P r z e p r o w a d z a tu D u n s p o d o b n y d o w ó d j a k p r z y p r z y c z y n i e s p r a w c z e j : jeśli p i e r w s z y cel j e s t możliwy, to m u s i n a p r a w d ę i s t n i e ć , s t a n o w i ł o b y w i ę c s p r z e c z n o ś ć p o s i a d a n i e p r z e z e ń i s t n i e n i a p o c h o d z ą c e g o od c z e g o ś i n n e g o . 789
790
7 8 8
7 8 9
7 9 0
Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, I, 2, 2 (t. VIII, s. 4 2 0 A - B ) . Ibidem, I, 2, 2 (t. VIII, s. 419B). Ibidem, I, 2, 2 (t. VIII, s. 420A).
773
XLIII. Jan Duns Szkot
G d y c h o d z i o najdoskonalszą n a t u r ę , S z k o t p r z e p r o w a d z a z n ó w a n a l o giczne rozumowanie. P o p i e r w s z e , formy mają się d o s i e b i e j a k liczby, a w i ę c z a c h o d z i p o ś r ó d nich h i e r a r c h i a d o s k o n a ł o ś c i . A p o n i e w a ż regressus in infinitum j e s t n i e m o ż l i w y , musi więc być jakaś najdoskonalsza natura. P o d r u g i e , najwyższa n a t u r a n i e m o ż e m i e ć ż a d n e j przyczyny. G d y b y n a p r z y k ł a d miała c e l , to m u s i a ł a b y się d o ń stosować, ale w t e d y cel p r z e w y ż s z a ł b y ją w d o b r o c i (nam finibile excellitur a fine in bonitate) . W o b e c t e g o n i e m a ani c e l u , ani ż a d n e j przyczyny. P o t r z e c i e z n o w u , s k o r o najwyższa n a t u r a j e s t możliwa, t o n a p r a w d ę istnieje. P o analizie i s t n i e n i a Boga j a k o p i e r w s z e j p r z y c z y n y s p r a w c z e j , o s t a t e c z n e g o c e l u i najwyższej p o d w z g l ę d e m d o s k o n a ł o ś c i n a t u r y p r z e c h o d z i S z k o t d o z a g a d n i e n i a j e d n o ś c i Boga. C h o d z i m u o to, b y w y k a z a ć t o ż s a m o ś ć p i e r w s z e j przyczyny, c e l u i n a j d o s k o n a l s z e j natury. P i e r w s z a p r z y c z y n a n a l e ż y d o i n n e g o p o r z ą d k u niż j e j s k u t k i . B ó g n i e j e s t j e d n o z n a c z n ą ani analogiczną przyczyną s t w o r z e ń , lecz w i e l o z n a c z n ą (primum efficiens non est univocum respectu illarum naturarum effectarum, sed aequivocum) . P a m i ę t a j m y , ż e t y l k o ' b y t ' j e s t j e d n o znaczny. P i e r w s z a p r z y c z y n a j e s t w i ę c d o s k o n a l s z a od w s z e l k i c h s t w o r z e ń , a w i ę c j e s t n a j d o s k o n a l s z a (primum efficiens est eminentissimum) '. J a k o eminentissimum j e s t t e ż c e l e m o s t a t e c z n y m . Z n a m i e n n y i ciekawy jest stosunek Szkota do Anzelma. T k w i ą c całkowi cie w ordo essentiae (to zresztą j e s t zasadą m e t a f i z y k i S z k o t a ) , p o w i a d a o n , ż e b ł ę d e m Anzelma nie było przekroczenie porządku możliwego w kierunku ak t u a l n e g o przejścia z istoty d o istnienia, ale t y l k o to, ż e twierdził o n , iż m a m y a p r i o r y c z n i e daną i d e ę Boga. S z k o t m a ją o s t a t e c z n i e t e ż a p r i o r y c z n i e , ale n i e m a j e j d a n e j , lecz z d o b y w a ją z w i e l k i m t r u d e m . S z k o t c h c e w y k a z a ć , ż e i d e a Boga t o n i e nasza fikcja, lecz ż e j e s t o n a w e w n ę t r z n i e możliwa, a w i ę c n i e sprzeczna: 79X
79Z
793
Z a t e m jeżeli B ó g m o ż e istnieć, p o n i e w a ż n i e p r z e c i w s t a w i a się b y t o w o ści, to m o ż e b y ć s a m z s i e b i e , a z a t e m j e s t s a m z s i e b i e . E r g o si p o t e s t e s s e [ D e u s ] , q u i a n o n c o n t r a d i c i t e n t i t a t i [...], s e ą u i t u r , ą u o d p o t e s t e s s e a s e , e t ita e s t a s e . 7 9 4
Błąd A n z e l m a n i e polegał więc na t y m , ż e wnioskował o n z idei o istnieniu, ale ż e n i e u p e w n i ł się o s t a t e c z n i e o ważności i realności swej idei Boga. S z k o t c h c e się z a b e z p i e c z y ć przed krytyką Gaunilona, a s k u t k i e m t e g o i T o m a s z a . N a p o d s t a w i e apriorycznie, ale z w i e l k i m t r u d e m , z d o b y t e j idei Boga j a k o ens primum necessarium, p r a g n i e S z k o t dojść d o określenia właściwości t e g o b y t u . 791
7 9 2
7 9 3
7 9 4
Ibidem, I, 2, 2 (t. VIII, s. 434A). Ibidem, I, 2, 2 (t. VIII, s. 435B). Ibidem. Ibidem, I, 2, 2 (t. VIII, s. 420B).
Średniowiecze
774
N a p i e r w s z y plan w tych rozważaniach wybija się b o ż e p o z n a n i e i c h c e n i e . W e w s z e l k i m b y c i e n i e k o n i e c z n y m zasadą działań j e s t władza pożądawcza (wo la), a b y t p i e r w s z y i k o n i e c z n y m u s i m i e ć w sobie w s p o s ó b doskonalszy i p e ł n i e j szy to, co w y s t ę p u j e w zależnych o d e ń bytach n i e k o n i e c z n y c h . W o b e c t e g o m u si b y ć w Bogu wola. J a k ż e z n a m i e n n e jest dla zaczynającego się procesu słabnię cia metafizyki, ż e tylko n i e k t ó r e właściwości b o ż e dają się w y w i e ś ć w s p o s ó b konieczny. I n n e m o ż n a uzasadnić j e d y n i e na p o d s t a w i e a r g u m e n t ó w p r a w d o p o d o b n y c h . C i e k a w e z e w z g l ę d u na późniejsze s t a n o w i s k o O c k h a m a j e s t to, ż e w s z e c h m o c należy w e d ł u g D u n s a d o p r a w d o p o d o b n y c h tylko właściwości Boga: W s z e c h m o c , ch c n;e j e s t d o w i e d z i o n a w s p o s ó b wystarczający, to j e d n a k może być dowiedziona w sposób prawdopodobny jako prawda i koniecz ność, i to n a w e t bardziej p r a w d o p o d o b n i e niż i n n e p r z e d m i o t y wiary. O m n i p o t e n t i a [.,.] licet n o n sufficienter d e m o n s t r e t u r , p r o b a b i l i t e r ta m e n p o t e s t probari, sicut v e r u m e t n e c e s s a r i u m , e t p r o b a b i l i u s q u a m ą u a e d a m alia c r e d i t a . 795
T o s a m o d o t y c z y i w s z e c h o b e c n o ś c i . J e d n a k ż e podkreślając t a k m o c n o w o l ę i w o l n o ś ć Boga D u n s n i e czyni z N i e g o k a p r y ś n e g o d e s p o t y . Wola n i e s k o ń c z o n a z a w s z e c h c e słusznie, p o n i e w a ż g d y b y m o g ł a c h c i e ć n i e s ł u s z n i e , to z k o n i e c z n o ś c i chciałaby n i e s ł u s z n i e , p o n i e w a ż n i e m o ż e się z m i e n i a ć . V o l u n t a s infinita s e m p e r est in actu v o l e n d i r e c t o , q u i a si p o s s e t e s s e in actu v o l e n d i n o n recto, igitur d e n e c e s s i t a t e e s s e t in actu v o l e n d i n o n recto, c u m n o n p o s s e t m u t a r i . 7 9 6
C a ł e i s t n i e n i e b y t ó w n i e k o n i e c z n y c h z a l e ż n e j e s t w i ę c od n a j z u p e ł n i e j w o l n e j woli Boga i za T o m a s z e m p o w i a d a Szkot, ż e świat m ó g ł b y b y ć z u p e ł n i e i n n y ; n i e m n i e j w o l a b o ż a j e s t najpełniej r o z u m n a (rationalissime ve//e). P r z y g o towując o c k h a m i s t y c z n ą t e o l o g i ę w s z e c h m o c y b o ż e j , D u n s p o d k r e ś l a t a k bar d z o z n a c z e n i e woli b o ż e j , chcąc się o s t a t e c z n i e w y z w o l i ć z w y s t ę p u j ą c e g o u Awicenny greckiego necesytaryzmu. K o l e j n y m w a ż n y m a t r y b u t e m Boga j e s t p o z n a n i e . P r z y c z y n a c e l o w a j e s t z a w s z e w c z e ś n i e j s z a od s p r a w c z e j , b o cel j e s t t y m , co p o b u d z a d o działania. M i łość p i e r w s z e j p r z y c z y n y d o o s t a t e c z n e g o celu n i e m a ż a d n e j przyczyny, a w i ę c j e s t k o n i e c z n a s a m a z e s i e b i e i i d e n t y c z n a z pierwszą, najdoskonalszą naturą. J e d n a k ż e S z k o t w p r o w a d z a tu p e w n e zastrzeżenia, o t ó ż z a u w a ż a on, ż e się n i e c h c e n i c z e g o , c z e g o się n i e p o z n a j e , a w i ę c i p o z n a n i e b o ż e p o k r y w a się z na turą Boga. Stąd t e ż , n i e j a k o w b r e w w o l u n t a r y z m o w i , p o w i a d a D u n s , ż e Bóg działa p o s ł u g u j ą c się n a j l e p s z y m r o z u m e m (sitagens rectissima ratione) oraz ż e 191
7 9 5
7 9 6
797
Ibidem, I, 42, qu. u. (t. X, s. 716B). Jan D u n s Szkot, Reportataparisiensia, Ibidem, IV, s. 1, 5 (t. XXIII, 563B).
I, 10, 2 (t. XXII, s. 181B).
775
XLIII. Jan Duns Szkot
p o z n a n i e j e s t j a k b y bliższe J e g o n a t u r z e niż c h c e n i e (intellectio est quasi propinguior illi naturae quam ve//e) . R ó w n i e ż p o z n a n i e i c h c e n i e s t w o r z e ń p r z e z Boga j e s t i d e n t y c z n e z bożą naturą. N i c p o z a B o g i e m n i e m o ż e być przyczyną dla a k t u b o ż e g o , a w i ę c rów n i e ż i a k t p o z n a w c z y Boga m u s i b y ć w c z e ś n i e j s z y od b y t o w a n i a s t w o r z e ń . 798
T w ó r c a w y r a ź n i e p o z n a j e w s z y s t k o to, co m a zrobić, z a n i m to zaistnieje, w p r z e c i w n y m w y p a d k u n i e m ó g ł b y działać d o s k o n a l e , p o n i e w a ż p o z n a n i e j e s t miarą, z g o d n i e z którą działa. Artifex d i s t i n c t e c o g n o s c i t o m n i a a g e n d a , a n t e ą u a m fiant, aliter n o n p e r f e c t e o p e r a r e t u r , q u i a c o g n i t i o est m e n s u r a , iuxta q u a m o p e r a t u r . 7 9 9
D o p i e r o b y t y j a k o naśladujące Boga stają się w t ó r n y m p r z e d m i o t e m b o żego poznania. D u n s d e f i n i u j e to, co n i e s k o ń c z o n e , w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : N i e s k o ń c z o n e j e s t to, co p r z e k r a c z a d a n e s k o ń c z o n e p o n a d w s z e l k ą p r o p o r c j ę , na p r z y k ł a d n i e s k o ń c z o n a białość p r z e k r a c z a d o w o l n ą biel s k o ń c z o n e g o s t o p n i a p o n a d w s z e l k ą proporcję. I n f i n i t u m est q u o d c u m q u e f i n i t u m d a t u m ultra o m n e m p r o p o r t i o n e m e x c e d i t , u t a l b e d o infinita e x c e d i t q u o d c u m q u e a l b u m f i n i t o r u m g r a d u u m ultra o m n e m p r o p o r t i o n e m . 8 0 0
W rozmaitych szeregach przyczyn pierwszy człon m u s i b y ć n i e s k o ń c z o n y ; na przykład pierwsza przyczyna sprawcza, wywołująca n i e s k o ń c z o n ą ilość s k u t ków, m u s i b y ć n i e s k o ń c z e n i e p o t ę ż n a . O b s e r w u j ą c j e d n a k świat przyrodzony, nie m a m y ż a d n y c h d o w o d ó w , b y j a k i k o l w i e k ruch p o w o d o w a n y p r z e z pierwszą przy c z y n ę miał b y ć n i e s k o ń c z o n y . D l a t e g o też, j a k mówiliśmy, nie m a m y ścisłych d o w o d ó w w s z e c h m o c y bożej, tylko racje p r a w d o p o d o b n e i d o w o d y teologiczne: W e d l e t e o l o g ó w w s z e c h m o c w ścisłym t e g o słowa z n a c z e n i u j e s t t y l k o p r z e d m i o t e m wiary i s ą d z ę , że nie m o ż n a jej d o w i e ś ć r o z u m e m przyro dzonym. L i c e t ergo o m n i p o t e n t i a m p r o p r i e d i c t a m s e c u n d u m i n t e n t i o n e m t h e o l o g o r u m t a n t u m m o d o c r e d i t a m e s s e e t n o n naturali r a t i o n e c r e d a m p o s s e porbari . 801
Filozoficznie m o ż n a j e d y n i e w y k a z a ć , ż e w Bogu j e s t tyle mocy, ile w e w s z y s t k i c h s t w o r z e n i a c h r a z e m , a nie, ż e j e s t O n w s z e c h m o c n y . Ale p r z e z ro zumowanie przyrodzone m o ż e m y wykazać nieskończoność poznania bożego (exemplaritaś) - i n i e s k o ń c z o n o ś ć dobra, k t ó r y m j e s t Bóg (celowość). 7 9 8
Jan D u n s ™ Ibidem, I, Jan D u n s Jan D u n s
8 0 0
8 0 1
Szkot, 2, 2 (t. Szkot, Szkot,
Opus oxoniense, I, 2, 2 (t. VIII, s. 452A). VIII, s. 460A). Reportata pańsiensia, I, 2, 3 (t. XXII, s. 69B). Opus oxoniense, I, 2, 2 (t. VIII, s. 463B).
Średniowiecze
776
N a s z a w o l a m o ż e , p o d o b n i e j a k i n t e l e k t p o z n a w a ć , dążyć i k o c h a ć coś w i ę k s z e g o od k a ż d e j rzeczy s k o ń c z o n e j i, co w i ę c e j , w y d a j e się, ż e i s t n i e je naturalna skłonność do kochania w najwyższym stopniu dobra nie s k o ń c z o n e g o . W y d a j e się z a t e m , ż e d o ś w i a d c z a m y w a k c i e miłości n i e s k o ń c z o n e g o d o b r a , a n a w e t , ż e wola n i e m o ż e z n a l e ź ć d o s k o n a ł e g o u s p o k o j e n i a w k o c h a n i u c z e g o ś i n n e g o , j a k zaś n i e n a w i d z i w s p o s ó b n a d p r z y r o d z o n y t e g o , co j e s t p r z e c i w n e jej p r z e d m i o t o w i , t a k z g o d n i e z n a t u rą, w e d ł u g A u g u s t y n a w d r u g i m rozdziale O wolnej woli, n i e n a w i d z i n i e istnienia. W y d a j e się b o w i e m , że jeśli n i e s k o ń c z o n e p r z e c i w s t a w i a się d o bru, to w ż a d e n s p o s ó b wola n i e m o ż e z n a l e ź ć u s p o k o j e n i a w d o b r u , p o d p o j ę c i e m t e g o , co n i e s k o ń c z o n e , ani nie m o ż e d o ń z m i e r z a ć , p o d o b n i e j a k n i e m o ż e z m i e r z a ć d o t e g o , co przeciwstawia się jej p r z e d m i o t o w i . Voluntas n o s t r a o m n i finito aliąuid m a i u s p o t e s t a p p e t e r e e t a m a r e , sicut i n t e l l e c t u s i n t e l l i g e r e ; e t q u o d p l u s est, v i d e t u r inclinatio n a t u r a l i s ad s u m m e a m a n d u m b o n u m i n f i n i t u m . [...] Ita v i d e t u r , q u o d e x p e r i m u r d e actu a m a n d i b o n u m i n f i n i t u m ; i m m o n o n v i d e t u r v o l u n t a s in alio p e r f e c t e q u i e t a r i ; e t q u o m o d o illud n o n n a t u r a l i t e r o d i r e t , si e s s e t o p p o s i t u m sui o b i e c t i , sicut n a t u r a l i t e r odit n o n e s s e s e c u n d u m A u g u s t i n u m De libe ro arbitrio, c a p . 2. V i d e t u r e n i m , q u o d si i n f i n i t u m r e p u g n a r e t b o n o , q u o d n u l l o m o d o v o l u n t a s q u i e t a r e t u r in b o n o , s u b r a t i o n e infiniti, n e c in illud faciliter t e n d e r e t , sicut n e c in r e p u g n a n s s u o o b i e c t o . 8 0 2
S z k o t c h c e w y k a z a ć , ż e n i e z a c h o d z i s p r z e c z n o ś ć m i ę d z y ens eminentissimum a ens infinitum. A l e skoro n i e m a tu s p r z e c z n o ś c i , to a k t u a l n i e najwyższy b y t m u s i b y ć t e ż i n i e s k o ń c z o n y (enti autem non repugnat infinitas, ergo perfectissimum ens est infinitum) ^. Najważniejszą rzeczą j e s t w i ę c s t w i e r d z e n i e , ż e p o j ę cie b y t u n i e s k o ń c z o n e g o n i e j e s t s p r z e c z n e . Byt (ujęty j a k o m o d u s ) n i e z a w i e ra w s o b i e k o n i e c z n i e s k o ń c z o n o ś c i , m o ż e w i ę c b y ć n i e s k o ń c z o n y , a w i ę c i j e s t n i e s k o ń c z o n y . C o w i ę c e j , d o p i e r o przy m o d u s i e n i e s k o ń c z o n o ś c i b y t j e s t w p e ł ni d o s k o n a ł y . G d y b y zachodziła s p r z e c z n o ś ć m i ę d z y n i e s k o ń c z o n o ś c i ą a p e ł n i ą d o s k o n a ł o ś c i , to i n t e l e k t m u s i a ł b y ją o d k r y ć : 8
J e s t z a t e m d z i w n e , ż e dla ż a d n e g o i n t e l e k t u t a k a s p r z e c z n o ś ć co d o j e g o p i e r w s z e g o p r z e d m i o t u n i e stała się oczywista, c h o ć d y s o n a n s w d ź w i ę k u t a k ł a t w o rani uszy. M i r u m e s t a u t e m , si nulli i n t e l l e c t u i talis c o n t r a d i c t i o p a t e n s fiat circa e i u s p r i m u m o b i e c t u m , c u m discordia in sono ita faciliter offendat a u d i t u m . 8 0 4
W tej t a k ż y w e j i n a c z e l n e j t e z i e o n i e s k o ń c z o n o ś c i Boga p r z y p o m i n a n a m D u n s S z k o t Kartezjusza. Ale z a c h o d z i tu różnica b a r d z o istotna: o ile Kar-
8 0 2
8 0 3
8 0 4
Ibidem, I, 2, 2 (t. VIII, s. 4 7 7 A - B ) . Ibidem (t. VIII, s. 478B). Ibidem (t. VIII, s. 479A).
777
XLIII. Jan Duns Szkot
tezjusz o d r z u c a wszelką, n a w e t pojęciową różnicę w Bogu, o t y l e S z k o t u w a ż a r ó ż n i c ę pojęciową m i ę d z y p r z y m i o t a m i b o ż y m i za niewystarczającą i sądzi, ż e w B o g u j e s t - przy J e g o n a j d o s k o n a l s z e j j e d n o ś c i - p o d s t a w a d o t e g o , b y w y różnić w N i m właściwości, k t ó r e M u p r z y p i s u j e m y i m i ę d z y k t ó r y m i p r z y j m u j e m y r ó ż n i c ę formalną. N a p o d s t a w i e s w y c h w y w o d ó w na t e m a t n i e s k o ń c z o n o ś c i Boga wraca S z k o t d o ratio Anselmi, którą m o d y f i k u j e . D u n s p r z e m i e n i a d o w ó d a n z e l m i a ń ski o t y l e , ż e stara się w y k a z a ć n i e s p r z e c z n o ś ć c e n t r a l n e g o pojęcia, czyli b y t u , od k t ó r e g o n i e m o ż n a p o m y ś l e ć nic w i ę k s z e g o . N a t y m w ł a ś n i e p o l e g a o w o o d świeżenie dowodu ontologicznego: Dzięki t e m u można odświeżyć ów dowód Anzelma dotyczący najwyższe go p r z e d m i o t u p o z n a n i a i z r o z u m i e ć j e g o opis tak: Bóg j e s t t y m , od c z e go b e z p o m y ś l e n i a s p r z e c z n o ś c i n i e m o ż n a p o m y ś l e ć c z e g o ś w i ę k s z e g o i niesprzecznego. P e r illud p o t e s t colorari illa ratio A n s e l m i d e s u m m o cogitabili e t intellig e n d a est e i u s d e s c r i p t i o sic: D e u s est, q u o cogitato s i n e c o n t r a d i c t i o n e , m a i u s cogitari n o n p o t e s t s i n e c o n t r a d i c t i o n e . 805
O w e j n i e s p r z e c z n o ś c i A n z e l m nie w y k a z a ł . C a ł a analiza S z k o t a idzie p o linii r o z w a ż a ń n a d istotą. S z k o t d o c h o d z i tu d o w n i o s k u , ż e m a m y d o c z y n i e n i a przy p o j ę c i u Boga z summum cogitabile i p o w i a d a , ż e w t a k i m n a j w y ż s z y m p r z e d m i o c i e myśli w n a j w y ż s z y m s t o p n i u s p o c z y w a i n t e l e k t . G d y c h o d z i o ist n i e n i e , to s t a n o w i s k o A n z e l m a wyjaśnia S z k o t w t e n s p o s ó b : N i e n a l e ż y zaś t e g o r o z u m i e ć tak, ż e p r z e z s a m o to, że coś j e s t p o m y ś l a n e , b y ł o b y w i ę k s z y m p r z e d m i o t e m p o m y ś l e n i a , g d y b y istniało; lecz ż e od w s z y s t k i e g o , co j e s t t y l k o w i n t e l e k c i e , w i ę k s z y j e s t p r z e d m i o t myśli, k t ó r y j e s t w rzeczywistości l u b istnieje. N o n e s t a u t e m h o c sic i n t e l l i g e n d u m , q u o d i d e m , si c o g i t e t u r , p e r h o c sit m a i u s c o g i t a b i l e , si existat: s e d o m n i , q u o d e s t in i n t e l l e c t u t a n t u m , m a ius e s t a l i q u o d c o g i t a b i l e , q u o d est in re, vel q u o d e x i s t i t . 806
Porównując doktrynę Szkota o przymiotach bożych z Tomaszowa, widzi my, ż e s z e r e g właściwości, k t ó r e dla T o m a s z a były revelabile, stają się dla D u n sa b ą d ź t e z a m i t y l k o p r a w d o p o d o b n y m i , b ą d ź p r a w d a m i wiary. T a k i m i credibilia są m i ę d z y i n n y m i w s z e c h m o c i o p a t r z n o ś ć p o w s z e c h n a . Z o b a c z y m y , ż e rów n i e ż n i e ś m i e r t e l n o ś ć d u s z y staje się t w i e r d z e n i e m wiary, a n i e wiedzy. A b y lepiej z r o z u m i e ć t e g ł ę b o k i e różnice m i ę d z y T o m a s z e m a S z k o t e m , t r z e b a z d a ć s o b i e s p r a w ę z p e w n y c h f a k t ó w h i s t o r y c z n y c h : S z k o t w y c h o d z i od arystoteli z m u A w i c e n n y , a T o m a s z o d n u r t u a w e r r o i s t y c z n e g o , który g ł ę b o k o p r z e o b r a ża. P o z a t y m n i e w o l n o z a p o m i n a ć o fakcie k a p i t a l n e j wagi, k t ó r y d o k o n a ł się
8 0 5
Ibidem, I, 2, 2 (t. VIII, s. 4 7 9 A - B ) . ^Ibidem, I, 2, 2 (t. VIII, s. 479B).
Średniowiecze
778
w czasach m i ę d z y T o m a s z e m a S z k o t e m , a k t ó r y m b y ł o p o t ę p i e n i e z 1277 r.; potępienie, które miało ostatecznie skompromitować awerroizm, podważyć z n a c z e n i e t o m i z m u i k t ó r e g o w p ł y w sięgał w daleką przyszłość. T o w s z y s t k o ra z e m stwarza p o d ł o ż e p o d g ł ę b o k i kryzys w X I V w., k t ó r y d o t y c z y zwłaszcza sa m e g o pojęcia teologii i jej s t o s u n k u d o filozofii. U D u n s a S z k o t a s t w i e r d z a m y g e n e r a l n y z a n i k reoelabile na k o r z y ś ć revelatum. W s t o s u n k u d o s y n t e t y c z n e g o w y s i ł k u t o m i z m u m a m y tu z n a m i o n a roz p o c z y n a j ą c e g o się w i e l k i e g o r o z w o d u filozofii i teologii. W i e l e t w i e r d z e ń p r z e c h o d z i z z a k r e s u filozofii d o teologii, a teologia z e s p e k u l a t y w n e j p r z e m i e n i a się w b a r d z i e j szczegółową n a u k ę , która s p e ł n i a coraz to p r a k t y c z n i e j s z e f u n k cje k i e r o w a n i a s a m y m p o s t ę p o w a n i e m . T a teologia p o z y t y w n a j u ż w zalążku o d d a l a się od m e t a f i z y k i i w y z w a l a s p o d w i ę z ó w łączących d o t ą d j a k najściślej wszystkie te nauki.
C. Człowiek i świat Z u p e ł n i e inaczej niż T o m a s z patrzy D u n s Szkot na człowieka. Z a B o n a w e n t u r ą odrzuca n a u k ę o j e d n o ś c i formy i przyjmuje w człowieku przynajmniej d w i e for my: forma corporeitatis i forma humanitatis. F o r m y te są realnie różne i są zasadami cielesności i życia. Ale w każdej z nich m o ż e m y wyróżnić j a k b y o d r ę b n e warstwy i p o k ł a d y o n t y c z n e . Każda z a t e m utożsamia się z w i e l o m a takimi warstwami rze czywistości, k t ó r e S z k o t nazywa formalitates. N a przykład forma humanitatis utoż samia się z e l e m e n t a m i rodzajowymi (życie i czucie z m y s ł o w e ) i g a t u n k o w y m i (ro z u m n o ś ć ) . J e d n a k ż e t e wszystkie e l e m e n t y nie są wyłącznie tworami m y ś l o w y m i , mają w j e d n o s t c e o b i e k t y w n y walor ontyczny, jak mówi Szkot, przed w s z e l k i m a k t e m i n t e l e k t u (ante omnem actum intellectus). D l a t e g o różnica zachodząca m i ę d z y tymi warstwami j e s t swoista, ani czysto realna, ani czysto myślna: D o w o l n y b y t w s p ó l n y , a j e d n a k taki, k t ó r y m o ż n a określić, m o ż n a dalej dzielić; w s z y s t k o b o w i e m j e s t j e d n ą rzeczą w w i e l u realnościach, formal n i e o d r ó ż n i o n y c h , z k t ó r y c h j e d n a n i e j e s t f o r m a l n i e drugą. Quodlibet c o m m u n e et tamen determinabile adhuc potest distingui; q u a n t u m c u m q u e sit u n a res, in p l u r e s realitates, formaliter d i s t i n c t a s , q u a r u m h a e c formaliter n o n est i l l a . 807
T a w ł a ś n i e różnica, która g w a r a n t u j e z j e d n e j s t r o n y j e d n o ś ć , a z d r u g i e j różnice n i e t y l k o m y ś l n e to s ł y n n a distinctio formalis a parte rei. O d g r y w a o n a w p o g l ą d a c h D u n s a wielką rolę i j e s t p o w s z e c h n i e s t o s o w a n a . J a k forma g a t u n k o w a białości s t a n o w i j e d n o ś ć z formą rodzajową barwy, t a k s a m o p o s z c z e g ó l n e formalitates stanowią j e d n o ś ć z nazwą, której przysługują. T a k s a m o i d u s z a m a w s o b i e w ł a d z e życia, czucia i r o z u m n o ś c i . M i ę d z y t y m i w ł a d z a m i z a c h o d z i
8 0 7
Ibidem, II, 3, 6 (t. XII, s. 144A-B).
779
XLIII. Jan Duns Szkot
j e d n o ś ć , a l e n i e są w z a j e m n i e t o ż s a m e . P a n u j e m i ę d z y n i m i w ł a ś n i e różnica for m a l n a ; p o d o b n i e c h o ć k o n k r e t j e s t s a m w s o b i e j e d e n i t e n s a m , to j e d n a k p r z e z definicję u j m u j e m y w t y m k o n k r e c i e k a ż d o r a z o w o c o ś i n n e g o . W p o m y ś l e distinctio formalis nawiązuje S z k o t d o distinctio intentionis H e n ryka z G a n d a w y . Z a t e m pośród t r a n s c e n d e n t a l i ó w , pośród w ł a d z d u s z y i przy m i o t ó w b o ż y c h zachodzi różnica formalna; tu w s z ę d z i e w y s t ę p u j e tożsamościow o j e d n o (identice unum), formalnie różne (formaliter distinctum). P o z a rodzajową i g a t u n k o w ą formą przyjmuje D u n s S z k o t j e s z c z e z a w ę ż e n i e formy g a t u n k o w e j i określa ją j a k o ostateczną realność b y t u {ultima realitas entis), którą szkotyści na zwali s ł y n n y m m i a n e m haecceitas. T a nazwa b a r d z o r z a d k o w y s t ę p u j e u S z k o t a : 8 0 8
J e ż e l i s u b s t a n c j a m a t e r i a l n a sama z s i e b i e j e s t tą substancją, to w t y m , w c z y m j e s t , j e s t t e ż o w a haecceitas. Si s u b s t a n t i a materialis e x se e s s e t h a e c , in q u o c u m q u e e s s e t , in e o d e m e s s e t illa h a e c c e i t a s . 809
T a o s t a t n i a forma, łącząc się z materią, s t a n o w i z a s a d ę j e d n o s t k o w i e n i a . Ściśle n i e w i a d o m o , c o na t e m a t n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y myślał A r y s t o t e les, ale w k a ż d y m razie S z k o t t w i e r d z i , ż e A r y s t o t e l e s jej n i e w y k a z a ł : J e s t z a t e m p r a w d o p o d o b n e , ż e w tej k w e s t i i Filozof miał z a w s z e wąt pliwości. U n d e p r o b a b i l e e s t , q u o d in illa c o n c l u s i o n e [ P h i l o s o p h u s ] s e m p e r f u e rit d u b i u s . 8 1 0
C o w i ę c e j , n i e m o ż e t u b y ć w ogóle ścisłego d o w o d u filozoficznego i fi lozofowie m o g ą w tej s p r a w i e dostarczyć j e d y n i e p r a w d o p o d o b n y c h m n i e m a ń
{probabiles persuasiones): M o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e c h o ć na rzecz d r u g i e g o t w i e r d z e n i a [ m i a n o w i c i e o n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y ] są p r a w d o p o d o b n e a r g u m e n t y , to j e d n a k n i e są to d o w o d y , n a w e t n i e k o n i e c z n e . P o t e s t dici, q u o d licet ad illam s e c u n d a m p r o p o s i t i o n e m [scil. d e i m m o r t a l i t a t e a n i m a e ] p r o b a n d a m sint r a t i o n e s p r o b a b i l e s , n o n t a m e n d e m o n strativae, i m m o n e c n e c e s s a r i a e . 811
D o w o d u n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y n i e m o ż n a p r z e p r o w a d z a ć ani a priori ( n i e m o ż n a w y k a z a ć , ż e d u s z a j e s t formą s a m o i s t n ą ) , ani a posteriori. D o w o d y a posteriori posługują się a r g u m e n t e m kary i n a g r o d y na t a m t y m ś w i e c i e , pra g n i e n i a życia, strachu p r z e d śmiercią itp., ale t e s a m e fakty ś w i a d c z y ł y b y rów nież o nieśmiertelności duszy zwierzęcej: 8 0 8
8 0 9
8 1 0
8 1 1
Por. Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, II, 3, 6 (t. XII, s. 144-145). Jan D u n s Szkot, Reportata pańsiensia, II, 12, 5 (t. XXIII, s. 2 5 A - B ) . Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, IV, s. 4 3 , 2 (t. X X , s. 46A). Ibidem.
Średniowiecze
780
N a d o w ó d , ż e p r a g n i e n i e n i e ś m i e r t e l n o ś c i j e s t dla c z ł o w i e k a n a t u r a l n e , p o n i e w a ż z n a t u r y u c i e k a od śmierci, m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e d o w ó d t e n d o t y c z y r ó w n i e d o b r z e w s z e l k i e g o zwierzęcia. Ad p r o b a t i o n e m h u i u s , q u o d d e s i d e r i u m h o m i n i s n a t u r a l e e s t ad i m m o r t a l i t a t e m , q u i a n a t u r a l i t e r fugit m o r t e m , p o s s e t dici, q u o d illa p r o b a t i o concluderet aeque de quocumque bruto . 8 1 2
Wobec tego teza o nieśmiertelności duszy musi pozostać tylko prawdą wiary i najtężsi filozofowie n i e umieją jej u d o w o d n i ć . Z g o d n i e z tradycją wcześniejszą w n a u c e o ś w i e c i e w y c h o d z i S z k o t od idei. P o z n a n e p r z e z Boga istoty rzeczy bytują w c z e ś n i e j aniżeli ich relacja d o b y t u b o ż e g o , czyli ich r e a l n e i s t n i e n i e . Ideą j e s t p r z e d m i o t p o z n a n y p r z e z Boga j a k o mający b y ć s t w o r z o n y m {ipsum obiectum cognitum est idea) . Bóg stwarza w e d l e idei, a n a w e t m a i d e e b y t ó w j e d n o s t k o w y c h {Deussingulapropriis rationibus format) . J e d n a k ż e S z k o t zdaje s o b i e s p r a w ę z t e g o , ż e p r z y p e w n e j ( w ł a ś n i e n e o p l a t o ń s k i e j ) interpretacji n a u k i o i d e a c h m o ż n a ł a t w o u g r z ę z n ą ć w n e c e s y t a r y z m i e . N i e b e z p i e c z e ń s t w o to z w i ę k s z a j e s z c z e s z k o t y s t y c z n a j e d n o z n a c z n o ś ć b y t u . M u s i a ł tu w i ę c w p r o w a d z i ć S z k o t w o l u n t a r y z m , aby utrzymać różnicę między Bogiem i jego dziełami. W ż a d n y m sensie ( w b r e w A w i c e n n i e ) s t w o r z e n i a n i e wypływają z Boga w s p o s ó b k o n i e c z n y . S z k o t b a r d z o silnie p o d k r e ś l a n i e k o n i e c z n o ś ć i s t n i e n i a s t w o r z e ń i w o l n o ś ć a k tu b o ż e g o . C h o ć w i ę c p o z n a n i e b o ż e s p e ł n i a w y m o g i logiki, to j e d n a k j e d y n ą przyczyną, dla k t ó r e j Bóg chciał rzeczy, j e s t J e g o wola. W o l u n t a r y z m D u n s a d o c h o d z i d o tezy, k t ó r a miała d a l e k o s i ę ż n e s k u t k i : p r a w a m o r a l n e m o g ł y b y b y ć i n n e . M a m y j u ż z a t e m u S z k o t a p o d d a n i e reguł m o r a l n y c h woli Boga. 813
814
815
U p o d s t a w m e t a f i z y k i S z k o t a t k w i pluralizm; teza, ż e w s e n s i e ścisłym istnieją t y l k o j e d n o s t k i . D u n s p r z y j m u j e s z e r e g s w o i s t y c h założeń, z k t ó r y c h p i e r w s z e to: ż e m a t e r i a p i e r w s z a n i e j e s t czystą możnością. P o w i a d a S z k o t , ż e p o j m u j ą c m a t e r i ę j a k o czystą m o ż n o ś ć , j a k zrobił T o m a s z , p r z e m i e n i a się ją w n i c o ś ć . P o z y t y w n i e m o ż e m y o r z e c o m a t e r i i , ż e j e s t o n a zasadą ( p o d ł o ż e m ) z m i a n s u b s t a n c j a l n y c h ; ż e j e s t p o z n a w a l n a dla Boga, k t ó r y ją stwarza i f a k t y c z n i e p o z n a j e . M a w i ę c m a t e r i a p i e r w s z a p e w n ą a k t u a l ność i jest w p e w n y m sensie bytem: 816
G d y b y była n i c z y m l u b n i e b y t e m , b y t zależałby od n i c z e g o l u b n i e b y t u , co j e s t n i e m o ż l i w e . Si e s s e t nihil vel n o n e n s , d e p e n d e r e t e n s a nihil vel n o n e s s e , q u o d e s t impossibile . 817
8 1 2
8 1 3
8 1 4
8 1 5
8 1 6
8 1 7
Ibidem (t. X X , s. 58A). Por. ibidem, I, 35, 1 (t. X, s. 548-549). Ibidem (t. X, s. 554A). Ibidem (t. X, s. 553B). Por. ibidem, II, 12, 1 (t. XII, s. 547). Ibidem, II, 12, 1 (t. XII, s. 558A).
781
XLIII. Jan Duns Szkot
J e s t w i ę c m a t e r i a p i e r w s z a j e s t e s t w e m r ó ż n y m od formy, p o z n a w a n y m p r z e z Boga, a a b s o l u t n i e rzecz ujmując, B ó g m o ż e s t w o r z y ć samą m a t e r i ę p i e r w s z ą . D u n s n i e d o s t r z e g a w t y m sprzeczności (non video, quod sit contradictio, si [materia] ponatur virtute divina sine forma) . N i e j e s t j a s n e , czy D u n s stosuje h y l e m o r f i z m d o świata d u c h ó w czystych. 818
819
D. Działanie W e t y c e S z k o t idzie w i e r n i e za A u g u s t y n e m - i za A n z e l m e m . A k c e n t u j e w a ż ność woli, a b y z a c h o w a ć p r z y p a d k o w o ś ć (seroare contingentiam), a z a r a z e m p o d n i e ś ć g o d n o ś ć n a t u r y c z ł o w i e k a (dignificare naturam). P o d k r e ś l a w i ę c D u n s , ż e i n t e l e k t i w o l a to n a j s z l a c h e t n i e j s z e w ł a d z e w c z ł o w i e k u ; ale wola wybija się na p l a n p i e r w s z y (intellectus et voluntas sunt nobilissimae [potentiae], et maxime voluntas) . P a r a d o k s a l n e j e s t to, że w o l u n t a r y s t a S z k o t t a k m a ł o miejsca p o ś w i ę c a p r o b l e m a t y c e e t y c z n e j . J e g o z a i n t e r e s o w a n i a e t y c z n e są w t ó r n e w o b e c m e t a f i zyki i teologii. N i e m a u n i e g o p e ł n e g o w y k ł a d u e t y k i . O d r z u c a o n t e z ę T o m a sza, ż e w o l a k o n i e c z n i e idzie za t y m , co i n t e l e k t u z n a j e za w i ę k s z e d o b r o . W o la n i e m u s i c h c i e ć n a w e t s w e g o w ł a s n e g o szczęścia. m
Wola s t w o r z o n a n i e z m i e r z a z koniecznością d o celu jej u k a z a n e g o , ani p o w s z e c h n e g o , ani s z c z e g ó ł o w e g o . V o l u n t a s creata n o n n e c e s s a r i o t e n d i t in f i n e m sibi o s t e n s u m , n e c in u n i versali, n e c in p a r t i c u l a r i . 821
U S z k o t a w y s t ę p u j e p r y m a t woli w o b e c i n t e l e k t u , b o p o w i a d a się, że w o la m o ż e rozkazywać i n t e l e k t o w i , a z a t e m i n t e l e k t j e s t dla woli tylko okazją a k t u c h c e n i a . Wola n a t o m i a s t w o b e c a k t u i n t e l e k t u spełnia rolę przyczyny sprawczej: Ani a k t i n t e l e k t u nie j e s t całkowitą przyczyną a k t u woli, lecz częściową, j e żeli j e s t j a k ą k o l w i e k , ani o d w r o t n i e wola n i e jest całkowitą przyczyną p o znania, wola rozkazująca i n t e l e k t o w i j e s t przyczyną wyższą od j e g o a k t u . N e c a c t u s i n t e l l e c t u s e s t totalis causa a c t u s v o l u n t a t i s , s e d partialis c a u sa, si e s t aliąua, n e c e c o n v e r s o v o l u n t a s e s t totalis causa i n t e l l e c t i o n i s [...] v o l u n t a s i m p e r a n s i n t e l l e c t u i est causa s u p e r i o r r e s p e c t u a c t u s e i u s . 8 2 2
I d e e nas w p r a w d z i e d e t e r m i n u j ą , ale z a w s z e od naszej woli zależy w y b ó r n a s z y c h idei. D l a t e g o n a w e t najwyższe d o b r o n i e d e t e r m i n u j e woli:
8 1 8
Ibidem, II, 12, 1 (t. XII, s. 563B). ™Ibidem, II, 12, 2 (t. XII, s. 575A). Jan D u n s Szkot, Reportata parisiensia, II, 25, qu. u. (t. XXIII, s. 118A). Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, II, 23, qu. u. (t. XIII, s. 164B). Ibidem, IV, s. 49, e x latere (t. XXI, s. 15IB). 8 2 0
8 2 1
8 2 2
Średniowiecze
782
N i c s t w o r z o n e g o poza wolą n i e j e s t w woli całkowitą przyczyną jej a k t u . N i h i l c r e a t u m aliud a v o l u n t a t e est causa totalis a c t u s v o l e n d i in v o luntate . 8 2 3
Z a t e m w p ł y w i n t e l e k t u na w o l ę staje się s t o s u n k o w o słaby z u p e ł n i e ina czej niż w t o m i z m i e , g d z i e k o r z e n i e m wolności j e s t r o z u m (radix totius libertatis est in ratione posita), t e n s a m m a t e r i a ł a r y s t o t e l e s o w s k i został p r z e t w o r z o n y p r z e z T o m a s z a , a inaczej p r z e z S z k o t a . I n n y j e s t styl o b u s y s t e m ó w . Powiada więc Szkot: I n t e l e k t , jeśli j e s t przyczyną c h c e n i a , j e s t przyczyną s ł u ż e b n ą w z g l ę d e m woli. I n t e l l e c t u s a u t e m , si est causa volitionis, est causa s u b s e r v i e n s v o l u n t a t i
824
.
C o w i ę c e j , i n t e l e k t b y w a zniewolony, a wola z a w s z e pozostaje w o l n a : P o w o d e m tej różnicy j e s t to, ż e i n t e l e k t j e s t p o r u s z a n y p r z e z p r z e d m i o t n a t u r a l n y z koniecznością, a wola p o r u s z a s a m a s i e b i e s w o b o d n i e . E t ratio d i f f e r e n t i a e est, q u i a i n t e l l e c t u s m o v e t u r a b o b i e c t o naturali n e c e s s i t a t e , v o l u n t a s a u t e m l i b e r ę se m o v e t . 8 2 5
T o w i ę c , co działa n a c z ł o w i e k a d e s t r u k t y w n i e , to n i e błąd w i n t e l e k c i e , ale błąd w woli. Jak wola uporządkowana porządkuje inne władze, tak nieuporządkowa na b u r z y ich ład. Sicut ipsa [voluntas] o r d i n a t a o r d i n a t alias [ p o t e n t i a s ] , ita d e o r d i n a t a d e ordinat . 826
R z e c z y są d o b r e d l a t e g o , ż e Bóg ich c h c e i ż e j e k o c h a , a n i e o d w r o t n i e (omne aliud a Deo ideo est bonum, quia Deo volitum et non e eonverso) . S z k o t zga d z a się tu z T o m a s z e m . S z k o t n i e z w y k l e m o c n o p o d k r e ś l a z u p e ł n ą w o l n o ś ć Boga i z a l e ż n o ś ć e t y ki od J e g o woli. W s t o s u n k u d o swoich p o p r z e d n i k ó w o w i e l e bardziej u w y p u kla z n a c z e n i e m o r a l n e wolności woli. J a k widzieliśmy, n i e p a n u j e tu ż a d n a a b s o l u t n a d o w o l n o ś ć , g d y ż Boga h a m u j e J e g o n a t u r a i logiczność, k t ó r a t k w i w tej n a t u r z e . P r a k t y c z n i e p o w i a d a S z k o t , ż e d w ó c h p i e r w s z y c h p r z y k a z a ń D e k a l o g u n i e m ó g ł Bóg z m i e n i ć , ale pozostałe mogły być inne. Szkot ma całkiem inne podejście do natury grzechu p i e r w o r o d n e g o i p r a w a natury, c h o ć przyznaje, że: 827
8 2 3
8 2 4
8 2 5
8 2 6
827
Jan D u n s Szkot, Reportata parisiensia, II, 25, qu. u. (t. XXIII, s. 127B). Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, IV, s. 49, ex latere (t. X X I , s. 15IB). Jan D u n s Szkot, Quodlibetum, 16 (t. XXVI, s. 189A-B). Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, II, 30, 2 (t. XIII, s. 293B). Ibidem, III, 19, qu. u. (t. XIV, s. 718B).
783
XLIII. Jan Duns Szkot
W s z y s t k i e p r z y k a z a n i a r ó w n i e ż d r u g i e j tablicy należą d o p r a w a natury, p o n i e w a ż ich s ł u s z n o ś ć j e s t w i e l c e z g o d n a z p i e r w s z y m i z a s a d a m i p r a k t y c z n y m i , k t ó r e są dla nas o c z y w i s t e z koniecznością. O m n i a p r a e c e p t a e t i a m s e c u n d a e t a b u l a e e s s e d e lege n a t u r a e , q u i a e o r u m r e c t i t u d o v a l d e c o n s o n a t primis principiis practicis necessario n o t i s . 828
S z k o t swoiście dzieli d o b r a na: d o b r o k o r z y s t n e bonum commodi (tyle co delectabile, czyli to, k t ó r e daje przyjemność) i d o b r o g o d z i w e (bonum honesti). D o b r a te stopniują się, najwyższe bonum honesti to caritas, a najwyższe bonum commodi to szczęśliwość. P r a w d z i w y m i b e z w a r u n k o w y m d o b r e m j e s t t y l k o k o c h a ć Boga: Ż a d e n a k t n i e j e s t d o b r y w s w o i m rodzaju t y l k o za sprawą p r z e d m i o t u , j e d y n i e miłość Boga, k t ó r a j e s t miłością d o p r z e d m i o t u , k t ó r y j e s t s a m p r z e z się p r z e d m i o t e m c h c e n i a i j e s t miłością d o b r a n i e s k o ń c z o n e g o . N u l l u s t a m e n a c t u s e s t b o n u s in g e n e r e e x solo o b i e c t o , nisi a m a r e D e u m , q u i a m o r e s t o b i e c t i p e r se volibilis e t b o n i i n f i n i t i . 829
W najwyższym szczęściu znajduje się synteza o b u tych dóbr. D o tych d w u d ó b r stosują się d w a pożądania: affectio commodi, k t ó r e skłania nas do zaspokojenia s u b i e k t y w n y c h p o t r z e b , i affectio iustitiae ( w z g l ę d n i e amicitiae), k t ó r y m afirmujem y najwyższą, o b i e k t y w n ą wartość. O s t a t e c z n y m c e l e m tych affectiones j e s t Bóg. P i ę k n i e powiada Szkot: P o ż ą d a n i e s p r a w i e d l i w o ś c i j e s t wolnością w r o d z o n ą woli, p o n i e w a ż o n a j e s t p i e r w s z y m zarządcą t a k i e g o p o ż ą d a n i a . Affectio iustitiae e s t l i b e r t a s i n n a t a v o l u n t a t i , q u i a ipsa e s t p r i m a m o d e ratrix affectionis t a l i s . 830
U szczytu o b u t y c h affectiones stoi caritas. S z k o t u t o ż s a m i a z e sobą miłość, łaskę i mądrość. M ą d r o ś ć j e s t miłością, b o w i e m j e s t mądrością, którą Bóg myśli m n i e w so b i e i którą myśli m n i e j a k o d o b r o , a myśl w sobie a p r o b u j e i d o niej dąży. S a p i e n t i a e n i m e s t caritas, [...] s a p i e n t i a e n i m est, q u a sapit m i h i D e u s in se, e t q u a sapit m i h i u t b o n u m : n a m q u i sapit, e t s a p o r e m in se a p p r o b a t e t sibi a p p e t i t . 8 3 1
N i e w i e l e z n a c z y k o n t e m p l a c j a Boga, jeżeli k o n t e m p l u j ą c n i e k o c h a się. P a r u m v a l e r e t c o n t e m p l a r i D e u m , nisi c o n t e m p l a n d o , d i l i g e r e t u r
8 2 8
8 2 9
8 3 0
8 3 1
8 3 2
Ibidem, III, 37, qu. u. (t. XV, s. 826-827). Jan D u n s Szkot, Reportata parisiensia, IV, s. 28, qu. u. (t. XXIV, s. 377B). Jan D u n s Szkot, Opus oxoniense, II, 6, 2 (t. XII, s. 353B). Jan D u n s Szkot, Reportata parisiensia, III, 34, qu. u. (t. XXIII, s. 528B). Ibidem, III, 18, 3 (t. XXIII, s. 400B).
832
.
ROZDZIAŁ XLIV
Prekursorzy nominalizmu Wiek XIV przynosi wielkie przemiany polityczno-społeczne. Zaczęto sobie z d a w a ć s p r a w ę z n i e r e a l n o ś c i u r z e c z y w i s t n i e n i a idei c e s a r s t w a . R o z w i n ę ł y się p a ń s t w a n a r o d o w e o t e n d e n c j a c h c e n t r a l i s t y c z n y c h . R o z k w i t a ł h a n d e l i rosło b o g a c t w o k u p c ó w , pojawiła się n o w a klasa - m i e s z c z a ń s t w o . W y o d r ę b n i ł y się stany, d u ż ą rolę z a c z ę ł y o d g r y w a ć c e c h y i p a r l a m e n t y . Był to r ó w n i e ż o k r e s z n a c z n y c h z a b u r z e ń s p o ł e c z n y c h w y w o ł a n y c h g ł o d e m i zarazami (m.in., s ł y n n a d ż u m a z 1348 r. i i n n e nieszczęścia, n p . zalanie H o l a n d i i p r z e z m o r z e ) . Z a r y s o w a ł o się n i e b e z p i e c z e ń s t w o t u r e c k i e , k t ó r e wstrząśnie ś w i a t e m d o p i e r o w X V w., a s z c z e g ó l n i e w r o k u 1453, g d y p a d n i e K o n s t a n t y n o p o l . Z a z n a c z a się coraz w y raźniejszy p o s t ę p laicyzacji; legiści i publicyści walczyli z k a n o n i s t a m i i w s p i e rali d ą ż e n i a a n t y p a p i e s k i e k r ó l ó w (na p r z y k ł a d Filipa P i ę k n e g o ) . Z w o l n a u l e ga rozbiciu j e d n o ś ć ś r e d n i o w i e c z n e j Christianitas. Kościół p r z e ż y w a t e ż p o w a ż n y kryzys. L i c z n e k o n f l i k t y d o p r o w a d z i ł y d o w i e l k i e j s c h i z m y (lata 1 3 7 8 - 1 4 1 7 ) , którą z a k o ń c z y ł s o b ó r w Konstancji. Poja wiają się z w i a s t u n i d ą ż e ń r e f o r m a t o r s k i c h : J a n H u s i H i e r o n i m z Pragi w Pra d z e oraz Wyclif w O k s f o r d z i e . Torują oni d r o g ę L u t r o w i . J e s t b a r d z o c i e k a w e , ż e ich w a l k a z hierarchią łączy się ze skrajnie r e a l i s t y c z n y m i p o g l ą d a m i , c z e g o p r z y k ł a d e m j e s t d z i e ł o Wyclifa De ideis. Przyjmują oni r e a l n o ś ć idei i skrajny re alizm w k o n c e p c j i uniwersaliów. T ł u m a c z y to r ó w n i e ż h i s t o r y c z n i e s u k c e s n o m i n a l i z m u , p o n i e w a ż w i e l u c z o ł o w y c h p r z e d s t a w i c i e l i myśli katolickiej zaczy na się skłaniać d o s t a n o w i s k a n o m i n a l i s t y c z n e g o . Pojawiają się t e ż i i n n e zała m a n i a , m i s t y k a rozwija się w t y m czasie nieraz w k i e r u n k u , k t ó r y a k c e n t u j ą c p o r z ą d e k c h a r y z m a t y c z n y , czyni to n i e j a k o z e szkodą dla h i e r a r c h i c z n e g o . D o tych w s z y s t k i c h zjawisk d o c h o d z i rosnące wciąż parcie k u u t y l i t a r y z m o w i , p o t ę ż n i e j ą c e m i e s z c z a ń s t w o w y s u w a na p i e r w s z y p l a n z a g a d n i e n i a p r a k t y c z n e . W n a u c e , a t e ż w e k o n o m i i i p o l i t y c e z a c z y n a się coraz b a r d z i e j d o p o m i n a ć o swe prawa byt szczegółowy - i n d y w i d u u m . O t o n a j w y r a ź n i e j s z e rysy pojawiające się na g m a c h u ś r e d n i o w i e c z a ; j e d n o ś ć k u l t u r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j ś r e d n i o w i e c z a została rozbita na k o n i e c p r z e z zmysłowość i pięknoduchostwo renesansu. T e s a m e p r o c e s y w o d p o w i e d n i e j proporcji d o k o n u j ą się i w filozofii. W i e k X I I I był o k r e s e m w i e l k i c h s y n t e z , X I V zwątpił w s k u t e c z n o ś ć dzieła w s z c z ę t e g o w X I I I , przyszła kolej na k r y t y k ę . D u n s S z k o t rozpoczął k r y t y k ę p o d s t a w ; j e g o u d e r z e n i e k i e r u j e się k u B o n a w e n t u r z e , A l b e r t o w i , T o m a s z o w i i k u a w e r r o i s t o m . P ó ź n i e j s a m S z k o t s t a n i e się p r z e d m i o t e m ostrej k r y t y k i . T o nastawienie intelektualne przygotowuje grunt pod nominalizm. Wprawdzie p r z e z w i e k X I V t r w a ć b ę d ą k l a s y c z n e szkoły - t o m i z m i s z k o t y z m - ale najwy b i t n i e j s z e u m y s ł y s k ł a n i a ć się b ę d ą ku n o w e m u k i e r u n k o w i - n o m i n a l i z m o w i . B ę d z i e m y p ó ź n i e j mówili o r e n e s a n s i e , ale j u ż teraz t r z e b a zaznaczyć, ż e
785
XLIV. Prekursorzy nominalizmu
g ł ó w n y m z n a m i e n i e m t e g o p r ą d u było u d e r z e n i e w s c h o l a s t y k ę , w t y m p r z e d e w s z y s t k i m w fizykę A r y s t o t e l e s a , w m e t a f i z y k ę , w Kościół ( t y p o w e u L u t r a ) . Z a z n a c z a się to b a r d z o w y r a ź n i e j u ż w w i e k u XIV, ale trwa n a t u r a l n i e i w XV. P o m a g a w t y m u p a d e k s c h o l a s t y k i , k t ó r e g o o b j a w a m i były błahośó treści, t r u d n y j ę z y k , p a r t y k u l a r y z m szkół i ambicji z a k o n n y c h . W X I V w i e k u n a d a l g ł ó w n y m i o ś r o d k a m i życia u m y s ł o w e g o są P a r y ż i O k s f o r d , ale n a s t ę p u j ą z n a m i e n n e p r z e s u n i ę c i a . P a r y ż p r z e s t a j e b y ć ośrod k i e m całej Christianitas i n a b i e r a c e c h ś r o d o w i s k a n a r o d o w e g o , f r a n c u s k i e g o . N a p ł y w s t u d i u j ą c y c h i p o z i o m n a u k i o p a d a , pojawiają się intrygi, p r z e k u p s t w a , n a d u ż y c i a . W r o k u 1406 na w y d z i a l e artium było tysiąc m a g i s t r ó w . K a t e d r y o b e j m u j ą l u d z i e n i e z d o l n i (imbeciles). U n i w e r s y t e t P a r y s k i traci t e ż d u ż o p r z e z to, ż e zostaje w m i e s z a n y w w a l k ę króla z p a p i e ż e m i w wielką s c h i z m ę . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o P a r y ż a e m a n c y p u j e się i wybija coraz b a r d z i e j O k s f o r d . P r o f e s o r o w i e o k s f o r d z c y od 1322 r. mogą w y k ł a d a ć w s z ę d z i e b e z d o d a t k o w y c h formalności. O p r ó c z rozwijającego się O k s f o r d u w całej E u r o p i e p o wstaje w X I V i X V w. w i e l e u n i w e r s y t e t ó w n a r o d o w y c h i r e g i o n a l n y c h . W w i e k u X I V j e s t e ś m y ś w i a d k a m i innowacji w w y k ł a d z i e Sentencji. P o wstaje k i l k a n o w y c h form literackich: principium (w O k s f o r d z i e : introitus), czy li w y k ł a d w s t ę p n y d o k a ż d e j z ksiąg Sentencji; cessatio, to j e s t d y s p u t a na z a k o ń c z e n i e k a ż d e j z ksiąg Sentencji; collatio regratiatoria, czyli u r o c z y s t e p o d z i ę k o w a n i e n a z a k o ń c z e n i e całości. Z n a m i e n n e , ż e od 1315 r. w P a r y ż u przy o t r z y m a n i u m a g i s t e r i u m , profe sor m u s i p r z e z d w a n a ś c i e g o d z i n o d p i e r a ć zarzuty, j e s t to t a k z w a n a grandę sorboniąue. W z r a s t a liczba k o m e n t a r z y d o L o m b a r d a . Quaestio ąuodlibetalis p r z e c h o d z i raczej w ręce bakałarzy, a m a g i s t r o w i e zajmują się I księgą Sentencji L o m b a r d a . S t a n o w i o n a p o d s t a w ę d o n a j s u b t e l n i e j s z y c h rozważań. C h a r a k t e r y s t y c z n y j e s t t e ż w tej e p o c e wielki rozwój logiki. W z a k o n a c h zaś n a s t ę p u j e u p a d e k gorliwości w z a c h o w y w a n i u r e g u ł y i b r a k zapału d o uprawiania nauki. W i e k X I V j e s t t e ż o k r e s e m p r z e k ł a d ó w z łaciny na i n n e j ę z y k i : na g r e c ki - G r z e g o r z A l k i n d y r i o s (ur. 1350) t ł u m a c z y Summa contra gentiles; J e r z y S c o larios t ł u m a c z y św. T o m a s z a , P i o t r a H i s z p a n a , G i l b e r t a z la P o r r ć e ; na o r m i a ń ski p r z e ł o ż o n o A l b e r t a W i e l k i e g o ; na hebrajski - w p o ł u d n i o w e j Francji działa głównie Levi ben Gerron. N i e w ą t p l i w i e c e n t r a l n ą postacią filozofii w i e k u X I V był O c k h a m . Ale i o n n i e zjawił się j a k m e t e o r , lecz miał swoich p o p r z e d n i k ó w , z k t ó r y c h naj w a ż n i e j s z y m i byli D u r a n d z S a n c t o P o r c i a n o i P i o t r Aureoli. Z a j m i j m y się naj p i e r w n i m i i t y m i , którzy stanowili f u n d a m e n t p o d w y s t ą p i e n i e O c k h a m a . 833
Chartularium
Universitatis Parisiensis, t. III, s. 604.
Średniowiecze
786
1. Jakub z Metz Z a c z n i j m y od J a k u b a z M e t z , k t ó r y był u c z n i e m R a m b e r t a z Bolonii. M i e l i na niego również wpływ Piotr z Owernii i H e n r y k z Gandawy. Studiował zapew n e z P a r y ż u . W k a ż d y m razie j e g o Komentarz do Sentencji j e s t w y b i t n y , z n a m y j e g o d w i e w e r s j e z lat 1 2 9 5 - 1 3 0 2 . J a k u b z M e t z był d o m i n i k a n i n e m i z p o w o d u p o d e j r z e ń o o d e j ś c i e od t o m i z m u k r y t y k o w a ł go w s p ó ł b r a t H e r v a e u s N a t a lis, a u t o r Correctorium fratri lacobi Metensis ( 1 3 0 2 - 1 3 0 7 ) . W i e l e p o g l ą d ó w J a k u b a różni go od T o m a s z a . N i e p r z y j m u j e o n realnej różnicy m i ę d z y istotą i ist n i e n i e m . W a ż n a j e s t j e g o n a u k a o relacji, którą p o j m u j e swoiście j a k o modus: Relacja n i e j e s t j a k i m ś s t w o r z e n i e m , ale s p o s o b e m i s t n i e n i a w t y m , c z e g o s p o s o b e m i s t n i e n i a j e s t . N i e tworzy o n a z ł o ż e n i a ze swoją p o d s t a w ą , k t ó r e j - j a k p o w i a d a m y - j e s t o n a s p o s o b e m istnienia. Relatio n o n est creatura aliąua, sed m o d u s e s s e n d i in e o cuius est, n o n fa ciens c o m p o s i t i o n e m c u m suo f u n d a m e n t o , cuius dicitur m o d u s e s s e n d i . 834
Actio i passio zalicza J a k u b d o kategorii s t o s u n k u . M a t e r i a n i e j e s t i s t o t n a p r z y j e d n o s t k o w i e n i u . J e d n o s t k u j e forma i stąd dwaj a n i o ł o w i e to d w i e j e d n o s t k i , c h o ć n i e m a w n i c h z u p e ł n i e m a t e r i i . W n a u c e o c z ł o w i e k u p o d ą ż a za T o m a s z e m , a w teorii p o z n a n i a o d c h o d z i od n i e g o . Species w e d ł u g J a k u b a p o t r z e b n e są t y l k o d o w y j a ś n i e n i a p o z n a w a n i a p r z e d m i o t ó w m a t e r i a l n y c h ; są o n e z b ę d n e przy p o z n a w a n i u Boga i b y t ó w n i e c i e l e s n y c h . C i , k t ó r z y się t a k z a p a trują na p o z n a n i e , w e d ł u g J a k u b a zachowują o p a r c i e p o z n a n i a na w y o b r a ż e n i a c h i t e z a c h d o k t o r ó w , A r y s t o t e l e s a i A u g u s t y n a (sahant multa, scilicet recursum adphantasmata et dicta doctorum) . Verbum mentis n i e j e s t o w o c e m a k t u p o z n a w c z e g o , ale j e s t to s a m t e n akt. 835
O g ó l n i e m o ż n a s t w i e r d z i ć , że J a k u b był u m y s ł e m , k t ó r y s z u k a ł r ó ż n y c h d r ó g i sprzeciwiał się u c h w a l e k a p i t u ł y d o m i n i k a n ó w , k t ó r a u z n a w a ł a t o m i z m za oficjalną n a u k ę z a k o n u . J a k u b n i e był s a m j e s z c z e rewolucjonistą, w p r z e c i wieństwie do swego ucznia - słynnego Duranda.
2. Durand z Sancto Porciano C i e k a w ą i z n a m i e n n ą postacią był D o c t o r R e s o l u t i s s i m u s D u r a n d z S a n c t o P o r c i a n o ( d e St. P o u r c a i n ) . Urodził się m i ę d z y r o k i e m 1270 a 1275. W 1303 r. p r z e b y w a ł w k l a s z t o r z e św. J a k u b a w P a r y ż u i tu został p r o f e s o r e m w 1312 r. Z m a r ł w 1334 r. P r z e d 1308 r. z r e d a g o w a ł s w e g ł o ś n e d z i e ł o , Komentarz do Sentencji.
Cyt. za M. de Wulf, Hi stoi re de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 17. Cyt. za E. Gilson, La philosophie au Moyen-Age, s. 622.
XLIV. Prekursorzy nominalizmu
787
Sława D u r a n d a p ł y n i e g ł ó w n i e stąd, ż e j a k o d o m i n i k a n i n p o z o s t a w a ł w konflik cie z z a k o n e m , ostro k r y t y k o w a ł t o m i z m . M u s i a ł t a k ż e p o w t ó r n i e r e d a g o w a ć swój Komentarz do Sentencji z o d p o w i e d n i m i p o p r a w k a m i w s k a z a n y m i m u p r z e z k o m i s j ę , na c z e l e k t ó r e j stał H e r v a e u s N a t a l i s . D o s z ł o d o t e g o , ż e k a p i t u ł a g e n e r a l n a w M o n t p e l l i e r w 1316 r. p o t ę p i ł a n a u k ę D u r a n d a i u s t a n o w i ł a k o m i s j ę , która miała n a u k ę t ę oczyścić. W jej skład weszli P i o t r z P a l u d e i J a n z N e a p o lu. T y m c z a s e m D u r a n d został p o w o ł a n y d o kurii p a p i e s k i e j w A w i n i o n i e i t a m p r z e z c z t e r y lata p e ł n i ł o b o w i ą z k i lector curiae. Wywiązał się w t e d y swoisty p o j e d y n e k d o k t r y n a l n y D u r a n d a z H e r v a e u s e m . S z e r e g t e z D u r a n d a p o t ę p i ł za k o n . W 1323 r. D u r a n d z n ó w stanął p r z e d komisją papieską, t y m r a z e m w związ k u z e swoją d o k t r y n ą w i d z e n i a uszczęśliwiającego. W y s t ę p o w a l i t e ż p r z e c i w n i e m u k a r m e l i c i , a j e s z c z e w X V I w. był o n p r z e d m i o t e m o s t r y c h k r y t y k t e o l o g i c z n y c h . Z o s t a w s z y b i s k u p e m , D u r a n d wrócił częściowo d o s w y c h d a w n y c h z a p a t r y w a ń i w t y m d u c h u na n o w o z r e d a g o w a ł swój Komentarz do Sentencji. P o za n i m napisał s z e r e g k w e s t i i . W 1326 r. był c z ł o n k i e m komisji potępiającej t e zy O c k h a m a , m i m o iż s a m był p o d w p ł y w e m j e g o n a u k i . Zwalczający go bracia z a k o n n i mieli m u z o s t a w i ć taki n a g r o b e k : T u śpi D u r a n d t w a r d y j a k głaz p o d k t ó r y m spoczywa, N i e w i e m i n i e d b a m , czy z e z b a w i o n y m i p r z e b y w a . D u r u s D u r a n d u s iacet hic s u b m a r m o r e d u r o , a n sit s a l v a n d u s , e g o n e s c i o , n e c q u o q u e e u r o
8 3 6
.
D u r a n d b y ł u m y s ł e m n i e z a l e ż n y m i k r y t y c z n y m . S p r z e c i w i a ł się n a d m i e r n e m u k u l t o w i T o m a s z a w z a k o n i e i z a p e w n e d l a t e g o walczył z a u t o r y tetem ludzkim: S p o s ó b m ó w i e n i a i p i s a n i a o r z e c z a c h , k t ó r e n i e d o t y c z ą wiary, p o w i n i e n b y ć t a k i , b y w w i ę k s z y m s t o p n i u o p i e r a ć się na r o z u m i e niż na a u t o r y t e c i e j a k k o l w i e k s ł a w n e g o czy z n a m i e n i t e g o d o k t o r a . N i e w i e l e znaczy wszelki autorytet ludzki, kiedy rozum ujawnia przeciwną m u prawdę. M o d u s [...] l o q u e n d i e t s c r i b e n d i in ceteris, q u a e f i d e m n o n t a n g u n t , est, u t m a g i s i n n i t a m u r rationi q u a m auctoritati c u i u s c u m q u e doctoris q u a n t u m c u m q u e c e l e b r i s vel s o l e m n i s . E t p a r v i p e n d a t u r o m n i s h u m a n a a u c toritas, q u a n d o p e r r a t i o n e m e l u c e s c i t contraria v e r i t a s . 837
N i e j a s n e t e z y m a w i ę c rozstrzygać r o z u m . C h o c i a ż w m e t a f i z y c e D u r a n d a są liczne e l e m e n t y a r y s t o t e l e s o w s k i e , to j e d n a k ogólnie ulega on tendencji platońsko-augustyńskiej, a największy wpływ wywiera nań H e n r y k z Gandawy. Najważniejsza i brzemienna w skutki jest na-
Cyt. za E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, s. 422. Durand z Sancto Porciano, In Sententiarum, I, praefatio, cyt. za B. Geyer, Scholastische undpatristische Philosophie, s. 521.
Średniowiecze
788
u k a D u r a n d a o relacji. N a w i ą z u j e w niej d o H e n r y k a z G a n d a w y i J a k u b a z M e t z . D l a H e n r y k a k a ż d a rzecz m o ż e b y t o w a ć w t r z e c h m o d u s a c h : w s o b i e (in se), w c z y m ś i n n y m (in alio), d o c z e g o ś i n n e g o (ad aliud). In alio to p r z y p a dłość, a ad aliud to relacja. D u r a n d b y t relacji s p r o w a d z a d o b y t u s u b s t a n c j i l u b p r z y p a d ł o ś c i . M a m y tu p e w n ą z a p o w i e d ź b r z y t w y O c k h a m a , liczba r e a l n y c h p r z y p a d ł o ś c i ogranicza się d o ilości i jakości. Relacja o b e j m u j e sobą sześć p o z o s t a ł y c h kategorii (sexprincipia) i odgry wa w s y s t e m i e D u r a n d a d u ż ą rolę. Nawiązując d o H e n r y k a i d o J a k u b a z M e t z , o k r e ś l a o n s t o s u n e k j a k o s p o s ó b istnienia d o c z e g o ś i n n e g o (modus essendi ad aliud), a n i e j a k o rzeczywistą p r z y p a d ł o ś ć . R e l a c j e D u r a n d dzieli na r e a l n e i p o j ę c i o w e . W relacji realnej m u s i za c h o d z i ć z a l e ż n o ś ć p r z y c z y n o w a , z a t e m j e d y n a realna relacja to p r z y c z y n o w o ś ć . Relacja t o ż s a m o ś c i m a c h a r a k t e r pojęciowy. S k o r o relacja n i e j e s t rzeczą, lecz s p o s o b e m i s t n i e n i a (modus essendi), to n i e j e s t o n a c z y m ś r ó ż n y m od swej p o d s t a w y (relatio non est alia res a fundamento). Podstawą tych poglądów jest onto logią H e n r y k a z G a n d a w y , o c z y w i ś c i e nie m o ż e b y ć u D u r a n d a realnej różnicy m i ę d z y istotą a i s t n i e n i e m . T e o r i a relacji m a d a l e k o idące n a s t ę p s t w a , zwłaszcza w z a s t o s o w a n i u d o p o z n a n i a . W i n t e l e k c i e nic się n i e z m i e n i a , n i e staje się o n b a r d z i e j d o s k o n a ł y , g d y p o z n a j e , a m n i e j d o s k o n a ł y , g d y n i e p o z n a j e . O p i e r a j ą c się na a u g u s t y ń skiej p s y c h o l o g i i , p o w i a d a D u r a n d , ż e d u s z a całe swoje p o z n a n i e w y p r o w a d z a z s i e b i e , a p r z e d m i o t j e s t w t y m p r o c e s i e tylko w a r u n k i e m k o n i e c z n y m (condicio sine qua non). T y l k o z racji o b e c n e g o złączenia d u s z y z c i a ł e m n a s z e p o z n a n i e opiera się na z m y s ł a c h . T e g o rodzaju i m m a n e n t n e a k t y p o c h o d z ą o d p o d m i o t u p r z e z się, a od p r z e d m i o t u t y l k o j a k o od p r z y c z y n y k o n i e c z n e j . I n t e l e k t n i e j e s t p r z e z się d o s k o n a l s z y , g d y rzeczywiście p o z n a j e , niż p r z e d p o z n a n i e m , lecz tyl k o p r z y p a d ł o ś c i o w o , j a k coś c i ę ż k i e g o , g d y j e s t w górze. H u i u s m o d i a c t u s i m m a n e n t e s s u n t a g e n e r a n t e p e r se e t a b o b i e c t o sol u m sicut a c a u s a s i n e q u a n o n . [...] I n t e l l e c t u s n o n e s t perfectior, c u m ac tu intelligit, q u a m a n t e i n t e l l i g e r e p e r se, s e d s o l u m p e r a c c i d e n s sicut grave, c u m e s t d e o r s u m . 8 3 8
C h o c i a ż p o z n a n i e to relacja rzeczywista z a c h o d z ą c a m i ę d z y p o z n a j ą c y m a p o z n a n y m , to j e d n a k p o z n a n i e z m y s ł o w e i u m y s ł o w e n i e oznaczają w rzeczy wistości c z e g o ś i n n e g o niż z m y s ł i i n t e l e k t (sentire et intelligere [...] non dicunt ali ąuid reale additum super sensum et intellectum)™, co o z n a c z a , ż e o s t a t e c z n i e p o j m o w a n e są p o a u g u s t y ń s k u . P r z e d m i o t j a k o w a r u n e k sine qua non p o z n a n i a działa t y l k o przy w y w o ł a n i u a k t u p o z n a n i a , p o n i e w a ż j e g o o b e c n o ś ć nie u c h o d z i u w a d z e duszy. K a ż d e
8 3 8
8 3 9
Durand z Sancto Porciano, Quaestio de natura cognitionis, wyd. J. Koch, s. 18. Ibidem.
789
XLIV. Prekursorzy nominalizmu
p o z n a n i e to w y r a ż a n i e b e z p o ś r e d n i e p r z e d m i o t ó w i n i e p o t r z e b a species, b y w y t ł u m a c z y ć a k t poznawczy. C a ł a s u b t e l n o ś ć k r y t y c y z m u D u r a n d a wyraża się w j e g o w a l c e z e species i w o d r z u c e n i u i n t e l e k t u c z y n n e g o . Z n a m i e n n e j e s t p o d k r e ś l a n i e p r z e z D u r a n d a z n a c z e n i a t e g o , co s z c z e g ó ł o w e . W s z e l k i e b y t y są j e d n o s t k o w e i n a w e t n a s z e pojęcia (intentiones), a nie t y l k o z m y s ł o w e w y o b r a ż e n i a są s z c z e g ó ł o w e . P i e r w s z y m p r z e d m i o t e m n a s z e g o p o z n a n i a są b y t y szczegóło w e . P o w s z e c h n a j e s t d o p i e r o nasza, czysto pojęciowa forma p o w s z e c h n o ś c i , która j e s t relacją pojęciową. P o c h o p n e jest t w i e r d z e n i e , że p o w s z e c h n o ś ć d o k o n u j e się w rzeczach, p o n i e w a ż p o w s z e c h n o ś ć n i e m o ż e być w rzeczach, lecz tylko j e d n o s t k o w o ś ć . F r i v o l u m est d i c e r e , q u o d universalitas fiat in r e b u s , q u i a universalitas n o n p o t e s t e s s e in r e b u s , sed s o l u m s i n g u l a r i t a s . 840
M a j e d n a k ta p o w s z e c h n o ś ć j a k i e ś o p a r c i e w rzeczach i d l a t e g o n i e j e s t D u r a n d j e s z c z e k o n c e p t u a l i s t ą , c h o ć o d r z u c a , j a k A b e l a r d , unwersale in re. P o w i a d a się o tej p o w s z e c h n o ś c i , że o d n o s i się d o w i e l u , w k t ó r y c h t k w i r e a l n i e (convenit [...] adplura, in ąuibus est realiter) . P o d k r e ś l a j ą c tak silnie j e d n o s t k o wość, t w i e r d z i D u r a n d , ż e każdą j e d n o s t k ę k o n s t y t u u j e haec materia i haec for ma. M o ż n a w i ę c p o w i e d z i e ć , ż e powstaje p r o b l e m j e d n o s t k i , a z n i k a z a g a d n i e nie zasady jednostkowienia. I d ą c za S z k o t e m , p o w i a d a D u r a n d , ż e n i e m o ż n a w s p o s ó b ścisły u d o w o d n i ć n i e ś m i e r t e l n o ś c i duszy, a w d u c h u a u g u s t y ń s k i m u w a ż a , że n i e m a różni cy realnej m i ę d z y duszą a jej w ł a d z a m i ; sprawności zaś j a k o przypadłości (a p r z y p a d ł o ś ć j e s t relacją) n i e są c z y m ś r e a l n y m i r ó ż n y m od substancji duszy. R ó ż n i c e p o m i ę d z y D u r a n d e m a T o m a s z e m zaostrzają się j e s z c z e w k w e stiach t e o l o g i c z n y c h . S p o r y na t y m t e r e n i e były z n a c z n i e groźniejsze. W n a u c e filozoficznej o Bogu o d r z u c a D u r a n d t o m i s t y c z n ą n a u k ę o b e z p o ś r e d n i o ś c i i p o w s z e c h n o ś c i w p ł y w u Boga j a k o p r z y c z y n y p i e r w s z e j . P o g l ą d y D u r a n d a m u siały m u p r z y s p a r z a ć w i e l u kłopotów. Był p r z e c i e ż d o m i n i k a n i n e m i to w o k r e sie, k i e d y n a u k a T o m a s z a j u ż została u z n a n a p r z e z z a k o n za oficjalną. m
3. Piotr Aureoli U m y s ł e m r ó w n i e n i e z a l e ż n y m , n i e s p o k o j n y m i k r y t y c z n y m , a w n i e j e d n y m na w e t p r z e l i c y t o w u j ą c y m D u r a n d a był P i o t r Aureoli (d'Auriol), k t ó r e g o u z n a ć m o ż e m y za d r u g i e g o p o p r z e d n i k a O c k h a m a . P i o t r urodził się w C a h o r s , był f r a n c i s z k a n i n e m . W 1304 r. był u c z n i e m
Durand z Sancto Porciano, In Sententiarum, II, 6, 7, 8, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 21. Durand z Sancto Porciano, Quodlibetum aven., 111,1, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićoale, t. III, s. 21.
Średniowiecze
790
D u n s a S z k o t a w P a r y ż u . W 1318 r. został p r o f e s o r e m U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o , zmarł w 1322 j a k o b i s k u p w A i x - e n - P r o v e n c e . J e g o g ł ó w n y m d z i e ł e m j e s t Ko mentarz do Sentencji. P o n a d t o napisał t e ż Tractatus de principiis.
Piotr, p o d o b n i e j a k D u r a n d , uważa, że w sprawach filozoficznych n i e m o ż e b y ć ż a d n y c h a u t o r y t e t ó w ; j e d n o c z e ś n i e zwalcza T o m a s z a , B o n a w e n t u r ę i D u n sa S z k o t a . N a j w a ż n i e j s z e są p o g l ą d y Piotra na p o z n a n i e , ale p o d b u d o w ę dla t y c h za p a t r y w a ń stanowią p e w n e t e z y d o t y c z ą c e materii, b u d o w y ciał i duszy. W b r e w p o g l ą d o m S z k o t a u w a ż a , ż e s a m a m a t e r i a b e z formy n i e m o ż e istnieć, ale zara z e m t w i e r d z i , ż e n i e m a p o z a B o g i e m formy b e z m a t e r i i . N a p o t y k a tu n a t u r a l n i e d u ż e t r u d n o ś c i w związku z o r z e c z e n i e m s o b o r u w V i e n n e , k t ó r y u z n a ł , ż e d u s z a j e s t formą ciała. P i o t r t w i e r d z i , ż e O j c o w i e Kościoła są i n n e g o z d a n i a niż s o b ó r i ż e z g o d n i e z n i m i n a l e ż y u t r z y m y w a ć , ż e d u s z a l u d z k a j e s t o d r ę b n ą substancją. C o w i ę c e j , przyjmując f o r m u ł ę s o b o r u , n i e m u s i m y r o z u m i e ć jej s e n s u ; w t y m zaś w y p a d k u n i e t y l k o n i e m u s i m y jej r o z u m i e ć , ale j e s t to t e ż n i e m o ż l i w e . W o b e c t e g o m o ż e m y ją przyjąć t y l k o na wiarę. N a w i ą z u j ą c d o Szkota, p o w i a d a Piotr, że p o d o b n i e m a się rzecz i z n i e ś m i e r t e l n o ś c i ą duszy. T r w a n i e d u s z y p o śmierci m o ż n a n a z w a ć t y l k o c u d e m , s k o r o d u s z a r o z u m n a j e s t formą. J e s t tu p o d o b n i e j a k z c u d o w n y m z a c h o w a n i e m s a m y c h p r z y p a d ł o ś c i w transsubstancjacji. W s p r a w i e t a k z w a n e j forma mixti wygłasza P i o t r pogląd d o ś ć s k o m p l i k o w a n y , w myśl k t ó r e g o n i e m a real n e j forma mixti. P o j m u j e ją Aureoli j a k o z e s p o l e n i e form e l e m e n t a r n y c h , a ści ślej realności o w y c h najniższych form e l e m e n t a r n y c h (rea/itates aliąuaeexfonnis elementorum in mixto sunt). A forma mixti to z e s p o l e n i e o w y c h realności (medium ex illis realitatibus). W o b e c t e g o forma m i e s z a n i n y c z e g o k o l w i e k j e s t z istoty s p o j e n i e m z e s p o ł ó w c z t e r e c h form e l e m e n t a r n y c h , a n i e c z y m ś d o d a n y m (for ma mixti cuiuslibet est essentialiter conflata ex realitatibus ąuattuor elementarium formarutn, nec est aliąuid additum) . 842
P o j m u j ą c , j a k w i e m y , d u s z ę j a k o o d r ę b n ą s u b s t a n c j ę , która się r e a l n i e n i e różni od w ł a d z , t w i e r d z i Piotr, ż e t y l k o o tyle w i n n i ś m y przyjąć, ż e d u s z a j e s t formą ciała, o ile j e s t to k o n i e c z n e , a b y wyjaśnić n a s z e p o z n a w a n i e z m y s ł o w e . I n t e l e k t i ciało stają się j e d n o s t k o w e w j e d n y m działaniu, k t ó r y m j e s t p o znanie, a zatem i w pewien sposób w istnieniu. I n t e l l e c t u s e t c o r p u s i n d i v i d u a n t u r in u n a o p e r a t i o n e , q u a e e s t i n t e l l i g e re, ergo a l i ą u o m o d o in eKistentia . 843
D u s z a s p e ł n i a rolę formy n i e t y l k o o tyle, o ile jej p o ł ą c z e n i e z c i a ł e m j e s t
Piotr Aureoli, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 25. Piotr Aureoli, cyt. za E. Gilson, La philosophie au Moyen-Age, s. 628.
XLIV. Prekursorzy nominalizmu
791
n i e z b ę d n e , aby mogło zaistnieć poznanie intelektualne. Rzeczywiście w proce sie s a m e g o p o z n a n i a u m y s ł o w e g o zachodzi ścisłe p o w i ą z a n i e i n t e l e k t u z w y o braźnią, p o d o b n e d o o d p o w i e d n i e g o z e s p o l e n i a w p r z e d m i o t a c h (colligatio consimilis colligationi obiectorum). T o t w i e r d z e n i e nawiązuje w p e w i e n s p o s ó b d o A w e r r o e s o w e g o pojęcia continuatio, ale r o z u m i a n e g o p r z e z A u r e o l e g o swoiście. W r a c a m y w t e n s p o s ó b d o najważniejszego z a g a d n i e n i a p o r u s z o n e g o p r z e z Piotra, d o p r o b l e m u p o z n a n i a . U p o d s t a w w s z e l k i e g o p o z n a w a n i a z n a j d u j e się i n t u i c y j n y a k t p o z n a w c z y ujmujący to, co szczegółowe. E f e k t e m tych ak tów poznawczych jest pojęcie, w którym ujmujemy przedmiot bez pośrednictwa species. A w i ę c p o z n a n i e n a s z e dotyczy w y r a ż e ń , k t ó r e docierają w p r o s t d o rze czy. N i e p o t r z e b a tu species, zwłaszcza zaś t o m i s t y c z n e r o z r ó ż n i e n i e na species impressa i expressa j e s t z u p e ł n i e z b ę d n e . Aureoli r o z u m i e species t o m i s t y c z n ą j a k o coś t r z e c i e g o p o ś r e d n i c z ą c e g o m i ę d z y p o d m i o t e m i p r z e d m i o t e m p o z n a n i a . O w a forma, k t ó r e j p o s t r z e ż e n i a d o ś w i a d c z a m y , g d y p o z n a j e m y zwykłą różę l u b kwiat, n i e j e s t n i c z y m r e a l n y m o d c i ś n i ę t y m w i n t e l e k c i e a l b o w y o b r a ż e n i u p o d m i o t o w o , lecz j e s t samą tą rzeczą mającą i n t e n c j o n a l n y byt postrzeżony. F o r m a illa, q u a m n o s a s p i c e r e e x p e r i m u r , d u m i n t e l l i g i m u s r o s a m s i m p l i c e m a u t florem, illa n o n est aliąuid reale i m p r e s s u m i n t e l l e c t u i s u b i e c t i v e a u t p h a n t a s m a t i [...], s e d e s t i p s a m e t res h a b e n s e s s e i n t e n t i o n a l e c o n spicuum . 8 4 4
W a ż n e j e s t tu powtarzające się później w y r ó ż n i e n i e esse subiectwum - real ny b y t faktów i dyspozycji psychicznych w nas i esse obiectivum - treść d a n a w tych faktach p s y c h i c z n y c h . W p o z n a w a n i u n i e z m i e n n e j e s t o w o esse obiectwum, n a t o miast u s t a w i c z n y m z m i a n o m p o d l e g a esse subiectwum. A w i ę c nie mdi species posia dających esse subiectwum. W p o z n a n i u jawi się sama rzecz w esse obiectwum: R z e c z y s a m e są p o s t r z e g a n e p r z e z u m y s ł , a to, co w i d z i m y , n i e j e s t inną od rzeczy formą w z r o k o w ą , lecz samą tą rzeczą mającą b y t zjawiskowy, to właśnie jest pojęcie umysłu lub poznanie przedmiotowe. R e s i p s a e c o n s p i c i u n t u r m e n t e , e t illud, q u o d i n t u e m u r , n o n e s t forma alia s p e c u l a r i s , s e d e s t i p s a m e t res h a b e n s e s s e a p p a r e n s , e t h a e c e s t m e n t i s c o n c e p t u s sive notitia o b i e c t i y a . 845
P o j ę c i e w i ę c m o ż e b y ć u j ę t e j a k o rzecz m o g ą c a b y ć p o z n a n ą i o t y l e o n a m a esse intentionale\ ale m o ż e b y ć t e ż p o j ę c i e u j ę t e od s t r o n y b y t u , k t ó r y m u p r z y s ł u g u j e , i w t e d y różni się o n o od rzeczy i m a tylko b y t zjawiskowy (esse ap parens). P i o t r u w a ż a w i ę c o g ó l n i e za n i e p o t r z e b n y cały s k o m p l i k o w a n y m e c h a -
Piotr Aureoli, cyt. za C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande, Berlin 1955, t. III, s. 24. Piotr Aureoli, In Sententiarum, I, 9, 1, cyt. za B. Geyer, Geschichte derpatristische und scholastische Philosophie, s. 526.
Średniowiecze
792
n i z m form p o z n a w c z y c h , w y o b r a ż e ń z m y s ł o w y c h , itd. i j e o d r z u c a . P o z o s t a j e t e ż w i e r n y p s y c h o l o g i i a u g u s t y ń s k i e j . J e d n a k ż e cała n a u k a o esse obiectwum i o esse apparens n i e s i e za sobą d a l e k o sięgające n a s t ę p s t w a ; zaczyna się w t e n s p o s ó b t w o r z y ć f e n o m e n a l i z m . U Piotra pojawia się j u ż myśl, ż e B ó g m ó g ł b y w nas w y w o ł a ć z ł u d n e w y o b r a ż e n i e , k t ó r e m u n i e o d p o w i a d a ł a b y ż a d n a realna rzecz. T e n m o t y w b ę d z i e się wciąż p o w t a r z a ć u a u t o r ó w p ó ź n i e j s z y c h . T o , co s z c z e g ó ł o w e , n i e t y l k o j e s t j e d y n ą realną postacią b y t o w a n i a r z e czy, ale j e s t o n o t e ż p i e r w o t n e w p o z n a n i u . W p o r z ą d k u o n t y c z n y m z b ę d n a j e s t w s z e l k a zasada j e d n o s t k o w i e n i a , p o n i e w a ż : K a ż d a rzecz, p r z e z s a m o to, ż e jest, j e s t j e d n o s t k o w a . S z u k a n i e c z e g o ś , d z i ę k i c z e m u rzecz, która j e s t poza i n t e l e k t e m , j e s t j e d n o s t k o w a , j e s t szukaniem niczego. O m n i s res e o , q u o d est, singularis e s t [...]. Q u a e r e r e aliąuid p e r ą u i d res, ą u a e e x t r a i n t e l l e c t u m est, e s t singularis, nihil est ą u a e r e r e . 8 4 6
T a w ł a ś n i e rzecz realna, a w i ę c szczegółowa j e s t ujęta p r z e z forma specularis - i p o z n a w a n i e t e g o , co s z c z e g ó ł o w e , j e s t n a p r a w d ę najwłaściwsze. R z e c z y w i s t o ś ć samą u j m u j e t y l k o p o z n a n i e t e g o , co s z c z e g ó ł o w e (notitiam individui demonstrati). D o c h o d z i m y w t e n s p o s ó b d o z a g a d n i e n i a p o w s z e c h n i k ó w . T u wraca P i o t r c z ę ś c i o w o d o s ł o w n i c t w a A b e l a r d a (formy rzeczy są d o s i e b i e p o d o b n e i t y l k o ta similitudo s t a n o w i realną p o d s t a w ę dla p o w s z e c h n i k a ) . P i o t r zwalcza z a r ó w n o t o m i z m , j a k i s z k o t y z m , k t ó r e g o formalizm m n o ż y b e z p o t r z e b y byty, co s t a n o w i z a l ą ż e k b r z y t w y O c k h a m a . Najbliższa jej w s p ó ł c z e s n e j wersji for muła brzmi następująco: Wielości n i e n a l e ż y z a k ł a d a ć , c h y b a że z o s t a n i e d o w i e d z i o n e w s p o s ó b o c z y w i s t y i k o n i e c z n y , ż e w i n n y s p o s ó b , p r z e z mniejszą liczbę n i e m o ż na z a c h o w a ć t w i e r d z e n i a . M u l t i t u d o p o n e n d a n o n est, nisi ratio e v i d e n s n e c e s s a r i a illud p r o b e t alit e r p e r p a u c i o r a salvari n o n p o s s e . 8 4 7
O d r z u c a j ą c f o r m a l i z m S z k o t a i a b s t r a k c j ę T o m a s z a , o p i e r a P i o t r całą ra cję b y t u p o w s z e c h n i k ó w n a p o j ę c i o w y m ujęciu ( k t ó r e j e s t o w i e l e m n i e j d o s k o n a ł e od p o z n a n i a s z c z e g ó ł o w e g o ) - a w i ę c u w a ż a , ż e universale to t w ó r umysłu: P o j ę c i e c z ł o w i e k a i zwierzęcia, j a k o w y o d r ę b n i o n e z S o k r a t e s a , j e s t t w o r e m i n t e l e k t u i n i e j e s t n i c z y m i n n y m niż p o j ę c i e m .
Piotr Aureoli, In Sententiarum, I, cyt. za B. Geyer, Geschichte derpatristische und scholastische Philosophie, s. 527. Cyt. za R. Dreiling, Der Konceptualismus in der Universalienlehre des Franziskanerbischofs Petrus Aureoli, B G P M , XI/6, s. 205.
XLIV. Prekursorzy nominalizmu
793
R a t i o h o m i n i s e t a n i m a l i s , p r o u t d i s t i n g u i t u r a Socrate, est fabricata p e r i n t e l l e c t u m , n e c e s t aliud nisi c o n c e p t u s . 8 4 8
U p o d s t a w koncepcji Piotra tkwi pogląd przyjmujący możliwość intuicyj n e g o u j m o w a n i a istoty rzeczy. W y s t ę p u j e tu natura communis A w i c e n n y i Szkota: Róża, którą widzi i n t e l e k t , j e s t formą wzrokową, która j e s t k r e s e m wglą d u d o k o n y w a n e g o p r z e z u m y s ł , n i e j e s t o n a naturą j e d n o s t k o w ą , lecz na turą z a s a d n i c z o j e s t cała ąuidditas. Patrząc na c z ł o w i e k a l u b różę n i e k o ń c z y m y p a t r z e n i a na tej róży l u b innej l u b na t y m czy i n n y m c z ł o w i e k u , lecz na róży b ą d ź c z ł o w i e k u z a s a d n i c z o . R o s a ista, q u a m aspicit i n t e l l e c t u s , e s t forma illa s p e c u l a r i s , q u a e t e r m i n a t m e n t i s i n t u i t u m , illa n o n est n a t u r a singularis, s e d n a t u r a s i m p l i c i t e r e s t q u i d d i t a s tota. [...] C o n s p i c i e n d o e n i m h o m i n e m vel r o s a m n o n term i n a m u s a s p e c t u m ad h a n c rosam, vel illam, vel h o m i n e m i s t u m , vel ill u m , s e d ad r o s a m vel h o m i n e m s i m p l i c i t e r . 849
M o ż e m y w i ę c p o z n a ć rzeczy t a k i m i , j a k i m i są, n a t o m i a s t pojęcia o g ó l n e n i e mają r z e c z y w i s t e g o i s t n i e n i a i bytują tylko mając esse apparens velobiectivum\ Z a t e m owa w z r o k o w a lub realna odbitka, czyli pojęcie, nie m o ż e być c z y m ś r e a l n y m , t k w i ą c y m w i n t e l e k c i e bądź wyobraźni, ani c z y m ś s a m o i s t n y m . E r g o illa forma s p e c u l a r i s vel i d o l u m reale vel c o n c e p t u s n o n p o t e s t e s se a l i q u i d reale, i n h a e r e n s i n t e l l e c t u i vel p h a n t a s m a t i , s e d n e c aliquid subsistens . 8 5 0
Piotr odrzuca w i ę c z a r ó w n o species, j a k i pojęcie, k t ó r e j e s t n i c z y m i n n y m j a k rzeczą in esse obiectivo. A właśnie p o w s z e c h n i k jest t a k i m p o j ę c i e m . Ale poję cie nie j e s t j e d y n ą rzeczywistością, która o d p o w i a d a p o w s z e c h n i k o w i ; jest i p e w na p o d s t a w a p r z e d m i o t o w a - similitudo rzeczy. J e d n a k ze w z g l ę d u na rozmaitość doskonałości p i e r w o t n e j intuicji poznawczej - ta sama rzecz m o ż e b y ć ujęta p o j ę c i o w o m n i e j l u b bardziej wyczerpująco i tu m a s w e źródło rozmaitość p o wszechników: R o z m a i t o ś ć p o j ę ć rodzaju i różnicy b i e r z e się o s t a t e c z n i e z rozmaitości w r a ż e ń , z k t ó r y c h j e d n e są d o s k o n a l s z e , i n n e m n i e j d o s k o n a ł e , z t e g o t e ż w z g l ę d u ta s a m a rzecz pojawia się w i n t e l e k c i e j a k o p r z e d m i o t m n i e j l u b bardziej doskonale. D i v e r s i t a s c o n c e p t u u m g e n e r i s e t differentiae h a b e t o r t u m u l t i m a t e ex d i v e r s i t a t e i m p r e s s i o n u m [...], q u a r u m u n a est magis perfecta, reliqua
Piotr Aureoli, In Sententiarum, I, 23, 2, cyt. za M. de Wulf, Histoire de módićuale, t. III, s. 24. Cyt. za E. Gilson, La philosophie au Moyen-Age, s. 6 3 1 - 6 3 2 . Cyt. za ibidem, s. 632.
laphilosophie
Średniowiecze
794
m i n u s , p r o p t e r q u o d e a d e m res in i n t e l l e c t u a p p a r e t o b i e c t i v e magis e t minus perfecte . 8 5 1
P o d s u m o w u j ą c analizy A u r e o l e g o , t r z e b a s t w i e r d z i ć , że n i e m a u n i e go ani k o n c e p t u a l i z m u , ani n o m i n a l i z m u , jeśli za m i a r ę n o m i n a l i z m u u z n a m y d o k t r y n ę O c k h a m a , ale j e g o k o n c e p c j a jest e t a p e m k s z t a ł t o w a n i a się n o minalizmu. S p o ś r ó d r ó ż n y c h z a g a d n i e ń p o r u s z a n y c h p r z e z Piotra w a r t o w s p o m n i e ć j e s z c z e n a s t ę p u j ą c e : rozwijając myśli A r y s t o t e l e s a n a t e m a t p o z n a w a l n o ś c i p r z e z Boga p r z y s z ł y c h z d a r z e ń p r z y p a d k o w y c h (futura contingentia), p o w i a d a Piotr, że B ó g n a p r a w d ę i w p e ł n i n i e z n a naszej przyszłości. W z w i ą z k u z tą kwestią Piotr z Ailly m ó w i o A u r e o l i m : Pogląd A u r e o l e g o , k t ó r y głosi, że fałszem j e s t z d a n i e : «Bóg w i e , ż e coś m a b y ć w przyszłości albo b ę d z i e » , nie j e s t p r a w d z i w y ani z g o d n y z twierdzeniami świętych i Pisma. N o n e s t vera o p i n i o Aureoli - n e c c o n s o n a dictis s a n c t o r u m e t S c r i p t u rae, q u a e dicit, q u o d ista e s t falsa: « D e u s scit q u o d aliquid e s t f u t u r u m vel a l i q u i d e r i t » . 8 5 2
W filozofii s p o ł e c z n e j j e s t P i o t r zdania, że s p o ł e c z e ń s t w o to t y l k o zbiór części: Z j e d n o s t e k n i e p o w s t a j e rzecz, a całość n i e j e s t n i c z y m i n n y m j a k t y l k o częściami. E x t a l i b u s [sc. i n d i v i d u i s ] n o n resultat res, s e d t o t u m nihil aliud est q u am partes . 8 5 3
W a ż n e i z n a m i e n n e j e s t to, ż e cały s z e r e g z a g a d n i e ń m e t a f i z y c z n y c h sta j e się dla P i o t r a p r o b l e m a m i p o z b a w i o n y m i s e n s u . D z i e j e się t a k z zasadą j e d n o s t k o w i e n i a , to z n a c z y z kwestią wielości j e d n o s t e k w j e d n y m g a t u n k u ; różni cą m i ę d z y istotą a i s t n i e n i e m ; d o w o d a m i na to, ż e d u s z a jest formą itd. W e d l e A u r e o l e g o , w e w s z y s t k i c h takich k w e s t i a c h p y t a m y o nic (nihil est ęuaerere). Poza D u r a n d e m z Sancto Porciano i Piotrem Aureolim m a m y innych m n i e j w y b i t n y c h myślicieli, k t ó r z y stanowią j e d n a k r ó w n i e ż p o m o s t w i o d ą c y d o o c k h a m i z m u i świadczą o t y m , ż e t e n d e n c j e , k t ó r y m najpełniejszy w y r a z da O c k h a m , były j u ż p r z e d t e m d o ś ć s z e r o k o r o z p o w s z e c h n i o n e .
1
2
3
Cyt. za R. Dreiling, Der Konceptualismus in der Universalienlehre des Franziskanerbischofs Petrus Aureoli, B G P M , XI/6, s. 104. Piotr Aureoli, In Sententiarum, I, 6; cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 26. Piotr Aureoli, In Sententiarum, III, 2, 2; cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 26.
XLIV. Prekursorzy nominalizmu
795
3. Henryk z Harclay H e n r y k z H a r c l a y j e s t postacią j e s z c z e słabo znaną. Urodził się w roku 1270, a w 1312 r. był k a n c l e r z e m U n i w e r s y t e t u O k s f o r d z k i e g o , b i s k u p e m L i n c o l n . U m a r ł w 1317 r. w czasie p o d r ó ż y d o A w i n i o n u , g d z i e miał b r o n i ć się p r z e d za rzutami o herezję. J a k o k a n c l e r z u n i w e r s y t e t u walczył z d o m i n i k a n a m i , k t ó r z y byli z d a n i a , ż e m o ż n a n a u c z a ć teologii n i e b ę d ą c u p r z e d n i o m a g i s t r e m artium. S a m t e m a t j e s t t y p o w y dla o k s f o r d z k o - p a r y s k i e g o sporu na t e m a t n a u k p r z y r o d n i c z y c h . H e n r y k był w i e l k i m p r z e c i w n i k i e m szerzącego się w ó w c z a s k u l t u A r y s t o t e l e sa. P r o t e s t o w a ł p r z e c i w k o w s p ó ł c z e s n y m , k t ó r z y z A r y s t o t e l e s a h e r e t y k a c h c i e li u c z y n i ć c h r z e ś c i j a n i n a (qui nituntur de Aristotele haeretico facere catho/icum) . W a ż n a z e w z g l ę d u na t o r o w a n i e drogi n o m i n a l i z m o w i j e s t j e g o w a l k a z e s z k o t y z m e m . I n a c z e j niż S z k o t uważał on, że natura communis n i e m o ż e b y ć m n i e j i n d y w i d u a l n a od haecceitas. Ani materia, ani haecceitas n i e są zasadą j e d n o stkowienia. Każda natura w d a n y m bycie jest w pełni jednostkowa. Szkot uwa żał, ż e n a t u r y g a t u n k o w e n i e są res i entia, lecz realitates i entitates. D l a H e n r y k a r e a l n i e n i e m a w rzeczy nic t a k i e g o , co b y u s p r a w i e d l i w i a ł o r z e c z y w i s t o ś ć na t u r g a t u n k o w y c h . T y l k o n a s z e ujęcia są m n i e j l u b bardziej o g ó l n e ( S o k r a t e s ja k o S o k r a t e s , j a k o c z ł o w i e k , j a k o z w i e r z ę itd.), ale w s z y s t k i e o n e są w r z e c z y w i stości c z y m ś j e d n y m (ista omnia sunt realiter unum). Stąd universale m a dla H e n ryka j e d y n i e esse obiectwum, a p o w s z e c h n i k H e n r y k a to z m y ś l e n i e , k t ó r e m u n i e o d p o w i a d a nic r z e c z y w i s t e g o (figmentum, cui correspondet aliquid consimile in re rum natura) ; i d l a t e g o O c k h a m o d r z u c a k o n c e p c j ę H e n r y k a . D l a H e n r y k a zaś pojęcie ogólne jest czymś innym, mianowicie niewyraźnym przedstawieniem jednostki. 854
855
Z a P i o t r e m A u r e o l i m H e n r y k powiada: Ż e B ó g m o ż e s p r a w i ć w s z e l k i e s k u t k i rzeczy, k t ó r e m o g ł a b y o n a s p o w o d o w a ć , g d y b y istniała, n a w e t w t e d y , g d y o n a n i e istnieje. E r g o o m n e m efficientiam, q u a m p o s s e t c a u s a r e res, si e s s e t , D e u s re n o n existente causare p o t e s t . 8 5 6
T e w s z y s t k i e w y p o w i e d z i skłaniają nas d o p o g l ą d u , ż e H e n r y k a t r z e b a p o s t a w i ć na d r o d z e w i o d ą c e j d o O c k h a m a i t r u d n o c h y b a z g o d z i ć się z d e W u l fem, k t ó r y c h c i a ł b y w n i m w i d z i e ć t o m i s t ę w n a u c e o u n i w e r s a l i a c h . 857
F. Pelster, Heinrich von Harclay. Kanzler von Oxford und seine Cjuestionen, w: Miscellanea Ehrłe, s. 351. Cyt. za E. Gil son, La philosophie au Moyen-Age, s. 634. Cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie módievale, t. III, s. 162. M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 161-162.
Średniowiecze
796
4. Wilhelm Farinier P o d o b n e rozwiązanie z a g a d n i e n i a p o w s z e c h n i k ó w z n a j d z i e m y u franciszkani n a W i l h e l m a F a r i n i e r a (1*1361 r.), k t ó r y w swych Quaestiones de ente usiłuje na p o d s t a w i e m e t o d y e m p i r y c z n e j rozwiązywać z a g a d n i e n i a m e t a f i z y c z n e . T o sa m o dzieli go j u ż od S z k o t a . J a k H e n r y k z Harclay, o d r z u c a o n z a r ó w n o haecceitas, j a k i natura communis i u w a ż a , ż e istnieją t y l k o j e d n o s t k o w e s u b s t a n c j e re a l n i e r ó ż n e , a m o ż l i w e są t y l k o r ó ż n e a s p e k t y t e g o s a m e g o b y t u . P y t a j e d n a k o p o d s t a w y tej możliwości, przy c z y m zdaje się wracać d o starej, d w u n a s t o w i e c z n e j n a u k i o conformitas.
5. Karmelitanie O d r ę b n ą g r u p ę na u n i w e r s y t e c i e p a r y s k i m stanowili p r o f e s o r o w i e k a r m e l i t a ń scy. Byli oni w s z y s c y m n i e j l u b bardziej e k l e k t y k a m i , p o d o b n i e j a k p i e r w s z y z nich, G e r a r d z Bolonii (f 1317 r.), k t ó r y w 1295 r. o t r z y m a ł k a t e d r ę w P a r y ż u . J e s t a u t o r e m Summy p i s a n e j na w z ó r T o m a s z a i H e n r y k a z G a n d a w y . Był bar d z o k r y t y c z n i e u s p o s o b i o n y d o a r y s t o t e l i z m u i t w i e r d z i , ż e j e d y n y m właści w y m i n t e r p r e t a t o r e m Stagiryty j e s t Awerroes. O d a r y s t o t e l i z m u odwrócił się na s k u t e k Articuli parisienses z 1277 r. P r z e k o n a ł się, że A r y s t o t e l e s był politeistą, n i e u z n a w a ł s t w o r z e n i a , o p a t r z n o ś c i , nie uważał i n t e l e k t u za f o r m ę ciała. G e rard p o z o s t a w a ł p o d w p ł y w e m Gotfryda z F o n t a i n e s i d o s z e d ł d o tezy, ż e p o w s z e c h n i k , czy szerzej w s z e l k a abstrakcja, to t y l k o m ę t n e p o z n a n i e t e g o , co s z c z e g ó ł o w e , a d o s k o n a ł e p o z n a n i e rzeczy to d o p i e r o p o z n a n i e jej j a k o s z c z e gółowej {quod est eam rem perfectissime intelligere)***. C h o ć G e r a r d z Bolonii ostro zwalczał D u r a n d a , to j e d n a k w wielu p u n k t a c h przygotowujących o c k h a m i z m zgadzał się z nim. T a k silne jak u G e r a r d a p o d k r e ślenie roli tego, co szczegółowe, łączy się z o d r z u c e n i e m n a u k i o materii j a k o o za sadzie j e d n o s t k o w i e n i a i tezy o realnej różnicy m i ę d z y istotą a i s t n i e n i e m . Z n a k o m i t y historyk hiszpańskich karmelitów średniowiecznych Xiberta określa j a k o s e m i n o m i n a l i s t ę w s p ó ł c z e s n e g o G e r a r d o w i mistrza k a r m e l i t a ń s k i e g o G w i d o n a T e r r e n i z P e r p i g n a n , k t ó r y został p r o f e s o r e m p r z e d r o k i e m 1313, a u m a r ł w 1342 r. J e s t o n a u t o r e m Komentarza do Sentencji, Quaestiones di sputatae i k o m e n t a r z y d o Arystotelesa. W z a g a d n i e n i u p o w s z e c h n i k ó w stoi na p o d o b n y m s t a n o w i s k u j a k H a r c lay. W s z e l k i e z d a n i a t y p u : „ S o k r a t e s j e s t c z ł o w i e k i e m " , „ S o k r a t e s j e s t z w i e r z ę c i e m " , „ S o k r a t e s j e s t substancją" n i e znaczą nic i n n e g o j a k tylko „ S o k r a t e s j e s t 8 5 9
Cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 106. Por. B. M. Xiberta, De scriptoribus scholasticis saeculi XIV ex Ordine
Carmelitarum.
797
XLIV. Prekursorzy nominalizmu
S o k r a t e s e m " . R ó ż n i c e m i ę d z y j e d n o s t k a m i sięgają b a r d z o g ł ę b o k o : n a w e t humanitas j e s t różna u d w u r ó ż n y c h j e d n o s t e k . W d w ó c h l u d z i a c h n i e t y l k o j e s t różnica w częściach w a r u n k o w y c h , lecz t a k ż e w c z ł o w i e c z e ń s t w i e , j a k b o w i e m c z ł o w i e k j e s t inną rzeczą niż osioł, tak jest innym zwierzęciem. I n d u o b u s e n i m h o m i n i b u s n o n t a n t u m e s t distinctio in p a r t i b u s c o n d i c i o n a l i b u s , sed e t i a m in h u m a n i t a t e [...] sicut alia e s t res h o m o a b asino, ita aliud a n i m a l . 8 6 0
M ę t n e m u pojęciu o g ó l n e m u o d p o w i a d a j e d n a k coś w rzeczywistości i d l a t e g o n i e m a m y tu j e s z c z e p e ł n e g o t e r m i n i z m u . Z a c h o d z i wśród rzeczy p e w n a relatio realis, m i a n o w i c i e p o d o b i e ń s t w o , k t ó r e p o z w a l a na t w o r z e n i e p o w s z e c h n i k ó w . J e d n o ś ć p o w s z e c h n i k a to j e d n o ś ć p e w n e g o s ł a b e g o p o d o b i e ń stwa w i e l u (unitas cuiusdam tenuis similitudinis multorum) . U Gwidona mamy j u ż w y r a ź n e z b l i ż e n i e się d o O c k h a m a . U tych wszystkich poprzedzających O c k h a m a mistrzów odnajdujemy s t a n o w i s k o , w myśl k t ó r e g o o d r z u c a się a k t u a l n e i s t n i e n i e p o w s z e c h n o ś c i , ale p r a g n i e się n a d a ć rzeczywistą treść p o w s z e c h n i k o m . Z a s a d n i c z a linia p o d z i a ł u idzie p o m i ę d z y t y m i , k t ó r z y uważają, ż e forma w y m a g a o d r ę b n e j z a s a d y j e d n o s t k o w i e n i a , a b y n i e b y ć ideą (św. T o m a s z ) , i t y m i , k t ó r z y uważają, ż e formy s u b s t a n c j a l n e są j e d n o s t k o w e t y l k o d z i ę k i t e m u , ż e są ( J a k u b z M e t z ) . m
Cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 107. Cyt. za ibidem.
R O Z D Z I A Ł XLV
Wilhelm Ockham A c z k o l w i e k O c k h a m z a w d z i ę c z a w i e l e s w o i m p o p r z e d n i k o m , to j e d n a k o t w i e ra o n p e w n ą e p o k ę , g d y ż w n i m krystalizuje się w a ż n y e t a p w p r o c e s i e p r z y g o towującym w wiekach nowożytnych powolny zanik metafizyki. J e g o t y t u ł Venerabilis I n c e p t o r ( S z a c o w n y P o c z ą t k o d a w c a ) m a z n a c z e n i e symboliczne.
O c k h a m urodził się z a p e w n e w roku 1290 (w k a ż d y m razie p r z e d 1300) w O c k h a m , w h r a b s t w i e S u r r e y na p o ł u d n i e od L o n d y n u . Wstąpił d o franci s z k a n ó w . W latach 1 3 1 0 - 1 3 1 5 s t u d i o w a ł w O k s f o r d z i e , najpierw s z t u k i , p o t e m t e o l o g i ę . M i ę d z y 1315 a 1317 r. w y k ł a d a ł Pismo Święte, w latach 1 3 1 7 - 1 3 1 9 Sen tencje, a p o t e m d o 1324 r. nauczał w O k s f o r d z i e j a k o baccalaureus formatus i nig d y w hierarchii u n i w e r s y t e c k i e j nie p r z e k r o c z y ł t e g o s t o p n i a . Stąd t e ż n a z w a n y Venerabilis I n c e p t o r (był to t y t u ł bakałarza, k t ó r y n i e d o s z e d ł d o m a g i s t e r i u m ) . W roku 1324 p a p i e ż J a n X X I I w e z w a ł O c k h a m a d o A w i n i o n u , a b y się w y t ł u m a c z y ł z o s k a r ż e ń . K a n c l e r z u n i w e r s y t e t u w O k s f o r d z i e J a n L u t t e r e l l zło żył p a p i e ż o w i swój Libellus contra doctrinam Guillelmi Ockham (1323), g d z i e w y licza p i ę ć d z i e s i ą t sześć b ł ę d n y c h t e z O c k h a m a . N a tej p o d s t a w i e działała u t w o rzona p r z e z J a n a X X I I Komisja Sześciu. O c k h a m p r z e b y w a ł w A w i n i o n i e cztery lata, r ó w n o c z e ś n i e trwał p r z e c i w n i e m u proces, który j e d n a k n i e d o p r o w a d z i ł d o p o t ę p i e n i a . Wykorzystają t e n fakt o c k h a m i ś c i X V w. T y m c z a s e m w ł o n i e z a k o n u w y b u c h a s p ó r o tak zwaną spiritualitas, o u b ó s t w o z a k o n n e . O c k h a m w y p o w i a d a się p r z e c i w J a n o w i X X I I i w 1328 r. r a z e m z g e n e r a ł e m z a k o n u i i n n y m i u c i e k a d o Pizy i o d d a j e się w o p i e k ę cesarzowi L u d w i k o w i B a w a r s k i e m u . U L u d w i k a znaleźli j u ż w c z e ś n i e j s c h r o n i e n i e Jan z J a n d u n o i Marsyliusz z P a d w y . W s z y s c y oni zostali w c z e r w c u 1328 r. e k s k o m u n i k o w a n i . O d d a w s z y się p o d o p i e k ę L u d w i k a , miał p o w i e d z i e ć O c k h a m cesarzowi: „ T y m n i e b r o n i s z m i e c z e m , ja c i e b i e b r o n i ć b ę d ę p i ó r e m " (Tu me defendas gladio, ego te defendam calamo). I s t o t n i e t e ż w roku 1329 O c k h a m p o j e c h a ł z cesa r z e m d o M o n a c h i u m i zaczął i n t e n s y w n i e pisać. W 1334 r. d o c h o d z i d o szczytu j e g o a n t y p a p i e s k a działalność. O d 25 listopada 1339 r. n a u k a O c k h a m a była p r z e d m i o t e m z a k a z ó w i p o t ę p i e ń ; m i m o to się rozszerzała. W roku 1347 u m a r ł L u d w i k . O c k h a m chciał się p o j e d n a ć z z a k o n e m i p a p i e ż e m . N i e w i e m y , czy d o t e g o doszło, ale z a c h o w a ł a się formuła o d w o ł a n i a b ł ę d ó w p r z e z O c k h a m a . O c k h a m u m a r ł w r o k u 1349 l u b 1350, z a p e w n e n a d ż u m ę .
P o d o b n i e j a k u B o n a w e n t u r y , Sigera czy D u n s a Szkota najważniejsze d z i e ło O c k h a m a to j e g o Komentarz do Sentencji ( d o k t r y n a l n i e w a ż n y jest j e g o prolog;
XLV. Wilhelm Ockham
799
w p e ł n i a u t e n t y c z n a (sprzed 1323 r.) jest tylko księga pierwsza {ordinatio); p o z o stałe księgi to reportationes. P o z a t y m O c k h a m napisał Quodlibeta septem p o w s t a ł e p r z e d 1323 r.; Summę logiki; Tractatus depraedestinatione, depraescientia Dei et de futuris contingentibus; Centiloąuium; K o m e n t a r z e d o Fizyki i Organonu Arystotelesa oraz liczne m a n i f e s t y a n t y p a p i e s k i e ; z n a m i e n n e są j u ż s a m e ich tytuły: Compendium errorum Ioannis papae XXII; Dialogus de imperatorum et pontificum potestate.
Istnieją n i e z a p r z e c z a l n e p o d o b i e ń s t w a m i ę d z y O c k h a m e m a D u r a n d e m i A u r e o l i m , j e g o g ł ó w n y m i p o p r z e d n i k a m i . O d D u r a n d a m i ę d z y i n n y m i czer p i e inspiracje d o swej teorii relacji. O c k h a m znał d o s k o n a l e Arystotelesa, A r a b ó w i s c h o l a s t y k ó w t r z y n a s t o w i e c z n y c h . G ł ó w n y m j e g o p r z e c i w n i k i e m był D u n s S z k o t . Gięty, k r y t y c z n y i j a s n y w sądach O c k h a m l u b o w a ł się j e d n a k w s u b t e l n y c h f o r m u ł a c h . Z a r z u cano m u dwulicowość, a Tomasz Claxton powiadał o nim: W i e l e k r o ć o d m a w i a ł wyrażania swoich z a m i a r ó w z e w z g l ę d u na n o w o ś ć s w o i c h poglądów. Vetat m u l t o t i e s s u a m e x p r i m e r e i n t e n t i o n e m p r o p t e r n o v i t a t e m s u a r u m opinionum . 8 6 2
A. Poznanie W e d ł u g O c k h a m a na w i e d z ę składają się s a m e t y l k o b e z p o ś r e d n i o o c z y w i s t e twierdzenia lub tezy z takich twierdzeń wyprowadzone. Znać u O c k h a m a wy raźny p o w i e w r o d z ą c e g o się d u c h a n a u k o w o - p r z y r o d n i c z e g o ; u m i ł o w a n i e t e g o , co s z c z e g ó ł o w e , z n a c z e n i e p r z y p i s y w a n e d o ś w i a d c z e n i u z m y s ł o w e m u , o s t r e pojęcie dowodu. D l a myśli O c k h a m a c h a r a k t e r y s t y c z n a jest p o s t a w a e m p i r y c z n a . Cała w i e dza o p i e r a się na d o ś w i a d c z e n i u i na b e z p o ś r e d n i e j oczywistości; ale to oczywi s t e p o z n a n i e m o ż e b y ć d w o j a k i e , intuicyjne l u b abstrakcyjne. Z m y s ł o w e p o z n a nie j e s t z a w s z e i n t u i c y j n e , a u m y s ł o w e m o ż e b y ć intuicyjne l u b a b s t r a k c y j n e . P o z n a n i e a b s t r a k c y j n e d o t y c z y s t o s u n k ó w m i ę d z y pojęciami, ale n i e u j m u j e ist nienia. N i e g w a r a n t u j e , ż e rzeczywistość tak się istotnie ma, j a k o n o ją p r z e d s t a wia. W a ż n e jest, ż e w i e d z a abstrakcyjna n i e zajmuje się sprawą istnienia. T a w i e d z a j e s t a b s t r a k c y j n a , d z i ę k i której n i e m o ż n a w i e d z i e ć o c z y m ś p r z y p a d k o w y m , czy o n o jest, czy nie; w t e n s p o s ó b w i e d z a a b s t r a k c y j n a a b s t r a h u j e od i s t n i e n i a i n i e i s t n i e n i a , p o n i e w a ż za jej p o ś r e d n i c t w e m n i e m o ż n a w i e d z i e ć w s p o s ó b oczywisty o rzeczy istniejącej, ż e istnieje, a o n i e i s t n i e j ą c e j , ż e n i e istnieje.
Cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie módićuale, t. III, s. 30.
Średniowiecze
800
N o t i t i a a u t e m abstractiva e s t ista, v i r t u t e c u i u s d e re c o n t i n g e n t i n o n p o t e s t sciri e v i d e n t e r , u t r u m sit vel n o n sit. E t p e r i l l u m m o d u m notitia a b stractiva a b s t r a h i t u r a b e x i s t e n t i a e t n o n e x i s t e n t i a , q u i a n e c p e r i p s a m p o t e s t e v i d e n t e r sciri d e re e x i s t e n t e , q u o d existit, e t d e n o n e x i s t e n t e , quod non existit . 863
P o z n a n i e a b s t r a k c y j n e n i e zajmuje się w i ę c i s t n i e n i e m (abstrahitur ab existentia) . Wyrazu 'poznanie abstrakcyjne' używa O c k h a m w dwóch zna czeniach: m
W i e d z ę abstrakcyjną m o ż n a r o z u m i e ć na d w a s p o s o b y : w j e d e n s p o s ó b , że dotyczy czegoś wyabstrahowanego z wielu jednostek, w drugi, że a b strahuje od istnienia i nieistnienia. N o t i t i a abstractiva p o t e s t accipi dupliciter: u n o m o d o q u i a sit r e s p e c t u alicuius abstracti a m u l t i s s i n g u l a r i b u s . [...] Aliter accipitur c o g n i t i o a b stractiva, s e c u n d u m q u o d a b s t r a h i t a b e x i s t e n t i a e t n o n e x i s t e n t i a . 865
Pojęcia a b s t r a k c y j n e mają d o t y c z y ć rzeczy (primae intentiones) l u b p o j ę ć
(secundae intentiones). G d y j e d n a k c h c e m y w i e d z i e ć , j a k n a p r a w d ę tzeczy się mają, t o m u s i m y się o p r z e ć na p o z n a n i u i n t u i c y j n y m . P o z n a n i e to d o t y c z y i s t n i e n i a i o p i e r a się z a w s z e na p o z n a n i u z m y s ł o w y m . J e s t to p o z n a n i e d o ś w i a d c z a l n e . P o z n a n i e p o c h o d z ą c e z d o ś w i a d c z e n i a n i e j e s t m o ż l i w e b e z p o z n a n i a in tuicyjnego. N o t i t i a a c c e p t a p e r e x p e r i e n t i a m n o n p o t e s t e s s e s i n e notitia i n t u i t i v a
866
.
Z a t e m w i e d z a d o ś w i a d c z a l n a s t a n o w i p o d s t a w ę całej w i e d z y i u t o ż s a m i a się z w i e d z ą intuicyjną. T y l k o d z i ę k i w i e d z y i n t u i c y j n e j m o ż e m y u c h w y c i ć ist n i e n i e rzeczy: P o z n a n i e i n t u i c y j n e rzeczy j e s t t a k i m p o z n a n i e m , d z i ę k i k t ó r e m u m o ż na w i e d z i e ć , c z y rzecz j e s t , czy n i e . N o t i t i a i n t u i t i v a rei e s t talis notitia, v i r t u t e c u i u s p o t e s t scire, u t r u m res sit vel n o n s i t . 867
Ale t r z e b a p a m i ę t a ć , ż e w i e d z a intuicyjna n i e j e s t t y l k o z m y s ł o w a ; rzeczy z m y s ł o w e m o ż e m y u j m o w a ć j a k o o b e c n e i istniejące u m y s ł o w o . C o w i ę c e j , fakty i d y s p o z y c j e p s y c h i c z n e są najoczywistszymi p r z e d m i o t a m i o w e g o p o z n a nia i n t u i c y j n e g o .
863 Wilhelm Ockham, In Sententiarum, prol., 1 ( O T h . t. I, s. 32). Wilhelm Ockham, Quodlibeta septem, V, 5 ( O T h . t. IX, s. 495). Wilhelm Ockham, In Sententiarum, prol., 1 ( O T h . t. I, s. 3 0 - 3 1 ) . ^Ibidem, prol., 1 ( O T h . t. I, s. 41). Ibidem, prol., 1 ( O T h . t. I, s. 31). 8 6 4
8 6 5
867
801
XLV. Wilhelm Ockham
P r a w d y p r z y p a d k o w e o p o z n a n i a c h , a k t a c h woli, p r z y j e m n o ś c i a c h , s m u t k u i i n n y c h d z i a ł a n i a c h t e g o rodzaju są p o z n a w a n e p e w n i e j i w s p o s ó b b a r d z i e j o c z y w i s t y niż i n n e . S e d v e r i t a t e s c o n t i n g e n t e s d e istis [scil. i n t e l l e c t i b u s , a c t i b u s v o l u n t a t i s , d e l e c t a t i o n i b u s , tristitiis et h u i u s m o d i ] i n t e r o m n e s v e r i t a t e s certius e t evidentius cognoscuntur . 868
O c k h a m rozwija m o t y w z n a n y n a m j u ż z t e k s t ó w Piotra A u r e o l e g o : Bóg m o ż e w y w o ł a ć w nas w i e d z ę intuicyjną czegoś, c z e g o w rzeczywistości n i e m a , która j u ż ściśle n i e j e s t intuicją: C h o ć p o z n a n i e i n t u i c y j n e m o ż e d o k o n a ć się za sprawą m o c y b o ż e j , n a w e t g d y n i e istnieje j e g o p r z e d m i o t , to j e d n a k n i e m o ż e t a k się z d a r z y ć w s p o s ó b naturalny. Licet cognitio intuitiva non posset existere per potentiam divinam non existente obiecto, non tamen naturaliter . 869
W w i e d z y n i e c h o d z i w e d l e O c k h a m a o z n a j o m o ś ć p o w s z e c h n i k ó w , lecz o o c z y w i s t o ś ć t e g o , co s z c z e g ó ł o w e . W b r e w A r y s t o t e l e s o w i u w a ż a O c k h a m , ż e w i e d z a nasza m o ż e d o t y c z y ć t e g o , co s z c z e g ó ł o w e , a t y l k o to, co s z c z e g ó ł o w e , j e s t r e a l n e . W o b e c t e g o w i e d z a intuicyjna j e s t ważniejsza od a b s t r a k c y j n e j i l e ży u p o d s t a w całej w i e d z y : O d w i e d z y i n t u i c y j n e j r o z p o c z y n a się w i e d z a d o ś w i a d c z a l n a . 8 7
E t ista notitia [scil. intuitiva] est, a q u a incipit notitia e x p e r i m e n t a l i s ° . W rzeczywistości w s z y s t k i e b y t y są s z c z e g ó ł o w e , w o b e c t e g o : J e d n o s t k a przyjęta d z i ę k i w ł a ś c i w e m u s o b i e i p r o s t e m u p o z n a n i u j e s t pierwszym p r z e d m i o t e m poznania. S i n g u l a r e p r a e d i c t o m o d o a c c e p t u m c o g n i t i o n e sibi p r o p r i a e t simplici est primo c o g n i t u m . 8 7 1
J e s t r ó w n i e ż w a ż n e , ż e intuicyjnie p o z n a j e n i e t y l k o z m y s ł , ale i i n t e l e k t : T ę samą j e d n o s t k ę , którą p r z e d e w s z y s t k i m p o z n a j e z m y s ł , p o d t y m sa m y m p o j ę c i e m p o z n a j e p r z e d e w s z y s t k i m intuicyjnie i n t e l e k t . Illud i d e m s i n g u l a r e , q u o d p r i m o s e n t i t u r a s e n s u , i d e m e t s u b e a d e m rat i o n e p r i m o intelligitur i n t u i t i v e a b i n t e l l e c t u . 872
** Ibidem, prol., 1 ( O T h . 1.1, s. 43). Ibidem, II, 14 ( O T h . t. V, s. 333). Ibidem, prol., 1 ( O T h . 1.1, s. 32). Wilhelm Ockham, Quodlibeta septem, I, 13 ( O T h . t. IX, s. 73). Wilhelm Ockham, In Sententiarum, I, 3, 6 ( O T h . t. II, s. 494). 8 6 9
8 7 0
8 7 1
8 7 2
Średniowiecze
802
J e d n a k O c k h a m idzie dalej i nie t y l k o p r z y j m u j e o b o k z m y s ł o w e j w i e d z y i n t u i c y j n e j r ó w n i e ż i i n t e l e k t u a l n ą intuicję, ale t w i e r d z i , ż e intuicja i n t e l e k t u dotyczy zarówno przedmiotów zmysłowych, jak i duchowych, które nie podpa dają p o d z m y s ł y : J e s t t a k ż e o c z y w i s t e , że nasz i n t e l e k t w życiu d o c z e s n y m n i e t y l k o p o znaje p r z e d m i o t y p o z n a n i a z m y s ł o w e g o , lecz t a k ż e p o z n a j e s z c z e g ó ł o w o i intuicyjnie niektóre przedmioty poznania umysłowego, które w żaden s p o s ó b n i e p o d p a d a j ą p o d zmysły. P a t e t e t i a m , q u o d i n t e l l e c t u s n o s t e r pro statu isto n o n t a n t u m c o g n o s c i t sensibilia, s e d in particulari e t i n t u i t i v e c o g n o s c i t aliąua intelligibilia, quae nullo m o d o cadunt sub s e n s u . 8 7 3
O t ó ż o w y m i p r z e d m i o t a m i p o z n a w a l n y m i u m y s ł o w o są a k t y i n t e l e k t u , woli, u c z u c i a s m u t k u , radości itp. Jeśli j e d n a k t e p r z e d m i o t y bywają p o z n a w a n e i n t u i c y j n i e , to t y l k o w i e d z ą intuicyjną odbitą {notitia intuitwa reflexa), n i e zaś prostą (recta). I s t n i e n i e rzeczy j e s t w ą t p l i w e dopóty, d o p ó k i n i e s t w i e r d z i m y tej rzeczy b e z p o ś r e d n i ą o b s e r w a c j ą . O t o p o d s t a w a dla s ł y n n e j b r z y t w y O c k h a m a . O c k h a m rozwija tu t y l k o myśl Arystotelesa, k t ó r y twierdził, ż e n i e n a l e ż y m n o żyć b e z p o t r z e b y bytów. P o d o g n i e m k r y t y k i O c k h a m a okazują się t a k i m i z b ę d n y m i b y t a m i p r z e d e w s z y s t k i m species i universalia in re (a n i e t y l k o ante rem). Zabiera się t e ż O c h k a m d o p r z y c z y n o w o ś c i s p r a w c z e j i t w i e r d z i , ż e t y l k o i w y ł ą c z n i e d o ś w i a d c z e n i e z d o l n e j e s t stwierdzić, co jest, a co n i e j e s t przyczy ną sprawczą. O c k h a m j e s t s ł a w n y j a k o właściwy twórca n o m i n a l i z m u n o w o ż y t n e g o , t o t e ż w a ż n y m p u n k t e m p r z e d s t a w i e n i a j e g o myśli j e s t r e k o n s t r u k c j a j e g o p o glądu na p o w s z e c h n i k i . O c k h a m twierdził, ż e w s z y s t k o , co istnieje r e a l n i e , j e s t s z c z e g ó ł o w e i stąd g d y b y p o w s z e c h n i k był c z y m ś b y t u j ą c y m n i e z a l e ż n i e od p o z n a j ą c e g o p o d m i o t u , to m u s i a ł b y b y ć c z y m ś s z c z e g ó ł o w y m , p o n i e w a ż w s z e l k a rzecz real na j e s t j e d n o s t k o w a (omne reale estsingu/are) . Bytujący r e a l n i e i e k s t r a m e n t a l n i e p o w s z e c h n i k j e s t w i ę c p r z e d m i o t e m s p r z e c z n y m . Skrajnie a k c e n t u j ą c w y izolowaną j e d n o s t k o w o ś ć bytów, p o d k r e ś l a O c k h a m , ż e r e a l n i e n i e m a w j e d n o s t k a c h nic t a k i e g o , co b y j e łączyło w n a t u r a l n e , p r z e d m i o t o w e klasy. m
Ż a d e n p o w s z e c h n i k nie istnieje realnie poza duszą j a k o s u b s t a n c j a i n d y w i d u a l n a ani d z i ę k i ich substancji czy istocie. N u l l u m u n i v e r s a l e est extra a n i m a m e x i s t e n s realiter in s u b s t a n t i i s i n d i v i d u i s n e c est d e s u b s t a n t i a vel e s s e n t i a e a r u m . 8 7 5
8 7 3
8 7 4
8 7 5
Ibidem, prol., 1 ( O T h . t. I, s. 39). Ibidem, I, 2, 8 ( O T h . t. II, s. 266). Wilhelm Ockham, Expositio in librum Porphyrii De praedicabilibus, s. 11).
prol. (OPh. t. II,
803
XLV. Wilhelm Ockham
A więc: W ż a d e n s p o s ó b n i e m a p o z a duszą j a k i e g o k o l w i e k p o w s z e c h n i k a . N u l l o m o d o e s t res e x t r a a n i m a m q u a e c u m q u e u n i v e r s a l e
876
.
W s z e l k i e o d m i a n y r e a l i z m u określa w o b e c t e g o O c k h a m j a k o t e o r i e : fał s z y w e , n i e d o r z e c z n e i n i e r o z u m n e (improbabilisf . N i e t y l k o c h o d z i tu o rea lizm skrajny, ale t e ż o t o m i z m , uznający i s t n i e n i e t e g o , c z y m coś j e s t (quodquid est), a zwłaszcza o s z k o t y z m , k t ó r y m n o ż y w k a ż d y m b y c i e j e g o formalitates. S z c z e g ó l n i e ostro w y s t ę p u j e O c k h a m p r z e c i w n a u c e S z k o t a o natura communis, skoro k a ż d a rzecz z e swej n a t u r y j e s t j e d n o s t k o w a , to n i e p o t r z e b a ż a d n e g o d o d a t k u w t y p i e haecceitas, b y stała się o n a j e d n o s t k o w a . O c k h a m p r z e c i w s t a w i a się S z k o t o w i i t w i e r d z i , ż e j e d y n i e realna j e s t j e d n o ś ć n u m e r y c z n a i ż e w o b e c tego nie można ustanowić stosunku przeciwieństwa między jednostkowością (singu/aritas) a wspólnością (communitas). Z d a n i e m O c k h a m a nie wolno mieszać podobieństwa zachodzącego mię d z y p e w n y m i b y t a m i z równością czy tożsamością o w y c h b y t ó w w jakiejś j e d nej o g ó l n e j s u b s t a n c j i . T e m u , co stanowi o p o d o b i e ń s t w i e , n i e o d p o w i a d a ż a d na rzecz ogólna: 11
P o w i a d a m , ż e n i e m a ż a d n e j rzeczy realnie o d r ę b n e j od j e d n o s t e k czy i m m a n e n t n e j im, k t ó r a b y ł a b y i m m a n e n t n a , p o w s z e c h n a i w s p ó l n a j e d nostkom. D i c o [...], q u o d nulla res realiter d i s t i n c t a a s i n g u l a r i b u s e t i n t r i n s e c a eis est universalis vel c o m m u n i s e i s . 8 7 8
P o w s z e c h n i k i u j m u j e m y p o z n a w c z o t y l k o d z i ę k i abstrakcji, a abstrakcja d o t y c z y p o j ę ć , a n i e rzeczy. W b e z p o ś r e d n i k o n t a k t z rzeczą w c h o d z i m y t y l k o w p o z n a n i u i n t u i c y j n y m . P o w s z e c h n i k w i ę c w ż a d n y m s e n s i e n i e j e s t rzeczą. U j m u j ą c d z i ę k i abstrakcji p e w n e p o d o b i e ń s t w a m i ę d z y r z e c z a m i nie natrafia m y tą drogą na żadną realną w a r s t w ę ontyczną, służącą za p o d ł o ż e dla t e g o p o d o b i e ń s t w a , lecz r o z p a t r u j e m y j e d y n i e taką, a n i e inną g r u p ę bytów. D o c h o d z i m y tu d o s e d n a s t a n o w i s k a O c k h a m a : r
D l a t e g o t e ż p o w s z e c h n i k j e s t t y l k o za sprawą z n a c z e n i a , p o n i e w a ż j e s t z n a k i e m dla w i e l u . E t i d e o n o n est u n i v e r s a l e nisi p e r significationem, q u i a e s t s i g n u m p l u rium . 8 7 9
P o w s z e c h n i k i mają w i ę c tylko i w y ł ą c z n i e rzeczywistość m e n t a l n ą , są to j e d y n i e k o n s t r u k t y u m y s ł o w e (nuda intellecta)\ 8 7 6
8 7 7
8 7 8
8 7 9
Wilhelm Wilhelm Wilhelm Wilhelm
Ockham, Ockham, Ockham, Ockham,
Quodlibeta septem, V, 12 ( O T h . t. IX, s. 530). Summa logicae, I, 16 (OPh. 1.1, s. 54). In Sententiarum, I, 2, 4 ( O T h . t. II, s. 122). Summa logicae, I, 14 (OPh. t. I, s. 48).
Średniowiecze
804
Ż a d n a r z e c z p o z a duszą ani p r z e z się, ani p r z e z c o k o l w i e k d o d a n e g o czy to r e a l n e g o czy p o j ę c i o w e g o , ani rozważana l u b p o z n a w a n a w j a k i k o l wiek sposób, nie jest powszechna. N u l l a res extra a n i m a m n e c p e r se, n e c p e r aliąuid a d d i t u m r e a l e v e l rationis, n e c q u a l i t e r c u m q u e c o n s i d e r e t u r vel i n t e l l i g a t u r e s t u n i v e r s a l i s . 880
P o j ę c i e (conceptus) dla O c k h a m a to z m y ś l e n i e , obraz, p o d o b i e ń s t w o (figmentum, pictura, similitudo) w s p ó l n e w i e l u j e d n o s t k o m . S t o s u n e k p o w s z e c h n i ka d o b y t u j e d n o s t k o w e g o j e s t taki, ż e p o w s z e c h n i k m o ż e b y ć o r z e k a n y o w i e lu b y t a c h j e d n o s t k o w y c h (praedicabile depluribus). J a k s a m o słowo t a k p o w s z e c h n i k p r a w d z i w i e i b e z ż a d n e j różnicy o r z e k a m y o d e s y g n a c i e n i e z e w z g l ę d u na n i e g o s a m e g o , lecz z u w a g i n a d e sygnat. Sicut t a m e n ipsa v o x ita u n i v e r s a l e v e r e e t s i n e o m n i d i s t i n c t i o n e p r a e d i c a t u r d e s u o significato, n o n p r o s e , s e d p r o s u o s i g n i f i c a t o . 881
P o w s z e c h n i k i są w i ę c tylko i wyłącznie w duszy. C ó ż j e d n a k z n a c z y ta for m u ł a ? O t ó ż b y c i e w d u s z y m o ż n a r o z u m i e ć trojako: p o p i e r w s z e , p o w s z e c h n i k to bytujące w d u s z y z n a c z e n i e , intencja (intentio) mająca wyłącznie b y t j a k o p r z e d m i o t i n t e l e k t u (esse obiectivum)\ p o d r u g i e , p o w s z e c h n i k to z n a c z e n i e (in tentio) w duszy, k t ó r y j e d n a k m a b y t p o d m i o t o w y (esse subiectivum), j e s t w i ę c ja kąś realną rzeczywistością psychiczną; p o trzecie, p o w s z e c h n i k j a k o j a k o ś ć (qualitas) u t o ż s a m i a się z a k t e m p o z n a n i a (intellectió) l u b stanowi j e g o n a s t ę p s t w o . K a ż d y z t y c h t r z e c h p o g l ą d ó w u w a ż a m za p r a w d o p o d o b n y , lecz t o , k t ó r y z nich j e s t prawdziwszy, p o z o s t a w i a m osądowi i n n y c h . T w i e r d z ę t y l k o ty le, ż e ż a d e n p o w s z e c h n i k , c h y b a ż e j e s t p o w s z e c h n i k i e m z u s t a n o w i e n i a woli, n i e j e s t n i c z y m istniejącym w j a k i k o l w i e k s p o s ó b poza duszą; lecz to, co j e s t p o w s z e c h n i k i e m , k t ó r y m o ż n a o r z e k a ć o w i e l u , z n a t u r y s w o jej t k w i w u m y ś l e albo j a k o a k t i n t e l e k t u , a l b o j a k o j e g o p r z e d m i o t . Quamlibet istarum trium opinionum reputo probabilem; sed quae earum sit verior, r e l i n q u o iudicio aliorum. H o c t a n t u m t e n e o , q u o d n u l l u m u n i v e r s a l e , nisi forte sit u n i v e r s a l e p e r v o l u n t a r i a m i n s t i t u t i o n e m e s t aliquid e x i s t e n s q u o c u m q u e m o d o extra a n i m a m ; s e d o m n e illud, q u o d e s t u n i versale p r a e d i c a b i l e d e p l u r i b u s , e x n a t u r a s u a e s t in m e n t e vel s u b i e c t i v e , vel o b i e c t i v e . 8 8 2
T a k i m i w i ę c k o n s t r u k t a m i u m y s ł u stają się n i e t y l k o p o w s z e c h n i k i w ści s ł y m z n a c z e n i u , ale r ó w n i e ż i w s z e l k i e binaria famosissima: m o ż n o ś ć - a k t , m a teria - forma, itd.
8 8 0
8 8 1
8 8 2
Wilhelm Ockham, In Sententiarum, I, 2, 7 ( O T h . t. II, s. 248). Ibidem, I, 2, 7 ( O T h . t. II, s. 252). Ibidem, I, 2, 8 ( O T h . t. II, s. 291).
805
XLV. Wilhelm Ockham
N a l e ż y się teraz z a s t a n o w i ć , j a k właściwie n a z w a ć k o n c e p c j ę O c k h a m a . Z w y k l e m ó w i się o n o m i n a l i z m i e O c k h a m a . M o ż n a j e d n a k zgłosić p r z e c i w t e m u p e w n e w ą t p l i w o ś c i . N o m i n a l i z m O c k h a m a różni się z a r ó w n o od j e d e n a s t o w i e c z n e g o , j a k i od n o w o ż y t n e g o , n i e o d ł ą c z n i e z w i ą z a n e g o z s e n s u a l i z m e m . Wprawdzie Abelard jest ogniwem pośrednim między początkami gramatyki spekulatywnej a O c k h a m e m , niemniej jednak między Abelardem a Ockham e m z a c h o d z i g ł ę b o k a różnica, dotycząca p o w s z e c h n i k ó w . J a n G e r s o n n a z y w a z w o l e n n i k ó w O c k h a m a terministae, a Piotr N i g e r , d o m i n i k a n i n z X V w., conceptistae, czyli nominales. W i d z i m y w i ę c , że h i s t o r y c z n i e w s z y s t k i e trzy o k r e ś l e n i a są u z a s a d n i o n e . Ściśle p o z n a j e m y z n a c z e n i e z d a ń i d l a t e g o w i e d z a s k ł a d a się t y l k o i w y łącznie z e z d a ń . W i e d z a d o t y c z y tylko z d a ń , p o n i e w a ż z n a m y t y l k o z d a n i a {quia solae propositiones sciuntur) . O c k h a m u w a ż a , ż e tylko c h o r y u m y s ł o w o n i e u z a ą j e , ż e istnieją z d a n i a p r a w d z i w e i fałszywe. Składająca się z t y c h p i e r w szych w i e d z a m o ż e b y ć d w o j a k a , a l b o m o ż e d o t y c z y ć rzeczy p o p r z e z słowa ( w i e d z a o rzeczywistości), albo m o ż e się z a j m o w a ć z n a c z e n i a m i za p o ś r e d n i c t w e m słów wyrażających t e z n a c z e n i a ( w i e d z a logiczna). J e d n a k z a r ó w n o w j e d n e j , j a k i w d r u g i e j w i e d z y zdania składają się ze słów. T e n podział stosuje się z a r ó w n o d o z d a ń r e a l n y c h (słyszanych, w i d z i a n y c h ) , j a k i d o t y l k o p o m y ś l a n y c h . ^ Ważną rolę w g n o s e o l o g i i O c k h a m a s p e ł n i a teoria supozyćjfc S u p o z y c j e to p e w n e t y p y funkcji z n a c z e n i o w e j wyrazów. Z n a c z e n i e k a ż d e g o w y r a z u {in tentio) z a s t ę p u j e [supponit) coś i n n e g o , l u b j e s t j e g o z n a k i e m : 883
I n t e n c j a j e s t c z y m ś w duszy, co j e s t z n a k i e m oznaczającym w s p o s ó b na t u r a l n y coś, co m o ż e b y ć p r z e z nią z a s t ą p i o n e l u b co m o ż e b y ć częścią p o myślanego twierdzenia. I n t e n t i o e s t ą u i d d a m in a n i m a , q u o d est s i g n u m n a t u r a l i t e r significans a l i ą u i d , pro q u o p o t e s t s u p p o n e r e vel q u o d p o t e s t e s s e pars p r o p o s i t i o nis m e n t a l i s . 8 8 4
K a ż d y p o w s z e c h n i k j e s t w ł a ś n i e taką
intentio:
K a ż d y p o w s z e c h n i k j e s t intencją duszy. I n t e n c j ę d u s z y n a z y w a m y p o wszechną, ponieważ jest znakiem, który można orzekać o wielu. U n i v e r s a l e e s t u n a i n t e n t i o singularis ipsius a n i m a e . [...] I n t e n t i o a n i m a e d i c i t u r u n i v e r s a l i s , q u i a est s i g n u m p r a e d i c a b i l e d e m u l t i s . 8 8 5
Istnieją trzy rodzaje s u p o z y c j i . P i e r w s z y m j e s t suppositio materialis, k t ó r e j p r z y k ł a d e m j e s t z d a n i e : „ ' C z ł o w i e k ' j e s t t e r m i n e m " {'Homo' est terminus). T u t e r m i n y pozostają d o o z n a c z a n e j rzeczy w s t o s u n k u k o n w e n c j o n a l n y m , p o n i e -
8 8 3
Ibidem, I, 2, 4 ( O T h . t. II, s. 134). Wilhelm Ockham, Summa logicae, I, 12 (OPh. 1.1, s. 43). ^Ibidem, I, 14 (OPh. 1.1, s. 49). 8 8 4
Średniowiecze
806
w a ż to, ż e d a n y z e s p ó ł liter s t a n o w i w d a n y m j ę z y k u wyraz, a i n n y n i e , zależy od u m o w y m i ę d z y l u d ź m i . D r u g i rodzaj to suppositio personalis, której p r z y k ł a d e m j e s t z d a n i e : „ W s z e l k i e z ł e w t e k - j e s t z d € 4 n y - d o 4 m i e o b u " (Omnis homo estrisibilis). T e n rodzaj supozycji d o t y c z y rzeczy r e a l n y c h bytujących poza n a m i . ^ Trzeci rodzaj to suppositio simp/ex której p r z y k ł a d e m jest zdanie: „ C z ł o w i e k jest g a t u n k i e m " (Homo est species}. Stosuje się ona d o pojęć. Supozycja prosta speł nia u O c k h a m a ważną rolę. W ł a ś n i e dlatego, że podkreśla on tak m o c n o rolę sup positio simplex nie" m o ż n a twierdzić, ż e jego teoria to n o m i n a l i z m w ścisłym zna czeniu ( s a m e słowa nie zastąpią treści, która mieści się w bycie pojęciowym). T o t e ż raczej k o n c e p t u a l i z m bądź t e r m i n i z m są właściwym o k r e ś l e n i e m dla s y s t e m u O c k h a m a . O c k h a m nie n e g u j e istnienia treści pojęć, lecz odrzuca realnie bytujące substancje o g ó l n e zarówno w rzeczywistości, j a k i w d u s z y (w postaci form p o z n a w c z y c h ) . T o założenie O c k h a m a sprzyjało bardzo rozwojowi logiki, dlatego też stał się o n j e d n y m z naczelnych autorytetów logicznych. U O c k h a m a logika zaczyna b y ć w y r a ź n i e n a u k ą o w y r a z a c h , a n i e o rze czach. Z b i e g i e m czasu m e t o d a właściwa dla logiki p r z e k s z t a ł c a się w m e t o d ę metafizyczną i w tej m e t a f i z y c z n e j interpretacji logiki t k w i źródło g ł ę b o k i c h k o n f l i k t ó w m i ę d z y metafizyką a logiką. C a ł y o b i e k t y w i z m p o z n a n i a o p i e r a się na b i e r n o ś c i i n t e l e k t u w p r o c e s i e p o z n a w c z y m . D o p o w s t a n i a pojęć n i e j e s t p o t r z e b n a a k t y w n o ś ć i s p o n t a n i c z ność samego intelektu. y
y
P o w s z e c h n i k i i i n t e n c j e w t ó r e powstają w s p o s ó b n a t u r a l n y b e z ż a d n e g o u d z i a ł u i n t e l e k t u i woli d z i ę k i n i e z ł o ż o n y m p o z n a n i o m nazw. U n i v e r s a l i a e t i n t e n t i o n e s s e c u n d a e c a u s a n t u r n a t u r a l i t e r s i n e o m n i activ i t a t e i n t e l l e c t u s e t v o l u n t a t i s a notitiis i n c o m p l e x i s t e r m i n o r u m . 8 8 6
O c k h a m przyjmuje intuicyjne poznanie intelektualne przedmiotu, które z a r a z e m g w a r a n t u j e o b i e k t y w n o ś ć p o z n a n i a , d l a t e g o p o j ę c i e species staje się z u pełnie niepotrzebne. W Komentarzu do Sentencji o m a w i a O c k h a m p o w o d y , dla k t ó r y c h przyj m u j e się species w p r o c e s i e p o z n a w c z y m . U w a ż a się w i ę c , ż e d z i ę k i species m o ż na wyjaśnić: p o p i e r w s z e , d o s t o s o w a n i e (adaeąuatio) p r z e d m i o t u d o p o z n a j ą c e go go z m y s ł u l u b u m y s ł u ; p o d r u g i e , s p o s ó b j a w i e n i a się p r z e d m i o t u z m y s ł o w i lub umysłowi; po trzecie, proces wyprowadzania zmysłu lub umysłu z możno ści w a k t w d o k o n u j ą c y m się p o z n a w a n i u ; p o c z w a r t e , z j e d n o c z e n i e czy t e ż u t o ż s a m i e n i e się p o z n a j ą c e g o z p o z n a w a n y m . N i e p o j m u j ą c species tak, j a k j e rozumiał św. T o m a s z , a w i d z ą c w nich coś t r z e c i e g o m i ę d z y p r z e d m i o t e m a p o d m i o t e m , u w a ż a O c k h a m w s z y s t k i e argu m e n t y p r z e m a w i a j ą c e r z e k o m o za p r z y j ę c i e m form p o z n a w c z y c h za z b ę d n e . 881
Wilhelm Ockham, Quaestiones variae, 5 ( O T h . t. VIII, s. 175). Por. Wilhelm Ockham, ln Sententiarum, I, 27, 2.
XLV. Wilhelm Ockham
807
W s z y s t k i e w y m i e n i o n e zjawiska m o ż n a wyjaśnić b e z u c i e k a n i a się d o species. Wystarczą d o t e g o w y s t ę p u j ą c e w nas s z c z e g ó ł o w e i o g ó l n e obrazy rzeczy. O c k h a m zdaje s o b i e s p r a w ę z t e g o , że p o w s t a w a n i e w nas o w y c h o b r a z ó w wspólnych (powszechników) jest bardzo tajemnicze. W k a ż d y m razie na p o d s t a w i e zasady e k o n o m i i , czyli b r z y t w y O c k h a m a , n a l e ż y o d r z u c i ć i s t n i e n i e species. Przyjąwszy z n a j o m o ś ć t e r m i n ó w z d a n i a i p o s t r z e ż e n i e b e z ż a d n e j a k t y w ności i n t e l e k t u i woli nastąpi z k o n i e c z n o ś c i u z n a n i e z d a n i a . Istis positis [scil. notitia t e r m i n o r u m e t a p p r e h e n s i o ] s i n e o m n i activitat e i n t e l l e c t u s e t v o l u n t a t e , statim s e ą u i t u r n e c e s s a r i o a s s e n s u s r e s p e c t u secundi complexi . 8 8 8
T y m c z y n n y m i b i e r n y m s k ł a d n i k i e m p o z n a n i a są o d p o w i e d n i o j e g o p r z e d m i o t i p o d m i o t . W o b e c t e g o j e d y n i e d o ś w i a d c z e n i e m o g ł o b y nas z m u s i ć d o t e g o , b y przyjąć i s t n i e n i e species, ale n i k t j e s z c z e n i g d y species n i e d o ś w i a d czył, w o b e c c z e g o n i e m a ż a d n e g o p o w o d u , b y j e przyjąć.
B. Bóg N i e m o ż n a p o w i e d z i e ć o O c k h a m i e , b y był z d e c y d o w a n y m s c e p t y k i e m i ra cjonalistą. U z n a w a ł O b j a w i e n i e oraz p o w a g ę Kościoła. W d z i e d z i n i e w i e d z y szedł j e d n a k drogą r o z p o c z ę t ą p r z e z O k s f o r d - czyli p r z e z R o g e r a B a c o n a i D u n s a S z k o t a - i stawiał w y s o k i e w y m o g i r o z u m o w a n i o m , k t ó r e aspirowały do miana dowodów. R ó w n i e ż nawiązując d o Szkota, p r o w a d z i ł dalej p r o c e s u w a l n i a n i a się od n e c e s y t a r y z m u g r e c k i e g o i d l a t e g o na szczycie całej teologii O c k h a m a z n a j d u j e się n a u k a o b o ż e j w s z e c h m o c y . T o p r o w a d z i d o f i d e i z m u i d o p o g ł ę b i e n i a się z a p o c z ą t k o w a n e g o j u ż p r z e z s z k o t y z m r o z w o d u teologii i filozofii. M a m y u O c k h a m a w y r a ź n e p o t ę p i e n i e teologii s p e k u l a t y w n e j . A r t y k u ł y wiary n i e są z a s a d a m i d o w o d z e n i a ani w n i o s k o w a n i a , ani n i e są p r a w d o p o d o b n e , p o n i e w a ż w s z y s t k i m , w i e l u , a zwłaszcza m ę d r c o m w y dają się fałszywe. Articuli fidei n e c s u n t principia d e m o n s t r a t i o n i s , n e c c o n c l u s i o n e s , n e c s u n t p r o b a b i l e s , q u i a o m n i b u s vel p l u r i b u s , vel m a x i m e s a p i e n t i b u s a p parent falsi . 889
Z t e g o w n o s i dalej O c k h a m , że filozofia w i n n a b y ć z u p e ł n i e a u t o n o m i c z na, a teologia n i e m a p r a w a n a r u s z a ć jej a u t o n o m i c z n o ś c i . P o d o b n i e i teologia n i e p o w i n n a korzystać z w ą t p l i w e j i p o d e j r z a n e j p o m o c y m e t a f i z y k i .
8 8 8
8 8 9
Wilhelm Ockham, Quaestiones variae, 5 ( O T h . t. VIII, s. 185). Wilhelm Ockham, Summa logicae, III, 1 (OPh. t. I, s. 360).
Średniowiecze
808
S t a n o w i s k o to ujawnia się w z a g a d n i e n i u i s t n i e n i a Boga. W y d a j e się, j a k g d y b y dla O c k h a m a p r z e s t a ł o i s t n i e ć w ogóle revelabile\ Należy wiedzieć, że wszelkie prawdy konieczne człowiekowi w stanie d o c z e s n e j p i e l g r z y m k i d o u z y s k a n i a z b a w i e n i a w i e c z n e g o są p r a w d a m i teologicznymi. O m n e s v e r i t a t e s n e c e s s a r i a e h o m i n i viatori ad a e t e r n a m b e a t i t u d i n e m c o n s e ą u e n d a m sunt veritates theologicae . 890
Jednak jest i u Ockhama
revelabile.
N i e k t ó r e p r a w d y z n a n e l u b p o z n a w a l n e w s p o s ó b n a t u r a l n y są teologicz n e , na p r z y k ł a d to, ż e Bóg jest, ż e j e s t mądry, ż e j e s t dobry, itd. A l i ą u a e v e r i t a t e s n a t u r a l i t e r n o t a e vel c o g n o s c i b i l i e s s u n t t h e o l o g i c a l e s , sicut q u o d D e u s est, q u o d D e u s e s t s a p i e n s , b o n u s , e t c . 8 9 1
Z a t e m i w p r o l o g u d o Sentencji u w a ż a O c k h a m , że t e z a ' B ó g i s t n i e j e ' j e s t twierdzeniem teologicznym, które j e d n a k można udowodnić w sposób przyro dzony. T e n pogląd O c k h a m a zdaje się p o z o s t a w a ć w s p r z e c z n o ś c i z j e g o Centiloąuium, g d z i e u t r z y m u j e o n , ż e i s t n i e n i a Boga filozoficznie d o w i e ś ć n i e s p o s ó b . Jak rozwikłać tę trudność? P o m o ż e n a m w t y m analiza z a p a t r y w a ń O c k h a m a n a filozofię i t e o l o g i ę . T y l k o filozofia w e w ł a ś c i w y m z n a c z e n i u d o w o d z i . O c k h a m n e g u j e m o ż l i w o ś ć p r z e m i e n i a n i a p r a w d wiary l u b p r a w d o p o d o b i e ń s t w w t e z y b ę d ą c e w n i o s k a m i ścisłych d o w o d ó w . Mogą b y ć w i ę c t w i e r d z e n i a , k t ó r e są j e d n a k t y l k o p r a w d o p o d o b n e , a n i e są d o w i e d z i o n e (demonstratae). Z d a n i e m O c k h a m a t y l k o teologia daje d o w ó d i s t n i e n i a Boga, a filozofia a r y s t o t e l e s o w s k a t e g o n i e c z y n i . T o t e ż : 8 9 2
N i e m o ż n a w s p o s ó b o c z y w i s t y w i e d z i e ć , ż e B ó g jest. N o n p o t e s t sciri e v i d e n t e r , q u o d D e u s e s t
8 9 3
.
Z g a d z a się O c k h a m z e S z k o t e m , ż e n i e da się u t r z y m a ć d o w o d u ex motu, k t ó r y T o m a s z u w a ż a za p i e r w s z y i najoczywistszy. T e z a , ż e istnieje p i e r w s z y p o r u s z y c i e l , j e s t p r a w d o p o d o b n a , ale n i e została w p e ł n i u d o w o d n i o n a p r z e z Arystotelesa: Z t e g o w s z y s t k i e g o w y d a j e się w y n i k a ć , ż e A r y s t o t e l e s n i e d o w i ó d ł , ż e istnieje j e d e n n i e p o r u s z o n y poruszyciel, c h o ć to t w i e r d z e n i e w y d a j e się p r a w d o p o d o b n i e j s z e niż j e g o p r z e c i w i e ń s t w o , p o n i e w a ż w s z y s t k i e zjawi ska m o ż n a z a c h o w a ć r ó w n i e oczywiście albo w j e s z c z e b a r d z i e j o c z y w i -
8 9 0
8 9 1
8 9 2
8 9 3
Wilhelm Ockham, In Sententiarum, prol., 1 ( O T h . 1.1, s. 7). Ibidem. Por. Wilhelm Ockham, Centiloąuium, § 1 (OPh. t. VII, s. 373-377). Wilhelm Ockham, Quodlibeta septem, I, 1 ( O T h . t. IX, s. Z).
809
XLV. Wilhelm Ockham
sty s p o s ó b , zakładając s k o ń c z o n ą liczbę poruszycieli i j e d n e g o p i e r w s z e go, niż zakładając n i e s k o ń c z o n ą ich liczbę, d l a t e g o lepiej przyjąć t ę pierwszą m o ż l i w o ś ć . E x ąuibus o m n i b u s videtur seąui Aristotelem non demonstrare u n u m esse m o t o r e m i m m o b i l e m , quamvis hoc probabilius q u a m s u u m opposit u m p o t e r i t p o n i . Q u i a o m n e s a p p a r e n t i a e a e q u e e v i d e n t e r vel e v i d e n t i u s p o s s u n t salvari p o n e n d o f i n i t a t e m in m o v e n t i b u s e t u n u m p r i m u m sicut i n f i n i t a t e m p o n e n d o , et i d e o p o t i u s d e b e t p o n i . 8 9 4
D l a t e g o t e ż o d o w o d z i e ex motu O c k h a m p o w i a d a : T o r o z u m o w a n i e , c h o ć j e s t bardziej p r a w d o p o d o b n e dla n i e k t ó r y c h , t o j e d n a k n i e w y d a j e się d o w o d e m . Ista ratio q u a m v i s sit a l i q u i b u s probabilis, t a m e n n o n v i d e t u r d e m o n strativa . 895
Takiej samej krytyce poddaje również O c k h a m argumenty Arystotelesa za j e d n o ś c i ą Boga. T e z ę , ż e istnieje j e d e n t y l k o B ó g p o d a j e się j a k o p r a w d o p o d o b n ą i j e s t o n a bardziej p r a w d o p o d o b n a od s w e g o p r z e c i w i e ń s t w a , ale w naj m n i e j s z y m s t o p n i u n i e j e s t d o w i e d z i o n a (ponitur probabilis et est probabilior sua opposita, sed minime demonstrata) . Przecież zachodzi taka ewentualność, że j e s t w i e l e ś w i a t ó w i w i e l u Bogów. O c k h a m p o d d a j e k r y t y c e d o w o d y Szkota, a k r y t y k a ta d o t y c z y zwłaszcza i t a k j u ż n a r u s z o n e g o p r z e z S z k o t a pojęcia p r z y c z y n y s p r a w c z e j . P o j ę c i e przy c z y n y to w ogóle t y l k o z m y ś l e n i e (figmentum) n a s z e g o u m y s ł u , a z a s t o s o w a n i e p r z y c z y n o w o ś c i ( c h o ć b y w d o w o d z i e ex motu) w y m a g a u z n a n i a d w u tez: p o p i e r w s z e , w s z y s t k o , co się porusza, porusza się d z i ę k i c z e m u ś i n n e m u ; p o d r u gie, n i e m o ż n a p o d ą ż a ć w n i e s k o ń c z o n o ś ć . T y m c z a s e m o b i e t e t e z y n i e są oczy w i s t e , a d o w i e ś ć ich n i e m o ż n a albo j e s t to b a r d z o t r u d n e . 896
T r u d n o d o w i e ś ć , a l b o to w r ę c z n i e m o ż l i w e , p r z e c i w filozofom, ż e n i e m a cofania się w n i e s k o ń c z o n o ś ć w s z e r e g u p r z y c z y n t e g o s a m e g o rodzaju. Difficile vel i m p o s s i b i l e est p r o b a r e c o n t r a p h i l o s o p h o s , q u o d n o n e s t p r o c e s s u s in i n f i n i t u m in causis e i u s d e m r a t i o n i s . 897
W i d a ć , j a k b a r d z o o d e s z ł o się j u ż d z i ę k i p r z y r o d o z n a w s t w u od m e t a f i z y c z n e j k o n c e p c j i przyczyny, skoro O c k h a m c h c e zastąpić p r z y c z y n ę s t w o rzenia (causa productionis) p r z e z p r z y c z y n ę z a c h o w y w a n i a (causa conseroationis). B ó g w y s t ę p o w a ł b y w i ę c j a k o p i e r w s z y conseroator w s z e c h ś w i a t a . Z g a d z a jąc się z T o m a s z e m , t w i e r d z i O c k h a m , ż e w s z e r e g u p r z y c z y n p r z y p a d ł o ś c i o w o
8 9 4
8 9 5
8 9 6
8 9 7
Wilhelm Ockham, Centiloąuium, § l ( O P h . t. VII, s. 377). Wilhelm Ockham, Centiloąuium, § 1 (OPh. t. VII, s. 375). Ibidem, § 2 (OPh. t. VII, s. 378). Wilhelm Ockham, In Sententiarum, I, 2, 10 ( O T h . t. II, s. 355).
Średniowiecze
810
uporządkowanych nie można usunąć całkowicie postępu w nieskończo ność, ale wyciąga stąd i n n y w n i o s e k : n i e widzi t e g o , ż e c h o d z i tu o przyczy n y i s t o t n i e u p o r z ą d k o w a n e - ale o g ó l n i e o d r z u c a p r z y c z y n ę sprawczą j a k o za sadę dowodu. P r z e p r o w a d z a j ą c swój d o w ó d O c k h a m z a k ł a d a p r z e d e w s z y s t k i m , ż e j e śli coś w r z e c z y w i s t y s p o s ó b zaczęło istnieć, to m u s i b y ć u t r z y m y w a n e w b y c i e p r z e z j a k i ś i n n y b y t . T o u t r z y m y w a n i e m u s i trwać d o p ó t y , d o p ó k i d a n a rzecz istnieje. P o d o b n i e j a k w k l a s y c z n y c h d o w o d a c h p y t a m y , czy ó w b y t u t r z y m u jący w b y c i e z n ó w s a m d o m a g a się i n n e g o , który b y go w b y c i e u t r z y m y w a ł , czy n i e . T u m a m y d o w y b o r u albo cofanie się w n i e s k o ń c z o n o ś ć , albo dojście d o p i e r w s z e g o u t r z y m u j ą c e g o {primum conseroanś). Ale n i e m o ż e b y ć naraz w i e l u a k t u a l n i e n i e s k o ń c z o n y c h bytów. T a k w i ę c w y d a j e się d z i ę k i t e m u r o z u m o w a n i u , ż e n a l e ż y przyjąć i s t n i e nie pierwszego zachowującego, a s k u t k i e m tego i pierwszego sprawcę. Sic ergo v i d e t u r p e r i s t a m r a t i o n e m , q u o d est d a r e p r i m u m c o n s e r v a n s e t per conseąuens primum efficiens . 898
T e n d o w ó d różni się od d o w o d u p o p r z e d n i e g o , p o n i e w a ż t e n p r z y j m u j e z a c h o w u j ą c e g o , a z a w s z e k a ż d y zachowujący coś i n n e g o p o ś r e d n i o czy bezpośrednio jest z zachowywanym. Natomiast żaden stworzony przez coś i n n e g o n i e w y m a g a , b y stwarzający był p o ś r e d n i o l u b b e z p o ś r e d n i o z e s t w a r z a n y m . D l a t e g o , c h o ć m o ż n a przyjąć cofanie się w n i e s k o ń c z o n o ś ć w stwarzających b e z a k t u a l n e j n i e s k o ń c z o n o ś c i , to j e d n a k n i e m o ż na t e g o u c z y n i ć z z a c h o w u j ą c y m i . E t differt ista ratio a b illa r a t i o n e facta s u b forma priori, q u i a ista accipit c o n s e r v a n s , e t s e m p e r o m n e c o n s e r v a n s aliud - sive m e d i a t e , sive i m m e d i a t e - e s t c u m c o n s e r v a t o ; n o n a u t e m o m n e p r o d u c t u m ab alio reąuirit, o m n e p r o d u c e n s - m e d i a t e vel i m m e d i a t e - e s s e c u m p r o d u c t o . E t i d e o q u a m v i s p o s s e t p o n i p r o c e s s u s in i n f i n i t u m in p r o d u c e n t i b u s s i n e infinit a t e actuali, n o n t a m e n in c o n s e r v a n t i b u s s i n e infinitate a c t u a l i . 899
O t o p o w ó d , dla k t ó r e g o O c k h a m zamiast sprawczej p r z y j m u j e p r z y c z y n ę zachowującą w b y c i e . W i e m y j u ż , ż e dla S z k o t a j e d y n o ś ć Boga to p r a w d a wiary: N i e w y n i k a z t e g o , że m o ż n a d o w i e ś ć , że istnieje t y l k o j e d e n taki b y t , lecz t w i e r d z i się t a k na m o c y wiary. E x hoc non sequitur, quod postest demonstrari, quod t a n t u m u n u m est tale, sed h o c fide t e n e t u r . 9 0 0
8 9 8
8 9 9
9 0 0
Ibidem, I, 2, 10 ( O T h . t. II, s. 356). Ibidem. Wilhelm Ockham, Quodlibeta septem, I, 1 ( O T h . t. IX, s. 3).
811
XLV. Wilhelm Ockham
O c k h a m o d r z u c a w s z y s t k i e r o z u m o w a n i a S z k o t a , za p o m o c ą k t ó r y c h sta rał się o n d o w i e ś ć a t r y b u t ó w Boga. W e d ł u g O c k h a m a w o g ó l e n a l e ż y raczej m ó w i ć o i m i o n a c h b o ż y c h , a n i e o właściwościach Boga. T y l k o w s p o s ó b p r a w d o p o d o b n y m o ż e m y u t r z y m y w a ć , ż e Bóg m a n i e s k o ń c z o n o ś ć i i n n e atrybuty. J e d n o ś ć boża j e s t dla O c k h a m a c z y m ś przysługującym B o g u w najwyż s z y m s t o p n i u . Bóg j e s t j e d n ą doskonałością nierozróżnialną ani w rzeczywisto ści, ani p o j ę c i o w o {unaperfectio indistincta re etratione). N i e m a w i ę c w Bogu żad n y c h różnic formalnych, j a k sądził Szkot, ani m y ś l o w y c h , j a k uważał T o m a s z . I d e e b o ż e n i e są ani istotą bożą, ani s t o s u n k i e m Boga d o s t w o r z e ń . Są o n e w B o g u t y l k o obiective j a k o p r z e d m i o t y J e g o p o z n a n i a . I d e e n i e są w Bogu p o d m i o t o w o i r e a l n i e , ale w y ł ą c z n i e p r z e d m i o t o w o , j a k o p e w n e p r z e d m i o t y p o z n a n i a , p o n i e w a ż i d e e są s a m y m i rzeczami, które może O n uczynić. I d e a e n o n s u n t in D e o s u b i e c t i v e e t realiter, sed t a n t u m s u n t in ipso o b i e c t i v e , t a m ą u a m ą u a e d a m cognita a b ipso, q u i a ipsae i d e a e s u n t ipsaem e t res a D e o p r o d u c i b i l e s . 901
P o n i e w a ż rzeczy są t y l k o s z c z e g ó ł o w e , w o b e c t e g o w Bogu są t y l k o i w y łącznie i d e e b y t ó w j e d n o s t k o w y c h , g d y ż p o w s z e c h n i k i są w nas t y l k o p o m o c niczymi narzędziami poznania: I d e e dotyczą p r z e d e w s z y s t k i m j e d n o s t e k , a n i e g a t u n k ó w , p o n i e w a ż m o ż n a s t w o r z y ć t y l k o j e d n o s t k i i nic i n n e g o . I d e a e s u n t p r i m o s i n g u l a r i u m et n o n s u n t s p e c i e r u m , q u i a ipsa singularia sola s u n t extra p r o d u c i b i l i a e t nulla a l i a . 902
O c k h a m o d r z u c a i d e e , b o c h c e się j e s z c z e bardziej od S z k o t a w y z w o l i ć z w i ę z ó w n e c e s y t a r y z m u g r e c k i e g o . Stąd t a k g w a ł t o w n e p o d k r e ś l e n i e w o l n o ści Boga. B ó g w s t w a r z a n i u j e s t n a j z u p e ł n i e j w o l n y i n i e k r ę p u j e go n a w e t J e g o w ł a s n a istota. B ó g stwarzając w ż a d n y m s e n s i e n i c z e g o n i e n a ś l a d u j e , n a w e t idei. K o n c e p c j a idei p r o w a d z i nas d o z a g a d n i e n i a bożej w s z e c h m o c y . S t o s o w n i e d o z a s a d n i c z e j t e n d e n c j i swej filozofii O c k h a m w y s u w a na p i e r w s z y plan spośród a t r y b u t ó w b o ż y c h w s z e c h m o c . O c k h a m o w s k a teologia w s z e c h m o c y j e s t j u ż w zalążku u Piotra D a m i a n i e g o . P o d k r e ś l a w i ę c O c k h a m , ż e w p i e r w s z y m a r t y k u l e Credo m ó w i m y : W i e r z ę w j e d n e g o Boga, Ojca w s z e c h m o g ą c e g o . M o c b o ż a j e s t t a k w i e l k a , ż e w s z e l k i e b y t y są n a j z u p e ł n i e j p r z y p a d k o w e , n i e k o n i e c z n e i z a l e ż n e t y l k o od decyzji b o ż e j . Bóg j e s t związany t y l k o p r z e z s a m e go s i e b i e , a n i g d y p r z e z s t w o r z e n i a . Bóg m o ż e c a ł k o w i c i e p o m i n ą ć p r z y c z y n y wtóre, bo:
9 0 1
9 0 2
Wilhelm Ockham, In Sententiarum, Ibidem.
I, 35, 5 ( O T h . t. IV, s. 493).
Średniowiecze
812
Bóg m o ż e p r z e z się j a k o p r z y c z y n a sprawcza sprawić b e z p o ś r e d n i o to w s z y s t k o , co m o ż e sprawić za p o ś r e d n i c t w e m p r z y c z y n y w t ó r e j . D e u s p o t e s t p e r se i m m e d i a t e facere in g e n e r e c a u s a e efficientis, q u i d q u i d p o t e s t m e d i a n t e causa s e c u n d a . 9 0 3
Stąd m o ż e z a i s t n i e ć m a t e r i a b e z formy; m o ż e nastąpić p o z n a n i e i n t u i c y j n e b e z o b e c n o ś c i p r z e d m i o t u . W s z y s t k o , co j e s t logicznie m o ż l i w e , j e s t p r z e d m i o t e m b o ż e g o c h c e n i a de potentia Dei absoluta. De potentia Dei ordinata p o ż ą d a Bóg w s z y s t k i e g o , co n i e j e s t s p r z e c z n e z r o z u m n ą , p o z y t y w n ą wolą B o ga. W s y s t e m i e O c k h a m a n a s t ę p u j e właściwie u t o ż s a m i e n i e potentia absoluta z potentia ordinata. J e d n a k ż e w s z e c h m o c boża nie daje się u d o w o d n i ć r o z u m o w o i m o ż n a w nią t y l k o wierzyć: P o w i a d a m , ż e n i e m o ż n a d o w i e ś ć , że Bóg j e s t w s z e c h m o c n y , lecz t w i e r dzi się t a k t y l k o na p o d s t a w i e wiary. D i c o , q u o d n o n p o t e s t d e m o n s t r a r i , q u o d D e u s sit o m n i p o t e n s , s e d sola fide t e n e t u r . 9 0 4
W o l n o ś ć b o ż a o b e j m u j e w s z y s t k o t a k p o w s z e c h n i e , że m y n i g d y n i e w i e my, czy to, c z e g o d o t y c z y n a s z e d o ś w i a d c z e n i e , n a p r a w d ę istnieje, czy n i e ist nieje. T e g o w ż a d e n s p o s ó b n i e m o ż n a stwierdzić. T e g o , co z a l e ż y t y l k o od woli b o s k i e j działającej w s p o s ó b p r z y p a d k o w y i wolny, n i e m o ż n a d o w i e ś ć ani obalić czy to przy p o m o c y r o z u m u przy r o d z o n e g o , czy powagą Biblii. Illud, q u o d s o l u m d e p e n d e t e x v o l u n t a t e divina c o n t i n g e n t e r c a u s a n t e , n o n p o t e s t probari vel improbari n e c ratione naturali, n e c auctoritate B i b l i a e . 905
W s p r a w i e w s z e c h m o c y idzie O c k h a m drogą wszczętą p r z e z S z k o t a rów n i e ż w k w e s t i i u z a l e ż n i e n i a n o r m e t y k i od potentia Dei absoluta.
G. Stworzenia Ścisła i z g o d n a z o g ó l n y m i z a ł o ż e n i a m i s y s t e m u j e s t ontologią O c k h a m a . W o d r ę b n y t e ż s p o s ó b p o j m u j e O c k h a m h y l e m o r f i z m : forma j e s t c z y m ś , co k s z t a ł t u j e k o n k r e t n ą m a t e r i ę , i o n a j e s t guidditas: « Q u i d d i t a t e s » są s z c z e g ó ł o w y m i częściami b y t ó w s z c z e g ó ł o w y c h . Q u i d d i t a t e s sunt particulares partes particularium
9 0 3
9 0 4
9 0 5
9 0 6
906
.
Wilhelm Ockham, De principiis theologiae, I, § 8 (OPh. t. VII, s. 509). Wilhelm Ockham, Quodlibeta septem, I, 1 ( O T h . t. IX, s. 11). Wilhelm Ockham, /// Sententiarum, IV, 2 ( O T h . t. VII, s. 28). Ibidem, I, 2, 7 ( O T h . t. II, s. 264).
813
XLV. Wilhelm Ockham
F o r m a to fizyczna c z ę ś ć b y t u z ł o ż o n e g o (compositum). N i e j e s t to t y l k o część g a t u n k o w a , ale r ó w n i e ż j e d n o s t k o w a . M a t e r i a r ó w n i e ż n i e j e s t t y l k o m o ż nością, ale j e s t o n a p o z y t y w n i e p o z n a w a l n a : Byłoby czymś dziwnym, gdyby żadna władza nie mogła postrzec tego, d z i ę k i c z e m u m a t e r i a j e s t j a k ą ś p o z y t y w n ą rzeczą. M i r a b i l e e n i m e s s e t , e x q u o materia est res aliqua positiva, si n o n p o s s e t a p p r e h e n d i ab aliqua p o t e n t i a . 907
J e s t o n a w i ę c res aliąua positiva. C a ł e z a g a d n i e n i e j e d n o s t k o w i e n i a p r z e staje b y ć s e n s o w n e , t r z e b a raczej p y t a ć o z a s a d ę p o w s z e c h n o ś c i : N i e n a l e ż y s z u k a ć jakiejś p r z y c z y n y j e d n o s t k o w i e n i a , c h y b a ż e przyczy ny zewnętrznej i wewnętrznej, kiedy jednostka jest b y t e m złożonym, lecz raczej n a l e ż y s z u k a ć przyczyny, w jaki s p o s ó b m o ż l i w e j e s t coś wspólnego i powszechnego. N e c est q u a e r e n d a aliqua causa i n d i v i d u a t i o n i s , nisi forte c a u s a e e x t r i n s e c a e e t i n t r i n s e c a e , q u a n d o i n d i v i d u u m est c o m p o s i t u m , sed magis e s set q u a e r e n d a causa, q u o m o d o possibile e s t aliquid e s s e c o m m u n e e t universale . 908
M ó w i l i ś m y j u ż , ż e O c k h a m o d r z u c a r ó ż n i c ę myślną i wirtualną, a za c h o w u j e t y l k o realną. W z w i ą z k u z t y m wygłasza t e z ę , k t ó r a się g ł ę b o k o w nas z a k o r z e n i ł a , a m i a n o w i c i e , że w s z y s t k o , co różni się w z a j e m n i e real nie, a łączy się w j a k i c h ś k o n k r e t n y c h b y t a c h , m o ż e b y t o w a ć o d d z i e l n i e : k a ż dą rzecz o d d z i e l o n ą m o ż e B ó g stworzyć b e z i n n e j (omnem rem absolutam potest Deus creare sine alia), w t y m r ó w n i e ż m a t e r i ę pierwszą. O w e różnice r e a l n e w y s t ę p u j ą t y l k o p o m i ę d z y n i e k t ó r y m i e l e m e n t a m i , n i e m a ich m i ę d z y istotą i istnieniem: I s t n i e n i e i istota oznaczają całkowicie to s a m o . 909
Existentia et essentia idem omnino significant . T a k s a m o r e a l n i e r ó ż n e od substancji są jakości n i e z a l e ż n e od rozciągło ści, a w i ę c w s z e l k i e p o z n a w c z e i p o ż ą d a w c z e a k t y d u s z y są w d u s z y j a k o ś c i a m i . N a t o m i a s t p r z y p a d ł o ś c i a b s o l u t n e nie różnią się od substancji - rozcią głość u t o ż s a m i a się z istotą ciała; s t o s u n k i zaś to rzeczywistości c z y s t o m y ś l n e , d o t y c z y to r ó w n i e ż b r a k u . W o b e c tego: P o z a r z e c z a m i a b s o l u t n y m i , to znaczy s u b s t a n c j a m i i j a k o ś c i a m i , n i e m o ż n a w y o b r a z i ć s o b i e ż a d n e j rzeczy.
907
Ibidem, II, 12-13 ( O T h . t. V, s. 285). Ibidem, I, 2, 6 ( O T h . t. II, s. 197). Wilhelm Ockham, Quodlibeta septem, II, 7 ( O T h . t. II, s. 144).
9 0 8
9 0 9
Średniowiecze
814
P r a e t e r res a b s o l u t a s , scilicet s u b s t a n t i a s et ą u a l i t a t e s , nulla res est imaginabilis . 910
T a k s a m o i świat j a k o całość to t y l k o s u m a części; n i e m a w i ę c o d d z i e l nej j e d n o ś c i i ł a d u świata j a k o całości: N a l e ż y się z g o d z i ć , ż e j e d n o ś ć w s z e c h ś w i a t a j e s t w z a j e m n y m p o r z ą d k i e m j e g o części, a n i e ż e p o r z ą d e k czy j e d n o ś ć w s z e c h ś w i a t a są c z y m ś w rzeczywistości o d r ę b n y m od jakiejś części l u b w s z y s t k i c h części wszechświata. D e b e t c o n c e d i , q u o d u n i t a s u n i v e r s i est o r d o p a r t i u m ad i n v i c e m [...], n o n q u o d e s t o r d o vel u n i t a s sit aliąuid in re d i s t i n c t u m ab o m n i p a r t e e t ab omnibus partibus universi . 911
O c k h a m czyni n i e j a k o u s t ę p s t w o na rzecz swej z a k o n n e j tradycji w d w u p u n k t a c h , w s p r a w i e o d r ę b n e j a k t u a l n o ś c i materii p i e r w s z e j oraz wielości form w człowieku. Powiada wprawdzie O c k h a m , że człowiek ma tylko j e d n o istnie n i e całościowe {hominis est tantum unum esse totale), ale to j e d n o esse totale o b e j m u j e sobą w i e l e i s t n i e ń c z ę ś c i o w y c h {plura esse partialidf . W ł a ś n i e na p r z e kór swej o g ó l n e j , r e i s t y c z n e j t e n d e n c j i p r z y j m u j e O c k h a m w c z ł o w i e k u trzy re a l n i e r ó ż n e formy: r o z u m n ą , z m y s ł o w ą i cielesną. G d y b y n i e było i d e a l n e j forma corporeitatis, to ciało nie s t a n o w i ł o b y o d r ę b n e j rzeczywistości, a, co za t y m idzie, u p a d ł a b y racja k u l t u relikwii: n
Bardziej z g a d z a się z wiarą Kościoła o d r ó ż n i a n i e form niż ich j e d n o ś ć . M a g i s c o n c o r d a t c u m fide e c c l e s i a e p o n e r e d i s t i n c t i o n e m i n t e r istas formas q u a m u n i t a t e m . 9 1 3
U z n a j e w i ę c O c k h a m , ż e d u s z a r o z u m n a j e s t formą ciała i ż e raczej n a l e ży ją p o j m o w a ć j a k o f o r m ę aniżeli j a k o poruszyciela. P r z y j m u j e p o n a d t o , ż e d u sza n i e ś m i e r t e l n a i d u c h o w a istnieje w nas, ale to są d l a ń w s z y s t k o t e z y wiary. N i e dadzą się t e p r a w d y d o w i e ś ć r o z u m e m p r z y r o d z o n y m , g d y ż n i e są o c z y w i s t e , ani n i e d a d z ą się z o c z y w i s t y c h w y w i e ś ć . N i e m a m y t e ż intuicji duszy, p o n i e w a ż intuicja d o t y c z y t y l k o a k t ó w duszy. Z z a g a d n i e n i e m d u s z y r o z u m n e j - formy łączą się d w i e t r u d n o ś c i : p o p i e r w s z e , b a r d z o t r u d n o przyjąć, b y d u s z a , b ę d ą c formą ciała, m o g ł a s p e ł n i a ć a k t y n i e m a t e r i a l n e ; p o d r u g i e , n i e m o ż e m y w nas s t w i e r d z i ć a k t u n i e m a t e r i a l n e g o d u c h o w e j formy, a w i ę c : N i e m o ż n a w i e d z i e ć w s p o s ó b oczywisty za p o ś r e d n i c t w e m r o z u m u czy d o ś w i a d c z e n i a , że t a k a forma j e s t w nas, ani ż e p o z n a n i e takiej s u b s t a n -
0
1
2
3
Wilhelm Ockham, Summa logicae, I, 49 (OPh. t. I, s. 154). Wilhelm Ockham, In Sententiarum, I, 30, 1 ( O T h . t. IV, s. 317). Wilhelm Ockham, Quodlibeta septem, II, 10 ( O T h . IX, s. 161). Ibidem, I, 11 ( O T h . t. IX, s. 164).
815
XLV. Wilhelm Ockham
cji j e s t n a m w ł a ś c i w e , ani źe taka d u s z a j e s t formą ciała. L e c z t e trzy t e zy u z n a j e m y na p o d s t a w i e wiary. N e c p o t e s t sciri e v i d e n t e r p e r r a t i o n e m vel e x p e r i e n t i a m , q u o d talis forma sit in nobis, n e c q u o d intelligere tali s u b s t a n t i a e p r o p r i u m sit nobis, n e c q u o d talis a n i m a sit forma corporis. [...] S e d ista tria s o l u m fide t e n e m u s . 9 1 4
W o b e c t e g o r o z u m e m d o w i e ś ć m o ż e m y t y l k o t e g o , ż e nasza d u s z a n i e j e s t formą czysto n i e m a t e r i a l n ą . M o ż n a t e ż w i e d z i e ć , ż e n a s z e a k t y u m y s ł o w e są a k t a m i formy, ale nasz r o z u m p r z y r o d z o n y n i e m o ż e wyjść p o z a p o j ę c i e for m y c i e l e s n e j i d l a t e g o forma ta p r z e d s t a w i a m u się j a k o zniszczalna i rozciągła {forma extensa et corruptibilis etgenerabi/is) . Po augustyńsku u O c k h a m a dusza n i e różni się r e a l n i e od s w y c h w ł a d z . J a k j u ż zostało w s p o m n i a n e , w k w e s t i i w s z e c h m o c y b o ż e j O c k h a m o t w i e r a p e w n ą d r o g ę , p r z e k r a c z a w y r a ź n i e D u n s a Szkota. Wola b o ż a u t o ż s a m i a się z bożą istotą. 915
N i e m a ż a d n e j różnicy m i ę d z y istotą i wolą ani m i ę d z y wolą i i n t e l e k t e m . N u l l a p e n i t u s est d i s t i n c t i o i n t e r e s s e n t i a m e t v o l u n t a t e m , n e c i n t e r v o luntatem et i n t e l l e c t u m . 9 1 6
Wola w B o g u j e s t w i ę c r o z u m n a i d l a t e g o n i e m o ż e b y ć w B o g u ż a d n e j samowoli: T w i e r d z i się, ż e B ó g działa w z g o d z i e z r o z u m e m . [Deus] dicitur rationabiliter o p e r a n s
9 1 7
.
N i e m n i e j B ó g j e s t autokratą. W p r a w d z i e m ó w i O c k h a m o potentia ordinata i o potentia absoluta w B o g u , ale a k c e n t p o ł o ż o n y j e s t na potentia abso/uta. W a ż n y j e s t t e ż j e g o pogląd n a w o l n o ś ć . N i e u z n a j e o n s t o p n i o w a n i a w o l n o ś c i , w o l n o ś ć j e s t j e d n a i a l b o j e s t , albo jej nie ma. P o d k r e ś l a j ą c t a k m o c n o w o l ę w Bogu, O c k h a m uznaje woluntaryzm również w człowieku. C h c e n i e stanowi samą i s t o t ę naszej d u s z y i w ż a d n y m s e n s i e n i e j e s t o n o u z a l e ż n i o n e od i n t e l e k t u . W s z e c h m o c , czyli w o l a i w o l n o ś ć boża, są w i ę c a b s o l u t n i e n a c z e l n e i n i c z e m u n i e p o d p o r z ą d k o w a n e . W s z y s t k i e w i ę c rzeczy - r ó w n i e ż k a ż d y nasz a k t - są d o b r e t y l k o z tej racji, ż e Bóg c h c e , b y były o n e t a k i e , a n i e i n n e . Wola b o s k a n i e p o t r z e b u j e ż a d n e g o k i e r u j ą c e g o , p o n i e w a ż o n a j e s t pierwszą regułą kierującą i n i e m o ż e działać źle. V o l u n t a s d i v i n a n o n i n d i g e t a l i q u o d i r i g e n t e , q u i a illa e s t p r i m a reguła d i rectiva e t n o n p o t e s t m a ł e a g e r e . 9 1 8
9X4
9 1 5
9 1 6
9 1 7
9 1 8
Ibidem, I, 10 ( O T h . t. IX, s. 63-64). Por. ibidem. Wilhelm Ockham, In Sententiarum, I, 45, 1 ( O T h . t. IV, s. 664). Ibidem, I, 35, 5 ( O T h . t. IV, s. 492). Wilhelm Ockham, Quaestiones variae, 8 ( O T h . t. VIII, s. 410).
Średniowiecze
816
Z n a m i e n n e j e s t u O c k h a m a w s t o s u n k u d o T o m a s z a o b n i ż e n i e wartości n a t u r y t a k b o ż e j , j a k i l u d z k i e j . O c k h a m , k o n t y n u u j ą c myśl Szkota, k ł a d z i e ca ły n a c i s k na w o l ę : J a k Bóg stwarza w s z e l k i e s t w o r z e n i e z samej swojej woli, t a k m o ż e u c z y nić z e s t w o r z e n i a to, co m u się p o d o b a . J a k b o w i e m , g d y b y n a w e t s t w o r z e n i e k o c h a ł o Boga i czyniło to, co Bóg p r z y j m u j e , m ó g ł b y O n u n i c e stwić j e b e z ż a d n e j n i e s p r a w i e d l i w o ś c i , t a k m o ż e m u p o t a k i c h c z y n a c h n i e d a ć życia w i e c z n e g o , ale k a r ę wieczną b e z ż a d n e j n i e s p r a w i e d l i w o ś c i . D o w o d z i t e g o to, ż e Bóg n i e j e s t n i c z y i m d ł u ż n i k i e m ; i d l a t e g o to, co Bóg n a m czyni, j e s t s p r a w i e d l i w e . N a przykład C h r y s t u s n i g d y n i e zgrzeszył, a p r z e c i e ż został u k a r a n y najciężej, b o aż śmiercią. Sicut D e u s c r e a t c r e a t u r a m ą u a m l i b e t e x m e r a v o l u n t a t e sua, ita e x m e ra v o l u n t a t e s u a p o t e s t facere d e c r e a t u r a sua, ą u i d ą u i d sibi p l a c e t . S i c u t e n i m si d i l i g e r e t D e u m e t faceret o m n i a o p e r a D e o a c c e p t a , p o t e s t e u m D e u s a n n i h i l a r e s i n e aliąua iniuria, ita sibi p o s t talia o p e r a p o t e s t n o n d a re v i t a m a e t e r n a m , sed p o e n a m a e t e r n a m s i n e iniuria. E t ratio est, q u i a D e u s n u l l i u s e s t d e b i t o r ; e t i d e o e x h o c ipso, s e d ą u i d ą u i d n o b i s facit, ius t e f a c t u m est. P a t e t e n i m , q u o d C h r i s t u s n u n ą u a m p e c c a v i t e t t a m e n fuit p u n i t u s g r a v i s s i m e u s ą u e ad m o r t e m . 9 1 9
Rozwija w i ę c O c k h a m dalej myśl, że cała moralność zależy wyłącznie od woli bożej; j u ż n i e tylko dalsze przykazania D e k a l o g u , ale również p i e r w s z e i d r u g i e z a l e ż n e są tylko d o woli bożej. G d y b y Bóg chciał, byłoby rzeczą właści wą n i e n a w i d z i ć G o . P o n a d t o Bóg m o ż e z g u b i ć n i e w i n n y c h , a zbawić g r z e s z n y c h . Bóg m ó g ł b y się wcielić w coś z u p e ł n i e i n n e g o : w zwierzę, roślinę lub k a m i e ń . T o są j u ż bardzo d a l e k o sięgające n a s t ę p s t w a raz obranej w X I V w. orientacji. Z a ich sprawą u p a d a w s z e l k a racja b y t u etyki przyrodzonej i prawa natury. J e ż e l i w e t y c e O c k h a m t a k m o c n o zaznacza w o l u n t a r y z m , to w fizyce s t o suje swą z a s a d ę e k o n o m i i . Sądzi, że w s z e l k i e jakości ciał dają się s p r o w a d z i ć o s t a t e c z n i e d o ilości, co stwarza z n a k o m i t ą p o d s t a w ę d o s t o s o w a n i a m e t o d y m a t e m a t y c z n e j . M i e j s c e i czas n i e są o d r ę b n y m i p r z y p a d ł o ś c i a m i , lecz u t o ż s a miają się z c i a ł e m . G d y b y ruch był c z y m ś r ó ż n y m od poruszającego się ciała, to - p o w i a d a O c k h a m p r z e c i w S z k o t o w i - Bóg m ó g ł b y s t w o r z y ć ruch b e z ruszają c e g o się ciała. C z a s i p r z e s t r z e ń to t y l k o słowa (voces), n i e zaś r e a l n e w ł a ś c i w o ści. W teorii r u c h u p r z y j m u j e O c k h a m k o n c e p c j ę impetus, a n i e d ą ż e n i e d o miejsca n a t u r a l n e g o (locus naturalis). Ciało p o r u s z a się b e z ż a d n e g o m o t o r u , w c z y m m o ż n a d o p a t r z y ć się p r z e c z u c i a prawa b e z w ł a d n o ś c i . D o r u c h u w y s t a r cza raz u d z i e l o n y impetus, a nie p o t r z e b a d ą ż e n i a d o miejsca n a t u r a l n e g o : G d y b y B ó g u c z y n i ł j e d n o ciało b e z ż a d n e g o miejsca, to i t a k m o g ł o b y się o n o p o r u s z a ć , c h o ć nic b y n i e spoczywało ani n i e b y ł o b y ż a d n e g o «gdzieś». 9 1 9
Wilhelm Ockham, In Sententiarum, IV, 3 - 5 ( O T h . VII, s. 55).
817
XLV. Wilhelm Ockham
Si D e u s faceret u n u m c o r p u s sine o m n i loco, a d h u c p o s s e t illud m o v e r e , e t t a m e n nihil ą u i e s c e r e t n e c e s s e t ibi a l i ą u o d « u b i » . 9 2 0
D. Logika O c k h a m j e s t b a r d z o ważną osobistością w logice. Nawiązując d o Piotra H i s z p a na, O c k h a m r o z b u d o w u j e logikę, a zwłaszcza s e m a n t y k ę . P r z e p r o w a d z a rozróż n i e n i e w d o w o d z e n i u na demonstratio i persuasio. Zaostrza się u n i e g o pojęcie d o w o d u : d o d o w o d u w c h o d z ą t y l k o t e z y s p r a w d z a l n e , a sprawdzalną tezą jest zda nie b ą d ź b e z p o ś r e d n i o oczywiste, bądź też dające się w y w i e ś ć z oczywistego. W o g n i u t e g o k r y t y c y z m u w i e l e d o w o d ó w staje się tylko persuasiones. D o t y c z y to na przykład istnienia Boga, J e g o jedności, d u c h o w o ś c i duszy. L o g i k a staje się u O c k h a m a n a u k ą n a p r a w d ę formalną, a stosując s w e za s a d y d o n a u k i w o g ó l e p r z e m i e n i a O c k h a m powoli w i e d z ę w s y s t e m z d a ń a n a litycznych; w i e d z a przestaje nas w z b o g a c a ć i staje się t e c h n i k ą . R ó w n i e ż i w tej d z i e d z i n i e stosuje O c k h a m swą z a s a d ę e k o n o m i i : n i e n a l e ż y z a k ł a d a ć wielości, g d y n i e j e s t to k o n i e c z n e (pluralitas non est ponenda sine necessitate ponendi) . D u a l i z m wiary i w i e d z y - a n a w e t s p r z e c z n o ś ć m i ę d z y n i m i - p r z e p r o w a dza O c k h a m w d z i e d z i n ę teorii p o l i t y c z n y c h . W s w y m Dialogus p o w i a d a , ż e w s z e l k a i n g e r e n c j a p a p i e ż a w spory d o c z e s n e j e s t niewłaściwa. Głową Kościo ła j e s t Bóg, n i e p a p i e ż , a n i e o m y l n o ś ć p r z y s ł u g u j e j e d n o l i t o ś c i i j e d n o m y ś l n o ści c a ł e g o Kościoła, n i e zaś p a p i e ż o w i . 921
D o k t r y n a O c k h a m a u d e r z a ł a nie t y l k o w t o m i z m czy s z k o t y z m , ale g o dziła w s a m e p o d s t a w y filozofii i teologii c h r z e ś c i j a ń s k i e j . W s z e c h m o c boża ogranicza i n i e m a l ż e n i w e c z y walor p o z n a w c z y n a s z e g o i n t e l e k t u ; fideizm sta j e się p r z y k r y w k ą dla b a r d z o g ł ę b o k i e g o s c e p t y c y z m u ; n o m i n a l i z m idzie w p a rze z t e n d e n c j ą d o u s u n i ę c i a metafizyki. O c k h a m odrzuca teologię jako naukę, bo nauka nigdy nie może opierać się n a w i e r z e . U O c k h a m a n i e m a konfliktu m i ę d z y wiarą a wiedzą, o b j a w i e n i e m i filozofią. N i e c h c e o n p o p r o s t u w i e d z y o t y m , w co wierzy, lecz wystar cza m u p r a w d o p o d o b i e ń s t w o i definicje n o m i n a l n e . N a O c k h a m i e k o ń c z y się o k r e s w i e l k i e j s c h o l a s t y k i , b o ustaje w s z e l k a nadzieja filozoficznego w g ł ę b i e nia się w p r a w d y wiary. W filozofii o t w i e r a się w t e n s p o s ó b szlak n o w o ż y t n e g o e m p i r y z m u . C i e k a w e i z n a m i e n n e dla b u d z ą c e g o się d u c h a r e n e s a n s u j e s t to, że głosi się wciąż hasło n a w r o t u d o O j c ó w i d o A u g u s t y n a , przeciwstawiając ich s c h o l a s t y c e X I I I w. W w i e k u X I V rodzą się trzy w i e l k i e n u r t y c h a r a k t e r y s t y c z n e dla czasów
920
Ibidem, I, 30, 2 ( O T h . t. IV, s. 325). Wilhelm Ockham, Quodlibeta, VI, 10 ( O T h . t. IX, s. 621).
9 2 1
Średniowiecze
818
n o w o ż y t n y c h : p o p i e r w s z e , E c k h a r t staje się p u n k t e m wyjścia s u b i e k t y w i s t y c z n e g o i m o n i s t y c z n e g o m i s t y c y z m u . N a w i ą ż e d o ń późniejsza m i s t y k a n i e miecka, a następnie protestantyzm. P o d r u g i e , D u n s S z k o t r o z p o c z y n a racjonalistyczny a p r i o r y z m . P o tej d r o d z e pójdą w i e l c y racjonaliści: Kartezjusz, S p i n o z a , L e i b n i z , K a n t i idealiści. P o t r z e c i e , d o O c k h a m a n a w i ą ż e prąd r e i s t y c z n e g o a p o s t e r i o r y z m u o g ł ę b o k o s c e p t y c z n y m p o d ł o ż u . D o tej tradycji należą H u m e X I V w i e k u , czyli M i kołaj z A u t r e c o u r t ; H u m e , scjentyści i pozytywiści w i e k u X I X . O t o g ł ó w n e t e n d e n c j e e p o k i n o w o ż y t n e j w zalążku s w y m r e p r e z e n t o w a n e j u ż w w i e k u XIV.
R O Z D Z I A Ł XLVI
Nominales Przegląd k i e r u n k ó w filozoficznych X I V w. r o z p o c z n i e m y od o m ó w i e n i a działal ności p o s z c z e g ó l n y c h szkół. Wiemy, że z n a z w i s k i e m O c k h a m a łączył się p o s m a k herezji i walki z p a p i e s t w e m . C h o c i a ż spośród j e g o dzieł zachowały się nieliczne, to b e z p o ś r e d n i w p ł y w O c k h a m a był duży. Z n a m y d w a traktaty a n o n i m o w e p o wstałe b e z p o ś r e d n i o pod w p ł y w e m j e g o myśli. Ich autorzy pochodzili z g e n e r a cji najbliższych u c z n i ó w O c k h a m a . J e d n y m z t r a k t a t ó w j e s t w y d a n a przez G r a b m a n n a d y s p u t a , która o d b y ł a się w Paryżu w r. 1362 pt. Quaestio de unwersali se cundum viam et doctrinam Guilelmi de Ockham . O O c k h a m i e m ó w i się w t y m d z i e l e j a k o o „ g e n i a l n y m " (ingeniosus) . Z n a j d u j e m y t a m n a s t ę p u j ą c y podział p o w s z e c h n i k ó w , w u m y ś l e - pojęcia (in mente - conceptus); w m o w i e - wyrazy (in voce - termini vocales); w p i ś m i e - słowa z a p i s a n e (si scribanturtermini scripti) . I n n y b e z p o ś r e d n i u c z e ń O c k h a m a jest a u t o r e m Tractatus deprincipiis theolo giae p o w s t a ł e g o przed 1350 r . J e g o treść jest u p o r z ą d k o w a n a w e d ł u g d w ó c h o c k h a m o w s k i c h zasad; pierwszej, iż Bóg m o ż e stworzyć wszystko, czego powsta nie nie zakłada sprzeczności (Deuspotestfacere omne quodfieri non includit contradictionem) ; i drugiej głoszącej, ż e nigdy nie należy zakładać wielości, jeśli nie zacho dzi t e g o k o n i e c z n o ś ć (pluralitas nunąuam ponenda est sine necessitateponendi) . 922
923
924
925
926
921
H o n o r o w e m i e j s c e w ś r ó d w y z n a w c ó w O c k h a m a zajmował G a b r i e l Biel ( t 1495 r.), a u t o r Epitome et Collectorium ex Occamo super ąuatuor libros Sententiarum, k t ó r e zawiera skrót n a u k i O c k h a m a oraz jej u z u p e ł n i e n i a . Biel wywarł d u ży w p ł y w na w i e l u i n n y c h myślicieli. W X V w. o c k h a m i s t ó w n a z y w a n o nieraz Gabrielistae, na p r z y k ł a d w W i t t e n b e r d z e , czy Erfurcie. Warto r ó w n i e ż z a u w a ż y ć , iż w p ł y n ą ł o n t a k ż e na p o g l ą d y M a r t i n a L u t r a . Biel był o r y g i n a l n y m m y ś l i c i e l e m i n i e z a w s z e s z e d ł w i e r n i e za p o g l ą d a m i O c k h a m a . 9 2 8
J a k z o b a c z y m y , d o ś ć licznych p r z e d s t a w i c i e l i r ó ż n y c h k i e r u n k ó w filozo ficznych m o ż n a p o d z i e l i ć d y c h o t o m i c z n i e na z w o l e n n i k ó w szkół t r a d y c y j n y c h , reales l u b antiąui, i na w y z n a w c ó w p r ą d u z a p o c z ą t k o w a n e g o p r z e z O c k h a m a ,
9 2 2
9 2 3
9 2 4
9 2 5
9 2 6
9 2 7
9 2 8
M. Grabmann, Quaestio de unwersali secundum viam et doctrinam Guilelmi de Ockham, Munster i W. 1930. Ibidem, s. 8. Ibidem, s. 27. L. Baudry, Le Tractatus deprincipiis theologiae attńbuć'a Guillaume dOccam, Paris 1936. Ibidem, s. 45. Ibidem, s. 125. Chodzi o list przeciwko scholastykom, tzn. Bielowi i ockhamistom, napisany przez Lutra.
Średniowiecze
820
nominales, terministae l u b moderni. Stąd p o c h o d z i s ł y n n y podział na via antiąua i via moderna. N a j p i e r w z a j m i e m y się ową via moderna, czyli z w o l e n n i k a m i i n a s t ę p c a mi O c k h a m a . P o ś r ó d o c k h a m i s t ó w t r z e b a w y r ó ż n i ć d w i e grupy, k t ó r e p r e z e n towały o c k h a m i z m filozoficzny i o c k h a m i z m p r z y r o d o z n a w c z y .
1. O c k h a m i z m filozoficzny D o k t r y n a zwana n o m i n a l i z m e m , którą u t o ż s a m i a m y z o c k h a m i z m e m filozoficz n y m jest w całości m a ł o znana. W całej via moderna m o ż e m y j e d n a k wyraźnie stwierdzić t e n d e n c j ę zmierzającą d o w y e l i m i n o w a n i a filozofii z teologii, d o ogra niczenia teologii s p e k u l a t y w n e j i d o oparcia jej na myśli Ojców, którą nota bene bar d z o swoiście się interpretuje. Łączy się to z n a w r o t e m d o a u g u s t y n i z m u i m a m y tu j u ż w zalążku orientację, która b ę d z i e z n a m i o n o w a ć renesans. M o ż e m y p o w i e d z i e ć , ż e swoista teoria p o w s z e c h n i k ó w j e s t raczej k o n s e k w e n c j ą n o m i n a l i z m u , j e g o g ł ó w n y m z n a m i e n i e m j e s t reakcja p r z e c i w k a ż d e m u przejawowi metafizyki. 25 w r z e ś n i a 1339 r. p o t ę p i o n o n a u k ę O c k h a m a , która, j a k mówią d o k u m e n t y p o t ę p i e n i a , b y w a ł a w ó w c z a s w y k ł a d a n a tajnie (in conventiculiś). J e s t to c h a r a k t e r y s t y c z n e dla rewolucyjności i żywości t e g o p r ą d u . 29 g r u d n i a 1340 r. p r z e p r o w a d z o n o dalszą c e n z u r ę szeregu t e z o c k h a m i s t y c z n y c h . W s z y s t k o to j e d n a k nie p o m o g ł o i o c k h a m i z m stał się k a t a l i z a t o r e m wielu prądów, k t ó r e cha rakteryzują kryzys w p o ł o w i e X I V w. (zwłaszcza w latach 1339-1347), a k t ó r e M i c h a l s k i nazwał k r y t y c y z m e m i s c e p t y c y z m e m p ó ź n e g o ś r e d n i o w i e c z a . Via moderna staje się k i e r u n k i e m tak bardzo pociągającym umysły, że m n i e j więcej przez 150 lat, a w i ę c dłużej niż okres złotej scholastyki X I I I w. w Paryżu, p a n u j e o c k h a m i z m . Przyczynia się d o tego szereg w y b i t n y c h u c z o n y c h , którzy m n i e j lub bardziej przyznają się d o tego nurtu. O m ó w i m y w skrócie ich poglądy.
A. Adam Wodham U c z n i e m O c k h a m a w O k s f o r d z i e był A d a m W o d h a m ( G o d d a m , 1*1358 r.). Był o n a n g i e l s k i m f r a n c i s z k a n i n e m , k t ó r y o k o ł o 1340 r. n a u c z a ł teologii w O k s f o r d z i e i w L o n d y n i e . J e s t o n a u t o r e m k o m e n t a r z a d o Sentencji i b a r d z o w a ż n e g o w s t ę p u d o Logiki O c k h a m a . U A d a m a z a z n a c z a się w y r a ź n i e t e n d e n c j a d o r o z s z c z e p i e n i a teologii i fi lozofii. W o d h a m s k a r ż y się, ż e u p a d a k u l t y w o w a n i e logiki, w k t ó r e j n a j z n a k o m i t s z y m m i s t r z e m był O c k h a m , m n i e j s z y p r z e z z a k o n , ale w i ę k s z y d z i ę k i p r z e nikliwości s w e g o g e n i u s z u i p r a w d z i w o ś c i s w e g o n a u c z a n i a . 929
9 2 9
Por. Adam Wodham, Przedmowa Peters von Candia, s. 100-101.
do logiki Ockhama, w: F. Ehrle,
Sentenzkommentar
XLVI. Nominales
821
A d a m W o d h a m p r z e j a w i a z a p a t r y w a n i a b a r d z o t y p o w e dla s c h y ł k o w e g o o k r e s u teologii s p e k u l a t y w n e j i filozofii. D o t y c z ą o n e s a m y c h p o d s t a w w s z e l kiej m o n o t e i s t y c z n e j teologii. A d a m uważa, że teza o j e d y n o ś c i p i e r w s z e j przy c z y n y n i e m o ż e b y ć d o w i e d z i o n a w s p o s ó b wystarczający {sufficienter demonstratd), lecz t y l k o s k u t e c z n i e j u z a s a d n i o n a niż teza p r z e c i w n a {suadet efficacius quam oppositd). Ujawnia się tu w całej p e ł n i p r o b a b i l i z m .
B. Robert Holkot Miarą t e g o , z j a k i m o p o r e m z a k o r z e n i a ł się t o m i z m n a w e t w z a k o n i e k a z n o dziejskim, jest nauka wyznawana przez dominikanina angielskiego z C a m b r i d g e R o b e r t a H o l k o t a ( t l 3 4 9 r.). T o m i s t y c z n ą n a u k ę o o d r ę b n o ś c i w i e d z y i wiary przyjął o n z u p e ł n i e w d u c h u via moderna. Głosił t e z ę , że w teologii m u s i o b o w i ą z y w a ć i n n a logika niż w n a u k a c h p r z y r o d n i c z y c h {rationalis logica fidei alia debet esse a logica naturali). D l a p r z y k ł a d u p r z y t o c z y m y kilka j e g o poglądów. M i ę d z y i n n y m i H o l k o t głosił, ż e w s z e c h m o c boża n i e m a ż a d n y c h granic. Z tej zaś t e z y m o ż n a wycią g n ą ć i n n e , na p r z y k ł a d o a b s o l u t n e j m o c y Boga {depotentia Dei absolutd), g d z i e Bóg m o ż e kazać, b y G o n i e n a w i d z o n o , l u b m o ż n a t w i e r d z i ć , iż C h r y s t u s m ó g ł się m y l i ć i w p r o w a d z a ć i n n y c h w błąd. H o l k o t t w i e r d z i dalej, ż e chociaż B ó g n i e j e s t o d p o w i e d z i a l n y za g r z e c h , j e s t j e g o k o n i e c z n ą przyczyną {seąuitur necessario, quod Deus sit immediata causa peccati) . M ó w i on, iż całe n a s z e p o z n a n i e j e s t e s t w czysto d u c h o w y c h n i e j e s t o p a r t e na d o ś w i a d c z e n i u i d l a t e g o n i k t nig d y n i e m ó g ł d o w i e ś ć i s t n i e n i a t a k i c h j e s t e s t w . W s z y s t k o , co na t e n t e m a t k i e d y k o l w i e k p o w i e d z i a n o w filozofii, j e s t t y l k o pozostałością p o p i e r w o t n y m o b j a w i e n i u , j a k i e zostało d a n e l u d z i o m : 930
Którzy zachowali w p a m i ę c i ślad i c i e ń w i e d z y o B o g u , jaką otrzymali od n a s z y c h p i e r w s z y c h rodziców. In ąuibus relinąuebatur ą u o d d a m vestigium u m b r o s u m cognitionis D e i a primis p a r e n t i b u s . 9 3 1
A w i ę c w s z e l k i e b y t y d u c h o w e (Bóg i i n t e l i g e n c j e ) n i e m o g ą b y ć p r z e z nas w s p o s ó b p r z y r o d z o n y p o z n a n e . M a m y tu reakcję o c k h a m i z m u p r z e c i w a w e r r o i s t y c z n e j wizji k o s m o s u . H o l k o t p o w i a d a w r ę c z o A w e r r o e s i e j a k o o zbóju, k t ó r y p o g a r d z a w s z y s t k i m i p r a w a m i {ribaldus illepessimus Commentator Averroes, omnium legum contemptor) . H o l k o t u w a ż a , iż ż a d e n filozof n i g d y n i e d o w i ó d ł z d a n i a Deus est, rozu9 3 2
9 3 0
9 3 1
9 3 2
Holkot, Sententiae, II, 1, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie medieuale, t. III, s. 57. Cyt. za K. Michalski, La physiąue nouvelle..., s. 36; za E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 446. Ibidem.
Średniowiecze
822
miejąc p r z e z w y r a z „ D e u s " to s a m o , co r o z u m i e p r z e z t e n w y r a z chrześcijanin. W i d a ć zresztą, ż e r o z u m n i e m a tu nic d o u d o w a d n i a n i a , skoro S o b ó r N i c e j s k i każe n a m wierzyć w Boga-Stwórcę. Holkot ma zupełnie swoiste pojęcie nauki i d o w o d u . P r z e d m i o t e m p r a w d z i w e j w i e d z y n i e są rzeczy, lecz z d a n i a . W o b e c t e g o rzecz n i e j e s t n a w e t p r z e d m i o t e m n a j o d l e g l e j s z y m (obiectum remotissimum) n a s z e g o p o z n a n i a . O c z y w i s t e „ n a u k o t w ó r c z e " z d a n i a to t y l k o z d a n i a analitycz n e . T e o l o g i a zaś n i e zawiera s a m y c h t a k i c h z d a ń , z a t e m : Ż a d n a teologia, którą w s p o s ó b p r z y r o d z o n y m o ż e p o z y s k a ć c z ł o w i e k w czasie swojej d o c z e s n e j p i e l g r z y m k i , nie j e s t n a u k ą . N u l l a t h e o l o g i a , q u a m viator p o t e s t n a t u r a l i t e r a c ą u i r e r e , est s c i e n t i a
933
.
O t o w n i o s k i , d o j a k i c h j u ż w ó w c z a s d o c h o d z i ł y k o n s e k w e n t n e i ścisłe umysły, przyjąwszy raz założenia O c k h a m a , a z a r a z e m w y t y c z n e via moderna. P o ś r ó d d o m i n i k a n ó w a n g i e l s k i c h n i e s a m t y l k o H o l k o t był w y z n a w c ą via moderna. Z w o l e n n i k i e m O c k h a m a j e s t r ó w n i e ż C r a t h o r n , angielski (w o d r ó ż n i e n i u od F r a n c u z a , Mikołaja z A u t r e c o u r t ) H u m e ś r e d n i o w i e c z a .
G. Grzegorz z Rimini I n n ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą postacią był g e n e r a ł a u g u s t i a n ó w i profesor teologii w P a r y ż u G r z e g o r z z R i m i n i (Ariminensis) zmarły w 1358 r. W ł a ś c i w y m m i s t r z e m G r z e g o r z a był św. A u g u s t y n , z k t ó r e g o p o g l ą d a m i godził o n w i e l e t e z wy raźnie o c k h a m i s t y c z n y c h . P r z e z dziesięć lat w y k ł a d a ł w P a r y ż u Sentencje i w i e l e j e g o p o g l ą d ó w ś w i a d c z y o zależności od O c k h a m a . W n a u c e o p o z n a n i u G r z e g o r z z R i m i n i ś w i a d o m i e p o d ą ż a za A u g u s t y n e m , o k t ó r y m p o w i a d a , iż z b a d a ł n a s z e p o z n a n i e w s p o s ó b o w i e l e s t a r a n n i e j szy i bardziej g r u n t o w n y od i n n y c h , o c z y m p r z e k o n u j ą nas z a c h o w a n e p i s m a (qui modum nostrae cognitionis diligentius et exquisitius ceteris, ąuorum doctrinae ad nos devenerunt, investigavit) . J e d n a k za m a ł o z n a m y d o k t r y n ę G r z e g o r z a , a b y m o ż n a było w y d a ć o niej j a k i ś d e f i n i t y w n y sąd. W n a u c e o p o z n a n i u p o d k r e ś l a G r z e g o r z p i e r w s z e ń s t w o p o z n a n i a i n t u i c y j n e g o , species zaś z a c h o w u j e t y l k o przy p o z n a w a n i u p r z e d m i o t ó w n i e o b e c n y c h . Z a w i ł e są j e g o w y p o w i e d z i na t e m a t p r z e d m i o t u wiedzy. C h o d z i tu z a p e w n e o to s a m o z a g a d n i e n i e , k t ó r e p o ruszał H o l k o t . G r z e g o r z p o w i a d a , że p r z e d m i o t e m naszej w i e d z y j e s t z n a c z e n i e w n i o s k u (significatum conclusionis). T o z n a c z e n i e j e s t p e w n e g o rodzaju n i e b y t e m , ale nie z n a c z y to, b y w i e d z a nasza n i e miała w ogóle p r z e d m i o t u . 9M
N a p o d s t a w i e o b e c n e j znajomości d o k t r y n y G r z e g o r z a t r u d n o z d e c y d o w a ć , czy j e s t a u g u s t y n i s t ą p o d s z y w a j ą c y m się p o d O c k h a m a , czy t e ż o c k h a m i stą, k t ó r y s z u k a oparcia w myśli św. A u g u s t y n a .
Ibidem, s. 34. Grzegorz z Rimini, cyt. za E. Gilson, Historia filozofii...,
przekł. S. Zalewski, s. 447.
823
XLVI. Nominales
D. Jan z Mirecourt J e d n y m z myślicieli, k t ó r z y przyczynili się d o u m o c n i e n i a via moderna i o c k h a m i z m u filozoficznego, był J a n z M i r e c o u r t , cysters (Biały m n i c h - Monachus Albus), k t ó r y o k o ł o 1345 r. w y k ł a d a ł w P a r y ż u . P r o f e s o r o w i e U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o w 1347 r. p o t ę p i l i j e g o czterdzieści tez. M i m o w y r a ź n y c h analogii d o O c k h a m a myśl Jana jest bardzo samodzielna, dochodzi on do oryginalnych po m y s ł ó w zwłaszcza w z a g a d n i e n i u p o z n a n i a . W y r ó ż n i a d w a p o r z ą d k i o c z y w i s t o ści, p i e r w s z y o p a r t y n a z a s a d z i e n i e s p r z e c z n o ś c i , drugi na d w o j a k i m d o ś w i a d c z e n i u , w e w n ę t r z n y m m e g o istnienia i i s t n i e n i a c z e g o ś p o z a m n ą , oraz z e wnętrznym, zmysłowym. D o ś w i a d c z e n i e , n a k t ó r y m opiera się p e w n o ś ć d r u g i e g o t y p u j e s t w p e ł ni b e z p o ś r e d n i e . P r z e d m i o t y b o w i e m p o z n a j e m y intuicyjnie, n a t o m i a s t g d y p o z n a j e m y c z ł o w i e k a , to n i e w y s t ę p u j e ż a d e n j e g o obraz, za k t ó r e g o p o ś r e d n i c t w e m b y ł b y o n p o z n a w a n y (ido/um hominis mediante quo intelligitur homo) . Na s t ę p u j e tu w y r a ź n e o d r z u c e n i e species, p o n i e w a ż w p r z e c i w n y m razie m a m y d o c z y n i e n i a z regressus ad infinitum. 9 3 5
936
T y l k o i w y ł ą c z n i e z d a n i a a n a l i t y c z n e mają p i e r w s z y t y p p e w n o ś c i . C a ł a nasza w i e d z a o ś w i e c i e z e w n ę t r z n y m i cała teologia n a t u r a l n a p o s i a d a j e d y n i e o c z y w i s t o ś ć d r u g i e g o rodzaju, chociaż w p o z n a w a n i u świata z e w n ę t r z n e g o m o ż e B ó g s p r a w i ć w s p o s ó b c u d o w n y , że p o s i a d a m y w nas w y o b r a ż e n i e c z e g o ś , czego naprawdę nie ma. P o t ę p i e n i e J a n a z M i r e c o u r t w roku 1347 m a s w e źródło w j e g o poglą d a c h z z a k r e s u teologii n a t u r a l n e j , k t ó r e były k o n s e k w e n c j ą drogi w y t y c z o n e j p r z e z O c k h a m a . Rozwija o n wątki, k t ó r e t k w i ł y w o c k h a m o w s k i e j teologii a b s o l u t n e j m o c y b o ż e j . P o m i ę d z y p o t ę p i o n y m i t e z a m i J a n a znajdują się t w i e r d z e nia: B ó g m ó g ł u c z y n i ć , ż e nasz świat, k t ó r y istnieje, n i g d y b y n i e istniał; B ó g n i e t y l k o d o p u s z c z a g r z e c h ale c h c e go na m o c y swej woli s p r a w c z e j {voluntas efficax Dei). A w i ę c Bóg p o w o d u j e to, że g r z e s z n i k grzeszy i ż e j e s t t y m , k t ó r y g r z e s z y (facii ipsum peccare et quod ipsepeccef) \ w życiu m o r a l n y m zachodzą ta k i e p o k u s y , k t ó r y m się a b s o l u t n i e n i e m o ż n a o p r z e ć b e z c u d o w n e j i n t e r w e n c j i z e s t r o n y Boga. W o b e c t e g o , jeśli u l e g a się t a k i m p o k u s o m , a c u d n i e n a s t ę p u j e , to n i e p o p e ł n i a się g r z e c h u . 9yi
E. Mikołaj z Autrecourt N a j k o n s e k w e n t n i e j wyciąga w n i o s k i z t e z o c k h a m i s t y c z n y c h i d o d a j e d o n i c h s z e r e g i n n y c h n a u k n i e z w y k l e o d w a ż n y c h j e d n a z n a j c i e k a w s z y c h postaci X I V w., M i k o ł a j z A u t r e c o u r t ( d e Ultricuria), z m a r ł y o k o ł o 1350 r. 9 3 5
9 3 6
9 3 7
Por. Augustyn, De Trinitate, X, 10, 14, „jeśli błądzę, to jestem" (si enim fallor, sum). Jan z Mirecourt, cyt. za E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 448. Ibidem, s. 450.
Średniowiecze
824
Był on w latach 1 3 2 0 - 1 3 2 7 c z ł o n k i e m k o l e g i u m Sorbony, m a g i s t r e m s z t u k i licencjatem teologii. N a s k u t e k p r o c e s u został p o t ę p i o n y w 1346 r., stracił ty tuły magister artium i magister teo/ogiae. Musiał również naprawić s w e b ł ę d y w o b e c U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o i 25 g r u d n i a 1347 r. p u b l i c z n i e spalić d w i e rozprawy, li sty franciszkanina d o B e r n a r d a z Arezzo oraz traktat Exigit ordo executionis. Poglądy jego m o ż e m y poznać pośrednio z aktów procesu, wraz z o d p o w i e d z i a m i n i e j a k i e g o mistrza I d z i e g o na d w a p i e r w s z e listy M i k o ł a j a i z wy d a n e g o t r a k t a t u Exigit ordo . W z a p a t r y w a n i a c h Mikołaja na p o z n a n i e z n a j d u ją swój w y r a z o b e c n e w X I V w. t e n d e n c j e t e o r i o p o z n a w c z e , k r y t y c z n e w o b e c aposterioryzmu tomistycznego i wobec aprioryzmów w typie szkotystycznym. J e d y n e p o z n a n i e , k t ó r e n a l e ż y u z n a ć , to p o z n a n i e b e z p o ś r e d n i o o c z y w i s t e . T y l k o o n o j e s t p e w n e . Ściślej m ó w i ą c , p e w n a j e s t t y l k o zasada s p r z e c z n o ś c i i z d a nia dające się d o niej s p r o w a d z i ć oraz b e z p o ś r e d n i e d a n e d o ś w i a d c z e n i a . W o b e c t e g o t w i e r d z e n i a p e w n e , przy c z y m „ p e w n o ś ć " j e s t n i e s t o p n i o w a l n a , to j e d y n i e z d a n i a a n a l i t y c z n e . D o ś w i a d c z e n i e d o t y c z y zaś d o z n a ń z m y s ł o w y c h i p r z e ż y ć p s y c h i c z n y c h . Wyciąga stąd Mikołaj b a r d z o w a ż k i e k o n s e k w e n c j e w o d n i e s i e n i u d o d w u z a s a d n i c z y c h p o j ę ć m e t a f i z y k i , d o pojęcia p r z y c z y n y i s u b s t a n c j i . Z n i e s p r z e c z n o ś c i w y p r o w a d z a Mikołaj sześć i n n y c h t e z u z u p e ł niających oraz p r a g n i e w y k a z a ć , ż e z a p e w n e A r y s t o t e l e s n i g d y ż a d n e j z t e z s w e g o s y s t e m u n i e u d o w o d n i ł . T w i e r d z e n i e to o c z y w i ś c i e o d n o s i się d o w s z y s t k i c h filozofii i teologii nawiązujących d o a r y s t o t e l i z m u . N a tych o g ó l n y c h za ł o ż e n i a c h k r y t y c z n y c h o p i e r a Mikołaj swą t e z ę p o d s t a w o w ą : 938
939
940
W y n i k a stąd taki w n i o s e k , ż e z t e g o , ż e j e d n a rzecz j e s t p o z n a n a , n i e m o ż n a w s p o s ó b o c z y w i s t y (z oczywistością, którą m o ż n a s p r o w a d z i ć d o p e w n o ś c i p i e r w s z y c h zasad), d o w i e ś ć , ż e istnieje j a k a ś i n n a rzecz. E x his infertis t a l e m c o n l u s i o n e m : q u o d e x e o , q u o d u n a res e s t c o g n i t a , n o n p o t e s t e v i d e n t e r , e v i d e n t i a reductibili in c e r i t u d i n e m p r i m i p r i n c i pii, inferri, q u o d alia res s i t . 941
N i g d y w i ę c z faktu, ż e z a c h o d z i j a k a ś j e d n a rzecz, n i e m o ż e m y w n o s i ć o i s t n i e n i u d r u g i e j . T o t w i e r d z e n i e Mikołaja było p r z e d e w s z y s t k i m c i o s e m w y m i e r z o n y m w samo sedno metafizyki, w zasadę przyczynowości. Teza stwierdzająca z w i ą z e k p r z y c z y n o w y n i e b ę d ą c z d a n i e m a n a l i t y c z n y m (oczywi ście tej t e r m i n o l o g i i M i k o ł a j n i e u ż y w a ) , n i e j e s t ani t w i e r d z e n i e m k o n i e c z n y m , ani o c z y w i s t y m . W o b e c t e g o p r z y c z y n o w o ś ć m o ż e się u t r z y m a ć j e d y n i e na p o d s t a w i e d o ś w i a d c z e n i a , ale j u ż t y l k o j a k o t w i e r d z e n i e p r a w d o p o d o b n e . Z a c h o d z i tu w i e l k i e p o d o b i e ń s t w o m i ę d z y M i k o ł a j e m a H u m e ' e m , z racji o p a r -
8
9
0
1
Por. Discussio et reprobatio errorum magistri Nicolai w: Chartularium Unwersitas Parisiensis, t. II, s. 1124. Mikołaj z Autrecourt, Notices etextraits, wyd. Haurćau, t. 34, s. 332. Mikołaj z Autrecourt, Exigit ordo executionis, w: J. R. 0 ' D o n n e l , Nicholas of Autre court, „Mćdićval Studies", 1/1939, s. 179-280. Mikołaj z Autrecourt, Notices et extraits, wyd. Haurćau, t. 34, s. 333.
825
XLVI. Nominales
cia p r z y c z y n o w o ś c i na d o ś w i a d c z e n i u i d l a t e g o Mikołaj b y w a n a z y w a n y c z ę s t o H u m e ' e m średniowiecza. Z n a j d u j e m y u Mikołaja inną ciekawą myśl, ż e j e d y n i e i w y ł ą c z n i e na p o d s t a w i e d o ś w i a d c z e n i a k o n t a k t u j e m y się z t y m , co n a p r a w d ę istnieje. D l a t e go d o ś w i a d c z e n i e j e s t n a s z y m j e d y n y m ź r ó d ł e m p o z n a n i a , ale M i k o ł a j u w a ż a , iż n i e p r o w a d z i nas o n o d o i n n e j wiedzy, j a k t y l k o d o p r a w d o p o d o b n e j . P o n i e w a ż było dla m n i e c z y m ś o c z y w i s t y m , ż e o g r z e w a ł e m r ę k ę , k i e d y z b l i ż y ł e m ją d o ognia, u w a ż a m o b e c n i e za rzecz p r a w d o p o d o b n ą , ż e ogrzeję r ę k ę , k i e d y p o n o w n i e zbliżę ją d o ognia. Q u i a m i h i fuit e v i d e n s a l i ą u a n d o , q u o d ą u a n d o p o n e b a m m a n u m ad i g n e m , e r a m c a l i d u s , i d e o p r o b a b i l e est m i h i , q u o d si n u n c p o n e r e m , quod essem calidus . 942
T o s a m o d o t y c z y i z a g a d n i e n i a substancji, k t ó r e j e s t t y l k o s z c z e g ó ł o w y m p r z y p a d k i e m z a g a d n i e n i a p r z y c z y n o w o ś c i . P o d o b n i e j a k w n i o s k o w a n i e od s k u t k ó w d o p r z y c z y n y p r z e b i e g a r ó w n i e ż w n i o s k o w a n i e od p r z y p a d ł o ś c i d o s u b s t a n c j i . W n i o s e k z t a k i e g o r o z u m o w a n i a n i g d y n i e j e s t oczywisty, lecz t y l k o p r a w d o p o d o b n y . J e d y n e s u b s t a n c j e , k t ó r e m o ż e m y s t w i e r d z i ć j a k o istniejące r e a l n i e , to nasza w ł a s n a d u s z a oraz to w s z y s t k o , co d a n e n a m z m y s ł o w o , b e z p o średnio. Wobec tego: N i k t n i g d y n i e był z d o l n y w n i o s k o w a ć z oczywistością na p o d s t a w i e przedmiotów zmysłowo poznawalnych o istnieniu innych przedmiotów zwanych substancjami. N u n q u a m fuit alicui e v i d e n s , q u o d positis istis r e b u s a p p a r e n t i b u s a n t e o m n e m d i s c u r s u m , e s s e n t q u a e d a m aliae res, u t p o t e aliae q u a e d i c u n t u r substantiae . 9 4 3
M i k o ł a j m a p e ł n e z a u f a n i e d o t e g o w s z y s t k i e g o , co s t a n o w i d z i e d z i n ę b y t ó w z j a w i s k o w y c h (ens apparens). W s z y s t k i e n a s z e w r a ż e n i a z m y s ł o w e są p r a w d z i w e i j e s t z u p e ł n i e o b o j ę t n e , czy c h o d z i tu o z ł u d z e n i a , h a l u c y n a c j e , czy t e ż o r ó ż n e esse obiectwa na p r z y k ł a d b y t y i n t e n c j o n a l n e . P o d o b n i e j a k z z a g a d n i e n i e m s u b s t a n c j i , rozprawia się Mikołaj z z a g a d n i e n i e m celowości: zasada, ż e z j e d n e j rzeczy n i e m o ż n a w n o s i ć o d r u g i e j , m a t a k p o w s z e c h n y zasięg, ż e z p o z n a w a n y c h p r z e z nas zjawisk a b s o l u t n i e n i e m o ż e m y w n o s i ć o j a k i m k o l w i e k c e l o w y m u r z ą d z e n i u świata. Z tej p r z y c z y n y j e s t r ó w n i e ż n i e m o ż l i w e z n a l e z i e n i e o b i e k t y w n e j p o d s t a w y , która u z a s a d n i a ł a b y h i e r a r c h i c z n e s t o p n i o w a n i e d o skonałości w świecie. W e d ł u g Mikołaja j e s t c z y m ś b e z s e n s o w n y m i n i e u z a s a d n i o n y m przyjęcie w ł a d z p s y c h i c z n y c h : N a s t ę p u j ą c e r o z u m o w a n i a n i e są o c z y w i s t e : j e s t a k t p o j m o w a n i a , z a t e m j e s t i n t e l e k t ; j e s t a k t woli, z a t e m j e s t wola. 9 4 2
Mikołaj z Autrecourt, cyt. za E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 452. ^Ibidem, s. 453.
Średniowiecze
826
I s t a e c o n s e ą u e n t i a e n o n s u n t e v i d e n t e s : a c t u s i n t e l l i g e n d i est, ergo i n t e l l e c t u s est; a c t u s v o l e n d i est, igitur v o l u n t a s e s t . 9 4 4
W s z y s t k i e t e p o d s t a w o w e założenia p r o w a d z i ł y d o w n i o s k ó w b a r d z o ś m i a ł y c h . S k o r o została c a ł k o w i c i e o d r z u c o n a p o z n a w a l n o ś ć istoty rzeczy ( s u b stancji) oraz p r z y c z y n o w o ś ć i c e l o w o ś ć j a k o zasady m e t a f i z y c z n e , to o c z y w i ś c i e m u s i a ł y zostać o d r z u c o n e w s z y s t k i e t r a d y c y j n e d o w o d y istnienia Boga (z ist n i e n i a świata n i e m o ż e m y w n o s i ć o i s t n i e n i u Boga). I s t n i e n i e Boga staje się tyl k o tezą wiary, a na g r u n c i e filozoficznym M i k o ł a j d o c h o d z i d o t w i e r d z e n i a , które występuje pośród tez potępionych: Z a t e m z d a n i a : ' B ó g i s t n i e j e ' oraz ' B ó g nie i s t n i e j e ' , w i n n o się u w a ż a ć za równoznaczne. I t e m q u o d p r o p o s i t i o n e s : ' D e u s e s t ' , ' D e u s n o n e s t ' , p e n i t u s i d e m significant . 945
O tych t w i e r d z e n i a c h z a p e w n e p o w i a d a s e n t e n c j a : T o t e ż p o w i e d z i a ł w jakiejś dyskusji, ż e c z ł o n y s p r z e c z n o ś c i oznaczają to samo. I t e m dixi in ą u a d a m d i s p u t a t i o n e , q u o d c o n t r a d i c t o r i a ad i n v i c e m i d e m s i g n i f i c a n t . I dalej: 946
Ż e B ó g i s t w o r z e n i e n i e są c z y m ś , co j e s t fałszem i z g o r s z e n i e m , w e d l e b r z m i e n i a słów. Q u o d D e u s e t c r e a t u r a n o n s u n t aliquid. F a l s u m e t s c a n d a l o s u m , p r o u t verba s o n a n t . 9 4 7
D o t a k i c h t w i e r d z e ń d o p r o w a d z i ł Mikołaja j e g o s c e p t y c y z m , k t ó r y b y n a j m n i e j n i e był s c e p t y c y z m e m z u p e ł n y m i k o n s e k w e n t n y m , lecz dotyczył właści w i e tylko m e t a f i z y k i i jej t e z zasadniczych. G ł ó w n i e był s k i e r o w a n y (jak i cała późniejsza u m y s ł o w o ś ć r e n e s a n s o w a ) p r z e c i w a r y s t o t e l i z m o w i i s t o s o w a n i u go w teologii. Z a s a d y n i e s p r z e c z n o ś c i n i e uważał Mikołaj za p o d s t a w ę s y s t e m u , lecz t y l k o za k r y t e r i u m prawdziwości, d l a t e g o odrzucił całą d i a l e k t y c z n ą s t r o n ę r o z u m o w a ń m e t a f i z y c z n y c h i cały g m a c h w i e d z y ( p r a w d o p o d o b n e j ) opierał tyl k o na d o ś w i a d c z e n i u . A n t y a r y s t o t e l i z m Mikołaja r o z u m i a n y j a k o o d r z u c e n i e substancji różnej od przypadłości, przejawia się w j e g o teorii materii. P o r z u c a o n z d e c y d o w a n i e a r y s t o t e l e s o w s k i e pojęcie materii i o p o w i a d a się za a t o m i z m e m , g d z i e p o w s t a w a n i e i g i n i ę c i e to t y l k o p r z e m i a n y w u k ł a d z i e atomów. B a r d z o c i e k a w e są p o g l ą d y Mikołaja d o t y c z ą c e światła. J e g o t e z y n i e sta944
Tbidem, s. 453. Discussio et reprobatio errorum magistri Nicolai, w: Chartularium sis, t. II, s. 580. Ibidem, t. II, s. 578, 33. Ibidem, t. II, s. 578, 32.
9 4 5
9 4 6
9 4 7
Unwersitas
Parisien-
XLVI. Nominales
827
nowią t w i e r d z e ń m e t a f i z y c z n y c h ( p o n i e w a ż t a k i c h Mikołaj n i e u z n a j e ) , lecz p r ó b ę s f o r m u ł o w a n i a h i p o t e z p r z y r o d n i c z y c h . N i e t y l k o od s t r o n y m e t o d o l o g i c z n e j , ale i w treści są o n e b a r d z o n o w o c z e s n e . Światło m a w e d ł u g Mikołaja b u d o w ę k o r p u s k u l a r n ą (co j e s t z g o d n e z j e g o a t o m i z m e m ) oraz rozchodzi się z e źródła t a k j a k cząsteczki c i e l e s n e , dlatego p r z e b y w a określoną p r z e s t r z e ń w o k r e ś l o n y m czasie. O r y g i n a l n e i t e ż z g o d n e z a t o m i z m e m są p o g l ą d y Mikołaja d o t y c z ą c e c z ł o w i e k a . M i k o ł a j p a t r z y n a istotę ludzką d u a l i s t y c z n i e , ciało p o j m u j e p o d o b n i e j a k każdą inną rzecz materialną, j a k o z ł o ż o n e z a t o m ó w . U w a ż a , ż e r ó w n i e ż d u s z a j e s t d w o i s t a , o b e j m u j e o n a i n t e l e k t i zmysły. J e s t rzeczą b a r d z o ciekawą, d l a c z e g o i w jaki s p o s ó b d o c h o d z i u m y s ł t a k k r y t y c z n y i trzeźwy, d o d z i w n e j teorii reinkarnacji. Mikołaj n i e t y l k o b a r d z o swoiście p o j m u j e n a g r o d ę i k a r ę , ale u w a ż a , ż e w k a ż d y m c z ł o w i e k u z a r ó w n o i n t e l e k t , j a k i z m y s ł są w i e c z n e i kolejno, niezliczoną ilość razy łączą się z róż n y m i ciałami. J e s t rzeczą c a ł k i e m oczywistą, ż e pogląd t e n j e s t n i e o r t o d o k s y j ny. M i k o ł a j idzie w t y m w y p a d k u za A w e r r o e s e m i w y z n a j e w ł a ś c i w i e b e z ogródek doktrynę dwóch prawd. T e z a o reinkarnacji j e s t t y l k o p o g l ą d e m m o ż l i w y m i d l a t e g o n a l e ż y się t r z y m a ć wiary, która n a u c z a c z e g o ś p r z e c i w n e g o . T e k s t p o t ę p i e n i a n a z y w a t ę p o s t a w ę M i k o ł a j a „lisimi w y k r ę t a m i " (excusatio vulpina). Ale z e s c e p t y c y z m e m i z n a s t a w i e n i e m a n t y m e t a f i z y c z n y m i a n t y d i a l e k t y c z n y m łączy się b a r d z o c z ę sto f i d e i z m . T r z e b a w i ę c o d w r ó c i ć się od d o c i e k a ń filozoficznych (tzn. arystot e l e s o w s k i c h ) i w i e d z ę swą b u d o w a ć w y ł ą c z n i e na d o ś w i a d c z e n i u i w i e r z e . W ł a ś n i e o p a r c i e na d o ś w i a d c z e n i u j e s t dla Mikołaja j e d y n ą u c i e c z k ą od s c e p t y c y z m u . M i k o ł a j żywi w i e l k ą n i e c h ę ć d o ś l e p e j wiary w a u t o r y t e t . U w a ż a , iż t r z e b a o d r z u c i ć p r z y j ę t e p o w a g i i odejść od k o m e n t a t o r s k o - k s i ą ż k o w e j w i e d z y . N a m a w i a , b y p o r z u c i ć k o m p e n d i a i zająć się r z e c z a m i , p o n i e w a ż t y l k o e m p i r y z m u c h r o n i nas p r z e d z u p e ł n y m s c e p t y c y z m e m : P e w n o ś ć m o ż n a osiągnąć w k r ó t k i m czasie, jeśli l u d z i e skierują i n t e l e k t na rzeczy, a n i e na z r o z u m i e n i e A r y s t o t e l e s a i Awerroesa. Illa t a m e n m o d i c a c e r t i t u d o p o t e s t in brevi h a b e r i t e m p o r e , si h o m i n e s c o n v e r t a n t i n t e l l e c t u m s u u m ad res e t n o n ad i n t e l l e c t u m Aristotelis e t Commentatoris . 9 4 8
J e s z c z e raz m o ż e m y z a u w a ż y ć , j a k w y r a ź n i e w y s t ę p u j e tu rozpoczynają c e się od O c k h a m a o d c h o d z e n i e od Arystotelesa, k t ó r e d o p i e r o w X V I w. w y d a s w e p e ł n e o w o c e . T e n d e n c j a zaznaczająca się zaraz p o św. T o m a s z u , a p o l e g a jąca na t y m , b y j a k najwięcej t e z filozoficznych p r z e m i e n i a ć w t w i e r d z e n i a wia ry, objawia się u Mikołaja w b a r d z o w y r a ź n e j postaci. T e r e n służący za o p a r c i e dla w i e d z y p r z y r o d z o n e j ( w p r a w d z i e w y ł ą c z n i e p r a w d o p o d o b n e j ) zacieśnia się t a k b a r d z o , że o b e j m u j e o n t y l k o i w y ł ą c z n i e p r z e d m i o t y p i ę c i u z m y s ł ó w oraz
Mikołaj z Autrecourt, cyt. za E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 454.
Średniowiecze
828
świat p r z e ż y ć p s y c h i c z n y c h . Mikołaj uważa, że z b a z y e m p i r y c z n e j n i e w o l n o i n t e l e k t o w i w y p r o w a d z a ć ż a d n y c h w n i o s k ó w filozoficznych. W s p o m i n a l i ś m y o t y m , ż e n i e m o ż n a całej, c h o c i a ż z n a n e j t y l k o u ł a m k o w o n a u k i Mikołaja, w y p r o w a d z i ć od O c k h a m a . Zaznaczają się tu p e w n e m o t y w y i wątki d o k t r y n a l n e , k t ó r e mają s w e źródło g d z i e i n d z i e j . Ś l e d z e n i e d z i e j ó w takich właśnie wątków, a nie tylko wniosków, do których dochodzą kierunki k r y t y c z n e , p o w i n n o b y ć w e d ł u g G i l s o n a g ł ó w n y m z a d a n i e m h i s t o r y k ó w filozo fii w i e k u XIV.
R Ryszard Billingham i Piotr Brinkel S c e p t y c y z m t a k c h a r a k t e r y s t y c z n y dla Mikołaja z A u t r e c o u r t w y s t ę p u j e i u in n y c h ó w c z e s n y c h autorów, k t ó r y c h d o k t r y n nie m o ż n a w y p r o w a d z i ć b e z reszty od O c k h a m a . P r z e d s t a w i c i e l a m i tej g r u p y są: Ryszard B i l l i n g h a m i Piotr B r i n k e l O F M . W s w y m k o m e n t a r z u d o Sentencji p o w i a d a Billingham, że t w i e r d z e n i e o i s t n i e n i u substancji j e s t tylko p r a w d o p o d o b n e . Jeśli u w a ż a się, że d o p o z n a n i a substancji d o c h o d z i m y tylko p o p r z e z p o z n a n i e przypadłości, to m ó w i się właści w i e , że p o z n a w c z o d o substancji w ogóle n i e d o c h o d z i m y . T e poglądy na p o z n a w a l n o ś ć substancji znajdą swój wyraz u Mikołaja z O r e s m e , który p o w i e : Głoszą z a t e m , ż e i s t n i e n i e j a k i e j k o l w i e k s u b s t a n c j i n i e j e s t a b s o l u t n i e oczywiste; jest tylko p r a w d o p o d o b n e . E t i d e o d i c u n t , q u o d n o n est simpliciter e v i d e n s a l i ą u a m s u b s t a n t i a m e s se i m m o s o l u m p r o b a b i l e . 9 4 9
B r i n k e l z k o l e i nawiązuje d o p o g l ą d ó w Mikołaja z A u t r e c o u r t na t e m a t p o z n a w a l n o ś c i Boga i t w i e r d z i , ż e z e s k o ń c z o n y c h s k u t k ó w n i e m o ż n a w n o s i ć o i s t n i e n i u Boga. M i s t r z o w i e paryscy, k t ó r z y w 1474 r. starali się u s p r a w i e d l i w i ć tzw. via moderna p o w o ł y w a l i się na p o g l ą d y u c z o n y c h , k t ó r y c h nazywali doctissimi viri nominales.
G. Piotr z Ailly J e d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h n o m i n a l i s t ó w był P i o t r z Ailly ( d e Alliaco), k t ó r y żył w latach 1 3 5 0 - 1 4 2 0 . S t u d i o w a ł , a n a s t ę p n i e n a u c z a ł w P a r y ż u , g d z i e został kanclerzem uniwersytetu, potem biskupem, wreszcie kardynałem. Napisał De anima, k o m e n t a r z d o Sentencji i k o m e n t a r z d o O pocieszeniu, jakie daje filo zofia B o e c j u s z a oraz s z e r e g i n n y c h t r a k t a t ó w . N a s o b o r z e w K o n s t a n c j i j a k o Ryszard Billingham, w: F. Ehrle, Der Sentenzkommentar Peters von Candia, s. 202-204.
829
XLVI. Nominales
n o m i n a l i s t a w y s t ą p i ł p r z e c i w k o o p a r t y m na r e a l i z m i e p o j ę c i o w y m p o g l ą d o m Wiklifa i H u s a . Z n a m i e n n a dla P i o t r a j e s t p o s t a w a k r y t y k u j ą c a a r y s t o t e l i z m i zalecająca ścisły e m p i r y z m . Był o n n i e t y l k o s y m p a t y k i e m o c k h a m i z m u , w j e g o p o g l ą d a c h p r z e j a w i a się w p r o s t w i e l e myśli O c k h a m a . W p r o c e s i e p o z n a n i a w y r ó ż n i a o n ś w i a t ł o p r z y r o d z o n e (lumen naturale) i r o z u m (ratio). U w a ża, ż e ś w i a t ł o p r z y r o d z o n e p o z n a j e to, co a b s o l u t n i e p e w n e , na p r z y k ł a d zasa d ę n i e s p r z e c z n o ś c i czy i n t u i c j ę w ł a s n e g o i s t n i e n i a . W s z e l k i e i n n e p o z n a n i e j e s t r o z u m o w e . D o s t a r c z a n a m o n o d o w o d ó w co najwyżej b a r d z i e j p r a w d o p o d o b n y c h niż i n n e (valde probabiles). Bóg nie jest niczym ograniczony w s w e j woli: Wola b o s k a n i e m a ż a d n e j zasady, która z m u s z a ł a b y ją d o c h c e n i a . Divina voluntas nullam habet rationem, propter q u a m ut velit .
determinetur,
950
P o r z ą d e k świata j e s t z a l e ż n y tylko od o w e j omnipotentia absoluta, ale wła ś n i e w s e n s i e a b s o l u t n y m Bóg m ó g ł b y sprawić, a b y ś m y o d b i e r a l i w r a ż e n i a r z e czy n i e i s t n i e j ą c y c h . B ó g usuwając d o w o l n y z e w n ę t r z n y p r z e d m i o t z m y s ł o w y m o ż e z a c h o w a ć w d u s z y j e g o obraz zmysłowy. D e u s d e s t r u c t o ą u o l i b e t sensibili e x t r i n s e c o p o s s e t c o n s e r v a r e in a n i m a sensationem . 9 5 1
J e s t rzeczą b a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n ą , ż e w ł a ś n i e ta r e c e p t y w n o - n o m i n a listyczna p o s t a w a u m y s ł o w a j e s t p o d ł o ż e m , na k t ó r y m w y r a s t a teologia o d m i e n n a od s c h o l a s t y c z n e j .
H. Gerard Groot W X I I I w. d o m i n o w a ł a d i a l e k t y c z n a teologia s p e k u l a t y w n a , w p r z ę g a j ą c a w swój g m a c h , j a k k a t e d r a g o t y c k a , całą m o c i n t e l e k t u a l n ą n a t u r y l u d z k i e j . J e d n a k w k r ó t c e p o św. T o m a s z u ściany t e g o g m a c h u z a c z ę ł y się rysować. Z w ą t p i e n i e w m o c r o z u m u i n a t u r y stało się przyczyną t e g o , ż e pojawia się d o ś ć w c z e ś n i e i n n y t y p teologii. J e s t to k o n c e p c j a a n t y d i a l e k t y c z n a i a n t y m e tafizyczna, k t ó r a miała b y ć o p a r t a na p o g l ą d a c h i na tradycji Ojców. P o w r ó t d o p a t r y s t y k i to p i e r w s z y p r z e b ł y s k d u c h a h u m a n i z m u r e n e s a n s o w e g o . I n a c z e j p r o c e s t e n p r z e b i e g a ł w e Francji, a inaczej w e W ł o s z e c h . T a m P e t r a r k a zaczy nając od s t u d i o w a n i a C y c e r o n a , p r z e s z e d ł d o A u g u s t y n a , w e Francji nastąpiła e w o l u c j a od A u g u s t y n a k u C y c e r o n o w i . J u ż w X I I I w. r o z p o c z y n a się o b r o n a teologii p r z e d „inwazją m e t a f i z y k i " . J e s t to k o l e j n y o b j a w z n a n y c h n a m j u ż
950 p j Ailly, Cjuaestiones super primum, tertium et quartum Sententiamm, Ibidem, I, 1, 1. 0 t r
9 5 1
z
I, 9.
Średniowiecze
830
„ z b l o k o w a l i " . Z b l o k o w a n o tu filozofię z t y m , co b y ł o jej cechą p r z y p a d k o w ą , wynikającą z o g ó l n e j barbaryzacji k u l t u r y , u p a d k u j ę z y k a i literatury. O p r ó c z t e g o p o d k r e ś l a się, ż e teologia s p e k u l a t y w n a o d c h o d z i od zasad Ewangelii i tra ci jej d u c h a . T e n k i e r u n e k zaznacza się w y r a ź n i e u G e r a r d a G r o o t a ( G e r a r d u s M a g n u s ) żyjącego w latach 1 3 4 0 - 1 3 8 4 , k t ó r y w y w a r ł g ł ę b o k i w p ł y w na T o m a s z a a K e m p i s . G i l s o n w n a s t ę p u j ą c y c h słowach c h a r a k t e r y z u j e p o g l ą d y G r o o t a na wołującego, b y „ z a c h o w a ć wiarę w Kościół C h r y s t u s o w y , w i e r z y ć w Pismo Świę te z g o d n i e z r o z u m i e n i e m Ojców, żyć w e d l e Ewangelii w czystości i w u b ó s t w i e , n i e tracić czasu n a g e o m e t r i ę , a r y t m e t y k ę , r e t o r y k ę , d i a l e k t y k ę , g r a m a t y k ę , p o ezję czy astrologię. J e d n y m s ł o w e m u n i k a ć w s z e l k i e j w i e d z y z w y j ą t k i e m e t y ki, d o której zresztą najmądrzejsi z e s t a r o ż y t n y c h , S o k r a t e s i P l a t o n s p r o w a d z i li filozofię. A d a l e j , n i e s t u d i o w a ć ż a d n e j n a u k i p r z y n o s z ą c e j zyski, j a k n p . m e dycyny, p r a w a c y w i l n e g o czy k a n o n i c z n e g o ; n i g d y n i e u c z y ć się p o to, b y u z y s k a ć s t o p i e ń n a u k o w y w teologii. K o r z e n i e m n a s z y c h n a u k m a b y ć E w a n gelia C h r y s t u s a i o n a m a b y ć z w i e r c i a d ł e m n a s z e g o życia, quia ibi est vita Christi\ dalej ż y w o t y O j c ó w p u s t y n i , Listy P a w ł a , p o z o s t a ł e Listy kanoniczne i Dzieje apostolskie; n a s t ę p n i e książki p o b o ż n e j a k Soliloąuia A u g u s t y n a i r ó ż n e t r a k t a t y św. B e r n a r d a i j e g o szkoły; w r e s z c i e Stary Testament z t y m j e d n a k , ż e księgi hi s t o r y c z n e p o s a p i e n c j a l n y c h . K r ó t k o m ó w i ą c m a m y tu t y p o w y w y p a d e k reductionis omnium ad vitam monasticam, a jeżeli t e n p r o g r a m n i e sprzyjał s t u d i o m k l a s y c z n y m , to w n a j w y ż s z y m s t o p n i u niweczył k u l t u r ę scholastyczną, która s t a n o w i ł a p r z y c z y n ę o d r z u c e n i a o w y c h k l a s y c z n y c h s t u d i ó w i główną p r z e s z k o d ę ich p o w r o t u " . 9 5 2
G e r a r d G r o o t był twórcą z g r o m a d z e n i a Braci W s p ó l n e g o Ż y c i a (devotio moderna), s a m zaś znajdował się p o d w p ł y w e m R u y s b r o e c k a . W D e v e n t e r (jeden z ośrodków jego zgromadzenia) spotykamy słynnego T o m a s z a a K e m p i s ( 1 3 8 0 - 1 4 7 1 ) , k t ó r y w d z i e l e O naśladowaniu Jezusa Chrystu sa p i s z e : A p o co troszczyć się o rodzaje, g a t u n k i ? E t quid curae nobis d e generibus et s p e c i e b u s ?
9 5 3
W r ó c i m y j e s z c z e d o z a g a d n i e n i a b a r d z o w a ż n e g o dla z r o z u m i e n i a r e n e s a n s u , j a k i m był n o w y z w r o t k u k u l t u r z e j ę z y k a i l i t e r a t u r z e p i ę k n e j . I d e a ł n o w e j teologii, o k t ó r e j w s p o m i n a l i ś m y , łączył się b a r d z o g ł ę b o k o z n a w r o t e m k u z a g u b i o n e j i z a n i e d b a n e j p r z e z s c h o l a s t y k ę eruditio i eloąuentia. Będziemy mówili o t y m , j a k literatura p i ę k n a i k u l t j ę z y k a zostały z a r z u c o n e w r a z z roz w o j e m s c h o l a s t y k i . N a razie w związku z postacią P i o t r a z Ailly d o c h o d z i m y d o
E. Gilson, La philosophie au Moyen-Age, s. 7 4 2 - 7 4 3 . Tomasz a Kempis, Imitatio Christi, I, 3, przekł. S. Kuczkowski, s. 17.
831
XLVI. Nominales
m o m e n t u , k i e d y to literatura p i ę k n a na n o w o wkroczyła w życie u m y s ł o w e . T r u d n o tę d a t ę p o w r o t u s t u d i ó w klasycznych ustalić, ale Principium Komentarza do Sentencji Piotra z 1375, zawiera w y p o w i e d ź dotyczącą p r o g r a m u s t u d i ó w kla s y c z n y c h na U n i w e r s y t e c i e P a r y s k i m . Widać, ż e p r o g r a m t e n był w t e d y b o g a t y i że w P a r y ż u , na w y d z i a l e t e o l o g i c z n y m było sporo a d e p t ó w , k t ó r z y pragnęli s t u d i o w a ć eloguentia. N i e w ą t p l i w i e m o ż n a w i ę c w c z t e r n a s t o w i e c z n e j Francji z a o b s e r w o w a ć ruch w y w o d z ą c y się z o ś r o d k ó w teologicznych, a zmierzający d o o d r o d z e n i a s t u d i ó w k l a s y c z n y c h . Ś w i a d e c t w o Piotra z Ailly p o w t ó r z y ł M i k o ł a j z C l a m a n g e s , t e o l o g stojący na c z e l e t e g o p r ą d u .
I. Jan Gerson U c z n i e m Piotra z Ailly, o m n i e j od s a m e g o nauczyciela skrajnych poglądach był Jan G e r s o n (Charlier d e G e r s o n , J o h a n n e s Arnaudi d e Gersonio). Urodził się w ro k u 1363. W 1392 został d o k t o r e m na U n i w e r s y t e c i e P a r y s k i m , a w 1395 r. k a n c l e r z e m u n i w e r s y t e t u j a k o n a s t ę p c a Piotra z Ailly. J e g o życie u p ł y n ę ł o p o m i ę d z y P a r y ż e m a B r u g e s , g d z i e gorąco zajmował się sprawami s c h i z m y i był j e d n y m z gorliwych działaczy na soborze w Konstancji. P o roku 1419 usunął się d o L y o n u i t a m u m a r ł w 1429. G e r s o n j e s t b a r d z o ważną osobistością i p e ł n i rolę zwrotną w dziejach t e o logii t e g o o k r e s u , nie b ę d ą c przy t y m ściśle filozofem. J e g o poglądy są p u n k t e m wyjścia d o z r o z u m i e n i a w i e l u „źródeł d o k t r y n a l n y c h " , stąd wzrastające z a i n t e r e s o w a n i e j e g o postacią i d z i e ł a m i . Pisał traktaty logiczne n a c e c h o w a n e n o m i n a l i z m e m , n p . Centilogium de conceptibus, De Concordia metaphysicae cum logica. Jest cie k a w e , ż e określa o n walczące wówczas o b o z y j a k o jormalizantes i terministae. G ł ó w n e d ą ż e n i e G e r s o n a to właśnie reforma teologii. P r a g n i e o n porzucić s c h o l a s t y c z n e spory i wrócić d o Ojców, d l a t e g o żywi w y r a ź n e s y m p a t i e dla „czy s t k i " o c k h a m i s t y c z n e j , i o dziwo, dla R a j m u n d a Lulla. P o g l ą d y swoje wyraża G e r s o n w p i ś m i e De modis significandipropositiones guinguaginta, w k t ó r y m p r z e d stawia c h o r o b ę e p o k i , to znaczy chaos s p o w o d o w a n y p o m i e s z a n i e m p r z e d m i o t ó w (gramatyki, logiki, metafizyki i teologii) i m e t o d d o c i e k a ń ; w listach d o K o l e g i u m N a w a r s k i e g o De reformatione theologiae, w kazaniach, w traktatach p r a w n o teologicznych, w których j e s t z w o l e n n i k i e m wyższości soboru n a d p a p i e ż e m ; w d z i e l e 0 pocieszeniu, jakie daje teologia (De consolatione theologiae) . 954
955
N i e j e s t rzeczą łatwą d o k ł a d n e o k r e ś l e n i e fizjonomii i n t e l e k t u a l n e j G e r sona. T r z e b a s o b i e d o b r z e u ś w i a d o m i ć , j a k w y g l ą d a ł o ó w c z e s n e życie i n t e l e k t u a l n e . K o n c e n t r o w a ł o się o n o p r z e d e w s z y s t k i m na u n i w e r s y t e t a c h i d l a t e g o zjawiska t a m z a c h o d z ą c e są dla nas n a j i s t o t n i e j s z e . W a ż n y j e s t p r z e d e w s z y s t -
Por. A. C o m b e s , Jean Gerson commentateur dionysien, Paris 1940. Pod tym samym tytułem pisze swe dzieło Mateusz z Krakowa, reorganizator Uni wersytetu Krakowskiego za Władysława Jagiełły, wyznawca via moderna, autor Rationale divinorum operum, rektor uniwersytetu w Heidelbergu oraz bp Wormacji.
Średniowiecze
832
k i m fakt, iż n a u n i w e r s y t e c i e d o c h o d z ą d o głosu e c h a w a l k p a p i e s k o - k r ó l e w s k i c h , w w y n i k u c z e g o p a p i e ż miał o p a r c i e u p r o f e s o r ó w c u d z o z i e m s k i c h , króla p o p i e r a l i w y k ł a d o w c y francuscy. W o b e c n i e w i e r n o ś c i P a r y ż a p a p i e ż e u d z i e l a l i coraz w i ę c e j p r z y w i l e j ó w i n n y m u n i w e r s y t e t o m , k t ó r e w y s t ę p o w a ł y w r o g o p r z e c i w P a r y ż o w i . J e d n a k n a j w a ż n i e j s z e b y ł o coraz w y r a ź n i e j s z e k r y s t a l i z o w a n i e się d w u d r ó g , via antiąua i via moderna. N i e t y l k o w P a r y ż u , a l e i n a i n n y c h u n i w e r s y t e t a c h ś c i e r a n i e się o w y c h n u r t ó w p r z e s ą d z a o c h a r a k t e r z e ośrodków. G e r s o n j e s t n i e t y l k o ś w i a d k i e m t e g o s t a n u rzeczy, a n g a ż u j e się c a ł k o w i cie w starcia w r o g i c h s o b i e orientacji. B a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t p o ł ą c z e n i e u Gersona tendencji augustyńsko-patrystycznych z wyraźnymi sympatiami ku ockhamizmowi. P r z e d e wszystkim, jest on wrogiem skrajnego, platońskiego re a l i z m u i j e g o n o w s z y c h postaci. P o z w a l a n a m to z r o z u m i e ć , d l a c z e g o G e r s o n w y s t ę p u j e ostro p r z e c i w E r i u g e n i e i z t e g o w ł a ś n i e p o w o d u k r y t y k u j e R u y s b r o e c k a . B a r d z o z n a m i e n n y dla t y c h t e n d e n c j i j e s t j e g o głos o r e a l i z m i e p l a t o ń s k i m , k t ó r y jawił m u się j a k o p r z e c i w i e ń s t w o szkoły p e r y p a t e t y c k i e j i katolic kiej (peripateticae et catholicae scholae contrarium) . Z tych też powodów ataku j e d o k t r y n a l n i e skrajny realizm n a s o b o r z e w Konstancji. Słowa, k t ó r e c z y t a m y 956
w j e g o De Concordia
metaphysicae
cum logica,
są wstrząsające.
T e z a o r e a l n y c h p o w s z e c h n i k a c h została o s t a t n i o p o t ę p i o n a p r z e z ś w i ę t y sobór w K o n s t a n c j i p r z e c i w H u s o w i i H i e r o n i m o w i z Pragi, k t ó r y c h spa lono, a t e n , k t o daje to ś w i a d e c t w o , widział to i słyszał. U n i v e r s a l i u m h u i u s m o d i r e a l i u m positio d a m n a t a fuit n o v i s s i m e p e r sa crum C o n s t a n t i e n s e concilium contra H u s et H i e r o n y m u s Pragenses combustos . 9 5 7
G e r s o n należał d o generacji w i e l k i c h t e o l o g ó w s p e k u l a t y w n y c h , b y ł w i ę c t e o l o g i e m , ale t a k ż e znawcą filozofii. N i e w ą t p l i w i e j e d n y m z j e g o p i e r w s z y c h w r o g ó w d o k t r y n a l n y c h był skrajnie p l a t o ń s k i realizm i d l a t e g o stał się o n ini c j a t o r e m p o t ę p i e n i a H u s a i E r i u g e n y . W realizmie p l a t o ń s k i m widział t e ż G e r son ostoję n e c e s y t a r y z m u : skoro t w i e r d z i m y , ż e B ó g j e s t dobry, z a t e m istnieją w N i m realne idee i można w N i m wyróżnić rzeczywiste formalitates. G e r s o n n i e t y l k o walczy z p l a t o n i z m e m , ale i z p o g a ń s k i m p o j ę c i e m filo z o f i i , k t ó r e g o w c i e l e n i e widzi w formalizmie S z k o t a . S p r z e c i w i a się w s z e l k i m 958
Por. E. Gilson, Historia f i l o z o f i i . . . , przekł. S. Zalewski, s. 473. Gerson podaje cie kawą genealogię i odmiany realizmu platońskiego. Wychodzi od Platona, by przez Awicennę i Algazela dojść do poglądów Dunsa Szkota, Rajmunda Lulla, Jana z Ripa, Bradwardina, Henryka z Oyta. Natomiast w drugiej grupie umieszcza Ja na Szkota Eriugenę, Amalryka, Wiklifa, Husa i Hieronima z Pragi. Jan Gerson, De C o n c o r d i a m e t a p h y s i c a e c u m logica, Opera omnia..., wyd. M. L. Ellies du Pin, Antwerpen 1706, t. IV, s. 827. Widzi on klęskę teologii w tym, iż wykorzystuje ona filozofię pogańską. Jest to duch św. Bonawentury sprzed 1277 r.
833
XLVI. Nominales
t e n d e n c j o m z m i e r z a j ą c y m d o u z n a n i a różnic r e a l n y c h w B o g u , a w d z i e l e D u n sa S z k o t a w i d z i n i e b e z p i e c z e ń s t w o p r z e m i a n y logiki w m e t a f i z y k ę i t e o l o g i ę . Stąd t y t u ł j e g o t r a k t a t u De Concordia metaphysicae cum logica. W r o z p r a w i e tej d a j e G e r s o n w y r a z swej n i e z w y k ł e j p r z e n i k l i w o ś c i i d a l e k o w z r o c z n o ś c i , g d y t w i e r d z i , ż e zło szerzące się w ó w c z a s w ś w i e c i e u m y s ł o w y m m a s w e źródło w p o m i e s z a n i u d z i e d z i n , logikę u p r a w i a się m e t a f i z y c z n i e , a m e t a f i z y k ę logicz n i e . C a ł e a n t y r e a l i s t y c z n e n a s t a w i e n i e G e r s o n a rzucało go n i e j a k o m i m o woli w objęcia o c k h a m i z m u . Występując przeciw necesytaryzmowi, Gerson jest zwolennikiem nauki O c k h a m a o absolutnej bożej w s z e c h m o c y oraz o b r a k u j a k i c h k o l w i e k różnic w B o g u (formalitates). F u n d a m e n t e m całej teologii m u s i b y ć t e z a o a b s o l u t n e j w o l n o ś c i i w s z e c h m o c y Boga, w którą t r z e b a wierzyć. N a t u r a l n i e moderni, terministae, conceptualistae uważają G e r s o n a za „ s w o j e g o " , w y k o r z y s t u j ą c w p e ł n i j e g o w i e l k ą p o w a g ę dla w ł a s n y c h p o t r z e b . A l e m y l i l i b y ś m y się, g d y b y ś m y są dzili, ż e G e r s o n a ożywiał t e n s a m d u c h , k t ó r y m byli przejęci s c e p t y c y X I V w. G e r s o n i moderni wyznają w i e l e w s p ó l n y c h poglądów, ale u G e r s o n a p u n k t w y j ścia z n a j d u j e się raczej w sferze d u c h o w o ś c i . J e s t o n raczej w y z n a w c ą a u g u s t y ń s k o - t r a d y c y j n e g o d u c h a , z k t ó r e g o zrodziły się Artykuły paryskie z 1277 r. i dla t e g o j e g o w n i o s e k p ł y n ą c y z k r y t y c z n y c h analiz życia u m y s ł o w e g o b r z m i a s c e t y c z n i e : „ N a w r a c a j c i e się i w i e r z c i e w E w a n g e l i ę " . Z r e s z t ą G e r s o n miał t e ż ostre słowa i dla nominales. B a r d z o z n a m i e n n e j e s t m o t t o , k t ó r e dał s w e m u t r a k t a t o w i De modis significandipropositiones quinquaginta: „ P l e m i ę p r z e w r o t n e i w i a r o ł o m n e żąda z n a k u " . A w i ę c z n a k (signum), k t ó r y stał się g ł ó w n y m t e m a t e m z a i n t e r e s o w a ń n o m i n a l i s t ó w , dla G e r s o n a był p r z e j a w e m n i e c h r z e ś c i j a ń s k i e g o i n i e b e z p i e c z n e g o dla życia d u c h o w e g o n a s t a wienia. Jak mało kto, zdawał sobie Gerson sprawę z niebywałego zamieszania, k t ó r e p a n o w a ł o w ó w c z e s n y m życiu u m y s ł o w y m . D o j e g o p r z e j a w ó w należało zwłaszcza p o m i e s z a n i e d z i e d z i n i b r a k p r e c y z y j n i e u s t a l o n y c h m e t o d w t e o l o gii, m e t a f i z y c e , logice, teorii p o z n a n i a , g r a m a t y c e , p r z y r o d o z n a w s t w i e . 9 5 9
9 6 0
9 6 1
F e r m e n t był w i e l k i i G e r s o n w De Concordia metaphysicae cum logica zwra ca u w a g ę na k o n i e c z n o ś ć o d r ę b n o ś c i i swoistości z a r ó w n o d z i e d z i n , j a k i m e t o d . J e d n a k w i e l e czasu u p ł y n i e , z a n i m d o j d z i e d o t a k w y r a ź n e g o s k o n k r e t y z o w a n i a p r o b l e m a t y k i , d o j a k i e g o j e s t e ś m y zdolni dziś. W t e d y t a k i e umysły, j a k G e r s o n , w i d z i a ł y całe w y n a t u r z e n i e w i e l k i e j t r z y n a s t o w i e c z n e j s c h o l a s t y k i , k t ó r e d o k o n a ł o się w X I V w. Z d a w a ł y s o b i e t e ż s p r a w ę z o b n i ż a n i a się p o z i o m u życia w e w n ę t r z n e g o ( n p . rozrastające się a m b i c j e z a k o n n e ) i bolały n a d
]
Według niego necesytaryzm to „podstawowy i główny korzeń wszelkiego błędu filozofujących w ten sposób mężów" (Haec est, tota et praecipua radix errorum in istis philosophantibus), ponieważ Bóg ujęty jest wówczas jako natura, a nie jako wolna wola, por. Jan Gerson, Contra vanam curiositatem in negotio fidei, cyt. za E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 472. Mt\, 15, por. Jan Gerson, ibidem, s. 4 7 0 - 4 7 1 . Mt 12, 39, por. Jan Gerson, ibidem, s. 4 7 1 .
Średniowiecze
834
p o s t ę p u j ą c y m u p a d k i e m , k i e d y to pozostało j u ż b a r d z o n i e w i e l e ze ś w i e t n o ś c i wieku XIII. G ł ó w n y m wysiłkiem Gersona (podobnie jak Gerarda Groota, Tomasza a K e m p i s czy w i e l u w c z e s n o - r e n e s a n s o w y c h myślicieli) było r a t o w a n i e t e o l o gii, którą m o g ł o ocalić j e d y n i e z e r w a n i e z formą d i a l e k t y c z n ą oraz n a w r ó t d o p a t r y s t y k i i d o Ewangelii. W 1402 r. G e r s o n napisał k r y t y k ę s ł y n n e g o Roman de la Rose , w t y m sa m y m r o k u pojawiły się d w a j e g o b a r d z o c i e k a w e w y k ł a d y pt. Przeciw/ko próżnej ciekawości w sprawach wiary {Contra vanam curiositatem in negotio fidei). R o z t a c z a w nich G e r s o n cały p r o g r a m u p r o s z c z e n i a teologii n a p o d s t a w i e tradycji O j c ó w i w d u c h u n a w r o t u d o wiary. Przeciwstawiając się n u r t o m filozoficzno-teolo g i c z n y m X I V w. c h c e o n n a w i ą z y w a ć d o m i n i o n y c h w i e l k i c h e p o k ś r e d n i o w i e cza, tzn. d o ś r e d n i o w i e c z a a u g u s t y r i s k i e g o , d o A n z e l m a , a zwłaszcza d o B o n a w e n t u r y , k t ó r e g o w y n o s i p o d n i e b i o s a ( b a r d z o chwali j e g o Itinerarium mentis in Deum) n i e m o g ą c z r o z u m i e ć , d l a c z e g o franciszkanie w y ż e j cenią od B o n a w e n t u r y w s p ó ł c z e s n y c h moderni. W t y m z a s a d n i c z y m t o n i e swych w y w o d ó w w y p r z e d z a G e r s o n to w s z y s t k o , co w y p r a c u j e w swej k r y t y c e scholastyki w i e k X V i XVI. Bardzo g ł ę b o k o i b a r w n i e omawia on fatalne s k u t k i p y c h y i n t e l e k t u a l n e j na g r u n c i e teologii, szczególnie u ludzi z w y k s z t a ł c e n i e m u n i w e r s y t e c k i m (praesertim apudscholasticos), i na tej p o d s t a w i e w y p o w i a d a w a l k ę teologii scholastycznej. D o g r u p y t e o l o g ó w - h u m a n i s t ó w p r z e j ę t y c h d u c h e m negacji s c h o l a s t y k i , a z a r a z e m p r o m o t o r ó w o d r o d z e n i a literatury p i ę k n e j w r ó c i m y j e s z c z e , g d y o m a w i a ć b ę d z i e m y początki r e n e s a n s u . N a razie z a j m i e m y się p o s i e w e m o c k h a m i z m u . D o t y c h c z a s m ó w i l i ś m y o o c k h a m i z m i e filozoficznym, t e r a z p r z e chodzimy do o c k h a m i z m u przyrodoznawczego. 962
2. Ockhamizm przyrodoznawczy A. Oksford T r z e b a b y g r u n t o w n i e j z b a d a ć dzieje szkoły franciszkańskiej w O k s f o r d z i e , a b y p o z n a ć k o r z e n i e , z k t ó r y c h wyrosło n o w o ż y t n e p r z y r o d o z n a w s t w o i z r o z u m i e ć j e g o z a s a d n i c z o a n t y s c h o l a s t y c z n e n a s t a w i e n i e . P o d s i l n y m w p ł y w e m tradycji chartryjskiej i p o d i m p u l s e m n o w o p o z n a w a n e j i ż y w o rozwijającej się n a u k i a r a b s k i e j , p o w s t a j e franciszkańska szkoła w O k s f o r d z i e , której twórcą i duszą był R o b e r t G r o s s e t e s t e . J e g o poglądy oraz teorie A d a m a z M a r i s c o i P i o t r a z M i r e c o u r t w p ł y n ę ł y na R o g e r a Bacona, k t ó r y s t a n o w i m o ż e swoisty, ale b a r d z o
N i e z m i e r n i e poczytny, alegoryczny poemat o miłości rozpoczęty w pierwszej połowie XIII w., a skończony z upływem wieku XIII przez Jana z M e u n g , które go twórczość odznaczała się zdecydowanym naturalizmem.
XLVI. Nominales
835
z n a m i e n n y p r z y k ł a d n o w e g o t y p u u m y s ł o w o ś c i . C e c h u j e go z a m i ł o w a n i e d o m e t o d y doświadczalnej, matematyki, językoznawstwa, tradycjonalizm, a po n a d t o n e g a t y w n y s t o s u n e k d o spekulacji d i a l e k t y c z n y c h w m e t a f i z y c e i t e o l o gi. W s z y s t k o to m u s i a ł o w y d a ć swoje o w o c e , z k t ó r y c h m o ż e najbardziej z n a c z ą c y m był o c k h a m i z m . O ile stan b a d a ń p o z w a l a na w y c i ą g a n i e w n i o s k ó w s y n t e t y c z n y c h , to m o ż e m y p o w i e d z i e ć , ż e w X I I I w. O k s f o r d j e s t o ś r o d k i e m w z m o ż o n y c h s t u d i ó w p r z y r o d n i c z y c h w p r z e c i w i e ń s t w i e d o Paryża, g d z i e u p r a wia się s p e k u l a t y w n ą t e o l o g i ę i logikę. W X I V w. w o g ó l e r o ś n i e z n a c z e n i e O k s f o r d u j a k o u n i w e r s y t e t u , i b y ć m o ż e , p o d w p ł y w e m t e n d e n c j i t a m panują cych, Paryż chce nadrobić swe zaniedbania w przyrodoznawstwie. O dziwo w X I V w., na p a r y s k i m w y d z i a l e artium tworzy się g ł ó w n y o ś r o d e k n o w e j fizy ki, k t ó r a j e s t w p r a w d z i e m o c n o p r z e p o j o n a spekulacją, ale s t a n o w i b a r d z o w a ż n e przejście od fizyki a r y s t o t e l e s o w s k i e j d o n o w o ż y t n e j . D l a t e g o o g ó l n a a t m o sfera tej c z t e r n a s t o w i e c z n e j fizyki paryskiej była b a r d z o różna od k l i m a t u o k s f o r d z k i e g o . „ N o w a fizyka" rodzi się p o d w p ł y w e m k o s m o l o g i c z n e j i n t e r pretacji dzieł A r y s t o t e l e s a , z a r a z e m n i e z a n i e d b u j e się w P a r y ż u logiki i p r z e p r o w a d z a g r u n t o w n ą k r y t y k ę fizyki a r y s t o t e l e s o w s k i e j . Być może, gruntowniejsze poznanie ówczesnego środowiska oksfordz k i e g o p r z e d s t a w i całą t ę s p r a w ę w i n n y m n i e c o ś w i e t l e . N a p o d s t a w i e o b e c n y c h b a d a ń m u s i m y s t w i e r d z i ć , że w ó w c z a s w O k s f o r d z i e z a i n t e r e s o w a n i a k i e r o w a ł y się k u s p e k u l a c j o m l o g i c z n y m i m a t e m a t y c z n y m . M i s t r z o w i e o k s f o r d z c y t e g o o k r e s u to d ł u g a lista n a z w i s k , k t ó r e czekają na o p r a c o w a n i e i d o tej p o r y n i e w i e l e n a m j e s z c z e mówią. Ryszard S w i n e s h e a d , n a z y w a n y w XV i X V I w. p r z y d o m k i e m Calculator, j e s t a u t o r e m r o z p r a w l o g i c z n y c h i Liber calculationum. R e p r e z e n t u j e o n z g o d n e z o c k h a m i z m e m i z t e n d e n c j a m i a n t y m e t a f i z y c z n y m i poglądy w teologii n a t u ralnej. W e d ł u g n i e g o t w i e r d z e n i e o i s t n i e n i u b y t u n a j d o s k o n a l s z e g o jest, co najwyżej tezą p r a w d o p o d o b n ą . D o w ó d a r y s t o t e l e s o w s k i n i e j e s t tu w p e ł n i obowiązujący, g d y ż a r g u m e n t a c j a Arystotelesa p r z e c i w możliwości regressus in infinitum p o ś r ó d p o r u s z y c i e l i n i e m a m o c y d o w o d o w e j . T a k i e s a m e z a s t r z e ż e nia żywi S w i n e s h e a d w o b e c d o w o d ó w mających u z a s a d n i ć bożą w s z e c h m o c . W j e g o p r a c a c h z n a j d u j e m y r ó w n i e ż c h a r a k t e r y s t y c z n e dla t a m t e j s z e g o ś r o d o w i s k a z a i n t e r e s o w a n i e dla sofizmatów. P o d o b n i e j a k S w i n e s h e a d c z ł o n k i e m M e r t o n C o l l e g e był W i l h e l m H e y t e s b u r y , k a n c l e r z (1371 r.) U n i w e r s y t e t u O k s f o r d z k i e g o . W X V w. j e g o p i s m a (sofizmaty i k o m e n t a r z e d o Fizyki) cieszyły się wielką poczytnością. Z a i n t e r e s o w a n i a l o g i c z n e i r a d y k a l n y s c e p t y c y z m charakteryzują R y s z a r d a B i l l i n g h a m a ( t o k o ł o 1414 r.). J e s t o n a u t o r e m w c h o d z ą c e g o w skład Parua logicalia oficjal n e g o p o d r ę c z n i k a l o g i c z n e g o z w a n e g o od j e g o n a z w i s k a Liber Billingham. A n o n i m o w y k o m e n t a t o r t e g o t r a k t a t u zarzuca m u t e z ę , w m y ś l k t ó r e j B i l l i n g h a m sądził, ż e n i e m o ż n a r o z u m o w o u z a s a d n i ć m o n o t e i z m u : P o w i a d a , ż e c z ł o w i e k n i e p r z y p i s a n y d o ż a d n e j religii n i e m u s i się n a to zgadzać.
Średniowiecze
836
D i c i t q u o d h o m o [...] nulli s e c t a e astrictus n o n h a b e t h o c c o n c e d e r e . i dalej: N i e m a m y ż a d n e g o pojęcia o ż a d n e j s u b s t a n c j i . D e nulla substantia h a b e m u s aliąuem c o n c e p t u m
9 6 3
.
U w a ż a ł r ó w n i e ż , iż nie m o ż e m y p o z n a ć różnicy m i ę d z y substancją i przy padłością, oraz ż e w s z y s t k i e t w i e r d z e n i a filozoficzne opierają się na w i e r z e . S p o ś r ó d p o w o d z i nazwisk p r z y t o c z y m y tu kilka, R a d o l p h u s S t r o d u s ( p r z e c i w n i k Wiklifa), Ryszard F e r i b r i g u s , Wawrzyniec z L i n d o r e s ( L o n d o r i u s , pierwszy rektor s z k o c k i e g o u n i w e r s y t e t u St. A n d r e w s ) , a p r z e d e w s z y s t k i m Piotr d e G u i c h a r d , k t ó r y bardziej stanowczo niż B i l l i n g h a m głosi tezy a g n o s t y c z n e : Piotr d e G u i c h a r d zgadzał się z t y m i p r z y j m o w a ł to od B i l l i n g h a m a . G d y b y n i e prości l u d z i e , m o ż n a b y ł o b y p r z y z n a ć , ż e j e s t t r z e c h bogów. Filozoficznie rzecz biorąc m o ż e istnieć j a k i ś Bóg, który nie j e s t B o g i e m . P o w i n n i ś m y r o z u m o w o z a s t a n a w i a ć się o d o w o l n e j rzeczy, czy j e s t e ś m y jej w i n n i c z e ś ć boską, a n a w e t z a s t a n a w i a ć się, czy j e s t Bóg. C o n c e d i t P. d e G u i c h a r t e t a c c e p i t a B i l l i n g h a m . Nisi e s s e t p r o p t e r s i m plices, p o s s e t c o n c e d i , q u o d s u n t tres dii [...] p h i l o s o p h i c e l o ą u e n d o p o sset e s s e aliąuid D e u s , q u i n o n est D e u s [...] h a b e m u s r a t i o n a b i l i t e r d u b i t a r e d e q u a c u m q u e re u t r u m sibi d e b e m u s c u l t u m latriae, i m o d u b i t a t d e se, u t r u m sit D e u s . 9 6 4
B. Paryż W r ó ć m y d o P a r y ż a , k t ó r y j e s t o ś r o d k i e m , g d z i e rodzi się właściwy o c k h a m i z m filozoficzny N i e t r z e b a przy t y m sądzić, ż e w ó w c z a s w U n i w e r s y t e c i e P a r y s k i m byli t y l k o sami fizycy N i e m a tu j a k i e g o ś z e r w a n i a z p o p r z e d n i ą e p o k ą , p r a c e r o z p o c z ę t e w X I I I w. trwają, ale ożywia j e z u p e ł n i e inny, k r y t y c z n y d u c h . W d z i e d z i n i e filozofii przyrody, która nas o b e c n i e i n t e r e s u j e , w i d z i m y s t o p n i o w e , coraz w y r a ź n i e j s z e w y z w a l a n i e się s p o d j e d y n o w ł a d z t w a fizyki a r y s t o t e l e s o w s k i e j . J u ż u O c k h a m a z n a j d u j e m y t e z ę , ż e m a t e r i a ciał z i e m s k i c h i n i e b i e skich jest j e d n a k o w a . Później szereg bardzo wybitnych magistrów paryskich usiłuje s t o s o w a ć m e t o d ę O c k h a m a w p r z y r o d o z n a w s t w i e , ale n i e są oni w sta n i e p o z b y ć się filozoficznego u j m o w a n i a z a g a d n i e ń fizykalnych. N i e m n i e j j e d n a k , w ł a ś n i e w p a r y s k i c h kołach o c k h a m i s t ó w p o w s t a ł n o w o ż y t n y ideał n a u k i p r z y r o d n i c z e j , z w a n e j w ó w c z a s nową fizyką.
9 6 3
9 6 4
Cod. Vat. lat. 986, fol. 2lr; cyt. za M. de Wulf, Histoire de philosophie t. III, s. 170. Ibidem.
mćdićuale,
837
XLVI. Nominales
G. Jan Burydan G ł ó w n ą postacią p a r y s k i e g o o c k h a m i z m u był J a n B u r y d a n , k t ó r y urodził się p r z e d 1300 r. w B ć t h u n e w prowincji Artois. Był b a r d z o s a m o d z i e l n y m u c z n i e m O c k h a m a i d w u k r o t n i e r e k t o r e m U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o , w roku 1328 i w 1340. Z d ł u g i m j e g o ż y c i e m (zmarł p o roku 1358) wiąże się s z e r e g l e g e n d , m i ę d z y i n n y m i o miłości, która miała go łączyć z J o a n n ą z Nawarry, żoną Filipa IV f r a n c u s k i e g o , oraz a n e g d o t a o tzw. ośle B u r y d a n a . D z i e ł a B u r y d a n a w y w a r ły w i e l k i w p ł y w na całą E u r o p ę (jego r ę k o p i s y są t e ż w K r a k o w i e ) , a w o d p o w i e d z i u n i w e r s y t e t u w Kolonii na p y t a n i e książąt e l e k t o r ó w ( d a t o w a n e j 24 g r u d n i a 1425 r.) m ó w i się o r e a l i z m i e na u n i w e r s y t e t a c h „ p r z e d B u r y d a n e m " l u b „ p r z e d w i e k i e m B u r y d a n a " (ante Buridanum i ante seculum Buridani) . P o z a m n i e j s z y m i d z i e ł k a m i ( k o m e n t a r z e d o dzieł A r y s t o t e l e s a ) i roz p r a w k a m i , g ł ó w n e d z i e ł o B u r y d a n a to Summulae logicae, k t ó r a j e s t w ł a ś c i w i e p r z e r ó b k ą Traktatów logicznych P i o t r a H i s z p a n a . O b a d z i e ł a służyły j a k o p o d r ę c z n i k i n a w y d z i a l e artium w Kolonii, w 1398 r. W logice w p r o w a d z a B u r y d a n s z e r e g w a ż n y c h rozróżnień, k t ó r e przyj mują się n a stałe. P o w i a d a w i ę c , ż e r z e c z o m n a d a j e m y r ó ż n e n a z w y i n a z w y t e coś i n n e g o oznaczają. R z e c z k o n k r e t n ą o k r e ś l a m y nazwą b ą d ź własną, b ą d ź t e ż ogólną. N a z w a w ł a s n a o k r e ś l a w ł a ś n i e dany, k o n k r e t n y p o d m i o t j a k o taki (individuum pro subiecto), n a z w a zaś ogólna określająca j e d n o s t k ę w s k a z u j e j e d n a k na jej g a t u n k o w ą n a t u r ę (;individuum pro forma). W y s t ę p u j e tu z a r ó w n o o c k h a m o w s k i e r o z r ó ż n i e n i e z n a c z e n i a pojęć i o z n a c z e n i a nazw, j a k r ó w n i e ż j ę z y k A w i c e n n y , n p . essentia. W e d ł u g Burydana również powszechnik może spełniać dwie różne funk cje: a l b o z a s t ę p o w a ć o b e j m o w a n e p r z e z to unwersale j e d n o s t k i (universale pro subiecto), a l b o t e ż o z n a c z a ć samą formę ogólną (unwersale pro forma). B u r y d a n miał d u ż e z a c i ę c i e p e d a g o g i c z n e i p o n o ć w y m y ś l a ł s z e r e g s p o s o b ó w w y s z u k i w a n i a t e r m i n u ś r e d n i e g o w s y l o g i z m a c h dla m n i e j z d o l n y c h s t u d e n t ó w , j e g o m e t o d ę n a z w a n o pons asinorum. B u r y d a n p r z e p r o w a d z i ł rozróż n i e n i e m i ę d z y logiką i p o z o s t a ł y m i n a u k a m i , w s a m e j n a u c e zaś w y r ó ż n i a jej d w i e o d m i a n y . N a u k i operują pojęciami p i e r w s z e j intencji, a logika p o j ę c i a m i d r u g i e j intencji (pojęcia p o j ę ć ) . Cała nasza w i e d z a n i e b u d u j e się t y l k o na zasa d z i e n i e s p r z e c z n o ś c i , lecz p r z e d e w s z y s t k i m na d o ś w i a d c z e n i u , i t y m s p o s o b e m d o t y c z y t e g o , co i s t n i e j e . 96S
W e t y c e był B u r y d a n w y z n a w c ą d o ś ć r a d y k a l n e g o d e t e r m i n i z m u p s y c h o l o g i c z n e g o . Z k o n i e c z n o ś c i wola nasza w y b i e r a to d o b r o , k t ó r e zostało p r z e z nas o s ą d z o n e j a k o w i ę k s z e . C z ł o w i e k n i e m a i n s t y n k t u , ale m u s i iść za refleksją ro z u m u . B u r y d a n z d a w a ł s o b i e s p r a w ę , że głosi d e t e r m i n i z m , k t ó r y t r u d n o p o g o dzić z z a s a d a m i wiary: D o o b a l e n i a t e g o rodzaju p o g l ą d u n i e m a m y i n n y c h r o z u m o w a ń poza n a F. Ehrle, Der Sentenzenkommentar
Peters von Candia, s. 283-284.
Średniowiecze
838
szą wiarą katolicką, a skoro tak, to w s z y s t k i e n a s z e działania są z góry p o s t a n o w i o n e z koniecznością. E t ad h u i u s m o d i o p i n i o n i s [...] r e p r o b a t i o n e m [...] nullas r a t i o n e s h a b e m u s nisi e x fide nostra catholica e t q u i a sic e s s e m u s in o m n i b u s nostris actibus necessarie predeterminati . 9 6 6
D o t e m a t u d e t e r m i n i z m u nawiązuje a n e g d o t a o „ośle B u r y d a n a " , który mając p o ł o ż o n e w tej s a m e j od siebie odległości d w i e porcje paszy ilościowo i ja kościowo i d e n t y c z n e , zginął z głodu nie mogąc powziąć decyzji. W t e k s t a c h Bu rydana nie w y s t ę p u j e ta opowiastka, więc albo w y m y ś l o n o t e n przykład, aby o ś m i e s z y ć j e g o d e t e r m i n i z m , albo też posługiwał się n i m sam B u r y d a n w swoich w y k ł a d a c h , chcąc zobrazować różnicę m i ę d z y d e t e r m i n i z m e m u zwierząt i ludzi. C h o ć B u r y d a n w n i e j e d n y m p u n k c i e był u c z n i e m i z w o l e n n i k i e m O c k h a m a , to j e d n a k j e s t o w i e l e bardziej u m i a r k o w a n y niż w i e l u w s p ó ł c z e s n y c h m u o c k h a m i s t ó w , k t ó r y m się nieraz p r z e c i w s t a w i a : S t a n o w i s k o to głosiło, że m a t e r i a rzeczy n a t u r a l n y c h j e s t j e d y n y m b y t e m . T e n pogląd przejęli n i e k t ó r z y p o czasach A r y s t o t e l e s a i głoszą n a w e t dziś, ż e ż a d n a p r z y p a d ł o ś ć n i e j e s t rzeczą o d d z i e l n ą od substancji. U n d e ista o p i n i o i m a g i n a b a t u r , q u o d e n t i u m n a t u r a l i u m m a t e r i a e s s e t t o ta e n t i t a s . U n d e i s t a m o p i n i o n e m q u i d a m p o s t t e m p o r a Aristotelis r e sumpserunt et hodierno tempore adhunc tenent, quod nullum accidens sit res d i s t i n c t a a s u b s t a n t i a . 967
P r z e c i w Mikołajowi z Autrecourt, zwalczając j e g o a t o m i z m i broniąc zasa d y przyczynowości, u t r z y m y w a ł B u r y d a n , że na p o d s t a w i e istnienia j e d n e j rzeczy m o ż n a d o w i e ś ć istnienia innej. W t e n s p o s ó b u t r z y m u j e d o w o d y istnienia Boga. C a ł a sława B u r y d a n a i j e g o n a j w i ę k s z e zasługi mają swoje o p a r c i e w n o w e j d o k t r y n i e fizycznej. O c k h a m , odrzucając t e o r i ę r u c h u w y z n a w a n ą p r z e z Arystotelesa, zatrważająco upraszczał całe z a g a d n i e n i e . T w i e r d z i ł o n , ż e n i e trzeba przyjmować tezy o poruszycielach i zakładać, że każdy ruch posiada po ruszyciela o d r ę b n e g o od ciała (quidquidmoveturab alio movetuf), g d y ż ciało p o rusza się s a m o p r z e z się. B u r y d a n c h c e w myśl t e n d e n c j i o c k h a m i s t y c z n y c h w y r z u c i ć z t e r e n u fi zyki z w a l c z a n e p r z e z O c k h a m a a b s t r a k c j e , ale j e s t od n i e g o z n a c z n i e m n i e j ra d y k a l n y . W i n t e r p r e t a c j i dzieł A r y s t o t e l e s a idzie za j e g o g r e c k i m k o m e n t a t o r e m J a n e m F i l o p o n e m . J e s t w i ę c B u r y d a n p r o m o t o r e m teorii impetus, k t ó r a miała zastąpić k o n c e p c j ę arystotelesowską, w myśl k t ó r e j ruch j e s t c z y m ś , co t k w i z n a t u r y w c i e l e , a b y w a t y l k o h a m o w a n y p r z e s z k o d a m i l u b w s p i e r a n y fa lą p o w i e t r z a . T o t w i e r d z e n i e o d r z u c a ł j u ż O c k h a m i przyjmował coś, co w y p r z e -
Burydan, Quaestiones super decem libros Ethicorum, X, 2, Paris 1513. Burydan, Quaestiones in libros De anima, III, 7, w: K. Michalski, La physiąue nouvelles et les diffórents courants philosophiąues au XIV siecle, s. 68.
839
XLVI. Nominales
dzało p r a w o inercji i grawitacji. Uważał, iż ciało j e s t w r u c h u , p o n i e w a ż się p o rusza, t z n . n i e p o t r z e b a i n n e g o c z y n n i k a d o w y t ł u m a c z e n i a r u c h u , k t ó r y j e s t wieczny. O p i e r a j ą c się n a r o z u m o w a n i a c h i na d o ś w i a d c z e n i a c h , B u r y d a n w y kazywał, ż e w k a ż d y m r u c h u m u s i b y ć na p o c z ą t k u n a d a n y p o r u s z a j ą c e m u się ciału r o z p ę d impetus, k t ó r y p o c h o d z i od poruszyciela i k t ó r y j e s t p r o p o r c j o n a l n y d o u d z i e l o n e j p r z e z p o r u s z y c i e l a szybkości i d o m a s y ciała p o r u s z a n e g o . W m i a r ę r u c h u u d z i e l o n y p o c z ą t k o w o impetus m a l e j e i w r e s z c i e ustaje, d l a t e g o ciało z a c z y n a s p a d a ć . T e o r i ę impetus stosował B u r y d a n d o ciał n i e b i e s k i c h , k t ó r y c h p o r u s z e n i a stają się z r o z u m i a ł e b e z u c i e k a n i a się d o k o n c e p c j i p o r u s z y cieli. B o w i e m impetus, d z i ę k i k t ó r e m u są w r u c h u , został i m u d z i e l o n y p r z e z Boga. M a m y tu z u p e ł n i e w y r a ź n e p r z e c z u c i e n o w o ż y t n e j d y n a m i k i . B u r y d a n w y p r z e d z a g a l i l e u s z o w s k i e impeto i k a r t e z j a ń s k i e pojęcie ilości r u c h u . N a j w a ż n i e j s z e są n a u k i fizyczne B u r y d a n a , ale j e g o z a i n t e r e s o w a n i a się gają t e ż filozofii p a ń s t w a . N a p i s a ł k o m e n t a r z d o Polityki A r y s t o t e l e s a , w k t ó r y m porusza zagadnienie podniesione przez O c k h a m a i Marsyliusza z Padwy: C z y dla ogółu ś m i e r t e l n i k ó w j e s t p o ż y t e c z n e , ż e b y nad ś w i a t e m p a n o w a ł j e d e n ś w i e c k i władca? U t r u m u n i v e r s i t a t i m o r t a l i u m e x p e d i t q u o d u n i v e r s o sit u n u s solus s e c u laris p r i n c e p s ? . 968
B u r y d a n wyraża pogląd, ż e c z y m ś i n n y m j e s t p r z y w ó d z t w o d u c h o w e {praesidentia spiritualis), g d z i e na m o c y p r a w a b o ż e g o u s t a n o w i o n y został j e d e n w ł a d c a , a z u p e ł n i e i n n e z a s a d y dotyczą p r z y w ó d z t w a d o c z e s n e g o {praesidentia temporalis). J e s t to zjawisko z n a m i e n n e dla w i e k u XIV, w k t ó r y m g i n i e p o t r z e ba j e d n o ś c i p o l i t y c z n e j chrześcijan.
D. Albert z Saksonii Pośród licznych uczniów B u r y d a n a wybija się Albert z Saksonii z w a n y też Alber t e m z H e l m s t e d t , a t a k ż e A l b e r t u s Parvus (dla odróżnienia od św. Alberta Wiel kiego). Urodził się około 1316 r. ( t 1390 r.) Być m o ż e rozpoczynał s w e studia w Pra d z e , p o t e m działał w Paryżu j a k o prokurator natio angielskiej, w 1357 r. został rek t o r e m U n i w e r s y t e t u Paryskiego i pozostawił t a m wiele śladów swej działalności. W 1365 r. przyczynił się d o powstania U n i w e r s y t e t u W i e d e ń s k i e g o , i to właśnie on został p i e r w s z y m r e k t o r e m tej uczelni. Otrzymał b i s k u p s t w o H a l b e r s t a d t . W p i s m a c h A l b e r t p o w o ł u j e się c z ę s t o na swych „ c z c i g o d n y c h m i s t r z ó w z p a r y s k i e g o w y d z i a ł u artium i staje się g ł o s i c i e l e m n o w y c h teorii w E u r o p i e Środkowej. L o g i k ę u p r a w i a ł w e d l e założeń via moderna i był a u t o r e m s z e r e g u w y b i t 969
Burydan, Quaestiones in libros Politicorum Aństotelis, VIII, 5, Paris 1500. Por. E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 459.
Średniowiecze
840
n y c h t r a k t a t ó w l o g i c z n y c h , m.in. Quaestiones in Occami Logicam. W e d ł u g n i e g o p o d s t a w a p e w n o ś c i naszej w i e d z y j e s t dwojaka, s t a n o w i ją zasada n i e s p r z e c z ności i d o ś w i a d c z e n i e . T y l k o p i e r w s z a z tych p e w n o ś c i j e s t a b s o l u t n a (summa), d r u g a n a t o m i a s t (naturalis) w z g l ę d n a i potest falliper aliąuam supernaturalem potentiam . P o d o b n i e j a k w p r z y p a d k u B u r y d a n a osiągnięcia A l b e r t a na t e r e n i e fizy ki są n a j w a ż n i e j s z e . Z a j m u j e się o n z a g a d n i e n i e m wielości światów, m i e j s c e m , p r z e s t r z e n i ą i c z a s e m . P r z y j m u j e oczywiście „ n o w ą f i z y k ę " i r o z p o w s z e c h n i a t e o r i ę impetus. Analizując ruch, t w i e r d z i , że s z y b k o ś ć spadającego ciała wzrasta p r o p o r c j o n a l n i e d o p r z e b y t e j drogi i p o d d a j e myśl o w z r a s t a n i u s z y b k o ś c i p r o p o r c j o n a l n i e d o czasu. F a s c y n u j e go z a g a d n i e n i e r u c h u Z i e m i , ale p o d c h o d z i d o ń od strony p r o b l e m u ciążenia. P r z e p r o w a d z a r o z r ó ż n i e n i e m i ę d z y m a t e m a tycznym i fizycznym środkiem i twierdzi, że m a t e m a t y c z n y środek Z i e m i nie p o k r y w a się z f i z y c z n y m ś r o d k i e m ciążenia świata. Z r e s z t ą w e w s z y s t k i c h n i e j e d n o r o d n y c h ciałach o b a t e środki n i e pokrywają się z e sobą, t a k w ł a ś n i e j e s t w w y p a d k u Z i e m i . W e w s z y s t k i c h ciałach w y s t ę p u j e d ą ż e n i e d o z j e d n o c z e n i a w ł a s n e g o ś r o d k a z e ś r o d k i e m świata. Z i e m i a r ó w n i e ż dąży d o t e g o , i to w ł a ś n i e n a p r o w a d z i ł o A l b e r t a na myśl o jej r u c h u . A l b e r t b a r d z o się t e ż i n t e r e s o w a ł w n ę t r z e m Ziemi; te jego zamiłowania przygotowały grunt pod późniejsze bada nia p a l e o n t o l o g i c z n e , k t ó r e r o z p o c z n i e L e o n a r d o d a Vinci. 970
E. Mikołaj Oresme Mikołaj O r e s m e był u c z o n y m należącym do paryskiej grupy o c k h a m i s t ó w - p r z y r o d n i k ó w . S t u d i o w a ł w P a r y ż u w 1348 r., g d z i e w 1362 r. został m a g i s t r e m teologii, był r ó w n i e ż w y c h o w a w c ą delfina, Karola V. O d 1377 r. b i s k u p L i s i e u x , a n g a ż o w a ł się w działalność polityczną. Z m a r ł 11 lipca 1382 r. Był osobą o w s z e c h s t r o n n y m u m y ś l e i g r u n t o w n y m w y k s z t a ł c e n i u . Z a j m o w a ł a go p r z e d e w s z y s t k i m fizyka i m a t e m a t y k a , ale n i e o b c a m u była t e o l o gia i e k o n o m i a . J e g o d o r o b e k pisarski j e s t b a r d z o obfity, c h o ć w i e l e p i s m zosta ło z a g u b i o n y c h . Pisał k o m e n t a r z e t e o l o g i c z n e i fizyczne, t r a k t a t y e k o n o m i c z n e , ale n a j w a ż n i e j s z e są j e g o dzieła a s t r o n o m i c z n e i k o m e n t a r z e d o A r y s t o t e l e s a . N a ż ą d a n i e króla f r a n c u s k i e g o p r z e t ł u m a c z y ł na j ę z y k francuski Etykę, Ekono mię i Politykę A r y s t o t e l e s a . N i e zadowolił się j e d n a k s a m y m i p r z e k ł a d a m i , pisał również własne traktaty po francusku. Pod tym w z g l ę d e m jest pierwszym au t o r e m , k t ó r y w y p r z e d z i ł Kartezjusza. Najważniejsze są osiągnięcia Mikołaja w dziedzinie fizyki i astronomii. Z j e go koncepcji warto przytoczyć tezę, że mogą istnieć liczne światy p o d o b n e d o na szego, i że nie m a różnicy w m e c h a n i c e ziemskiej i niebieskiej, co z kolei, w y p r z e dza twierdzenia K o p e r n i k a . O r e s m e jest wyznawcą teorii impetus, w której j e d n a k wyostrza stanowisko Burydana. Ciało poruszające się z d o b y w a impetus w ruchu: Albert z Saksonii, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s.136.
841
XLVI. Nominales
N a b y w a się p ę d u w r u c h u . P o d o b n i e m o ż n a p o w i e d z i e ć o cięciwie ł u k u i strzale w y p u s z c z o n e j z ł u k u , ż e n a b i e r a p e w n e g o p ę d u w r u c h u . A c ą u i r i t u r i m p e t u s in m o t u [...] Similiter p o t e s t dici d e corda arcus e t sagitta e m i s s a a b arcu, q u i a acąuirit ą u e n d a m i m p e t u m in m o t u . 9 7 1
W a ż n y m e t a p e m p r z y g o t o w u j ą c y m z d o b y c z e G a l i l e u s z a j e s t teza, ż e d r o ga p r z e b y t a p r z e z ciało poruszające się r u c h e m j e d n o s t a j n i e p r z y s p i e s z o n y m r ó w n a się d r o d z e p r z e b y t e j p r z e z ciało poruszające się r u c h e m j e d n o s t a j n y m o s z y b k o ś c i r ó w n e j ś r e d n i e j t a m t e j szybkości j e d n o s t a j n i e p r z y s p i e s z o n e j . W i e l k i b a d a c z historii n a u k ścisłych D u h e m sądził, że Mikołajowi n a l e ż y się za sługa o d k r y c i a g e o m e t r i i a n a l i t y c z n e j p r z e z w p r o w a d z e n i e s y s t e m u w s p ó ł r z ę d n y c h . J e d n a k b a d a c z k a d o k t r y n y O r e s m e ' a A n n e - L i e s e M a i e r u w a ż a , ż e tu c h o d z i t y l k o o s y m b o l i z m liczbowy i o t y p o w o ś r e d n i o w i e c z n ą a r y t m o l o g i ę . N a j w a ż n i e j s z e j e d n a k są z d o b y c z e Mikołaja na g r u n c i e a s t r o n o m i i . Sła w a j e g o p ł y n i e stąd, ż e był o n z w o l e n n i k i e m h e l i o c e n t r y z m u i n i e w ą t p l i w y m p o p r z e d n i k i e m K o p e r n i k a . D l a ścisłości h i s t o r y c z n e j n a l e ż y zaznaczyć, ż e t w i e r d z e n i e o r u c h u Z i e m i było z n a n e j e s z c z e p r z e d M i k o ł a j e m , w s p o m i n a j ą o t y m A l b e r t z Saksonii i F r a n c i s z e k M a y r o n n e s , ale n i k t p r z e d M i k o ł a j e m t e zy tej n i e p r ó b o w a ł u d o w o d n i ć . F r a n c i s z e k M a y r o n n e s p o w i a d a : 9 7 2
M ó w i się tu o p e w n y m d o k t o r z e , k t ó r y t w i e r d z i , ż e g d y b y Z i e m i a była w r u c h u , a n i e b i o s a w s p o c z y n k u , to b y ł o b y to l e p s z e . D i c i t t a m e n ą u i d a m doctor, q u o d si terra m o v e r e t u r e t c a e l u m ą u i e s c e ret, q u o d hic e s s e t m e l i o r d i s p o s i t i o . 973
P r ó b ę d o w o d u zawiera rozprawa Mikołaja Traite du ciel et du monde, w k t ó r y m przytacza „ k i l k a s u b t e l n y c h p r z e s ł a n e k w y k a z u j ą c y c h , ż e z i e m i a p o rusza się r u c h e m d z i e n n y m , a n i e b o n i e " {plusieurs belles persuasions a montrer que la terre est niue de mouvement journal et le ciel non) . 914
F. Marsyliusz z Inghen I n n y m w y b i t n y m u c z n i e m B u r y d a n a , c z ł o w i e k i e m o o g r o m n y m w p ł y w i e na życie u m y s ł o w e w d r u g i e j p o ł o w i e X I V w. był M a r s y l i u s z z I n g h e n , p r z y w ó d c a ockhamistów w tym okresie, wychowanek i dwukrotny rektor Uniwersytetu P a r y s k i e g o ( f i 3 9 6 r.). Chartularium (t. III, s. 9 3 , 555) i Actuarium Chartularium (I, s. X X X I I I ) wspominają, ż e k i e d y M a r s y l i u s z był na w y d z i a l e artium m a g i -
9 7 1
9 7 2
9 7 3
9 7 4
A. Maier, Die hnpetustheorie der Scholastik, s. 101. Por. P. D u h e m , Etudes sur Leonard de Vinci..., 3 ser, s. 3 4 6 - 4 0 5 , s. 4 8 1 - 4 9 2 . Franciszek z Meyronnes, Komentarz do Sentencji, II, 14, 5, cyt. za E. Gilson, Histo ria filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 4 6 1 . Franciszek z Meyronnes, Traite du ciel et du monde, cyt. za E. Gilson, Historia filo zofii..., przekł. S. Zalewski, s. 461.
Średniowiecze
842
s t r e m r e g e n s e m , z a s t a n a w i a n o się, g d z i e p o m i e ś c i ć t ł u m y j e g o s ł u c h a c z y M a r syliusz b e z w ą t p i e n i a był j e d n ą z c z o ł o w y c h postaci u n i w e r s y t e t u w P a r y ż u . N a s k u t e k s c h i z m y z a c h o d n i e j opuścił P a r y ż i o k o ł o 1383 r., udając się d o H e i d e l b e r g u , g d z i e w 1386 r. został r e k t o r e m n o w o z a ł o ż o n e g o u n i w e r s y t e t u . Z a m i e szki w y w o ł a n e p r z e z s c h i z m ę s p o w o d o w a ł y m a s o w e w ę d r ó w k i p r o f e s o r ó w p a ryskich d o N i e m i e c , co w z n a c z n e j m i e r z e przyczyniło się d o r o z p o w s z e c h n i e nia o c k h a m i z m u . M a r s y l i u s z w s w o i c h p o g l ą d a c h j e s t oczywiście p r z e d s t a w i c i e l e m o c k h a m i z m u p r z y r o d n i c z e g o , ale w s a m e j k o n c e p c j i p o w s z e c h n i k ó w zdaje się b y ć mniej radykalny od O c k h a m a . N i e uważa jakoby powszechnikowi odpowiada ła t y l k o r z e c z y w i s t o ś ć p s y c h i c z n a , t w i e r d z i , ż e unwersale m a p e w n e o p a r c i e w rzeczywistości, m i a n o w i c i e w p o d o b i e ń s t w i e z a c h o d z ą c y m p o d p e w n y m w z g l ę d e m m i ę d z y rzeczami. M a r s y l i u s z p r z e j m u j e n a t u r a l n i e teorię impetus, ale w y p r a c o w u j e w d u c h u m e t a f i z y c z n y m s a m o p o j ę c i e o w e g o n a p ę d u , pytając, co to j e s t ó w impetus, d o j a k i e j n a l e ż y kategorii i j a k i e są j e g o o d m i a n y . U s t a l i w s z y to p o j ę c i e p o w i a da, że d z i ę k i n i e m u m o ż n a w y t ł u m a c z y ć w s z y s t k i e zjawiska (quodper hunc impetum sahantur omnes apparentiae) . B a r d z o w a ż n e i z n a m i e n n e j e s t w p r o w a d z o n e p r z e z M a r s y l i u s z a rozróż n i e n i e d w ó c h p o j ę ć d o w o d u , ścisłego, m a t e m a t y c z n e g o i m n i e j ścisłego, m e t a fizycznego. U w a ż a o n , iż w z a g a d n i e n i u istnienia Boga n i e m o ż n a s t o s o w a ć d o wodów matematycznych, natomiast dowód metafizyczny ma w tym w y p a d k u m o c , stosował go n a p r z y k ł a d D u n s S z k o t . Z a p o ś r e d n i c t w e m d o w o d ó w m e t a fizycznych m o ż n a t e ż d o w i e ś ć , że B ó g j e s t j e d e n , ż e j e s t przyczyną sprawczą i opatrznością. N i e da się n a t o m i a s t u d o w o d n i ć t w i e r d z e n i a , ż e B ó g stworzył świat z nicości. P o d o b n i e j a k B u r y d a n i O c k h a m , z a p r z e c z a M a r s y l i u s z t e m u , b y m o ż n a było p o z n a ć r o z u m e m p r z y r o d z o n y m , ż e B ó g j e s t n i e s k o ń c z e n i e m o c n y (in lumine naturali non est notum Deum esse infiniti vigoris). 975
G. Henryk Hainbuch i Henryk z Oyta D o paryskiej szkoły B u r y d a n a należało wielu przedstawicieli życia u m y s ł o w e g o w X I V w. W y m i e n i m y tylko d w ó c h . P r z e d s t a w i c i e l e m „ n o w e j fizyki" był H e n r y k H a i n b u c h z L a n g e n s t e i n z w a n y H e n r i c u s d e Hessia. N a u c z a ł on na wydziałach artium i teologii w Paryżu, umarł w 1397 r. w W i e d n i u . Twórczość j e g o jest bardzo różnorodna i o b e j m u j e k o m e n t a r z d o Sentencji, k o m e n t a r z d o Księgi Rodzaju, trak taty fizyczne, a s t r o n o m i c z n e , e k o n o m i c z n e , teologiczne i ascetyczne. D u ż e zasługi dla U n i w e r s y t e t u P r a s k i e g o i W i e d e ń s k i e g o położył H e n ryk z O y t a ( H e n r i c u s T o t t i n g d e H o y t a ) . N a j p i e r w s t u d i o w a ł w P r a d z e , g d z i e 9 7 6
Marsyliusz z Inghen, Abbreuiationes, cyt. za M. d e Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 139. N i e należy mylić go z Henrykiem Pape z Oyta, który też nauczał w Pradze w 1369 r.
843
XLVI. Nominales
został m a g i s t r e m artium, p ó ź n i e j w y k ł a d a ł w P a r y ż u , a w r e s z c i e r a z e m z H a i n b u c h e m p r z e b y w a ł w W i e d n i u i przyczynił się d o z r e o r g a n i z o w a n i a t a m t e j s z e go u n i w e r s y t e t u . Z m a r ł t a m ż e w 1397 r. D z i e ł a H e n r y k a z O y t a o b e j m u j ą w i e l e d z i e d z i n . N a l e ż y tu w y m i e n i ć s z e r e g parafraz, s k r ó t ó w i o p r a c o w a ń k o m e n t a r z y d o Sentencji, oraz w y j a ś n i e n i a tekstów Arystotelesa. C h o ć H e n r y k z Oyta jest przedstawicielem o c k h a m i z m u i p o d o b n i e j a k H e n r y k H a i n b u c h należy d o szkoły B u r y d a n a , to j e d n a k zasa d n i c z o (zwłaszcza w teologii) w y z n a j e on tzw. sententia communis, czyli idzie p o linii w i e l k i e j scholastyki z p r z e w a g ą myśli t o m i s t y c z n e j . P i s m a H e n r y k a p o c h o d z ą c e z o k r e s u p a r y s k i e g o wykazują z m i e s z a n i e e l e m e n t ó w n o m i n a l i s t y c z n y c h i t r a d y c y j n y c h . D z i e ł a p o w s t a ł e w o k r e s i e pra s k i m p r e z e n t u j ą p o s t a w ę u m i a r k o w a n ą , c h o ć H e n r y k głosi w n i c h p e w n e bar d z o d w o i s t e d o k t r y n y . U w a ż a o n m i a n o w i c i e , iż w y c h o d z ą c od n i e m a t e r i a l n o ści duszy, n i e m o ż n a w y k a z a ć jej n i e ś m i e r t e l n o ś c i . P r o b l e m o d w i e c z n o ś c i świa ta, a t a k ż e z a g a d n i e n i e j e d n o ś c i Boga ( m o n o t e i z m ) to w e d ł u g H e n r y k a ż a d n e problemy. P r o b l e m ż a d e n to t a k i , k t ó r e g o rozwiązania ani j e g o p r z e c i w i e ń s t w a n i e można udowodnić. P r o b l e m a n e u t r u m d i c i t u r e x hoc, q u o d n e c i p s u m , n e c e i u s o p p o s i t u m ratione convinci p o t e s t . 9 7 7
9 7 7
Henryk z Oyta, Sententiae, II, 1, 2, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie módićuale, t. III, s. 185.
R O Z D Z I A Ł XLVII
Awerroizm Jeżeli t e o l o g o w i e X I V w. sympatyzowali z n o m i n a l i z m e m , to przyczyny t e g o sta n u rzeczy n i e należy szukać j e d y n i e w skrajnych realistycznych d o k t r y n a c h ów czesnych h e r e t y k ó w , lecz również w t y m fakcie, że t y p o w y m i i „ c z y s t y m i " p r z e d stawicielami a r y s t o t e l i z m u stają się w t y m okresie n i e tomiści, lecz awerroiści. C h o ć n i e było j a k i e j ś zwartej z a c h o d n i e j szkoły a w e r r o i s t y c z n e j , to j e d n a k a r y s t o t e l i z m s p o d z n a k u Awerroesa, a w i ę c h e t e r o d o k s y j n y , z a k o r z e n i a się w ś w i e c i e ł a c i ń s k i m X I I I w. i Siger był n i e w ą t p l i w y m j e g o p r z e d s t a w i c i e l e m . Wiemy, jak bardzo zwalczano wówczas w Paryżu ów heterodoksyjny arystote lizm. A w e r r o i z m o s i e d l i w s z y się zrazu w P a r y ż u i p o ł u d n i o w e j Francji, z b i e g i e m czasu s z u k a b e z p i e c z n i e j s z e g o s c h r o n i e n i a i z n a j d u j e j e w p ó ł n o c n y c h W ł o s z e c h . J e s t to zjawisko b a r d z o z n a m i e n n e i trwać b ę d z i e nadal w e p o c e re n e s a n s u . W e W ł o s z e c h u c z n i o w i e Sigera korzystając z g w a r a n t o w a n e j p r z e z w ł a d c ó w s w o b o d y myśli, stworzyli swoje w ł a s n e o ś r o d k i , z k t ó r y c h n a j w a ż n i e j s z y m była P a d w a . Ó w c z e ś n i awerroiści stanowili o g r o m n i e zwartą i z a m k n i ę t ą s z k o ł ę , k t ó r a stała się ostoją l i t e r a l n e g o a r y s t o t e l i z m u . T r z e b a d o b r z e u w z g l ę d n i ć t e n t y p fi lozofii, a b y z r o z u m i e ć późniejszą w a l k ę myślicieli r e n e s a n s o w y c h z e s k o s t n i e n i e m myśli a r y s t o t e l e j s k o - s c h o l a s t y c z n e j . D l a t e g o n i e n a l e ż y z a p o m i n a ć , ż e za rzut s k r a j n e g o i p r z e s a d n i e k o n s e r w a t y w n e g o a r y s t o t e l i z m u d o t y c z y ł p r z e d e w s z y s t k i m s k r z y d ł a a w e r r o i s t y c z n e g o . N i c t e ż d z i w n e g o , ż e awerroiści o w i e l e ostrzej niż t e o l o g o w i e , przeciwstawiali się t e n d e n c j o m p r z y r o d n i c z e g o o c k h a m i z m u i walczyli z „ n o w ą fizyką". W s t o s u n k u d o p r a w d wiary byli s c e p t y k a m i , ale czynili na rzecz tych p r a w d w i e l e f i d e i s t y c z n y c h u s t ę p s t w . Pośród a w e r r o i s t ó w X I V w. są n i e t y l k o skrajni i n i e p r z e j e d n a n i m y ś l i c i e le, ale j e s t w i e l u , k t ó r z y z t e z a m i a w e r r o i s t y c z n y m i łączą w i e l e e l e m e n t ó w w z i ę t y c h z ó w c z e s n y c h t e n d e n c j i s c e p t y c z n o - a g n o s t y c z n y c h oraz z w y r o s ł y c h n a g r u n c i e n o m i n a l i z m u n o w y c h t e n d e n c j i w teologii. T e g o t y p u awerroistą, a z a r a z e m e k l e k t y k i e m był Ryszard F i t z - R a l p h .
1. Ryszard Fitz-Ralph (Siraph) U r o d z i ł się w 1300 r., s t u d i o w a ł i z d o b y w a ł s t o p n i e w O k s f o r d z i e , g d z i e w la t a c h 1 3 3 2 - 1 3 3 4 p e ł n i ł funkcję kanclerza. Ryszard F i t z - R a l p h w i e l e lat s p ę d z i ł w A w i n i o n i e , w 1347 r. został b i s k u p e m A r m a g h i p r y m a s e m Irlandii, ale p o wrócił d o A w i n i o n u i t a m u m a r ł w 1360 r. W j e g o p o g l ą d a c h na p e w n o ś ć p o z n a n i a daje się z a u w a ż y ć p o w i e w k r y t y c y z m u i r o s n ą c e g o a g n o s t y c y z m u . U w a ż a , iż p e w n a j e s t tylko ta w i e d z a , k t ó r a
845
XLVII. Awerroizm
o p i e r a się na d a n y c h ś w i a d o m o ś c i , n a t o m i a s t n a s z e sądy o ś w i e c i e z m y s ł o w y m są n i e p e w n e , b o p r z e c i e ż m o ż e m y b y ć w p r o w a d z a n i w błąd p r z e z Boga. W Ko mentarzu do Sentencji p o w i a d a , ż e n i e m o ż e m y p o z n a ć ani i n n y c h s u b s t a n c j i , ani n a w e t naszej w ł a s n e j , a w i ę c i s t n i e n i e substancji n i e m o ż e stać się o p a r c i e m dla stwierdzenia istnienia B o g a . F i t z - R a l p h w y r a ź n i e usiłuje w y b i e l i ć Awerroesa, a p r z e c i e ż Awerroes zwalcza s a m s i e b i e , g d y c h o d z i o t e z ę o j e d n o ś c i i n t e l e k t u . C o w i ę c e j , w e d l e A w e r r o e s a i n t e l e k t e m c z y n n y m j e s t Bóg i w t y m p u n k c i e zgadza się o n z naj wybitniejszymi myślicielami chrześcijańskimi (Augustynem, Grossetestem, R o g e r e m B a c o n e m ) . U w a ż a , iż j e s t rzeczą oczywistą, ż e w e d ł u g Awerroesa in t e l e k t c z y n n y j e s t B o g i e m (undepatet, quod intellestus agens secundum Commentatorem est Deus) . Pisze: 9 7 8
919
I n t e l e k t c z y n n y j e s t pierwszą formą, to z n a c z y s a m y m B o g i e m połączo n y m z myślą c z ł o w i e k a w taki s p o s ó b , ż e b y p r z y g o t o w a ć ją d o przyjęcia a k t ó w p o z n a w c z y c h w c i e l e s n y c h w ł a d z a c h człowieka. I n t e l l e c t u s a g e n s [...] est forma prima, scilicet D e u s i p s e ą u a t e n u s sic c o n i u g i t u r m e n t i h o m i n i s , u t p r a e p a r e t i p s a m ad r e c i p i e n d a m p a s s i o n e m a b intellectionibus ut virtutibus materialibus h o m i n i s . 9 8 0
W tej t e z i e z g a d z a się F i t z - R a l p h z p o g l ą d a m i H e n r y k a z G a n d a w y , z tą j e d n a k różnicą, iż w e d ł u g n i e g o o ś w i e c a n i e b o ż e nie u d z i e l a n a m p o z n a n i a ak t u a l n e g o , lecz t y l k o h a b i t u a l n e . M a m y tu d o c z y n i e n i a z p e w n y m r o d z a j e m awerroizującego a u g u s t y n i z m u . W p ó ź n y c h latach, idąc za t e n d e n c j a m i „ n o w e j teologii" zaprzestaje F i t z - R a l p h s p e k u l a c j i filozoficznych i o d d a j e się s a m e j teologii, n i e szczędząc iro n i c z n y c h p r z y c i n k ó w p e w n i k o m a r y s t o t e l e j s k i m (aristotelica dogmata) oraz d o k t o r o m teologii i p r a w a k a n o n i c z n e g o (doctores in theologia i in decretis). U w a ż a , że ci, k t ó r z y oddają się d i a l e k t y c z n y m r o z u m o w a n i o m t e o l o g i c z n y m , d a l e k o o d e szli od znajomości Pisma Świętego, jaką posiadali O j c o w i e . Posiadali w p i w n i c a c h wielką liczbę ksiąg o m e d y c y n i e i prawie, a nie m a m i ę d z y nimi ż a d n e j małej Biblii, na którą m o g l i b y spojrzeć na k o n i e c dnia. H a b e n t in cavernis m a g n a m c o p i a m librorum l e g u m aut m e d i c i n a e , et n o n est inter o m n e s u n a parva biblia, q u a m p o s s e n t in fine diei r e s p i c e r e . 981
U F i t z a - R a l p h a z n a j d u j e m y ciekawą d o k t r y n ę filozoficzno-polityczną, którą c z e r p i e od I d z i e g o R z y m i a n i n a , a którą r o z w i n i e p ó ź n i e j Wiklif. D o k t r y na ta w y r a ż a się w t e z i e głoszącej, iż w ł a d z y nie m o ż e s p r a w o w a ć ktoś, k t o z n a j d u j e się w g r z e c h u c i ę ż k i m . P r z e d p o k u t ą osoba ta n i e m a ż a d n e j w ł a d z y i c h o ć
9 7 8
9 7 9
9 8 0
9 8 1
Por. Fitz-Ralph, Komentarz do Sentencji, I, 1, 2, 1. Cyt. za E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 464. Ibidem, s. 464. Fitz-Ralph, Summa contra Armenos, XIX, 35, wyd. Hammerich, s. 31.
Średniowiecze
846
z a c h o w u j e m i a n o króla czy księcia, n a p r a w d ę j e s t t y r a n e m , d o k t ó r e g o stosują się i n n e niż d o p r a w o w i t e g o w ł a d c y r e g u ł y moralności p o l i t y c z n e j . 982
2. Jan z Janduno Wrócimy teraz do omówienia środowiska paryskiego. W o d z e m awerroizmu w P a r y ż u w p i e r w s z e j ćwierci X I V w. był s ł y n n y p r z e c i w n i k p a p i e s t w a J a n z J a n d u n o ( d e G a n d u n o ) , profesor na w y d z i a l e artium w P a r y ż u . Naraził się bar d z o p a p i e ż o w i s w o i m i t e o r i a m i p o l i t y c z n y m i , k t ó r e zawarł w p i ś m i e Delaudibus Parisius. W r o k u 1326 m u s i a ł w i ę c , p o d o b n i e j a k O c k h a m , o d d a ć się w o p i e k ę cesarzowi L u d w i k o w i B a w a r s k i e m u . Z m a r ł w 1328 r. J a n napisał w i e l e , zwłaszcza k o m e n t a r z y d o A r y s t o t e l e s a i d o Awerroesa. D u ż o l u ź n y c h k w e s t i i J a n a odnalazł G r a b m a n n , m i ę d z y i n n y m i p o w s t a ł y w 1315 r. w P a r y ż u k o m e n t a r z d o dzieła lekarza-filozofa, awerroisty z P a d w y Piotra A l b a n u s a p t . Expositio problematum Aristotelis. W e d ł u g J a n a z J a n d u n o g m a c h naszej w i e d z y m o ż e się w s p i e r a ć tylko na d w ó c h p o d s t a w a c h : na t y m , co o c z y w i s t e r o z u m o w o , i na d o ś w i a d c z e n i u . J e d y n i e A r y s t o t e l e s i A w e r r o e s to p r a w d z i w i g e n i u s z e w filozofii, J a n p o w i a d a w p r o s t , ż e o n s a m n i e j e s t n i c z y m i n n y m j a k t y l k o małpą, która n a ś l a d u j e w s p o s ó b n i e d o s k o n a ł y to, co d o s k o n a l e u m i e l i s t w o r z y ć Filozof i K o m e n t a t o r . A w e r r o e s j e s t d l a ń n a j d o s k o n a l s z y m i najbardziej g o d n y m c h w a ł y p r z y j a c i e l e m i obrońcą p r a w d y filozoficznej (perfectissimus et gloriosissimus philosophicae veritatis amicus et defensor). O c z y w i ś c i e z n a j d z i e m y w i ę c u J a n a w s z y s t k i e najważniejsze t e z y a w e r r o i s t y c z n e , k t ó r e p r z e j m u j e i s w o i ś c i e wyraża. A w i ę c u w a ż a on, ż e świat i r u c h w ś w i e c i e j e s t o d w i e c z n y (totum mundum ingenitum secundum totum necesse est esse) , i ż e n i e m o ż l i w e j e s t s t w o r z e n i e z n i c z e g o . Z p e ł n ą ironią w y r a ż a się o t y m , ż e starożyt ni n i e mogli z n a ć t e g o pojęcia, „ t y m bardziej zresztą, skoro s t w o r z e n i e j e s t zja w i s k i e m t a k r z a d k i m , ż e wystąpiło raz j e d e n t y l k o , i od t e g o m o m e n t u u p ł y n ę ło s p o r o c z a s u " (praecipue quia raro contingit iste modus, et nunąuamfuit nisi semel, et est valde longum tempus praeteritum postąuam fuit) . T w i e r d z i d a l e j , iż życie w i e c z n e oraz z m a r t w y c h w s t a n i e ciał j e s t w y s o c e n i e p r a w d o p o d o b n e ; n i e m a ż a d n e g o d o w o d u na d u c h o w o ś ć d u s z y l u d z k i e j ; r o z u m m u s i u z n a ć j e d n o ś ć i n t e l e k t u za j e d y n i e s ł u s z n e rozwiązanie z a g a d n i e n i a : 983
984
985
9 8 6
J e d e n j e s t s u b s t a n c j a l n i e i n t e l e k t dla w s z y s t k i c h , k t ó r y się n i e z w i e l o k r o t n i a ani p l u r y f i k u j e w e d l e liczby ciał.
9 8 2
9 8 3
9 8 4
9 8 5
9 8 6
Ibidem. Por. Jan z Janduno, Quaestiones in XII libros Metaphysicorum, Venezia 1525, fol. 84. Por. Jan z Janduno, Quaestiones in libros De caelo et mundo, I, 29, Venezia 1501. Jan z Janduno, cyt. za E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 466. Jan oczywiście odrzuca różnicę między istotą i istnieniem; poglądy Awicenny zwalcza argumentami Awerroesa.
847
XLVII. Awerroizm
U n u s s u b s t a n t i a l i t e r e s t o m n i u m i n t e l l e c t u s , n o n plurificabilis n e c r e m m u l t i p l i c a b i l i s ad c o r p o r u m m u l t i p l i c a t i o n e m . 987
T r z e b a m i e ć dobrą z n a j o m o ś ć e p o k i i p a n u j ą c y c h w niej s t o s u n k ó w , a b y z r o z u m i e ć , ż e J a n n i e m ó g ł b y ć otwarcie w y r a z i c i e l e m s w y c h racjonalistycz n y c h i l i b e r a l n y c h poglądów. U k r y w a ł j e p o d p o z o r e m ironii i hipokryzji, d o czego dawała znakomitą okazję awerroistyczna nauka o dwóch prawdach. W poglądach Jana całkiem wyraźnie występują sprzeczności p o m i ę d z y r o z u m e m i wiarą. N i e czyni o n j e d n a k ż a d n e g o w y s i ł k u , b y j e u s u n ą ć , g d y ż u w a ż a , ż e n i e j e s t d o t e g o p o w o ł a n y . P o z o r n i e broniąc wyższości wiary, w rze czywistości ją p o ś w i ę c a , i tu j e g o s c e p t y c y z m religijny n i e u l e g a wątpliwości. D l a t e g o brzmią b a r d z o fałszywie z a p e w n i e n i a J a n a o wierności dla wiary i dla n a u k i Kościoła. P o k a z a w s z y , że d o k t r y n a Awerroesa o j e d y n o ś c i i n t e l e k t u j e s t słuszna, p o w i a d a : C h o ć w i ę c t e n pogląd [Awerroesa] n i e m o ż e b y ć o b a l o n y d o w o d a m i , to j e d n a k p o w i a d a m inaczej, ż e i n t e l e k t ó w j e s t tyle, ile ciał l u d z k i c h . Pogląd t e n j e d n a k przyjmuję j a k o p r a w d z i w y i n i e w ą t p l i w y t y l k o n a m o c y wiary. Q u a m v i s e t i a m h a e c o p i n i o [Averrois] n o n possit r e m o v e r i r a t i o n i b u s d e m o n s t r a t i v i s , t a m e n e g o dico aliter e t dico q u o d i n t e l l e c t u s [...] e s t n u m e r a t u s in diversis s e c u n d u m n u m e r a t i o n e m c o r p o r u m h u m a n o r u m [...] I s t a m a u t e m c o n c l u s i o n e m assero s i m p l i c i t e r e s s e v e r a m e t i n d u b i t a n t e r t e n e o sola f i d e . 9 8 8
J a n p o d o b n i e j a k A w e r r o e s uważa, iż w o b e c r o z u m u d u s z a z m y s ł o w a i d u s z a r o z u m n a są d w i e m a r ó ż n y m i s u b s t a n c j a m i i formami (anima sensitwa et intellectiva sunt diversae substantiae etformae) \ Ale wyraża r ó w n i e ż p r z e k o n a n i e : 989
W i e r z ę , ż e to j e s t p r a w d ą p o m i m o w s z y s t k i c h wątpliwości, lecz n i e w i e m , j a k to u d o w o d n i ć ; szczęśliwi, k t ó r z y potrafią to u d o w o d n i ć , ja zaś u z n a j ę to i głoszę t y l k o n a m o c y wiary. E g o d i c o s i m p l i c i t e r e s s e vera s i n e o m n i d u b i t a t i o n e , s e d d e m o n s t r a r e n e s c i o . G a u d e a n t , q u i h o c sciunt, sed sola fide t e n e o e t c o n f i t e o r . 990
J e d n o c z e ś n i e J a n staje się obrońcą Awerroesa p r z e c i w t o m i z m o w i . U w a ża, ż e t e z a o realnej różnicy m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m nie m o ż e b y ć u t r z y m a n a . T w i e r d z i t a k ż e , że p r ó ż n e są ataki T o m a s z a na Awerroesa i ż e T o m a s z w m i a r ę , j a k się starzał, stawał się coraz bardziej t e o l o g i e m , a coraz m n i e j filozofem:
Jan z Janduno, De anima, III, 7. Cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 127. Jan z Janduno, De anima, III, 12. Jan z Janduno powiada także, iż gdyby prawdy wiary dały się dowieść, to wiara nie byłaby zasługą prowadzącą do zbawienia. Ta postawa „ironicznej" niewiary pojawia się w słynnym traktacie De tribus impostoribus. Wygląda na to, że awerro izm Jana to „uczona postać" ateizmu i niewiary.
Średniowiecze
848
L e c z w rzeczywistości, z z a c h o w a n i e m s z a c u n k u dla t e g o c z ł o w i e k a (to z n a c z y T o m a s z a z A k w i n u ) , na p r ó ż n o spierał się z K o m e n t a t o r e m . S e d re vera, salva r e v e r e n t i a h u i u s h o m i n i s (scil. T h o m a e ) , i p s e i n a n i t e r laborat c o n t r a C o m m e n t a t o r e m . 9 9 1
J a n z J a n d u n o to n i e w ą t p l i w i e n a c z e l n a p o s t a ć wśród a w e r r o i s t ó w X I V w. J e s t ich b a r d z o w i e l u , o n i e k t ó r y c h z nich p o w i e m y . O d z n a c z a j ą c y się n i e z w y k ł y m k r y t y c y z m e m w o b e c w s z y s t k i c h a u t o r y t e t ó w s c h o l a s t y c z n y c h był D o k t o r S t a n o w c z y ( D o c t o r R e s o l u t u s ) J a n B a c o n t h o r p (Baco), z m a r ł y o k o ł o 1348 r. W X V I w. został n a z w a n y „ k s i ę c i e m a w e r r o i s t ó w " (princeps averroistarum), c h c i a n o p r z e z to p o w i e d z i e ć , ż e j e s t n a j l e p s z y m i n t e r p r e t a t o r e m A w e r r o e s a . P ó ź n i e j m y ś l a n o , ż e był o n głową r u c h u a w e r r o i s t y c z n e g o , t y m c z a s e m b y ł o w r ę c z p r z e c i w n i e , zwalczał b o w i e m w i e l e d o k t r y n a w e r r o i s t y c z n y c h , nazywając A w e r r o e s a „ n a j g o r s z y m h e r e t y k i e m " (pessimus haereticus Commentator). Nie m n i e j j e d n a k w y d a j e się, j a k o b y n i e k i e d y bronił K o m e n t a t o r a , g d y n p . p r z e d stawiał j e g o m o n o p s y c h i z m j a k o fikcyjny p o m y s ł : 992
U z n a w a ł go j e d y n i e za z m y ś l e n i e i twierdził t a k t y l k o z e w z g l ę d u na ćwi c z e n i e , b y dojść d o p e ł n e j prawdy. N o n r e p u t a t nisi f i c t i o n e m e t s o l u m p o n i t e a m p r o p t e r e x e r c i t i u m , u t v e ritas c o m p l e t i u s i n ą u i r a t u r . 993
3. Tomasz Wilton 994
W e d ł u g K. M i c h a l s k i e g o postacią analogiczną d o działającego w Paryżu Sigera z Brabancji był w O k s f o r d z i e w X I V w. T o m a s z Wilton, z w a n y również T h o m a s Anglicus. N i e był o n c h y b a j e d n a k z d e c y d o w a n y m awerroistą, g d y ż w s p ó ł c z e s n e m u p i s m a określają go j a k o D o k t o r a U m i a r k o w a n e g o ( D o c t o r M o d e r a t u s ) . N i e m n i e j j e d n a k s a m T o m a s z przytacza p e w n e tezy awerroistyczne j a k o przyjęte p r z e z n i e k t ó r y c h w s p ó ł c z e s n y c h teologów (theo/ogi moderni). Widać w i ę c , ż e t a k i e p o ł ą c z e n i e via moderna z a w e r r o i z m e m było na p e w n y c h o d c i n k a c h m o ż l i w e , c h o ć zasadniczo p a n o w a ł a m i ę d z y tymi k i e r u n k a m i niezgoda. S a m W i l t o n u w a ż a ł , że n i e m o ż n a r o z u m o w o z b i ć a r g u m e n t a c j i A w e r r o e sa u z a s a d n i a j ą c e g o n a s t ę p u j ą c e tezy: Bóg n i c z e g o n i e z n a p o z a sobą, n i e m a j e d n o s t k o w y c h d u s z r o z u m n y c h oraz d u s z a r o z u m n a n i e m o ż e b y ć formą ciała.
Jan z Janduno, Quaestiones in libros Physicorum, 4, fol. 96; 2, fol. 97. Przydomek ten nadał mu Aleksander Nifo, który określił Baconthorpa jako: „meo iudicio optimus interpres Averrois", por. M. de Wulf, Histoire de la philoso phie mćdievale, t. III, s. 111. Jan Baconthorp, In Sententiarum, II, 21, 1,3. K. Michalski, La lutte pour Tdme a Oxford et a Paris au XIV siecle, s. 5 0 8 - 5 1 5 .
849
XLVII. Awerroizm
4. Awerroiści włoscy W s p o m i n a l i ś m y j u ż , że J a n z J a n d u n o k o m e n t o w a ł Expositio problematum Aristotelis Piotra A l b a n o . Piotr z A l b a n o (Albanus) żyjący p r a w d o p o d o b n i e w latach 1 2 5 7 - 1 3 1 5 u c h o d z i ł za inicjatora awerroizmu w P a d w i e , ale k o n c e p c j a ta j e s t bar dzo dyskusyjna. T r u d n o b o w i e m u z n a ć Piotra za przedstawiciela a w e r r o i z m u , choć naturalnie w jego pismach występuje wiele e l e m e n t ó w awerroistycznych . P i o t r z A l b a n o był p r z e d e w s z y s t k i m l e k a r z e m i p r z y r o d n i k i e m , k t ó r y w i e l e p o d r ó ż o w a ł i p o z n a ł ś r o d o w i s k a b i z a n t y j s k i e i a r a b s k i e . O k o ł o 1300 r. na pisał w P a r y ż u s w e g ł ó w n e dzieło Conciliator differentiarum philosophorum etpraecipue medicorum. 995
Ó w c z e s n e ś r o d o w i s k o p a d e w s k i e łączyło się b a r d z o ściśle z w e n e c k i m . G ł ó w n y m p r z e d s t a w i c i e l e m a w e r r o i z m u w P a d w i e był K a j e t a n z T h i e n e ( T h i e n a e u s ) u c z e ń P a w ł a z W e n e c j i , k t ó r y łączył a w e r r o i z m z o c k h a m i z m e m i n a u c z a ł , ż e d w o j a k i e j p r a w d z i e o d p o w i a d a p o d w ó j n a logika. K a j e t a n z T h i e n e z m a r ł w 1465 r. i był p i e r w s z y m , k t ó r y j a k o awerroista z d o b y ł u z n a n i e i p o w a g ę w s z k o l e p a d e w s k i e j (qui in gymnasio patavino auctoritatem conciliarei) . Kajetan wyznawał nie tylko doktrynę o j e d n y m intelekcie c z y n n y m , ale p r z y j m o w a ł t e ż j e d e n zmysł czynny. Dążył d o z m n i e j s z e n i a róż nic m i ę d z y wiarą a a w e r r o i z m e m . Valsanzibio, g ł ó w n y b a d a c z p i s m Kajetana, u w a ż a go n a w e t za u m i a r k o w a n e g o arystotelika, n i e zaś za a w e r r o i s t ę . 996
991
998
C a ł e ś r o d o w i s k o p a d e w s k i e w y k a z y w a ł o ożywioną a k t y w n o ś ć p r z y r o d n i czą i filologiczną. N i c o l e t t o Vernia, u c z e ń Kajetana, p r z y g o t o w u j e w y d a n i e dzieł A r y s t o t e l e s a w d u c h u a w e r r o i s t y c z n y m . W i e l e d y s c y p l i n szczegółowych w y z w a la się w ó w c z a s t a k ż e s p o d s u p r e m a c j i filozofii. W t y m też a w e r r o i s t y c z n y m n u r cie n a l e ż y s z u k a ć źródła, z k t ó r e g o wyszła inicjatywa e p o k o w y c h w y d a ń w e n e c kich Awerroesa, p i e r w s z e w y d a n i e ukazało się w 1472 r., w P a d w i e . W X V I w. a w e r r o i z m staje się coraz b a r d z i e j p o l e m i c z n y i ściera się z a l e k s a n d r y z m e m , g ł ó w n i e n a o d c i n k u psychologii. W rozwoju a w e r r o i z m u w ł o s k i e g o o d m i e n n ą rolę od ś r o d o w i s k a p a d e w s k o - w e n e c k i e g o , o d g r y w a ł a Bolo nia. Z a u w a ż m y , ż e D a n t e , filozof-teolog i t o m i s t a , żywi n i e w ą t p l i w e s y m p a t i e dla a w e r r o i z m u i daje t e m u wyraz, umieszczając w Raju w k r ę g u t e o l o g ó w s p e -
Jest to teza głoszona przez S. Ferrariego, atakowana przez B. Nardiego; por. S. Ferrari, I tern pi, ia vita, le dottrine di Piętro dAlbano, G e n e s , 1900; B. Nardi, La teoria de! anima e la generazione delia formę secondo Piętro a Albano, Riv. F N S , 1912, s. 7 2 3 - 7 3 7 . Paweł z Wenecji (Paolo Nicoletti di Udine, Paolo Veneto) zmarły w 1429 r. jest ważną postacią dla filozofii polskiej. W swych poglądach idzie za myślą Jana z Janduno. Por. E. Troiło, Averroismo e aństotelismo padovano, Padoue 1939, s. 31. Silvestro da Valsanzibio, Vita e dottrina di Gaetano di Thiene, Verona 1948, s. 199. p
Średniowiecze
850
k u l a t y w n y c h Sigera z Brabancji. C h o c i a ż D a n t e wygłasza s z e r e g t e z n a l e ż ą c y c h d o a w e r r o i z m u p o l i t y c z n e g o w s w y m De monarchia, to j e d n a k twórczość P e t r a r ki świadczy o t y m , ż e j u ż w p i e r w s z e j p o ł o w i e X I V w. a w e r r o i z m w y s t ę p u j e w e W ł o s z e c h j a k o r a d y k a l n y ruch o p o z y c y j n y w o b e c wiary. O g n i s k i e m t e g o t y p u a w e r r o i z m u była w ł a ś n i e Bolonia. Z g o d n i e z b a d a n i a m i G r a b m a n n a m o ż e m y w y m i e n i ć d w ó c h c z o ł o w y c h p r z e d s t a w i c i e l i tej o d m i a n y a w e r r o i z m u w ł o s k i e go. P i e r w s z y m z n i c h j e s t ( T a d d e o T a d e u s z ) z P a r m y . T a d e u s z z P a r m y był u c z n i e m G e n t i l e da C i n g o l i , który s t u d i o w a ł z k o ń c e m X I I I w. w P a r y ż u i s t a m t ą d p r z e n i ó s ł a w e r r o i z m d o p ó ł n o c n y c h W ł o c h . Z a p e w n e istniały k o n t a k t y i w z a j e m n e w p ł y w y m i ę d z y w y d z i a ł a m i s z t u k w P a r y żu, P a d w i e , Bolonii i w N e a p o l u . W k a ż d y m razie, c h o ć s t u d i u m b o l o ń s k i e sta ło się p e ł n y m u n i w e r s y t e t e m d o p i e r o od roku 1364, k i e d y u t w o r z o n o w y d z i a ł teologii, to j e d n a k j u ż z n a c z n i e w c z e ś n i e j kwitło t a m p r a w o i filozofia (artes). T a d e u s z był w s p ó ł c z e s n y J a n o w i z J a n d u n o i n a u c z a ł w Bolonii. J e s t o n a u t o r e m s z e r e g u k w e s t i i i k o m e n t a r z a d o O duszy. I d z i e o n z d e c y d o w a n i e za Awer roesem i powiada: D u s z a r o z u m n a n i e j e s t formą substancjalną i doskonalącą m a t e r i ę od wewnątrz. A n i m a i n t e l l e c t i v a n o n est forma s u b s t a n t i a l i s perficiens m a t e r i a m i n h e renter . 9 9 9
K o m e n t a t o r m ó w i , ż e i n t e l e k t j e s t n u m e r y c z n i e j e d e n w e w s z y s t k i c h lu dziach. D i c a t C o m m e n t a t o r i n t e l l e c t u m in o m n i b u s h o m i n i b u s n u m e r o e s s e unum . 1 0 0 0
T a d e u s z boi się przyznać otwarcie d o a w e r r o i z m u i stosuje „lisie w y k r ę t y " : N i e c h k a ż d y z a t e m zwróci u w a g ę na to, ż e (w t y c h p i s m a c h ) n i e m ó w i ł e m w f o r m i e t w i e r d z ą c e j , lecz w s p o s ó b referujący. A d v e r t a t t a m e n ą u i l i b e t [...] m e h o c n o n dixisse a s s e r e n d o , s e d s o l u m recitando . 1 0 0 1
W s p ó ł c z e s n y T a d e u s z o w i był A n g e l o z Arezzo. J e s t o n a u t o r e m k o m e n tarzy d o l o g i c z n y c h p i s m A r y s t o t e l e s a (Kategorie) oraz Porfiriusza (Isagoga), w k t ó r y c h daje w y r a z s w y m s y m p a t i o m d o a w e r r o i z m u . G r a b m a n n u w a ż a go 1 0 0 2
9 9 9
Tadeusz z Parmy, w: M. Grabmann, Studien uberden Averroisten Taddeo da Parma, Mittealterliches Geistesleben, t. II, s. 252. Ibidem, s. 254. Ibidem, s. 253. 1002 p jy{ Grabmann, Der Bologneser Averroist Angelo d'Arezzo, Mittelalterlisches Geistesleben, t. II, s. 2 6 1 - 2 7 1 .
1 0 0 0
1 0 0 1
o r
851
XLVII. Awerroizm
za b a r d z i e j z d e c y d o w a n e g o a w e r r o i s t ę od T a d e u s z a z P a r m y , n a t o m i a s t i n n e g o zdania jest G i l s o n . A n g e l o z Arezzo w y z n a j e cały szereg p o g l ą d ó w b ę d ą c y c h k l a s y c z n y m i t e zami a w e r r o i z m u , ale z a s a d n i c z y m p r o b l e m e m j e s t , w j a k i m s t o p n i u j e u z n a j e , a w j a k i m przytacza. T w i e r d z i , ż e istnieje j e d e n , w s p ó l n y dla w s z y s t k i c h i n t e lekt możnościowy: 1 0 0 3
J e ż e l i i n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y n i e b y ł b y wspólny, lecz j e d n o s t k o w y , w t e d y z a w s z e u j m o w a l i b y ś m y rzeczy j e d n o s t k o w e . Si i n t e l l e c t u s possibilis n o n e s s e t universalis, sed singularis, s e m p e r reciperet rem singularem . 1 0 0 4
P o d o b n i e j a k i n t e l e k t możnościowy, t a k s a m o i n t e l e k t c z y n n y j e s t j e d e n i j e s t o d e r w a n y od ciała: Z a t e m , s k o r o j e s t n u m e r y c z n i e j e d e n , j e s t o d e r w a n y od ciała. C u m ergo sit u n u s n u m e r o , erit a c o r p o r e s e p a r a t u s
1 0 0 5
.
U w a ż a również, że Bóg nie zna b y t ó w różnych od N i e g o , a t a k ż e iż liczba ludzi j e s t n i e s k o ń c z o n a i p o k o l e n i a trwały b e z k o ń c a w przeszłości i b ę d ą p o d o b nie trwać w przyszłości. Chociaż u Angela nie ma wyraźnie sformułowanej nauki o dwóch praw d a c h , to j e d n a k p r a k t y c z n i e w y z n a j e ją w p e ł n i . P r z e d e w s z y s t k i m przytacza A w e r r o e s a j a k o p o w a g ę i zaznacza z u p e ł n i e s p o k o j n i e , ż e j e g o p o g l ą d y n i e zga dzają się z wiarą: Z g o d n i e z intencją K o m e n t a t o r a i A r y s t o t e l e s a i n t e l e k t j e s t n u m e r y c z n i e j e d e n w e w s z y s t k i c h l u d z i a c h ; chociaż to j e s t p r z e c i w k o w i e r z e . S e c u n d u m i n t e n t i o n e m C o m m e n t a t o r i s e t Aristotelis i n t e l l e c t u s u n u s n u m e r o in o m n i b u s h o m i n i b u s , licet h o c sit c o n t r a f i d e m .
est
1 0 0 6
W ś r ó d n a s t ę p n y c h p o k o l e ń nauczających na U n i w e r s y t e c i e B o l o ń s k i m z e s p a l a się coraz w y r a ź n i e j a w e r r o i z m z o c k h a m i z m e m p r z y r o d n i c z y m . W e f e k cie o c k h a m i z m staje się tu n u r t e m n a c z e l n y m , a u n i w e r s y t e t w Bolonii z k o ń c e m X V w. z o s t a n i e n a z w a n y „ p r a w d z i w ą szkołą n o m i n a l i s t ó w w Italii" (vera nominalium academia in Italia) '. Za przedstawiciela awerroizmu, bądź heterodoksyjnego arystotelizmu p o l i t y c z n e g o , m o ż e m y u z n a ć Marsyliusza z P a d w y . 1001
1 0 0 3
Por. E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 4 6 7 - 4 6 8 . 1004 Angelo Arezzo, cyt. za M. Grabmann, Der Bologneser Averroist Angelo dArezzo, s. 266. Ibidem, s. 267. 1006 A g i o z Arezzo, cyt. za E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 468. 1007 p Ehrle, / pi u antichi statuti delia facolta teologica deWUnwersita da Bologna, s. 246. z
1 0 0 5
n
e
Średniowiecze
852
5. Marsyliusz z Padwy M a r s y l i u s z z P a d w y działał w P a r y ż u , g d z i e był p r o f e s o r e m na w y d z i a l e artium, a w latach 1 3 1 2 - 1 3 1 3 r e k t o r e m . W 1324 r. s k o ń c z y ł swoje w i e l k i e d z i e ł o filozof i c z n o - p o l i t y c z n e Defensor pacis. W 1326 r. o d d a ł się p o d o p i e k ę L u d w i k a Ba w a r s k i e g o i w c z e ś n i e j niż O c k h a m rozpoczął a n t y p a p i e s k ą działalność pisarską. N a d w o r z e L u d w i k a zaprzyjaźnił się z J a n e m z J a n d u n o . M a r s y l i u s z , J a n i O c k h a m stanowili trójkę najbardziej w o l n o m y ś l n y c h filozofów swej e p o k i . M a r s y l i u s z u m a r ł o k o ł o 1340 r. W s w o i m Defensor pacis j e s t M a r s y l i u s z w y z n a w c ą r a d y k a l n i e p o j ę t e g o rozdziału w ł a d z y d u c h o w n e j i ś w i e c k i e j , a n a l o g i c z n i e zresztą d o d o k t r y n y d w u p r a w d i d o g ł ę b o k i e g o rozdziału r o z u m u i wiary z a r ó w n o w a w e r r o i z m i e , j a k i w o c k h a m i z m i e . W e d ł u g n i e g o istnieją d w a z u p e ł n i e n i e s p r o w a d z a l n e p o r z ą d ki, d o c z e s n y k i e r o w a n y p r z e z władców, którzy w r z ą d z e n i u posługują się filo zofią, i wieczny, w k t ó r y m rządzą d u c h o w n i przy p o m o c y O b j a w i e n i a . Religia j e s t w p r a w d z i e p o t r z e b n a p a ń s t w u , g d y ż utrwala osobistą m o r a l n o ś ć o b y w a t e li, ale całe d z i e ł o M a r s y l i u s z a j e s t p r z e s i ą k n i ę t e nienawiścią d o w ł a d z y d u c h o w n e j . C h o c i a ż M a r s y l i u s z g ł ó w n i e w s p o m i n a o k u l t a c h p o g a ń s k i c h , to j e d n a k o s t r z e j e g o w y p o w i e d z i kieruje się p r z e c i w Kościołowi. U w a ż a , iż k l e r p o w i n i e n w p a ń s t w i e s p e ł n i a ć rolę „policji o b y c z a j o w e j " , ale p o r z ą d e k d o c z e s n y wi n i e n b y ć p o z b a w i o n y infiltracji d u c h o w i e ń s t w a . I z n ó w n a p o t y k a m y „lisi w y k r ę t " , w e d l e M a r s y l i u s z a w y j ą t k o w a j e s t p o d t y m w z g l ę d e m rola, k t ó r a p r z y s ł u guje d u c h o w n y m w religii c h r z e ś c i j a ń s k i e j , b ę d ą c e j d o s k o n a l s z ą od k a ż d e j i n n e j religii. T o o s t a t n i e t w i e r d z e n i e j e s t tylko tezą wiary, „ t y l k o wiara nas o t y m p r z e k o n u j e " (quod tamen sola fide tenemus) . U M a r s y l i u s z a m a m y roz b u d o w a n ą całą d o k t r y n ę , uzasadniającą o s t a t e c z n e rozbicie i r o z p r o s z e n i e śre dniowiecznej Chństianitas. ms
Bóg b ę d ą c dawcą w s z e l k i e j w ł a d z y d e p o n u j e ją w ręce l u d u , k t ó r y o b i e ra w k a ż d y m p a ń s t w i e o d p o w i a d a j ą c y m u ustrój. W p r a w o d a w s t w i e ( p r a w o to regułapraeceptiva actuum cwilium) lud s p e ł n i a d w i e f u n k c j e , u s t a l a n i e p r a w i ich a p r o b o w a n i e . T y l k o m a ł a g r u p k a sapientes w y k o n u j e p i e r w s z e z t y c h z a d a ń , d r u g i e j e s t d z i e ł e m w s z y s t k i c h . Kościół j e s t u z u r p a t o r e m władzy, k t ó r a z a s a d n i czo n a l e ż y d o l u d u . Z r e s z t ą Kościół nie j e s t p r a w d z i w ą społecznością i l u ź n y z e spół chrześcijan o t r z y m u j e d o p i e r o zbiorową j e d n o ś ć w r a m a c h s p o ł e c z e ń s t w a ś w i e c k i e g o . Kościół n i e d y s p o n u j e ż a d n y m i s a n k c j a m i w w y k o n y w a n i u praw, powinien być też pozbawiony dóbr materialnych przez państwo. M a r s y l i u s z j e s t j e d n y m z p i e r w s z y c h gorących b o j o w n i k ó w o z n a c z e n i e s o b o r u p o w s z e c h n e g o , k t ó r y m a t y l k o d a w a ć w s k a z ó w k i , ale n i e p o w i n i e n wią zać s u m i e ń . W s o b o r z e wraz z d u c h o w n y m i p o w i n n i brać udział świeccy, k t ó r y m d y r e k t y w y daje p a ń s t w o . W i d a ć , ż e w t y m l a i c k i m p r o g r a m i e , k t ó r y j u ż
Por. E. Gilson, Historia filozofii...,
przekł. S. Zalewski, s. 469.
853
XLVII. Awerroizm
od d a w n a d r z e m a ł w s p o ł e c z e ń s t w i e ś r e d n i o w i e c z n y m , n a s t ę p u j e c a ł k o w i t e w y w r ó c e n i e d o t y c h c z a s o w e g o p o r z ą d k u , rozbicie s p o ł e c z e ń s t w a k o ś c i e l n e g o oraz p o d d a n i e Kościoła s u p r e m a c j i p a ń s t w a . M a r s y l i u s z k ł a d z i e tu p o d w a l i n y p o d cały e t a t y z m i t o t a l i z m n o w o ż y t n y . B a d a c z e tych z a g a d n i e ń , a zwłaszcza M a r s y l i u s z a , zastanawiali się n a d ź r ó d ł a m i t y c h s p o ł e c z n y c h i p o l i t y c z n y c h poglądów. Doszli oni d o k i l k u p o d s t a w o w y c h w n i o s k ó w , a m i a n o w i c i e , że to n i e O c k h a m oddziałał na M a r s y l i u sza, lecz raczej o d w r o t n i e ; na p e w n o wielki w p ł y w wywarli na M a r s y l i u s z a l e giści, k t ó r y c h z n a c z e n i e rosło w r a z z r o z k w i t e m n a c j o n a l i z m ó w i o d r ę b n o ś c i państwowych; t r u d n o też mówić o jakimś b e z p o ś r e d n i m wpływie Awerroesa czy a w e r r o i z m u , chociaż J a n z J a n d u n o był j e g o p r z y j a c i e l e m , a P i o t r z A l b a n o z a p e w n e p r o f e s o r e m w P a d w i e ; w k o ń c u n i e w ą t p l i w y j e s t w p ł y w s a m e g o Ary s t o t e l e s a na p o g l ą d y filozoficzno-polityczne Marsyliusza. P i s m a M a r s y l i u s z a , a zwłaszcza Defensor pacis, wywołały, j a k m o ż n a się b y ł o s p o d z i e w a ć , w i e l k i f e r m e n t . Z j e d n e j s t r o n y zostały p o t ę p i o n e p r z e z K o ściół, z d r u g i e j były r o z p o w s z e c h n i a n e p r z e z s t r o n n i k ó w cesarza. Defensorpacis został p r z e ł o ż o n y j e s z c z e w X I V w. na j ę z y k francuski i w ł o ski, w X V I w. na angielski i c h o ć nieraz spotykał się z ostrą k r y t y k ą , to j e d n a k w d u ż e j m i e r z e przygotował g r u n t pod p r o t e s t a n t y z m . D o Marsyliusza b ę d z i e n a w i ą z y w a ć b o g a t a literatura dotycząca z a g a d n i e ń filozoficzno-politycznych, a s p e c j a l n i e w ł a d z y p a p i e ż a (De potestate ecclesiasticd), rozwijająca się w w i e ku XV w e Włoszech. 1009
1010
Por. G. de Lagarde, La naissance de Pesprit laiąue, Saint-Paul-Trois-Chateaux (Dróme), 1934. Por. N . Jung, Un franciscain thćologien du pouvoirpontificalau XIV siec/e. Ahare Pelayo, eveque et pćni ten cier de Jean XXII, Paris 1931; Konrad z Megenberg, Planctus Ecc/esiae, wyd. R. Scholz, Leipzig, 1941.
R O Z D Z I A Ł XLVIII
Tomiści Via moderna g r u p o w a ł a t e r m i n i s t ó w s p o d z n a k u O c k h a m a , ale zbliżali się d o niej r ó w n i e ż i p r z e d s t a w i c i e l e i n n y c h orientacji. O m ó w i e n i p r z e z nas a w e r r o i ści p o d w i e l o m a w z g l ę d a m i zgadzali się z o c k h a m i z m e m , r e p r e z e n t u j ą c d z i w ny amalgamat bardzo tradycyjnego, awerroistycznego i ciasnego arystotelizmu oraz w i e l u skrajnie p o s t ę p o w y c h , r e w o l u c y j n y c h p o m y s ł ó w . Via antiąua to d w i e n a c z e l n e szkoły k l a s y c z n e , p r z e c i w k t ó r y m p o w s t a j e o c k h a m i z m i j e g o satelici, są to t o m i z m i s z k o t y z m . W d z i e j a c h historii filozofii myśl św. T o m a s z a n a l e ż y d o n a j w y ż s z y c h osiągnięć, n i e t y l k o w teologii, ale i w filozofii. J e d n o s t k i g r u p u j ą c e się w o k ó ł t a k w y b i t n y c h p o s t a c i r z a d k o k i e d y dorastają d o ich z r o z u m i e n i a i t r z e b a d o p i e ro w i e l u w i e k ó w , b y d o t e g o z r o z u m i e n i a z d a l e k i e j p e r s p e k t y w y m o g ł o dojść. D o t y c z y to r ó w n i e ż T o m a s z a . M o g l i ś m y j u ż w w i e l u p r z y p a d k a c h z a u w a ż y ć , ż e b e z p o ś r e d n i u c z n i o w i e go n i e r o z u m i e l i , g d y ż n i e byli w s t a n i e osiągnąć t a k w y s o k i e g o p o z i o m u refleksji filozoficznej. D l a t e g o t e ż m n o ż y ł y się d r o b i a z g o w e p o l e m i k i w s z c z ę t e p r z e z Correctorium fratris Thomae W i l h e l m a z la M a r e (franciszkanina, f i 2 7 8 r.), k t ó r e było z a c z ą t k i e m r e p l i k w rodzaju Correctorium corruptorii fratris Thomae. Wiemy, że te uprzedzenia augustyńskie przeciw tomizmowi były bardzo silne i s p o w o d o w a ł y n i e t y l k o p o t ę p i e n i a ( n p . s ł y n n e Artykuły paryskie z 1277 r.), ale t k w i ł y t e ż g ł ę b o k o w s a m y m z a k o n i e d o m i n i k a ń s k i m , u t r u d n i a j ą c p r o c e s z a k o r z e n i a n i a się t o m i z m u . M i m o w s z y s t k o j e d n a k k o l e j n e u c h w a ł y k a p i t u ł g e n e r a l n y c h nakazują profesorom dominikańskich studiów zakonnych nauczać w d u c h u Tomasza. U c h w a ł y t a k i e zapadają w M e d i o l a n i e (1278 r.), w P a r y ż u (1286 r.), w Saragossie (1303 r.) oraz w M e t z (1303 r.). D e c y z j e w ł a d z z a k o n n y c h miały swoje p o z y t y w n e i n e g a t y w n e a s p e k t y . Z j e d n e j strony p o d ich w p ł y w e m s t w a r z a n o zwartą s z k o ł ę , k t ó r e j w d u ż e j m i e r z e z a w d z i ę c z a m y p r z e c h o w a n i e tradycji t o m i s t y c z n e j w e p o c e n o w o ż y t n e j . Z d r u g i e j strony to oficjalne i w s p a r t e sankcja mi z a k o n n y m i s t a n o w i s k o , przyczyniło się d o w z r o s t u e k s k l u z y w n o ś c i d o k t r y ny, a w k o n s e k w e n c j i d o t e g o , ż e n i e k t ó r e u m y s ł y b u n t o w a ł y się. W i e m y d o b r z e , ż e m i m o u c h w a ł kapituł a u g u s t y n i z m zakorzenia się u d o m i n i k a n ó w b a r d z o g ł ę b o k o , i że s t o s u n k o w o w c z e ś n i e m a m y d o m i n i k a n ó w , od stępujących od św. T o m a s z a , są to J a k u b z M e t z u , czy D u r a n d z Sancto Porciano. P a m i ę t a j m y , ż e k a ż d e o r z e c z e n i e k a p i t u ł y g e n e r a l n e j kieruje się w X I V w. p r z e c i w j a k i e m u ś o d s t ę p s t w u od t o m i z m u , i t a k k a p i t u ł a g e n e r a l n a w W e n e c j i w 1357 r. w s k a z y w a ł a na doctrine vanae. Zresztą nie n a l e ż y z a p o m i n a ć , ż e X I V w. to o k r e s , w k t ó r y m m n o ż y ł y się niezliczone k o m p e n d i a , skróty, przekłady, k o n k o r d a n c j e , p a n e g i r y k i . O b n i ż y ł się w ó w c z a s p o z i o m n a u k , a w i ę c i znajomości t o m i z m u . N i e m n i e j j e d n a k w i e k X I V przyniósł r ó w n i e ż p r z e k ł a d Summy na j ę -
855
XLVIII. Tomiści
zyk grecki i n i e m i e c k i , a w X V w. powstał s ł y n n y s k o r o w i d z d o dzieł św. T o m a sza, d o dziś w y k o r z y s t y w a n y , p t . Tabula aurea Piotra z B e r g a m o O P (1*1482). S t w o r z y l i b y ś m y s o b i e fałszywy obraz, g d y b y ś m y tylko sądzili, ż e cały to m i z m r o z d r o b n i ł się i ż e albo p o w s t a w a ł y p i s m a d r u g o r z ę d n e j wartości, g ł ó w n i e p o l e m i c z n e i t e c h n i c z n e , a l b o t e ż m n o ż y ł y się o d s t ę p s t w a od myśli św. T o m a sza. M o ż n a j e d n a k z a u w a ż y ć linię myślicieli w p r a w d z i e n i e n a j z n a k o m i t s z y c h , ale na ogół s o l i d n y c h i w i e r n y c h w y z n a w c ó w i k o n t y n u a t o r ó w dzieła św. T o m a sza. N a j w y b i t n i e j s z y m z e starszych t o m i s t ó w paryskich j e s t w e d l e G r a b m a n n a Jan Q u i d o r t ( D o r m i e n s ) , k t ó r y należy j e d n a k j e s z c z e d o X I I I w. Starał się o n rozszerzyć s y s t e m t o m i s t y c z n y p e w n y m i w ł a s n y m i p o m y s ł a m i . Twierdził na p r z y k ł a d , ż e i s t n i e n i e n i e j e s t właściwością wypływającą z istoty (esse non estproprietas fluens ab essentia). Swoiście też zapatrywał się na n a t u r ę i n t e l e k t u c z y n n e go, twierdził m i a n o w i c i e , że n i e należy on w s p o s ó b n a t u r a l n y d o istoty duszy, lecz w g o t o w e j j u ż d u s z y j e s t b e z p o ś r e d n i o s t w a r z a n y przez Boga. W e t y c e s p o ł e c z n e j i w filozofii p o l i t y c z n e j był o n z a s a d n i c z o z w o l e n n i k i e m a u t o n o m i i w ł a d z y ś w i e c k i e j , c z e m u w y r a z daje w t r a k t a c i e Depotestate regia et papali.
1. Hervaeus Natalis P ł o d n y m i w y b i t n y m u m y s ł e m był z d e c y d o w a n y o b r o ń c a św. T o m a s z a (który j e d n a k n i e z a w s z e szedł w i e r n i e za T o m a s z e m ) H e r v a e u s N a t a l i s . Był o n g e n e r a ł e m z a k o n u d o m i n i k a n ó w i p r o f e s o r e m p a r y s k i m , zmarł w 1323 r. Starał się gorliwie o k a n o n i z a c j ę św. T o m a s z a , a całą swą działalność n a u k o w ą nastawił na obronę tomizmu przeciw jego głównym wrogom, Henrykowi z Gandawy, D u n sowi S z k o t o w i , J a k u b o w i z M e t z , D u r a n d o w i . Pisał b a r d z o w i e l e , należał d o komisji osądzającej Sentencje D u r a n d a (1314 r.), z k t ó r y m to p r z e z 10 lat prowadził p o j e d y n e k i n t e l e k t u a l n y . Z a n i m j e d n a k rozpoczął ó w w i e l o l e t n i spór z D u r a n d e m , napisał w latach 1 3 0 2 - 1 3 0 7 Correctorium fratris Jacobi Metensis. W swej pierwszej Quaestiones ąuodlibetales stara się ująć najbardziej a k t u a l n e z a g a d n i e n i a w d u c h u T o m a s z a . Analizuje w i e d z ę intuicyjną i abstrakcyjną, p o d a j e s u b t e l n e wyjaśnienia d o s ł y n n e g o rozróżnienia „ b y t u s u b i e k t y w n e g o " i „ o b i e k t y w n e g o " (esse subiectwum et obiectwum). P o z n a n i e jako działalność jest w e d l e H e r v a e u s a Natalisa przypadłością duszy i nie m a w niej „ b y t u s u b i e k t y w n e g o " : W s z e l k i e przypadłości tkwią w tych rzeczach, k t ó r y c h są p r z y p a d ł o ś c i a m i . Byt p r z e d m i o t o w y j e s t zaś t y m s a m y m , co b y t p o s t r z e g a n y p r z e z i n t e l e k t . S i c u t q u a e c u m q u e a c c i d e n t i a s u n t in eis q u o r u m s u n t a c c i d e n t i a . E s s e a u t e m o b i e c t i v e i d e m est, q u o d e s s e in p r o s p e c t u i n t e l l e c t u s . 1 0 1 1
1 0 1 1
Hervaeus Natalis, Quaestiones ąuodlibetales, I, 1, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićoale, t. III, s. 59.
Średniowiecze
856
2. Tomiści francuscy Z c a ł e g o z a s t ę p u t o m i s t d w francuskich, o m ó w i m y t r z e c h w y b i t n i e j s z y c h . P i e r w s z y z nich to W i l h e l m P e y r e z G o d i n ( G u i l l e l m u s P e t r i d e G o d i n o ) , k t ó r y był p r o f e s o r e m p a r y s k i m , p ó ź n i e j k a r d y n a ł e m , zmarł o k o ł o 1306 r. Z e w z g l ę d u na w i e r n o ś ć d o k t r y n i e T o m a s z a n a z y w a n o go Thomasinus. M a m y z a c h o w a n ą w r ę k o p i s i e j e g o Quaestio de individuatione, która s t a n o w i s p r a w o z d a n i e z d y s k u sji, jaką p r z e p r o w a d z i ł w P a r y ż u z D u n s e m S z k o t e m . Przeciw Durandowi i przeciw woluntaryzmowi Gonsalvusa Hiszpana wy s t ę p u j e Piotr z P a l u d e . P i o t r cytuje d o s ł o w n i e całe p a r t i e z dzieł D u r a n d a , i d z i ę k i t e m u m o ż e m y o d t w o r z y ć w części t e k s t j e g o p i e r w s z e j redakcji k o m e n t a r z a d o Sentencji. P e w n e s y m p a t i e dla D u r a n d a wykazuje Bernard L o m b a r d i , który nazywa go Doctor M o d e m u s (Novus), a Tomasza Doctor Sanctus. Widać u niego wyraźny w p ł y w nominalizmu, zarówno w o b e c zagadnienia powszechników, z k t ó r y m łączy t e z ę t o m i s t y c z n ą o r e a l n e j różnicy istoty i istnienia, j a k i w z a i n t e r e s o w a n i u p e w n y m t y p e m p r o b l e m a t y k i ( n p . : utrum haec sit vera: «nihil est nihil») . Z l i c z n e g o g r o n a t o m i s t ó w francuskich p i e r w s z y k o m e n t a r z d o De ente et essentia, p r z e z n a c z o n y z a p e w n e dla s t u d e n t ó w w M o n t p e l l i e r , napisał A r m a n d z B e l v e z e r ( A r m a n d u s d e Bellovisu) z m a r ł y o k o ł o 1333 r. mz
3. Mikołaj z Trivet M i k o ł a j T r i v e t (z T r i v e t ) o n a d z w y c z a j u n i w e r s a l n y m u m y ś l e był b a r d z o p ł o d n y m p i s a r z e m , p o z a k o m e n t a r z e m d o Sentencji i Quodlibet napisał Correctorium corruptorii Thomae, k o m e n t o w a ł S e n e k ę i i n n y c h a u t o r ó w k l a s y c z n y c h , a t a k ż e O pocieszeniu, jakie daje filozofia Boecjusza, O państwie bożym A u g u s t y n a , napisał r ó w n i e ż Annales sex regnum Angliae i historię p o w s z e c h n ą . Był w i ę c n i e t y l k o t e o l o g i e m i filozofem, n i e t y l k o p r o f e s o r e m o k s f o r d z k i m (w latach 1 3 0 7 - 1 3 2 4 z p r z e r w a m i ) , ale t e ż h i s t o r y k i e m i l i t e r a t e m , k t ó r e g o k o m e n t a r z d o B o e c j u s z a w p ł y n ą ł n i e w ą t p l i w i e na w i e l k i e g o pisarza ś r e d n i o w i e c z n e j Anglii, C h a u c e r a . J e s t c i e k a w e , ż e w t y m k o m e n t a r z u przejawia się b r a k zaufania T r i v e t a d o p l a t o n i z m u , ale n i e m o ż n a stąd w n o s i ć , ż e ź r ó d ł e m tej r e z e r w y j e s t t o m i z m . Z a s a d n i c z o M i k o ł a j j e s t b a r d z o w i e r n y k o n c e p c j i t o m i s t y c z n e j i t y l k o w zasa d n i c z y m p u n k c i e , w n a u c e o realnej różnicy m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m , o b i e r a rozwiązanie s w o i s t e i d o ś ć n i e j a s n e , t a k ż e t r u d n o się z o r i e n t o w a ć , j a k a j e s t j e go myśl. M i k o ł a j p r z y t a c z a zarzut, ż e i s t n i e n i e n i e m o ż e n i c z e g o d o d a w a ć d o istoty, a szukając rozwiązania t r u d n o ś c i radzi, b y p r z e z esse r o z u m i e ć k o n k r e t n y
Por. M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdievale
y
t. III, s. 61.
857
XLVIII. Tomiści
p o d m i o t z e w s z y s t k i m i j e g o p r z y p a d ł o ś c i a m i , a p r z e z essentia n a t u r ę p o w s z e c h ną, w y a b s t r a h o w a n ą . W t y m z n a c z e n i u esse różni się od essentia: T w o r z ą r z e c z y w i s t e z ł o ż e n i e w e w s z y s t k i m t y m , co j e s t z ł o ż o n e z u r z e czywistnienia i możności. F a c i u n t r e a l e m c o m p o s i t i o n e m in o m n i e o , q u o d est c o m p o s i t u m e x ac tu e t p o t e n t i a . 1 0 1 3
mĄ
W Quodlibet T r i v e t p y t a , czy Bóg m o ż e stworzyć m a t e r i ę b e z formy l u b d w i e formy s u b s t a n c j a l n e w j e d n e j s u b s t a n c j i . O d p o w i e d ź Mikołaja w s k a zuje na j e g o ironię i d o w c i p , c h o ć w e d l e A r y s t o t e l e s a o d p o w i e d ź w i n n a tu w y paść n e g a t y w n i e , to j e d n a k idąc za p o g l ą d e m p e w n e g o prałata k a t o l i c k i e g o j e s t o n z d a n i a , ż e Bóg m o ż e to u c z y n i ć . Ironia j e g o przejawia się t e ż ł a g o d n i e w o d n i e s i e n i u d o p o t ę p i e ń b i s k u p i c h . Z g o d n i e z p o g l ą d a m i n a j w y b i t n i e j s z y c h (maiores doctores mundt) t r z e b a p r z y z n a ć , ż e b i s k u p i postąpili tu b a r d z o n i e r o z w a ż n i e (nimis praecipitanter). C h o d z i tu z a p e w n e Mikołajowi o p o t ę p i e n i a , p o d k t ó r e p o d p a d ł „ c z c i g o d n y brat T o m a s z " . 1 0 1 5
4. Tomiści niemieccy W N i e m c z e c h t o m i z m rozwija się na w s z y s t k i c h n o w o powstających w X I V w. u n i w e r s y t e t a c h (Kolonia, Erfurt, L i p s k ) . Toczą się t a m spory t o m i s t ó w z p r z e d s t a w i c i e l a m i via moderna i z e s z k o t y s t a m i . N a t u r a l n i e odbija się to e c h e m na uniwersytetach słowiańskich, w Pradze i w Krakowie. J e d n a k nie trzeba zapo m i n a ć , ż e ś r o d o w i s k o n i e m i e c k i e p r z e s i ą k n i ę t e j e s t raczej a u g u s t y ń s k o - p l a t o ń ską t e n d e n c j ą w y w o d z ą c ą się od św. Alberta. Z a p e w n e w s k u t e k t e g o rozwój t o m i z m u był o w i e l e silniejszy w e Francji, w e W ł o s z e c h , czy w H i s z p a n i i , s ł a b szy w Anglii, a najsłabszy na t e r e n i e N i e m i e c . J e s t z n a m i e n n e , ż e p o d z i a ł t e n w y z n a c z a p ó ź n i e j s z e r o z r ó ż n i e n i e na kraje k a t o l i c k i e i p r o t e s t a n c k i e .
5. Tomiści włoscy P o ś r ó d w i e l u w ł o s k i c h t o m i s t ó w X I V w., na p i e r w s z y plan w y s u w a się J a n z N e a p o l u , k t ó r y był n a u c z y c i e l e m teologii w P a r y ż u w 1310 r., a p ó ź n i e j w 1317 r., j a k o d o m i n i k a n i n został l e k t o r e m w s t u d i u m n e a p o l i t a ń s k i m . J a n j e s t b a r d z o w i e r n y T o m a s z o w i i p o d o b n i e j a k H e r v a e u s N a t a l i s o d d a j e się c a ł k o w i c i e zwal-
1013 M j k ł j z Trivet, Quodlibet, w: F. Ehrle, Nikolaus Trivet. Sein Leben, setne Cjuodlibet und Quaestiones ordinariae, BGPM, Suppl. II, Munster i. W., s. 2 8 - 2 9 . Por. Mikołaj z Trivet, Quodlibet, V, 6; ibidem. 1015 p M <je Wulf, Histoire de la philosophie mćdievale, t. III, s. 55. 0
1 0 1 4
o r
a
Średniowiecze
858
c z a n i u D u r a n d a i u t r z y m a n i u tradycji c z y s t e g o t o m i z m u . Z n a m i e n n e dla ó w c z e s n y c h s t o s u n k ó w j e s t p y t a n i e J a n a , k t ó r e rzuca światło na s t o s u n k i panują c e w P a r y ż u w 1315 r.: Utrum licitepossit doceń Parisius doctrina Fr. Thomae quantum ad omnes conclusiones eius . W o b e c p r o b l e m a t y k i z z a k r e s u filozofii p a ń s t w a , p o d n i e s i o n e j p r z e z a w e r r o i s t ó w z a b i e r a głos spośród t o m i s t ó w l e k t o r b o l o ń s k i G w i d o n Vernani z R i m i n i . J e s t o n m.in. a u t o r e m t r a k t a t u Depotestate summi Pontificis oraz p a m fletu s k i e r o w a n e m u p r z e c i w De monarchia D a n t e g o , pt. De reprobatione Monarchiae compositae a Dante Alighieńo Florentino. Vernani ostro zwalcza a r g u m e n t y D a n t e g o o p o w i a d a j ą c e się za p o t r z e b ą j e d y n e g o w ł a d c y ś w i e c k i e g o n a d c a ł y m ś w i a t e m . C e l j e d n o s t k i n i e j e s t i n n y od celu s p o ł e c z e ń s t w a i całej l u d z k o ś c i . G w i d o n p r z e c i w s t a w i a się t e ż myśli D a n t e g o , którą o k r e ś l a j a k o najgorszy błąd o podłożu awerroistycznym: m6
I n t e l e k t m o ż n o ś c i o w y n i e m o ż e u r z e c z y w i s t n i ć się, ani stać się d o s k o n a łością j a k t y l k o za sprawą c a ł e g o rodzaju l u d z k i e g o . I n t e l l e c t u s possibilis n o n p o t e s t actuari, i d e s t perfici, nisi p e r t o t u m g e nus h u m a n u m . 1 0 1 7
Vernani swój pogląd na p a ń s t w o i w ł a d z ę o p i e r a na t o m i s t y c z n e j k o n c e p cji c z ł o w i e k a . C z ł o w i e k n i e j e s t z l e p k i e m d u s z y i ciała, lecz j e d n o ś c i ą p s y c h o fizyczną, w k t ó r e j ciało p o d d a n e j e s t duszy. P o d o b n i e t e ż m o n a r c h o w i e ś w i e c cy zależą od p a p i e ż a i za j e g o p o ś r e d n i c t w e m otrzymają w ł a d z ę od Boga.
6. Tomiści XV wieku W ś r ó d d o m i n i k a n ó w w ł o s k i c h w X I V w. j e s t b a r d z o w i e l u , k t ó r y c h z a l e ż n o ś ć od T o m a s z a w z m a g a się coraz b a r d z i e j i p r o w a d z i d o p r z e z w y c i ę ż e n i a p e w n e j m a r t w o t y i n t e l e k t u a l n e j . C i e k a w e jest, ż e rozkwit t o m i z m u z a c z y n a się d o p i e ro w X V w., k i e d y życie u m y s ł o w e E u r o p y m a j u ż p o z a sobą w s z y s t k i e d o ś w i a d c z e n i a zakorzeniającej się via moderna. N a t y m t l e d o ś ć m o c n o wybija się p o s t a ć J a n a C a p r e o l u s a z w a n e g o K s i ę c i e m T o m i s t ó w (Princeps Thomistarum). Urodził się o k o ł o 1380 r. w R o d e z , o k o ł o 1408 r. w y k ł a d a ł w P a r y ż u , p ó ź n i e j w T u l u z i e . Z m a r ł w R o d e z w 1444 r. W ó w c z a s to zaczynają p o w s t a w a ć m o n u m e n t a l n e k o m e n t a r z e , k t ó r y c h w z o r e m j e s t w s p a n i a ł e d z i e ł o C a p r e o l u s a : Libri IV defensionum theologiae divi Thomae de Aąuino. C h o ć w d z i e l e C a p r e o l u s a w y r a ź n i e w i d a ć z n a m i o n a d e k a d e n c k i e j scholastyki ( c z u ć j u ż w y r a ź n i e a t m o s f e r ę „ e s e n c j a l n e g o " t o m i z m u , k t ó r a t r w a ć
Jan z N e a p o l u , Quodlibeta, VI, 2, cyt. za M. d e Wulf, Histoire de la philosophie módićuale, t. III, s. 65. Gwidon Vernani z Rimini, cyt. za B. Nardi, Saggi difilosofia dantesca, Milan 1930, s. 230.
XLVIII. Tomiści
859
b ę d z i e wciąż w X V I I w ) , to j e d n a k stanowi o n o b a r d z o c e n n e źródło historycz n e dla p o z n a n i a w s z y s t k i c h s p o r ó w d o k t r y n a l n y c h X I V i X V w. P r z e d e w s z y s t k i m u w z g l ę d n i o n y został tu o c k h a m i z m i s z k o t y z m . P o z a tą e n c y k l o p e d i ą G a p r e o l u s j e s t t e ż a u t o r e m Concordantiae, doktryn X I I I i X I V w. Z a r a z e m o d w a ż n i e w y d o b y w a na j a w n i e z g o d n o ś c i w s a m y c h p o g l ą d a c h T o m a s z a , uważając, ż e Summa j e s t d e c y d u j ą c a , i że w niej św. T o m a s z , j a k A u g u s t y n w Sprostowaniach, skorygował w i e l e s w y c h w c z e ś n i e j s z y c h p o glądów. Działający na p o ł u d n i u Francji C a p r e o l u s p r o w a d z i nas k u H i s z p a n i i , która miała p i ę k n ą tradycję filozoficzną arabskochrześcijańską. N a l e ż y tu w y m i e n i ć o ś r o d e k w T o l e d o oraz o s o b y t a k i e j a k R a j m u n d L u l l u s i R a j m u n d M a r tin. T o m i z m h i s z p a ń s k i m a b a r d z o swoiste z a b a r w i e n i e i d o c h o d z i d o r o z k w i t u d o p i e r o w X V I w. W p ł y n ę ł y na to r ó ż n o r o d n e c z y n n i k i . W a ż n e są tu dzieła karm e l i t a ń s k i e , t a k i e j a k k o m e n t a r z e t e o l o g i c z n e i filozoficzne d o dzieł św. T o m a sza. W ś r ó d t y c h p i e r w s z y c h n a l e ż y w y m i e n i ć Cursus Complutensis d o d r u g i e g o rodzaju Cursus Salmanticensis, w y d a n e na p r z e ł o m i e X V I i X V I I w. T o w s z y s t k o łączy się z p o w s t a n i e m u n i w e r s y t e t u w S a l a m a n c e i w C o i m b r z e , z t o m i z m e m j e z u i c k i m p r z e m i e n i o n y m p o t e m p r z e z S u a r e z a , i z wielką k a r m e l i t a ń s k ą m i styką h i s z p a ń s k ą (św. T e r e s a z Avilla i św. J a n od Krzyża). W y s u w a się tu na p i e r w s z y plan p o s t a ć F r a n c i s z k a z Vittoria ( f i 5 4 6 r.), t w ó r c y p r a w a narodów, u k t ó r e g o t o m i z m łączy się z s y m p a t i a m i h u m a n i s t y c z n y m i i z reakcją a n t y s c h o l a s t y c z n ą . Vittoria był z a ł o ż y c i e l e m właściwej szkoły w S a l a m a n c e , za s w e g o p o p r z e d n i k a miał Mikołaja E y m e r i c h a , k t ó r y zwalczał R a j m u n d a L u l l a . U c z n i a m i Vittorii byli, m i ę d z y i n n y m i , s ł y n n y t e o l o g M e l chior C a n o oraz D o m i n i k S o t o (autor t r a k t a t u o łasce), obaj zmarli w 1560 r. D o m i n i k S o t o był zrazu p o d w p ł y w e m o c k h a m i z m u , p o t e m o b o k F r a n c i s z k a Vittorii i D o m i n i k a Baneza stał się o z d o b ą szkoły w S a l a m a n c e . We Włoszech wiek XV jest okresem odnowienia pierwotnej obserwancji d o m i n i k a ń s k i e j , a w i ę c i o d r o d z e n i a życia u m y s ł o w e g o w z a k o n i e k a z n o dziejskim. T r z e b a tu zwrócić u w a g ę p r z e d e w s z y s t k i m na d w i e p o s t a c i e , A n t o n i n a z F l o r e n c j i i k a r d y n a ł a K a j e t a n a ( T o m a s z Vio). A n t o n i n z F l o r e n c j i u r o d z o n y w 1389 r. j e s t n i e t y l k o ś w i ę t y m d o m i n i k a ń s k i m , ale t e ż w y b i t n ą postacią swojej e p o k i . Żył w o k r e s i e w i e l k i e g o roz k w i t u F l o r e n c j i , był w s p ó ł c z e s n y m w i e l k i e g o F r a Angelica z F i e s o l e , za j e g o c z a s ó w został z b u d o w a n y s ł y n n y klasztor św. M a r k a , k t ó r e g o został p r z e o r e m , a w k r ó t c e p o t e m b i s k u p e m Florencji. P r z e ż y ł w i e l e w a ż n y c h w y d a r z e ń , k t ó r e w p ł y n ę ł y na j e g o p o s t a w ę życio wą i poglądy. Był w i ę c ś w i a d k i e m k o ń c a w i e l k i e j s c h i z m y i w y b o r u p a p i e ż a M a r c i n a V na s o b o r z e w K o n s t a n c j i (1417 r.), k o n k o r d a t u z h u s y t a m i (1433 r.), S o b o r u F l o r e n c k i e g o ( 1 4 3 9 r.) i u p a d k u K o n s t a n t y n o p o l a (1453 r.). G ł ó w n e d z i e ł o A n t o n i n a to w i e r n i e t o m i s t y c z n a Summa theologica, k t ó r e j n a j c i e k a w s z e p a r t i e dotyczą sfery m o r a l n o - e k o n o m i c z n e j . Wyraża w niej p o gląd, iż c e l e m p r o d u k c j i n i e j e s t o n a sama, lecz człowiek, k t ó r e m u m a służyć.
Średniowiecze
860
D o p i e r o z chwilą, g d y b o g a c t w a są p o d d a n e r o z u m o w i , stają się d o b r e , a h a n d e l n a b i e r a c h a r a k t e r u m o r a l n e g o . W s t o s u n k u d o T o m a s z a stawia A n t o n i n k r o k b a r d z o z a s a d n i c z y w k w e s t i i lichwy i p o w i a d a , ż e t e n , k t o p o ż y c z a pienią d z e , m o ż e c z e r p a ć za n i e t a k i e zyski, k t ó r e stałyby się j e g o u d z i a ł e m , g d y b y ty mi p i e n i ę d z m i obracał. B o g a c t w a mają służyć w s z y s t k i m , w s p o ł e c z e ń s t w i e mogą b y ć u b o d z y , ale n i e n ę d z a r z e , z a r a z e m t r z e b a p a m i ę t a ć , ż e b o g a t y n i e j e s t z d r o g i e g o m e t a l u , a u b o g i z gliny. W ł a s n o ś ć p r y w a t n a o p i e r a się na p r a w i e n a tury, ale n i e m o ż e p r o w a d z i ć d o z b y t k u , p a ń s t w o zaś m a p r a w o o g r a n i c z a ć w ł a s n o ś ć p r y w a t n ą . A n t o n i n zajmuje się z a g a d n i e n i e m pracy i w y n a g r o d z e n i a , w y c h o w a n i e m r o d z i n n y m , z a s a d a m i m o r a l n y m i władzy. D r u g ą w i e l k ą postacią t e g o o k r e s u j e s t najsłynniejszy i n a j w y b i t n i e j s z y z k o m e n t a t o r ó w św. T o m a s z a - T o m a s z Vio. T o m a s z Vio z w a n y C a j e t a n u s ( K a j e t a n ) p o c h o d z i ł z G a e t y , z m a r ł w r o k u 1534. W r a z z e s w y m t o w a r z y s z e m K o e l l i n e m ( 1 4 7 6 - 1 5 3 6 r.) dążył d o pozytywnej dyskusji z L u t r e m . Jako generał i kardynał zakonu dominikanów (został n i m w 1517 r.) usiłował p r z y w r ó c i ć d a w n y s t a n p r ę ż n o ś c i z a k o n u , w za k r e s i e zaś filozofii i teologii p r ó b o w a ł wrócić d o z a g u b i o n e g o p o d ł o ż a m e t a f i z y c z n e g o . O c z y w i ś c i e , n a s t a w i e n i e to z k o n i e c z n o ś c i łączyło się z p o w r o t e m d o T o m a s z a . Stąd w y w o d z i się w i e l k i w y s i ł e k t w ó r c z y K a j e t a n a , k t ó r y stał się k l a s y c z n y m k o m e n t a t o r e m T o m a s z a , wytwarzając zresztą s w o i s t y t y p k o m e n tarza . U s i ł o w a n i a K a j e t a n a n i e z a w s z e d a w a ł y w ł a ś c i w e rezultaty, g d y ż w j e g o e p o c e o d e s z ł o się z b y t d a l e k o od w i e l k i e g o stylu m y ś l e n i a , k t ó r y był ż y w y w X I I I w., d l a t e g o n i e r a z łatwiej z r o z u m i e ć s a m e g o T o m a s z a niż K a j e t a n a . 1 0 1 8
1019
1 0 2 0
1018 A i Florencji, Summa theologica, IV, 5, 17. Ibidem, IV, 12, 8. 1020 Kajetan jest o wiele bardziej „arystotelesowski" niż Tomasz. Swoisty typ k o m e n tarza widać np. w komentarzach do Summy teologii, In de ente et essentia, In De ani ma Aristotelis. n t o n
1 0 1 9
n
z
ROZDZIAŁ XLIX
Szkotyści W y b i e g l i ś m y w n a s z y c h rozważaniach d a l e k o w przyszłość i widzieliśmy, j a k w y g l ą d a ł y d z i e j e t o m i z m u w p o s z c z e g ó l n y c h o ś r o d k a c h , aż p o w i e k X V I . T a k p o t o c z y ł y się k o l e j e g ł ó w n e j , o b o k s z k o t y z m u k l a s y c z n e j szkoły filozoficznej. Ale b y ł o t e ż w i e l e p o s t a c i , k t ó r e d o dziś t r u d n o n a m z r o z u m i e ć i o k r e ś l i ć , na ile były o n e w i e r n e T o m a s z o w i , a w j a k i m s t o p n i u kroczyły w ł a s n y m i d r o g a m i . B a r d z o z n a m i e n n y i pouczający j e s t p o d t y m w z g l ę d e m u c z e ń św. T o m a s z a Idzi Rzymianin. K i l k a k r o t n i e w s p o m i n a l i ś m y już, ż e i n t e r p r e t a c j a t o m i z m u , jaką przyjął Idzi R z y m i a n i n i jaką n a d a ł m u D u n s S z k o t , k r y t y k u j ą c p o d s t a w o w e t e z y T o masza, przyczyniła się w d u ż e j m i e r z e d o poglądów, k t ó r e c h a r a k t e r y z u j ą via moderna. P r a w d o p o d o b n i e n i e d o s z ł o b y d o c a ł e g o s z e r e g u s p a c z e ń i konfliktów, g d y b y n o w e n o m i n a l i z u j ą c e k i e r u n k i miały d o c z y n i e n i a z s a m y m T o m a s z e m , a nie z jego rozmaitymi interpretacjami. Z a p o z n a w s z y się z via moderna ( o c k h a m i z m filozoficzny i p r z y r o d n i c z y ) , scharakteryzowaliśmy wcześniej inne kierunki: awerroizm, tomizm, poglądy I d z i e g o R z y m i a n i n a . O b e c n i e p r z y s t ę p u j e m y d o o m ó w i e n i a d r u g i e j ze szkół k l a s y c z n y c h , d o s z k o t y z m u . Z w y k l e p o w i a d a się, ż e t o m i s t a m i byli d o m i n i k a n i e , a s z k o t y s t a m i franciszkanie. T y m c z a s e m w i a d o m o , ż e z w i e l k i m i o p o r a m i n a s t ę p o w a ł o przyjęcie t o m i z m u p r z e z z a k o n k a z n o d z i e j s k i , a franciszkanie t e ż nie od razu zostali s z k o t y s t a m i . Bardzo w c z e ś n i e zmarły, g e n i a l n y D u n s S z k o t nie pozostawił wykończonej syntezy i jego poglądy uzupełniali uczniowie, m n i e j l u b b a r d z i e j w i e r n i e . D ł u g o t e ż franciszkanie n i e mogli się z d e c y d o w a ć na w y b ó r g ł o w y szkoły. O k r e s w a h a ń i p o s z u k i w a ń trwał b a r d z o d ł u g o i d o p i e ro p r z e s z ł o d w i e ś c i e p i ę ć d z i e s i ą t lat p o śmierci D u n s a S z k o t a , f r a n c i s z k a ń s k a k a p i t u ł a g e n e r a l n a w Valladolid przyjęła dla z a k o n u j e g o d o k t r y n ę . P o d k r e ś l a n i e w s z k o t y z m i e n i e s k o ń c z o n o ś c i Boga oraz t w i e r d z e n i e , ż e t y l k o d z i ę k i teologii w m e t a f i z y c e m o ż e zaistnieć pojęcie b y t u n i e s k o ń c z o n e g o , d o p r o w a d z i ł o d o w i e l o r a k i c h k o n s e k w e n c j i . P r z e d e w s z y s t k i m u w a ż a n o , że pro b l e m y , na k t ó r e o d p o w i e d ź zależy od n i e s k o ń c z o n o ś c i b y t u b o ż e g o , n i e należą d o m e t a f i z y k i ; przyjęto a b s o l u t n ą w o l n o ś ć Boga oraz n i e m o ż n o ś ć w y k a z a n i a n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y l u d z k i e j j a k o t e z y p e w n e j , lecz tylko p r a w d o p o d o b n e j . S z k o t y z m p o w s t a ł p o p o t ę p i e n i u w 1277 r. i j e s t t y p o w y m p r o d u k t e m e p o k i . N a s t ę p u j e coraz wyraźniejszy zwrot d o p r o b a b i l i z m u , pojawia się o g r o m na ilość z a g a d n i e ń , k t ó r y c h rozwiązania są t y l k o p r a w d o p o d o b n e . Z n a m i e n n e są p o d t y m w z g l ę d e m Theoremata P s e u d o - S z k o t a . W i d a ć z d e c y d o w a n y rozłam teologii n a d p r z y r o d z o n e j i n a t u r a l n e j teologii filozoficznej. P o w i a d a się, ż e czy sto filozoficznie m o ż n a d o w i e ś ć istnienia p i e r w s z e j p r z y c z y n y świata c i e l e s n e go, ale n i e Boga ( n i e m o ż n a d o w i e ś ć , że B ó g żyje - non potestprobań Deum esse vivum). Pojawia się r ó w n i e ż b a r d z o ostra, n i e z a l e ż n a od o c k h a m i z m u , k r y t y k a
Średniowiecze
862
teologii n a t u r a l n e j p o d y k t o w a n a jej ograniczonością. B e z p o ś r e d n i u c z n i o w i e D u n s a S z k o t a stworzyli w X I V w. ścisłą szkołę s z k o t y s t ó w i wraz z t o m i s t a m i stanowili front via antiąua. W ł a ś n i e p r z e c i w n i m k i e r u j e się a t a k o c k h a m i s t ó w i całej via moderna. M ó w i się w ó w c z a s w y r a ź n i e o zwartej g r u p i e tzw. scotizantes, w y m i e n i m y tu w y b i t n i e j s z y c h jej p r z e d s t a w i c i e l i . N a czoło w y b i j a się tu franciszkanin kastylijski, b e z p o ś r e d n i i n i e z w y k l e w i e r n y u c z e ń S z k o t a A n t o n i A n d r z e j o w y zmarły o k o ł o 1320 r., k t ó r y o t r z y m a ł t y t u ł D o c t o r D u l c i f l u u s . Był o n t a k n i e w o l n i c z o w i e r n y p o g l ą d o m s w e g o m i strza, ż e j e g o Expositio in Metaphysicam u w a ż a n o d ł u g o za d z i e ł o S z k o t a i s z e r e g j e g o p r a c w y d a n o r a z e m z d z i e ł a m i D u n s a Szkota.
1. F r a n c i s z e k z M e y r o n n e s R ó w n i e ż b e z p o ś r e d n i m u c z n i e m S z k o t a w P a r y ż u był P r o w a n s a l c z y k F r a n c i s z e k z M e y r o n n e s . W 1320 r. został b a k a ł a r z e m s e n t e n c j i , n a s t ę p n e g o r o k u o d b y ł d y s k u s j ę z b e n e d y k t y n e m P i o t r e m R o g e r e m ( z a c h o w a ł y się f r a g m e n t y z tej d y s k u s j i ) i w r. 1323 u z y s k a ł tytuł magistra. Z m a r ł p o 1328 r. Był o n b a r d z i e j s a m o d z i e l n y niż A n t o n i i cieszył się sławą, o t r z y m a ł t y t u ł D o k t o r a O ś w i e c o n e g o ( D o c t o r I l l u m i n a t u s ) . N a p i s a ł m i ę d z y i n n y m i Komentarz do Sentencji w d w u r e d a k c j a c h , z k t ó r y c h d r u g a redakcja k o m e n t a r z a d o I księgi była z n a n y m i p o c z y t n y m s k r ó t e m ; k o m e n t a r z e d o dzieł Arystotelesa i s z e r e g t r a k t a t ó w De univocatione entis, De relationibus, De secundis intentionibus, k t ó r y c h j u ż s a m e t y t u ł y zdradzają t y p o w o szkotystyczną p r o b l e m a t y k ę . N a j w a ż n i e j s z e w p o g l ą d a c h F r a n c i s z k a j e s t j e g o r o z w i n i ę c i e teorii S z k o ta o w e w n ę t r z n y c h s p o s o b a c h b y t u (modus intrinseci entis). W m y ś l t y c h poglą dów, k t ó r e w p r o w a d z a j ą w k o n c e p c j i Boga różnice f o r m a l n e w J e g o n a t u r z e , ist n i e n i e p r z e s t a j e b y ć u t o ż s a m i o n e z istotą Boga, i p o d o b n i e j a k u A w i c e n n y , j e s t o n o t y l k o m o d a l n o ś c i ą b o ż e j istoty. W t e n s p o s ó b i s t n i e n i e j e s t t y l k o w e w n ę t r z n y m s p o s o b e m b y t u Boga i d o p i e r o c z w a r t y m z kolei e l e m e n t e m w ujęciu J e g o istoty. W swej teorii idei w i e c z n y c h (ratio aeternd) w B o g u , F r a n c i s z e k o d c h o d z i od S z k o t a , dla k t ó r e g o i d e a w Bogu j e s t j e d y n i e p r z e d m i o t e m p o z n a n i a (esse cognitum). D l a F r a n c i s z k a z M e y r o n n e s j e s t ona o w i e l e b a r d z i e j związana i z j e d n o c z o n a z B o g i e m , p o d o b n i e j a k u św. A u g u s t y n a i T o m a s z a , niż w poglą dach samego Szkota. W myśli F r a n c i s z k a o g r o m n ą rolę gra p o j ę c i e distinctio formalis, stąd za p e w n e n a z w a n o go m i s t r z e m b i e g ł y m w abstrakcji (magister acutus abstractionum). Z j e g o w ł a ś n i e p i s m oraz z t r a k t a t ó w Szkota, k t o ś a n o n i m o w y s k o m p i l o wał Tractatus de formalitatibus, p i e r w s z y z licznego s z e r e g u t r a k t a t ó w o t e m a t y c e t y p o w e j dla s z k o ł y s z k o t y s t y c z n e j . C i e k a w e są t e ż p o g l ą d y filozoficzno-polityczne, k t ó r e M e y r o n n e s f o r m u łuje w s z e r e g u t r a k t a t ó w : Tractatus de principatu temporali, Quaestio de subiectione, Tractatus de principatu regni Siciliae. F r a n c i s z e k w y c h o d z i tu z analogii, którą
863
XLIX. Szkotyści
przeprowadza pomiędzy stosunkiem przyrodzonego i nadprzyrodzonego po rządku p o l i t y c z n e g o a s t o s u n k i e m z a c h o d z ą c y m p o m i ę d z y filozofią i teologią. L e p i e j uprawiają filozofię ci, k t ó r z y studiują ją z e w z g l ę d u na t e o l o g i ę , od t y c h , k t ó r z y uprawiają ją dla niej s a m e j . P o d o b n i e rzecz m a się i z władzą polityczną. W b r e w t e n d e n c j o m D a n t e g o i a w e r r o i s t ó w czy O c k h a m a , M e y r o n n e s j e s t z d a nia, ż e p o w i n n a n a ś w i e c i e i s t n i e ć j e d n a m o n a r c h i a , której głową n i e b y ł b y j e d n a k cesarz, lecz p a p i e ż . T e n j e d y n y h i e r a r c h a b y ł b y władcą z a r ó w n o w p o r z ą d k u d o c z e s n y m , j a k i d u c h o w y m , b y ł b y o n z w i e r z c h n i k i e m w s z y s t k i c h rzeczy d o c z e s n y c h , a s a m n i k o m u n i e p o d l e g a ł (qui praesideat omnibus temporalibus et nu lii temporaliter subsit) . 1021
2. Jan z Bassoles W X I V w. działa d u ż a g r u p a franciszkańska, w której o d n a j d u j e m y w y r a ź n e ry sy s z k o t y z m u . P o d w p ł y w e m S z k o t a i t e n d e n c j i s c e p t y c z n o - k r y t y c z n y c h z n a j d u j e się j e g o u c z e ń J a n z Bassoles, z m a r ł y w 1347 r. W y r a ź n i e s z k o t y s t y c z n e gradus entis w y s t ę p u j ą w j e g o t e z a c h : Rodzaje i różnice są realnością o d r ę b n y c h rzeczywistości tworzących istotę. G e n u s e t differentia d i c u n t d i s t i n c t a s realitates in e a d e m e s s e n t i a e i u s , q u o d e s t p e r se in g e n e r e . 1 0 2 2
Z w i e r z ę c o ś ć i r o z u m n o ś ć oznaczają d w i e r ó ż n e rzeczy. A n i m a l i t a s e t rationalitas d i c u n t p l u r e s r e s
1 0 2 3
.
D o w o d y na i s t n i e n i e Boga są dla J a n a t y l k o p r a w d o p o d o b n e : W y s o c e p r a w d o p o d o b n e i bardziej n a w e t p r a w d o p o d o b n e niż j a k i e k o l w i e k i n n e racje, k t ó r e m o ż n a b y p r z y t o c z y ć na rzecz z d a n i a p r z e c i w n e g o . Valde p r o b a b i l e s e t m a g i s q u a m q u a e c u m q u e rationes, q u a e p o s s u n t a d d u c i at o p p o s i t u m . 1 0 2 4
W ą t p l i w e są r ó w n i e ż d o w o d y j e d n o ś c i , n i e s k o ń c z o n o ś c i , w s z e c h m o c y , w s z e c h o b e c n o ś c i czy w o l n o ś c i Boga j a k o Stwórcy.
1021 Franciszek z Meyronnes, Quaestio de subiectione, Tractatus de pńncipatu regni Siciliae, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la Philosophie mćdićuale, t. III, s. 79. Jan z Bassoles, Sententiarum libros, I, 9, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philoso phie mćdićuale, t. III, s. 79. 1023 j Bassoles, Sententiarum libros, cyt. za E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 417. Ibidem, s. 417. 1 0 2 2
a
1 0 2 4
n z
Średniowiecze
864
3. Landulf Garacciolo P o d o b n e s t a n o w i s k o zajmuje r ó w n i e ż u c z e ń S z k o t a z P a r y ż a L a n d u l f C a r a c c i o lo, k t ó r y zmarł w 1351 r. j a k o b i s k u p N e a p o l u . Stworzył t a m w a ż n e i k w i t n ą c e c e n t r u m s z k o t y z m u . W e d ł u g n i e g o w i e d z a nasza m o ż e b y ć (jak u S z k o t a ) , in tuicyjna, o d n o s z ą c a się d o istnienia k o n k r e t n e g o p r z e d m i o t u , b ą d ź a b s t r a k c y j na, ujmująca i s t o t ę p r z e d m i o t u za p o ś r e d n i c t w e m species w p o z n a n i u p o ś r e d n i m . Z osobą L a n d u l f a Caracciola związany j e s t H u g o n z N o v o C a s t r o ( H u g o n z N e w c a s t l e ) , k t ó r y p o w i a d a o L a n d u l f i e „ d o k t o r , za k t ó r y m p o d ą ż a m " (doctor, quem ego seąuof), i za n i m p o d d a j e k r y t y c e d o w ó d w s z e c h o b e c n o ś c i B o ga. Był o n r ó w n i e ż w P a r y ż u u c z n i e m Szkota, k t ó r e g o n a z y w a ł N a s z y m D o k t o rem (Doctor N o s t e r ) . 1 0 2 5
4. Franciszek z Marchii Franciszek z Marchii, zwany też Franciszek z Esculo o przydomku D o k t o r Z w i ę z ł y ( D o c t o r S u c c i n c t u s ) , w latach 1 3 1 9 - 1 3 2 0 w y k ł a d a ł w P a r y ż u Sentencje. O p i e r a j ą c się na o d m i e n n y c h a r g u m e n t a c h niż D u n s S z k o t głosił o n t e z ę , ż e ani a posteriori, ani a priori n i e m o ż n a w y k a z a ć n i e ś m i e r t e l n o ś c i duszy. W a ż n e j e s t i to, ż e s p o t y k a m y u n i e g o p o raz p i e r w s z y teorię impetus, która w p r a w d z i e n i e m a tu j e s z c z e c h a r a k t e r u t e z y odrzucającej fizykę A r y s t o t e l e s a , lecz t y l k o sta n o w i jej k o r e k t u r ę . W o w e j teorii impetus m ó w i się o m o c y rozpoczynającej r u c h i m o c y p r z e d ł u ż a j ą c e j ruch (virtus motum inchoans i o motum continuans). P r z y tej okazji w y p o w i a d a F r a n c i s z e k z n a m i e n n e słowa: W y d a j e się j e d n a k l e p s z y m r o z w i ą z a n i e m , b y t e g o rodzaju m o c była w ciele p o r u s z o n y m niż w o ś r o d k u , c o k o l w i e k b y twierdzili o t y m F i l o zof i K o m e n t a t o r . N a p r ó ż n o b o w i e m dzieje się d z i ę k i wielości to, co m o ż e d o k o n a ć się za sprawą m n i e j s z e j ilości. Z a ł o ż y w s z y to, lepiej i łatwiej m o ż n a t ł u m a c z y ć zjawiska. M e l i u s t a m e n v i d e t u r , q u o d h u i u s m o d i virtus sit in c o r p o r e m o t o q u a m in m e d i o , q u i d q u i d d e h o c d i x e r i n t P h i l o s o p h u s e t C o m m e n t a t o r . T u m q u i a frustra fit p e r plura, q u o d p o t e s t fieri p e r pauciora [...]. H o c p o n e n d o m e l i u s e t facilius s a l v a n t u r o m n i a a p p a r e n t i a . 1 0 2 6
Por. M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 75. Franciszek z Marchii, Sententiae, IV, wyd. Maier, t. II, s. 55.
865
XLIX. Szkotyści
5. Wilhelm z Alnwick O r y g i n a l n y m i s a m o d z i e l n y m u m y s ł e m był m i s t r z oksfordzki ( o t r z y m a ł t e n s t o p i e ń ok. 1316 r.) W i l h e l m z Alnwick, z m a r ł y w roku 1332. N a p i s a ł o n Quaestiones disputatae de esse intelligibili (Kwestie o bycie intelektualnie poznawalnym), w k t ó r y c h głosi t e z ę , ż e b y t i n t e l e k t u a l n y n i e d o d a j e nic r z e c z y w i s t e g o , ani p r z e d m i o t o w i p o z n a n i a , ani p o z n a j ą c e m u p o d m i o t o w i . Byt o b i e k t y w n y (esse obiectivum) u t o ż s a m i a z b y t e m s u b i e k t y w n y m (esse subiectivum) uważając, ż e są to t y l k o c z y s t e nazwy, a n i e r ó ż n e rzeczywistości. Z g o d n i e z e S z k o t e m u w a ż a ł W i l h e l m , ż e t w i e r d z e n i e o n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y j e s t t y l k o tezą p r a w d o p o d o b ną. J e d n a k był to u m y s ł szukający w ł a s n y c h d r ó g i właśnie dlatego otrzymał p r z y d o m e k : N i e z a l e ż n y S z k o t y s t a (Scotista Independens). 1 0 2 7
6. Jan z Ripa R ó w n i e ż o r y g i n a l n y m , ale w y r a ź n i e z a l e ż n y m od S z k o t a u m y s ł e m był J a n z R i p a ( l u b z M a r c h i i ) u r o d z o n y w R i p a t r a n s o n e , a wykładający Sentencje w P a r y ż u o k o ł o 1355 r. T r u d n o s t w i e r d z i ć , d o j a k i e g o s t o p n i a J a n był z a l e ż n y od S z k o t a . W k a ż d y m razie zaliczano go d o tzw. formalistów formalizantes, a w e d l e opinii G e r s o n a miał o n b y ć w y z n a w c ą p o g l ą d u , ż e p o m i ę d z y i d e a m i b o ż y m i a i n n y mi r e a l n o ś c i a m i w B o g u (volitiones itp.) z a c h o d z i różnica, k t ó r a j e s t r e a l n i e j sza od różnicy czysto m y ś l n e j i f o r m a l n e j , a m i a n o w i c i e distinctio rationis a parte rei . P o z a t y m z e s t a w i a n o go i łączono z J a n e m z M i r e c o u r t , k t ó r y n a u c z a ł , ż e Bóg p o w o d u j e n a s z e grzechy. J a n z R i p a miał w i ę c głosić, iż B ó g j e s t sprawcą w s z y s t k i c h n a s z y c h aktów, a w i ę c i grzechów. P o t ę p i e n i e J a n a z M i r e c o u r t w 1347 r. d o t y c z y ł o t a k ż e J a n a z Ripa, g d y o d r z u c o n o t e z ę quodpeccantem Deus vultpeccare. J a n z R i p a w y w a r ł d u ż y w p ł y w m i ę d z y i n n y m i na J a n a G e r s o n a i n a swych u c z n i ó w . J e d e n z nich sporządził tablicę analityczną k i l k u n a s t u k w e s t i i z Komenta rzy do Sentencji J a n a z R i p a . J e g o p o g l ą d a m i zajmował się t e ż t o m i s t a J a n C a p r e olus. T r u d n o w y d a ć m i a r o d a j n y osąd, d o j a k i e g o s t o p n i a z n a j d o w a ł się o n p o d wpływem awerroizmu. ms
Uważał on, że idee w Bogu nie mają specyficznego bytu intelektualnie pozna walnego (esse secundum quid). Por. Jan z Ripa, Sententiae, I, 8, 2.
Średniowiecze
866
7. Piotr z Kandii D u ż ą powagą cieszył się Jan z Ripa u j e d n e j z bardziej t y p o w y c h postaci X I V w., G r e k a - Piotra z Kandii. Urodził się o n około 1340 r., zmarł w 1410 r. j a k o p a p i e ż A l e k s a n d e r V. Był dyplomatą, a w swych poglądach s c e p t y k i e m i e k l e k t y k i e m . W wielu p u n k t a c h p r z y p o m i n a ł Jana z Salisbury, p r z e d e w s z y s t k i m zaś w t y m , że w swych p i s m a c h podaje m n ó s t w o b e z c e n n y c h szczegółów dotyczących życia u m y s ł o w e g o w X I V w. Piotr wiódł bardzo u r o z m a i c o n e życie, studiował w P a d w i e , był b a k a ł a r z e m w Oksfordzie, m a g i s t r e m w Paryżu, b i s k u p e m na licznych stoli cach w e Włoszech, wreszcie a r c y b i s k u p e m M e d i o l a n u i p a p i e ż e m , który b e z s k u t e c z n i e starał się położyć kres schizmie zachodniej. P o z o s t a w i ł k o m e n t a r z e d o Sentencji i Principia. W Komentarzach n i e p o s t ę p u j e s y s t e m a t y c z n i e za t e k s t e m L o m b a r d a , lecz czyni w y b ó r z a l e ż n y od a k t u alnej p r o b l e m a t y k i . C h y b a s ł u s z n y j e s t pogląd F. E h r l e g o na j e g o d o k t r y n ę , k t ó r y t r a k t u j e ją j a k o n o m i n a l i z m z a b a r w i o n y s z k o t y z m e m l u b s z k o t y z m n o m i nalizujący. P i o t r d y s t a n s u j e się z a r ó w n o od O c k h a m a , j a k i Szkota, k t ó r y c h u w a ża j e d n a k za d w ó c h w p ł y w o w y c h d o k t o r ó w (cfoctores valentes). Z a S z k o t e m u w a ża, ż e i d e e w u m y ś l e b o ż y m n i e utożsamiają się c a ł k o w i c i e z istotą Boga, lecz zachowują swoją n i e z m i e s z a n ą f o r m ę (suas formalitates indelebiles). P i o t r m a ś w i a d o m o ś ć , iż s z k o t y z m to p l a t o n i z m i że broniąc S z k o t a staje się o n r ó w n o cześnie i obrońcą Platona, swego ziomka: P o n i e w a ż P l a t o n był n a j z n a m i e n i t s z y m G r e k i e m , a ja s a m t e ż j e s t e m z t e g o kraju, to p r a w e m w s p ó l n e j ojczyzny p o w i n i e n e m b r o n i ć r o d a k a . C u m P l a t o fuisset G r a e c o r u m p e r i t i s s i m u s , e t e g o , q u i s u m s u a e regioni v i c i n u s , i u r e p a t r i a e d e b e o pro c o m p a t r i o t a p u g n a r e . 1 0 2 9
Piotr zdaje s o b i e s p r a w ę , ż e r ó w n i e ż i A r y s t o t e l e s j e s t j e g o r o d a k i e m , i ż e broniąc w s z y s t k i c h G r e k ó w w p a d ł b y w sytuację n i e d o rozwiązania. Ś w i a d o m i e , p r z e c i w S z k o t o w i w y s t ę p u j e w sprawie d o w o d ó w istnienia i j e d n o ś c i Boga. T o , ż e n i e m a w i e l u b o g ó w ani że n i e różnią się g a t u n k o w o , ani n u m e rycznie, j e s t t y l k o t w i e r d z e n i e m p r a w d o p o d o b n y m albo p o c h o d z i z obja w i e n i a wiary. P l u r e s d e o s n o n e x i s t e r e e t specifice vel n u m e r a l i t e r n o n differe e s t so l u m p r o b a b i l i t e r vel fidei radio d e c l a r a t u m . 1 0 3 0
W i d a ć , j a k w y s o k o cenił P i o t r z d a n i e s w e g o z a k o n n e g o brata franciszka nina, J a n a z R i p a , g d y j e g o pogląd kieruje się „ p r z e c i w k o w y o b r a ż e n i o m D o k -
1 0 2 9
Piotr z Kandii, cyt. za E. Gilson, Historia filozofii..., przekł. S. Zalewski, s. 418. 1030 p j Kandii, Sententiae, I, 3, cyt. za K. Michalski, Les courants critigues et sceptiąues dans la philosophie du XIV siecle, s. 35. 0 t r
z
867
XLIX. Szkotyści
tora S u b t e l n e g o i magistra J a n a z R i p a " (contra imaginationem doctoris subtilis et magistti Ioannis de Ripa) . W o b r a z i e ó w c z e s n e g o życia u m y s ł o w e g o , p r z e d s t a w i a n y m p r z e z Piotra z K a n d i i z a z n a c z a się w y r a ź n i e p r z e c i w s t a w i e n i e n o m i n a l i s t ó w i szkotystów, na tle k t ó r y c h i n n e u g r u p o w a n i a schodzą w c i e ń . J a k mówiliśmy, o b a t e k i e r u n k i o d d z i a ł a ł y na Piotra, n o m i n a l i z m określa o n j a k o „ o b i e g o w e s z e m r a n i e w s p ó ł c z e s n y c h " (communis modernorum ruminatio) . Cytuje też wiele nazwisk, mię d z y i n n y m i są t a m Piotr B r i n k e l , B r a d w a r d i n e , A d a m W o o d h a m , J a n z M i r e c o urt, G r z e g o r z z R i m i n i , F r a n c i s z e k z M e y r o n n e s , F r a n c i s z e k z M a r c h i i . P i o t r c y t u j e p o g l ą d y w s p o s ó b b a r d z o p r z e n i k l i w y i o c e n i a j e , ale j e g o s t o s u n e k d o o m a w i a n y c h d o k t r y n j e s t raczej n i e o s o b o w y . C e c h u j e go d o w c i p i ironia w s t o s u n k u d o s p o r ó w i w y s z u k a n y c h p r o b l e m ó w oraz d y s p u t s c h o l a s t y c z n y c h , k t ó r e o m a w i a z s u b t e l n y m i złośliwym h u m o r e m , n i e angażując się w ż a d n y m k i e r u n k u . T y p o w a jego w y p o w i e d ź brzmi: mx
1032
Jeśli głoszę tu z d a n i e p r z e c i w n e , to n i e d l a t e g o , że j e d n o s t a n o w i s k o u w a ż a m za p r a w d z i w s z e niż d r u g i e , ale w t y m celu, ż e b y z i l u s t r o w a ć pa rę s p o s o b ó w u j m o w a n i a p r o b l e m u , k u w y g o d z i e tych, k t ó r z y raz wolą j e ś ć masło, i n n y m z n ó w r a z e m ser. N u n c o p p o s i t u m hic t e n e o , n o n q u o d u n u m p u t e m magis v e r u m q u a m aliud, s e d u t c o l o r e t u r m u l t i p l e x i m a g i n a n d i via, p r o Ubito v o l e n t i u m nunc panem comendere, nunc caseum manducare . 1 0 3 3
8. Walter Chatton Walter C h a t t o n , który w latach 1320-1330 wykładał na Oksfordzie, w p o d o b n y s p o s ó b j a k Piotr z Kandii, u s t o s u n k o w u j e się d o zagadnienia d o w o d u istnienia Boga i J e g o j e d n o ś c i . S u b t e l n i e krytykuje O c k h a m a i Piotra A u r e o l e g o , a w p r o b l e m i e esse obiectwum u t o ż s a m i a esse obiectwum z esse subiectwum. C h a t t o n a , j a k Piotra z Kandii, nie m o ż n a zaliczyć ani d o ockhamistów, ani d o szkotystów.
9. Walter Burleigh O r y g i n a l n y m i b a r d z o p ł o d n y m u m y s ł e m był W a l t e r B u r l e i g h ( G u a l t e r u s B u r laeus) u r o d z o n y 1275 r., z m a r ł y p o 1343 r. N a u c z a ł w O k s f o r d z i e , P a r y ż u i T u luzie. O t r z y m a ł p r z y d o m e k D o c t o r P l a n u s e t P e r s p i c u u s . Pisał b a r d z o w i e l e .
Piotr z Kandii, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s. 89. Piotr z Kandii, w: F. Ehrle, Der Sentenzekommentar Peters von Candia, s. 68. Ibidem, s. 61, przekł. za E. Gilson, Historia filozofii..., s. 419.
Średniowiecze
868
L i c z n e są j e g o k o m e n t a r z e i p i s m a logiczne z z a k r e s u logica vetus (Vetus ars, k t ó r e zawierają k o m e n t a r z e d o Organonu oraz De sex principiis G i l b e r t a z la P o rrće), a t a k ż e d r o b n e k w e s t i e z logica nova. J e s t a u t o r e m licznych t r a k t a t ó w i k o m e n t a r z y z z a k r e s u fizyki, m e t a f i z y k i , e t y k i . J e d n a k ż e n i e t e p i s m a z a p e w niły B u r l e i g h o w i największą sławę. Wielką poczytnością w w i e k a c h X V i X V I cieszyło się j e g o d z i e ł o o p a r t e na Żywotach i poglądach sławnych filozofów (De vitis et moribus philosophorum) D i o g e n e s a L a e r t i o s a . T ę historię filozofii starożyt nej o d T a l e s a d o S e n e k i zastąpi d o p i e r o zawierający dzieje filozofii s t a r o ż y t n e j list J a n a B u o n e s e g n i u s a z 1458 r. Burleigh był z a p e w n e uczniem D u n s a Szkota i w jego poglądach przebi ja na ogół t e n d e n c j a skrajnie realistyczna. Z w a l c z a w i ę c z d e c y d o w a n i e o c k h a m i z m i w o g ó l e w s z e l k i c h moderni, k t ó r z y j a k p o w i a d a , chcą w s z y s t k o o d n o w i ć
(incipientes de novo
mĄ
philosophari) .
W z a g a d n i e n i u p o w s z e c h n i k ó w u w a ż a , ż e są o n e z a w a r t e w rzeczach, n a t o m i a s t w n a s z y c h sądach n i e łączymy z e sobą słów i pojęć, lecz rzeczy. W twierdzeniach współczesnych występują dwie sprzeczności, pierwsza, ż e p o w s z e c h n i k i są s u b s t a n c j a m i istniejącymi p o z a duszą, d r u g a , ż e t w i e r d z e n i e s k ł a d a się z rzeczy istniejących p o z a duszą. A p p a r e n t d u o contraria dictis m o d e r n o r u m . P r i m u m e s t q u o d universalia d e g e n e r e s u b s t a n t i a e s u n t extra a n i m a m [...] s e c u n d u m [...], q u o d p r o positio c o m p o n i t u r e x r e b u s extra a n i m a m . 1 0 3 5
P r z e c i w O c k h a m o w i w y s t ę p u j e t a k ż e w s w y m p i ś m i e De formis, w k t ó r y m o d r z u c a j e g o d o k t r y n ę utożsamiającą s u b s t a n c j ę z ąuantitas. J e s t t e ż przeciwnikiem „brzytwy O c k h a m a " , gdyż uważa, że wszystko to, c z e m u o d p o wiadają w n a s r ó ż n e pojęcia i definicje, istnieje j a k o realnie r ó ż n e w rzeczywi stości. Z g o d n i e z t y m z a ł o ż e n i e m tworzy B u r l e i g h cały o d r ę b n y świat j e s t e s t w , k t ó r y b y ł b y n a t y c h m i a s t ścięty p r z e z O c k h a m a . O s o b n ą rzeczywistość p o s i a d a ją w i ę c t a k i e „ r z e c z y " j a k : b r a k , p o w i e r z c h n i a , linia czy p u n k t . Z g o d n i e z t e n dencją z a r ó w n o S z k o t a , j a k i O c k h a m a u w a ż a B u r l e i g h , ż e i n t e l e k t nasz w p r o s t u j m u j e t o , co s z c z e g ó ł o w e , p o w s z e c h n i k i zaś p o z n a j e d o p i e r o w refleksji. B u r leigh j e s t z d e c y d o w a n i e tradycyjny, a w i ę c i w fizyce zwalcza n o w e t e o r i e . W k o m e n t a r z u d o Fizyki (księga V I I ) broni z d e c y d o w a n i e fizyki a r y s t o t e l e s o w skiej p r z e c i w d o k t r y n i e impetus. J e d n a k m i m o c a ł e g o t r a d y c j o n a l i z m u B u r l e i g h pozostaje p o d w p ł y w e m p r ą d u k r y t y c z n o - s c e p t y c z n e g o . Przejawia się t o w o d n i e s i e n i u d o d o w o d u n a i s t n i e n i e p i e r w s z e g o poruszyciela, k t ó r y daje A r y s t o t e l e s w V I I I k s i ę d z e Fizy ki. W e d ł u g W a l t e r a B u r l e i g h a d o w ó d t a m zawarty, n i e u d o w a d n i a i s t n i e n i a j e d n e g o tylko, p i e r w s z e g o i n i e r u c h o m e g o poruszyciela. N i e k t ó r y c h z a d o w a l a t e n d o w ó d , ale n i e j e g o . 1034 p L Baudry, Les rapports de Guillaume dOccam et de Walter Burleigh, 9/1934, s. 160. Walter Burleigh, Vetus ars, fol. c-4r, Wenecja 1585. o r
1 0 3 5
AHLDMA,
XLIX. Szkotyści
869
W i e l u j e s t z a d o w o l o n y c h z t a k i e g o d o w o d u i dla nich j e s t on wystarcza jący, c h o ć z a s a d n i c z o n i e j e s t d o w o d e m wystarczającym. M u l t i s u n t c o n t e n t i ; ą u a n t u m ad tales est h a e c d e m o n s t r a t i o sufficiens, q u a m v i s n o n sit d e m o n s t r a t i o sufficiens s i m p l i c i t e r . 1036
S y s t e m D u n s a S z k o t a był swoiście p o j m o w a n y m i z e s p o l o n y m z s z e r e g i e m k o n c e p c j i a r y s t o t e l e s o w s k i c h a u g u s t y n i z m e m . D l a t e g o t e ż nic d z i w n e g o , ż e d o s z e r o k o p o j ę t e j g r u p y s z k o t y s t ó w zaliczamy r ó w n i e ż d w ó c h a u g u s t y n i stów, k t ó r z y a u g u s t y n i z m łączyli z t y p o w y m i dla X I V w. t e n d e n c j a m i s c e p t y c z n y m i . P i e r w s z y z nich to franciszkanin oksfordzki J a n R o d i n g t o n .
10. Jan Rodington J a n R o d i n g t o n od 1340 r. n a u c z a ł w O k s f o r d z i e , n a s t ę p n i e został p r o w i n c j a ł e m f r a n c i s z k a n ó w (f 1348 r.). J e s t on z d e c y d o w a n y m p r z e d s t a w i c i e l e m a u g u s t y ń s k i e g o i l u m i n i z m u , t a k i e g o , jaki z n a m y z X I I I w. A b y m i e ć p e w n o ś ć poznawczą, k o n i e c z n a j e s t ilu minacja specjalna. Całą n a u k ę o iluminacji w i d a ć o w i e l e w y r a ź n i e j , g d y w y r ó ż n i m y k i l k a t y p ó w p o z n a n i a i u z y s k i w a n e j w p o z n a n i u p e w n o ś c i . T y p y t e są na s t ę p u j ą c e , p i e r w s z y to p o z n a n i e d o p r o w a d z a j ą c e j e d y n i e d o p r a w d o p o d o b i e ń stwa; d r u g i to p o z n a n i e , k t ó r e g o d o w o d y są t a k p e w n e , że nie m o ż n a ich n i e przyjąć (taka p e w n o ś ć p r z y s ł u g u j e m a t e m a t y c e , która j e d n a t y l k o daje w ści s ł y m z n a c z e n i u d o w o d y , demonstratio); trzeci głosi, ż e n a p r a w d ę p e w n e są t y l k o te drogi p o z n a w c z e , p o k t ó r y c h p r o w a d z i nas s p e c j a l n e b o ż e o ś w i e c e n i e . T y l k o w takim poznaniu wykluczone jest wszelkie wątpienie. P r z e z t e r o z u m o w a n i a p o z n a j e m y w s z y s t k o . Ale n i e p o z n a j e m y n i c z e g o w s p o s ó b p e w n y j a k t y l k o przez s p e c j a l n e o ś w i e c e n i e , ani t e ż w ż a d e n sposób nie m o ż e m y uzyskać wiedzy w trzecim znaczeniu jak tylko przez boże oświecenie. P e r ipsas r a t i o n e s o m n i a c o g n o s c i m u s [...] e t nihil c o g n o s c i m u s c e r t i t u d i naliter, nisi p e r s p e c i a l e m i l l u s t r a t i o n e m n e c alio m o d o h a b e r e p o s s u m u s s c i e n t i a m tertio m o d o d i c t a m nisi p e r i l l u s t r a t i o n e m D e i . 1 0 3 7
W t e n s p o s ó b , p o d o b n i e j a k u S z k o t a , zaostrza się o g r o m n i e p o j ę c i e d o w o d u , są n i m i właściwie t y l k o d o w o d y m a t e m a t y c z n e . W o b e c t e g o b a r d z o w i e le d o w o d ó w , k t ó r e d o tej pory u z n a w a n o za wystarczające, traci swój walor p e w ności. A w i ę c n i e m o ż n a d o w i e ś ć w s z e c h m o c y b o ż e j , p o z n a w a l n o ś c i s t w o r z e ń 1 0 3 6
1 0 3 7
Walter Burleigh, Physica, 1, VIII, fol. 2-6r, 181r, Wenecja 1491. Jan Rodington, Sententiae, I, 2, 3, cyt. za K. Michalski, Les sources du critkis?ne et du scepticisme dans lephilosophie du XIV siecle, s. 3.
Średniowiecze
870
1 0 3 8
p r z e z B o g a , d o s k o n a ł o ś c i Boga i J e g o j e d y n o ś c i , bycia Stwórcą, a n a w e t ist n i e n i a Boga. Z n a ć tu b a r d z o j a s n o w p ł y w t e n d e n c j i c z t e r n a s t o w i e c z n y c h , w myśl k t ó r y c h w s z y s t k i e t e t e z y zostają z a c h o w a n e j e d y n i e j a k o p r a w d y wiary. N a p r z y k ł a d J a n R o d i n g t o n t a k m ó w i o d o s k o n a ł o ś c i Boga: T w i e r d z ę w i ę c , ż e t o , ż e B ó g j e s t w p e ł n i d o s k o n a ł y , p r z y j m u j e się n a m o cy P i s m a i wiary. D i c o igitur, q u o d D e u m e s s e s i m p l i c i t e r p e r f e c t u m , accipitur e x S c r i p t u ra e t f i d e . 1 0 3 9
11. Hugolin z Oryieto J e s z c z e w y r a ź n i e j antyfilozoficzne t e z y s p o t y k a m y u m a ł o z n a n e g o f r a n c u s k i e go a u g u s t y n i s t y , H u g o l i n a z O r v i e t o . J e s t o n augustynistą, k t ó r e g o c a ł k o w i c i e objął n u r t „ n o w e j t e o l o g i i " , co przejawiło się w j e g o antyfilozoficznym nasta w i e n i u . S a m o o k r e ś l e n i e filozofii j e s t d o s t a t e c z n i e o s t r e : Filozofia m ó w i ą c ściśle n i e j e s t nauką, lecz m i e s z a n i n ą fałszów. P h i l o s o p h i a p r o p r i a e l o ą u e n d o n o n e s t scientia, s e d m i x t u r a f a l s o r u m
1040
.
Z b ę d n o ś ć filozofii zaznacza się najwyraźniej w j e g o n a u c e o B o g u . H u g o lin analizuje w y p o w i e d ź ' D e u s e s t ' i p o w i a d a , ż e z n a c z y o n a c o ś z u p e ł n i e i n n e go w u s t a c h A r y s t o t e l e s a , k t ó r y p r z e z wyraz „ D e u s " r o z u m i e pierwszą, n i e z m i e n n ą p r z y c z y n ę r u c h u w świecie, a co i n n e g o w u s t a c h teologa, k t ó r y w y p o wiadając to z d a n i e c h c e p o w i e d z i e ć , ż e Trójca N a j ś w i ę t s z a j e s t n i e s k o ń c z o n a . Ale n i e t y l k o teologia n a t u r a l n a j e s t n i e p o t r z e b n a , r ó w n i e ż i i n n e działy filozo fii tracą swą rację b y t u . Z b ę d n e stają się e t y k a i p s y c h o l o g i a dla tych, k t ó r z y p o siedli w i e d z ę teologiczną (de ethica dico, quodsuperflua estfidelibus). J e d n a k filo zofowie n i e k i e d y mówili rzeczy s ł u s z n e t y l k o d l a t e g o , ż e Bóg o ś w i e c a k a ż d e g o człowieka, będąc sam intelektem czynnym. W i d z i m y , ż e H u g o l i n był p o d w y r a ź n y m w p ł y w e m H e n r y k a z G a n d a w y i j e g o n a u k i o iluminacji, a zwłaszcza o lumen theologicum, k t ó r e n i e z b ę d n e j e s t k a ż d e m u teologowi, tak jak oświecenie jest koniecznym w a r u n k i e m każdego poznawania. P o d w p ł y w e m D u n s a S z k o t a znajdował się b a r d z o w y b i t n y t e o l o g , filo zof i m a t e m a t y k o k s f o r d z k i T o m a s z B r a d w a r d i n e . Jan Rodington mówi tu o Szkocie: rationes Ioannis quasponitin hacparte, suntprobabiliores quam responsiones ad eas; Sententiae, II, 1, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićvale, t. III, s. 77. Jan Rodington, Sententiae, I, 1 , 3 . Hugolin z Orvieto, Sententiae, prol., cyt. za K. Michalski, Les courants critiąues et sceptiąues dans la philosophie du XIV siecle, s. 19.
871
XLIX. Szkotyści
12. Tomasz Bradwardine T o m a s z B r a d w a r d i n e urodził się około 1290 r., był ściśle związany z U n i w e r s y t e t e m O k s f o r d z k i m , a specjalnie z M e r t o n C o l l e g e . Później został k a p e l a n e m króla E d w a r d a III, a n a s t ę p n i e a r c y b i s k u p e m C a n t e r b u r y . Z m a r ł 26 sierpnia 1349 r. Pisał w i e l e i w r ó ż n y c h d z i e d z i n a c h . W j e g o p i s m a c h zbiegają się t r a d y cje O k s f o r d u , C h a r t r e s oraz t a k i c h myślicieli j a k A u g u s t y n i A n z e l m . N a j w a ż niejsze d z i e ł o to De causa Dei contra Pelagium et de virtute causarum ad suos Mertonenses (1335 r.), k t ó r e w X I V w. cieszyło się o g r o m n ą popularnością. J e g o w p ł y w zataczał s z e r o k i e k r ę g i i o b e j m o w a ł n i e t y l k o ś r o d o w i s k a u n i w e r s y t e c kie, ale i l i t e r a c k i e . W j e d n e j z e swoich Opowieści kanterberyjskich (Nun's Priest tale) C h a u c e r z a m i e s z c z a s k r ó t p o g l ą d ó w B r a d w a r d i n e ' a . P o z a p i s m e m De causa Dei B r a d w a r d i n e j e s t a u t o r e m s z e r e g u i n n y c h prac. Są to k o m e n t a r z d o Sentencji, w i e l e t r a k t a t ó w m a t e m a t y c z n y c h , De arithmetica speculativa, De arithmetica practica, De geometria speculatwa, De continuo oraz r o z p r a w y a s t r o n o m i c z n e Tabulae astronomicae. P o d o b n i e j a k w i e l u szkotystów, B r a d w a r d i n e był n i e t y l k o p o d w p ł y w e m S z k o t a , lecz r ó w n i e ż o d d z i a ł y w a ł y na n i e g o p o g l ą d y O c k h a m a z a r ó w n o w filo zofii, j a k i w logice. J a k o t e o l o g i filozof zasłużył sobie na m i a n o D o k t o r a G ł ę b o k i e g o ( D o c t o r P r o f u n d u s ) , a P i o t r z K a n d i i określał go j a k o w i e l k i e g o logika. W De causa Dei t w o r z y B r a d w a r d i n e oryginalny, a z a r a z e m w y k a z u j ą c y za leżności od S z k o t a i od O c k h a m a , s y s t e m teologii n a t u r a l n e j i e t y k i . P o d o b n i e j a k S z k o t B r a d w a r d i n e w y k a z u j e najpierw, ż e p o j ę c i e j e s t e s t w a n a j d o s k o n a l s z e g o n i e zawiera s p r z e c z n o ś c i , i ż e w o b e c t e g o Bóg istnieje. Z a O c k h a m e m p r z y p i s u j e Bogu z u p e ł n i e nieograniczoną i a b s o l u t n ą w o l ę oraz w s z e c h m o c , przy c z y m cała r z e c z y w i s t o ś ć n a t u r a l n a i m o r a l n a zależy t y l k o od tej woli: W B o g u n i e m a ż a d n e j zasady ani ż a d n e g o p r a w a w c z e ś n i e j s z e g o od J e go woli. N o n e s t ratio n e c ulla lex necessaria in D e o prior e i u s v o l u n t a t e
1 0 4 1
.
W s z y s t k o , co się d z i e j e , j e s t w s p o s ó b k o n i e c z n y w y p ł y w e m k o n i e c z n e j p r z y c z y n y (necessitas antecedens), jaką j e s t c h c e n i e b o ż e . O c z y w i ś c i e r ó w n i e ż i w s z e l k a działalność l u d z k a j e s t zależna w k o n i e c z n y s p o s ó b od woli b o ż e j . Myśl o p o w s z e c h n e j zależności od Boga j e s t oczywiście w s p ó l n a w s z e l k i m k o n c e p c j o m c h r z e ś c i j a ń s k i m , ale tu zależność p r o w a d z i d o z u p e ł n e j zatraty w o l n o ści. B r a d w a r d i n e p o w i a d a , ż e człowiek z d o b y w s z y w o l n o ś ć w t y c h d z i e d z i n a c h , w k t ó r y c h m o ż e ją z d o b y ć {libertas a necessitate naturali, libertas a necessitate fatali, libertas a necessitate violenta) , pozostaje j e d n a k całkowicie z a l e ż n y od Boga: mz
1 0 4 1
1 0 4 2
Tomasz Bradwardine, De causa Dei, I, 21, s. 233A. Człowiek m o ż e uniezależnić się od wrażeń zmysłowych poprzez działanie rozu m o w e , od wpływu gwiazd i ciał niebieskich oraz od wpływu sił zewnętrznych.
Średniowiecze
872
W y s t a r c z y c z ł o w i e k o w i b y ć w o l n y m w o b e c w s z y s t k i e g o poza B o g i e m . N i c w i ę c n i e j e s t w naszej m o c y j a k t y l k o p o d p e w n y m w z g l ę d e m . Sufficiat h o m i n i , u t sit liber r e s p e c t u o m n i u m citra D e u m [...]. N i h i l er go e s t in p o t e s t a t e nostra, nisi s e c u n d u m q u i d t a n t u m m o d o . 1 0 4 3
B r a d w a r d i n e pragnął p o w r ó c i ć d o p i e r w o t n e j czystości n a u k i A u g u s t y n a , ale d z i ę k i p o z o r n i e d r o b n e j , lecz zasadniczej z m i a n i e p o d s t a w ( B ó g działa z k o niecznością m a t e m a t y c z n ą ) zbliżył się w s w y c h w n i o s k a c h d o p o s t a w y a w e r r o i s t y c z n e j , tzn. z a t r a t y j e d n o s t k o w e j o d p o w i e d z i a l n o ś c i m o r a l n e j . O s t a t e c z n i e B r a d w a r d i n e m u s i s t w i e r d z i ć , że Bóg j e s t całkowitą przyczyną zła fizycznego i g r z e c h u l u b ż e g r z e c h u w ogóle n i e m a . B r a d w a r d i n e miał ś w i a d o m o ś ć , że porusza z a g a d n i e n i e nadzwyczaj palące i w e w s t ę p i e d o De causa Dei napisał o drażliwości tej kwestii sciens in flammam terribilem manum mirto . Mając w ł a ś n i e na u w a d z e De causa Dei i „ m a t e m a t y c z n y d e t e r m i n i z m b o ż y " zawarty w t y m d z i e l e , L e i b n i z n a p i s z e w swej Teodycei: „ j e s t e m b a r d z o d a l e k i od B r a d w a r d i n e ' a , Wiklifa, H o b b e s ' a i Spinozy, którzy, j a k się zdaje, nauczają tu o owej czysto m a t e m a t y c z n e j k o n i e c z n o ś c i " . P o ś r ó d z w o l e n n i k ó w teorii B r a d w a r d i n e ' a w y m i e n i ć n a l e ż y J a n a z M i r e c o u r t i J a n a Wiklifa. P o s t a c i e Wiklifa i H u s a j a k o h e r e t y k ó w są d o ś ć g r u n t o w n i e o p r a c o w a n e , n a t o m i a s t ich rola w rozwoju filozofii, w d a l s z y m ciągu n i e j e s t d o b r z e p o z n a n a . J u ż s a m a z g o d n o ś ć Wiklifa z B r a d w a r d i n e ' e m j e s t b a r d z o z n a m i e n n a . N i e w o l n o n a m b o w i e m z a p o m i n a ć , iż j e s t e ś m y w k r ę g u formalizantes, k t ó r z y t ę p o s t a w ę i n t e l e k t u a l n ą wywodzili, m o ż e n i e z a w s z e z u p e ł n i e s ł u s z n i e , od D u n s a S z k o t a . 1044
1045
Wiklif Wiklif u r o d z o n y o k o ł o 1320 r. był ściśle związany z O k s f o r d e m , zmarł w 1384 r. W i ę k s z o ś ć j e g o p i s m filozoficznych została w y d a n a w t r z y d z i e s t u p i ę c i u t o m a c h p r z e z Wyclif S o c i e t y w latach 1 8 8 2 - 1 9 2 4 . D o najważniejszych należą Trialogus, De ente praedicamentali, De compositione hominis oraz De ideis. W t y m o s t a t n i m d z i e l e tkwią z a p e w n e k o r z e n i e j e g o s k r a j n e g o r e a l i z m u , w myśl k t ó r e go Wiklif p r z y j m o w a ł p o w s z e c h n i k i j a k o i d e e , r ó ż n e od j e d n o s t e k i od istoty Boga. N a t y m w ł a ś n i e polegał j e g o formalizm, p o n i e w a ż m ó w i m y t u o różnicy f o r m a l n e j , a n i e r e a l n e j . Z p e w n o ś c i ą w t y m z n a c z e n i u oddziałał o n n a H u s a . Z a B r a d w a r d i n e ' e m głosił d e t e r m i n i z m teologiczny. O w i e l e lepiej z n a n e są p o glądy Wiklifa na Kościół i na E u c h a r y s t i ę , k t ó r e d o p r o w a d z i ł y go d o herezji. Z a g a d n i e n i e m Kościoła zajmuje się w p i s m a c h De dviii domitiio, De ecclesia. K o ściół j e s t d l a ń z g r o m a d z e n i e m p r z e z n a c z o n y c h d o z b a w i e n i a i n i e p o s i a d a ż a d 1043 Tomasz Bradwardine, De causa Dei, III, 9, s. 6 6 7 E . Por. M. de Wulf, Histoire de la philosophie mćdićuale, t. III, s.171. Leibniz, Teodycea, I, 67. 1 0 4 4
1 0 4 5
873
XLIX. Szkotyści
n e g o i n n e g o z w i e r z c h n i k a p o z a C h r y s t u s e m . P a p i e ż nie m o ż e b y ć głową Kościo ła, skoro s a m m o ż e b y ć p o z a społecznością w y b r a n y c h d o z b a w i e n i a . P o d o b n i e d o p ó ź n i e j s z e j t e z y p r o t e s t a n c k i e j głosił, że n i e m a ż a d n y c h p o ś r e d n i k ó w p o m i ę d z y c z ł o w i e k i e m a B o g i e m . P a p i e ż o w i i d u c h o w i e ń s t w u z a k a z u j e Wiklif zaj m o w a ć się s p r a w a m i d o c z e s n y m i , w y s t ę p u j e p r z e c i w z a k o n o m i p r z e c i w posia d a n i u m a j ą t k ó w p r z e z d u c h o w n y c h . M o c n o p o d w a ż y ł wiarę w b o s k i e źródło p o wagi p a p i e s t w a i w n a d p r z y r o d z o n o ś ć Kościoła. J e g o poglądy w a l n i e przyczyniły się d o p ó ź n i e j s z e g o p o w o d z e n i a p r o t e s t a n t y z m u . O k o ł o 1380 r. n a p i s a w s z y swój t r a k t a t De Euchaństia, w k t ó r y m odrzucił d o g m a t o p r z e i s t o c z e n i u , w y r a ź n i e z e rwał w i ę z y łączące go z d o k t r y n ą Kościoła.
Wspominaliśmy już, gdy omawialiśmy ockhamizm, że jedną z przyczyn s u k c e s u n o m i n a l i z m u był skrajny realizm tkwiący u p o d s t a w o b u ó w c z e s n y c h k i e r u n k ó w h e r e t y c k i c h , wiklifizmu i h u s y t y z m u . M ó w i l i ś m y też, ż e d o tej p o r y t r u d n o n a m wyrazić j a s n y pogląd na „ k u l i s y filozoficzne" tych s p o r ó w i zrozu m i e ć filozofię Wiklifa i H u s a . W i e m y , że obaj w y z n a w a l i realizm, ż e o d w o ł y w a li się d o f o r m a l i z m u Szkota, i ż e łączyły ich n i e w ą t p l i w i e w i ę z y d o k t r y n a l n e . T r z e b a b y j e d n a k bliżej p o z n a ć k i e r u n k i filozoficzne i spory i n t e l e k t u a l n e na U n i w e r s y t e c i e P r a s k i m , b y u z y s k a ć d o k ł a d n i e j s z y pogląd na t e sprawy. J a n H u s wraz z e s w y m n i e o d ł ą c z n y m doradcą H i e r o n i m e m z Pragi byli profesorami na U n i w e r s y t e c i e P r a s k i m . Głosili oni realizm w d u c h u Szkota i b a r d z o g w a ł t o w n i e walczyli z n o m i n a l i s t a m i . D o p r o w a d z i l i w r e s z c i e d o t e g o , ż e nominaliści m u s i e li o p u ś c i ć P r a g ę i p r z e n i e ś ć się d o L i p s k a , g d z i e założyli u n i w e r s y t e t . P o g l ą d y fi lozoficzne H u s a z n a m y z d y s p u t y De ąuolibetw P r a d z e w 1409. Z a p a t r y w a n i a fi lozoficzne H i e r o n i m a są lepiej p o z n a n e , nawiązują o n e d o formalitates Szkota i d o teorii Wiklifa. T r u d n o się z o r i e n t o w a ć w całej g m a t w a n i n i e opinii, k t ó r e p o jawiły się p o p o t ę p i e n i u H u s a . N o m i n a l i ś c i coraz częściej zaczęli w s k a z y w a ć na związek, jaki z a c h o d z i m i ę d z y herezją H u s a a s z k o t y z m e m . 1 0 4 6
Książęta e l e k t o r z y c h c ą c zakazać u p r a w i a n i a r e a l i z m u na U n i w e r s y t e c i e K o l o ń s k i m , piszą: P r z y k ł a d e m są p r o f e s o r o w i e prascy, k t ó r y c h błąd w y p ł y w a z tej n a u k i . E x e m p l u m est d e P r a g e n s i b u s ą u o r u m error e x tali d o c t r i n a e m a n a v i t . N a co o d p o w i a d a u n i w e r s y t e t : N i e s ą d z i m y j e d n a k ż e , ż e s p o s o b n o ś c i d o t e g o p r z e k l ę t e g o b ł ę d u dała ta n a u k a , lecz raczej n a u k a wiklifistów. Q u a m q u a m n o n c r e d i m u s , q u o d occasio h u i u s n e f a n d i erroris e x hac d o ctrina fuerit s u m p t a , sed magis e x d o c t r i n a w i c l e f i s t a r u m . 1047
Jan Hus w wyniku potępienia został spalony na soborze w Konstancji 6 lipca 1415 r. Por. F. Ehrle, Die theologischen Disputationem und Promotionen an der Unwersitdt Koln im ausgehenden 15. Jahrhundert, Leipzig 1926, s. 281.
Średniowiecze
874
Bliższe b a d a n i a n a d t y m s p l o t e m p r o b l e m ó w mogą o d s ł o n i ć n a d z w y c z a j c i e k a w e p e r s p e k t y w y b a d a ń ź r ó d e ł w i e l u t e n d e n c j i w życiu filozoficznym i re ligijnym w e p o c e n o w o ż y t n e j . N i e s ą d ź m y j a k o b y wszyscy szkotyści w y k a z y w a l i t e n d e n c j e h e r e t y c k i e . W p r a w d z i e ci p r z e d s t a w i c i e l e owej g r u p y formalistów, k t ó r y c h o m a w i a l i ś m y , byli m o c n o p r z e s i ą k n i ę c i k r y t y c y z m e m i s c e p t y c y z m e m e p o k i i s y m p a t y z o w a li z r u c h a m i religijnymi s t a n o w i ą c y m i e t a p y p r o w a d z ą c e d o p r o t e s t a n t y z m u , ale m i e l i b y ś m y fałszywy o b r a z rzeczywistości, g d y b y ś m y sądzili, ż e n i e b y ł o u m y słów nawiązujących d o d o k t r y n y S z k o t a . P o z a m n i e j l u b bardziej h e t e r o d o k s y j n y m i filozoficznie i t e o l o g i c z n i e o d p r y s k a m i r e a l i z m u s z k o t y s t y c z n e g o , istniał zawsze nurt szkotyzmu wyraźnie ortodoksyjnego, komentatorskiego, nawet s z t y w n e g o . T e n n u r t nawiązywał d o p i e r w s z y c h szkotystów, d o A n t o n i e g o A n d r z e j o w e g o , F r a n c i s z k a z M e y r o n n e s , a t a k ż e d o Garacciola czy F r a n c i s z k a z M a r c h i i . T e n prąd b ę d z i e stanowił p o d s t a w ę dla s z k o t y z m u X V I i X V I I w. D o o w y c h scotizantes należeli n i e t y l k o franciszkanie w X V w., ale i świeccy, p o w s t a wały liczne t r a k t a t y o forma/itates. P o d o b n ą rolę d o C a p r e o l u s a p o ś r ó d t o m i s t ó w spełniał w s z k o l e s z k o t y s t y c z n e j P i o t r T a r t a r e t u s , k t ó r y był w ł a ś n i e ś w i e c k i m . Działał o n w P a r y ż u i w 1490 r. był r e k t o r e m U n i w e r s y t e t u P a r y s k i e g o . A u t o r w i e l u b a r d z o p o c z y t n y c h k o m e n t a r z y z a r ó w n o d o p i s m A r y s t o t e l e s a (Fizyka, Metafizyka, Etyka), j a k i d o dzieł D u n s a S z k o t a oraz Piotra H i s z p a n a . W s w o i c h p i s m a c h dał c i e k a w e ś w i a d e c t w o , d o j a k i e g o s t o p n i a r o z p o w s z e c h n i o n a była w ó w c z a s teoria impetus, „co d o k t ó r e j zgadzali się p r a w i e wszyscy filozofowie" (in isto modo concordant fere omnes pki/osopki) . ms
M ó w i l i ś m y , ż e T a r t a r e t u s r o z p o c z y n a długi s z e r e g szkotystów, p o ś r ó d k t ó r y c h w X V I w. wybijają się na p i e r w s z y p l a n F r a n c i s z e k L y c h e t u s i M a u r y cy z P o r t u , I r l a n d c z y k , obaj zmarli o k o ł o 1520 r. J e d n a k ż e via moderna o b e j m u jąca o c k h a m i z m filozoficzny ( n o m i n a l i z m , k r y t y c y z m i s c e p t y c y z m ) i p r z y r o d n i c z y ( n o w a fizyka); via antiąua ( t o m i z m i s z k o t y z m ) z jej s a t e l i t a m i ( t o m i z u jący i szkotyzujący); a w e r r o i z m z a r ó w n o filozoficzny, j a k i polityczny; „ n o w ą t e o l o g i ę " kryjącą się p o d skrzydła n u r t ó w s c e p t y c z n y c h , n i e w y c z e r p u j e całego w a c h l a r z a życia u m y s ł o w e g o p ó ź n e g o ś r e d n i o w i e c z a . Pozostaje j e s z c z e m i stycyzm i zwrot ku literaturze pięknej.
Por. A. Maier, Die Impetustheorie der Scholastik, t. II, s. 154.
ROZDZIAŁ L
Mistycy Przyjęło się p r z e c i w s t a w i a n i e m i s t y k i s c h o l a s t y c e , ale rozważmy, czy to s t a n o w i s k o j e s t s ł u s z n e i u z a s a d n i o n e . M i s t y k ę o k r e ś l a się za p o m o c ą w i e l u d e f i n i cji m n i e j l u b b a r d z i e j d o w o l n y c h . Z a s a d n i c z o , m i s t y k a to d o ś w i a d c z e n i e Boga, p o z n a n i e i miłość. T e g o rodzaju d o ś w i a d c z e n i e m o ż e b y ć t y l k o n a d p r z y r o d z o n e , d l a t e g o są d w o j a k i e rodzaje m i s t y k i , a u t e n t y c z n a (tylko n a d p r z y r o d z o n a ) i p s e u d o m i s t y k a p r z y r o d z o n a , mająca p o z o r y n a d p r z y r o d z o n o ś c i . M i s t y k a j e s t poza d y s k u r s e m i p r z e c i w s t a w i a się n a u c e . N i e m n i e j j e d n a k w i e l u m i s t y k ó w z a p i s y w a ł o swoje przeżycia w e w n ę t r z n e w postaci traktatów, k t ó r e w y w i e r a ł y w p ł y w na r e s z t ę życia u m y s ł o w e g o . Są o n e ściśle p o w i ą z a n e z filozofią i z teologią, d l a t e g o d z i e j e filozofii m u s z ą się n i m i z a j m o w a ć . J u ż t e k r ó t k i e u w a g i pokazują, ż e m i s t y k ę n a l e ż y o d r ó ż n i a ć od scholastyki, ale n i e t r z e b a ich s o b i e p r z e c i w s t a w i a ć . W s a m y m sercu scholastyki rodzi się n a j w i ę k sza m i s t y k a , o T o m a s z u p o w i e d z i a n o , ż e n i e obawiał się ani logiki, ani t a j e m n i cy. W i e l k i t e o r e t y k i p r a k t y k m i s t y k i X V I w., św. J a n od Krzyża, j e s t n i e t y l k o a u t o r e m t r a k t a t ó w m i s t y c z n y c h , ale i d o b r e g o p o d r ę c z n i k a logiki. M i s t y k a n i e m u s i b y ć w i ę c z z a ł o ż e n i a a n t y s c h o l a s t y c z n a . N a t o m i a s t w historii filozofii t a k się złożyło, ż e cała s ł y n n a m i s t y k a p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n a (a t a k ż e i d w u n a s t o w i e c z n a , c y s t e r s k a i w i k t o r y ń s k a ) wyrosła z n u r t u p l a t o ń s k o - a u g u s t y ń s k i e g o o z a b a r w i e n i u a n t y d i a l e k t y c z n y m . J e s t to z n ó w b a r d z o z n a m i e n n e dla p r z e ł o m u , k t ó r y o m a w i a m y i dla ź r ó d e ł r e n e s a n s u . W X I V w. m i s t y k a j e s t d o m i n i k a ń ska, ale b y n a j m n i e j n i e t o m i s t y c z n a . N i e z a p o m i n a j m y przy t y m o d w ó c h k i e r u n k a c h u d o m i n i k a n ó w : t o m i s t a c h i a l b e r t y s t a c h . Jeżeli c h c e m y z r o z u m i e ć późnośredniowieczną, niemiecką mistykę dominikańską, musimy pamiętać o ź r ó d l e , z k t ó r e g o o n a wytrysła, m i a n o w i c i e o n a u c e M i s t r z a E c k h a r t a . Z e w z g l ę d u n a to, ż e p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n a m i s t y k a „osiedliła s i ę " g ł ó w n i e w kra j a c h n a d r e ń s k i c h , m o ż n a m ó w i ć o ó w c z e s n e j m i s t y c e n i e m i e c k i e j . M i s t y k a ta oscyluje m i ę d z y tradycją n e o p l a t o ń s k i e j , n a t u r a l i s t y c z n e j m i s t y k i a o r t o d o k s y j ną, chrześcijańską k o n c e p c j ą przeżycia m i s t y c z n e g o . J a k o p i e r w s z e g o p o ś r ó d licznych p r z e d s t a w i c i e l i tej r o d z i n y m i s t y k ó w t r z e b a w y m i e n i ć J a n a T a u l e r a .
1. Jan Tauler J a n T a u l e r (żył w latach 1 3 0 0 - 1 3 6 1 ) p o c h o d z i ł z e Strasburga i tu s p ę d z i ł w i ę k szą c z ę ś ć s w e g o życia. W y w a r ł on wielki w p ł y w na styl życia d u c h o w e g o w ż e ń s k i c h klasztorach h o l e n d e r s k i c h . J e d n y m z z a ł o ż e ń j e g o d o k t r y n y , którą wyraził w k a z a n i a c h , była różnica s u b s t a n c j a l n a m i ę d z y duszą i B o g i e m . O d n a j d u j e m y u niego wiele e l e m e n t ó w augustyńskich. Czysto bierne, najgłębsze wnętrze,
Średniowiecze
876
„ d n o " d u s z y n a z y w a T a u l e r p o a u g u s t y ń s k u abditum mentis l u b apex mentis. O n o w ł a ś n i e u m o ż l i w i a c z ł o w i e k o w i k o n t e m p l a c j ę mistyczną. T a u l e r p o w i a d a wyra ź n i e , że m ó w i ą c o tej głębi duszy, w której d o ś w i a d c z a m y Boga, m a o n na m y śli to s a m o , co A l b e r t n a z y w a zasadą, T e o d o r y k d n e m , a E c k h a r t iskrą duszy. P o p r z e z tę g ł ę b i ę m o ż e s t w o r z o n a p r z e z Boga d u s z a (tu w ł a ś n i e ujawnia się róż nica s u b s t a n c j a l n a ) p o w r ó c i ć d o swej n i e s t w o r z o n e j idei w B o g u . P o m i ę d z y ową głębią, zasadą, d n e m czy iskrą d u s z y a jej w ł a d z a m i , u m i e s z c z a T a u l e r ser c e (Gemut). W s z y s t k o w n a s z y m życiu zależy od t e g o , w j a k i m k i e r u n k u zwróci się o w o Gemilt, j e ż e l i j e s t s k i e r o w a n e k u głębi, to w s z y s t k i e w ł a d z e d u s z y z m i e rzają d o Boga. Z n a m i e n n e j e s t tu o p a r c i e się na u c z u c i u , a n i e na woli l u b i n t e lekcie. Poza wpływami Augustyna i innych mistyków chrześcijańskich znać wyraźnie u Taulera wpływ mistycyzmu neoplatońskiego, a specjalnie Proklosa. P o d o b n i e j a k na E c k h a r t a , oddziałał na T a u l e r a n o w y p r z e k ł a d p i s m P r o k l o s a dokonany przez Wilhelma z Moerbeke. W t w i e r d z e n i u T a u l e r a , ż e filozofowie mogli dojść d o c h w i l o w e g o oglą d a n i a światła b o ż e g o , brzmią e c h a p l o t y ń s k i c h z w i e r z e ń w Enneadach. Wydaje się, ż e P r o k l o s o d d z i a ł a ł na T a u l e r a b e z p o ś r e d n i o , a n i e p o p r z e z Liber de causis czy za p o ś r e d n i c t w e m i n n y c h autorów. J e d n a k ż e w p ł y w n e o p l a t o n i z m u n i e ni w e c z y c h r z e ś c i j a ń s k i e g o d u c h a pojęć m i s t y c z n y c h u T a u l e r a . C h c e o n za p o mocą n e o p l a t o ń s k i e j a p a r a t u r y wyrazić p r z e ż y w a n ą p r z e z m i s t y k a k o n t e m p l a cję n a d p r z y r o d z o n ą i d o ś w i a d c z a n i e Boga.
2. Henryk Suzo Z w y k l e z n a z w i s k i e m J a n a T a u l e r a łączy się p o s t a ć w s p ó ł c z e s n e g o m u , d r u g i e go c z o ł o w e g o m i s t y k a n i e m i e c k i e g o H e n r y k a S u z o , b ł o g o s ł a w i o n e g o d o m i n i k a n i n a (żył w latach 1 2 9 3 / 1 2 9 5 - 1 3 6 5 ) . H e n r y k j e s t najbardziej z n a n y m z o m a w i a n y c h p r z e z nas m i s t y k ó w n i e m i e c k i c h . N a l e ż a ł d o klasztoru w K o n s t a n c j i , był w s z k o l e E c k h a r t a w Kolonii. P o o k r e s i e u p a d k u i z a n i e d b a n i a d u c h o w e g o narzucił s o b i e g ł ę b o k ą p o k u t ę i o d d a ł się i n t e n s y w n e j działalności pisarskiej i k a z n o d z i e j s k i e j ( g ł ó w n i e w Alzacji). Pisał p o n i e m i e c k u , a j e g o dzieła zostały w k r ó t c e p r z e ł o ż o n e n a łacinę i na w i e l e j ę z y k ó w n o w o ż y t n y c h . Miał w i e l k i ta l e n t p o e t y c k i , j e g o t r a k t a t y c e c h u j e świeżość, b e z p o ś r e d n i o ś ć i t o n osobisty. S p e c j a l n y k u l t H e n r y k a S u z o dla Mądrości przejawił się w t y t u ł a c h p i s m Księga wiecznej Mądrości oraz Horologium Sapientiae. J e s t to dialog m i ę d z y Mą drością a u c z n i a m i . W y s t ę p u j e tu a n o n i m o w y „ d z i k u s " (namenlos Wilde), k t ó r y powołując się n a E c k h a r t a usiłuje z a p r z e c z y ć różnicy s u b s t a n c j a l n e j m i ę d z y d u s z ą i B o g i e m . R o z m ó w c a zwalcza go i w i d a ć , że p o d o b n i e j a k T a u l e r , H e n ryk S u z o b i e r z e za p o d s t a w ę s w y c h rozważań r o z r ó ż n i e n i e s u b s t a n c j i Boga i d u szy. W y r a ź n i e j e d n a k p r a g n i e o b r o n i ć E c k h a r t a p r z e d z a r z u t a m i p a n t e i z m u . D z i ę k i w i e l k i e j liczbie b e z p o ś r e d n i c h i p o ś r e d n i c h u c z n i ó w E c k h a r t a , li t e r a t u r a m i s t y c z n a w X I V i X V w. b a r d z o się p o w i ę k s z y ł a . P o ś r ó d tej p o w o d z i
877
L. Mistycy
p i s m i a u t o r ó w w y r ó ż n i m y tylko d w a zjawiska. P i e r w s z e z nich to w y d a n i e w 1516 r. p r z e z L u t r a , p o raz pierwszy, tzw. Theologia Deutsch zawierającej w i e l e e l e m e n t ó w s c h o l a s t y c z n y c h ; d r u g i e zaś to w p ł y w w i e l k i e g o m i s t y k a w i k t o r y ń s k i e g o z X I I I w. T o m a s z a G a l l u s a z Verciel (Vercellensis). W y d a n o w ó w c z a s j e go Excerptiones, czyli wyjątki z p i s m P s e u d o - D i o n i z e g o , k t ó r e są s y n t e z ą m i s t y ki d i o n i z j a ń s k i e j i w i k t o r y ń s k i e j .
3. Jan Ruysbroeck P o d w y r a ź n y m w p ł y w e m H e n r y k a Suzo znajdował się najwybitniejszy m i s t y k h o l e n d e r s k i Jan R u y s b r o e c k (żył w latach 1293-1381) z w a n y C u d o w n y (Admirabilis). J a n G e r s o n atakował go z racji r z e k o m e g o p a n t e i z m u , ale z p o w o d u b r a k u właściwego t e k s t u R u y s b r o e c k a nie m o ż n a tu d e f i n i t y w n i e stwierdzić, k t o miał rację. W k a ż d y m razie R u y s b r o e c k miał k o n t a k t z poglądami E c k h a r t a . Został o n p r z e o r e m klasztoru a u g u s t i a n ó w w G r o e n e n d a e l i t a m p r z e b y w a ł d o k o ń c a życia. N a j w a ż n i e j s z e j e g o d z i e ł a to Królestwo miłujących i Ozdoba duchowych zaślubin, s t a n o w i ą c e k o m e n t a r z d o Ewangelii Mateusza: „ P a n m ł o d y idzie, wyjdź cie m u na s p o t k a n i e " . C a ł a d o k t r y n a m i s t y c z n a R u y s b r o e c k a o p i e r a się na j e g o p o g l ą d a c h na ż y c i e w e w n ę t r z n e Boga. Sądzi o n , że w Trójcy Ś w i ę t e j j e s t p o d w ó j n y r u c h w y n i k a n i a O s ó b (processiones) i p o w r o t u d o w s p ó l n e j szczęśliwo ści w j e d n o ś c i b ó s t w a . P o d o b n a d w o i s t o ś ć r u c h ó w z a c h o d z i m i ę d z y B o g i e m i c z ł o w i e k i e m , ruch od Boga d o c z ł o w i e k a i o d w r o t n i e . W c a ł y m p r o c e s i e j e d n o c z e n i a się c z ł o w i e k a z B o g i e m , z a w s z e p u n k t e m wyjścia j e s t a k t miłości b o żej (ipse prior dilexit nos), c z ł o w i e k n a t o m i a s t s p e ł n i a b a r d z o w a ż n y a k t z g o d y woli na u d z i e l o n ą p r z e z Boga ł a s k ę . 1 0 4 9
M i m o o w e j d o k t r y n y o d w ó c h r u c h a c h , R u y s b r o e c k usiłuje o b e j ś ć się b e z s p e k u l a c j i i b e z filozofii. Z a c h w y t y , k t ó r e p r z e ż y w a d u s z a w d o ś w i a d c z e niach m i s t y c z n y c h , są filozofom n i e d o s t ę p n e : „spójrz, oto zjawia się światłość i n t e l e k t u a l n a , k t ó r e j n i e m o ż e z r o z u m i e ć ani z m y s ł , ani r o z u m , ani n a t u r a , ani najbardziej w n i k l i w e b a d a n i e " . Z g o d n i e z tą nieufnością d o filozofii, w poglądach m i s t y c z n y c h R u y s b r o e c k a n i e m a m y ż a d n e j d o k t r y n y , występują w niej t y l k o ślady n e o p l a t o n i z m u i silne a k c e n t y a u g u s t y ń s k i e . M i s t y k a z m i e r z a d o z j e d n o c z e n i a d o ś w i a d c z a l n e go z B o g i e m i stąd w y p r a c o w u j e R u y s b r o e c k d o k t r y n ę j e d n o ś c i . W c z ł o w i e k u m a m y w i ę c trzy j e d n o ś c i , j e d n o ś ć człowieka z B o g i e m , j e d n o ś ć n a s z y c h w ł a d z u m y s ł o w y c h w myśli (w u m y ś l e ) , j e d n o ś ć w ł a d z niższych w sercu (GemiitTaulcra). Działająca w nas łaska p o w o d u j e , że w s z y s t k i e niższe j e d n o ś c i sprowadzają się d o j e d n o ś c i najwyższej i n a c z e l n e j w Bogu. P r z e b y w a O n w d u s z y i nadaje 1 0 5 0
1 0 4 9
Mt 25, 6. 1050 Ruysbroeck, Zaślubiny duchowe, II, 19, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philoso phie mćdićuale, t. III, s. 199-200.
Średniowiecze
878
jej ruch, p o d o b n i e j a k nadaje ruch c a ł e m u światu j a k o pierwszy poruszyciel. C a ła inicjatywa w n a s z y m z m i e r z a n i u d o j e d n o ś c i znajduje się p o s t r o n i e Boga i tyl k o t e n d o j d z i e d o j e d n o ś c i , z k i m Bóg c h c e t e g o z j e d n o c z e n i a . U R u y s b r o e c k a zaznacza się silnie e g z e m p l a r y z m , g d y p o w i a d a on, ż e isto tą naszego z j e d n o c z e n i a się z B o g i e m jest powrót d o p i e r w o t n e g o s t a n u , d o na szej idei w u m y ś l e b o ż y m . Istotnie, wszyscy z n a j d u j e m y się o d w i e c z n i e w myśli bożej, a mądrość boża spaja ze sobą naszą różność i j e d n o ś ć z B o g i e m . S z c z y t e m życia m i s t y c z n e g o j e s t a k t u a l n e z e t k n i ę c i e się i z j e d n o c z e n i e z n a s z y m o d w i e c z n y m p r a w z o r e m , który znajduje się w Bogu. N a t u r a l n i e te poglądy łatwo m o g ł y d o p r o w a d z i ć d o p a n t e i z m u , na t y m tle n i e t r u d n o z r o z u m i e ć atak G e r s o n a . P r z e d zarzutami broni R u y s b r o e c k a j e g o u c z e ń Jan z S c h o o n h o v e n ( t l 4 3 2 r.). R u y s b r o e c k miał w i e l u u c z n i ó w i wywarł b a r d z o szeroki w p ł y w n a myśl e u r o p e j s k ą . P o z o s t a ł y liczne r ę k o p i s y j e g o dzieł, w X V I w. p r z e ł o ż o n o j e na j ę z y k francuski, h i s z p a ń s k i i n i e m i e c k i . N a u k ę R u y s b r o e c k a o k o n t e m p l a c j i przejęli liczni u c z n i o w i e , L u d w i k z Blois, B e n e d y k t z C a n f e l d , L e s s i u s i i n n i , a zwłaszcza D i o n i z y K a r t u z . T r u d n o p o w i e d z i e ć , n a ile p i s m a n a s t ę p c ó w R u y s b r o e c k a odznaczają się j e d n o ś c i ą d o k t r y n a l n ą , m o ż n a n a w e t p r z y p u s z c z a ć , ż e j e s t w nich w i ę c e j r o z b i e ż n o ś c i niż p o d o b i e ń s t w .
4. Dionizy Kartuz D i o n i z y K a r t u z o d z n a c z a ł się d z i w n y m p o ł ą c z e n i e m p o l o t u i e n t u z j a z m u z n i e z m i e r n ą pilnością i o c z y t a n i e m . Urodził się w 1402 r. W 1424 r. z d o b y ł t y t u ł m i strza artium w Kolonii. Wstąpił d o z a k o n u k a r t u z ó w w R u r e m o n d e i t a m ż e zmarł w 1471 r. O t r z y m a ł p r z y d o m e k D o k t o r a E k s t a t y c z n e g o ( D o c t o r E x s t a t i c u s ) . T e z n a m i o n a , które występują w osobowości D i o n i z e g o charakteryzują i j e go dzieła. Jest to o g r o m n a twórczość, m a m y tu jak g d y b y wielką e n c y k l o p e d i ę scholastyki wraz z licznymi ekscerptami, streszczeniami, zestawieniami, gdzie trzy nasto- i czternastowieczni autorzy cytowani są i m i e n n i e . Traktaty powstawały w następującej kolejności, De ente et essentia (zagubione), Summa fidei orthodoocae seu Medulla operum S. Thomae, Creaturarum in ordine ad Deum consideratio theologica, Dialogion defide catholica, k o m e n t a r z d o Sentencji, d o Boecjusza i d o P s e u d o - D i o n i zego, Elementatio philosophica et theologica oraz szereg p i s m mistycznych i i n n y c h . D i o n i z y j e s t w y r a ź n i e p o d w p ł y w e m „ n o w e j t e o l o g i i " , o d c i n a się od s u b t e l n o ś c i s c h o l a s t y c z n y c h , a p r z e d e w s z y s t k i m od s z k o t y z m u . P o w i a d a , „ ż e b y u n i k a ć z u c h w a ł y c h s u b t e l n o ś c i " (impertinentes subtilitates vitare propono) . 1051
1052
Dorobek D i o n i z e g o Kartuza to czterdzieści pięć tomów dzieł. W XVI w. powia dano - kto przeczytał Dionizego, ten przeczytał wszystko (qui Dionysium legit, ni hil non legit). Dionizy Kartuz, In psalmos, Proemium, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philoso phie mćdićuale, t. III, s. 201.
879
L. Mistycy
D i o n i z y był n i e w ą t p l i w i e p o d s i l n y m w p ł y w e m ś r o d o w i s k a k o l o ń s k i e g o i na p e w n o zwalczał s z k o t y z m . O s t r o w y s t ę p o w a ł p r z e c i w distinctio formalis. N ę d z n y j e s t pogląd, w myśl k t ó r e g o m i ę d z y a t r y b u t a m i b o s k i m i z a c h o dzi różnica f o r m a l n a z n a t u r y rzeczy; a n a w e t c a ł k i e m fałszywy. M i s e r a illa o p i n i o , q u a e in divinis i n t e r a t t r i b u t a d i s t i n c t i o n e m p o n i t form a l e m e x rei n a t u r a ; p r o r s u s f a l s i s s i m u m . 1053
Z w a l c z a ł t e ż szkotystów, F r a n c i s z k a z M e y r o n n e s i Piotra z K a n d i i . Było b y j e d n a k n i e s ł u s z n e , g d y b y ś m y z t y t u ł ó w dzieł i z p o s t a w y a n t y s z k o t y s t y c z n e j D i o n i z e g o wyciągali w n i o s e k , ż e był o n tomistą. W s z y s t k o w s k a z u j e na to, ż e p r z e s z e d ł e w o l u c j ę od t o m i z m u d o a l b e r t y z m u . W k o m e n t a r z u d o Sentencji (I, 8, 7) D i o n i z y o d s t ę p u j e od swojego p i e r w o t n e g o s t a n o w i s k a i o d r z u c a real ną r ó ż n i c ę m i ę d z y istotą i i s t n i e n i e m , stając na s t a n o w i s k u a l b e r t y s t ó w i H e n ryka z G a n d a w y . D r u g i m p u n k t e m , w k t ó r y m zaznacza się o d e j ś c i e D i o n i z e g o od t e z y t o m i s t y c z n e j , j e s t n a u k a o z a s a d z i e j e d n o s t k o w i e n i a . P r z y j m u j ą c zrazu m a t e r i ę ąuantitate signata j a k o z a s a d ę j e d n o s t k o w i e n i a , p r z e c h o d z i p ó ź n i e j D i o nizy d o rozwiązania a l b e r t y ń s k i e g o . U w a ż a , ż e z a s a d ę tę s t a n o w i actualis existentia i w ó w c z a s t e z ę t o m i s t y c z n ą n a z y w a sermo incu/tus . mĄ
W o d r ó ż n i e n i u od T o m a s z a D i o n i z y sądził, iż u m y s ł n a s z m o ż e b e z p o m o c y w y o b r a ż e ń c i e l e s n y c h p o z n a w a ć swą własną działalność, aniołów, Boga. E l e m e n t y p o c h o d z ą c e od Alberta łączy z teologią apofatyczną P s e u d o - D i o nizego. Uważa, że p o z n a j e m y Boga jako istniejącego (quia est), a t a k ż e p o z n a j e m y G o od strony J e g o istoty (quid est), ale jest to p o z n a n i e p o p r z e z z a p r z e c z e n i e : U m y s ł ostro i j a s n o w i d z i , j a k d a l e c e n i e p o j ę t y j e s t P a n Bóg. M e n s acutissime et limpidissime conspicit q u a m superincomprehensibilis [...] sit i p s e D o m i n u s D e u s . 1 0 5 5
J e d n a k ż e z e w s z y s t k i c h u c z n i ó w R u y s b r o e c k a n a j w y b i t n i e j s z y był fran ciszkanin flamandzki H e n r y k Herp, zwany Harphius.
5. Henryk Herp H e n r y k H e r p był w s p ó ł c z e s n y D i o n i z e m u Kartuzowi, zmarł w 1477 r. Aczkol w i e k z a r z u c a n o H e r p o w i b r a k oryginalności, i rzeczywiście j e g o dzieło Theologia mystica j e s t p o p r o s t u w y k ł a d e m p o g l ą d ó w R u y s b r o e c k a , to j e d n a k w p ł y w H e r pa sięga d a l e k o w przyszłość, aż p o m i s t y k ę h i s z p a ń s k ą X V I w.
1053 Oionizy Kartuz, De lumine christianae doctńnae, I, 10. 1054 Dionizy Kartuz, Elementatio philosophica, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philoso phie módievale, t. III, s. 202. 1055 Oionizy Kartuz, cyt. za M. de Wulf, Histoire de la philosophie módićuale, t. III, s. 202.
Średniowiecze
880
W r ó ć m y j e d n a k d o p r o b l e m u j e d n o ś c i H e r p a i R u y s b r o e c k a . Są, j a k mówiliśmy, całe działy w Theologia mystica, k t ó r e stanowią p o p r o s t u p o w t ó r z e n i e p o g l ą d ó w R u y s b r o e c k a . T r z e b a tu zwrócić u w a g ę na kilka spraw. P r z e d e w s z y s t k i m Theologia, która stanowi p o ś m i e r t n ą k o m p i l a c j ę , j e s t p o ł ą c z e n i e m o r y g i n a l n y c h p o g l ą d ó w R u y s b r o e c k a z s z e r e g i e m d a w n i e j s z y c h , apokryficz n y c h źródeł, zwłaszcza z tzw. P s e u d o - B o n a w e n t u r ą , a w rzeczywistości z Mystica theologia H u g o n a z B a l m a i z Deseptem itineribus aeternitatis R u d o l f a z B i b r a c h . N a s t ę p n i e , n a w e t t r a k t a t Eden, k t ó r y u c h o d z i za najbardziej z g o d n y z R u y s b r o e c k i e m , n i e r e p r e z e n t u j e w rzeczywistości czystej d o k t r y n y p r z e o r a z G r o e n e n d a e l . Stara się tu H e r p oczyścić d o k t r y n ę R y u s b r o e c k a z d i o n i z j a ń s k i e g o e g z e m p l a r y z m u , k t ó r y opierał m i s t y k ę na p o w r o c i e d u s z y d o jej n i e s t w o r z o n e go, u t o ż s a m i a j ą c e g o się z istotą Boga p i e r w o w z o r u . U H e r p a stwierdzić m u s i m y w k a ż d y m razie o d w r ó t od koncepcji s u p e r e sencjalnej, u t o ż s a m i a n e j z istotą kontemplacji i o d n o t o w a ć p e w i e n zwrot d o okre ślonego, t o m i s t y c z n e g o pojęcia n a t u r y Jest bardzo p r a w d o p o d o b n e , że t ę e w o l u cję w poglądach H e r p a spowodował lęk przed ostrą cenzurą Gersona, który prze cież atakował r z e k o m e t e n d e n c j e p a n t e i s t y c z n e u R u y s b r o e c k a . U s t a l e n i e z a l e ż n o ś c i t e k s t u H e r p a od R u y s b r o e c k a j e s t z w i ą z a n e z w i e l ką ilością t r u d n y c h d o rozwiązania z a g a d n i e ń . J e d n a k m o ż e m y się z g o d z i ć na to, że n i e p o w i n n o się stawiać z n a k u równości m i ę d z y R u y s b r o e c k i e m i H e r p e m , i że d z i e ł o H e r p a n i e j e s t j e d n o l i t e . J e g o d w o i s t o ś ć (jeśli nie w i e l o r a k o ś ć ) pozwalała c z y t e l n i k o m z n a j d o w a ć w n i m to, co i m najbardziej o d p o w i a d a ł o .
N i e t y l k o N i e m c y i H o l a n d i a w y d a ł y tylu m i s t y k ó w w „jesieni ś r e d n i o w i e c z a " , g w a ł t o w n y rozkwit mistyki nastąpił w H i s z p a n i i ; r ó w n i e ż w e Francji o b s e r w u j e m y w ó w c z a s wielki zwrot k u z a g a d n i e n i o m m i s t y c z n y m . N a przeło m i e X I V i X V w. tworzą się d w a t y p o w e ośrodki życia u m y s ł o w e g o , u n i w e r s y t e t i klasztor. Ale p r z e c i w s t a w i a n i e ich s o b i e n i e j e s t s ł u s z n e ( p o d o b n i e j a k a n t y t e za: s c h o l a s t y k a - m i s t y k a ) , więcej j e s t m i ę d z y nimi w y m i a n y i j e d n o ś c i , niż to się z w y k l e w y d a j e . W e Francji trzej k a n c l e r z e u n i w e r s y t e t u , Piotr z Ailly, j e g o uczeń Jan Gerson i Robert C i b o u l e ż y w o interesowali się mistyką. 1 0 5 6
Ciboule (żył w latach 1403-1458) napisał rozprawę pt. Lwre de la saincte meditadon en congnoissance de soy, w której spotykają się ze sobą wpływy wiktóryńskie, cysterskie i tomistyczne.
ROZDZIAŁ LI
Kres epoki W s p o m i n a l i ś m y j u ż o t y m , j a k ważną rolę w o b e c „ n o w e j teologii" i d u c h o w o ś c i , w o b e c s p o r ó w e p o k i odegrał J a n G e r s o n . Bez n i e g o b a r d z o t r u d n o z r o z u m i e ć myśl R u y s b r o e c k a . T r z e b a p a m i ę t a ć , ż e G e r s o n p o s z u k i w a ł n o w e j t e ologicznej m e t o d y , ż e n e g a t y w n i e u s t o s u n k o w a ł się p r z e d e w s z y s t k i m d o skraj n e g o r e a l i z m u ( s z k o t y z m i E r i u g e n a ) , i że w ł a ś n i e j e g o a t a k na E r i u g e n ę t ł u m a czy k r y t y k ę w y m i e r z o n ą p r z e c i w R u y s b r o e c k o w i . Z walki p r o w a d z o n e j p r z e z G e r s o n a p r z e c i w realistom z j e d n e j i p r z e c i w n o m i n a l i s t o m ( s c h o l a s t y k o m n o m i n a l i s t y c z n y m ) z d r u g i e j strony, wybija się na pierwszy plan teologia mistycz na, n a u k a o Bogu o p a r t a na O b j a w i e n i u i na d o ś w i a d c z e n i u m i s t y c z n y m . J e s t uderzające, ż e z a r ó w n o dzieje filozofii starożytnej, jak i średniowiecz nej k o ń c z y okres, w k t ó r y m g ł ó w n y m p r z e d m i o t e m zainteresowania staje się Bóg, i to n i e Bóg j a k o p r z e d m i o t metafizyki lub teologii objawionej, lecz mistyki. N i e z a j m i e m y się n a razie analizą, b a r d z o zresztą ważną, różnic zachodzą cych p o m i ę d z y p r a w d z i w ą mistyką a p s e u d o m i s t y k a m i . S t w i e r d z a m y n a t o m i a s t n i e w ą t p l i w y fakt, ż e w „jesieni starożytności" d o m i n u j e n e o p l a t o n i z m , a w „je sieni ś r e d n i o w i e c z a " m i s t y k a c h r z e ś c i j a ń s k a z d e c y d o w a n i e n e o p l a t o ń s k a w s w y m p o d ł o ż u . T e fakty m u s i a ł y d o p r o w a d z i ć F r a n c i s z k a B r e n t a n ę d o j e g o sławnej k o n c e p c j i o powtarzających się (z racji w e w n ę t r z n y c h k o n s e k w e n c j i ) , w najróżniejszych czasach i w a r u n k a c h k o l e j n y c h e t a p a c h f i l o z o f o w a n i a . E t a p y t e są n a s t ę p u j ą c e : 1. z a i n t e r e s o w a n i a t e o r e t y c z n e , s z u k a n i e n o w y c h m e t o d , rozwój; 2. w z r o s t p r a k t y c z n y c h c e l ó w wiedzy, szkoły, p o p u l a r y z a cja, z a n i k głębi; 3 . k r y t y k a i s c e p t y c y z m ; 4. reakcja p r z e c i w s c e p t y c y z m o w i , d o gmatyzm, intuicjonizm, mistycyzm. N i e przeprowadzając takiego lub innego wartościowania poszczególnych faz, m u s i m y p r z y z n a ć , ż e podział b r e n t a n o w s k i j e s t u z a s a d n i o n y p r z e z m a t e r i a ł historyczny. E p o k ę , którą o p r a c o w y w a l i ś m y , m o ż e m y ująć w r a m y trzeciej i czwartej fazy. K r y t y c y z m i s c e p t y c y z m , b ę d ą c y d o m i n a n t ą o m a w i a n e g o o k r e su, w y w o ł a ł j a k o r e a k c j ę o d w r ó t od s p e k u l a c j i i z w r o t k u m i s t y c e . Z a p e w n e naj ważniejszą przyczyną w s z y s t k i c h p r z e m i a n w życiu u m y s ł o w y m był n u r t „ n o w e j t e o l o g i i " , k t ó r y zrósł się ściśle z p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n ą mistyką. W ł a ś n i e „nowa teologia" stanowi pierwszy antyscholastyczny przyczółek. 1057
Via moderna p r z y g o t o w a ł a j u ż d o s t a t e c z n i e g r u n t p o d k r y t y c y z m i s c e p t y c y z m . G e r s o n stał się h e r o l d e m k r y t y k i teologii s c h o l a s t y c z n e j , k t ó r e j zarzucał, ż e z teologii u c z y n i ł a filozofię z a n i e d b u j ą c Pismo Święte i Ojców. G e r s o n m a r z y o teologii u p r o s z c z o n e j , j a k b y ogolonej brzytwą O c k h a m a , o p a r t e j na p a t r y s t y ce. N i c t e ż d z i w n e g o , ż e moderni uważają go za swojego r e p r e z e n t a n t a . H a s ł a G e r s o n a staną się h a s ł e m całej reakcji a n t y s c h o l a s t y c z n e j , której p r z e d s t a w i c i e F. Brentano, Die vierPhasen
der Philosophie, Stuttgart 1895.
Średniowiecze
882
le b ę d ą n a w o ł y w a ć , b y o d r z u c i ć w s z e l k i e p r z e r o s t y filozofii i s p e k u l a c j i , a na s t ę p n i e n a ś l a d o w a ć J e z u s a , b o t y l k o t a k o s i ą g n i e m y m ą d r o ś ć bożą. M o t y w t e n p o w t ó r z y się b a r d z o d o b i t n i e u T o m a s z a a K e m p i s . N o m i n a l i z m c z t e r n a s t o w i e c z n y z a k o ń c z y ł p r o c e s u p a d k u teologii d o k o nujący się w o k r e s i e p ó ź n e g o ś r e d n i o w i e c z a . G i l s o n zwraca u w a g ę na to, ż e u p r o g u w i e k ó w ś r e d n i c h p o t r z e b n a była Consolatio filozofii, z a n i m teologia n i e z d o b y ł a n a l e ż n e j jej m o c y i p e ł n i . U k r e s u e p o k i , g d y załamują się wiązania fi lozofii, zjawia się Consolatio theologiae G e r s o n a . „ Ż n i w o " X I V i X V w. j e s t b o g a t e na g r u n c i e filozofii, t a k j a k bogaty, ale noszący z n a m i o n a u p a d k u był styl g o t y k u p ł o m i e n i s t e g o . T r w a i rozrasta się w ó w c z a s n i e t y l k o via moderna w p o s t a ci filozoficznego i p r z y r o d n i c z e g o o c k h a m i z m u , n i e t y l k o k w i t n i e a w e r r o i z m , jej s k r a j n e p r z e c i w i e ń s t w o , ale s w o i s t e o w o c e w y d a j e r ó w n i e ż i via antiąua. M a m y w niej z a r ó w n o u m i a r k o w a n y a r y s t o t e l i z m , j a k i p l a t o n i z m . N i e trzeba przytaczać wielu innych powodów, wystarczy dobrze zrozu m i e ć całą a t m o s f e r ę p r z e ł o m u , a b y pojąć, ż e t o m i z m m u s i a ł k o s t n i e ć , p r z e m i e nić się w s z k o ł ę , i ż e n i e m ó g ł w y d a ć owoców. I n a c z e j wyglądało z a g a d n i e n i e s z k o t y z m u . W i d z i e l i ś m y , ż e n u r t a n t y s c h o l a s t y c z n y p r z e d e w s z y s t k i m dążył d o o c z y s z c z e n i a teologii z e scholastyki. P o z b a w i e n i e teologii k o n t a k t u z filozofią z n a c z y ł o tyle, co w y d a n i e w y r o k u na m e t a f i z y k ę w t y p i e t o m i s t y c z n y m . D l a t e go c h o c i a ż cały n u r t s c e p t y c z n o - k r y t y c z n y p ó ź n e g o ś r e d n i o w i e c z a d o p r o w a d z i ł na razie t y l k o d o „ o d k a ż e n i a teologii z z a r a z k ó w filozoficznych", to j e d n a k wła ściwą t e n d e n c j ą c a ł e g o t e g o k i e r u n k u było p o d w a ż e n i e założeń e m p i r y c z n e j , e g z y s t e n c j a l n e j m e t a f i z y k i . P r o c e s y myśli filozoficznej posuwają się b a r d z o w o l n o i i d e e , k t ó r e zrealizują się d o p i e r o w p ó ź n e j e p o c e n o w o ż y t n e j j u ż teraz pojawiają się w zalążku. N i e w ą t p l i w i e o c k h a m i z m c z t e r n a s t o w i e c z n y p r z y g o t o wał s c e p t y c z n ą k r y t y k ę m e t a f i z y k i i u t o r o w a ł d r o g ę r e n e s a n s o w e m u pirroniz m o w i . N a p e w n o z n a c z e n i a d o d a ł m u fakt, ż e w j e g o ł o n i e p o w s t a ł o s z e r e g w a ż n y c h fizycznych i a s t r o n o m i c z n y c h h i p o t e z . J e d n a k najważniejsze j e s t to, iż n a g r u n c i e via moderna zostało s f o r m u ł o w a n e s t a n o w i s k o H u m e ' a zasada p r z y c z y n o w o ś c i p r z e s t a j e b y ć oczywistą, pierwszą zasadą metafizyczną. P o d ciosami n i e u b ł a g a n e j krytyki o c k h a m i z m u łamią się łatwiej i p r ę d z e j wiązania p o w i e r z c h o w n i e r o z u m i a n e g o t o m i z m u . S z k o t y z m łatwiej u n i k a tych ciosów, p o n i e w a ż znajduje s c h r o n i e n i e w p r z y b y t k a c h esencjalizmu. Ż y w s z a j e s t w i ę c w t y m o k r e s i e „ f e r m e n t a c j a " s z k o t y z m u , a ściślej p l a t o n i z m u reprezentują c e g o typową m e t a f i z y k ę esencji. W s p a n i a l e s y n t e t y z u j e rolę s z k o t y z m u Gilson: „dzieło s z k o t y z m u to dzieło na daleką m e t ę , jeśli j e s t prawdą, ż e znajdzie o n o s w e p r z e d ł u ż e n i e w twórczości Suareza, a m o ż e n a w e t i Wolfa, zdobywając w t e n s p o s ó b n i e b e z p i e c z n y zaszczyt r e p r e z e n t o w a n i a metafizyki w oczach Kanta, i u ś p i e n i a go w o w y m śnie d o g m a t y c z n y m , z k t ó r e g o H u m e miał go o b u d z i ć " . 1 0 5 8
P l a t o n i z m , a ściślej n e o p l a t o n i z m z y s k u j e w t y m o k r e s i e d u ż e p o p a r c i e i od i n n e j strony. P r z e d e w s z y s t k i m od a l b e r t y z m u , k t ó r y j e s t w ł a ś c i w i e n e o p l a t o n i z m e m , a także od nowo powstałych, bezpośrednich przekładów Proklosa. E. Gilson, La philosophie au Moyen-Age, Paris 1944, s. 718.
LI. Kres epoki
883
T o w s z y s t k o z m i e s z a n e z n i e p r z e r w a n ą tradycją n e o p l a t o ń s k ą w ś r e d n i o w i e czu, o d d z i a ł a ł o na całą m i s t y k ę p ó ź n e g o ś r e d n i o w i e c z a , i na p o s t a ć Mikołaja K u z a ń c z y k a . R o z u m i e j ą c t e w s z y s t k i e c z y n n i k i , n i e t r u d n o z o r i e n t o w a ć się, dla c z e g o taki w ł a ś n i e był c h a r a k t e r p i e r w s z y c h s y s t e m ó w n o w o ż y t n y c h . S w o i s t o ś ć ś r e d n i o w i e c z a m o ż e b y ć p r z e c e n i a n a albo n i e d o c e n i a n a , ale c h y b a j e s t s ł u s z n a t e z a G i l s o n a , ż e z u p e ł n i e inaczej w y g l ą d a ł a b y filozofia n o w o ż y t n a , g d y b y b e z p o ś r e d n i o p o starożytności nastały w i e k i n o w o ż y t n e . T r z e b a d o b r z e o d g r a n i c z a ć z a g a d n i e n i e wartościowania ś r e d n i o w i e c z a , od czysto o b i e k t y w n e j o c e n y tej e p o k i . Jeżeli b ę d z i e m y ją wartościować, w t e d y w i e k i ś r e d n i e b ę d ą z a w s z e dla nas z n a k i e m sprzeczności. D l a t e g o n i e z a l e ż n i e od w y s t a w i a n y c h o c e n , t r z e b a sobie z d a ć s p r a w ę z t e g o , co w d z i e d z i n i e życia u m y s ł o w e g o , a ściślej filozofii stanowi w ł a ś c i w e osiągnięcie w i e k ó w ś r e d n i c h . P u n k t e m s z c z y t o w y m całej ewolucji filozoficznej był n i e w ą t p l i w i e t o m i z m . Sta nowi o n najwyższy e t a p rozwoju t e g o , co w filozofii i s t o t n e , m i a n o w i c i e metafi zyki o p a r t e j na b a z i e e m p i r y c z n e j - a n i e s e n s u a l i s t y c z n e j , e g z y s t e n c j a l n e j a n i e s u b i e k t y wis t y c z n e j . O t o najwyższa w a r t o ś ć t o m i z m u i n a j w y ż s z e osią gnięcie intelektualne średniowiecza. Synteza Tomasza, jak każde wielkie dzie ło l u d z k i e j myśli, z n a j d u j e się na w y ż y n a c h , p o k t ó r y c h p o r u s z a n i e się j e s t n i e z m i e r n i e t r u d n e . Z b o c z e n i e z tej w ą z i u t k i e j drogi grozi n a s z e m u i n t e l e k t o w i katastrofą. W i d z i e l i ś m y , ż e to w ł a ś n i e zdarzyło się w o k r e s i e b e z p o ś r e d n i o n a s t ę p u j ą c y m p o św. T o m a s z u . N i e c h o d z i t u t y l k o o to g ł ę b o k i e o d s t ę p s t w o od a p r i o r y z m u , k t ó r y m był s z k o t y z m i od s e n s u a l i z m u , k t ó r y tkwił w via moderna. S y s t e m t o m i s t y c z n y n i e z w y k l e szczęśliwie znalazł r ó w n o w a g ę p o m i ę d z y r o z u m e m i wiarą, m i ę d z y na turą i łaską, m i ę d z y literą i d u c h e m . Ale j a k ż e łatwo było t ę r ó w n o w a g ę z a g u bić. W y s t a r c z y ł o m i n i m a l n e o d s t ę p s t w o od p o d s t a w tej d o k t r y n y , a b y w ł a ś c i w e , u s t a l o n e p r z e z T o m a s z a o g r a n i c z e n i e ingerencji r o z u m u w d z i e d z i n ę wiary sta ło się n a d m i e r n e l u b n i e d o s t a t e c z n e . Widzieliśmy, ż e ś w i a d o m o ś ć wartości ro z u m u i z w i ę k s z e n i e w y m o g ó w s t a w i a n y c h d o w o d o w i przybrało w k r ó t c e p o s t a ć taką, ż e r ó w n o w a g a u s t a l o n a p r z e z T o m a s z a zachwiała się g r u n t o w n i e , a wiara zaczęła „ p u c h n ą ć " k o s z t e m usychającej filozofii. N a p r a w d ę u s y c h a ł a i m a r n i a ła r ó w n i e ż i wiara, a rzeczywiście w z m a c n i a ł y się n a u k i s z c z e g ó ł o w e i o p a r t a na nich t e c h n i k a . R ó w n i e ł a t w o było z a g u b i ć h a r m o n i ę litery i d u c h a . L i t e r a d o szła w w i e k a c h ś r e d n i c h d o w s p a n i a ł e g o r o z k w i t u w m e t o d z i e s c h o l a s t y c z n e j . M e t o d a ta s t a n o w i n i e z w y k l e c e n n e n a r z ę d z i e służące d o z w i ę k s z a n i a precyzji myśli i jej w y r a ż a n i a . Ale i tu k o n i e c z n e j e s t z a c h o w a n i e r ó w n o w a g i , z n a l e z i e n i e i u t r z y m a n i e z ł o t e g o ś r o d k a m i ę d z y t e c h n i c z n ą doskonałością n a r z ę d z i a a t r u d n ą d o w y r a ż e n i a i odwołującą się d o u c z u ć głębią. D z i e ł o T o m a s z a j e s t n i e w ą t p l i w i e s c h o l a s t y c z n e , ale w n a j l e p s z y m t e g o słowa z n a c z e n i u . J e s t w n i m t y l k o tyle t e c h n i k i i precyzji n a r z ę d z i a , ile p o t r z e b a dla w y r a ż e n i a istoty myśli. G d y j e d n a k c z y t a m y dzieła p o w s t a ł e b e z p o ś r e d n i o p o T o m a s z u l u b j e g o k o m e n t a t o r ó w , to widzimy, ż e i s t o t n i e z d r o w a i ży w a filozofia i teologia d e g e n e r u j e się w s c h o l a s t y k ę . U ż y w a m y t u w y r a z u „ s c h o l a s t y k a " w z n a c z e n i u p e j o r a t y w n y m , i t y m s p o s o b e m lepiej r o z u m i e m y
Średniowiecze
884
ludzi r e n e s a n s u , k t ó r z y t a k n a m i ę t n i e z nią walczą. N i e zdają s o b i e j e d n a k spra w y z t e g o , ż e zrywając ze scholastyką, zrywają z filozofią i metafizyką. W s z y s t k i e t e w i e l k i e przemiany, k t ó r e w n i e p r z e r w a n y m ciągu rozgrywają się i dziś, o d b y w a ł y się j e d n a k w e p o c e średniowiecza w o k r e ś l o n y m , k o n k r e t n y m świecie. Był to świat k u l t u r y chrześcijańskiej n i e w y c h o d z ą c e j poza o b r ę b r z y m s k i e g o orbis terrarum. Stanowił go p r z e d e w s z y s t k i m świat O b j a w i e n i a , cała filozofia ś r e d n i o w i e c z n a (chrześcijańska, ż y d o w s k a , arabska) rozwijała się w j e g o klimacie. N i e t y l k o w i ę c sama filozofia i jej a u t o n o m i c z n a p r o b l e m a t y k a , ale rów nież i O b j a w i e n i e sprawiły, że w i e k X I I I jest dla nas wyjątkowo żywy. C a ł k i e m o b i e k t y w n i e t r z e b a p o w i e d z i e ć , ż e w i e k i ś r e d n i e stanowią j e d e n z najintensywniejszych okresów wysiłku spekulatywnego. Z p u n k t u widzenia czysto historycznej analizy m o ż n a stwierdzić, „ ż e n a l e ż y włączyć w d z i e d z i n ę le g e n d o p o w i e ś ć o r e n e s a n s i e myśli n a s t ę p u j ą c y m p o w i e k a c h u ś p i e n i a , c i e m n o ści i b ł ę d u " . N i e t r z e b a c h y b a p o d k r e ś l a ć , że geograficznie t e r e n e m tej wiel kiej „ o l i m p i a d y m ą d r o ś c i " była p r z e d e w s z y s t k i m Francja, a U n i w e r s y t e t Pary ski (w k a ż d y m razie w X I I I w.) stał się o ś r o d k i e m n i e tylko f r a n c u s k i m , lecz o g ó l n o c h r z e ś c i j a ń s k i m . M i a s t o - ś w i a t ł o (Ville-lumiere) oświecało w s z y s t k i c h , a j e d n a k w b l a s k u t e g o światła, najwspanialsze o w o c e przyniosła Italia. P i ę k n i e m ó w i o t y m zjawisku G i l s o n : „ k a t e d r y z k a m i e n i a są f r a n c u s k i e , ale k a t e d r y myśli są w ł o s k i e " . M a tu na u w a d z e n i e o d r o d n y c h s y n ó w Italii, św. T o m a s z a , św. B o n a w e n t u r ę i D a n t e g o Alighieri. D w i e g ł ó w n e filozoficzno-teologiczne, w ł o s k i e „ k a t e d r y m y ś l i " , B o n a w e n t u r ę i T o m a s z a j u ż z n a m y ; trzecia z nich n i e n a l e ż y ściśle d o d z i e j ó w filo zofii i teologii, lecz d o o g ó l n y c h d z i e j ó w k u l t u r y i literatury. D a n t e j a k s o c z e w ka zbiera w s o b i e n a j w a ż n i e j s z e n u r t y m y ś l o w e swej e p o k i i o k r e s ó w ją p o p r z e dzających. J e ż e l i w i d z i się w n i m z w i a s t u n a r e n e s a n s u , to j e s t o n r ó w n i e ż , a m o ż e p r z e d e w s z y s t k i m , w y r a z i c i e l e m t e g o w s z y s t k i e g o , c z y m żyło dojrzałe i k o ń c z ą c e się ś r e d n i o w i e c z e . D l a t e g o k a ż d y m e d i e w i s t a m u s i i n t e r e s o w a ć się D a n t e m , dla h i s t o r y k a filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j j e g o p o s t a ć n i e m o ż e b y ć o b o j ę t n a . I r z e c z y w i ś c i e , najwybitniejsi b a d a c z e filozofii i teologii ś r e d n i o w i e c z n e j są j e d n o c z e ś n i e a u t o r a m i prac o n a j w i ę k s z y m p o e c i e ś r e d n i o w i e c z a i zaliczają go d o r o z m a i t y c h szkół f i l o z o f i c z n y c h . N a m c h o d z i o to, a b y w s k r ó c i e z a p o z n a ć się z n a j w a ż n i e j s z y m i z a g a d n i e n i a m i d o t y c z ą c y m i p o s t a w y filozoficznej D a n t e g o i j e g o s t o s u n k u d o filozofii. 1 0 5 9
1 0 6 0
1061
1 0 5 9
E. Gilson, La philosophie au Moyen-Age, s. 761. Ibidem, s. 765. 1061 js^ p y k } | Mandonnet (w: Dante thóologień) czyni zeń tomiste, inaczej na tę sprawę zapatruje się Gilson w Dante et la philosophie (1939) ostro krytykując Mandonneta. Również K. Michalski pisał parokrotnie o D a n t e m (Myślfranciszkańska i jej wpływ na Dantego; Mistyka i scholastyka u Dantego) i jemu poświęcił swą ostat nią, pośmiertnie już wydaną pracę: La gnosćologie de Dante (Kraków 1950). 1 0 6 0
a
r Z
a c
LI. Kres epoki
885
S z e r o k o o m a w i a l i ś m y życie filozoficzne p ó ź n e g o ś r e d n i o w i e c z a , j e d n a k t r z e b a s o b i e u ś w i a d o m i ć , ż e w i e l e k i e r u n k ó w i środowisk, n i e m ó w i ą c j u ż o s z e r e g u n a z w i s k , zostało p o m i n i ę t y c h . W n a j w i ę k s z y m skrócie w s k a ż e m y , co zostało p o m i n i ę t e , a b y ś m y nabrali w ł a ś c i w e g o pojęcia o b o g a c t w i e e p o k i , którą opuścimy. N i e omówiliśmy więc: 1) L i c z n y c h franciszkanów, których myśl albo odznaczała się n i e z a l e ż n o ścią, ale była szkotyzująca, albo szła za B o n a w e n t u r ą . W Anglii było wielu b e z p o ś r e d n i c h u c z n i ó w Szkota, w X I V w. znalazł się n a w e t d o m i n i k a n i n szkotysta. 2) P e w n y c h środowisk, z których pochodzili k o m e n t a t o r z y Szkota w X V w. C i e k a w y m t e g o rodzaju o ś r o d k i e m jest przesiąknięty n o m i n a l i z m e m u n i w e r s y t e t w Erfurcie, gdzie franciszkanie reprezentują s z k o t y z m . 3) K r ę g u a u g u s t y n i s t ó w i e g i d i a n . Z t y c h p i e r w s z y c h w y m i e n i l i ś m y tyl k o G r z e g o r z a z R i m i n i , z d r u g i c h s a m e g o I d z i e g o i j e g o u c z n i a J a k u b a z Viterbo. P i s m a polityczno-filozoficzne tej g r u p y są z d e c y d o w a n i e a n t y l a i c k i e i b r o niące o r t o d o k s j i , r e p r e z e n t a t y w n y j e s t tu T o m a s z ze Strasburga. O d G r z e g o r z a z R i m i n i zwiększają się s y m p a t i e dla via moderna, ale i w ó w c z a s o c k h a m i z m j e s t tu u m i a r k o w a n y ( n p . H u g o l i n z O r v i e t o ) . 4) K a r m e l i t ó w a n g i e l s k i c h , w ł o s k i c h i n i e m i e c k i c h . 5) L i c z n y c h e k l e k t y k ó w a n g i e l s k i c h . 6) Ś r o d o w i s k a w ł o s k i e g o o s y m p a t i a c h n o m i n a l i s t y c z n y c h ( P a w e ł z Par my, J a n B r a m m a r t , i inni), k t ó r e i n t e r e s o w a ł o się z a g a d n i e n i a m i frapującymi swą d z i w a c z n o ś c i ą (co j e s t zresztą t y p o w e dla d e k a d e n c j i ) . O t o p r z y k ł a d y t y c h p y t a ń : czy B ó g m ó g ł b y połączyć się h i p o s t a t y c z n i e z A n t y c h r y s t e m ; czy m ó g ł b y karać n i e w i n n e g o ; czy m ó g ł b y złączyć d u s z ę r o z u m n ą z c i a ł e m , k t ó r e n i e j e s t l u d z k i e . W y w o d z ą c y się z t e g o k r ę g u S i b e r t z B e e k w m i e s z a n y był j a k o strona p r z e c i w n a w p r o c e s E c k h a r t a , k r y t y k o w a ł r ó w n i e ż Defensorpacis Marsy liusza z P a d w y . 7) C y s t e r s ó w , k t ó r z y znajdowali się p o d w p ł y w e m k i e r u n k ó w s c e p t y c z n o - k r y t y c z n y c h . Z g o d n i e bronili swego konfratra Jana z Mirecourt, gdy w roku 1347 d o s i ę g ł o go p o t ę p i e n i e . 8) B e n e d y k t y n ó w , k t ó r z y byli na ogół gorliwymi o b r o ń c a m i ortodoksji, ale od X I V w. tracili na z n a c z e n i u , p o n i e w a ż słabła i n t e n s y w n o ś ć ich życia u m y słowego. Oprócz tych nie omówionych zagadnień dotyczących poszczególnych u g r u p o w a ń z a k o n n y c h i ich u d z i a ł u w rozwoju p r o b l e m a t y k i filozoficznej, n a l e ż a ł o b y t e ż szerzej n a k r e ś l i ć życie u m y s ł o w e d a w n y c h i n o w y c h u n i w e r s y t e tów. P o d a m y teraz t y l k o w p u n k t a c h najważniejsze p r o b l e m y . P a r y ż w w i e k u X I V dzielił swój w p ł y w z O k s f o r d e m . N a u n i w e r s y t e c i e p a r y s k i m rosło w ó w c z a s z n a c z e n i e w y d z i a ł u artium i zaznaczyła się coraz w y r a źniejsza g r u p a m i s t r z ó w logiki i g r a m a t y k i , oczywiście s p e k u l a t y w n e j . M n o ż y ł y się t e ż k o m e n t a r z e d o A r y s t o t e l e s a i t r a k t a t y De modis significandi, d z i ę k i n i m m i s t r z o w i e g r a m a t y k i zyskali m i a n o modistae. P o w s t a w a ł y t e ż coraz s u b t e l n i e j sze guaestiones: „czy rodzaj m o ż e p r z e t r w a ć w j e d n y m g a t u n k u , czy istnieje z m y s ł c z y n n y " (utrum genus possit sahari in una specie, utrum sit ponere sensum
Średniowiecze
886
agentem). J e d n o c z e ś n i e wzrósł w p ł y w via moderna, m i m o ż e c z y n n i k i oficjalne występowały przeciw nowatorom. Istotnie, zarówno papieże, jak i władze uni w e r s y t e c k i e zabierają głos j u ż b a r d z o w c z e ś n i e i sprzeciwiają się via moderna. N a d z i e s i ę ć lat p r z e d śmiercią O c k h a m a , m ó w i ł o się j u ż w y r a ź n i e o doctrina occamica, co ś w i a d c z y o jej n i e z w y k ł e j p o p u l a r n o ś c i . W X I V w. n a j w i ę k s z e n a s i l e n i e s p r z e c i w ó w w o b e c „ n o w e j d r o g i " o d n o t o w u j e m y w latach 1 3 4 6 - 1 3 4 7 . W X V w. walczył z n o m i n a l i s t a m i L u d w i k X I , w t y m czasie toczyły się w P a r y ż u , p o d o b n i e j a k i n a i n n y c h u n i w e r s y t e t a c h spory m i ę d z y n o m i n a l i s t a m i a r e alistami. P o d c z a s o k u p a c j i a n g i e l s k i e j ( 1 4 0 7 - 1 4 3 7 ) p a n o w a l i na U n i w e r s y t e c i e P a r y s k i m realiści, c i e k a w a , o d r ę b n a od t o m i s t ó w g r u p a a l b e r t y s t ó w (Jan z N o va D o r n o ) . Z n a m i e n n a j e s t o b r o n a n o m i n a l i s t ó w zawarta w ich w s p ó l n y m liście z 1474 r., spór k o ń c z y się ich z w y c i ę s t w e m w X V w. Ż y c i e i n n y c h u n i w e r s y t e t ó w w X V w. toczyło się, p o d o b n i e j a k i w P a r y żu, p o d h a s ł e m w a l k n o m i n a l i s t ó w z realistami. W Kolonii na p r o w a d z o n e s p o ry rzuca z n a m i e n n e światło w s p o m n i a n a j u ż k o r e s p o n d e n c j a u n i w e r s y t e t u z k s i ą ż ę t a m i e l e k t o r a m i . W p ó ź n i e j s z y m o k r e s i e toczyły się t a m i n n e b a r d z o za c i e k ł e w a l k i p o m i ę d z y a l b e r t y s t a m i , k t ó r y c h głową był H e i m e r y k z G a m p o ( m i s t r z Mikołaja z K u z y ) i t o m i s t a m i z G e r a r d e m z M o n t e na c z e l e . U n i w e r s y t e t K o l o ń s k i w p ł y n ą ł na swój siostrzany u n i w e r s y t e t w L o u v a i n . R ó w n i e ż i w K r a k o w i e , g d z i e n i e p r z y m u s z a n o profesorów d o ż a d n e j orientacji filozo ficznej, k o l o ń s k i e s p o r y a l b e r t y s t ó w i t o m i s t ó w miały s w e e c h a . Kraków, Praga, W i e d e ń , L i p s k , T u l u z a należały d o najważniejszych ó w c z e s n y c h u n i w e r s y t e tów. W e Francji, na u n i w e r y s t e c i e w T u l u z i e działał R a j m u n d z S a b u n d e (XV w.), a p o l o g e t a , n a s t ę p c a R a j m u n d a L u l l a . W H i s z p a n i i z k o ń c e m X V w. n o t u j e m y wielki r o z k w i t u n i w e r s y t e t ó w i t o m i z m u , k t ó r e g o p r z e d s t a w i c i e l e m był kardynał Jan Torąuemada.
ROZDZIAŁ LII
Dante Alighieri D a n t e Alighieri ( 1 2 6 5 - 1 3 2 1 ) p o c h o d z i ł z p a t r y c j u s z o w s k i e g o r o d u f l o r e n c k i e g o i j e g o w ł a ś c i w e i m i ę D u r a n t e p r z e m i e n i o n o z c z a s e m na D a n t e . Był g r u n t o w n i e w y k s z t a ł c o n y , mając 22 lata wstąpił na U n i w e r s y t e t Boloński. Z n a m y go p r z e d e w s z y s t k i m j a k o p o e t ę i w i e m y z Vita nuova, ż e j e g o pierwszą, wielką m i łością była B e a t r y c z e . Vita n i e d o t y c z y w y ł ą c z n i e u c z u ć poety, ale o b e j m u j e za r ó w n o s p r a w y p o l i t y c z n e , j a k i „rzeczy o s t a t e c z n e " . P r z e ł o m o w ą datą w j e g o życiu była ś m i e r ć B e a t r y c z e 9 k w i e t n i a 1290 r. W t e d y to D a n t e szukając p o c i e szenia w filozofii, czyta O pocieszeniu, jakie daje filozofia Boecjusza i O przyjaźni C y c e r o n a . P o d w p ł y w e m l e k t u r D a n t e zbliżył się d o filozofii i teologii. W kla sztorze św. M a r k a w e Florencji słuchał o n ucznia T o m a s z a , R e m i g i u s z a z G i r o lami. P o z n a ł w ó w c z a s t o m i z m , ale nie m o ż n a w n o s i ć stąd, że był w p e ł n i t o m i stą. D u ż y w p ł y w myśli franciszkańskiej ( B o n a w e n t u r a ) w i d a ć w j e g o o k r e ś l e niu filozofii, j a k o p e ł n e g o miłości u ż y w a n i a mądrości (uno amoroso uso di sapienza) , d l a t e g o d i a b e ł n i e m o ż e b y ć n i g d y filozofem. mz
Z a wielką trylogię d a n t e j s k ą u w a ż a się dzieła Vita nuova, Convivio i La divina commedia (Boska Komedia), którą pisał D a n t e w o s t a t n i m o k r e s i e s w e g o ży cia. R ó w n i e w a ż n e j e s t p i s m o filozoficzno-polityczne De monarchia. S a m D a n te p o r ó w n u j e s w e Convivio d o Summy contra gentiles, a M i c h a l s k i z e s t a w i a Bo ską Komedię z Summa teologii św. T o m a s z a . D a n t e w y p r a c o w u j e c i e k a w e p o g l ą d y w d z i e d z i n i e teorii literatury. U w a ża, ż e w poezji c h o d z i o fikcję, a nie o p r a w d ę historyczną. N i e w o l n o z a p o m i nać, ż e cała Boska Komedia, d o której n a p i s a n o niezliczoną ilość k o m e n t a r z y j e s t wielką fikcją literacką, a z a r a z e m wizją, w k t ó r e j D a n t e m u n i e c h o d z i o p r a w d ę , ale o bella menzogna. Boska Komedia n i e j e s t w i ę c ani d z i e ł e m n a u k o w y m , ani biografią D a n t e g o . T r z y części Boskiej Komedii odpowiadają m i s t y c z n e m u p o d z i a ł o w i e t a p ó w życia d u c h o w e g o , na o c z y s z c z e n i e - o ś w i e c e n i e - z j e d n o c z e n i e ; via purgativa (Piekło), via illuminativa (Czyściec), via unitiva (Niebo). D o k ł a d n i e j via purgativa o b e j m u j e r ó w n i e ż czyściec, via illuminativa zaś j e s t p r o c e s e m , k t ó r y d o k o n u j e się p o d c z a s w ę d r ó w k i D a n t e g o p o sferach p t o l e m e j s k i c h . W Convivio Dan t e łączy z n i m i podział n a u k , i t a k Księżycowi o d p o w i a d a g r a m a t y k a , M e r k u r e m u d i a l e k t y k a , W e n u s r e t o r y k a , Słońcu a r y t m e t y k a , M a r s o w i m u z y k a , J o w i s z o wi g e o m e t r i a , S a t u r n o w i a s t r o n o m i a . P r z e w o d n i k i e m D a n t e g o p o p i e k l e j e s t Wergiliusz, d o granic n i e b a e m p i r e j s k i e g o p r o w a d z i go B e a t r y c z e , p o t e m p r z e w o d n i k i e m staje się św. B e r n a r d , tak zaczyna się via unitiva. 1 0 6 3
XO(A
1 0 6 2
1 0 6 3
1 0 6 4
Dante, Convivio, III, 12, 12. Ibidem, IV, 30. Ibidem, II.
888
Średniowiecze
Z e sferami p t o l e m e j s k i m i i p r z e w o d n i k a m i p o nich, łączy się z a g a d n i e n i e rodzajów n a s z e g o p o z n a n i a i j e g o wartości. J u ż w Convivio w y s t ę p u j ą błyski w oczach i u ś m i e c h y D o n n a G e n t i l e , która s y m b o l i z u j e filozofię. Błyski w oczach oznaczają ścisłe d o w o d y (demonstrationes), a u ś m i e c h y d o w o d y d i a l e k t y c z n e t y l k o p r a w d o p o d o b n e (persuasiones). W p r a w d z i e całe w z n o s z e n i e się D a n t e g o p o sferach n i e b i e s k i c h wiąże się ściśle z b l a s k a m i w oczach B e a t r y c z e (lumen gloriae) i o p i e r a się na wiktoryriskiej w z a ł o ż e n i u teorii k o n t e m p l a c j i (Ry szard z e Św. W i k t o r a ) , ale r o z r ó ż n i e n i e b ł y s k ó w i u ś m i e c h ó w w s k a z u j e n a m , ż e u D a n t e g o z a z n a c z a się z n a n y n a m z p ó ź n e g o o k r e s u ś r e d n i o w i e c z a , a w y p ł y wający z k r y t y c y z m u i s c e p t y c y z m u prąd, p r z e n o s z ą c y w i e l e p r a w d z d z i e d z i n y w i e d z y d o wiary. P o s t ę p u j e tu D a n t e za S z k o t e m , ale n i e d o c h o d z i d o s t a n o w i ska O c k h a m a , s z e r e g t e z p r z e c h o d z i z demonstratio dopersuasio, a n a w e t w d z i e d z i n ę wiary. W i d z i m y tu zalążki f i d e i z m u szukającego oparcia w m i s t y c y z m i e . W i e l e e l e m e n t ó w teorii m i s t y c z n y c h z n a j d z i e m y w p i s m a c h D a n t e g o , n p . p l o t y ń s k i e „ t o co p i e r w s z e w d u s z y " (xb rcpcoTOV TTIC y^fic) m a długą historię w myśli ś r e d n i o w i e c z n e j , A u g u s t y n określa j e m i a n e m abditum mentis; B o n a w e n t u r a apex mentis, scintilla animae\ T o m a s z arx, mens; E c k h a r t Seelengrund, zaś D a n t e seme divino. N a t y m pojęciu o p i e r a się dalej cała d a n t e j s k a k o n c e p c j a s z l a c h e c t w a , ową nobilta n a z y w a D a n t e najczęściej z a l ą ż k i e m życia d u c h o w e g o i szczęścia (seme difelicitd). N a p o d s t a w i e d o t y c h c z a s o w y c h u w a g widzimy, ż e rzeczywiście t r u d n o u z n a ć D a n t e g o za czystego t o m i s t ę , r e p r e z e n t u j e on raczej t e n d e n c j e , k t ó r e cha rakteryzują rodzący się antyfilozofizm i fideizm X I V w. W e d l e Gilsona, D a n t e jest p r z e d e w s z y s t k i m z a i n t e r e s o w a n y dziedziną sprawiedliwości społecznej i poli tycznej. Wyznaje o n s e p a r a t y z m królestwa d o c z e s n e g o i w i e c z n e g o w w i e l u d z i e d z i n a c h . J u ż w Convivio w y s t ę p u j e izolacja teologii, i j a k ż e t y p o w y p r y m a t e t y k i teologia I etyka I fizyka — m e t a f i z y k a G i l s o n i n t e r p r e t u j ą c role, j a k i e pełnią p o s z c z e g ó l n e p o s t a c i e pojawiające się w Boskiej Komedii, w y p r o w a d z a w i e l e b a r d z o c i e k a w y c h w n i o s k ó w filozo ficznych. W i e m y , j a k b a r d z o d y s k u t o w a n y m z a g a d n i e n i e m j e s t p o j a w i e n i e się w Niebie Sigera z Brabancji pośród świty św. T o m a s z a , a J o a c h i m a z F i o r e w k r ę gu św. B o n a w e n t u r y . D a n t e c h c e p r z e d e w s z y s t k i m p r z y p o m n i e ć o b u z a k o n o m ż e b r a c z y m , ż e mają p o r z u c i ć troski o p o r z ą d e k d o c z e s n y . W y s t ę p u j ą c a w tej s c e n i e k r y t y k a z a k o n ó w m a m i ę d z y i n n y m i w s k a z a ć n a to, ż e d o m i n i k a n i e p o rzucają swój c z y s t o d u c h o w y ideał w p o g o n i za d o b r a m i m a t e r i a l n y m i i za s t u d i a m i p r a w n i c z y m i , d z i ę k i k t ó r y m chcą w y k a z a ć w y ż s z o ś ć p a p i e ż a n a d c e s a rzem. D a n t e chce u d o w o d n i ć zupełną odrębność tych dwu porządków. Z tych s a m y c h p o w o d ó w , dla k t ó r y c h Siger znalazł się w Niebie, Bonifa cy V I I I j e s t w Piekle, filozofia m a b o w i e m p r a w o d o a u t o n o m i i . S i g e r j e s t tu
889
LII. Dante Alighieri
p r z e d s t a w i c i e l e m czystej filozofii i jej m ę c z e n n i k i e m , a teologia n i e m a p r a w a d e s p o t y c z n i e , przy p o m o c y filozofii, w ł a d a ć p o r z ą d k i e m d o c z e s n y m . Siger n i e r e p r e z e n t u j e a w e r r o i z m u , lecz ów d a n t e j s k i s e p a r a t y z m , ideał rozdziału Kościo ła od p a ń s t w a , o k t ó r y walczył D a n t e . W Niebie s p o t y k a m y t e ż króla S a l o m o n a i Gracjana. S a l o m o n prosząc o m ą d r o ś ć n i e prosi o m ą d r o ś ć wiary, ale o r o z t r o p ność d o b r e g o rządzenia. R e p r e z e n t u j e o n ideał króla, który c h c e j a k najlepiej w ł a d a ć p a ń s t w e m , a t e o l o g i ę zostawia d u c h o w n y m . N i e c h ż e j e d n a k d u c h o w n i pozostawią w ł a d z ę cesarzowi, n a m a w i a D a n t e . Zasługą Gracjana j e s t r o z d z i e l e nie k o m p e t e n c j i p r a w a k a n o n i c z n e g o i c y w i l n e g o . O b o k d o k t o r ó w r e p r e z e n t u jących czysto d u c h o w ą m ą d r o ś ć u m i e s z c z a D a n t e w Niebie t y p o w y c h p r z e d s t a wicieli p o r z ą d k u d o c z e s n e g o . W ś r ó d nich z n a j d u j e się p r a w n i k n i e posługują cy się p r a w e m k a n o n i c z n y m w osiągnięciu c e l ó w d o c z e s n y c h ( G r a c j a n ) , król, k t ó r y j e s t t y l k o k r ó l e m ( S a l o m o n ) , filozof, k t ó r y j e s t t y l k o filozofem, a n i e t e o l o g i e m z a r a z e m (Siger). W p r a w d z i e D a n t e n i e d o c h o d z i d o n a u k i o d w ó c h p r a w d a c h , ale j e g o s e p a r a t y z m j e s t b a r d z o r a d y k a l n y ; o w i e l e r a d y k a l n i e j s z y niż u T o m a s z a . D l a t e g o w o d d z i e l a n i u teologii od filozofii zbliża się D a n t e d o a w e r r o i z m u i d o n u r t u s c e p t y c z n e g o ogarniającego w i e k XIV. Z n a m i e n n e dla tych s e p a r a t y s t y c z n y c h p o g l ą d ó w są rozważania w De monarchia, k t ó r e p r o w a dzą d o s z e r e g u w y k r e s ó w mających o b r a z o w a ć s t o s u n e k p r z y r o d z o n e g o d o n a d p r z y r o d z o n e g o . N a j p i e r w n a s t ę p u j e w y r ó ż n i e n i e o d m i e n n y c h relacji p a p i e ża, cesarza i i d e a l n e g o c z ł o w i e k a w o b e c Boga:
Deus substantia humanae naturae
relatio dominationis
Optimus
imperator
relatio paternitatis papa
d w o j a k i cel c z ł o w i e k a Hominis duplex finis naturalis beatitudo huius voluntas operatio secundum leges civiles
imeperator
supernaturalis beatitudo aeterna
vitae: intellectus operatio secundum virtutes intellectuales et morales philosophus
anima
immortalis
operatio secmidum virtutes theologicas
papa
Średniowiecze
890 D w a rodzaje szczęśliwości:
beatitudo terrestris philosophica virtutes magisterium
(natura)
documenta naturales philosophorum
Imperator dirigit genus humanum ad temporalem felicitatem secundum philosophiam.
beatitudo caelestis documenta virtutes
(grat/a)
spiritualia theologicae
reoelatio Spiritus
Sancti
Papa dirigit genus humanum ad vitam aeternam secundum Revelationem.
O s t a t n i a m y ś l D a n t e g o dotycząca roli filozofii w p r o w a d z e n i u ludzi d o d o c z e s n e g o szczęścia znajduje się w Convivio. D a n t e n i e c h c e , b y filozofowie rządzili, lecz b y stanowili stałą r a d ę przy rządach c e s a r s k i c h . D o p i e r o , g d y to się u r z e c z y w i s t n i , g d y p a n u j ą c y b ę d ą korzystali z rad m ę d r c ó w , rządy p a ń s t w a m i b ę d ą z m i e r z a ł y d o szczęścia o b y w a t e l i , a n i e d o i n n y c h celów. D a n t e p o w i a d a , ż e d o p i e r o w ó w c z a s b ę d z i e m ó g ł u r z e c z y w i s t n i ć się ideał s z l a c h e c t w a i h u m a n i z m u . Najwłaściwszą w y d a j e się c h y b a formuła G i l s o n a , w myśl k t ó r e j D a n t e n i e był ani tomistą, ani awerroistą, lecz p r z e d e w s z y s t k i m moralistą. C h o d z i ł o m u o t r i u m f s p r a w i e d l i w o ś c i w p o r z ą d k u d o c z e s n y m d o k o n a n y p r z e z cesarza. Istotnie wiele wypowiedzi D a n t e g o świadczy o tym, że zgodnie z tomistyczną e t y k ą n a t u r a l n ą u w a ż a ł o n s p r a w i e d l i w o ś ć za najwyższą z cnót. S p r a w i e d l i w o ś ć to w i e r n o ś ć dla w i e l k i c h p o w a g , dla filozofa, cesarza i p a p i e ż a . N a j w i ę k s z ą z b r o d n i ą j e s t s p r z e n i e w i e r z e n i e się sprawiedliwości p o p r z e z z d r a d ę , n i e w d z i ę c z n o ś ć , k ł a m s t w o , k r a d z i e ż , o s z u s t w o l u b rozbój. I m k t o zaś z n a j d u j e się na w y ż s z y m s t a n o w i s k u , t y m w i ę k s z a o d p o w i e d z i a l n o ś ć na n i m s p o c z y w a , i z t e g o p o w o d u D a n t e najbardziej o b u r z a się na p a p i e ż y zdradzających Kościół i cesarzy zdradzających c e s a r s t w o . N a j w i ę k s z ą z b r o d n i ą j e s t z d r a d a b o s k i e g o l u b c e s a r s k i e g o m a j e s t a t u , d l a t e g o w Piekle, o b o k L u c y f e r a u m i e ś c i ł D a n t e zdrajców, J u d a s z a , k t ó r y zdradził Boga i B r u t u s a , zdrajcę C e z a r a . U w z g l ę d n i a j ą c trzy g ł ó w n e dzieła D a n t e g o , m o ż e m y p o w i e d z i e ć , ż e w Convivio c h o d z i ł o m u o w s k r z e s z e n i e m o r a l n e j p o w a g i filozofa p r z e c i w za c h ł a n n o ś c i i w y ł ą c z n o ś c i c e s a r s k i e j . W De monarchia z m i e r z a d o o d r o d z e n i a p e ł n e j p o w a g i cesarza p r z e c i w swoistej wyłączności p a p i e ż a i p o r z ą d k u n a d p r z y r o d z o n e g o . W Boskiej Komedii p r z y p o m i n a zaś w z a j e m n e p r a w a i o b o w i ą z k i o b u porządków, doczesnego i wiecznego.
LII. Dante Alighieri
891
J a k m ó w i l i ś m y , d z i e ł o D a n t e g o j e s t n a d z w y c z a j w a ż n e dla znajomości h i storii filozofii, n i e tyle z racji p o g l ą d ó w autora, ile z t e g o p o w o d u , że zwłaszcza w Boskiej Komedii (ale i w i n n y c h u t w o r a c h t a k ż e ) całe n i e m a l ś r e d n i o w i e c z n e życie u m y s ł o w e znalazło swój wyraz i zostało o p i s a n e p r z e z n a o c z n e g o ś w i a d ka. Z t e g o p o w o d u w y b r a l i ś m y D a n t e g o j a k o ostatni a k o r d p r z y o m a w i a n i u d z i e j ó w filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j .
R O Z D Z I A Ł LIII
Korzenie renesansu R o z w ó j g r a m a t y k i s p e k u l a t y w n e j w w i e k u XIV, k t ó r y nastąpił r ó w n o l e g l e z r o z k w i t e m logiki (wieki X I V i X V są p r z e d X I X i X X w. o k r e s e m n a j w y ż s z e go p o z i o m u b a d a ń logicznych), b y n a j m n i e j nie stanowił o d r o d z e n i a g r a m a t y k i p r a k t y c z n e j , z w i ą z a n e j z u p r a w ą j ę z y k a i literatury. N i e był to h u m a n i s t y c z n y , lecz d i a l e k t y c z n y r e n e s a n s g r a m a t y k i . W i e m y , że o b o k n i e c h ę c i d o s p e k u l a c j i metafizycznych i obok przekonania, że wieki średnie były zupełnie c i e m n e , je śli c h o d z i o n a u k i p r z y r o d n i c z e , l u d z i e r e n e s a n s u p r z e d e w s z y s t k i m zarzucali ś r e d n i o w i e c z u b a r b a r z y ń s k o ś ć w o d n i e s i e n i u d o p i ę k n a j ę z y k a i literatury p i ę k n e j . C h o c i a ż w całości z a r z u t t e n j e s t niesłuszny, to j e d n a k stosuje się d o p ó ź n e g o ś r e d n i o w i e c z a , a w k a ż d y m razie d o ó w c z e s n y c h s t u d i ó w u n i w e r s y t e c kich. W e w c z e s n y m ś r e d n i o w i e c z u o b o k b a r b a r z y ń s k i e g o „ h i s p e r y z m u " u t r w a la się k l a s y c z n y ideał w y m o w y i stylu literackiego. F u n d a m e n t e m tej tradycji, która trwa d o k o ń c a X I I w., j e s t A l k u i n . J a n z Salisbury u w a ż a , ż e właściwa w y m o w a p o w s t a j e z z e s p o l e n i a r o z u m u z mową: S ł o d k i e i o w o c n e j e s t p o ł ą c z e n i e r o z u m u i słowa. J a k b o w i e m w y m o w a , k t ó r e j n i e o ś w i e c a r o z u m , j e s t nie t y l k o z b ę d n a , lecz ślepa, t a k m ą d r o ś ć , która n i e c z e r p i e korzyści z p o s ł u g i w a n i a się s ł o w e m , j e s t n i e t y l k o słaba, lecz w p e w i e n s p o s ó b o k a l e c z o n a . D u l c i s e t fructuosa c o n i u g a t i o rationis et verbi. Sicut e n i m e l o ą u e n t i a , n o n m o d o t e m e r a r i a est, sed e t i a m caeca, q u a m ratio n o n illustrat, sic et s a p i e n t i a , q u a e u s u verbi n o n proficit, n o n m o d o debilis est, s e d ą u o d a m modo manca . 1 0 6 5
N i e na p r ó ż n o m ó w i się o r e n e s a n s i e k a r o l i ń s k i m w X I I w.; to o k r e s k i e d y k w i t n ą p o w a ż n e s t u d i a literackie n i e t y l k o w e Francji ( C h a r t r e s , P a r y ż ) , ale r ó w n i e ż w i n n y c h o ś r o d k a c h . P o j a w i a n i e się dzieł Filozofa z p o c z ą t k i e m X I I I w. z m i e n i ł o s y t u a c j ę , w n o w o p o w s t a ł y c h o ś r o d k a c h życia u m y s ł o w e g o p o ś w i ę c a się tyle czasu A r y s t o t e l e s o w i , ż e coraz m n i e j możliwości pozostaje dla l i t e r a t u ry, g r a m a t y k i , m a t e m a t y k i i s z t u k . P r z e c i w t e m u j e d y n o w ł a d z t w u logiki, filozo fii i teologii d o ś ć w c z e ś n i e b u d z i się reakcja, ale głosy s p r z e c i w u są n i e l i c z n e . D o p i e r o w w i e k u X I V pojawiają się n u r t y o p o z y c y j n e , „ n o w a fizyka", „ n o w a t e o l o g i a " itp., ale j u ż w X I I I w. R o g e r Bacon p r o t e s t u j e p r z e c i w z a n i e d b y w a n i u j ę z y k ó w i m a t e m a t y k i . Sądzi on, że t r z e b a r e w i n d y k o w a ć prawa s z t u k w y z w o lonych i jako wzory traktować Roberta G r o s s e t e s t e ^ , Michała Szkota, Gerarda z C r e m o n y , a s p o ś r ó d O j c ó w św. H i e r o n i m a . Bacon, p o d o b n i e j a k św. J u s t y n , twierdził, iż p o g a ń s c y filozofowie S o k r a t e s , P l a t o n , A r y s t o t e l e s , A p u l e j u s z ,
Jan z Salisbury, Metalogicon, I, 1.
893
LIII. Korzenie renesansu
a zwłaszcza S e n e k a , d o ś w i a d c z y l i s w o i s t e g o o b j a w i e n i a . Z t y c h w ł a ś n i e p o w o d ó w j u ż u B a c o n a n a l e ż y s z u k a ć p o c z ą t k ó w „ n o w e j " teologii. Bacon n i e był o s a m o t n i o n y w p r o p a g o w a n i u idei n o w e j teologii, t a k o d m i e n n e j od scholas t y c z n e j . Ś r o d o w i s k o a n g i e l s k i e wyłoniło t a k ż e i n n y c h w y z n a w c ó w tej k o n c e p cji. J e d n y m z nich był J a n P e c k h a m , e n t u z j a s t a o d r o d z e n i a s z t u k w y z w o l o n y c h , a s p e c j a l n i e n a u k m a t e m a t y c z n o - p r z y r o d n i c z y c h , b a r d z o w y b i t n y b a d a c z tych d z i e d z i n oraz o b r o ń c a p a t r y s t y k i . J a k o o d r ę b n y rodzaj literacki trwały e n c y k l o p e d i e , n i e mające j e d n a k za s t o s o w a n i a w oficjalnym k u r s i e s t u d i ó w u n i w e r s y t e c k i c h . W i e l k i e j sławy na bierają e n c y k l o p e d i e z X I I I w., W i n c e n t e g o z B e a u v a i s Speculum mundi, Bartło mieja A n g l i k a De propnetatibus rerum i T o m a s z a z C a n t i m p r ć De natura rerum w y k o r z y s t u j ą c e z d o b y c z e arabskiej w i e d z y p r z y r o d n i c z e j .
Z programu studiów Uniwersytetu Paryskiego zniknęła niemal zupełnie literatura p i ę k n a , p o n i e w a ż rozwój g r a m a t y k i s p e k u l a t y w n e j u s u n ą ł w c i e ń lek t u r ę t e k s t ó w k l a s y c z n y c h . Jeżeli c z y t a n o w ó w c z a s autorów, to t y l k o z X I I w., dla s t a r o ż y t n y c h nie było j u ż miejsca. D o u l u b i o n y c h l e k t u r należały t a k i e dzieła jak: Alexandreis Waltera z L i l l e l u b Tobiasz M a t e u s z a z V e n d ó m e . W s t o s u n k u d o p o z i o m u , jaki w X I I w. z d o b y ł a szkoła w C h a r t r e s , nastąpił u p a d e k s t u d i ó w kla s y c z n y c h i ich m e c h a n i z a c j a . Zaszła t e ż w i e l k a p r z e m i a n a w s t u d i u m g r a m a t y k i , zamiast z e s p o l e n i a g r a m a t y k i z a u t o r a m i k l a s y c z n y m i , zaczyna się tworzyć o d r ę b n ą , filozoficzną, apriorystyczną n a u k ę o j ę z y k u , g r a m a t y k ę s p e k u l a t y w n ą . N i e d o s t a t e c z n i e z d a j e m y sobie dziś s p r a w ę z t e g o , że wówczas była to p r a w d z i wa rewolucja. P o w s t a w a ł a n o w a n a u k a , która miała zajmować się od strony filo zoficznej t y m , co w s p ó l n e w s z y s t k i m j ę z y k o m . Były to o k r e ś l o n e modi significandi, k a t e g o r i e s e m a n t y c z n e . R o g e r Bacon p o w i a d a : G r a m a t y k a j e s t j e d n a i ta sama w swojej substancji w e w s z y s t k i c h j ę z y kach, choć przypadłościowo przybiera różne odmiany. G r a m m a t i c a u n a e t e a d e m est s e c u n d u m s u b s t a n t i a m in o m n i b u s l i n g u is, licet a c c i d e n t a l i t e r v a r i e t u r . 1066
D o o b i e g u w e s z ł y p i s a n e w t y m d u c h u n o w e p o d r ę c z n i k i g r a m a t y k i , Doctńnale A l e k s a n d r a z V i l l e d i e u , Graecisimus E b e r h a r d a z B ć t h u n e , k t ó r e stały się oficjalnymi p o d r ę c z n i k a m i na p a r y s k i m w y d z i a l e s z t u k od 1366 r. W t y m t y p i e s t u d i ó w g r a m a t y k a zostaje w c h ł o n i ę t a p r z e z logikę, l e k c e w a ż e n i e różnic przy p a d ł o ś c i o w y c h i s z u k a n i e t y l k o t e g o , co w s p ó l n e w s z y s t k i m j ę z y k o m , m u s i a ł o b y ć z a b ó j c z e dla k u l t u r y h u m a n i s t y c z n e j . P o d o b n i e j a k w i e l k i r o z k w i t logiki formalnej w p ó ź n y m ś r e d n i o w i e c z u łączył się z u p a d k i e m twórczości filozoficz n e j , t a k s a m o i rozwój n o w e j g r a m a t y k i s p e k u l a t y w n e j szedł w p a r z e z u p a d k i e m k u l t u r y literackiej.
Roger Bacon, cyt. za E. Gilson, La philosophie au Moyen-Age, s. 405.
Średniowiecze
894
P o d o b n i e j a k p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n a logika s t a n o w i b a r d z o c i e k a w e p o l e b a d a w c z e , t a k i m n o ż ą c e się t r a k t a t y z z a k r e s u n o w e j g r a m a t y k i w X I I I w. przedstawiają n a p e w n o dużą w a r t o ś ć n a u k o w ą , c h o c i a ż są j e s z c z e m a ł o z n a n e . N a j w a ż n i e j s z e z n i c h to d z i e ł o Sigera z C o u r t r a i Summa modorum significandi, T o m a s z a z E r f u r t u Grammatica speculatma, R o g e r a B a c o n a Summa grammaticae oraz t r a k t a t y De modis significandi M i c h a ł a z M o r b a i s , M a r c i n a z Dacji, J a n a z Dacji, B o e c j u s z a z Dacji, T o m a s z a O c k h a m a . M i s t r z o w i e zajmujący się t y m i z a g a d n i e n i a m i to w ł a ś n i e owi modistae, którzy o b o k modi essendi i modi intelligendi wyróżniali modi significandi.
W i e l e p r z y c z y n złożyło się na to, ż e na u n i w e r s y t e t a c h , a zwłaszcza w P a ryżu z a n i k n ą ł k u l t l i t e r a t u r y p i ę k n e j . W s k a z u j e się tu w i e l e c z y n n i k ó w , j e d n y m z nich m ó g ł b y ć fakt, iż g r a m a t y k ę klasyczną połączoną z lekturą s t a r o ż y t n y c h a u t o r ó w u w a ż a n o za ostoję p o g a ń s t w a . T a k i zarzut stawiał n p . P a r y ż O r l e a n o w i (konkurencyjnemu ośrodkowi naukowemu), gdzie kultywowano znajomość autorów antycznych . O g r o m n i e p o t ę ż n i a ł a i rozrastała się logika. Z y s k i w a ł a na t y m teologia s p e k u l a t y w n a , k t ó r a r o z b u d o w a ł a się j a k o n o w a n a u k a . Straty z t e g o p o w o d u poniosła w ł a ś n i e g r a m a t y k a , która stanowiła d a w n i e j naturalną p r o p e d e u t y k ę teologii, a o b e c n i e t y m w s t ę p e m stała się logika. N i e spełniając j u ż roli p r o p e d e u t y k i teologii, g r a m a t y k a , a z nią i a u t o r z y klasyczni emigrują z u n i w e r s y t e tu i znajdują s c h r o n i e n i e j u ż t y l k o w p r z e d u n i w e r s y t e c k i m n a u c z a n i u . N a u n i w e r s y t e c i e zanikają s t u d i a k l a s y c z n e , wraz z logiką w ł a d a g r a m a t y k a s p e k u l a t y w n a . P o z a o ś r o d k i e m o k s f o r d z k i m , e n c y k l o p e d y s t a m i i głosami r e a k c y j n y mi w X I V w., n a U n i w e r s y t e c i e P a r y s k i m j u ż w X I I I w. pojawiają się p r ó b y o b r o n y literatury p i ę k n e j . D o t e g o n u r t u n a l e ż y J a n z G a r l a n d i i , k t ó r y był n a u c z y c i e l e m g r a m a t y k i na U n i w e r s y t e c i e P a r y s k i m . T e n b a r d z o p ł o d n y pisarz p o za t r a k t a t a m i m u z y c z n y m i o p r a c o w a ł d w a u ł o ż o n e r z e c z o w o s ł o w n i k i , k t ó r y m p o raz p i e r w s z y n a d a ł t y t u ł Dictionarius. W s w o i m d z i e ł k u Morale scolarium (1241 r.) o p ł a k u j e w s p ó ł c z e s n y P a r y ż , p i s z e , iż m u z y milczą, s z t u k i w y z w o l o n e , literatura i a u t o r z y klasyczni są z a n i e d b a n i . J a n z G a r l a n d i i zaleca o ż y w i e n i e s z t u k , p r z e z co p o p r a w i się w i z e r u n e k Paryża. 1 0 6 7
1 0 6 8
S ł y n n y p o e m a t H e n r y k a z A n d e l y s La bataille des sept arts j e s t c i e k a w y m , s y m b o l i c z n y m o b r a z e m walki i n t e l e k t u a l n e j p o m i ę d z y ś r o d o w i s k i e m p a r y s k i m i O r l e a n e m . P a r y ż to o b ó z logiki, a O r l e a n klasycznej literatury p i ę k n e j . W wal c e w y s t ę p u j ą d w i e m a c h i n y w o j e n n e : trive et qedrive. J e s t b a r d z o z n a m i e n n e dla losów g r a m a t y k i , ż e przeszła o n a na s t r o n ę wroga. W s w o i m p o e m a c i e H e n r y k daje obraz życia u m y s ł o w e g o X I I I w., b r o n i a u t o r ó w k l a s y c z n y c h i o c z e k u j e o d r o d z e n i a ich myśli. J e d n a k w s z y s t k i e n a w o -
Por. w s t ę p do Ecclesiale Aleksandra z Villedieu. Wspomniane już dzieło Pryscjan jest lekceważone i wykładane w krótkim czasie.
895
LIII. Korzenie renesansu
ływania d o p o p r a w y i w y k a z u j ą c e w a r t o ś ć literatury p i ę k n e j i s t u d i ó w klasycz n y c h zaczną w y d a w a ć o w o c e d o p i e r o w X I V i X V w. M ó w i l i ś m y j u ż o t y m , że w e d l e ś w i a d e c t w a Piotra z Ailly w t y m czasie istniało na w y d z i a l e t e o l o g i c z n y m w P a r y ż u , cieszące się s p o r y m z a i n t e r e s o w a n i e m s t u d i u m w y m o w y i studium autorów klasycznych.
W s z y s t k i e t e zrazu i n d y w i d u a l n e , a p ó ź n i e j z b i o r o w e wysiłki d o p r o w a dziły d o t e g o , ż e prąd „ n o w e j teologii", stał się w e h i k u ł e m r e n e s a n s u l i t e r a t u ry p i ę k n e j w e Francji w i e k ó w X I V i XV. W i e m y , że w X I V w. n a c z e l e r u c h u o d r o d z e n i o w e g o , zmierzającego d o o ż y w i e n i a s t u d i ó w r e t o r y k i , wśród t e o l o g ó w stał M i k o ł a j z C l a m e n g i s (1*1437 r.). Z w r a c a ł o n u w a g ę na to, ż e F r a n c u z i n i e z a l e ż n i e od W ł o c h ó w , j u ż od d a w n a usiłowali o d r o d z i ć l i t e r a c k o ś ć j ę z y k a i stylu. K o r z e n i e t e g o r e n e s a n s u u m i e s z c z a ł w X I I w.: W czasach n a s z e g o B e r n a r d a r o z p o c z ę t o w e Francji wraz z o d r o d z e n i e m religii w p r o w a d z a ć styl i troszczyć się o n i e g o . D i e b u s a u t e m B e r n a r d i i nostri c o e p i t in Gallis simul c u m fervore religionis s t y l u s coli e t r e s u r g e r e . 1 0 6 9
S z t u k a w y m o w y i k u l t a n t y k u były w e Francji n i e m a l ż e u ś p i o n e , ipsa quasi obliterata atque obsoleła eloquentia. M i k o ł a j w s k r z e s z a a n t y c z n y ideał m ó w cy (vir bonus dicendi peritus), r ó w n i e ż p o d k r e ś l a w a ż n o ś ć t e g o , ż e ó w m ą ż (vir) m a b y ć bonus, czyli mądry. W y m o w a p o w i n n a b y ć służebnicą m ą d r o ś c i , a p e ł n a m ą d r o ś ć to teologia. W o b e c t e g o n i e philosophia, lecz eloquentia staje się s ł u ż e b nicą teologii (ancilla theologiae). Z t e g o faktu płyną różne w a ż k i e k o n s e k w e n c j e , z a m i a s t s t u d i ó w p o w i n n o się pisać kazania, najpierw n a l e ż y działać, a p o t e m n a u c z a ć ( w o l u n t a r y z m i a k t y w i z m ) , najpierw należy o d d z i a ł y w a ć na s e r c e , a p o t e m d o p i e r o na r o z u m . S p o t y k a m y się tutaj z j e d n ą z c e n t r a l n y c h myśli „ n o w e j t e o l o g i i " , z na w i ą z a n i e m d o p r e s c h o l a s t y k ó w (Alkuina, B e d y ) i d o A u g u s t y n a .
D r u g ą b a r d z o c i e k a w ą postacią t e g o o k r e s u , zwiastującą n a w r ó t d o litera t u r y p i ę k n e j n i e z a l e ż n i e od P e t r a r k i i r e n e s a n s u w ł o s k i e g o , j e s t Piotr B e r s u i r e ( B e r c h o r i u s , f l 3 6 2 r.). P o c h o d z i ł z Prowansji, był w y c h o w a n y m w P a r y ż u b e n e d y k t y n e m , o p a t e m St. Eloi. P r ą d y p a n u j ą c e na U n i w e r s y t e c i e P a r y s k i m n i e oddziałały na n i e g o i p r e z e n t u j e on d u c h a t y p o w e g o dla b e n e d y k t y n ó w h u m a nistów. P r z e d e w s z y s t k i m s t u d i o w a ł Biblię, którą i n t e r p r e t o w a ł s y m b o l i c z n i e i m o r a l n i e , a z a r a z e m był obrońcą literatury p i ę k n e j i b o j o w n i k i e m idei p o w r o tu d o d a w n e j , n i e s k a ż o n e j scholastyką k u l t u r y p a t r y s t y c z n e j , d o z a g u b i o n e j eruditio i eloquentia. W t y c h w ł a ś n i e k r ę g a c h t e o l o g ó w - l i t e r a t ó w i h u m a n i s t ó w Mikołaj z Clamengis, cyt. za E. Gilson, La philosophie au Moyen-Age, s. 408.
Średniowiecze
896
znalazł s w y c h a d e p t ó w , wzbierający p o t ę ż n ą falą n u r t r e n e s a n s u w ł o s k i e g o . J e s t z n a m i e n n e , ż e w e Francji zwiastują t e n prąd w ł a ś n i e t e o l o g o w i e z b l i ż e n i d o devotio moderna - G e r s o n , T o m a s z a K e m p i s , Groot. C h o c i a ż r e n e s a n s karoliński i r e n e s a n s X I I w. b y ł y z a s a d n i c z o francuskie, to j e d n a k j u ż w X I I I w. szala p r z e chyliła się w s t r o n ę Italii. D l a t e g o r e n e s a n s X V i X V I w., mający s w e k o r z e n i e w X I V w. j e s t r e n e s a n s e m w ł o s k i m . W ł o c h y wykazały, ż e mają j e s z c z e w i e l k i e i b u j n e siły ż y w o t n e z a r ó w n o w d z i e d z i n i e p o l i t y c z n e j ( R i e n z i ) , j a k i d u c h o w e j ( D a n t e ) , a r t y s t y c z n e j ( F r a A n g e l i c o , G i o t t o ) oraz m i s t y c z n e j (św. K a t a r z y n a S i e n e ń s k a ) . R ó w n o c z e ś n i e w i a d o m o , że sfera filozoficzna X I V w. p r z e ż y w a ł a g ł ę b o k i kryzys. W y p a d k o w ą tych w s z y s t k i c h c z y n n i k ó w były początki r e n e s a n s u w e W ł o s z e c h . P o d o b n i e j a k w e Francji, t a k i tu k o r y f e u s z a m i n o w e g o p r ą d u n i e są ż a d n i a t e u s z e czy h e r e t y c y , lecz na ogół l u d z i e g ł ę b o k o religijni, p r z e j ę c i w i a rą i Pismem Świętym.
R O Z D Z I A Ł LIV
Franciszek Petrarka G ł ó w n y m p r z e d s t a w i c i e l e m n o w y c h p r ą d ó w w e W ł o s z e c h był F r a n c i s z e k P e trarka (20 lipca 1 3 0 4 - 1 8 lipca 1374). P i ę k n i e p o w i e d z i a ł o n i m E r a z m z R o t t e r d a m u : „ u I t a l ó w książę rozkwitającej na p o w r ó t s z t u k i w y m o w y " {reflorescentis eloąuentiaeprinceps apud Italos). N a ogół z n a n e są j e g o s o n e t y d o Laury, ale n i e u w z g l ę d n i a się t e g o , co z a s a d n i c z e w twórczości poety. D e c y d u j ą c y w p ł y w na całą u m y s ł o w o ś ć i linię życiową P e t r a r k i w y w a r ł C y c e r o . A u t o r Pieśni z e t k n ą ł się z j e g o p i s m a m i j u ż w d z i e c i ń s t w i e i b a r d z o się w nich rozczytywał. J e s t coś wzruszającego w e n t u z j a z m i e , z j a k i m m ł o d y P e t r a r k a p o d s z e d ł d o C y c e r o n a . Czytając w i e l e j e g o u t w o r ó w , nabrał m i m o woli stylu c y c e r o ń s k i e g o . W i e l o k r o t n i e r o z k o s z o w a ł się p i ę k n e m m e l o d y j n o ś c i j ę z y k a s w e g o mistrza, „ s z t u k i w y m o w y t e g o n i e b i a ń s k i e g o c z ł o w i e k a n i k t n i e m o ż e n a ś l a d o w a ć " (fuitenim caelestis viri illius eloąuentia imitabilis nu lii). P e t r a r k a s p ę d z i ł lata m ł o d o ś c i w p o ł u d n i o w e j Francji. G r e k i uczył się w 1339 r. w A w i n i o n i e u Kalabryjczyka B e r n a r d a Barlaama, ale n i g d y d o b r z e jej n i e p o z n a ł . N a t o m i a s t ł a c i n ę klasyczną posiadł d o t e g o s t o p n i a , ż e w ł a ś c i w i e czytał dzieła s t a r o ż y t n y c h a u t o r ó w na równi ze w s p ó ł c z e s n y m i . W y o l b r z y m i a się fakt, ż e P e t r a r k a pisał p o w ł o s k u . Licząc j e g o d o r o b e k na s t r o n i c e , t r z e b a p o w i e d z i e ć , ż e n a 76 stron w j ę z y k u w ł o s k i m p r z y p a d a 1375 ł a c i ń s k i c h . P e t r a r ka j e s t w p r a w d z i e p i e w c ą c z y n u R i e n z i e g o , ale bardziej i n t e r e s u j e go rzeczywi stość s t a r o ż y t n a , g ł ó w n y m j e g o b o h a t e r e m j e s t na p r z y k ł a d w Africa S c y p i o n Afrykański. P e t r a r k a o d n a l a z ł w i e l e b e z c e n n y c h rękopisów, na p r z y k ł a d listy Cycerona w Weronie. C i e k a w y e t a p w j e g o życiu stanowiła n i e o d w z a j e m n i o n a miłość d o L a u ry. U c z u c i e to w p ę d z i ł o go w s i e d e m n a s t o l e t n i o k r e s m o r a l n e g o n i e p o r z ą d k u , z k t ó r e g o nawrócił go d o p i e r o św. A u g u s t y n . P e t r a r k a o t r z y m a ł b o w i e m w d a rze od p e w n e g o t e o l o g a p a r y s k i e g o Wyznania i dzieło to w y w a r ł o n a n i m o g r o m n e w r a ż e n i e . D o t e g o s t o p n i a zbliżył się d o św. A u g u s t y n a , ż e p o w i a d a o l e k t u rze Wyznań: „ s ą d z ę , ż e c z y t a m d z i e j e n i e c u d z y c h , ale m o i c h w ł a s n y c h p r z y p a d k ó w " (legere arbitrornon alienam, sed propriae meaeperegrinationis historiam). T a k b a r d z o p o k o c h a ł autora Wyznań, że p o w i e d z i a ł o s o b i e , iż przekształcił się w d r u g i e g o A u g u s t y n a (transformatus sum in alterum Augustinum). O b r a z na w r ó c e n i a p o e t y s t a n o w i b a r d z o p i ę k n y opis wejścia na M o n t V e n t o u x , z a w a r t y w liście d o D i o n i z e g o z Borgo San S e p o l c r o , k i e d y to p o z d o b y c i u szczytu P e trarka o t w o r z y ł t o m i k Wyznań: „I natrafiłem na dziesiątą k s i ę g ę . M ó j brat, c h c i w y słów A u g u s t y n a , stał p r z y m n i e nadstawiając u s z u . B o g i e m się ś w i a d c z ę i t y m , k t ó r y m o j e g o głosu słuchał, że p i e r w s z e słowa, na k t ó r e p a d ł mój w z r o k , b y ł y t a k i e : « O t o l u d z i e wędrują, a b y p o d z i w i a ć szczyty gór, s p i ę t r z o n e fale m o r z a , s z e r o k o rozlane rzeki, O c e a n otaczający z i e m i ę , o b r o t y gwiazd.
Średniowiecze
898
A s i e b i e s a m y c h omijają, s i e b i e n i e podziwiają» (X, 8 ) . M u s z ę ci w y z n a ć , ż e osłupiałem" . P e t r a r k a , j a k pisaliśmy, darzył miłością A u g u s t y n a , b o był o n d l a ń świę t y m , który n i g d y n i e zdradził C y c e r o n a , i w ł a ś n i e d l a t e g o wolał go o d H i e r o n i m a . P e t r a r k a n i e znał scholastyki i n i e walczył z nią. Filozofię grecką znał tylko za p o ś r e d n i c t w e m Ł a c i n n i k ó w , i chociaż posiadał p i ę k n y k o d e k s z k i l k u n a s t u dialogami P l a t o n a , to czytał tylko t e , k t ó r e były p r z e ł o ż o n e na łacinę. N i e lubił Arystotelesa i dziwił się d l a c z e g o starożytni t a k go cenili. Specjalną n i e c h ę ć o d czuwał d o A w e r r o e s a i d o filozofii arabskiej. O s t a t e c z n y m k r y t e r i u m s y m p a t i i i a n t y p a t i i P e t r a r k i d o p o s z c z e g ó l n y c h postaci był s t o p i e ń , w j a k i m owi a u t o r z y znali i cenili a n t y k . W rezultacie d z i ę k i wielkiej miłości P e t r a r k i d o A u g u s t y n a odżył a n t y c z n y świat p o g a ń s k i , ale w t ł o c z o n y w r a m y a u g u s t y ń s k i e j doctrina Christiana. P e t r a r k a był z b y t silnie p r z e j ę t y d u c h e m a n t y k u , a b y stać się skraj n y m w r o g i e m d i a l e k t y k i . Twierdził, ż e j e s t o n a dobra, ale źle się dzieje, g d y się na niej z a t r z y m u j e m y . T a k s a m o , n i e j e s t d o b r z e , g d y m a m y za d u ż o d i a l e k t y ków. T e w s z y s t k i e c h a r a k t e r y s t y c z n e dla P e t r a r k i rysy odzwierciedlają się w j e go p i s m a c h , De sui ipsius et multorum ignorantia, to j e d n o z j e g o s ł y n n y c h p i s m s k i e r o w a n e p r z e c i w a w e r r o i s t o m ; De contemptu mundi, t r a k t a t analogiczny d o Wy znań św. A u g u s t y n a ; De remedio utriusąuefortunae, g ł ó w n e dzieło filozoficzne P e trarki, w k t ó r y m w i d a ć , ż e j e g o i d e a ł e m był stoicyzm. De remedio t o t y p o w o sto icki dialog R o z u m u z Nadzieją i Radością, a p o t e m z Boleścią i S t r a c h e m , j e d n a k w dialogu t y m o s t a t n i e słowo m a wiara; dialog De vita solitaria, g d z i e pierwszą c z ę ś ć stanowią rozważania teologiczne, d r u g a zaś (w stylu c y n i c k i m ) j e s t z b i o r e m przykładów. W De vita u k a z u j e się P e t r a r k a j a k o wielbiciel rzym skiej r ó w n o w a g i d u c h a , która tyle zawdzięczała m y ś l i c i e l o m Stoi. P o d w p ł y w e m S e n e k i , C y c e r o n a i A u g u s t y n a w j e g o filozofii p r z e w a g ę m a e t y k a . Z a C y c e r o n e m n a z y w a j ą sztuką d o b r e g o i p i ę k n e g o życia (arsbenebeateąuevivendi). Cho dzi m u o swoiście stoicką w o l n o ś ć od z e w n ę t r z n y c h w a r u n k ó w , o s p o s ó b dojścia d o p r a w d z i w e g o d u c h o w e g o wyciszenia (tranąuilitas animae); dzieło De republica optime administranda, j e d n o z o s t a t n i c h p i s m (1373 r.) d e d y k o w a ł P e t r a r k a F r a n ciszkowi z Carrary, księciu Padwy. 1 0 7 0
1 0 7 1
G ł ó w n e d z i e ł o filozoficzne P e t r a r k i k o ń c z y n u t a wiary. P e t r a r k a był gorą co w i e r z ą c y m c h r z e ś c i j a n i n e m , który chciał t r z y m a ć się tradycji O j c ó w i g ł ę b o k o bolał, g d y inni obrażali chrześcijaństwo. Uwielbiał C y c e r o n a ale pragnął, b y j e g o m i s t r z e m był C h r y s t u s . W s p a n i a l e h a r m o n i z u j e się miłość P e t r a r k i d o Au g u s t y n a z j e g o miłością d o C y c e r o n a , b o przecież w ł a ś n i e C y c e r o n o w i z a w d z i ę czał Kościół, t a k w i e l k i e g o ś w i ę t e g o , j a k i m był A u g u s t y n . P e t r a r k a formułuje swój p r o g r a m , k t ó r y b a r d z o p r z y p o m i n a zasady „ n o w e j teologii". W e d ł u g n i e g o n a l e ż y się p r z e c i w s t a w i ć t y m t e o l o g o m i filozofom, którzy zapominając, ż e mą-
0
1
Augustyn, Confessiones, posłowie, T. Kubiak, s. 4 0 1 . Dlatego też nazywano Petrarkę philosophus moralis. Jego przyjaciel Jan z M o n treuil mówi o nim: deootissimus catholicus ac celeberrimus philosophus moralis, Epistulae, 38, kol. 1385.
LIV. Franciszek Petrarka
899
drość to p o b o ż n o ś ć , doszli d o p u s t e g o w e r b a l i z m u scholastycznej teologii. By w y l e c z y ć t e schorzenia, t r z e b a o d n o w i ć k u l t u r ę patrystyczną, w p r o w a d z i ć na n o w o d i a l e k t y k ę d o s z t u k w y z w o l o n y c h , baczyć, b y t e r e n o p u s z c z o n y p r z e z O j c ó w nie został zajęty p r z e z awerroistów, jeżeli posługiwać się filozofią, to t y l k o pla tońską. P i e r w s z e ń s t w o P l a t o n a p r z e d A r y s t o t e l e s e m j e s t dla P e t r a r k i o c z y w i s t e , i nic n i e m o ż e t e m u z a p r z e c z y ć . Przecież, g d y P l a t o n m ó w i o Bogu l u b o n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u s z y to n i e s ł u c h a m y go j a k o filozofa, lecz j a k o apostoła; n a l e ż y wrócić w r e s z c i e d o p r o s t e j , żywej wiary i p a m i ę t a ć o zasadzie, że p o b o ż n o ś ć j e s t prawdziwą mądrością (pietas est sapientia). T e w s z y s t k i e poglądy i i d e e P e t r a r k i s z y b k o się rozszerzały i m o ż e były tą iskierką, która o s t a t e c z n i e roznieciła pożar z tlącego się p o p r z e z całe ś r e d n i o w i e c z e żaru a n t y d i a l e k t y z m u i s p r z e c i w u w o b e c rozrostu metafizyki. N i e trzeba z a p o m i n a ć , że p r o g r a m był j u ż właściwie p r z y g o t o w a n y w myśli A u g u s t y n a , ale d o p i e r o teraz n a d s z e d ł o d p o w i e d n i czas, b y t e myśli w y w o ł a ł y p r z e w r ó t umysłowy. P e t r a r k a c h o ć n i e w i e l e pisał p o w ł o s k u , to b a r d z o silnie p o d k r e ś l a ł swój związek z W ł o c h a m i . T a m w ł a ś n i e widział dalszy ciąg i m p e r i u m r z y m s k i e g o , ca ła j e g o ideologia j e s t w ł o s k o - r z y m s k a , m ó w i o sobie, że j e s t m ę ż e m italskim (ego vir italicus). D l a P e t r a r k i najbardziej „ c y w i l i z o w a n i " są F r a n c u z i , chociaż i oni wraz z e w s z y s t k i m i i n n y m i n a r o d a m i , oprócz Włochów, są b a r b a r z y ń c a m i . N i e j e s t to n o w a myśl, z n a m y ją j u ż od X I w., ale P e t r a r k a u w y d a t n i a ją m ó w i ą c , ż e w s z y s t k o , co w i e l k i e w życiu k u l t u r a l n y m Francji, m a s w e źródło poza Francją, ż e to, co w y b i t n e , j e s t w ł o s k i e . T a k i e n a r o d o w e n a s t a w i e n i e P e t r a r k i zwiastuje koniec średniowiecznego uniwersalizmu politycznego. Sławne jest powiedzenie P e t r a r k i , że widzi o n s i e b i e na granicy d w ó c h ludów. N i e j e s t właściwa i n t e r p r e tacja tych słów j a k o granicy d w ó c h e p o k , ś r e d n i o w i e c z a i r e n e s a n s u ; c h o d z i tu o granicę dzielącą R z y m i barbarzyńców. G d y m ó w i „ m y " to m a na myśli W ł o chów, s p a d k o b i e r c ó w starożytnej Italii (sumus enim non Graeci, non barbari, sed Itali et /atini). G d y P e t r a r k a m ó w i o W ł o c h a c h , to p r z e d e w s z y s t k i m o tych, którzy dziedziczą k u l t u r ę a n t y c z n e g o R z y m u . D l a t e g o , k i e d y d z i e d z i c t w o tej k u l t u r y r o z p r z e s t r z e n i się poza Italię, inaczej b ę d z i e t e ż p r z e b i e g a ć o w a granica. N a r o d y b ę d ą się dzielić na te, k t ó r e posiadają k u l t u r ę włoską i na t e , k t ó r e są jej p o z b a w i o n e . W tej sytuacji pojęcie n a r o d u b a r b a r z y ń c ó w p r z e m i e n i a się z g e o g r a f i c z n o - e t n i c z n e g o na k u l t u r o w e . B a r b a r z y ń s k i m b ę d z i e w i ę c t e n o k r e s , w k t ó r y m k u l t u r a a n t y k u , a zwłaszcza w y m o w a i s t a r o ż y t n e p i ś m i e n n i c t w o były w z a p o m n i e n i u . O t o powody, dla k t ó r y c h P e t r a r k a n e g a t y w n i e u s t o s u n k o w u j e się d o ś r e d n i o w i e c z a . D l a n i e g o dzieje k u l t u r y od A l k u i n a p o w i e k XIV, d z i e j e streszczające się o s t a t e c z n i e w historii s t u d i u m p a r y s k i e g o , stanowią j e d n o w i e l k i e b a r b a r z y ń s k i e i n t e r l u d i u m . Sześć w i e k ó w wysiłku u m y s ł o w e g o w tej e p o c e to dla P e t r a r k i d z i e j e j e d n e g o , w i e l k i e g o o b ł ę d u . M a j e s t a t y c z n y n u r t k u l t u r y r z y m s k i e j ciągnie się od C y c e r o n a p r z e z O j c ó w d o Boecjusza, ale j u ż od I X w. s z t u k a w y m o w y zostaje z a g u b i o n a , a wraz z nią i p r a w d z i w a m ą d r o ś ć . Powolny, ale stały z a n i k p r a w d z i w e j k u l t u r y słowa d o p r o w a d z a d o u p a d k u najwyższej z n a u k , teologii.
Średniowiecze
900
T a k w ł a ś n i e , z d a n i e m P e t r a r k i , postąpiło z teologią ś r e d n i o w i e c z e i dla t e g o u w a ż a j e za e p o k ę barbarzyńską. W t e n s p o s ó b tworzy P e t r a r k a o p i n i ę , która trwać b ę d z i e p r z e z n a d c h o d z ą c e w i e k i . W e d l e niej o k r e ś l e n i e „ b a r b a r z y ń s k i " staje się p o d w ó j n y m s y n o n i m e m , p o p i e r w s z e k u l t u r y s c h o l a s t y c z n e j , p o d r u g i e e p o k i ś r e d n i o w i e c z n e j . D l a P e t r a r k i p r o g r a m r e n e s a n s u zdaje się b y ć n i c z y m i n n y m j a k t y l k o m a n i f e s t e m o c h r o n y teologii.
Bardzo kłopotliwą, a n a w e t n i e m o ż l i w ą rzeczą j e s t p r z e p r o w a d z e n i e ostrej granicy m i ę d z y o k r e s a m i , p r z e d e w s z y s t k i m z t e g o p o w o d u , ż e pojęcia okresów, k t ó r e od s i e b i e o d g r a n i c z a m y , są n i e o s t r e . N i e u m i e m y w k a ż d y m , p o s z c z e g ó l n y m w y p a d k u p o w i e d z i e ć s t a n o w c z o , czy d a n y pogląd j e s t ś r e d n i o wieczny, czy n o w o ż y t n y ; b r a k n a m w y r a ź n y c h kryteriów. W d z i e j a c h filozofii p o s ł u g u j e m y się k o n w e n c j a m i i za n o w o ż y t n e b ę d z i e m y uważali t e poglądy, które znamionują renesans. D o cech istotnych zaliczymy więc antyscholastyczność, r o z s z e r z e n i e znajomości t e k s t ó w s t a r o ż y t n y c h , o d r o d z e n i e s z t u k i i litera t u r y s t a r o ż y t n e j , rosnącą laicyzację. O c z y w i ś c i e , z n a m i o n a t e s p o t k a l i ś m y j u ż w n i e j e d n y m ś r e d n i o w i e c z n y m s y s t e m i e , a c e c h y im p r z e c i w n e b ę d ą o b e c n e p r z e z całą n o w o ż y t n o ś ć . M u s i m y j e d n a k t r z y m a ć się k o n w e n c j i i m a t e r i a ł , k t ó r y o m ó w i l i ś m y d o tej pory b ę d z i e m y u w a ż a ć za d z i e j e myśli filozofii śre dniowiecznej.
Posłowie 1. Zasady edycji P o d s t a w ą Dziejów europejskiej filozofii klasycznej są r ę k o p i s y w y k ł a d ó w z historii filozofii s t a r o ż y t n e j i ś r e d n i o w i e c z n e j p r o w a d z o n y c h p r z e z S t e f a n a S w i e ż a w s k i e g o na r ó ż n y c h u c z e l n i a c h p o l s k i c h w latach 1 9 4 6 - 1 9 7 6 . R ę k o p i s y z w y k ł a d a m i zostały w r o k u 1984 p r z e k a z a n e B i b l i o t e c e J a g i e l l o ń s k i e j i od t e g o czasu są t a m p r z e c h o w y w a n e p o ś r ó d z b i o r ó w r ę k o p i ś m i e n n y c h . N a p e ł n y cykl n o t a t e k w y k ł a d ó w s k ł a d a się o s i e m t e c z e k zawierających p o j e d y n c z e p o n u m e r o w a n e k a r t k i . O m ó w i e n i u filozofii starożytnej p o ś w i ę c o n e są d w i e t e c z k i (sygn.: P r z y b . 9 8 / 1 9 8 4 oraz 99/1984) zawierające 559 kart r ę k o p i s u . Analiza w c z e s n e j myśli p a t r y s t y c z n e j m i e ś c i się w kolejnej t e c z c e na 142 k a r t a c h (sygn.: P r z y b . 100/1984). T e c z k i od c z w a r t e j d o ó s m e j p r e z e n t u j ą myślicieli od A u g u s t y n a d o k o ń c a ś r e d n i o w i e c z a (sygn.: P r z y b . od 101/1984 d o 106/1984). Karty tej części są n u m e r o w a n e o d d z i e l n i e , j e s t ich 9 4 1 . W s z y s t k i e k a r t y mają w y m i a r A5, są z a p i s a n e na całej długości w k o l u m n i e o szerokości o k o ł o 2/3 f o r m a t u . P o w s t a ł e w t e n s p o s ó b m a r g i n e s y z a w i e rają o d n o ś n i k i informujące o treści p o s z c z e g ó l n y c h a k a p i t ó w oraz p ó ź n i e j s z e u z u p e ł n i e n i a , k t ó r e c z ę s t o p r z e c h o d z ą na o d w r o t n e strony kart i w k i l k u przy p a d k a c h są k o n t y n u o w a n e n a d o d a t k o w y c h k a r t a c h o z n a c z a n y c h literami; i t a k u z u p e ł n i e n i a d o s t r o n y 780 są o z n a c z a n e j a k o 780A, 780B itd. U z u p e ł n i e n i a t e zawierają p r z e d e w s z y s t k i m s p r o s t o w a n i a faktograficzne oraz referują w a ż n i e j sze o d k r y c i a d o k o n a n e p o spisaniu z a s a d n i c z e g o t e k s t u w y k ł a d ó w . P o n a d t o k a ż d a t e c z k a zawiera s c h e m a t y graficzne filiacji p r ą d ó w i zależności m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i a u t o r a m i . C z ę ś ć kart z t e c z e k d o t y c z ą c y c h p a t r y s t y k i i filozofii X I V w. została s p i s a n a na m a s z y n i e (karty 6 2 3 - 6 2 9 ; 8 1 0 - 9 4 1 ) . Stylistyka t e k s t u z a c h o w a n e g o w r ę k o p i s i e m a swoisty c h a r a k t e r p o d y k t o w a n y j e g o funkcją. W rzeczywistości stanowi o n rozwiniętą d y s p o z y c j ę w y k ł a d u , który był u z u p e ł n i a n y w trakcie wygłaszania, t o t e ż składa się o n w d u ż e j m i e r z e z r ó w n o w a ż n i k ó w z d a ń , zawiera powtarzające się s c h e m a t y c z n e zwroty oraz stosuje z n a k i graficzne ( n p . strzałki) obrazujące związki w y n i k a n i a czy in n y c h zależności m i ę d z y z d a n i a m i . T e s p e c y f i c z n e c e c h y t e k s t u w y k ł a d ó w s p o w o d o w a ł y k o n i e c z n o ś ć w p r o w a d z e n i a s z e r e g u z m i a n r e d a k c y j n y c h polegają cych p r z e d e w s z y s t k i m na rozwinięciu r ó w n o w a ż n i k ó w d o p e ł n y c h z d a ń , wyja ś n i e n i u s t r u k t u r w y n i k a n i a m i ę d z y z d a n i a m i , z m i a n y powtarzających się fraz. W a ż n i e j s z e z m i a n y r e d a k c y j n e wynikają z k o n s t r u k c j i t e k s t u i s p o s o b u p r o w a d z e n i a w y k ł a d u . C h o d z i m i a n o w i c i e o to, ż e p r z e d s t a w i e n i e p o g l ą d ó w p o s z c z e g ó l n y c h a u t o r ó w j e s t i l u s t r o w a n e dużą ilością t e k s t ó w ź r ó d ł o w y c h , a w n i e k t ó r y c h p r z y p a d k a c h j e s t w r ę c z o p a r t e na analizie f r a g m e n t ó w dzieł d a n e g o autora. W r ę k o p i s i e źródła są p o d a w a n e t y l k o w o r y g i n a l e , d o t y c z y to
Posłowie
902
zwłaszcza t e k s t ó w ł a c i ń s k i c h z a r ó w n o O j c ó w Kościoła, j a k i myślicieli ś r e d n i o w i e c z n y c h . W czasie wygłaszania w y k ł a d ó w były o n e t ł u m a c z o n e na bieżąco. W części d o t y c z ą c e j O j c ó w Kościoła i ś r e d n i o w i e c z a w s z y s t k i e f r a g m e n t y zo stały p o d a n e w d w ó c h wersjach, n a t o m i a s t t e k s t y s t a r o ż y t n e w p r z e k ł a d z i e . Z a s t o s o w a n o p r z y t y m r e g u ł ę w y k o r z y s t y w a n i a istniejących p r z e k ł a d ó w t y l k o w p r z y p a d k u , g d y n i e stoją o n e w sprzeczności z analizą d a n e g o f r a g m e n t u p r o w a d z o n ą w t e k ś c i e . P o n a d t o u w z g l ę d n i o n e zostały raczej p r z e k ł a d y n o w s z e , z g o d n e z o d c z u c i a m i j ę z y k o w y m i w s p ó ł c z e s n e g o c z y t e l n i k a i stylistyką książ ki. K a ż d o r a z o w o w y k o r z y s t a n i e c y t a t u z p u b l i k o w a n e g o p r z e k ł a d u zostało za z n a c z o n e w p r z y p i s i e p o d a n i e m n a z w i s k a t ł u m a c z a oraz n u m e r e m s t r o n y o d n o s z ą c y m się d o w y d a n i a p o l s k i e g o p r z e k ł a d u . Brak t e g o rodzaju informacji o z n a cza, ż e f r a g m e n t łaciński l u b grecki został p r z e ł o ż o n y p r z e z s a m e g o a u t o r a l u b r e d a k t o r a d a n e j części w y k ł a d ó w . I n n a g r u p a z m i a n r e d a k c y j n y c h została s p o w o d o w a n a s t a ł y m p o s t ę p e m b a d a ń historyczno-filozoficznych. P r z e d e w s z y s t k i m c h o d z i o wzrost liczby w y d a ń dzieł ś r e d n i o w i e c z n y c h o p o d w y ż s z o n y c h s t a n d a r d a c h k r y t y c z n y c h oraz o e d y c j ę t e k s t ó w w c z e ś n i e j n i e z n a n y c h . P r z y k ł a d e m d o b r z e ilustrującym k o n i e c z n o ś ć melioracji b a z y ź r ó d ł o w e j Dziejów stanowią c y t a t y z dzieł W i l h e l m a O c k h a m a . M a t e r i a ł źródłowy, na k t ó r y m o p a r t y był w y k ł a d , p o c h o d z i ł z a s a d n i czo (cytaty z Komentarza do Sentencji - g ł ó w n e g o dzieła O c k h a m a ) j e s z c z e z w y d a n i a l y o ń s k i e g o ( i n k u n a b u ł z 1490 r.). W latach s i e d e m d z i e s i ą t y c h i o s i e m dziesiątych X X w. d o k o n a n o s t a r a n i e m n o w o j o r s k i e g o I n s t y t u t u Ś w i ę t e g o B o n a w e n t u r y k r y t y c z n e g o w y d a n i a dzieł filozoficznych i t e o l o g i c z n y c h O c k h a m a . P o z a e m e n d a c j ą p o s z c z e g ó l n y c h f r a g m e n t ó w b a d a n i a p r o w a d z o n e n a d tradycją r ę k o p i ś m i e n n ą dzieł O c k h a m a d o p r o w a d z i ł y d o z m i a n u k ł a d u k w e s t i i w o b r ę b i e k o m e n t a r z a d o I I , I I I i IV księgi Sentencji oraz d o u z n a n i a n i e k t ó r y c h z nich za n i e z w i ą z a n e p i e r w o t n i e z k o m e n t a r z e m . Z e w z g l ę d u na r e n o m ę , jaką cieszy się n o w e w y d a n i e O c k h a m a , z d e c y d o w a l i ś m y się z r e z y g n o w a ć z c y t a t ó w pier w o t n i e u ż y t y c h w w y k ł a d a c h na rzecz n o w e g o w y d a n i a ; i d l a t e g o f r a g m e n t y są c y t o w a n e w wersji z n o w o j o r s k i c h Opera omnia, a o d n o ś n i k i operują p o d z i a ł e m tekstu i stronami tego wydania. J e d y n y m w i ę k s z y m o d s t ę p s t w e m od reguły w p r o w a d z a n i a n a j n o w s z y c h w y d a ń stanowią f r a g m e n t y z Opus oxoniense J a n a D u n s a S z k o t a , w k t ó r y c h p o z o s t a w i o n o w s z y s t k i e c y t a t y w wersjach z w y d a n i a W a d d i n g a / V i v ć s a , c h o ć ist n i e j e j u ż c z ę ś c i o w e w p e ł n i k r y t y c z n e w y d a n i e t e g o t e k s t u . O d s t ę p s t w o to m o ż n a u s p r a w i e d l i w i ć chęcią c y t o w a n i a t e g o s a m e g o t e k s t u S z k o t a w j e d n y m w y d a n i u . W p o d o b n y c h w y p a d k a c h d o t y c z ą c y c h dzieł A l b e r t a i T o m a s z a , k t ó r e są d o s t ę p n e w całości w w y d a n i a c h starszych i gorszych (wyd. B o r g n e t a i X I X L e o n i n a ) oraz c z ę ś c i o w o w n o w y c h , w p e ł n i k r y t y c z n y c h (Opera omnia A l b e r t a w y d a w a n e p r z e z b o ń s k i I n s t y t u t A l b e r t a oraz reedycja L e o n i n y ) , staraliśmy się w maksymalnym stopniu wykorzystywać edycje najnowsze. D l a w y g o d y c z y t e l n i k a p i s o w n i a w s z y s t k i c h c y t o w a n y c h w y d a ń została u j e d n o l i c o n a w e d ł u g zasad k l a s y c z n y c h oraz w p r o w a d z o n o i n t e r p u n k c j ę m a k s y m a l n i e zbliżoną d o p o l s k i e j .
Posłowie
903
Kolejną g r u p ę z m i a n w t e k ś c i e w y k ł a d ó w w y m u s z o n ą p r z e z rozwój h i storii filozofii stanowią p o p r a w k i w d a t o w a n i u i p r z y p i s y w a n i u a u t o r s t w a p o s z c z e g ó l n y m d z i e ł o m oraz chronologii i d a n y c h faktograficznych z a w a r t y c h w biogramach. Zmiany wprowadzone przez wydawców w podstawę rękopiśmienną nie zostały z a z n a c z o n e w t e k ś c i e , co j e s t s p o w o d o w a n e p r z e d e w s z y s t k i m ich znaczną ilością - w p r o w a d z e n i e z n a k ó w r e d a k t o r s k i c h czy j e s z c z e d o d a t k o w o opisanie charakteru dokonanych poprawek znacznie utrudniłoby płynną lektu rę t e k s t u , n i e p r z y n o s z ą c w z a m i a n ż a d n y c h i s t o t n y c h informacji o treści w y k ł a dów. P o n a d t o , o g ó l n e z a s a d y redakcji r ę k o p i s u zostały u s t a l o n e z a u t o r e m w y kładów, a o s t a t e c z n y t e k s t Dziejów i w s z y s t k i e w p r o w a d z o n e w n i m z m i a n y b y ły a u t o r y z o w a n e . Należy jeszcze przedstawić zasady cytowania tekstów i b u d o w y przy pisów. W s t o s u n k u d o d z i e ł s t a r o ż y t n y c h p r z y j ę t e z o s t a ł y z a s a d y p o w s z e c h nie stosowane w literaturze polskiej. F r a g m e n t y tekstów presokratyków, k t ó r e w w i ę k s z o ś c i p r z e d s t a w i a n e są w t ł u m a c z e n i u a u t o r a Dziejów, odsyłają d o p o d s t a w o w e g o w y d a n i a f r a g m e n t ó w filozofów p r e s o k r a t e j s k i c h Die Fragmente der Yorsokratiker d o k o n a n e g o p r z e z H . D i e l s a i W. K r a n z a . W p r z y p i s i e o d s y ł a j ą c y m d o t e g o z b i o r u n a j p i e r w p o d a w a n a j e s t liczba p o r z ą d k o w a , k t ó r a o k r e ś l a m i e j s c e filozofa w całości z b i o r u , p o t e m litera A l u b B w z a l e ż n o ś c i od t e g o , czy f r a g m e n t c y t o w a n y j e s t p r z e k a z e m d o k s o g r a f i c z n y m , czy t e ż o r y g i n a l n y m f r a g m e n t e m t e k s t u d a n e g o filozofa, a na k o ń c u l i c z b a p o r z ą d kowa fragmentu. O p i s y c y t o w a n y c h f r a g m e n t ó w filozofów p o s o k r a t y c z n y c h odsyłają d o p o d s t a w o w y c h w y d a ń dzieł oraz d o ich p o l s k i c h p r z e k ł a d ó w . W t e k ś c i e przyję to z a s a d ę p o d a w a n i a t y t u ł ó w dzieł w p o l s k i m b r z m i e n i u . P r z y p i s y d o f r a g m e n t ó w dzieł P l a t o n a identyfikują t e k s t oryginalny, odwołując się d o p o d s t a w o w e go w y d a n i a S t e p h a n u s a . W sytuacji, g d y f r a g m e n t j e s t c y t o w a n y na p o d s t a w i e p o l s k i e g o p r z e k ł a d u , pojawia się n a z w i s k o t ł u m a c z a i n u m e r strony, na której znajduje się d a n y cytat. W w y p a d k u c y t a t ó w z Arystotelesa, k t ó r e o p i s y w a n e są w e d l e w y d a n i a I. B e k k e r a , przyjęto p o d w ó j n ą i d e n t y f i k a c j ę . P o t y t u l e dzieła p r z e d s t a w i a n y j e s t rozdział i podrozdział, w k t ó r y m znajduje się d a n y cytat, a n a s t ę p n i e n u m e r s t r o n y w e d ł u g paginacji B e k k e r a . W p o z o s t a ł y c h w y p a d k a c h p r z y p i s y odsyłają d o p o l s k i c h t ł u m a c z e ń , k t ó r e z reguły przyjmują pagi nację p o d s t a w o w e g o dla d a n e g o autora w y d a n i a . Wyjątek stanowią t y l k o t e teksty, k t ó r e nie zostały d o t y c h c z a s p r z e ł o ż o n e na j ę z y k p o l s k i . W t y m przy p a d k u m i e j s c e o p i s y w a n e j e s t przy p o m o c y n u m e r a c j i obowiązującej w p o d s t a w o w y m w y d a n i u dzieła. Mając na u w a d z e przejrzystość t e k s t u i p r o p e d e u t y c z n y c h a r a k t e r części s t a r o ż y t n e j , c a ł k o w i c i e z r e z y g n o w a n o z c y t a t ó w g r e c k i c h , k t ó r e pojawiały się w tekście rękopisu. Pozostawiono natomiast w oryginalnym brzmieniu tytuły i w a ż n i e j s z e pojęcia filozoficzne. Dokładniejszego omówienia wymaga sposób cytowania tekstów patry s t y c z n y c h i ś r e d n i o w i e c z n y c h . W s z y s t k i e przypisy identyfikują t e k s t oryginał-
Posłowie
904
n y o d w o ł u j ą c się z z a s a d y d o w e w n ę t r z n y c h p o d z i a ł ó w t e k s t u na księgi, roz działy, k w e s t i e l u b d y s t y n k c j e , a r t y k u ł y i ich części s k ł a d o w e . R e g u ł a ta zosta ła przyjęta, p o n i e w a ż w t e n s p o s ó b i d e n t y f i k u j e się t e k s t y m o ż l i w i e u n i w e r s a l nie, t a k b y m o ż n a b y ł o o d n a l e ź ć j e w r ó ż n y c h w y d a n i a c h , w t y m r ó w n i e ż w p o l skich t ł u m a c z e n i a c h , które p r z e w a ż n i e odtwarzają k a n o n i c z n e podziały t e k s t ó w . J a k zostało w s p o m n i a n e , n u m e r y stron p o l s k i c h p r z e k ł a d ó w pojawia ją się w t e d y , k i e d y są o n e w y k o r z y s t y w a n e w t e k ś c i e . N u m e r y stron k o n k r e t n y c h w y d a ń o r y g i n a ł ó w d o d a w a n e są w ó w c z a s , gdy, p o p i e r w s z e , b r a k w e w n ę t r z n e g o p o d z i a ł u t e k s t u i, p o d r u g i e , g d y n i e j e s t o n wystarczająco d o k ł a d n y , b y m o ż n a było b e z t r u d u przy j e g o p o m o c y o d n a l e ź ć s z u k a n y f r a g m e n t . N a przy kład w s p o m i n a n e j u ż w y d a n i a O c k h a m a czy D u n s a S z k o t a składają się z bar d z o o b s z e r n y c h k w e s t i i czy a r t y k u ł ó w o n i e r e g u l a r n e j b u d o w i e w e w n ę t r z n e j , t o t e ż p o z o s t a w i e n i e j e d y n i e identyfikacji d o n u m e r u k w e s t i i o z n a c z a ł o b y zro b i e n i e o d n o ś n i k a d o 3 0 - 4 0 stron t e k s t u . Inaczej z kolei rzecz się m a na p r z y kład z Opera omnia B o n a w e n t u r y , g d z i e w e w n ę t r z n y podział t e k s t u i d e n t y f i k u j e d a n y f r a g m e n t d o k ł a d n i e j niż paginacja w y d a n i a . W p r z y p i s a c h p o d a j e m y u p r o s z c z o n y zapis bibliograficzny, z p o m i n i ę c i e m miejsca, r o k u w y d a n i a , p e ł n e g o t y t u ł u . K o m p l e t n e d a n e o w y d a n i a c h p o s z c z e g ó l n y c h dzieł w r a z z o r y g i n a l n y m b r z m i e n i e m n a z w i s k a u t o r ó w znajdują się w l i t e r a t u r z e c y t o w a n e j . D l a w y g o d y c z y t e l n i k a , k t ó r y m o ż e t r a k t o w a ć Dzieje j a k p o d r ę c z n i k a k a d e m i c k i i czytać tylko k r ó t k i e fragmenty, z n a c z n i e u p r o ś c i l i ś m y s p o s ó b o d s y ł a n i a d o dzieł raz j u ż c y t o w a n y c h , m i a n o w i c i e , u ż y w a m y w y ł ą c z n i e z w r o t u ibidem, b y w s k a z a ć pozycję c y t o w a n ą w p r z y p i s i e p o p r z e d n i m , a w p r z y p a d k u w i ę k s z e j odległości d w ó c h o d n o ś n i k ó w p o w t a r z a m y n a zwisko autora i tytuł w p e ł n y m brzmieniu.
2. Dzieje europejskiej filozofii klasycznej a historiografia filozofii Dzieje europejskiej filozofii klasycznej o b e j m u j ą trzy e p o k i , k t ó r e m i m o w y r a ź n y c h c e z u r h i s t o r y c z n y c h i i n t e l e k t u a l n y c h stanowią j e d n ą tradycję filozoficzną. T e trzy e p o k i to s t a r o ż y t n o ś ć , czasy O j c ó w Kościoła i ś r e d n i o w i e c z e . P o ł ą c z e n i e t y c h t r z e c h o k r e s ó w w j e d n y m o p r a c o w a n i u - co j e s t p r z e d e w s z y s t k i m s k u t k i e m p r o g r a m u s t u d i ó w na K U L - m a t ę z a l e t ę , ż e pozwala p r z e ś l e d z i ć j e d n o ś ć tradycji t y c h t r z e c h e p o k , w i e l o k r o t n e p r ó b y p o d e j m o w a n i a tych s a m y c h p r o b l e m ó w , p e w n ą stałość a p a r a t u r y p o j ę c i o w e j i t e r m i n o l o g i i , w s p ó l n ą m e t o d o l o gię opartą na logice, p o d o b n y z e s t a w p r z y j m o w a n y c h p o w s z e c h n i e z a ł o ż e ń . N a l e ż y j e d n a k z a r a z e m p a m i ę t a ć , o c z y m ś w i a d c z y cały d o r o b e k S t e f a n a Swieżawskiego, że głównym p u n k t e m jego zainteresowań i p r z e d m i o t e m ana liz j e s t filozofia ś r e d n i o w i e c z n a oraz nierozłącznie związana z nią p a t r y s t y k a , t o t e ż p r z e d s t a w i e n i e myśli starożytnej m a raczej c h a r a k t e r w p r o w a d z e n i a d o filo zofii ś r e d n i o w i e c z n e j , k t ó r e m a w ł a ś n i e u ś w i a d o m i ć zależności i związki łączą-
Posłowie
905
ce t e d w i e e p o k i . S k u t k i e m t e g o opis myśli a n t y k u m a bardziej r u d y m e n t a r n y i o g ó l n y c h a r a k t e r niż reszta Dziejów. Z a n i m j e d n a k p r z e j d z i e m y d o o m ó w i e n i a c h a r a k t e r u p r e z e n t a c j i myśli O j c ó w Kościoła i d o k t o r ó w ś r e d n i o w i e c z n y c h , kilka u w a g o d n o ś n i e d o w y k ł a d u historii filozofii s t a r o ż y t n e j . O b e j m u j e on całe d z i e j e starożytnej myśli a n t y c z n e j , poczynając od T a lesa z M i l e t u p o p r z e d s t a w i c i e l i szkół n e o p l a t o ń s k i c h działających w VI w. p o C h r y s t u s i e . P o d s t a w ę w y k ł a d u stanowią b a d a n i a w ł a s n e autora oraz p o d s t a w o w e dla historii filozofii s t a r o ż y t n e j o p r a c o w a n i a s y n t e t y c z n e , w ś r ó d k t ó r y c h są p r a c e F. U e b e r w e g a (w w y d a n i u K. P r a e c h t e r a ) , E . Zellera, J. B u r n e t a , F. C o p l e s t o n a , a z literatury polskiej W. T a t a r k i e w i c z a . W w i e l u w y p a d k a c h w y k ł a d o p a r t y j e s t na p r a c a c h o c h a r a k t e r z e s y n t e t y c z n y m , omawiających historię p e w n e g o z a g a d n i e n i a ( n p . Paideia W. J a e g e r a ) . P r a c e t e stanowią f u n d a m e n t u z u p e ł n i a n y s z e r e g i e m pozycji b a r d z i e j s z c z e g ó ł o w y c h , k t ó r e w s p o m i n a n e są w trakcie omawiania poszczególnych zagadnień. Analiza filozofii p o g a ń s k i e j p r z y g o t o w u j e p r z e d s t a w i e n i e rozwoju myśli c h r z e ś c i j a ń s k i e j zawartej w n a s t ę p n y c h częściach Dziejów. D o s k o n a ł a znajo m o ś ć historii filozofii n i e t y l k o a n t y c z n e j , ale i ś r e d n i o w i e c z n e j , u m o ż l i w i a a u torowi u s y t u o w a n i e k o n c e p c j i i p o j ę ć z r o d z o n y c h w o k r e s i e a n t y k u w o k r e ś l o n y m p r o c e s i e h i s t o r y c z n y m , u k a z a n i e ich trwania, ewolucji i z a n i k u . Z n a j o m o ś ć m y ś l i ś r e d n i o w i e c z a p o z w a l a na p r z e d s t a w i e n i e w i e l u e l e m e n t ó w filozofii g r e c k i e j j a k o e l e m e n t ó w p r z y g o t o w u j ą c y c h nową, chrześcijańską k u l t u r ę , a z a t e m u k a z u j e to, co p r z e t r w a o k r e s a n t y k u i s t a n i e się f u n d a m e n t e m dla n a s z e g o świata. Filozofia g r e c k a jawi się n i e j e d n o k r o t n i e w t y m ujęciu j a k o p r z y g o t o w a n i e czy h e r o l d chrześcijaństwa. C h o c i a ż na p i e r w s z y m p l a n i e znajduje się troska a u t o r a o historyczną w i e r n o ś ć w y w o d u , w y k ł a d filozofii s t a r o ż y t n e j w w i e l u miejscach o d z w i e r c i e dla filozoficzne p r z e k o n a n i a i s y m p a t i e autora. Zaznaczają się o n e w o m ó w i e niu d w u n a j w y b i t n i e j s z y c h filozofów a n t y k u , P l a t o n a i A r y s t o t e l e s a . W w y k ł a d z i e p o ś w i ę c o n y m P l a t o n o w i a u t o r - opierając się na Paidei J a e g e r a - k o n c e n truje się na a s p e k c i e s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n y m , czyli z a g a d n i e n i u c z ł o w i e k a , a w szczególności j e g o w y c h o w a n i a , rozwoju d u c h o w e g o oraz organizacji s p o łeczności. Z e w z g l ę d u na b o g a c t w o twórczości P l a t o n a - m i s t r z o s t w o l i t e r a c k i e oraz z m i a n y z a c h o d z ą c e w p o g l ą d a c h - a u t o r o m a w i a j e g o filozofię, p r z e d s t a wiając g ł ó w n e treści z a w a r t e w dialogach. D z i ę k i takiej formie w y k ł a d u a u t o r u n i k a o g r o m n y c h t r u d n o ś c i wiążących się z koniecznością p r z e d s t a w i e n i a na n i e w i e l u s t r o n a c h zjawiska t a k s k o m p l i k o w a n e g o , j a k twórczość P l a t o n a . Chociaż Swieżawski podkreśla przełomowe znaczenie Platona w dzie jach j a k o o d k r y w c y d u c h o w o ś c i , w wielu miejscach w y k ł a d u ujawnia się s z c z e gólna s y m p a t i a dla A r y s t o t e l e s a i arystotelejskiej p e r s p e k t y w y filozoficznej. W w y k ł a d z i e myśli A r y s t o t e l e s a i p ó ź n i e j s z e g o a r y s t o t e l i z m u ujawniają się d w a m o t y w y c e n t r a l n e filozofowania, j a k i m są z a g a d n i e n i a b y t u i c z ł o w i e k a . A k c e p t a c j a dla arystotelejskiej wizji b y t u związana j e s t z p r z e k o n a n i e m o słuszności p o s t a w y realistycznej w filozofii i z nieufnością w o b e c a p r i o r y z m u
Posłowie
906
i i d e a l i z m u , k t ó r e - j a k p o d k r e ś l a a u t o r omawiając zjawiska p ó ź n e g o a n t y k u , ta k i e j a k n e o p l a t o n i z m i g n o z a - p r o w a d z ą n i e j e d n o k r o t n i e d o rozwiązań b ł ę d n y c h . R e a l i z m a r y s t o t e l e j s k i stwarza m o ż l i w o ś ć ujęcia rzeczywistości b e z p o ś r e d n i o p r z e z c z ł o w i e k a p o z n a w a n e j , czyli świata z m y s ł o w e g o n a g r u n c i e p o z n a nia p r z y r o d z o n e g o p r z y p o m o c y p r e c y z y j n y c h kategorii opisujących to, co w ś w i e c i e stałe i z m i e n n e . A r y s t o t e l e j s k a k o n c e p c j a c z ł o w i e k a p o z w a l a n a t o m i a s t na c a ł o ś c i o w e ujęcie istoty l u d z k i e j , przezwyciężając skrajność d u a l i z m u p r o w a d z ą c e g o d o p o t ę p i e n i a c i e l e s n e j sfery c z ł o w i e c z e ń s t w a na rzecz w y w y ż szenia duchowości. H i s t o r i a filozofii a n t y c z n e j w ujęciu S w i e ż a w s k i e g o są to w i ę c d z i e j e m y śli l u d z k i e j u k a z u j ą c e p o w s t a n i e , rozwój i w z a j e m n e p r z e n i k a n i e k o n c e p c j i i idei, p r z e d s t a w i o n e ze świadomością wagi d w u c e n t r a l n y c h dla n a s z e j k u l t u ry z a g a d n i e ń , j a k i m i są p r o b l e m b y t u i człowieka. Z a s a d n i c z y zrąb w y k ł a d ó w d o t y c z ą c y c h O j c ó w Kościoła i ś r e d n i o w i e c z a , k t ó r e składają się n a drugą i trzecią c z ę ś ć Dziejów, p o w s t a ł n a p r z e ł o m i e lat c z t e r d z i e s t y c h i p i ę ć d z i e s i ą t y c h . O k r e s t e n w dziejach m e d i e w i s t y k i z a o w o c o wał d w o m a i s t o t n y m i p r ó b a m i s f o r m u ł o w a n i a s y n t e t y c z n e j wizji rozwoju myśli ś r e d n i o w i e c z n e j , m i a n o w i c i e d o k o ń c z e n i e m publikacji p o p r a w i o n e g o i p o s z e r z o n e g o w y d a n i a t r z y t o m o w e j Histoire de la philosophie mćdieuale M a u r i c e ' a d e Wulfa oraz u k a z a n i e m się La philosophie au Moyen-Age E t i e n n e G i l s o n a . O b y d w a t e w y d a r z e n i a miały m i e j s c e w r o k u 1947. O p r a c o w a n i a t e starały się w m a k s y m a l n y m s t o p n i u w y k o r z y s t a ć d o r o b e k i n t e n s y w n y c h b a d a ń n a d ś r e d n i o w i e c z e m trwających od p o ł o w y X I X w. aż p o II w o j n ę światową. L a t a t e przyniosły, p o p i e r w s z e , s z e r e g w y d a ń dzieł w a ż niejszych autorów, n i e k t ó r e z nich j a k na p r z y k ł a d Opera omnia B o n a w e n t u r y czy Summa theologiae A l e k s a n d r a z H a l e s n i e b u d z ą d o dziś w i ę k s z y c h z a s t r z e ż e ń , pojawiło się t e ż w t e d y d u ż o w a ż k i c h t e k s t ó w pisarzy m n i e j z n a n y c h ; a p o drugie, powstało wiele szczegółowych studiów monograficznych dotyczących p o s z c z e g ó l n y c h autorów, szkół czy p r o b l e m ó w . W s z y s t k i e o n e p o z w o l i ł y w y p e ł n i ć , d o p e w n e g o s t o p n i a trafnie, k o n k r e t n ą treścią m o z a i k ę n a z w i s k a u t o rów, p o g r u p o w a ć j e w szkoły, ustalić z a s a d n i c z e linie filiacji i, co n a j w a ż n i e j s z e , o d e j ś ć od u p r o s z c z o n e j , d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n e j wizji myśli ś r e d n i o w i e c z n e j , j a k a p a n u j e w n i e k t ó r y c h p u b l i k a c j a c h j e s z c z e d o dziś. D r u g ą c e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą o p r a c o w a ń historii filozofii ś r e d n i o w i e c z nej a u t o r s t w a d e Wulfa i G i l s o n a j e s t taka i n t e r p r e t a c j a myśli T o m a s z a , k t ó r a czyni z e ń p o s t a ć c e n t r a l n ą całej e p o k i . S y s t e m A k w i n a t y s t a n o w i w tej wizji najwyższe o s i ą g n i ę c i e tzw. z ł o t e g o o k r e s u scholastyki, co oznacza z j e d n e j stro ny, ż e j e s t ona p o d s u m o w a n i e m czy t e ż w y p e ł n i e n i e m d ą ż e ń myślicieli w c z e śniejszych i l e p i e j niż p r z e d t o m a s z o w e p r o p o z y c j e rozwiązuje w i e l k i e p r o b l e m y filozofii i teologii, a z drugiej strony znaczy to, ż e p ó ź n i e j s z e k o n c e p c j e , w w i e l u p u n k t a c h k r y t y c z n e w o b e c T o m a s z a , są o z n a k ą kryzysu i u p a d k u filo zofii ś r e d n i o w i e c z n e j . W y s o k a o c e n a , zwłaszcza zawartości filozoficznej dzieł T o m a s z a , w y n i k a ł a z faktu, ż e w i ę k s z o ś ć m e d i e w i s t ó w p o c z ą t k u X X w. była r ó w n i e ż filozofami par excellence, z a a n g a ż o w a n y m i w d y s k u s j e n i e t y l k o h i s t o -
907
Posłowie
r y c z n e , w k t ó r y c h starali się oni w y k a z a ć trafność i p o n a d c z a s o w o ś ć z a s a d n i czych t e z T o m a s z o w y c h , w t y m zwłaszcza j e g o metafizyki, a n t r o p o l o g i i czy k w e s t i i relacji m i ę d z y w i e d z ą a wiarą. B a d a n i a t e i ich w y n i k i n i e były j e d n a k w P o l s c e p r z e d wojną z n a n e p o z a k r ę g i e m ściśle u n i w e r s y t e c k i m , czyli w istocie p o z a k r ę g i e m u c z o n y c h , którzy, t a k j a k A l e k s a n d e r B i r k e n m a j e r czy K o n s t a n t y M i c h a l s k i oraz ich u c z n i o w i e , b e z p o ś r e d n i o j e współtworzyli. D o s t ę p n e p r z e d wojną o p r a c o w a n i a filozofii śre d n i o w i e c z n e j pióra T w a r d o w s k i e g o , T a t a r k i e w i c z a czy H e i n r i c h a były d o ś ć s k r ó t o w e , o b e j m o w a ł y w y ł ą c z n i e najważniejsze postacie, a ściśle rzecz biorąc tylko najważniejsze z a g a d n i e n i a przez n i e p o r u s z a n e , i, co i s t o t n e , były o p a r t e p r z e w a ż n i e na m a t e r i a ł a c h i interpretacjach j e s z c z e d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n y c h . Właśnie przyswojenie wyników badań zsyntetyzowanych w opracowa niach d e Wulfa i G i l s o n a , a n i e z n a n y c h p o l s k i e m u c z y t e l n i k o w i , b y ł o z a m i e r z e n i e m w y k ł a d ó w S w i e ż a w s k i e g o . O z n a c z a to z a r a z e m , że w y k ł a d y w m o m e n c i e p o w s t a n i a były o p a r t e n a c a ł k o w i c i e w s p ó ł c z e s n e j l i t e r a t u r z e . W p ł y w Histoire de la philosophie medićuale oraz La philosophie au Moyen-Age na ich t r e ś ć n i e ogra niczał się w y ł ą c z n i e d o t e z o c h a r a k t e r z e o g ó l n y m , j a k o m ó w i o n e d o t ą d , ale się gał z n a c z n i e g ł ę b i e j , o d d z i a ł y w a ł n a i n n e ich warstwy. P r z e d e w s z y s t k i m anali zy p o s z c z e g ó l n y c h a u t o r ó w p r z e d s t a w i o n e w tych d w u pozycjach i informacje w nich z a w a r t e s t a n o w i ł y i m p u l s d o p o s z u k i w a ń w ł a s n e g o ujęcia d a n e g o a u t o ra w w y k ł a d a c h . P o d r u g i e , periodyzacja i u k ł a d treści prac d e Wulfa i G i l s o n a były p u n k t e m o d n i e s i e n i a dla k o n s t r u k c j i w y k ł a d ó w ; ich c h a r a k t e r y s t y c z n e c e c h y to p r z e d e w s z y s t k i m u k ł a d o s o b o w y z e z w r ó c e n i e m s z c z e g ó l n e j u w a g i i d r o b i a z g o w ą analizą w a ż k i c h autorów, t a k i c h j a k A u g u s t y n , A n z e l m , Albert, B o n a w e n t u r a , T o m a s z , S z k o t i O c k h a m , oraz d ą ż e n i e , b y z a s y g n a l i z o w a ć c h o ć b y i s t n i e n i e s z e r e g u a u t o r ó w słabo ó w c z e ś n i e z n a n y c h (w w i e l u w y p a d k a c h stan t e n n i e u l e g ł d o dziś z m i a n i e ) . Z a b i e g t e n miał na celu z w r ó c e n i e u w a g i s ł u c h a c z y i s k i e r o w a n i e ich w ł a s n y c h w y s i ł k ó w b a d a w c z y c h na t e miejsca d z i e j ó w myśli ś r e d n i o w i e c z n e j , k t ó r e wymagają p o g ł ę b i o n y c h studiów. 1
2
3
Z a r ó w n o w p r a c a c h d e Wulfa, Gilsona, j a k i S w i e ż a w s k i e g o istotną rolę o d g r y w a ł o p r z e ś w i a d c z e n i e o k o n i e c z n o ś c i o s a d z e n i a i p r z e d s t a w i e n i a myśli ś r e d n i o w i e c z n e j w jej k o n t e k ś c i e h i s t o r y c z n y m i i n s t y t u c j o n a l n y m , zwłaszcza w dziejach s z k o l n i c t w a ś r e d n i o w i e c z n e g o . K o n t e k s t t e n w d u ż e j m i e r z e t ł u m a czy s p e c y f i k ę form, a n i e j e d n o k r o t n i e i t r e ś ć dzieł ś r e d n i o w i e c z n y c h , u k a z u j e w s p ó ł z a l e ż n o ś ć n a u k i , Kościoła i polityki. Stąd t e ż b i e r z e się w e w s z y s t k i c h t r z e c h a n a l i z o w a n y c h p r a c a c h o b e c n o ś ć o s o b n y c h o m ó w i e ń p o w s t a w a n i a i roli u n i w e r s y t e t ó w , form i o b i e g u dzieł n a u k o w y c h oraz n i e k t ó r y c h w y d a r z e ń z p o granicza czystej historii filozofii. T a s a m a troska o p o d s t a w y h i s t o r y c z n e i ź r ó d ł o w e j e s t w i d o c z n a r ó w n i e ż
1
2
3
K. Twardowski, O filozofii średniowiecznej wykładów sześć, L w ó w 1910. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, Warszawa 1927. W. Heinrich, Zarys historii filozofii średniowiecznej, Warszawa 1930; wydanie przej rzane i poprawione przez W. Seńkę, Warszawa 1963.
Posłowie
908
w b u d o w i e analiz p o s z c z e g ó l n y c h a u t o r ó w czy szkół. Zzwszz przedstawienie p o g l ą d ó w p o p r z e d z a b i o g r a m i c h a r a k t e r y s t y k a twórczości d a n e g o myśliciela. P o p r a w k i w p r o w a d z o n e w t y m w z g l ę d z i e d o w y d a n i a są w i ę c z g o d n e z d u c h e m , jaki p r z y ś w i e c a ł p o w s t a n i u w y k ł a d ó w . Kolejną cechą, która łączy Dzieje europejskiej filozofii klasycznej z Histoire de la philosophie medievale j e s t d o k u m e n t o w a n i e t w i e r d z e ń o p i s o w y c h dużą ilością f r a g m e n t ó w o r y g i n a l n y c h . T e n s p o s ó b k o n s t r u o w a n i a analizy zbliża Dzieje d o in n y c h j e s z c z e w c z e ś n i e j s z y c h o p r a c o w a ń historii filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j , k t ó r e poza d w o m a o m a w i a n y m i stanowią dla nich wzór, m i a n o w i c i e d o II t o m u Żarysu historii filozofii U e b e r w e g a oraz Historii filozofii chrześcijańskiej B ó h n e r a / G i l s o n a . Z n a c z n a liczba t e k s t ó w łacińskich wyróżnia Dzieje na tle p o z o s t a ł y c h opra c o w a ń polskich i d u ż e j liczby w s p ó ł c z e s n y c h światowych. J e s t to r ó w n i e ż istot na zaleta Dziejów, p o n i e w a ż o b e c n o ś ć oryginalnych źródeł zbliża c z y t e l n i k a d o p r z e d m i o t u b a d a ń m e d i e w i s t y i daje możliwość b e z p o ś r e d n i e j weryfikacji p r z e d s t a w i o n y c h interpretacji b ą d ź t e ż formułowania na ich p o d s t a w i e w ł a s n y c h wniosków. 4
5
O s t a t n i m , lecz k t o w i e , czy n i e n a j w a ż n i e j s z y m z z a ł o ż e ń p r z y j ę t y c h w Dziejach za d e W u l f e m i G i l s o n e m j e s t d o m i n a c j a p r o b l e m a t y k i m e t a f i z y c z n e j w o m ó w i e n i a c h poglądów. R e g u ł a ta s t a n o w i w r ę c z p o s t u l a t m e t o d o l o g i c z n y tych d w ó c h a u t o r ó w . J e s t t e ż o n a z g o d n a z c a ł o k s z t a ł t e m cwórczości S w i e żawskiego. Drugą dominantą problemową, równie mocno zaakcentowaną u w s z y s t k i c h myślicieli a n a l i z o w a n y c h w Dziejach j e s t c z ł o w i e k , co s t a n o w i p r z e d e w s z y s t k i m w y r a z J e g o w ł a s n y c h pasji b a d a w c z y c h . O c z y w i ś c i e o p r ó c z w y l i c z o n y c h w y ż e j s y n t e t y c z n y c h o p r a c o w a ń historii filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j na wykłady, a zwłaszcza na ich w a r s t w ę informacyjną, w p ł y w miały i n n e j e s z c z e prace k l a s y k ó w m e d i e w i s t y k i , pośród których, p o m i jając licznych w y m i e n i ć należy P. M a n d o n n e t a , C . Prantla, F. E h r l e g o , G. B e a u m k e r a , M . G r a b m a n n a , B. N a r d i e g o , F. Van S t e e n b e r g h e n a oraz last but not least A. B i r k e n m a j e r a i K. M i c h a l s k i e g o . Jeżeli c h o d z i n a t o m i a s t o ujęcie całej e p o ki, a zwłaszcza roli, jaką odegrał w filozofii k l a s y c z n e j T o m a s z z A k w i n u , w s p o m n i e ć n a l e ż y k o n i e c z n i e o b o k G i l s o n a o J. M a r i t a i n i e . 6
N a z a k o ń c z e n i e o m ó w i e n i a miejsca w y k ł a d ó w w m e d i e w i s t y c e w s p o m n i e ć t r z e b a o t y m , że s p e ł n i ł y o n e istotną rolę w tej d z i e d z i n i e w P o l s c e . D z i ę k i n i m w latach p i ę ć d z i e s i ą t y c h , k i e d y n i e b y ł o możliwości b e z p o ś r e d n i e go z a p o z n a n i a się z myślą światową, p r z y n a j m n i e j o g r a n i c z o n e m u g r o n u słu c h a c z y u d a ł o się p o z n a ć filozofię ś r e d n i o w i e c z n ą t a k d o b r z e , j a k to w ó w c z a s było w o g ó l e m o ż l i w e na ś w i e c i e . Z a r a z e m w y k ł a d y t e w p ł y n ę ł y w s p o s ó b z n a czący na p ó ź n i e j s z e osiągnięcia m e d i e w i s t y k i p o l s k i e j , p o n i e w a ż były dla w i e -
4
5
6
F. U e b e r w e g , Grundńss der Geschichte der Philosophie, t. II. Diepatristische undscholastiche Philosophie, herausg. von B. Geyer, Beriin 1928 (11 wyd.). Ph. B Bóhner, E. Gilson, Christliche Philosophie. Von ihren Anfdngen bis Nikolaus von Cues, (1 wyd.) 1934. Por. niżej pkt 3 Posłowi a.
Posłowie
909
lu jej z n a k o m i t o ś c i pierwszą okazją k o n t a k t u z p r z e d m i o t e m ich przyszłych półwiecznych badań naukowych. W y d a w c y mają zresztą n a d z i e j ę , że n i e z a p r z e c z a l n e walory m e r y t o r y c z n e i f o r m a l n e pozwolą Dziejom n a d a l - m i m o upływającego czasu - przyciągać d o fi lozofii klasycznej n o w y c h przyszłych b a d a c z y l u b c h o ć b y tylko b y ć p i e r w s z y m czy k o l e j n y m p r z e w o d n i k i e m dla z a i n t e r e s o w a n y c h . N a d z i e j a ta stanowiła zre sztą d e c y d u j ą c y m o t y w podjęcia prac nad p r z y g o t o w a n i e m Dziejów d o edycji.
3. K w e s t i e m e t o d o l o g i c z n e U p r a w i a n i e historii filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j w y m a g a p e w n y c h u s t a l e ń co d o p r z e d m i o t u b a d a ń . N a l e ż y w i ę c j a s n o określić pojęcia, k t ó r e wyznaczają zakres p r o w a d z o n y c h studiów. W Dziejach pojęciami k l u c z o w y m i są "filozofia chrześci j a ń s k a ' i 'filozofia ś r e d n i o w i e c z n a ' . Dalsza c z ę ś ć Posłowia u k a z u j e s t a n o w i s k o S w i e ż a w s k i e g o w k w e s t i i o b y d w u pojęć, z j e d n o c z e s n y m o d n i e s i e n i e m d o k o n t e k s t u h i s t o r y c z n e g o - t o k u dyskusji, która w p ł y n ę ł a na ich kształt.
A. Pojmowanie 'filozofii chrześcijańskiej' Stefan Swieżawski rozważa to z a g a d n i e n i e w k r ó t k i m w s t ę p i e p o p r z e d z a j ą c y m wykład historii filozofii w c z e s n e g o chrześcijaństwa. Refleksja nad p r o b l e m a t y k ą dotyczącą pojęcia "filozofii chrześcijańskiej' j e s t naturalną k o n s e k w e n c j ą p o p r z e d n i c h rozważań. A j e s t nią ś l e d z e n i e rozwoju filozofii greckiej, która ewoluując ku s y s t e m o m p ó ź n e g o a n t y k u , ku filozofii h e l l e ń s k i e j staje się bardziej p o s z u k i w a n i e m s p o s o b u na bliski k o n t a k t z b ó s t w e m , bardziej etyką niż metafizyką. Z e t k n i ę c i e się chrześcijaństwa z i n t e l e k t u a l n y m i środowiskami Aleksandrii, Rzy m u , Antiochii p r z e n i k n i ę t y m i myślą gnostycką i n e o p l a t o n i z m e m rodzi zrozu miałe n a p i ę c i e i p o t r z e b ę s a m o o k r e ś l e n i a się chrześcijan w o b e c tych nurtów. S p r e c y z o w a n i e t e r m i n u "filozofia c h r z e ś c i j a ń s k a ' j e s t dla S w i e ż a w s k i e g o k o n i e c z n e , p o n i e w a ż o k r e ś l a o n o p e r s p e k t y w ę b a d a w c z ą o m a w i a n y c h zaga d n i e ń . M e t a f i z y k a i a n t r o p o l o g i a , k t ó r e stanowią z a s a d n i c z y zrąb w y k ł a d ó w , r o z p a t r y w a n e są w ł a ś n i e w ś w i e t l e swych c h r z e ś c i j a ń s k i c h źródeł. T a p i e r w s z a d o t y c z y w i ę c d o w o d u i s t n i e n i a Boga, o k r e ś l e n i a J e g o istoty i s p o s o b u i s t n i e n i a , s t w o r z e n i a świata i relacji d o ń Boga. T a d r u g a nazywając c z ł o w i e k a m i k r o k o s m o s e m zakreśla h o r y z o n t , w ja k i m się p o r u s z a istota l u d z k a , z n a t u r y swej u k i e r u n k o w a n a na b y c i e k u B o g u . Refleksja filozoficzna rozpatrująca taki s p o s ó b bycia d o t y c z y r o z w a ż a ń n a d r e lacją d u s z y i ciała, i to r ó w n i e ż w p e r s p e k t y w i e e s c h a t o l o g i c z n e j , łączy się z p r o b l e m a t y k ą e p i s t e m o l o g i c z n ą i etyczną. T a o s t a t n i a c z ę s t o j e s t r o z w a ż a n a w ska li m i k r o j a k o d z i a ł a n i e i z a k r e s wolności j e d n o s t k i , oraz w skali m a k r o j a k o za d a n i a d o s k o n a ł e g o władcy, s y s t e m u rządów, hierarchii k o ś c i e l n e j . B u d o w a
Posłowie
910
w y k ł a d u , g d z i e b i o g r a m d a n e g o myśliciela p o p r z e d z a j e g o s y s t e m , s t a n o w i c z ę sto c i e k a w e o d z w i e r c i e d l e n i e t e g o n a p i ę c i a , j a k i e objawia się w życiu c z ł o w i e ka b ę d ą c e g o w w i e c z n e j w ę d r ó w c e (homo viatof) od p a ń s t w a z i e m s k i e g o k u państwu niebieskiemu. O k r e ś l e n i e z n a c z e n i a pojęcia 'filozofia c h r z e ś c i j a ń s k a ' j e s t w i ę c n i e o d z o w n e dla t o k u d a l s z y c h w y k ł a d ó w . N a p y t a n i e o m o ż l i w o ś ć i s t n i e n i a t a k i e j filozofii o d p o w i e d z i a ł m i ę d z y i n n y m i M a r t i n H e i d e g g e r w c z ę s t o p r z y t a c z a n y m cytacie z d z i e ł a Fenomenologia i teologia: „ N i e istnieje z a t e m n i c t a k i e g o , j a k filozofia c h r z e ś c i j a ń s k a - to p o p r o s t u d r e w n i a n e ż e l a z o " . P r o b l e m filozo fii c h r z e ś c i j a ń s k i e j j e s t w i ę c p y t a n i e m o m o ż l i w o ś ć i w a r u n k i w s p ó ł i s t n i e n i a fi lozofii, teologii i wiary. I s t o t n i e , z a g a d n i e n i e to leży u p o d s t a w całej myśli c h r z e ś c i j a ń s k i e j od m o m e n t u jej n a r o d z i n . S w i e ż a w s k i pisząc, iż „ w kołach n a u k o w y c h c z ę s t o powtarza się dyskusja, czy m o ż e b y ć filozofia chrześcijańska, czy tylko filozofia w o g ó l e " , miał na m y śli d y s k u s j ę , j a k a toczyła się w latach 1 9 2 8 - 1 9 3 5 w e Francji. Zabrali w niej głos historycy filozofii i filozofowie tej miary co E . Gilson, J. Maritain, E . Brćhier, F. Van S t e e n b e r g h e n , M . B l o n d e l , o. M . - D . C h e n u . W t o k u p o l e m i k ujawniły się d w i e skrajne postawy, z k t ó r y c h pierwsza u z n a w a ł a , iż „filozofia chrześcijań ska n i e m a f o r m a l n i e ściśle o k r e ś l o n e g o s e n s u " i d l a t e g o nie m o ż e b y ć p r z e d m i o t e m b a d a ń h i s t o r y c z n y c h . N i e m o ż n a r ó w n i e ż u z n a ć jej za a u t o n o miczną, skoro j e s t filozofią poruszającą się w d z i e d z i n i e wiary. D y s k u s j ę z t y m i p o g l ą d a m i podjął E . Gilson b e z p o ś r e d n i o w Chrystianizm a filozofia oraz w trak cie s w y c h b a d a ń n a d historią filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j , g d z i e starał się określić definicję i z a k r e s pojęcia filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j . O p a r ł się p r z e d e w s z y s t k i m n a a r g u m e n t a c j i E h r l e g o zawartej w c y k l u a r t y k u ł ó w p t . Encyklika pontyfikalna z 4 sierpnia 1879 r. a odnowienie filozofii chrześcijańskiej, g d z i e t e n b a d a c z pisze: „ O b j a w i e n i e c h r z e ś c i j a ń s k i e , p o p i e r w s z e , dostarczyło n i e w z r u s z o n e j i o s t a t e c z n e j n o r m y w s z e l k i e j n a u c e l u d z k i e j ; p o d r u g i e zaś, dało p o c z ą t e k n o w e j c h r z e ścijańskiej filozofii. A t y l k o t e n s y s t e m filozoficzny m o ż e b y ć u z n a n y za p r a w d z i w y i j e d y n i e u z a s a d n i o n y , k t ó r y w swych założeniach j e s t p r z e d e w s z y s t k i m chrześcijański, a p o c z ą t k a m i s w y m i sięga p o c z ą t k ó w c h r z e ś c i j a ń s t w a " . O k r e 7
8
9
1 0
1 1
12
13
7
8
9
1 0
11
1 2
1 3
M. Heidegger, Fenomenologia i teologia, przekł. J. Tischner, „Znak", 295-296(1979), s. 134. Por. S. Swieżawski, O roli jaką chrześcijaństwo wyznacza filozofii, „Znak", 4 2 2 - 4 2 3 ( 1 9 9 0 ) , s. 2 1 - 2 2 . S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s. 251. Por. materiały z dyskusji w tomie La philosophie chr/tienne, Paris 1933; E. Gilson, Chrystianizm a filozofia, przekł. A. Więckowski, Warszawa 1988, s. 7 5 - 9 2 ; K. Tar nowski, Pytanie o filozofie chrześcijańską, „Znak", 4 2 2 ^ 2 3 ( 1 9 9 0 ) , s. 8 2 - 8 4 . La philosophie chrćtienne, s. 146, cyt. za E. Gilson, Chrystianizm a filozofia, s. 77. Por. E. Gilson, Duch filozofii średniowiecznej, przekł. J. Rybałt, Warszawa 1958. F. Ehrle, Diepapstliche Encyklika vom 4 August 1879 unddie Restauration derchristlichen Philosophie, „Stimmen aus Maria Laach", 13(1880), s. 15, cyt. za E. Gilson, Chrystianizm a filozofia, s. 88.
911
Posłowie
ślając relację filozofii i teologii E h r l e m ó w i dalej: „ M a m y p e ł n e p r a w o u w a ż a ć s t o s u n e k filozofii d o teologii za s ł u ż b ę . [...] C h o d z i tu b o w i e m j e d y n i e o - szcze gólnie d o b r o c z y n n e i p o ż ą d a n e - p r z e w o d n i c t w o i p o m o c . T o t e ż z i m większą ufnością filozofia p o d d a się t e m u w p ł y w o w i , [...] t y m w i ę k s z e i t y m trwalsze b ę dą jej o s i ą g n i ę c i a " . S t w i e r d z e n i a t e pozwoliły G i l s o n o w i s f o r m u ł o w a ć własną definicję, która b r z m i : „filozofia chrześcijańska to filozofia, która rozgraniczając formalnie o b y d w a porządki p o z n a n i a uznaje j e d n a k o b j a w i e n i e chrześcijańskie za n i e z b ę d n ą p o m o c dla r o z u m u " . S w i e ż a w s k i p o d c h o d z i d o z a g a d n i e n i a filozofii chrześcijańskiej w d u c h u rozwiązań G i l s o n a , j e d n a k s f o r m u ł o w a n i a p r z e z e ń p r o p o n o w a n e wydają się b r z m i e ć m n i e j k a t e g o r y c z n i e . W o m a w i a n y m d z i e l e rozróżnia m i a n o w i c i e t a k i e a s p e k t y filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j , j a k r o z b u d o w a p r o b l e m ó w czysto filozoficz n y c h ( a r y s t o t e l i z m ) oraz sfera z a g a d n i e ń p o c h o d z ą c y c h z o b j a w i e n i a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o . O c z y w i ś c i e , a b y filozofia c h r z e ś c i j a ń s k a n i e stała się h e i d e g g e r o w s k i m d r e w n i a n y m ż e l a z e m , n a l e ż y d o p r e c y z o w a ć s a m e pojęcia filozofii, t r a d y cji c h r z e ś c i j a ń s k i e j i ich w z a j e m n e g o powiązania. S w i e ż a w s k i czyni to pisząc, iż filozofia j e s t z j e d n e j s t r o n y d z i e d z i n ą wiedzy, której nie m o ż n a n a d a ć ż a d n y c h o k r e ś l e ń , z d r u g i e j s t r o n y j e s t k o n k r e t n y m t w o r e m myśli n a t u r a l n i e z w i ą z a n y m z e s w y m ź r ó d ł e m : osobą, szkołą, kulturą czy religią. W e w s t ę p i e c z y t a m y : „ F i lozofia r o z u m i a n a j a k o s y s t e m t w i e r d z e ń j e s t j e d n a , ale j a k o virtus scientiae, a ra czej sapientiae, czyli j a k o zjawisko k o n k r e t n e i h i s t o r y c z n e , filozofia m u s i b y ć zawsze w jakiś sposób określona". Z a t e m p o j ę c i e 'filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j ' j e s t n i e t y l k o n i e s p r z e c z n e , ale w r ę c z u p r a w n i o n e i u z a s a d n i o n e . S w i e ż a w s k i r o z u m i e b o w i e m p r z e z e ń filozo fię wyrosłą na g r u n c i e religii i k u l t u r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j , filozofię u p r a w i a n ą p r z e z chrześcijan. F i l o z o f o w a n i e w w i e r z e n i e s t a n o w i z a g r o ż e n i a dla a u t o n o m i c z n o ś c i czy a u t e n t y c z n o ś c i refleksji, w t y m w y p a d k u j e s t n a t u r a l n ą k o n s e k w e n c j ą wynikającą z o b j a w i o n y c h źródeł chrześcijaństwa. D l a G i l s o n a k o n i e c z n o ś ć bycia t e o l o g i e m j e s t p o c h o d n ą definicji pojęcia 'filozofii chrześcijań s k i e j ' , j a k o o k r e ś l e n i a relacji filozofii i teologii. S w i e ż a w s k i r ó w n i e ż k ł a d z i e o g r o m n y n a c i s k n a p o t r z e b ę teologii, ale w ś w i e t l e u p r z e d n i c h r o z w a ż a ń p o t r z e b a ta w y n i k a raczej z faktu, iż filozofia c h r z e ś c i j a ń s k a to refleksja u p r a w i a na p r z e z ludzi wyznających określoną religię, z a t e m n a l e ż y k o n i e c z n i e z n a ć w s z e l k i e u w a r u n k o w a n i a , w j a k i c h owa myśl powstaje: „ A b y b y ć h i s t o r y k i e m filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j , t r z e b a r ó w n i e ż d o b r z e z n a ć rozwój h i s t o r y c z n y c h r z e ścijaństwa, p o to, b y m ó c b a d a ć p i e r w s z e p r o b l e m y filozoficzne, j a k i e pojawiły się w j e g o ł o n i e . Z a t e m n i e p o w i n n o d z i w i ć t w i e r d z e n i e , iż k a ż d y h i s t o r y k scholastyki m u s i b y ć r ó w n o c z e ś n i e t e o l o g i e m " . 14
1 5
Z a s a d n i c z e p r z e s u n i ę c i e a k c e n t ó w w p o g l ą d a c h S w i e ż a w s k i e g o na istotę relacji filozofii i teologii daje się z a u w a ż y ć w pracach p o w s t a ł y c h p o II S o b o r z e W a t y k a ń s k i m , w k t ó r y m brał udział j a k o j e d y n y a u d y t o r ś w i e c k i z ó w c z e s n e g o 1 4
1 5
F. Ehrle, ibidem, s. 20. E. Gilson, Chrystianizm
a filozofia,
s. 89.
Posłowie
912
k r ę g u p a ń s t w socjalistycznych. R ó ż n i c ę t ę d o b r z e o d d a j e a r t y k u ł p t . O roli jaką chrześcijaństwo wyznacza filozofii n a p i s a n y w 1990 r . W z a j e m n y s t o s u n e k filo zofii, teologii i w i a r y r o z p a t r u j e w s z e r s z y m k o n t e k ś c i e relacji p o r z ą d k u przyro d z o n e g o i n a d p r z y r o d z o n e g o . W y n i k a to z r o z u m i e n i a filozofii j a k o p r a w d d o s t ę p n y c h p o z n a n i u n a t u r a l n e m u , teologii j a k o p r ó b y i n t e r p r e t a c j i p r a w d w d u c h u o b j a w i e n i a i wiary j a k o łaski umożliwiającej n a m przyjęcie t y c h p r a w d . S w i e ż a w s k i z a u w a ż a , ż e to r o z r ó ż n i e n i e p o r z ą d k ó w p o z n a w c z y c h ( n a t u r a l n e g o i n a d n a t u r a l n e g o ) j e s t dla c h r z e ś c i j a ń s t w a f u n d a m e n t a l n e . Filozofia, k t ó r a ba d a s t r u k t u r ę rzeczywistości, m o ż e b y ć i n s p i r o w a n a p r z e z p r a w d y wiary, ale g e n e r a l n i e j e s t o n a o w o c e m p r z y r o d z o n e j k o n t e m p l a c j i . P a d a tutaj k l u c z o w e s t w i e r d z e n i e : „ D l a t e g o t e ż - ściśle się wyrażając - n i e m a filozofii c h r z e ś c i j a ń skiej ( b o ta z a k ł a d a j u ż w i a r ę j a k o b u d u l e c takiej filozofii), lecz bywają r ó ż n e fi lozofie w w i ę k s z y m l u b m n i e j s z y m s t o p n i u i n s p i r o w a n e p r z e z wiarę c h r z e ś c i j a ń s k ą . Z istoty swej filozofia m u s i b y ć a k o n f e s y j n a - i n a l e ż y d o sfery czysto p r z y r o d z o n e j w i e d z y l u d z k i e j . T o , co b y w a n a z y w a n e filozofią chrześcijańską, j e s t t w o r e m p o w s t a ł y m d z i ę k i refleksji - c e l o w o l u b n i e ś w i a d o m i e - n i e rozróż niającej p o z n a n i a n a t u r a l n e g o od p o z n a n i a p o p r z e z w i a r ę " . 16
W t o k u d a l s z y c h rozważań, S w i e ż a w s k i zastanawiając się n a d s t o s u n k a m i m i ę d z y wiarą i filozofią w dziejach myśli e u r o p e j s k i e j z a u w a ż a , iż n a p o t y k a m y s y t u a c j e s k r a j n e , r a d y k a l n y n a t u r a l i z m albo skrajny n a d n a t u r a l i z m . W p i e r w s z y m p r z y p a d k u filozofia o p a n o w u j e r ó w n i e ż d z i e d z i n ę wiary, w d r u g i m k a p i t u l u j e na rzecz m i s t y k i . S t a n o w i s k o t a k i e n i e s p o d z i e w a n i e zbliża myśl S w i e ż a w s k i e g o d o o p i n i i B r e h i e r a , z k t ó r y m t a k b a r d z o walczył E . G i l s o n w o p i s a n e j p o l e m i c e . E . B r ć h i e r u w a ż a m i a n o w i c i e , iż ciągu rozwoju myśli filozoficznej m o ż n a z a o b s e r w o w a ć zjawisko t r a c e n i a p r z e z filozofię a u t e n t y c z n o ś c i w m o m e n c i e z b y t n i e g o z b l i ż e n i a się d o c h r z e ś c i j a ń s t w a i o d z y s k i w a n i a n i e z a l e ż n o ści w m i a r ę o d d a l a n i a się od teologii. E . B r ć h i e r za p r z y k ł a d „ n i e z n o ś n e g o m e l a n ż u filozofii i t e o l o g i i " stawia myśl św. A u g u s t y n a i M . B l o n d e l a . O c z y w i ście s t a n o w i s k o S w i e ż a w s k i e g o j e s t d a l e k i e od t a k skrajnych s t w i e r d z e ń , j e d n a k k i e d y p i s z e o z a g r o ż e n i a c h , j a k i e n i e s i e ze sobą f i d e i z m , b a r d z o silnie akcentuje jego spirytualistyczny rodowód połączony z niechęcią do uznania au tonomii przyrodzonego porządku poznawczego . 17
18
S w i e ż a w s k i uważa, ż e t r u d n o m ó w i ć o d z i e d z i n i e wiedzy, którą m o ż n a b y określić j a k o filozofia chrześcijańska. S t a n o w i s k o w y r a ż o n e w Dziejach u l e g a d o p r e c y z o w a n i u : „Ściśle rzecz biorąc, n i e m a filozofii chrześcijańskiej, a to dlatego, ż e filozofia jest sprawą pozakonfesyjną i przedkonfesyjną. T u n i e m a ani wierzą cego, ani n i e w i e r z ą c e g o , ani chrześcijanina, ani m u z u ł m a n i n a - j e s t człowiek,
1 6
1 7
1 8
S. Swieżawski, O roli jaką chrześcijaństwo wyznacza filozofii, w: Dobro i tajemnica, Warszawa 1995, s. 2 9 - 4 5 . Por. A. Henry, La guerelle de la philosophie chrćtienne. Histoire et bilan d un dćbat, w: Philosophies chrćtiennes, „Recherches et dćbats", 10(1955), s. 37, cyt. za K. Tarnow ski, Pytanie o filozofie chrześcijańską, „Znak", 422-423(1990), s. 83. Por. S. Swieżawski, Nota na temat fideizm u, w: Dobro i tajemnica, s. 4 6 - 4 8 . y
913
Posłowie
który filozofuje. F a k t e m h i s t o r y c z n y m jest natomiast filozofia u p r a w i a n a przez chrześcijan; w t e d y refleksja filozoficzna staje się filozofią c h r z e ś c i j a ń s k ą " . S w i e ż a w s k i p o s t u l u j e raczej, by wszyscy chrześcijanie wzrastali w p r z e d n a u k o w e j mądrości filozoficznej, a j a k o wierzący p o z n a w a l i coraz g ł ę b i e j p r a w d y wiary, byli t e o l o g a m i . Filozofia p r z e d n a u k o w a w y p ł y w a z e z d u m i e n i a n a d s t r u k t u r ą świata i j e s t d o s t ę p n a n a m w s z y s t k i m . S w i e ż a w s k i p i s z e : „Filozofia p r z e d n a u k o w a zbliża nas d o t e g o , co m y n a z y w a m y c h ł o p s k ą mądrością, u m i e j ę t n o ś c i ą refleksji. [...] W s z y s c y w j a k i m ś s t o p n i u taką filozofię p r z e d n a u k o w a uprawiamy" . P r z y t a k z m i e n i o n e j o p t y c e z a g a d n i e n i a filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j p r a w o m o c n e staje się p y t a n i e o rolę, jaką c h r z e ś c i j a ń s t w o w y z n a c z a filozofii. S w i e ż a w s k i w k o n k l u z j i s w y c h rozważań pisze, iż jeżeli teologii i w i e r z e m o ż e b y ć p r z y d a t n a j a k a ś filozofia, to t y l k o filozofia m e t a f i z y c z n a . R o z u m i e ją j a k o filo zofię b y t u , c z y s t o p r z y r o d z o n ą refleksję n a d najgłębszą s t r u k t u r ą r z e c z y w i s t o ści. Wartość t a k w i d z i a n e j m e t a f i z y k i wzrasta w m i a r ę jej r e a l i z m u : „ m e t a f i z y ka t y m p e ł n i e j i w y d a j n i e j służy c h r z e ś c i j a ń s t w u , im bardziej j e s t realistyczna w sferze teorii p o z n a n i a i o n t o l o g i i " . S w i e ż a w s k i twierdzi, że t e g o t y p u m e t a f i z y k ę n a j k o n s e k w e n t n i e j i n a j p e ł n i e j rozwiniętą z n a j d u j e m y w d z i e ł a c h filozo f i c z n o - t e o l o g i c z n y c h św. T o m a s z a . W t o k u d ł u g o t r w a ł y c h b a d a ń nad historią filozofii e u r o p e j s k i e j p o g l ą d y S w i e ż a w s k i e g o d o t y c z ą c e pojęcia 'filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j ' w y k r o c z y ł y d a l e k o poza sferę a k a d e m i c k i c h d y s k u s j i i z a m i e n i ł y się w refleksję dotyczącą filozofii dla c h r z e ś c i j a n i n a . C e l e m a u t o r a Dziejów europejskiej filozofii klasycznej' stało się w y o d r ę b n i e n i e n u r t u r a d y k a l n e g o r e a l i z m u w filozofii, k t ó r y b y ł b y o d p o wiedzią na w s p ó ł c z e s n e k i e r u n k i teozoficzne, e z o t e r y c z n e , na p o s t ę p u j ą c y fid e i z m z j e d n e j strony, a z d r u g i e j na n i e u s t a n n e o d r z u c a n i e p o d s t a w c h r z e ś c i j a ń s t w a . W e d l e S w i e ż a w s k i e g o o d p o w i e d z i ą m o ż e b y ć tu p o n o w n e o d k r y c i e i o d c z y t a n i e m e t a f i z y k i i antropologii św. T o m a s z a , którą o k r e ś l a j a k o „ p i e l g r z y m k ę d o ź r ó d e ł , a t y l k o o n e mogą n a m zwrócić świeżość k o n t e m p l a c j i filo zoficznej, ożywiającej całą naszą k u l t u r ę ś m i e r t e l n i e zranioną p r z e z s u b i e k t y w i z m i i d e a l i z m e u r o p e j s k i e j myśli filozoficznej, s k u p i o n e j na s a m e j s o b i e , a n i e na k o n k r e t n y m b y c i e " . T e słowa, s t a n o w i ą c e swoiste credo S w i e ż a w s k i e go, są r ó w n i e a k t u a l n e dzisiaj, j a k i d w a d z i e ś c i a lat t e m u , k i e d y zostały w y p o wiedziane . 19
2 0
21
2 2
1 9
2 0
2 1
2 2
S. Swieżawski, Święty Tomasz na nowo odczytany, Poznań 1995, s. 72. Ibidem, s. 49. Por. S. Swieżawski, Rozmyślania o wyborze filozofii, w: Dobro i tajemnica, Warszawa 1995, s. 1 6 - 2 3 . S. Swieżawski, O użytku czynionym z filozofii dla formacji chrześcijańskiej, „Tygodnik Powszechny", 49/1978, por. S. Swieżawski, Święty Tomasz na nowo odczytany, Po znań 1995.
914
Posłowie
B. Przedmiot 'filozofii średniowiecznej' P y t a n i e o p r z e d m i o t 'filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j ' k a ż e z a s t a n o w i ć się n a d t y m , co r o z u m i e m y p r z e z s a m o to pojęcie, a t a k ż e , czy j e s t o n o p r a w o m o c n i e u ż y w a n e . W. S e ń k o pisze: „ n a p o s t a w i o n e w y ż e j p y t a n i a o d p o w i a d a n o w wieloraki s p o s ó b i spór na t e m a t c h a r a k t e r u filozofii tej e p o k i n i e j e s t j e s z c z e b y n a j m n i e j z a k o ń c z o n y " . Z a s t r z e ż e n i a , j a k i e w y s u w a n o p r z e c i w k o p o j ę c i u 'filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j ' , przypominają spór w o k ó ł 'filozofii chrześcijańskiej'. W e d l e C. Prantla używanie tego terminu jest bezzasadne, jako że w wiekach średnich w miejscu filozofii m a m y d o czynienia z k o m e n t a r z a m i d o logiki Arystotelesa. Z d a n i e m F. P i c a v e t a myśl średniowiecza n i e w i e l e miała w s p ó l n e g o z filozofią, b ę d ą c raczej refleksją teologiczną dotyczącą prawd o b j a w i o n y c h . O p i n i ę t ę p o d z i e l a K. T w a r d o w s k i w przytoczonej p r z e z S w i e ż a w s k i e g o w y p o w i e d z i : „ C z y m o ż n a tu w ogóle m ó w i ć o rozwoju myśli ludzkiej? C z y w i e k i ś r e d n i e wniosły w skarbiec d u c h a l u d z k i e g o j a k i e ś n o w e , trwałe z d o b y c z e , czy wzbogaciły l u d z kość treścią nową, zasługującą na dalsze p i e l ę g n o w a n i e i s t a r a n n e p r z e c h o w y w a nie? N a t a k p o s t a w i o n e pytania o d p o w i e d ź musi stanowczo w y p a ś ć p r z e c z ą c o " . 23
24
25
26
W y r a ź n e z ł a g o d z e n i e p o s t a w y w o b e c p r o b l e m u filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j znajdujemy w pracach Haurćau i Brćhiera . Nie deprecjonując dorobku wie k ó w ś r e d n i c h , k t ó r e z a g a d n i e n i e to uważają za b a r d z o z ł o ż o n e , piszą j e d n a k , iż historia t e g o o k r e s u była z d o m i n o w a n a p r z e z c h r z e ś c i j a ń s t w o i s p a r a l i ż o w a n a p r z e z a u t o r y t e t Kościoła ( B r ć h i e r ) . H a u r ć a u p o s t r z e g a j ą n a w e t j a k o historię a u t e n t y c z n e g o w y s i ł k u i walki r o z u m u o w ł a s n e p r a w a i a u t o n o m i ę . W o b r o n i e pojęcia 'filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j ' stanęli m e d i e w i ś c i z u n i w e r s y t e t ó w w R z y m i e , L o u v a i n , F r y b u r g u . C h o c i a ż p r e z e n t o w a n e p r z e z nich a r g u m e n t a c j e były b a r d z o r ó ż n e (od o b r o n y s t a n o w i s k a o i s t n i e n i u n i e z a l e ż n e j od wiary filozofii E r h l e , d o p o d k r e ś l e n i a n i e r o z e r w a l n o ś c i pojęcia 'filozofia c h r z e ś c i j a ń s k a ' - G i l son), to j e d n a k myśl o w i e l k i e j w a d z e d o r o b k u filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j była wspólna wszystkim . 27
28
D o t e g o n u r t u zalicza się r ó w n i e ż S w i e ż a w s k i . W Dziejach wyraża o p i n i ę , iż w i e l e n i e p o r o z u m i e ń w o k ó ł z a g a d n i e n i a filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j w y n i k a za-
W. S e ń k o , Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Warszawa 1993, s. 25; na temat spo ru o charakter filozofii średniowiecznej, por. s. 2 5 - 3 6 . C. Prantl, Die Geschichte der Logik im Abendlande, t. IV, Leipzig 1885, s. 50. F. Picavet, Esąuisse d'une histoire generale et comparće des philosophies módićuales, Paris 1907. S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s. 400. E. Brćhier, La philosophie au Moyen-Age, Paris 1937; B. Haurćau, Histoire de la phi losophie scolastiąue, t. I-II, Paris 1872, 1880, przytoczone za W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, s. 26. F. Ehrle, Die Scholastik und ihre Aufgabe in unsererZeit, Fribourg 1918; M. de Wulf, Qu est-ce ąuela philosophie scolastiąue, Louvain 1899; F. Van Steenberghen, La philo sophie au XHTsiecle, Louvain-Paris 1966; E. Gilson, Filozof i teolog, przekł. J. Kots, Warszawa 1968. y
915
Posłowie
s a d n i c z o z d w ó c h p o w o d ó w . P i e r w s z y m z n i c h j e s t n i e w ł a ś c i w e r o z u m i e n i e ter m i n u ' t e o l o g i a s p e k u l a t y w n a ' j a k o s p o s o b u u p r a w i a n i a refleksji filozoficznej w w i e k a c h ś r e d n i c h . Z j a w i s k o to j e s t cechą w y ł ą c z n i e t e g o j e d n e g o o k r e s u , a p o l e g a n a n i e m o ż n o ś c i o d d z i e l a n i a p r o b l e m a t y k i filozoficznej od t e o l o g i c z n e j : „ D o teologii został w c i e l o n y n i e t y l k o s y s t e m filozoficzny, ale p o d o b n i e in n e n a u k i b y ł y w niej z a w a r t e i p o d p o r z ą d k o w a n e . D l a t e g o t r u d n o j e n i e r a z w y d o b y ć i p o z n a ć , p o n i e w a ż są p r z e m i e s z a n e w j e d n e j retorcie t e o l o g i c z n e j . T e go zjawiska n i e s p o t k a m y w i n n y c h e p o k a c h i stąd wynikają t r u d n o ś c i w p o j m o w a n i u istoty filozofii w i e k ó w ś r e d n i c h " . D r u g i m p o w o d e m n i e z r o z u m i e n i a d u c h a filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j j e s t fakt, iż n o w o ż y t n o ś ć od Kartezjusza p o K a n t a przyswoiła s o b i e p o j ę c i e filozofii j a k o teorii p o z n a n i a . D o m i n a c j a t a k r o z u m i a n e g o i d e a l i z m u s p o w o d o w a ł a , iż myśl ś r e d n i o w i e c z a p r z e s i ą k n i ę t a r e a l i z m e m została o d r z u c o n a j a k o niefilozoficzna: „ W i d z i m y z a t e m , iż n o w o ż y t n o ś ć utrwaliła s o b i e p e w n e p o j ę c i e filozo fii i jeśli j a k i ś s y s t e m t e m u pojęciu n i e o d p o w i a d a , to m ó w i się, ż e n i e j e s t o n filozoficzny. W myśl i d e a l i z m u p o d s t a w ą i z a s a d n i c z y m p r o b l e m e m filozofii j e s t teoria p o z n a n i a . Jeżeli w d a n y m s y s t e m i e m y ś l o w y m n i e w y s t ę p u j e o n a na p i e r w s z y m miejscu, albo jeśli w ogóle jej n i e m a , w t e d y u w a ż a się, ż e n i e m a t a m i filozofii" . S w i e ż a w s k i przytacza tu słowa w i e l k i e g o m e d i e w i s t y M . d e Wulfa, który u w a ż a , iż b a d a n i e filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j p o w i n n o k o n c e n t r o w a ć się w o kół p r o b l e m ó w m e t a f i z y c z n y c h , w i n n y m razie myśl ta u l e g a deformacji. 29
30
D l a S w i e ż a w s k i e g o , p o d o b n i e j a k dla G i l s o n a , p o j ę c i e 'filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j ' n i e s i e z e sobą z a g a d n i e n i e h a r m o n i i wiary i r o z u m u . T e e l e m e n t y m o ż n a t r a k t o w a ć albo w ścisłym w z a j e m n y m p o w i ą z a n i u ( p o z n a w a ć to, w co się w i e r z y ) , a l b o p o d d a ć j e r a d y k a l n e m u r o z r ó ż n i e n i u . U j a w n i a się w t y m m i e j s c u d w o j a k a p e r s p e k t y w a w s p o j r z e n i u na z a g a d n i e n i e filozofii ś r e d n i o w i e c z a , która w e d l e G i l s o n a o p i e r a się na osi filozoficznej b ą d ź t e o l o g i c z n e j . N a s t a w i e n i e filozoficzne k ł a d z i e n a c i s k na a b s o l u t n ą separację teologii od filozofii, d l a t e g o d o p i e r o w X I I I w., k i e d y p o w s t a j e czysto r o z u m o w a k o n c e p c j a świata, m o ż n a m ó w i ć o p o c z ą t k u historii filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j . P o s t a w ę t ę p r e z e n tował Van S t e e n b e r g h e n , k t ó r y k o n s e k w e n t n i e zaprzeczał i s t n i e n i u 'filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j ' w ś r e d n i o w i e c z u . Filozofię b o w i e m określił j a k o w i e d z ę m e t o d y c z n ą i krytyczną, posługującą się d o ś w i a d c z e n i e m i d o w o d z e n i e m , opartą w y ł ą c z n i e n a racjonalnych p r z e s ł a n k a c h . T a k i m k o h e r e n t n y m s y s t e m e m m y ś l o w y m j e s t dla n i e g o filozofia św. T o m a s z a , r ó w n i e ż d o k t r y n a św. B o n a w e n t u r y w z b l i ż o n y m s t o p n i u s p e ł n i a w y m o g i filozoficzności . 31
32
G i l s o n w s w y c h s t u d i a c h n a d ś r e d n i o w i e c z e m o p i e r a się na osi t e o l o g i c z n e j . S t a n o w i s k o to u z a s a d n i a t w i e r d z e n i e m , iż „ w s z e l k i o r y g i n a l n y w k ł a d 2 9
3 0
3 1
3 2
S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s. 3 9 7 - 3 9 8 . Ibidem, s. 3 9 9 - 4 0 0 . Por. E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, przekł. S. Zalew ski, Warszawa 1987, s. 4 8 0 - 4 8 4 . Por. E. Van Steenberghen, La conception de la philosophie au Moyen-dge. Actes del quinto Congreso international de Filosofia Medieual, Madrid 1 9 7 9 , 1 . 1 , s. 3 7 - 4 7 .
Posłowie
916
w n i e s i o n y p r z e z ś r e d n i o w i e c z e d o w s p ó l n e g o skarbca w i e d z y filozoficznej był d z i e ł e m t e o l o g ó w " . M o g ł o się to stać d z i ę k i s w o i s t e m u p o j m o w a n i u teologii, w k t ó r y m o p a r c i e d o k t r y n y na w y ł ą c z n i e r o z u m o w y c h p r z e s ł a n k a c h n i e w y k l u cza jej t e o l o g i c z n o ś c i czy chrześcijańskości. G i l s o n pisze: „ A u g u s t y n , Dionizy, A n z e l m , T o m a s z z A k w i n u , D u n s S z k o t i O c k h a m byli t e o l o g a m i ; jeśli n a w e t pisali t r a k t a t y filozoficzne, to i t a k najgłębszy wyraz ich filozoficznej myśli z n a j d u j e się w p r a c a c h t e o l o g i c z n y c h " . R o z w a ż a n i a S w i e ż a w s k i e g o d o t y c z ą c e p r o b l e m u filozofii ś r e d n i o w i e c z nej wydają się g o d z i ć te d w i e s p r z e c z n e postawy. Mają o n e źródło w p o g l ą d a c h d o t y c z ą c y c h filozofii c h r z e ś c i j a ń s k i e j , g d z i e t w i e r d z i , iż refleksja staje się filo zofią chrześcijańską w y ł ą c z n i e z racji u p r a w i a n i a jej p r z e z chrześcijan. N i e p o w o d u j e to j e d n a k u t r a t y jej a u t o n o m i i : „ J e s t to i n n e g o t y p u c h r z e ś c i j a ń s k o ś ć . Jeśli filozofia m a b y ć filozofią, to n i e m o ż e w niej b y ć ż a d n y c h p r z e s ł a n e k , ż a d n y c h z a ł o ż e ń , k t ó r e b y ł y b y p r a w d a m i w i a r y " . Z a taką w ł a ś n i e u w a ż a d o k t r y n ę św. T o m a s z a , w k t ó r e j j a k p o d k r e ś l a , ż a d n a t e z a n i e w y n i k a z O b j a w i e n i a . Wiara s t a n o w i i m p u l s dla z a g a d n i e ń filozoficznych ( n p . i s t n i e n i e Boga), ale n i e oznacza to, b y T o m a s z opierał się na jej p r z e s ł a n k a c h . T o p o g o d z e n i e r o z b i e ż n y c h opinii Van S t e e n b e r g h e n a i G i l s o n a stało się m o ż l i w e d z i ę k i z d e f i n i o w a n i u i o k r e ś l e n i u w z a j e m n e j relacji t a k i c h p o j ę ć jak: filozofia c h r z e ś c i j a ń s k a - teologia, filozofia ś r e d n i o w i e c z n a - teologia ( G i l s o n j e ściśle łączy) c h r z e ś c i j a ń s t w o - filozofia ś r e d n i o w i e c z n a (dla Van S t e e n b e r g h e n a to z e s t a w i e n i e j e s t w e w n ę t r z n i e s p r z e c z n e ) . W e d l e S w i e ż a w s k i e g o m a m y d o c z y n i e n i a z e z j a w i s k i e m chrześcijańskiej filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j , którą rozu m i e j a k o u p r a w i a n i e refleksji filozoficznej p r z e z chrześcijan. 33
34
C. Metoda badawcza i wątki 'ekumeniczne' S w i e ż a w s k i u w a ż a , iż c h a r a k t e r y s t y c z n e dla w i e k ó w ś r e d n i c h s t o p i e n i e filozo fii w j e d n e j r e t o r c i e z teologią s p o w o d o w a ł o , że p e w n e p r o b l e m y były silniej rozwijane, n i e r a z k o s z t e m i n n y c h , ale z a g a d n i e n i a były w s z ę d z i e t e s a m e , filo zofia pozostała j e d n o ś c i ą . W a ż n e j e s t n a t o m i a s t , a b y z a g a d n i e n i a filozofii śre d n i o w i e c z n e j r o z p a t r y w a ć od w e w n ą t r z , tzn. ze ś r e d n i o w i e c z n e g o , n i e zaś w s p ó ł c z e s n e g o p u n k t u w i d z e n i a . Używając tej m e t o d y b a d a w c z e j S w i e ż a w s k i w Rozmyślaniu o wyborze w filozofii^, p o s t u l u j e s t u d i o w a n i e filozofii ś r e d n i o w i e c z n e j p o d k ą t e m u j a w n i e n i a się w niej filozofii b y t u . N a s t ę p n y m k r o k i e m p o w i n i e n b y ć d y c h o t o m i c z n y podział na filozofie r e a l i s t y c z n e i e s e n c j a l n e : „ B ę d z i e o n p o l e g a ł na w y o d r ę b n i e n i u d w ó c h g r u p filozofii m e t a f i z y c z n y c h : ta kich, k t ó r e w b y c i e ograniczają się d o refleksji na t e m a t istoty rzeczy (esencji) - i t a k i c h , k t ó r e usiłują d o t r z e ć za p o m o c ą refleksji filozoficznej d o ich i s t n i e -
E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, s. 482. S. Swieżawski, Święty Tomasz na nowo odczytany, s. 72. S. Swieżawski, Rozmyślania o wyborze w filozofii, w: Dobro i tajemnica, s. 2 0 - 2 3 .
917
Posłowie
nia i rozlicznych u w a r u n k o w a ń . T y l k o t e o s t a t n i e m o ż e m y u z n a ć za filozofie w p e ł n y m t e g o słowa z n a c z e n i u r e a l i s t y c z n e " . N a s t ę p n i e a u t o r Dziejów kreśli e t a p y rozwoju myśli filozoficznej, n a k t ó r y c h filozofia b y t u n a j m o c n i e j d o c h o d z i ł a d o głosu. P i s z e w i ę c o dyskusji A r y s t o t e l e s a z P l a t o n e m i e l e a t a m i oraz o p r z y g o t o w a n e j p r z e z Biblię, myśl ży d o w s k ą i arabską, filozofii T o m a s z a z A k w i n u . T o m a s z o w a k o n c e p c j a esse s t a n o wi dla S w i e ż a w s k i e g o „ k u l m i n a c y j n y e t a p w b i e g u t e g o ' i s t n i e n i o w e g o s t r u m y k a ' , k t ó r y z c z a s e m zaczyna z a n i k a ć i d o p i e r o z r e n e s a n s e m s t u d i ó w m e d i e w i s t y c z n y c h w X X w. o d ż y w a na n o w o . T o n a s t a w i e n i e w y r a ż o n e t a k d o b i t n i e , w ż a d n y m s t o p n i u n i e p o w o d u j e o g r a n i c z e n i a p e r s p e k t y w y b a d a w c z e j , w roz w a ż a n e j p r z e z nas historii filozofii w c z e s n e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a i w i e k ó w śre d n i c h . D z i e j e się to za sprawą d o g ł ę b n e g o realizowania p o s t u l a t ó w , k t ó r e S w i e ż a w s k i p r z e d s t a w i ł w Etosie historyka filozofii . Podstawowym warunkiem uczciwości z a w o d o w e j h i s t o r y k a filozofii j e s t w e d l e S w i e ż a w s k i e g o u j a w n i e n i e założonej p r z e z e ń k o n c e p c j i filozofii. O d t e g o b o w i e m zależy hierarchia w a ż n o ści b a d a n y c h d z i e d z i n filozofii i miejsce, j a k i e nadaje się jej p o s z c z e g ó l n y m d z i a ł o m . S. S w i e ż a w s k i n a w o ł u j e d o s z c z e g ó l n e j ostrożności w w y d a w a n i u są dów kategorycznych i podkreślaniu ważności j e d n y c h prądów k o s z t e m innych. A u t o r Dziejów p i s z e , iż „ b a r d z o łatwo m o ż n a się tu ześlizgnąć z p ł a s z c z y z n y fil o z o f i c z n o - p r a w d z i w o ś c i o w e j [...] na t e r e n i d e o l o g i c z n y - g d z i e k o n c e p c j a filo zofii j e s t w y n i k i e m i d e o l o g i c z n y c h - a w i ę c n i e czysto p r a w d z i w o ś c i o w y c h w y m o g ó w s t a w i a n y c h filozofii. [...] J e s t o b o w i ą z k i e m m o r a l n y m h i s t o r y k a filozofii w y s t r z e g a ć się s t a r a n n i e t e g o rodzaju zagrażających m u ideologizacji. K t o k o l w i e k zaś na taką ideologizację się zgadza, t e n m a o b o w i ą z e k c z y n i e n i a t e g o cał kowicie j a w n i e " . 36
31
3 8
O t w a r t e o p o w i e d z e n i e się za filozofią T o m a s z o w a , a p r z e z to n a d a n i e s z c z e g ó l n e j rangi m e t a f i z y c e i antropologii n i e p o w o d u j e w w y p a d k u S w i e ż a w s k i e g o ż a d n e j z m i a n y w n a s t a w i e n i u d o s t u d i o w a n y c h z a g a d n i e ń r ó w n i e ż z in n e g o w z g l ę d u . O t ó ż a u t o r w y k ł a d ó w j a s n o d e k l a r u j e k o n i e c z n o ś ć p l u r a l i z m u fi lozoficznego p r z y j e d n o c z e s n y m p r z e k o n a n i u o i s t n i e n i u j e d n e j , o b i e k t y w n e j prawdy. Dzieje są p r z y k ł a d e m z a s t o s o w a n i a tej w i e l o k r o t n i e p o w t a r z a n e j f o r m u ły: „ W d o b r y m w y k ł a d z i e historii filozofii k a ż d y o m a w i a n y pogląd p o w i n i e n być przedstawiany z tak dalece posuniętą, pełną sympatii bezstronnością, że s ł u c h a c z m a o d n o s i ć w r a ż e n i e , iż w y k ł a d o w c a j e s t z w o l e n n i k i e m tych w ł a ś n i e filozofii, k t ó r e a k t u a l n i e o m a w i a " . 3 9
Postulat ten znajduje swe szczególne odbicie w k o m e n t o w a n i u poglądów 3 6
3 7
3 8
3 9
Ibidem, s. 23. S. Swieżawski, Etos historyka filozofii, „Roczniki Filozoficzne", XXXV(1987), z. 1, s. 147-159. Ibidem, s. 150. Ibidem, s. 157, por. W. Stróżewski, Przemówienie dziekana wydziału filozoficzno-historycznego podczas uroczystego nadania tytułu Doktora Honoris Causa Uniwersytetu Ja giellońskiego prof S. Swieżawskiemu, „Kwartalnik Filozoficzny", XXV(1997), z. 1, s. 2 8 - 2 9 .
Posłowie
918
myślicieli b u d z ą c y c h w i e l e kontrowersji i sprzeciwów. S w i e ż a w s k i u n i k a p o k u sy o s ą d ó w z b y t j e d n o s t r o n n y c h realizując swoistą i d e ę tzw. e k u m e n i z m u , na w e t jeżeli było to w b r e w p a n u j ą c y m p o w s z e c h n i e o p i n i o m . P r z y k ł a d e m mogą b y ć tu analizy d o t y c z ą c e O r y g e n e s a , E r i u g e n y , czy zjawiska n e o p l a t o n i z m u w myśli O j c ó w g r e c k i c h , P s e u d o - D i o n i z e g o , św. A u g u s t y n a . K i e d y S w i e ż a w s k i w t o k u w y k ł a d ó w opisywał d o k t r y n ę O r y g e n e s a , o p i e rał się na c y t a t a c h p o c h o d z ą c y c h z w y d a n i a O zasadach, w k t ó r y m na t e k s t O r y g e n e s a s k ł a d a się z a r ó w n o wersja p r z e k a z a n a p r z e z Rufina, j a k i wersja H i e r o n i m a . M i m o to A u t o r Dziejów n i e przypisał O r y g e n e s o w i h e t e r o d o k s y j n e j teorii p r e e g z y s t e n c j i d u s z , czy b e z w z g l ę d n e g o s u b o r d y n a c j o n i z m u S y n a w z g l ę d e m Boga Ojca, o co oskarża go H i e r o n i m . W o b e c n y m w y d a n i u Dziejów m o ż e m y lepiej z i l u s t r o w a ć p o g l ą d y S w i e ż a w s k i e g o przytaczając c y t a t y z naj n o w s z e g o p o l s k i e g o p r z e k ł a d u 0 zasadach d o k o n a n e g o na podstawie wydania H . G o r g e m a n n s a i H . K a r p p a z 1976 r., w k t ó r y m wersja Rufina została w y o d r ę b n i o n a od p r z e k a z ó w H i e r o n i m a , J u s t y n i a n a czy L e o n c j u s z a z B i z a n c j u m stanowiących dotąd podstawę odrzucenia doktryny Orygenesa. O b e c n i e zdecy d o w a n i e zmalał k r e d y t zaufania w o b e c tych źródeł i p r z y j m u j e się, iż z a k r e s in g e r e n c j i Rufina, k t ó r y j a k o b y miał z m i e n i ć d o k t r y n ę O r y g e n e s a , b y w y k a z a ć jej o r t o d o k s j ę , był z d e c y d o w a n i e m n i e j s z y . S w i e ż a w s k i j e s t d a l e k i od k a t e g o r y c z n y c h s f o r m u ł o w a ń r ó w n i e ż w o c e n i e myśli E r i u g e n y . K o m e n t u j ą c j e g o d o k t r y n ę pisze: „ J a n S z k o t i s t o t n i e b a l a n suje na granicy c h r z e ś c i j a ń s t w a w s w y c h p o g l ą d a c h na d o g m a t i o r t o d o k s j ę , ale t a k n a p r a w d ę j e s t to s p o w o d o w a n e n i e u d o l n o ś c i ą s t o s o w a n y c h formuł i j ę z y k i e m p e ł n y m m i s t y k i . W ś r ó d tych w s z y s t k i c h p o g l ą d ó w t r z e b a się w z n i e ś ć p o n a d p a r t y k u l a r y z m o c e n i n a s t a w i e ń , d o p i e r o z tej p e r s p e k t y w y spojrzeć na p a n t e i z m i racjonalizm E r i u g e n y " . 4 0
4 1
42
43
4 4
45
P a n t e i z m był j e d n y m z najczęściej s t a w i a n y c h E r i u g e n i e z a r z u t ó w i n a w e t p o j a w i e n i e się w 1933 r., o b e c n i e k l a s y c z n e g o j u ż dzieła M . C a p p u y n s a , n i e w i e l e t e n p o g l ą d z m i e n i ł o . O s ą d ó w zaczął u l e g a ć p o w o l n y m p r z e o b r a ż e n i o m wraz z p o g ł ę b i e n i e m s t u d i ó w nad myślą S z k o t a , a w e f e k c i e , w y w a ż o n a o c e n a j e g o myśli, j a k i e j d o k o n a ł S w i e ż a w s k i , znalazła p o t w i e r d z e n i e w p r a c a c h wielu współczesnych badaczy . 4 6
47
Jest to określenie pochodzące wprost od autora Dziejów, w ten sposób nazywa on zjawisko łagodzenia zbyt skrajnych opinii dotyczących omawianych myślicieli. Orygenes, Peri Archon, wyd. P. Koetschau, GCS, t.V, 1913 r. Por. Orygenes, De principiis libri IV, wyd. H. Gorgemanns, H. Karpp, Darmstad 1976; O zasadach, przekł. S. Kalinkowski, Kraków 1996. Por. ibidem, wprowadzenie H. Pietras, s. 6 - 9 . S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s. 424. Por. W. Heinrich, Johannes Scotus Eriugena i Spinoza, Kraków 1909. M. Cappuyns, Jean Scot Eriugene, sa vie, son oeuvre, sapensće, Louvain-Paris 1933. Por. S. Gersh, From lamblichus to Eriugena, L e i d e n 1978; A. Kijewska, Neoplato nizm Jana Szkota Eriugeny, Lublin 1994; D . J. 0'Meara, The Concept of Natura in John Scottus Eriugena, „Vivarium" 19(1981), z. 2, s. 126-145.
919
Posłowie
Z a g a d n i e n i e relacji n e o p l a t o n i z m u d o tradycji c h r z e ś c i j a ń s k i e j w k o n cepcji P s e u d o - D i o n i z e g o j e s t p r o b l e m e m b u d z ą c y m ż y w e d y s k u s j e od m o m e n t u p o j a w i e n i a się p i o n i e r s k i c h prac J. Stiglmayra i H . K o c h a . S w i e ż a w s k i d a l e k i j e s t od t r a k t o w a n i a P s e u d o - D i o n i z e g o j a k o p o g a n i n a - n e o p l a t o ń c z y k a , k t ó r e g o d e k l a r a c j e bycia c h r z e ś c i j a n i n e m są na p o z i o m i e czysto w e r b a l n y m n i e dotykającym trzonu jego systemu. Poglądy takie reprezentowane w e współcze s n y c h S w i e ż a w s k i e m u p u b l i k a c j a c h p o z o s t a w a ł y w sprzeczności z w i e l o m a o p i n i a m i h i s t o r y k ó w filozofii, n p . E . v o n I v a n k i czy H . P u e c h a . R ó w n i e ż pra ce b a d a c z y pozostających w k r ę g u Kościoła p r a w o s ł a w n e g o ( n p . W. Ł o s s k i e g o ) kładły n a c i s k na w y r a ź n i e c h r z e ś c i j a ń s k i e inspiracje P s e u d o - D i o n i z e g o w y w o d z ą c e się z myśli O j c ó w k a p a d o c k i c h i tradycji m o n a s t y c z n e j . N a p r z e strzeni p r a w i e stu lat b a d a ń p r o w a d z o n y c h n a d d z i e ł a m i A r e o p a g i t y o d n a j d u j e m y w i e l e r o z p r a w popierających b ą d ź o p c j ę prezentującą Corpus j a k o p i s m a p a n t e i s t y c z n e , w k t ó r y c h poza r o z b u d o w a n y m w d u c h u P r o k l o s a p l o t y ń s k i m s y s t e m e m e m a n a c y j n y m i teurgią n i e w i e l e m o ż e m y znaleźć, l u b j a k o dzieła p i s a n e z pozycji o r t o d o k s y j n e g o chrześcijanina. W ciągu o s t a t n i c h d z i e s i ę c i u lat, k i e d y p i s m a A r e o p a g i t y d o c z e k a ł y się k o l e j n e g o w y d a n i a oraz licznych ( p o n o w n y c h ) p r z e k ł a d ó w n a j ę z y k angielski, francuski czy polski, s t a n o w i s k o to u l e g ł o z d e c y d o w a n e j z m i a n i e . O b e c n i e p r z e w a ż a pogląd łączący t e d w a skraj n e s t a n o w i s k a , a w y r a ż o n y w pojęciu „ p r z e d s t a w i c i e l c h r z e ś c i j a ń s k i e j wersji n e o p l a t o n i z m u " . P o d o b n y d u c h p r z e n i k a r ó w n i e ż refleksję S w i e ż a w s k i e g o . Z j e d n e j s t r o n y a u t o r Dziejów p o d k r e ś l a n i e z a p r z e c z a l n e w p ł y w y P l o t y n a , J a m 48
49
5 0
M
52
5 3
J. Stiglmayr, Der Neuplatoniker Proclus ais Morlage des sogenannten Dionysius Areopagita in der Lehre vom U bel, „Historisches Jahrbuch", 16(1895), s. 2 5 3 - 2 7 3 , s. 7 2 1 - 7 4 8 ; H. Koch, Pseudo-Dionysius Areopagita in seinen Beziehungen zum Neuplatonismus und Mysterienwesen, „Forschungen zur christlichen Literatur- und D o gmengeschichte", 1(1900), fasc. 2 - 3 , s. 4 9 - 6 2 . Por. H. Koch, Pseudo-Dionysius Areopagita..:, idem, Proklus Quelle des Pseudo-Diony sius Ar. In der Lehre vom Bósen, „Philologus", 54(1895), s. 4 3 8 - 4 5 4 ; W. Siebert, Die Metaphysik u. Ethik des pseudo Dionysius Areopagita, Jena 1894. Por. E. von Ivanka, Der Aufbau derSchrift 'De Divinis Nominibus' des Pseudo-Dionysios, „Scholastik", 15(1940), s. 386-399; H.-Ch. Puech, La tenebre mystiąue chez la Pseudo-Denys U Areopagita et dans la tradition patristiąue, „Etudes Carmelitaines", 23(1938), vol. 8, s. 3 3 - 5 3 . Por. W. Łosski, La notion des 'Analogies' chez Denys le Pseudo-Areopagita, „Archives d'Histoire Doctrinale et Littćraire du Moyen-Age", 5(1930), s. 2 7 9 - 3 0 9 . Pseudo-Dionizy Areopagita, De Divinis Nominibus, w: Corpus Dionysiacum I, herausg. von B. R. Suchla, Berlin 1990; De Caelesti Hierarchia, w: Corpus Dionysiacum II, herausg. von G. Heil, A. M. Ritter, Berlin 1991; De Ecclesiastica Hierarchia, ibi dem, Epistulae, ibidem. Pojęcia tego użyła A. Kijewska w odniesieniu do Eriugeny, ale wydaje się, że w świetle przedstawionych badań wyrażenie to doskonale odzwierciedla również postawę Areopagity; por. A. Kijewska, Neoplatonizm..., s.19; por. E. Jeauneau, De nys L 'Areopagite Promoteur du Nćoplatonisme en Occidente, Actes du Collocue Intern. Le Nćoplatonisme dans la PhilosophieMćdićuale (Corfou 1995), wyd. L. G. Benakis, Turnhout - L o u v a i n - L a - N e u v e 1997, s. 1-23.
Posłowie
920
blicha i P r o k l o s a n a refleksję P s e u d o - D i o n i z e g o , z d r u g i e j u w y p u k l a jej c h r z e ścijańskie k o r z e n i e t k w i ą c e w tradycji p a t r y s t y c z n e j . W konkluzji S w i e ż a w s k i p i s z e , iż w p i s m a c h A r e o p a g i t y „ d o m i n u j e o r t o d o k s y j n o ś ć chrześcijańska p r z e jawiająca się w o d r z u c e n i u m o n i z m u p a n t e i s t y c z n e g o , p o d k r e ś l e n i u p l u r a l i z m u i t r a n s c e n d e n c j i Boga oraz J e g o s u b s t a n c j a l n e j różnicy w o b e c s t w o r z e ń " . C i e k a w a w y d a j e się tu z b i e ż n o ś ć t a k o d l e g ł y c h w czasie opinii, j a k i e p r e z e n t u j e S w i e ż a w s k i z u w a g a m i J. J. M c E v o y a , który p o s t u l u j e , b y t e r m i n ó w t y p u „ n e o p l a t o n i z m " n i e u ż y w a ć w z n a c z e n i u p e j o r a t y w n y m , ale j a k o w s k a z u j ą c y m na ź r ó d ł a . W p o d o b n y m t o n i e w y p o w i a d a się J. M . Rist, g d y pisze, iż P s e u d o - D i o nizy p r e z e n t u j e „ s p e c y f i c z n i e Proklosową wersję c h r z e ś c i j a ń s t w a " . 54
55
56
N a z a k o ń c z e n i e r o z w a ż a ń w a r t o przytoczyć z n a m i e n n e s t w i e r d z e n i e , k t ó r a p a d a w Etosie historyka filozofii. S w i e ż a w s k i m ó w i t a m m i a n o w i c i e , iż „ p r a c a b a d a w c z a j e s t ż y c i e m , a n i e analizą ś m i e r c i " . W y d a j e się, iż o d d a n e w r ę c e c z y t e l n i k a Dzieje d o s k o n a l e obrazują to p r z e k o n a n i e . Z a w a r t e w nich o p i n i e , o c e n y i p o s t u l a t y pokrywają się z w y n i k a m i o b e c n y c h b a d a ń , p r z e s t r z e ń d z i e j o w a dzieląca w s p ó ł c z e s n y świat od myślicieli starożytności i ś r e d n i o w i e c z a w c a l e n i e jawi się j a k o n i e p r z e b y t a p r z e p a ś ć . A u t o r Dziejów z a u w a ż a b o w i e m : „ J e d y n y m r a t u n k i e m w sytuacjach t a k t r u d n y c h j a k o b e c n a , j e s t c h y b a p o s t a wa s k i e r o w a n a n i e na n o w o c z e s n o ś ć , atrakcyjność i r z e k o m y p o s t ę p , lecz n a b e z k o m p r o m i s o w e s z u k a n i e p r a w d y i na d ą ż e n i e d o u s t a w i c z n e g o p o g ł ę b i e n i a m o r a l n e g o " . O t o c z e g o na p e w n o n i e z a b r a k n i e C z y t e l n i k o w i w czasie l e k t u ry Dziejów europejskiej filozofii klasycznej S t e f a n a S w i e ż a w s k i e g o . 57
5 8
Agnieszka
5 4
5 5
5 6
5 7
5 8
Świtkiewicz-Blandzi Zbigniew Nerczuk Mikołaj Olszewski
S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s. 370. J. J. McEvoy, Neoplatonism and Christianity: Influence, Syncretism or DiscerementP Proceedings of the First Patristic Conference at Maynooth 1990, Dublin 1992, s. 160-162. J. M. Rist, Pseudo-Dionysius, Neoplatonism and the Weakness oftheSoul, Neoplatonism and Mćdieval Thought. Studies in Honour of E. Jeauneau, wyd. H. J. Westa, Leid e n - N e w York-Kóln 1992, s. 151. S. Swieżawski, Etos..., s. 151. S. Swieżawski, Św. Bonawentura i św. Tomasz dziś, w: Studia z myśli późnego średnio wiecza, Warszawa 1998, s. 231.
Literatura cytowana 1. Starożytność A. Teksty źródłowe Arnim von J., Stoicorum Veterum Fragmenta, t. I-IV, Leipzig 1903-1905. Arystoteles, Etyka nikomachejska, przekł. D . Gromska, Warszawa 1956. - Fizyka, przekł. K. Leśniak, Warszawa 1968. - Dzieła wszystkie, 1.1, Warszawa 1990. - Metafizyka, Warszawa 1983. - O częściach zwierząt, przekł. P. Siwek, Warszawa 1977. - O duszy, przekł. P. Siwek, Warszawa 1988. O rodzeniu się zwierząt, przekł. P. Siwek, Warszawa 1979. - Polityka, przekł. L. Piotrowicz, Warszawa 1953. Bekker I., Aristotelis Opera, ed. Academia Reggia Borussica, vol. I-V, Berolini 1831-1870, Berlin 1831. Cyceron, Pisma filozoficzne, t. I-IV, przekł. W. Kornatowski, Warszawa 1963. D i o g e n e s Laertios, Żywoty i poglądy słynnych mężów, przekł. I. Krońska, K. Leśniak, W. Olszewski przy współpracy B. Kupisa, Warszawa 1988. Diels H., W. Kranz, Die Fragmente der Yorsokratiker, Dublin-Zurich 1967. - Doxographi Graeci, ed. H. Diels, Berlin 1879. Epiktet, Diatryby, Encheiridion, przekł. L. Joachimowicz, Warszawa 1961. Filon Aleksandryjski, Pisma, 1.1, przekł. L. Joachimowicz, Warszawa 1986. Ksenofont, Pisma sokratyczne, przekł. L. Joachimowicz, Warszawa 1967. Lukrecjusz, O naturze wszechrzeczy, przekł. E. Szymański, Warszawa 1957. Marek Aureliusz, Rozmyślania, przekł. M. Reiter, Warszawa 1984. Mullachius F. G. A., Fragmenta Philosophorum Graecorum, t. I-III, Paris, 1 8 7 5 - 1 8 8 1 . Platon, Fajdros, przekł. W. Witwicki, Warszawa 1958. - Gorgiasz, przekł. W. Witwicki, Warszawa 1958. - Kratylos, przekł. Z. Brzostowska, Lublin 1990. - Listy, przekł. M. Maykowska, Warszawa 1987. - Parmenides, przekł. W. Witwicki, Warszawa 1961. - Prawa, przekł. M. Maykowska, Warszawa 1960. - Protagoras, przekł. W. Witwicki, Warszawa 1991. - Sofista. Polityk, przekł. W. Witwicki, Warszawa 1956. Teajtet, przekł. W. Witwicki, Warszawa 1936. Timajos. Kritias, przekł. P. Siwek, Warszawa 1986. Uczta, Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon, przekł. W. Witwicki, Warszawa 1984. - Enneady, t. I-II, przekł. A. Krokiewicz, Warszawa 1959. Sekstus Empirikus, Zarysy pirrońskie, przekł. A. Krokiewicz, Kraków 1931. Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, przekł. I. Dąmbska, Warszawa 1970. Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, przekł. W. Kornatowski, Warszawa 1961. Tukidydes, Wojna peloponeska, przekł. K. Kumaniecki, Warszawa 1988.
Literatura cytowana
922
B. Opracowania Brćhier E., Histoire de la philosophie, t. I, UAntiąuitćet le Moyen-Age, Paris 1927. Burnet J., Early Greek Philosophy, London 1908. Campbell L., The Sophistes and Politicus of Plato: With a Revised Textand English Notes, Oxford 1967. Copleston F , Historia filozofii, t. I, przekł. H. Bednarek, Warszawa 1998. G o e t h e J. W., Farbenlehre, Leipzig 1926. Gomperz T., Griechische Denker, Eine Geschichte der Griechischen Philosophie, t. I-III, Berlin- Leip zig 1922-1931. Heinrich W., Filozofia grecka do Platona, Warszawa 1914. Jaeger W., Paideia, t. I-II, przekł. M. Plezia, Warszawa 1962. - A ristoteles. Grundlegung einer Geschichte seiner E ntwicklung, Berlin 1923. - Uannće philologiąue. Bibliographie critiąue et analytiąue de Tantiąuitćgreco-latine. Rej Mikołaj, Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego, cz. I, Wrocław 1971. Russell B., His tory of Western Philosophy, London 1946. Tatarkiewicz W , Historia filozofii, t. I-III, Warszawa 1981. U e b e r w e g F , Grundńss der Geschichte der Philosophie, t. I, Die Philosophie des Altertums, hrsg. von K. Praechter, Berlin 1926. Wilamowitz-Moellendorff von U., Platon, t. I-II, Berlin 1919. Zeller E., Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung, t. I-II, Leipzig 1921-1923. - Grundriss der Geschichte der Griechischen Philosophie, Leipzig 1898.
2. Ojcowie Kościoła A. Teksty źródłowe Ambroży, De incarnationis dominicae sacramento, wyd. O. Faller, Wien 1964. - Hexaemeron, przekł. W. Szołdrski, Warszawa 1969. - Obowiązki duchownych, przekł. K. Abgarowicz, Warszawa 1967. - O wierze, przekł. I. Bogaszewicz, Warszawa 1970. Atanazy Wielki, De incarnatione et contra Arianos, PG 26, 11-468. Atenagoras, De resurrectione mortuorum, Legatiopro christianis, wyd. E. Schwartz, w: Texte und Untersuchungen, IV, Leipzig 1891. O zmartwychwstaniu umarłych, przekł. S. Kalinkowski, Warszawa 1985. Augustyn [Augustinus], Contra duas epistolaspelagianorum, wyd. C F. Vrba, J. Zycha, Vindobonae 1913. - Contra Maximinum, P L 42. - Dar wytrwania, w: Łaska, wiara, przeznaczenie, przekł. W. Eborowicz, Poznań 1971, s. 3 3 5 - 3 8 2 . - De dwersis ąuaestionibus octoginta tribus, wyd. A. Mutzenbecher, Turnhout 1975. - De dwersis ąuaestionibus ad Simplicianum, wyd. A. Mutzenbecher, Turnhout 1970. - De haeresibus, wyd. R. Vander Plaetse, O Beukers, Turnhout 1969. - De moribus ecclesiae catholicae et de moribus Manicheorum, P L 32. - Epistulae, P L 33. - In Epistulam Iohannis ad Parthos tractatus, P L 35.
Literatura cytowana -
923
/// lohannis euangelium tractatus, wyd. R. Willems, Turnhout 1954. Homilie na ewangelie i pierwszy list św. Jana, cz. 1-2, przekł. W. Szołdrski, I. Kania, War szawa 1977. - Komentarz słowny do Księgi Rodzaju, w: Pisma egzegetyczne przeciw manichejczykom, przekł. J. Sulowski, Warszawa 1980. - Łaska a wolna wola, przekł. W. Eborowicz, w: Traktaty o łasce, Poznań 1971. - Nagana i łaska, w: Łaska, wiara..., s. 169-203. - Niedokończony komentarz słowny do Księgi Rodzaju, w: Pisma egzegetyczne przeciw manichej czykom, przekł. J. Sulowski, Warszawa 1980. - Objaśnienia Psalmów, przekł. J. Sulowski, Warszawa 1986, t. 1-6. - O muzyce ks. VI, przekł. D . Turkowska, w: Dialogi i pisma filozoficzne, t. IV, Warszawa 1953-1954. - O nauce chrześcijańskiej, przekł. J. Sulowski, Warszawa 1989. - O naturze dobra, przekł. M. Maykowska, w: Dialogi i pisma filozoficzne, t. IV, Warszawa 1954, s. 1 6 9 - 2 0 1 . - O państwie bożym, przekł. W. Kornatowski, Warszawa 1977, t. 1-2. - O państwie bożym, przekł. W. Kubicki, Kęty 1998. - O pożytku wiary, w: Pisma przeciw manichejczykom, przekł. J. Sulowski, Warszawa 1990, s. 3 3 - 6 6 . - O Trójcy Świętej, przekł. M. Stokowska, Kraków 1996. - O wielkości duszy, przekł. D . Turkowska, w: Dialogi i pisma filozoficzne, t. II, Warszawa 1953-1954. - O wierze prawdziwej, przekł. J. Ptaszyński, w: Dialogi i pisma filozoficzne, t. IV, Warszawa 1954, s. 8 0 - 1 5 9 . - O wolnej woli, przekł. A. Trombala w: Dialogi filozoficzne, t. III, Warszawa 1953, s. 7 1 - 2 5 0 . - Podręcznik dla Wawrzyńca, czyli o wierze, nadziei i miłości, w: Pisma katechetyczne, przekł. W. Budzik, Warszawa 1952, s. 7 1 - 1 7 6 . - Przeciwko Faustusowi, przekł. J. Sulowski, Warszawa 1991, t. 1-2. - Przeznaczenie świętych, w: Łaska, wiara..., s. 2 6 5 - 3 0 4 . - Sermones, P L 3 8 - 3 9 . - Solilokwia, przekł. A. Świderkówna, w: Dialogi filozoficzne, t. II, Warszawa 1953, s. 5-77. - Sprostowania, w: O nauce chrześcijańskiej, Sprostowania, przekł. J. Sulowski, Warszawa 1979. Wyznania, przekł. Z. Kubiak, Warszawa 1987. Bazyli Wielki, In Hexaemeron, wyd. S. Giet, Paris 1949. - Homilia na Hexaemeron, przekł. M. Michalski, ALP, t. II, Warszawa 1975. Boecjusz, In Isagogen Porphyrii commenta, wyd. S. Brandt, Wien 1966. - Księga „o hebdomadach", przekł. J. Gułkowski w: Studia wokół problematyki „esse", Warsza wa 1976. - O pociechach filozofii, Traktaty teologiczne, przekł. T. Jachimowski, Poznań 1926. - O pocieszeniu jakie daje filozofia, przekł. W. Olszewski, Warszawa 1962 - Opuscula sacra, P L 64. Epifaniusz, Ancoratus, przekł. Sz. Pieszczoch, w: Patrologia, Gniezno 1998. - Epistula adDiognetum, wyd. H. I. Marrou, Paryż 1965. - List do Diogneta, przekł. A. Świderkówna, w: Sz. Pieszczoch, Patrologia, G n i e z n o 1998. Euzebiusz z Cezarei [Eusebii Caesarensis] Opera, rec. G. Dindorfius, t. I-IV, Lipsiae 1867-1871. - Filokalia, w: Orygenes, O zasadach, przekł. K. Augustyniak, Kraków 1996. Focjusz, Biblioteka, przekł. O. Jurewicz, t. I, Warszawa 1986. Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane, przekł. T. Sinko, J. Sajdak, Warszawa 1967. - Orationes, PG 36. Grzegorz z Nyssy, Opera, wyd. W. Jaeger, H. Langerbeck, Leiden, 1921. - Nauka katechetyczna, przekł. T. Sinko, w: Wybór pism, Warszawa 1963.
Literatura cytowana
924
- Z dialogu „O duszy i zmartwychwstaniu", przekł. T. Sinko, w: Wybór pism, Warszawa 1963. - Z traktatu „O stworzeniu człowieka", przekł. T. Sinko, w: Wybór pism, Warszawa 1963. Grzegorz Wielki, Dialogi, przekł. W. Szołdrski, Warszawa 1969. - Homilie na Ewangelie, przekł. W. Szołdrski, Warszawa 1969. - Moralia in lob, wyd. M. Adriaen, Turnhout 1979-1985, t. 1-3. Hieronim, Comentarii in Esaiam, wyd. M. Adriaen, Turnhout 1963, t. 1-2. - In Hieremiam prophetam, wyd. S. Reiter, Turnhout 1960. - Epistulae, wyd. J. Hilberg, Wien 1910-1918. - Listy, przekł. J. Czuj, Warszawa 1952-1954, t. 1-3. Hilary z Poitiers [Hilarius Pictaviensis], De Trinitate, wyd. P. Smulders, Turnhout 1979-1980, t. 1-2. Jan Chryzostom [Ioannes Chrysostomus], Homiliae in loannem, PG 59, 2 3 - 4 8 2 . Jan Damasceński, Pro sacris orationes tres, PG 94. Wykład wiary prawdziwej, przekł. B. Wojkowski, Warszawa 1969. Justyn, Apologia pierwsza i druga, Dialog z Żydem Tryfonem, przekł. A. Lisiecki, Poznań 1926. - Apologiae, Dialogus cum Tryphone ludaeo, wyd. G. Archambault, t. 1-2, Paris 1909. Justynian, List do Menasa, przekł. S. Kalinkowski, w: Orygenes, O zasadach, przekł. K. Au gustyniak, Kraków 1996. Kasjodor [Cassiodorus], Expositiopsalmorum, wyd. M. Adriaen, Turnhout 1958. Klemens Aleksandryjski, Kobierce zapisków filozoficznych dotyczących prawdziwej wiedzy, t. I-II, przekł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Warszawa 1994. - List do Diogneta, przekł. A. Swiderkówna, w: Sz. Pieszczoch, Patrologia, G n i e z n o 1998. Maksym Wyznawca, Ambigua Liber, PG 91. - Martyn urn s. Iustini et sodo rum, Męczennicy, Męczeństwo świętych męczenników Justyna, Charytona, Charyty, Euelpistosa, Hieraxa, Pojona i Libeńana, umęczonych w Rzymie, przekł. A. Lisiecki, w: Ojcowie Żywi, t. IX, Kraków 1991. N e m e z j u s z z Emezy, O naturze ludzkiej, przekł. A. Kempfi, Warszawa 1982. Orygenes, Contra Celsum, wyd. M. Borret, t. I-V, Paris 1967-1976. - Deprincipiis, Traitćdesprincipes, wyd. H. Crouzel et M. Simonetti, Paris 1978. - De principiis libri IV. Wyd. H. Gorgemanns, H. Karpp, Darmstad 1976. - Homelies sur la Genese, trad. L. Doutreleau, Paris 1976. - O zasadach, przekł. S. Kalinkowski, Kraków 1996. - Przeciw Celsusowi, przekł. S. Kalinkowski, Warszawa 1986. Pseudo-Dionizy Areopagita, Corpus Dionysiacum I, wyd. B. R. Suchla, Berlin 1990. - Corpus Dionysiacum II, wyd. G. Heil, A. M. Ritter, Berlin 1991. - Pisma teologiczne I, przekł. M. Dzielska, Kraków 1997. - Pisma teologiczne II, przekł. M. Dzielska, Kraków 1999. Teodor Studyta, Antirrheticus, PG 99. Teofil, AdAutolicum, PG 6. - Do Autolyka, przekł., J. Czuj, w: Apologeci greccy II wieku, Poznań 1925. Tertulian, Adversus Valentinianos, wyd. A. Marastoni, w: Pensatori Religiosi 110, Padova 1971. - Apologeticum, wyd. E. Dekkers, Turnhout 1954. - De pudicitia, P L 21. - De carne Chtisti, wyd. A. Kroymann, Turnhout 1954. - De anima, wyd. J. H. Waszink, Turnhout 1954. - De resurrectionae mortuorum, wyd. J. G. Ph. Borleffs, Turnhout 1954. - De testimonio animae, wyd. R. Willems, Turnhout 1954. - Do Skapuli, przekł. W. Myszor, w: Wybór pism II, Warszawa 1983. - Przeciw Prakseaszowi, przekł. E. Buszewicz, Ź M T 4, Kraków 1997.
Literatura cytowana
925
B. Opracowania Meyendorff J., Teologia bizantyjska, przekł. J. Prokopiuk, Warszawa 1984. Pegis A. C, TheMindofSt. Augustine, M S , 6/1944. Puech A., Recherches sur le Discours aux Grecs de Tatien, Paris 1903. Pieszczoch S., Patrologia. Wprowadzenie w studium Ojców Kościoła, Poznań-Warszawa-Lublin 1964. Pieszczoch S., Patrologia, Gniezno 1998. Rand E. K., Johannes Scotus, Miinchen 1906. Tatarkiewicz W., Historia estetyki, t. 2, Warszawa 1989. Uspienski L., Teologia ikony, przekł. M. Żurowska, Poznań 1993.
3. Średniowiecze A. Teksty źródłowe Adam Pulchrae Mulieris, De intelligentiis, wyd. C. Beaumker, B G P M , III/2. Adelard z Bath [Adelardus de Bath], De eodem et diverso, wyd. H. Willner, BGMP, IV/1. Alan z Lille [Alanus ab Insulis], De fide catholica contra haereticos sui temporis, P L 210. Theologicae regulae, P L 210. Albert Wielki [Alberti Magni], Opera omnia, Monasteri Westfalorum in aedibus Aschendorff 1951-. - Opera omnia, wyd. A. Borgnet, Paris 1890-1899, t. 1-38. Alberyk z Trois Fontaines, Chronicon, M G H Scriptores, t. XXIII. Alcher z Clairvaux, Despiritu et anima, P L 40. Aleksander z Hales [Alexander de Hales], Summa theologiae, t. 1-3, Quaracchi 1924-1930. Aleksander z Villedieu [Alexander de Villa-Dei], Ecclesiale seu Clericale, wyd. L. R. Lind, Lawrence, Kansas 1958. Alfred z Sareshel [Alfredus Anglicus], De motu cordis, wyd. C. Beaumker, B G P M , XXI-II/l-2. Alku i n, Dialogus de rhetorica et virtutibus, P L 101. Antonin z Florencji [Antoninus Florentinus], Summa theologica, Wenecja 1477-1480 Anzelm z Canterbury [Anselmi Cantuariensis], Opera omnia, wyd. F. Schmitt, Stuttgart 1968. - Monologion, Proslogion, przekł. T. Włodarczyk, Warszawa 1992. Anzelm z Laon [Anslemus Laudunensis], Sententiae divinaepaginae, wyd. F. Bliemetzrieder, BGPM XVIII/2-3. Awerroes [Averroes Cordubensis], Commentarium magnum in Aristotelis De anima, wyd. F. S. Crawford, Cambrigde (Mass.) 1953. Berengar z Tours [Berengarius Turonensis], De Sacra Coena adversus Lanfracum, wyd. F. T h . Vischer, Berlin 1834. Bernard z Clairvaux [Bernardi Claraevallensis], Opera omnia, wyd. J. Leclerą, H. M. Rochais, Paris 1975-1977, t. 1-8. Boecjusz z Dacji [Boethius d e Dacia], De summo bono, wyd. N . G. Green-Pedersen, Corpus Philosophorum Danicorum Medii Aevi, t. VI/2, Hauniae 1976, s. 3 6 9 - 3 7 7 . Bonawentura [Doctoris Seraphici S. Bonaventurae], Opera omnia, t. 1-10, Quaracchi 1882-1902. Chartularium Universitatis Parisiensis, wyd. H. Denifle, A.-E. Chatelain, Paris 1889-1897, t. 1-4. Chronica Mauriniacensis, P L 180.
Literatura cytowana
926
Clarenbald z Arras [Clarembaldus de Arras] w: W. Jansen, DerKommentardes Clarembaldus von Arras zu Boethius de Trinitate, Breslau 1926. Collectio eonciliorum, wyd. Mansi, Berlin 1955. Collectio iudiciorum, wyd. d'Agentrć, t. I-III, Roma 1945. Corpus iuris canonici, wyd. Friedberg, t. I-II, Leipzig 1875. D a n t e Alighieri, Boska Komedia, przekł. E. Porębowicz, Warszawa 1984. - IlConvivio, wyd. G. Busnelli, G. Vandelli, Firenze 1934-1937, t. 1-2. Dawid z Dinant [David de Dinando], Quatemulorum fragmentu, wyd. M. Kurdziałek, „Stu dia Mediewistyczne", 3(1963). Durand z Sancto Porciano [Durandus de Sancto Porciano], Quaestio de natura cognitionis, wyd. J. Koch, „Opuscula et textus", series Scholastica 6, s. 3 3 ^ 2 . Eckhart, Lateinische Werke, t. I-V, Stuttgart-Berlin 1936. - Źdition critiąue des pieces relatives au proch d Eckhart contenues dans ms 33 b de la Bibliotheąue deSoest, wyd. G. Thćry, A H L D M A , 1(1927), s. 150-268. - Expositio libri Sapientiae, wyd. G. Thćry, A H L D M A , 3(1928), s. 325-443, 4(1929), s. 233-392. - L 'oevre latine de Maitre Eckhart, t. 1, Le commentaire de la Genes prćcćdćde Prologues, wyd. F Brunner, A. de Libera, E. Wćber, Ć. zum Brunn, Paris 1984. Fitz-Ralph [Richardus Fitzralph], Summa in ąuaestionibus Armeniorum, wyd. J. Sudoris, Paris 1512. Franciszek z Marchii [Franciscus de Marchia], In Sententiarum librum TV, wyd. A. Maier, w: Naturphilosophie der Spdtscholasik, t. II, s. 166-180. Franciszek z M e y r o n n e s [Franciscus Mayronis], In libros Sententiarum, Wenecja 1517, 1520. Tractatus de principatu temporali. Quaestio de subiectione. Tractatus de principatu regni Siciliae, wyd. P. de Lapparen, A H L D M A , 15-17(1940-1942), s. 5 8 - 7 4 , 76-92, 9 4 - 1 1 6 , 118-119. Gilbert z la Porrće [Gilbertus Porretanus], In Boethium De Trinitate, P L 64. Gonsalvus Hiszpan [Gonsalvi Hispani], Quaestiones disputatae et de ąuodlibet, wyd. L. Amorós, Quaracchi 1935. Gotfryd z Fontaines [Godefridus de Fontibus], Quodlibeta I-IV, wyd. M. de Wulf, A. Pelzer; V-VII, wyd. M. d e Wulf, J. Hoffmans; VIII-X, wyd. J. Hoffmans; XI-XIV, wyd. J. Hoffmans; XV wyd. O d o n Lottin, J. Hoffmans, Louvain 1904-1937. Gotfryd ze Ś w i ę t e g o Wiktora [Godefridus de Sancto Victore], Fons philosophiae, wyd. P. Michaud-Quantin, w: Analecta Mediaevalia Namurcensia, 8, Louvain 1956. Hervaeus Natalis, Quodlibeta, Wenecja 1486-1513. Henryk Bate [Henri Bate de Malines], Speculum divinorum et ąuorundam natura liurn, L o u vain 1931. Henryk z Gandawy [Henricus de Gandavo], Opera omnia, L e u v e n 1 9 7 9 - Summa ąuaestionus ordinarium, Paris 1520. Heriman, Chronicon, P L 143. - Liberdę restauratione monasterii S. Martini Tornacensis, M G H , Scriptores, t. XIV. Honoriusz z Autun [Honorius Augustodunensis], Cognitio viate seu De cognitione verae vitae, P L 40. - De imagine mundi, P L 172. - Liber duodecem ąuaestionum, P L 172. Hraban Maur [Hrabanus Maurus], Commentaria in Exodum, P L 108. H u g o n ze Ś w i ę t e g o Wiktora [Hugo de Sancto Victore], De sacramentis christianae fidei, P L 176. - Eruditionis didascalicae libri VIII, P L 176. Idzi Rzymianin [Aegidius Romanus], Departibusphilosophiae essentialibus, Lipsk 1496. Theoremata de esse et essentia, wyd. E. H o c e d e z , Louvain 1930. Izydor z Sewili [Isidorus de Sevilla], Etymologiarum sive originum libri XX, wyd. W. M. Lindsay, Vindobonae 1911. y
Literatura cytowana
927
- Sententiarum libri tres, P L 83. Jan Burydan [Ioannes Buridanus], Quaestiones super decem libros Ethicorum, Paryż 1513. - Quaestiones in libros de anima, Fryburg 1516. - Quaestiones super octo libros Politicorum Aristotelis, Paryż 1513. Jan D u n s Szkot [Ioannes D u n s Scotus], Opera omnia, wyd. L. Wadding/Vivćs, t. I-XXVI, Paris 1891-1895. Jan Gerson [Ioannes Gerson], De Concordia metaphysicae cum logica, Opera omnia, t. 2, wyd. M. L. Ellies du Pin, Ancwerpen 1706. Jan P e c k h a m [Ioannis Pechami] Tractatus de anima, wyd. H. Speetmann, B G P M , X I X / 5 - 6 . Jan Szkot Eriugena [Ioannes Scottus Eriugena], Dedivisione natureae (Periphyseoń), Libri I-III, wyd. J. P. Sheldon-Williams, L. Bieler, Dublin 1968, 1972, 1981; Libri IV-V, P L 122. - Expositiones in Ierarchiam coelestam, wyd. J. Barbet, C C C M 31, Turnhout 1975. - Homilia super prol. Evangelii secundum loannem, wyd. E. Jeauneau, SC 151, Paris 1969. Jan z Janduno [Ioannes de Ianduno], Quaestiones in XII libros Metaphysicae, Super libros Ari stotelis De anima, Wenecja 1553, 1587. - Quaestiones in libros de Caelo et Mundo, Wenecja 1501. - Quaestiones in libros VIII libros Physicorum Aristotelis, Wenecja 1488, 1551. Jan z Bassoles [Ioannes de Bassolis], Commentum in libros Sententiarum, Paris 1516-1517, 1579. Jan z La Rochelle [Ioannes de Rupella], Summa de anima, wyd. T. Domenichelli, Prato 1882. Jan z Montreuil [Ioannes de Monsterolio], Epistula ad lacobum Magni, wyd. A. C o m b e s , „Augustiniana", 7(1957), s. 3 3 6 - 3 4 0 . Jan z N e a p o l u [Ioannes de N e a p o l i ] , Quodlibetum VI, wyd. C. Jellouschek, w: Xenia Thomistica II, Romae 1925. Jonasz z Orleanu [Ionas de Orleans], De institutione regia, P L 56. Jan z Ripa [Ioannes de Ripa], Lectura super primum Sententiarum, Prol., qu. 1 et 2, wyd. A. C o m b e s , w: Textes philosophiąues de Moyen-Age, 8, Paris 1961. Jan z Rodington [Ioannes de Rodington], Lectura super I Sententiarum, dist. 3, qu. 3, w: B. Nardi, Soggetto e oggeto del conoscere nella filosofia antka e mćdióuale, Roma 1952, s. 7 4 - 9 2 . Jan z Salisbury, Metalogicon, wyd. J. B. Hall, K. S. B. Keats-Rohan, Turnhout 1991. - Policraticus, wyd. C. C. J. Webb, t. I-II, Oxford 1909. Karol Wielki, Epistoła generalis, M G H , Legum sectio II, Capitularia regum Francorum, wyd. A. Boretius. Klaudiusz Mammertinus [Claudius Mammertinus], De sta tu animae, wyd. A. Engelbrecht, Wien 1885. Konrad z M e g e n b e r g [Conradus de Megenberg], Planctus ecclesiae in Germaniam, wyd. R. Scholz, Rom 1914. - Księga o przyczynach, przekł. Z. Brzostowska, M. Gogacz, Warszawa 1970. Lanfrank, De corpore et sanguine Domini, P L 150. - Commentaria in Epistolas s. Pauli, P L 150. Leibniz G. W , Essais de thóodicće sur la bontóde Dieu, la liberte de Thome et Porigine du mai, 1710. Makrobiusz [Macrobius], Commentarii in somnium Scipionis, wyd. J. Willis, Leipzig 1963. Manegold [Manegold de Lautenbach], AdGeberhardum liber, wyd. K. Francke, M G H , Libelli de lite, t. I. Marsyliusz z Inghen [Marsilius de Inghen], Abbreuiationes in libros Physicorum, Wenecja 1521. Marcin Polak [Martinus Polonus], Chronicon, M G H , Scriptores, t. XXII. Mateusz z Aquasparta [Matthaei ab Aąuasparta], Quaestiones disputatae de fide et de cognitione, Quaracchi 1957. - Quaestiones disputatae de anima, wyd. A.-J. Gondres, Paris 1961. Mojżesz Majmonides [Moses Maimonides], Duxseu director dubitantium autperplexorum, Pa ris 1520. Mikołaj z Autrecourt [Nicolaus de Ultricuria], w: Notices etextraits de ąueląues manuscris latins de la Bibliotheąue Nationale, wyd. B. Haurćau, Paris 1890.
Literatura cytowana
928
Mikołaj z Trivet [Nicolaus Trivet], Quodłibet, w: F. Ehrle, Nikolaus Trivet. Sein Leben, seine Quodłibet und Quaestiones ordinariae, B G P M , Suppl. II, s. 2 8 - 2 9 . O d o n z Tournai [Odo Cameracensis sive Tornacensis], Depeccato originali libri tres, P L 160. Otloh [Othloh S. Emmerami], Dialogus de tribus ąuaestionibus, P L 146. Otto z Freising, Gęsta Frederici seu rectius Cronica. Prologus, M G H , Scriptores, t. X X . Piotr Abelard [Petrus Abaelardus], Dialectica. First Complete Edition of the Parisian Manuscript, wyd. L. M. de Rijk, Assen 1965. Opera, wyd. E . M. Buytaert, t. I-II, Turnhout 1969-1987. - Peter Abaelardsphilosophische Schriften, wyd. B. Geyer, B G P M , X X I / l - 4 (1919-1933). - Pisma wybrane, przekł. L. Joachimowicz, t. I-III, Warszawa 1968-1970. Piotr Damiani [Petrus Damiani], De dwina omnipotentia, P L 145. Ps.-Piotr Abelard, Degeneribus et speciebus, w: Ouvrages inódits d Abćlard, wyd. V. Gousin, Pa ris 1836. Piotr Jan 01ivi [Petrus Iohannis Oli vi], Quaestiones in secundum librum Sententiarum, wyd. B. Jansen, t. I-III, Quaracchi 1922-1926. Piotr Lombard [Petrus Lombardus], Sententiae, t. 1-2, Quaracchi 1916. Piotr z Ailly [Petrus d e Alliaco], Quaestiones super primum, tertium et ąuartum Sententiarum, Wenecja 1500. Piotr z Irlandii [Petrus d e Hibernia], Disputation vor KónigManfred, wyd. C. Beaumker, „Sitzungberichten der Bayerische Akademie der Wissenschaften", 1920/1928. P s e u d o - H u g o ze Ś w i ę t e g o Wiktora, Summa sententiarum, P L 176. Ptolomeusz z Lukki [Tholomei d e Lucca] Exaemeron seu de operę sex dierum tractatus, wyd. P. T h . Masetti, Senis 1880. Rajmund Luli [Raimundus Lullus], Opera latina, wyd. F Domfnguez Reboiras, Turnhout 1993-. Ratramnus z Corbie, De ąualitate animae, M G H , Epistoła Karolini aevi, t. IV. Robert Grosseteste [Robertus Grosseteste], Philosophische Werke des Roberts Grosseteste, wyd. L. Baur, B G P M , IX. Wybór tekstów, w: M. Boczar, Grosseteste, Warszawa 1994. Ps.-Robert Grosseteste, Summaphilosophica, wyd. L. Baur, B G P M , IX. Robert Holkot [Robertus Holcot], In ąuatuor libros Sententiarum ąuaestiones, Lyon 1497, 1505, 1518, L e y d e n 1518. Robert Kilwardby, De ortu scientiarum, A. G. Judy, Toronto 1976. - Der Brief Robert Kilwardby 's an Paul von Conflans und die Strietschrift des Aegjdius von Lessins, wyd. A. Birkenmaier, B G P M , XX/5. Roger Bacon, Opera hactenus inedita, wyd. R. Steel, Oxford 1905-1940. Opera ąuaedam hactenus inedita, wyd. J. H. Bridges, London 1859. Opus maius, wyd. J. H. Bridges, t. I-III, Oxford 1900. Roger Marston, Quaestiones disputatae, Quaracchi 1932. Roscelin [Roscellinus], Epistoła adAbaelardum, wyd. J. A. Schmeller, w: Abhandlungen derKgł. Bayer Akad D. Wiss. 1 Phiłos.-phitoł. KI. Bd. 5, Abt. 3 (13), M u n c h e n 1849, s. 190-210. Ruysbroeck [Jan van Ruusbroec], Werken. Naar het standaardhandscheift van Groenendaal uitgegeven door het Ruusbroecgenootschap te Antverpen, Tielt 1944-1948. Ryszard ze Św. Wiktora [Richardus de Sancto Victore], Degratia contemplationis seu Beniamin maior, P L 196. - De praeparatione animi ad contemplationem liber dictus Beniamin minor, P L 196. - De Trinitate, P L 196. Siger z Brabancji, Ecrits de logiąue, de morale et dephysiąue, wyd. B. Bazin, Louvain-Paris 1974. - Quaestiones in Metaphysicam. Texte inódit de la reportation de Munich. Texte inódit de la reportation de Yienne, wyd. W. Dunphy, L o u v a i n - l a - N e u v e 1981. Quaestiones in tertium De anima, De anima intełłectiva, De aeternitate mundi, wyd. B. Bazdn, Louvain-Paris 1972. y
Literatura cytowana
929
Teodoryk z Chartres [Theodoricus Carnotensis], Commentaries on Boethius by Thierry of Char tres and His School, wyd. N . M. Haring, Toronto 1971. Tractatus de sex dierum operibus, w: B. Haurćau, Notices et extraits de manuscńpts de la Bibl. Nat. 32,2, Paris 1888, s. 167-186; Notices etextraits de quelques manuscńpts latins de la BN 1, Paris 1890, s. 4 5 - 7 0 . Teodoryk z Fryburga [Dietrich von Freiberg], Opera omnia, wyd. B. Mojsisch, t. I-III, Ham burg 1977-1985. Tomasz a Kempis [Thomas a Kempis], De imitatione Christi libri IV, wyd. T. L u p o , Citta del Vaticano 1982. - O naśladowaniu Chrystusa, przekł. S. Kuczkowski, Kraków 1995. Tomasz Bradwardine [Thomas Bradwardinus], Summa De causa Dei contra Pelagium etdevirtute casarum, wyd. H. Savilius, London 1618. Tomasz z Akwinu [Thomas de Aąuino], Opera omnia, Roma 1882. Tzw. Editio Leonina. Od 1972 wydawana ponownie w wersji w pełni krytycznej. - Byt i istota, tłum. W. Seńko, „Znak" 127/1/1965, s. 5 2 - 7 2 ; oraz w: Spór o realną różnicę między istotą a istnieniem na przełomie XIII i XIV wieku, {Opera Philosophorum Medii Aeuii, t. II,), red. W. Seńko, Warszawa 1978. - Kwestia o duszy, tłum. Z. Włodek, Wł. Zega, Kraków 1996. - Kwestie dyskutowane o prawdzie, przekł. L. Kuczyński, A. Aduszkiewicz, J. Ruszczyński, t. I-II, Kęty 1998. Traktat o Bogu {Summa teologii, I, 1-26), przekł. G. Kurylewicz, Z. Nerczuk, M. Olszew ski, Kraków 1999. Traktat o człowieku {Summa teologii, I, 75-89), przekł. S. Swieżawski, Poznań 1956. Ulryk ze Strasburga [Ulricus de Argentina], De summo bono, wyd. A. de Libera, Hamburg 1993. Walter Burleigh [Gualterus Burleaus], Expositio superartem veterem Porphyrii et Arisotelis, We necja 1481, 1497, 15W. - In Physicam Aristotelis expositio et ąuaestiones, Wenecja 1482, 1491, 1501. Walter z Bruges [Gualterus de Briigge], Quaestiones disputatae, wyd. E. Longprć, Louvain 1928. Wilhelm Ockham [Guillelmus de Ockham], Opera philosophica (t. I—VII, St. Bonaventure 1974-1988) ettheologica (t. I - X , St. Bonaventure 1967-1986). Wilhelm z Auxerre [Guillelmus Altissiodorensis], Summa aurea, wyd. J. Ribaillier, Roma 1980-1985, t. 1-4. Wilhelm z C o n c h e s [Guillelmus de Conches], Elementorumphilosophiae libri ąuattuor, P L 90. Wilhelm z M e l m e s b u r y [Guillemmo de Malmesbury], De gestis pontificum Angliae, P L 179. Wilhelm z Owernii [Guillelmus Alverniensis], Opera omnia, t. I-II, Paris 1647.
B. Opracowania Baeumker C , Studien und Charakteristiken zur Geschichte der Philosophie inbesondere des Mittelalters, Munster 1928. Barth K., Fides ąuaerens intellectum. Anselms Beweis der Existenz Gottes in Zusammenhang seines theologischen Programms, Miinchen 1931. Baudry L., Les rapports de Guillaume dOccam et de Walter Burleigh, A H L D M A , 9/1934. Bóhner Ph., Gilson E., Historia filozofii chrześcijańskiej. Od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka, przekł. S. Stomma, Warszawa 1962. Brentano E , Die vier Phasen der Philosophie, Lipsk 1926. Cappuyns M., Jean Scot Eriugene, sa vie, son oeuvre, sapansee, Paris 1933. C o m b e s A., Jean Gerson commentateur dionysien, Paris 1940. Daniels A., Wilhelm von Ware Uber das menschliche Erkennen, B G P M Supplementband I, s. 3 0 8 - 3 1 8 .
Literatura cytowana
930
D o u c e t V., Notulae bibliographicae de ąuibusdam operibus fratris loannis Pecham, Roma 1895. D u h e m R, Etudes sur Leonard de Vinci, t. I-III, Paris 1913-1917. Dreiling, Der Konceptualismus in der Universalienlehre des Franzikanerbischofs Petrus Aureoli, B G P M , XI/6. Ehrle. E, Die theologischen Disputationem und Promotionen an der Universitdt Koln im ausgehenden 15. Jahrhundert, Leipzig 1926. - Der Sentenzenkommentar Peters von Candia, „Franziskanische Studien", Beiheft 9, Munster 1925. - /piu antichi statuti delia facolta teol. deWUniv. do Bologna, Bologna 1932. - Nikolaus Tńvet. Sein Leben, seine Quodlibet und Quaestiones ordinariae, B G P M , Supplementband II. Ferrari S., / tern pi, la vita, le dottrine di Piętro dAlbano, G e n e s 1900. Gilson E., Historiafilozofii chrześcijańskiej'wwiekach średnich, przekł. S. Zalewski, Warszawa 1987. - Dante et la philosophie 1939. - La philosophie au Moyen-Age, Paris 1948. - Sens et naturę de Pargumente de saint Anselme, A H L D M A , 9/1934, s. 5 - 5 1 . Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu, przekł. J. Rybałt, Warszawa 1960. Grabmann M., Die Geschichte der scholastischen Methode, t. I-II, Freiburg in Br. 1909-1911. - Mittelalterliches Geistesleben, t. I-III, M u n c h e n 1926-1956. - Quaestio de universali secundum viam et doctrinam Guilelmi de Ockham, Munster in W. 1930. Grouert G., Magister Heinrich der Poet, „ Abhandlungen der Bayerische Akademie der Wis senschaften", 27/1912. Haskins C. H., The Renaissance of the Twelfth Century, Cambridge (Mass.) 1927. Heinrich W , Johannes Scotus Eriugena i Spinoza, Kraków 1909. Hissette R., Enąuete sur les 219 articles condamnćs a Paris le 7 mars 1277, Paris 1977. H o c e d e z E., Richard de Middleton. Sa vie, ses oeuvres, sa doctrine, Louvain 1925. Jung N . , Un franciscain thćologien du pouvoirpontifical au XIV siźcle. Ahare Pelayo, eveque et pónitender de Jean XXII, Paris 1931. Jansen B., Petrus de Trabibus, B G P M , Supplementband II, s. 2 4 3 - 2 5 4 . Kijewska A., Neoplatonizm Jana Szkota Eriugeny, Lublin 1994. Kilbermann S., Die somatische Antropologie bei Albertus Magnus. Lagarde de G., La naissance de Tesprit laigue, Saint-Paul-Trois-Ch§teaux (Dróme) 1934. L e g o w i c z J., Historia filozofii średniowiecznej, Warszawa 1986. Maier A., Die Impetustheorie der Scholastik, t. II, Wien 1940. Mandonnet P, Dante thćologien, „ R e v u e des Jeunes" 25 mai 1921, s. 3 6 9 - 3 9 5 . Maritain J., Distinguerpour unir ou les degres du savoir, Paris 1932. Michalski K., La lutte pour Tdme a Oxford eta Paris au XIVsiecle, w: Proceedings 7 Intern. Congress of Philosophy, Oxford 1931. - La physiąue nouvelle et les dijferents courantsphilosophiąues au XIV siecle, „Bulletin international de TAcademie Polonaise des Sciences et des Lettre. Classe d'histoire et de phi losophie", s. 9 3 - 1 6 4 . - Les sources du criticisme et du scepticisme dans la philosophie du XIV siecle, w: La Pologne au V Congres international des sciences historiąues, Bruxelles 1923, Warszawa 1924, s. 2 4 1 - 2 6 8 . - Myśl franciszkańska i jej wpływ na Dantego, Mistyka i scholastyka u Dantego, La gnosćo logie de Dante, Kraków 1950. Nardi B., La teoria del anima e la generazione delia formę secondo Piętro d'Albano, „Rivista di filosofia neoscolastica", 1912. - Saggi di filosofia dantesca, Milan 1930. 0 ' D o n n e l J. R., Nicholas of Autrecourt, „Medieval Studies", 1/1939. Parent J. M., La doctrine de la cróation dans rtcole de Chartres, Paris 1938. Pelster F , Heinrich von Harclay. Kanzlervon Oxford und seine Questionen, w: Miscellanea Ehrle, Roma 1924. th
e
Literatura cytowana
931
Das Leben und die Schriften des Oxforder Dominikanerlehrers Richard Fishacre, „Zeitschrift fur katholische T h e o l o g i e " , 1930, s. 5 1 7 - 5 5 3 . Thomas von Sutton O. R ein Oxforder Verteidiger des thomistischen Lehre, „Zeitschrift fiir ka tholische T h e o l o g i e " , 1922, s. 2 1 2 - 2 5 3 , 3 6 1 - 4 0 1 . Prantl C , Geschichte der Logik im Abendlande, t. I-V, Berlin 1955. Schneider A., Metaphysiche Begriffe des Bartholomaeus Angłicus, w: Festgabe Beaumker, 1913, s. 139-179. S e ń k o W., Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Warszawa 1993. Spettmann H., Die Psychologie des Johannes Pecham, B G P M X X / 5 - 6 . Steenberghen F. Van, Philosophie au XIF siecle, Louvain-Paris 1977. Stoltz A., Zur Theologie Anselms in Proslogion, „Catholica", 2/1933, s. 1-21. Swieżawski S., Dzieje filozofii europejskiej w XV wieku, t. I-V, Warszawa 1974-1981. Thorndike L., History of Magie and Experimen tal Science. London 1934. Tribbechovius, De doctoribus scholasticis et de corrupta pereos divinarum humanarumąue rerum scienta, Jena 1719. Tritemius Ioannes, De scriptoribus ecclesiasticis, 1492. Troiło E., Averroismo e aristotelismo padovano, Padoue 1939. Twardowski K., O filozofii średniowiecznej wykładów sześć, L w ó w 1910. Valsanzibio da Silvestro, Vita e dottrina di Gaetano di Thiene, Verona 1948. Xi berta B., De scriptoribus scholasticis saeculi XIV ex Ordine Carmelitarum, Louvain 1931. Wulf M. de, Histoire de la philosophie mćdievale, t. I-III (wyd. 6), Paris-Louvain 1934-1947.
Wykaz skrótów AHLDMA ALP BGPM CSEL MGH OPh. OTh. PL PG ŹMT
-
„Archives cThistoire littćraire et doctrinale du Moyen-Age" Antologia literatury patrystycznej, t. I-II, oprać. M. Michalski, Warszawa 1975-1982. „Beitrage zur Geschichte der Philosophie im Mittelalter" Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum Mon u menta Germaniae Historica Opera theologica Opera philosophica M i g n ę , Patrologiae cursus completus. Series Latina, Paris 1844—1864. M i g n ę , Patrologiae cursus completus. Senes Greaca, Paris 1857-1866. Źródła myśli teologicznej, Kraków 1997.
Summary The History ofEuropean Classical Philosophy is based on lecture manuscripts on the history of Classical and Mediaeval philosophy delivered by Stefan Swieżawski at various Polish universities b e t w e e n 1946-1976. T h e manuscripts were deposited in the Jagiellonian Library in 1984 and sińce that time have b e e n stored in the manuscript collection. The History covers three epochs that in spite of distinct historical and intellectual facets constitute a philosophical tradition. T h o s e three epochs are the Antiąuity, the times of the Fathers of the Church and the M i d d l e Ages. Bringing together the three periods in o n e study allows o n e to track the unity of tradition they comprise; diverse attempts to analyse the same problems; a certain consistency of the notional apparatus and terminology; c o m m o n m e t h o d o l o g y based on logie, as well as a rangę of generally accepted theses. T h e text structure of History is uniform for all the three parts, which has b e e n necessitated by the care for historical and archive rudiments. T h e presentation of opinions of a given author or school is always preceded by a biographical note and a brief characterization of the thinker's milieu. Subseąuently, the opinions presented are illustrated with a vast number of source texts (Latin and Greek), and, occasionally, based on an analysis of fragments of a given author's works. Within the part concerning the Fathers of the Church and the M i d d l e Ages, all the texts are cited in two versions, and classical texts in translation. We have taken care to choose the newest translations, closer in language and style to the contemporary reader. S o m e editorial changes have b e e n necessitated by the constant progress of historical and philosophical research. We mean here an inereasing number of publications on a remarkable critical level as well as publications of previously unknown texts, e.g. by William Ockham, John D u n s Scotus, Albert, T h o m a s Aąuinas. It covers all the history of classical thought, beginning from T h a l e s of Miletus to neo-Platonic schools emerging in the 6th century after Christ. T h e reader will find here a chapter concerning the pre-Socratic period, a comprehensive chapter discussing the classic period of Greek philosophy (from Sophists to the early Peripatetic School), the Hellenie period (from Stoicism to eclecticism of the Academy in the first century), and completing the period of the philosophy of the Roman Empire with neo-Platonism and the Alexandrian School. T h e study is based on the author's research and basie synthetic works, including F. U e b e r w e g , E. Zeller, J. Burnet, F. Coplestone, and W. Tatarkiewicz. Swieżawski emphasises the crucial role of Plato in history as a discoverer of spirituality. At the same time, basing on, e.g., Paidei by Jaeger, he focuses on the social and political aspect - the issue of man, in particular his upbringing, spiritual d e v e l o p m e n t and organisation of society. T h e lecture on Aristotle's thought and its d e v e l o p m e n t - Aristotelianism - reveals two central motives of philosophical practice. T h e s e are the issues of being and of man. Aristotelian realism creates an opportunity to comprehend reality directly perceived by man with the use of precise categories. Aristotle's idea of man enables a holistic perspective on human being simultaneously overcoming the extremity of dualism. H e n c e , the history of Greek philosophy c o m e s down to the history of human thought progressing through the emergence, d e v e l o p m e n t and mutual penetration of concepts and ideas. It recognizes the importance of two issues central for our culture - the problem of being and the problem of man. Analysis of the pagan philosophy foregrounds the presentation of Christian thought,
Summary
934
comprising the s u b s e q u e n t part of History. T h i s perspective renders pagan philosophy as a preparation or e v e n anticipation of Christianity. T h e basie framework of the lectures concerning the Fathers of the Church and the Middle Ages, composing the second and the third part of Histories, was created at the turn of forties and fifties. T h a t period in the history of Mediaeval studies resulted in the publication of the three-volume Histoire de la philosophie mćdićuale by M. de Wulf and La philoso phie au Moyen-Age by E. Gilson. T h e intense research on the Middle Ages lasting from the second half of 1 9 century to World War II allowed to gather a pleiad of authors and group them into schools, fix the lines of filiation, and - which was the most important - to depart from the simplified nineteenth-century vision of Mediaeval thought that has prevailed in some publications until today. T h e aim of S w i e ż a w s k f s lectures has b e e n to make the Polish reader familiar with a vast body of research synthesised in works by de Wulf and Gilson. Period indexes and specific content arrangement of these works constituted the chief organizational pattern for the structure of the lectures. It is based on name entries with special attention paid to the thorough analysis of important authors and a simultaneous highlighting of the less famous authors. T h e part titled The Fathers ofthe Church begins with an analysis of the first Christian writings and e n d s with a discussion of Beda Venerabilis. T h e reader will find a thourough discussion of the writings of St. Justin the Martyr, Origen, Cappadocian Fathers, Tertullian, Augustine, P s e u d o - D i o n y s i u s the Areopagite and Boethius. We have taken care to include a rangę of authors less known (e.g. Tatien, Athenagoras, N e m e s i u s of Emesa, Arnobius, Lactancius, Maximus the Confessor, Cassiodorus, Gregory I), but also important for the discussed period. T h e third, fundamental part titled The Middle Ages, begins with a concise characterization of the epoch, followed by a discussion of the Carolingian Renaissance. T h i s trip through centuries e n d s with the presentation of opinions announcing the Renaissance: Dante and Petrarch. Similarly as in the previous part, the reader will find analyses of paramount authors: John Scotus Eriugen, Anselm, Bonaventure, T h o m a s Aąuinas, D u n s Scotus and William Ockham, as well as discussions of the less known philosophers and schools. In spite of such an enormous diversity of names and directions, both parts have a consistent structure composed of similar e l e m e n t s . First of all, the Mediaeval thought is strongly situated in its historical and institutional context, especially in the history of the educational system. T h a t context explains the correlation of science, the Church and politics. T h e History discusses the emergence and role of universities, the forms and circulation of scientific works and certain events bordering on pure philosophy. T h e domination of metaphysical and anthropological problematic investigated in the light of its Christian sources makes up another important assumption of the present work. T h e first concerns the problems of the evidence of God's existence, definition of His naturę and manner of existence, creation of the world and relation thereto. T h e latter, which considers a man a microcosm, sketches the horizon of the activities of human being, naturally directed to being towards God. Philosophical reflection rooted in such a m o d e of being concerns the relation b e t w e e n body and soul, also in an eschatological perspective, and is combined with epistemological (concerning the manner and aim of our cognition) and ethical problems. T h e latter is usually examined on a micro-scale as an activity within the limits of freedom of an individual; and, on a macro-scale, as responsibilities of a perfect sovereign, government systems and the Church hierarchy. It has b e c o m e vital, then, to specify the term "Christian philosophy", because it defines the research perspective of the discussed issues, S. Swieżawski approaches the problematic of Christian philosophy in the spirit of solutions proposed by E. Gilson, but with less categorical formulations. S. Swieżawski achieves it stating that he sees philosophy, on the one hand, as a domain of k n o w l e d g e to which one cannot assign any definitions, and, on the other hand, as a specific th
Summary
935
creation of thought by its very naturę connected with its source: an individual, a school, culture or religion. Therefore, the term "Christian philosophy" is not only non-contradictory, but, conversely, it is both justified and valid. S. Swieżawski understands that term as a phi losophy which has emerged on the ground of Christian religion and culture; it is a philoso phy practised by Christians. Such an altered perspective on the issue of "Christian philos ophy" legitimates the question about the role that Christianity assigns to philosophy. In concluding parts of his work, S. Swieżawski maintains that if any philosophy may be expedient for theology and belief, it must definitely be a metaphysical philosophy. By this he means a philosophy of being, a purely natural reflection on the d e e p e s t structure of reality. T h e value of such metaphysics increases with the degree of its realism; S. Swieżawski states that w e will find such metaphysics, developed most consistently and to the fullest extent, in philosophical and theological works by St. T h o m a s . S w i e ż a w s k f s open affiliation with T h o m a s Aąuinas' philosophy, as well as the special rank he attributes to metaphysics and anthropology, does not affect his approach to the issues studied. T h e author declares the necessity of philosophical pluralism, being at the same time convinced that the single objective truth exists. T h i s belief is reflected specifically in the way the author c o m m e n t s on thinkers w h o still e v o k e many controversies and objections. Swieżawski avoids the temptation of too narrow judgements and brings into life an idea of te so-called e c u m e n i s m , e v e n w h e n it is against the grain of the widely spread opinions. An example may b e provided by the analyses concerning Origen, Eriugen or the p h e n o m e n o n of neo-Platonism in the thought of Greek Fathers, Pseudo-Dionisius the Areopagite, and St. Augustine. In the end it is worthwhile to cite a significant statement from the Ethos ofthehistorian of Philosophy. S. Swieżawski says there that "research is life, not an analysis of death". It appears that History, a work which c o m m e n c e d in 1946 and which w e now pass on to the reader, perfectly manifests that belief. Opinions, evaluations and postulates it contains match the results of current research; the historical span b e t w e e n the modern world and the thinkers of Antiąuity does not s e e m to be impassable. T h e author of History remarks: "The only deliverance in situations as difficult as the present one must be an attitude directed not to the modernity, attractiveness and fake progress, but to the uncompromising search for truth and an incessant endeavour towards morał depth". T h i s is what the reader will certainly find in abundance in the course of reading The History of European Classical Philosophy by Stefan Swieżawski.
Indeks osób Abbasydzi, dynastia 546 Abćlard Piotr 267, 380, 423, 429, 433, 440, 456, 458, 4 6 2 - 5 6 5 , 4 7 3 - 4 8 6 , 488, 489, 492, 499, 502, 506, 507, 510, 512, 514, 516, 518, 520, 521, 528, 533, 536, 538, 560, 573, 626, 687, 712, 789, 792, 805 Abenhazam z Kordowy 550 Abenmasara 550 Abraham 542, 590 Accursius 518 Achard ze Św. Wiktora 532 Adalbold z Utrechtu 426 Adam Pulchrae Mulieris (Adam Bellefemm e ) 582, 583 Adam z Balsham zw. Parvipontanus 506 Adam z Marsh (Adam de Marisco) 581, 582, 584, 593, 834 Adelard z Bath 463, 498, 5 0 6 - 5 0 9 , 540, 586, 652 Adenulf 735 Adeodat 338 Adrastos z Afrodyzji 223, 246 Aduszkiewicz A. 666 Aecjusz 8 Aelius Stilon (Lucius Aelius Stilo) 187 Agaton 97, 98 Agobard, abp Lyonu 404, 406 Agryppa 180, 2 0 9 - 2 1 2 , 246 Aidesios 236, 247 Ainezydemos z Knossos 180, 209, 210, 212, 246 Ajschines ze Sfettos 67, 73 Ajschylos 50 Alan (Alain) z Lille (Alanus de Insulis) 423, 4 8 6 , 5 1 1 , 5 1 2 , 540, 5 4 1 , 6 5 4 Alaryk, w ó d z gocki 358, 390 Albert Wielki św. 314, 324, 363, 385, 429, 446, 4 6 4 , 4 8 8 , 5 4 3 - 5 4 5 , 556, 5 6 1 , 5 6 6 - 5 6 8 , 5 7 1 , 5 8 3 , 585, 587, 5 9 1 , 6 1 9 - 6 3 3 , 635, 636, 638, 643, 648, 652, 654, 665, 671, 704, 705, 708, 722, 724, 727, 742, 746, 747, 753, 784, 785, 839, 857, 876, 879, 902, 907 Albert z Reims 499 Albert z Saksonii (Albert z Helmstedt) 839-841 Alberyk z Trois-Fontaines 543
Albinos 221, 247, 269, 285, 380 Alcher z Clairvaux 405, 467, 509, 510, 610 Aldhem, bp 425 Aleksander, bp Kapadocji 280 Aleksander III, papież 461, 504, 596 Aleksander IV, papież 597, 635 Aleksander V zob. Piotr z Kandii Aleksander III Wielki, król macedoński 78, 79, 130, 135, 136, 157, 167, 181 Aleksander Sewer (Alexander Severus), cesarz rzymski 287 Aleksander z Afrodyzji 7, 136,145, 224, 246, 325, 328, 385, 466, 468, 546, 549, 562 Aleksander z Hales 446, 556, 5 6 6 - 5 6 8 , 573, 578, 583, 585, 587, 5 9 9 - 6 0 2 , 608, 635, 648, 722, 906 Aleksander z Lykopolis 240 Aleksander z Villedieu 893, 894 Alfamus, abp Salerno 324, 466, 467 Alfons X, król Hiszpanii 466 Alfred, król Anglii 380, 4 0 4 Alfred z Sareshel (Alfredus Anglicus) 563, 583 Alhazen 594, 634 Alipiusz 339 Alkibiades 6 7 - 6 9 , 99 Alkidamas 56, 65 Alkmajon z Krotonu 31, 32 Alkuin 393, 4 0 3 - 4 0 6 , 4 0 8 - 4 1 1 , 425, 426, 456, 460, 462, 892, 895, 899 Almagest 622 Amalryk z Bene 423, 432, 452, 5 4 1 - 5 4 5 , 565, 566, 590, 832 Ambroży Św. 2 8 7 , 3 3 7 , 3 3 9 , 3 5 0 , 4 3 0 , 4 6 7 , 5 0 8 Ameipsias 70 Amelios 228, 233, 2 3 4 - 2 3 6 , 247 Ammonios Sakkas 227, 228, 247, 287, 292, 302, 306, 326, 327, 374 Ammonios z Aleksandrii 220, 226 Amorós L. 756 Amyntas II, król macedoński 129 Anaksagoras z Klazomenai 3 8 - 4 0 , 4 4 - 4 7 , 49, 54, 55, 59, 68, 69, 84, 184, 194 Anaksymander z Miletu 15-17, 23, 26, 31, 40, 47 Anaksymenes 16, 17, 26, 3 8 - 4 0 , 47, 54 Anastazy Bibliotekarz 363, 423
Indeks osób Anatolios z Aleksandrii 225, 246 Andronikos z Rodos 132-134, 153, 223, 246, 549 Angelo z Arezzo 850, 851 Angilbert 404 Anicjusze, ród 379 Annikeris 56, 82, 85, 177, 179 Anonim-epigramatysta 458 Anonim z St. Gallen 402 Antioch z Askalonu 154, 194, 195, 222, 233 Antoni Andrzejowy (Antonius Andreas) 862, 874 Antoni z Parmy 642 Antonin z Florencji 859, 860 Antoninus Pius, cesarz rzymski 262 Antyfont 56, 61, 65 Antygonos z Karystos 9 Anty pater, wódz macedoński 157 Antypater z Tyru 187 Antystenes 56, 65, 67, 76, 77, 80, 83, 86, 111,284 Anytos 71 Anzelm Perypatetyk 506 Anzelm z Besate 4 2 9 Anzelm z Canterbury św. 257, 319, 341, 343, 361, 375, 384, 428, 429, 4 3 2 - 4 5 3 , 455, 458, 459, 464, 468, 509, 513, 514, 529, 530, 568, 569, 573, 574, 600, 604, 616, 6 4 8 - 6 5 0 , 710, 718, 725, 763, 769, 770, 772, 773, 777, 781, 834, 871, 907, 916 Anzelm z Laon 4 2 3 , 424, 4 3 3 , 4 7 4 , 4 7 9 - 4 8 1 , 488, 4 9 1 , 5 1 4 , 5 1 6 Apelles 244 Apellikon z T e o s 132 Apolinary, bp Laodycei 324 Apollodoros z Aten 9, 69, 154, 192 Apolloniusz z Perge 157 Apolloniusz z Tyany 217, 247 Apulejusz z Madaury 221, 247, 269, 466, 512, 892 Archelaos z Aten 47, 56, 68 Archimedes z Syrakuz 157, 546 Archytas z Tarentu 4 1 , 85, 121 Aretas, bp Cezarei 546 Are te 81 Argentrć d' 727 Ariusz 305, 337 Arkezylaos 128, 154, 180, 184-186, 209 Armand z Belvezer (Armandus de Bellovisu) 856 A m 404 Arnim J. von 159
938 Arnobiusz 9, 336 Arrian z N i k o m e d i i (Flavius Arrianus) 203, 204, 246 Arystarch z Samos 127, 253 Arystobulus z Aleksandrii 213, 247 Arystofanes 59, 70, 86, 97, 98 Arystokles zob. Platon Arystokles z Messyny 182, 224 Arystoksenos z Tarentu 9, 152 Aryston z Chios 154, 160, 183, 187, 201 Aryston z Kollytos 84 Aryston z Pełli 263 Arystoteles 5 - 9 , 14, 15, 20, 33, 36, 38, 39, 4 1 - 4 4 , 49, 56, 59, 66, 67, 69, 75, 76, 79, 125, 127, 129-154, 157, 158, 161, 162, 166, 172, 178, 189, 190, 205, 222-227, 2 2 9 - 2 3 1 , 235-237, 239, 246, 254, 275, 277, 313, 3 2 5 - 3 2 9 , 350, 362, 373, 374, 382, 3 8 6 - 3 8 8 , 400, 422, 423, 426, 429, 431, 432, 451, 452, 455, 458, 4 6 5 ^ 6 8 , 478, 480, 481, 4 8 6 - 4 8 9 , 496, 5 0 1 - 5 0 3 , 505, 508, 509, 512, 517, 532, 5 4 4 - 5 5 0 , 552, 555, 558, 559, 5 6 1 - 5 6 3 , 5 6 5 - 5 6 8 , 571, 573, 574, 5 7 7 - 5 7 9 , 582, 583, 585, 586, 590, 597, 600, 603, 605, 606, 611, 612, 618, 6 2 1 - 6 2 4 , 6 2 7 - 6 3 0 , 6 3 2 , 6 3 5 - 6 4 1 , 6 4 3 - 6 4 5 , 6 5 1 - 6 5 7 , 661, 662, 669, 670, 672, 673, 679, 682, 696, 699, 703, 710, 711, 715, 722, 7 2 4 - 7 2 6 , 729, 737, 742, 743, 746, 756, 757, 762, 771, 779, 785, 786, 794-796, 799, 801, 802, 808, 809, 824, 827, 835, 8 3 7 - 8 4 0 , 846, 8 4 9 - 8 5 1 , 857, 862, 864, 866, 868, 870, 874,885,892,893,898,903,905,914,917 Arystydes 260, 262, 265 Arystyp z Cyreny 56, 65, 7 9 - 8 2 , 111, 176 Asklepiades z Fliuntu 56, 75 Aspasios 136 Astralabius 484 Atanazy Wielki św. 305, 306, 368, 370 Atenagoras z Aten 275-277, 292 Atenodoros 201 Atheniensis Sophista 456 Attikos 222, 247 Augustyn św. 9, 83, 207, 208, 257, 258, 267, 302, 3 1 1 , 319, 3 3 1 , 3 3 7 - 3 6 3 , 379, 3 8 2 - 3 8 4 , 3 8 7 - 3 9 1 , 393, 4 0 5 - 4 0 7 , 409, 421, 422, 424, 4 3 2 - 4 3 5 , 441, 443, 447, 4 5 0 ^ 5 2 , 463, 467, 471, 481, 483, 491, 5 0 3 - 5 0 5 , 5 0 8 - 5 1 0 , 512, 513, 516, 520, 525, 529, 534, 535, 541, 556, 563, 564, 569, 570, 574, 582, 587, 6 0 2 - 6 0 4 , 607,
Indeks osób 611, 613, 616, 618, 626, 627, 629, 643, 648, 649, 6 5 6 - 6 5 8 , 661, 662, 668, 679, 685, 701, 703, 708, 710, 713, 715, 718, 725, 727, 7 4 3 - 7 4 5 , 747, 752, 753, 763, 776, 781, 786, 817, 822, 823, 829, 830, 845, 856, 859, 862, 871, 872, 876, 888, 895, 8 9 7 - 8 9 9 , 901, 907, 912, 916, 918 Augustyniak Katarzyna 291 Aurelian (Lucius D o m i t i u s Aurelianus), cesarz rzymski 232 Awempace (Ibn Badja) z Saragossy 550 Awerroes (Ib Ruszd z Kordowy) 131, 137, 151, 401, 512, 547, 550, 551, 553, 554, 561, 5 6 3 , 568, 582, 590, 6 2 1 , 622, 6 3 5 - 6 3 9 , 641, 642, 651, 669, 670, 710, 722, 724, 725, 737, 761, 791, 796, 821, 827, 8 4 4 - 8 4 8 , 850, 851, 953, 898 Awicebron (Avencebrol, Salomon Ibn Gabirol) 4 6 7 , 544, 5 5 2 , 553, 563, 5 6 8 - 5 7 0 , 582, 607, 622, 629, 668 Awicenna (Ibn Sina) 401, 467, 512, 5 4 7 550, 553, 5 6 3 - 5 6 5 , 5 6 8 - 5 7 0 , 582, 589, 590, 607, 618, 621, 622, 628, 6 3 2 - 6 3 4 , 6 3 6 - 6 3 8 , 643, 645, 650, 651, 654, 661, 6 6 9 - 6 7 1 , 679, 680, 724, 727, 734, 737, 757, 759, 761, 762, 764, 769, 772, 774, 777, 780, 793, 832, 837, 846, 862 Awit 288 Bachias 261 Bacon Roger 361, 505, 509, 562, 563, 566, 573, 574, 5 8 4 - 5 9 9 , 618, 6 2 1 - 6 2 4 , 633, 704, 710, 711, 718, 727, 741, 742, 757, 759, 807, 834, 845, 8 9 2 - 8 9 4 Bacon z Verulamu 586 Baconthorp (Baco) Jan 848 Baldwin I, cesarz 554 Banez Dominik 859 Bardesanes 245 Barlaam Bernard 897 Barth Karl 446, 448 Bartłomiej Anglik (Bartholomaeus Anglicus) 582, 893 Bartłomiej z Capui 724 Bartłomiej z M e s s y n y 562 Bartłomiej z Pizy 498 Bate Henryk 562, 732, 737, 738 Badury L. 819, 868 Baur L. 574, 575, 577, 583 Bazsin 639 Bazyli Wielki Św. 288, 305, 307, 308, 3 1 1 - 3 1 5 , 467
939 Bazylides 242, 243, 247, 279 Beatrycze 887, 888 Beaumker Claude 400, 494, 542, 562, 563, 582, 583, 908 Beda Czcigodny (Beda Venerabilis) 392, 393, 404, 406, 425, 530, 635, 895 Bekker I. 132, 133, 136, 903 Benakis L. G. 919 Benedykt XII, papież 755 Benedykt z Canfeld 878 Benedykt z Nursji św. 390, 391, 430, 534 Berengar z Tours 428, 429, 456 Bernardus Silvestris (Bernard z Tours) 496, 497,511,538 Bernard z Arezzo 824 Bernard z Chartres 464, 4 8 6 - 4 8 8 , 492, 497, 502 Bernard z Clairvaux św. 316, 399, 414, 474, 484, 488, 497, 509, 529, 5 3 2 - 5 3 8 , 568, 658, 830, 887, 895 Bernard z Owernii 705, 707, 733 Bernard z Sancize 572 Bernard z Trilia (de Treille) 705 Bernier z N i v e l l e s 635, 642 Beroald z Konstancji 481 Bertold z Moosburga (Bertoldus de Morsherch) 633, 743, 746 Bersuire Pierre (Berchorius) 895 Bias 5 Biel Gabriel 819 Billingham Ryszard 828, 835, 836 Bion z Borystenes 154, 179, 183 Birkenmajer Aleksander 465, 543, 706, 727, 907, 908 Blankenburg von, rodzina 520 Bliemetzrieder F. 514 Blondel Maurice 910, 912 Boczar M. 575, 576, 5 7 8 - 5 8 0 Boecjusz (Anicius Manlius S e v e r i n u s Torąuatus) 83, 137, 234, 257, 3 7 9 - 3 9 0 , 392, 393, 404, 408, 409, 411, 424, 426, 431, 452, 4 5 5 - 4 5 9 , 462, 463, 4 6 5 ^ 6 7 , 476, 486, 488, 489, 491, 495, 497, 508, 510, 511, 532, 542, 555, 562, 563, 565, 567, 582, 608, 622, 630, 632, 635, 643, 645, 655, 657, 725, 726, 728, 747, 828, 856, 878, 887, 899 Boecjusz z Dacji 640, 641, 892 Boetos z Sydonu 154, 187, 223, 246 Bóhner Ph. 386, 492, 578, 908 Bollstetten von, ród 620 Bonawentura św. 343, 353, 361, 446, 464,
Indeks osób 529, 532, 538, 556, 557, 566, 571, 574, 583, 585, 599, 6 0 1 - 6 1 7 , 635, 643, 648, 649, 656, 664, 665, 671, 704, 710, 712, 719, 722, 724, 731, 759, 763, 778, 784, 790, 798, 832, 834, 884, 885, 887, 888, 906, 907, 915 Bonifacy św. 391, 402 Bonifacy VIII, papież 888 Boretius A. 403 Borgnet A. 6 2 1 , 9 0 2 Borgulf, bp Fuldy 403 Bossuet Jacąues B ć n i g n e 258, 359 Bovo II z Corvey 4 2 6 Brache Tycho d e 423 Bradwardine T o m a s z 564, 8 3 2 , 867, 870-872 Brammart Jan 885 Braulion z Saragossy 392 Brćhier Emile 7, 176, 910, 912, 914 Brentano Franz 881 Brewer J. S. 5 8 5 , 5 8 9 , 5 9 1 , 5 9 3 , 5 9 5 , 6 2 1 , 6 2 3 Brinkel Piotr 828, 867 Broda Jarosław XII Brunon z Segni św. 513 Brutus ( D e c i m u s Iunius Brutus) 890 Brzostowska Z. 96 Buonesegnius Jan 868 Burchard z Wormacji 518 Burgundiusz z Pizy (Burgundius Pisano) 373, 466, 4 6 7 , 5 1 5 Burleigh Walter (Gualterus Burlaeus) 867-869 Burnet J. 4, 15, 22, 905 Burydan Jan (Jean Buridan) 8 3 7 - 8 4 2 Buszewicz E. 335 Campanus z Nawarry 562 Campbell L. 87 Cano Melchior 859 Cappuyns M. 414, 918 Capreolus Jan 705, 858, 859, 865, 874 Caracciolo Landulf 864, 874 Celestyn II, papież 4 8 4 Celsus 222, 247, 263, 289 Cerdon 244, 247 Cezar (Caius Iulius Caesar) 201, 890 Cezary z Heisterbach 541 Chairemon 201, 246 Chajrefont 69 Chalcydiusz 115, 387, 388, 466, 492, 495, 497, 508, 737 Chatton Walter 867
940 Chaucer Geoffrey 856, 871 Chenu Marie-Domenique 910 Chilon ze Sparty 5 Chlodwig I, król Franków 379, 402 Chrodegang z M e t z 460 Chryzyp z Soloi 154, 160, 162-166, 168, 185, 187, 190, 192, 201, 203, 224 Ciboule Robert 880 Clapwell Ryszard 707, 727, 728 Clarenbald z Arras (Clarenbaldus) 4 9 5 , 4 9 6 , 542 Claudianus Rufinus 511 Claxton Tomasz 799 C o m b e s A. 831 C o m t e Augustę 258 Condillac Etienne 312 Copleston F. 6, 905 Costa ben Luci (Constabulinus) 467, 546 Courcon Robert 517, 543, 545, 566 Cousin V. 474, 507 Cowton Robert 865 Crathorn 822 Crawford F. S. 1 5 1 , 5 5 0 Cyceron (Marcus Tullius Cicero) 8, 62, 77, 132, 154, 171, 185, 188, 189, 192, 194-196, 199, 209, 217, 337, 338, 388, 426, 432, 452, 462, 4 6 5 - 4 6 7 , 492, 493, 504, 505, 562, 694, 829, 887, 8 9 7 - 8 9 9 Cyprian św. 263, 336 Cyrus II Starszy, król perski 78 Cyryl Aleksandryjski św. 236, 239, 370, 376 Czuj Jan 300 Damascjusz (Damaskios) 226, 328, 239, 247 Damon 103 Daniels A. 721, 753 Dante Alighieri 380, 469, 511, 530, 550, 635, 636, 708, 729, 849, 850, 858, 863, 884, 8 8 7 - 8 9 1 , 896 Dariusz III Kodoman, król perski 136 Dawid z Dinant 5 4 3 - 5 4 5 , 5 5 4 , 5 6 5 , 5 6 6 , 6 0 3 Decjusz (Caius Messius Quintus Decius), cesarz rzymski 288 Demetrios z Faleronu 152, 154 Demetriusz, bp Aleksandrii 287 Demetriusz I Poliorketes, król macedoński 168 Demokryt z Abdery 4 9 - 5 3 , 124, 127, 131, 153, 154, 168, 172, 173, 175, 181, 184, 189, 2 0 8 , 3 1 2 , 682 D e m o n a k s z Cypru 206, 246 D e m o s t e n e s 66, 157
Indeks osób Denifle Heinrich 750 Descartes R e n ć zob. Kartezjusz D e u s d e d i t , kardynał 518 Diels Hermann, 3, 7, 8, 903 Dikajarchos z M e s s y n y 152, 154 Diodor z Kronos 56, 75 D i o g e n e s Babilończyk 154, 160, 185, 187 D i o g e n e s Laertios 9, 20, 26, 30, 71, 74, 76, 84, 85, 131, 159, 169, 173, 178, 179, 185, 206, 868 D i o g e n e s z Apollonii 47 D i o g e n e s z Oinoanda 208, 247 D i o g e n e s z Synopy 56, 7 7 - 8 0 Diognetos 272 Dioklecjan (Caius Aurelius Valerius Diocletianus) 392 Dion, tyran Syrakuz 79, 85, 89, 121 Dion Chryzostomos 206, 246 Dionizjos I Starszy, tyran Syrakuz 85, 121, 122 Dionizjos II Młodszy, tyran Syrakuz 85, 121, 122 Dionizodoros 95 Dionizy św. 363, 4 8 4 Dionizy Areopagita zob. Pseudo-Dionizy Areopagita Dionizy Kartuz 363, 380, 878, 879 Dionizy Mniejszy (Exiguus) 390 Dionizy z Borgo San Sepolcro 897 D i o t y m z Mantinei 98 Domenichelli T. 601 Domicjan (Titus Flavius Domitianus), ce sarz rzymski 203 Dominik św. 620 D o m i n i k Gundisalvi (Gundisalinus) 466, 467, 511, 545, 549, 552, 563, 568 Donatus Aelius 430, 456, 462, 466, 558, 572 D o u c e t V. 711 Dreiling R. 792, 794 Drogos 4 2 9 D u h e m Pierre 841 D u n s Szkot Jan 343, 361, 419, 453, 636, 650, 665, 704, 707, 714, 7 1 9 - 7 2 2 , 726, 734, 739, 747, 748, 753, 7 5 6 - 7 8 4 , 789, 790, 792, 793, 795, 796, 798, 799, 803, 8 0 7 - 8 1 2 , 815, 816, 818, 832, 833, 842, 855, 856, 8 6 1 - 8 6 6 , 8 6 8 - 8 7 4 , 885, 888, 902, 904, 907, 916 Durand z Sancto Porciano 709, 785-790, 794, 796, 799, 8 5 4 - 8 5 6 , 858 D y d y m Ślepy 305 Dzielska M. 364, 365, 367
941 Eadmer 433 Eberhard z Bćthune 893 Eborowicz 356 Echekrates z Fliuntu 100 Eckhart Johannes (Mistrz Eckhart) 564, 632, 709, 731, 742, 743, 746, 756, 818, 875, 877, 885, 888 Edward III, król Anglii 871 Egbert, abp 393, 404, 425 Egzyteos z Syrii 329 Ehrle Fr. 820, 828, 837, 851, 857, 866, 867, 873, 9 0 8 , 9 1 0 , 9 1 1 , 9 1 4 Ekfantos 127 Elias z Irlandii 458 Elisz-ben-Ahij, rabin 263 Ellies du Pin M. L. 832 E m p e d o k l e s z Akragas 7, 17, 3 2 - 4 0 , 44, 45, 47, 50, 5 4 - 5 6 , 59, 64, 174, 184, 192, 194, 208, 3 0 0 , 3 1 3 , 677 Eneasz z Gazy 329 Engelbrecht A. 389 Enniusz Rzymianin 62 Epifanes 243, 247 Epifaniusz św. bp Salaminy 288, 337, 374 Epiktet 7, 201, 2 0 3 - 2 0 6 , 246, 261 Epikur 7, 20, 154, 168-178, 180-182, 192, 282, 3 0 9 , 3 1 9 , 498 Eratostenes z Cyreny 9, 158 Erazm z Rotterdamu 267, 897 Eriugena zob. Jan Szkot Eriugena Ermenberga 433 Eryk z Auxerre (Heinricus Altissiodorensis) 425, 456, 458 Eryksymachos 97 Ethicus 596 Eubulides z Miletu 56, 74, 75 E u d e m o s z Rodos 135, 152, 154 Eudoksja, cesarzowa 306 Eudoksos z Knidos 56, 80, 127 Eudoros z Aleksandrii 219, 247 Eugeniusz III, papież 533 Eugeniusz IV, papież 374 Euklides z Aleksandrii 157, 237, 463, 508, 546, 622 Euklides z Megary 56, 7 4 - 7 6 , 84, 140 Eulalia Virgo 403 Eunomiusz 308, 312 Eurypides 59, 62, 65 Eustachiusz 228 Eustachy z Arras 710 Eutyfron 91 E u t y d e m z Chios 56
Indeks osób Euzebiusz z Cezarei 9, 182, 214, 259, 2 6 1 263, 274, 275, 279, 295, 306, 308, 312, 463 Ewagriusz Pontyjski św. 330, 368, 370 Ewodiusz 340, 342 Ezechiel, prorok izraelski 480 Farabi al- 468, 5 4 7 - 5 4 9 , 553, 565, 622, 638, 650, 654, 670, 724, 737 Fajdros z Aten 97, 108, 154, 192, 193, 195 Fajnarete 68, 70 Farinier Wilhelm 796 Faustus z Piez 389 F e d o n 56, 75, 181 Feribrigus Ryszard 836 Ferrari S. 849 Fidiasz 59 F i l e m o n św. 264 Filetas z Kos 75 Filip II, król macedoński 129, 130, 157 Filip IV Piękny, król Francji 729, 758, 784, 837 Filip Kanclerz 567, 571 Filip z Opus 56, 116, 120, 127 Filiskos 56, 79 Filistion z Lokroi 36, 41 Filodem z Gadary 154, 192, 193 Filolaos z Tarentu 4 1 , 42, 85 Filon z Aleksandrii 7, 2 1 4 - 2 1 6 , 229, 247, 252, 255, 268, 271, 279, 285, 291, 304, 553, 670 Filon z Laryssy 128, 154, 189, 194, 195 Filostratos 217, 247 Fidanza Jan zob. Bonawentura św. Fishacre Ryszard 618 Fitz-Ralph Ryszard (Siraph) 844, 845 Focjusz 262, 362, 378, 546 Fovernier Jakub zob. B e n e d y k t XII, papież Fra Angelico 859, 896 Franciszek Lychetus 874 Franciszek z Asyżu św. 603, 620 Franciszek z Carrary, książę Padwy 898 Franciszek z Marchii (Franciszek z Esculo) 736, 864, 867, 874 Franciszek z Meyronnes 841, 862, 863, 867, 874, 879 Franciszek z Vittoria 859 Fredegisus z Tours 406, 456 Freikus 4 5 1 , 4 5 2 Friedberg518 Fronton z Cyrty (Marcus Cornelius Fronto) 204
942 Fryderyk I Barbarossa, cesarz rzymsko-niemiecki 488, 4 9 1 , 5 1 8 Fryderyk II Hohenstauf, cesarz rzymsko-niemiecki 561, 562, 620, 643 Fulbert z Chartres 456, 484, 486 Gajos 221, 247 Galen (Claudius Galenus) 163, 224, 246, 486, 497, 509, 538, 563, 627 Galien (Publius Licinius Egnatius Gallienus), cesarz rzymski 228 Galileusz (Galileo Galilei) 841 Galis 269 Garnier z Rochefort 542 Gaunilon z Marmontier 4 4 4 - 4 4 7 , 773 Gauslenus (Joscellin) ze Soissons 502, 507 Gennadiusz 389 Gentile da Cingoli 850 Gentile Donna 888 Gerard z Abbatisvilla 557, 644, 722, 724 Gerard z Bolonii 796 Gerard z Cremony 4 6 6 - 4 6 8 , 892 Gerard z Csanad 429, 430 Gerard z M o n t e 886 Gerard z Rago S. D o m i n o 539 Gerbert z Aurillac zob. Sylwester II, papież Geroh z Reichsbergu 491 Gersh S. 918 Gerson Jan 380, 805, 8 3 1 - 8 3 4 , 865, 877, 878, 8 8 0 - 8 8 2 , 894 Geyer B. 475, 477, 478, 517, 520, 601, 787, 791, 792, 908 Ghazali al- (al-Gazel) 549, 550, 650, 670, 724, 832 Gilbert z C o n n e n d h a m 451, 452 Gilbert z la Porrće (Gilberus Porretanus) 383, 465, 468, 4 8 6 - 4 9 3 , 502, 512, 513, 515, 520, 533, 538, 657, 785, 868 Gilbert z Tournai 710 Gilson Etienne 251, 266, 274, 2 8 7 , 3 2 4 , 333, 335, 352, 386, 386, 400, 406, 4 1 1 , 414, 418, 423, 448, 4 5 1 , 453, 478, 492, 578, 646, 649, 653, 656, 686, 702, 732, 739, 786, 787, 790, 793, 795, 8 2 1 - 8 2 3 , 825, 827, 828, 832, 833, 839, 841, 845, 846, 851, 852, 863, 866, 867, 8 8 2 - 8 8 4 , 888, 890, 893, 895, 9 0 6 - 9 0 8 , 9 1 0 - 9 1 2 , 9 1 4 916 Giotto di Bondone 896 Godinus z Amiens 542 Goethe Johann Wolfgang 86, 131 Gomperz T. 7
Indeks osób Gonders 712 Gondulf433 Gonsalvus Hiszpan 753, 755, 756, 758, 856 Gordian (Marcus Antonius Gordinus Pius Felix), cesarz rzymski 228 Gorgemanns H. 918 Gorgiasz z Leontinoi 33, 56, 60, 61, 6 4 - 6 6 , 74, 76, 92, 93 Gotfryd, książę Normandii 497 Gotfryd z Auxerre 488 Gotfryd z Chartres 492 Gotfryd z Fontaines 705, 728, 732, 733, 756, 796 Gotfryd z Św. Wiktora 386, 532 Gotszalk z Orbais 406, 407, 409, 427 Grabmann Martin 399, 571, 627, 636, 819, 846, 850, 8 5 1 , 8 5 5 , 9 0 8 Gracjan 481, 515, 516, 518, 519, 635, 889 Green-Pedersen 641 Gromska Daniela 147 Groot Gerard (Gerardus Magnus) 829, 830, 834, 896 Grosseteste Robert 363, 562, 566, 5 7 3 - 5 8 1 , 583, 584, 592, 593, 633, 834, 845, 892 Grouert 621 Grzegorz I Wielki Św., papież 259, 379, 3 9 1 - 3 9 3 , 404, 406, 468, 529 Grzegorz II, papież 402 Grzegorz VII, papież 430, 518 Grzegorz IX, papież 556, 566, 597 Grzegorz Alkindyrios 785 Grzegorz Cudotwórca św. 288, 311 Grzegorz D y d y m 307 Grzegorz z Nazjanzu 288, 305 3 0 7 - 3 1 2 , 315, 3 7 1 , 3 7 5 Grzegorz z N y s s y św. 305, 307, 3 1 5 - 3 2 4 , 329, 3 9 1 , 4 0 9 , 4 1 7 , 4 2 3 , 467 Grzegorz z Rimini (Ariminensis) 822, 867, 885 Grzegorz z Tours 462 Guitmund z Aversa (Guitmundus Christianus) 428 Hadrian (Publius Aelius Hadrianus), cesarz rzymski 221, 223, 244 Hadrian, opat 425 Hadrian IV, papież 4 9 9 Haider 381 Hammerich 845 Hanibald Hannibaldus 708 Haring N . - M . 493, 494 Haskins Charles Homer 400
943 Haurćau B. 493, 494, 824, 914 H e g e l Georg Wilhelm Friedrich VII, 258 H e g e z j a s z 5 6 , 81, 82, 177, 179 Heidegger Martin 910 Heil G. 919 Heimeryk z Campo 886 Heinrich W. 413, 907, 918 H e i n z e M. 188 Helena z Tyru 242 Heliogabal, cesarz rzymski 232 Heloiza 473, 474, 484, 485 Henry A. 912 Henryk Arystyp (Henricus Aristippus) 465, 466, 561 Henryk Pape z Oyta 842 Henryk II Plantagenet, król Anglii 497, 499, 508, 573 Henryk Poeta 621 Henryk z Andelys 463, 572, 894 Henryk z Brukseli 572 Henryk z Gandawy 361, 705, 707, 714, 722, 7 2 8 - 7 3 0 , 732-736, 757, 759, 765, 779, 786-788, 796, 845, 855, 870, 879 Henryk z Hainbuch (Henricus de Hessia) 842, 843 Henryk z Harclay 795, 796 Henryk Totting z Oyta (Henricus d e Hoyta) 832, 842, 843 Herakleides z Pontu 56, 127 Heraklit z Efezu 3, 7, 2 5 - 3 1 , 34, 39, 40, 44, 48, 51, 54, 55, 110, 111, 123, 159, 163, 184, 2 6 7 , 3 1 3 , 407 Herakliusz, cesarz bizantyjski 371 Herenniusz 228 Herillos z Kartaginy 154, 160, 183 Heriman, kronikarz 456, 457, 459 Herman N i e m i e c 561, 574 Herman z Karyntii 492 Hermarchos z Mityleny 154, 169, 170 Hermas 260 Hermiasz 130 Herminos 224 Hermippos ze Smyrny zw. Kallimachem 9 Hermodoros z Syrakuz 56, 127 Hermogenes 96 Hermokrates 115 Herodot z Halikarnasu 170 Herp Henryk (Harphius) 879, 880 Herpokration z Argos 222, 247 Herpyllida 131 Hervaeus Natalis 786, 787, 855, 857 Heymann 397
Indeks osób Heytesbury Wilhelm 835 Hezjod 3, 4, 24, 98, 168 Hezychiusz z Miletu 131 Hierokles z Aleksandrii 203, 240, 247, 329 Hieronim św. 275, 288, 300, 301, 393, 462, 463, 467, 892, 898, 918 Hieronim z Pragi 784, 832, 873 Hilary z Poitiers św. 468 Hildebert z Lavardin 4 2 8 Hildegarda z Bingen 538 Hilduin 362, 363, 409 Hinkmar, abp R e i m s 427 Hipokrates z Chios 140, 486, 497, 509, 546, 627 Hipolit 8, 243 Hipparchia 79 Hippasos z Metapontu 43 Hippiasz z Elidy 56, 6 1 , 62, 92, 95, 96 Hippon z Samos (lub z Krotonu) 47 Hissete R. 726, 763 H o b b e s T h o m a s 872 H o c e d e z E. 720, 7 2 9 - 7 3 1 Hoffmanns H. 732, 733 Holkot Robert 821 Homer 3, 24, 76, 90, 96, 98, 102, 108, 201, 214 Honoriusz III, papież 424, 556, 597 Honoriusz z A u t u n ( A u g u s t o d u n e n s i s ) 469-472,513 Horacy (Quintus Horatius Flaccus) 192, 462 Hraban Maur (Magnentius Hrabanus Maurus) 4 0 6 - 4 0 8 , 4 2 5 - 4 2 7 , 457, 467 Hugolin z Orvieto 736, 870, 885 H u g o n de N o v o Castro (Hugon z N e w c a stle) 864 H u g o n z Malma 880 H u g o n z St. Cher (a S. Charo) 618 H u g o n ze Św. Wiktora 363, 423, 471, 472, 491, 506, 5 1 4 - 5 1 6 , 5 2 0 - 5 3 0 , 532 H u m e Alexander 587, 818, 824, 882 Hunain ibn Izaak (Johannitus) 546 H u s Jan 784, 829, 832, 872, 873 Hygin, papież 243 Hypatia 239, 247, 330, 372 Ibn Dawid (Ibn D a u d , Avendehut) 467 Ibn Luca 558 Idzi Rzymianin (Aegidius Romanus) 446, 722, 724, 727-731, 734, 7 5 9 , 8 4 5 , 8 6 1 , 8 8 5 Idzi z Lessines 705, 706 Idzi z Orleanu 642
944 Innocenty II, papież 484, 534 Innocenty III, papież 542, 543, 5 5 4 - 5 5 6 , 597 Innocenty IV, papież 597 Innocenty V zob. Piotr z Tarantazji Innocenty VI, papież 555 Iolaios z Himery 47 łon z Chios 90 Ireneusz Św. 8, 9, 241, 274, 332 Ireneusz Glossator 518 Ivanka E. von 919 Iwo z Chartres św. 458, 461, 4 8 1 , 518 Izaak Izraeli 552 Izaak ze Stella 405, 509, 510 Izajasz, prorok izraelski 257, 340, 435 Izokrates 66, 86, 109, 129, 130 Izydor z Sewilli Św. 243, 247, 392, 406, 432, 462, 467, 508, 510, 518, 530, 635 Jaeger Werner 60, 61, 66, 70, 83, 8 7 - 9 1 , 101, 102, 134, 136, 905 Jakub św. 252 Jakub z Douai 642 Jakub z M e t z 786, 788, 797, 854, 855 Jakub z Viterbo 705, 731, 885 Jakub z Wenecji 466 Jamblich z Chalkis 7, 20, 225, 227, 2 3 4 - 2 3 7 , 239, 247, 670, 920 Jan I św, papież 380 Jan XXI zob. Piotr Hiszpan Jan XXII, papież 746, 798 Jan Burgundiusz z Pizy 324 Jan Chryzostom św. 306, 307, 368, 467 Jan Ewangelista św. 215, 252, 255, 264, 266-268, 334, 335, 340, 410, 748 Jan Filoponos 137, 240, 247, 373, 562, 737, 838 Jan ibn Daut (Jan Hiszpan z Sewilli) 466, 467 Jan Italos 546 Jan N i e m i e c (Ioannes Teutonicus) 519, 541 Jan od Krzyża św. 859, 875 Jan od Św. Tomasza 251 Jan Sapiens 733 Jan Saracen 363, 467 Jan Szkot Eriugena 304, 323, 363, 380, 4 0 9 ^ 2 4 , 4 2 6 - 4 2 8 , 432, 4 4 1 , 4 5 1 , 452, 4 5 6 - 4 5 9 , 467, 4 7 1 , 484, 512, 514, 517, 537, 5 4 2 - 5 4 4 , 564, 643, 742, 832, 881, 918,919 Jan z Bassoles 863 Jan z Beverly św. 393
Indeks osób Jan z Bosingstoke 562 Jan z Dacji 894 Jan z Damaszku św. 263, 3 0 9 - 3 1 1 , 330, 3 7 3 - 3 7 8 , 467, 515, 516, 546, 562, 615, 648, 655, 749 Jan z Fryburga 633 Jan z Garlandii 572, 894 Jan z Kornwalii (Carnubiensis) 514, 516 Jan z Janduno 798, 8 4 6 - 8 5 0 , 852 Jan z La Rochelle 568, 573, 6 0 0 - 6 0 2 Jan z M e u n g 380, 834 Jan z Mirecourt 823, 867, 872, 885 Jan z Montreuil 898 Jan z z N e a p o l u (Giovanni Regina) 787, 857, 858 Jan z N o v a Dorno 886 Jan z Ripa 832, 865, 866 Jan z Salisbury 324, 433, 458, 467, 476, 478, 484, 4 8 7 - 4 9 2 , 4 9 9 - 5 0 7 , 512, 514, 710, 737, 866, 892 Jan z Schoohoven 878 Jan ze Scytopolis 362 Jan ze Ś w i ę t e g o Krzyża 556 J a n s e n B . 4 9 6 , 715, 718 Jeauneau E. 919 Jehuda Charisi 561 Jepa 458 Jeremiasz, prorok izraelski 488 Jerzy Scolarios 785 Jessen 624 Jett 598 Jezus Chrystus 207, 215, 217, 234, 2 4 1 - 2 4 5 , 2 5 2 - 2 5 6 , 258, 261, 262, 2 6 5 - 2 6 9 , 277, 2 8 0 - 2 8 3 , 290, 294, 302, 303, 305, 324, 337, 338, 340, 341, 356, 368, 371, 372, 374, 391, 405, 410, 427, 440, 472, 481, 482, 484, 517, 536, 539, 542, 587, 597, 608, 699, 706, 725, 752, 816, 821, 830, 873, 882, 898 Joachim z Fiore 4 9 1 , 516, 5 3 9 - 5 3 1 , 590, 888 Joachimowicz L e o n 71, 216, 4 7 9 - 4 8 3 Jonasz, bp Orleanu 407, 408, 431, 432 Joanna Nawarska, królowa Francji 837 Józef św. 243 Józef Flawiusz (Iosephus Flavius) 213, 271, 589 Juda Tadeusz św. 252, 264 Judasz 890 Julia Mammaea 287 Julian Apostata (Flavius Claudius Iulianus), cesarz rzymski 208, 232, 236, 247 Juliusz N e p o s , cesarz rzymski 379
945 Jung N . 8 5 3 Juniusz Rustyk (Lucius Iunius Aruleus Rusticus) 261 Jurewicz Oktawian 362 Justyn I, cesarz bizantyjski 390 Justyn Męczennik św. 66, 247, 2 6 1 - 2 7 1 , 2 7 3 - 2 7 5 , 277, 2 7 9 - 2 8 1 , 892 Justynian I Wielki, cesarz bizantyjski 127, 226, 238, 303, 462, 918 Jusuf550 Juwenalis ( D e c i m u s Iunius Iuvenalis) 462 Kajetan z T h i e n e (Thanaeus) 849 Kaligula (Caius Iulius Caesar Germanicus Caligula), cesarz rzymski 214 Kalinkowski, S. 277, 2 9 3 - 2 9 9 , 301, 303, 918 Kallias 92 Kallikles 65, 9 2 - 9 4 Kallistenes 135 Kandyd z Fuldy (mnich z Brunn) 407 Kania Ireneusz 340, 356 Kant Immanuel 399, 446, 454, 675, 818, 882, 915 Karneades z Cyreny 1 2 8 , 1 5 4 , 1 8 0 , 1 8 5 , 186, 209 Karol II Andegaweński, król N e a p o l u 562 Karol II Łysy, król Francji 363, 404, 409, 423 Karol V Mądry, król Francji 840 Karol Wielki, król Franków, cesarz rzymski 4 0 2 - 4 0 5 , 407, 409, 425, 456 Karolingowie, dynastia 402, 404, 425 Karpokrates 243, 244, 247, 279 Karpp H. 918 Kartezjusz ( R e n ć Descartes) 83, 251, 313, 341, 343, 344, 399, 592, 675, 683, 742, 757, 772, 776, 7 7 7 , 8 1 8 , 8 4 0 , 9 1 5 Kasjan 389, 405, 467 Kasjodor (Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus) 381, 3 9 0 - 3 9 2 , 405, 462, 510 Katarzyna Sieneńska św. 896 Katon Starszy (Marcus Porcius Cato zw. Censorinus albo Maior) 185 Katon Młodszy (Marcus Porcius Cato zw. Minor albo Uticensis) 201, 246 Kebes z T e b 85, 99, 100 Kempfi Andrzej 325, 326, 329 Kijewska A. 417, 418, 918, 919 Kilbermann S. 625 Kilwardby Robert 488, 7 0 5 - 7 0 7 , 725, 727 Kimon 68, 94 Kindi al- 568, 547, 724
Indeks osób Klaudiusz Mamert (Mammertinus) 389, 407, 466 Kleantes z Assos 154, 160, 165, 166, 284 Kleinias 117, 118 Kleitomach z Kartaginy 154, 185, 186 Klemens IV, papież 585, 586, 590, 597 K l e m e n s Aleksandryjski (Titus Flavius C l e m e n s ) 79, 264, 271, 279-287, 289, 293, 453, 467 Kleobulos 5 Koch J. 788, 919 Koellin 860 Koetschau P. 918 Kolotes z Lampsakos 154, 171 Kommodus (Lucius Aelius Aurelius C o m modus Antoninus), cesarz rzymski/275, 279 / Konrad z M e g e n b e r g 853 Konstans II, cesarz rzymski 371 Konstantyn Afrykanin z Chartres 463, 468, 486, 497, 509 Konstantyn Wielki (Caius Flavius Constantinus), cesarz rzymski 176, 336 Kopernik Mikołaj 127, 840, 841 Kornatowski W 77, 164, 171, 196, 202 Kornutus 201 Kots J. 914 Krantor z Soloi 56, 127 Kranz W. 3, 903 Krates z T e b 56, 79, 127, 159, 184, 206 Kratylos 29, 48, 56, 67, 84, 96 Krescent 261 Krezus, król Lidii 13 Krieg 381 Kri ton 100 Krokiewicz Adam 182, 211, 228, 229 Krońska Irena 71, 76, 159, 169, 173, 178, 185 Krytiasz 56, 65, 69, 115, 116 Krytolaos 185 Ksantypa 69, 73 Kseniades z Koryntu 56, 65 Ksenofanes z Kolofonu 18, 2 3 - 2 6 , 37, 102, 184, 192 Ksenofont 9, 6 6 - 6 9 , 71, 159, 262, 264, 284 Ksenokrates z Chalcedonu 56, 127, 159, 194, 220, 2 2 1 , 3 2 6 Kubiak Zygmunt 343, 349, 535, 898 Kubicki W 344, 349, 351, 3 5 7 - 3 6 0 Kuczkowski S. 830 Kuczyński L. 675, 683 Kumaniecki Kazimierz 60
946 Kupis B. 71, 76, 159, 169, 173, 178, 185 Kurdziałek M. 543 Kurylewicz G. 651, 659, 676, 692 Kwadratus (Kodratos) 260 Kwintylian (Marcus Fabius Quintilianus) 462 Lagarde G. d e 853 Laidrad z Bawarii 403, 404 Lakides 154, 184, 185 Laktancjusz (Lucius Caecilius Firmianus Lactantius) 176, 336, 466, 467 Landulf z Aquino 643 Lanfrank 428, 429, 432, 433, 435, 451, 452, 458,518 Laura 897 Laurentinus 520 Legowicz Jan 431 Leibnitz Gottfried Wilhelm 318, 488, 579, 666, 818, 872 Leliusz (Caius Laelius zw. Sapiens) 187, 201 L e o n III, papież 402 L e o n z N e a p o l u 466 L e o n z Pizy 466 Leonardo da Vinci 625, 840 Leoncjusz z Bizancjum 373, 374, 918 Leonidas 287 Lessius 878 Leśniak Kazimierz 53, 69, 71, 76, 144, 159, 169, 173, 178, 185 Leukippos 4 9 - 5 2 , 56, 62 Levi ben Gerron 785 Likofron 56, 65 Likurg, król Sparty 98 Lisiecki A. 262, 2 6 4 - 2 6 9 Lizjasz 108, 109 Lombardi Bernard 856 Longinus 227 Longprć E. 710 Ludwik I Pobożny, król Franków, cesarz rzymski 362, 406, 407 Ludwik IV Bawarski, cesarz rzymsko-niemiecki 798, 846, 852 Ludwik IX Święty, król Francji 555, 557, 585, 719 Ludwik XI, król Francji 886 Ludwik z Blois 878 Lukan (Marcus Annaeus Lucanus) 201 Lukrecjusz (Titus Lucretius Caro) 7, 154, 171, 192, 193, 406, 467, 508 Luli Rajmund 7 3 9 - 7 4 1 , 831, 832, 859, 886
Indeks osób Luter Marcin 784, 785, 819, 860, 877 Lutterell Jan 798 L y k o n z T r o a d y 71, 153, 154 Losski W. 919 Łukasz św. 252 Mahomet 517, 762 Maier A n n e - L i e s e 841, 864, 874 Majmonides Mojżesz (Moses ibn Maimon) 131, 279, 4 0 1 , 547, 552, 553, 561, 582, 622, 638, 647, 650, 652, 654, 655, 665, 724, 747 Makary Egipski św. 330, 3 6 8 - 3 7 0 Makrobiusz (Macrobius T h e o d o s i u s ) 388, 432, 431, 466, 495, 510, 532, 562, 564 M a k r y n a 3 1 1 , 3 1 5 , 319 Maksym P l e n u d e s 562 Maksym Wyznawca św. 263, 304, 330, 362, 363, 371, 372, 374, 409, 414, 417, 423, 467, 537, 742 Malebranche Nicolas 344, 361, 870 Mandonnet P. 884, 908 Manegold z Lautenbach 429, 431, 432, 461, 474, 504 Manes (Mani) 245, 338 Manfred, król Sycylii 562 Manlii, ród 379 Mansi J. D . 3 7 7 , 5 1 6 , 5 4 3 , 7 1 8 Marcin V, papież 859 Marcin Polak 5 4 1 , 5 4 2 Marcin z Dacji 561, 644, 821, 894 Marcjan Kapella (Martianus Capella) 426, 462, 466, 5 0 8 , 5 1 1 , 5 3 2 Marcjon 244, 247, 286, 332 Marek Ewangelista św. 252, 264 Marek Aureliusz (Imperator Caesar Marcus Aurelius Antoninus Augustus), cesarz rzymski 7, 204, 205, 208, 220, 246, 261, 269, 275 Marinos z Samarii 238, 247 Maritain Jacąues 361, 649, 703, 908, 910 Mariusz Wiktoryn (Caius Marius Victorinus) 382, 384, 462, 4 6 5 - 4 6 7 Marston Roger 718, 719, 724, 725, 735 Marsyliusz z I n g h e m 841, 842 Marsyliusz z Padwy 798, 839, 8 5 1 - 8 5 3 , 885 Martin z Rajmund 741, 859 Masetti 708 Mateusz Ewangelista św. 252, 264 Mateusz z Aąuasparta 7 1 2 - 7 1 4 Mateusz z Krakowa 380, 831
947 Mateusz z Vendóme 893 Maurer A. 636 Maurycy Hiszpan (Mauritius Hispanus) 545, 566 Maurycy z Portu 874 Maykowska Maria 85, 105, 122, 123 M c E v o y J. J. 920 Megillos 117 Meletos 71 Melissos z Samos 44, 46 Menander 169 Menander Samarytanin 242, 247 M e n e d e m o s 56, 75 M e n o d o t 246 M e n o i k e u s 170 Merkuriusz Egipcjanin 466 Merowingowie, dynastia 402, 403 M e t o d y z Olimpu 263, 275, 288 Metrodoros 154, 169, 170, 176, 185 Metrokles 79 Meyendorff J. 372 Michalski Konstanty 821, 838, 848, 866, 869, 870, 887, 907, 908 Michalski M. 266, 272 Michał II, cesarz bizantyjski 362 Michał Psellos Młodszy 546 Michał Psellos Starszy 546 Michał Szkot 554, 561, 572, 892 Michał z Morbai 894 M i g n ę Jacques Paul 259 Mikołaj I, papież 423 Mikołaj IV, papież 585 Mikołaj Grek 562 Mikołaj z Amiens 491, 511, 741 Mikołaj z Autrecourt 818, 8 2 2 - 8 2 8 , 838 Mikołaj z Clamanges 831, 895 Mikołaj z Clamegis 893 Mikołaj z Damaszku 134, 223, 246 Mikołaj z Efezu 224 Mikołaj z Kuzy 364, 365, 543, 564, 617, 746, 748, 755, 883, 886 Mikołaj z Lisieux 557, 644 Mikołaj z Oresme 828, 840, 841 Mikołaj z Paryża 571 Mikołaj z Trivet 856, 857 Milon 20 Miltiades 94 Mimnermos z Kolofonu 4 Minuncjusz Feliks (Minucius Felix Mar cus) 262, 265 Mitrydates, król Pontu 194 Mnazeas 159
Indeks osób Moderatos z Gades 217, 218, 247 Mojsisch 7 4 3 - 7 4 5 Mojżesz 214, 241, 242, 244, 245, 253, 257, 258, 266, 268, 271, 275, 277, 285, 290, 306, 310, 316, 335, 495, 517, 668 Mojżesz z Bergamo 4 6 6 Monika 338, 339 M o n i m o s 79 Montanus (Votienus Montanus) 331 Mucjusz Scewola (Publius Mucius Scaevola) 187 Mutat z Efezu 546 Muzoniusz Rufus (Caius Musonius Rufus) 201, 202, 246 Myszor W. 335 N a p o l e o n I Bonaparte, cesarz Francuzów 462 Nardi B. 849, 858, 908 Nauzyfanes z T e o s 154, 168, 182 Nebrydiusz 339 N e c k h a m Aleksander 563, 564 N e m e z j u s z , bp E m e z y 240, 3 2 4 - 3 2 9 , 467, 565 N e o k l e s 168 Nerczuk Zbigniew XI, 651, 659, 676, 692, 920 N e r o n (Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus), cesarz rzymski 2 0 1 - 2 0 3 N i d e r Jan 633 Niemirska-Pilszczyńska Janina 79, 281, 284 N i e t z s c h e Friedrich 67 N i f o Agostino 639 Nifo Aleksander 848 Nigidius Figulus (Publius Nigidius Figulus) 217, 247 Nikajos z Nikaji 9 Nikanor 130, 131 Nikiasz 90 N i k o d e m ze św. Góry 372 N i k o m a c h , ojciec Arystotelesa 129 N i k o m a c h , syn Arystotelesa 131, 135 N i k o m a c h z Gerazy 218, 247 Nikostratos 222, 247 N o r d e n Eduard 188 N o t k e r L a b e o z St. Gallen (Notker N i e miec) 380, 406, 426 N u m e n i u s z z Apamei 222, 247 N u m e n i u s z z Aponii 326 Ockham Mikołaj 714 Ockham Tomasz 894
948 Ockham Wilhelm 459, 503, 726, 774, 785, 787-789, 792, 794, 795, 7 9 7 - 8 2 0 , 822, 823, 8 2 7 - 8 2 9 , 833, 8 3 6 - 8 3 9 , 842, 846, 8 5 2 - 8 5 4 , 863, 8 6 6 - 8 6 8 , 871, 881, 886, 888, 902, 904, 907, 916 Odoaker, wódz germański 379 Odo z Connendham 451, 452 Odon z Cluny 407 Odon z Tournai 457, 459 0 ' D o n n e l J. R. 824 Oinomaos z Gadary 206, 246 "Oktawian (Caius Iulius Caesar Octavianus Augustus), cesarz rzymski 201, 223 Olszewski Mikołaj XI, 651, 659, 676, 692, 920 Olszewski W. 71, 76, 159, 169, 173, 178, 185, 381, 384, 387 0 ' M e a r a D . J. 918 Onesikritos z Astypalai (albo z Eginy) 56, 79 Orestes 239 Orozjusz (Orosius Paulus) 404, 462, 4 9 1 , 635 Orygenes 228 O r y g e n e s , Ojciec Kościoła 259, 2 6 3 , 287-307, 309, 311, 313, 317, 323, 327, 329, 353, 366, 368, 423, 467, 918 Otloh z St. Emmeran 429, 431, 474 Otrikus 426 Otton I Wielki, cesarz rzymsko-niemiecki 426 Otton II, cesarz rzymsko-niemiecki 426 Otton III, cesarz rzymsko-niemiecki 426 Otton z Freisingu 458, 491 Pagus Jan (Jean le Page) 572 Pamfilos 168 Panajtios z Rodos 154, 187-189, 192, 194, 201,217 Pantenus 279, 287 Paracelsus (Theophrastus Bombastus von H o h e n h e i m ) 42 Parent J. M. 498 Parmenides z Elei 7, 25, 2 9 - 3 4 , 4 4 - 4 6 , 49, 50, 55, 69, 74, 111, 112, 184 Pascal Blaise 361 Paschazy Rad bert św. 428 Paschazy Rzymianin 466 Patrycjusz 338 Paulin z Akwilei 403 Pauzaniasz 97 Paweł Św. 61, 203, 252, 2 5 6 - 2 5 9 , 267, 269, 282, 290, 306, 318, 332, 334, 339, 340,
Indeks osób 356, 362, 363, 370, 445, 467, 488, 519, 536, 649, 659, 748, 830 Paweł I, papież 362 Paweł Diakon (Paulus Diaconus) 403 Paweł z Parmy 885 Paweł z Wenecji (Paolo Nicoletti di Udine, Paolo Venete) 849 Pazykles z Rodos 134 Peckham Jan 557, 574, 707, 710, 711, 718, 720, 724, 725, 727, 893 Pegis A.C. 348, 352 Peiper R. 382 Pelagiusz 356 Pelster F. 618, 707, 795 Pepin I Mały, król Francji 362 Pepo518 Peregrinus Proteus 206, 246 Periander, tyran Koryntu 5 Periktione 84 Perykles 38, 59, 60, 62, 66, 94, 110 Petrarca Francesco 829, 850, 8 9 7 - 9 0 0 Pfeiffer Franz 752 Picavet F. 9 1 4 Pieszczoch Sz. 269, 337 Pietras H. 918 Pietraszek Jerzy XII Piotr św. 252, 264, 4 1 0 Piotr Aureoli (d'Auriol) 785, 7 8 9 - 7 9 5 , 799, 801, 867 Piotr Cantor 517 Piotr Comestor 515, 516 Piotr Czcigodny z Cluny 468, 4 8 4 Piotr Damiani św. 399, 4 2 9 - 4 3 2 , 811 Piotr Hiszpan 571, 572, 785, 817, 837, 874 Piotr Janowy 717, 718 Piotr Lombard 354, 464, 466, 484, 506, 5 1 4 - 5 1 8 , 520, 539, 559, 618, 635, 661, 785, 866 Piotr Niger 805 Piotr OHvi (Petrus Ioannis OHvi) 714-718, 729 Piotr Roger 862 Piotr Tartaretus 874 Piotr z Ailly 380, 794, 8 2 8 - 8 3 1 , 880, 895 Piotr z Albano 846, 849, 853 Piotr z Aleksandrii 288 Piotr z Bergamo 855 Piotr z Conflans (Petrus de Confleto) 706, 727 Piotr z Courtenai 572 PiotrzFalco710 Piotr z Guichard 836
949 Piotr z Irlandii 5 6 1 , 5 6 2 , 6 4 4 Piotr z Kandii 866, 867, 871, 879 Piotr z Maricourt 584, 585, 834 Piotr z Owerni (Petrus de Alveria) 705, 732, 736, 737, 786 Piotr z Palude 787, 856 Piotr z Pizy (Petrus Grammaticus) 403 Piotr z Poitiers 516, 517, 520 Piotr z Tarantazji 621, 704 PiotrzTrabes718 Piotrowicz L. 148 Pirron z Elidy 154, 168, 180-185, 209 Pitagoras 18-24, 26, 4 1 , 213, 217, 219, 222, 247, 275, 282 Pittakos 5 Pizon 192 Platon 4 - 7 , 14, 15, 19, 20, 24, 29, 30, 33, 36, 39, 4 1 - 4 4 , 50, 54, 56, 59, 60, 62, 6 5 - 7 6 , 79, 80, 8 2 - 1 3 3 , 1 3 9 - 1 4 3 , 149, 154, 158, 163, 165, 166, 172, 178, 181, 184, 187, 188, 190, 194, 204, 2 1 3 - 2 1 5 , 2 1 9 - 2 2 2 , 2 2 4 - 2 2 9 , 2 3 3 , 240, 247, 254, 262, 2 6 5 - 2 6 8 , 275, 277, 282, 2 8 4 - 2 8 6 , 290, 300, 302, 303, 306, 309, 315, 3 2 5 - 3 2 9 , 332, 336, 347, 348, 373, 382, 385, 387, 388, 400, 406, 407, 422, 4 3 1 , 446, 454, 474_476, 486, 487, 489, 493, 497, 502, 503, 508, 532, 535, 546, 573, 576, 582, 583, 591, 603, 605, 622, 6 2 7 - 6 2 9 , 643, 655-657, 661, 662, 670, 673, 682, 692, 703, 737, 742, 830, 832, 866, 892, 898, 899, 903, 905, 917 Plezia Marian 66, 88 Pliniusz (Caius Plinius Secundus) 189, 463 Plotyn 7, 83, 2 2 7 - 2 3 1 , 233, 235, 238, 247, 287, 292, 293, 302, 304, 306, 329, 343, 422, 535, 662, 753, 919 Plutarch z Aten 236, 240 Plutarch z Cheronei 8, 61, 185, 189, 220, 221, 247, 267, 269 Polemon z Aten 56, 127, 159, 184 Poliainos 154, 169 Polibiusz 189 Polignot Melchior de 59, 159 Polikrates, tyran Syrakuz 20 Polistratos 154 Polos z Akragas 92, 93 Pompejusz (Pompeius C n a e u s Magnus) 189, 201 Poncjusz Piłat 264 Poppo z Fuldy 426 Porębowicz Edward 636
Indeks osób Porfiriusz z Tyru 20, 136, 225, 227-229, 2 3 3 - 2 3 5 , 247, 327, 329, 374, 385, 451, 452, 4 5 5 - 4 5 8 , 465, 466, 473, 476, 478, 479, 589, 670, 851 Posejdonios z Apamei 8, 134, 154, 158, 188-192, 194, 195, 201, 202, 217, 221, 223, 233, 246 Possydiusz, bp Kalamy 338 Praechter K. 6, 7, 86, 87, 99, 101, 905 Praepositinus z Cremony (Prćvostin) 517, 567, 618 Praksyfanes 168 Prantl Carl von 791, 908, 914 Priscus 261 Prodikos z Keos 56, 62, 92 Proklos z Bizancjum 128, 189, 225, 227, 2 3 5 - 2 4 0 , 247, 362, 368, 369, 373, 422, 546, 633, 636, 639, 670, 729, 737, 742, 743, 747, 876, 882, 919, 920 Prokop z Gazy 263 Prokopiuk Jerzy 372 Proksenos z Atarneusu 129, 130 Prosper Tiro św. 389 Protagoras z Abdery 56, 6 0 - 6 6 , 92, 110, 111 Pryscjan z Cezarei 4 6 2 Pryscjan z Lidii 226, 239, 246, 251, 452, 465, 558, 572 Pseudo-Abelard 507 Pseudo-Aleksander 134 Pseudo-Augustyn 458 Pseudo-Arystoteles 562 Pseudo-Bonawentura 880 Pseudo-Dionizy Areopagita 259, 293, 309, 311, 330, 3 6 2 - 3 7 4 , 376, 409, 411, 414, 416, 418, 422, 4 2 3 , 4 4 1 , 452, 467, 509, 512, 521, 526, 532, 562, 564, 574, 622, 635, 643, 645, 658, 662, 667, 670, 671, 673, 734, 742, 747, 749, 8 7 7 - 8 7 9 , 916, 918-920 Pseudo-Gilbert z la Porrće 558 Pseudo-Platon 276 Pseudo-Plutarch 8, 9 Pseudo-Szkot 861 P t o l o m e u s z ( P t o l e m a e u s Claudius) 132, 224, 246, 492, 538, 546 Ptolomeusz I Soter, król egipski 82 Ptolomeusz II Filadelfor, król egipski 279 Ptolomeusz z Lukki 708 P u e c h Aimć 271 P u e c h H.-Ch. 919 Pythias 130
950 Pytokles 170 Quaracchi 712 Quidort Jan (z Paryża) 705, 728, 756, 855 Rabelais Francois 397 Radolphus Strodus 836 Radulf Ardens 491 R a d u l f z L a o n 474, 4 8 8 , 5 1 4 Radulf z Longo Campo 512 Rajmund, abp Toledo 466 Rajmund z Sabunde 886 Rambert z Bolonii (Ramberto de Priamdizzi) 728, 786 Rambert z Lille 459 Rand Edward Kennard 411 Ratramnus z Corbie 427, 428 Reginald 500 Reginald z Piperno 644, 645, 708 Regner L. 641 Reinhard ze Św. Burcharda 426 Reiter M. 295 Rej Mikołaj 168 Remigiusz z Auxerre 380, 407, 425, 456, 458, 462, 487 Remigiusz z Girolami 708, 887 Rienzi Cola 896, 897 Rigaut Rajmund 714 Rijk L. M. de 473 Risner 633 Rist J. M. 920 Ritter A. M. 919 Robert II Pobożny, król Francji 425 Robert z M e l u n 499, 514, 515 Robert z Oksfordu 728 Robert z Sorbony 557 Rodington Jan 736, 869, 870 Roland z Cremony 556, 618, 619 Romanus z Rzymu 707 Roscelin 429, 433, 434, 440, 446, 458, 459, 474, 476, 484, 502 Rosello z Arezzo 562 Rotariusz (Rateriusz) z Werony 426 Rousseau Jean Jacąues 101 Rudolf z Birbach 880 Rufin 2 8 8 , 5 1 9 , 9 1 8 Rupert z D e u t z 491 Russell Bertrand 13, 33 Rusticiana 379 Ruszczyński J. 686 Ruysbroeck Jan 755, 830, 832, 8 7 7 - 8 8 1 Rybałt J. 646, 649, 656, 686, 702, 910 Ryckel Dionizy 633
Indeks osób Ryszard Ryszard Ryszard Ryszard 635,
z Conington 736 z Coutances 487 z Middleton 714, 719, 720, 728, 759 ze Św. Wiktora 319, 520, 5 2 9 - 5 3 2 , 650, 888
Saadja Gaon 552 Sajdak J. 308 Salamuch 652 Salomon, król izraelski 291, 294, 295, 590, 635, 889 Samuel Tajus z Saragossy 392 Sapor I, król perski 245 Saturnin (Satornik) 242, 247 Satyros z Kallatis 9 Schleiermacher Friedrich Ernst Daniel 83 Schmeller J. A. 458 Schneider A. 582 Scholz R. 853 Scypion Afrykański (Publius Gornelius Scipio Aemilianus) 187, 201, 897 Sedulius Scot z Irlandii 408 Sekstus Empiryk (Sextus Empiricus) 7, 80, 127, 180, 182, 185, 209, 211, 212, 246, 325, 562, 733 Seneka (Lucius Annaeus Seneca) 7, 164, 2 0 1 - 2 0 5 , 246, 332, 432, 462, 467, 487, 597, 856, 868, 892, 898 S e ń k o Władysław 415, 907, 914 Septuaginta 246 Servatus L u p u s z Ferrieres 407, 427, 458 Sewer (Lucius Septimus Severinus), cesarz rzymski 280 Sibert z B e e k 885 Sichulem 429 Siebert W. 919 Siger z Brabancji 554, 585, 6 3 5 - 6 4 2 , 7 2 3 - 7 2 6 , 798, 848, 850, 888, 889 Siger z Courtrai 894 Silvestro da Valsanzibio 849 Simiasz 85, 99 Simonides 4 Sinibald 643 Sinko Tadeusz 308, 316, 319, 320, 322 Siwek P. 123, 144, 145 Smaragdus z St. Michel 408, 425 Socjon z Aleksandrii 9 Sofokles 59, 65 Sofronisk 68 Sokrates 6, 9, 30, 4 1 , 44, 47, 56, 59, 6 6 - 7 8 , 80, 84, 85, 8 8 - 1 0 1 , 108-112, 114-116, 122, 123, 127, 130, 159, 165, 180, 184,
951 194, 204, 213, 219, 257, 2 6 2 - 2 6 4 , 267, 268, 332, 380, 4 7 4 - 4 7 6 , 483, 493, 703, 740, 792, 793, 7 9 5 - 7 9 7 , 830, 892 Solon 5, 13, 69, 84, 98 Sopatros z Apamei 234 Soramus z Efezu 334 Soto Dominik 859 Speetmann H. 711, 721 Speuzyp 56, 80, 127, 129, 194 Spinoza Baruch 641, 818, 872 S t e e l e R. 585 Stefan I Wielki Św., król węgierski 430 Stefan Tempier 621, 722, 723, 725, 726, 728, 729, 731, 734 Stefan z Aleksandrii 247 Stefan z Langton 567 Stephanus 86 Stiglmayr J. 3 7 0 , 9 1 9 Stilpon z Megary 56, 73, 75, 159 Stobajos Joannes 8, 201 Stokowska M. 351, 353 Stoltz A. 448 Stomma Stanisław 386 Strabon 189 Straton z Lampsakos 153, 154, 224 Stróżewski Władysław 917 Suarez Francisco 859, 882 Suchla B. R. 919 Sulowski J. 341, 346, 348, 349, 352, 357, 358 Sutton Tomasz 707, 727 Suzo Henryk 541, 755, 876, 877 Swieżawski Stefan XII, 673, 674, 678, 682, 684, 690, 819, 901, 9 0 4 - 9 2 0 Swineshead Ryszard (Calculator) 835 Sylwester II, papież 426, 456, 461, 463, 486 Symmach (Quintus Aurelius Simmachus) 339, 379, 380 Symmachowie, ród 379 Symplicjusz 7, 8, 38, 37, 226, 239, 246, 562, 655 Synezjos z Cyreny, bp Ptolemaidy 239, 240, 247, 330, 372 Syrian z Aleksandrii 225, 236, 246 Szołdrski W. 340, 356 Szymański Edward 193 Szymon Mag z Samarii 242, 247 Szymon z Tournai 517 Szymon z Val 635 Świderkówna Anna 272, 347 Świtkiewicz-Blandzi Agnieszka XI, 920
Indeks osób Tacjan (Tatianos Syrus) 261, 2 7 1 - 2 7 5 , 279, 280, 335 Tadeusz (Taddeo z Parmy) 850, 851 Tales z Miletu 5, 13-15, 40, 47, 590, 868, 905 Tarnowski K. 912 Tatarkiewicz Władysław 6, 21, 64, 77, 215, 377, 905, 907 Tauler Jan 743, 755, 875, 876 Teajtet 110 Temistiusz 7, 136, 146, 225, 246, 466, 562 Temistokles 94 Teodor 425 Teodor Ateista 56, 81 Teodor Bar Kont, bp 245 Teodor Studyta św. 376, 377 Teodor z Abu-Kurra 378 Teodor z Antiochii 561 Teodor z Asine 236, 247 Teodor z Cyreny 84, 177, 179 Teodor z Tarsu 393 Teodoret, bp Cyru 9, 330 Teodoryk, król Ostrogotów 3 7 9 , 3 8 0 , 3 8 3 , 3 9 0 T e o d o r y k z Chartres 4 6 5 , 486, 487, 4 9 2 - 4 9 7 , 412, 542 Teodoryk z Fryburga (Dietrich von Frieberg) 633, 709, 7 4 2 - 7 4 6 , 876 Teodulf 403, 404, 425 Teofil Aleksandryjski, bp 277, 278, 2 8 8 , 3 7 3 Teofrast z Eresos 8, 13, 15, 49, 131, 132, 152-154, 179, 184, 192, 2 2 3 - 2 2 5 , 329, 546, 549 Teoktyst, bp Cezarei 288 T e o n ze Smyrny 247 Terdagol 407 Terencjusz (Publius Terentius Afer) 462 Teresa z Avila św. 859 Terreni Gwidon z Perpignan 796, 797 Tertulian ( Q u i n t u s S e p t i m u s Florens Tertulianus) 241, 257, 261, 2 6 5 , 3 3 1 - 3 3 6 T h ć r y G. 750, 753 Thonnard F. J. 343, 344, 359 T h o r n d i k e L. 400 Timajos 85, 115 Tischner Józef 910 T o l o m e o Bartłomiej 645 Tomasz a Kempis 830, 834, 882, 896 Tomasz Becket św. 499, 500, 514 Tomasz Gallus (Cercellensis) 532, 877 Tomasz Gallus ze Św. Wiktora 363, 467 Tomasz Vio zw. Cajetanus 859, 860 Tomasz z Akwinu św. 131, 137, 146, 251,
^52 288, 304, 317, 318, 324, 328, 345, 363, 373, 383, 429, 4 4 1 , 446, 447, 464, 480, 485, 488, 509, 519, 520, 529, 5 4 2 - 5 4 5 , 547, 553, 556, 557, 561, 562, 566, 571, 585, 600, 602, 603, 606, 608, 611, 618, 619, 621, 626, 629, 632, 633, 635, 636, 6 3 8 - 6 4 0 , 6 4 2 - 7 0 5 , 707, 708, 710, 714, 715, 717, 719, 721, 722, 7 2 4 - 7 3 1 , 733, 736, 737, 7 4 1 - 7 4 4 , 746, 747, 752, 753, 756, 757, 759, 761, 763, 764, 766, 767, 769, 773, 774, 777, 778, 7 8 0 - 7 8 2 , 784-787, 789, 790, 792, 796, 797, 806, 808, 809, 811, 816, 827, 829, 847, 848, 8 5 4 - 8 6 2 , 875, 879, 883, 884, 888, 889, 902, 9 0 6 - 9 0 8 , 9 1 3 , 9 1 5 - 9 1 7 Tomasz z Cantimprć 618, 893 Tomasz z Erfurtu 894 Tomasz ze Strasburga 885, 898 Tomasz z Yorku 582 Torquemada Juan 886 Trazylaos, tyran Miletu 13 Trazyllos 5 1 , 8 6 , 219, 247 Trazymach z Chalcedonu 56, 65, 101 Tribbechovius A. 397 Tritemius Ioannes 755 Trivet Mikołaj 380 Troiło E. 849 Trombala A. 3 4 1 , 3 4 2 Tukidydes 60 Turkowska D . 345, 352 Twardowski Kazimierz 400, 907, 9 1 4 Tybbonidzi, ród 563 Tyberiusz (Tiberius Claudius N e r o Cae sar), cesarz rzymski 51, 86, 219 Tykoniusz 359 Tymon z Fliuntu 154, 180, 182, 183, 185 Tymoteusz 264 Tyrfon (Tarfon), rabin 263 U e b e r w e g Friedrich 6, 7, 86, 99, 101, 905 Ulryk ze Strasburga 633, 738, 746 Urban IV, papież 562 Usener Hermann 381 Uspienski Boris 377 Valla Lorenzo 362 Van Steenbergen F. 725, 908, 910, 9 1 4 - 9 1 6 Vernani Guido 858 Vega L o p e Carpio Fćlix de 695 Vernias Nicoletto 849 Vischer F. T h . 428 Vivćs Luis 902
953
Indeks osób Wadding L. 758, 759, 902 Walafried Strabo z Reichenau 407 Walens, cesarz rzymski 315 Walentyn 243, 244, 247, 279 Wallerand G. 737 Walter z Bruges 710 Walter z Lille 893 Walter z Mortagne 473, 502, 506, 507 Walter z Muissi 543 Walter ze Św. Wiktora 488, 520 Warron (Marcus Terentius Varro) 154, 195, 462 Wawrzyniec z Lindores 836 Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) 192, 404, 452, 462, 887 West H. J. 920 Więckowski A. 910 Wiklif Jan 784, 829, 832, 836, 845, 872, 873 Wilamowitz-Moellendorff U. von 87 Wilhelm, złotnik 542 Wilhelm Bretończyk 541 Wilhelm Peyre de Godin (Guillelmus Petri de Godino) 856 Wilhelm I Zdobywca, król Anglii 425 Wilhelm z Alnwick 865 Wilhelm z Auxerre 446, 512, 5 6 6 - 5 6 8 , 571 Wilhelm z Champeaux 4 7 4 - 4 7 6 , 479, 507, 516, 520 Wilhelm z Conches (Guillelmus de Con ches) 380, 486, 487, 4 9 7 - 4 9 9 , 508, 538, 540 Wilhelm z C o n n e n d h a m 4 5 1 , 452 Wilhelm z Hirschau 498 Wilhelm z La Mare 562, 711, 721, 724, 727, 728, 759, 8 5 4 Wilhelm z Malmesbury 428 Wilhelm z M o e r b e k e 237, 373, 554, 562, 633, 634, 645, 737, 742, 876 Wilhelm z Owernii 446, 5 6 8 - 5 7 1 , 582, 584, 593, 638, 645, 646, 722 Wilhelm z Saint-Amour 557 572, 602, 644 Wilhelm z Saint-Thierry 484, 497, 498, 538 Wilhelm z Shyreswood 571 Wilhelm z Ware 720, 758
Willner H. 508 Wilton Tomasz (Thomas Anglicus) 848 Wincenty z Beauvais 508, 704, 893 Wirgiliusz z Kordowy 561 Witalis z Furno 714, 720 Witelon 562, 582, 633, 634, 710, 742 Witwicki Władysław 62, 65, 67, 69, 71, 72, 98, 100, 111, 112, 219 Władysław II Jagiełło, król Polski 831 Włodarczyk T. 4 3 4 - 4 3 7 , 4 4 1 , 4 4 4 - 4 4 7 , 449, 451 Włodek Zofia 674, 678, 683 Wodham (Goddam) Adam 820, 821, 867 Wojkowski B. 375, 376 Wolf Friedrich August 882 Woroniecki Jacek 620 Wulf Maurice de 399, 4 1 1 , 459, 475, 506, 563, 566, 583, 593, 604, 612, 632, 708, 710, 712, 720, 725, 728, 730, 733, 735, 786, 789, 790, 7 9 3 - 7 9 7 , 799, 821, 836, 840, 842, 843, 847, 848, 8 5 5 - 8 5 8 , 863, 864, 867, 870, 872, 877, 879, 9 0 6 - 9 0 8 , 915 Xiberta B. M. 796 Zalewski Sylwester 266, 274, 287, 324, 335, 386, 414, 418, 423, 8 2 1 - 8 2 3 , 827, 832, 833, 839, 841, 845, 846, 852, 863, 866, 915 Zega W 674, 678, 683 Zeller Eduard 6, 7, 905 Z e n o n z Elei 7, 33, 4 4 - 4 6 , 49, 74, 111, 173 Zenon z Kition 20, 75, 154, 159, 160, 165, 166, 168, 180, 183, 194, 201 Z e n o n z Sydonu 154, 192, 193, 195 Z e n o n z Tarsu 154, 160, 187 Zimmermann F. 636 Zwolińska Agata XI Żurowska M. 377 Żyd Salomon 467
333, 825, 851,
112, 163,
Spis ilustracji
\
Ilustracje na stronach działowych Arystoteles, portal królewski, 1145 r., katedra Chartres, Francja I s. 1 Św. Tomasz z Akwinu, archiwum P W N I s. 249 Grzegorz Wielki w swoim skryptorium, okładka księgi, kość słoniowa, X w., Kunsthistoriches Museum, Wiedeń I s. 395
Ilustracje na w k ł a d k a c h k r e d o w y c h Po s. 164 1. Demeter, Kora i Triptolemos, relief eleuzyjski, ok. 440 r. p.n.e., Musee National, Ateny 2. Zenon i Epikur na srebrnym kubku, archiwum P W N 3. Sokrates, kopia rzymska, archiwum P W N 4. Platon, kopia rzymska, archiwum P W N 5. Srebrna tetradrachma: awers Atena, rewers sowa i gałązka oliwna, ok. 440 r. p.n.e., Ashmolean Museum, Oxford 6. Aleksander III Wielki, fragment mozaiki Bitwa Aleksandra z Dariuszem II pod Issos, ok. 120 r. p.n.e., Museo Nazionale, Neapol 7. Kybele w rydwanie zaprzężonym w lwy, płaskorzeźba, III w., archiwum P W N 8. Scena ilustrująca kult Izydy, I w., Museo Nazionale, Neapol Po s. 308 9. Matka Boska Włodzimierska, ikona, szkoła moskiewska, pocz. XV w., M u z e u m Rosyjskie, Petersburg 10. Jan Chrzciciel, mozaika, ok. 1270 r. kościół Hagia Sophia, Stambuł 11. Ręka Boga (Manus D e i ) i symbole Czterech Ewangelistów, ok. 820 r., Ewangeliarz z opac twa benedyktynów w Saint Benoit-sur-Loire, Fleury, Burgherbibliothek, Berno 12. Kazanie św. Dionizego w Paryżu, Żywot św. Dionizego, XIV w., Bibliotheąue Nationale, Paryż 13. Kuszenie św. Antoniego, Hieronymus Bosch, 1516 r., właśc. Jeroen Anthoniszoon van Aeken, Museu de Nacional de Art Antige, Lizbona 14. Św. Hieronim, Mistrz Teodoryk z Pragi, 1360-1364 r., kaplica św. Krzyża, Karlstejn 15. Św. Augustyn, anonimowy malarz krakowski, ok. 1470, M u z e u m Narodowe, Kraków 16. Szymon Słupnik, 1465 r., Tichwin Po s. 564 17. Stworzenie świata, mozaika, XII w., kaplica pałacowa, Palermo 18. Adam i Ewa, kwatera brązowych drzwi, XII w., katedra San Zeno Maggiore, Werona 19. Jeruzalem Niebiańskie, Kodeks Beatusa, poł. X w., Pierpont Morgan Library, N o w y Jork 20. „I piąty anioł zatrąbił... plaga szarańczy", Kodeks Beatusa, poł. X w., Pierpont Morgan Li brary, N o w y Jork 21. Mapa świata, psałterz, pocz. XIII w., British Library, Londyn 22. Piekło, Kodeks Beatusa z Santo Domingo de Silos, 1109 r., British Library, Londyn 23. Bernard z Clairvaux, XV w., archiwum P W N 24. Rozeta katedry Notre D a m e w Chartres, XIII w., Francja
Spis ilustracji
955
Po s. 756 25. Strona z rękopisu Kanonu medycyny Awicenny, XV w. 26. Szkoła medycyny w Salerno, miniatura z hebrajskiego rękopisu Kanonu medycyny Awicen ny, XIV w., archiwum P W N 27. Sen papieża Innocentego III, Giotto di Bondone, fragment fresku, 1296-1298 r., kościół św. Franciszka, Asyż 28. Książę de Berry udający się w drogę, miniatura z Małych godzinek księcia de Berry, ok. 1390 r., Bibliotheąue Nationale, Paryż 29. Luty, bracia Limburg, miniatura z Godzinek księcia de Berry, 1415-1416, M u s ć e Condć, Chantilly 30. Alegoria Dobrych i Złych Rządów, Ambrogio Lorenzetti, fresk, ok. 1338-1340 r., Palazzo Publico, Siena 31. Dante Alighieri, fresk, XVI w., archiwum P W N 32. Boska Komedia Dantego, karta tytułowa kodeksu z 3 scenami zawierającymi wizerunek sa mego poety, ok. 1340 r., Biblioteka Uniwersytecka, Budapeszt
Wydawnictwo Naukowe PWN SA Wydanie pierwsze Arkuszy drukarskich 60,5 + 2 ark. wkł. il. Druk ukończono we wrześniu 2000 r. Druk i oprawa: Rzeszowskie Zakłady Graficzne S.A. Rzeszów, ul. płk. L. Lisa-Kuli 19. Zam. 596/2000.
