VILNIAUS UNIVERSITETAS FILOLOGIJOS FAKULTETAS
LIETUVIŲ KALBOS ETIMOLOGINIS ŽODYNAS Wojciech Smoczyński
Vilnius 2 0 0 7
UNIWERSYTET WILEŃSKI WYDZIAŁ FILOLOGICZNY
SŁOWNIK ETYMOLOGICZNY JĘZYKA LITEWSKIEGO Wojciech Smoczyński
Wilno 2 0 0 7
UDK 8 0 8 . 8 2 - 3 Sl-45
Recenzenci: Leszek Bednarczuk (Kraków) Axel Holvoet (Wilno)
SPONSOR WYDANIA
ORLEN
ISBN 9 7 8 - 9 9 5 5 - 3 3 - 1 5 2 - 0 Edytor "Printer Polyglott", Jost Gippert, Frankfurt a. Main Przygotowanie kalek: Magdalena Smoczyńska © Wojciech Smoczyński 2007 © Uniwersytet Wileński 2007
f
Kazimiero Būgos atminimui
P R Z E D M O W A
Słownik niniejszy (skrót S E J L ) stanowi rozwinięcie Małego słownika etymologicznego języka litewskiego, który powstał jako skrypt dla studentów lituanistyki w Uniwersytecie Warszawskim i był w L 2001-2003 używany na ćwiczeniach do Gramatyki historycznej języka litewskiego i do lektury tekstów starolitewskich. Dydaktyczne przeznaczenie słownika pociągnęło za sobą pewne mankamenty, mianowicie ograniczoną do jednego tomu objętość i brak odwołań do prac poszczególnych etymologów. Z tych powodów SEJL nie chce i nie może równać się z Litauisches etymologisches Worterbuch Ernsta Fraenkla (1955-1965), dziełem znacznie szerzej zakrojonym, zaopatrzonym w szczegółowy komentarz bibliograficzny i tym samym stanowiącym — mimo upływu czasu — dogodny punkt wyjścia dla nowych analiz etymologicznych. W kilku jednak punktach SEJL różni się od dzieła E. Fraenkla pod względem metodycznym: 1° Daje pierwszeństwo etymologii "wyrazowej" przed tzw. etymologią "pierwiastkową" (Wurzeletymologie). 2° Nie odwołuje się do teorii rozszerzeń pierwiastkowych (Wurzelerweiterungen), więc nie poszukuje na przykład wspólnego mianownika dla form tak różnych, jak bridutis, braukti, łot. bruzat i rcs. brusnuti (Fraenkel I, 54, s.v. braukti). 3° Gdy chodzi o analizę leksemów odziedziczonych z pie., to SEJL bazuje na przyjętym dziś modelu alternacji wokalicznej, modelu który uwzględnia teorię o trzech pie. spółgłoskach laryngalnych (zob. Smoczyński 2006). 4° Materiał leksykalny, który odznacza się zróżnicowaniem apofonicznym, jest w SEJL ujęty przeważnie zbiorczo, w hasłach czasownikowych i wyszczególniony w podziale na stopnie apofoniczne (SE, SO, SZ, WSZ itp.), a to po to, by uwidocznić zachowawcze rysy litewskiej morfonologii. 5° Częściej niż w słowniku E. Fraenkla lemmaty SEJL zamykają stwierdzenia "Niejasne", "Bez etymologii", "Bez dobrej etymologii". Ma to na celu wyraźne odgraniczenie materiału niepewnego, wymagającego dalszych badań od materiału pozytywnie (lub co najmniej jako tako) zinterpretowanego pod względem etymologicznym. Składniki hasła słownikowego w SEJL: 1. (A) Rzeczownik pod formą nom. sg.; gdy ten kończy się na ~/.s\ wskazuje sic, czy gen. sg. ma końcówkę -io czy też -ies. Formom nom. sg., które są akcentowane na końcówce (-a, -is, -ė), towarzyszy cyfra wskazująca paradygmat akcentowy. (B) Przymiotnik w formie rodzaju męskiego, z dodaniem końcówki rodzaju żeńskiego. (C) Czasownik w trzech formach: infinitivi, praesentis i praeteriti. 2. Odpowiednik łotewski i/lub staropruski. W wypadku wyrazów bałtosłowiańskich również odpowiednik słowiański. 3. Opis słowotwórczy wyrazu: osnowa, sufiks, stopień apofoniczny. W szczególnych wypadkach dodaje się paralele strukturalne. 4. Rekonstrukcja formy (plit., pb.) i znaczenia etymologicznego. 5. Przy wyrazach odziedziczonych: przydział do pierwiastka pie., z wymienieniem co najmniej dwu form pokrewnych z języków ie. 6. Derywaty od wyrazu hasłowego, z podziałem na simplicia i composita (cps.). W wypadku derywatów apofonicznych dzieli się je według stopni apofonicznych (SE, SO, SZ, WSZ itp.). — Gdy zachodzi potrzeba uwidocznienia zróżnicowanych chronologicznie nawarstwień, sięga się po takie terminy, jak "neopierwiastek", "neoosnowa" i "neosufiks"
VIII (objaśnienie na s. XXV). — Orientacją w położeniu derywatu zapewnia "Indeks wyrazów litewskich". 7. Za przykładem K. Būgi (1924) przy części rzeczowników wymieniono również ich derywaty onomastyczne. Są to z jednej strony nazwy miejscowe, głównie nazwy wsi1, z drugiej strony nazwy rzek i jezior, czasem też nazwy bagien, łąk, lasów i gór2. Jak wiadomo materiał onomastyczny odznacza się specyficznym zasobem sufiksów i godnym uwagi repertuarem wyrazów złożonych. Gdy chodzi o dobór wyrazów do etymologizowania, to nie czułem się skrępowany ramami współczesnego języka literackiego. Chętnie sięgałem po wyrazy przestarzałe, gwarowe, starolitewskie, gdy tylko było widoczne, że ich forma i/lub znaczenie wnoszą informacje cenne dla gramatyki historycznej lub historii języka. Z tego samego powodu nie stroniłem od zapożyczeń. Slawizmy, germanizmy i lettycyzmy to wymowne pamiątki zetknięcia się Litwinów z innymi narodami i ich językami. Ze względu na wiek, ilość i szerokie rozpowszechnienie najważniejsze są tu oczywiście slawizmy (por. monografie A. Brucknera 1877, P. Skardžiusa 1931 i J. Otrębskiego 1932). W porządku chronologicznym wyróżnia się tu zapożyczenia z języków staroruskiego (od XI w.), starobiałoruskiego, staropolskiego, średnio- i nowopolskiego, białoruskiego i — od końca XVII w. — rosyjskiego. Prace K. Bugi (1925) i N. Borowskiej (1957) są przykładem na to, jak można w oparciu o świadectwo zapożyczeń snuć interesujące wywody z zakresu historii kultury litewskiej. — Gdy chodzi o lettycyzmy, to wybór przykładów wraz z ich objaśnieniem zawdzięczam znawcy tego tematu, Panu Prof. V. Urbutisowi. Cytowany w S E J L materiał litewski pochodzi niemal w całości z ukończonego w 2002 r. Lietuvių kalbos žodynas (skrót LKŽ). Ten słownik akademicki obejmuje słownictwo zarówno współczesnego języka literackiego, jak i słownictwo dawne (w tym najdawniejsze, z tekstów starolitewskich) oraz gwarowe, pochodzące głównie z przeprowadzonych po II wojnie światowej na obszarze całej Litwy badań dialektologicznych. Z LKŽ zaczerpnięto też zdania obrazujące użycie rzadszych wyrazów. Natomiast zdania ilustrujące użycie wyrazów gramatycznych (przyimków, spójników, partykuł) zostały przejęte z Gramatyki języka litewskiego J. Otrębskiego t. III (1956, 308 n.). W szerokim zakresie wykorzystałem zasoby Szyrwidowego Dictionarium trium linguarum (skrót SD), po pierwsze dlatego, że jest to pionierskie opracowanie leksykograficzne dla języka litewskiego, po drugie dlatego, że ten polsko-łacińsko-litewski słownik daje studentowi moc wiadomości o XVII-wiecznej litewszczyźnie w interesującej oprawie języka średniopolskiego. Niezrozumiałe niekiedy dla współczesnego czytelnika wyrazy polskie zostały objaśnione przy pomocy Słownika polszczyzny XVI wieku (skrót S Ł O W X V i ) i słownika S. Lindego (skrót L.). Wobec wszędzie dziś zauważalnego odwrotu od badań historycznojęzykowych nie wypada tu utyskiwać nad stanem litewskiej leksykografii historycznej. Wiadomo, że 0 jakości słownika etymologicznego przesądza nie tyle kompetencja jego autora, co ilość 1 jakość prac przygotowujących tego rodzaju syntezę. Mam tu na myśli z jednej strony
1
W y b r a n e — ale bez zamiaru ich wyczerpania — ze spisu u r z ę d o w e g o Lietuvos
-teritorinio 2
suskirstymo
žinynas.
TSR
administracinio-
II dalis. Parengė Z. Noreika ir V. Stravinskas. Vilnius: Mintis, 1976.
W s z y s t k o za s ł o w n i k i e m h y d r o n i m i c z n y m A. Vanagasa (1981).
IX
monografie wyrazowe, zwłaszcza monografie zwartych działów słownikowych (por. np. nazwy części ciała, nazwy budynków gospodarskich, nazwy rzemiosł, nazwy uroczystości wiejskich, nazwy roślin i drzew, nazwy zwierząt dzikich i domowych, terminologia rolnicza, rybacka, tkacka itp.), z drugiej strony studia historyczno-porównawcze w zakresie poszczególnych działów morfologii i słowotwórstwa. Na razie są to wszystko dezyderaty pod adresem przyszłych badaczy w dziedzinie litewskiej leksykologii i etymologii.
*
* *
Virgilijus Čepaitis, Greta Lemanaitė Deprati, Dr Berndt Gliwa, Prof. Axel Holvoet, Dr Norbert Ostrowski, Dr Jurgis Pakerys i Prof. Zigmas Zinkevičius czytali początkowe wersje SEJL i podzielili się z autorem swymi uwagami. Wersję z 2006 r. poddał szczegółowej krytyce etymolog Prof. Vincas Urbutis3. Na temat wersji z końca 2007 r. wypowiedział się w dwu obszernych listach etymolog Prof. Andrzej Bańkowski. Belgijski indoeuropeistą Prof. Xavier Tremblay przedłożył krytyką moich wywodów porównawczych w odniesieniu do początkowych 100 stron SEJL. Wszystkim wymienionym Kolegom serdecznie dziękują za bezinteresowną pomoc. Jednocześnie proszą o wyrozumiałość, ponieważ w pewnych kwestiach mój upór kazał mi pozostać przy własnym zdaniu. Słowa wdzięczności kierują do Pana Doc. dr. Antanasa Smetony, który jako Dziekan Wydziału Filologicznego wystąpił z inicjatywą wydania niniejszego słownika przez Uniwersytet Wileński, a także do Pani Doc. dr Diany Šileikaitė, która opiekowała sią jego drukiem.
Kraków, grudzień 2007 r.
3
Wojciech Smoczyński
Postulat recenzenta, by usunąć ze słownika większość przestarzałych slawizmów, mimo wahań ostatecznie nie został przeze mnie uwzględniony. r
ŹRÓDŁA
DK = PALIONIS, Jonas (wyd.). Mikalojaus Daukšos 1595 metų katekizmas. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1995. (Bibliotheca Baltica. Lithuania.) Mikalojaus Daukšos 1595 metų katekizmas. DP = KUDZINOWSKI, Czesław. Indeks-slownik do «Daukšos Postilė». Tomy I-II. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 1977. EV = Elbinger Vokabular. Cytowane za Vytautas MAŽIULIS (wyd.), Prūsų kalbos paminklai. Vilnius: Mintis, 1966. GERULLIS, Georg. Die altpreufiischen Ortsnamen. Berlin u. Leipzig: Vereinigung wissenschaftlicher Verleger, 1922. JUSZKIEWICZ, A[ntoni]. Litovskij slovarb A. Juškeviča sb tolkovaniemh slovh na russkomt i polbskomb jazykcuch. TOITVL I. Sanktpeterburg-b 1904. (Izdanie Otdelenija russkago jazyka i slovesnosti Imperatorskoj Akademii Naukt). — Toma Il-go, vyp. 1. Petrograde 1922, Rossijskaja gosudarstvennaja akademičeskaja tipografija. Lietuvos TSR administracinio-teritorinio suskirstymo žinynas. II dalis. Parengė Zigmuntas NOREIKA ir Vincentas STRAVINSKAS. Vilnius: Mintis, 1976. L. = LlNDE, M. Samuel Bogumił. Słownik jązyka polskiego. Wydanie drugie, poprawne i pomnożone. Lwów: W drukarni Zakładu Ossolińskich, 1854. LKŽ = Lietuvių kalbos žodynas, tomy I- XX. Vilnius 1943-2002. ME = MUHLENBACHS, Karl. Latviešu valodas vardnica. Lettisch-Deutsches Wórterbuch, I-IV. Redigiert, erganzt und fortgesetzt von J[anis] ENDZELINS. Hg. vom lettischen Bildungsministerium, Riga 1923-1932. Mž = URBAS, Dominykas, Martyno Mažvydo raštų žodynas. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1996. NIEDERMANN, Max & Alfred SENN, Franz BRENDER, Anton SALYS. Wórterbuch
der
litauischen Schriftsprache. Litauisch-deutsch, I-V. Heidelberg: Winter, 19321968. PALIONIS, Jonas. XVI-XVII a. lietuviškų raštų atrankinis žodynas (apie 10.000 žodžių). Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2004. PK = 1598 metų Merkelio Petkevičiaus Katechizmas. 2-s leidimas (fotografuotinis). Kaunas 1939. (Švietimo ministerijos Knygų leidimo komisijos leidinys n 506.). Tytuł oryg.: Polski z Litewskim Katechizm Abo Krótkie w iedno mieysce zebranie, wiary y powinności Krześćiańskiey ... Nakładem Jego Mści Pana Malchera Pietkiewicźa, Pisarza ziemskiego Wileńskiego. W Wilnie ... roku 1598. SłXVI = Słownik polszczyzny XVI wieku. Komitet redakcyjny: Stanisław Bąk e.a. Instytut Badań Literackich, Polska Akademia Nauk. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1966-. SD = Dictionarium trium linguarum in usum studiosae iuventutis, auctore R.P. Constantino Szyrwid. [Wydanie III]. Vilnae, Typis Academicis Societatis lesu Anno Domini M.DC.XLII. Cytowane według wydania Kazys PAKALKA (red.), Pirmasis lietuvių kalbos žodynas. Vilnius: Mokslas, 1979.
XI
SD1 = Pierwszy słownik K. Szyrwida (bez strony tytułowej). Cytowany według wydania Kazys PAKALKA (red.), Senasis Konstantino Sirvydo žodynas. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1997. Slovnik jazyka staroslovenskeho. Lexicon linguaepalaeoslovenicae, I-IV. Red. Josef KURZ e.a. Praha: Academia, 1966-1997. SW = Słownik jązyka polskiego. Ułożony pod redakcją Jana KARŁOWICZA, Adama KRYŃSKIEGO i Władysława NIEDŹWIEDZKIEGO. T. I-VIII. Warszawa: Nakładem prenumeratorów i kasy im. Mianowskiego, 1900-1927 [tzw. Słownik warszawski]. ŠLAPELIS, Jurgis. Kirčiuotas lenkiškas lietuvių kalbos žodynas. Antroji laida. Vilnius: Spaustuvė "Raida", 1940. VANAGAS, Aleksandras. 1981. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius: Mokslas. Lietuvių kalbos ir literatūros institutas.
SŁOWNIKI E T Y M O L O G I C Z N E BAŃKOWSKI, Andrzej. 2000. Etymologiczny słownik jązyka polskiego, I-II (do litery /;). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. BERNEKER, Erich. 1896. Die preussische Sprache. Texte, Grammatik, etymologisches Worterbuch. Strassburg: Verlag von Karl J. Trubner. BERNEKER, Erich. Slavisches etymologisches Worterbuch, I: A-L (1908-1913), II: ma morh (1914). Heidelberg: Carl Winter's Universitatsbuchhandlung. BEZLAJ, France. 1977-2005. Etimološki slovar slovenskega jezika, I-IV. Ljubljana: Slovenska akademija znanosti in umetnosti. BORYŚ, Wiesław. 2005. Słownik etymologiczny jązyka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie. BRUCKNER, Aleksander. 1927. Słownik etymologiczny jązyka polskiego. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza. BUCK, Carl Darling. 1971. A dictionary of selected synonyms in the principai huloEuropean languages. A contribution to the history of ideas. 3rd impression. Chicago-London: The University of Chicago Press. CHANTRAINE, Pierre. 1968-1980. Dictionnaire etymologiąue de la langue greąue. Histoire des mots. Paris: Editions Klincksieck. ENDZELINS, Janis. 1943. Senprūšu valoda. Ievads, gramatika un leksika. Rlga: Universitates apgads. ERNOUT, Alfred, MEILLET, Antoine. Dictionnaire etymologicjue de la langue latinc. Histoire des mots. Paris: Librairie C. Klincksieck, 1932 (4 wyd. 1959-1960). Etimološki rečnik srpskog jezika, I-. Beograd 2003-. Etymalahičny slounik belaruskaj movy, I-XI. Red. V. U. MARTYNAŪ (t. I-VIII), H. A. CYXUN (od t. IX). M i ń s k 1978-.
Etymologicky slovnik jazyka staroslovenskeho. Red. Eva HAVLOVA, (od zesz. 7) Adolf ERHART, (od zesz. 13) Ilona JANYŠKOVA. Academia, Praha: Academia, 1989-. Ėtimologičeskij slovarb slavjanskix jazykov. Red. O. N. TRUBAČEV. Moskva: Nauka, 1974-.
XII Etymologisches Wórterbuch des Deutschen. Erarbeitet im Zentralinstitut flir Sprachwissenschaft Berlin unter der Leitung von Wolfgang PFEIFER. 2. Auflage Februar 1997. Miinchen: Deutscher Taschenbuch Verlag. Etymolohyčnyj slovnyk ukrainsbkoi movy, I-IV. Kyiv 1982-. FRAENKEL, Ernst. 1955-1965. Litauisches etymologisches Wórterbuch (unter Mitarbeit von Annemarie SŁUPSKI, fortgeftihrt von Erich HOFMANN und Eberhard TANGL). I-II.
Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag und Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht. FRISK, Hjalmar. 1960-1973. Griechisches etymologisches Wórterbuch, I-III. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag (zweite, unveranderte Auflage 1973). KARULIS, Konstantlns. 1992. Latviešu etimologijas vardmca, I-II. RTga: Avots. KLUGE, Friedrich. 1989. Etymologisches Wórterbuch der deutschen Sprache. 22. Auflage. Unter Mithilfe von Max Btirgisser u. Bernd Gregor vollig neu bearbeitet von Elmar SEEBOLD. Berlin - New York: Walter de Gruyter. LEHMANN, Winfred P. 1986. A Gothic etymological dictionary. Leiden: Brill. LIV = Lexikon der indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primarstammbildungen. Unter Leitung von Helmut Rix, unter der Mitarbeit vieler anderer bearbeitet von Martin KUMMEL, Thomas ZEHNDER, Reiner LIPP, Brigitte SCHIRMER. Wiesbaden: Reichert, 1998. LIV2 = Lexikon der indogermanischen Verben ... Zweite, erweiterte und verbesserte Auflage bearbeitet von Martin KUMMEL und Helmut Rix, Wiesbaden: Reichert, 2001. LLOYD, Albert, LUHR, Rosemarie (od t. II) & SPRINGER, Otto, Etymologisches Wórterbuch des Althochdeutschen, I (a - bejjesto), II (bi - ej jo). Góttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1988, 1998. MACHEK, Vaclav. 1968. Etymologicky slovmk jazyka českeho. Druhe, opravenė a doplnenė vydani. Praha: Academia: Nakladatelstvi Československe Akademie Ved. MAYRHOFER, Manfred. EWAia. 1986-2001. Etymologisches Wórterbuch des Altindoarischen, I-IV. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. MAŽIULIS, Vytautas. 1988-1997. Prūsų kalbos etimologijos žodynas, I-IV. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. POKORNY, Julius. 1959-1969. Indogermanisches etymologisches Wórterbuch, I-II. Bern: A. Francke AG. PUHVEL, Jaan. 1984-1997. Hittite etymological dictionary, I-IV. Berlin - New York Amsterdam: Mouton de Gruyter. SKOK, Petar. 1971-1974. Etimologijski rječnik hrvatskoga iii srpskoga jezika, I-IV. Uredili akademici Mirko Deanovic i Ljudevit Jonke. Suradivao u predradnjama i priredio za tisak Valentin Putanec. Zagreb: Jugoslavenska Akademija Znanosti i Umjetnosti. SŁAWSKI, Franciszek. 1952-1982. Słownik etymologiczny jązyka polskiego, I-V [przerwany po wyrazie liywy]. Kraków: Towarzystwo Miłośników Jązyka Polskiego. Słownik prasłowiański, pod red. Fr. SŁAWSKIEGO. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974-.
XIII SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2005. Lexikon der altpreufiischen Verben. Innsbruck: Institut flir Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 117.) SNOJ, Marko. 2003. Slovenski etimološki slovar. Druga, pregledana in dopolnjena izdaja. Ljubljana: Modrijan. TOPOROV, Vladimir Nikolaevič. Prusskij jazyk. Slovarb. T. I: A-D (1975), II: E-H (1979), III: I-K (1980), IV: K-L (1984), V: L (1990). Moskva: Izdatelbstvo Nauka.
TRAUTMANN, Reinhold. 1923. Baltisch-Slavisches Wórterbuch. Góttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. VASMER, Max. 1953-1958. Russisches etymologisches Wórterbuch, I-III. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. WALDE, Alois. Lateinisches etymologisches Wórterbuch, I-II. 3., neubearbeitete Auflage von J[ohann] B[aptist] HOFMANN. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag, 1938-1954.
INNE WYKORZYSTANE PRACE Saulius. 1993. Daiktavardžių darybos raida. Lietuvių kalbos veiksmažodiniai vediniai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla. A M B R A Z A S , Saulius. 2000. Daiktavardžių darybos raida. [T.J II: Lietuvių kalbos vardazodiniai vediniai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. BERNEKER, Erich. 1899, "Von der Vertretung des idg. eu im baltisch-slavischen Sprachzweig", w: Indogermanische Forschungen X, 145-167. BOROWSKA, Nina. 1957. "Wpływy słowiańskie na litewską terminologię kościelną na podstawie Dictionarium Szyrwida", w: Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 2, 320-365. BRUCKNER, Aleksander. 1877. Litu-slavische Studien, 1: Die slavischen Lehnwdrter im Litauischen. Weimar. BŪGA, Kazimieras. 1924. Lietuvių kalbos žodynas, I sąsiuvinis. Kaunas: Švietimo ministerija. Przedruk w Rinktiniai raštai, t. III, 9-490. BŪGA, Kazimieras. 1925. "Die litauisch-weiBrussischen Beziehungen und ihr Alter", w: Zeitschrift fur slavische Philologie I, 26-55. Przedruk w Rinktiniai raštai, t. III, 749-778. BŪGA, Kazimieras. Rinktiniai raštai (red. Zigmas Zinkevičius). T. I (1958), t. II (1959), t. III (1961), t. IV: Indeksy (oprac. Z. Zinkevičius, 1962). Vilnius: Valstybinė politinės ir mokslinės literatūros leidykla. BUIVYDIENĖ, Rūta. 1997. Vedybų giminystės pavadinimai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. DERKSEN, Riek. 1996. Metatony in Baltic. Amsterdam - Atlanta, GA: Rodopi. (Leiden Studies in Indo-European, 6.) ENDZELIN, J[an]. 1922. Lettische Grammatik. Riga: Kommissionsverlag A. Gulbis. E N D Z E L I N , JĮan]. 1944. Altpreussische Grammatik. Riga: Verlag Latvju gramata. AMBRAZAS,
XIV ENDZELINS, Janis. 1971-1982. Darbu izlase četros sėjumos. Wydał R. Grabis e.a. Tomy I, II, 111:1, 111:2, IV: 1, IV:2. Rlga: Zinatne. (A. UpTša valodas un literatūras institūts.) FRAENKEL, Ernst. 1929. Syntax der litauischen Postpositionen und Prapositionen. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. GIRDENIS, Aleksas. 1995. Teoriniai fonologijos pagrindai. Vilnius: Vilniaus universitetas. KABAŠINSKMTĖ, Birutė. 1998. Lietuvių kalbos liaudies etimologija ir artimi reiškiniai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas. KALĖDA, Algis, KALĖDIENĖ, Barbara, NIEDZVIECKA, Marija. 1991. Lietuvių-lenkų kalbų žodynas. Słownik litewsko-polski. Vilnius: Mokslas. KARALIŪNAS, Simas. 1966. "K voprosu ob i.-e. posle u v litovskom jazyke", w: Baltistica I, 113-126. KARALIŪNAS, Simas. 1968. "Kai kurie baltų ir slavų kalbų seniausiųjų santykių klausimai", w: Lietuvių kalbotyros klausimai X, 7-100. KARALIŪNAS, Simas. 1987. Baltų kalbų struktūrų bendrybės ir jų kilmė. Vilnius: Mokslas. KAUKIENĖ, Audronė. 1994. Lietuvių kalbos veiksmažodžio istorija. I [tomas]. Klaipėda: Klaipėdos universitetas. KAUKIENĖ, Audronė. 2002. Lietuvių kalbos veiksmažodžio istorija. U [tomas]. Klaipėda: Klaipėdos universitetas. KLINGENSCHMITT, Gert. 1982. Das altarmenische Verbum. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag. KURYŁOWICZ, Jerzy. 1956. Uapophonie en indo-europėen. Wrocław etc.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. (Polska Akademia Nauk, Prace Językoznawcze, 9.) KURYŁOWICZ, Jerzy. 1968. Indogermanische Grammatik. Bd. II: Akzent, Ablaut. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. LESKIEN, August. 1884. Der Ablaut der Wurzelsilben im Litauischen. Leipzig: Bei S. Hirzel. LESKIEN, August. 1891. Die Bildung der Nominą im Litauischen. Leipzig: Bei S. Hirzel. LINDEMAN, Fredrik Otto. 1997. Introduction to the 'Laryngeal Theory'. Innsbruck: Institut fur Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 91.) LLUKKONEN, Kari. 1999. Baltisches im Finnischen. Helsinki: Finnisch-Ugrische Gesellschaft. (Memoires de la Sociėte Finno-Ougrienne, 235.) Maty słownik jązyka polskiego. Pod red. Stanisława SKORUPKI, Haliny AUDERSKIEJ, Zofii ŁEMPICKIEJ. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968. MAŃCZAK, Witold. 1977. Słowiańska fonetyka historyczna a frekwencja. Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Zeszyty Naukowe UJ, CCCCLXXVI. Prace Językoznawcze, 55.) MAYRHOFER, Manfred. 1986, Indogermanische Grammatik. Bd. I. 1. Halbband: Einleitung von Warren CowGlLLf. 2. Halbband: Lautlehre [Segmentale Phonologie des Indogermanischen] von Manfred MAYRHOFER. Heidelberg: Carl Winter Universitatsverlag. MEIER-BRUGGER, Michael. 2002. Indogermanische Sprachwissenschaft. 8., iiberarbeitete und erganzte Auflage der friiheren Darstellung von Hans Krahe. Unter Mitarbeit
XV
von Matthias Fritz und Manfred Mayrhofer. Berlin - New York: Walter de Gruyter. (De-Gruyter-Studienbuch.) MEISER, Gerhard. 1998. Historische Laut- und Formenlehre der lateinischen Sprache. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. OSTROWSKI, Norbert. 2006. Studia z historii czasownika litewskiego. Iteratiwa. Denominatiwa. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (Seria Językoznawstwo, 25.) OTRĘBSKI, Jan. 1932. Wschodniolitewskie narzecze twereckie. Część III: Zapożycz,enia słowiańskie. W Krakowie: Nakładem Polskiej Akademji Umiejętności. OTRĘBSKI, Jan. 1934. Wschodniolitewskie narzecze twereckie. Część I: Gramatyka. Kraków: Nakładem Polskiej Akademji Umiejętności. OTRĘBSKI, Jan. 1956-1965. Gramatyka języka litewskiego. T. I (1958): Wiadomości wstępne. Nauka o głoskach. T. II (1965): Nauka o budowie wyrazów. T. III (1956): Nauka o formach. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. PETERS, Martin. 1980. Untersuchungen zur Vertretung der indogermanischen Laryngale im Griechischen. Wien: Verlag der Ósterreichischen Akademie der Wissenschaften. (Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte, 377.) PETIT, Daniel. 2004. Apophonie et categories grammaticales dans les langues balticjues. Leuven - Paris: Peeters. (Collection linguistiąue publiee par la Societe de linguistiąue de Paris, LXXXVI.) RASMUSSEN, Jens Elmegard. 1989. Studien zur Morphophonemik der indogermanischen Grundsprache. Innsbruck: Institut fur Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 55.) RlX, Helmut. 1976. Historische Grammatik des Griechischen. Laut- und Formenlehre. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. ROSINAS, Albertas. 1995. Baltų kalbų įvardžiai: morfologijos raida. Vilnius: M o k s l o ir enciklopedijų leidykla. SABALIAUSKAS, Algirdas. 1968. "Baltų kalbų naminių gyvulių pavadinimai", w : Lietuvių kalbotyros klausimai X, 101-190. SABALIAUSKAS, Algirdas. 1990. Lietuvių kalbos leksika. Vilnius: Mokslas. SCHINDLER, Jochem, 1972. "L'apophonie des noms-racines indo-europeens", w: Bulletin de la Societe de Linguistiąue de Paris 67, 31-38. SCHINDLER, Jochem, 1975. "L'apophonie des thėmes indo-europeens en -r///", vv: Bulletin de la Societe de Linguistiąue de Paris 70, 1-10. SCHMALSTIEG, William R. 2000. The historical morphology ofthe Baltic verb. Washington D.C. (Journal of Indo-European Studies. Monograph no. 37.) SCHMID, Wolfgang P. 1963. Studien zum baltischen und indogermanischen Verbum. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. SCHRIJVER, Peter. 1991. The reflexes of Proto-Indo-European laryngeals i n Latin. Amsterdam - Atlanta: Rodopi. SKARDŽIUS, Pranas. 1931. Die slavischen Lehnwórter im Altlitauischen. Kaunas: Spindulio B-vės spaustuvė. (Tauta ir Žodis, Humanitarinių Moksių Fakulteto leidinys, VII knygos). — Wznowione w reprodukcji fotograficznej jako t. 4 wydawnictwa Pr. Skardžius, Rinktiniai rastai (red. Albertas Rosinas). Vilnius 1998.
XVI SKARDŽIUS, Pranas. 1943. Lietuvių kalbos žodžių daryba. Vilnius: Lietuvių mokslų akademija. Lietuvių kalbos institutas. — Wznowione w reprodukcji fotograficznej jako t. 1 wydawnictwa Pr. Skardžius, Rinktiniai raštai (red. Albertas Rosinas). Vilnius 1996. SMOCZYŃSKI, Wojciech. 1989. Studia bałto-słowiańskie. Część I. Wrocław-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. (Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie, Prace Komisji Językoznawstwa, 57.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2000. Untersuchungen zum deutschen Lehngut im Altpreufiischen. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Analecta Indoeuropaea Cracoviensia, III.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2001. Jązyk litewski w perspektywie porównawczej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Baltica Varsoviensia, III.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2003a. Hiat laryngalny w językach bałto-słowiańskich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Analecta Indoeuropaea Cracoviensia, IV.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2003b. Studia bałto-słowiańskie. Część II / Baltisch-slavische Studien. Teil II. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. (Baltica Varsoviensia, V.) SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2003c. "Neopierwiastki litewskie na -s-'\ w: Acta Linguistica Lithuanica 49, 103-129. SMOCZYŃSKI, Wojciech. 2006. Laringalų teorija ir lietuvių kalba. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas. (Bibliotheca Salensis, 2.) STANG, Christian S. 1942. Das slavische und baltische Verbum. Oslo: I Kommisjon Hos Jacob Dybwad. STANG, Christian S. 1966. Vergleichende Grammatik der Baltischen Sprachen. Oslo, Bergen, Troms0: Universitetsforlaget. STANG, Christian S. 1970. Opuscula linguistica. Ausgewahlte Aufsatze und Abhandlungen. Oslo, Bergen, Troms0: Universitetsforlaget. STANG, Christian S. 1972. Lexikalische Sonderūbereinstimmungen zwischen dem Slavischen, Baltischen und Germanischen. Oslo, Bergen, Troms0: Universitetsforlaget. (Skrifter utgitt av Det Norske Videnskaps-Akademi i Oslo. II. Hist.-Filos. Klasse. Ny serie, 11.) TREMBLAY, Xavier. 2003. La dėclinaison des noms de parentė indo-europėens en -ter-. Innsbruck: Institut fiir Sprachen und Literaturen der Universitat Innsbruck. (Innsbrucker Beitrage zur Sprachwissenschaft, 106.) URBUTIS, Vincas. 1978. Žodžių darybos teorija. Vilnius: Mokslas. URBUTIS, Vincas. 1981. Baltų etimologijos etiudai. Vilnius: Mokslas. URBUTIS, Vincas. 1983. "Lie. žvyras\ w: Baltistica XIX (2), 150-168. URBUTIS, Vincas. 1992. "Senosios lietuvių kalbos slavizmai", w: Baltistica XXVII (1), 4-14. URBUTIS, Vincas. 1994. "Senųjų slavizmų kilmės įvairovė", w: Baltistica XXVIII (1), 91-101. URBUTIS, Vincas. 1995. "M. Miežinio žodyno leticizmai", w: Baltistica XXX (1), 5-28. URBUTIS, Vincas. 2000. "Iš kokio žodžio kilęs slavizmas zomatas", w: Baltistica XXXV (1), 83-90.
XVII URBUTIS, Vincas. 2001. "Pastabos dėl latvių kalbos atlase aiškinamų žodžių kilmės", w: Baltistica XXXVI (1), 5-18. URBUTIS, Vincas. 2002. "Lie. varvalis / varnelis", w: Baltistica XXXVII (2), 277-282. VAILLANT, Andre. 1950-1977. Grammaire comparėe des langues slaves. T. I-V. Lyon Paris: IAC; Paris: Editions Klincksieck. VANAGAS, Aleksandras. 1996. Lietuvos miestų vardai. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidykla. WITCZAK, Krzysztof T. 2006. "The East Baltic name for 'spider'", w: Baltistica XLI/1, 101-102. VITKAUSKAS, Vytautas. 2006. Lietuvių kalbos žodyno taisymai. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas. ZINKEVIČIUS, Zigmas. 1966. Lietuvių dialektologija. Lyginamoji tarmių fonetika ir morfologija (su 75 žemėlapiais). Vilnius: Mintis. ZINKEVIČIUS, Zigmas. 1980-1981. Lietuvių kalbos istorinė gramatika. T. I-II. Vilnius: Mokslas. ŽILINSKIENĖ, Vida. 1995. Atgalinis dabartinės lietuvių kalbos žodynas. Vilnius: Matematikos ir informatikos institutas. Lietuvių kalbos institutas.
i
SKRÓTY a. - albo
drw. - derywat
abstr. - abstractum, rzeczownik oderwany
du. - dualis, liczba p o d w ó j n a
acc. - accusativus, biernik
duń. - duński
adess. - adessivus
dur. - durativum
adi. - adiectivum, przymiotnik
eol. - eolski
adi. vb. - adiectivum verbale
ep. - epickie
adv. - adverbium, przysłówek
est. - estoński
ags. - anglo-saksońskie
etym. - etymologia, etymologiczne
alb. - albański
f., fem. - f e m i n i n u m , rodzaj żeński
allat. - allativus
fiń. - fiński
ang. - angielski
frq. - frequentativum
aor. - aoryst
fryz. - fryzyjski
arkad. - arkadyjskie
fut. - futurum, czas przyszły
atemat. - atematyczny
gen. - genetivus, dopełniacz
att. - attycki
germ. - germański
aukszt. - auksztajcki
głuż. - górnołużycki
a w. - awestyjski
goc. - gocki
bg. - bułgarski
gr. - grecki
bibl. - biblijne
gram. - (termin) gramatyczny
błr. - białoruski
gw. - g w a r o w e
bot. - termin botaniczny
H - nieokreślona laryngalna
bret. - bretoński
(w przeciwieństwie do h,, /z2, h3)
bsł. - bałto-słowiański
Hes. - Hesychius
b.z.a. - bez znaku a k c e n t o w e g o w L K Z
het. - hetycki
c. - (genus) c o m m u n e , rodzaj wspólny
hist. - (termin) historyczny
C - dowolna spółgłoska
homer. - homerycki
card. - cardinale, liczebnik g ł ó w n y
ie. - indoeuropejski
caus. - causativum
ill. - illativus
cerk. - cerkiewny
impers. - impersonale, n i e o s o b o w e
chorw. - chorwacki
inchoat. - inchoativum
coli. - collectivum, rzeczownik zbiorowy
indecl. - indeclinabile, nieodmienne
compar. - comparativus, stopień wyższy
inf. - infinitivus, bezokolicznik
concr. - concretum, rzeczownik konkretny
infig. - i n f i g o w a n e
condit. - conditionalis, tryb w a r u n k o w y
inskr. - inskrypcyjne
coni. - coniunctivus, tryb łączny
instr. - instrumentalis, narzędnik
cps. - compositum, wyraz złożony
intens. - intensivum
cs. - cerkiewnosłowiański
interi. - interiectio, wykrzyknik
cur. - curativum
intr. - intransitivum, nieprzechodnie
cymr. - cymryjski
ipf. - imperfectum, czas przeszły niedokonany
cypr. - cypryjski
ipv. - imperativus, tryb rozkazujący
czak. - czakawski
ir. - iryjski
czas. - czasownik
isl. - islandzki
czes. - czeski
iter. - iterativum
czyt. - czytaj
jęz. - j ę z y k
daw. - d a w n e
joń. - joński
demin. - deminutivum, zdrobnienie
kasz. - kaszubski
denom. - d e n o m i n a t i v u m
klas. - klasyczny
desid. - (praesens) desiderativum
końc. - k o ń c ó w k a
dial. - dialektalne
kret. - kreteńskie
dłuż. - dolnołużycki
kuroń. - kuroński
dn. - dolnoniemiecki
lesb. - lesbijski
dor. - dorycki
lit. - litewski
dosł. - dosłownie
liter. - literackie
XIX loc. - locativus, miejscownik
prvb. - praeverbium
lrg. - (spółgłoska) laryngalna
przen. - przenośnie
luw. - i uwij sk i
przest. - przestarzałe
łot. - łotewski
psł. - prasłowiański
łuż. - łużycki
ptc. - participium, imiesłów
m., masc. - masculinum, rodzaj męski
ptk. - partykuła
med. - medium, strona zwrotna
pwk. - pierwiastek (rdzeń wyrazu, lcksem)
myk. - mykeński
quasiprym. - (czasownik) quasiprymarny
n. - neutrum, rodzaj nijaki
R - dowolny resonant (i, u, m, n, /•, /)
n. act. - nomen actionis, nazwa czynności
rcs. - ruskocerkiewnosłowiański
n. agt. - nomen agentis, nazwa w y k o n a w c y czynności
refl. - reflexivum, f o r m a zwrotna c z a s o w n i k a
nazw. - nazwisko
ros. - rosyjski
neol. - neologizm, nowy wyraz
rus. - ruski
neoosn. - neoosnowa (werbalna, nominalna)
sampras. - (SZ typu) samprasarana
neopwk. - neopierwiastek
sb. - substantivum, rzeczownik
neosuf. - neosufiks
sch. - serbsko-chorwacki
niderl. - niderlandzki
scil. - scilicet, to jest
nicm. - niemiecki
scs. - starocerkiewnosłowiański
n. jez. - nazwa jeziora
SE - stopień e
n. m. - nazwa miejscowa
sg. - singularis, liczba pojedyncza
n. os. - nazwa osobowa
słc. - słowacki
n. rz. - nazwa rzeczna
słń. - słoweński
n. w. - nazwa wodna
słow. - słowiański
nom. - nominativus, mianownik
S O - stopień o
nord. - nordycki
SO-C - stopień o antekonsonantyczny
norw. - norweski
SO-V - stopień o antewokaliczny
nwn. - nowowysokoniemiecki
SP - stopień pełny
obi. - (casus) obliąuus, przypadek zależny
st. - stopień (apofoniczny)
ord. - ordinale, liczebnik porządkowy
stang. - staroangielski
orm. - ormiański
staw. - staroawestyjski
oset. - osetyński
sti. - staroindyjski
oskij. - oskijski
stir. - staroiryjski
p.a. - paradygmat akcentowy
stisl. - staroislandzki
patron. - patronimiczne (nazwisko)
stnord. - staronordycki
pb. - prabałtycki
stpol. - staropolski
pbsł. - prabałto-słowiański
stpr. - staropruski
pdg. - paradygmat
strus. - staroruski
peior. - peiorativum
stwn. - starowysokoniemiecki
pers. - perski
suf. - sufiks, przyrostek
pf. - perfectum
superl. - superlativus, stopień najwyższy
pie. - praindoeuropejski
syn. - synonim
pis. - pisane (w zabytku)
s.v. - sub verbo, pod hasłem
p.l. - per litteras, listownie
SW - stopień wzdłużony
pl. - pluralis, liczba mnoga
SZ - stopień zanikowy
plit. - pralitewski
SZ-C - stopień zanikowy a n t e k o n s o n a n t y c / n y
pl.t. - plurale tantum
SZ-V - stopień zanikowy antewokaliczny
płn. - północny
szw. - szwedzki
płot. - prałotewski
śrdn. - średniodolnoniemiecki
pol. - polski
średn. - średniowieczny
popr. - poprawione
śrir. - średnioiryjski
postvb. - postverbale, postwerbalny
śrwn. - średniowysokoniemiecki
pot. - potoczne
T - dowolny obstruent
praep. - praepositio, przyimek
temat. - tematyczny
prs. - praesens, czas teraźniejszy
toch. - tocharski
prt. - praeteritum, czas przeszły
tr. - transitivum, przechodnie
ts. - to samo umbr. - umbryjski V - dowolna samogłoska vb. - verbum, czasownik walij. - walijski war. - wariant wed. - wedycki węg. - węgierski właśc. - właściwie wsch. - wschodnie W S E - wzdłużony stopień e W S O - wzdłużony stopień o W S Z - wzdłużony stopień z a n i k o w y wulg. - wulgarne zach. - zachodnie zam. - zamiast zanik. - (stopień) zanikowy zapoż. - zapożyczenie, z a p o ż y c z o n e zdrob. - zdrobnienie znacz. etym. - znaczenie e t y m o l o g i c z n e zwł. - zwłaszcza żartobl. - żartobliwe żm. - żmudzki
ZNAKI SPECJALNE <
- pochodzi z (regularna zmiana fonetyczna)
>
- przechodzi w (regularna zmiana fonetyczna)
<= albo [...]
- (1) z m i a n a morfologiczna, (2) derywacja, (3) zapożyczenie - transkrypcja fonetyczna
(...)
- transkrypcja grafemiczna
«...»
- przytoczenie z zabytku, cytat
#
- pauza - stosunek allomorfów; stosunek formalny w ogóle
t
- f o r m a potencjalna, niezrealizowana
u.vo
- k r o p k a w s k a z u j e podział wyrazu na sylaby
OBJAŚNIENIE NIEKTÓRYCH TERMINÓW FACHOWYCH Adideacja — takie skojarzenie dwu pojąć, w wyniku którego następuje upodobnienie brzmienia jednego wyrazu do drugiego, np. durpės <= tiirpės (por. durti), mišparai <= nešparai (por. mišios), tėvūnas <= tijūnas (por. tėvas). Afereza — zanik głoski na początku wyrazu, w szczególności 1. zanik samogłoski: raitis < ėraitis, ėndrė < nendrė, zančius < ažančius, Zūpis < * Užupi s a. *Ažupis, 2. zanik spółgłoski: ėndrė < nendrė, óras < voras. Afiks — termin nadrzędny względem terminów "prefiks", "sufiks" i "infiks". Oznacza morfem gramatyczny przyłączany do morfemų leksykalnego w jednej z trzech pozycji, mianowicie przed morfemem leksykalnym (np. nu-KRIT-o), po nim (np. KRIT-ul-iaT) lub w obrębie niego (np. KRI-n-T-u). Akut — zob. "Intonacja". Allomorfy — warianty fonologiczne jednego morfemų (zob.), które w swej formie są uwarunkowane przez sąsiedztwo morfologiczne. Przykłady: bū-ti:: buv-aū, vy-ti:: vej-ii :: vij-aū, drėsk-ia :: drėsk-ė :: drėks-ti, gint-yti :: ginč-as. Alternacja — oboczność, wymiana samogłosek albo spółgłosek w obrębie morfemų, zachodząca według określonego schematu, por. np. vedu :: vadas :: (voda, marti :: marčiai, gaidys :: gaidžiai. Alternant — forma oboczna, wymieniająca się z inną w ramach określonego schematu. Por. "Apofonia", "Allomorfy". Anaptyksa — pojawienie się wewnątrz wyrazu samogłoski, która rozbija grupę spółgłosek, np. kimynai, šaratas jako formy transponujące brzmienia błr. kmin, š rot. Anitowy — mówi się o pie. pierwiastku, który nie był zakończony spółgłoską laryngalną. Anitowe były np. pierwiastki takich wyrazów litewskich, jak bėgti < pie. *bhegu-, berti < pie. *bher-, brendu <= pie. *bhredh-, eiti < pie. *h,ei-, perti < pie. *per-, riesti < pie. *ureit-, sėdėti <= pie. *sed-, šlietis < pie. *klei-, žiesti < pie. *dheigh-. Termin przeciwstawny: "Setowy". Apofonia — alternowanie samogłosek w formach należących do jednego gniazda leksykalnego (etymologicznego) a zróżnicowanych pod względem gramatycznym. Por. z jednej strony lit. e => a: nešu :: našta, ė => uo: sėdu :: suodžiai, ie => ai: lieku :: laikau (apofonia tzw. jakościowa), z drugiej strony e => ė: nešu :: nėščia, a => o: platūs :: plotis, ie => i: lieku :: likau (apofonia tzw. ilościowa). Apofoniczne stopnie — formy jednego i tego samego leksemų, które są zróżnicowane pod względem wokalizmu w następujący sposób: 1. st. pełny: z jednej strony st. e (lit. e, eilie), z drugiej strony st. o (lit. a, ai), por. seku :: sakaū, veikiu :: vaikaū, sniegas :: snaigė, 2. st. zanikowy — brak samogłoski e lub a (lit. iR/uR, /', w), por. mirkyti:: merkti, miltai :: ma/?/, likau :: //ć&w, dubti :: dauba, 3. wzdłużony st. ć (lit. e'), por. lėmiau :: lemiū, mėtau :: raefw, sėkmė :: vėdlys :: 4. wzdłużony st. o (lit. o), por. kóriau :: kariu, pramonė :: manyti, z<9
XXII 5. wzdłużony st. zanikowy (lit. y, ū), por. pyliau :: pilu, byrėti :: birti, kyboti :: fcżtó, sąmyšis :: sumišau, gylė :: g/Zws1. — kūliau :: kuliu, įgūdis :: {gudaū, sąjūdis :: sujudaū, mūsai :: mūsos. Apokopa — zanik samogłoski lub dyftongu na końcu wyrazu, np. ćfowg < daugi, daugia, nebėr < nebėra, rankoj < rankoje, < būki, mór < matai, kol < kolei. Artykulacja — ruchy narządów mowy prowadzące do wytworzenia głosek. Asymilacja — upodobnienie głoski do jej sąsiedztwa, następującego (wypadek częstszy) lub poprzedzającego (wypadek rzadszy). Gdy w sekwencji AZ? upodobnienie narzuca segment Z?, mówi się o antycypacyjnej asymilacji segmentu A (albo: o wstecznym, regresywnym kierunku upodobnienia), schematycznie: AZ? > Z?Z?, np. mūždinti < A u s dinti, bėkti < *bėg-ti, stlit. gindyvė < gimdyvė, impilas < *in.pilas, įsos- < *in.sas. Gdy zaś w sekwencji AB upodobnienie narzuca segment A, mówi się o perseweracyjnej asymilacji segmentu B (albo: o postępowym, progresywnym kierunku upodobnienia), schematycznie: AB > AA, np. viršūs < *virsus, nėšiu < *neššiu < *neš-siu, mėšlas < *mėššlas < *mėš-slas (to z *mėž-slas, por. mėžiu). Asymilacja na odległość — upodobnienie zachodzące między głoskami, które nie stykają się ze sobą, lecz są przedzielone innym segmentem, por. AxB > BxB, np. *sesi > šeši, slūzyti > šlūzyti. Atematyczna — jest taka odmiana rzeczownika (deklinacja) lub czasownika (koniugacja), która obywa się bez sufiksu tematycznego, np. seser-s a. seser-es gen. sg. do sesud "siostra", ei-mi, duo-mi jako prs. do eiti "iść", duoti "dać". Cyrkumfleks — brak intonacji, przeciwieństwo "akutu", np. aūkštas wobec aukštas. Zob. "Intonacja". Degeminacja — uproszczenie grupy dwu identycznych spółgłosek wewnątrz wyrazu albo na końcu wyrazu, np. šakotis < *šak-kotis, žirklės < žirk-klės < *žirg-klės, gęsta < *gens-sta (por. geso, gesti), žymė < *žym-mė < *žin-mė, ras < *ras-s < *rat-s < *rad-s (por. randa, rado), lūš < *lūš-š < *lūš-s < *lūž-s (por. lūžo, lūžti). Delabializacja — zatracenie przez głoskę artykulacji dwuwargowej albo koartykulacji polegającej na zaokrągleniu warg, por. pie. *ku, *gu > lit. k, g. Denazalizacja — odnosowienie, zmiana samogłoski nosowej w samogłoskę ustną, np. šąla = [ša:la] < *šanla, ąsa = [a:sa] < *ansa, gyja = [gi ja] z *gįja < *ginja (por. išgijo), būva = [bu:va] < *bųva < *bunva (por. buvo). Denominativum — wyraz pochodny, który utworzono od nomen, czyli od rzeczownika albo przymiotnika. Przykłady: apavalas <= apavas, avižienoj ai avižiena, ginčininkas <= ginčas, aklinai aklinas, gudreiva <= gudrūs, grybauti <= grybas, važiuoti <= važas, skersakiuoti skersakis. Derywacja wsteczna — proces słowotwórczy, w którym funkcję formantu spełnia skrócenie osnowy derywacyjnej, np. arma armuo, auša <= aušra, būdės <= budynės, lašis <= lašiša, mėnas <= mėnulis, riešas <= riešutas, šilaga <= šilagėlė, stlit. žalna <= Žalnieriai. Derywat — wszelki wyraz pochodny. Deverbativum — wyraz pochodny od czasownika (verbum), np. nuogara <= nugarėti, pagydomas <= gydyti, grybautojas <= grybauti. Dysymilacja — odpodobnienie: 1° rozróżnienie dwóch głosek pierwotnie identycznych, np. vėsti < *vet-ti (< *ved-ti), veždavo < *ved-davo, kambarys < *kam.marys
XXIII
(zapoż. ze śrwn. kammer), 2° powiększenie różnicy między dwiema głoskami, np. šimtas < *śintas, gramdyti < grandyti (por. grėndžiu), dugnas < *dubnas. Dysymilacja na odległość — odpodobnienie zachodzące między głoskami, które nie stykają się ze sobą, lecz są przedzielone innym segmentem, por. dirgėlė < ^dilgėlė, sidabras < *sirabras, smakras < *smašras, namas < *damas, debesys < *nebes-. — Dysymilacyjny zanik jednej z dwóch identycznych spółgłosek w sekwencji wyrazu, np. aguona < *maguona, kaTras < *krairas, kaklas < *kalklas, naujas < *niaums, pinigas < piningas, ugnis < *ungnis. Ekspresywny — zabarwiony uczuciowo. Elizja — zanik końcowej samogłoski wyrazu (lub I członu złożenia) przed samo głoskowym nagłosem innego wyrazu (lub II członu złożenia), np. pasilgo < pa.si.ilgo, nėjo < ne.ėjo, besama < be.esama, tesie ob. te.esiė, amžinatilsi < amžiną atilsį. — Zanik samogłoski w nagłosie II członu: n. rz. Užuožeris < užuo.ežeris. Epenteza — to samo, co "Insercja". Etymologia ludowa — interpretacja izolowanego albo obcego wyrazu (jego budowy, jego znaczenia), której dokonują mówiący zgodnie z ich poczuciem językowym. Taka interpretacja jest z reguły rozbieżna z etymologią naukową, która wypływa z analizy faktów historyczno-porównawczych. Przykłady form "zniekształconych" w następstwie takiej interpretacji: beždžionė, ketvergas, temptyvd. Eufemizm — forma językowa użyta zastępczo w miejsce innej, zakazanej przez tabu, por. anas, bičiulienė, ilgatė a. ilgóji, nelabasis, paskutinioji. Fonotaktyka — zespół ograniczeń w łączliwości segmentów fonologicznych danego języka. Wyznaczają one dopuszczalny typ struktury sylaby i typ wyrazu fonologicznego w danym języku. Gramatykalizacja — przejście wyrazu z systemu słownikowego do systemu gramatycznego, np. gw. daikte przyimek "zamiast" forma loc. sg. "w (jednym) miejscu". Hapaks — wyraz przekazany w jednym tylko zapisie (gr. anaĘ, AeyoĮievov "raz tylko powiedziane"). Np. stlit. beziona wymienione pod hasłem beždžionė. Haplologia — zanik jednej z dwu następujących po sobie sylab o identycznym lub podobnym składzie fonemowym, np. gyslapis < *gysla.lapis, šėmargas < *šėma.margas, n. m. Tauragė < *taura.ragė, tėvardis < tėva.vardis oraz botkotis z *botakotis < *botaga.kotis. Heterosylabiczny — o fonemie (głosce): należący do innej sylaby. Zob. "Tautosylabiczny". Hiatus, hiat — rozziew, zbieg dwu samogłosek na granicy morfemów albo na granicy wyrazów. Gdy z chęci ułatwienia wymowy pojawia się tendencja do przezwyciężenia rozziewu, następują takie zmiany fonetyczne, jak 1. epenteza spółgłoski ześlizgowej i (po i) lub u (po w), np. pri.jėmė < priėmė, su.vėdė < su.ėdė, 2. elizja samogłoski (zob.), 3. kontrakcja samogłosek (zob.), 4. konsonantyzacja samogłoski (zob.). Hipokorystyczna — mówi się o formie (rzeczownika lub imienia własnego), która wyraża pieszczotliwy stosunek do osoby nazywanej, np. pol. tat-uś (od tata), Sta-ś (od Stanisław), przenośnie też o rzeczach, np. brzu-ś (od brzuch). Osnową hipokorystycznej formy wyrazu jest tzw. pierwiastek hipokorystyczny, tj. swoiste, nie liczące sie z granicą morfologiczną przekształcenie wyrazu neutralnego pod względem uczuciowym, por. wyżej tat-, Sta-, brzu-. Zob. objaśnienia wyrazów brólis, brótis, lenkas, moša, preikšas.
XXIV Hybryda, hybrydalna — mówi się o formacji, która łączy w sobie morfem rodzimy i morfem obcojęzyczny, np. kalavėžė, kolūkis, rankavėtas. Infigowana — mówi się o formacji czasu teraźniejszego, zaopatrzonej w infiks nosowy (zob.). Infiks nosowy — morfem gramatyczny wstawiony do leksemų dla wytworzenia formy czasu teraźniejszego. W materiale litewskim jest nim segment nim zajmujący pozycją przed końcową spółgłoską leksemų w takich formach, jak np. kri-n-tu (ale kritau), švi-n-ta (ale apšvito), li-m-pū (ale lipau), pra-n-tū (ale prataū), ta-m-pū (ale tapau), se-ń-ka (ale apseko). Z pochodzenia infigowane są również pewne formy czasu teraźniejszego, które zawierają samogłoski /T, ū, e, a/ wywodzące się z denazalizacji samogłosek nosowych -į-, -ų-, -ą-, -ą-, np. ryja z *rija < *ri-n-ja (por. rijo), kliūva z *kliųva < *kliu-n-va (por. kliuvo), gąsa z *ge-n-s-a (por. geso), šąla z *ša-n-la (por. užšalo). — W wypadku pierwiastków setowych (zob.), gdzie infiks znajdował się przed spółgłoską laryngalną, kontynuant lit. pokazuje infiks stojący — po zaniku laryngalnej — wprost przed końcówką osobową, np. gw. gli-n-u "lepię" z *gli-n-H-oh2 (pwk. *gleiH-), gw. si-n-u "wiążę" z *si-n-H-oh2 (pwk. *seih2-). Insercja a. epenteza — pojawienie się spółgłoski wewnątrz wyrazu w pozycji, w której wcześniej jej nie było, por. 1. w grupie sr. nas-t-rai < nasrai, gais-t-ras < gaisras, 2. w grupie -ml-: im-b-lióti < imlióti, 3. przed grupą -st-: apina-k-stris < apinasris, 4. przed grupą -zd-: ble-g-zdinga (stlit.) < blezdinga, 5. przed grupą -št-: rai-kštis < raištis, bo-k-štas < *boštas, 6. przed grupą -šč-: atvir-k-ščias < *atvirščias. Intonacja (akut) — siłowe uwydatnienie początkowej mory w sylabie długiej, gdy pada na nią akcent. Por. różnicę między akutėm i brakiem akutu (znak ~) w następujących parach wyrazowych: klostė / klostė, tyrė / tyrė, sugauti / sugaus, lauk / lauk, varpą / varpą, ginti / ginti. Zob. "Laryngalna". Kalka jązykowa — zapożyczenie od innego języka wzoru semantycznego celem wytworzenia z jego pomocą nowej formacji w materiale rodzimym, np. gar-laivis <= niem. Dampf-schiff, (-spūdis <= niem. Ein-druck, garbės žodis <= pol. słowo honoru. Konsonantyzacja — zmiana samogłoski wysokiej i, u w spółgłoskę ześlizgową i, u (> j, v) dla pokonania rozziewu, np. apjakti < api.dkti (podobnie pol. dojdą < do.idą). Por. też żm. svadinti < * suodinti. Kontrakcja — ściągnięcie 1° dwóch samogłosek w jedną, np. nesu < ne.esu, pókim < *pakim z *pa.akim, n. m. Požerė < *Pažerė z *Pa.ažerė < Pa.ežerė, trys < *tri.iis (< *tre.iis < *tre.ies), 2° dwóch spółgłosek w jedną, np. ginčas *gint-šas, večas < *vet-šas (< vėtušas), ledžinga < *led-žinga (por. ledas, žengti). Laryngalna—jedna z trzech praindoeuropejskich spółgłosek szczelinowych (*h,, *h2, *h3), które zanikły niemal wszędzie (wyjątkiem jest grupa języków anatolijskich) przed ukazaniem się pierwszych zabytków w językach ie. W materiale litewskim ślady laryn^lnych stanowią przede wszystkim samogłoski długie rozmaitych wyrazów prym^rnych, odziedziczonych z prajęzyka ie. Por. np. takie formy czasownikowe, jak dėti < *dheh,-C, stóti < *stati < *steh2-C, duoti < *dóti < *deh3-C, które mają odpowiedniki w gr. łe- (TI0T||J,I), sta- (IOTT]|J,I, dor. i'aTa|II) i do- (ói6a)|II). — Następnym śladem jest intonacja (akut), która ukształtowała się w sylabach zawierających niegdyś tautosylabiczną spółgłoskę laryngalną — w opozycji do sylab nie zawierających fonemu laryngalnego. W następstwie zaniku spółgłoski laryngalnej zachodziło wzdłużenie zastępcze, które w
XXIII czasach historycznych objawia się na płaszczyźnie prozodycznej jako intonacja sylabiczna (zob.). Leksem — morfem leksykalny w przeciwieństwie do morfemų gramatycznego; element słownikowy wspólny pewnej grupie form odmiany albo form słowotwórczych. Leksykalizacja — sytuacja, gdy pewna forma językowa traci związek z wyrazem dotąd ją motywującym i staje się samodzielną (etymologicznie nieprzejrzystą) jednostką słownikową. Główne przyczyny leksykalizacji to 1. zanik wyrazu motywującego (np. ašvienis <= *ašvas, ūdroti <= *ūdros, vadovas <= *vadoti), 2. zróżnicowanie znaczenia w stosunku do wyrazu motywującego (np. ragauti :: ragas), 3. zróżnicowanie formy dźwiękowej w stosunku do wyrazu motywującego, zwykle wywołane nieregularną zmianą fonetyczną (np. mėšlas :: mėžiu\ sarvalai :: sravėti; sutros :: srūti, sruvo). Analiza form zleksykalizowanych stanowi główny przedmiot badania etymologicznego. Metanaliza — to samo, co "Reanaliza". Metateza — przestawka, przestawienie kolejności głosek w obrębie wyrazu, np. kepii < *peku, sutros < srutos, dulsūs < duslūs, tulžis < *žultis. Metatonia — zastąpienie intonacji (akutu) brakiem intonacji jako nacechowanie pewnych form pochodnych nazywa się metatonią cyrkumfleksową, por. bėgis <= bėgti, stovai <= stoviu, pastovai <= pasistoti, šokis <= šokti, ilgis <= ilgas, kandis <= kąsti, gervinąs <= gervė, kurpius <= kūrpės. — Proces odwrotny, gdy derywat tworzony od osnowy nieintonowanej otrzymuje intonację jako dodatkową charakterystykę, nazywa się metatonią akutową, np. varža, varžas veržti, žiebas <= žiebti, žirgas <= žergti, dilba <= delbti, kimša => kimšti, ankštis ankštas, vilkė <= vilkas, dviejau :: dviejų. Monoftongizacja — zmiana dyftongu (dwugłoski) w monoftong (samogłoskę), np. abetas < abeitas, momuo < muomuo, żm. v aks < vaiks (vaikas). Morfem — najmniejsza jednostka o funkcji leksykalnej (leksem) albo gramatycznej (gramem). Nazalizacja — przekształcenie tautosylabicznego połączenia samogłoski ustnej ze spółgłoską nosową (dwa fonemy) w samogłoskę nosową (jeden fonem), np. lįsti < *lin.sti (to z *lint-ti < *lind-ti, por. lindo), siųsti < *siun.sti (to z *siunt-ti, por. siuntė), tęvas < *ten.uas, žąsis < *žan.sis. Neoosnowa — produkt synchronicznej reanalizy (zob.) formy czasownika sekundarnego, czasem też derywatu nominalnego (rzeczownika, przymiotnika, liczebnika, przysłówka, złożenia). Przykłady: įsaky-mas <= įsaky-ti (zam. įsak-yti), sdmsty-mas sdmsty-ti (zam. sdm-styti), klodas <= klod-yti (zam. klo-dyti), atst-ūs atst-óti (zam. atstó-ti), stat-yti stat-as (zam. sta-tas <= *st-atas), velnion-iškas <= velnion-as (zam. veln-ionas), kėtver-tas <= ketver-i (zam. ket-veri, por. keturi), lygm-enas <= lygm-alas (od cps. lyg-malas). Neopierwiastek — produkt synchronicznej reanalizy (zob.) formy czasownika prymarnego, w szczególności formy bezokolicznika (np. kris- od kristi) albo jednej z prymarnych form czasu teraźniejszego: z infiksem nosowym (np. krint- / krcint- od kri-n-tū), z suf. -da- (np. eida-mas od *ei-da), z suf. -na- (np. ein-us od eT-na), z suf. -sta(np. drist-ėti od drįsta, barst-yti od birsta, pykst-auti od pyksta). Zob. Smoczyński 2003c. Neosuflks — produkt synchronicznej reanalizy form nominalnych lub werbalnych, skutkującej wyodrębnieniem nowego formantu, np. -sena w eisena (por. dvės-ena <= inf. dvėsti), -damas w nešdamas (por. eida-mas <= prs. *eida do eiti).
XXVI Nomen — rzeczownik lub przymiotnik. Onomatopeiczny — dźwiękonaśladowczy: o wyrazie, który polega na swego rodzaju naśladownictwie naturalnych dźwięków (por. pol. miauczeć) albo ruchów (por. pol. dyndać, zygzak). Por. hasła lit. barškėti, baubti, krankti, šlamėti, švilpti. Opozycja — przeciwieństwo funkcjonalne między dwoma jednostkami językowymi. Palatalizacja — zastępstwo spółgłoski niepalatalnej ("twardej") przez palatalną ("miękką"). Zjawisko to obserwuje się m.in. przy transponowaniu slawizmów w języku litewskim, por. abriūsas <= błr. obrus, siūlyti błr. sulitb. — Poza tym w wypadku takich mutacji, jak siurbti surbti albo sniūkis <= snukis, można mówić o palatalizacji ekspresy wnej. Paradygmat — zespół form odmiany nominalnej (deklinacja) albo odmiany werbalnej (koniugacja). Prabałto-słowiański (pbsł.) — termin ten precyzuje chronologię względną rekonstruowanej formy językowej. Pewna forma należy do "prabałto-słowiańskiej" gałęzi indoeuropejskiej, gdy jest młodsza niż prajęzyk ie. (pie.) i zarazem starsza od prajęzyków bałtyckiego (pb.) i słowiańskiego (psł.). Praeverbium — morfem gramatyczny o charakterze przysłówka, zrośnięty z czasownikiem i modyfikujący jego znaczenie, np. pri-prasti, su-prasti :: prasti. Praindoeuropejski (pie.) — prajęzyk wszystkich języków rodziny indoeuropejskiej. Języki tej rodziny zajmują w czasach historycznych obszar rozciągający się mniej więcej pomiędzy subkontynentem indyjskim i atlantyckim wybrzeżem Europy. Prajązyk — rekonstruowany model, z którego wyprowadza się drogą ewolucji grupę języków pokrewnych (np. języki bałtyckie). Model taki buduje się na podstawie porównania właściwości formalnych języków pokrewnych (np. litewskiego, łotewskiego, staropruskiego) i przez ustanowienie chronologii względnej procesów (głównie fonetycznych), które zróżnicowały języki danej grupy pokrewieństwa. Prefiks — przedrostek nominów, np. pri-pratlmas (drw. od czas. priprasti, złożonego z praeverbium pri-). Proteza — pojawienie się na początku wyrazu samogłoski lub spółgłoski, której wcześniej tam nie było, por. 1° atkóćius, iškadajsko formy transponujące brzmienia błr. tkać, Škoda, 2° j ieškoti < ieškoti, v ožka < ožka. Prymarny — niemotywowany (o strukturze, o funkcji). Reanaliza — rozkład wyrazu na morfemy dokonywany przez mówiącego zgodnie z jego poczuciem językowym (a rozbieżny z analizą historyczno-językową). Zob. "Neoosnowa", "Neopierwiastek". Resegmentacja — to samo, co "Reanaliza". Rusycyzm — wyraz zapożyczony z języka rosyjskiego. Rutenizm — wyraz zapożyczony z języka białoruskiego lub ukraińskiego. Sekundarny — (o strukturze, o funkcji): motywowany obecnością prymarnego. Setowy — mówi się o takim pierwiastku pie., który był zakończony spółgłoską laryngalną (typy *TeH-, *HeH-, *ReH(T)-, *TeRH-). Setowe były np. pierwiastki takich wyrazów litewskich, jak šėmas < pie. *keh r , stóras < pie. *steh2-, juosta < pie. *(H)ieh3-s-, a także vemti < pie. *uemh r , plėšti < pie. *pleh t k-, kiauras < pie. *(s)keuh2-, gerti < pie. *guerh3-. Termin przeciwstawny: "Anitowy".
XXVII
Skrót haplologiczny - zob. "Haplologia". Sonoryzacja - udźwięcznienie spółgłoski bezdźwięcznej, np. gaūgaras < kaukaras, vizga < viską, kregždė ob. krykštė, gaizdras ob. gaišt ras (< gaisras). Substantywizacja — przekształcenie przymiotnika, imiesłowu, zaimka w rzeczownik, np. liūtas "lew" <= "dziki", dantis "ząb" <= "kąsający", autas "onuca" <= "owinięty", pažįstamas "znajomy człowiek" <= "znajomy", miltai "mąka" <= "zmielony", Sėjinė "święto Matki Boskiej Siewnej" <= "siewna", paskutinioji "nieszczęście" <= "ostatnia", anas "diabeł" <= "tamten". Sufiks — przyrostek, por. np. gėr-as, ger-esnis, ger-idusias, ger-ókas, ger-óvc\ gėr-is, gėr-ybė, ger-ėti, gėr-inti. Supletywizm — ukazywanie się w odmianie (paradygmacie) jakiegoś leksemų dwu lub trzech tematów należących do różnych leksemów, por. np. ciš :: man-ąs, mes :: mūs-ų :: mu-mis, esu :: yra :: buvaū. Synkopa, synkopowanie — usunięcie samogłoski krótkiej wewnątrz wyrazu 1 ° w pozycji przedakcentowej: niaūgi, niókoti, žiotis, žvyne, 2° w pozycji poakcentowej: dičkis, greTmas, tavorčius, vėčas, jak też kelnės, šėmas, velnias, srdužolė. Sztywność apofoniczna — usunięcie z paradygmatu alternacji apofonicznej drogą uogólnienia jednolitego wokalizmu, por. austi, gaišti, ledas, pušis, spėti, stenėti, šaltas, šerdis, širdis. Tautosylabiczny — o fonemie (głosce): należący do jednej sylaby. Np. można powiedzieć o /r/ w formach vzr.r/', vėr.da, że jest tautosylabiczne, należy do tej samej sylaby, co poprzedzająca je samogłoska /i/. Z drugiej strony lxi w formie V/./Y ; jest heterosylabiczne, tj. należy do innej sylaby niżeli samogłoska /i/. Uniwerbizacja — mechanizm słowotwórczy polegający na zespoleniu dwuczłonowego zwrotu językowego w jednym wyrazie, por. dievaž, sudie, tamsta, turbūt, viskas. Usztywnienie apofoniczne — zob. "Sztywność apofoniczna". Welaryzacja — perseweracyjna asymilacja spółgłoski zębowej do spółgłoski tylnojęzykowej, np. kš < ks: bakštyti < bakstyti (z bastyti), gž < g z: žvaigždė < :i:/vaig/.dc (ze stlit. žvaizdė). Wokalizacja — zmiana spółgłoski ześlizgowej^', u w samogłoskę wysoką /. u, np. gw. unūkas < *unūkas (zapoż. z błr. unuk). Por. "Konsonantyzacja". Wokalizm — samogłoska lub dyftong w składzie morfemų.
26
abeja a. a beja "wątpliwość, niepewność", abejas ts. (==> be abejo adv. "niewątpliwie, na pewno"). Zapewne specjalizacja znaczeniowa zaimka abeja n. "oboje", zob. abeji. — Drw. abejingas, -a "obojętny, neglegens" (por. svajingas <= svaja)1. Osobno zob. abejóti. abeji m. "obaj", abejos f. "obie", abeja n. "oboje" :: łot. abeji, f. abejas. używane z rzeczownikami pluralia tantum. Drw. od liczebnika abu, f. abi :: łot. abi, abas. Z oboczną samogłoską sufiksu: stpr. abbaien "beides, jedno i drugie" oraz scs. oboji m., oboja f., oboje n. "d|i(j)ÓTepoi, eKatepoę", ros. gw. obój i m. "obaj", obój e n. "jedno i drugie" (por. pol. oboje, gen. obojga na określenie dwu osób różnej płci a. dwu osób niedorosłych). — Pochodne: 1. abejas, -a "oboje" (Žmonės abejos lyties DP "Ludzie obojga płci". Abejais vežimais išvažiavo "Wyjechali oboma wozami"), 2. cibejetas coli. "oboje, para, dwójka", abejetas arklių "para koni, koń i kobyła" (Išvažiavo pasikinkąs abejetą arklių "Wyjechał, zaprzęgnąwszy parę koni"); warianty gw. abeitas (synkopowanie sufiksalnego e), abetas (monoftongizacja), 3. abejóks, -ia "dwojaki, jeden i drugi", 4. abejópas "dwojaki" (abejópai adv. "dwojako"), 5. abejur adv. "i tu i tam, w obu miejscach", DP "w obojgu" (Mes ... prityrėme, jog abejur sumelavai "Dowiedzieliśmy sic, że w obojgu [w obu sprawach] skłamałeś") — formacja analogiczna abej-ur, wzorowana na visur "wszędzie". abejóti, -ju, -jau "wątpić, powątpiewać", war. abijóti, żm. abejoti ts. Drw. na -oti od abeja (zob. abeji). Paralela niemiecka: zweifeln < śrwn. z,wTvelen "nie być pewnym czegoś, nie mieć pełnej wiary w co". Pochodne: abejojamas SD «niepewny, wątpliwy», abejotinas ts., abejonė "wątpliwość", abejūtas, -ė "wahający się, wątpiący, obojętny, bierny", abejūtas, -a "znośny, nienajgorszy, niezły, jaki taki" (war. abejiitnas), abejiitis, -ė ts. — Dawne adi. abejotinis SD «wątpliwy» a. abejiitis SD ts. może być kalką stpol. przymiotnika obojętny "wątpliwy, niepewny, niejasny, dwuznaczny, zagadkowy". abelnas, -a daw. "powszechny, wspólny, publiczny, dotyczący ogółu, ogólny, pospolity, zupełny" — zapoż. z błr. obelbnyj. — Drw. abelnai adv. "w ogólności, za wszystko razem (zapłacić), całkiem, zupełnie (siwy); wspólnie, razem (pracować)", abelnysta daw. "własność" (Bretkun). abyda, gen. sg. abydos 2 p.a. daw. "krzywda, szkoda wyrządzona komuś niezasłużenie, bezprawnie; wstyd", SD «krzywda, bezprawie», DP też "zelży wość" — zapoż. z błr. obida. — Drw. su abydu adv. SD «krzywdą, z krzywdą». — abydyti, -iju, -ijau daw. "krzywdzić", SD abydiju «krzywdzę kogo; przebarszczam, przewodzę na kiem» (war. abydų darau kam), DP też "szkodzić" — zapoż. z błr. obiditb. — Drw. aby dny kas SD «krzywdziciel, uymacz cudzego, fraudator» — zapoż. z błr. obidnik. abidedi gw. "obydwie" (forma żeńska do abūdedu) — zapewne z przestawki sylab w formacji *abidi-de, gdzie -de było partykułą podobną do -jen w war. abidvijen. Por. gw. abidi "obydwie", powstałe z abi-dvi przez zanik v.
1
Ewentualnie m o ż e to być kalka hybrydalna z pol. obojętny
O ile pol. segment oboj-
(złożony z obo° oraz °jątny
"nie okazujący zainteresowania kim lub czym".
<= vb. jąć)
z a i m k o w y m abej-, do c z e g o następnie d o ł ą c z o n o suf. przymiotny
został fałszywie zastąpiony lit. tematem -ingas.
2
abidvi "obydwie" — złożenie liczebników abi "obie" i dvi "dwie". Może być repliką stpol. obie-dwie (uwaga A. Bańkowskiego,/?./). War. abldi (zob. abidedi), abidvės, abldvejos, abiėdvi, abidvi]en, abijen, abijenai, abidedi (zob.), abidi. Por. abudu m. "obydwaj". abipus adv. "po obu stronach, z obu stron, obustronnie": Upės krantas abipus status "Brzeg rzeki jest po obu stronach stromy", praep. z gen.: Vilnius stovi abipus Neries upės "Wilno leży po obu stronach rzeki Wilii". W DP przysłówek ten miał postać abipusiai a. abipusiai "obustronnie, z obu stron", stąd też "wzajemnie" (idant abipusiai milėtumbitės DP "abyście się społecznie miłowali"). Por. abi, pusė. Odpowiednik łot. abpus, daw. abi pusi "po obu stronach"; abpušam "z obu stron". — Od zwrotu abi pusės "obie strony" pochodzi adi. abipusis, -ė "obustronny, wzajemny" (łot. abpusėjs), abipusinis, -ė ts., abipusiškas, -a ts. abrakas gw. 1. "obrok, treściwa pasza dla koni, przeważnie w postaci ziarna owsa", 2. "skiba chleba okrojona naokoło bochenka", 3. "danina" — zapoż. z błr. obrók. — Drw. abrakinė duona "chleb krojony przez całą szerokość bochenka", abrakinė "torba na obrok, sakwa", zdrob. abrakėlis, abrakūiis, abrakuzėlis. Cps. abrakamaišė "torba na obrok", abrakėdis m. "kto żywi się tym, co wyprosi, żebrak". Vb. denom. abrakūoti "zadawać koniom obroku". abrė gw. 1. "dzieża chlebowa", 2. "koryto do solenia mięsa" — zapoż. z łot. abra, gw. abre "dzieża". — Drw. abrinas "naczyńko drewniane z pokrywką (na masło, twaróg, śmietanę, tłuszcz)", war. abrinė, abrinis, też abrinaitis. N. rz. Abryna (por. łot. Abriųa głębina rzeczna). abrozas daw. gw. "obraz święty", DP "obraz" — zapoż. z pol. obraz. Wariant lepiej dostosowany pod względem fonotaktycznym: abrozdas (por. bėzdas, grūzdas, razdumas, vėzdas). War. ze zmianą a- > e-\ ebrozas "obraz" (Bretkun, por. ebrūsas). — Drw. abrozininkas "kto maluje a. sprzedaje obrazy, obraźnik". abrūsas daw. gw. "ręcznik" — zapoż. z błr. obrus. Warianty: aprūsas (Bretkun), abriūsas (wtórna palatalizacja, por. pliūgas ob. plūgas), abrūstas (epitetyczne -t-, por. čėstas, zopóstas). Ze zmianą a- > e-\ ebrūsas "ręcznik" (Bretkun, por. ebrozas). — Drw. abrūsėlis m. "chusta, ścierka", SD1 «ścierka». abu "oba, obaj", gen. pl. abiejų a. abiejų: abū vyrai "obaj mężczyźni", abu vaikai "oboje dzieci", f. abi "obie": abi móterys "obie kobiety". Por. łot. abi, f. abas, stpr. abbai "obaj" (dat. pl. prei abbans "do obojga, zu ihnen beiden"), scs. oba m., obe f.n., sch. dba, obe, pol. oba, obaj, obie, < pbsł. *abó. Transponat pie. *h2e(m)bhoh,. Paralelne formacje w gr. a^
co "obaj, obydwaj" i łac. ambó "obaj razem; jeden i drugi z osobna". Brak nazalizacji w pierwiastku pozostaje niewyjaśniony (por. gr. ocfuę, wed. ahih "wąż" wobec lit. angis). — Drw. abeji (zob.), abuojas (zob.). abudedu gw. "obydwaj". Niejasne z powodu segmentu -de-. Może z przestawki sylab w formacji *abudu-de? Zob. abudu. Por. partykuły -jai, -jen w war. abudūjai "obydwaj", abudūjen ts. abudu "obydwaj" — zrost liczebników abu "oba, obaj" i du "dwa, dwaj". War. abudūjai, abūdujen, abūjen, abūjenai, abuddu. Por. fem. abidvi "obydwie". abuojas, -a "zły, niegodziwy, nikczemny; nieznośny, dokuczliwy, przykry; zły, podły". War. abuojus, -i. Przymiotnik na -jas urobiono od zaimka abuo-du gw. "obydwaj", będącego wariantem liter, abu-du "obydwaj". Znacz. etym. "obustronny; taki, który chce
3
zadowolić obie strony". — Drw. abuoja c. "nieznośny człowiek", abuojybe "niegodziwość, nikczemność", abūojiškas "przygłupi, nierozsądny". Vb. denom. abuojėti, -ja, -jo "robić się złym (o psie)". ačiū interi. "dziękują!" — uchodzi za zapożyczenie z błr. acju! "dziękują (w mowie dziecinnej)". War. ačiu, ačiui, żm. ačiuo. — Drw. ačiūlis m. "kto dziękuje, zwykle w imieniu innych". Vb. denom. ačiuoti, -ju, -jau 1. "mówić «ačiū», dziękować", 2. "(podczas wesela) zbierać datki dla panny młodej", refl. ačiuotis "kłaniać się". adyna, gen. sg. adynos 2 p.a. DP "godzina" — zapoż. z błr. hadina < godfna (co do nagłosu por. arielka). W jęz. literackim zastąpione przez valanda (zob.). — Drw. adynėlė "chwila, krótka chwila", DP "godzinka", też adynikė, adynūtė, adynūžė "chwilka". adynykas, adyninkas daw. gw. 1. "zegar", 2. "wskazówka godzinowa na zegarze" — zapoż. z błr. godinnik "zegar". Por. SD: muša adynykas «bije zegar», adynykas saulinis nešiojamas «kompas», adynykas iš saulės, šešėlio valundas rodžius «słonecznik zegar», adynykas birus «zegar ciekący, clepsydra», adynykadaris SD «zegarmistrz». adyti, adaū, adžiau "cerować, haftować; szyć, szyć (łapcie) igłą kościaną; robić na drutach". Odpowiada łot. adit, -u, -Tju "cerować, robić na drutach". — Drw. adinėti "cerować", adiniai m. pl. "haft". Neoosn. ady-\ adytinis "wyszywany, haftowany", adytoja "hafciarka" (por. žindytoja <= žindyti), adyvė "cerowaczka". — Drw. postwerbalne: adata a. adata "igła" (łot. adata), war. adita, żm. adeta; adata marinykų SD «kompas morski» (=> adatėlė SD1 «igiełka, iglica», adatinė "igielnik", adatinykas SD1 «igielnik» ["kto robi igły"]); adiklis m. "drewniana a. kościana igła (np. do podszywania łapci, zszywania worków), igła do cerowania", war. adyklis (wyrównanie do adytil); adinys "szew, ścieg stebnowany; wyszywanka". Dla pwk. ad- nie widać nawiązań zewnętrznych. Transponat pie. *h2ed(h)-? *Hod(h)-? adverįja daw. "odrzwia, oprawa, drzwi, futryna", SD (adweria) «pocłwoy», SD1 (adweria aukBtine) «podwoy, podwoie» — zapoż. z błr. *odverbja (psł. *odvTrije), dziś adzbvėrbja "odrzwie, odrzwia". War. edvėrija (por. eldija < aldijd). agnus, -i lub agnus, -i "żwawy, dziarski, energiczny; wielki, postawny, dorodny, mocny, mocno zbudowany". Drw. na -u- od *agna-. Por. z jednej strony łot. agns "popędliwy, zapalczywy, energiczny", z drugiej strony lit. gw. ag lūs "gorzki, cierpki". — WSO og- < *ag-: ogūs, acc. sg. ogų gw. "cierpki, przykry w piciu (o piwie), mdły w smaku" (war. ugūs ts.). Niejasne. Można nawiązywać do wed. aj i'- "walka, bój", toch. B ak "zapał", stir. ag "walka", SW *agh- do pie. *h2egh- "prowadzić, wieść", por. gr. dyca "pędzę, prowadzę" (X. Tremblay p.l.). aguona 2 p.a., zwykle pl. aguonos "mak, Papaver". Pochodzi z *maguona, pokazując dysymilacyjny zanik początkowego m-. Por. łot. mag u one a. maguona "mak". W obu językach jest to zapożyczenie niemieckie, por. śrwn. mage "Mohn". Tymczasem stpr. moke EV "Mon" pochodzi z pol. mak. — N. m. Aguonai, Aguonėnai, Agudnis. agurkas "ogórek, Cucumis sativus" — zapoż. z pol. ogurek, ogórek, -rka (por. błr. gurók, ros. gw. ogurók). — Drw. agurkinas "mały ogórek", agurkynė "zupa ogórkowa", agurkinis, -ė "z ogórków, do ogórków", agurkiška nósis "nos wielki (jak ogórek)". — N. m. Agurkiškė 2x, Agurkiškis. aibė "moc, mnóstwo, wiele; tłum", war. eibė, dimė ts. Niejasne. Sugerowano związek z czas. eiti "iść".
4
aidas, aidas "echo, odgłos". Bez etymologii. Dźwiękonaśladowcze? — Drw. aidesys "odgłos", aidūs "donośny, dźwięczny". Vb. denom. aidėti a. aidėti, prs. aidi a. aidi "rozbrzmiewać, rozlegać się, nieść (o echu, wieści)", też "hałasować (o dzieciach)", išaidėti "roztrwonić (pieniądze)". aidinti 1. gw. "wyrzucać (krzesła przez okno)", 2. daw. "podburzać, buntować ludzi" (Bretkun). Taka paralela znaczeniowa, jak pol. podniecić "zachęcić do czego, namówić, podburzyć" wobec niecić "powodować powstawanie ognia, rozpalać, zapalać", skłania do upatrywania w didinti formacji kauzatywnej do pwk. aid- < pie. *h2eidh- "palić, palić się" (brak odróżnienia SE i SO w kontekście h2). Por. gr. ai0oo "zapalać, podpalać", ou6o|iai "płonąć", wed. ėdhate "świeci się, jaśnieje". Akut lit. sekundarny, podobnie jak w pokrewnych formach aikštė i iesmė. aidukas daw. "przyboczny pański; służący" — zapoż. pol. ajduk, hajduk 1. "żołnierz piechoty węgierskiej (służącej w Polsce w XVII w.)", 2. "służący ubrany jak hajduk". — Do tego war. eidukas b.z.a. "żołnierz piechoty", też "artylerzysta". Por. nazw. lit. Aidūkas ob. Eidukas. — Teksty folklorystyczne pokazują przenośne użycie wyrazu eidūkas w znacz, "diabeł, licho", por. Ein kaip eidukas, lek kaip aitvaras. Ein kai eidukas, stov kai stiebas. War. eičiūkas, aičiūkas (Eičiūkas arkliui karčius susuke "«Eičiukas» koniowi grzywę splątał"). aikštė, acc. sg. aikštą 3 p.a. "widok, przestwór; plac, miejsce otwarte", też "boisko", aikšūs, -iės f. 4 p.a. "pogodny dzień; upał, gorąco, żar", dikštis, -ies f. 1 p.a. "zapał, upór; wścieklizna (u psów)". Jeśli założymy, że temat aikšti- wywodzi się przez zmianę kš < ks z *aiksti-, to zaś z *aisti- przez insercję k przed grupę st2, to dojdziemy do praformy *aid-ti-, czyli do hipotezy abstr. na -r/-, które utworzono od pwk. pb. *aid"płonąć, być gorącym; jaśnieć, widnieć", < pie. *h2eidh- "wzniecać ogień, palić". Por. gr. od'0G) "zapalać, podpalać", ai'Oonai "płonąć", wed. ėdhate "świeci, jaśnieje", SZ indhė "podpala, zapala". Zob. didinti "podburzać". Odpowiednio do tego można sobie wyobrazić paradygmaty lit., z jednej strony na SZ: *indū, *idau, *isti, z drugiej strony na SE: *aidu, *aidžiaū, *iesti (z *aTsti). Analiza inf. *ies-ti dała początek neopierwiastkowi ies- / *ais-. Poświadcza to drw. iesmė "ilość drewna wkładana jednorazowo do pieca" (=> iesm-ėlė "mały ogień"). Związek wyrazu lit. ze stczes. niesteje, niestej f. "piec, clibanus" i głuż. jesće f. "otwór pieca" nie został do końca wyjaśniony, mimo to porównanie takie stale przewija się w literaturze. — Z praformy *ais-tu- wywodzi się przy udziale insercji k i zmiany ks > kš forma przymiotnikowa aikštūs "jasny, otwarty, dobrze widoczny, przejrzysty (o rzadkim lesie)"; aikšti vieta "widoczne miejsce". O wariancie aiškus zob. osobno. aim°: 1. aimus b.z.a. "pięknej postaci (o człowieku); umiarkowany, powściągliwy, dobry"; DP "celny" {Buvo aimesniais irpirmesniais tarp apaštalų)', aimesnl čėsai m. pl. "ciężkie czasy". 2. aimumas DP "okrucieństwo" (velinų aimumas). Niejasne. Może zróżnicowane w stosunku do eimūs "dobry, odpowiedni, zdolny, zręczny, wprawny" (<= eiti "iść") za pomocą zmiany e i- > ai-. Por. gw. aiti < eiti, aikvoti < eikvoti. aimanuoti, aimanuoju,
aimanavau
"biadać, lamentować; utyskiwać, narzekać,
zrzędzić", SD aimanuoju «biadam» (syn. dejuoju) — vb. denominativum od sb. aimanas
2 Por. namykštis d a w . " d o m o w y , d o m o w n i k " < *namy-k-stis < *namystis, drw. singulatywny na -io- od namyst-a coli. " d o m o w n i c y " .
5
a. aimanas "bieda, nieszczęście, nędza" albo też wprost od wykrzyknika aiman, aiman, dosł. "biada mi!". Por. di, af (interi.) + mdn "mi" (dat. sg. do as). ainis, -io "potomek" — zapewne neologizm, który został wyabstrahowany ze stlit. atainis m. "przybysz" (Bretkun), o czym s.v. eiti. aistra 2 p.a. "silne pragnienie, żądza, pasja, popęd, namiętność, zapał; wścieklizna". Insercję t na granicy morfologicznej *s-r akceptuje się w takich formach litewskich, jak aštrūs (zob.), gaistras obok gaisras "pożar, łuna pożaru" i įstrigti obok {srigti "utkwić w czym, stanąć w gardle". Jeśli podobną insercję założymy dla aistra, to otrzymamy praformę *ais-ra. Na temat osnowy *ais- zob. s.v. aikštė. — Drw. aistringas "namiętny, popędliwy, gwałtowny", aistruolis m. "zapaleniec". aiškus, -i "jasny, wyraźny; zrozumiały, oczywisty" — wygląda na intralitewski drw. od aikš-C (zob. aikštė), mianowicie z zastępstwem allomorfu aikš- przez aišk- przed sufiksem samogłoskowym. Sekundarny charakter tego drw. podkreśla metatonia akutowa, por. formę gw. aiškūs. — Cps. aiškiaregys, -ė "jasnowidz". Vb. denom. paaiškėti, -ja, -jo "rozjaśnić się (o niebie), wyjaśnić się (o sprawie)", paaiškinti "objaśnić, wytłumaczyć". aitra 4 p.a. "zapał, wigor; gorycz w gardle" (war. aitra), aitrūs "cierpki, gorzkawo-kwaśny" (aitrios uogos f. pl. "cierpkie jagody"). Niejasne. Vb. denom. aitrėti "gorzknąć, stawać się cierpkim", aitrinti "czynić coś gorzkim a. cierpkim, jątrzyć, rozjątrzać". aitvaras "latawiec; duszek domowy, skrzat skrzydlaty; urwis, psotnik" — z synkopowania formy czterozgłoskowej ditivaras gw. "latawiec", SD aitivaras «latawiec, incubus» [1. "coś, co lata w powietrzu za pomocą skrzydeł", 2. "zły duch, niespokojny, niesforny duch, zwodnicza siła, diabeł", S Ł X V l ] . Inne war. dičvaras, ditvoras (> aito ras), aitivieras, aititvaras. N. m. Aitvariškiai. — Niejasne, sporne. Może *ativaras, drw. postwerbalny do ati-varyti "odpędzać, odganiać"? Początek wyrazu został przekształcony zmianą at'i w ait'P. akamonas daw. "ekonom, oficjalista dworski, dozorujący robotników w polu"1 — zapoż. z błr. gw. akamón < akanóm (to z pol. ekonom). akėčios f. pl. "brona, brony", war. ekėčios — z odnowienia sufiksem -id- osnowy *akėta-5. Odpowiednik łot. ecėšas f. pl. (gw. ecėzas, ecėkšas, też m. eceši, ecezi), stpr. aketes EV "brona, Edge". Zob. aketė, akėti. Co do formacji por. kopėčios, vežėčios. — Drw. akėčiškai adv. "nieładnie, niezgrabnie". Cps. akėčdantis, -ė "człowiek o rzadkich i krzywych zębach", akėčkuolis m. "ząb w bronie", akėčvilkos a. akėtvilkos f. pl. "sanki do przewożenia brony", akėčvirbalis m. "ząb w bronie". Vb. denom. akecióti, -///, -jau "robić coś nieporządnie". — N. m. Akėčiai.
3
D y f t o n g ai tłumaczy się a n t y c y p a c y j n y m wyodrębnieniem pałatalności spółgłoskowej. Por. n. m.
ob. Ariogala
(por. pol. Ejragola),
(jest to drw. od n. rz. Mólana)\ jak 1. di n io la s < aniolas
n. rz. Róduinia
lašleidis
błr. vjasėl'l'e 4
, 5. kuinas
Por. Akamono
arklys,
< kažiūkai
"kożuch"), 3. večeiria
Por. basnirčias
n. m. Mólainiai
Airiógala
z *Mólan-iai
"kożuch" (war. do kazitkai "wieczerza" z błr. večerja,
z błr. kožū.x (forma pl. 4. veseilia
"wesele" z
"marny koń, szkapa" z pol. gw. kuń "koń". malūninko
kiaulė
ir kunigo
młynarza i gospodyni księdza są równie tłuści". 5
(por. pol. Raduń),
"sopel lodu" z *las-ledis. Podobnie w takich wyrazach zapożyczonych,
z pol. anioł, 2. kaiiiikai
t. na wzór wyrazu rodzimego kailiniai'
ob. Róddnia
ob. basnirtas,
stačias
ob.
statas.
gaspadinė
tai lygiai
riebūs
"Koń e k o n o m a , świnia
6
akėivos f. pl. "przywidzenie, zjawa, złudzenie, omam wzrokowy" (war. akėivai m. pl.) — drw. na -eiv- od akis "oko". Por. gudreiva <= gudrūs, narsėiva narsūs. aketė 3 p.a. "przerębel, otwór wyrąbany w lodzie" (na rzece, stawie, jeziorze) — drw. z suf. -et- od akis "oko" (zob.). War. aketis f., aketis f., aketys oraz eketė, eketis, eketys. Por. łot. akacis, zwykle akate a. akata "napełniona wodą jama na bagnie", akace a. akata "przerębel do łowienia ryb; zagłębienie w rzece lub jeziorze". — N. rz. Eketė, Eketis, Eketys. akėti, akėju, akėjau "bronować", SD1 «włoczę» (Vienas sėja, kitas akėja "Jeden sieje, drugi bronuje", tj. przykrywa wsiane ziarno). War. ekėti. Vb. akėti uchodzi za denominativum od akis "oko" (zob.). Odpowiednik łot. ecėt, -ėju, -ėju "bronować". — Drw. akėčios (zob.), akėsta, -ėstos "bronowanie" (por. tekėstos <= tekėti), akėtojas "kto bronuje", SD1 «włóczek, włocznik», SD «bronownik». akis, -iės f. 4 p.a. "oko" :: łot. acs, stpr. ackis — formacja singulatywna do aki du. f. "dwoje oczu", czemu odpowiada scs. oči "oczy", gr. hom. óaoe (< *otsie < *okie) < pie. *h3ekui-hj lub *h3ókui-hI. Pl. akys "oczy", np. Keturios akys daugiau mato ne viena "Cztery oczy więcej widzą niż jedno". Por. stpr. ackins acc. pl. "oczy", agins EV "Ouge". Bałtycki temat na -i- zastąpił pie. formację atematyczną, por. np. gr. 6|i|ia, -ccuoę n. "oko, oblicze, twarz" < *opma < pie. *h3ekll-mn. Podstawa werbalna: óoooIiai "widzę" < pie. *h3ku-ie-, SE fut. 6i|/o|iai "zobaczę" < pie. *h3ekll-se-, SO pf. oncoTia "spostrzegam, zauważam", ze zmiany *G)Tua < *o-op-a < pie. *h3e-h3ókll-h2e. Tematyzację przez -owidać w łac. oculus "oko", pol. oko, oka, w oku (por. scs. oko, gen. očese). — Drw. akiklis m. "siatka pszczelarza", akiūklis ts., akylas "bystrooki, spostrzegawczy, uważny, czujny, rozgarnięty" (por. ausylas), DP "oczywisty; mający na co oko; mający pieczę", akiniai m. pl. "okulary"6, akytas "z okami (ciasto, ser), porowaty, gąbczasty" (por. ausytas), akyvas "spostrzegawczy; mówiący w oczy, bez ogródek; budzący ciekawość; ciekawy, zaciekawiony", SD «dworny, curiosus» (=$ akyvybė SD «dworność»). Cps. akibrokštas "wymówka, reprymenda", akybrūkštis m. ts., akimirka a. akymirka "okamgnienie, chwila, moment" (por. merkti), akiplėša c. "ktoś bezczelny, zuchwały, arogant, natręt", akiratis m. "widnokrąg, horyzont", akistata "konfrontacja" (suvesti { akistatą "przeprowadzić konfrontację"), akivaizda a. akyvaizda "widok, obecność" {Nestovėkpačioj akivaizdoj "Nie stój na samym widoku!", visiį akivaizdoje "na oczach wszystkich, w obecności wszystkich", pavojaus akivaizdoje "w obliczu niebezpieczeństwa"), akivalka "katarakta" (por. vilkti), akivara m.in. "wir wodny; nie gojąca się rana" (por. verti, atavaras), akivaras "okno w bagnie, toń rzeki, dziura w dnie rzeki a. jeziora, najgłębsze miejsce, odmęt; grzęzawisko" (n. jez. Akivaras), akizada c. "mówiący wprost w oczy, bez ogródek, zuchwały, bezczelny" (por. žadėti), akizaga ts. (por. žagti), akižara, akižera a. akižėra ts. (por. žerti), baltakė "bielmo na oku", pot. "wódka, samogon" (por. baltas), baltakis a. baltaakis, -ė 1. "(o koniu) białooki, (o człowieku) kto ma bielmo na oku" (łot. baltacis "o białym, bladym licu"), 2. "kto patrzy krzywo, ze złością" (=> baltakiuoti "krzywo patrzeć", subaltakiuoti "spojrzeć ze złością, rzucić złe spojrzenie"), išsprogtakis, -ė "o wyłupiastych oczach" (por. sprógti), išvarvėtakis, -ė "o łzawiących, załzawionych oczach" (por. varvėti), išverstakis, -ė "komu oczy na wierzch wystąpiły, mający wypukłe oczy"
6
Kalką słowotwórczą z ros. očkijest
natomiast wyraz gw. akelės
f. pl. "okulary"
(por. versti), keturakis, -ė "(o psie) z jasnymi plamami na brwiach; człowiek noszący okulary", keturakė m. "karta o czterech oczkach, czwórka", paakys "miejsce pod okiem", pilkakis SD «oczu szarych, szarowych», priešakys a. priešakis m. "przód, przednia część", pūlakis (zob. pūliai), skersakis, -ė "zezujący, zezowaty" — z kontrakcji skersa-akis (=> vb. denom. skersakiuoti "patrzeć zezem, zezować; patrzeć ukradkiem; rzucać złe spojrzenia"), vienakis, -ė "jednooki". Vb. denom. akyti, -ija, -ijo "porowacieć, stawać się gąbczastym, dziurawiec" (zob. akytas), akiūoti "oczkować (drzewa owocowe)". — Przenośne użycia wyrazu akis to m.in. 1. "sidła na zające a. lisy", 2. "komórka w plastrze miodu", 3. "niezamarzające miejsce na jeziorze, tzw. płoń; przerębel, otchłań na bagnie, oczko wodne na zarosłym bagnie" (por. akivaras, aketė). — N. jez. Akis, Akys, Akelė, Akelės. N. m. DaubakiaiT aurakiai, Varnakė, Varnakiai, Vilkakiai. aklas, -a "ślepy", DP "ślepy, niebaczny" (war. ėklas) :: łot. akis "niewidzący. ślepy; mroczny, ciemny". Formacja na -la- od czas. akti "ślepnąć" (zob.). Paralela: kušlas :: łot. kust. — Drw. aklatis a. aklatis f. "ślepota" (m.in. DP, SD), aklybė ts., aklinas "ślepy; szczelny; pełny, nalany do pełna" (=> aklinai adv. "(zamknąć) szczelnie; na głucho"), aklinis "ślepy; bez okien, bez drzwi, bez wyjścia" (aklinę żarna "ślepa kiszka", pirštinės aklinės f. pl. "rękawice bez palców"), akli s m. "owad ślepak, wysysający krew ludzi i zwierząt", aklys, -ė "ślepiec, niewidomy" (łot. aklis), aklystė "ślepota, zaślepienie", aklókas "ślepawy", aklomis adv. "na ślepo" (aklomis pataikyti "trafić na ślepo"), aklūtis, -ė "ślepy" (=$ aklutėlis "zupełnie ślepy", np. o koniu), cps. aklavietė "ślepy zaułek", przen. "sytuacja bez wyjścia". Por. jeszcze aklieji obuoliai m. pl. "gatunek twardych jabłek", aklóji žarna "ślepa kiszka". Vb. denom. aklėti, -j u, -jau "ślepnąć, tracić wzrok", aklinėti, -ju, -jau "chodzić po omacku; bawić się w ciuciubabkę", aklinti "oślepiać; iść na ślepo, po omacku", apaklinti DP "zaślepić, oślepić" (łot. aklindt "oślepiać"). — Zwracają uwagę liczne nazwy jezior z tą osnową: Aklas, Aklai, Aklasis, Aklis, Aklys itp. (znacz. etym. "jezioro zarośnięte, ukryte w zaroślach"). N. m. Akliai, Akliai, Aklasis Ežeras, Akloji, cps. Akle že ris. akmuo m., acc. sg. akmenį 3 p.a. "kamień". Warianty gw.: akmuoj (por. sesudj. Žmuoj), akmenas, akminas, akmuva (nie całkiem jasne przekształcenie -uo -uvci, może analogia do šuva šuo) oraz akmenis, akmenys, akmenis. Odpowiednik łot. akmens a. akmins ts., nom. pl. akmeųi a. akmiųi, zdrob. akmentiųš a. akmintiąs. Spodziewane w je/, litewskim refleksy to *aśmuó, *ašmen-, z przekształcenia wyrazu pie. *h2ek-mon~, *h2k-mn-es, drw. od pwk. *h2ek- "być ostrym, czynić ostrym, stawać się ostrym". Por. wtórne k również w akuotas. Zastępstwo lit. k za č może mieć przyczynę w potrzebie dyferencjacji akmuo względem wyrazu ašmuo "ostrze" (zob.). — Formacja na -men- jest z pochodzenia abstr. o znacz, "ostrość". Uległo ono konkretyzacji w znacz, "ostry kamień" (> "wszelki kamień") lub też "ostrze (kamienne)". Por. sti. aśman- m. "kamień, skała, kamień miotany jako pocisk" (z alternantem aśn- < *aś-mn-: gen. sg. dsnału instr. sg. dšna), aw. asman- m. "kamień; sklepienie niebieskie", gr. ax|icov, acc. sg. axfiova m. "kowadło" < "kowadło kamienne" (por. ax[ir| "ostrze, spiczaste, ostre zakończenie, punkt kulminacyjny, szczyt"). Jako sufiks uogólniono w jęz. litewskim -men-, zaś w jęz. greckim -mon-. Resztki atematycznych form odmiany: gen. sg. akmens < daw. gw. akmenės, dat. sg. akmenie (*-ei, por. scs. kamen-i), instr. sg. akmemi (Bretkun) < *akmen-mi, nom. pl. akmens < daw. gw. akmenes (liter, akmenys, = łot. akmenis). — Suf. -men- widać też w scs. kamy, kamene m. "kamień", jednakże upowszechnienie pwk. ka- na miejscu *sa-
8
pozostaje zagadką (kamy zam. fsamy przypomina kopyto zam. fsopyto, por. wed. śaphah). — Drw. akmenėlis m. "kamyk, kamyczek", akmenyćia SD «kamienica», akmenija "grunt, gdzie pełno kamieni", akmenynas ts., akmenijis DP "kamienny", akmeninis "kamienny, z kamienia", akmenuotas laūkas "kamieniste pole". Cps. akmenkalis m. "kamieniarz", akmenlauzis m. SD «łomikamień, saxifragus», akmenskaldys "kamieniarz" (zob. skaldyti), akmenširdis m. "człowiek o kamiennym sercu", akmentašys ts. (zob. tašyti). Vb. denom. akmenauti "zbierać kamienie (z pola)", akmenėti: širdis akmenėja "serce kamienieje", akmenintis: akmeninuosi SD «kamienieię» (syn. ing akmenį pagrįžtu), akmenytis: akmenij uos i SD «kamienieię», akmeniūoti bibl. "kamieniować, pozbawiać życia przez obrzucenie kamieniami". — Por. osnowę akmen- w n. rz. Akmena, Akmenė, w n. jez. Akmenas, Akmenis, Akmeninis oraz w n. m. Akmenė 10x, Akmeniai 9x, Akmeniai 3x, Akmenynė 6x, Akmeniškiai 4x, cps. Akmen-tiltis (por. stpr. Stabino-tilte s.v. stabas). akselis, -/o "sieczka, drobno pocięta słoma na pokarm dla koni", war. ėkselis — zapoż. z niem. gw. haksel, heksel "Hacksel" (por. łot. ekse\i m. pl. z niem. Hacksel). — Drw. akselinė "sieczkarnia". akstinas, war. akstinas "kolec, cierń; oścień, bodziec"7 (n. m. Akstinai 2x). Odpowiednik łot. akstins ts. Jest to drw. na -na- od akstis, war. akštis, -ies f. "oszczep, żerdka o ostrym końcu, drewniany rożen, szpikulec do nadziewania ryb do wędzenia", daw. też "ość u kłosa" (por. łot. aksts "bystry, rozgarnięty") — z insercją k z pbsł. *a§ti-. W podobnym stosunku derywacji pozostają wyrazy słowiańskie: scs. ostinu, -a "kolec", ros. daw. ostėn "oścień, kolec", czes. osten "cierń, kolec; bodziec do poganiania bydła", stpol. oścień, ostna a. osna "ostre widełki do łowienia ryb" obok pol. ość, ości f. "cienka kostka rybia", stpol. "kolec, cierń, ostra plewa, gruby włos sierści". Z historycznego punktu widzenia prymarną jest tu postać akšti-, nie aksti-: pbsł. *aśti-na- od abstr. *aš-ti< pie. *h2ek-ti- "ostrość, ostrze"8. Refleks lit.-łot. odchyla się z powodu insercji k przed grupę št/st (o tym zob. s.v. ankštas). Pwk. aš- < *h2ek- również w ašaka, ašmuo, ašnis, aštrūs, ašutai. akstinyčia daw. 1. "bodziec do poganiania wołów", 2. "kij zakrzywiony do zgarnywania ziemi z lemiesza a. kroju pługa", SD «kozica, styk». Formacja hybrydalna. Osnowa akstin- jak w akstinas (zob.) została rozszerzona suf. -yćia, wyabstrahowanym z zapożyczeń słowiańskich typu vynyčia "winnica" (obok vynas "wino"). Podobną hybrydą jest stlit. druskinyčia <= drūskinis (zob. drūskos)9. akti, ankū, akaū "zaczynać widzieć, zaczynać ślepnąć" — infigowane vb. denom. do akis "oko"? Użycia przenośne: ežeras ańka "jezioro zarasta" (dosł. "robi się ślepe"), žaizda ańka "rana się zamyka, zabliźnia". Cps. apakti "oślepnąć; zarosnąć (o jeziorze)", DP "olśnąć, zalśnąć", atakti "przejrzeć na oczy (o kocie, szczenięciu), zacząć widzieć; odzyskać wzrok", praakti "przejrzeć na oczy; przekłuć się (o pisklęciu), zostać przebitym (o skorupie jaja)", priakti "zatkać się (o otworze), zarosnąć (o stawie, jeziorze)", užakti
1
Por. gr. axo)v, - o v t o ę m. homer. "oszczep", drw. a x a i v a f. "oścień, bodziec".
8
St. pełny przy suf. -ti- widać też w wyrazach antis, sótis, votis. Z innych j ę z y k ó w por. np. scs. tati m.
"złodziej" < pie. *teh 2 -ti- "kradzież"; niem. Tat, ang. deed, "czyn" < pie. *deh|-ti-; łac. cos, cótis f. "kamień ostry skała, osełka" < pie. *keh 3 -ti- "ostrość". 9 Por. również takie kalki w y r a z ó w polskich, j a k kaulinyčia «nocnica, ćma», varpinyčia S D «dzwonnica».
SD «kośnica» ["kostnica"], naktinyčia
SD
9 "oślepnąć; zarosnąć (o źródle, o jeziorze); zamarznąć (o przeręblu); zatkać się (o sicie, cedzidle, o korycie potoku)". — War. apjakti "apakti, oślepnąć"10 jest pamiątką po hiacie *api.akti n , który został przezwyciężony konsonantyzacją i > i (paralela: apjausys). W niektórych gwarach zmiana sylabacji na ap.jak pociągnęła za sobą perseweracyjną asymilację jak > jek, stąd war. apjėkti. Wreszcie metanaliza ap-jakti, ap-jekti doprowadziła do ustalenia się vb. simplex jakti, jankū, jakaū "ślepnąć, tracić wzrok", war. jėkti, jen ku, jekaū ts. — Drw. akinti "oślepiać; robić oka; uczyć, pouczać; zachęcać", atakinti "przywrócić wzrok; na nowo się otworzyć (o wrzodzie)", uzakinti "zatkać, zatykać; (o pszczołach) wypełnić komórkę plastra". Nomen: apakėlis, -ė "oślepły, kto niedowidzi". Zob. też aklas. — Od vb. cps. apjakti pochodzą caus. apjakinti DP "oślepić, zaślepić", apjakinu SD «oślepiam kogo; zaślepiam» oraz nomina apjakėlis, -ė "kto niedowidzi; ktoś nieuważny, gapowaty" i apjakybė "ślepota; ciemnota". akuotas 1. sb. "ość u kłosa", 2. adi. SD «ościsty, kolący» (syn. dygus), varpa neakuota «kłos nieościsty». Odpowiednik łot. akuots, akuóts (war. akuota) 1. "ość u kłosa", 2. "ten, co kłuje" - epitet jęczmienia w dajnie", 3. "piękny włos, np. o lisie", 4. "dowcip". Z innym suf.: stpr. ackons EV "ość kłosa, Grane". Pwk. ak- może stać zamiast aš- < pie. *h2ek- "ostry, ostrze", podobnie jak to jest w wyrazie akmuo zam. *asmuo (zob.). — N. m. Akuočiai, Akuotai. akvata, gen. sg. akvatos 2 p.a. daw. gw. "ochota, chęć na co", SD su akvatu «ochotnie» — zapoż. z błr. axvóta, daw. oxvota. War. ukvatd, ukata. — Drw. akvatūs "chętny", SD «ochotny», war. ukvatnūs, ukatnūs. Vb. denom. akvdtinti "chcieć, lubić co: zachęcać, kusić". aldija, aldija "wielka, obszerna chata", war. aldrija. Niejasne, aldyti 1. "gnać, pędzić", 2. "robić bałagan", isdldyti "wygnać, wypędzić z domu", war. išdidinti "wypędzić z hukiem, trzaskiem". Niejasne. Może caus. na -dyti do osnowy al-C z pie. *h2elh2-. Por. gr. dAdofiai "błąkać się, tułać się, zwł. jako wygnaniec lub żebrak; być niepewnym, zbitym z tropu" (aAr| "tułaczka; obłęd", dAfiirię "włóczęga, wędrowiec, tułacz"), łac. ambuló, -are "naokoło chodzić, przechadzać się, wędrować" (*amb-ala-ie). — W jęz. łotewskim znajdujemy tylko vb. denominativa: (1) aluotiės " t u ł a ć się, błądzić" <= sb. *ala-, por. wyżej gr. aAr|, (2) alėtiės "zachowywać się niespokojnie, hałasować, dokazywać, szaleć", gdzie al- zostało uogólnione z pozycji antekonsonantycznej. Por. jeszcze dla "głupiec, dureń", lit. aldavoti "hałasować, tłuc się (o pijanym)", išaldavoti "rozproszyć, roztrwonić". ale, ale "ale" — zapoż. z błr. pol. ale. Np. Aš tau tai liepiau, al ė tu neklausei "Ja tobie to kazałem, ale ty nie słuchałeś". Por. też Mž Ale to negalėjo nė vienu būdu gauti "Ale nie mogli tego w żaden sposób uzyskać". alėti I, ali, alėjo 1. "ciec, lać się kroplami", 2. "biegać, latać", nualėti tr. "zalać (pola)", intr. "utonąć". Dla pwk. al- nie znaleziono dotąd pewnych nawiązań. Transponat
10
Por. MiĮsų šuo jau visai apjako,
poznaje". Vyrai prieš ienybas go odzyskują". SD apjunku 11
nei savo nepažįsta
"Nasz piec już całkiem oślepł, nawet swojego nic
apjanka, paskui vėl atjanka
"Mężczyźni przed ożenkiem tracą rozum, potem zaś
«olsnąć, ślepy jestem».
Z api jako praeverbium. Por. utrzymanie hiatu w api.edos
<= *api-ėdu (jak apisėdai
<= *api-sėdu), a także
wprowadzenie go do derywatów denominalnych z prefiksem api, np. api.eiga (starsze apeiga, apeiga), (brak war. *apeilia), aplausis
(częściej apy.ausis),
api.aušris
(częściej
apyaušris).
api.eilia
10
pie. *h2el-. — Drw. almuó, -mens m. "ropa", pl. almenys lub almens ts., n. jez. Almenas, n. rz. Almuonė (b.z.a.). — Neoosn. alm-\ almė "wysięk z ust lub nosa nieboszczyka", war. almė (syn. šarvai, tanės), almais adv. "strumieniem, strugą", przen. "chętnie, ochoczo". N. rz. Almė, Almaja, Elmė, n. jez. Almajas, Elmis. Vb. denom. almėti, alma (war. almi), almėjo "ciec powoli, wyciekać, przeciekać, sączyć się (o ropie, krwi)", np. Almuo iš voties kaip vanduo alma "Ropa sączy się z wrzodu jak woda". alėti II, dli, alėjo "żyć w biedzie, nędzy, głodować" (įšalėjusiam duona gardu kaip medus "Dla zgłodniałego chleb smaczny jak miód") — zapoż. z błr. halėcb, daw. golėcb. alga 4 p.a. "zapłata, zarobek, uposażenie, pensja", DP "zapłata, myto, zasługa, odpłata, płata", alga mėnesinė SD «miesięczny obrok abo iurgiełt» ["wynagrodzenie, zapłata"], alga žindimo SD «mamczyne myto» ["zapłata dla kobiety karmiącej dzieci"]. War. elga (por. erelis < arelis). Odpowiada łot. alga "zapłata", stpr. alga- ts. w formie gen. sg. w zwrocie ains dilants ast swaisei algas werts "robotnik wart jest swej zapłaty". Pb. *alga < pie. *h2elgyh-eh2-. Budowa zbieżna z gr. dźl(j)r| "zdobycz, zysk". Do pwk. *h2elgyh- "zasłużyć na co, być wartym", por. gr. dA,(Į)8iv "zarobić", dA(Į)dveiv "dostarczać, przynosić" (dX(Į)T)aTr|<; m. "zarabiający, tj. człowiek pracowity, przemyślny"), sti. arhati "zasługuje, jest wart", aw. arajdti "jest wart", het. halkuessar- "to, co się wnosi w ofierze"12. — Drw. alginykas SD «iurgieltnik» ["człowiek pobierający jurgielt, najemnik, płatny sługa", S Ł X V I ] , algininkas "najemny żołnierz", algócius "najemny robotnik". Cps. algalapis m. "lista płac", algamitys "najemny robotnik" (por. stpr. deina-algenikamans dat. pl. "robotnicy dniówkowi, wyrobnicy"). Vb. denom. algauti "służyć, być sługą" (war. elgauti), algavoti "doglądać (dziecka)", algóti "żebrać", alguoti "opłacać, dawać zapłatę" (łot. alguót ts.). algóti, algóju, algójau 1. "nazywać", SD1 algoju «dzieię» (syn. vadinu, vardų duomi), np. Kas esi? Kaip tave algoja? "Kim jesteś? Jak cię zwą?", 2. "śpiewać, nawoływać się (o pastuchach)", paalgóti DP "nazwać", refl. algótis "nazywać się", DP "zwać się, mienić się". W DP praesens do algóti "zwać, nazywać, mianować" ma postać algu (por. iešku :: ieškoti, miegu :: miegóti). Etymologia nieustalona. — Drw. algójimas "wołanie, nawoływanie": Po mišką sklido uogaujančių vaikų algojimai "Po lesie niosły się nawoływania dzieci zbierających jagody". aliai: aliai vieno adv. "co do jednego, bez wyjątku" (Aliai vieno visi išvažiavo "Co do jednego wszyscy wyjechali"), aliai visi "wszyscy bez wyjątku", kontrahowane alvienas "każdy" (por. pol. pot. każdy jeden). Łączy się może ze spójnikiem ale (zob.), którego używano na wzór połączenia bet kas "ktokolwiek, każdy", bet kuris "którykolwiek" (por. bet "ale"). aliejus, -aus "olej" — zapoż. z błr. olej. — Drw. aliejinė "olejarnia", aliejingas "oleisty", SD «oleiowaty», aliejinykas SD «oleynik» (syn. aliejadarys), aliejinis "olejny", SD «oleiowy», aliejūnas b.z.a. "lampka olejna" (n. m. Aliejūnai).
12
Pie. nagłos *h 2 e- stawia pod znakiem zapytania p r z y j m o w a n e dotąd p o w i ą z a n i e sb. alga z czas.
elgtis
" z a c h o w y w a ć się; żebrać", łot. elgt "natrętnie prosić" (chyba że uznamy, iż lit.-łot. elg- jest wtórne i pochodzi ze zmiany pierwotnego *alg-, co w nagłosie bałtyckim nie byłoby trudne do wyobrażenia. Por. np. lit. elga ob. alga "zapłata", elgauti j a k o war. do alksnis
ob. algauti
"służyć", łot. ąlkans j a k o war. do alkans
"olcha", lit. alksnis
ts.
"głodny", lit. alkanas-, lot.
ėlksnis
alinti: nualinti, -inu, -inau "wyjałowić (ziemię); wycieńczyć (konia), wyczerpać (siły); znosić, zedrzeć (ubranie)" — zapoż. z błr. hólicb. alyva, gen. sg. alyvos 3 p.a. "drzewo oliwne, Olea europaea; owoc tego drzewa, oliwka; oliwa" — zapoż. z pol. oliwa a. błr. olfva. — PI. alyvos "krzew Syringa vulgaris". alka I 4 p.a. "bagienko, mokradło", alkas 1. "wzniesienie porośnięte drzewami", 2. hist. "miejsce kultu pogańskiego", 3. "bożek, bożyszcze"13, alke b.z.a. "niewielki las, zagajnik". Bez etymologii. — N. m. Alka 4x, Alkas 2x, Alkai, cps. Antalkiai. Niemało jest nazw wodnych z osnową Alk-, por. n. rz. Alka 3x, Alkupis, Alkupy s, n. jez. Alka, Alkas, Alkus, Alkantis. alka I I 4 p.a. gw. "głód, pomór" :: łot. alka "głód" — sb. postvb. od alkti "łaknąć, chcieć jeść" (zob.). alksnis, -io "olcha, Alnus", wsch.-lit. aliksnis ts., SD «olsza» :: łot. alksnis, ėlksnis ts., stpr. abskande EV "olcha, Erie" (corruptum, rozmaicie poprawiane). Z uwagi na to, że strus. olixa, ros. ólbxa a. olbxa, pol. olcha wskazują na praformę *(H)alisa, zaś sekwencję *-is- potwierdza stwn. elira (z *aliza), to nasuwa się hipoteza, że praformą lit.-łot. było *alis-nia-, które następnie zmieniło się drogą insercji k (por. aliksnis) i synkopowania i (por. alksnis). — Akut w wyrazie alksna "miejsce porosłe olchami, olszyna" (łot. alksna "leśne mokradło") może być umotywowany wzdłużeniem zastępczym (*alksna-) wynikłym z synkopowania *aliksna < *alis-na- (por. kelnės, vėlnas). Synkopowana może być również forma łac. alnus, -F f. "olcha", z *alsno- < *Halis-no-. — Drw. alksnynas "olszyna", alksninis "olchowy, z drzewa olchy" (też o pewnym gatunku jabłek), alksnytė "zarośla olszowe", pievos alksnuotos f. pl. "łąki z zaroślami olszowymi". — N. m. Alksna, Alksniai 2x, Alksnėnai 5x, Alksniškės 3x, cps. Alksniapievis, Alksniupiai i n. łąki Palksninė (akut pochodzi z kontrakcji, < *pa alksninė). N. rz. Alksna 2x, Alksna, Alksnė 2x, n. jez. Alksnas, cps. Alksnakelmė. — Drw. od aliksn-: aliksninis "olszowy, z olchy" (SD1 «olszowy»), aliksnynas "miejsce porosłe olchą, olszyna" (=> aliksninė "grzyb olszówka"). alkti, alkstu, alkau "chcieć jeść, łaknąć, cierpieć głód; bardzo chcieć" (war. alkti), SD «łaknę, chce mi się ieść», stlit. też "mieć pragnienie", išalkti "zgłodnieć, wygłodnieć, odczuwać głód" (por. łot. iz-s-alkt "zgłodnieć", neopwk. salk-), praalkti "przegłodzić się, zgłodnieć". Akut związany zapewne z sufigowaniem -st- w prs. Odpowiednik łot. alkt, alkstu, alku "mieć pragnienie; pragnąć, tęsknić za czym", salkt, salkstu, salku "być głodnym, pragnąć". Caus. alkinti "głodzić", išalkinti "wygłodzić". — Nomina: alka (zob.); alkatis f. "głód", SD «głod» (syn. badas, išalkimas), też «łaknienie» (war. alkatė) — o budowie zgodnej z psł. *olkotT, por. słń. lakot f. "głód, żądza", czes. gw. lakotė f. pl. "chętka zjedzenia", stpol. łakoci, dziś łakocie f. pl. "przysmaki, smakołyki" (ob. łakota "chciwość pokarmów, obżarstwo"); alkimas a. alkimas "łaknienie", išalkimas SD «głod» (syn. badas, alkatis). — Drw. alkanas "głodny" :: łot. alkans (war. ąlkans) "głodny, chciwy" — zakłada jako osnowę sb. *alk-ana "głód" (por. dovanas "daremny" <= dov-ana "dar"), alkulys "łaknienie, głód", alkūs "kto szybko głodnieje (o dziecku)". Vb. denom. alkanauti "głodować, cierpieć głód", rzadko alkanuoti ts. — W jęz. staropruskim
13 Garbina bożków".
ugnį...
gyvates,
žalčius, perkūną,
medžius,
alkus DK "Czczą ogień, żmije, wąże, pioruna, drzewa,
12 zaświadczony jest przymiotnik alkins "trzeźwy", czyt. [alkins]14, o budowie zgodnej ze scs. lačinu, alčinū "głodny" (pbsł. *alk-ina-). Obok tego scs. lakomū "chciwy, łakomy, skąpy", lakati "łaknąć, odczuwać głód". Zdaniem X. Tremblay p.l. osnowa alk- może pochodzić z allomorfu perfecti *h,olk- do pie. *h,elk-, por. stwn. ilgi "głód". Przemawia za tym obecność formy prs. atemat. alkti "jest głodny" w Katechizmie z 1653 r. alkūnė "łokieć, staw łączący ramią z przedramieniem", SD «łokieć, członek ręki od przegubu aż do dłoni», też "kolano" (war. elkūnė), upės alkūnė "zakole, kolano rzeki", alkūnė prieg alkūnei "tłum ludzi", dosł. "łokieć przy łokciu". War. z w na miejscu /: aukūnė (por. audra ob. aldra). Odpowiednik łot. gw. ėlkūne, ėlkuone "łokieć" (obok ėlkuons, ėlkuonis "zgięcie"), stpr. alkunis EV "łokieć, Elboge". Paralela morfologiczna w postaci lit. virš-ū-nė "wierzchołek" <= virš-ū-s "wierzch, pokrywa" pozwala przyjąć derywację od osnowy na -u-: alk-ū-nė <= *alku-, z morfonologicznym wzdłużeniem samogłoski tematycznej. Osnowę *alk-u- widać w słowiańskim, por. scs. lakūti m., ros. lókotb, -tja, czes. loket, -kte, pol. łokieć, -kcia (rozszerzenie -t- do *alku-). Dalsze związki niejasne. W szczególności nie wyjaśniono dotąd alternowania osnów al-k- i uol-ek- w uolektis "miara łokciowa". — N. m. Alkūnai, Alkūniškiai. almužna, gen. sg. almūinos 2 p.a. "jałmużna" ob. jałmużna ts. — zapoż. z pol. jałmużna. War. alūžna. — Drw. jałmużny kas "jałmużnik". alpti, alpstu, alpaū 1. "mdleć, słabnąć, tracić przytomność", 2. "bardzo chcieć, pragnąć (np. snu)", DP "omdlewać", apalpstu SD «mdleię, mdło mi, omdlewam» (syn. apgaištu). Do tego łot. alpa "zaczerpnięcie powietrza" (war. elpe), też "raz, chwila", alpam a. alpiem adv. "czasami, niekiedy; w tej chwili, zaraz". Bez dobrej etymologii. X. Tremblay p.l. sugeruje porównanie z het. alpu- "gładki, tępy". — Drw. alpėti, -ju, -jau "omdlewać, mdleć i przychodzić do siebie; jęczeć z bólu", alpinti caus. "wywoływać omdlenie (o zaduchu); znieczulać (chorego)". Nomina: alpulys "omdlenie", alpūs "duszny, parny". — Ze zmianą a- > e- mogą tu jeszcze należeć ėlpėti, -ju, -jau "bardzo chcieć, pragnąć" oraz łot. elpėt, -ėju "oddychać; odpoczywać", elpe "oddech, zaczerpnięcie oddechu" (ob. alpa), "przeciąg, przewiew". Por. oboczność ais- / eis- s.v. ilsėtis. altorius, -iaus "ołtarz" — zapoż. z błr. altarb. — Drw. altorėlis a. altoriūkas "obraz noszony w czasie procesji" (formalnie zdrobnienie na -ėl- lub -uk-), altorinis "przeznaczony na ołtarz". alūs, -aus 4 p.a. "piwo". Odpowiada łot. alus ts., stpr. alu EV "miód sycony, miód pitny, Mete". SD alus lėtesnis «cienkusz piwny, ceruisia secundaria» (por. SD lėtas vynas «wińsko, vinum pessimum»). Wraz z rcs. olu "oixepa", słń. ąl "piwo" zapewne zapożyczone z germańskiego, por. stisl. ąl "piwo; pijatyka", stang. ealu(d) "piwo". Por. oset. celuton "piwo". — Pwk. pie. *hjal- lub *h2el- "biały" (X. Tremblay p.l.). — Drw. alininkas "piwosz", alinė "piwiarnia", alinis, -ė "na piwo, do piwa (beczka, butelka)", alūnis, -ė ts., alūdė "piwiarnia", SD «beczułka» (medžiaga unt aludzių SD «klepki»), alūkas "słabe piwo, piwo gorszego gatunku". Cps. aludaris m. "piwowar", alvezis m. "kto rozwozi piwo". Vb. denom. alūoti "pić piwo; rozlewać piwo (po stole)", por. Vyrai jau {alavą: raudoni visi, rėkia "Mężczyźni już upili się piwem: wszyscy poczerwienieli, ryczą".
14
O d tego drw. sen alkinisąuai
adv. "z trudem, mit K u m m e r "
aivas stlit. "cyna" :: stpr. alwis EV "ołów, Bley". Nie jest to wyraz prapokrewny z rus. olovo "ołów", lecz — w świetle wariantu lit. alavas "ołów, cyna" (por. aplej.it alavu, vašku SD «oblewam co ołowem, woskiem») — jest to przekształcenie przez synkopę i wzdłużenie zastępcze formy zapożyczonej z błr. olava "ołów": alavas > *alvas = aivas. Podobnie łot. aiva "cyna" sprowadza się do rus. *alava, war. alvs, ais. W taki sam sposób tłumaczy się powstanie intonacji w formach staltiesė < stalatiesė, dv arianki s < dvaralaukis, pamšalas < pamušalas. Spośród slawizmów por. np. paltis, šalmas. — Vb. denom. alvūoti "cynować, pobielać" (łot. alvuot ts.). alvė a. alvė "naczynie półlitrowe, kubek półlitrowy (do picia wody, mleka, piwa, wina)" — zapoż z pol. daw. halwa, zwykle halba "naczynie o pojemności pół kwarty lub pół litra, służące do podawania piwa lub wina" ( S Ł X V I , z niem. der Halbe). — Zdrob. alvikė, alvytėlė, alvutė. Inne drw.: alvenykas SD «nalewka do rąk» ["naczynie do mycia rąk"], SD1 «kruż» ["dzban"], alvenykėlis SD1 «krużyk» ["dzbanek"] (syn. zbanelis), alvinė "kubek do picia". amalas I "jemioła, Viscum album", war. emalas ts. Odpowiada łot. amuols, amuls, gw. ąmuols, stpr. emelno EV "Mispel". Poza tym z samogłoską d', łot. amuls, amulis "jemioła". Odpowiedniki słowiańskie pokazują temat *emel- / *omel-: pol. jemioła, słc. omela, słń. omėla, który zresztą alternuje ze SZ *(j)!mel-: cs. imela, sch. imela, ukr. imėla, stczes. jmelė n. Pochodzenie niejasne. Łączono z łac. amarus "gorzki, cierpki, ostry", stwn. amper "ostry, gorzki" (=> ampfaro "szczaw"). — A. Bańkowski (2000,1, 588) zwraca uwagę na to, że dawni ptasznicy używali kleistego soku z jagód jemioły do wyrobu lepów, służących do łowienia małych ptaszków. Jeśli nazwa rośliny wywodzi się z nazwy lepu, to może ona stać w związku z czas. "jąć, wziąć", pie. :!:h,em- / *h,m-. Analiza: *em-ala- "coś, co chwyta, służy do chwytania". Zob. imti. amalas II 1. "mszyca - szkodnik roślin, Aphis", 2. "słodka, lepka substancja wytwarzana przez mszyce na liściach lipy", war. amaras ts. (syn. llpcius), 3. "błyskawica bez burzy" (Kai žaibuoja ir ne griaudžia, senovės žmonės sako: amalą meta, pagadins avižas "Gdy błyska się i nie grzmi, to starzy ludzie mówią: rzuca «amalas», zmarnuje się owies"), 4. "choroba roślin w okresie kwitnienia, rzekomo pojawiająca się po błyskawicy bez grzmotu", 5. "buczenie bąków (zapowiadające dobrą pogodę)". Stoi pewnie w związku z amalas I. — Vb. denom. amaluoti - o błyskawicy bez grzmotu: Si vakarą vakaruose labai amalūoja "Tego wieczoru na zachodzie bardzo się błyska". amatas p.a. 3, 1 "rzemiosło, ręczna wytwórczość przedmiotów użytkowych" — zapoż. ze śrdn. ammet, zapewne za pośrednictwem jęz. łotewskiego (łot. cunats ts.). Obok tego jest pożyczka ruska remėslas, remėstas (zob.). — Drw. amatininkas "rzemieślnik", war. amatinykas, amatnykas, amatnykas (łot. amatniėks). Neoosn. amatinink-: amatininkduti "trudnić się rzemiosłem", amatininkiškas "rzemieślniczy; szablonowy". amburgos f. pl. "woda, która wylała się na lód i zamarzła, zamarzły wylew wody przy przeręblu lub przy studni" — ze zmiany *anburgos < antburgos15. War. aneburga (Vanduo burga iš eketies ir daro dnčburgas "Woda wypływa z przerębla i tworzy «anczburgi»"). Syn. sdmburgos. Od czas. burgėti "bić - o źródle, tryskać wodą" (zob.).
15
Por. amba <= pol. hańba; ampalas
< ant-palas
(s.v.
pilti).
14 amčioti, -ja, -jo "z rzadka szczekać, poszczekiwać", suamčioti "zaszczekać", amsėti, 3 os. aras/ "szczekać", suamsėti "zaszczekać"; amtelėti "szczeknąć". Pwk. onomatopeiczny, jak w interi. am, am. Por. Lodamas šuva amsi am-am-am. Suó lója am-am-am "Pies szczeka «am-am-am». amžius, -iaus "czas życia, wiek życia; wiek, stulecie, epoka" (war. amzias, amzis m., daw. amzia). Obok stpr. amsis 1. "lud, Volk", 2. "poganie, Heiden": mukinaiti wissans amsin acc. pl. "nauczajcie wszystkich pogan". Od tego odchyla się odpowiednik łot. mūzs "czas życia, życie", pl. mūži "czasy", mūzam adv. "na całe życie, na wieczność, na zawsze", mūžu dienu, mūza dienu adv. "zawsze". Etymologia nieustalona. — Drw. amžinas "wieczny", SD «wieczny, wiekuisty», amžinatvė "wieczność", amžinybė ts., amžininkas, -ė "człowiek w tym samym wieku, równolatek". Cps. amžinatilsis "świętej pamięci" (por. atilsis), zwykle w formie acc. amžinatilsi np. Amžinatilsi mamunytė vis taip sakydavo "Świętej pamięci mamusia zawsze tak mówiła (mawiała)" — przez elizję z amžina-atilsis, amžiną atilsį dosł. "wieczne odpoczywanie". Vb. denom. amžinauti "trwać wiecznie", SD umžinauju «wieczę, wiecznie trwam», įamžinti "uwiecznić". anąmet ob. anąmet adv. "tamtego roku" — z uniwerbizacji zwrotu aną mėtą. Por. anas, metas. anapus ob. anapus praep. z gen. "po tamtej stronie", np. Anapus upės kitados giria didžiausia augo "Po tamtej stronie rzeki niegdyś rosła bardzo duża puszcza". Ze zwrotu *ana puse "tamtą stroną" (instr. sg.). Por. anas, pusė. anas, f. ana — zaimek 3 osoby "on, ona", anasai DP "onże, ów", anasgi SD «onże». Pl. anys, war. anies, f. anos. Odpowiada słowiańskiemu zaimkowi 3 osoby, por. scs. onu "on", ona "ona", ono "ono", ros. on, ona, onó (strus. oni - ini "jedni - drudzy"). Zdaniem X. Tremblay p.l. pbsł. temat zaimka wskazującego *ana- został wyabstrahowany z form instrumentalis, które były porównywalne z wed. ana, staw. ana, anaiš (stare demonstrativum miało postać pie. *hje/o-). anas, f. ana — zaimek wskazujący "tamten, ów" (Ana knyga, nė šita "Tamta książka, nie ta tu"), pl. anie, f. anos (war. ands). Por. wyżej zaimek osobowy anas. — Drw. anaip adv. "w tamten sposób" (por. kaip, taip), anasai, f. anóji "tamten, ów", andai (zob.), anóks (zob.), anotiškai b.z.a.: Ans dirba anotiškai, t.y. kaip ans "On pracuje tak jak tamten"16. — Forma anas uległa substantywizacji i pojawia się w roli eufemizmu dla "diabeł". Por. Neverk, už lango tupi anas, ateis ir nuneš "Nie płacz, za oknem siedzi (przycupnąwszy) tamten, przyjdzie i zabierze (cię ze sobą)". Podobnym eufemizmem jest nelabasis. anašal praep. z gen. "po tamtej stronie", np. Anašal miesto yra gražūs miškas "Z tamtej strony miasta jest piękny las". Ze zwrotu *ana šalia "tamtą stroną" (instr. sg.). Por. anas, šalis. Synonimem anašal jest abipus. aiidai, gw. andai, andai adv. "tamtym razem, swojego czasu, dawniej", SD undai «onegda, nudius tertius» ["w dniu o dwie doby poprzedzającym dzień dzisiejszy, przedwczoraj"], undainykštis «onegdayszy». Dłuższe war. anańdien, anańdie wskazują na uniwerbizację zwrotu aną dieną dosł. "tamtego dnia" wraz z dodaniem sufiksu
16 Z w r a c a tu uwagą neosuf. -otišk-. Został on wyabstrahowany z adv. savotiškai (zob. s.v.).
"swoiście, w swoisty sposób'
15 przysłówkowego -ai: anań-dien-ai\ następnie kontrakcje: > anandai > andai. Wyabstrahowana z anandai neoosn. anand- tkwi w adi. anandykštis "onegdajszy" (por. suf. w dabarykštis). andardkas gw. "spódnica z sukna domowej roboty" — zapoż. z błr. andardk (tu z pol. andarak <= niem. Unterrock). andlius, -iaus "handel", DP handlius, handliumi, handliuose (b.z.a.), war. andelis m. — zapoż. z pol. handel, -dlu. Ze zmianą dl > gl: anglius "handel", angliaūnas miestas "handlowe miasto". — Vb. denom. andliavoti, DP handliavotų "handlować", od andelis: andeliavoti a. atidėlioti, andeliuoti "handlować". anga 4 p.a. "otwór, wejście", stlit. "drzwi, furtka", SD unga «drzwi, weście; weście, którym wchodzą», cps. pėčangė "otwór pieca chlebowego". Pb. *anga- < *h2ong-eh2-. Jest zestawiane z psł. * Q g u l u "węgieł", scs. ąglu "ycovia, narożnik", pol. wągieł, wągla "(w budowlach) róg, narożnik, miejsce zetknięcia się dwu ścian zewnętrznych", czes. uhel "kąt", ros. ūgol, ugld ts., sch. ūgao, ūgla "róg budynku, kąt". Pokrewne łac. angulus "róg, kąt; ostrze", stwn. ancha "kark", anchal "kostka" (pgerm. *ank-). Pwk. *h2eng- "giąć, zginać" — zapewne wariant do pie. *h2enk-, zob. dnka. angis, -ies 4 p.a. f. "wąż jadowity, żmija" :: stpr. angis EV "wąż, Slange", łot. uódze "żmija, żmija zygzakowata, Vipera berus". Formalnie odpowiada łac. anguis, -is m. "wąż". Rekonstrukcja: pie. *h2enguh-i-17. Wariant apofoniczny stwn. nnc "wąż" (pie. *h2ngllh-) może ewentualnie mieć nawiązanie w lit. ung- wyrazu ungurys "węgorz" (zob.). W tym świetle dwuznaczny wydaje się stopień apofoniczny odpowiednika psł. *QŽT, *QŽA "wąż" (słń. vož, ros. už, užd, ukr. vuž, pol. wąż, wąża). Może on kontynuować tak pbsł. SE/SO *ang-, jak i SZ *ung- (por. stwn. unc). — Drw. anginas "wielka żmija, wąż", angynas "żmijowisko". — N. m. Angininkai 2x. N. rz. Anginas (b.z.a.), n. jez. Angys. anglis, -ies 4, 2 p.a. f. "węgiel", war. anglis m., anglis m. (por. stpr. anglis H v "węgiel, Kole", łot. ūogle ts.), medinė anglis "węgiel drzewny", medžių anglis ts., akmeninė anglis "węgiel kamienny", kūrenti anglimis "palić węglem". Pokrewne scs. Qglije coli. "węgle", pol. wągle m. pl., poza tym sg. wągiel, wągla, sch. ūgalj, uglja, ros. ūgolb, uglja, < pbsł. *angli-. Z innych języków ie. przytacza się sti. dńgara- m. " w ę g i e l (drzewny)". Niewykluczone, że wyraz anglis stoi w związku z nazwą " o g n i a " , p i e . *h,ng-ni-, zob. s.v. ugnis. — Drw. anglius a. auglininkas "węglarz, zajmujący się wypalaniem węgla drzewnego lub jego sprzedażą" (SD unglinykas «węglarz»), cps. angliadegys, angliadegis, gw. angladagis m. "węglarz". Vb. denom. apanglėti "pokryć się kopciem", suanglėti "zwęglić się". — N. m. Angladegiai. N. jez. Anglis, Anglinis, Anglelis. anyta "matka męża, teściowa", SD1 «świekra»18. Wyraz całkiem izolowany. Formacja na -Tt- od *anė, -ės. Pierwotnie może zdrobnienie o znacz, "staruszka". Za najbliższy odpowiednik uchodzi stpr. ane EV "babka, Altmuter". Dalej por. s t w n . ana "babka, Ahne" (ano "dziadek"), łac. anus, -ūs f. "stara kobieta; czarownica", gr. d w i ę Hes. "matka ojca", het. hannas "matka", lyk. xnna ts. — temat nominalny pie. * h ^ e n h , ~ albo *h2anh2-. Należy jednakże dopuścić, że wyraz prusko-litewski mógłby być pożyczką niemiecką, która wyparła pbsł. *suešrū- "świekra", < pie. *suekruh2 "świekra", por. wed.
17
Innym wyrazem jest gr. ó(J)ię, -eoę m. "wąż", < pie. *h,óg" h -i-.
18
Por. Jaunamarčiai
bus dairu, kol papras pas anytą "Młodej mężatce będzie nieswojo, nim przywyknie do
teściowej". Anyta — velnio pramanyta
"Teściowa — wymysł diabła". Pikta kaip anyta "Zła jak teściowa".
16
švašrū-, cs. svekry, -ūve. anka "pętla powroza, ucho" < *anka- < *h2enk-eh2- lub *h2ónk-eh2- (akut niewyjaśniony). Spokrewnione z psł. *Qkoti (< *ankati-), rcs. ukoti "hak, kotwica", jak też gr. dyxi5A.oę "krzywy", dyx(*>v "zgięcie, łokieć", ayxupa "kotwica", stwn. angul "haczyk u wędki". Pwk. pie. *h2enk- "giąć, zginać", por. het. hinga "zgina się", wed. acami "zginam (dłoń), zaczerpuję", ańcati ts. anksti adv. "wcześnie", anksti rytą "wcześnie rano", lš anksto "zawczasu, póki czas, z góry". Pokrewne stpr. angsteina a. angstainai adv. "wcześnie, z rana". Niejasne. Kwestionuje się dotychczasowe zbliżenia z wed. ańjasa adv. "słusznie, w słuszny sposób, szybko, od razu", arijas adv. "z miejsca, z kopyta", jak i z goc. anaks adv. "nagle, natychmiast". — Drw. ankstyvas a. ankstybas "wczesny" (ankstyvos maldos Bažnyčios SD «jutrznia, matutinum officium»), ankstokas laikas "dość wczesna pora", išankstinis "uprzedni, wcześniejszy, poprzedni". ankščia "pożyczka", SD unkščia «pożyczana rzecz», ąkščiomis davė DP "do czasu pożyczył". Vb. isankscióti DP "pożyczać", paankščioti "pożyczać komu", paunkščioju SD «pożyczam komu czego» (syn. unkščių duomi). Neoosn. ankščio-: paunkščiotojas SD «pożyczalnik, co pożycza komu» (syn. unt unkščios duodąs). Cps. (unkśćiaimis) SD «pożyczalnik, co u kogo pożycza», z *ankščia-imis a. *ankśćiaimys, z II członem w postaci n. agt. do imti "wziąć, jąć" (paralela: (kiBkiaimis) s.v. kiškis). Niejasne. Łączą z czas. ankscióti "z trudem coś robić, (ciężko) dyszeć", który przedstawia vb. denominativum do ankštas (zob.). ankštas, -a "nieszeroki, ciasny, ścisły, nie dość pojemny". Z insercją k kontynuuje plit. *anštas19, to z synkopy u w praformie *anžutas. Formacja z rozszerzeniem sufiksalnym -ta- przy starej osnowie na -w-, pbsł. *anžu- < *amžu- < pie. *h2emgh-u-20. Por. wed. arnhu- "ciasny, wąski", goc. aggwus "ciasny", stisl. ąngr ts., scs. ązukū "auevoę", łac. angustus "wąski, ciasny, szczupły, mały" (sb. angiportus "wąska uliczka" < *angu°). Podstawa werbalna w het. hamanki "przywiązuje, mocuje", gr. dy^co "dusić, dławić", łac. ango "ściskać, dławić, dusić", przen. "dręczyć, niepokoić, trapić". Przy odpowiedniku scs. ązuku (pol. wąski, sch. ūzak, ros. uzkij) widać paralelne rozszerzenie -ka-, < *amžu-ka-. Jeśliby opisane zmiany nie zaszły, mielibyśmy przymiotnik o postaci lit. *amžūs i scs. *QZU. — Drw. ankščia "miejsce ciasne, niewygodne", ankščioji f. "bezpieczne, ustronne miejsce", ankštokas "za ciasny", ankštuma "ciasnota, ciasne miejsce". Vb. denom. ankščioti "z trudem coś robić", ankščiotis "krępować się", paankstinti "ścieśnić, zwęzić", refl. ankštintis "krępować się". ankštis, -ies f. "strąk, podłużny owoc fasoli, grochu, bobu (który pęka wzdłuż dwu szwów)" — drw. postwerbalne od ankštyti, co ze zmiany ankstyti - dng-styti m.in. "łupać, łuskać, łuszczyć (groch, fasolę)", zob. engti. Znacz. etym. "to, co się łuska". Paralela: aižena <= aižyti s.v. izti. — Drw. ankščiūotas "mający dużo strąków", ankštiniai augalai "rośliny strąkowe", cps. ankštpipiris m. "papryka". Vb. denom. ankštėti "róść w
19
C o do insercji k por. aukštas
"piętro, strych" < *auštas < pie. *h 2 euks-to-; akstis f. < *aštis (zob.),
"baszta" < *bóstas (zapoż. z błr. lub pol. 20
Por. łot. rieksts
bokštas
basta).
m. "orzech", które z uwagi na lit. riešutas
ts. trzeba w y w o d z i ć z prałot. *riests < *riesuts
przy założeniu synkopy u oraz insercji k przed st. Forma lit.-łot. *raišu-ta- polega z n ó w na rozszerzeniu starszej w-osnowy, w i d o c z n e j w słow. *(o)rėxū, por. adi. *orex-ov-u "orzechowy".
17 strąki". — Z innym suf. ankštam "strąk". Tu chyba też ankštam "pryszcz, wągr, mały wrzód u bydła na grzbiecie", war. dnkštera (por. łot. kuroń. anksteń m. pl. "wągry, larwy"). Zob. też syn. inkštiras. anóks "taki oto", f. anókia, por. Man nereikia tókio, man reikia anokio "Potrzebny mi jest taki oto, a nie tamten". Gw. anókias "owaki": Tai tókias, tai anókias "To taki, to owaki" (o kawalerze, który się nie podoba). Por. oboczność tókias :: tóks. SD anoksai «onaki, illius modi», anuo būdu «onak, onako, illo modo». Z *anakia- <= *an-aka-, drw. od zaimka wskazującego anas (zob.). Por. koks, tóks. — Stpol. onaczyć "żartować, kpić, wyśmiewać" zostało przez Szyrwida skalkowane jako *anak-inoti, prs. -inoju, por. SD (anakiuoiu), czyt. anakinoju «onaczę, agere, facere». Ten neologizm nie przyjął się. anót praep. z gen. "według (kogo), czyimś zdaniem", np. Javai, anót jo, visai nesudygo "Zboże, według jego słów, zupełnie nie wzeszło". War. anot, anote, anot s, not. Bez etymologii. Synonimem anót jest pasak. anskat ptk. "oto" — z uniwerbizacji zwrotu *ans-ka t(i), dosł. "ten tu ci (dla ciebie)". Paralele: šiskat, taskat. — War. z ptk. -ga-: ansga "oto", ansgatės ts. ant praep. z gen. "na", np. Karvelis tūpi ant stógo "Gołąb siedzi na dachu". Apokopowane z dawnego (dziś gw.) przyimka anta, np. anta amžinųjų amžių daw. "na wieki wieków", anta kryžiaus daw. "na krzyżu". Por. antary t "jutro", antčivagė "brzeg bruzdy" oraz n. m. Antakalnis m. "Antokol" (dzielnica Wilna) :: wsch.-lit. untci kalno "na wzgórzu", n. m. Antalaukis m. (por. laukas "pole"). — Spoza bałtyckiego por. gr. a\na adv. "naprzeciwko, twarzą w twarz, oko w oko", praep. "przed, naprzeciw". Sądzi się, że avu-a jest skostniałym acc. sg., zaś dvi-i praep. "naprzeciw, zamiast, z powodu" — skostniałym loc. sg. od rzeczownika pierwiastkowego o znaczeniu "przód". Por. het. hant"przód, twarz" < pie. *h2ent-, hantezzi- "znajdujący się na przedzie, pierwszy". Dalej por. goc. and (1) jako praep. "wzdłuż, ponad, na", (2) jako prvb. and-: goc. andstandan "stać naprzeciw, przeciwstawiać się" (por. niem. ant-: Antwort "odpowiedź" obok ent-\ entsprechen "odpowiadać"), (3) jako prefiks anda-: goc. andanems "przyjemny". antai adv. "oto, oto tam", SD untai «ono, en, ecce» — ze ś c i ą g n i ę c i a :i: ana tai. Por. ana-vd "oto", gw. ana-vdt ts. antakis m. 1. "łuk brwiowy", 2. "brew", zwykle pl. antakiai (war. antakis, antakys). War. żmudzkie dncakis a. ancakys "łuk brwiowy; brew", też ančiakis, anciakys. Drw. od zwrotu przyimkowego ant akių "nad oczami". Por. przyimek ant "nad". antgalis, -io "grot": ieties antgalis "grot oszczepu", dosł. "to, co znajduje się na końcu". Zob. ant, galas. antis, -ies f. "kaczka domowa a. dzika, Anas" :: stpr. antis EW "Ente" < pb. *anti< *HanH-ti-. Pdg. pie.: nom. sg. *h2enh2-ti-, gen. sg. *h2nh2-teis. W bałt. brak jest form SZ o postaci lit. *int-C a. *unt-C. Por. łac. anat- / anit- f., nom. anas < *hanhti-, stwn. anut. Na SZ: wed. ati- f. "kaczka" < *h2nh2-ti- (nom. pl. atdyah), gr. vf)oaa, beoc. vaooa f. < *natia < *h2nh2-ti-. W słowiańskim formy sch. ūtva, strus. utovi acc. sg. "kaczka", ros. utva coli. "kaczki" każą założyć osnowę na -Ū-: psł. *Qty, *Qt-uv-e < *ant-ū-. Z kolei *Qtuka w ros. utka "kaczka" wskazuje na *antu + -ka-, czyli na przekształcenie odziedziczonej osnowy na -(t)i-, może pod wpływem innowacyjnego tematu *ant-ū-. — Drw. antiena "mięso z kaczki" (por. žąsiena), antiėnis, -ė "kaczy, np. tłuszcz"; antinas "kaczor" pokazuje suf. -na- i metatonię cyrkumfleksową (por. žąsinas "gęsior" <= žąsis); antinyčia,
18 SD untinyčia «kacznik, koyciec kaczy», antiška eisena "kaczy chód", antytė nazwa tańca weselnego. Zdrob. ančiukas, antytis a. antytis m. "kaczę". Cps. antkiaušis m. "kacze jajo", war. ankiaušis (por. kiaušas). Vb. denom. ančiauti "polować na kaczki". N. rz. Ančia 2x (por. pol. Hańcza), Enčia, cps. Ančiupis, Antyt-upis b.z.a., n. jez. Ančia 2x, Eńcias. — N. m. Ančios, Ančėnai, Ančiškiai. antis, "pazucha, zanadrze, spód ubrania na piersiach" (Aifr/ f ant\ "wsunąć za pazuchę"), SD untis a. uzuntis «nadra, zanadrze», untis klojimi SD «sąsiek» ["przedział w stodole, gdzie składa się zżęte zboże"]. War. eńtis m. ts. Obok tego antė, antė 1. "plewnik, sąsiek do przechowywania paszy", 2. "wewnętrzna kieszeń ubrania", 3. "zagłębienia w piecu". Por. łot. a(i)zuóts "zanadrze" obok uots, udte "ściek dla gnojówki, gnojowisko; ściek na pomyje (w kuchni), ściek w łaźni; zagłębienie w piecu, murze; obłożone deskami wejście do ziemianki". Temat na -jo- (por. gen. sg. ańcio) mógł się rozpowszechnić na miejscu tematu na -/-, który był związany z przysłówkiem *anti "na przedzie, z przodu". Por. gr. avu-i s.v. ant oraz het. hant- "przód, twarz" < pie. *h2ent-, drw. hantezzi- "pierwszy, znajdujący się na przedzie". Znacz. etym. antis "przednia, okrywająca pierś część ubrania". — Drw. antinė "wewnętrzna kieszeń w ubraniu", užantis "zanadrze" (pinigus nešioti užantyje "nosić pieniądze w zanadrzu"), gw. ažančius "zanadrze", z aferezą: žančius ts. antras, -a "drugi, wtóry" :: stpr. antars a. anters, łot. ūotrs ts. Forma neutrius g. utrzymała się w zwrotach ańtra vertus "z drugiej strony" i ańtra tiek "drugie tyle", untra SD «po wtóre, secundo», untras nuog ko SD «pierwszy po kiem. Postać ańtras jest sekundarna, ustaliła się po synkopowaniu nieakcentowanego a w ańtaras (daw. gw.). Praforma bsł. *antera-. Zmiana samogłoski sufiksalnej e też w pastaras "ostatni", rzadszy war. pasteras. Do porównania stoi z jednej strony formacja psł. *Q-toru ob. *Q-teru "inny, drugi", łuż. wutory ts., czes. ūtery m. "wtorek, drugi dzień tygodnia", z drugiej strony jej zredukowany war. *vu-toru (por. prepozycję vu- ob. vq-) W SCS. vūtorū "drugi", ros. vtoroj "drugi, drugorzędny", stpol. wtóry "następny po wymienionym, ponowny, inny", pol. "następujący po pierwszym, drugi". Pbsł. *antera- jest spokrewnione z wed. antara"odległy, odmienny, inny" (por. an-ya- "inny, obcy"), goc. anfcar "drugi", stwn. ander, niem. anderer "drugi", < pie. *h2en-tero-. Co do pierwiastka por. het. hanti "gdzie indziej", alb. njeti, ngjeti ts. (*aniatl). — Drw. antraip adv. "inaczej, w inny sposób", kas antrą dieną adv. "co drugi dzień". Cps. antradienis m. "wtorek, drugi dzień tygodnia" (por. diena), antrąkart adv. "powtórnie, po raz drugi, ponownie" (por. kartas), antrapus adv. "z drugiej strony, po drugiej stronie" {Amerika yra antrapus žemės "Ameryka jest po drugiej stronie ziemi"), antražiemis m. "zwierzę (domowe), które przeżyło dwie zimy" (por. žiema oraz łac. bimus "dwuletni" < *dui-himos, właśc. "dwuzimek"). antstolis, -io "komornik, urzędnik ściągający należności od dłużnika na podstawie orzeczenia sądu". Drw. na -lis od złożonego czas. antstóti m.in. "nastawać, upominać się o co, domagać się czego usilnie, natarczywie" (zob. stóti). Formacja podobna do nuostolis, priestolis i ūžstolis. anūkas "wnuk" — zapoż. z ukr. onuk. Obok tego daw. i gw. unūkas "wnuk" — zapoż. z błr. unuk. Por. ros. vnuk, vnūka, gw. unūk, strus. vunuku "wnuk". Co do substytucji lit. ū za podakcentowe ruskie u por. būbinas, kūmas i tijūnas. Zob. też nepuotis.
19
ap- prvb. o znaczeniu "ob-, o-", np. apaugti "obrosnąć", apgaubti "okryć, otulić", apeiti "obejść", też "oszukać", apmirti "obumrzeć", apskųsti "oskarżyć", apieškoti "przeszukać", apkeliauti "zjeździć (wszystkie strony)", refl. apsidžiaugti "ucieszyć się", apsigėrti "opić się". — Przed czasownikami o nagłosie wargowym pojawia się prvb. api-, np. apipėšti "oskubać", apiplėkti "zapleśnieć", apibėgti "obiec, obiegnąć", apibūrti "oczarować", apibristi "obejść brodząc". — apy- prefiks złożeń nominalnych, np. apybrėkšmis m. "wczesny zmierzch", apykaklė "miejsce koło szyi, kołnierz, kołnierzyk", apyrytis m. "przedświt, wczesny ranek", apyvaras "sznurek u łapci". Stosunek apy- :: apijest porównywalny z yš- :: iš- i ūž- :: už-. Lit. api- jest refleksem pie. *h,op-i, formy loc. sg. od rzeczownika pierwiastkowego *h,ops, zob. apie. Por. wed. api adv. "też, dalej, nawet", staw. aipT"też, później", stpers. apiy "też, jeszcze", gr. OTUOSV adv. "(o miejscu) z tyłu, w tyle, (o czasie) potem, w przyszłości)", praep. "za, poza", łac. ob praep. "naprzeciw, przed, przeciw; z powodu". apačia 3 p.a. "spód, dół, dolna część", SD «spod, spodek czego». Odpowiednik łot. apakša "spód" z *apaśa (k wstawne jak w teksas "wnętrzności"), apakš praep. "pod, unter". Pb. *apa-tia, drw. od adv. *apa (co do formantu por. (sčios). Podobnie sufigowane jest wed. apatyam n. "potomek, potomstwo" od apa praep. "fort, hinweg, ab" < pie. *h2epo. Por. SZ *h2pó: gr. ÓCTIÓ " ( O miejscu i o ruchu) od, z", "(o położeniu) z dala od, poza", "(o czasie) od, po", łac. ab "(o miejscu) od, z, (o czasie) od, po". — Drw. apačios f. pl. 1. "bulwy kartofla", 2. "paprochy (siana, słomy)", 3. "mleko po zdjęciu śmietany", apatinis "spodni, dolny", SD też «odziemny», apačiausias "najniższy". Dubletami do apačia są wyrazy gw. apatis, -ies f. "spód" i apatė ts., => apatėjis "spodni", apatinė a. apatinis "spodnia część bielizny damskiej, halka", apatininkės f. pl. "kalesony". apaštalas "apostoł" (od Mażwida), war. stlit. apaštalas — zapoż. ze stpol. aposztol. Por. łot. apustulis ze śrdn. apostel. — Drw. apaštalystė DP "apostolstwo", apaštališkas DP "apostolski". Vb. denom. apaštalauti "być apostołem, apostołować". N. rz. Apaštėlė (=> Apašč-ia). apeigos f. pl. "obchody, obrzędy" — od apeiti "obejść, obchodzić, oporządzać (bydło)". Zob. eiti. apydamė, apidamė: dwojaka lekcja zapisu (apidame) SD1 «siedlisko». — N. m. Apidemis, Apidemiškės, n. jez. Apidėmė, Apidemis, Apldmis — z członem -dem- zapewne wtórnym w pozycji nieakcentowej. Por. 1° apylinkė "okolica, obszar rozciągający się dookoła jakiegoś miejsca, stanowiący jego otoczenie; najmniejsza jednostka administracyjna" (aplenkti "otoczyć"), apyežerė "przestrzeń wokół jeziora", apykaimė "okolica", SD (apikayme) ts., apykiemis a. apykiemė "najbliższe sąsiedztwo, najbliżsi sąsiedzi", apykalnis "miejsce przy górze, wzgórzu". Por. 2° dużo rzadsze złożenia z członem api-, np. apldaržė "miejsce wokół sadu a. domu". Szyrwidowe hapax legomenon (apidame) można uznać za archaizm, który polega na utrzymaniu leksemų dam- "dom" w formie odziedziczonej (por. słow. domu itp.), która nie została jeszcze zasymilowana w nam-, zob. s.v. namai. Etymologicznym znaczeniem wyrazu apydamė będzie więc "to, co stanowi otoczenie domu (dam-)". Współczesny odpowiednik apydamė jest zaświadczony jako apynamė "miejsce wokół domu". — Nie jest jasne zakończenie -ėmė, które ukazuje się w takich formach gwarowych, jak apydėmė "małe poletko położone między budynkami gospodarskimi" i apidėmė "zagon ziemi między dwiema zagrodami, używany jako wygon dla bydła i świń", n. m. Apidėmė 2x, Apydėmis. Por. wyraz gw. dėmė, który oznacza m.in.
i
20
"położenie jakiegoś miejsca": Čia graži dėmė "To piękne położenie", właśc. "To jest miejsce pięknie położone". apydžia "tyczka do chmielu" — drw. na -ia- od neoosn. apid- <= apid-ėti, to z reanalizy cps. api-dėti "obłożyć czym, otulić" (zob. dėti). Paralele: nuodžia, pradžia. — Drw. akcentowy: apydžia 2 p.a. "miejsce, gdzie rośnie chmiel, chmielnik". War. apydė ts. — Drogą proporcji analogicznej apyniai ("chmiel") :: apydžia = apvyniaT("chmiel") :: x powstał war. apvydžia "chmielnik" (od tego n. rz. Apvydžia). apie praep. z acc. "koło, wokół, o (kim, czym)", np. Apsirišk skepetą apie kaklą "Obwiąż sobie chustkę wokół szyi". Apie Kaūną visai nelijo "Koło Kowna deszcz wcale nie padał". Apie tave kalbėjome "Mówiliśmy o tobie". Może być formą dat. sg. do rzeczownika pierwiastkowego ^ o p s "to, co ujęto, co objęto" (X. Tremblay p.l.). Zob. osobno ap(apiapy-). apiera 2 p.a. gw. "ofiara, darowanie czegoś na jakiś cel" (Kokia viera, tokia apiera "Jaka wiara, taka ofiara"), stlit. afiera DP, SD «ofiara powszechnie», afiera pagono «ofiara pogańska bydła» — zapoż. ze stpol. ofiera "ofiara" (<= stczes. ofėra). Vb. denom. apieravoti, daw. afieravoti "ofiarować". apinasris, -io "uzda, ogłowie końskie, część uprzęży z wędzidłem nakładana na głowę zwierzęcia pociągowego", SD «kaganiec koński, uździenica» (Apmauk arkl[ apinasriu "Załóż koniowi uzdę"). Złożenie z praep. api- (zob. apie) i nasrai m. pl. "nozdrza, pysk" (zob.). Znacz. etym. "rzemienie wiązane wkoło pyska". War. apynasris, apinesris, apnasris. — W gwarach poświadczony jest (1) war. z insercją t do grupy s-r. apinastris (por. gaistras < gaisras), obok apinestris, apnastris, (2) war. z dodatkową insercją k: apinakstris (por. gaidykstė < gaidystė). — War. apinastris uległ w kilku gwarach przekształceniu w apimestris, gdzie m można wytłumaczyć adideację do czas. apimėsti "obrzucić, obłożyć czym". apyniai 3 p.a. m. pl. "chmiel, Humulus lupulus" :: łot. apiųi (apiųi, apeųi), war. apynys (n. rz. Apynis). Z apvyniaT, apvynys przez dysymilatywny zanik v w zbitce p-v (por. apalūs, ataša). SD privarpau virpčiais apvynius SD «obtykam zioła, chmiel». Formacja postwerbalna od czas. ap-si-vynióti "owijać się, owijać sobie" (zob. vynioti). Znacz. etym. "roślina pnąca się, wijąca się (wokół tyczki)". — Drw. apynynas a. apynojas "chmielnik, plantacja chmielu" (łot. apinajs a. apinajs ts.), apynojai m. pl. "łodygi chmielowe" (łot. apinaji ts.), n. m. Apynojai, n. rz. Apynójis. Cps. apynkartė "tyczka chmielowa", przen. "wysoka kobieta" (por. apydžia). Vb. denom. apyniauti "zbierać chmiel", gw. apynauti ts. aplikas a. aplikas daw. gw. "haftka, zapinka składająca się z haczyka i uszka" — zapoż. z błr. haplik < gaplik. Por. SD (aplikas) «haftka, fibula», (usełe apliko) «kobyłka u pętlic, haftek». War. sonoryzowane: ablikas, ablikas, też abligas. aplińk praep. z acc. "do(o)koła, naokoło", np. Susėdo visi aplink stalą "Zasiedli wszyscy dokoła stołu", Reiks važiuoti aplińk ežerą "Trzeba będzie jechać dookoła jeziora". Należy do przysłówka aplinkui "naokoło" i czas. aplenkti m.in. "ominąć, obejść" (zob. linkti). apluokas gw. "ogrodzenie przy domu, gdzie się pasą zwierzęta domowe" — zapoż. z łot. aplūoks m.in. "ogrodzony wybieg dla koni". Sb. aplūoks w prymarnym znacz, "wygięcie, krąg", apluoku apvilkt "zatoczyć krąg" stanowi drw. postwerbalny do aplūocit "zginając otoczyć" (por. lit. lankyti, aplankyti). — Drw. kiaūlapluokis m.
21 "ogrodzenie dla świń", veršapluokis m. "ogrodzenie dla cieląt". apskritas, -a "okrągły, zaokrąglony", SD apiskritas «okolny» — drw. dewerbalny z suf. -ta- od allomorfu słabego skri- do skrei-, jak w skrejii "obracam się w koło", zob. skrieti. — Drw. apyskritis SD1 «okręg», apskritai adv. "w ogóle". N. jez. Apskritas, Apskritys (dosł. "Okrągłe"), Apskritėlė. — Neoosn. skrit- (<= skritas): apskritainis "owalny", sb. m. "owal; kluska", skritūlis a. skritulys "krąg, krążek", SD «okrąg». WSZ skryt-: skrytis, -iės f. 4 p.a. lub skrytis, -ies f. 1 p.a. "dzwono, człon drewnianego obwodu koła; bochenek chleba". apuokas "puchacz, duży ptak drapieżny z rządu sów, Bubo bubo", SD «puhacz; puszczyk, sowka» :: łot. apuógs, apuoksts ts. Może onomatopeicznego pochodzenia, podobnie jak np. niem. Uhu "puchacz". Dalej por. ukr. pūhač, błr. puhač (ros. piigdc) od wykrzyknika puhu, puhu, naśladującego głos puchacza. Zob. też yvas. apušė 1 p.a. "osika, Populus tremula", war. apušė, apušis, apušis f. Wtórny nagłos e-\ liter, epušė, war. epušė. — Osobliwy jest war. gw. Icipušė (Žemė čia dar ne paskutinė — lapušės auga "Ziemia tu nienajgorsza — osiki rosną"), n. rz. Lapušlškė, n. jez. Lapūšninkas. Zmiana nagłosu na skutek adideacji do lapas "liść"? — Odpowiedniki łot. apse, stpr. abse EV "osika, Espe" oraz słow. osa ts. < *opsa wskazują na praformę bsł. *aps-V-. Ta zmieniła się na gruncie lit. w apuš- prawdopodobnie pod wpływem wyrazu pušis f. "sosna". Por. stwn. aspa, stang. aspe, stisl. ųsp "osika" (metateza ps > sp). — Drw. apušynas a. epušynas "las osikowy". — N. rz. Apušė, Apušis (z synkopą: Apšė, n. m. Apsas < * Apsas < *Apušas), n. jez. Apušis. N. m. Apušynė 3x (por. stpr. Apposyn), Apušdtas lx. Por. stpr. n. m. Abs-medie (dosł. "Las Osikowy") oraz Apus-wangen ob. Abs-wangen. apvalus, -i "okrągły", SD «okrągławy; okrągło długi, wałkowaty», DP "zupełny". War. apvalas, -a. Formacja na SO vai- do veliu, vėliau, velti m.in. "wikłać, kudłać, zbijać, spilśniać" (zob. velti II, valyti). Pierwotnie mówiono apvalūs chyba o czymś zbitym, uklepanym, mającym kształt kulistej bryły. Dysymilacyjny zanik v doprowadził do wariantów gw. apalūs, apalas (łot. apaĮš "okrągły", gw. apals) i apoliis. Por. apynys < apvynys, dtaša < atvaša. — Drw. apvalu SD «okrąg», apvalainas "owalny, zaokrąglony", apvalainis m. "przedmiot owalny, cylindryczny; pralnik, wałek do ciasta" (n. jez. Apvalainis), apvalias "okrągły" (war. dpalias). Forma anaforyczna: apvalasai "ten okrągły", n. jez. Apvalasai. Vb. denom. apvalėti, -ju, -jau "zaokrąglić sie, nabrać ciała", apvalinti "zaokrąglić przez ociosywanie", apvalinu SD «okrągło co czynię». ar 1. ptk. pytajna "czy": Ar tau ne gėda? "Czy ci nie wstyd?", 2. spójnik "czy. albo, lub": Šiaip ar taip "Tak czy siak". Ar lyja, ar sninga, vis tiek keliausiu "Czy deszcz, czy śnieg, wszystko jedno pojadą". DP ar "izali, czyli, azaż, zaś, izaż, a więc, abo, albo" (war. er). Odpowiada łot. ar(t) adv. "także, też", ar praep. "z", stpr. er prei "aż do". Stoi w apofonii do ir (zob.). — Z rozszerzeniami: 1. ba, arba (zob.), 2. gi, argi "czyż", np. Argi tu aklas, kad nematai\ kur gyvuliai eina? "Czyżeś ślepy, że nie widzisz, gdzie bydło idzie?", 3. gu, DP argu "czyż" (por. jeigu, negu a. negi). arba spójnik "albo, lub": Jis vis verkia arba juokiasi "On ciągle płacze albo śmieje się". War. arbę, arbę. Zrost ar (zob.) z morfemem ba, który ukazuje się też w przysłówku żm. juoba "bardziej, tym bardziej, zwłaszcza". Lit. ba przypomina słowiańską ptk. bo w takich spójnikach, jak a-bo > stpol. abo i ali-bo > pol. albo. Por. też spójnik pol. bo "ponieważ". Stoi w apofonii do be (zob.).
22
arbata, gen. sg. arbatos 2 p.a. "herbata" — zapoż. z pol. herbata, ze zmianą er > ar w nagłosie. Starsza jest postać gw. arbota. Zdrob. arbatėlė, arbatytė. arčia 4 p.a. "otwarta, wolna przestrzeń, szczere pole". Rekonstrukcja: *artia. Przekształcenie dewerbalnego rzeczownika z suf. -ti-, *ar-ti- "oranie" "pole" (zob. arti), w temat na - i a P o r . dėčia ob. dėtis, delčia ob. deltls, varčia <= *vartis. W jęz. literackim ustaliła sią postać z wtórnym nagłosem e-, eraó (podobnie erdvūs, eržilas). arda a. arda "rozstrój, niezgoda, s wary, kłótnia; nieporządek, bałagan", ardas ts., arda c. "ten kto jątrzy", => ardas "bardzo gniewny", ardesys "gwar, harmider", ardynė "niezgoda, swary", ardūs a. ardus "kłótliwy, swarliwy, niezgodny"), ardūs "kruchy, pulchny (o gruncie), łatwo ulegający kruszeniu". Formacja postwerbalna do ardyti "pruć, burzyć, przewracać, rozwalać; mącić, zakłócać spokój", zob. irti II. ardamas gw. "poziome ruchome drzewce przytwierdzone jednym końcem do masztu, służące do przymocowania dolnej części żagla, bom" — zleksykalizowane ptc. prs. pass. do ardyti "pruć, rozwalać" (por. kandamas). ardas, zwykle ardai m. pl. "żerdzie, na których w łaźni rozkłada się do suszenia len lub zboże; tyle, ile się mieści na dwóch takich żerdziach; warstwa przeznaczona do suszenia", przen. "warstwa społeczna" (Valstiečių yra trys ardai: ūkininkai, (namiai ir bernai "Są trzy warstwy wśród włościan: gospodarze, komornicy i parobcy"), też "piętro roślinne" (termin naukowy). Cps. ardabalkis m. "belka, na której spoczywają żerdzie, «ardai»", ardakilas ts. (war. ardkilas, ardkila, arkilas, arkila). Odpowiednik łot. ards, pl. ardi "żerdzie lub belki w suszarni zboża". Najprawdopodobniej zapożyczenie ruskie (por. ros. gw. arda "żerdzie służące do rozwieszania sieci"), tam z karelskiego ardo ts. ardvas, -a "przestronny, obszerny, szeroki", ardvas kelias DP "szeroka droga", durys ardvos "drzwi szerokie", batai ardvi "buty za duże, za obszerne". Odpowiednik łot. ardavs ob. ėrdavs (ėrdigs) 1. "zręczny, biegły, wprawny, płynny (w mowie)", 2. "przestronny, wygodny". Formacja na -va-, utworzona od neoosn. ard-, którą wyabstrahowano z czas. ardyti (łot. ardit) ėrdi, zob. irti II. Vb. denom. ardvinti "czynić przestronnym, poszerzyć (otwór)". — Nagłos e- formy literackiej erdvūs (erdvas) "przestronny, obszerny", erdvė "przestrzeń, przestworze", erdvybė SD «przestwor» jest wtórny. Paralele: erčia < arčia, eržilas < aržilas. arielka, gen. sg. arielkos 2 p.a. daw. gw. "gorzałka, wódka", SD «akwawita, gorzałka» (syn. degtinė) — zapoż. z błr. harėlka. War. orielka, ūrielka, varielka. Co do traktowania nagłosu por. takie zapożyczenia, jak adyna, aplikas, aršūs. arkyti, arkaū, arkiau "kaleczyć, psuć, zniekształcać", suarkyti "zepsuć, zmarnować", refl. arkytis "szarpać się, wyrywać się, szaleć", stlit. DP "żerować (na ucztach)". Niejasne. — Drw. arkoti "zrywać dachy - o wichurze", arksėti "warczeć, szczekać" (=> arkštūs "kłótliwy, swarliwy" < *arks-tus), arkta "kłótnia, sprzeczka, awantura". arklas "socha, radło (sporządzone z odpowiednio dobranego rozwidlonego drzewa)", łot. arkls <= pb. *ar-tla-n < pie. *h2erh3-tlo-m n. "przyrząd do orania", zob. arti. Paralelne nazwy "radła, pługa" to 1° psł. *ardla- (scs. ralo, sch. ralo, ros. ralo, czes. radio, pol. radio), 2° gr. apoipov, łac. aratrum < pie. *h2erh3-tro-m. Wziąwszy pod uwagę, że pbsł. laryngalna zanikała w zbitce *-rh3tl-, należy akut w arklas uważać za sekundarny, dostosowany do inf. arti. Paralele słowotwórcze s.v. dóklas. — Drw. arklaganas "rękojeść u sochy" (por. ganas), arklavirvė "powróz od sochy".
23 arklys, arklio 3 p.a. "koń, Equus caballus". Por. SD: arklys didis totoriškas «bachmat», arklys pavadnykas «koń powodny» ["koń luzak, przeznaczony do wymiany w zaprzęgu lub do noszenia bagażu", S Ł X V l ] , arklys romytas «wałach» ["kastrowany ogier"], arklys iš aslyčios «koń z oślice, hinnus», mažas arklys «podiezdek», stodas arklių «stado koni», prievaizda arklių «końskie gospodarstwo». Rekonstrukcja: *artl-iio-. Wyraz ten jest drw. od nazwy "sochy", arklas (zob.) i jako taki oznaczał kiedyś "konia używanego do orki, konia roboczego" — w odróżnieniu od konia używanego pod wierzch, pod siodło (zob. žirgas)21. — Drw. arklidė a. arklydė "stajnia" (por. avidė, šalidė), arkliena "konina, mięso końskie", SD «szkapina» ["marny koń"], arklininkas "stajenny, masztalerz; nocny pastuch koni". Nazwy "marnego, słabego konia": arkle kas (por. paršėkas), arklyna a. arklynas, arkliokštis, arklištis, arkliūkštis. — N. jez. Arklinis, n. rz. Arklinikė a. Arklinykė. N. m. Arklėnai. — Cps. arkldgalvis m. "głuptas" (por. galva), arklapjovis m. "wielki długi nóż (używany przy rzezaniu koni)", arkldraištis m. "powróz do uwiązywania koni" (war. z insercją k: arklaraikštis), arkldšeris m. "kto karmi konie" (por. šerti II), arkliaganys "koniuch, pastuch koni" (por. gdnas), arkl(i)dmiegis (zob. miegóti), arkliavagys "koniokrad" (por. vagis), arkliadantis m. sb. "koński szczaw, Rumex", SD «szczaw kobyli», arkliadantis, -ė "mający wielkie zęby, przypominające końskie" (por. dantis, n. m. Arkliadańciai), arkliapalaikis m. "szkapa" (por. pdlaikas), arkliašūdis m. "odchody końskie (zbierane na żarcie dla świń)", arkliavagis, arkliavagys m. "koniokrad", arkligonė "nocny wypas koni" (syn. naktigonė). Zob. jeszcze ašvienis, ešvd. aršūs, -i "zły, marny" — zapoż. z błr. horšy. — Drw. aršesnis "gorszy". Vb. denom. aršėti, -ju, -jau "pogarszać się". arti, ariu, ariaū (gw. óriau) "orać, żłobić i odwracać skiby ziemi za pomocą pługa". Odpowiednik łot. art, aru, aru. Cps. aparti "oborać, zaorać", atariu ežių SD «odorać miedzę», ažuart SD «zaorać rolę», išarti "wyorać", išarta dirva SD «uprawna rola, uprawiona, sprawiona». — Drw. paarėti "poorać trochę, przez pewien czas", arinėti "orać po trosze, okopywać (kartofle)", ardinėti "orać po trosze", caus. s nardinti "zorać (łąkę)", uždrdinti "zaorać (drogę)". — Ze struktury pwk. *h2erh3- wynika, że pierwotną formą praesentis mogło być lit.-łot. *aru. Zostało ono zluzowane przez ańii, czyli prs. iteratywne, które kiedyś należało do inf. *aryti "orać" < *h2orh3-eie- (w sąsiedztwie h : brak jest odróżnienia SO i SE). Podobnie w słowiańskim prs. orją "orzę" należało pierwotnie do iter. *oriti "orać"; to ostatnie zostało z czasem wyparte przez orati (por. ros. ordtb, oru a. orju, czes. orat, oru, pol. orać, orzą). Por. het. haraszi "ryje ziemię", gr. apóco z *aroie- < SZ *h2rh3-eie- albo SE *h2erh3-ie- (aor. f|pooa), łac. aro < :!:araie-. — Drw. aratis a. aretis, -ies f. "oranie, orka", arčia (zob.), arė "czas orki, orka", arėjas "oracz" (łot. arajs ts.), ariamas SD «oralny, arabilis» (ptc. prs. pass.), => ariaminis "orny, używany do orania (wół, koń)"; aryba "oranie, czas orania", arybė "czas orki", ariend 3 p.a. "zorane pole", arikas "oracz", arikis m. "kamień graniczny" (war. arakis b.z.a., erekvs ts.) — znacz. etym. "wskazujący granicę na zoranym polu"; arimas "oranie, orka; zorane pole", => ariminis "orny, który orze - człowiek, wół, koń" (==> ańmininkas "wół, koń
21 A. B a ń k o w s k i p.l wątpi w słuszność takiego objaśnienia: "Słowo jest prastare, a końmi zacząto orać od niedawna".
24
używany do orki", ańmnykas a. arimninkas ts., "bat używany przy oraniu"); arynė "rola, ziemia orna", arklas (zob.), armuo, acc. sg. armeni m. 3 p.a. 1. "warstwa orna gleby", 2. "oranie, orka", 3. "grzęzawisko, topiel", 4. "głębina wodna, otchłań" (=> drw. wsteczny arma "rozmokła, grząska droga"), neoosn. armen-: armenija "czas orki", drmenys m. pl. "warstwa orna gleby; pora orania; grząski grunt; głębia, otchłań, przepaść", n. rz. Armena, Armenditis, n. m. Arminai 5x, Paarmenys; artoja "czas orki", artójas a. artójis (zob.), artūvas "koń do orki; socha", artūvės f. pl. "czas orki", isara a. isara 1. "część radła, deska u spodu rozgałęziona, na którą nabija się żelazne narogi", 2. "bruzda, zagłębienie między skibami", 3. "ostatnia bruzda, idąca w poprzek pola ornego". Cps. laukarys "czas orki". — WSO or- < *ar-: óriau (prt.), drw. óras (zob.), orė lub orė "orka, oranie". Cps. atóoris m. "powtórne oranie; odrabianie zobowiązań orką" (por. atómetis, atórėtis). arti adv. "blisko", gw. artie ts. (por. namie). Bez dobrej etymologii. — Drw. artimas, -a "bliski, bliźni" (war. artimas, -a), sb. DP "bliźni, powinowaty" (por. suf. w tólimas toli), artis m. "bliskość, niewielka odległość", artus "bliski, niedaleki, nieodległy; bliski (w czasie); pokrewny", DP "bliski". Od snowy *art-ut- "bliziutki" urobiono adv. artutėliai "bliziuteńko", artutukai "bardzo blisko". Vb. denom. artintis "przybliżać się", priartinti 1. "podejść, zbliżyć się", 2. tr. "przybliżyć", stlit. artinojos "zbliżał się", prisiartinojo "przybliżył się". artójas "oracz", SD «oracz; kmieć, rolnik». Nomen agt. na -toja- do arti "orać". War. artójis m. Zdrob. artojėlis22. Por. stpr. artoys EV "oracz, Ackermann" i psł. *artaiats., sch. rataj, czes. rataj, pol. rataj. Jeden z rzadkich wypadków dołączenia suf. *-taiawprost do pierwiastka (paralele: klaustojas, patremtojas, uzjotojas). Inaczej w jęz. łotewskim, gdzie jest arajs "oracz", z suf. -aja- jak np. w vądajs "kto przewodzi, przewodnik" (do vądu), bridajs "kto brodzi" (do brist, prt. bridu). — Drw. artojinis, artojump priderąs SD «oraczy, georgicus, agricolaris». aruodas "sąsiek, zasiek, przegroda w spichlerzu" :: łot. aruóds "przegroda w spichlerzu, skrzynia na ziarno", aruodai SD «przegrody w szpiklerzach», arūoda gw. "skrzynia na ziarno". Całkiem izolowane. Niejasne. — N. m. Arūodiškiai. aržilas "ogier, stadnik", wtórny nagłos e- w eržilas ts., SD «stadnik koń», SD1 «drygant». Por. łot. erzelis "ogier". Pokrewne sb. išaria m. "samiec jednostronnie wytrzebiony, kastrowany, wnętr", w którym prefiks iš- spełnia funkcję separatywno-prywatywną, wskazuje na to, że podstawa arz(i)~ stoi w związku z pie. nazwą "jąder"23. Por. gr. 6p%i<;, -eo)<; m. "jądro", zwykle pl. opxeię, orm. orjik (pl.), het. arki-, stir. uirge < pie. *h,orghi-. Pwk. *h,ergh- "(o samcu) pokrywać samicę, kopulować", por. het. ark"wskakiwać na samicę, kopulować", ros. gw. jerzatb "trząść się", SO gr. óp%80|iai "tańczyć" (iter. ^ o r g ^ e i e - ) . Lit. arzilas można rozumieć jako drw. od sb. *arźis, -ies "jądro", znacz. etym. "(zwierzę) mające jądra, (zwierzę) używane do rozpłodu". Por. łot. paut-turis "nie kastrowany byk" s.v. pūsti24. — Tu też adi. aržūs "namiętny, jurny, lubieżny, pożądliwy; zajadły" (war. eržūs). Z innym suf.: stwn. arg "zły, zepsuty,
22 Por. Nei aš pijokėlis, nei aš laidokėlis, tatusia synek — ziemi oraczyk" (dajna).
tėvelio sūnelis — žemės artojėlis
"Ani j a pijaczek, ani j a łajdaczek,
23
Niejasne jest t w war. ištaria,
24
Paralelą semazjologiczną m o ż e tu być stosunek form śrwn. geil m.in. "pożądliwy, j u r n y " :: geile
(nwn. aufgeilen
ištartas,
ištarša
"podniecić się seksualnie", Geilheit
m. "samiec j e d n o s t r o n n i e w y k a s t r o w a n y (o źrebięciu)". "podniecenie płciowe").
"jądra"
25 rozpustny", śrdn. arch "zły, kiepski", stisl. argr "niemęski, zniewieściały" < pgerm. *arg-a-. ąsa 4 p.a. "ucho u garnka, ucho pętli, uchwyt", pl. ąsos: SD (puodas su vsomis) «dzban», (vsos serdoko) «kolca abo ogniwa w pancerzu». Por. łot. itosa a. uos s "ucho garnka", stpr. ansis EV "hak do zawieszania kotła nad ogniskiem, Hoke". Pb. *ansa < pie. *h2ens-eh2-, por. łac. ansa "trzonek, rękojeść, podstawa", stisl. ces "dziurka w skórze buta do przewleczenia sznurowadła", gr. r^via n. pl. "cugle, uzda" (*ansia), hom. T)vi-oxo<; "trzymający wodze". — Drw. ąsėlė "pętelka do zapinania", SD (vsełe apliko) «kobyłka u pętlic, haftek», (usełes) f. pl. «kolca u szaty», ąsótas a. ąsūotas "z uchami", ąsotis, -ė "z uchami", sb. ąsotis m. "garnek z uchami", ąsočius ts. asilas "osioł, Equus asinus" — zapoż. ze strus. o silu. Lit. i za strus. jer również w w wyrazach katilas, kazilai, kubilas, Povilas. War. stlit. esilas, eselas. Por. łot. eželis <= śrdn. esel, stpr. asilis EV "osioł, Ezel" <= stpol. o siei, osła. — Drw. asilė "oślica", asilyčici a. asilyčia ts. (m.in. DP, SD), asilaitis SD «oślę», asilėlis DP "osiełek", asiUenė "oślica", asiliukas ts. Cps. asilarklis m. "muł" (por. arklys). asiūklis, -io "roślina bagienna skrzyp, Eąuisetum". War. asiūklis, esiūklis (por. esilas < asilas). Formacja nierozpoznana. — Drw. asiūklynas "miejsce obficie porośnięte skrzypem", asiūklynė "miejsce, gdzie rośnie skrzyp", asiiiklinis "(miotełka) ze skrzypu, (siano) z przymieszką skrzypu". N. rz. Asiūklė 3x, Asiūkly s, n. m. Asiūklė 4x, Asiūklynė. — Jak drw. wsteczny wygląda asys "skrzyp zimowy, Eąuisetum hiemale" (war. esys):: łot. aši m. pl., asas f. pl. "skrzyp". Obok tego asiókas "skrzyp", asiūkas ts. N. jez. Asys, Asonas, n. rz. Asinis, Asupis. asla 2 p.a. "klepisko z mocno ubitej gliny (w izbie lub stodole); podłoga z desek; środek izby; dno pieca chlebowego", SD «tło proste, pavimentum». Bez ustalonej etymologii. Może *h,os-leh2- w znaczeniu "to, co rzucono na ziemię (np. o mokrej glinie)", SO do pwk. *h,es- "rzucić". Por. het. siėzzi "rzuca, ciska", wed. dsyati zam. *syati ts., < *h,s-ie-ti. Paralela: lit. pamatas a. pamatai m. pl. "fundament, podwalina (budowli )", łot. mątums m.in. "grobla, nasyp" jako derywaty czasownika met- "rzucić". — Cps. asldzemis m. "klepisko", viduaslis m. "środek klepiska". asmokas gw. "grosz" (Neturi sarmatos nė ant asmdko "Nie ma wstydu ani za grosz") — zapoż. z błr. asmdk, tu z pol. ósmak daw. "moneta ośmiogroszowa". Wal*. asmokas (š według asmas "ósmy"). asmuo, gen. sg. asmens m. 3 p.a. "osoba, indywiduum, osobistość". Neologizm oparty o temat prs. asu < esu "jestem". Zastąpił on wyrazy stlit. asabci (zapoż. /. pol. błr. osoba) albo persona, persona, persūna b.z.a. (zapoż. z pol. łac. persona). — Drw. asmenybė "osobowość", asmeninis "osobisty, prywatny; osobowy (zaimek)", asmeniškas a. asmeniškas "osobisty", cps. asmenvardis m. "nazwa osobowa, antroponim". Vb. denom. asmenuoti "odmieniać czasownik przez osoby", asmeninti "uczynić osobą" (įasmeninti "uosobić", nuasmeninti "pozbawić osobowości, indywidualności"). aš zaimek 1 osoby "ja", dawniej eš, łot. es, stpr. as < pb. *ež. To *ez zostało widocznie skrócone z *ežan, kontynuującego pie. *eg-h2-om, por. wed. aham < *aźham. Postulat spółgłoski lrg. wynika z obocznych refleksów gr. eyoó i łac. ego, które wskazują na pie. *eg-oh2. W słowiańskim zamiast *ez-Q a. *ez-a jest azū (scs.), młodsze ja — z niewyjaśnioną długością w pierwiastku i bez -zū (por. pol. gw. tera < teraz, zarci < zaraz). Osobno zob. temat fleksyjny man- i maniai. — Formy emfatyczne zaimka "ja": ašai(dšai),
26
cišanai (ašano, ašanos), daw. ašeino (*aš-iai-no, skrót ašein), ašgu, ašgujen\ ašian / cH/V/n, ašianai (war. dfen, dšenai), ašianai-nos, ašianajos, ašiano, dšianos. ašaka a. (3 p.a.) 1. "łuska, osłona ziarna, plewa, ostra plewa", 2. "ość rybia, ość roślinna", 3. "kręgosłup, tył, zad" (war. aMó); ašakos f. pl. "otręby, łuski ziarn zboża". Wraz z łot. asaka, asąka "ość" znajduje odpowiednik w ros. osóka a. osokd "turzyca, ostra trawa bagienna z rodzaju Carex", < pbsł. *aś-aka-. Pierwiastek jak w aštrūs (zob.). Suf. jak w dubaka, kalvaka. — Drw. ašakainis "z łuskami, plewami - o mące, chlebie" (por. łot. asakatns "ościsty", asakaina zivs "oścista ryba"), ašakinis "z łuskami, plewami", ašakotas ts., też "ościsty - o rybie". ašara "łza", gw. ašera, łot. asara. Suf. -ar-a- przekształcił pb. neutrum *aśru w temat na -a- (por. vasara, a także ańtaras, kataras, vakaras). Praforma *aśru była kontynuacją pie. *h2ek-ru-, por. wed. ašru- n. "łza", aw. "łzy", npers. ars, ašk "łza", toch. A a t ó r "łza" (pl. A akrunt, B akrūna), het. ishahru- ts. Z nagłosowym d- na miejscu /z2: gr. Óaxpu n. "łza" (war. ódxpi)ov), orm. artawsr, stłac. dacrwna "lacrima", stwn. zahar, niem. Zó/zre f. ts. — Drw. ašarėlė 1. "łezka", 2. "pierwiosnek, Primula", ašaringas "łzawy". Vb. denom. ašarinti "doprowadzać do łez, do płaczu", ašaroti a. ašaroti "łzawić; lać łzy, płakać" (=> ašarotas "załzawiony, łzawy"). ašis, -ies 4 p.a. f. "oś, na której obraca się koło" :: łot. ass, stpr. assis EV "Achze". Wraz ze scs. osi, -i f. "oś" z pbsł. *asi- < pie. *h2aks-i- <= *h2ek-s- (rozszerzenie -s- jak np. w *h2ueg-s-, zob. vešu). Pbsł. š z pie. ks ukazuje się również w dešinas, iešmas, lašiša, šeši, Viešpatis. Odpowiedniki: łac. axis, -is m. "oś", stir. aiss "wóz, taczki", inna budowa: sti. aksah m. "oś" (*aks-o-), gr. a£o)v, -ovoę m. "oś" (*aks-on-), stwn. ahsa ts. Nazwa "osi koła" jest związana z pwk. *h2eg-, por. wed. djati "popędza, wprawia w ruch" (
27 ašnis , -iės f. 4 p.a., też pl. dšnys żm. 1. "ostrze kosy", 2. "kiełek", war. asnis f. 4 p.a. ts. Odpowiada łot. asns "wyrzynający się kiełek, latorośl" (zdrob. asniųs), < pb. *aś-ni-. Do pwk. *aš- "ostry", który objaśniono s.v. aštrūs. ašoklis m. "krzew porzeczki, Ribes rubrum", asókliai m. pl. "owoce porzeczki". Niejasne. Z powodu wariantu gw. ašvoklis dopuszcza się możliwość derywacji od ašva "klacz, kobyła" (por. avietės <= avis). Dalsze warianty: vašoklė, vašoklis, vašokšlė. Ašpaža gw. "święto Matki Boskiej, przypadające 15.VIII" — zapoż. z błr. Aspazd, z antycypacyjną asymilacją s-z > š-t Por. Žolinė s.v. žolė. aštrūs, -i "ostry", daw. gw. aštras, -a (war. ašrūs, aš ras, łot. gw. asrs). Najbliżej stoją łot. astri m. pl. "włosie w ogonie końskim" (z *asri < pb. *aśrai) oraz przymiotnik scs. ostru "ó^óę, Tpaxuę", ros. óstryj. Formy z insercją t do grupy *ś-r na granicy morfemowej kontynuują pbsł. *aśras, < ie. *akro- < pie. *h2ek-ro- lub *h2ók-ro-. Z taką samą sufiksacją: gr. dxpoę "znajdujący się na samym brzegu, końcu, wierzchołku, szpicu" < *h2k-ró-, hom. axpov adv. "na szczycie", dxpov n. "koniec, zakończenie, szczyt", cps. dxpÓ7ioAi<;, -eoę f. "gród na górze, warownia, zamek", starsze axpr| TUOA,I<; ts., sti. caturaśra- cps. "o czterech kątach", łac. acer, f. acris "ostry, spiczasty, przenikliwy, bystry" (*akrs < *akris). Z paralelnym suf. -/-: scs. osia "axóvri, kamień szlifierski do ostrzenia narzędzi" < *aśla- < *h2ek-leh2-. Drw. pol. osełka, ros. osėlok "narzędzie do ostrzenia noża, kosy". — Oboczną do -ro- / -lo- formację na -u- poświadcza łot. ass "ostry, spiczasty" (drw. ašs "ostry, srogi"), z pb. *aśus < *h2ek-u-. Por. łac. acus, -ils f. "igła, szpilka", drw. acūtus "zaostrzony, ostry", het. aku- c. "kamień". Rozwiniecie pb. osnowy *ašu- widać w lit. ašutai (zob.). — Ten sam pwk. ukazuje się w wyrazach ašmuo, ašnis, ašerys, ašutai oraz akstis, akstinas. aštuoni (łot. astudųi, gw. astuųi), f. aštuonios "osiem". Forma męska, która odznacza się zakończeniem -ni, weszła na miejsce pb. *astuo < pbsł. *ašto. To z ie. :;:okto < pie. *h3ekteh3 "osiem". Por. gr. ÓXTGÓ, łac. octó, wed. asta(u) (brak psł. :;osta). Nagłosowe a- z *o- < *h3o- < *h3e- (por. aki, arelis). — Formy kolektywne: aštuoneri marškiniai "osiem koszul", f. aštuonerios rogės "ośmioro sań" (aštuonerių mėtų valkas "ośmioletnie dziecko"), aštuonetas "ośmioro" (Sūnus jau aštuoneto vaikų susilaukė "Syn doczekał się już ośmiorga dzieci"). — Ord. aštuntas "ósmy" jest młodym zastępstwem za stlit. ašmas (zob.). Por. łot. astuotais "ósmy". ašutai 3 p.a. m. pl. "włosie w końskim ogonie lub grzywie" (war. ašaiaT), ašutas "włos z ogona końskiego albo z grzywy". Wyraz ten odpowiada słowiańskiej nazwie "ostu, Carduus" jako rośliny kłującej, kolczastej, por. cs. osūtū, ros. osót, pol. oset (stpol. też "dziewięćsił, głóg, krzak ciernisty"), słń. óset < pbsł. *aśu-ta- 2 \ Rozszerzenie odziedziczonej osnowy pbsł. *as-u- "ostry" < pie. *h2ek-u-. Por. łot. ass "ostry", ==> asums "ostrość", asumi pl. "przedmioty o ostrych zakończeniach", asns "kiełek". Z innym suf.: aštrūs (zob., tam też o łot. astri "włosie"). — Drw. ašutinė a. ašutinė "włosiennica, koszula z szorstkiej tkaniny zrobionej z włosia" (war. ašatinė), ašutinis "z włosia", ašūtis m. "życica roczna, Lolium temulentum" (znacz. etym. ' trawa przypominająca włosie"?), n. rz. Ašūtis, ašutys "włos z ogona końskiego" (war. asuotis m. ts. zawiera niejasne uo).
25 Por. gr. d x a v o ę m. "gatunek ostu", & x a v 0 a f. "kolec, cierń", też o różnych kolczastych roślinach, a x a v O o ę m. "gatunek ostu, Acanthus mollis; gatunek akacji".
28
ašva b.z.a. daw. "klacz, kobyła", SD1 «klacz» — ze zmiany ešva. Z suf. -a- jak w łac. equa "klacz", wed. aśva- "kobyła", aw. aspa- ts. stanowi derywat od pie. *h,ekuo"koń". Por. łac. eąuus, -i "koń, rumak, ogier" (kr zam. k, por. eculus "konik"), stir. ech, toch. A yuk, B yakwe, wed. ašva-, aw. aspa-, stang. eoh "koń", goc. aihja-tun/bi- f. "tarnina" (dosł. "koński ząb"). — Drw. ašvienė b.z.a. "kobyła", ašvienis m. żm. "koń roboczy" (Geras ašvienis artoją mokina "Dobry «ašvienis» oracza poucza"), ašvis b.z.a. "koń", ašvoklis (zob. asóklis). — N. rz. Ašva 2x (łot. n. m. Ašva), Ašvija, Ašvinė ob. Ešvinė (stpr. n. jez. Asswin, n. rz. Asswene). N. m. Ašvėnai, cps. Ašvaraistis. — Stpr. zwrot aswinan dadan EV "kobyle mleko, Kobilmilch" przywodzi na myśl przymiotnik łac. eąuinus "koński". at-, rzadziej ata-: prefiks "od-" lub "do-", "przy-", np. atimti "odjąć, odebrać", atšerti "odkarmić", atskirti "oddzielić", atpigti "stanieć", ateiti "przyjść", atbėgti "przybiec", atkviesti "zaprosić" a. "odwołać zaproszenie"; atmaina a. atamaina "odmiana", atabradas "mielizna u brzegu", atatupstas "cofający się tyłem" (Vėžys eina atatupstas "rak idzie, chodzi tyłem"). Prefiks at- odpowiada słowiańskiemu ot-, otu-, jak i praep. otu. Por. przysłówek sti. atah "stamtąd", rozumiany jako a-tah, czyli drw. od zaimka wskazującego a- "ten tu" < pie. *h,e- (paralele: atra "tu, tam", atha "na to, wtedy, potem", adya "dziś"), łac. at spójnik przeciwstawny "ale, jednak, przecież". — Od złożeń werbalnych z atatworzy się czasem derywaty nominalne z prefiksem ató- < *ata- (wzdłużenie ata-), np. atódregis m. "odwilż" <= atadrėgstu SD «wilgnę, wilgotnieię»; atodaira "oglądanie się, staranność" atsidairyti "oglądać się za siebie" (brak vb. cps. z ata-). Co do war. atūozob. s.v. — Gdy czasownik ma w nagłosie dentalne d- lub /-, praeverbium przybiera formę ati-, np. atidėti "odłożyć", atidaryti "otworzyć", atitikti "odpowiadać czemu". atakia "zemsta, odwet", DP "pomsta, krzywda", war. atakė ts., SD1 atakes [acc. pl. f.] darau «mszczę się; pomszczę się» (obok tego atgaunu «mszczę się», atgavimas «pomsta»), atakis m.: stlit. ataki ataduoti "wziąć odwet, zemścić się". Bliskoznaczne wyrazy atatikės f. pl. "odpłacenie, zemsta" i atatikis m. "odpłacenie się" przemawiają za tym, że atakia, atakė, atakis wywodzą się odpowiednio z *atatikia, *atatikė, *atatikis, mianowicie przez redukcję haplologiczną. Podstawa werbalna w cps. *ata-tikti "wziąć odwet", zob. s.v. tikti. — Drw. atakingas DP "mściwy". Vb. denom. atakioti DP "mścić się" (=> atakiotojas b.z.a. "mściciel"), war. atakiuoti b.z.a. atbulas, -a "poruszający się rakiem, tyłem do przodu, wsteczny" — złożenie z ati osnowy wyrazu bulė "zad, tylna część ciała, pośladki" (zob. bulis). Por. atpakalias, atstubas. atėiva c. "kto przychodzi, przybysz", ateivis m. "przybysz, nietutejszy", SD «przychodzień, aduena» (war. ataivis u Bretkūną) — drw. na -v- do ateiti "przyjść". Por. apeivis m. "dróżnik" od apeiti "obejść, obchodzić, oporządzać (bydło)", išeivis m. "wychodźca, emigrant" od išeiti "wyjść" (=> išeivija "wychodźctwo, emigranci"), pėreiva a. pėreivis m. "przechodzień" od pereiti "przejść". Zob. eiti oraz kareiva. atent- ptc. praes. aćt. stlit. "przychodzący": DP acc. sg. atenti gen. sg. atehcio, dat. sg. atenčiam. Osnowa atent- wywodzi się przez zanik i z *atient-, to z kolei z *atiantprzez palatalizację ja > ie. Formacja złożona z at- "do-, przy-" i plit. imiesłowu *iant- < pie. ^ i - ó n t - "idący, chodzący", ptc. prs. act. do pwk. ^ e i - "iść, chodzić". Por. wed. ydn "idący", gen. sg. yatah. Co do pierwiastka na SZ por. stlit. sant- < *hįS-0nt- (s.v. esu). — War. atant- "przychodzący" (DP atantį, atančio, acc. pl. atańcius) objaśnia się zmianą ate
29
w ata (por. stlit. citaivis, ataiga obok ateivis, ateiga s.v. ^zfr"). — Przez odrzucenie praeverbium atf- powstało neosimplex ent-, por. stlit. DP eńtis "idący", f. enti, acc. sg. e fit i f. eńcią, gen. sg. enčio, f. enčio s. Następnie przeniknęło do pewnych złożeń prewerbialnych, por. isent{ "wychodzącego", praenčią "przechodzącą", paenčios "idącej, zdążającej". — Stlit. eńtis, enti ustępuje przed innowacyjnym imiesłowem o postaci stlit. ejąs "idący", f. ejanti, acc. sg. ėjanti ejančią, gen. sg. ejančio, ejančios — zbudowanym na st. pełnym, jak w prs. eimi, eisi, efr(7). Por. łot. ejuošs "idący" < *ejants. atidė, -ės 2 p.a. "uwaga, koncentracja świadomości", war. atida, atidžia ts. Abstractum urobione od adi. atidūs, -ż "oddający się czemu z uwagą", to oparte o neoosn. atid- z metanalizy vb. cps. at-si-dėti "oddać się czemu, poświęcić się czemu". — Drw. neatidūs "nieuważny, nierozgarnięty (o dziecku)", atidžiai adv. "uważnie, z uwagą". Por. įdėmūs. Dalsze paralele s.v. dėti. atkočius, -iaus gw. "tkacz" — zapoż. z pol. tkacz. Obca grupa nagłosowa tkzostała rozwiązana drogą protezy a (podobne wypadki: akmynas, apsdlmas). — Drw. atkočinis "tkacki", atkočinė "cienka tkanina lniana". — N. m. Atkočiai, Atkočiškės 2x, Atkočiškiai. — atkonyčia SD «tkanka» ["strój kobiecy na głowę", L.] — zapoż. z pol. daw. tkanica ts. Obca grupa nagłosowa tk- została rozwiązana jak w wyrazie atkočius (zob.). atlaidai I (3 p.a.) m. pl. 1. "przerwa, odstęp w czasie, pauza", 2. "odwiedziny teściów u zięcia w pierwszą niedzielę po ślubie oraz świekrów u synowej w drugą niedzielę po ślubie". Z apofonią od czas. atleidžiu, atleisti m.in. "zelżeć, ustąpić, osłabnąć" (zob. leisti). Obok tego atlaida "odwilż; ustąpienie choroby", atlaidis m. "odwilż, przerwa", atlaidinys ts., atlaidžia "przerwa" (be atlaidžios "bez przerwy"). atlaidai II (3 p.a.) m. pl. "odpust, parafialna uroczystość kościelna" — drw. od atlaida 3 p.a. "(w religii katolickiej) darowanie kary za grzechy pod warunkiem wykonania pewnych praktyk religijnych". To z apofonią do czas. atleidžiu, atleisti m.in. "odpuścić komu (grzechy, winę), przebaczyć, darować". Por. stlit. Atgileisk i r tu kaltes jai "Odpuśćże i ty winy jej". Atmileisk tatai "Odpuść mi to". SD kaltybė atleistina «grzech powszedni» (syn. nusidėjimas kasdieninis). Por. jeszcze SD atlaida «folga, odpust», be atlaidos «bez folgi, bez odpuszczenia» (syn. notleistinai), meldžiu atlaidos «przepraszam». Dalsze szczegóły s.v. leisti. atlapas, -a 1. "odkryty, otwarty, rozwarty" (durys atlapos "drzwi otwarte")", 2. "rozchełstany, niezapięty". Vb. denom. atlapoti "otworzyć, np. okno, drzwi", refl. atsilapoti "odkryć się, odwinąć się - o pole, o dolnej części odzienia", atsilapojęs "rozpięty na piersiach, rozchełstany". Niejasne. Może do lapas "liść", apsilapoti "pokryć się liśćmi"? Po drugie warto rozważyć, czy nie jest to wariant fonetyczny do atvapas "otwarty" <= atvėpti (por. alternację lfv\ atlaša ob. atvaša). — WSO lop-: atlópyti, -au, -iau "otworzyć (drzwi)", atsilópyti "rozpinać się, rozpinać na sobie ubranie", atlopóti, -ju. -jau "otwierać (drzwi)", lopsóti "stać otworem (o drzwiach)". atółas "drugi pokos trawy z łąk, potraw, otawa". Odpowiednik łot. atćils, stpr. attolis EV "potraw, Gromot". Niejasne. Może drw. na SW *atal-a- od vb. cps. *at-alti "odrosnąć, odżywić się". Por. pie. *h2el-, łac. aid, -ere "żywić, karmić, odżywiać, hodować (rośliny i zwierzęta)", SO adoleó "spalić, przypalić" < pie. *h2ol-eie-. — Drw. atolinė "upominek wręczany pastuchowi w czasie, gdy przepędza się bydło z pastwisk na skoszone łąki".
30 atóstoga gw. "przerwa": Baras ir baras be atostogos "Kłócą się i kłócą bez ustanku". Su atostogomis sniegą "Z przerwami pada śnieg". Drw. z suf. -ga od neoosn. atastovb. cps. *ata-stoti "odstąpić, odejść (od roboty)"26, stąd znacz, pochodne "przerwać (robotę)". Co do osnowy por. cps. atstoti s.v. stóti. Co do prefiksu ató- zob. s.v. at-. — Literacki neol. atostogos f. pl. "urlop; wakacje, ferie uczniowskie" został utworzony na wzór wyrazów apeigos "obrzędy" <= apeiti, pareigos "obowiązki" pareiti. War. gw. atastogos "urlop dla służących i parobków". — Drw. atostoginis "urlopowy, wakacyjny", atóstogininkas "urlopowicz". Vb. denom. atostogauti "być na urlopie, być na wakacjach" (=> atostogautojas "urlopowicz"). atpėdžiui adv. "(iść) po śladach, w ślad za kim" — skostniała forma dat. sg. rzeczownika *atpėdis (por. pėda). War. atpėdžiai, atpėdžiu, atpėdžiais, stlit. atpėdui DP "nazad". atpent adv. "z powrotem, nazad; znów, na nowo, ponownie" — z apokopy stlit. atpenti i wzłużenia zastępczego (por. man < mani). War. atpėnč, atpeńć, atpenčiui i atpentui. Zapewne jest to kalka słowotwórcza formy strus. opjati (por. ros. opjatb, stpol. opiąć "znów"). Por. prefiks lit. at- i sb. pentis, -ies f. "obuch", cps. atapentė a. atapentis f. "zapiętek, tylna część stopy". atseit ptk. "jakoby, jakby, niby, podobno; właśnie, mianowicie" — skostniała forma zwrotna 3 os. prs. atematycznego o budowie at-s-eit, przez synkopę i apokopę z at-si-ei-ti "zdarza się (że)". Zob. eiti. Przykładem degradacji osobowej formy czasownika do roli partykuły jest też vadinas. — Wariant g w. atseinas "atseit" zawiera w sobie tematyczną formę prs. eT-na i przedstawia przekształcenie *at-si-eina-s, z pleonastycznym dodatkiem ptk. zwrotnej po czasowniku. atsija a. atasija "pręt lub sznur łączący osie przednich kół z hołoblą" — drw. od czas. sieti "wiązać, mocować". War. apofoniczne: 1. na SO saj-: atasaja, 2. na WSE: atasėja. atstokus, -i b.z.a. "oddalony", war. atstogus, -i. Od neoosn. atsto- (<= atstó-ti "oddalić się, odejść", zob. stóti) utworzono sufiksem -kus przymiotnik atstokus SD «odległy», nuog marių atstokus SD «odmorski, od morza daleki», atstókai adv. "daleko" (=> atstokūmas "odległość"). Obok tego mamy gwarowy przymiotnik atsto-lus "odległy, daleki", adv. atstoliai a. atstóliai "daleko" (=> atstol-umas "odległość"). — Przy atstokus jest (dziwny) wariant bez s: atókus "odległy, daleki, ustronny": atoki vieta "ustronne miejsce", atokiai adv. "na uboczu", atatokiai adv. "w pewnej odległości". Wydaje się, że powstał on z at.tókus przez degeminację, która zatarła granicę morfologiczną (por. pisownię (tt) w attokus esmi SD «odległy iestem»). Samo at.tókus wyłoniło się z ac.tókus (ct z tst), mianowicie drogą podstawienia t za c na tle ucieczki od dzukowania. Por. hiperpoprawną formę dzukską atiprašaū "przepraszam" zam. atiprašau, < liter, at-si-prašaū. — Dwuznaczna jest budowa wyrazu atstovas "przedstawiciel, zastępca" (neol.). Albo z suf. -vaod neoosn. atsto- (por. žinovas do žinoti), albo też z suf. -ova- od neoosn. atst-, jak np. w atstas, atstūs (zob.). Vb. denom. atstovauti "być czyimś przedstawicielem, reprezentować kogo, co" (=> atstovautojas "reprezentant").
26
Por. Nu darbo neatstoju kiauras dienas "Od roboty nie odstępuję całymi dniami". Niekas nuo darbo "Nikt s a m nie odchodzi z pracy".
neatsistója
pats
atstubas "odwrócony grzbietem, tyłem; cofający się, wsteczny" (syn. atbulas), adv. "tyłem, wstecz", np. ETna atstubas "cofa się tyłem". ETk atstubas i šviesą "Idź tyłem do światła". Złożenie z at- i leksemem stub-, jak w wyrazie stuburas "kręgosłup, grzbiet". atuo-: prefiks dublujący ató- przy rzeczownikach utworzonych od złożeń czasownikowych z prvb. ata-. Przykłady: atuodogiai m. pl. "żyto jare" (<= atadega "odmarza") obok atódogiai ts.; atūoriečiai m. pl. "pszenica jara" obok atóreciai ts. War. atūo- na miejscu ató- przedstawia analogiczne nawiązanie do prefiksów nuo- i uzūo- (por. prvb. nu-, už-), ale szczegóły tego wyrównania nie zostały dotąd sprecyzowane. Zob. at-. atvejis m. "przypadek, wypadek, raz" (war. atvejas, też f. atveja), šiuo atveju adv. "w tym wypadku", geriausiu atveju adv. "w najlepszym razie", vienu afreju adv. "za jednym razem, za jednym zachodem". Do czas. atveju, -vijau, -vyti "przypędzić", zob. vyti. — Drw. atvejais adv. "niekiedy, czasami", atvejų atvejais adv. "często". atviras, -a "otwarty, odkryty; jawny, szczery, prostolinijny", DP "otworzony, gotowy", SD «jawny; otworzony» — formacja na SZ vir- do ver- / var~, por. cps. atverti "otworzyć, odemknąć", scs. otvoriti s.v. verti. Zob. też praviras. — Drw. atvirai adv. "jawnie", audromis a. atvirom adv. "otwarcie (mówić, rozmawiać)", atviromis SD «jasno», atviromis stovi SD «otworem co stoi». Por. łot. diirvis stdvėja atviru a. atvira "drzwi stały otworem"). Cps. atviraširdis, -ė "człowiek serdeczny, o otwartym sercu". atvirkščias, -a "odwrotny", drw. atvirkščiai adv. "odwrotnie", atvirkštinis "odwrotny". Z insercją k oraz zmianą ks > kš wywodzi się z praformy *atvirscias. To wyderywowane sufiksem -ja- od atvirsti as) "odwrócony", ptc. prt. pass. do atversti "odwrócić" (zob. versti). Por. z jednej strony išvirkščias, z drugiej strony pėkščias obok pėsčias oraz basnirčias, gulsčias, tuščias. atžagarias a. dtžegarias, -id "poruszający się tyłem do przodu", atžagaras SD1 «narębny» ["odwrotny, opaczny", S Ł X V I ] , atž.agarus S D «wspak idący», adv. atžagarai S D «wspak, na wspak», atžagariai SD1 «na ręby» ["na wywrót, odwrotnie"]. Por. łot. ačgams "opaczny" — z synkopowania *atźagarnas. Drw. atžagareivis m. "osoba przekorna", w języku propagandy: "reakcjonista" — z sufiksoidem -eivis, yak w kareivis (zob.). Może do žagarai m. pl. "gałęzie bez liści, suche gałęzie, chrust", ale strona znaczeniowa tego zestawienia pozostaje niejasna. Por. atpakalias, atbulas. audra (1 p.a.) a. audra (4 p.a.) "wichura, porywisty, gwałtowny wiatr, często z deszczem lub śniegiem, burza", stlit. "powódź, potop". War. audras "wichura" {dldrus versti "hałasować, szaleć"). Co do suf. -ra- por. giedra "piękna, słoneczna pogoda", kaitra "gorąco latem", sutra "parność". Pwk. aud- ma nawiązanie w łot. audaįa "robotnik energiczny, pilny", audeniski adv. "szybko", jak też w lit. audinis m. "wiatr północnowschodni" (Audinis pučia). Etymon niejasny. War. z alternacją u/l: cildra, dl d ras27. — Drw. audringas "burzliwy", audrinis "burzowy" (audriniai debesys m. pl. "chmury burzowe"). Vb. denom. audrinti "wzburzyć, podniecać, poruszać, niepokoić", audróti "panować - o niepogodzie, o złej pogodzie (=> audrotas "burzliwy, wzburzony"). Por. też zwrot audras kelti "szaleć, hałasować - o dzieciach", z czym można zestawić łot. aildrums "rozpuszczone, niesforne dziecko".
27
P o d o b n a oboczność występuje w lit. nazwach rzecznych Audrei ob. Aldra
i Audruob.
Aldruvč
32
augalas 1. "roślina", 2. "wzrost, miara, do której ktoś dorósł". Drw. z suf. -alaod czas. augti "rosnąć" (zob.). Do tego gw. dugala c. "kto wyrósł ponad zwykłą miarą" (syn. augila). Bez dobrej paraleli, por. kepalas "bochen" (dosł. "pieczeń"), veikalas "dzieło". — Drw. augalija "roślinność", augalinis "roślinny, pochodzenia roślinnego, np. olej", augalystć SD «uroda» (syn. gražybė), augalotas a. augalotas "spory, rosły, postawny", SD «urodziwy» (syn. gražus), sb. SD «buyny sad, drzewo»; adv. augalotai SD «buyno [syn. želmeningai]; urodziwie [syn. gražiai]». augti, augu, augau "rosnąć, powiększać się" (łot. augt, augu, augu), SD «rostę, rosnę». Cps. ažuauga pažeizda SD «zarasta rana w ciele», daaugu SD «dorastam», įaugti "wyrosnąć" (įaugąs vaikinas "wyrośnięty chłopak"), paaugti "podrosnąć, podrastać", suaugti "zrosnąć się, wyrosnąć, dorosnąć "(/į vaikai visi jaū suaugą "Ich wszystkie dzieci są już dorosłe"), užaugu SD «dorastam». — SZ ug-\ ugdyti a. ugdyti caus. "rościć, hodować, pielęgnować; wychowywać; kształtować, rozwijać" (war. ugdinti, ūgdinti), => ugdy-mas "wychowanie"; ugdėnti "wychowywać", ūgtelėti a. ūgtelti "podrosnąć - o dzieciach", ugūs "szybko rosnący, odrastający; wysokiego wzrostu". — Pie. *h2eug- / *h2ug-, por. goc. aukan "powiększać się", łac. augustus "wzniosły", wed. ójas- n. "siła, moc" < *h2eug-es-, SZ ugra- "mocny, silny" < *h2ug-ró-. — W praesens oczekuje się *augu < pie. *h2eug-e-, nie augu. Akut może pochodzić 1° z prs. inchoatywnego *iįksta < *ung-sta <£= *unga "zaczyna rosnąć", do inf. *ugti, prt. *ugau (zob. niżej ūgti), 2° z intensivum na st. wzdłużonym: Ugdyti "hodować" <= ūg-. — Drw. auginti caus. "pielęgnować, hodować, wychowywać" (=> augintinis, -ė "wychowanek, przybrane dziecko", augintojas "hodowca"), augtelėti "podrosnąć, podrastać", paaugėti "podrosnąć" (=> dugėtinis, -ė "przybrane dziecko"). Nomina: augalas (zob.), aūgas, -a "więcej lat mający", => augesnis "starszy wiekiem", augila c. "rosły, postawny", augimas "rośnięcie", augyvė stlit. "matka" a. "mamka" (od vb. *augyti, które zostało wyparte przez auginti), augias SD «rosłość, sporość; rośnienie», => auglys "pęd, latorośl; nowotwór", auglius a. augliūs "młody pęd; wiek życia; wzrost; urodzaj", DP "rośnienie, wzrost", auglūs "dobrze rosnący"; augūs "bujny, szybko rosnący, rozrośnięty, wysokiego wzrostu" (=» augesnysis sūnūs "starszy syn"). Cps. daaugis SD1 «dorosły», neūžauga a. neūžauga c. "karzeł", paauglys "wyrostek, nastolatek" (=> paauglystė "wiek chłopięcy, dziewczęcy"), prieauglis m. "przychówek", suaugėlis m. "dorosły" (por. subrendėlis), užaugis SD1 «dorosły». — WSZ ūg-: gw. ūgti, ūgstu, ūgau intr. "rosnąć", gw. ūgti, ūgiu, ūgiau tr. "wychowywać", ūgėti "rosnąć", paūgėti "podrosnąć nieco", pasiūgėti ts., SD1 pasiūgiu «podrastam» (=> pasiūgėlis m. "podrostek, wyrostek"), ūginti "wychowywać" (=> ūgintinis m. "wychowanek"), ūgyti, -aū, -iaū "chować dzieci, wychowywać"; dawne prs. na -ia-\ užūgiu SD «wychowuię kogo» (syn. auklėju). Nomina: išūgis: ant išūgio adv. "na wyrost (uszyć)", pasiūga: ant pasiūgos adv. "na wyrost"28, ūgis m. "wzrost, miara, do której ktoś dorósł; wiek życia; rośnięcie; latorośl, jednoroczna gałązka, młoda roślina", ūglis a. ūglius "pęd, latorośl", ūžūgis a. ūžūgis m. "czas dorastania", SD «wychowanie». Cps. metūgė "pęd, latorośl" (zob. metas). — Są też w jęz. litewskim kontynuanty synonimicznego pwk. pie. *h2ueks- "rozrastać się" < *h2ueg-s- <= *h2eug-, zob. vešū, vešėti oraz aukštas.
28 Por. Jis prašė siuvėja, kad jam ant pasiūgos tj. licząc się ze wzrostem.
siūtų žiponą
"Prosił krawca, żeby mu uszył żupan na wyrost'
33 auka 4 p.a. "ofiara składana bóstwu" (Dowkont), też "ofiara wojny, wypadku" — neologizm nieznanego pochodzenia, zastępujący pożyczkę polską afierd (m.in. DP, SD), gw. cipiera. — Cps. aukakalnis m. "góra, na której składano ofiarę bóstwu", aukuras "miejsce, gdzie spalano ofiarę" (*auk-kuras, por. kurti). Vb. denom. aukóti, -///, -jau "ofiarować, ofiarowywać, składać w ofierze", dawniej też aukauti ts. (Dowkont). Por. DP afieravoti "ofiarować, przynieść". auklė "niańka, piastunka", DP "mamka" (łot. aūkle, aūkla "niańka") — z *auk-klė
< *aug-klė, przez asymilację i degeminację (paralele: karklas, žirklės). Drw. o funkcji nomen agt. do augti "rosnąć" (zob.). — Vb. denom. auklėti, -ju, -jau "wychowywać, niańczyć dzieci" (łot. aūklėt "pilnować dziecka, nosić je na rękach"). Z niego wyabstrahowano dwie neoosnowy: 1. auklė-, por. auklėtinis m. "wychowanek", SD «wychowaniec», auklėtojas "wychowawca", 2. auklėj-, por. auklėjimas "wychowanie". auksas "złoto", stlit. ausas (Bretkun), gw. ausas ts. :: stpr. ausis EV "Golt", dat. sg. ausin (ni sen ausin adder sirablan "nie złotem ani srebrem"). Z pb. *ausa- < *Hauso< pie. *h2eus-o-, por. łac. aurum "złoto", sabińskie ausom ts. (toch. A wesd, B yasa "złoto" < pie. *h2ues-eh2). Wstawne k przed s jak w uoksas (por. też łot. teksas "wnętrzności" z *ieśas). Akut niejasny. Może przez wyrównanie formy plit. *aūsas do drw. duksnas "złota moneta, czerwieniec", to zaś z synkopowania adi. *ausinas "złoty"? — Drw. auksinas sb. "złoty (moneta), floren", auksinas "złoty, ze złota zrobiony", SD «złoty, aureus, auratus», auksinis, -ė "złoty". Cps. auksaburnis, -ė "złotousty", auksddailis m. "złotnik", auksadarys "alchemik", SD «alchimista», auksakalys "złotnik" (por. kdlti), war. duks-kalis, aūks-kalis, z dysymilatywnym zanikiem k w I członie: auskalis "złotnik" (Bretkun), auksaširdis, -ė "o złotym, dobrym sercu". Vb. denom. auksinti "złocić", auksuoti "pozłacać" (=> auksuotas "pozłacany"). aukšlė "ukleja, Alburnus lucidus", war. aukšlė 4 p.a.. aukšlė 1 p.a. Ta mała ryba rzeczna odznacza się piękną błyszczącą łuską. Może więc z *auks-lė <= auksas "złoto", znacz. etym. "połyskująca złotem, jak złoto". Por. zdanie Aukšlė žiba kai sidabrine "Ukleja błyszczy jakby była srebrna". Zmiana ks > kš jak w raukšlė, verksią. N. jez. Aukšlinis, Aukšlynė, n. rz. Aūkšliupis. — Łot. aukšle ja "ukleja" wygląda na lituanizm (*aukšle), którego zakończenie zostało wyrównane do ros. ukleja (uklėjka). Psł. nikleja nie jest spokrewnione z wyrazem lit. aukšlys, acc. sg. aukšlį 1. "spleciony z łyka koszyczek, króbka używana przy zbieraniu jagód" (SD «kazub z łubku, z kory drzewney»), 2. "naczynie z kory brzozowej do czerpania wody", 3. "tutka z papieru". Niejasne. Po pierwsze może być przekształcone insercją k i zmianą ks > kš z plit. *au-slys29, por. aū-las "cholewa", łot. aule ts. Po drugie aukšlys może być pozbawionym r- wariantem do raukšlys "króbka z kory brzozowej do zbierania jagód" (syn. raukštė). Łączenie z łac. ólla "garnek" < aulla < *auksla nie jest możliwe ze względów głosowych (pie. *ks daje lit. š, nie kš). aukštas "wysoki", łot. aūgsts (g na wzór vb. augt). Zawiera insercję welarną i stoi najprawdopodobniej na miejscu adi. vb. *uśtas < *h2uks-tó-, znacz. etym. "wyrosły, dorosły". Wokalizm i intonacja dostosowane do vb. augti "rosnąć" (zob.). — Drw. aukštas
20 Por. pūkštė "pęcherz, nabrzmienie" < :|: pu-k-slė obok pustė ts. Ostatecznie z *pus-lė, do pusti, punta, "nadymać się, puchnąć". Por. też gw. pirkšiys < piršlys "swat" (do piršti).
puto
34
"góra, strych, poddasze, piętro", aukštis m. "wysokość, wzrost, odległość od ziemi; strych", aukštinis m. "dziura w dachu kurnej chaty lub suszarni (łaźni), służąca do odprowadzania dymu", SD (aukBinis), błędnie zam. (aukBtinis) «komin wywiedziony dla dymu, dymnik», aukštys "dama (w kartach)", aukštūkas "nazwa jednej z kart, wyżnik a. dama". Vb. denom. paaukštinti "podwyższyć", przen. "awansować kogo". — N. m. Aukštieji 2x, Aukštėja, Aukštoji 3x, cps. Aukštadvaris 10x, Aukštagojis, Aukštakalniai 5x, Aukštakalnis 8x, Aukštašlynis, Aukštikalniai, Aukštkalviai, Aukštumalai (zob. lygmalas). aukštyn adv. "w górę, do góry". Ten przysłówek na -yn (por. aukštas, aukštis) stał się punktem wyjścia dla kilku derywatów: aukštyn-ai 1. "w górę", 2. "na wznak (leżeć)", tj. z twarzą zwróconą do góry", aukštyn-ui a. aukštyn-iui daw. "w górę, do góry", aukštyn-iekas "na wznak" => aukštyniek-ai SD «wznak, na wznak»; aukštyn-okas "na wznak". Tym ostatnim odpowiada w jęz. literackim przysłówek aukštielninkas "położywszy się na plecach, na wznak", o budowie nie do końca jasnej; iel może być w każdym razie wtórne, na miejscu el, por. gw. aukštėlnykas, -ninkas. Co jednak począć z segmentem ien wariantu aukštienykas (m.in. w SD «wznak, na wznak»)? aūlas "cholewa buta", batai ilgais aulais "buty z długimi cholewami", drw. aulinis m. "but z długą cholewą", auliniai batai m. pl. "buty z cholewami". Por. łot. aūle "cholewa", stpr. aulis EV "kość goleniowa, Schene", aulinis EV "cholewa, Schaft". Niejasne. Z jednej strony może to być drw. na -la- do auti "wkładać lub zdejmować obuwie". Z drugiej strony może to być wyraz odziedziczony, spokrewniony z gr. auźtóę m. "flet, fujarka, rurka, tuleja włóczni", drw. auAciv, -čovoę m.f. "parów, wąwóz, jar; kanał, cieśnina; rura, przewód" i łac. aluus, -T f. "brzuch, zwł. jego dolna część wraz z wnętrznościami; łono kobiety", też "ul" < *aluo-, z metatezy *aulo- (drw. alueus m. "koryto, niecka, wanna, kocioł, kosz; wgłębienie, rów, fosa"). Bliskoznaczne wyrazy żm. aulys "ul" i łot. aūlis "barć" wskazują na to, że znaczenie "cholewa" mogło zostać przeniesione z nazwy przedmiotu o wydrążonym, wyżłobionym środku. Transponat pie. *h2eu-l-. aumuo, acc. sg. aūmenį m. "rozum" < *au-men-. Pwk. bałt. au- identyfikuje się ze słow. u- w scs. umu "vouę", ros. urn, urna "rozum" (wtórny temat wokaliczny *aum-aod neoosn. *aum-)30. Forma antewokaliczna: scs. aviti są "ukazywać się, jawić się". Zdaniem X. Tremblay p.l. do pie. ^ e u - "widzieć", por. het. ūhhi "patrzy się", 3 pl. uwanzi. — Drw. aumeniais adv. "na pamięć", aūmenim adv. "bez namysłu", aūmeniškas "rozumowy". — aūmonė "świadomość" (Ligonis guli be aūmonės "Chory leży nieprzytomny") < *aumuon-ė. Jest to drw. od formy nom. *au-mon-0, por. mūomone, šarmuonis. ausi "dwoje uszu" = scs. uši ts. Forma nom. du. f. od tematu na -/-, < pbsł. *ausT < pie. *h2óusi-h,. Dziś zwykle aūsys f. pl. "uszy" (dawny gen. pl. ausiį ustępuje przed tematycznym ausiu), nowe singulativum ausis, -ies f. "ucho". Por. łot. ausis f. pl. "uszy" (gen. pl. ausu a. aušu), singulativum aus s "ucho"; stpr. ausins acc. pl. "uszy". Por. łac. auris, -is f. "ucho", aus-cultó "przysłuchiwać się", germ. *auz-an- (goc. auso, stwn. dra, ang. ear), alb. vesh < *ousos. Przekształcenie rzeczownika pierwiastkowego pie. *h2eus-0
30
Niejasny p o z o s t a j e alternant lit. o-, por. omuo,
odruch", omenis,
"mieć na myśli". Turėk omeny įsidėk
acc. sg. omenį
"rozum; pamięć", omė "instynkt, popęd,
acc. sg. omenį f. "pamięć, zdolność pamiętania; intelekt" (war. żm. ómyne).
Por. turėti
omenyje
"Zapamiętaj / Nie zapomnij". Vaikai turi gerą omenį "Dzieci mają dobrą pamięć".
į omenį tuos mano žodžius
"Zapamiętaj sobie te moje słowa".
35 lub *h2óus-0, por. gr. ouę, gen. (b-róę (z *ouhatos < *ousatos). — Drw. apausys a. dpausis m. "miejsce wokół ucha, skroń", gw. apjausys ts.31 < *api-ausys (konsonantyzacja i > j jak w apjakti, zob. akti), auselė "uszko, pierożek", ausylas "dobry słuch mający" (por. akylas), ausingas "z daleka słyszący", ausiotas a. ausiuotas SD «uszaty, auritus», ausytas "uszaty, z (dużymi) uszami; z uchami - garnek, czapka" (por. akytas). Cps. antausis m. daw. "policzek jako część ciała; raz wymierzony w policzek, tzw. nausznik" (zob. ant), auskaras "kolczyk", daw. ausikaras SD «nauszka, inauris». austi, audžiu, audžiau 1. "tkać", SD «tkę krosna», 2. "walić, smagać, prać", 3. "pędzić, lecieć", kdil\austi "łoić skórę". Odpowiednik łot. aust, aūžu, aūdu "tkać, działać". Pie. *Heu- "tkać". Pdg. lit.-łot. został zbudowany na neopwk. au-d-, która jest apofonicznie sztywna. Akut niewyjaśniony. Prs. audžiu, które pokazuje SO i suf. -io-, jest pochodzenia iteratywnego. Kiedyś należało ono do inf. *audyti <= *Houdh-eiie-. Formacją prymarną w bałtyckim było prs. na SE i z suf. -d-, pb. *iaudu "tkam (sobie, dla siebie)", < pie. *Heu-dhe-. Jedyne pewne comparandum znajduje się w wedyckim: vdyati "tka" < pie. *Hu-eie-, drw. ūvur pf. "utkali", SO ótum, čtave "do tkania", ótu- m. "wątek w tkaninie". Brak jest w bałtyckim SZ typu wed. °utd- "utkany" < pie. *Hu-tó-. — Apofonię intralitewską ūd <= aud- poświadczają wyrazy ūdis m. "tkanie" (por. ūgis <= augti), plačiaūdis m. "szeroko wytkany". — Drw. ataudai m. pl. lub ataudos f. pl. "wątek, nić przewodnia, przetykana w poprzek osnowy" (łot. aūdi ts.), audėjas "tkacz", daw. audėjus SD (por. łot. aūdėjs ts.), audaklas SD «tkana rzecz», audaklas iš aukso SD «złotogłow, tela aurea», audeklas "tkanina" (łot. audakls ob. aūdąkls ts.). — Neopwk. aus-: austyti iter. "tkać" < *aus-sty-, ausdinti cur. "dać do tkania", atausdyti "uzupełnić tkanie". Nomina: austūvas "krosna; tkalnia", daw. "tkanina", austuvė SD «tkaczownia, textrina». austra 4 p.a. "(wojłokowe) obszycie rzemienia, zapobiegające wpijaniu się postronków szlei w koński bok". Prawdopodobnie drw. na -ra- od neowpk. aust-, który powstał z metanalizy aust-yti "obuwać i zzuwać". Chodzi o formację iteratywną z suf. -sty- do pwk. au-, aunu, auti (zob.). Paralela: švdist-ra <= švaistyti (s.v. švisti). aušra 4, 2 p.a. "świt, zorza", SD «zorza zaranna», n. rz. Aušra, Aūšr-upis, n. góry Aušra, Aušra-kalnis, n. m. Aušra 3x. War. gw. aušard, z insercją t: gw. aušt ra (łot. austra "zorza poranna, brzask"). SZ: gw. ūšra "świt, brzask", apyusris m. "przedświt". Formy te wyglądają jak derywaty na -ra- od nominów *auśa względnie *uśa, tych samych, które dały osnowę czasownikom denominatywnym. Por. 1° aušta "świta, dnieje" < *auš-sta do inf. aūšti, išaušo SD «oświtło», praaušo "rozwidniło się", auštant adv. "o świcie", prieš auštant "przed świtem" (łot. dust, -st, -sa "świtać"), 2° ūšta32 b.z.a. "świta" (ūšo, ūšti) z *unśta < *unś-sta, to zamiast prs. infigowanego *u-n-śa do pwk. *uś-. Por. objaśnienie prs. ūšta "stygnie" s.v. aūšti. Ponieważ *auśa i *ūša dadzą się przez zmianę *(u)s > (u)š wywieść z *aus-a względnie *us-a, to można tu dopuścić przekształcenie form przypadkowych nomen pie. *h2eus-os- :: *h2us-s- "zorza poranna, jutrzenka"33. Względy
31
Por. Žili apjausicū,
o vis dar bernas
32
Por. Yra apyūšris,
kad ūšta, t.y. diena daros
"Siwe skronie, ale wciąż jeszcze młodzieniec". rytmetį
"Jest świt, kiedy świta, t.j. dnieje [robi się dzień] o
poranku". 33
Por. gr. lezb. a u w ę , jon. ^ ó ę < *ausós < *h 2 eus-os, łac. auróra
"zorza poranna, jutrzenka" < *ausos-a ::
wed. usah, gen. usdh < *h 2 eus-os, *h 2 us-s-es. P o d s t a w ę werbalną stanowi pwk. pie. *h 2 ues- / *h 2 us- "dnieć, świtać", por. wed. vi ... avas aor. "rozjaśnił się" :: ucchdti
prs. "rozjaśnia się".
36
porównawcze raczej wykluczają derywację przez -ra-34. Zalecają za to, by za osnowę rzeczownika pochodnego na -(r)a przyjąć formę loc. sg., który był scharakteryzowany sufiksem *-er- jako alternatywą sufiksu *-en-, por. aw. zzmar° "na ziemi" < *(dh)ghm-er-0 obok wed.jman ts. < *(dh)ghm-en-0 (por. heman "w zimie"). W wypadku *h2us-s- mamy z jednej strony loc. bezkońeówkowy *h2us-es-0 "o świcie" (wed. *usas usds-i), z drugiej strony loc. na -er, usar° (wed. usarbudh- "wcześnie się budzący") < *h2us-s-er-0 "o świcie, wcześnie", przy czym obok loc. usar° są również pochodne formacje z suf. -ai -a-: wed. usr-a- "o świcie" (usrayaman- "wcześnie wyruszający"), usr-a "świt". Według tego modelu można dla pralitewskiego założyć następujący pdg.: sg. nom. *aušuo < *auš-os, obi. *uš-es-35, loc, *uš-er-0. Dalej można uznać, że lit. gw. ūšra "świt" oddaje *ušr-a, tj. drw. od formy loc,-adv. "o świcie" z suf. -a-, zastępstwem -er- przez -r(apofonia?), z czasem dodatkowo nacechowany wzdłużeniem pierwiastka (tak też w apyūšris). Wynika z tego, źe aušra (gw. auštra) jest tworem młodszym, łączącym w sobie r locatiwu z auš- należącym do formy nom. *auśuo. Por. też apyaušris m. "świt, świtanie": Apyaušriu išvažiavo "O świcie wyjechał". — Drw. auša gw. "świt" (drw. wsteczny), aušrinis "poranny", aušrinė žvaigždė a. aušrinė "gwiazda poranna, jutrzenka" (por. stpol. jutrzna gwiazda), n. m. Aušrėnai 2x, Aušrinė 2x, cps. Aušrakaimis. — Innowacyjne *aus-r- widać również w słowiańskim, por. scs. za ustra adv. "rano", bułg. zastra ts., maced. dzastra i prawdopodobnie scs. (j)utro, pol .jutro (właśc. "o świcie"), jak świadczą staropolskie refleksy z s: justrzejszy czas, justrzenka, nazajustrz, <= *justro < *auš-ra-. Zob. brėkšma. — N.B. Wsch.-lit. nazwa *Auštros vartai, dosł. "Brama Wschodnia" (w Wilnie), legła u podstawy spolszczenia Ostra Brama. Por. liter. Aušros vartai. Z jęz. łotewskiego por. austrums "wschód jako strona świata, świat Wschodu, das Morgenland", austrenis "wiatr północnowschodni", austriųš "wiatr wschodni". aušti, aušta, auso "stygnąć, ziębnąć", ataušti "ostygnąć", SD «oziębnąć», atauštu SD «stygnę», praaušti "przestygnąć". Caus. aušyti a. aušinti "studzić, zwł. gorące płyny", ataušyti "ostudzić", duščioti "studzić". Por. łot. ausit, -w, -Tju "czerpać gotującą się zawartość za pomocą chochli i wlewać z powrotem do kotła, aby powstrzymać wrzenie" (war. aūsėt, aūsęnat ts.), z insercją k: aūksts "zimny", aukšti adv. "zimno", aūkstums "zimno", aukštuma puses vėjš "wiatr wschodni". — SZ ūš-: gw. atūšti, -ūšta, -ūšo "ostygnąć" (Karšta košė jau atūšo, t.y. atvėso "Gorąca kasza już ostygła"), nomen ūsas "studzenie (gorącej strawy)". Długość pochodzi z formy praesentis, gdzie suf. -stanawarstwił się na temat infigowany: *u-n-ša > *unš-sta > *ūš-sta > ūšta (pierwotne prt. *at-ūšo, inf. *at-uśti). — Dotąd bez etymologii. Jeśli akut jest sekundarny (por. prs. na -st-), to aušyti może być refleksem pie. SO *h2ous-eie- do *h2eus- "czerpać, nabierać", por. łac. haurió, -Tre "czerpać, przelewać" (*ausió), pałaj, hussinta "czerpią". Brak SE lit. *jaus-. — Idiom aušyti burną (dantis, dykąją, nasrus) "mówić dużo i bez potrzeby, paplać" wywodzi swe znaczenie ze zwrotu "studzić gębę (zęby, jadaczkę, pysk)". Cytowana w literaturze forma auscioti "paplać" (m.in. u Kurschata) przedstawia hiperpoprawną pisownię dla duš-čioti, derywatu na -cioti do aušyti "mówić głupstwa, paplać" (por. peščioti ob. pešioti, laščioti ob. lašėti). Z tego powodu nie można ausčioti uważać za
34
X, T r e m b l a y p.l. zwraca mi jednak uwagę na formy gr. a u p i o v adv. "jutro, nazajutrz", sb. "jutrzejszy dzień"
oraz d y x a i ) p o ę adi. "przedświtowy", sb. m. "brzask, świt". 35
Por. mėnuo,
acc. sg. mėn-es-į
"księżyc, miesiąc".
37 refleks vb. denomin. *aust-ia-, opartego rzekomo o zanikły rzeczownik pb. *austa"usta"36. autas "onuca, pas tkaniny do owijania stopy" (Apvynioti kójas autais "Owijać nogi onucami"). Odpowiednik łot. auts "onuca, opaska na czoło, chusta". Substantywizacja przymiotnika dewerbalnego au-ta- do aūti (zob.). — Drw. autinykas "szmaciarz, kto skupuje szmaty". Cps. autagalys "ścierka, onuca", autakojis m. SD «nogawica», aut koj i s, -o "onuca" (por. kója), autskarys "onuca, szmata, ścierka" (por. skara). aūti, aunu, aviaū "wkładać a. zdejmować obuwie, obuwać się; wdziewać spodnie, wsuwać nogi w nogawki", nuauti "rozzuć, zdjąć obuwie", refl. apsiaunu SD «obuwam trzewiki». Odpowiednik łot. aut, prs. aunu a. auju, prt. avu a. avu "obuwać się". Nomina od au-C: aūklas "wiązadło przy łapciach, sznurowadło; onuca", auklė "powrózek, wiązadło przy łapciach; pończocha; cholewa" (por. stpr. auclo EV "ogłowie końskie, Halfter"), aūlas (zob.), aūtas (zob.), autuvas "obuwie". Nomina od av-V: apavas "obuwie" (=> apavalas ts.), apsiavimas SD «obuwanie», avalas "obuwie" (=> avalynė ts.), inavūs "łatwy do obucia (but)", liter. įcivūs, -i (Sie batai inavūs, lengva inauti. Tavo čebatai labai neinavūs). Por. łot. izava "znoszony łapeć, zdarty but". — Iter. austyti "obuwać i zzuwać". Od tego 1. neoosn. aust-: austinėtis "obuwać się powoli", austrei (zob.), 2. neoosn. austy-: apailstymas "obuwanie (dzieci)". — Pwk. pie. *h2euH- / *h2uH- (zob. niżej). Na podstawie typowej koniugacji bałtyckiej, gdzie prt.-inf. na SZ przeciwstawia się formacji prs. na SP, wolno przypuścić, że prt. *uvo wraz z inf. *ūti (por. buvo :: būti, puvo :: pūti, siuvo :: siūti) miało kiedyś obok siebie praesens z jednej strony tranzytywne *avu "obuwam" < pie. *h2euH-e-, z drugiej strony intranzytywne *unu "obuwam się" < pie. *h2u-n-H-e- (por. hipotezę prs. *munu "odziewam się" s.v. mauti). Założenie prs. *unu wymusza historycznie dana postać prs. aunu, 3 os. auna (łot. aunu ob. auju). Nie sposób odnieść jej wprost do pierwiastka, ponieważ ten jako zakończony spółgłoską Irg. wymagałby refleksu z intonacją: *aunu, *auna. Nasuwa się więc przypuszczenie, że aunu to nowotwór, będący kompromisem między dwiema starszymi formacjami praesentis. Składa się on z pierwiastka na st. pełnym au-, jak w prs. *avu, oraz z formantu -nu, którego dostarczyło prs. infigowane *unu poprzez metanalizę *u-nu (por. sinū "wiążę" do sieti). — Brak intonacji (cyrkumfleks) w auna, aūti pochodzi z form antewokalicznych, takich jak prs. *avu, dur. avė-. Jest też pośrednią wskazówką tego, że stara forma antekonsonantyczna na SP (*auC) albo została wcześnie wyeliminowana, albo też w ogóle nie zaistniała. — SZ ft- zaświadcza być może gw. ūtls, -ies 4 p.a. "wyłaz dla pszczół w ulu", analiza: ū-ti- < *haiH-ti- (por. niżej łac. indfitus). Zob. avilys, gw. auły s "ul pszczeli". — Pie. *h-,euH- > *HauH-, por. orm. agaw "odział się", aganim "wdziewam, odziewam się". Na skutek perseweracyjnej asymilacji h2eu > h2au (> au) brak jest przy tym pierwiastku odróżnienia SE i SO. Mamy z jednej strony SP au-, z drugiej strony SZ *u-V / *Q-C (z *uH-V / *uH-C), ale w czasach historycznych verbum to zachowuje się jak apofonicznie sztywne. Por. lit. avėti, prs. aviu, 3 os. avi dur. "być obutym, nosić obuwie", išavėti a. praavėti "rozluźnić, rozchodzić obuwie", nuavėti "znaszać, zdzierać obuwie". — Słowiański zna tylko formy złożone z praeverbiami: scs. obuti "obuć, wsunąć obuwie na stopy", izuti "zdjąć obuwie.
36
Stpr. austo EV "usta, Munt" — z dyftongizacji *usta jest zapożyczeniem z jeLz. polskiego, a nie w y r a z e m p r a p o k r e w n y m ze słow. usta.
38
zzuć" (w poszczególnych jęz. słowiańskich obuti (są) jest używane również w odniesieniu do odzieży i znaczy "wdziewać, ubierać (się)"). Praesens zwykle ob-u-jetu (rcs. izųju, ros. izuju, słń. izūjem), choć zdarza się i formacja z suf. tematycznym -o/e-: iz-ov-etu. Brak refleksu SZ tob-y-tu "obuty", por. łac. indūtus "odziany, ubrany" < *ind-ū-tos < pie. *-h2uH-to- (do ind-uó). avėdra "ptak drapieżny orłosęp, Gypaetus". Znacz. etym. "pożerający owce" (zob. avis). Neologizm z neoosn. -ėdra w II członie. Por. pelėdra "sowa", žuvėdra "mewa", będące derywatami z suf. -ra- od złożeń pelėda, zuvėda. N.B. Cps. *av-ėda nie zostało poświadczone. avietės f. pl. "maliny, Rubus", SD «maliny, malinowe iagody», krūmas aviečių SD «malinowy krzak» (syn. avietynas) — drw. od avis "owca", oparty o porównanie owoców maliny do owieczek. — Pochodne: aviečia "jagoda maliny", avietynas "maliniak", avietinė "nalewka na malinach, malinówka", avietinis "malinowy; malinowej barwy", avietojas "łodyga maliny, pęd malinowy". Vb. denom. aviečiauti "zbierać maliny", avietauti ts. avilys "ul pszczeli" (n. m. Aviliai 5x). Obok tego gw. żm. aulys "ul" (n. m. Auliai) i łot. aūlis "barć, dziupla z gniazdem pszczół, kłoda z wydrążonym otworem dla roju". Odpowiednik słowiański: rcs. uliji, ros. ulej, czes. ul "ul", bg. ulej "wydrążony pień drzewa". Prawdopodobnie stoi w związku z nazwą "cholewy", zob. aūlas. avinas "samiec owcy, baran", SD «baran nie czyszczony; skop». Odpowiednik łot. auns (rzadko avins) "baran", stpr. awins EV "Ster", n. m. Awynemedien (dosł. "Barani Las"). Pb. *auina- kontynuuje wraz z psł. *ovinu "samiec owcy" (cs. ovinu, ovina, sch. ovan, óvna, ros. ovėn, ovna, stpol. owien, owna) praformę bsł. *aui-na-, znacz. etym. "należący do owcy", zob. avis. — Neoosn. avin-: avinėlis m. "baranek, jagnię" (n. m. Avinėliai), aviniena SD «skopowina», avininis SD «skopowy», avininis vilkas "wilk polujący na owce", avinykas a. avininkas "owczarnia", avinikės žirklės f. pl. "nożyce do strzyżenia owiec", aviniokas "baran średniej wielkości", cps. avingalvis a. avingalvis m. "głupiec, baran". avynas "wuj, matki brat" — formacja na -Tna-, pochodna od *avas (por. łac. auus) lub od *avis (por. stpr. awis EV "brat matki, Oeme". Tymczasem scs. uji "wuj" zakłada *auio-. Pie. *h2euH-o-, por. het. huhhaš "dziadek", łac. auus, -T "dziadek, przodek", orm. haw "dziadek", stisl. ce "pradziadek", goc. awó "babka", stir. aue "wnuk". — Drw. avynienė "wujenka". avis 4 p.a. f. "owca, Ovis" :: łot. daw. avs, acc. sg. avi31 < pb. *aui-. Pie. odmiana nom. sg. *h2óui-s (gr. hom. oię, att. oię f.m. "owca, baran", łac. ouis, -is f. "owca", wed. °avi- "wełna owcza"), gen. sg. *h2eui-s (toch. B awi nom. pl., wed. avi"owca, baran"). — Drw. avidė "owczarnia", aviena "baranina", avietės (zob.), avikinė "owczarnia" (n. jez. Avikinis), avinas (zob.), avinė "owczarnia". Złożenia z avi-: avidantė "(o kobiecie) która ma drobne zęby, jak u owcy", avigalvis m. "głupiec" (dosł. "barania głowa"), aviganis m. "pasterz owiec, owczarz", stlit. avigonis ts., avikailis m. "kożuch z owczej skóry, baranica", avikirpės f. pl. "nożyce do strzyżenia owiec", avikirpis m. "czas
37
Dziś čita "owca", drw. wsteczny od aitiųa, f o r m y powstałej z avitiųa
zuitiųa
"rybka" z zuvitiąa).
przez zanik v interwokalicznego (por.
Z pochodzenia zdrobnienie na -iąa, które o d n o w i ł o j e s z c z e starszy derywat *avite.
39
strzyżenia owiee", avipjovis 1. "czas bicia owiec", 2. "rzeźnik" (obelga), avispira "łajno owcze, gnój owczy" (war. avispiris), avitaukiai m. pl. "owcze sadło". — W słowiańskim brak *ovi, -i, jest natomiast drw. ovica scs. "7ipó(3ai;ov", < *aui-ka- (bg. ovcd, ros. ovcd, głuż. wowca, dłuż. wejca). Budowa tego pochodnika przypomina z jednej strony wsch.-lit. avikė "zagroda dla owiec" (n. rz. Aukūpė z kontrakcji *avik-upė, Aūkupis 3x), z drugiej strony sti. civika- "owca", walij. ewig "łania" :: wsch.-lit. civyka "owca, owieczka" (Buvo pasamdytas piemuo avykas ganyti "Był wynajęty pastuch do pasienia owiec"), gdzie sufiks ma postać SW do -ik-. — W bałtyckim osnowę *aui-k- zakłada taki derywat, jak lit. avikfena "mięso baranie, baranina", żm. avikėna ts. Z tym porównuje się cs. ovičina "|ir|Xa)Tf|", ros. ovčfna "skóra barania". aviža "ziarnko owsa", pl. avižos 3 p.a. "owies". Odpowiednik łot. duzas f. pl. "owies" został zmieniony z *avizas przez synkopowanie i i skrócenie wygłosowe. Stpr. wyse EV "owies, Hawer" pokazuje aferezę a- (*avizs). Rekonstrukcja: pb. *auiž-a- < pie. *auigh-a- lub *h2euigh-eh2-. Odpowiednik łac. auena "owies, dziki owies" pochodzi z *auiksna- < pie. *h2euigh-sneh2- (por. Schrijver 1991, 46-47). Refleks słowiański *ovisu "owies" różni się od bałtyckiego bezdźwięczną spółgłoską -5"- w wygłosie, por. cs. ovisii, sch. dvas, ros. ovės, czes. oves, pol. owies z pbsł. *auis-a-, gdzie prajęzykowe *s kontynuowało zasymilowaną grupę *ź-s-, pie. *h2euigh-so- (por. scs. osi :: lit. ašis "oś" z pie. *h2eks-i-). — Drw. avižainis adi. "owsiany", sb. "owsiany chleb", avižiena "rżysko po owsie" (=> avižienojai gw. "słoma z owsa"), avižine košė "kasza owsiana, owsianka", avižojai m. pl. "słoma z owsa" (por. łot. duzaji), avižojas "słomka owsa". — N. m. Avižiai, Avižieniai 4x (=> Avižienis ki s), Avižinė 2x. ažyšsūnis, -io gw. wsch. "zięć przyjęty do domu teściów". Analiza: až-yšsūnis, znacz. etym. "(zięć) wzięty za przybranego syna". Por. gw. až "za", yšsūnis m. "przybrany syn" (s.v. (sūnis). Zob. też užkurys. ąžuolas "dąb, Quercus robur". War. gw. dižuolas, držuolas, dužuolas (m.in. u Donełajtisa). Odpowiednik łot. uózuols. Postać pralit.-łot. *anžolas. Odmienny sufiks w stpr. ansonis EV "dąb, Eche". Z uwagi na brak oparcia porównawczego dla *anź- dalsza etymologizacja pozostaje niepewna. — Drw. ąžuolija "las dębowy, dębina", ąžuolinis "dębowy", ąžuolynas "dębina, dąbrowa", ąžuolytė "młody lasek dębowy". Cps. ąžuola-vertis m. "bajkowy mocarz, który wyrywa dęby z korzeniami" (por. n. rz. Briedž-vertis). — N. m. Ąžuolai 2x, Ąžuolija 7x, Ąžuolyne I5x, cps. Aržuolūpiai, Aržūolupis. N. rz. Ąžuolinis, cps. Ąžuolūpė, Ąžuolūpis, Ąžuolupys, kontrahowane Ąžl-upys.
B babaušis m. "ubogi, żebrak w łachmanach, którym straszą dzieci; straszydło, zmora, upiór". War. babaūžis, babužys. Niejasne. bačka 2, 4 p.a. daw. gw. "beczka" — zapoż. z błr. bócka. Zob. też germanizm bosas. Dziś liter, statinė "beczka". — Drw. bačkininkas "kto robi beczki, bednarz", bačkinis "do beczki, beczkowy", bačkis, -ė "ktoś tęgi, gruby (jak beczka)", nazw. Bdčkis. — N. m. Bačkininkai 2x (=> Bačkininkėliai), cps. Pūsbačkiai. badas 1. "brak jedzenia, głód" (łot. bads), 2. "brak, niedostatek" (np. šieno badas "brak siana"), 3. "człowiek nienasycony, żarłok"; kąsti badu "cierpieć głód" (badu kinčiu
40
SD «mrę głod»), mirti badu "mrzeć z głodu" (ažumirštu badu SD «zamieram, inedia consumor, fame conficior»). Wyraz badas wygląda na nowotwór, który wyparł alkatis (zob.). Pochodzenie nieustalone. Może jest to formacja na SZ bad- do *bad-, jak w bodėti "cierpieć głód, przymierać głodem" < pie. *bheh2dh-38, por. SD bodziu «mrę głod» ["umieram z głodu"]. Zob. niżej bodėtis. — Drw. badaras "kłopot, zmartwienie", badija "niedostatek, brak (pieniędzy, paszy); nieurodzajna ziemia". Cps. badmaras "umieranie z głodu", badmira a. badmirys "kto wciąż jest głodny, głodomór" (=> badmir(i)auti "niedojadać, morzyć się głodem"). Vb. denom. badauti "głód cierpieć, głodować", badėnti "morzyć głodem", badinti a. badinti ts., badėti, -ju, -jau "głodnieć, łaknąć", badūoti "głodować, cierpieć głód", SD baduoju «mrę głod»; pribasti, -bandu, -badau "zabraknąć" (.Pribadaū ko "Zabrakło mi czegoś"). — Od neoosn. badav- (<= prt. badavo "cierpiał głód") urobiono sb. badavija 1. "czas głodu"39, z sufiksem jak w badija (zob. wyżej) i vergija "niewola, praca niewolnicza" (=> badavijis, -ė "biedak, nieborak"). bagočius, -iaus daw. gw. "bogacz", f. bagočka "bogaczka" — zapoż. z błr. bogach, bo gacka. — N. m. Bagociai. bagótas daw. gw. "bogaty" — zapoż. z błr. bogdt. — Drw. bagotystė "bogactwo". N. m. Bagotėliai, Bagotiškiai. Vb. denom. prasibagótyti "wzbogacić się". — Reanaliza bagó-tas umożliwiła pojawienie się czas. bagóti, -ja, -jo gw. "bogacić się", nubagóti a. prabagóti "wzbogacić się". baigti, baigiu, baigiau "skończyć, doprowadzić do końca" (war. beigti), SD baigiu darbų «dorabiam czego [syn. dadirbu]', konam co, prowadzę bez przerwania do końca; kończę co», beigiu kalbų «domawiam czego». Refl. nusibaigiu, -baigiau, -baigti "skonać, zdechnąć". Nomina: baigtis, -iės f. "zakończenie, rezultat, wynik czego", baigtuvės f. pl. "święto na zakończenie pracy, dożynki", baigena c. "zdechlak, chudeusz", nuobaigos f. pl. "resztki, fusy; zakończyny; dożynki", nusibaigėlis m. "cherlak" (por. nudvėsėlis), pabaiga gyvenimo SD «skonanie». — Alternant baig- stanowi formę st. o do big- (zob. niżej), które wynikło z redukcji pierwiastka pb. *beg- według reguły TiT TeT, wzorującej się na modelu RiT<= Re T pierwiastków z resonantem, por. bid- <= bed- (besti), dig- <= deg- (degti), piš- <= peš- (pešti), sig- <= seg- (segti), tis- <= tes- (tesėti). Pie. SE *bheg- "łamać", por. orm. bekanem "łamię", aor. ebek, wed. bhandkti "łamie" (zam. pie. *bh-ne-g-ti, zob. niżej lit. bengti), wed. bhagna- "złamany". Uderza nas w bałtyckim brak refleksów SO *bag-. — SZ big- ukazuje się w adi. bigas (zob.), jak też w temacie infigowanym bi-n-g-, który zresztą usamodzielnił się względem big- jako neopierwiastek. Por. bingiū, bingaū, bińgti gw. "powalić na ziemię, okładać razami, zamęczyć na śmierć", ibińgti "wzmóc się (o chorobie), zakorzenić się, umocnić się; rozswawolić się, dokazywać". Rekonstrukcja: *bingu, *bigau, *bigti. Drw. bingąs DP "zbytni, zbyteczny; obrzydły", prabingęs DP "niezmierny, zbytni", ųbingėti DP "zmocnić się", prabingėtas SD «rozrzutny; zbyteczny, bezmierny» (syn. prašmotingas), prabingtė SD «rozrzutność; zbytek, niemiara, zbyteczność». — Bałtycki zna również temat infigowany na SE beg-, który oderwał się od serii big- / bing- / baig- i ma status neopierwiastka, por. pdg. nubengiu, -bengiaū, -bengti "ukończyć, skończyć" :: łot. bėigt, bėidzu, bėidzu "skończyć,
38
Por. nowy S Z a do S E a (*eh 2 ) w formach radau :: ródyti oraz plaku
39
Paralela: brolav-a
"bracia; bractwo" <= brolavo
<= inf. broldutis
:: *plak-, scs. plačų
są.
"bratać się, przyjaźnić się".
41
zakończyć, przestać" (refl. nusibengti "skonać, zdechnąć"), nomina: bengsena "koniec ostateczny, śmierć" (war. bengsena), bengtūvės f. pl. "poczęstunek na zakończenie wspólnej pracy". Podobny do beng- status ma neopwk. wed. bhanj-, który został wyabstrahowany z formy 3 pl. prs. bhanjanti "łamią, tłuką", por. pf. babhdnja, vibhanjanū"rozbijający, gruchoczący". — Do beng- należy SO bang-: bangstyti frq. "kończyć, wykańczać" (war. bangstyti), ibangeti DP "napełnić się". Nomina: banga 1. "fala", 2. przen. "mnóstwo, chmara (much)", 3. "koniec", bańgas "gwałtowny deszcz, ulewa; fala; mnóstwo, chmara, np. much" (por. łot. buoga a. buógs "kępa drzew, zarośli otoczona polem, lasek; kupa, gromada"), bangūs "rzęsisty, obfity (o deszczu)", pabanga "zakończenie, koniec" (syn. pabaiga), prabanga "przepych, zbytek", SD «nadmiarz [syn. prabingimas]\ zbytek, niemiara, zbyteczność», prabangūs "zbytkowny, wystawny". baikštūs, -i "bojaźliwy, lękliwy, strachliwy". Pochodzi przez zmianę kš < ks z *baikstus, to z insercją k z *baistus. Formacja derywowana od neoosn. baist-, dla której można przyjąć dwa źródła: 1° metanaliza prs. baista impers. "robi się strasznie" (zob. baisti), 2° frq. *baist-yti z metanalizy *bai-styti, gdzie bal- jest SO do bij-, bijotis "bać się" (apofonia jakpais- <= pis- przy frq. paistyti, zob. s.v. plsti). Co do zmian fonetycznych por. paūkštis i šaukštas. baisti, baista, baiso impers. "robić się strasznie", SD baistu «okrutnieię» (syn. gailinuosi). Por. łot. man baist "boję się", dosł. "straszno mi" (3 os. prs. *baista). Pwk. bais-, na którym opiera się ta odmiana, jest w gruncie rzeczy neopierwiastkiem. Wyabstrahowano go z formy praesens na -sta-, należącej do pdg. *balsta, *bajo, :i;baTti. Było to vb. denominativum od adi. bajūs "bojaźliwy" (n. bajū, np. Bajū daryt ką "Strach [jest] coś robić"), drw. na SO do bij-, zob. bijóti. — Neopwk. bais- ukazuje się również w nomen: baisa "okropność, strach", SD «lękanie, strach» (por. łot. baiss "strach"), baisūs "straszny, straszliwy", SD «niebeśpieczny; ogromny, srogi, straszny, wielki; okrutny, haniebny» (łot. baiss "straszny"), baisu adv. "strasznie" (por. łot. man bais "boje się"). Vb. denom. 1. baisėtis "bać się", DP "strachać się, brzydzić się", baisiuosi SD «zdrygam się czego, na co» ["wzdrygać się"], pasibaisėti "bać się", 2. baisinti, a. baisinti "straszyć, napędzać strachu", baisinu SD «straszę kogo, trwożę kogo» (syn. baidau). bajoras "szlachcic na Litwie i Białorusi, bojar", SD «bojarzyn; szlachcic urodzony; ziemianin, wolny sobie, dzierżawca starodawny» — zapoż. z błr. bojar (por. łot. bajars "bogacz, komu się dobrze powodzi"). — Drw. bajorai SD «szlachta», bajore "szlachcianka", SD1 «ślachcianka, fcemina seu virgo nobilis», SD «ziemianka, nobilis faemina», bajorija coli. "szlachta, bojarstwo", bajorystė "szlachectwo, bojarstwo, stan bojarski", bajoriškas "szlachecki, bojarski", SD «szlachetny», bajor(i)ukas "syn szlachcica: biedny szlachcic, szlachcina". Cps. bajordvaris m. "zagroda szlachecka", bajorgalis m. "lepsza izba, świetlica", dldzbajoris m. "bogaty, znaczny szlachcic", smidkbajoris m. "drobny szlachcic", šūnbajoris m. "zubożały szlachcic, szlachetka" (zob. šuo). Vb. denom. bajorinti "nadawać szlachectwo", SD bajorinu «szlachcicem czynię» obok bajoru darau «oszlachcić». — N. m. Bajorai 20x, Bajorai 2x, Bajoriškės 4x, Bajoriškiai 1 lx. bakšė gw. "bokówka, izba z boku położona (mała, gorsza)" — drw. od neoosn. bak-, wynikłej z reanalizy wyrazu bakava "bokówka" — zapożyczonego z ros. bokovdja (komnata). Paralela: preikšas <= p reikpreikuras. bakūžė gw. "chata (mała, stara, licha)" — zapoż. ze śrdn. backhils n. "pomieszczenie z piecem chlebowym, mała chata". Z tegoż źródła łot. bakūzis "Backhaus". — Drw.
42
wsteczny: baka "chata", ==> n. jez. Baka, n. rz. Baka. bala 2 p.a. 1. "błoto, bagno, obszar bagnisty", 2. "rozlana woda, kałuża", 3. przen. "mnóstwo, moc" (gyva bala ts.), war. gw. bale 2 a. 4 p.a. SD bala «bagnisko, bagno [syn. raistas]; trzęsą wica [syn. raistas, klumpa, liūną s]». Odpowiednik łot. bala "gliniasta, bezdrzewna dolina", balas f. pl. "wilgotny, nieurodzajny grunt". Stoi w związku z adi. balas "blady, białawy" (zob.). Znacz. etym. "miejsce pokryte białawym porostem, roślinnością bagienną". Por. fakt, że przymiotnikiem biały jest motywowany wyraz stpol. biel "błoto, bagno". — Idiomy: Bala lino "licho wie, diabli wiedzą" (skrócone baldžin). Bala jo nematė "Mniejsza z tym". Palaida bala "Istny chaos, bałagan". Drw. balynas "moczary, trzęsawisko", balynė ts., bałystas, -a gw. "błotny, bagienny", balokšnis m. "małe błoto, kałuża, dół z wodą, np. na drodze", balotos pievos f. pl. "błotniste łąki". — N. m. Balos, Balalė, Bališkės 2x, Bališkiai 2x, Bališkiai 2x, Balūškiai 2x, cps. Balaganas, Balaganai (por. ganas), Bałbutai, BałdegiaT, Bałkałnis oraz Ažubaliai 12x, Ažubalis 9x (dosł. "Zabłocie") lub Ūžbaliai 9x, Užūbaliai 17x ("Zabłocie"), Ėgliabaliai, Ožkabaliai 3x, Pabaliai, Słapabałe, VeršiobaUs, Vilkabaliai 3x. N. rz. Balditis, Balinis, cps. Balupis, n. jez. Baluosys, Baludšas, cps. Balakampis, Balažeris (część tych nazw może należeć do adi. balas). baladoti, -ju, -jau "tłuc, uderzać, hałasować", atbaladóti "przywieźć z hałasem", subaładóti "zbić, stłuc (garnek)", refl. baladotis "tłuc się, włóczyć się, wałęsać się" — od interi. baładai, baladi, baiadū (o odgłosie uderzenia, pukania do drzwi). — Drw. baladošius "kto tłucze się po nocy", baladūnas ts. (też o dziecku budzącym się w nocy). balana 2 p.a. I. "biel, zewnętrzna część drewna w pniu drzewa", 2. "łuczywo, szczapa używana do oświetlania" — zapoż. z błr. bolóna. War. balanas. Neoosn. bal-: balėnas "biel pod korą drzewa", bały s "płonąca szczapa, łuczywo". — N. m. Balanėliai. balanda "lebioda, komosa biała - chwast zbożowy Chenopodium", też balanda (1 p.a.), balanda (3 p.a.), balandė, balandė (3 p.a.) :: łot. baluode, baluoda "łoboda, Artriplex" — drw. z suf. -and- do balas (zob.). Formant jak w skałanda, rakanda. — War. gw. bałand-ra "lebioda" (denom. typu dešra, taukra), bałandre, bałandris (b.z.a.) ts. balandis, -džio "dziki gołąb, Columba" :: łot. baluódis "gołąb, dziki gołąb" — drw. na -and- do balas (zob.). Co do formantu por. balanda. Nie wiadomo, czy tu należy balandis, -ė "bydlę bez rogów". — N. m. Balandžiai 6x. N. rz. Balandė, Balandupis, n. jez. Balandis. balas, -a "biały, białawy, blady" — krótka samogłoska pierwiastkowa wskazuje na związek tego wyrazu z formą prt. balo, pabalo "zbielał, pobladł" do balti (zob. s.v. baltas). Zob. też bala. — Vb. denom. balėti "bieleć, stawać się białym", balinti "bielić płótno, zabielać barszcz", przen. akis balinti "wytrzeszczać oczy". — Co do nazw własnych od bal- zob. bala. balazyti, -iju, -ijau "bluzgać, łajać po grubiańsku". War. bałazyti. Vb. denom. o niejasnej podstawie. balbierius, -aus daw. "cyrulik, chirurg", SD «barwierz, chirurgus, vulnerarius, tonsor», war. stlit. barbierius — zapoż. z pol. balbierz, barbierz. Por. jeszcze skrynelė balbieriaus skutiklinė SD «barwierska szkatuła do brzytew». — N.m. Balbieriškis. balčius, -aus "białas, białe zwierzę (pies, wieprz, koń)", drw. balčiūkas ts., balčikas "biały wieprzek", balčikės f. pl. "gatunek ziemniaków" (por. nazw. patron. Balčikonis). Dwuznaczne: albo *balt-ius od *balt-, albo *balć-ius od *balć- jak w *balćas
43 < *balt-śa-40. W obu wypadkach punktem wyjścia byłaby neoosn. balt-, którą wyabstrahowano z adi. baltas (zob.). — N. m. Balčiai 2x, Balčiai 2x, Balčiai, Bdlčėnai, Balčiškė. baldai m. pl. "meble", dawniej "wszelkie wykonane z drewna sprzęty domowe wraz z narzędziami (np. sochą, broną)" — formacja postwerbalna z metatonią do baldyti "stukać, łomotać, kołatać" beldžiu (zob. bildėti). balksta prs. gw. "bieleje - o dojrzewającym zbożu, o tkaninach rozłożonych na słońcu", inf. baikšti, prt. niepoświadczone. SD balkstu «bielę się; blednieię» (syn. išblykštu). Jest to wytworzony insercją k wariant do balsta "bieleje" (prt. balt-o, inf. balsti), czyli vb. denom. od baltas "biały". — Gdy z balksta w pewnej gwarze wyabstrahowano neopwk. balk-, to powstał innowacyjny pdg. balkti, balksta, balko "bieleć - o zbożu, o tkaninach". Paralela: pdg. tilkti, tilksta, tilko "ucichać" od neopwk. tilk- <=• til-k-sta <= tilsta do tilti. — Gdy grupa ks formy balksta zmieniła się w pewnej gwarze w kš i gdy następnie doszło do resegmentacji balks-ta, to pojawił się pdg. balks-ti, prt. balsk-o (b.z.a.)41. balnas "siodło" — z balgnas (tak u Bretkūną) przez zanik g w zbitce -Ign-. Por. stpr. balgnan EV "siodło, Satel". Drw. o strukturze *bholgh-no- od pwk. pie. *bhelgh"nabrzmiewać, grubieć, zaokrąglać się". Znacz. etym. "poduszka" => "siodło". Por. stwn. baig "skóra zwierzęca jako pojemnik, bukłak, pochwa (na miecz), futerał", ags. by Ig "worek, miech", ang. belly "brzuch", stisl. bolstr "poduszka", ags. bolster "miękkie wysłanie krzesła". — Drw. balnelis m. "siodełko (roweru)", balninykas SD «siodlarz», dziś balnininkas ts. (por. stpr. balgninix EV "Seteler"), balninis m. SD «siodłowy koń», balnius "siodlarz, rymarz". Cps. balnakilpė "strzemię", balnasaitis m. "popręg u siodła". Vb. denom. balnóti "siodłać konia, kulbaczyć", pot. "spuszczać komu lanie". balnas, -a "biały, siwy (o sierści, włosach)" — z wymianą sufiksu do baltas (zob.). War. balnas. — Drw. balnis, -ė "(zwierzę) o białym grzbiecie". Cps. balnugdris, -ė ts. (z *baln-nugaris a. baltnugaris, zob. nugara). War. balnaguris, -ė ts. pokazuje przestawkę samogłosek u-a > a-u. N. jez. Balnys, Balnius, n. rz. Balnupis 2x, Balnupys. bals-. Denominatywne prs. balsta do balti, balo "bieleć, robić się białym" uległo metanalizie na bals-ta, stąd neopwk. bals-, który ukazuje się w wielu derywatach. Przykłady: bdlsoti, -ja, -jo "bieleć" (por. łot. balsinat "stawać się białym, bieleć", balsi! ts.), bdlstelėti a. balsterėti "nieco pobieleć - o lnie, o dojrzewającym życie". Nomina: balsis m. "białe zwierzę" (forma używana w apozycji do wyrazów "pies, świnia, zając"), balsy s a. balsius "biały pies", balsiūnė "mech porastający korę drzew, Opegrapha atra" (por. n. jez. Balsis, Balsys, n. rz. Balsė, Balsupis 3x), balskė "niewielka płaska ryba / białymi skrzelami", też masc. balskis a. balskys ts. (w kwestii suf. -k- przy osnowie na -vpor. ėskd, ėskūs, pirskus, smirskus, vaiskus), balsvas a. balsvas "białawy". War. z insercją k i zmianą ks > kš: balkšvas "białawy". Osobno zob. balzganas. balsas "głos" :: łot. balss ts. — formacja dewerbalna na SO bals- od neopwk. bils-, który został wyabstrahowany z prs. bils-tu <= bil-stu "zaczynam mówić", zob. bilti. Paralela: garsas girs-. — Drw. balsė "samogłoska" (war. balsė), daw. też "litera
40 C o do sufiksu -ša- por. z j e d n e j strony gobšas do góbti, mlgšas do migti, z drugiej strony ginčas < *gint-šaod gintyti, kručas < *krut-ša- od krutėti. 41 Por. Bet ir tos jo akys kažkokios pobladłe, niczego j u ż nie widzące".
kitos, pabalškusios,
nebematančios
nieko "Ale i te oczy j e g o jakieś inne,
samogłoskowa; litera w ogóle" (dziś raidė), balslnas m. "dobry, donośny głos", balsingas, -a 1. "(o człowieku, dzwonie) mający dźwięczny, donośny głos", 2. "wypowiadany głosem, głośny, dobrze słyszalny", SD «głośny» (syn. stumbus, girdėtinas, išgirstinas), balsu adv. "głośno, na głos" (Sakyk jam balsu "Powiedz mu głośno". Zta/sw paskaityk "Poczytaj na głos"), balsūs, -i "głośny, dobrze słyszalny" (=> balsiai adv. "głośno"). Vb. denom. balsuoti "głosować", prabalsėti, -jo "stać się znanym, zdobyć rozgłos", subalsėti "rozlec się, dać się słyszeć" (Girioj garsiai subalsėjo, lyg pagelbos šauktų "W lesie rozległ się głośny krzyk, jakby ktoś wzywał pomocy"). baltanėlis SD «bieluczki, candidulus» (brak w LKŽ). Zdrobnienie na -ėl- od niepoświadczonego adi. *baltanas "biały". Suf. -ana- jak w alkanas, darganas, ūkanas. Osnowa baltas "biały". baltas, -a "biały" :: łot. balts ts.42. N. jez. Baltas 3x, n. rz. Balta. Zleksykalizowane ptc. prt. pass. na -ta- do bąla a. balsta, balo (zam. *bólo), balti "bieleć, robić się białym, blednąc", prabalti "posiwieć" baldyti caus. "bielić płótno". Wymieniony czasownik przedstawia sobą denominativum od adi. *bólas (por. łot. bals "blady", pabals "białawy") z pb. *bala- "biały, blady, jasny" < pie. *bheh2-lo-. Chodzi tu o adi. vb. derywowane od pwk. *bheh2- "jaśnieć, świecić się". Por. wed. bhati "błyszczy, promienieje", aw. frauuaiti "bije blaskiem", gr. j-n: baltojynai. — Cps. baltaduonis m. "próżniak, wałkoń", baltakartis, -ė lub baltkartis, baltkartis "(koń) z białą grzywą", n. m. Baltkarčiai (zob. karčiai), baltakė a. baltakis (zob. aki), baltalaūkis a. baltlaūkis "(koń) z białą plamą na czole" (por. łot. baltpleris ts.), baltanugaris (zob. nugara), baltarankis, -ė "kto unika wysiłku fizycznego", baltmilčiai m. pl. "biała mąka", bdlt(a)miškis m. "las liściasty (gdzie rosną drzewa o jasnej korze: brzozy, jesiony, olchy, lipy)", baltrazis (zob. rėžti), priebaltis, -ė "prawie biały". Vb. denom. baltinti "bielić (ściany), wybielać (len), zabielać (mlekiem, śmietaną)", baltuoti "bieleć (w oddali)". O neoosn. bale- zob. s.v. balčius.
42 Dalsze znaczenia adi. balts to "czysty, bez domieszek; jasny, b e z c h m u r n y , p o g o d n y ; dobry, warty czego; lśniący, błyszczący; blady, płowy; pożółkły (liść); rozżarzony do białości".
45 baltylai m. pl. "bielidło" — drw. od baltas "biały" z neosuf. -yla-, który wyabstrahowano z dewerbalnych rzeczowników typu dažylai dažyti, rūkylas rūkyti. Por. juodylas "czernidło". baltymas "białko w jajku, białko oka; biel, zewnętrzna część drewna; nazwa rośliny Draba verna, zjadanej przez konie", baltymas pauto SD «białek w iaiu», baltymas unt akių SD «białek w oku», baltymė "biała plama, łata (np. na łbie konia), bielmo na oku". Pochodnik od adi. baltas "biały" z rzadkim neosuf. - y m z pochodzenia dewerbalnym (por. pūdymas <= pūdyti, maišymas <= maišyti). — Drw. baltymai va. pl. "białko", baltyminis "białkowy". baltūšnykas daw. "białoskórnik" (=> baltūšninkas) — formacja hybrydalna, łącząca rodzimy wyraz baltūšis m. "białoskórnik" (por. nazw. Baltušis) z suf. -nyk- jak w synonimie pochodzenia ruskiego sirmėtnykas (zob.). balzganas, -a lub balzganas, -a "białawy (o tkaninie, sierści owczej), białoszary (o lodzie, powierzchni jeziora, o chmurach), zamglony (o oczach podpitego); o zbożu: bielejące, dochodzące, dojrzewające" (balzgani javai m. pl.). Por. łot. gw. balzgans "białawy" (rzadkie, lituanizm?). Z synchronicznego punktu widzenia przedstawia się jako balz-ganas < *bals-ganas, czyli drw. od neopierwiastka na -s- (por. prs. bdlsta "bieleje" <= balti)43. Diachronicznie biorąc, jest to *balsk-anas, tj. drw. z suf. -ana- od nominalnej osnowy balsk- (por. balskis, balskė s.v. baltas). Uległ on perseweracyjnej sonoryzacji: Isk > Izg44. — Drw. balzganiniai m. pl. "pewien gatunek mchu, Leucobryaceae", balzganókas "nieco białawy", balzganos f. pl. "kurza ślepota, kuroślep". Vb. denom. balzganuoti "robić się białawym - o niebie w porze świtania; płowieć - o odzieży; bieleć - o zbożu nadającym się do żęcia". — N. rz. Bėlzgys < *Balzgys (war. Belzgis, Belzgys). balžiena "poprzecznik brony, do którego wbija się zęby; nasada sań umieszczana na słupkach (stramach) tkwiących w płozie", balžienas "kawałek drewna, zwykle brzozowego, do wyrobu narzędzi; poprzecznik w bronie a. saniach; uchwyt kosy". Ma nawiązania z jednej strony w łot. balziens "drążek poprzeczny łączący nasady sań; wspornik pługa" (por. też pabalsts "podpora, wspornik; poduszka") oraz stpr. balsinis "poduszka" (*balžin-), z drugiej strony w pewnych formach słowiańskich, por. słń. blazina "poprzecznik w saniach, kłonica; belka w dachu; poduszka" (por. też ros. gw. b6loz.no "gruba belka; drewniana podstawa sochy, do której mocuje się soszniki i rączki", kasz. błozno "płoza sań, nasad sań" < psł. *bolzTno). Rekonstrukcja pbsł. *balz-eina- / *balž-Tna-. Formacje na SO do *belž- < pie. *bhelgh- "nabrzmiewać, zaokrąglać się". Por. stir. bolgaim "puchnę", stnord. bolginn "nabrzmiały" oraz nomina wed. barkis- n. "ściółka, ściółka ofiarna", upabarhana- n. "wyścielenie, poduszka", aw. bardziš- n. "poduszka", npers. bališ ts. — Pb. *belž- jest kontynuowane w czas. łot. belzt, -ž.u, -zu "podpierać, wspierać" (słabo poświadczone), od czego iter. balstit, -u, -Tju "podpierać" (*balž-su-), refl. balstities "opierać się; dopomagać sobie, posuwać się, rozwijać się; kłębić się (o zawiei śnieżnej)". Derywatem od belzt jest sb. balsts, balsts (*balž-tas), też f. balsie 1. "wspornik, podpórka, podparcie", 2. "rączka pługa, czepiga", 3. "podstawa sochy, w której
43
Paralele: gelzgcuuis
44
Proces ten z n a j d u j e oparcie w zmianie Ist > Izd: dlzdokas
:: gelsta, judzganas
Poza tym por. 1. isk > izg w draizgyti włosach", 2. ist > izd w graizdėti
:: juosta,
z draiskyti
z graistėti
raūzganas
:: rausta,
žalzganas
:: žaista a.
žaista.
"krawat" z *alstokas (zapoż. z niem.
"targać, wichrzyć", pleizgdnės
f. pl. z pleiskanės
"mówić niewyraźnie, pleść głupstwa".
Halstuch). "łupież we
46
tkwią czepigi" (war. z insercją k: balksts), 4. "drewniany kołek pod lemieszem". Do tego gw. bolzdi pl. "nasada sań umieszczana na stramach płozy" (udźwięcznione z *balsti), z insercją g: balgzds ts. (por. wyżej balksts) oraz vb. denom. balźit, -u, -Tju— 1. "zaopatrywać sanie w «balzieni»", 2. "podpierać; owijać, zawijać". bamba 1. "pępek", 2. "zgrubienie, narośl na drzewie", 3. "grubszy, cięższy koniec żurawia studziennego". Por. łot. bamba "kula, gałka; tłuczek", bambuĮi pl. "kartofle", bumba "kula, gałka", bumbul(i)s "miękkie nabrzmienie, obrzęk; bryłka, grudka; narośl na dzrewie", pl. bumbuli "kartofle". Niejasne. — Drw. bambalas "dziecko grube, tłuściutkie; człowiek mały a krępy", bambingas "o wielkim brzuchu", bambinis, -ė "kurdupel", bambizas 1. "dziecko z wielkim brzuchem", 2. "podrostek, wyrostek (nadający się już do roboty)", 3. przezwisko duchownego wyznania ewangelicko-reformowanego (tu możliwy jest również związek z czas. bambėti, zob. niżej), bamblys m.in. "dziecko z wielkim brzuchem; człowiek niski a gruby", bambotas a. bdmbuotas "brzuchaty". bambėti, bambu (war. bambu), bambėjau 1. "mówić gderliwie, zrzędzić, utyskiwać, gderać", 2. "mamrotać", atbambėti poterius "odklepać pacierze". Dźwiękonaśladowcze. Por. łot. bambat, -aju "pukać, stukać, łomotać, hałasować", bambėt ts. — Drw. bambalius "zrzęda, mantyka", bambeklis m. ts., bambėzas ts. banda I 4 p.a. 1. "stado bydła, trzoda", 2. "stado całej wsi" (syn. kaimenė), 3. "gromada, kupa", DP "bydło, bydlęta". Wygląda jak abstr. dewerbalne na SO do *bend(paralele: blanda <= blendžiasi, sklanda <= sklendžia). Pwk. pie. *bhendh- "wiązać, łączyć": wed. badhnati "wiąże", aor. abadhnat, goc. bindan, niem. binden "wiązać". Z tym wiąże się adi. lit. bendras (zob.). Rozwój znaczeniowy wyrazu banda pozostaje niejasny: "trzoda spętana"? "trzoda trzymana w zagrodzeniu"? — Drw. bandinė "ogrodzenie dla krów; pastwisko odległe od gospodarstwa; uczta wydawana przez pastuchów w Zielone Świątki", bandinga "cielna - o krowie", bandininkas "obora, chlew dla bydła", bandinis m. "starszy pastuch", bandišius "pastuch", bandžius "starszy pastuch" (syn. kerdžius), też "parobek; kto skupuje bydło, zboże, len; kolega, przyjaciel" (=> vb. denom. bandžiauti a. bandžiūoti "kolegować ze sobą"), bandžiūlis m. "kolega, współpracownik", też "krętacz, oszust", bandžiuvienė "koleżanka". Cps. bandaganis a. bahdganis m. "pasterz bydła", bandodaržis m. "miejsce ogrodzone, w którym zamyka się w lecie krowy, tzw. letnik", bandókiemis m. ts., bandótakis m. "droga, którą prowadzi się bydło na pastwisko, wygon" (gw. bańtakis ts.), bandšunis m. "pies pasterski". — Stlit. bandystis m. "sztuka bydła, bydlę", drw. od sb. *bandystė "stado bydła"; war. z insercją k', bandykštis m. "sztuka bydła, bydlę", DP "bydlę, bydlątko". Nawiązanie stosunku motywacji z banda umożliwiło wyabstrahowanie -ykštis jako sufiksu rzeczownikowego z odcieniem singulatywno-deminutywnym, por. kiaulykštis "prosiaczek", šunykštis "piesek". O przymiotnikowym suf. -ykštis zob. s.v. naminykštis. banda II 4 p.a. 1. "bułka; placek ziemniaczany; kawałek torfu", 2. daw. "ziarno siewne dla parobka lub syna gospodarza; żniwo z kawałka ziemi, przysianego na gospodarskiej roli ziarnem parobka jako wynagrodzenie w naturze; wszelka zapłata w naturze dla parobka", 3. "dodatek do zapłaty", SD «obrywka» ["dodatkowy, uboczny dochód", S Ł X V I ] . Niejasne. — Przejęte do jęz. łotewskiego jako banda, zwykle pl. bandas "przydzielony parobkowi kawałek ziemi albo ziarno do zasiania go, tzw. przysiewek", 2. "dodatkowe zajęcie, dodatkowy zarobek" (por. też bandas a. bandu bems "nieślubne dziecko"), 3. "zysk, korzyść".
47 bandyti, bandaū, bandžiau "próbować, badać", pabandyti "spróbować" (stpr. perbanda "kusi, versucht"). Może iteratyw na SO od tematu infigowanego *bendu "kłuję czymś ostrym" <= bedu, besti. Por. brandinti <= brendu (s.v. bristi). Znacz, przeniesione, podobnie jak w wypadku stpol. badać "szukać, pytać, dowiadywać się, zgłębiać" wobec badati "kłuć rogami" innych języków słowiańskich (iter. na SW do bodų, bast/ "bóść"). baragas daw. gw. "przenośny, umocowany na czterech żerdziach daszek, który osłania przed deszczem kopkę siana, słomy a. kupę torfu, bróg" — zapoż. z błr. oboróg. Afereza początkowego o-, jak np. w beždžionė. — N. m. B a raginė 2x, B ara ginė. baras 1. "przestrzeń pola zajmowana przez uczestników żęcia zboża, koszenia siana, rwania lnu"45, 2. "gromada ludzi", 3. przen. "pole działania, dziedzina twórczości". Odpowiednik łot. bars 1. "pokos, tyle ile obejmuje jeden zamach kosy" (lielu, platu baru dżinu "koszę dużym, szerokim pokosem"), 2. "trawa, zboże leżące wałem szerokości pokosu" {baru iziet "skosić pokos do końca", baru siet "związać zboże leżące w pokosie", baru vest "przewodzić w koszeniu")", 3. "linia, według której odbywa się rwanie lnu", 4. "kupa, gromada, stado". Izolowane, brak alternantów apofonicznych w porównywalnych znaczeniach. Przyjmowane dotąd objaśnienie mówi, że bdr-a-s jest drw. na stopniu o od czas. beriu, berti "sypać, prószyć", znacz. etym. "zagon, który można obsiać za jednym zachodem". — Drw. baravedys a. barvedys, -ė cps. "kto przewodzi żęciu (zboża), koszeniu (trawy), rwaniu (lnu)". Zob. też nūobara. baravykas "grzyb prawdziwek, borowik, Boletus" — zapoż. z błr. borovik (stąd też łot. baravika, barvika, bervika). — Drw. baravykynė "miejsce, gdzie rosną prawdziwki", cps. baravykdantis, -ė "człowiek o słabych zębach". Vb. denom. baravykduti "zbierać prawdziwki". — N. m. Baravykai 5x, Baravykynė 3x. N. rz. Baravykinė. baronas g w. "baran, samiec owcy; skóra barania" — zapoż. z błr. baran. — Drw. bardnai m. pl. "długi kożuch barani, baranica". — N. m. Baronai 3x, Baronėliai 3x. barsukas "borsuk, Ursus meles" — zapoż. z błr. borsuk. Drw. barsukinė "torba z borsuczej skóry, noszona przez swata". — N. m. Barsukai, Barsiūkai, Barsukinė 8x. Por. rodzime opšrūs. barščiai m. pl. "barszcz" — zapoż. z błr. borščb. Cps. būlviabarščiai "barszcz z kartoflami", šaltibarščiai "chłodnik", zalidbarščiai ts. Por. jeszcze pot. palaidi barščiai "bałagan". barškėti, barška (war. barška), barškėjo "turkotać, grzechotać; szczękać", przen. "paplać, pleść". Czas. pochodzenia dźwiękonaśladowczego. — Drw. barškinti "pukać, uderzać (palcami o stół), opukiwać (pacjenta)", pabarškinti į duris "zapukać (kołatać) do drzwi". Nomina: barškalas a. barškalas "grzechotka, dzwonek zawieszany na szyi krowy; paplanina; papla, pleciuga", barškatd c. "gadatliwy człowiek", barškesys "szczęk, turkot", barškutis m. "kołatka". barti, barū, bariaū "ganić, lżyć, łajać kogo", baru SD «fukam; gromię kogo; strofuię o co kogo», išbartas SD «zhukany», nubarti "zwymyślać", subarti "sfukać, pogderać; zwymyślać, złajać". Refl. bartis "sprzeczać się, kłócić się", baruosi SD «sprzeczam się, swarzę się, wadzę się, hadrunkuię». Por. łot. bart, baru, baru "łajać,
45
Por. w słowniku Juszkiewicza (1904,
192): «gon, gony, polosa pokosa, pašni, vi, odini,
o b r a b a t y v a j e m a j a ; zajęcie w rozsypce p e w n e j przestrzeni w żęciu, rwaniu».
priįenn,
48
besztać, wymyślać". Czas. ąuasiprymarny. Wokalizm a w powiązaniu z formacją prs. na -ia- w łot. i słow. przemawiają za pierwotnym iteratywem *baryti, prs. *bariu od niezachowanego pwk. *ber-C < pie. *bherH- "robić ostrym narzędziem" (por. u v 2 80, gdzie dopuszcza się prs. reduplikowane na SO *bhe-bhorH-). Por. łac. ferió, -Tre "bić, uderzać, razić, kłuć, dotykać, ciąć, rozbijać; ugodzić (mieczem, siekierą), ranić, zabić; tłoczyć, kuć, wybijać", wed. bhrnati "grozi, lży". W słowiańskim mamy formację na SO: scs. borję, brati "walczyć, zmagać się", pobrati "zetrzeć się w boju", ros. borju, borótb "zwyciężyć, powalić na ziemię", borjusb, borótbsja "mocować się, walczyć", pol. gw. bróć sią "iść w zapasy, walczyć". — Nomen barnis m. "kłótnia, sprzeczka", gw. barnė, stlit. gw. barnis, -ies f. "kłótnia", SD «hadrunek, spor [syn. nedermė]; swar, zwada, poswarek» — znajduje odpowiednik w psł. *borm, por. strus. boronb f. "walka", stczes. b rań, pol. broń "oręż służący do walki"; nūobara "zganienie, przygana". Zob. też burna. barzda 4 p.a. "broda, zarost na dolnej części twarzy" (gw. barzd). Z wtórną grupą zd na miejscu pb. *barda. Por. łot. barda ts. (gw. barzda, barzda), stpr. bordus EV "broda, Bart" oraz scs. brada, ros. boroda, czes. brada "broda" :: stwn. bart, łac. barba (z *farba) ts. < pie. *bhardha-. — Drw. barzdyla "brodacz" (gw. barzyla), barzdotas "brodaty", barzdūkas "gnom, karzeł podziemia", barzdžius "brodacz". N. m. Barzdai, Barzdžiai 4x. Cps. barzdaplaukis m. "włos z brody", barzdaskutys "golibroda, fryzjer", barzdskutis a. barzdskutys "brzytwa", DP (barskutis), bebarzdis "nie mający brody, zarostu", SD «gołowąs, młodzik» (==> n. m. Bebarzdžiai). Vb. denom. barzti, barztū, barzdaū "obrastać włosami, brodą", apibarzdąs jaunikaitis "brodaty młodzieniec", subarzdąs vyras "brodaty mężczyzna". basas, -a 1. "bosy, bosonogi", 2. "niepodkuty (o koniu)", łot. bass "bosy". Pokrewne strus. bosu, ros. bos, bosój "bosonogi" oraz stisl. berr "obnażony, goły, (o koniu) nieosiodłany, (o słowach) jasny, wyraźny", stwn. bar "nieokryty, goły, ubogi, prosty, czysty" (barafuozi "bosonogi"), ang. bare "goły". Pie. *bhos-o- "obnażony, ogołocony", znacz. etym. "zeskrobany, starty". Por. pwk. *bhes- 1. "ścierać": stwn. besmo m. "miotła"; 2. "rozcierać w zębach, żuć": wed. babhasti "żuje, przeżuwa". — Drw. basius, -ė "bosonogi; biedak". Cps. basamincia adv. "obuty na gołe nogi, bez onuc, skarpet, pończoch" (por. įsiminti "wsunąć nogi - w drewniaki, chodaki"), basanagis, -ė "niepodkuty - koń, kobyła" (zob. naga), basaučiai adv. "na gołą nogę" (por. auti), basnirtas a. basnirčias "obuty na bose nogi", adv. basnirta (war. basmirta) a. basnirčia ts. (por. isinirti "wsunąć nogi - w drewniaki, chodaki"), war. basanyčia, basnyčia; basspiras ts. (por. įsispirti "wsunąć nogi - w drewniaki, chodaki"). Vb. denom. basinėti, -ju, -jau "chodzić na bosaka", basintis: nusibasinti "rozzuwać się". batas, zwykle pl. batai "buty" — zapoż. z błr. bot, pl. boty. — Drw. batuotas "w butach, obuty", cps. batraištis m. "sznurowadło", batsiuvys "szewc". Vb. denom. apibatūoti "obuć, kupić komu buty". batvinis, -io gw. "boćwina, odmiana buraka uprawiana dla korzenia i liści" — zapoż. z błr. batvina lub pol. boćwina (por. łot. batviųi m. pl.). — Drw. batviniai m. pl. "kwas z boćwiny, zupa na nim gotowana, boćwinka". — N. m. Batviniškės 2x. bau ptk. pytajna "czy to, czy też": Bau aš tau nesakiaū? "Czy to (też) ja ci nie mówiłem?". — Obok tego stlit. biau: Biau moki poteri byloti? Mž "Czy umiesz mówić pacierz?"
49
baubti, baubiu, baubiau "bąkać, buczeć, ryczeć - o wole", SD «bąkam; beczą, bekam», łot. baubt "ryczeć". Czas. dźwiękonaśladowczy. — Drw. baublys 4 p.a. "ptak bąk, Botaurus stellaris" (por. kranklys <= krankti), => baublynė "miejsce, gdzie trzymają się bąki". — N. m. Baubliai lx, Baūbliškiai. — Obok tego war. monoftongiczny: gw. būbti, būbiū, būbiaū "buczeć, ryczeć - o wole, bzyczeć - o lecących owadach", drw. būblys "ptak bąk", SD «bąk ptak naski» (syn. dūkas). — Z innymi sufiksami: gw. būbauti "buczeć, ryczeć - o bydle", gw. būbyti, -iju, -ijau ts., SD bubiju «bąkam». baudžiava "pańszczyzna, obowiązek bezpłatnej pracy na gruntach pańskich ciążący na chłopach w epoce feudalnej". War. gw. baūdžiuva. Dewerbalny drw. z suf. -ava/ -uvd- od baudžiu, bausti m.in. "napominać, żądać czego" (zob.). Por. ganiava <= *ganiu, ganyti, karšiava <= karšiū, karšti. Z drugiej strony trzeba uwzględnić, że baudžiava może być również derywatem od prt. *baudžiavo (*baudžiauti "pędzić do roboty"), por. kariav-d <= kariavo (kariauti). Dzisiejsze baudžianti znaczy "odrabiać pańszczyznę". bauginti, bauginū, bauginaū "straszyć, przestraszać, przerażać". Zam. *baugyti < pie. *bhoug-eie-. Causativum na SO ze znacz. etym. "zmuszać do ucieczki" do prs. prymarnego *biaugu "uciekam" < *beugo < pie. *bheug-e-. Por. gr. ^euya), aor. ecĮjuyov "rzucić się do ucieczki, uciekać; unikać, wystrzegać się, wzdragać się, lękać się; uciekać z kraju, uchodzić z ojczyzny", łac.fugió, -ere,fūgi "uciekać, umykać; ustępować, cofać się; iść na wygnanie", tr. "szukać ucieczki; odrzucać, gardzić, nie znosić". — Drw. bangelė "strach na wróble", baugūs "strachliwy, tchórzliwy, płochliwy (o koniu); wątły, nieodporny". Vb. baugstytis "bać się, lękać się". Ze zmianą ks > kš: baugštytis ts., od tego neoosn. baugšt-: baūgščioti a. baugščioti "straszyć, przestraszać", też intr. "bać się", baugštus "lękliwy, bojaźliwy". — SZ bug-: būginti "straszyć, przestrzegać przed czym", bugūs "lękliwy, płochliwy" (por. gr. ec^uyov), bugšnūs a. bugštūs ts. — WSZ būg-: bilgti, būgstu, būgau "trwożyć się, lękać się", įbūgti a. pabūgti "zlęknąć się, przestraszyć się", drw. būgauti "bać się, lękać się", DP nebūgaukime "nie trwóżmy się" (=> būgavimas "trwoga, lęk")46, būgdyti caus. "straszyć, płoszyć", būgis m. "strach". Historycznie biorąc, mamy tu do czynienia bądź ze wzdłużeniem SZ bug- => būg-, bądź z neopwk. būg-. który został wyabstrahowany ze zdenazalizowanego refleksu prs. na -sta-: būkstu / būgstu. to z *bųkstu < *bunkstu < *bung-stu. Formacja na -sta- odnowiła formację infigowaną *bungū (prt. *bugau, inf. *bugti). Obok būkstu istniał zapewne war. ze zmianą ks > kš, būkštu, būgštu. Przemawia za tym brzmienie drw. būgšt-ūs "lękliwy, strachliwy". Dalej por. būgštd "strach" i vb. denom. būgštauti "bać się", nubūgštinti caus. "wypłoszyć, wypędzić, budząc strach". Z przymiotnika būgštūs zakończenie -štus rozszerzyło się na war. bugštūs (=> vb. denom. bugštinti a. būgštinti "płoszyć - zwierzęta, ptaki"). Co do bugšnūs, to ma ono budowę bugš-nūs, na wzór bugš-tūs (forma metanalityczna). bausti, baudžiu, baudžiaū "zachęcać, pobudzać, napominać, nalegać, żądać, grozić, wzbudzać strach, karcić, karać, karać więzieniem", SD «biczuię [syn. plaku, klesčiu, genėju; katuię [syn. buzavoju]». Refl. baūstis, baudžiūosi "wybierać się coś robić, zamyślać, szykować się do czego", susibaūsti, susibaudžiū "sprzysiąc się, spiskować". Pdg. ąuasiprymarny na miejscu czasownika iter.-caus. *baudyti, *baudiu < *baudiju, <
46 N a z w i s k o Būga może być z pochodzenia derywatem wstecznym, który był używany j a k o przezwisko osoby nieśmiałej, lękliwej, bojaźliwej (osoby, która biigauja).
50
pie. *bhoudh-ėie-.. Brak tu prs. prymarnego *bjaudū, które by odpowiadało scs. bljudą, bljusti "zważać na co, przestrzegać czego", ros. bljudū, bljusti ts. (iter. nabljuddtb "spostrzegać, uważać"), z pie. *bheudh-e- "być obudzonym, czuwać". Por. sti. bódhati "pilnuje czego", aw. baoóaite ts., gr. TteuOojiai "dowiadywać się" (7ieu0r|v, -f|vo<; m. "szpieg, zwiadowca; wypytujący, ciekawski", TteuOó, -ouę f. "nowość, wiadomość"), 7iuv0dvopai "dowiadywać się, rozpytywać się o co; wiedzieć, słyszeć", goc. anabiudan "rozkazywać". — SO baud-: caus. baudyti, baudau, częściej baudinti a. baudinti "zachęcać, namawiać do czego, poduszczać, przynaglać", łot. baudit, -w, -Tju "próbować, sprawdzać, kosztować, spożywać", refl. "próbować sił, mierzyć się z kim, stawać do zapasów", stpr. *etbaudint "obudzić": etbaudints "obudzony, auferweckt". Pod względem historycznym pb. *baud-I- jest porównywalne ze słow. bud-i-, por. scs. vūzbuditi, -buzdą "obudzić"; baudzioti "wałęsać się, włóczyć się (po lesie)". Nomina: bauda a. pabauda "kara, grzywna, mandat", baudimas SD «katowanie», łot. bauma a. baūme "wieść, pogłoska, (złośliwa) plotka". — Od neopwk. baus- (<= bausti) utworzono: bauslys "przykazanie, rozkaz", bausmė "kara" (kūno bausmė "kara cielesna", mirties bausmė "kara śmierci") i "groźba" (Bausmė yra tai bauginimas), baustojas bibl. "ten kto karci", baustūvė "więzienie", SD «katownia»; baustytis "szykować się, wybierać się; (o chmurach) zbierać się na deszcz" < *baus-sty- (por. glaustytis < *glaus-sty-). — SZ bud-: bundu, budaū, busti itp. zob. s.v. budėti. — WSZ būd-: lit. būdytis, -ijas DP, później būdintis, -inas "ćwiczyć się, wprawiać się w czym, pobudzać się do czego" (postvb. būdijimas a. ibūdijimas DP "ćwiczenie"), būdrauti "czuwać" (por. budrūs). Por. słow. byd-: scs. vuzbydati iter. "ocykać się". Rzeczownikiem postwerbalnym do būdytis jest būdas "charakter ludzki, usposobienie; sposób", SD «sposób, obyczaj, powod do czego, obrząd, ceremonia, model, nota (pieśni)», būdai geri SD «obyczajność», būdump prigulįs SD «obyczaiowy, moralis», būdas tiesos SD «postępek prawny» (=» būdingas "charakterystyczny"), pobūdis m. "charakter, wygląd, aparycja, temperament", cps. lengvabūdis m. "lekkoduch". bažmas "moc, mnóstwo": Stai tuo bažmas sukviestų svečių susirinko "Oto zebrało się mnóstwo sproszonych gości" (Donełajtis), DP didis bažmas žmonių "wielkość ludzi, moc ludzi". War. bazma "mnóstwo, liczba niezliczona" (Juszkiewicz): Bazmos javų sudėtos "Mnóstwo zbóż złożonych (w stodołach)". Drw. bazm-astis, -ies f. "mnóstwo" (Juszkiewicz): Laukų dvaro bažmastys "Mnóstwo pól dworskich". Formacja na -ma-, utworzona od baz-, tj. alternantu na SZ do pb. *baź- "pchać, wpychać". Por. łot. bazt, bazu, bazu "wtykać, wpychać; upychać siano w stodole", baznlea cilvėku ka baztin piebazta "kościół nabity ludźmi", refl. bazties "wciskać się; wtrącać się w cudze sprawy, narzucać się" (baslis m. "kto się narzuca; stręczyciel"), iter. bazit, -u, -iju "napychać". Obok tego baza "mienie, Habe", baziųas f. pl. "zabawki". Paralelę dla SZ baz- stanowi refleks plak- (plakti) przy SP plok- < *pleh2k-. Znacz. etym. można odtworzyć jako "tłum, tłok, ścisk" (paralele: pol. eiiba, stpol. ciszczba "ścisk, tłok" od ciskać, ściskać; ros. tolpa "tłum" :: lit. telpū, tilptų lit. sprūstis <= sprūsti). Poza bałtyckim nieznane. Transponat pie. *bheh2gh-47.
47 T y P pierwiastka j a k *b h ehjg h -, por. stwn. bagan stroszyć się".
"sprzeczać się, kłócić się", S O łot. buózties
"jeżyć się,
51
bažnyčia "kościół", DP "kościoł, cerkiew, bożnica", SD «kościoł materialny, dom Boży, templum, asdes sacra», bažnyčia vyriausia SD «tum, templum cathedrale», bažnyčia seno testamento SD «kościoł starego zakonu, synagoga», gudų bažnyčia SD «cerkiew». War. bažnyčia, -iós (m.in. DP). Zapożyczenie ze strus. bož.(b)nica "templum" (z tegoż źródła łot. baznica). Akut w sylabie wewnętrznej ma paralelę w zapoż. važnyčia "woźnica, furman", por. też Velykos "Wielkanoc". — Drw. od neoosnowy bažnyč-: bažnyčėlė SD1 «kościołek», SD «kaplica», bažnyčiškas "kościelny, związany z kościołem", SD «kościelny». — Drw. od neoosnowy bažnyt-: bažnytinykas sb. "kościelny, posługujący w kościele", SD «kościelny»48 (syn. bažnyčios priveizdėtojas), bažnytinis "kościelny" (skraistė kunigų bažnytinė SD «kapa kościelna, kapłańska»), bažnytiškas "kościelny, związany z kościołem", bažnytūžė gw. "kościół protestancki". Cps. bažnytkaimis m. "wieś kościelna, parafialna", war. bažnyčkiemis, bažnytkiemis ts. (por. kaimas, kiemas), bažnytkelis m. "droga do kościoła", bažnyttakis m. "ścieżka, którą się chodzi do kościoła". N. m. Bažnytgiris, Bažnytkaimis. — Vb. denom. atsibažnyčiūoti daw. gw. "o kobiecie: być wprowadzoną do kościoła po urodzeniu dziecka" (por. įvadynos). Alternacja c' :: t polega na morfonologii lit. (por. koplyčia). — War. z perseweracyjnym n w osnowie: bažninčia gw. "kościół" :: łot. gw. bazninca (por. pėrninkštis), bažninčinis a. bažnintinis "kościelny". Por. pėtninčia o. pėtnyčia. bė I praep. z gen. "bez, oprócz, poniżej, mniej, przed": be kepurės "bez czapki", be manąs "beze mnie", bė to "prócz tego", Bė penkių litų negausi "Poniżej pięciu litów nie dostaniesz", Pasikėlė bė dienos "Wstał jeszcze przed świtem (przede dniem)". Por. łot. gw. be "bez", stpr. bhe "ohne". Uderza brak końcowej spółgłoski w porównaniu z odpowiednimi formami łot. bez, słow. bezu, bez- "bez, bez-" oraz wed. balus adv. "poza, zewnątrz", < pie. bhegh-. bė II, ttż beg ptk. pytajna "czy": Bė tu nežinai? "Czy ty nie wiesz?". Beg ne tujai, martele, vakar turguj buai, turguj turgavojai? "Czyż (to) nie ty, synowo, byłaś wczoraj na targu, na targu targowałaś?" Potocznym wariantem be jest ba "czy": Ba tiktai buvo taip? "Czy tylko było tak (jak mówisz)?". Stoi w apofonii do ba w arba, juoba (zob.). — Formy rozszerzone partykułami -gu, -ne: 1. begu "czy": Nežinau, begu sulauksiu kitų mėtų "Nie wiem, czy doczekam się następnego roku", 2. bene "czy, czyżby": Bene iš kaimo parvažiavai? "Czy może ze wsi przyjechałeś?" Bene jis ką žino? "Czy on coś wie? Czyżby on coś wiedział?" be ptk. uwydatniającą trwanie właściwości albo czynności, łączona z przymiotnikami i czasownikami. Np. Ar b e sveikas, ar be gyvas? "Czy nadal jesteś zdrów i ruszasz się?" Besėdint šalta "Gdy się siedzi, [to jest] zimno". — W złożeniu z czasownikiem ma be wartość partykuły o różnych znaczeniach przysłownych: (1) "jeszcze", np. Kó bereikia? "Czego jeszcze trzeba?", (2) "tylko", np. Lašelis beliko "Kropelka tylko została", albo "jeszcze tylko", np. Tik td ir bereikėjo "Tylko tego jeszcze trzeba było", (3) przy czasowniku zaprzeczonym: "już więcej nie", np. Nebereikia "Już więcej nie trzeba". Nebeatmenu "Już nie pamiętam". Nebelyja "Już nie pada (deszcz)". Nebe greit pasimatysim "Nieprędko się zobaczymy". Nebėra a. Nebėr "Więcej już nie ma" — zrost połączenia wyrazowego *ne be yra (por. yra). Pochodzenie niejasne.
48
Por. łot. baznicnieks
"kto uczęszcza do kościoła", war.
baznTcęns.
52
bebras "bóbr, Castor fiber" :: łot. bąbrs, stpr. bebrus EV "Bewer". War. bebrus (m.in. SD), bebras, bėbrius, bebras, bebrus, bebrus oraz vebras, vėbras i debras, dabras49. Najbliżej stoi germ. *E>ebru-, stwn. b/fozr, niem. Biber, śrdn. bėver, stang. beofer, ang. beaver, stisl. fr/črr. Pie. *bhe-bhru-, formacja reduplikowana od pwk. *bher"brązowy". Por. wed. babhru- "czerwonobrązowy, brązowy, brunatny" obok aw. bafiram. "bóbr", łac. fiber, m. "bóbr" (płac. *feber). Znacz. etym. wyrazu bebras to "zwierzą o brunatnym futrze". Zob. też bėras. Słowiański pokazuje nieoczekiwany wokal izm o, por. strus. bobru, stczes. bobr, pol. bóbr, bobra, ros. bob r, bobra. — Drw. bebrenti "skóra bobra", bebrenos f. pl. "futro bobrowe", bebrininkas "polujący na bobry", bebrinis, -ė "ze skóry bobra", bebriūkas "małe bobra, bobrek". — N. m. 1. Bebrai, Bebrikai, Bebrinińkai, Bebrūjai, 2. Vebriškis, Vebronys, 3. VėbriaT, Vėbriškiai, 4. Dabrai. N. rz. Bebre, Bebrujis, Debrėstis a. Debrėstas, n. jez. BebrusaT, Bebrūtis. Zob. też neris s.v. nerti I. bėda 4 p.a. "bieda, niedola, nieszczęście" (łot. bąda). Drw. bėdinti "kłopotać, trapić", bėdoti, -ju, -jau "biadać, narzekać, biadolić", bėdinas "biedny, nieszczęśliwy", bėdulis m. "biedak". Trudne. Wysunięto tu dwa objaśnienia: 1. bed- <= bed-, czyli wzdłużony SE, spokrewniony ze SO bad- w sb. badas "głód" (do pwk. *bhedh- "kłuć", zob. besti), 2. bed- jest refleksem SE pochodzącego wprost z pie. *bheh,dh- "napierać, pchać; dręczyć, gnębić", por. wed. badhate "prze, naciska, dręczy", jńubadh- "padający na kolana". Druga z tych hipotez wymaga jednak uznania, że akutowane *bėda (1 p.a.) zostało wtórnie zastąpione przez nieintonowane bėda. — Przy takim ujęciu wyraz lit.-łot. byłby tylko przypadkowo zbieżny z sb. scs. bėda "nędza, bieda, cierpienie, niedola", rcs. też "niebezpieczeństwo, przymus, chłosta, bicie", ros. beda, bedy, bedu "nieszczęście, niedola, zmartwienie, plaga, klęska", co uchodzi za nomen postvb. od czas. bėditi scs. "zmuszać", pobėditi "pokonać, zwyciężyć, pobić", ubėditi "zmusić" (rcs. "uprosić, przekonać, rozkazać") < *baid-I-. Por. goc. baidjan "zmuszać" ob. beidan "czekać, oczekiwać", gr. rceiOa) "namawiać, przekonywać, zjednać, uprosić, zwabić, omamić", Tte{0o|iou "być przekonanym, namówionym, być posłusznym, ulegać komuś, zaufać, wierzyć", łac.fidó, -ere "wierzyć, zawierzyć, ufać, pokładać nadzieję", < pie. *bheidh-. bėdrė 1. "dół", 2. "dziura wybita w nawierzchni drogi, wybój", 3. "grzęzawisko, błoto" ma odpowiednik w łot. bedre "dół, jama, grób". Formacja dewerbalna na -r- od bedu, besti m.in. "kopać, ryć" (zob.). — Drw. bedrekis m. "dół na pomyje, dół na gnojówkę; błoto, grzęzawica" (por. suf. w lydėkis), bedrynas "dół na pomyje", bėdros b.z.a. f. pl. "bagno, trzęsawisko". — N. m. Bėdrės, Bedriai\ n. rz. Bėdrė 2x. bėgti, bėgu (daw. bėgmi), bėgau "biec, biegać, uciekać, pierzchać" (łot. bėgt, bėgu, bėgu a. bėdzu "biec"), też "lecieć, pędzić; ciec, lać się, przeciekać" (stógas bėga "dach cieknie, przecieka"), "kipieć" (puodas bėga "garnek kipi"). Cps. išbėgti "wybiec, uciec, wykipieć, wyciec", pabėgti "uciec skąd, zbiec; móc biec" (vos pabėgu "ledwo biegnę, nie mogę biec"), pabėgu SD «zbiegam od pana», prabėgti "przebiec", pribėgti "przybiec, podbiec", subėgti "zbiec się, zbiegać się (o ludziach, drogach, rzekach)", refl. susibėgti "zbiec się". Tak samo w słowiańskim: psł. *begQ, *begti "biec", strus. bėgu, bėči, ukr. bihū, b wy. Iter. psł. *beg-e-: scs. bezą, bėzati "^euyeiv", czes. bezim, bėzeti
49
F o r m a bcibras m o ż e być slawizmem. Por. n. m. BabrciT 2x, Babrinė,
Babriškės
2x.
53 "biec, uciekać", ros. bezatb (begu). Ten infinitivus można zestawić z lit. pabėgėti, -ju, -jau "pobiec, podbiec nieco, pobiec trochę". — Cps. pabėgti "uciec" podtrzymuje pierwotne znaczenie pwk. pie. *bheg11-, por. gr. cJ)ćpo|iai "uciekać, ze strachu, umykać, pierzchać", SO (j)op£0i) caus. "zmusić do ucieczki, spłoszyć, przerazić, odstraszyć, grozić czym", < *bhogu-eie-. Długość pierwiastkowa w bsł. *beg- tłumaczy się formacją praesens akrostatycznego, scharakteryzowanego st. wzdłużonym: *bhegl,-ti (paralela: ėdu s.v. ėsti). — Drw. werbalne: bėginėti iter.-demin. "biegać" (tunkus oran bėginėjimas SD «biegunka»), pabėginėti "(o stadzie) rozbiec się, rozproszyć się", beginti "(konia) skłonić do biegu; rozlać płyn, sprawić że płynie, cieknie" (łot. bėdzinat "zmusić do biegu"), subėgioti "pobiec, polecieć, skoczyć (po co)", begsnóti a. begsnóti "lekko biec" (por. plaksnóti, tapšnoti). — Drw. nominalne: bėgė "bieg konia" (Geros bėgės kumelė "Kobyła dobrze biegnąca"), bėgikas "(koń) szybko biegnący", bėgimas "bieg, ucieczka", bėginąs adi. "biegnący" (Mergaitė nubėgo bėgina namo "Dziewczynka pobiegła szybko do domu". Tekina bėgina visas dienas "Całymi dniami na nogach - o kobiecie"), bėginė adv. "biegiem" (Bėk bėginė [kaimynusparnešti druskos "Biegnij szybko do sąsiadów przynieść soli"), bėgis m. "bieg (konia), przeciąg czasu; tor kolejowy, szyna kolejowa; płoza, łyżwa", bėgūnas "kto szybko biegnie, koń o lekkim biegu, koń wyścigowy; zbieg, włóczęga", SD1 «zbieg», bėgus "rączy, prędki", SDł «pierzchliwy», (bėgis m. "ujście rzeki, dopływ; rozpęd", išbėginis (zob.), išbėgos f. pl. "to, co wykipiało", pabėgimas: kalinių pabėgimas "ucieczka więźniów", pabėgūnas SD «zbieg», prabėgomis adv. "mimochodem; pobieżnie, powierzchownie", priebėga "schronienie, przytułek", sdmbėgis m. "zbiegowisko, zbieg (okoliczności)" <= susibėgti (por. sambūris). Cps. trumpabėgis: trumpabėgės ragės f. pl. "sanie o krótkich płozach". — Neoosn. bėgė-: pabėgėlis m. "uciekinier" (s= pabėgėti). — Starym st. o do *beg- było *bóg-, a to odzwierciedla się w dwu czasownikach łotewskich: (1) buódzinat "zmusić do ucieczki, ukryć" < *buog-in-, (2) buókstities "błąkać się, wałęsać się, włóczyć się" < *bog-stT-. — Nowy SO bog- < *bag- <= :i:beg-: boginti (zob.). bel I spójnik "i", łączący styczne ze sobą pojęcia, np. tėvas bei mótina "ojciec i matka", diena bei naktis "dzień i noc", bei aš, bei tū "i ja, i ty". Zob. wyżej ptk. bė obok begu, bene. Takie formy, jak nei "ni" obok nė "nie" oraz nei obok negi, negu sugerują wywód bei z *be + *i. bel II ptk. gw. "czy", np. O gyvolius bei pašėrė? "A zwierzęta (bydło) czy nakarmił?" Užmirštus daiktus bei atidavei kam reikiant? "Czy oddałeś zapomniane rzeczy komu trzeba?" Zob. bei I. bendras, -a "wspólny; ogólny", DP "spoiny, społeczny, uczestnik, wzajemny, pospolity", SD «społeczny» (bindras gyvenimas SD «bursa, contubernium»), sb. bendras "wspólnik, współuczestnik", adv. bendrai "wspólnie, wzajemnie, ogólnie, razem". Odpowiednik łot. biedrs "towarzysz, kolega", biedre "towarzyszka, przyjaciółka", (mūza biedre "towarzyszka życia, małżonka"), biedri1 a. biedrumis adv. "wspólnie, razem, pospołu". War. kuroń. bąndrs "rówieśnik; towarzysz, partner; druga część w parze, np. druga rękawiczka". Przedstawia refleks adi. pie. *bhendh-ro- "związany (z kimś)" i staje obok pie. *bhendh-ero-, por. gr. nevOepoę "ojciec żony, teść". Jeszcze inna osnowa w wed. bandhu- m. "powiązanie, pokrewieństwo, powinowactwo". Pwk. *bhendh- "wiązać, łączyć", por. SO lit. banda. — Drw. bendratis f. "bezokolicznik", bendre gw. "wspólna łąka, wspólne pole", bendrija "wspólnota", bendrinis, -ė "wspólny, ogólny, społeczny",
54 bendrystė "wspólnota, koleżeństwo", SD «obeowanie z kiem, społeczność, ucześnictwo», bendrovė "wspólnota", daw. "rodzina wraz z czeladzią", bendruomenė "wspólnota". Cps. bendraamžis m. "rówieśnik", bendrabutis m. "dom studencki, hotel robotniczy", bendradarbis m. "współpracownik" bendradarbiauti "współpracować"), bendrakeleivis m. "towarzysz podróży", bendražygis m. "współbojownik", bendravardis, -ė "imiennik", SD «drużba, cognominis». Vb. denom. bendrauti a. bendrauti "kolegować, współpracować", bendrinti "łączyć w jedno, scalać", apibendrinti "uogólniać, dokonywać uogólnień". bent adv. "przynajmniej, choć, chociaż", np. Kad tave bent vienas pagirtų "Żeby ciebie choć jeden pochwalił". Tai bent vyras! "To przynajmniej mężczyzna!" Stlit. pent, pen w DP. Pochodzenie niewyjaśnione. — Cps. nebent to spójnik o znacz, "chyba że, jeśli tylko nie", np. Būtinai ateisiu, nebent susirgčiau "Na pewno przyjdę, chyba żebym zachorował". bėras, -a "(o maści końskiej) gniady, kasztanowaty, koloru jasnobrunatnego" (drw. bėrinas, bėriokas, bėris, bėruolis ts.), łot. bęrs "gniady", < *bher-ó-. Formacja vrddhi od *bher- "brązowy", por. germ. *beran-, stwn. bero "niedźwiedź, Bar". — Drw. apybėris "nie całkiem gniady", bėrasis m. "koń gniady, gniadosz", bėroji f. "gniada kobyła, kasztanka", bėreksla c. "człowiek o śniadej cerze" (por. verksią, šmėkšla), bėrvas b.z.a. ts. (Kumelė mano bėrvalėlė "Kobyła moja [jest] nieco kasztanowata"). N. rz. Bėrė a. Bėrė, cps. Bėrupis 2x, Bėrupys (łot. Berupe). bergžti, bergždžia, bergždė 1. "być niezapłodnioną, jałową (o krowie, kobyle, owcy)", 2. "dojrzewać (o roślinach)", 3. "pozbawiać się, ogołacać się", išbergžti "wyjałowieć (o ziemi); roztrwonić (majątek, pieniądze)". Czasownik zmieniony przez insercję g. Oboczne praesentia bergžda i bergžta mogą być starsze od bergždžia. Wywodzą się odpowiednio z *berž-da (stativum) i *berž-sta (inchoativum). Bez wyraźnych nawiązań ie. Transponat pie. *bherg(h)-50. — Nomen postvb. berždžia karvė SD «krowa iałowa, taura», berždinė, berždžia, telyčia SD «iałowica» ["młoda krowa, która jeszcze nie rodziła"]. Dziś z insercją g: bergždžia a. bergždė "(krowa, owca) jałowa, (kobieta) bezpłodna, bezdzietna", przen. bergždžios viltys f. pl. "płonne nadzieje", bergždžias darbas "daremny trud"; bergždinė "jałówka", bergždinys, -ė "zwierzę bez potomstwa; człowiek bezdzietny", bergždytė "jałówka". Vb. denom. bergždauti a. bergždūoti "(o samicy) być niezapłodnioną, jałową, nie mieć potomstwa, (o ludziach) być bezdzietnym; być starą panną a. starym kawalerem", też "żyć rozwiąźle, nierządnie". bernas "młodzieniec, kawaler, chłopak; parobek, najemny robotnik", DP, SD "pacholę", łot. berns "dziecko". Jeśli wyraz lit.-łot. istotnie odpowiada orm. bern "ciężar, brzemię", goc. barn "dziecko", stisl. burr "syn", to wywodzi się z pie. *bher-no- "brzemię, ciąża" (rozwój znacz, "brzemię" > "płód" > "dziecko"). Formacja oparta na pwk. *bher"nieść, przynieść", zob. berti. Akut może być wtórny, np. może pochodzić ze wzdłużenia zastępczego po synkopowaniu praformy o sufiksie -irtas: *berinas > *ber.nas. — Drw. bernava "gromada chłopców, chłopcy", bernėkas "chłopak" (=> bernėkaitis m. "chłopczyk"), bernelis m. "młodzieniec, chłopak, kawaler", bibl. "dzieciątko", SD «dziecię, dziecina, dziecko» (syn. vaikelis), bernija "chłopcy, gromada chłopców" (por. mergijci),
50 Inaczej zbudowane jest psł. *berd-ia-, por. rcs. breida "ciężarna", ros. berezaja "brzemienna, źrebna (o kobyle)", ukr. berėžci ts., sch. breda "cielna", czes. brezi "brzemienna".
55 bernyna a. bernynas "chłopaczyna", berniokas "podrosły chłopak, parobek", bernystė "stan i okres życia kawalera; służba parobka", berniškas "młodzieniec", bemiškė DP "dzieciństwo", berniukas "chłopiec, chłopczyk, (w kartach) walet", bernuólis m. "parobczak". Cps. bebernė DP "niepłodna" (bebernystė DP "niepłodność", bebernumas ts.), bernūrakis (zob. rakas), senbernis m. "stary kawaler", gw. sėmbernis. Vb. denom. bernauti "być w stanie kawalerskim; służyć u kogoś za parobka". berti, beriū, bėriau "sypać, prószyć; wiać, wywiewać ziarno" (łot. bert, beru, bėru "sypać"), cps. imberiu SD «wsiepać», suberti "zsypać (w jedno miejsce)". Odpowiednik scs. berą "biorą, zbieram" (do btrati) przemawia za rekonstrukcją praesens na -e/o-, lit. *beru < pbsł. *beró < pie. *bher-o-h2. Pwk. *bher- "nieść", por. wed. bharti a. bibharti "niesie", tematyzowane: wed. bhdrati "niesie, przynosi", aw. baraiti ts., gr. <į)epa) "niosą", łac.feró ts., goc. bairan "nosić, rodzić". — Drw. berdinti a. berdyti "sypać, wysypywać", berėnti "posypywać (solą, cukrem)", berióti "sypać", išberioti "wysypywać". Nomina: berliis "sypki - o ziarnie przedwcześnie się sypiącym", bertuvė "wiejaczka, wialnia; naczynie do przenoszenia ziarna a. mąki", łot. beri m. pl. a. beres f. pl. "danina zbożowa". Tu może też lit. gw. berklal, acc. pl. bėrklus "kładka, zwykle zrobiona z żerdzi" (por. łac. ferculum "nosze"). — WSE bėr-: bėriau (prt.), drw. bėralas "ziarno zbożowe z plewami, którego nie wiano; mąka lub ziarno, którym zaprawia się żarcie dla świń; porcja ziarna wysypanego do suszenia" (co do apofonii i sufiksu por. srėbalas), => bėraliėnė "chleb z mąki razowej, tj. raz mielonej, nie odsiewanej, zawierającej otręby", duona bėraliėnė SD «borys» ["chleb razowy"], duona šiurkšti, bėraliėnė SD «chleb gruby» ["razowy"], bėralinis, -ė "zrobiony z «bėralas»"; bėrdtė "ziarno niewiane; ziarno suszone w piecu; mąka do zasypywania żarcia świńskiego" (paralele: lakate\ lesdtė, plakate), bėrimas "sypanie; porcja ziarna przeznaczona do suszenia w piecu; wianie ziarna". Por. łot. bėrėjs "grabarz", bėres "pogrzeb". — SZ bir-: birti, byra (*binra) a. birsta, biro "sypać się, opadać (o czymś miałkim, drobnym)", nubirti "opaść (o liściach, kwiatach)" :: lot. birt, birstu, biru "spadać, opadać; ciec (o łzach), lać się (o pocie)". Caus. birdinti gw. "sypać, kazać sypać (piasek, ziarno)" :: łot. birdindt ob. birdit, -u, -iju "rozsypywać, wylewać" (=> birda "mżawka, drobny śnieg"). Por. temat pochodny (iter.) *bir-a- w scs. birati "brać", sch. brdti, czes. brdti, ros. bratb. Nomina: biralai m. pl. "otręby, wszystko co sypkie" (biralinė duona "chleb z otrębów"), biručiai a. birukai m. pl. "gatunek zboża". birulė "mak ogrodowy, Papaver somniferum; mak polny, Papaver rhoeas" (war. biruolė), biruliai m. pl. "gorsze ziarno", birulis m. "człowiek małego wzrostu", birutė "dziki mak, Papaver rhoeas", išbiros a. pabiros f. pl. "poślad, gorsze ziarno". — WSZ byr-: byrėti, byra, byrėjo "sypać się, opadać, spadać" (Rugiai nebyra "Nie ma się co spieszyć", dosł. "Żyto jeszcze się nie sypie"), subyrėti "rozbić się, roztrzaskać się", nomen: byra "plon, urodzaj" 51 . W słowiańskim por. birbir-: scs. subirati "zbierać, gromadzić". — SO bar-: atbaraia. atbaros pl. "poślad" (łot. atbaras), išbaros ts., stlit. sambarės DP "składy", sdmbarios f. pl., SD (subarios pinigu) «skład, składane pieniądze», sdmbaris m. "zebranie ze składkowym przyjęciem, zwł. po żniwach lub po zakończeniu siewów" — od vb. cps. suberti, por. odpowiednik apofoniczny scs. suborū "zebranie, zgromadzenie, rada; święto".
51 Por. Šiais metais pełne sąsieki".
buvo didelė
byra, pilnus
aruodus
pripylėm
"Tego roku był wielki urodzaj, nasypaliśmy
56
Por. łot. atbaras a. atbari pl. "miara ziarna oddawana przez gospodarza pastorowi, Kirehenkorn" (syn. beriba), bars "ławica piasku przy ujściu rzeki", barui m. pl. 1. "żużel", 2. "mąka podsypywana pod chleb kładziony na łopatą chlebową". Por. też pol. dobór, pobór, wybór, zbór, zabór. — Neopwk. birst- (<= birst-a): pabirstėnti "posypać trochę (mąką)", birsdnti "sypać po trochy, posypywać", refl. birstintis a. apsibirstinti "posypywać się (popiołem)", pabirsnóti "poprószyć - o śniegu", nomina: birstūs "sypki - o ziarnie za wcześnie sypiącym się z kłosów", birstva b.z.a. "sypanie się zboża". — Od birst- urobiono SO barst-, stąd barst-yti iter.-caus. "rozsypywać, posypywać (piaskiem)"52 :: łot. bdrstit, -u, -Tju "posypywać, rozsypywać" (analiza synchroniczna: bar-styti <= ber-)\ išbarstau SD «rospędzam, rozganiam, rospraszam, rozsypuię», refl. išsibarstyti 1. "rozproszyć się", SD «rospierzchnąć się», 2. "poronić (o świni, owcy)", 3. "roztrwonić (pieniądze, majątek)". — Neopwk. barst-: barstalas "mieszanka ziarna i grubo mielonej mąki jako pokarm dla zwierząt, osypka" (=> barstalinis, -ė "o mące - do zasypywania karmy zwierzęcej", vb. denom. barstalióti "rozsypywać ziarno, mąkę"), barštiniai m. pl. "osypka", barstiis "który się rozprasza, sypie (np. o krótkim sianie)", išbarstos f. pl. "poślad", pabarstalai m. pl. "mąka do posypywania łopaty, na której się wsuwa chleb do pieca"; łot. barstės f. pl. "rozsypane zboże", barstaĮa c. "kto wszystko rozsypuje, rozsiewa, wszystkim prószy", izbarstas f. pl. "coś rozsypanego". — Neoosn. barsty-: barstyklė "słomiany kosz, z którego sieje się żyto", barstylai m. pl. "osypka" (syn. barstalas). — Neopwk. bars-: barsnóti, np. Paukščiams javų barsnók "Rozsyp ptakom (trochę) zboża". Podobnie zbudowane są czas. basnóti, gabsnóti, kapsnóti. beržas "brzoza, Betula", łot. bąrzs (bąrza, berze), stpr. berse EV "Birke". Obok tego psł. *berz-a-, sch. breza, ros. berėza, błr. bjaróza, czes. brfza, dłuż. brjaza, pol. brzoza. Prototyp pbsł. *berž-a- m. lub *berž-a- f. — Z uwagi na czas. wed. bhrńjate "błyszczy, jaśnieje", aor. abhrat, który pokazuje SP w postaci pie. *bhreh,g- (por. pb. *brėž- s.v. brėkšti), trzeba *berž-a/a- zakwalifikować jako formację vrddhi, którą dotworzono do SZ *b!rž- (zob. niżej biržė) < pie. *bhrhĮg-, tj. do formy słabej dawnego pdg. apofonicznego. Podobnym nowotworem jest stang. beorc "brzoza", stnord. bjąrk ts. (*berkó). — Drw. od berž-: beržynas "brzezina, las brzozowy" (=> beržynditis m. "młodniak brzozowy"), beržinė a. beržinė "rózga brzozowa", beržinė košė "chłosta, baty", beržyne "brzeźniak", beržinūkas "grzyb kozak, koźlarz, Boletus versipellus", beržytė "młodniak brzozowy" (n. rz. Beržytė), bėržta "gleba brzozowa, na której rosną brzozy", n. jez. Bėržtas, n. rz. Bėržtalis (por. łot. birzstala "zagajnik brzozowy"), Bėržt-upis 3x, bėržtva a. bėržva "las brzozowy, brzeźniak" (por. brastva ob. brasta), beržtvynas ts., paberžis m. "podgrzybek". — N. m. Beržai 2x, Beržė 3x, Beržėnai 5x, Beržija, Beržiniai 2x, Beržiniai 3x, Beržytė 1 lx, Beržoras (por. vaivoras). Złożone n. m. Bėržpelkis, Naujdberžė, Paberžė 13x, Paberžiai 10x, Šlapaberžė, Tribėržiai (=> Antatriberžis). N. rz. Beržas, Beržė, Beržė, Beržiena, Beržuona (war. Beržūna), Bėržupis 8x, n. jez. Beržą, Beržinis, Beržinis 3x, Beržoras. — SZ birž-: biržė gw. "brzezina, zagajnik brzozowy", biržtva "brzezina", łot. birzs, birzis, birze "brzeina; lasek liściasty" < pb. *blrž-. N. m. Baltabiržis, Pabiržė 4x, Pabiržiai 2x. Nową akcentuację pokazują biržūkas 2 p.a. "mały zagajnik brzozowy" i biržūklis m. 1 p.a. "rózga". — Odpowiednik zewnętrzny na SZ: wed. bhūrja- m. "gatunek
52
Por. lankstyti
d o linksta,
markstyti
do mirksta,
žangstyti
do *žingsta.
57 brzozy". Motywem znaczeniowym nazwy była połyskująca, biała kora odnośnego drzewa, por. alb. bardhe "biały" < pie. *bhrh,g-. besti, bedu, bedžiau 1. "kłuć czymś ostrym, wkłuwać, wtykać", 2. daw. "kopać, ryć ziemię", SD bedu «kopam, kopię», 3. "pędzić", įbesti "wetknąć, np. kołek w ziemię" (akis įbesti "utkwić wzrok"), nubėsti m.in. "wykopać (buraki)", subėsti "wbić w ziemię (np. widły); uszyć coś naprędce". Odpowiada łot. best, prs. bądu a. bezu, prt. bedu "kopać (dół), zakopywać, grzebać nieboszczyka" (bądama diena "dzień pogrzebu"), drw. bedit, -u, -Tju "kopać, grzebać", apbedit "pochować". Do pie. *bhedhh2-e- "bóść, kłuć, wtykać" (LIV2 66). W innych językach ukazują się refleksy prs. reduplikowanego pie. *bhe-bhodhh2-, por. het. paddai "grzebie" (grupa dd z pie. *dhh2), łac. fodió, -ere, fódl, fossum "kopać, zakopywać, grzebać, kłuć, przebijać, przeszywać; dręczyć, dokuczać" (o scs. bodę zob. niżej). — Drw. bedžioti "wtykać (tyczki), spulchniać (ziemię)". Nomina: bedėjas SD «kopacz» (łot. bedejs "grabarz"), bediklis m. "motyka; kopacz" (łot. bedeklis "kretowisko"), bedre (zob.). — Neopwk. bes-: besćióti: iśbesćióti "kopać ziemię dla jej spulchnienia", bestinis, -ė "o lodzie: rąbany" (w przeciwieństwie do pjautinis "cięty piłą"), n. jez. Bestinis 3x, bestukas "motyczka do kopania kartofli, bestūvas "oskard do kopania gliny", człony kompozycyjne °bestis (móliabestis) i °bestys (molbestys) s.v. mólis. — SO bad- < pie. *bhodhh2-: badyti iter. "kłuć, o zwierzęciu - bóść, uderzać rogami", badau SD «bodę, kolę, stursam kogo», ragais badau SD «trykam kogo», rugiena kójas bado "ściernisko kole w stopy", saulė akis bado "słońce razi oczy". Odpowiednik łot. badit, -u, -Tju "bóść, kłuć". — Drw. badelėtis "włóczyć się bez potrzeby", badelioti "kłuć chwilami to tu, to tam; bóść rogami" (suf. jak w gaūdelėti, gaūdelioti), badinėti "kłuć po trochu, czasami; obijać się, chodzić bez zajęcia". Nomina: badikas "bodliwy (o byku)", badiklis m. "cierń, kolec, szpikulec", badoma gelažis kareivių SD «koncerz» ["długi, prosty, ostro zakończony miecz", SŁXVij. Por. stpr. boadis n v "pchnięcie, Stych". — Neoosn. bady-: badydinti: Nebadydink gyvulių "Nie pozwól bydłu, żeby się bodło". — Iteratyw lit.-łot. z suf. -T- i st. o skłania do rekonstrukcji odpowiedniego czasownika prasłowiańskiego w postaci *boditi, *boždQ. Widocznie został on wyparty przez quasiprymarny czas. scs. bodą, bosti "bóść, kłuć", ros. bodu, bosti, pol. bodą, bóść itd. — Neopwk. na SO bas- <= bes- (besti) znajdujemy w dwu derywatach: 1. baslys "kół (w płocie)" — struktura porównywalna z kramslys <= krims- (krimsti, kremti)), 2. basnóti "bóść rogiem, szturchać łokciem, kuksać", częstsze baksnoti ts. (war. baksnoti, z insercją k przed sn i zmianą ks > ks). — Jest też neoosn. bast-, którą wyabstrahowano z iter. bastyti "wtykać tyki, wbijać kołki, słupy, pale" (z *bas-sty- od SE besti albo też z *bad-sty-), przen. bastytis "obijać się, włóczyć się bez zajęcia". Por. bastūnas "obibok, włóczęga", n. m. Bastūnai 2x (por. lakstūnas <= lakstyti), bastuoklis m. "koczownik", bastinėti "kłuć po trochu, lekko (o krowach)", bastinėtis "obijać się" oraz basćióti "kłuć po trochu" < *bast-ia-. — WSO *bod- <= bod- zaświadcza słowiański aoryst -basu scs. "przekłuł, przeszył rogami". — St. zanikowym do bed- było kiedyś bid-, zob. s.v. bydyti. bet I 1. spójnik przeciwstawny "lecz, ale", np. Ne baltas, bet juodas "Nie biały, lecz czarny". Nórs stipsi, bet žmonėm neįtiksi "Choćbyś zdechł, to (lecz) ludziom nie dogodzisz" (por. łot. bet "ale, lecz"). 2. spójnik przyczynowy "bo, ponieważ", np. Nespjduk { vandenį bet pats sugersi "Nie pluj do wody, bo sam ją wypijesz". Praforma nie jest jednoznaczna. Albo *be-ta, za czym przemawia dzukski refleks bet (*beti wydałoby dzukskie fbec), albo też *be-ti. Por. DP betdg "ale" obok beti labiaus "ale raczej" (prócz tego DP betaigi "ale"). W gwarach bet ukazuje się w połączeniu ze
58
slawizmem ale, ale: ale bet "jednak", bet ale ts. bet II 1. ptk. "przynajmniej, choć, choćby; jednak" (war. bet), np. Pasidarysim alaūs, bet bus linksmiau, "Zrobimy sobie piwa, przynajmiej będzie weselej". Nagi dar pasėdėkim — bet greičiau diena išeis "Posiedźmyż jeszcze — przynajmniej dzień szybciej minie". 2. ptk. nieokreśloności, por. bet kas "byle kto, ktokolwiek", bet kóks "byle jaki"; bet kada "kiedykolwiek", bet kaip "jakkolwiek", bet kur "gdziekolwiek". beveik, beveik adv. "prawie, niemal", w gwarach jeszcze "szybko, wkrótce" —ze skrócenia bevėikiai ts., por. Ar bevėikiai pasimatysim? "Czy szybko się zobaczymy?". Podobny skrót w veik "prędko, szybko; prawie, niemal" < veikiai. Połączenie adv. veikiai <= vb. veikti (zob.) z ptk. be, por. bemat, beregint. bėzdas a. bėzdas "bez, Sambucus" — zapoż. z pol. bėz. Grupa -zd- na miejscu -ztłumaczy się dostosowaniem fonotaktycznym do rodzimej zbitki -zd-, która pojawia się między samogłoskami, np. lizdas, bezdū. Paralele: grūzdas, abrozdas, razdumas, vėzdas. bezdėti, bezdū, bezdėjau "wydalać gazy z jelit, psuć powietrze, bździeć", też o zapachu wydawanym przez płonące łuczywo (.Balana degdama bėzda) :: łot. bezdėt, -u, -ėju "bździeć". Z udźwięcznienia *pezdėti, *pezdū. Formacja podobna do łac. pėdo < pie. *pesd-e-. — Drw. bezdalaim. pl. "bździny" (por. kosalai, myzalai), bezdalius "kto bździ", bezdinė "tyłek". — St. zanikowy typu TiTt= TeT, bizd- < pbsł. *pizd-, widać w lit. subizdū < *bi-n-zdu, -bizdaū, -bisti, cps. šikibizda c. "srajda". Por. psł. *pizdeti, słń. pdzdėti, pazdim, po udźwięcznieniu *bizdeti: sch. bazdjeti, ros. bzdetb, bzdit, pol. daw. bździeć, bidią, czes. bzdit (stczes. pezd, gen. pzda / bzda "tyłek")53. Por. gr. póeo) "bździeć" < pie. *psd-eie-. Brak refleksów SO fbazd-. Zob. syn. peršti. bezmėnas gw. "bezmian, "waga przesuwnikowa (bez szal)" — zapoż. z błr. bezmėn. War. bezvėnas. beždžionė "małpa, Simia", z beždžionė przez asymilację < z-j. Dawny war. na -a: bezdziona SD «małpa». Jest to przekształcenie wyrazu stlit. beziona (Biblia Chylińskiego), czyt. [be.zi.jó.na], który został zapożyczony z błr. obezbjdna i zmieniony drogą aferezy o- oraz adideacji do czas. bezdėti "pedere". Co do aferezy por. baragas < *abaragas, zańćius < azančius. Z hapaksem Chylińskiego koresponduje gwarowa forma wsch.-lit. beziona "małpa". Jest ona trójzgłoskowa, ponieważ w odnośnym dialekcie funkcjonuje opozycja fonemów /z'/:: /z/, umotywowana przez liczne pożyczki leksykalne słowiańskie. — Vb. denom. beždžioniauti "małpować, bezmyślnie naśladować". bybis, -io wulg. "członek męski, penis" (war. bybys). Odpowiada łot. bibis 1. "penis", 2. "człowiek nierozgarnięty, gapa", 3. nazwa straszydła, którym się grozi niegrzecznym dzieciom (war. bubis), 4. "obcy, gość - w języku dzieci" (biba puisis "obcy chłopiec", biba meita "obca dziewczynka"). Z uwagi na reduplikację uważa się za wyraz rozpowszechniony z języka dzieci. bičiulis, -io 1. "ten, z kim dzieli się barć, z kim się ma wspólne pszczoły", 2. "przyjaciel, bliski przyjaciel", 3. "krajan, ziomek". Juszkiewicz 1904, 207: bičiulis «wspólnik co do pszczół»: Su kuriuomi bičiulauni, vadinas bičiulis "Ten, z którym
53 Za tym, że istniało kiedyś iterativum *pizd-ati (na SW i z suf. -a-), przemawia derywat postvb. pol. pizda, ezes. pizda, ros. pizda "cunnus", pierwotnie "anus, otwór odbytnicy" <= "to, czym się bździ". N.B. Wyraz stpr. pisda "tyłek, Arsch" ob. peisda (dyftongizacja /"> ei) w słowniczku Grunaua jest zapożyczeniem polskim.
59
dzielisz pszczoły, nazywa się «bićiulis»"54. Derywat na -ulis od blčius "pszczelarz", SD «bartnik», to do bitė "pszczoła" (zob.). — Pochodne: bičiulienė "bartniczka; przyjaciółka", też "niedźwiedź" (eufemizm), bičiulystė "przyjaźń", bičiuliškas "przyjazny". Vb. denom. bičiuliauti a. bičiulauti 1. "mieć z kimś wspólne pszczoły, czasem jakieś zwierzą domowe", 2. "przyjaźnić się, kolegować", bičiuliuoti ts. — War. sufiksalny: biciuolis "ten, z kim się ma wspólne pszczoły", drw. bičiuolija "ludzie, którzy dzielą z sobą barć", vb. denom. bičiuoliuotis "mieć z kimś wspólne pszczoły; przyjaźnić się". bydyti, bydau, bydziau gw. "zmuszać (bydło) do powstania, przepędzać", išbydyti "wypędzić, wygnać skądś", pribydyti "postawić na nogi". Odpowiada łot. bidit, -u, -iju "sunąć, popychać, upychać, napychać". Nomen postvb. byda "bicie z targaniem, uderzenie", => bydaliuoti "bić targając". — Morfem byd- jest wzdłużonym alternantem do bid-, tj. do st. zanikowego, który należał do vb. bed- < *bhedhh2- "bóść, kłuć, wtykać", por. besti, bedu (model TiT <= TeT, jak np. big- <= *bheg- s.v. baigti). Jako znacz. etym. czasownika bydyti można więc przyjąć "kłuć ościeniem". — SZ bid- jest utrzymany w jęz. łotewskim, por. bidzit "grzebać w palenisku, w piecu; pchać, popychać" < *bid-T-, war. bidzit "pędzić do roboty" (=> bidzulis "pogrzebacz", bidulis "zaostrzony kawałek kości lub drewna, szpikulec do robienia dziur"), bidzinat 1. "kłuć ościeniem, dawać bodźca, szczuć", 2. "grzebać w piecu", bidziklis "drąg, żerdź drewniana do podważania, suwania, pchania". Tu również bikstit "kłuć po wielekroć, dziurawić; poganiać", z insercją k z *bistTt, to z *bis-stl- < *bid-stl- (por. lit. bakstytis ob. bastytis "bóść się"). — Z uwagi na to, że od SZ bid- oczekuje się nowego SO *baid- (por. staip- «= stip-, taik- <= tik-), można zapytać, czy część użyć czasownika baidyti "płoszyć, płosząc odpędzać" (zob. s.v. bijóti) nie jest motywowana czasownikiem bydyti. biednas, -a daw. gw. "biedny" — zapoż. z błr. bėden lub pol. biedny. — Drw. biėdnis m. "biedak", biednuolis m. ts. — biėdnykas daw. "człowiek biedny" — zapoż. z błr. bėdnik. bfesas "zły duch, szatan, diabeł" — zapoż. ze strus. *besu (por. ros. bes, bėsa, ukr. bis). Co do intonacji por. svietas, pavfetra. bigas, -a "krótki, mały (o palcu, ogonie)" — formacja na SZ big- do *beg- (pie. *bheg-), o czym zob. s.v. baigti. Znacz. etym. "ułamany, ucięty". — Drw. bigė "tępy nóż: ucięty ogon; krótkie włosy; kamizelka; wiejska zabawa", bigelis "małe dziecko", bigis m. "tępy nóż; przedmiot krótki, ucięty, ułamany; człowiek bez palca", bigis, -ė "o krótkim ogonie (pies, kura); (o dziewczynie) w krótkiej sukience", n. rz. Bigulis. Cps. biguodėgis, -ė "o krótkim ogonie". Vb. denom. nubiginti "skrócić". — Dubletem do big- jest SZ bug-, por. būgius, -ė "kto nie ma palca a. palców". bijóti a. bijótis, bijaū(s), bijójau(s) "bać się, obawiać się", SD bijausi ko «boię się; obawiam się czego», nieko nesibijojo "niczego się nie bał". Odpowiednik łot. bijatiės, -ajuós "bać się, czcić", stpr. biatwei, czyt. [bi.ja:tvei] "bać się", 3 os. bia, czyt. [bi.ja] "boją się". — Drw. bijinti g w. caus. "wprawiać w strach, straszyć". Nomen: bij onė "bojaźń, obawa", stpr. biasnan dat. sg., czyt. [bi.ja:snsn] "bojaźń". Neoosn. bij oj- (por. prt.):
54
Paralele znaczeniowe z jęz. niemieckiego: 1. niem. Genosse m. "towarzysz, towarzysz broni", stwn. ginoj, znacz. etym. "ten, z kim dzieli sią stado, bydło" (por. stnord. naut "bydło rzeźne lub pociągowe"), 2. niem. Geselle "czeladnik, towarzysz, kompan", znacz. etym. "ten, z kim dzieli się mieszkanie" (por. śrwn. sal, niem. Saal).
60
bijojimas "bojaźń, lęk, obawa", bijójimasis SD «obawianie się». — Czas. bijóti(s) to durativum stanu z suf. -a- od pwk. *bi-C / *bii-V (i w hiacie lrg.) < pie. *bhiH-. Forma antekonsonantyczna *bi-jest zachowana w jęz. łotewskim: bitiės, bistuos (prt. bijuos) "bać się", drw. bidinat "przestraszać, płoszyć, napominać", blles f. pl. "strach", parbilis m. "wielki strach, panika". — Alternant na SE, pie. *bheiH- "zlęknąć się, przestraszyć się" (wed. bhayate "lęka się"), odzwierciedla się zapewne w łot. biėdėt, -ėju "straszyć, wzbudzać strach, napawać strachem, przerażać kogo" — drw. od prs. intr. *biedu "boję się" < pb. *bei-de- < pie. *bheiH-dhe-. Neopwk. biedbiedinat "grozić, ostrzegać", biedeklis "kukła dla odstraszania ptaków", biedi m. pl. "straszydło, zmora". — Do formy SZ bij-V dotworzono SO w dwóch postaciach. Por. 1° SO baj-V: bajus "bojaźliwy" (paralele: gajūs <= išgijo, rajus nurijo, vajys <= nuvijo), baja "strach", bajai adv. "strasznie". Od baiwywodzi się vb. inchoat. baista, zob. s.v. baisti (gdzie też mowa o neopwk. bais-, baisūs). Lit. baj-V ma nawiązania w scs. boją są "boję się" oraz w stpr. pobaiint "ukarać" < *pabąj-in-ti (caus. na SO, por. bez apofonii: lit. bijinti). Por. 2° SO bai-C: baidyti caus. "straszyć, płoszyć, płosząc odpędzać, o zjawach - budzić przestrach", baidau SD «płoszam, straszę kogo [syn. baisinu]; trwożę kogo», atbaidau SD «odpłaszam; odstraszam» (por. łot. baidit a. baidinat "straszyć"). Neoosn. baidy-: atbaidymas SD «odwodzenie kogo», baidyklė "strach na wróble", SD «straszydło widome» (por. draudyklė, prausyklė). Na temat frq. *bai-styti zob. s.v. baikštūs. — Nomina z bai-: bailūs "strachliwy, płochliwy (o koniu)", SD «boiaźliwy» (=> bailybė a. bailybė SD «boiaźń», vb. denom. bdilauti DP "bać się, lękać się"), baimė "strach, lęk, bojaźń", SD «boiaźń» (łot. baime "strach"). N.B. Dotychczasowy wywód pbsł. allomorfu *baj-V / *bai-C z perfectum pie. *bhe-bhóiH-e wydaje się mało prawdopodobny. biksvės a. būksvos f. pl. gw. "spodnie; gacie noszone pod spodniami, gatki" (war. bikšvės, būksvės, būksos) — przekształcenie sufiksem -v- form *biksės a. būksos, które oddawały zapożyczenie niem. gw. buxen "spodnie" (samogłoski ilu są dwojaką substytucją za niem. u). Por. łot. biksas a. bikses f. pl. "spodnie" ze śrdn. buxen. bildėti, bildu, bildėjau "stukać, kołatać, turkotać" :: łot. bildėt, bildu, bildėju "mówić, powiedzieć", daw. "przemawiać" < *bhlH-dhe-; atbildėt "odpowiedzieć", piebildet "wspominać, napomykać o czym", iter. bildinat "przemawiać, pozdrawiać; mówić (dużo i długo)". N. jez. Bildėlis. Formacja lit.-łot. opiera się na alternancie SZ *bil-C (zob. bilti) od pwk. *bel-C < pie. *bhelH- "wydawać dźwięk". — Inchoat. bilsti, bilsta, bildo, zwykle subilsti "zastukać" :: łot. bilst, bilstu, bildu "powiedzieć, mówić; starać się (o rękę)". — SE bėld-C: belsti, beldžiu, bėldziau "pukać, kołatać (do drzwi, w okno), stukać, walić (pięściami)" :: łot. belzt, -zu, -zu "wymierzyć cios, uderzyć; bić w dzwon", belzėt iter. "uderzać, stukać". — SO bald-: baldyti iter. "stukać, walić, kołatać", baidytis "obijać się, włóczyć się; tłuc się, robić hałas", nomina: baldai (zob.), baldūs "nierówny, trząski (o drodze pełnej grud)". bilti, bilstu (gw. bylū < *binlu), bilaū "zacząć mówić", zwykle prabilti "przemówić, odezwać się". Formacja bazuje na alternancie SZ *b!l-C < pie. *bhlH-C od *bel-C < pie. *bhelH- "wydawać dźwięk", por. stang. bellan "ryczeć", stwn. bellan "szczekać" (-11- z *-lH-). Zob. też bildėti. Antewokaliczne bil-: prt. bilaū, drw. bilinti caus. "wszczynać rozmowę, zagadywać", bilūs "rozmowny". Nawiązanie w stpr. billit "mówić, powiedzieć", prs. 3 os. billa a. billi (billijsnans obi. pl. "powiedzenie", preibillisnai nom. pl. "obietnice"). — W S Z byl-: bylóti "mówić, gawędzić, obwieszczać", DP też "mieć rzecz,
61
powiadać, radzić, wyznawać, powtarzać, świadczyć, podnosić", SD tunkiai bylau «mawiam» (syn. kalbinėju, dažnai kalbu), «mowię» (syn. kalbu, tariu, išzundu žodi). Refl. bylótis "prawować się, procesować się". Nomina: byla "gawęda, rozmowa, mowa", DP m.in. "prawo, powieść, sprawa, rzecz", SD azusakau bylas «sądy zapowiedzieć»), też "pora": nakties byla "pora nocna" (paralele: pyla pilti, vyma <= vemti), bylósena "przewód sądowy" (neol.), bylūs "rozmowny, wymowny", nebylys "niemowa", daw. nebylka c. ts. (suf. słow.), nebylkis b.z.a. ts. Cps. bylavietė ... kurioj kas bylinėja su kuo SD «forum czyie, kędy stanie u prawa», też «grod, castrum nobilitatis» (syn. tiesavietė), bylinykas "pieniacz", DP "wymowca", SD1 «prawny, iuridicus, iurisperitus», nuobylis m. DP "umowa". — Vb. denom. do byla jest 1° bylduti "mówić, prawić", refl. byldutis "prawować się", cps. niekabylauju SD «kugluię, gesticulor, ago mimum» (syn. pamćmi), 2° bylinėti, -ja, -jo "prawować się, prowadzić o coś proces sądowy", DP bylinėti "pozywać, prawować", SD bylinėju «prawuię się z kiem; rozpieram się z kiem; wadzę się z kiem [syn. vaidinuosi]», dziś refl. bylinėtis "prawować się". Paralela: darbinėti <= darbas. — Formacja prs. bilstu została zanalizowana na bils-tu, co dało początek dwu neopierwiastkom: (1) bils-: bilsčioti "stukać (np. w ścianę)", bilsnoti "trzaskać", bilsdėnti "lekko stukać", bilscius "wrzawa, hałas", bilsmas "wrzawa, stuk, turkot", n. jez. Bilsas, n. rz. Bilsinycia, (2) bals- jako SO do bils-: balsas "głos" (zob.), balsnóti "lekko zastukać, np. w okno", balsterėti (b.z.a.) "zastukać", balsterti "stuknąć" oraz balstinėti "tłuc się, hałasować; włóczyć się" (por. garsgirs-). — N.B. Czas. balzginti "stukać" wywodzi się chyba przez dysymilację -zg- < -zd- z *balzdinti < *bals-dinti (paralele: paldisdinti "wydoić krowy" <= leisti, ausdinti "dać do tkania" <= austi). birbti, birbiū, birbiau 1. "brzęczeć, bzyczeć, bzykać (o lecących owadach, o pociskach)", 2. "burczeć komu w brzuchu, kiszkach", 3. "muczeć (o głodnej krowie)", 4. "warczeć (o psie)", 5. "beczeć (o dziecku)", 5. "huczeć (o maszynie)", apibirbti: Uždenk mėsą, kad musės neapibirbtų "Przykryj mięso, żeby muchy nie narobiły", išbirbti "wymłócić (młockarnią); wyjechać z turkotem". Czas. pochodzenia dźwiękonaśladowczego. — Drw. birbauti "bzykać (o owadach); popłakiwać (o dziecku); grać na trąbce", birbcióti "z rzadka muczeć (o krowach), popłakiwać (o dziecku)", birbėti, birba, -ėjo "brzęczeć, dzwonić (o szybie w oknie)", por. Žemė dreba, sienos virpa, langai birba, nakt{ užmigt negalima "Ziemia się trzęsie, ściany drżą, okna brzęczą, w nocy zasnąć nie można", atbirbėti "przyjechać z turkotem", užbirbėti "o szybie: pokryć się szronem, lodem". Nomina: birbynė a. birbynė "piszczałka zrobiona z kory olchowej a. wierzbowej, słomy, trzciny (syn. birbė)', fujarka; pusty koniec ptasiego pióra", przen. "płaksa". birkavas daw. "(rosyjska) miara wagi równa 10 pudom", łot. birkavs — zapoż. ze strus. birkov-iskū (pędu). Por. ros. bėrkovec. War. birkava, birkuva, ze zmianą v > /: birkolas (por. atlapas < atvapas, atlaša < atvaša). birvė gw. "brew" — zapoż. z pol. brew. — N. m. Bebirvai 2x (od *bebirvis "kto nie ma brwi"? Por. Bebarzdžiai <= bebarzdis). Zob. też bruvis. biržė 1. "wiecha, pęk gałęzi a. słomy, gałązki zatykane w polu dla oznaczenia granicy zasiewu", 2. "wiechy rozgraniczające sąsiednie pola", 3. "oznaczony wiechami zagon, który się zasiewa za jednym razem; nieszeroko obsiany zagon", 4. "pewna część lasu przeznaczona do wyrębu", 5. "pas wyrąbany w lesie". War. biržė (2, 4 p.a.), biržė (1 p.a.), biržis f . (4 p.a.), biržis f. (1 p.a.). Odpowiednik łot. birže a. birzs, birzis "bruzda; ograniczony bruzdami zagon, który siewca obsiewa jednym zamachem; kawałek pola
62
przydzielony do zorania; nierówno zasiane pasmo". Zapewne chodzi tu pierwotnie o wiechą złożoną z gałęzi brzozowych, por. biržė "zagajnik brzozowy" s.v. beržas. — Drw. biržikas "kto idzie za siewcą i oznacza wiechą, dokąd pada ziarno". Vb. denom. biržyti, -iju, -jau "oznaczać linię zasianego pola", biržioti ts. Por. łot. birzet "robić bruzdy". bitė "pszczoła, Apis mellifica", łot. bite, stpr. bitte EV "Bene". Bałtyckie bi-tróżni się od słowiańskiego *b!-k- / *bu-k-, por. cs. bičela ob. scs. bučela, ros. pčela, stpol. pczoła, czes. včela. Pochodzenie niejasne. — Drw. bičius "pszczelarz", gw. "pszczoła", bičių priveizdėtojas SD «bartnik» (syn. bičius), bitinas "królowa u pszczół, matka pszczela", bitynas "pasieka", bitininkas "pszczelarz" (=> bitininkystė "pszczelarstwo"), bitytis m., zwykle pl. bityčiai "zarodki pszczół". Cps. bitaulis m. "ul pszczeli" (por. aulys), bitkopis m. "podbieranie miodu, miodobranie", war. bičkopis. — N. rz. Bitė, Bita, cps. Bičlaidis, Bičupis, Bičiupys, Bitlaistis, Bitupis, Bitupys, n. jez. Bitinėlis, Bitežeris. N. m. Bitelė, Bitinai 2x, Bitininkai. biza 4 p.a. gw. "warkocz" — zapoż. z łot. biza (tu z dniem. fewe). bjaurus, -i "brzydki, odrażający, nikczemny, niecny, obrzydliwy, wstrętny", SD «plugawy, sprosny», bjaurūs šuo "zły pies". War. bjaūras, bjaurus. Odpowiednik łot. bĮaūrs "bardzo zły, straszny". Niejasne. — Drw. bjauratis, -iės f. "wstrętna pogoda" (por. sausatis sausas). Vb. denom. pasibjaurėti (3 os. pasibjauri) "brzydzić się, odczuwać wstręt", subjauroti "oszpecić", bjaurinti: išbjaurinu SD «gwałcę» (syn. pasiliju), subjaurinti "oszpecić". — SZ b jur-: pabjūra (war. pabjūrsta), -bjūro, -bjūrti "pogorszyć się, zepsuć się (o pogodzie, o drodze), oszpecić się", subjurti "zacząć łajać, fukać". blaivūs, -i albo blaivas, -a 1. "blady, jasny, (o niebie) niebieskawy, pogodny, bezchmurny", 2. "trzeźwy, nie pijany", 3. przen. "rozsądny, rozważny", SD blaivas «trzeźwy, sobrius»; blaisvas b.z.a. "blady; trzeźwy" - derywacja wymienna z suf. -svas zam. -vas. — Vb. denom. blaivytis "(o niebie) rozjaśniać się, przejaśniać się, (o pijanym) trzeźwieć", blaivėti, -ja, -jo ts., prablaivėti "(o niebie) rozjaśniać się", prasiblaivėt SD «wy trzeźwieć, roztrzeźwieć», prasiblaivyti "rozpogodzić się; wytrzeźwieć". — Jak st. zanikowy do blaiv- wygląda blyv- w izolowanym czas. blyvoti, -oja, -ojo "być nieprzytomnym, być w agonii" (por. gaivūs <= gyv-, gyvas). Niejasne. — N.B. Dotychczasowe zestawienie ze słow. bledu "blady", stang. blat "blady, wyblakły" (stwn. bleizza "siniak") nie jest na miejscu, ponieważ prowadzi do rekonstrukcji plit. *blaid-vas i formuły głosowej dv > v, która jest sprzeczna z faktami (por. erdvas, nie fervas, išdvėrti, nie fišverti, vaidvilkis, nie fvaivilkis). blakė "pluskwa, Cimex". Oboczność form łot. blakts i plakts "pluskwa" (< *plakutis, zob. plakti) nasuwa podejrzenie, że grupa bl- w nagłosie jest wtórna (por. też blusa < *plusa). Por. łot. plaks obok plakans "płaski, gładki" oraz pol. ploszczyca gw. "pluskwa" obok adi. płoski "płaski, gładki". Zob. też plaštaka < *plaśkata. — Drw. blakynė "miejsce zapluskwione", blakinis, -ė "zapluskwiony; o zapachu pluskiew". Vb. denom. blakinėti "szukać pluskiew; chodzić bez zajęcia, obijać się". blakstienos f. pl. 1. "rzęsy u powiek", 2. "powieki". War. blakštienos SD «powiek włosy». Z innym suf. łot. blakstiųi ob. plakstiųi m. pl. "rzęsy" (obok plaksts, plakste ts.). Etymologia sporna. Dotąd wskazywano na związek z adi. blakas a. blakanas "równy, gładki (o powierzchni jeziora, morza przy bezwietrznej pogodzie)", łot. blaks ts., pozostawiając bez wyjaśnienia fakt, że nie ma sufiksów -stiena-, -stina-. Lepiej jest wyjść od zwrotu blakstienas sudėti "zmrużyć oczy", który świadczy o związku nazwy "brwi" z
63 mruganiem, czyli "poruszaniem powiekami". Sb. blakstiena "rzęsa" można wtedy ująć jako drw. na -iena- od neoosn. blakst-, którą wyabstrahowano z vb. *blakstyti "mrugać". Por. blakstyti "błyskać (światłem) po nocy", co jest formacją na -sty- do pwk. blak- jak w blaksėti, blaksi, blaksėjo 1. "błyskać, migotać (o płomieniu)", 2. "mrugać, poruszać powiekami", blakcióti "migać, błyskać"55. Znacz. etym. blakst-iena- "to, czym się mruga". Wynika z tego, że pierwotnie wyraz ten musiał się odnosić do "powieki", nie zaś do jej owłosionego brzegu, zwanego "rzęsą". Co do derywacji sufiksem -n- od neoosn. na -st- por. lakstūnas od lakst- (lakstyti), lamstinis od lamst- (lamstyti), paistena od paist(paistyti). blankti, blanksta, blanko 1. "blednąc, stawać się bladym", 2. "tracić barwę, płowieć", 3. "słabnąć, gasnąć, mętnieć", nublankti a. prablahkti "przejaśnić się (o niebie)". Neopwk. blank- został wyabstrahowany z prs. infig. *bla-n-ka do *blakti, *blako. Por. pwk. blak- w czas. blaksėti, blakcióti, o czym s.v. blakstienos. Dalsze objaśnienie niepewne. Por. bluk- (blukti) jako ewentualny SZ do blak-. — Drw. blankinti "doprowadzić do bladości", blańkterti "przejaśnić się (o niebie)", blanka "zmierzch, mrok", blankas "równy, gładki, m.in. o powierzchni morza" (syn. blcikas), blankūs "blady, mętny, zamglony, szary; wyblakły; nieciekawy". blauzda 4 p.a. "goleń, podudzie; łydka", SD «łyst mięsisty, pęga», blauzdos f. pl. "łydki". Całkiem izolowane i niejasne. Obecność grupy -zd- nasuwa podejrzenie, że mogło tu dojść do udźwięcznienia konsonantyzmu praformy *plausta (por. grūzdas < *krustas, gdzie też inne paralele). Pod względem formalnym można by blauzda wstawić w związek z czas. plaustyti "pławić w wodzie, płukać, prać, myć" (intens. do pl audžiu, plausti "płukać"), ale znaczeniowa strona tego zestawienia pozostawia wiele do życzenia. — Drw. blauzdinė "nagolennik", blauzdinės veltos f. pl. SD «suleiaty» ["pilśniowe buty okrywające łydkę", por. syn. apavis sruoguotas]. Cps. blauzdikaulis m. "kość goleniowa". — N. rz. Blauzda, Blauzdelė. N. m. Vilkablaūzdė. blėka gw. "blacha; naczynie do pieczenia", war. blėkd 2, 4 p.a. — zapoż. z błr. bljaxa (<= pol. blacha). blėkai m. pl. daw. gw. "flaki, jelita zwierzęce; potrawa z flaków", przez sonoryzację bl < pl z plėkai (gw. ts.), to zapożyczone z pol. flaki. Co do substytucji lit. lė por. pleška. blėsti, blėsta, blėso "przygasać (o ogniu), pokrywać się popiołem (o żarach)", atblėsti "ostygnąć (o piecu)", užblėsti "zniknąć (o ogniu w ognisku), zgasnąć (o lampie naftowej)". Neopwk. blėst-: blėstauti "palić się słabym ogniem" (por. pykstanti, vargstauti). Bez etymologii. Transponat pie. ^bhlehjS-. Natomiast w związku z pwk. blendpozostaje syn. blysti, blysta, blyso m.in. "przestać się żarzyć, dogasać", zob. bląsti. blęsti, blendžių, blendžiaū "zaprawić zupę mąką, mieszać, mącić; bić". Pod względem formy odpowiada łot. bliėzt, bliėzu, bliėzu, kuroń. blenst, blenzu, blendu a. blenzu "ledwo widzieć, być krótkowidzem, patrzeć, wypatrywać, szpiegować, czyhać; mówić głupstwa", jak również scs. blądą, bląsti "błądzić, mylić się; paplać". Do pie. *bhlendh- "zmącić (się)" itp., por. goc. blinds "ślepy" < *blenda-, SZ stnord. blunda "spać,
55
Są też formy na SZ blik- (<= *blek-), blikcióti "błyszczeć, połyskiwać (słabym światłem)", bliksėti ts., WSZ Mykčioti "migać (słabym światłem, płomieniem)", blyksėti, blyksi, -ėjo "błyskać (o błyskawicy)".
64
drzemać" (właśc. "mieć oczy zamknięte"), blundr "drzemka". — SZ blind-: bl{sti, bl{sta, blindo "zmierzchać się, mętnieć (o wodzie), zastygnąć, zgęstnieć (o kaszy), wycierać się, cienieć, dziurawiec (o tkaninie), tracić blask a. rumieniec, blednąc; psuć się (o drodze)", blista SD «mierzcha się, mrok pada», łot. kuroń. blinst, blinstu, blindu "połyskiwać, zmierzchać się", blińdet, -u, -eju "błyszczeć, migotać". Nomina: blindė "gatunek wierzby" (zob.), prieblinda "pomrok, zmrok, zmierzch". Por. łot. blirlda c. "krótkowidz, kto niedowidzi; kto się błąka, wałęsa, obibok". — Z prs. bl{sta wyabstrahowano neopwk. bl{s> blys-, por. blysti, blysta, blyso 1. "rozwidniać się, świtać", 3. "bieleć (od słońca)", 4. "(o węglach) przestać się żarzyć, dogasać", išblysti "poblednąć, zblednąć". — Niejasne jest natomiast krótkie i w paralelnym neopwk. blis-, por. pdg. bllsti, blysta, bllso 1. "zmierz,chać", 2. "przygasać (o płomieniu świecy)", 3. "pokrywać się popiołem (o żarze)", 4. "siwieć, stawać się białoszarym", blisas "(o koniu) z białą łysiną na łbie", bllskaktis m. ts. — SO bland-: išblandyti "ocucić, wytrzeźwić; wybić ze snu". Refl. blandytis 1. "ściemniać się, zmierzchać, chmurzyć się", 2. "rozjaśniać się, wypogadzać się", apsiblandyti "zachmurzyć się (o niebie); stać się sennym", išsiblandyti "wypogodzić się; oprzytomnieć (po śnie, po upiciu się), trzeźwieć". Por. (1) łot. sabluoditiės "zbłądzić, zabłąkać się", (2) słow. blązdą, bląditi "błądzić, grzeszyć, uprawiać nierząd". Nomina: blanda "zachmurzenie, mgła", apyblanda "przedświt, półmrok, zmierzch", prieblanda "pomrok, zmrok, zmierzch", blandūs "niejasny, mętny; zmierzchający, pochmurny, ciemny", też "zawiesisty, gęsty" (łot. bluozs "gęsty, zwarty"), blandi sriuba "gęsta zupa". Vb. denom. blanduoti "wyglądać nieczysto, mętnie". blezdinga 3 p.a. "jaskółka, Hirundo", war. blezdinga, blėzdingė, blezdingė, z insercją g: blegzdinga (Bretkun). Leksem blezd- stoi w zupełnej izolacji. Jeśli założymy, że blezd- pochodzi ze zmiany plezd- (udźwięcznienie pl- > bl-, jak np. w blakė, blusa), to otworzy się możliwość nawiązania nazwy jaskółki do czas. plezdū, plezdėti "trzepotać, uderzać skrzydłami; szybować po niebie, latać"; stanowi on wariant czas. plazdu, plazdėti (zob.). Por. zdania: Kregždės plėzda padangėse "Jaskółki szybują pod niebem". Kregždės plazda, bus lietaus "Jaskółki szybują / latają, będzie deszcz". Kregždės taip aukštai plazdi "Jaskółki tak wysoko szybują". Rekonstrukcja: *plezd-inga < *plazd-inga, znacz. etym. "ptak szybujący". Suf. -inga powraca w kregzdingd "jaskółka" (zob. kregždė) i kuolinga "kulik". — Łot. bezdeltga "jaskółka" uchodzi za przekształcenie formy *blezdlga (= lit. blezdinga) pod wpływem adideacji do czas. bezdelėt "wiederholt ein wenig fisten, popierdywać". Osłabia tę hipotezę brak poświadczeń dla czas. fplezdet, fplazdet. bliaukti, bliaukiū, bliaukiaū 1. "ciec (o ślinie, krwi), lać się (o łzach, pocie), wylewać się, padać (o deszczu)", 2. "płakać", 3. "palić się mocnym ogniem", 4. "kląć, przeklinać", pribliaūkti tr. "zanieczyścić wymiocinami". Nawiązanie w łot. b\auka "płaczliwe, niespokojne dziecko". Niejasne. — Drw. bliaukóti "lać, padać (o deszczu); płakać; przeklinać". bliauti, bliauju a. bliaunu, blioviau "ryczeć, beczeć (o zwierzętach); płakać; porykiwać przy śpiewie; kląć, bluźnić; pleść bzdury, paplać". Odpowiada łot. bfaūt, bĮaūju a. bĮaunu, b\avu "ryczeć, beczeć", atbĮaūt "krzyknąć w odpowiedzi (o nawoływaniu się w lesie)", piebĮaūt "przywołać krzykiem". — SZ bliū-C / bliuv-V: bliūti, bliūvū (war. bliūju, bliūnū, bliūstu), bliuvaū "ryczeć": prabliūti 1. "zacząć ryczeć, zacząć wrzeszczeć, strofować plugawymi słowami", 2. "o ropniu: pęknąć i rozlać się", išbliūti "o piaście koła: rozklapać się, rozluźnić się", bliuvoti "ryczeć, buczeć", nomina: bliūvas "krowa, która
65
dużo ryczy; dziecko płaksa; krzykacz; papla, gaduła". N. m. Bliumu Bliuviškiai. N. rz. Blivdkas < *Bliuv-okas. Por. łot. sabĮilt "spłynąć, zlać się w jedno", b/udinat "doprowadzać do krzyku". — Pie. *bhleuH- / *bhluH-, por. gr. c|)Ai£i "jest dosyć, jest w obfitości", SZ cj)Au8i "przelewa się, tryska, wybucha; zalewa potokiem słów, paple", cĮjAuoę, -eoę n. "próżne gadanie, paplanina, głupstwa", z *phluu-V przez zanik digammy. — Pb. nagłos blrozpowszechnił się ze st. e, bUau-, na formę st. zanikowego (zob. bliūti zam. *blūti) oraz WSZ, np. pabliūvoti "poryczeć przez pewien czas", bliūva 1. "płacz, ryk", 2. "płaksa. beksa", bliūvis m. "ryk, ryczenie", jaučio bliūvis SD «beczenie, bek», bliūvokas "kto ryczy (o cielęciu)". — WSO: blioviau (prt.), drw. bliovimas "beczenie", łot. bįavindt "doprowadzać do krzyku", b\avat "paplać". — N. m. Bliovai. bliežti, bliežiu, bliežiau b.z.a. gw. "rzucić". Wraz z łot. bliezt, bliežu, bliezu "bić, uderzać, rąbać, targać; szybko i energicznie pracować; iść z trudem, ociężale" kontynuuje pbsł. *bleiž- z pie. *bhleig- "uderzać". Por. łac.fligo, -ere "bić, uderzyć, zwł. powalić na ziemię", ajfllgó "rzucić o ziemię, powalić, rozbić, uszkodzić" (praforma *bhleig-ue-, por. LIV 2 88-89, tam też o gr. (j)A,i"Pco "gnieść, ściskać"). — SZ *bliž-: łot. blizas f. pl. "ruiny", lit. żm. bliže "radło". — WSZ *bllž-: blyzoti, -o, -ojo intr. "o ciężko chorym: leżeć bezwładnie, bez ruchu, nie wydając z siebie głosu" (=> blyzótojas "kto «blyžo», kto jest ciężko chory"), gw. blyžinti b.z.a. "iść" (por. łot. bliezt "iść z trudem, ociężale"). Nomina: blyzė "skaza na płótnie lnianym, w tkaninie" (=> blyziuotas "ze skazami"; brak vb. *blyžiūoti), łot. bliznis "wiatrołom, powalone przez wichurę drzewa w lesie". — SO blaiz-: lit. blaizyti "ścierać, łuskać, usuwać skórkę, łuskę" :: łot. blaiz.it, blaizit, -u, -Iju "uderzać o co, rzucać, gnieść, zgniatać, naciskać, pocierać, masować". — W słowiańskim poświadczone są tylko nomina z osnową *bliz- (/ z pbsł. SE ei albo WSZ T). Por. z jednej strony ros. gw. blizna "skaza w tkaninie; ślad po ranie", sch. blizna ts., pol. blizna "ślad po zagojonej ranie, znamię, piętno" (znacz. etym. "ślad po uderzeniu"), z drugiej strony adi. scs. blizu "bliski", ros. bh'zkij, czes. blizky (znacz. etym. "przyległy, styczny" "zbity"?). blynas d a w . g w . "blin, r o d z a j n a l e ś n i k a z m ą k i ( g r y c z a n e j , ż y t n i e j , p s z e n n e j ) lub z t a r t y c h k a r t o f l i " , t e ż " g o t o w a n y p l a c e k " , p r z e n . "płaski p r z e d m i o t ; k r ą g na w o d z i e " , w a r .
blynas,
blynai pl. « k r ę p l e , c i a s t o s m a ż o n e » — z a p o ż . z błr. blin (por. strus. mlinu). blindė "gatunek wierzby, Salix caprea", SD «wierzba, Salix» (syn. gluosnis, žilvitis), war. blinda, blindis, -ies f. oraz blendė. Drw. blindynas SD «wierzbina, wierzbowy gaiek», blindinis, -e "wierzbowy, z wierzby, z drzewa wierzbowego zrobiony". Łączy się z czas. blįsti, blindo, zob. bląsti. Znacz. etym. "drzewo o jasnej korze" (?). N. rz. Blenda, Blendžiava, Blinda. bliudas "misa, miska", SD «misa spora głęboka» — zapoż. z błr. bij udo. — Drw. bliūdelis m. SD «miseczka». N. jez. Bliūdelis 8x, Bliūdenis, Bliūdinis, Bliūdys, n. rz. Bliūdas, Bliūdalis. blizgėti, blizga, blizgėjo "błyszczeć, połyskiwać, świecić się, lśnić", SD blizga «miga się, migoce», inchoat. bligzti, blyzga, blizgo "zacząć błyszczeć" (z prvb. pa-, pra su-), => bligznóti "błyskać, połyskiwać", caus. blizginti "pucować, polerować, glancować; świecić (w oczy)". Nomina: blizgalas "błyskotka", blizgesys "błysk, połysk", blizgūs "błyszczący, połyskujący". Niejasne. Grupa -zg- przemawia za innowacją litewską. blogas, -a "niedobry, zły, marny, chudy, słaby", łot. blags "słaby, wyczerpany chorobą; zły (o drodze, o człowieku, o niegrzecznym dziecku), kłótliwy" — zapoż. ze stbłr. SD
66
blagij "lichy, marny, zły", z okresu przed spirantyzacją g > h (błr. bldhij). — Drw. bloguma "niedogodność, trudność" (Dabar bus pati bloguma "Teraz będzie najgorsze", tj. największa trudność), blogumas "niedobry, zły stan", cps. blógmetis m. "ciężki czas, kryzys". Vb. denom. pablogti, -blogsta, -blogo "pogorszyć się, pogarszać się" (Rūdeniorai pablógsta "Jesienią pogoda się pogarsza"), też "nieco schudnąć, zmizernieć", blogėti "pogarszać się, chudnąć, słabnąć (o chorym), bldginti "wycieńczać (konia)", pabloginti "pogorszyć co", bloguoti "źle się czuć, niedomagać". blokšti, bloškiū (gw. blaškiū), bloškiaū "rzucać (na ziemię), obijać o co, trzepać", blaškiu SD «młocę», bloškiu žemėn SD «obalam kogo; uderzam kogo o ziemię», cps. apiblokšti "obijać snopy zboża dla wymłócenia ziarna", nublokšti "zrzucić, strącić (na ziemię), odrzucić, odtrącić" (nublokšti nuo arklio "zrzucić z konia"). blokš-C jest neopierwiastkiem, który wyabstrahowano z prs. *blokštu. To ostatnie było refleksem formacji *blókstu < *blśg-stu, gdzie pwk. *blag- był kontynuacją pie. *bhleh2g- "bić, uderzać", por. łac. *flago flagitare "domagać się usilnie". Antewokaliczny allomorf blošk-V stał się punktem wyjścia dla st. zanikowego blašk-, por. blaškyti "rzucać, ciskać, miotać, ganiać, pędzać (gęsi), płoszyć, wichrzyć (włosy)", blaškau SD «szamocę», refl. blaškytis "rzucać się, miotać się, tułać się, poniewierać się, pierzchać, rozbiegać się". Nomen: blaškai m. pl. "wymłócone przez obijanie snopy, których słoma przeznaczona jest na strzechę". blovieščius, -iaus daw. gw. "święto Zwiastowania Najświętszej Marii Panny (25.III.)" — ze zmiany *blavieščius < *blayavieśćius, co zostało zapożyczone z błr. daw. blagovėščie a. blagovėstb. War. bloviėščiai m. pl., ant dienos Błowieficziu DP "na d z i e ń Zwiastowania". blūdas "błądzenie, obłęd (pijacki), szaleństwo" — zapoż. z błr. blud. Vb. denom. blūsti, blūstū, blūdaū "tracić głowę, głupieć; przejawiać silne uczucia, szaleć, wariować". — blūdyti, blūdiju, blūdijau "błądzić, chodzić bez celu, błąkać się; majaczyć w gorączce, mówić od rzeczy" — zapoż. z błr. blūditb. — Drw. sublūdyti "zgłupieć, zwariować", blūdinėti "błąkać się, błądzić". blukti, blunka, bluko "płowieć, blaknąć, odbarwiać się, tracić intensywność barwy" (syn. plūkti), caus. blūkinti "czynić wypłowiałym" (Saulė ir lietus blukina drapaną "Słońce i deszcz odbarwiają odzież"). Niejasne56. Może bluk- jest obocznym do blik- st. zanikowym od pwk. *blek- / blak-? Zob. blakstienos, blańkti. Por. też wykrzykniki blūkt (o szybkim zgaśnięciu ognia), blūkt (o nagłym pojawieniu się ognia). blusa 2 p.a. "pchła" (SD1 ma war. blusia), łot. blusa ts. — formacja identyczna z psł. *bluxa, rcs. blibca, ros. bloxa, ukr. blixa, sch. būha (pl. būhe), stcz. blcha, czes. blecha, pol. pchła (z metatezy *płcha, to z *błcha). Porównanie z wed. plūsi-, stwn.flóh, orm. Iow < *plus- każe przyjąć wtórną sonoryzację *pl- > *bl- w pbsł. nagłosie (paralela: blužnis). Jeszcze inna konstelacja spółgłosek w odpowiednich wyrazach gr. iJjuAAa "pchła" < *psul- i łac. pūlex, -icis m. ts. < *pusl-. — Drw. blusinės f. pl. "pokrzywka, wysypka na skórze", blusėtas šuo "zapchlony pies", blūsius "pchlarz". Vb. denom. blusautis "iskać się, szukać pcheł", blusinėti "szukać pcheł", przen. "doszukiwać się czego, czepiać się".
56 Porównuje się z walij. blyng- "rozzłościć się" i śrwn. blūc, bliuge "nieśmiały, bojaźliwy" (stwn. 'być niepewnym, wątpić"), stang. ungeblyged "nieustraszony".
blūgison
67
blužnis, -iės f., acc. sg. blužnį 4 p.a. 1. "śledziona", 2. gw. "płuca", SD blužnė «śledziona, słodzona». Por. stpr. blusne EV "śledziona, Milczę". Nagłos sonoryzowany z *pl-, podobnie jak w wyrazie blusa (zob.). Rekonstrukcja: pb. *(s)plužnis, to z metatezy *(s)pulžnis < pie. *(s)plgh-ni-. Por. aw. spdrdzan-, sti. plThdn- m. i łac. Hen, -enis tri. "śledziona" (*llh-en) obok gr. oTrArjv, GTTATIVOC; ts. Scs. slezena z *selžena < *selgh-enpokazuje zatratę p i dwa stopnie pełne. Tych rozbieżności dotąd nie wyjaśniono. bóba "baba, stara kobieta", łot. baba ts. — odpowiada słow. baba "matka ojca lub matki; stara kobieta < pbsł. *baba. Twór oparty na reduplikacji (z języka dzieci?). — Drw. bobiškas "baba, kobieta" (por. moteriškas, mergiškas), bobyna "babina" (por. diedyna), bobšė "starucha, babsko" (por. mergšė), bobštė 1. "starucha", 2. "akuszerka". Cps. bobkalys a. bóbkalis m. "czwarty mąż wdowy" — drugi człon do vb. kalti "kuć, wbijać", znacz. etym. "przykuty do (starej) kobiety", por. užkurys, užtupys; boblaižis m. "tłuczek do kartofli" (por. laižyti), boblaužis m., boblauža c. "kobieciarz, rozpustnik" (por. laužti), bóbpone "baba udająca panią", bčbštagara "baba stara i zła", dosł. "babsko-piekło" (por. bobštė, pragaras), bóbturgis m. "targ przed zapustami", bobvyris m. "zniewieściały mężczyzna", bobžolės f. pl. "zioła lecznicze". — N. m. Bóbaraistis, Bobka Inis, Bóblaukis 3x. bočius, -iaus 1. "ojciec", 2. "ojciec ojca a. matki, dziadek", 3. "starzec", 4. "przodek" (syn. sentėvis) — przekształcenie sufiksalne wyrazu bocid m.57, oddającego zapoż. z błr. bacja. War. bočis. — Drw. bocėlius "dziadek", bočiškai adv. "jak stary człowiek, nie spiesząc się (pracuje)". bodėtis, 3 os. bodisi ob. bódisi, bodėjosi "przykrzyć się, brzydzić się, czuć niechęć do kogo lub czego, czuć obrzydzenie, wstręt". Por. też SD bodžiuosi «mierżę się czym [syn. dygiuosi]; przekwintuię», bodžiuosi iš ko «przykro mi, ciężko mi». Niezwrotne: atbodėti "obmierznąć, sprzykrzyć się", bodėti "cierpieć głód, przymierać głodem", SD bodžiu «mrę głod» (brak w LKŽ), co zostało w SD wymienione wraz z baduoju i badu kinčiu jako synonimami. Do tego może badas "głód" (zob.) jako forma na SZ a (<= SP a). Czas. inchoat. -bósta, -bódo, -bósti (prvb. at-, į-, nu-, pa-) "znudzić się, sprzykrzyć się, stać się przykrym, uprzykrzyć się, obmierznąć", \bosta man SD «markotno mi, niemiło mi [syn. bostu mi unt tavis}», įbodau SD ts., nubostu SD «przykrzę się komuv, nubostu kam SD «dokuczam komu» (syn. varginu). — Refleks bod- < *bad- najprawdopodobniej nie jest fonetyczny (brak nawiązań w zakresie pie. *bheh2dh-). Takie wypadki, jak bog- zam. buog- (s.v. bėgti), slog- zam. sluog- (s.v. slėgti) oraz sod- zam. suod- (s.v. sėdėti) każą liczyć się z analogicznym zastępstwem fonetycznego refleksu ;!:buod- przez lit. bod-, mianowicie na mocy sekundarnej apofonii bałt. *e => *a, która się wzoruje na stosunku *e *a wśród samogłosek krótkich. Jeśli założymy wyjściowe :i:buod-, to będzie można je objaśnić jako alternant na SO, *bód- < pie. ^t>hoHjcih-, i powiązać z pwk. ' ^ e h ^ ^ p r z e ć , napierać, nalegać", por. wed. badhate "prze, naciska, pili", abTbhatsata "poczuł wstręt", scs. bėda "nędza, bieda, cierpienie, niedola" (zob. też wyżej lit. bėda). — Drw. atbodus darbas "obmierzła robota, praca", bodus "przykry, nudny, dokuczliwy, uciążliwy", DP "mierziony", nuoboda c. "nudziarz", nuoboda SD «mierziączka; przykrość», nuobodūs "nudny". Neoosn. bodėjbodėjosi): bodėjimas "zniechęcenie, znużenie",
57
Por. wsch.-lit. To bernuko
bočia buvo kvarcis "Ojciec tego chłopca był chory"
68
bodėjimasis SD « m i e r z i ą c z k a » (syn. dygėjimasis). boginti, boginu, boginaū 1. "nieść, ciągnąć coś ciężkiego, niewygodnego, taszczyć, nieść a. ciągnąć w pośpiechu", 2. "pędzić, biec dokądś", też boginti ts; įboginti "wwlec, wtaszczyć do środka", išboginti m.in. "spowodować wykipienie; poronić", paboginti "zmusić do ucieczki", DP "porwać", praboginti "przewietrzyć (piec)". War. sufiksalny: bogenti, -enū, -enaū. Drw. boginėjas a. bogintojas "woźnica", bogūnas DP "zbieg, zbiegły". — Czas. boginti stoi na miejscu *bogyti "wprawić w ruch", co było causativum-iterativum do bėgti "biec". Morfem bog- jest produktem innowacyjnej apofonii *bag- <= *beg-. Paralele: sodinti <= sėsti, sloginti <= slėgti. Zob. też brož- s.v. brožti. — Ciekawy jest wyraz bokštavimas DP "ucieczka", ponieważ zakłada on *bokśtauti "uciekać" jako drw. intensywny na -au- do *bokštyti. To ostatnie z *bokstyti < *bag-stl- (por. łot. buókstities "błąkać się, włóczyć się" < *bóg-stl*beg-), z dodatkową zmianą ks > kš. — Czas. bóglinti, -inu, -inau "iść z trudem, wlec się" wygląda jak vb. denom. od sb. *bog-la c. "kto się wlecze". bokštas "baszta, wieża kościelna" — zmienione z *boštas przez insercję k. Zapoż. z pol. baszta "wieża obronna", ze zmianą rodzaju gramatycznego na męski (por. war. bakšta u Bretkūną). Co do akutu w pożyczkach por. np. popiežius, Povilas, stórasta. N. rz. Bókstupis a. Bókstupelis. bosas I "bas, najniższy głos męski; niski rejestr dźwięków w instrumencie muzycznym; instrument muzyczny smyczkowy a. dęty o najniższej skali" — zapoż. z pol. bas. — Drw. bosyti, -iju, -ijau "wtórować basem". bosas II daw. gw. "beczka" — zapoż. z niem. Fafi. — Drw. bosinis, -ė "podobny do beczki", bosius "bednarz". botagas daw. "bicz, bat" — zapoż. z błr. batóg. War. żm. votagas (> uotaks). Por. jeszcze SD botagas drūtas «korbacz» ["bicz rzemienny, bykowiec", SŁXVI], botagas šikšninis gały švinu turįs, kiestenius «basałyk» ["bicz zakończony kulą ołowianą", SŁXVI], botagas totoriškis «nahayka» ["krótki bicz z grubych rzemieni", SŁXVL]. — Drw. botagaitis m. "biczysko". Cps. botkotis m. "biczysko", gw. botagotis m.in. SD «biczysko», z kontrakcji *botag-kotis (zob. kótas). Vb. denom. botaguoti "biczować, batożyć". bradyti, bradaū, bradžiaū "brodzić", SD «brodzę po wodzie» :: łot. gw. bradit "przechodzić w bród" (zwykle bradat, -aju "brodzić po wodzie, błocie; deptać, tratować, np. zasiew", izbradat "podeptać") — odpowiada cs. broditi, broždą, sch. bróditi, ros. broditb, brožū, pol. brodzić, brodzę,, < pie. *bhrodh-eie-. Drw. iteratywny do brendū, bristi (zob.). Inne deverbativa: bradžioti, -ju, -jau iter. "brodzić" :: łot. bražat, -aju, też "chodzić bez celu" (obok bradat, -aju "brodzić; deptać"), bradinti caus. "zmuszać (bydło, konie) do brnięcia, brodzenia". — Nomina z brad-: brada "wielkie błoto, grząskie miejsce, grząska droga; bród na rzece, mielizna", też "brodzenie z brodnią; ślad wydeptany", bradai m. pl. "wielka sieć ciągniona z dwóch łodzi" (syn. bradinė), bradas m.in. "bród na rzece" (Arkliai paupy ties bradū ganosi "Konie pasą się nad rzeką na wprost brodu"), łot. brads :: psł. *brodu "bród", cs. brodu, sch. bród, ros. brod, bródu, pol. bród, brodu. Inne: atabradas "mielizna z brzegu", bradiena "czas, gdy drogi są nieprzejezdne; zła droga", bradinys "brodnia" (łot. bradenis ts.), bradesys ts., bradma "brodzenie, bród", imbradas "brodnia" <= įbredū "brodząc wchodzę" (co do im- por. imbuvys), išbrada "płycizna z twardym dnem u brzegu jeziora", nūobradas "bród, płytkie miejsce w rzece a. jeziorze", nuobradas "zuchwalec, natrętnik, arogant", nūobrada c. "włóczęga" (z tym
69
por. ros. sumasbród "obłąkany, szaleniec, wariat"). Cps. dvibradis m. "brodnia włóczona przez dwóch ludzi" (war. dvibredis), dvibradis, -ė 1. "ciągniona przez dwóch ludzi (sieć)", 2. "rozdwojone, wyrastające z jednego pnia (drzewo)". — N. rz. Bradas 2x, Bradėliai, Bradesa, n. jez. Bradesas, Bradesėlis. N. m. Bradesai, Bradėsiai, Bradiškės, cps. Ilgabrada, Ilgab radai, llgabradė, llgabrados, Pabradė, Pabradumė, Užbradumė. O nowym S O b raid- (braidyti) zob. s.v. brangūs, -z "drogi w cenie, kosztowny". Bez etymologii. Vb. denom. brangsta, brango, brangti "drożeć", branginti "cenić, szanować, oszczeŁdzać; żądać wysokiej zapłaty", brangintis "cenić się, wynosić się; nie dawać się uprosić". — SZ bring-: pabringti, -bringsta, -bringo "podrożeć". brantas 1. "kanianka, Cuscuta, roślina pasożytująca na koniczynie, lnie. konopiach", 2. "powój, Convolvulus", 3. "gangrena". Też plurale tantum brantai 1. "kanianka", 2. "wysypka na skórze", 3. "syfilis", SD «franca, lues venerea», 4. "pewna choroba drzew". Wyraz ten uchodzi za zapożyczenie z niem. gw. brant "choroba roślin". Warto jednak zwrócić uwagę na to, że w części użyć brant- mogłoby być alternantem na stopniu o do czas. brent-, zob. brąsti, brento "butwieć, gnić". — Drw. brdntėtas "ogarnięty kanianką; chory na syfilis, syfilityk", brantuotas ts., brantiėliai m. pl. "wysypka", brantūčiai m. pl. "kanianka", cps. brdntrugis m. "sporysz, grzyb pasożytujący na kłosach żyta i wielu traw, Claviceps purpurea", brdntšašiai m. pl. "trąd, lepra". brasta 4, 2 p.a. "bród". Najbardziej rozpowszechniona z wielu nazw "vadum", które wiążą się z pwk. bred- "brnąć, brodzić", zob. s.v. bristi. Analiza: bras-td (synonimy: bras-tas, bras-va). Chodzi tu o derywację od neopwk. bris- z udziałem stopnia o. Paralele: smarsas <= smirs-, ląsta lįs-, maistas <= mis-. — Strus. n. m. Bręsti "Brześć Litewski nad Bugiem" i stpol. Brześć na Kujawach wskazują na zanikłe sb. *bresti "bród" (uwaga A. Bańkowskiegop.l.). — Neoosn. brast-: brastingas SD «brodzisty, brod maiący; zbrodzony» (syn. perbredamas), brast-va "bród", brastv-alis m. "błotnista droga przez las", znacz, etym. "coś podobnego do brodu" (por. suf. w duburkalis, kurpalis). Por. niżej ° brast vis. — N. rz. Brasta 9x (war. Brazda), Brastelė 4x. N. m. Brasta 3x, cps. Ilgbrastė, PabrasčiaL Šventybrastis, Užbrasčiai, Užūbrastis, Vilkabrastis. N. bagna Gilbrastis (dosł. "Głęboki Bród"), => n. rz. Pagilbrastis. — N. rz. Brastva 5x, Ilgbrastvis. — Por. stpr. nazwy brodów z XIII w.: B alkom-b rastum ob. G alko-b rastum, Gintebrast, -brost, -b rust, Cucenbrast, Chueunbrasth (por. n. m. Cuke-medie), Stabobrast, -braste, Stababras (dosł. "Kamienny Bród", zob. stabas), Wolbrost. braškėti, braška, braškėjo "trzeszczeć, chrzęścić", subraškėti "zatrzeszczeć". Dźwiękonaśladowcze, podobnie jak np. brazdėti (zob.). — Drw. braškesys "trzask, chrzęst". — WSO brošk-V, brokš-C: brokšti, broškiū (war. brašku), broŠkiaū "ubijać masło; uderzać dłonią, trzepać", brokštas a. brokštas "maselnica", brokštėlis m. ts., brokštūvas ts. Por. brozd- obok brazd- s.v. brazdėti. braukti, braukiu, braukiau "(z)garnąć, (z)mieść, trzeć, wycierać, kreślić, wykreślać, trzepać (len, paździerze), dziergać (przeciągać len po dziergaczce), zgarniać całą garścią (jagody, borówki, porzeczki)", przen. "jechać szybko, mknąć, pędzić, lecieć", SD1 braukiu «mknę», SD skubiai braukiu «bieżę wskok, lecę, pędzę», prakaitą braukti "pracować w pocie czoła", dosł. "ocierać pot". Odpowiednik łot. braukt, brducu "trzeć, pocierać", przen. "jechać, wieźć się". Cps. įbraukti "nakreślić; zapalić zapałkę; coś wsunąć; wjechać", išbraukti "przekreślić, skreślić", nubraukti "zamieść, wytrzeć;
70
obdziergać (len)", pabraukti "przeciągnąć (ręką po włosach), przetrzeć (szmatką), podkreślić (ołówkiem)", refl. nusibraukti "zedrzeć sobie (skórą), zdrasnąć". Brak refleksów SE *briauk- < *bhreuk- skłania do przypuszczenia, że chodzi tu o czas. ąuasiprymarny, którego pdg. opiera się o praesens na SO braukiu, z pochodzenia iteratywne, tj. kiedyś należące do inf. braukyti. — SO: braukyti "pociągać, kreślić, ścierać, przecierać, masować (ciało)", SD braukau «kreszę, kreślę», nubraukyti "zgarnąć, zmieść, poskreślać". Neoosn. brauky-: imbraukymas SD «dylowanie» (por. vaikymas <= vaikyti). — Nomina: braūkis m. "pociągnięcie, np. szmatą po stole", SD kirčio braukis «cios», brauktuvai m. pl. "cierlica do lnu", brauktuvė "trzepaczka do wybijania kostry ze lnu", SD brauktuvė «kopystka» ["łopatka, którą się miesza w naczyniu"], brauklys "(drewniany) rygiel u drzwi", imbraukas SD «dyl», uzūbraukas "boczna deska w wozie do gnoju, gnojnica". Cps. rasabraukys (zob. rasa), salibraukas "gnojnica" (por. šalis). — SZ bruk-: brukti, bruku (war. brunku), brukiaū (war. brukiau) "wsuwać, wciskać, wpychać, trzepać (len), popędzać (konie)", nubrukti "zedrzeć; zapchać, zadziać", subrukti "wtłoczyć, wepchnąć, wbić", refl. įsibrukti "wleźć (gwałtem), wcisnąć się" (por. łot. brukt, bruku < *brunku, bruku "schodzić, odpadać, łuszczyć się; zginać, łamać"); brūktelėti "wsunąć, wcisnąć, wetknąć", brūkštelėti "pociągnąć (miotłą), szarpnąć" (z niejasnym -5--). Nomina: brūknės (zob.), bruktuvė "cierlica do lnu". — WSZ brūk-: brūkis m. "pociągnięcie (miotłą, grabiami, piórem)", 2. "pasmo, ślad, linia; pasmo niezorane, niebronowane, niezgrabione" (por. n. m. VilkabrukiaT), brūklys "kij, patyk, gruby kij, laska; zasuwa, rygiel"38. W materiale łotewskim por. brūce, bruce "szrama, blizna, rana; szew stebnowy", brūkle, częściej brūklene "borówka, brusznica" (por. brūknės). Nawiązanie w słow. *brykati, ros. brykatb "o koniu: podskakiwać wierzgając", ukr. brykaty ts. (stąd zapoż. pol. brykać). — Bez nawiązań poza bsł. Transponat pie. *bhreuk- / *bhruk-. Por. bliskoznaczne *bhreuk"zdzierać, zrywać" w słń. obrūsiti "obtoczyć dokoła", sch. brūsiti "drapać, strugać, ścierać, ostrzyć, szlifować", rcs. obrusiti "otrzeć", ros. gw. obrusitb "oberwać, oskubać", ukr. brusyty "ostrzyć kamieniem", czes. brousit "ocierać, wygładzać", pol. brusić "ostrzyć kosę osełką", gw. "mleć na żarnach" (*bhreuk-eie-). brazdėti, brazda, brazdėjo "szurać, chrobotać (o myszy); turkotać (o wozie na polnej drodze)", subrazdėti "załomotać, zatrzeszczeć". Dźwiękonaśladowcze, podobnie jak np. braškėti. — Drw. brazdėnti a. brazdinti szurać, chrobotać", brazdas "miąższ, miazga", brazdai m. pl. "sok drzew, tarte owoce", SD1 «miazga, succus, alburnum, liąuor arborum» (syn. sula), brazdesys "chrobot, szuranie". Vb. denom. brazduoti "zdejmować miąższ, korę, obdzierać (brzozę, olchę), trzeć (ziemniaki na tarce); obgryzać młode drzewka (o zającach)". — WSO brozd- < *brazd-: brozdėti, brózda, -ėjo "stukać, trzaskać, turkotać; jechać z turkotem" (por. łot. brazdėt, -u, -eju "hałasować, szumieć, huczeć, trzaskać"),
58
P o k r e w n e z n a c z e n i o w o f o r m y z osnową zakończoną na -kš- wywodzą się z w y k r z y k n i k ó w brūkš a.
brūkš(t),
brūkš(t),
o p i s u j ą c y c h energiczny, zamaszysty ruch po jakiejś powierzchni, pociągnięcie, szarpnięcie itp. Por.
brūkšėti,
brūkši,
-ėjo (prs. z suf. -si-\ *brūkš-si, inf. -sėti) "wycierać nos, szurać (nogami)", brūkšėti,
"ostrzyć kosę". N o m i n a : brūkšelė,
brūkšelis
SD «kreska, linia», brūkšis
plama; przerwa, miejsce rzadkie w tkaninie", brūkšnys brūkšnelis braūkšmas
"zamiatać, m y ć (okna)", braukšlė
"jechanie w o z e m " ( V i e n u braukšmū
a. brūkšmė
-ju,
-jau "rysa,
"linia; wąski skrawek, pas, pasmo; myślnik, znak pauzy",
m. "(w interpunkcji) kreseczka, łącznik". — Z interi. braukš(t),
czynności) stoją w z w i ą z k u braukšėti
S D ts., brūkšmas
važiuosime
visi
braukšt
(o nagle, szybko następującej
"zasuwa do z a m y k a n i a okien; międlica",
"Jednym j e c h a n i e m pojedziemy wszyscy").
71 brózdinti "robić hałas, trzaskać czym, pędzić z hukiem; ocierać o co, kaleczyć", išbrazdinti "wywlec, wynieść coś ciężkiego", pabrózdinti "zastukać (do drzwi)". Por. brošk- obok braškėti. brėkšti, brėkšta, brėško "świtać, dnieć" i "zmierzchać", prabrėkšti "rozednieć", subrėkšti "zmierzchać się". Drw. nominalne: brėkšma "brzask, świt; zmierzch" (=> apybrėkšmis m. "pora, kiedy jest szaro, ciemnawo, szarówka, wczesny zmierzch", priešbrėkšmis m. "czas przed zmierzchem"), brėkšta a. brėkšta "czas przed świtaniem, przedświt", nūobrėškos (żm. nūbrėškos) f. pl. "zmrok, zmierzch", prabrėkštant adv. "o świtaniu" (skostniała forma dat. sg. od ptc. prs. act. do prabrėkšti), sambrėškis m. "zmrok". Allomorfy brėkš-C/ brėšk-Vdadzą się wytłumaczyć reanalizą formy prs. brėkšta jako brėkš-ta, czyli prs. na -ta- (por. aūš-ta "świta" wobec prt. aušo, inf. aušti). — Z historycznego punktu widzenia chodzi tu o neopierwiastek, który zajął miejsce odziedziczonego pwk. *brėž-. Ten ostatni kontynuował pie. *bhreh,g- "świecić, jaśnieć blaskiem", por. wed. bhrūjate "błyszczy, lśni" (aor. abhrat), aw. brazaiti "lśni", < ^b'Veh^-e-. Zastępstwo *brėž- przez brėkš- nastąpiło za pośrednictem urobionej od *brėž- formy prs. na -sta-: *brėž-sta "świta, dnieje" (prt. *brėžo, inf. *brėžti). Dalszy rozwój fonetyczny tej formy polegał na asymilacji: *brėšta i insercji k: *brėšta > brėkšta. Zmiany te doprowadziły do zatarcia w formie prs. granicy morfologicznej i do zerwania więzi z pwk. *brėž- (prt., inf.). To pociągnęło za sobą resegmentację brėkš-ta i dotworzenie nowych form dla inf.: brėkš-ti i prt.: brėšk-o. Oparciem dla tej innowacji były takie pdg., jak trokšti, blykšti, rykšti. Zob. też baikšti, balško. Wywodzenie brėkšta z praformy ie. :I:bhrh,g-ske- (tak ostatnio LIV 1 77, L I V 2 92) wydaje się nieporozumieniem. bręsti I, bręstu, brendau "nabrzmiewać, nabierać soków, dojrzewać - o roślinach, owocach, ludziach", subręsti "dojrzeć, dorosnąć". Odpowiada łot. briėst, prs. briėstu a. briėzu, prt. briėdu ts. Por. też stpr. pobrendints "obciążony (grzechem)", sen brendekermnen "ciężarna, schwanger" < *sen brenden kermnen "z ciężkim brzuchem". Do pie. *bhrend(h)- "wzbierać, tryskać", por. SZ stir. do:e-prinn "wytryska, kipi". Akut lit. jest innowacją. — Drw. na SE: augild nebrendila "człowiek rosły, lecz umysłowo niedorozwinięty", subrendėlis, -ė "człowiek dojrzały, dorosły" (por. sudugėlis). Por. łot. briėdėt, -ėju "powodować dojrzewanie, wzrost", briedindt ts., nomina brieda "brzęknięcie, wzrost, dojrzewanie", briėdigs "szybko rosnący, dorodny, wydajny, obfity". — SO brand-: brandyti, zwykle brandinti "czekać, aż dojrzeje, pozwolić dojrzeć (zbożu, owocom)", branda, -ós "dojrzewanie, urodzaj; dojrzałość" (brandos atestatas "świadectwo dojrzałości"), branduolys "jądro", brandūs "dojrzały, jędrny, stwardniały" :: łot. bruózs "gruby, krępy, mocny, solidny; obfity - o deszczu" (z pb. *brand-ia-). Tu też stpr. pobrandtsnan "obciążenie (sumienia)" od vb. *pabrandlt, pobrendints "obciążony" od vb. *pabrandint "obciążyć, uczynić ciężkim". — SZ brind-: bristu, brindau, br(sti "pęcznieć, grubieć, dojrzewać; wysychać (o błocie na drodze, o roli)". Nomen: brinde "twardy bolesny guzek na stopie lub dłoni, odcisk". — Z inf. bristi wyabstrahowano neopwk. bris-, por. br(steleti "trochę posunąć się w dojrzewaniu". Do tego br{s- utworzono SO brąs-, stąd brusa "urodzaj", war. brąs-va (=> adi. brąsvus stlit. "plenny, urodzajny", dziś brąsvingas ts.), brąs-tva "urodzaj". Paralela dla SO w neopierwiastku: mąstyti <= mis-, spąstyti <= spąs-. bręsti II, brėndžia, brėndė "zgrzytać, skrzeczeć, terkotać (o głosie derkacza)". Nie wiadomo, jak wyjaśnić homofonię z leksemem brend- formy bręsti I. — Neopwk. brąs-: bręslė "derkacz, Crex crex", war. bręzle (por. kramzlė < kramslė), brąsliūkas "pisklę
72
derkacza" oraz brąsnė "derkacz", war. brąznė (por. skriaūznas < skriaūsnas). bręsti, bręsta, breńto "nasiąkać wilgocią, butwieć (o drewnie, zbożu), murszeć, gnić (o kartoflach)". Bez alternantów apofonicznych. Niejasne. Por. brant- s.v. brantas. brėžti, brėžiu, brėžiau "rznąć, drapać, ryć linię w ziemi, kreślić, pocierać (siarkę zapałką)", pabrėžti "podkreślić (ołówkiem)", przen. "położyć nacisk na co, zaakcentować". Drw. brėžyti iter. "drapać, rysować", nomina: brėžinys "rysunek techniczny", brėžis m. "draśnięcie, rysa; szrama, blizna; wykres", brėžtas "rylec". Brak odpowiedników ie. Transponat pie. *bhrehjgh-. — SO bruoz- < *br5ž- (<= *brež-) zostawił ślad w iter. *bruožyti, * bruožiu, na co wskazuje ąuasipry marny czas. brūozti, bruožiu, brūoziau "kreślić, robić znaki, oznaczać". Sb. bruožas "pasmo, rys, linia, kresa; cecha, właściwość" może być drw. apofonicznym (por. ruožas <= rėžti) albo też drw. postwerbalnym. — Młodszy SO *braž*brež- zob. s.v. brėžti. — SZ briž-: brižterėti "potrzeć, drasnąć (zapałką)". — WSZ bryz-', bryžis m. "pas ziemi, zagon" (syn. rėžis). — Nowy SO braižbriž-: braižyti "drapać, rozdzierać (np. o zębach brony); kreślić ołówkiem, rysować", war. braižyti, => braižas "kresa, rys, zagon; charakter pisma", braižinys "rysunek, wykres", apybraiža "zarys, kontur, szkic". Paralele: plaišyti <ś= plyš- <= plėš-, raižyti <= ryz- <= rėž-. briauna 4 p.a. "kant, krawędź, grań; piętka chleba", briauna peilio SD «tylec noża», briaūnos peilio "trzonek noża", ant briaunos "na krawędzi". Drw. briaunainis m. "wielościan" (neol.), briaunotas "graniasty", daugiabriaūnis "o wielu krawędziach". Niejasne. Do czas. briautisl briautis, briaunuosi a. briaujuosi, broviausi "wciskać się, wdzierać się, leźć przemocą", įsibriauti "wcisnąć się", prisibriauti "stłoczyć się w jednym miejscu; dopchać się, docisnąć się (do czego)", pribriauti "przyprzeć (do ściany), przycisnąć". Refleks pie. *bhreuH- (por. stnord. brjóta "łamać"). Obok tego jest brautis ts., z r niepalatalnym uogólnionym z prs. braujuosi, gdzie doszło do dysymilatywnego zaniku i przed suf. -ia(por. mauju z *mjauju). — SZ *bruH, por. 1° brū-C: gw. brūdyti "wysyłać spiesznie (do roboty w polu lub na łące), ponaglać kogo"; możliwe, że jest to causativum na -yti do prs. *brū-da "pcha się, spieszy się", inf. *brūti. 2° *bruv-V, wzdłużone w brūv-V: brūvėti, brūviū, 3 os. brūvi a. bruvėja "harować, ciężko pracować, męczyć się" (por. duratiwa typu mūvėti, pūvėti). 3° Z prs. infigowanym *brunu < *bhru-n-H-e- może być związany czas. brūnyti, -ija, -ijo "(o chomącie) ocierać kark koński" (por. dūna, -ėti, trūna, -ėti). — SO brau-: łot. braūnat, -aju "skrobać, drapać", refl. "drapać się; zrzucać skórę" (iter. do zanikłego *bfaut), brauna "strup, łuska ryby, skóra zrzucona przez węża". Por. też SO w psł. *bruja < *brau-ia <= *bhrouH-: sch. gw. brūja m.in. "zgiełk, wrzawa", ukr. gw. brūja "bystry prąd w rzece; przeciąg", ros. gw. "drobne fale powstałe w wyniku bystrego prądu lub ruchu statku". N.B. Metatetyczny war. *burja < *bruja tkwi być może w scs. burja "burza, tempestas", sch. bura ts., bg. gw. bur(j)a "woda płynąca szybkim potokiem w rowie", ukr. burd "kotłująca się woda". brydis, -džio m. gw. "chwila, moment" (Dar brydis truks, kol aš ateisiu "Jeszcze chwilę potrwa, póki ja przyjdę") — zapoż. z łot. bridis "Weile, kurze Zeit". briedis, -džio "łoś, Alces alces" :: łot. briedis "jeleń, Cervus elaphus". Odpowiednik stpr. braydis EV "łoś, Elint" wskazuje na praformę *braid-ia- (por. ie z *ai w iena, iešmas, sniegas). Może to być formacja postwerbalna do czas. braidyti "brodzić", która określała "łosia" jako "zwierzę brodzące" (uwaga B. Gliwy). — Drw. brfede "łosica, łosza", briedžiukas "łosię, łoszak", cps. briedgauris "roślina Nardus stricta". — N. m.
73 Briedžiai, BriedžiaiBriedinė 2x, Briediškė, cps. B riedi aukis, Briedpjaunis. N. rz. Briedupis 6x, Briedžiupis, Briedžragis, Briedžvertis, n. jez. Briedžežeris. brigzti, brizga, brizgo 1. "strzępić się (np. o rękawie)", 2. "tępieć, szczerbić się (o ostrzu)", subrigzti "postrzępić się, porwać się". Drw. brizgėti, brizga, -ėjo "strzępić się", išbrizgėti "stępić się, wyszczerbić się (o siekierze, kosie)". Nomina: brizgalas (zob.), brizgas a. brizga "strzęp, gałgan", brizge "nieostra, wyszczerbiona kosa", nūobrizgos f. pl. "strzępy". Altemant brizg- przedstawia SZ typu /faT <= ReT do brezg-, por. bregzti, brezga, brezgo b.z.a. "rwać, zdzierać, strzępić", brėzgėlis m. "kawałek, okrajka (mięsa)". Paralela: dra/:dreskzob. drėksti. — WSE brėzg-: brėzgis m. "odkrojony kawałek (słoniny)", por. drėskė dresk-. — Spodziewany w stopniu o refleks *brazg- (por. draskyti <= dresk-) został zastąpiony przez braizg- <= brizg-: braizgėti, -
74
(stczes. brdu, WSZ bristi), kasz. bredą, brė'sc. Pdg. pbsł. *bred- / *brid-, zam. starszego *bred- / *bird- < pie. *bhredh- / *bhrdh-. — SZfcrw/-:^rwri, SD brindu «brodzę po wodzie», azubrist toli vundenin «zabrnąć w wodę», bridinti caus. "zmusić do brnięcia, pędzić przez bród; rzucić na kolana". Neopwk. brind-: brindotis "idąc po błocie, zabrudzić sobie spód ubrania", issibńndoti "ubłocić się". Forma brid- stoi na miejscu refleksu fonetycznego bird- < pie. *bhrdh-59. Ten jest szczątkowo dochowany w sb. birda "rzadkie, grząskie błoto na drodze" (por. też n. rz. Birgis < *Birdis). Wtórna sekwencja ri wzoruje się na re, czyli sekwencji właściwej dla st. pełnego bred— Drw. na SE: bredinti "przeprowadzać kogo w bród przez rzekę", bredzióti, -ju, -jau "brodzić", SD bredzioju «brodzę po wodzie». Nomina: bredas "kałuża", bredmū adv. "w bród", bredūnėlis m. "pastuszek po błocie brodzący" (z dąjny), breduva "grzęzawica", perbredamas SD «zbrodzony, brod maiący, brodzisty» (syn. brastingas). — Drw. na SZ brid-: brida 1. "ślad wydeptany w zbożu, trawie", 2. "bród rzeczny", 3. "błoto, topiel" (por. pakritos <= kret-, liga <= *leg-), bridė "sieć rybacka, którą dwóch ludzi włóczy brodząc, tzw. brodnia", bridimas "brodzenie, bród", išbrida "ścieżka wydeptana w zbożu (przez gęsi, kury)", cps. dvibridė "sieć włóczona przez dwóch ludzi". — N. rz. Brideikis, cps. Bridz-intakis, n. jez. Bridvaišis. N. m. Bridai, Bridziai 2x, Kalnabridziai 2x, Kuliabrida. Por. łot. bridinat "brodzić", bridenis "brodnia; siatka do łapania raków", bridiens m.in. "wielka ilość, bardzo dużo" (por. pol. grzybów było w bród, tj. bardzo dużo). — SZ psł. *brfd-: rcs. pribride aor. "przebrnął", cs. neprebńdomu "nie do przebrnięcia" (ptc. prs. pass. *brida-ma-). Por. też psł. * b r f d n Q t i , pol. przebrnąć, zabrnąć (*brid-ne-) obok brda sią komuś w głowie "przywiduje się", ubrdać sobie co "uroić sobie, wymyślić sobie" (*brid-a-). — Z inf. bristi wyabstrahowano neopwk. bris-: brisnóti "powoli brnąć" (por. girsnóti, krisnóti), bristerti "zdechnąć (o krowie)", bristinė "brodnia". Por. też neopwk. bras- <= bris- s.v. brasta. — WSZ bryd-: lit. brydėti a. brydóti "wszedłszy do wody, stać w niej", nomina: brydė a. bryda "ślad wydeptany w zbożu, trawie", brydis m. ts., też "brodzenie, bród". Ze słowiańskiego por. *bnd- w stczes. bristi "brnąć, brodzić" (prs. brdu zam. bfedu), czes. brisla ve vode gw. "brnęła przez wodę" jako WSZ do *bnd-, inf. *br!sti, słc. brsf gw. "brnąć". — SO brad-: bradyti (zob.). — Nowy SO braid- <= brid-: braidyti iter. 1. "brodzić", 2. "chodzić po zbożu, trawie i deptać je, tratować", braidžioti "brodzić po błocie, zbożu, rosie", braidinėti iter.-demin. "deptać, tratować", braidinti caus. "pędzać bydło przez błoto, bagno", sb. postvb. braida "bród". — Nowy SO brand- <= brend- (neopwk.): ųbrandinti caus. gw. "wpędzić (bydło) do brodu". Por. kamšyti <= kemš- (prs. kemšu do *kišti). brizgalas "strzęp, gałgan, ścierka (do stołu), szmatka do zawinięcia a. związania czegoś", war. bryzgałaś "podłużny kawałek (słoniny)". Drw. z suf. -alas od czas. brizgėti, brizga, -ėjo "strzępić się" (zob. brigzti). Wymienione wyrazy były na gruncie etymologii ludowej analizowane jako złożenia z II członem -galas "koniec": brizgalas, bryzgałaś. Dowodem na to jest drw. wsteczny bryzas (rzadziej brizas) "wąski podłużny kawałek słoniny lub mięsa; odkrawek skóry, sukna", bryzas žemės "szmat ziemi". brizgilas, pl. brizgilai 1. "wędzidło, kiełzno", 2. "uzda, ogłowie wraz z wędzidłem". Odpowiednik stpr. brisgelan EV "uzda, Czom". Należy do czas. brizgėti "strzępić się", podobnie jak brizgalas (zob.). Znacz. etym. "uzda zrobiona ze sznurka".
59
Podobnie trip- zam. *tirp- (s.v. trepenti),
tris- zam. *tirs- (s.v.
trėsti).
75 brólis, -io "brat", dawniej też "bliźni" (DP). Odpowiednik łot. bralis "brat". Drw. na -lis od pierwiastka hipokorystycznego *bra "bracie!". Por. lit. bró/, bro/, bral gw. "bracie!" ze skrócenia voc. sg. *brater. Przypomina to polski drw. bra-ch "brat" (voc. sg. brachu!), oparty o pwk. *bra, który wywodzi się ze skrócenia wyrazu *bratru, por. scs. bratru, czes. bratr (stpr. milai bratrikai voc. pl. "mili bracia!"). Temat pbsł. *bra-ter- < pie. *bhreh2-ter-, por. sti. bhratar- "brat", łac. frater, goc. browar, ir. brathair, toch. A pracar, B procer ts. oraz gr. (|)pdtr)p, jon. (J>prITT|p, -uepoę, też (J)pdTO)p, -Topoę "członek bractwa, tzw. fratrii" (pl. "członkowie tego samego rodu, klanu"). W jęz. bałtyckich temat *brater- utrzymuje się jedynie w formach zdrobniałych, używanych w dajnach: lit. broterėlis m. "braciszek"60, łot. brataritis ts. Por. też bróterauti(s) "bratać się", broterystė "braterstwo". — Drw. brólainis m. 1. "syn brata", 2. "drużba", brólaite 1. "żona brata, bratowa", 2. "córka brata, bratanica", 3. "kuzynka", 4. "drużka", brolaitis m. 1. "syn brata", 2. "drużba", brolėčia "syn brata, córka brata", SD «bratanka, synowica», brolėnas "syn brata; kuzyn", SD «bratanek, synowiec» (por. seserėnas), brolelis m. SD «braciszek» (brak w LKŽ, gdzie brolelis figuruje tylko jako nazwa rośliny ogrodowej "Viola tricolor"), brolyćia "córka brata", brolija 1. "bracia i siostry, rodzeństwo", 2. "bractwo, stowarzyszenie", brolykas "braciszek", broliškas "braterski, bratni", SD też «fraternus», tj. "należący do bractwa", brolytis m. "braciszek" (łot. bralitis), broliukas "brat zakonny", broliūnas "kuzyn". Cps. broliavaikis m. "dziecko brata, bratanek, bratanica (dla wuja, wujenki)", broliavaikiai m. pl. "dzieci dwóch, trzech braci względem siebie, bracia stryjeczni, kuzyni", brolžudys "bratobójca" (=> brolžudiškas "bratobójczy"), (brolis m. "brat przybrany", pusbrolis m. "kuzyn" (dosł. "półbrat"). — Vb. denom. broliautis "kolegować, przyjaźnić się; być bratem, drużbą", pabroliduti "pobyć drużbą, wejść w rolę drużby", susibroliduti "zbratać się, zaprzyjaźnić się", atsibroliduti "zerwać przyjaźń z kim", od tego neoosn. broliav-: broliava "bracia, dzieci braci; bractwo" (war. brolavd b roi civ o, brolautis "bratać się"). brostva "bractwo (różańcowe), kółko (religijne)" — zapoż. z pol. bractwo. — Vb. denom. susibrostvinti "zaprzyjaźnić się", brostvintis "tłoczyć się",prisibróstvyti "przylgnąć do siebie, pokochać się". — Neoosn. brost-: brostautis b.z.a. "obcować, przestawać". Neoosn. b ros-: brosduti(s) "przyjaźnić się, kolegować", brosas b.z.a. "kochanek, kobieciarz". brótis, -cio żm. "brat". Wyraz nie występujący w zabytkach, poświadczony tylko w tekstach dajn. Forma nom. sg. została dotworzona do formy voc. sg. bróti "bracie" (por. voc. sg. bróli do brólis). Paralela: stpr. mijls brati voc. sg. "miły bracie", brote EV nom. sg. "Bruder". Osnową był tu pwk. hipokorystyczny *brat-, pochodzący ze skrócenia tematu nominalnego *bra-ter- < pie. *bhreh2-ter- (por. oboczną osnowę !:bra- <= *braters.v. brólis). — Zdrobnienia: brotaitis, brotelis, brotukas, brotulėlis (b.z.a.). Inne drw.: brotainis b.z.a. "syn brata, bratanek", brotūšė "córka brata", brotūšis m. "syn brata" (suf. jak w tėtušis), brotūžis m. "kuzyn". — Gw. brotas b.z.a. "oblubieniec" jest zapożyczeniem z pol. brat. — Czas. brotdutis, susibrotauti zostały zapoż. z pol. bratać sią, zbratać sią. War. brotintis "bratać się, zbliżać się; zalecać się", susibrotinti "zakochać się, spowinowacić się", drw. brotinėlis m. "braciszek" (w dajnach). Osobno zob. brosis.
60
D o tego war. broturėlis,
wynikły ze skrzyżowania z brotulėlis
(zob. s.v.
brólis).
76
brosis, -io b.z.a. "kuzyn", war. brolis. Osnowa bros- została wyabstrahowana z cps. *bros-seserė, to z asymilacji *brot-seserė "kuzynka ze strony brata a. siostry" (?). Złożenie takie przetrwało w nazwie roślinnej brósesere a. brótsesere "Viola tricolor". 1 człon do brótis (zob.), II człon do sesuo. — Derywaty (używane w języku dajn): brosutėlis m. "braciszek" (neosuf. -utėl-, por. sesiutėlė "siostrzyczka"), war. brasutėlis b.z.a. Cps. brosvaikelis m. "synek brata"; stąd chyba wyabstrahowano brosv-, widoczne w gw. brosvutėlis m. "braciszek", war. brasvutėlis. brožti, bróziu, bróziau "przesuwać coś ze szmerem, powodować szmer ocierając się o co, szurać, szurgotać, szurać nogami" :: łot. brazt, brązu, brązu (war. brazt) intr. "szaleć, huczeć, szumieć; pędzić dokądś, szybko jechać, biec", tr. "poruszać, sunąć, miotać, ciąć, rąbać". Pb. *braž- przedstawia innowacyjny SO do *brež-, konkurencyjny wobec bruozti (zob. brėžti). Paralele apofoniczne wymieniono s.v. boginti. — Drw. brdzintis "lgnąć do kogo (o dziewczynie)", brozyti, -iju, -ijau "gnać, pędzić". Por. łot. brazeties "huczeć, szumieć - o drzewach", braze "wielki tłok", braziens "huk, trzask, łomot, łoskot; nagana, skarcenie", brazma "ścisk, tłok, impet, gwałtowność; uderzenie wiatru", braza "bezładna kupa chrustu", brazųa "tłok, ciżba". bruižti, brūiziu, brūižiau "pędzić precz, przepędzać", išbrūizti "wypędzić, wygnać", subrūižti "spędzić w jedno miejsce". Chyba od wykrzyknika *bruiž. Drw. bruistas "rózga, witka (do pędzenia)". — War. z insercją k: bruikšti, bruiškiū, bruiškiaū "pędzić", 2. "wsuwać, wtykać", isbruikšti "wypędzić, wygnać". Drw. bruikštas "rózga, witka (do pędzenia)". Chyba od wykrzyknika *bruikśt. bruknės f. pl. "borówki czerwone, brusznice, Vaccinium vitis idaea" (suf. jak w pipirnė), war. bruknios, brūknys (łot. brūklenes f. pl. pokazuje st. wzdłużony). Leksem bruk- jest alternantem na SZ do brauk-, por. braukti m.in. "zbierać, zgarniać całą garścią (jagody, borówki, orzechy laskowe, porzeczki, szyszki chmielu)". Znacz. etym. "owoce, które się zrywa garścią". Nazwa owoców została przeniesiona na nazwę rośliny. Podobnie w wypadku ros. brusnica, czes. brusnice, pol. gw. bruśnica "borówka, brusznica" chodzi o derywat od adi. *brusinu <= psł. *brusiti "zrywać owoce; ostrzyć na kamieniu". — Drw. brukniėnė "konfitura z borówek", bruknienojas "krzewina borówki", bruknójas ts. Vb. denom. brukniauti "zbierać borówki". bruvis, -ies 4 p.a. f. "brew" (daw. i gw.). Temat na -i- pochodzi z reanalizy acc. sg. bruvi< pbsł. *bruuin < pie. *(h3)bhruH-m (zob. s.v. žuvis). Por. wed. bhrū- f., acc. sg. bhrūvam, gr. ócIjpuę, ó(I>pu(f )oę f., psł. *bry, gen. *bruve, acc. *bruvi, stąd nowy nom. sg. scs. brūvi f. "brew", też "powieka" (gen. brūve), ros. brovb, brovi, pol. brew, brwi. Zob. też birvė. brūzti: subrūzti, subrūzdū, subruzdaū "poruszyć się, zakrzątnąć się, szybko zabrać się do czego". Drw. bruzdėti, bruzdu, -ėjau dur. "ruszać się, wiercić się, niepokoić się; krzątać się (w polu); burzyć się, buntować się, wywoływać niepokój, rozruchy", ibruzdėti "wjechać (na podwórze) z hałasem, turkotem". Odpowiednik łot. bruzdėt, -w, -ėju "terkotać, turkotać, klekotać"; tu też alternant na SO: brauzdėt, -«, -ėju "stukać, łomotać, hałasować". Alternacja lit. między brūzd- (prs.) i bruzd- (non-prs.) związana jest z infiksacją, por. gw. prs. subrunzdū. Kłopotliwą grupę zd można wyjaśnić asymilacją perseweracyjną nst > nzd, zaszłą w praesens na -st-. Rekonstrukcja: prs. -brunzdū z *-brunstu :: prt. *brudau, inf. *brusti. Prs. *brunstu pochodzi z *brund-stu, które odnowiło starszą formację *bru-n-du, opartą o SZ *brud- do pwk. *briaud- (transponat pie.
77
*bhreudh-). Leksem bruzd- jest neopierwiastkiem, który wyabstrahowano z prs. -brunzdii. Gdy chodzi o asymilację nst > nzd, to mogła jej sprzyjać styczność znaczeniowa (neo)pierwiastka bruzd- z dźwiękonaśladowczym czas. brazdėti "szurać, chrobotać, turkotać", por. interi. bruzdu brazdu. — Neopwk. brūzd- (por. subruzdu) dał podstawę formacji brūzti, brūzdžiū, brūzdžiaū "pracować, krzątać się" (Vyrai po laukus brūzdžia, o bobos po vidų "Mężczyźni krzątają się na polach, a kobiety w domu"). Nomen: (brūzdis, -džio: Pačiame darbo (brūzdy lietus ėmė lyti "W samym szczycie prac polowych zaczął padać deszcz". — Drw. bruzdalas b.z.a. "człowiek niecierpliwy, kłótliwy", bruzdesys "rwetes, krzątanina, rozruchy" (bruzda pot. ts.), bruzdūklis m. "kołek, knebel", bruzdulys "pośpiech, gorączka", bruzdūs "ruchliwy, pilny". Neoosn. brūzdė]-', bruzdėjimas "bunt, rozruchy". — Jak metatetyczny wariant do bruzdėti wygląda czas. burzdėti, burzdū, -ėjau 1. "poruszać się (niespokojnie), rzucać się całym ciałem, miotać się", 2. "turkotać", 3. "tokować (o cietrzewiu)", 4. "mówić niewyraźnie, mamrotać". Drw. burzda "niespokojne dziecko, wiercipięta", burzdūkas ts., burzdūlis, -ė "człowiek żywy, żywotny, ruchliwy", burzdūs "ruchliwy, żwawy". brūzgas "rózga, patyk, witka" (war. brūzgas), pl. brūzgai "gęste zarośla, krzaki, gąszcz" (war. brūzgai, brūzgai). Nawiązanie w stpr. brusgis EV "bat, Geisel" (znacz. etym. "pręt, rózga"). Dalsze objaśnienie niepewne. — Drw. brūzgūlis m. "kij, pałka; kołeczek do zapinania odzieży; drewno do wieszania sprawianej owcy, świni; kłonica". bubinas "bęben" — zapoż. ze strus. būbinū "bęben". Akcentowane rus. u substytuuje się długim lit. ū, por. kūdas <= xudū, anūkas <= (ukr.) onūk. Wobec tego war. literacki būbinas musi być wtórny. Co do zakończenia -inas, gdzie lit. i oddaje strus. jer, por. dyvinas "dziwny" strus. divinū. Młodszą pożyczką jest būgnas (zob.). bučius, -iaus "wiklinowy kosz w formie stożka, obciągnięty siecią, do łowienia mniejszych ryb", war. būčias, būčas. Bez etymologii. Z jęz. litewskiego zapożyczone do błr. buc, pol. daw. bucz. — Drw. bučėlis m. "klatka w kształcie buczą do suszenia serów", būčinas "bucz". — N. m. Bučiai 3x, Bučėliai. buda 4, 2 p.a. 1. "buda z desek a. gałęzi, szałas z chrustu, namiot; buda pastucha, buda stróża w sadzie", 2. "psia buda", 3. SD1 «kucz, scena, taberna, tentorium» ["kram. w którym się coś sprzedaje, buda kupiecka"], 4. "buda na wozie", 5. marna chata, chałupa", 6. "klatka do przewozu świń", 7. "rząd snopków konopnych tak ustawionych, aby je wiatr środkiem przewiewał". Zapożyczenie z błr. buda albo pol. daw. buda śrwn. būde). Por. łot. būda "szałas, chata". — Drw. būdelė "ustęp, wygódka", daw. (budełe) SD1 «kuczka» ["buda kramarska, jarmarczna"], būdėlninkas "robotnik leśny nocujący w budzie, szałasie", būdinykas, būdininkas 1. "kto mieszka w budzie", 2. dawniej "kramarz, sprzedawca w budzie jarmarcznej" (stpol. budnik). — N. m. Būda 18x, Būdos 19x, Būdai 8x, Būdelė 3x, Būdininkai, Būdininkai, Būdninkai, Būdninkai (krótkość wtórna), cps. Būdaviečiai, Būdbaliai, Būdežeriai 2x, Būdviečiai 12x, Būdvietis 6x oraz Senabūdis, Valakbūdis, Varnabūdė. būdavo "bywało". Nieosobowo używana forma 3 os. prt. od inf. *būdauti. Por. Būdavo, visus iki ašarų prijuokindavau "Bywało, że wszystkich do łez potrafiłem rozśmieszyć". Forma kontrahowana to (1) būdau, por. Būdau, pasrebi juodų barščių ir dirbi dvare per dieną "Bywało, popijesz czarnego barszczu i pracujesz we dworze przez (cały) dzień", (2) būdo, por. Kur, būdo, velniai vaikus veda, ten šiandien laukai tyso "Gdzie diabli — bywało — dzieci uprowadzają, tam dziś zboże wylęga", inf. *bQdauti
78
opiera się o neopwk. būd-, który wyabstrahowano z prs. *būda "jest, istnieje" < *bhuh2-dhe- (do būti "być"). O pralitewskim prs. *būda wnioskujemy z następujących form pochodnych: 1° būdamas "będący", tzw. participium contemporale na -damas (z historycznego punktu widzenia: bńda-mas, tj. ptc. prs. pass. z sufiksem -ma-, jak np. w esamas "będący", einamas "idący"). 2° būdyti , -iju (a. -au), -ijau (a. -iau) "pozostawić, przetrzymać (w pewnym miejscu), by nabrało pożądanych właściwości" (np. o lnie w moczydle a. rozścielonym do bielenia, o wędzonym mięsie, wędlinie, rybie); historycznie biorąc, chodzi tu o causativum na -yti do prs. intr. *būda, analizowanego *būd-a. 3° būdinėti "bywać"61 — iter. z suf. -inėti\ atbūdinėja "ubywa, zmniejsza się", pribūdinėja "przybywa". budė 4 p.a. "grzyb niejadalny" (war. būdė), też "huba drzewna", budis, -iės f. "pewien gatunek grzybów", cps. kiauliabudė tzw. "świński grzyb, Ithyphallus impudicus", pdniabudė ts. Leksem bud- pojawia się również w derywacie płn.-słow. *bud-la "grzyb, zwłaszcza niejadalny", por. stpol. bdła "grzyb blaszkowaty trujący lub gorszy jadalny", w XVI w. też "huba lekarska, Polopyrus officinalis", pol. gw. bdły a. bedły "grzyby niejadalne", czes. gw. bedle pl. "gatunek grzybów", ros. gw. blicy "wszystkie grzyby prócz białych". būdė "osełka do ostrzenia kosy; pochwa na osełkę", war. budė — uchodzi za sb. postvb. do czas. budėti "być czujnym", rozumianego jako "mieć wyostrzone zmysły". Vb. denom. budinti dalgi "ostrzyć kosę osełką". —Jest war. z początkowym g-\ gudė "osełka", gūdėti "ostrzyć osełką" (por. oboczność gudėti :: budėti "czuwać przy nieboszczyku"). budelis, -io "kat, wykonawca wyroków śmierci, dawniej także kar cielesnych, tortur; oprawca, dręczyciel", przen. "diabeł, czort" — zapoż. z dn. boddel (stąd też łot. budelis, budelis "kat", war. budeklis, budulis). — Drw. būdeliškas "bezlitosny, okrutny". — N. m. Budeliai, cps. Būdelkiemis. budėti, budžiu, budėjau 1. "nie spać, czuwać", 2. "dawać baczenie, pilnować; dyżurować", 3. "czuwać przy zmarłym" (w tym znacz, jest war. gudėti). Odpowiada stpr. budė "oni czuwają" oraz scs. būždą, budėti "nie spać, czuwać", ros. bdetb, bdis (formy 1 os. sg. nie używa się) "czuwać", sch. bdim, bdjeti ts., stczes. bzu, bdieti (pobdieti "być świadomym, zdawać sobie sprawę"), czes. bdim, bditi "czuwać". Pbsł. durativum stanu na SZ *bud-e- do *biaud-e- < pie. *bheudh-e- "być obudzonym, czuwać", zob. s.v. baūsti. Prs. inchoativum bundu (budaū, busti) "budzić się ze snu, ocucać się", atbūsti "przebudzić się" :: łot. būdu < *bundu (budu, bust) ma formację infigowaną — w przeciwieństwie do sufigowanej w odpowiedniku słowiańskim, por. scs. vuzbuną, -bunąti "ocknąć się, obudzić się" (aor. vuzbūde), strus. vozbnu, vozbnutb. Neopwk. bus-: atbusčiai m. pl. "przerwy we śnie" (por. regzčiai <= regzti). — Caus. būdinti, -inu, -inau "budzić" (stpr. etbaudints "obudzony") stoi na miejscu *baudyti z pbsł. *baud-I-, por. scs. buditi, buždą "budzić", ros. buditb, bužu. Stopień o utrzymał się w pewnych derywatach znaczeniowych, por. lit. baudyti, łot. baudit s.v. baūsti. — Nomina: budynės f. pl. "czuwanie przy zmarłym" (łot. budine), drw. wsteczny būdės ts. Formacja budrūs "czujny, baczny (o stróżu), przezorny", SD «czuiący, czuyny», daw. też būdras ma nawiązanie słowiańskie, por. scs. budru
61 Por. Kap maną nebudinėja namie, tai anas man ir karvelę palaidiia, (nie b y w a ) w d o m u , to on i krówką wydoi, i na dwór wypuści".
ir laukan
išleidžia
"Jak mnie nie ma
79
"upóOupoc;, czujny, chętny", sch. bcldar "żwawy, żywy", ros. bódryj "rześki, krzepki, pełen sił, energii", daw. "dzielny, odważny, mężny". Od budr- jest vb. denom. būdrauti "nie spać, czuwać", ze wzdłużeniem: būdrauti "spać niespokojnie, budząc się; nie móc zasnąć, cierpieć na brak snu", budrėti, būdri DP "czuć, czuwać" (=> budrėjimas DP "karność, czujność, pilność"). — Neoosn. budė-: budėtojas 1. "dyżurny", 2. "kto czuwa przy umarłym", budėtuvės f. pl. "czuwanie przy zmarłym"62 (por. słow. būd-ė-: czes. bdėly "baczny, czujny - o śnie"). Neoosn. budėj-: budėjimas "czuwanie, pilnowanie, dyżur", SD «czułość, vigilantia». buginti, -inu, -inau "nieść, ciągnąć, wieźć coś ciężkiego, niewygodnego, taszczyć". Jest synonimem boginti (zob.), ale różnica wokalizmu zdaje się wykluczać pokrewieństwo. Obok tego bugėnti: atbugėnti "przynieść, np. wody", nubugėnti "wywieźć". — Drw. bugdėnti: išsibugdėno "wyprowadził się", bugdyti: atbugdyti "przynieść z trudem, przytaszczyć; przypędzić (bydło, owce)", pribugdyti "napchać, napełnić z czubem, naładować (wóz)", war. bugdinti. būgnas "bęben" — zapoż. z błr. būben. Zostało ono przekształcone z *būbnas dysymilacyjną zmianą bn > gn (por. dugnas < *dubnas). — Drw. būgnininkas "dobosz". Vb. denom. būgnyti, -iju, -ijau "bębnić". Starszą pożyczką jest būbinas "bęben" (zob.). būilė gw. "kartofel", zwykle pl. būilės — zapoż. z błr. bylb. Lit. ui za słow. v też w muilas, smuikas, tuinas. — Drw. buildkasis m. "pora kopania kartofli", bui/ync "kartoflanka z mięsem". buitis 4 p.a. f. "byt, życie, sposób życia" (war. buitis), dawniej SD «bytność rzeczy, iestestwo, obecność, żywot, życie, pobyt na świecie». Forma ta stanowi wariant do būtis, -ies 4 p.a. f. "byt, bycie, życie, egzystencja" (tak m.in. u Mażwida) z pie. *bhuh2-ti-, zob. būti. Dyftong ui jest tu wtórny. Powstał on na miejscu ū wskutek antycypowania miękkości spółgłoskowej (/') w formie [būt'is]. Najbliższą paralelą będzie tu rozkaźnik buik "bądź!", ukazujący się wielokrotnie w Postylli z Wolfenbuttel (1573) — z apokopy buiki, to z būki "bądź!". Dalej por. z tegoż zabytku wtórny dyftong ai w rozkaźnikach czasowników na -ati: bylaik "mów!" < bylaki, dilmaik "pomyśl! uważaj!" < dūmaki, saugaik "strzeż się! waruj się!" < saugaki. — Drw. pribuitis m. SD «rezydencva plebana, starosty etc.» (syn. gyvenimas), nepribuitis m. SD «nieprzytomność, abscntia-v. Zob. też pribuvimas s.v. buv-. bukas, -a "tępy, nieostry, nienaostrzony". Etymologicznie ciemne. Brak SP *biauk-, *bauk- w porównywalnym znaczeniu. — Drw. buksa c. "człowiek bez palców, ze zdrętwiałymi palcami, partacz", būkstis m. "ręka bez palców, kikut; niezaostrzony kół: tępe narzędzie". Cps. bukagalvis m. "tępak", bukakójis m. "człowiek o krótkich i grubych nogach", bukanosis, -ė "o płaskim nosie" (buknosd c. ts.), bukaprotis m. "człowiek nierozgarnięty", būkgalis m. "tępy koniec". Vb. denom. bunka, buko, biikti "tępieć, tracić na ostrości"63. Caus. atbukėnti "stępić", atbukinti ts., subukinu SD «obijam komu gębę» (syn. sukulu burnų).
62
Vadinas
budėtuvės,
kol lavonas
guli arba sėdi namuose,
lydėtuvės
kelyje,
laidotuvės
— kapuose
"Obr/.ed
n a z y w a się «budėtuvės», póki trup leży lub siedzi w domu, «lydėtuvės», gdy jest w drodze, «laidotuvćs», gdy jest na cmentarzu". w
S y n o n i m czasownika šlpti "tępieć", por. Ašmenys
«šimpa».
peilio bunka, kirvis šimpa "Ostrze noża «bunka», siekiera
80
būklė a. būklė "byt, stan, położenie", SD «bytność rzeczy, existentia». Obok būkla "byt, życie; miejsce pobytu, siedziba, miejsce po dawnej siedzibie", SD «obecność, praesentia» (syn. buitis, būmenia)', būklas SD «łożysko, legowisko» (syn. guolis žvėrų), mergų būklas SD «fraucmer mieysce» (syn. moterų gyvenimas, mergavietė). Anałiza: *bū-tl-, drw. od būti "być, istnieć". — būklės a. būklos f. pl. "miejsce po starym domostwie, po dawnej siedzibie". N. m. Būklės 2x, Būkliškė. Por. pabūklas "narządzie". buklūs, -i "chytry, przebiegły, podstępny, cwany, wykrętny", war. buklus DP "chytry" — drw. na -us do sb. *bukla, por. būklė "chytrość, podstęp". Paralela: girklūs <= girklas. Niejasne. Dotąd dopatrywano się tu jakiejś dyferencjacji względem būklė <= būti (zob.), ale warunki pojawienia się krótkości w pierwiastku nie zostały określone. Inna droga to rekonstrukcja *bug-klė (por. auklė, žirklės), czyli poszukiwanie związku z pwk. *baug- / *bug- (zob. būginti). — Drw. bukliai adv. SD «sztucznie», buklystė "podstęp, zdradliwość, obłuda", buklumas "chytrość", DP "zdrada, fortel, chytrość, sztuczki; najazd". — N. m. Būkliškiai. būlbė, zwykle pl. būlbės gw. "kartofle" (war. būlbia, pl. būlbios) — zapoż. z błr. bul'ba, pl. būVby (stąd też łot. gw. bu\bi m. pl. "kartofle"). — Drw. bulbienójai m. pl. "łęciny kartofla", bulbójai ts. (łot. būlbaji ts.). Cps. būlbakasis a. bulbakasis m. "pora kopania kartofli", bulbiakasis a. būlbiakasis ts., būlbkasis ts., bulbiabarščiai m. pl. "barszcz z kartoflami"64, bulbiaduobė "ziemianka, dół na kartofle", bulbnosa c. "czyj nos jest podobny do kartofla" (Ano vaikai tokie bulbnosos, nežinau, iką ir atgimė "Jego dzieci takie «bulbnosos», nie wiem, w kogo się wdały"). Vb. denom. bulbauti "szukać kartofli, prosić (wiosną) o kartofle", bulbiauti "kopać kartofle". Zob. bulvės. bulis, -ies 4 p.a. f. 1. "jeden z pośladków", 2. "grubsza część igły, ucho igielne" (iyeriu siūlų bulin adatos SD «nawłoczę igłę, zawłaczam», dosł. "wnizuję nić w ucho igły"), 3. "główka gwoździa, kołka, sworznia", 4. "pewna część w kołowrotku". Etymologicznie ciemne. — Drw. būlys f. pl. "pośladki, tyłek, dupa" (Nuo staigio kalno nušliaužė bulimis "Ze stromej góry zjechał na tyłku"), gw. bulė a. bulia "zad, tylna część ciała; pośladek, biodro; grubsza część igły, uszko w igle", buline adata "igła z wielkim uchem". Por. cps. atbulas. bulius, -iaus "buhaj, byk rozpłodowy" (war. builis) — zapoż. z niem. Bulle. Por. łot. bullis "byk" ze śrdn. bulle. — Drw. buliava "opłata za pokrycie krowy" (por. gyliava, pyliava), bulinas "byczek", bulinė "kawałek ziemi przeznaczony dla tego, kto trzyma buhaja na użytek całej wsi", buliškas "jak u byka, buhaja", buliškai: Ėmė jis buliškai rėkt "Zaczął ryczeć jak byk". Vb. denom. buliauti "być nieżonatym, trwać w kawalerskim stanie", buliuotis "(o krowie) gonić się, zaspokajać popęd płciowy": Karvė buliūojas "Krowa goni się za buhajem". bulvės f. pl. "kartofle, ziemniaki" — zapoż. z pol. bulwy f. pl. (stąd też łot. gw. būĮvas a. būĮvi pl. "kartofle"). — Drw. bulvinis "z kartofli, kartoflany (np. placek)", bulviena "kartoflisko, pole po ziemniakach", bulvienė "kartoflanka", bulvienojas "łodyga kartofla, nać, łęcina". Cps. būlv(i)akasis a. bulvakasis m. "pora kopania kartofli", būlviabarščiai m. pl. "barszcz z kartoflami". — Przekształcone przez dysymilację są formy
64
0-b).
Przekształcona przez d y s y m i l a c j ę jest forma būliabarščiai
"barszcz z kartoflami", z būlbia-bcirščiai
(b-b >
81 gw. būliava "kartofel" z *bulviava (v-v > 0-v) oraz bulidvis m. "kto lubi kartofle" z *bulviavis (v-v > 0-v) — derywaty od osnowy bulviav- jak w prt. bulvicivo do bulviau!i "prosić o kartofle". Zob. też būlbės, kartūpelis. buomas "drąg, belka; drąg do toczenia kamieni, pni; drąg do zapierania drzwi; pawąz - drąg do przyciskania na wozie snopów lub siana; szlaban" — zapoż. z niem. gw. bom "Baum" (stąd też łot. buomis "drąg do podnoszenia ciężarów; pawąz") . buožė "gałka (na końcu laski), pałka z grubszym końcem; narzędzie do młócenia (bijak w cepach), zgniatania, ubijania, miażdżenia; maczuga, kolba (karabinu), pastorał, buława", też "waga przesuwnikowa, bezmian", przen. "kułak, bogaty gospodarz", SD «buława; kijec; maczuga». Odpowiednik łot. budzę, buozis "kij, pałka, maczuga; bezmian; barć leśna na uciętym pniu drzewa". — Drw. buoželė "bijak cepów; wałek do tarcia maku; ruchoma część maselnicy; zawiązek owocu", SD «pałka do bębna». Cps. buožgalvis m. "kijanka, larwa żaby" (syn. kūjagalvis), war. buožgalvė, też z dv buodžgalvė ts.; buožgalvis a. buodžgalvis, -ė "mający wielką głowę" (przezwisko, przekleństwo). — Jest to jeden z takich wypadków, kiedy dyftong uo ukazuje się na miejscu samogłoski o < pbałt. *a (paralele: kuolas, stuomuo). Rekonstrukcja: *božė < *baź-iia — drw. od wyrazu *bažu- < *bhagh-u- a. *bheh2g-u- "ramię, łokieć mierniczy". Por. wed. bahū-, aw. bazu"ramię; przednia łapa zwierząt", gr. Tir^uę, eol. na^uę m. "ramię, łokieć mierniczy", łac. trifax, -facis f. "rodzaj pocisku" (znacz. etym. "broń na trzy łokcie długa"). Motyw dla rozwoju znaczeniowego buožė w jęz. litewskim: kość z przedniej łapy upolowanego zwierzęcia była widocznie używana jako pałka, maczuga. Por. dyferencjację znaczeniową przy wyrazie šonas. būrė "żagiel" — zapoż. z łot. bura, które ze swej strony jest zapożyczeniem fińskim, por. fin. purje "żagiel", est. purje ts. — Drw. burinis laivas "statek żaglowy", cps. būrlaivis m. "żaglowiec", būrstiebis m. "maszt żaglowy". N.B. W czasach Szyrwida wyraz būrė nie był jeszcze we wsch.-litewskim znany. Por. takie zwroty, jak drobė eldijinė SD «żagiel do naw», kartis drobės eldijinės SD «żaglowy drąg». burgėti, būrga, burgėjo 1. "o wodzie: wydobywać się z głębi, o źródle: bić, bulgotać", šaltinis būrga "źródło bije", 2. "mamrotać, zrzędzić", 3. pilve burga "w brzuchu burczy". Też burgti, burgia a. burga, burgė b.z.a. "o wodzie: wylewać się spod lodu: bulgotać". Nomina: amburgos (zob.), burgė 1. "błoto, grzęzawisko", 2. "rzadka, licha zupa", 3. "samogon", išburgos b.z.a. f. pl. "ujście rzeki, ujście Niemna do morza" (Dowkont). — N. jez. Būrgis, Burgalis, n. rz. Burgelis, Burg-upelis. — Por. łot. burgutit\a "bąbel na wodzie". Czas. dźwiękonaśladowczy, por. būrg - o wodzie wypływającej z przerębla, būrgt, burgt - o wpadającym do wody kamieniu, wiadrze. Podobny charakter mają czas. burbėti "mamrotać, mruczeć, burczeć; bulgotać (o źródle)", burbti "brzęczeć, bzykać; mamrotać, bąkać" (ob. birbti), burgzti "warczeć, huczeć; brzęczeć", burkuoli "gruchać (o gołębiach)", SD brukuoja karvelis «grucha gołąb». būrys, acc. sg. būrį "gromada ludzi, grono, chmara (ptaków); oddział, pluton wojska; kupa (przedmiotów); chmura, uderzenie (deszczu), zamieć (śnieżna)". War. būras. Por. łot. buris "mnóstwo, tłum, ciżba", būrą "kupa, stos". Niejasne. Może būrys jest drw. na -ia- od *būras < pie. *bhuh2-ró- "urodzony; ród" (por. būti). Z innym sufiksem: wed. bhūri- "liczny, mnogi, wielki, potężny" < *bhuh2r-i-. Paralela znaczeniowa: gr. (j)i)Aov "ród, plemię, szczep, klan, rasa; naród, lud", (Į)uAf| "grupa ludzi powiązanych węzłami krwi, plemię, fyla", (Į)uoię m.in. "stworzenie, istota; rodzaj, gatunek, rasa" :: (Į)UG) "płodzić,
82
rodzić, wydawać na świat". — Drw. būrelis m. "kółko (literackie), gromadka (dzieci)", būrininkas "plutonowy", sambūris m. "zebranie się, zbiegowisko, stowarzyszenie" (od vb. cps. susiburti); būriais adv. "czasem, czasami, z przerwami; miejscami", kitą būĄ a. kitu būriu adv. "innym razem". Vb. denom. būrautis, susibūrauti "zejść się w gromadę; ożenić się", būriuotis "skupiać się, gromadzić się, zrzeszać się"; buriu, būriau, burti "skupiać, łączyć się (w stado); plątać (nici, sznury)", suburti a. susiburti "skupić się, zejść się w gromadę". burkantai b.z.a. daw. m. pl. "pasternak, roślina warzywna o jadalnych korzeniach, Pastinaca sativa", SD burkuntai «pasternak» — przekształcenie formy *burkan-ai, która oddawała zapożyczony wyraz strus. būrkanū (z tego samego źródła łot. burkans "marchew"). burna, acc. sg. burną (3 p.a.) 1. "usta, jama ustna, gęba", 2. "twarz, pysk", SD «gęba; pucki». Odpowiednik łot. puma a. purns "pysk, morda (psa); szpic stopy, buta" (por. łot. palš ob. bals "blady"). SD: burna «gęba, pucki», kraipau burną «wykrzywiam gębę», sukuliu burnų «obijam komu gębę», aįudungtė burnos moterų «zatyczka niewieścia» ["zasłona białogłowska na twarz", L.]. Wokalizm ūrC wskazuje na setowy SZ, *bhrH-neh2-. Wiąże się z orm. beran "usta", iryj. bern(a) "przepaść, otwór", stwn. bora "dziura" i łac. perforare "przedziurawić". To prowadzi do pwk. *bherH- "robić ostrym narzędziem". Por. łac.ferio, -ire "uderzać, razić, kłuć, dotykać, ciąć (mieczem, siekierą), rżnąć, rozbijać", stisl. berja "uderzać", SO scs. borją, brati "walczyć", lit. baras (zob.), barti (zob.), nūobara (zob.). — Cps. nepraus(ta)burnis m. "niewybredny w mowie", stačiaburnis ts., šunburnis m. 1. "istota bajkowa o psim pysku", 2. "kto się nieprzyzwoicie wyraża". Vb. denom. burnóti, -ju, -jau "pyskować, wymyślać, złorzeczyć". burokas "burak, Beta" (m.in. SD) — zapoż. z błr. burak. — Drw. burokai m. pl. "zupa buraczana, barszcz". burti, buriu, būriau "odprawiać czary, wróżyć" (łot. burt, buru, būru), SD buriu «wieszczę, wrożę». Bez dobrej etymologii. — Drw. būrimas SD «wieszczba, wieszczenie; wróżba, wrożenie», burtai m. pl. "losy, wróżby, czary, przesądy" (mesti burtus "rzucać losy", traukti burtus "ciągnąć losy"), burtininkas "czarownik, wróżbita", burtinykas SD «wieszczek, wrożek», būrtvos f. pl. "wróżby, czary" (co do suf. por. bėržva, brastva). Cps. burtametys SD «losownik» ["co losy puszcza, rzuca", L.], pilvaburys "brzuchomówca" (syn. pilvakalbys). būsilas gw. "bocian, Ciconia" — zapoż. z błr. būsel. War. synkopowany būsiąs. Por. synonimy gandras, garnys, guzūtis, starkas. — N. m. BusilaT, n. jez. Busiliį ežeras. būsią I sb.: (busiu) SD «potomni», (potam busiu) SD «potomni ludzie, potomkowie» — skostniała forma nom. pl.m. od ptc. fut. act. būsiąs "który będzie" (inf. būti). būsią II ptk. "jakby, jakoby, niby" — skostniała forma nom. pl. m. od ptc. fut. act. būsiąs "który będzie" (inf. būti). Syn. būsią, būsiam, būsint (por. nórint), būsis. būtas "do mieszkalny, chata; budynek gospodarski; obejście; (w mieście) mieszkanie", SD «fraucmer mieysce» (syn. moterų gyvenimas, mergų būklas). Obok tego buta "dom, mieszkanie; dom wraz z całym gospodarstwem rolnym, obejście", SD «pokoy, budowanie» (syn. gyvenimas). Odpowiada stpr. buttan acc. sg. "dom". Zwykle jest łączone z būti "być", ale trzeba zauważyć, że przy takim ujęciu pozostaje niezałatwiony problem krótkiego u w pierwiastku. — Drw.priebutis m. "ganek, przedsionek", viešbutis m. "hotel". — N. m. Balbutai (por. BaldegiaT).
83
būti inf. "być", išbūti "przebyć, odbyć", nubūti "ubyć, ubywać", refl. apsibūti "zostać na miejscu, zamieszkać", atsibūti "odleżeć się (o lnie na polu)", [sibūti "przebyć gdzie dłuższy czas i przyzwyczaić się, zakorzenić się". Odpowiednik łot. būt, stpr. būton, boūt, boūton, baūton "być". Na pwk. *bhuh2-, z pochodzenia aorystycznym (por. wed. abhūt "stał się, powstał", gr. ecj)uv), opierają się formy prt. buvau "byłem" i inf. būti, supletywne względem praesentiów es- (zob. e sit) oraz yra (zob.). Pwk. pie. *bhueh2"rosnąć, stawać się"65. Allomorfizm *buu-V :: *bū-C jest konsekwencją zaniku spółgłoski lrg. w dwu zróżnicowanych pozycjach: *bhuh2-V (zob. buv-) i *bhuh2-C. Podobny kontrast buv- :: by- w scs. zabuvenū "zapomniany", zabūvenije "zapomnienie" :: inf. byti "być", zabyti "zapomnieć". Zob. też pribūti, būdavo, būklė. — Ptc. prt. pass. w formie rodzaju nijakiego būta jest konstruowane z agensem o formie genetiwu, np. Kieno čia būta? Čia Jono būta "Kto tu był? Tu był Jan", Mat, ir svečių būta "Widać, że byli (tu) goście". Podobnie w odniesieniu do teraźniejszości: Žiūrėk — ir jo čia esama "Patrz — i on tu jest". būtinas, -a "konieczny, nieodzowny, istotny, ważny", SD «ważny, przyiętny», būtinas daiktas «ważno co iest, waży co»; būtinai adv. "koniecznie", DP būtinai "zgoła ["zupełnie"], istotnie". Drw. z suf. -ina- od adi. vb. *būta- "który stał się, który zaistniał, który był, były", zob. użycie formy būta s.v. būti. Podobną budowę ma przymiotnik rcs. bytinu "eTtiouaioę", strus. bytnyjb "powszedni, codzienny" (o chlebie), ros. gw. bytnyj "przeszły, były" i "zdrowy, krzepki, dorodny", słń. biten "istotny, ważny", stpol. bytny, bytni "istniejący, istotny". buv-. Jest to neopierwiastek, który powstał drogą reanalizy formy prt. buvo "był", < *buu-a- < pie. *bhuh2-eh2- (sekwencja uv-V na miejscu pie. *uh2-V, czyli z v jako wypełniaczem tzw. hiatu laryngalnego). Przykłady derywatów: buvoti a. buvinėti iter. "bywać", nomina: buveinė "miejsce pobytu", buvėjas "bywalec", buvimas "istnienie", buvdvas a. buvūnas b.z.a. "człowiek w wielu miejscach bywały, bywalec", imbuvys m. "kto nie ma własnego mieszkania i mieszka u kogoś kątem, komornik; lokator" (syn. įnamys), nebūvėlis m. "kto (dawno gdzieś) nie był; dawno niewidziany, rzadki", pabuvus adv. "nieco później, potem" (skostniała forma ptc. prt. act. do pabūti "pobyć gdzie"), pribuvimas SD{ «obecność, przytomność, praesentia»,pribuvėja "akuszerka, położna" (zob. pribūti). Cps. čiabuvis a. čiabuvy s "tubylec, stały mieszkaniec jakiegoś miejsca, autochton", SD «rodzic z tąd, tuteczny, indigena» (syn. čiagimis). — WSZ būv-: pabūvėti, 3 os. pabūvi "pobyć gdzieś, zostać na krótko". Nomina: būvąs SD «osiadłość, domicilium», būvis m. "byt, istnienie, egzystencja", sambūvis m. "współistnienie". — Lit. alternant būv- przypomina słow. byv- w °byvati "bywać", scs. prėbyvati "przebywać, trwać w jakimś miejscu", sūbyvati są "urzeczywistniać się", zabyvati "zapominać", < *būu-a-. — Z synchronicznego punktu widzenia należy tu również prs. habitualne būvu "zwykle jestem, bywam", 3 os. būva, pabūva (np. Grybai neilgai tepabūva "Grzyby długo nie mogą stać" (szybko się psują). Z pochodzenia jest to bųvū < *bu-n-vu, czyli formacja powstała przez infigowanie morfemų buv- (synonimiczne būnu "bywam" jest natomiast wytworem analogii do prs. na -nu).
65
W t ó r n y S P *b h euh 2 -, por. wed. bhdvati
"przedłużać, zwiększać", pol. bawić
"staje się, jest", W S O scs. izbaviti
m.in. "przebywać gdzie".
"uratować, uwolnić", ros. hdvitb
c caras "car, monarcha rosyjski" — zapoż. z błr. car. — Zakończenie -ius w war. gw. cerius (Twerecz) przemawia natomiast za pożyczką z ros. carb. cecelė: SD cecelės vaikų f. pl. «czaczko, crepundia» ["zabawka dziecięca", SŁXVI], z *cac-elė — zapoż. z pol. cacko, z zastąpieniem zakończenia pol. -ko sufiksem lit. -ele. War. gw. cacka, cackė, też m. cackis, cackis. cerkvė "cerkiew, świątynia wyznania prawosławnego" — zapoż. z błr. cėrkva (por. ros. cėrkovb, -&v/). War. cerkva (4 p.a.), clrkva (1 p.a.). W SD s.v. cerkiew, templum Russicum, ecclesia Russorum figuruje g w ^ bažnyčia, dosł. "ruski kościół". cėta "liczba parzysta": w zwrocie ceta Zyfaz SD «cetno licho, gra» (zapytanie używane przy grze w kości) — zapoż. z pol. cemo [czy] licho. — W SD1 ukazuje się zmieniony w nagłosie war. sėta: sėta ir łyka «cetno czy licho». Dziś gw. sėta: Ar łyka, ar sėta? "Czy licho, czy cetno?". Zob. łyka. cibulis, -io "cebula" — zapoż. z pol. daw. cybula (ze zmianą rodzaju gramatycznego). War. cibulė, cibulia, cibulis. — Drw. cibulainė "potrawa cebulowa (sos, zupa)", cibulius "kto lubi (jeść) cebulę", cps. cibułakis, -ė "kto ma wielkie oczy" (dosł. "oczy jak cebule"), war. cibūliakis. cicilistas gw. "socjalista" — zapoż. z błr. gw. cicilist. Neoosn. cicil-: gw. cicilikas "socjalista". ciėlas daw. gw. "cały" — zapoż. z błr. cel. cielius, -iaus daw. gw. "cel", SD1 też «kres» — zapoż. z błr. celi (<= pol. cel). ciesorius, -iaus "cesarz" — zapoż. z błr. cesari. — Drw. ciesorienė SD «cesarzowa», ciesorystė SD «cesarstwo». cypti, cypia, cypė "wydawać cienki, ostry głos, wydawać pisk, piszczeć (o myszy, szczurze, kurczęciu)" (pelė sucypė "mysz pisnęła"). Formacja na SW w stosunku do cip- w sucipti, -cimpa, -cipo inchoat. "pisnąć" (cipūkas "kurczę", cipūlis m. "kurczę świeżo opierzone"). Dźwiękonaśladowcze, por. interi. cip(t), cyp(t). Czas. cipti jest notowany również w znacz, "zabraknąć czego" (Anys jau seniai pricipo duonos "Im już dawno zabrakło chleba") i "drętwieć" (Pirštų galai cimpa beverpiant "Czubki palców drętwieją przy tkaniu"). — Drw. cypauti "piszczeć, kwilić (o myszach)", cypčioti ts., cypinti "zmuszać do pisku", cypsėti, cypsi "piszczeć", cyptelėti "pisnąć". Nomen: cypynė "piszczałka", cyplys "piszczek, płaksa". cirpti, cirpia, cirpė "ćwierkać (o świerszczu), kwilić". Dźwiękonaśladowcze. — Drw. čirpauti "świergotać, szczebiotać". cukrus, -aus "cukier", war. żm. sukrus — zapoż. z pol. cukier, -kru (por. łot. cukurs z niem. Zucker). Starszą pożyczką jest sokoras (zob.). cviklas "ćwikła, gatunek buraka, Beta cicla; burak czerwony, Beta vulgaris", war. cviklis m. — zapoż. z pol. ćwikła. Starsza postać zapożyczenia to sviklas (m.in. SD «ćwikla»).
č čaižyti "chłostać, smagać (batem), biczować", čaižūs "ostry (wiatr, głos)". — WSZ čyz< čyzti, čyziu, čyziau "chłostać, smagać, siec". čartas "diabeł" — zapoż. z błr. čort. — čertas "diabeł" — zapoż. z błr. cert. Por. bies as, šatonas. čebatas daw. gw. "but" — zapoż. z błr. cebót. Por. SD čebatai m. pl. «bot, boty» oraz «skornie» ["obuwie na goleń zachodzące, sztyble, kamasze", L.], čebatai kareivių «nagolenice żołnierskie». — čebatorius, -iaus daw. "szewc", SD «szwiec» — zapoż. z błr. čebotarb. — N. m. Cebatóriai 2x, Cebatoriai, Cebatdriskiai. čėdyti, -iju, -ijau (też -yju, -yjau) 1. "oszczędzać, oszczędnie używać, spożywać (o chlebie)", 2. "szanować (ojca), okazać uszanowanie, ukłonić się"66, 3. "lubić"67 — zapoż. z błr. sčaditb, z uproszczeniem nagłosu šč- > č- (por. pol. szczędzić, scs. štądėti). War. čėdinti. — Drw. čėdytinai adv. "na zapas": Sudėjau sūrius čėdytinai, t.y. ant tolesnio laiko "Złożyłem sery na zapas, tj. żeby je mieć na później", čėdūs "oszczędny", čėdlyvas ts., čėdūtis, -ė "ktoś przesadnie oszczędny". čėkoti, -ju, -jau a. cekóti, -ju, -jau 1. "siekać (kapustę)", 2. "jeść niechętnie, bez apetytu", refi. čėkotis "naśmiewać się, naigrawać się", čekėnti "mlaskać przy jedzeniu". Dźwiękonaśladowcze. Por. interi. čėk čėk (o odgłosie cięcia, też o odgłosie żrącej świni). čeksėti, čeksi, čeksėjo 1. "cykać, tykać", 2. "mlaskać, jeść mlaskając", čeksėnti "mlaskać, jeść mlaskając". Dźwiękonaśladowcze. Por. interi. čėkš a. čekšt (o odgłosie cięcia, uderzenia, też o szeleście), np. Čėkš čėkš čėkš, čeksi kaip ir kiaulė prie lovio "«čekš čekš čekš», mlaskasz jak świnia przy korycie". čėrai m. pl. daw. gw. "czary", SD1 (ćierai, pikti darbay) «gusła vel gusły. praestigiae»68 — zapoż. z błr., pol. czary. War. če rai. Zob. też čiustai. — čėraunykas "czarownik", SD1 (ćieraunikas) «guślarz, praestigiator» — zapoż. z błr., pol. czarownik. War. čėrauninkas, čerauninkas. — čėravoti, -ju, -jau daw. gw. "czarować", SD' (ćierawoiu) «guślę, fascino, incanto» — zapoż. z błr., pol. czarować. War. čėravoti. čerepyčia daw. "cegła, kafel pieca ogrzewczego", SD «kachel, testa fornacis» — zapoż. z błr. cerepica. War. synkopowany: čerpyčia "dachówka, kafel", SD1 «kachel, testa» (por. niżej čerpė). Zob. też kakalys, koklis. čerėslas daw. gw. "trzos, skórzany pas podróżny na pieniądze" — zapoż. z błr. ćereslo (por. pol. daw. trzoslo). War. (ćieraslas) SD «trzos» = ceraslas. čerevykas daw. gw. "trzewik, but" — zapoż. z błr. čerevik. War. metatetyczny: gw. čeverykas, tak też SD «trzewik». — N. m. Ceverykinė. čerkšti, čerškia, čerškė "skrzeczeć" (Šarka ūzčerškė "Sroka zaskrzeczała"), też "szczękać, terkotać (o maszynie do szycia)". Por. čeršk-V w čerškėti. Dźwiękonaśladowcze, por. interi. čerkšt.
66 6
Por. Nusilenkiu
jam, čėdiju j{ "Kłaniam sią mu".
Por. Kas łai čėdija, o čigonas visumet lašinius tas miegalius "Kto sen lubi, ten śpioch". 68
"Kto co lubi, lecz Cygan zawsze słoninę". Kurs miegą
Brak jest wzmianki o lemmacie SD1 w LKŽ II 72, jak też w monografii Skardžiusa 1931, 54.
cćdyja,
86
čerpė "skorupa garnka; dachówka; kafel w piecu; wgłębienie w ścianie pieca; makutra; naczynie gliniane" — przekształcenie przez synkopę formy *ćerepe, będącej transpozycją zapożyczenia błr. čėrep. W kwestii synkopy i akutu por. šalmas, šernas. Temat na -ė- pod wpływem syn. šukė. Zob. też čerepyčia. čerškėti, čerška, čerškėjo "brzękać, ćwierkać (o wróblach)". Por. čerkš-C w čerkšti. Dźwiękonaśladowcze. — Drw. čerkšėti, čerkši, čerkšėjo "szczękać, trzaskać" < *čerkš-sėti z *čeršk- + -sėti (paralela: čiaukšėti). čėsas daw. gw. "czas; godzina" — zapoż. z błr. čas "godzina, termin, czas". War. čėstas pokazuje epitetyczne -t- (por. abrūstas, zopóstas). — Drw. čėsais, čėsais adv. 1. "czasami, czasem", 2. "przypadkiem, może", čėsingas 1. "czasowy, tymczasowy", 2. "który ma dużo czasu", 3. o kobiecie "ciężarna" (čėsinga móteris "kobieta w ciąży"), čėsū adv. "na czas, na właściwą porę" (Geriau čėsu skatikas, negu po čėso rublis "Lepszy grosz na czas niż rubel po czasie"), kuočės a. kuočės adv. "co pewien czas, czasami" (Kuóces mus aplanko svečiai, viešnios "Co pewien czas odwiedzają nas goście") — z kontrakcji kuo čėsū. česnakas "czosnek, Allium sativum" — zapoż. z błr. cesnók. Pl. t. česnakai w SD1 «czosnek». War. šašnagas (brak fśasnakas), šešnakas i šešnagas, šišnakas i šišnagas (por. -g- w lenciūgas), šisnakas. — Drw. česnakiniai dantys m. pl. "zęby czosnku". čežėti, čeža, čežėjo "szeleścić, szemrać; ćwierkać". Dźwiękonaśladowcze. — Drw. čežinti "szeleścić (papierami), szemrać; łuskać, łuszczyć". čia 1. adv. "tu, tutaj", 2. ptk. "to" (Kas čia yra? "Co to jest?" Kóks čia darbas! "Co to za robota!"). Refleks plit. *tia, por. tas. Drw. čionai adv. "tutaj" < *tia-C zawiera ptk. -nai (jej dołączenie uwarunkowało utrzymanie długości *a). čiaudėti, čiaudi, čiaudėjo "kichać". Dźwiękonaśladowcze. — Drw. čiaudulys: č. ima "chce mi się kichać". čiaupas "kran (do wody)" — sb. postvb. do čiaupti (zob.). čiaupti, čiaupiu, čiaupiau "zaciskać, zamykać (usta); cmokać", sučiaupti lūpas "ścisnąć, zacisnąć usta", užčiaupti "zamknąć usta, stulić (komuś) gębę". Drw. na -sė-: čiaupsiu, čiaupsėti "mlaskać, cmokać". — SZ čiup-: čiupti, čiumpū, čiupaū "chwycić, chwytać, łapać", nučiupti "schwytać, złapać, ściągnąć, ukraść", sučiūpti "schwycić, schwytać"; čiupinėti "macać, obmacywać", čiupinėtis "cackać się; marudzić", ciupnóti "macać, obmacywać; robić coś powoli, guzdrać się", čiupūoti ts., čiupūotis "cackać się, dłubać się, marudzić". Nomen: čiupiklis m. "czułek", čiuplūs "chwytliwy, porywający, kradnący; zręczny, zdolny do różnych prac", čiuptūkas "macka, czułek", apčiupomis adv. "po omacku". WSZ čiūp-: čiūpoti, -ju, -jau "szczypać, targać, gnieść; dotykać, macać" (w części użyć może być zapożyczeniem z błr. ščūpacb). — Dźwiękonaśladowcze, por. „ wykrzyknik čiupt "łap, cap, chap". — SO taup-: lūpas taupyti "zaciskać usta", zob. osobno taupyti. — Do čiaup- jest war. čiuop-, zob. čiuopti. čiauškėti, čiauška a. čiauška, čiauškėjo "ćwierkać". Dźwiękonaśladowcze. — Drw. čiaukšėti, čiauksi, čiauksėjo "ćwierkać, świergotać", też "kłapać (szczękami), szczękać (zębami), ciąć batem" — ze zmiany *čiaukš-sėti, to z *čiaušk- + -sėti (paralela: čerkšėti). — Drw. čiauškūs "szczebiotliwy (o dziecku)", čiauškūtis, -ė "gaduła, papla, szczebiotka, traj kotka". čiaūžti, čiaužiū, čiaužiau "ślizgać się; czołgać się, pełzać; o dziecku: moczyć się", iter. čiaužyti "ślizgać się". Dźwiękonaśladowcze, por. interi. čiūž (o pełznięciu, o
87 szybkim ruchu), čiūžt, čiūžt (o pośliznięciu się i upadku, o laniu wody), čiuzu čiuzu (o ślizganiu się). — Do čiauz- jest alternant čiuož-: čiuožti, čiuožiu, čiuožiaū "ślizgać się, jechać (na łyżwach)", čiuožti pačiūžomis "jeździć na łyżwach", nučiuožti "ześliznąć się, pojechać ślizgając się", frq. čiuožinėti "ślizgać się, jeździć na łyżwach". Nomina: čiuožėjas a. čiuožikas "łyżwiarz", čiuožykla "ślizgawka, lodowisko". — SZ čiuž-: 1. čiūžti, čiūžta, čiūžo: nučiūžti "zmoknąć; schudnąć, zmarnieć", sučiūžti "zrobić się bezużytecznym, zmarnować się", 2. čiūžti, čiūža, čiūžo "leżeć w łóżku", nučiūžti "ucichnąć (o wietrze)"; čiuženti "szeleścić, szemrać", lapai čiužena "liście szeleszczą", čiužinėti frq. "ślizgać się, jeździć na łyżwach". Nomina: čiužesys "szelest, szmer", čiužykla "ślizgawka", čiužinys 1. "siennik, wór napchany słomą a. sianem; materac", 2. "wypchany słomą worek jako siedzenie na wozie", čiužūs "łatwy do powożenia (o saniach)". — WSZ čiūž-\ čiūžti, čiūžiū, čiūžiaū "ślizgać się; mieść (o miotle)", nučiūžti "ześliznąć się z dachu (o topniejącym śniegu)", susičiūžti "zlać się, zmoczyć się", čiūžaloti, -ju, -jau "ślizgać się" (Vaikas lėkdamas, kur ledas, čiūžaloja "Dziecko biegnie i gdzie [tylko zobaczy] lód, ślizga się"), čiūžauti "szurać (nogami, butami"), čiūžčioti "ślizgać się": Ciūžčioja kojos ant ledo "Ślizgają się nogi na lodzie", čiūžtelėti "pośliznąć się". Nomina: čiūža c. "kto ledwo powłóczy nogami, idzie z trudem, wlecze się", čiūžė 1. "ślad w trawie, zbożu, w śniegu" (Nuo lapės uodegos ant sniego paliko čiūžė "Na śniegu pozostał ślad lisiej kity"), 2. "drewniane płozy, sanki do przeciągania pługa lub brony na pole" (čiūžld ts.), čiūžis m. "siennik", pačiūža "łyżwa". čiepsėti, čiepsi, čiepsėjo "piszczeć, popiskiwać". Dźwiękonaśladowcze. čigonas "Cygan" — zam. starszego cigónas, SD (cygonas) «Cygan, Cyngarus», co jest zapożyczeniem z błr. cygan, cygan. — Drw. čigomenė "żona Cygana", čigonynas "dziecko cygańskie", čigoniškas 1. "cygański, jak u Cyganów", 2. "wielki, niezwykły", cigoniūkas "dziecko cygańskie". N. m. 1° od čigon-: Čigonai, Cigoniškė, 2° od cigon-: Cigonaliai, Cigoniškiai 3x. čigonėnai m. pl. pot. "Karaimowie" — drw. na -en- od cigónas (zob.). čiobras daw. "cząbr ogrodowy, Satureia hortensis" — zapoż. z błr. cabór "cząbr: macierzanka" (por. ros. čabėr, čobr). War. čėbras. SD čiobrai m. pl. «cząbr ziele», čiobrai laukiniai «macierzanka». Dziś čiobreliai m. pl. "macierzanka, Thymus". čionai, čion adv. "tu, tutaj, w tym miejscu" (zob. čia, tas). — Drw. čionykštis m. "tutejszy, miejscowy". čirkšti, čirškia, čirškė "ćwierkać; cykać; brzęczeć, dzwonić; tryskać; skwierczeć". Dźwiękonaśladowcze. Zob. wyżej čerkšti. — Drw. čirkščioti "ćwierkać; tryskać, pryskać", čirškinti 1. "rzępolić", 2. "skwarzyć, piec", čirškūtis m. 1. "skwarek", 2. "krzykacz, krzykała". čystas, -a daw. gw. "czysty" — zapoż. z błr. cistyj. Drw. čystata "czystość". — čystyti, -iju, -ijau daw. gw. "czyścić" — zapoż. z błr. cfstitb. War. ze zmianą č'i > č'u: čiūstyti, -iju, -ijau "czyścić, czyścić zgrzebłem", pasičiūstyti "oczyścić się, ozdobić się czym". čiulbėti, čiūlba, čiulbėjo "ćwierkać, szczebiotać, świergotać", čiulba c. "ptak śpiewający". Dźwiękonaśladowcze. Por. interi. čiūl, čiūl, čiūl (o głosach rozmawiających, o pijących wodę świniach), čiūl čiūl (o ssącym cielęciu).
88
čiuldėti, čiūlda, čiuldėjo 1. "ćwierkać, świergotać", 2. "szczebiotać, paplać (o dziewczętach)", 3. "mówić niewyraźnie", ciuldė c. "kto niewyraźnie mówi". Dźwiękonaśladowcze. Od interi. čiuld, čiuld, čiuld, opisującej mówiące dziecko. čiūlėti, -ju, -jau "żuć, przeżuwać; gnieść, ugniatać (ciasto)", refl. čiūlėtis "znosić ból przez czas dłuższy". Może od interi. čiūl ciul (o ssącym, cmoktającym cielęciu). čiulkės f. pl. 1. "pończochy", SD «pończochy, nagolenice», 2. "miękkie pantofle domowe" — zapoż. z błr. čūlki. Por. jeszcze SD čiulkė drobinė «szkarpetka», čiulkės megztos «kapcie». čiulpti, čiulpiu, čiulpiaū "cmokać (przywołując zwierzęta), mlaskać, głośno wsysać płyn, ssać (sutek), cmokać fajkę". Por. łot. čulpt "ssać". Dźwiękonaśladowcze. Od interi. čiulpt (o cmokaniu, ssaniu sutka). Zob. też siulpti. — Drw. čiulpsėti "cmokać na konie". Nomina: čiulpai m. pl. "szpik kostny" (Nemėtyk kaulų su čiulpais, iščiulpk! "Nie wyrzucaj kości ze szpikiem, wyssaj [szpik]!"), čiulpas 1. "szpik" (znacz. etym. "to, co się wysysa z kości"), 2. "smoczek", 3. "papieros skręcony w palcach". Inne nazwy "smoczka": čiulpikas, čiulpis, čiulpokas, čiulptukas, čiulpūkas. čiuopti, čiuopiu, čiuopiaū "chwytać", apčiuopti "namacać i ująć" (neapčiuopiamas "nieuchwytny, niedostrzegalny"), iščiudpti "wykraść", sučiučpti "schwytać (złodzieja)". Dźwiękonaśladowcze. Por. interi. čiūp a. čiupt "chap". Zob. też čiaupti. čiurenti, -ena, -eno "ciec powoli (o wodzie), ciurkać, sikać (o dziecku), szemrać (o liściach na wietrze), szczebiotać, świergotać". Dźwiękonaśladowcze. Por. interi. ciur čiur čiur (o lejącej się wodzie, mleku, urynie), čiurčiur w zwrocie do dziecka: Ar nenori čiurčiur? "Czy nie chcesz siusiu?", => čiurčyčių, čiurčiūkų (zdrobnienia na -yt-, -uk- pod formą gen. pl., indecl.). — Drw. čiura a. čiūrą c. "kto moczy się w pościeli", też o kimś brudnym, zarośniętym, čiurūlis m. "struga, potok". Vb. denom. čiurūoti "moczyć się (o dziecku)", nučiurčėnti "wysadzić (dziecko) do sikania". — čiurlas a. čiurlė "struga, potok", čiurlelis m. "strużka, rzeczułka", vb. denom. čiurlenti, -ena, -eno "ciec, sączyć się wśród kamyków, szemrać (o strumyku)", war. čiurvėnti ts. (por. eikvoti < eiklóti)\ čiurlinti "prać byle jak", apsičiurlinti "umyć się byle jak". Tu też čiurliokas "wyrostek, młokos", znacz, etym. "szczoch" (por. čiurūoti). čiurkšti, čiurškiū, čiurškiaū "ciec, wypływać (o wodzie z naczynia, o krwi z żyły); moczyć się (o dziecku), zlać (o deszczu)". Dźwiękonaśladowcze. Por. interi. čiūrkšt m.in. o pryskającej wodzie, o strudze wody, o sikającym psie a. dziecku. — Drw. čiurkšlys 1. "struga, strumień", 2. "fontanna", čiurkšlė "struga, strumień", čiurkšlius "struga", čiurkšliumis "strugami (lać się)". čiustai m. pl. SD «czarowanie; czary» (syn. nuodai) — formacja postwerbalna do čiūstyti, -iju, -ijau "czarować", apciustiju SD «oczarować», atčiustiju SD «odczarować». Vb. čiūstyti było zapewne iter.-caus. do zanikłego prs. :ixiusta "robi się dziwnie, staje się cud", zam. *čiūsta < *čiūd-sta (prt. *čiūdo, inf. *čiūsti), opartego o sb. čiūdas "dziw, cud". W związku z obocznością u/ū por. 'u/T w parze čiūstyti "czyścić" :: cystyti ts. — Drw. čiūstininkas "czarownik", SD čiustinykas «czarownik», čiustinykė «czarownica», čiustinykų «czarowniczy». — Tutaj może też stlit. čiūsta ptk. "jakoby, rzekomo, ponoć", DP "wrzkomo", SD «rzkomo, wrzkomo, jakoby». čiūžas I sb. "wąski pas ziemi uprawnej", zdrob. čiuzelis: Broliai čiuzėliais pasidalino dirvą "Bracia podzielili sobie rolę na wąskie pasy". Niejasne. Zob. wyżej vb. čiuz- s.v. čiaūzti.
89 čiūžas, -ci II adi. gw. "cudzy, niekrewny, obcy" — zapoż. z błr. čužy (por. ros. čužoj). — Drw. čiuža: Kur čiuža, ten šiuža "Gdzie obco, tam szorstko" (między obcymi człowiek czuje się nieswojo). N. m. Ciūžiakampis (dosł. "cudzy, obcy kąt"). čyžė daw. "czynsz", SD «czynsz; pobor» (syn. doklė, donis) — zapoż. z pol. czyża, ciża (niem. Ziese "cło", śrłac. accisia). — Drw. čyžinykcis SD «czynszownik; dannik», cps. čyžjavai m. pl. "czynsz spłacany zbożem" (zob. javai). Vb. denom. Čyžiuoti "płacić czynsz". čižti, prs. čyž.ta (< *činž-sta, gw. činža), prt. čižo: įčižti "o paździerzach przywierających do włókien lnu: zbić się, przylegać, przywierać (przez co len staje się trudny do trzepania i przędzenia)", pričižti ts., por. Linai pričižą, vieni spaliai, ką už juos gausi! "Len zbity, same paździerze, co (ty) za niego dostaniesz!". Linai gerai atidirgo, nepričižą "Len dobrze się odleżał, nie jest zbity". Bez etymologii. — WSZ čyž-: čyžti, čyžiu, čyžiau (war. čyžau) "uderzać, bić kogo; nękać (o pchłach)", też o ulewnym deszczu (Lytus čyžia), nučyžti "zbić, obić; wpędzić w nieszczęście", užčyžti "zdzielić (batem), uderzyć (o deszczu)". — Drw. čyžis m. "uderzenie (batem)", čyžyti, -iju (-yju), -ijau (-y jau): Aš čyžmą čyžyju dvare kaip vergas "Ja we dworze odrabiam pańszczyznę jak niewolnik", čyžma "robota pod chłostą": Cyžyti čyžmą dvare ant lažo "Odrabiać pod chłostą pańszczyznę we dworze". čvertis, -ies f. gw. "czwarta część całości, ćwierć, ćwiartka" — zapoż. z błr. čvercb, pol. ćwierć (rodzimy odpowiednik ketvirtis m. "ćwierć"). W kwestii akutu por. zerkolas, kačerga. — Drw. čvertinė "czwarta część roku". Vb. denom. čvertavoti "rozcinać na ćwierci, ćwiartować (mięso)".
D dabar 1. adv. "teraz, obecnie, współcześnie", 2. dabar ptk. "jeszcze", np. Dabar notajo adyna mano bibl. "Jeszcze nie przyszła godzina moja". Dabar sūnus nesiženija "Syn jeszcze się nie żeni". War. dciba. Stlit. DP dabar a. dabar "jeszcze, dopiero, teraz, dziś, owszem, k temu, tedy, nad to, przedsię, odtąd", SD dabar «dopiero; jeszcze; k temu, ku temu [syn. priegtam, top, vėl); nad to [syn. unt to, vėl, per tai, lis to\\ teraz [syn. nu, nū]», dabar essųs «ninieyszy, teraźnieyszy». Etymologicznie ciemne. — Warianty przysłówka "teraz": daba, dabaraT, dabarčios, dabarg a. ddbarg (DP), dabargu (DP), dabarjan (Chyliński), dabaros, dabartėl (SD też «dopiero», SD1 «dopieruczko»), dabartėlei, dabartėlenai, dab artelės, dab artelio s, dabartės, dabartis (b.z.a.). — Forma kontrahowana: gw. dar a. dar "teraz" < dabar, np. Kur dar tu buvai? "Gdzie ty teraz byłeś?". Bus ji dar mano žmona "Będzie ona teraz moją żoną". — Drw. dabartis, -ė "teraźniejszy" (=> dabartykštis, -ė ts.), dabartis, -ies f. "teraźniejszość, współczesność" (=> dabartinis "teraźniejszy, dzisiejszy, współczesny", => gw. dabartiniškas ts.), gw. dabarykštis, -ė "teraźniejszy" (=> dabarykščias ts.), gw. dabarinis ts. (=> dabarin-ykščias ts., po synkopowaniu i: dabarnykščias ts.). daiktas a. daiktas "miejsce; przedmiot, rzecz", SD też «skutek, efficatia, effectus». Odpowiada łot. daikts "rzecz, przedmiot, narzędzie", daikti m. pl. "owady, insekty", też "węże", daikši m. pl. "rzeczy drobne, drobiazgi" oraz stpr. stan deickton acc.
sg. "to miejsce" (.steison deicktas gen. sg. "des etwas, czegoś"). Przyjąwszy, że znacz, "miejsce" jest najstarszym wśród tu wymienionych, można odtworzyć nomen *daig-ta- w znacz, "miejsce nakłute, tj. oznaczone przez wetknięcie w nie tyczki, kołka, pala, gałęzi", por. formy daigyti "kłuć, wtykać", daigas "kiełek, sadzonka" s.v. diegti "kłuć". Pod względem budowy można daiktas porównać do laitas a. saitas. Pod względem znaczeniowym por. łac. punctum, które należy do pungó "kłuć, ranić, przeniknąć w głąb" i oznacza z jednej strony "ukłucie" jako czynność, z drugiej strony wynik czynności, tj. concr. "ślad po ukłuciu" (=> "kropka, cętka, oczko na kości do gry"). Por. śrwn. stich "ukłucie, przekłucie (igłą), przeszycie (szpadą)", które ma znacz, poboczne "miejsce spadziste, strome wzniesienie". — W gwarach wsch.-lit. forma loc. sg. daikte ulega 1° leksykalizacji jako przysłówek "razem, w kupie, w jednym miejscu" (Gyvename daikte "Mieszkamy w jedym miejscu") i 2° gramatykalizacji jako przyimek z gen. "zamiast" (np. Daikte cukro dejom medaus in bruknes "Zamiast cukru dawaliśmy do borówek miodu"). dailinti, -inu, -inau "gładzić, heblować, wyrównywać" (dailintūvas, dailintuvas "nóż do strugania, wygładzania"). Alternant dail- jest drw. na SO od dil-C (pwk. *delh r ), por. dilinti "ścierać, gładzić pilnikiem" obok intr. dilti "wycierać się, zmniejszać się itd.". Paralele na SO w postaci ai przed resonantem: gaiminti <= gimti, smailūs smilūs (s.v. smilti). — Dewerbalne nomina od dail-: 1. dailūs "wyrównany (pozbawiony chropowatości), gładki", przen. "ładny, piękny, przystojny, wystrojony", DP "ozdobny, subtylny". Por. łot. daiĮš "delikatny, subtelny, miły, ładny", 2. dailė, acc. sg. dailą stlit. "rzemiosło, zwł. ciesielskie", DP "sztuka, robota", SD namų dailė «budowniczego urząd» (syn. valdžia unt dailidžių, tj. "zwierzchność nad cieślami"), dziś "umiejętność artystyczna, sztuka", 3. dailidė "cieśla, stolarz", DP "budownik, budowniczy, rzemieślnik, cieśla", SD «budownik, cieśla» (=> neoosn. dailid-: dailidėlė SD1 «ciesielczyk», dailidystė "ciesiołka, rzemiosło ciesielskie", vb. denom. dailidauti "zajmować się ciesiołką", dailidiškas "ciesielski", m.in. SD), war. dailydė, dailydė oraz dailydžia "cieśla" (=> dailydžiukas SD «ciesielczyk», brak w LKŽ), n. m. Dailidės 5x, Dailidžiai, Dailidūkas 2x, 4. człon złożeniowy °daila, °dailė, °dailis "rzemieślnik", np. ratadaila "kołodziej", SD ratadailė, ratadailis ts., n. m. Radailiai, nazw. Skridaila, Každaila69. — Od adi. dailūs urobiono vb. denom. dailinti o znacz, "ozdabiać, upiększać; karmić, tuczyć", które z czasem zlało się zupełnie ze starszym deverbativum dailinti "gładzić, wyrównywać"70. Refl. dailintis "upiększać się (o kobiecie); przymilać się, łasić się do kogo". — Nomina urobione od dailūs: dailumas "ładność, piękno, zgrabność, wdzięk, przystojność", DP "ozdoba, misterstwo" (=> dailumėinia "przystojność u mężczyzny"), dailutėlis, -ė "bardzo, niezwykle piękny",
69
Z uwagi na przyjętą tutaj etymologizację (dail- j a k o derywat a p o f o n i c z n y od dii-, dilti)
identyfikację lit. °daila, °dailė ze słow. °delja w scs. strus. drėvodėlja
odrzuca się
"cieśla". W y r a z słowiański przedstawia
n.agt. na -ja od złożenia *drevodelo "obrabianie drzewa, ociosywanie", tj. abstractum w y w o d z ą c e g o się ze zwrotu *drevo delati "obrabiać drzewo" (por. stsch. drvo deljat "obrabiać drzewo", głuż. dźełać drjewo drzewo", czes. gw. delat dnvi
"rąbać
"rąbać, ścinać drzewo"). S a m o delati, -aju scs. "czynić, robić, pracować" jest jak
w i a d o m o vb. d e n o m i n a t i v u m od *delo "kładzenie, stawianie, czyn" < pbsł. *de-la- < pie. *d h eh,-lo- (pwk. lit. dėti, łot. dėt, dėt, scs. dėti "kłaść"), a zatem zawiera ė pochodzenia mono-, nie d y f t o n g i c z n e g o . Por. j e s z c z e scs. nedėlja
"a7rpaxToę r ^ e p a ,
dzień bezczynny" (ros. nedėlja,
bezczynność" => "dzień bezczynności" (por. lit. nedarbas 70
pol. niedziela),
"bezrobocie" :: darbas
znacz. etym.
"niedziałanie,
"praca").
Por. LKŽ II 225, gdzie na pierwszym miejscu wymienia się znacz, "czynić pięknym, upiększać, ozdabiać",
nie zaś "gładzić".
91 dailitelys, -ė ts. (=> dailitelaitė - o bardzo ładnej dziewczynce). Por. łot. dailums "delikatność, zgrabność, gracja, wdzięk". daina 4 p.a. "pieśń, pieśń świecka7', piosenka" (war. daina). Sporne. Może drw. z suf. -na- i stopniem o do *dii-V, które pozostawało w ałternacji z *dT-C, jak w łot. dT-dit, -du, -diju "wziąć do tańca"72 i w lit. n. rz. Dy-sna, n. m. Dysna, n. jez. Dysnai, Dysnykštis. Rekonstrukcja: *dai-na-, znacz. etym. "śpiewanie do tańca, pieśń taneczna". Allomorfy pb. *dii-V / *di-C reprezentują dwojaką realizację st. zanikowego pierwiastka setowego pie. *deih r / *dih r "pędzić przed siebie", por. gr. 5ievcai 3 pl. prs. "pędzą, spieszą się" (*dih,-entoi), óiveco "kręcić, obracać w koło", pass. "toczyć się, obracać się, wirować; włóczyć się" (*dih r neu-), wed. dfyanti "lecą, fruną" ( L I V 2 107). Refleksem stopnia e jest łot. deju < *deih r V, diet < *dei-C < *deih r C "skakać, tańczyć; śpiewać", apdiet intr. "tańczyć w koło", tr. "obtańcowywać", piediėt "nebenbei, dazwischen htipfen, tanzen". Od osnowy prs. dej- (neopwk.) urobiono: deja "taniec" (=» dejuót "tańczyć" => dejuotajs "tancerz"), dejums "tańczenie, taniec", jak też deinis m. "tancerz, skoczek". — Drw. bedainis, -ė "kto nie umie śpiewać, nie ma głosu", dainius "piewca". Vb. denom. dainuoti "śpiewać piosenki". Por. n. rz. Dainava, Dainys, Dainelė, DaTn-upis. — N.B. Łot. daiųa "piosenka" może być drw. postwerbalnym od łot. daiųdt, daiųuot "tańczyć, śpiewać, weselić się". Ten zaś czasownik da się ująć — w paraleli do lit. painioti <= pinu, trdinioti trinu —jako drw. z suf. -ia- i na SO od osnowy din-, czyli od prs. infigowanego *dinu < pie. *di-n-h r o-h 2 (por. wyżej SZ *dih r ). dalba "dźwignia, drąg, łom" (akut wtórny) :: łot. dalba "pień drzewa; tyczka do płoszenia ryby; żerdź do popychania łodzi". Najbliżej stoją stpr. dalptan EV "przebijak, Durchslag" i psł. *dolb-to "dłuto, narzędzie do wyżłabiania", bg. dlató, sch. dlijeto, ros. dolotó, czes. dlato, pol. daw. dłóto (stpol. dłoto XIV w. "toporek o wąskim ostrzu"). Formacja na SO do delb-, por. delbti, delbiu, delbiau "opuszczać (oczy, głowę, ogon)", łot. dąlbs "ramię". Pwk. pie. *dhelbh- "kopać, wydrążać", por. stwn. bitelpan "grzebać, zakopywać", stang. delfan "kopać, grzebać". Osobno zob. SZ dilb- s.v. dilbti. dalgis, -io "kosa", war. dalgė :: stpr. doalgis EV "Senze" (łot. daj gis, dajge "kosa" jest lituanizmem). Formacja postwerbalna od zanikłego czas. *dalgiu, *dalgyti "kosić, uderzać ostrym narzędziem" < pie. *dolgh-eie-, por. stnord. telgja "ociosywać, przycinać", ir. dluigim "rozszczepiam". Brak refleksów SE *delgh-. — Drw. dalgend "duże pióro kogucie" (znacz. etym. "kosiste pióro"), daiginis SD «kosisty, iako kosa krzywy», pradalgė "pokos, szerokość jednego zamachu kosy". Cps. dalgiakirvis m. daw. "berdysz, topór bojowy na długim drzewcu", dalgiakotis m. "trzonek kosy, kosisko", gw. dalkotis ts. (*dalk-kotis). N. m. Daigai, Daiginė. — SZ dilg- < *dlgh-: dilgėti (zob.). dalis, -ies 4 p.a. f. "część, dola, udział w dziedzictwie, spadku; posag; szczęście a. nieszczęście, los; oddział, formacja wojskowa". Formacja na SO: *dal-i- < *dolh r i-, znacz. etym. "odcięty kawałek czegoś, część oddzielona", por. sti. dali- "skiba". Obok tego jest war. stlit. gw. dalia, -ios "część, porcja", SD «obrok», który znajduje odpowiednik z jednej strony w łot. dala "część, udział" < pb. *dali-a-, z drugiej strony w psł. *dolja (ros. błr. ukr. dólja, pol. dola) "część przypadająca komu w udziale", przen. "los przypadający
71
W odróżnieniu od giesmė
72
Por. gy-dyti
<= gy-ti::
"pieśń kościelna".
gij-aū (SO: gaj-iis). Z sufiksem -na- i S O por. maina "zamiana" < *mai-na-, od *mii-
V jak w łot. miju, prt. d o mit "wymieniać, handlować", mit ies "wymieniać się".
92
komu w udziale, położenie, sytuacja życiowa". Obok tego płd.-słow. dola "część" < *dal-a-, por. stsch. tri doli zlata, śrbg. tri doły zlata "trzy jednostki wagi złota". — Pwk. pie. *delh r "ciosać", por. łac. dolo, -are "ociosać, obrobić, wygładzić" < *delh,-ie- (drw. dolabra "narzędzie żelazne do cięcia i rozbijania, rodzaj kilofa", dolabella "siekierka"), lit. prs. delū gw. "wycierać się, zmniejszać się" (zob. dilti), sti. dalati "pęka, rozpada się na kawałki", dala- n. "część, kawałek", SO dalayati "rozszczepia, rozłupuje" < *dolh,-eie-. — Drw. bedalis, -ė "nieszczęśliwy, nieszczęsny" (por. pol. niedola "nieszczęście"), dalinykas DP "uczestnik" (por. zuvinykas žuvis), dalininkas "wspólnik", dalinė duona daw. "dzienna porcja żywności, zapłata za pracę", dalinis "częściowy", stlit. dalinis SD «obroczny, cibarius, paniš cibarius» ["żywność będąca wynagrodzeniem za pracę", S Ł X V i ] , dalinys "oddział wojska". Vb. denom. dalyti (zob.). — N. m. Dalia, cps. Naujadalis 2x. dalyti, -ijū, -ijaū "dzielić", DP "dzielić, udzielać, rozdawać, rozdzielać, podawać, sprawować", nudaliju SD «udzielam komu czego», per burteles kų daliju SD «losuię». Vb. denom. od dalis f. "część, dola" (zob.). Znacz. etym. "kawałkować, dzielić całość na części, udziały". Por. stpr. dellieis, czyt. [deli.jeis] "niech użycza, udziela" < *dalijais73. — Formacje postwerbalne: atadalas "oddział; sąsiek w stodole", atadalom adv. "oddzielnie" <= *atadalyti; atdalas, -a "oddzielny (o polu)", atdalės f. pl. "otręby" <= *atdalyti. — Neoosn. daly-: dalykas "część składowa, pewna ilość; udział w dziedziczeniu; przedmiot, rzecz, sprawa" (por. stpr. dellijks, dellijcks, delliks "artykuł (wiary), część"), dalytojas DP "rozdawca", dalyva SD «dzielca; miernicki, miernik», też «obroczny» ["zarządzający żywnością", S Ł X V I ] , dalyvas D P "szafarz, uczestnik", dalyvis m. "uczestnik" (=> neoosn. dalyv-: vb. denom. dalyvauti "brać w czym udział, uczestniczyć"). dangūs, -aus 4 p.a. "niebo". Temat pochodny na -u- od abstr. danga "przykrycie, odzież; pokrywa śnieżna, ze śniegu". To ostatnie stoi w apofonii do dengiu, dengti "przykryć, nakryć" (zob.). Por. stpr. dangus EV 1. "niebo, Hemel", 2. "podniebienie, Gume", acc. sg. dangan, dengan "niebo". Od tego odchyla się łot. dandzis "obręcz koła" oraz rcs. duga "tęcza na niebie", ros. duga "wygięcie, kabłąk", ukr. duha "tęcza na niebie". Wyraz dangūs oznaczał pierwotnie "przykrycie (ziemi), sklepienie (ponad ziemią)". Podobną nazwą jest niem. Himmel m. "niebo" < *hem-ila, od pwk. *kem"przykryć, zasłonić" (tu też niem. Hemd n. "koszula" jako *hami[)ja- "okrycie"). — Inaczej w jęz. łotewskim, gdzie "niebo" to debess, -s, wyraz spokrewniony z lit. debesis "chmura" (zob.). dantis, -iės 4 p.a. m.f. "ząb", stpr. dantis EV "Czan" (=> dantimax EV "dziąsło, Czanfleysch"). Tematyzowana przez -i- osnowa spółgłoskowa (por. gen. pl. dantų). Nom. sg. zbudowany na formie acc. sg. dańt{< *dantin < pie. *h1dónt-m. Wyraz "ząb" polega na substantywizacji ptc. prs. act. *h,d-ónt- do pwk. *h,ed- "kąsać, jeść" (zob. ėsti), znacz, etym. "kąsający". Por. wed. dan, dantam, gr. eol. edovteę m. pl. "zęby" (klas. óó(*>v, gen. óóóvToę, acc. óóóvTa "ząb", gdzie o-o z asymilacji e-o), stwn. zand, niem. Zahn. Z sufiksem na SZ: łac. dėns, dentis, goc. tunfcus < ^ d - n t - (por. wed. d-at-ah, gen. sg. do dań). W bałtyckim brak jest śladów po osnowie słabej *dint- lub *dunt-. — Drw. dantenos f. pl. "dziąsła", dantinis "zębaty, zębowy", dantistas "dentysta" (zlitewszczenie obcej
73 W słowiańskim od dolja urobiono vb. denom. odoleti a. sudoleti, -dolėjetū scs. "zdołać, przemóc, zwyciężyć", ros. odolėtb ts., pol. podołać, zdołać {zdolny), znacz. etym. "dążyć do zdobycia s w e g o udziału, swej doli".
93
formy dentistcis), dantytas "zębaty, z zębami (klucz, gardziel szczupaka)", pradantė "szczerba w zębach". Cps. bedantis, -ė "bezzębny" (n. m. Bedančiai 2x), dantiraštis m. "pismo klinowe" (neol.), dantratis m. "koło zębate" (por. šekštarnė w tymże znacz.), kaltadańtis, -ė "ktoś o wydatnych, szerokich zębach" (por. kaltis; dantys kalasi "wyrzynają się zęby"). — N.B. W słowiańskim zamiast *dQti :: *dęt- (pol. dziąsła, gw. dziąsny "fauces, gingiva") jest neologizm zQbu scs. "dens". Ma on odpowiednik w lit. žambas (zob.). dapas, zwykle pl. dapai gw. "powódź, woda powodziowa" — z deprefigowania formy *padapas, to ze zmiany pdtapas, patapas bibl. "potop, zagłada świata przez zatopienie", zapoż. z pol. potop. Paralele: macyti "pomagać" <= pamdcyti (z błr. pomócb), žyčyti "pożyczać" <= pažyčyti (z pol. poįyczyc). — N. jez. Dapai, n. rz. Dapiškis (b.z.a.). dardėti, darda a. darda, dardėjo "turkotać, wydawać odgłos podobny do wydawanego przez toczące się (po twardym podłożu), podskakujące na wybojach koła wozu" (vežimas darda "wóz turkocze"), sudardėti "zajeżdżać z turkotem": Visi sudardėjo l kiemą "Wszyscy z turkotem zajechali na podwórze". Dźwiękonaśladowcze. Por. łot. dardėt, częściej ddrdet "trzeszczeć, skrzypieć, hałasować, gęgać, kwakać, paplać, trajkotać" (ratu dardę "turkot kół"). — Drw. darda c. "gaduła, papla", dardesys "turkot", dardūlis, -ė "gaduła; żartowniś". daryti, darau, dariau "robić, czynić, sprawiać" :: łot. darit, -u, -Tju ts. Causativum na SO do deru, derėti "nadawać się" (zob.). — Drw. darinėti iter. "wyrabiać, patroszyć (świnię), otwierać i zamykać" :: łot. darindt iter. "robić, wykonywać, warzyć (piwo), obciosywać (drzewo), ostrzyć (siekierę), wiązać (koronki), szykować (posag)", refl. darinaties "stroić się". Nomina: (daras "nadzienie, farsz; opakowanie, tara", padaras "stworzenie, istota; wytwór, narzędzie", DP też "dzieło, skutek, uczynek", SD «skutek, uczynek» (padaras namų SD «budowanie»), padarai ūkio mp. pl. "narzędzia gospodarskie: socha, brona, cepy, siekiera", padarus "twórczy, wydajny", SD «powolny, skuteczny, uczynny», uždaruma "zamknięcie, samotność". — Etymologicznym znaczeniem formacji dar-y- było "czynić przydatnym, użytecznym". Odpowiedniki indo-irańskie wskazują na pie. *dher- o znacz, "trzymać mocno, umocować", por. aw. dardta "utrzymuje", wed. dadhdra pf. "podtrzymuje, wspiera". Do tego nawiązują lit. złożenia prewerbialne, por. apdaryti "odziać, ubrać; pofarbować" (==> postvb. apdaras "ubiór, ubranie; okucie, oprawa"), at(i)daryti "odemknąć", ( postvb. pradaras 1. adi. "uchylony, niedomknięty, na wpół otwarty", 2. sb. "zaprawa, nabiał" (=$ drw. wsteczny pradas "omasta, okrasa, zaprawa"), pridaryti "narobić, nawarzyć; przymknąć", sudaryti "stworzyć, utworzyć, ustanowić, ułożyć (plan), dokonać, zawrzeć (umowę); zaprawić potrawę", uždaryti "zamknąć, zamykać (drzwi), osadzić (w więzieniu); okrasić potrawę" (=> 1. adi. ūždaras "zamknięty, zamknięty w sobie, skryty", 2. sb. ūždaras "okrasa, omasta", zob. wyżej pradaras). Por. jeszcze łot. cirvi darindt "ostrzyć siekierę". — Neoosn. dary-: darykla "wytwórnia, fabryka; browar" (por. vaidykla vaidyti), darymas "czynienie", SD «robienie czego wielkiego» (por. maišymas <= maišyti, manymas <= manyti), SD darymas daiktų «sprawowanie rzeczy», medaus darymas «miodu
94 robienie
w
u l a c h » ; por. łot.
sienosna lintų
SD
darijums
«futrowanie
g o s p o d a r s k i e " (n. instr. j a k np.
uzdoris
m. "zagroda, przegroda,
m i e j s c u " ; indarymas padarynė a. padarynė " n a r z ą d z i e laidynė <= laidyti). — WSO do r- < * d a r - : doras ( z o b . ) , ścian
"łąka n a w y k a r c z o w a n y m
drzewiane»,
zamek".
daržas "pas ziemi (przy domu), gdzie sadzi się warzywa, ogród warzywny; nieduży kawałek ziemi uprawnej; sad; zagrodzone miejsce dla bydła; krąg dokoła księżyca". SD daržas ramus pirmo žmogaus «ray, paradisus». Odpowiednik łot. darzs "ogród, ogrodzenie; krąg dokoła księżyca, słońca; przepona; pęcherzyk". Osnowa daržpozostaje niejasna. Formalnie biorąc, wygląda jak refleks SO do dirž-, zob. diržas. Rozważano ewentualność metatezy skrajnych spółgłosek: darž- < žard-, zob. žardas. — Drw. darželis m. 1. "ogródek kwiatowy; ogrodzenie wokół grobu", 2. "posłanie z żerdzi na saniach", 3. vaikų darželis "przedszkole", co jest kalką z niem. Kindergarten (=> darželinukas "przedszkolak"), daržinė "odryna" (n. jez. Daržinėlė), daržininkas "ogrodnik", daržovės f. pl. "jarzyny, warzywa" (=> daržovinis "warzywny, jarzynowy"). — N. m. Daržai, Darželiai, Daržininkai 4x, D arži škės, cps. Daržbalys, Daržidpievė, Daržupy s oraz Nedėldaržis 2x, Vilkdaržė. dastyti, dastaū, dasčiaū gw. "szastać (pieniędzmi)", išdastyti "rozdawać, rozdzielać (pieniądze)". Najprawdopodobniej refleks praformy *das-styti < *dat-styti < *dad-styti, gdzie suf. -sty- dołączono do dad-, tj. do neopierwiastka w stopniu o od ded(ded-ū, zob. dėti). Por. drw. na SO išdada <= ded- (išdedu) s.v. išdedis. — Na metanalizę dastyti jako *das-styti wskazuje drw. das-cióti "dawać po trochu", isdascióti "rozdawać". dauba 4 p.a. "parów, wąwóz, jar w lesie" :: stpr. padaubis EV "dolina, Tal" — formacja na SO *daub-a- do czas. dubti "zapadać się" (zob.). — Drw. daubótas "(obszar) pokryty wąwozami", dauburys "parów, wąwóz; głębia wodna", dauburiūotas "(obszar) pokryty parowami". — N. m. Dauba, Daubos, Daubiškiai, Daubarai 2x, Daubarai, cps. Daubakial, Vilkdaubis (ob. Vilkduobė). N. rz. Dauba 6x, Daūbas, Daubūlis 3x, Daubūtė 2x, cps. Šulnėldaubis, n. jez. Dauburys. — Alternantem daub- jest duob-: duoba, duoba, duobė (zob.)74. daug adv. "wiele, dużo" — przez apokopę z daugi DP "dużo" lub daugia DP ts. (por. zakończenie maža "mało"). — Drw. daugmaž "mniej więcej", per daug "za wiele". Stopień wyższy: daugiaū "więcej", dawniej daugiaūs DP. Obok tego stlit. daugesnis DP "obfitszy", daugesn(i) adv. "więcej". Dalej por. daugelis m. "gromada" (m.in. SD), daugybė "mnóstwo, wiele", SD1 «gmin [syn. tūlybė žmonių]; mnostwo; moc», daugiese adv. "w wielkiej liczbie" (suf. jak w dviese, keliese), dauguma "większość". Vb. denom. daugėti "przybywać", dauginti "mnożyć, rozmnażać, rozpleniać". — Odpowiednik słowiański dug- w adi. strus. dužii "mocny, silny, potężny", ros. gw. dūžij (liter, djūžij) "silny, zdrowy, mocnej budowy ciała, dorodny", ukr. dūžyj ts. (pol. duży "dość wielki" jest chyba rutenizmem), bg. gw. nedūg "niemoc, choroba". Znacz, "silny, mocny" z "liczny, obfity" (bałt.). Pbsł. *daug- jest refleksem na SO do pie. *dheugh- "dotykać, cisnąć, pocierać (doić); dawać korzyść". Por. gr. TEU^ "przygotowywać, sprawiać, przyrządzać",
74
W słowiańskim zamiast *duba jest *dupa "wgłębienie, wydrążenie, dziura; spód, tył", por. pol. dupa "anus; cunnus", gw. dupa snopa "spód snopa", dupa wozu "tył wozu", dupka "wydrążenie w żarnach" (scs. dupina "dziura, otwór"). Psł. *dup-ja adi. "wydrążona" rozwinęło się w nazwę "dziupli, otworu w drzewie": ros. daw. duplja, sch. duplja, stczes. dupe, stpol. dupel (pol. dziupla ma dź- pod w p ł y w e m wyrazu dziura).
95
goc. daug "przydaje się", stwn. touk "jest zdatny, ma siłą, przydaje się na co" (niem. taugen). — N. m. Daugai (?), cps. Daugaliai 2x (*Daug-galiai, zob. galas), Daūglaukis, Daugmaūdžiai, Daugūdziai (*Daug-gudžiai, zob. gūdas). dausos, -ų f. pl. daw. "przestwór, powietrze", przen. "ciepłe kraje, kraj błogi, kraj spoczynku, raj", war. dausd, daūsės, daūsios75. Przedstawia sobą formację vrddhi: *daus-a- < *dhous-eh2-, derywowaną od pie. SZ *dhus- do pwk. *dhues- "oddychać", zob. dvėsti. Formacją vrddhi jest również odpowiednik scs. duxu m. "nvofj, rcveupa, ^u^ri, oddech, tchnienie, wiatr, dusza" < *daus-a- < *dhous-o*dhus-. Z tym wiąże się drw. słow. duša scs. "i|fuxr|, Tiveufia, anima, animus" < *daus-ia. Motywacja znaczeniowa jest tu podobna, jak przy wyrazie gr. 0u[ióę "dech, oddech", przen. "duch, usposobienie, umysł, dusza" wobec cs. duj q, duti "dąć, dmuchać" (pwk. *dheuh2-). — Vb. denom. dausióti, -ju, -jau "chodzić bez celu, wałęsać się; chodzić w dalekie strony". daužyti, dauzaū, daužiau "bić, uderzać; tłuc, rozbijać na kawałki" (łot. daūzit, -u, -Iju "bić, uderzać"), apdaužau SD «otrącam». Refl. daužytis "bić się, tłuc się, obijać się (też o ptaszku w klatce)", przen. "chodzić bez zajęcia, wałęsać się", daužausi SD «błąkam się; gachuię, po nocy chodzę szaleiąc; tłukę się; tułam się». Neoosn. daužy-: daužytojas "kto tłucze kamienie, kamieniarz" (por. tapytojas), sudaūžymas DP "zburzenie, stłuczenie, rozbicie". Czas. daužyti jest z pochodzenia iteratywem na SO do zanikłego czas. prymarnego w SE, *džiaūžti < pie. *dheugh-, por. sti. dóhati "dręczy, zadaje ból". W związku z tym pdg. daužiū :: daužiaū, daūžti "tłuc, bić, uderzać (o piorunie, o cepach); mówić, wymawiać" (łot. dauzt, -žu, -zu "rozbić, stłuc, zdruzgotać") musi być uznany za ąuasiprymarny, mianowicie zbudowany wokół prs. iteratywnego na -ia-. Cps. išdaužiu iš runku SD «wytrącam co z ręki», nudaužti "uderzyć, zdzielić, rąbnąć, utrącić, złamać; ukraść", nudaužiu SD «utrącam co», nusidaužti "oddalić się; podziać się, zniknąć; zająć się czymś", perdaužiu SD «przetłukiwarn co, przetrącam», sudaūžti m.in. intr. "zgadzać się ze sobą" (Jie nuo seniai gerai sudaužia), uždaūžti "zatrzasnąć (drzwi); zabić". Inne drw. od dauž-: daužėti, -ėja, -ėjo "tłuc się (o szkle), pękać (o skórze rąk, butów, o wargach), znaszać się, strzępić się (o odzieży)", daužanti "tłuc jajko jajkiem (w zabawie), tłuc się gotowanymi na twardo jajami", ddužterėti "uderzyć, zdzielić". Nomina: daužiklis m. "kloc na żerdzi służący do ubijania ziemi" (por. łot. daūzeklis 1. "niespokojne dziecko; gwałtowny człowiek", 2. "to, o co można się potknąć, czym można się zgorszyć"), daužystė gw. "złodziejstwo", daūžtinės f. pl. "stuknięcie się kielichami przy toaście". — SZ duž-: dužti, dūžtū (*dunž-stu), išdužaū "rozbić się, wyszczerbić się". Por. łot. duz.t "rozbić się" (laiks duz "chmurzy się"), duzėtiės, -ėjuos "martwić się", duzdt, -aju "być zasmuconym, przybitym". WSZ dūž-: dūžis m. "uderzenie, raz". — Na mocy alternacji au => no (zob. s.v. duobė) należy tu jeszcze dūožis, -ies f. "pęknięcie, np. w kielichu". dav-: neopierwiastek, który wyabstrahowano z formy prt. davė "dał" (zob. duoti). Pojawia się w davinėti iter. "dawać, rozdawać" (išdavinėti "wydawać, przydzielać co komu; donosić, denuncjować"), davėjas "dawca" (w SD obok duotoj as), davinys "prowiant, racja żywnościowa", {davikas, -ė "donosiciel", Išdava "wynik, rezultat", išdavikas, -ė "zdrajca" (=> išdavikiškas "zdradziecki"), išdavystė "zdrada", uždavinys "zadanie". —
75
Por. Nemirsi:
kaip varnos
su varnom
( dausids
( dauses
lėksi "Nie umrzesz, polecisz z wronami do ciepłych krajów".
lėkti "Szykują się j a k wrony do wylotu do ciepłych krajów".
Rengiasi
96
Morfem preterytalny dav- można rozumieć tak, że sekwencja a. u stanowi an te wokal iczny alternant dyftongu ua antekonsonantycznego (w ortografii (uo))76, mianowicie podobnie do częściej spotykanego stosunku a.uV :: auC, np. avė, aviaū :: aūti. — N.B. Od dav-V preterytalnego należy oddzielić dov- V nominalne w wyrazie dovana, acc. sg. dovaną "dar", ponieważ ma ono inne związki (zob. s.v.). dažyti, dažaū, dažiau l', "moczyć, zamaczać (chleb w tłuszczu, oleju, śmietanie, miodzie)", 2. "farbować (tkaniny), malować (ściany)", 3. "lać świece", 4. przen. "popijać (wódkę)", nusidažyti "upić się". SD nudažau, dažau «farbuię» (syn. krosiju). — Drw. dažai m. pl. "farba", dažas "sos", dažalas a. dažinys "sos, polewka", padažas "sos", padažalas ts. Cps. stogdažė "sopel lodu zwisający z dachu" (znacz. etyn. "to, co sączy się z dachu"?). Brak form na SE *dež-, SZ *diž-. Bez etymologii. Transponat pie. *d(h)eg(h). — Neoosn. dažy-: dažylai m. pl. "farba do farbowania" (por. rūkylas <= rūkyti, taškylas <= taškyti), dažytojas "farbiarz", SD «farbierz», dažytūvė "farbiarnia" (m.in. SD), dažyvės "farby do farbowania (wełny, lnu)". dažnas, -a "częsty; niejeden" (war. dažnus) < pb. *daž-na-. Dažnas taip pasako "Niejeden tak mówi", Mes dažnas taip pašnekam "Niejeden z nas tak mówi", dažnai adv. "często", dažnokai adv. "dosyć często". Por. stpr. kudesnammi adv. "tak często" < *ku dazn-. Z innym suf. łot. dažs "niejeden, niektóry, pewien" (z *daž-ia-), dažs labs "inny", dažu labu reizi "kiedy indziej, innym razem", dažas dienas vėlak "kilka / parę dni później", dažuos gadijumuos "w niektórych wypadkach", drw. dazums "wielka ilość", daždažads "rozmaity, różnorodny". Pochodzenie nierozpoznane. debesis, -ies 3 p.a. f.m. "chmura, obłok". Stlit. debeses pl. "chmury", gen. pl. debesų. Odpowiednik łot. debesis "chmura, obłok", debess f. "niebo; niebo chrześcijańskie", pl. debesis "niebiosa", gen. pl. dąbąsu a. debešu. Nowsza formacja na -ia-\ debesys, debesio "chmura, obłok": Iš didelio debesio mažas lietūs "Z wielkiej chmury mały deszcz". Drw. debesiūkštis m. "chmurka, obłoczek", debesuotas dangūs "pochmurne niebo". Wymienione wyrazy wskazują na odróżnianie "nieba pochmurnego" i "nieba bezchmurnego". Lit.-łot. debes-, zmienione z *nebes- przez dysymilację *n-b > d-b11, kontynuuje pie. neutrum *nebh-es-. Por. scs. nebo, nebese "niebo", pl. nebesą "niebiosa", wed. nabhah, nabhasah "wilgoć, chmura", gr. vecjjoę, vec()eoę "chmura", het. nepis- = [nebis-] "niebo". St. zanikowy *nbh- typu wed. abhram n. "chmura burzowa, deszczowa", łac. imber, imbris m. "deszcz, ulewa", gr. d^póę m. "piana" nie jest w bsł. widoczny. dėdė "wuj, stryj" — zapoż. z błr. djadja. Samogłoska lit. ė jest substytucją za błr. 'a również w kalėda, lelė, mėsa, mėta. Drw. dėdėnas SD «wuieczny», dėdėnai m. pl. SD1 «wuieczne dzieci». — dėdyna "wujenka" (m.in. SD) — zapoż. z błr. djddina. dedervinė "liszaj, chorobowy wykwit na skórze, Herpes", war. dedervinė, dedervinė. Pokrewne łot. dedere, dederene ts. Bez etymologii. Vb. denom. dederviniūoti "pokrywać się liszajem". dėdinti, dėdinu, dėdinau "sprawiać (pilnować), żeby kura się w jakimś miejscu niosła", sb. dedalas "znoszenie jaj". Drw. od neopwk. ded-, który wyabstrahowano z prs. deda "niesie się, znosi jaja" (do dėti). Obok tego dėdinti ts., co ma nawiązanie w łot.
76
Por. pdg. żm. slavu,
11
Por. luw. tapass-,
šlaviaū
:: šluoti "zamiatać", jak też prt. na -aviau
hieroglif, luw. tipas- "niebo" < pie. *neb h is-.
do c z a s o w n i k ó w na
-uoti.
97 dėdinat ts. Zob. też išdedis, išdada. degti, degw, degiau intr. "palić się, stać w ogniu, płonąć, gorzeć; palić, grzać (o słońcu); być gorącym (o kaszy, herbacie); gnić (o wilgotnym ziarnie, koniczynie)", tr. "palić co, zapalać, wypalać (cegły, garnki, wapno); palić tytoń". Odpowiednik łot. degt, -gu, -gu a. -dzu intr. "palić się, stać w ogniu", tr. "palić co, spalać". SD degu «gorę» (syn. liepsnoju), «pałam» (syn. liepsnuoju, zerplu, karščiuoju), degu karščiais SD «gorączkę mam», azudegu SD «podpalam, zapalam co», azusidegu SD «zapalam się», išdegti intr. "spalić się", SD «wygorzeć», tr. "wypalić (cegły)", przen. "udać się, powieść się" (niekas neišdegė "nic się nie udało"), padegti "ogorzeć; podpalić", sudegti "spalić się", sudegu SD «zgorywam», uždegti "zapalić co". W gwarach też prs. infigowane: iclenga "rozpala się", apdenga "opala się" do -dėgo, -degti (paralele słowotwórcze s.v. gesti 1). Caus. deginti "palić ogniem, podpalać, trzymać zapalone (łuczywo), oświetlać, opalać (o słońcu), palić (fajkę); palić (o wódce, lekarstwie), parzyć; mieć gorączkę; trawić (kwasem)" (łot. dedz.it "palić, puszczać iskry"), iter. deginėti "zapalać" (łot. dedzinat "podpalać, zapalać"), degióti ts. — Pb. *deg- należy do pwk. pie. *dhegyh- "traktować ogniem, palić", por. wed. ddhati "pali, spala", aw. dažaiti ts., gr. T8(t>pa "popiół", SO łac.foueó "ogrzewać". — Nomina na SE: dėgalas "głownia, knot", n. rz. Degalas (=> drw. wsteczny degas ts.), degalai m. pl. "paliwo", degatis f. "upał, skwar" (por. kepatis <= kepu), degesys "zgliszcze, spalenisko; oparzelina na ciele", degėsis m. "zgliszcze, pogorzelisko; spalone drzewo" (n. m. Degėsiai 2x, Degėsiai 4x), też "nazwa miesiąca sierpnia", degimas "palenie się; wypalanie (cegieł, garnków); pogorzelisko", SD «pałanie»78, vundenio iš žolių degimas SD «wodek palenie» ["pędzenie wódki"], degymė "pogorzelisko" (n. m. Degimai 8x, Padegime), deglas "pochodnia" (neol.), deglas, -a "łaciasty, pokryty plamami, podpalany" (łot. dągls ts.), degloji "łaciasta świnia", dėgsnė "pogorzelisko", n. rz. Dėgsnė 2x, n. m. Dėgsnė 8x, Degsniai 4x (por. łot. degsnis, degšųa "pogorzelisko, wypalony las a. bagno; nisko położony las iglasty; młody las"), degtinė "wódka", SD «akwawita» (=> cps. degtindaris m. "bimbrownik"), degtukas "zapałka", degūs "łatwo, dobrze się palący", degutas (zob.), uždegimas "zapalenie" (=> uždegiminis "zapalny"). Cps. dėgligė "oparzelina (choroba drzew)", degmatis, -ies f. "upał, skwar letni", dėgmetis m. ts. — N. m. Degiai. Dėgulės, DeguliaT, cps. Anglddegiai, Baldegiai. — WSE dėg-\ dėgčioti "(o płomieniu) ukazywać się od czasu do czasu", dėgurti "palić się powoli, słabo", dėgė "głownia używana przy łowieniu ryb nocą", dėgis m. "miejsce wypalone", deglė "grząskie, głębokie miejsce na bagnie" (por. łot. dąglaji "nisko położone miejsce wypalone"). — N. m. Padėgiai. — SO dag-', dagióti iter. "spalać, zapalać", uždagstyti "zapalać", daginėti "powoli spalać". Nomina: ažudagas SD «podpały woienne» ["pociski zapalające"], ažudagas akių s D «zapalenie oczu», daga "upał; urodzaj, żniwo" (por. stpr. dagis EV "lato, Somer", dagagaydis EV "pszenica jara, Somerweyse", dagoaugis EV "latorośl, pęd jednoroczny, Somirlatte"; łot. daga "pogorzelisko"), dagas "hubka w krzesiwie", dagilis m. "ptak szczygieł, Carduelis carduelis", dagtis m. lub dagtis f. "żegadło do wypalania dziur w drzewie", dagias "łaciaty, z łatami koloru spalenizny", dagys "oset, Carduus" (łot. dadz.is), dagūs "kolący" (znacz. etym. "piekący, palący"), {dagas "wypalony znak", isdaga a.
78
Por. łot. dedzieda "ugór, odłóg zarastający dziką znaczeniowej por. ros. ugór <= goretb "gorzeć".
roślinnością" > dzedzieda
ts. Co do
motywacji
98
išdaga "miejsce wygorzałe, wypalone przez słońce (tzw. płonią); wypalenisko w lesie", išdagos f. pl. "wypalenisko w lesie, opalone drzewa, resztki spalonych drzew". — N. m. Dagia 3x, Dagiai 3x, cps. Daglaukis oraz Išdagai 4x, Iždagai, Išdagos, Padagai 3x, PaizdagiaT (por. PaištakiaT). N. jez. Dagas, Daglėjas, Daglėjus, n. rz. Dagia, cps. Žendagys (*Žem-dagys). — SZ d/g- (<= deg-) jest innowacją apofoniczną, która naśladuje formą SZ RiT pierwiastków z resonantem (por. lit. bridau <= bredū). Drw. digūs "kolący" (por. wyżej dagūs), digna (zob.). — Pbsł. *deg- / *dig- uległo w słowiańskim asymilacji antycypacyjnej w *geg- / *gig-, stąd scs. žešti, zegą "palić", ipv. zbdzi "pal!". Starszy pdg. słowiański łączył w sobie SE inf. *žegti ze SZ prs. *žigQ (< *gig- < *dig-), por. pol. iec, igą, iiesz, głuż. žec, ros. žečb, žg«; w scs. jest Sgę rzadkim wariantem do zegą "palą". Dalej por. ros. zgut, zgwtó "pochodnia skręcona z konopi i umoczona w smole", < *žig-Qt-, osnowa partycypialna jak w ros. zgūčij "piekący", stpol. igący "palący". — WSE *deg- > psł. *geg- > *žag- (vb. iter. *žagati) poświadczają takie derywaty, jak stpol. żagiew w krzesiwie (czes. žahev) i stpol. żagawica a. żagawka "pokrzywa, Urtica". Z tym por. lit. dėg- w nuodėgulis m. "głownia, niedopałek" (akut wtórny). — WSO *dag-: refleks psł. *gag- utrwalił się w nazwie "zgagi", tj. "uczucia pieczenia w przełyku", por. słń. izgaga, roś. gw. izgaga (też "mdłości"), czes. zaha < zhaha, daw. zhaha, pol. zgaga < *jizgaga — sb. postvb. od intens. *jiz-gagati < *gag-a- lub *jiz-gažati < *gag-e-. Por. lit. gorė gorėti. Formalnie biorąc, należy tutaj również człon dog- < *dag- złożenia lit. atódogiai a. atūodogiai m. pl. "żyto jare, letnie" (por. vb. cps. atadega "odmarza"). Do tego war. atuodugiai ts., gdzie dug- tłumaczy się chyba wyrównaniem do rugiai "żyto" (por. Atuodugiai yra rugiai vasariniai). degutas "dziegieć, smoła, terpentyna", tj. oleista czarna ciecz otrzymywana podczas suchej destylacji drewna. Odpowiednik łot. dąguts "dziegieć", war. dąguta, dąguots. Prapokrewne z psł. *degūti: ros. dėgotb, dėgtja, stczes. dehet, dehte, pol. dziegieć, dziegciu (brak w płd.-słow.). W jęz. litewskim umotywowane pod względem słowotwórczym: degu-ta- <= adi. degūs "dobrze się palący", zob. degti. Por. nagūtis s.v. naga. — Drw. degūčius "kto pędzi dziegieć, dziegciarz", degūtininkas ts. — N. m. Degūciai 17x, Degutaliai, Degutėliai, Degūtinė, Degutinė, Degūtiškė 2x, Degūtiškės 2x, cps. Degūtgiris. N. rz. Degūtė, Degūtinė, cps. Degūtintakis. dėka praep. z gen. "dzięki": Ate dėka taip atsitiko "Nie dzięki tobie tak się stało". Tavo pagalbos dėka "Dzięki twej pomocy". Skostniała forma rzeczownika dėka, -os lub dėkos f. pl. "podziękowanie, wdzięczność" (SD dėkos «dzięka, dziękowanie, dziękczynienie»), który zapożyczono z błr. dzjaka (to z pol. daw. dziąka). — Drw. dėkingas "wdzięczny". Vb. denom. dėkoti, -ju, -jau "dziękować", gw. dėkūoti ts. (=> dėkuo interi. "dzięki!"). Zob. też dėkūiti s.v. dėkui. dėkavoti, -ju, -jau daw. gw. "dziękować, wyrażać wdzięczność, składać podziękowanie" (war. dėkavoti), SD dėkavoju «dziękuię» — zapoż. z błr. dzjakavatb (to z pol. dziękować). Odpowiednik literacki brzmi dėkoti (zob. s.v. dėka). dėkui interi. "dziękuję!" — zapoż. błr. dzjakuj, ze skrócenia dzjakuju (to z pol. dziąkują). Na wzór polski jest używane również jako przyimek z datiwem: dėkui Dievui "dzięki Bogu" (zwrot używany na oznaczenie lub podkreślenie pomyślnej sytuacji). — Od wykrzyknika dėkui utworzono czasownik stlit. dėkūiti "dziękować", prs. dėkūju (por. błr. djakuju), prt. dėkūjau.
99
dėl praep. z gen. "dla, na czyjąś korzyść, z powodu, w celu, za" (łot. dej, dej) — skrócenie z dėlei (m.in. DP), co jest właściwie notacją allofoniczną dla dėliai (por. łot. gw. deli). Tylko w pierwiastku zgodne ze scs. dėlja, stpol. dzieła "dla" (por. psł. *delo "dzieło"?). — Tworzy złożenia z dopełniaczem zaimka: ko-dėl "dlaczego" (DP kodėlig "czemuż"), to-dėl "dlatego" (DP todėlig "przetoż", todėleig "stądżeć"), w gwarach skraca się do kode, tode. Formy analityczne: dėl ko "dlaczego", dėl to "dlatego", zrost dėlto "jednak" (por. łot. ta dėĮa "dlatego"). Zob. też drin. dėlė 4 p.a. "pijawka, Hirudo medicinalis" :: łot. dėle ts.79. Z *del-iia-, drw. od adi. vb. *de-la- "ssący", które znajdujemy w postaci substantywizowanej w łot. dels "syn", znacz. etym. "osesek, ssak" (por. łac .filius < *felios <=felare "ssać pierś", umbr. feliuf acc. pl. "lactantes"). W tym kontekście warto zwrócić uwagę na złożenia lit. z II członem °dėlė, używane w apozycji do nazwy zwierzęcia (zwykle krowy, rzadziej świni lub suki). Por. 1. karvė pirmadėlė "krowa, która się po raz pierwszy ocieliła". War. pirmadėlė, pirmadėlė, z synkopą -a-: pirmdėlė, z metatezą: primdėlė\ zdrobnienia gw. pirmdėlikė, pirmdėlūkė80, 2. karvė antradėlė a. antradėlė "krowa z drugim cielęciem". Człon °dėlė wymienia się z członem °veršė do veršis "cielę": pirmaveršė, antraveršė. SD notuje pirmadėliai m. pl. «pierwiastki, pierwociny». Dalej por. łot. daw. Dekla f. "bogini mająca pieczę nad oseskami i dziećmi w kołyskach", analiza: dė-kla < pb. *de-tla-. N. jez. Dėlys, Dėlynas, Dėlinė, Dėlinis 17x. — Osnowę werbalną zachowuje czas. łot. dėt, deju, deju "ssać pierś matki" < pb. *de-ie- od pwk. pie. *d h eh r "ssać". Por. wed. dhdyati "ssie (pierś)" < pie. *d h h r eie-, SE wed. dharū- "karmiąca piersią", gr. Orioaio aor. "ssał", 0r|Ari "pierś kobieca". W słowiańskim por. scs. dojiti "doić pierś - o osesku", SO oparty o zanikły SZ-V *dii-V81. Por. SZ-C w łot. dile "ssące cielę, źrebię a. prosię". — Neopwk. dėjdeju): łot. dėjals a. dėjala "mleko matki; mlecz ryby", dėjuolis "syneczek" (por. wyżej dels). delnas a. dėlna "dłoń wyprostowana", SD delnas «dłoń spodnia» (syn. plaštaka «dłoń»), łot. dąlna "wewnętrzna strona dłoni, otwarta dłoń1'. Drw. (delnis m. "łata ze skóry lub tkaniny naszywana na dłoń rękawicy". Rekonstrukcja *del-na-, *del-na-. Por. strus. dolom "dłoń", ros. gw. dolónb (z metatezą: liter, ladónb) < *dal-ni-. Podstawa czasownikowa w lit. dėlti, dėliū, dėliau "ścierać, gładzić, wygładzać" (zob.), tam też o pwk. *delh,- / *dlh r . Fakt, że w jęz. rosyjskim przy dolóni o bok znacz, "dłoń" pojawia się znacz, "miejsce równe na klepisku; boisko do młócenia", nasuwa przypuszczenie, że pojęcie dłoni jest styczne z pojęciem "płaszczyzna równa i gładka", mianowicie w przeciwieństwie do pięści (tj. dłoni zwiniętej, skurczonej) lub garści (tj. dłoni złożonej do uchwycenia, objęcia czegoś). delsti, delsiu, delsiau "zwlekać, ociągać się, marudzić, odkładać na później, powodować opóźnienie", uždelsti "zwlekać, odwlekać co" (nedelsiant adv. "nie zwlekając, niezwłocznie"). Bez etymologii. Por. łot. delst, dėlšu, delsu "mówić, opowiadać", war. dėlzt, dėlzu, dėlzu "mówić bez ustanku, paplać, pleść" (perseweracyjna asymilacja lš > Iz)', delsėt "mówić, opowiadać", adv. dąlsu dąlsumis "potykając się". — SO dals-: dalsūs "kto
19
War. gw.: l.gėlė,
o nagłosie d o s t o s o w a n y m — na gruncie etymologii ludowej — do czas. gelti m.in. "żądlić
kłuć", 2. dielė 4 p.a. "pijawka", też "tasiemiec" i "ślimak" (n. rz. 80
Por. gw. Primdėlukė
81
Paralela: scs. napojiti
sunkiai
mėlžiasi
Diel-upis).
"Krowa po pierwszym cielęciu jest trudna do dojenia".
"napoić" <= pijetū
"pije" (inf. piti).
100
zwleka, ociąga się, mitręży czas". — SZ duls- (przy braku fdils-): dulsūs m.in. "wolno pracujący, leniwy". O zanikłym praesens *dulsta < *duls-sta "zwleka, marudzi" świadczy neopwk. dulst-, widoczny w drw. czas. dulsčiū, dulsčiaū, dulsti "zwlekać, marudzić". deltis, -ies 4 p.a. f. "ostatnia kwadra księżyca", < *del-ti. Znacz. etym. "ubywający, zmniejszający się księżyc" (por. paraitos s.v. rėžti). Od neoosn. delturobiono takie warianty, jak delčia a. delčė 4 p.a. (*delt-ia-), deltija 3 p.a., delčis m. 2 p.a. oraz delčius 2 p.a., SD mėnuo delčius «księżyc po pełni, na schodzie». Antekonsonantyczny st. e wymienionych derywatów (del-C), pokazuje krótkość, która kontrastuje z del-C w inf. gw. dėlti "zgładzać, ścierać" (deliū, dėliau), transponat pie. *delh,-C, zob. s.v. dilti. Krótkość tę upowszechniono z form antewokalicznych, jak np. delii (< *delh r e-) do dilti, dilo "zużywać się przez ścieranie, zmniejszać się". — Zwrot (menuo dilstus) SD «księżyc po pełni, na schodzie» zawiera ptc. prs. act. dilstųs < dilstąs od dilti (por. Mėnulis baigia dilti). — Na archaiczną formację wygląda rzeczownik wsch.-lit. diltis f., acc. sg. dilti "ostatnia kwadra księżyca", < *dlh,-ti- (por. budowę pažintis "znajomość" < *gnh3-ti-). Od neoosn. dilt- pochodzi sb. dilčius "ostatnia kwadra". Gw. sb. dildžia ts. należy do neoosn. dilddil-dytis, dildžiasi "zmniejszać się". dėmė 4 p.a. 1. "grzech", 2. "skaza, plama; miejsce zabrudzone". Drw. wsteczny deprefigowany od sb. nuodėmė "grzech", SD mirtina nuodėmė SD «śmiertelny grzech». To ostatnie miało budowę nuodė-mė neoosn. nudė-, to z reanalizy vb. cps. nu-si-deti "przewinić, zgrzeszyć", ze zwykłą omisją ptk. zwrotnej. W SD s.v. grzech wymieniono nuodėmė wraz z synonimem nusidėjimas (zob.). Por. nuodžia "występek, grzech" — drw. od neoosn. nud-, to z reanalizy wspomnianego już nusidėti. Dalsze paralele s.v. dėti. — Drw. dėmesys "uwaga, baczność" (neol.). Vb. denom. dėmėti, -ju, -jau "plamić", refl. dėmėtis, dėmiuos, dėmėjaus "uważać, zapamiętywać", įsidėmėti "zapamiętać, zwrócić uwagę", įsidėmėtinas "godny uwagi, pamiętny". dengti, dengiu, dengiau "szybko iść, biec, jechać", nudengti "zdzielić, uderzyć; oszukać; ukraść", pridengti "upić się". Odpowiada łot. diegt, diedzu, diėdzu "iść szybko, wielkimi krokami; biec", gw. diekt, prt. diecu "szybko biec". — SO dang-: danginti (war. danginti): išdanginti "wynieść, wytaszczyć, wywieźć coś ciężkiego; wysiedlić", DP "wywodzić", nudanginti "przynieść, przytaszczyć; ukraść; zabić", DP "przyprowadzić", pėrdanginti "przenieść, przeprowadzić", refl. dangintis "przenosić się, przesiedlać się". Tu też sb. łot. kuroń. danga "kij, pałka" (por. wyżej nudengti). — Mimo różnicy intonacyjnej jest prawdopodobne, że dengti polega na specjalizacji znaczeniowej czas. dengti "nakryć". Por. padingti a. pradingti "zapodziać się, przepaść, zginąć". dengti, dengiu, dengiau "przykryć, nakryć", apdengti "okryć, pokryć czym", SD «nakrywam, okrywam co» (manteliu apdingtas SD «płaszczem odźiany»), atidengti "odkryć, odsłonić", SD atadingiu «odkrywam co», SD atdingiu «odsłaniam co», nudengti "odkryć, zdjąć okrycie", pradengti "odkryć nieco, uchylić (pokrywkę)". Do pie. *dhengh"okryć, zakryć", por. norw. dyngja "sterta gnoju", stwn. tung m.f. "podziemne pomieszczenie dla tkaczek", stisl. dyngja "kupa; podziemne pomieszczenie dla kobiet", śrwn. tunc m.f. "ziemianka przykryta warstwą gnoju, jama podziemna". — Drw. dengėti, dengi, dengėjo "być czymś okrytym, być ubranym, odzianym". Neoosn. dengėj- (od formy prt.): dengėjas, -a 1. "kto okrywa, kto kogoś odziewa" (Penki vyrai namuos, o viena tik dengėja [kuri suverpia, suaudžia ir visus apsiuva] "Pięciu mężczyzn w domu, a jedna tylko «dengėja» [która uprzędzie, utka i wszystkich obszyje]"), 2. "kto kryje dach, pokrywa go
101
strzechą", dengėja "drewniany przyrząd używany do równania słomy na strzesze" (syn. stógdengte). Paralele: ekėjci, te keja, ištekėj-ėlė. — Nomina od deng-\ apdingtė SD «nakrywka» (syn. apdunga), ažudingtė nuog šviesos SD «ciennik, umbraculum», dengalas daw. "zasłona; okrycie, szata; kryjówka; osłona, ochrona", dengikas "kto pokrywa dachy, dekarz", dengtė "przykrycie", dengtūvas "pokrowiec". — SZ ding-: dingti, dingstu, dingau "podziać się, przepaść, zniknąć, ulotnić się", padingti a. pradingti "zapodziać sic, przepaść, zginąć". — SO dang-: dangyti iter. "okrywać, przykrywać, nakrywać, zasłaniać (twarz)". Nomina: apdanga a. apdangalas "nakrycie, okrycie; pokrycie, pokrywa", atddanga "odkrycie", SD atadunga ts. (syn. atadingimas), azudangtė: SD azudungtė burnos moterų «zatyczka niewieścia» ["welon"], danga a. danga "okrycie, odzież; pokrywa śniegu" (=> dangalas "okrycie"), danga "kąt, węgieł", dangtis m. "pokrywa, wieko; dach, strzecha; obora", dangūs "niebo" (zob.),priedanga "kryjówka", iizdanga "kurtyna". — Frq. dangstyti, dangstyti "okrywać, przykrywać, zakrywać; zatajać (przestępstwo)", SD apdungstau «ochylam co, kogo» ["ukrywam, zatajam"], nudangstyti "poodkrywać, pozdejmować pokrycia", refl. dangstytis "przykrywać się (kocem)", DP "opponować: szczycić się" ["zasłaniać się tarczą"]. Osnowa dangsty- może być apofonicznyrn causativum z suf. -yti do prs. dingsta, które resegmentowano jako dingst-a. — Neoosn. dangst-: dangstis m. 1. "pokrywa (wiadra)", 2. "wieko (trumny)", 3. "dach, strzecha", 4. "tarcza", DP "szczyt" ["tarcza"]82, war. dangštis. — N. m. Dankstytė 2x. derėti, derū, derėjau 1. "targować się, spierać się o cenę przy kupnie", 2. "nadawać się na coś; być do twarzy", dera DP "godzi się, słusza", SD «godzi się», 3. "urodzić się (o urodzaju), być urodzajnym, dawać owoc, dawać dobry plon". Odpowiednik łot. derėt, -u, -ėju "zawrzeć umowę; targować się; zaręczyć się; założyć się; pasować, odpowiadać; nadawać się, służyć do czego". Cps. inderu SD «godzę się na co» (syn. indarus, patogus esmi, paderu unt ko, susieimi), išderėti "wytargować", nuderėti "utargować, wytargować", paderu unt ko SD «godzę się na co» (zob. wyżej indem), priderėti "należeć, zależeć" (kaip pridera "jak należy, jak przystało", nepridera "nie należy", Nuo jo viskas pridera "Od niego wszystko zależy"), suderėti "umówić się. zgodzić się, zawrzeć umowę", suderu su kuo SD «przeiednywam kogo», ne sudera SD «rozrożnili się, rozerwali», užderėti "dobrze wyrosnąć, dać dobry urodzaj". — Drw. deramas "odpowiedni, stosowny" (z pochodzenia ptc. pass. do prs. dera), derybos f. pl. "targowanie się" (užmokėti bė derybų "zapłacić bez targów"), też "układy, pertraktacje", derlius (zob.), dermė "zgoda, zgodność, ład" (gyventi dermėje "żyć w zgodzie"), inde rus SD «grzeczny» (syn. patogus, mundagus, munus), nedermė "niezgoda; nieurodzaj", SD «spor, waśh [syn. barnis]', zaście nieprzyiazne», padermė "ród", DP "powinowactwo: powinowaci", priedermė "obowiązek, powinność". — Neoosn. derėj-: derėjimas javų sn «buyność; obrodzenie; zboża obfitość, urodzaj» (por. judėj-imas), nederėjimas javų SD «nieurodzaj». — Caus. derinti "dopasowywać (klucz, ramę), dostosowywać; stroić (skrzypce); szykować (naciąg tkacki)", SD derinu «jednam» ["doprowadzam do zgody"]. Drw. od derinderinys "zestawienie, kompozycja ', derintojas "stroiciel, nastawiacz", suderinamas a. suderėtinas SD «przeiednany». Por. łot. derinat "przekonywać, namawiać
82
Brak tego znaczenia w LKŽ II 258.
102 kogo; zaręczać". — SO dar-: daryti (zob.), indarus esmi SD «godzę się na co» (syn. patogus esmi, zob. wyżej inderus), nedarna "nieład, dysharmonia", sudaryti m.in. "ułożyć się, zawrzeć umowę" (=> sandara "pokój, przymierze", nesundara SD «niesnaska; niezgoda^ nesundarus SD «niestworny»), nesudara SD «rozrożnienie, rozerwanie», nesudarą darau SD «rozrażniam drugich» (syn. perskiriu). dergti, dergiu, dergiau 1. "padać (o deszczu), pluchać (o śniegu z deszczem)", 2. "plugawić, zanieczyszczać, walać, brudzić; psuć, niszczyć", 3. przen. "lżyć, szkalować, potwarzać", refl. susidergti "wypróżnić się". Odpowiednik łot. dergties z dat. "budzić wstręt, odrazę", np. glaimi man derdzas "rażą mnie pochlebstwa / brzydzę się pochlebstwem", por. niżej derdzeties. St. e, derg-, nawiązuje swą formą do st. zanikowego dirgi przedstawia chyba odnowienie odziedziczonego st. e o postaci drėg- < pie. *dhreh2gh-, zob. drėgnas. Por. peršu zam. *prešū, co zostało dotworzone do SZ pirš-, piršti < *prk(SE pie. *prek-). — Nomina od derg-: dergybė "obmowa, oszczerstwo", dergia c. "ktoś nierozgarnięty, niedołęga, niezguła; partacz" :: łot. derglis "brudas, niechluj; ktoś niegrzeczny" (=> vb. denom. derglióti "brudzić, paskudzić; lżyć, potwarzać kogo"), dėrgna a. dergna "plucha" (=> vb. denom. sudergnóti "zlać, zmoczyć - o deszczu; zepsuć"), dergštas "partacz, fuszer; brudas". — Dur. dėrgėti, -ju, -jau "psuć, marnować, trwonić; potwarzać", war. dergėti (por. łot. derdzeties, -ėjuos "kłócić się", nomina: derdzis "kłótnia", dergis "kłótnia, konflikt, walka"). Neoosn. dergė-: dergėjas "partacz, potwarca, oszczerca", dergėtuvas "partacz, fuszer", DP "sprośny, wszetecznik", dergėtuvė c. "partacz, kto wszystko psuje". — SZ dirg- < pie. *dhrh2gh-: sudirgsta, -dirgo, -dirgti "(o słocie jesiennej) nastać, rozmoknąć; zepsuć się, rozstroić się (o nerwach)", linai atidirgo "len odleżał się (w moczydle)", caus. įdirginti a. sudirginti "rozdrażnić, zirytować, zdenerwować". — SO darg-: dargyti "potwarzać, oczerniać" (zob. też darkyti s.v. derkti). Nomina: darga a. darga "dżdżysta pogoda, słota, pluchota; moczenie lnu w moczydle", darga "potwarz, oszczerstwo", dargana "niepogoda, słota" (=> darganas "słotny", darganotas ts.), dargūs a. dargus "słotny", dargūs "oszczerczy". Vb. denom. dargti, dargsta, dargo "rozmakać, psuć się", atidargti "odmoczyć się (o lnie)", išdargti "stać się wybrednym, rozpuścić się", sudargti "zmoknąć, przemoknąć". — N. m. Dargiai 3x, Dargiai 4x. derkti, derkiū, derkiaū "psuć porządek, zostawiać w nieładzie; psuć, szpecić, brudzić, zanieczyszczać (odchodami), plugawić; znieważać słowami, lżyć, szkalować", też "udawać", išderkti "zwymyślać kogo; roztrwonić (pieniądze)", išsiderkti "wypróżnić się", nuderkti "zrobić coś byle jak, połowicznie", suderkti "zepsuć coś w trakcie robienia, zmarnować". Leksem derk- przedstawia prawdopodobnie wyspecjalizowany znaczeniowo wariant fonetyczny do dergti (zob.). — Drw. derksėtis "siedzieć w nieprzyzwoitej pozie", derksóti "siedzieć a. leżeć, rozwaliwszy się". Nomina: derkla "potwarz, obmowa; brudas; leń" (=> vb. denom. derklióti "lżyć, szkalować", derklótis "obrzucać się obelgami", derkliūgas "nierządnik, rozpustnik"), derkmė "skaza, wada", derkštas "brudas, niechluj". — SO dark-: darkčioti "psuć, kaleczyć, zniekształcać", DP "katować", išdarkčioti DP "zeszpecić, sfałszować", darkyti "kaleczyć, psuć; potwarzać" (por. dargyti), sudarkyti "oszpecić, zeszpecić", refl. darkytis "psuć się (o pogodzie); brzydko się ubierać; wymyślać komu; szaleć, wygłupiać się, błaznować"; darkóti "hańbić, lżyć, szpecić"; darkštytis "obrzucać się obelgami" (ze zmianą ks > kš, zam. *dark-sty-). Nomina: darkšas "brudas; leń", darktūvas "kto klnie", darkūs "niechlujny, brudny, szpetny, przykry; dżdżysty".
103 derlius, -icuis "urodzaj, plon" — formacja z suf. -iu- od należącego do vb. deru, derėti "być urodzajnym" (zob.) nomen z suf. -/-. Por. z jednej strony adi. derlūs "urodzajny, żyzny - o glebie, ziemi; bujny, tłusty, zdrowy, sporego wzrostu" (por. išteklius "zapas" <= išteklūs "wystarczający"), z drugiej strony sb. derla b.z.a. "urodzaj", derlė ts. Mimo tego nie sposób wykluczyć tutaj derywacji wprost od vb. deru, mianowicie przy użyciu neosufiksu -lius. Paralele: auglius DP "rośnienie, wzrost" augti, spietlius <= spiesti, stiglius <= stigti. — Drw. derliava b.z.a. "urodzaj", derlingas "urodzajny" (derlingi mėtai "urodzajny rok"), nederlius "nieurodzaj". Vb. denom. suderlėti, -ju, -jau "nabrać ciała, utyć". dėrti, dėrsta, dėro 1. "nieruchomieć, słupiec" (o oczach pijanego a. umierającego), 2. "chmurzyć się, posępnieć", 3. "blednąc, chudnąć". — SZ dyr-: dyrti, dyrsta, padyro "zamglić się, stępieć" (o wzroku kogoś sennego, gorączkującego a. pijanego). Bez nawiązań zewnętrznych. Zob. dyrėti. — Takie formacje, jak dirsčioti "spoglądać, zerkać" (por. žiūrsta => ziursčioti), dirstelėti "zerknąć, spojrzeć, wyjrzeć (przez okno)" obok dyrstelti "spojrzeć" nasuwają przypuszczenie, że leksem dyr- można było wyabstrahować z prs. dyrsta, które ze swej strony miało za osnowę wykrzyknik dirst, dirst (o szybko rzuconym spojrzeniu). Jeśli to jest słuszne, to alternant der- przedstawia nowy stopień e, który dotworzono do dyr-. — Drw. dyrineti "chodzić ze spuszczoną głową, włóczyć się bez zajęcia", dyrinti ts., nomen: dyrinąs "stojący ze spuszczoną głową, zawstydzony". derva, acc. sg. dervą 3 p.a. lub dervą 4 p.a. 1. "szczapa smolna, smolny kawał sosny, łuczywo; pień, z którego wypala się smołę", 2. "żywica; smoła, dziegieć", dervė "drzewo smolne, smolaczek". Wyraz przejęty do jęz. fińskiego jako terva. Pochodzi od *d-e-ru-ó- adi. "drzewny", derywatu typu vrddhi od pie. *dru- (por. gr. óputópoę m. "drwal, ścinający drzewa"). Podobna derywacja w scs. drevo n. "drzewo, drewno" (< *deruo-) i w stang. teru, teorii n. "smoła drzewna". Lit. derva jest pamiątką po nomen pie., które miało pdg. apofoniczny: *dór-u- :: *dr-u- :: *dr-eu-, por. gr. óópu, Sópaioę n. "pień, drzewo; drzewce włóczni" obok ópuę, ópuóę f."drzewo; dąb", sti. daru, dróh n. "drzewo". Zob. też drevė jako kontynuację osnowy *dr-eu-. Z synchronicznego punktu widzenia derva należy do grupy derywatów na -va, por. dirva, kalva. — Drw. dervėtas "smolny, smolisty (o drewnie)", dervinas ts., dervingas "żywiczny" (o sośnie)", dervinis "wypalony ze smolnej sosny (o dziegciu)", dervokšlis a. dervokšnis m. "polano ze smolnego drzewa, drzazga na podpałkę". N. jez. Dervinis, n. rz. Dėrvelis a. Dervelys. — Alternant z wokalizmem a (osnowa *dor-u-?): gw. wsch. darva "szczapa smolna, łuczywo; smoła" :: łot. darva "smoła", drw. łot. darvaksnis "smolne drzewo" (por. lit. darvokšlis m. ts., darvokšnė "światło łuczywa"), darvains "pomazany, ubrudzony smołą". darvene "beczka na smołę". desėtyna, gen. sg. desėtynos 2 p.a. daw. "dziesięcina, podatek wynoszący dziesiątą część zbiorów" — zapoż. z błr. desjatina. — desėtkas daw. "dziesiątek; oddział dziesięciu żołnierzy" — zapoż. z błr. desjdtok. dešimtis, gen. sg. -ties 3 p.a. f. "dziesięć" (war. dešimt, dešims). Odpowiednik łot. desmit, desmits (z metatezą m). Przekształcone w temat na -i- pbsł. indeclinabile *deśint. Por. psł. *desę, gen. sg. *desęte "dziesięć": scs. desąti, sch. desėt, ros. dėsjatb, czes. deset. Praforma bsł. *dešin z pie. *dekm, por. gr. óćxa, łac. decem (umbr. desen-duf "dwanaście"), wed. daśa, goc. tailuin - [tehun]. Odmienna jest formacja stpr. dessimton "dziesięcioro (przykazań)" ob. dessimpts a. dessempts ts. (wstawne p), dat. pl. dessimtons.
104
— Ord. dešimtas "dziesiąty" (stpr. dessimts ob. dessympts, łot. desmitais) kontynuuje pie. *dekmt-o-, por. gr. óexai;oę, goe. taihunda oraz scs. desątū (które dało osnową nowemu card. desąti, -/)• — Liczebniki dziesiątkowe wywodzą się ze zrostów wyrażeń dwuczłonowych o znaczeniu "dwa dziesiątki", "trzy dziesiątki" itd. Współcześnie są to zakończone na -dešimt indeclinabilia z członem początkowym w formie acc. pl. f. odnośnego liczebnika jednostkowego, por. dvidešimt "20", trisdešimt "30", keturiasdešimt "40", penkiasdešimt "50", šešiasdešimt "60", septyniasdešimt "70", aštuoniasdešimt "80", devyniasdešimt "90". Podczas gdy liczebniki dziesiątkowe na -dešimt są nieodmienne, nazwy dziesiątków utrzymują odmianą w obu członach, np. dvi dešimtys dosł. "dwie dziesiątki" (nom.-acc. pl. f.), gen. dviejų dešimčių, dat. dviem dešimtims, instr. dviem dešimtimis, loc. dviejose dešimtyse. — dešimtetas SD «dziesiątek żołnierzow», nieznana z innych źródeł formacja na -eta- do dešimt "dziesięć" (co do suf. por. dvejetas, trejetas). — dešimtinė daw. 1. "dziesięcina, podatek wynoszący dziesiątą część zbiorów", 2. "dziesięcina jako miara pola w Rosji carskiej" — drw. na -in- od dešimtas "dziesiąty". — dešimtinykas daw. "dziesiętnik, dowódca dziesiątki żołnierzy", SD «dziesiątnik, decurio», też "urzędnik wybierający dziesięcinę" — drw. na -inyk- od dešimt "dziesięć" a. dešimtas "dziesiąty". dešinas, -a "prawy". Drw. z suf. -na- od adv. *deśi < pie. *deks-i "z prawej strony, na prawo", które było skostniałą formą loc. sg. do sb. *deks "prawa strona (ciała)"83. W ten sposób wyraz lit. staje w jednym rzędzie z wed. daksinah, aw. dašina"prawy". Z innymi sufiksami: gr. óe£ióę "prawy; zręczny, sprytny, bystry, składny; uprzejmy", óe^iTepoę "prawy". Tymczasem scs. desnū "prawy" (bg. deseń, sch. de san, do tego scs. desnica "prawica") sugeruje praformę *deś-na-, czyli derywację wprost od osnowy sb. *deks, podobnie jak to jest przy łac. dexter i goc. taihswa "prawy". — Drw. dešinė "prawa ręka, prawa strona", dešinys, -ė "prawy; prawicowy" (dešiniųjų pažiūrų žmogus "człowiek o prawicowych przekonaniach politycznych"). Vb. denom. dešinėti, -ju, -jau "przesuwać się na prawo (w polityce)". dešra 4 p.a. "kiełbasa, kiszka nadziana mięsem, kaszą a. kartoflami; słomiana podkładka pod chomąto; pręga po zdzieleniu batem" (war. z insercją k', dekšra), dešra raumeninė SD «kiełbasa», dešra drūtinė SD «maciek, kiszka gruba». Odpowiednik łot. dąsa "kiszka, kiełbasa" (gluma dąsa "podpuszczka", putraimu desa "kaszanka", dąsu puolis - o bardzo upartym człowieku) sugeruje analizę deš-ra, czyli formację denominalną typu taukra (zob. taukai). Z drugiej strony obecność gwarowej formy dešera (3 p.a.), dėšera (1 p.a.) nasuwa myśl, że dešra może pochodzić z synkopowania formacji na -er-. Por. kaupra, kaūpras ob. kaūparas "pagórek", skiedra ob. skiedara "drzazga". Pochodzenie osnowy deš- pozostaje niejasne84. — Drw. dešrelė "parówka, kiełbaska", dešrinė "wędliniarnia", dešrinykas SD «kiełbaśnik», dziś dešrininkas ts. dėti, dedu, dėjau "kłaść, położyć, podziać", też "ładować (wóz), wstawiać (okna), znosić, składać (jaja)". Odpowiedniki łot. dėt, deju "składać jaja" (vista dėj uolas), scs. dėti, deždą (wtórnie deją) "kłaść, dziać". Cps. atidėti "położyć z powrotem, odłożyć, odroczyć w czasie" (Jóks darbas neatidėtinas "Żadnej pracy nie należy odkładać"), įdėti
83
Por. gr. a v t i , łac. ante "przed", właśc. loc. sg. *h 2 ent-f "w obliczu (czego)", het. hanti "na przedzie" ::
"przód, czoło" (hanza 84
hant-
adv. "naprzeciw").
W c i ą g a n o tu d o r o z w a ż a ń w y r a z dedešra
"ślaz, Malva", war. dedesva
(łot. dądąsa a. dądąss "kwiat łąkowy,
Lathyrus pratensis"), ale trzeba zauważyć, że j e g o b u d o w a pozostaje nierozpoznana.
105
"włożyć (do środka); wstawić, wprawić; umieścić (w gazecie), ulokować (kapitał); wsadzić (do więzienia); zadenuncjować, oskarżyć", indėti "włożyć (do środka)", indėnu SD «fasuię [syn. inkrauju kų stovinycion}\ nakładam czego; wbijam w pamięć co [syn. išspaudžiu širdin]», išdėti "wyjąć wszystko (z czegoś); znosić jaja (o kurze, gęsi), schować; opowiedzieć", SD «chowam» (syn. laikau, pakuopiu, peniu, mitinu) i «kryię co» (syn. azuslepiu, azumetu, apvožiu), išdėti grabe daw. "pochować nieboszczyka w grobie", izdemi numirusi SD «grzebię kogo» (syn. pakasu), nudėti "sprzątnąć, podziać, zawieruszyć, zgubić; zabić, położyć trupem", padėti "położyć, podłożyć, dopomóc, poprzeć kogo, postawić (znak), znieśćjajko",/?er pbsł. *dedinti "kładą" został wyabstrahowany neopierwiastek pbsł. *ded-. który stał się podstawą prs. tematycznego: lit. ded-u "kładę" < *ded-e-, scs. dezdą ts. < *ded-ie-, dezdeši (zapewne zam. *dedę, *dedeśi, inf. dėti). — Neopwk. ded-\ dėdinti (zob.), išdedis (zob.). — Drw. na SO dad- (<= ded-): išdada "ostatnie małe jajko zniesione prze/ kurę a. gęś w sezonie" (syn. išdedis). Osobno zob. dastyti. — Neopwk. dėj-: išdėjimas aha pakasimas zmagaus numirusio SD1 «pogrzeb» (syn. prały dėjimas). Por. łot. dėj-: dėjala a. dėjele "wydrążone drzewo przeznaczone na barć" (por. duori dėt, dravu dėt "dziać barć"), dėjėjs "kto kładzie, stawia", dėjaja vista "kura często znosząca jaja". — Nomina od pwk. dė-: dėtis, -ies f. "pora znoszenia jaj" (=> dėčid ts.), dėtys f. pl. "jajowisko u ptaka (kury), miejsce gdzie rosną jaja" (=> dėcios ts.), dėklas "pochwa, futerał, kabura", dėmuo, dėmenį "część składowa, składnik", dėtūvai m. pl. "miejsce a. naczynie do złożenia (mięsa do solenia)", SD «tworzydło» ["forma drewniana do wyciskania serów"), indėtuvė (zob. indėlis), išdėtuvė SD «schowanie», pirmadėlys a. pirmadėlis m. "pierwsze zniesione jajko". — Drw. od złożeń prewerbialnych z pwk. dė-: ancdėlis a. dnčdėlis m. "danina; narzut.
85
C z ę ś ć w s p ó ł c z e s n y c h b a d a c z y sądzi, że gr. u{0r||ii " s t a w i a m , kładę, u m i e s z c z a m " nie jest r e f l e k s e m
f o n e t y c z n y m (pie. * d H I - d h e h r m i ) , lecz w y t w o r e m p r o p o r c j i a n a l o g i c z n e j , m i a n o w i c i e 6{óo|iev " d a j e m y " :: ÓISGJIII " d a j ę " = T{0E(I6V :: x (x = T(0T|ĮII), z o b . LIV2 136-137.
106
marża handlowa", padėklas "taca, podstawka", padėlis m. "jajo kładzione pod kurę, żeby się niosła" (o padėlkas zob. s.v.), padėlys "skład, magazyn", padėtis, -ies f. "położenie, sytuacja". —Drw. werbalne od dė-: l.dėdinėti iter. "składać, gromadzić, wykładać, znosić jaja", nusidėdinėti "grzeszyć", => (metanaliza) dėd-inėti, neoosn. dėd-: dėdinga "(kura) która znosi wiele jaj", dėdlioti "kłaść, składać, wkładać, nadawać (imię)", 2. dėlioti a. dėlioti iter.-demin. "kłaść, układać, rozkładać po trochu", apdėlioti "obkładać", atidėlioti "odkładać, odraczać w czasie" (neatidėliotinas "pilny, naglący, nie cierpiący zwłoki"), sudėlioti "składać, ustawiać (książki na półce)", por. duolióti <= duoti, kraulióti krauti, 3. dėstyti iter. "składać, wykładać, układać", przen. "tłumaczyć, wyjaśniać; mieć wykłady, nauczać" :: łot. dėstit, -stu, -iju "sadzić rośliny; dziać barć, drążyć drzewo na barć". Formacja na -styti uległa dwojakiej metanalizie. Po pierwsze por. dėst-yti, skąd neoosn. dėst-: dėsčioti "układać, rozkładać, przekładać" (tu wchodzi w grę ewentualnie drw. na -cio- od neoosn. dės-, zob. niżej), dėstelėti "dodać nieco (przyprawy); o kurach - nieść się przez pewien czas i przestać", dėstinėti iter.-demin. "po trochu, pomału kłaść, składać; mówić powoli" (=> dėstinėtojas "składacz, zecer w drukarni"). Por. łot. dėsts "roślina, sadzonka; inspekt". Po drugie por. *des-sty-ti, skąd neoosn. dės-: dėsies a. dėslos f. pl. "jajowisko u kury", dėsli a. dėsni "(o kurze) nośna, znosząca wiele jaj", sb. dėsnis m. "prawo (natury)". Do adi. dėsli dėsl-i należy vb. denom. dėslioti a. dėslioti, por. Išsidėsliojo vištos, nebded "Kury przestały się nieść, już nie niosą", Tėvas po skatiką sudėsliojopinigus "Ojciec składał (pieniądze) grosz do grosza". — Neopwk. dej- (<= dėjau): atidėjimas "odroczenie (w czasie)", išdėjimas SD «pogrzeb» (syn. pakasynos), padėjėjas "pomocnik", DP "wspomożyciel", padėjėja DP "orędowniczka" <= padėj- (por. sėjėjas). — Ze złożeniami typu praeverbium + dė- łączy się proces morfologicznej metanalizy, który generuje neoosnowy kończące się na -d-, takie jak apd-, ind-, išd-, nuod-, pad-, prad-, prid-, uzd-. Por. następujące derywaty: (1) apdas a. abdas DP "odzienie, odzież" od apd-ėti, to z reanalizy cps. ap-dėti "odziać czym, obłożyć, otulić"; osobno zob. apydzia, (2) ińdas "naczynie", indijos f. pl. "głębia, spód", indilas "ktoś wścibski, kto wszędzie lezie, wiercipięta" — od ind-ėti cps. in-dėti a. {-dėti "włożyć (do środka)", (3) išdas daw. "skarb; wydatek" <= išd-ėti cps. iš-dėti "(o pieniądzach) wyłożyć lub schować", (4a) nuodai m. pl. "jad, trucizna" <= nud-ėti cps. nu-dėti m.in. "zabić", (4b) nuodzid "występek, grzech" <= *nud-ėti <= cps. nu-si-dėti "zgrzeszyć, zawinić"86, (5) padas daw. "podwalina, grunt" pad-ėti cps. pa-deti "podłożyć, położyć na spód", (6) pradžia "początek", daw. "przodek (osoba)" od prad-ėti <= cps. pra-dėti "zacząć", (7) priedas "to co się dokłada, dodatek, przydatek", SD1 «przyczynek» od prid-ėti <= cps. pri-dėti "dodać, dołożyć, przydać", (8) uždas "zastaw, podatek" <= užd-ėti cps. už-dėti "zastawić co, założyć". Por. atid- w atidė. Osobno zob. neoosnowy indė-, išdė-, sudė- (sande-) i uždė-. dėvėti, dėviu (3 os. dėvi), dėvėjau "być odzianym, ubranym, nosić (ubiór a. nakrycie głowy, czapkę)", išdėvėti "przenosić, ponosić" (Išdėvėjau tais batais visus metus "Chodziłem w tych butach cały rok", išdėvos f. pl. "ubranie całkiem znoszone, łachmany"), nusidėvėti "zużyć się przez noszenie - o ubraniu, czapce", padėvėti "(ubranie) ponosić przez pewien czas". Odpowiednik łot. dėvėt, -ėju różni się znaczeniem: "nazywać, podawać za kogo/co, uważać za kogo/co". Por. scs. deją "mówię", inf. dėti, współistnie-
86
Paralelna r e s e g m e n t a c j a *nudė-ti dostarczyła osnowy dla drw. nuode-mė
"grzech", zob. s.v.
dėmė.
107 jące z deją "działam, czynię" przy inf. dejati a. dėti. — Neoosn. dėvė-: dėvėtinis, -ė "(ubiór) noszony na co dzień" (Su dėvėtine suknele atėjo Ipašokį "Przyszła na potańcówkę w zwykłej sukience"). — Wbrew rozpowszechnionemu poglądowi nie ma żadnego związku genetycznego między segmentem v lit. dėviu i cechą -u- perfecti sti. dadhau "położyłem, postawiłem". Każda z tych formacji pochodzi z niezależnych od siebie innowacji. Gdy chodzi o dėvėti, to przedstawia ono sobą denominativum tego samego typu, co stovėti od *stóvas i norėti od nóras. Osnowę dało mu nomen *de-ua- < pie. *dheh,-uo- o znaczeniu adi. vb. "odziany, okryty czym" względnie "odzienie, ubiór" (w następstwie substantywizacji). Pwk. *de- < pie. *d h eh r "położyć, kłaść", zob. dėti, zwłaszcza apsidėti "ubrać się, okryć się (przed zimnem), włożyć czapkę"87. Odpowiednie nomen utrzymało się w słowiańskim. Por. z jednej strony stpol. odziew, -a "odzież, odzienie, ubranie, szaty" < *odevu, od vb. cps. o-de-ti, odezdetū scs. "odziać, ubrać" (znacz. etym. "obłożyć, otoczyć czym", por. wyżej lit. apsidėti), z drugiej strony oparte na *odevu vb. denom. scs. odėvati "ubierać, przyodziewać", sch. słń. odėvati, ros. odevdtb, stpol. odziewać, czes. odivat (stczes. odievati)88. Jak widać w derywacji denominatywnej słowiański używa suf. -a(*deu-a-), który jest izofunkcyjny z suf. -ė- formacji lit. dėvėti < *deu-e-. devyni, f. devynios "dziewięć" (łot. deviųi, deviųas). Forma męska została przekształcona z *devin (indecl.), to zaś z pb. *nevin < pie. ^ n e u n . Por. gr. evvea, orm. inn, wed. nava, toch. AB nu, łac. nouem (zam. *non < *nouen, por. nónus "dziewiąty", nūn-dinae f. pl. "dzień targowy"), stir. nói, goc. niun. Nagłosowe d- zostało uogólnione przez atrakcję do sąsiedniego liczebnika "dziesięć". Neoosn. dev- (<= devyni): devė "dziewiątka w kartach", devėklė ts. — Drw. devynė "dziewiątka w kartach", devynetas coli. "dziewięcioro (dzieci, bydląt obojga płci)", cps. devynakė ts., devynbalsė "pokrzewka, gajówka - ptak śpiewający Sylvia", devyniatėvis a. devyntėvis, dėvyntėvis m. "nieślubne dziecko, bękart, dziecko bez ojca". — Ord. devintas "dziewiąty" odpowiada scs. devątū (od tego urobiono nowe card. devąti, które zastąpiło psł. *devi, -i *nevT, -i). — Drw. Devintinės f. pl. "święto Bożego Ciała" devint-inis m. gw. "dziewiąty czwartek po Wielkanocy" (por. Šeštinės). dėžė 4 p.a. "króbka z kory do przechowywania drobnych przedmiotów; pudło, skrzynia" (šiukšlių dėžė "kosz na śmieci") — zapoż. z błr. dzjažd "dzieża". Zob. też diećkd. — Drw. dėžutė "pudełko, skrzynka". dičkas, -a "dość wielki", dičkis, -ė "wielki, niemały", sb. "wyrostek zdolny do pracy w polu" — ściągnięte odpowiednio z *dit-śkas lub *dit-śkis, to z synkopowania *didiśkas lub *didiskis, form urobionych od adi. didis "wielki". Wtórny war. z c: dickas, dičkis. Zob. drūckis oraz viškai, vėčas. — Drw. dičkus, -ė "dziecko większe od innych; dryblas; próżniak, obibok", dičkuvienė "tęga kobieta" (neosuf. -uvienė też w rėčiuvienė, tūpkuvienė, vyriuvienė). didelis, -ė "wielki, duży, wysoki, silny, znaczny, potężny", SD też di dali. s "wielki". Drw. na -el-, -al- od didis (zob.).
87
S u f i k s -uo- przy stopniu e też w łot. stavs "stojący, wyprostowany, stromy; krnąbrny" < pie. *steh 2 -uo-
(obok tego lit. stóras
"gruby, tągi", scs. staru "stary", stisl. stórr "wielki" < pie. *steh 2 -ro-); lit. tęvas
"cienki"
< pie. *tenh 2 -uo-. 88
W systemie słowiańskim odėvati
perfectivum.
f u n k c j o n u j e j a k o imperfectivum (iterativum) w stosunku do odėti
jako
108 didis, -dzio "wielki", f. didė (war. didi, didžia). Odpowiednik łot. dižs, f. diža. DP m.in. "wielki, bardzo wielki, obfity, stateczny; bogaty; hojny; główny, przedni", SD «wielki, wspaniały». Por. też z SD: arklys didis totoriškas «bachmat, caballus Scyticus», didis jaučias «czaban, bos grandis Podoliensis», didis kunigaikštis «car, magnus dux», tinklas didis «niewod». — Osnowa did- jest izolowana i z powodu krótkiego i trudna do wyjaśnienia. Może zamiast *dyd- "świetny, jaśniejący, wybitny" — drw. od prs. na -d-, *dyda a. *dieda "jaśnieje, jest widoczny", < pie. *d(e)ih2-dhe-. Por. gr. hom. óeocuo "ukazał się" (pie. *deih2-), óf)Aoę "widoczny, wyraźny" (z *dealos), wed. didńya "świeci" (neoosn. did-). — Drw. didelis (zob.), didikas, -ė "wielmoża, magnat" (por. šventikas šventas), didingas "majestatyczny, okazały", didmenos f. pl. "hurt" (didmeninė prekyba "handel hurtowy"), didókas "dość duży (np. dom); nieco za duży (np. but)", n. jez. Didovas, diduomenė "magnateria, arystokracja", didūs "wielki, bogaty (posag), pyszny, wyniosły", didžiulis "wielki, ogromny; doniosły, wielki" (n. jez. Didžiulis 3x), didžiūnas "magnat, możnowładca, dostojnik", SD «wielmożny», viešpates didžiūnai m. pl. SD «panowie przedni, optimates proceres», isdidis, -ė "dość wielki", išdidūs "dumny, wyniosły, pyszny" (=> išdidumas "duma, pycha"). Cps. apydidis "dosyć duży", didėzuvis SD «wieloryb» (brak w LKŽ), didmeistris m. "arcymistrz", didpapė "kobieta o wielkich piersiach" didūsis m. "ktoś z dużymi wąsami" (zob. ūsai), didvyris, -ė "bohater", didžbajoris (zob. bajoras), didziagerklis, -ė "krzykacz, krzykała", didziaturis SD «bogacz», didž(ia)turtis, -ė "bogacz", didzia.ūsis "ktoś z dużymi wąsami", didžiavyris SD «bohatyr, heros», didžponis, -ė "wielki pan", didzturis m. "bogacz", DP "bogacz, bogaty, możny", pódidis "dość duży, nie taki mały; nieco za duży". Formy anaforyzowane: didysis "ten wielki", np. Vytautas Didysis "Witold Wielki", n. jez. Didysis, f. didėji a. didžioji "ta wielka", np. didžioji raidė "wielka litera", gw. didėja, n. rz. Didėja, gw. didysai, n. rz. Didysai upelis. W SD znajdujemy ponadto: driežas didysis, didalis «smok», kunigas didysis «prałat», tetervinas didysis «bażant» oraz višta didėja «kokosz». — Vb. denom. didėti "powiększać się, zwiększać się", didinti "powiększać, zwiększać" (por. łot. dižinat "powiększać, wynosić, chwalić"), disti, dysta (*dind-sta <= *di-n-da), dido "pysznić się, wynosić się nad innych; stawać się wielkim" (war. prs. dińda, dida). Refl. didinuosi SD «kokoszę się», didžiauju SD «kokoszę się [syn. pasipučiu, didinuosi1; pysznię się», didžiuotis "pysznić się, chełpić się" (=> didžiudklis m. "pyszałek, zarozumialec"). — N. m. Didėja 3x, Didėnai, grupy atrybutywne typu Didieji Gulbinai (14 przykładów), Didysis Raistas 3x, Didžioji Riešė 6x, Didžiosios Lapės 6x oraz złożenia: 1° z członem Didžia-: Didžiabalis, Didžiadvaris, Didžiagraščiai, Didžiakaimis, Didžialaukis 2x, Didžialaukis, Didžiasalis 2x, Didžiasalis 3x, Didžiašilis, 2° z członem Did-: Didkiemis, Didkiškė, Didlapiai, Didlaukė, Didlaukis, Didmedžiai, Didsodė, Didšiliai\ Didvėjis, Didviečiai, Didvyžiai\ 3° z członem Didž-: Didžprūdėliai, Didžprūdžiai (zob. prūdas). diė, Die "Boże!" — skrócona postać voc. sg. dieve do diėv-a-s "bóg" (analiza: diėv-e-0). Por. Tū Pone Diė šventasis! "Boże wszechmogący!", Diė duok! "Daj Boże!" (obok Duok Dieve! ts.), stąd diedūok prk. "bodaj", m.in. SD (por. stpol. Bog daj!). Por. też dwa zwroty z SD s.v. «Boże vchoway, auertat Deus»: (Diebesaugay) = Die, besaugai! i (Diebeganay) = Dief beganai! — Zegnódie "Dobrego apetytu! Smacznego!" z Žegnok Dieve "Pobłogosław Boże!" (zob. žegnotis). diečka 4 p.a. daw. gw. "stągiew; mała dzieża do ciasta", ze zmiany dieška (gw.), SD (dieGka) «dzieża, koryto do ciasta» — zapoż. z błr. dežka. N. rz. Diėčkė.
109
diedas daw. gw. "dziad, dziadek; starzec", SD «dziad, oycow abo matczyn ociec, dziadek» — zapoż. z błr. ded "avus paternus, avus maternus". — Drw. andiėdas "dziad zgrzybiały, starowina", diedynas a. diedyna "dziadowina, starowina" (por. bobytui), diedinis "jak u dziada, żebraczy", SD «dziadowski», diedukas "dziad, dziadek; starzec", przen. "pierwszy a. ostatni snop zboża; główny snop w mendlu; kupa zerwanych konopi". diegti, diegiu, diegiau tr. "kłuć ziemią, sadzić rośliny do kiełkowania", intr. "boleć, mocno boleć, odczuwać (u)kłucie". Por. łot. diėgt, diėdzu "kłuć; przebijać, uderzać; szyć, cerować, spinać, sczepiać" (diėdzet a. diedzinat caus. "doprowadzać do kiełkowania"). Z pb. *deig- < pie. *dheiHgu- "wetknąć, przeszyć". Por. SZ w łac. arch. fiuó, klas. figo, -ere "przymocować, przybić, umocnić; przebić, przekłuć, trafić, ubić", fibula "klamra, sprzączka", < *ffu- < pie. *dhiHgu-. — Nomina od dieg-: diegas "kiełek; mała ilość, trochę" (nei diego "ani trochę"), dieglys "kłucie, kłujący ból (w jelitach, nerkach, sercu), kolka". — N. m. Diegliai2x, Dieglėliai. — SZ dyg-: dygstu, dygau, dygti "(o roślinach, nasionach) wypuszczać kiełki, kiełkować, wschodzić" (łot. digt, digstu, digu ts.), padygti "wyrżnąć się (o zębie)", refl. įsidygti "ująć się pod boki", dur. dygėti, dygiu, dygėjau "odczuwać kłucie, kłujący ból" (osobno zob. dygėtis), dygcioti "kłuć - o bólu". N.B. Obok dygpojawił się war. krótkowokaliczny dig- na oznaczenie krótko trwającego uczucia bólu kłującego: digciója, -óti albo digsi, -sėti. Nomina: dygas "oset" (łot. digs "pęd, kiełek"), dygė "agrest", dyglys "cierń, kolec (róży, ostu, jeża, ryby), żądło; kolka w boku", łot. diglis "kiełek" (=> dygliuotas "kolczasty, ciernisty"), dyglūs "ostry, kolący, kłujący", dygsnis m. "ścieg", dygulys "cierń, kolec; kolka w boku". — SO daig-: ddigyti "kłuć, wtykać" :: łot. daidzit, -u, -iju "szyć; szybko biec", daiginti caus. "rościć, sadzić, by kiełkowało, doprowadzać do kiełkowania, hodować na rozsadę", sudaiginti "doprowadzić do kiełkowania", daigóti "zabijać, mordować, niszczyć" (nudaigoti "uśmiercić, ukatrupić; podziać, zadziać, zgubić"), daigstyti frq. 1. "kłuć, nakłuwać", 2. "zaobrębiać, stebnować. fastrygować, szyć dużym rzadkim ściegiem", 3. "sadzić, by kiełkowało" (etymologicznie: ddigst-yti <= SZ dygst-u). Od neoosn. daigst- pochodzi ddigstas 1. "sadzonka, rozsada", 2. "ścieg", por. laistas laistyti. — Nomina na SO: daigas "kiełek, sadzonka, rozsada; roszczenie ziarna; wschodzące zboże, ruń", daigius gw. "pęd, rostek, latorośl" (SO też w vaisius, vaikius), daiglius ts. (neosuf. -Hus, por. derlius), padaiga a. pl. padaigos "formujący się trzon pióra ptasiego; cienkie włoski na skórze człowieka", daiktas a. daiktas (zob.). Por. łot. daiga "długi, cienki pręt, tyka, wędzisko", daigi m. pl. "nosze ciężarowe składające się z dwóch połączonych drągów". diena 4 p.a. "dzień" (łot. diena, stpr. deinan acc. sg.), Laba diena a. Labą dieną "Dzień dobry!". Jest refleksem formacji tematycznej *dein-a-. W słowiańskim widać natomiast scs. dini, które w części odmienia się atematycznie, por. gen. sg. dine < *din-es. Do formacji słowiańskiej nawiązują z jednej strony łac. perendinus "pozajutrzejszy" wraz z nfmdinum "termin dziewięciodniowy", z drugiej strony cps. wedyckie: purudina"wielodniowy", sudina- "pogodnie dniejący", madhydmdina- m. "południe, środek dnia". W przeciwieństwie do dini lit. diena nie ma nawiązań w językach starożytnych, a jego wokalizm *ei odpowiada zasadzie derywatu vrddhi. Jeśli przyjmiemy, że diena opiera się o przymiotnik *dein-ó- "dzienny", to przeciwstawność *dein-ó- / *din- da się wyjaśnić paralelnie do *deiu-ó- "bóg nieba dziennego" (wed. devdh, lit. dievas) :: *diu- "niebo dzienne", mianowicie jako derywacja od nomen atematycznego :1:di-en- / *di-n- "dzień" (gen. sg. *dinós a. *dines). Por. wed. adya adv. "dziś" < ^ e - d i - e - . Podczas gdy scs. dine
110
można uznać za bezpośredni ślad po takim nomen pie., to lit. diena jest produktem kilku przekształceń: 1. *din- => 2. *dein-ó- (insercją e) => 3. *dein- + -eh2- (mocja) => 4. substantywizacja. — Drw. dieni (zob.), dienynas "dziennik lekcyjny"; dieninis "dzienny" :: stpr. deininan "codzienny, powszedni"; podobna budowa w scs. dininu "rqę epipocę, dzienny; KaOrpepivoę, codzienny". Cps. diendaržis m. "zagroda dla bydła", diėngalis a. dienūgalis m. "kto znajduje się na schyłku życia", dienoraštis m. "dziennik w formie pamiętnika; dzienniczek ucznia", dienovidis m. "południe" (dosł. "środek dnia", por. vidūs), dienpinigiai m. pl. "koszty dziennego utrzymania, diety", dienraštis m. "dziennik, gazeta codzienna", nediena "nieszczęście (choroba, kradzież)", => nedienis m. "człowiek biedny, biedak", SD «biedny», pradieniui adv. "co drugi dzień" (por. prameciui), šiandien (zob.), vidūdienis m. "południe" (por. vidūs), vienądien adv. 1. "jednego dnia" (Vienądien dirba, kitądien namo būna "Jednego dnia pracuje, drugiego jest w domu"), 2. "pewnego dnia" (Vienądien išėjo ir neparėjo "Któregoś dnia wyszedł i [już] nie wrócił"), vienadienis, -ė "jednodniowy; urodzony tego samego dnia; kto żyje dniem bieżącym i nie troszczy się o przyszłość". Vb. denom. dienagóti "spędzać czas na przędzeniu", dienoti "dnieć, świtać; przygrzewać". dieni, acc. sg. dienią f. "ciężarna - o krowie, klaczy, owcy", dieninga "będąca w ostatnim stadium ciąży". Por. łot. atdiene a. atdienite "krowa, która cieli się już w drugim roku życia" (gw. adaine, atdieųi a. adieųi, adiųi). Na związek z sb. diena "dzień" wskazuje zwrot moteris dienose "kobieta ciężarna", dosł. "na dniach". dievagotis, -gojuos, -gójaus "zaklinać się, świadczyć się bogiem": Dievagojasi lyg nekaltas avinėlis "Zaklina się jak niewinny baranek". Wygląda na złożenie z vb. góti (zob.), znacz. etym. "uchodzić za pobożnego" (?). Por. svardagoti "czuć się ni to chorym ni to zdrowym" (dosł. "chwiać się, wahać się"). Por. dievotis. dievaitis a. dievaitis m. 1. "piorun" (Dievaitis ji numušė "Piorun go zabił"), 2. "księżyc, księżyc w pełni" (Pjauna rugius po devaičiū "Żną żyto przy księżycu". Mojaus dievaitis šiltas buvo "Majowa pełnia była ciepła"), 3. hist. "bożyszcze, bożek pogański a. jego posąg" (por. łot. dievelis "bożek", dieveklis, dieviųš ts.). Drw. na -aitis do dievas "bóg" (zob.). Spolszczone brzmienie Dewajtys ukazuje się w tytule powieści Marii Rodziewiczówny (1888). dievas "bóg" :: łot. dievs "niebo; bóg w niebie", stpr. deywis EV "bóg, Got" (obi. sg. deiwan). Voc. sg. dieve (stpr. deiwe, deiwa), skrócone diė (zob.). Pb. *deiu-a-. Wraz z łac. deus "bóg", arch. deiuos (adi. diuus "boski, niebiański, ubóstwiony"), oskij. deivai "deae", stisl. tivar pl. "bogowie" (*teiua-) odzwierciedla pie. formację vrddhi: *deiu-ó- od *diu- (SE *dieu-) "niebo dzienne". Znacz. etym. przymiotne: "związany z niebem dziennym". Por. wed. devah < *daiu-a-, którego używa się pry marnie jako adi. "niebiański", sekundarnie jako sb. "bóg" (por. aw. daėuua- "demon", tj. "zły bóg"). Osnowny rzeczownik pie. *di-eu-s, *di-u-ós (wed. dyaus, divah, gr. Zeuę, Aióę) nie jest w jęz. litewskim kontynuowany. — Drw. deivė "bogini", war. dieve, dievė (por. łot. dieve). — Inne: dievai: Dievai jo nematą! "Bóg z nim!". Kad j{ dievai! "A niech go diabli!", dievaitis (zob.), dievazaitis zdrob. ukazujące się w dajnie89, dievysta a. dievystė "bóstwo", DP, SD «bostwo», dievingas "boski" (por. łot. dievigs "boski, wspaniały, świetny"),
89
Oi dievuliau,
dievažaiti,
ant ko aš antgersiu?
"Boże, bożeńku, za co j a w y p i j ą ?
111
dieviškas "boski" (por. scs. božisku <= bogū), dievonis stlit. "syn boży" (hapaks z "Margarita Theologica"), dievop adv. (skostniała forma all. sg.): Dievop nueiti "odejść do [Pana] Boga, umrzeć", dievotas "pobożny" (por. stpr. deiwuts "zbawiony" < *deiv-at-), dievukas "bożek (pogański)", dievulis (zob.). — Od formy gen. sg. dievo używanej atrybutywnie w znacz, "boży" pochodzi drw. dievo-jis gw. "boży, boski" (por. žmoniū-jis "ludzki"). — Cps. bedievis SD «bezbożny, niepobożny», diemedis m. "boże drzewko, krzew Artemisia abrotanum" (war. diėvmedis, dievamedis, SD (dieuemedis)), dievnamis m. "dom boży, Gotteshaus", dievabaimis, -ė "bogobojny" (DP, SD), dievabaimingai SD «bogoboynie», dievobaimingas "bogobojny", Dievogindyvė SD «Bogarodzica», dievobijąs DP "bogobojny", dievogarbis SD «nabożny» (syn. maldingas), dievomeldis SD «bogomodlca, pius». Vb. denom. dievinti "czcić jako boga", przen. "ubóstwiać, uwielbiać" (por. łot. dievinat ts.), dievotis (zob.), dievūotis "przysięgać, kląć się na Boga", padeTvinti DP "uwielbić". dievaži a. dievaž "dalibóg! słowo daję!" — wykrzyknik potwierdzający prawdziwość tego, co się mówi, np. D. nemeluoju! "Dalibóg nie kłamię!". D. jis to nepadarė "Słowo daję, on tego nie zrobił". Z uniwerbizacji zwrotu dievas žino "bóg wie". — Zwrot z ptk. gi, dievaži gi, ulega kontrakcji w diežgi. — Od neoosn. dievaž- pochodzi młode vb. denom. dievažytis, -ijasi, -ijosi "zaklinać się, przysięgać na boga, twierdzić coś (mało wiarygodnego) — przy użyciu wykrzyknika «dievaži»". dievažin adv. "nie wiadomo", np. Dievažin, kur jis išėjo "Nie wiadomo, dokąd on wyszedł". Z uniwerbizacji zwrotu dievas žino "bóg wie". Dalsze kontrakcje prowadzą do diėvžin (por. Diėvžin, kaip ten buvo "Nie wiadomo, jak tam [naprawdę] było") oraz diėžin (por. Ryt tai diėžin, kap bus "Jutro to nie wiadomo, jak będzie"). Z tym por. diežmo. dieveris, acc. sg. dieverį m. 3 p.a. "brat męża, dziewierz, szwagier", łot. dieveris ts. — kontynuuje wraz z sch. djėvėr, djevera, rcs. dėveri, ros. dėverb, ukr. diver, czes. dever, stpol. dziewierz "brat męża" (zdrob. dziewiorek) praformę bsł. *daiuer-. Długi dyftong pojawił się w następstwie metatezy spółgłoski lrg.: *aHiC > *aiHC. Pbsł. *dai.uer- wywodzi się kolejno z *daih2.uer- < *da.h2i.uer- < pie. *deh2iuer-. Skutkiem tego akutowane diever- różni się od takich refleksów, jak sti. devdrgr. ó a i p (óaepóę, óaćpa, óaipi) i stwn. zeihur, które wskazują na prajęzykowy dyftong krótki. Podobną metatezą objaśnia się akut w lit. piemen{, zob. piemuo. dievotis, zwykle atsidievoti "pożegnać się", dosł. "odbożyć się" — vb. denom. od dievas, znacz. etym. "wypowiedzieć przy rozstaniu formułkę «sudieu» ["z Bogiem"]". Por. Atsidievojo Petras su giminėmis ir išvažiavo namo "Petras pożegnał się z krewnymi i pojechał do domu". — Nowsza wersja: atsisudievoti "powiedzieć «sudieu» na pożegnanie", np. Neužmiršk atsisudievoti "Nie zapomnij powiedzieć «sudieu»" — vb. denom. utworzone od wykrzyknika «sudieu»". dievulis, -io "bożek (pogański), posążek bóstwa" — zdrob. do dievas (zob.). Drw. dievūldirbis m. cps. "świątkarz, rzeźbiący wizerunki Boga". Vb. denom. dievuiiuoti "biadolić, używając wykrzyknika «dievuli»" (=> dievulidvimas "biadolenie"). diežm5 gw. "dziękuję!" — z uniwerbizacji zwrotu *dievė užmok "Boże zapłać!". Por. dieduok. dygėtis, dygiūosi (3 os. dygisi), dygėjausi "odczuwać wstręt, brzydzić się czym",
112 dygiuosi kuo S D 9 0 «mierżę się czym» (syn. bodžiuosi). Neoosn. dygė j-: dygėjimasis m. SD «mierziąezka» (syn. bodėjimasis). — Przenośne użycie czasownika o treści "doznawać bólu wskutek ukłucia". Por. dygėti, dygi, dygėjo 1. "odczuwać kłucie w ciele, kłujący ból", 2. "puszczać kiełki, kiełkować". Dalsze szczegóły s.v. diegti. digna a. dignas 1. "krąg dookoła księżyca lub słońca", 2. "tęcza", 3. "aureola", 4. gw. "pręga na skórze". SD dignas «koło iasne wokoło miesiąca, halo, corona». War. dignia, dignis, -ies f., ze zmianą gn > gm: digmas. Są to derywaty od dig- jako st. zanikowego do degti "palić się, płonąć". Niejasne są war. z r: drigna, drignas, drignė, drignis, drignys. dykas, -a "pusty, próżny, wolny od czego, niczym nie zajęty; prawdziwy, szczery, istotny; namiętny; daremny, bezczynny", SD «dziki, ferus»; prożnuiący», też "leżący odłogiem": dyka žemė SD «odłogiem leży pole»; šaknis dyka vyno SD «macica winna dzika», łot. diks "pusty, próżny; wolny od pracy". Najprawdopodobniej mamy tu zapożyczenie ze strus. *diku "dziki, nieoswojony, niedomowy" (por. ros. dikij, ukr. dykyj, błr. dziki), a nie wyraz prapokrewny z psł. płn. *diku "nieoswojony, niedomowy, nieuprawny", por. pol. dziki "nieoswojony", kasz. jęki "dziki, niedomowy, nieuprawny, leśny, polny". — Drw. dykė "dzika świnia, samica dzika", dykra "pustkowie, odludzie" (formant jak w kaupra, šutra, taukra), dykuma "próżnia; pustkowie, pustynia". Cps. dykaduonis m. "darmozjad", dykametis m. "czas wolny od pracy", dykažėmis m. "kto nie uprawia posiadanej ziemi", dykbandė "stado młodego bydła (pasione osobno)", dykmalkis m. "zamiłowany próżniak", dyksmiltė "piaszczysta gleba". Vb. denom. dykauti "nic nie robić, próżnować, swawolić", SD «prożnuię» (išdykauti "dokazywać, swawolić, psocić", paišdykauti "poswawolić, pofiglować"), dykavoti a. dykavoti ts., dykinti "opróżniać, zbierać z pola", dykti, dykstū, dykaū 1. "stawać się pustym, pustoszeć", 2. "dziczeć (o kocie, psie)", 3. "stawać się swawolnym, rozwydrzonym, rozpuszczać się, psuć się w sensie moralnym", 4. "stawać się próżniakiem", išdykąs vaikas "rozpuszczone dziecko", SD (i^dikis) «zdziczały, efferatus». Deverbativa: išdyka a. išdykėlis, -ė "hultaj, łobuz, nicpoń" <= išdykęs. — N. m. Dykuma. diktas, -a "mocny, silny, trwały; mocnej budowy, krępy, gruby" — zapoż. z niem. gw. dicht. — Drw. dikciai, dikčiai adv. "dużo, pełno; bardzo, silnie", też "dobrze" (Dikčiai dirbti "Dobrze pracować"). Vb. denom. idiktėti, -ju, -jau "wzmocnić się", padiktėti "przytyć, utyć", sudiktėti ts. dilbti, dilbstii, dilbaū 1. "spuszczać (oczy)", 2. "podkradać się, czyhać na kogo", SD dilbstu «godzę na co» (syn. tykau ko, tikinu kur, dilbinėju), 3. "chodzić bez zajęcia, unikać roboty", 4. "niszczyć się od używania (o odzieży)", 5. "wsiąkać (o pocie)", nudilbti "spuścić (oczy)", žiūri iš padilbų "patrzy spode łba". Iter. dilbinėti 1. "chodzić oczy spuściwszy, chodzić bez zajęcia", 2. SD dilbinėju «godzę na co» i «podstrzegam kogo» ["obserwować, śledzić, chcieć przyłapać na czymś", S Ł X V I ] , dilbinti "iść ze spuszczoną głową". Nomina: dilba c. "ponury, mający oczy spuszczone, kto patrzy spode łba; leniuch" (=» vb. denom. dilbsóti "stać patrząc spode łba"), dilbas, -a "tępy - o ostrzu siekiery, kosy", dilbinas "kto patrzy spode łba" (por. skūbinas, tekinas), dilbis a. dilbis m. "ręka od dłoni do łokcia, przedramię" (por. łot. dęlbs "ramię"). — Oboczny refleks st. zanikowego dulb-:
90
LKŽ II 5 2 4 pisze błędnie Dyguosi
kuo.
dūlbis m. "człowiek powolny, nieudolny", łot. dulburs "człowiek roztargniony, dy.strakt". Tu też es. dlubą, dlubsti "dłubać, wyżłabiać, wydrążać", sch. dubeni, dupsti, ros. dolbljū, dolbūb, pol. dłubią, dłubać. — SZ diłb- / stoi w apofonii z por. delbti, delbiu, delbiaū 1. "opuszczać (głowę, ogon), spuszczać (oczy, wzrok), patrzeć w dół", 2. "krzywić, wykrzywiać", 3. "bić, uderzać", nudelbti "o roślinach: rosnąc nadmiernie uniemożliwiać wzrost innym roślinom, zagłuszać" (Avižos žirnius nudelbs "Owies zagłuszy groch"); łot. dąlbs "ramię" < pie. *dhelbh- "kopać, drążyć". Drw. delba 1. "dźwignia, drąg" (syn. dalba), 2. c. "człowiek ponury, patrzący spode łba" (syn. dilba), delbtas, -a "krzywy, skrzywiony". Refleks na SO: dalba (zob.). dilgėlė 3 p.a. "pokrzywa, Urtica" (war. zdysymilowany: dirgėlė). Formacja dewerbalna z suf. -Ie od dilgėti m.in. "piec, swędzieć" (zob.). — Neoosn. dilgei-', dilgėlynas a. dilgynas "miejsce porośnięte pokrzywami", dilgėlinė "pokrzywka, wysypka pokrzywkowa". — Drw. wsteczny: dilgė "pokrzywa". Od tego dilgienójas "łodyga pokrzywy", dilgynė a. dilgynė "zarośla pokrzywy, pokrzywa", SD «pokrzywa», dilgynės DP "pokrzywy". Vb. denom. dilgiauti "zbierać pokrzywy". — N. m. Dilgiai, Dilginę. N. jez. Dilginę. dilgėti, dilga, dilgėjo 1. "świerzbieć, swędzieć, piec", 2. przen. "mieć chęć na co", 3. przen. "korcić, nie dawać spokoju, kusić, nęcić". Leksem dilg- jest kontynuacją SZ *dlgh- do pie. *delgh- / *dolgh-. Por. SO dalg- s.v. dalgis. — Nomina: dilgits "ostry, kolący", dilgėlė "pokrzywa" (zob.). Od dilgus pochodzą vb. denom. dilgćioti "strzykać, kłuć", dilginti "parzyć (o pokrzywie), swędzić, drażnić" (=> dilginiduti "zbierać pokrzywy"), įdilgyti "sparzyć (o pokrzywie)", dilgsėti, dilgsi "kłuć (często), strzykać" oraz įdilgti, -dilgstu, -dilgau "oparzyć się (na pokrzywie)". dilti, prs. dyla (war. dilsta, dėlei), prt. dilo (war. dile) "ubywać przez tarcie, wycierać się, zużywać się przez ścieranie, zmniejszać się (o drewnianej części narzędzia, urządzenia), niszczeć, niszczyć się", išdilti "wytrzeć się, zetrzeć się, zatrzeć się", išdilsta SD «wyciera się co» (syn. išsitrina kas), => išdilįs «wyrobiony, robotą wytarty», pradilti "przetrzeć się (o ubraniu), przedziurawić się", sudilti "zetrzeć się, zniszczeć, stępić się", padai sudilo "podeszwy zdarły się, zużyły się", peilis sudilo "nóż stępił się". Por. łot. dii t a. dilt, prs. dilstu a. dąlu, prt. dilu "zużywać się, zmniejszać się, cienieć, tępieć (o ostrzu)". Sb. postvb. išdila "znoszone ubranie; zużyty przedmiot (nóż, kosa)". Caiis. dilinti', apdilinti "zetrzeć, zużyć", atidilinti "stępić (kosę)", išdilinti "wyrobić dziurę (w blasze)", SD «wygłodać», sudilinti "zedrzeć (trepy, płozy sań), przetrzeć (spodnie na kolanach)". Por. łot. dilindt "zużywać, ścierać, tępić (ostrze)". — SE del-: łot. dėklei, -eju "zużywać, ścierać", caus.-iter. deldindt ts. Nomina: zob. delnas, deltis. Do pie. :i:delh,"ciosać, obrabiać ostrym narzędziem". Por. łac. dolo, -are "ociosać, obrobić, wygładzić; wyciosać, przez ciosanie utworzyć" < *delaie- < pie. *delh,-ie-, SO łac. doleci, -ere "czuć ból, cierpieć, chorować, odczuwać przykrość, niechęć" < *doleie- < pie. :|:dolh,-eie-, dolo w -óris m. "ból, smutek, troska, męka, uraza, obraza" < pie. *dolh,-os. — Lit. SO dal-: zob. dalis, dalyti. — Lit.-łot. alternacja iloczasowa w SZ dil-C :: dii- V została uwarunkowana prajęzykową laryngalną w składzie pierwiastka. Wychodząc od pie. *delh r , zrekonstruujemy: 1. SE de/a, łot. dąlu < pb. *delH-e- < *delh,-e- (zanik Irg. przed samogłoską), 2. SZ-V dilo, łot. dilu < pb. *dilH-e- < *dlh,-V (zanik lrg. przed samogłoską), 3. SZ-C dilti, łot. dilt < pb. *dTl-C < *dilH-C < *dlh r C (wzdłużenie *il < pie. *1, które nastąpiło po zaniku lrg. w pozycji przed spółgłoską — objaw kompensacji fonologicznej). — Inne drw.
114
na SZ dii-: 1. grupa: dildyti caus. "ujmować przez tarcie, ścierać, piłować, gładzić pilnikiem; marnować czas, przeszkadzać w pracy", dildyti nagus "piłować paznokcie"), dildyti liežuvi "paplać, dużo mówić" (neišdildomi (spūdžiai "niezatarte wrażenia"), išdildyti "zetrzeć; zniweczyć, zmarnować". Refl. dildytis, dildziasi "zmniejszać się". War. dildinti. Neoosn. dild-: dildinėti "stale się czymś zajmować, dłubać przy czym", nomina: dilda c. "ktoś nieruchawy, niezbyt pracowity", dildė "pilnik", dildėklis m. ts., dildzia "ostatnia kwadra księżyca" (por. deltis). Neoosn. dildy-: dildytojas "kto niszczy, marnuje", dildytuvas "pilnik". — 2. grupa: dilėnti "mocno trzeć, powoli rżnąć (nieostrym nożem, sierpem); próżnować, włóczyć się", dilinti "trzeć, ostrzyć, ścierać, gładzić pilnikiem", išdilint SD «wygłodać», išdilįs SD «wyrobiony, robotą wytarty», dilius "nóż lub kosa o wytartym, zużytym ostrzu". dimsta: tylko w zwrocie dimsta man b.z.a. "zdaje mi się". Grupa m-st jest wynikiem zdysymilowania sekwencji ij-st w starszej formie dingsta {man) "zdaje mi się, sądzę", zob. dingėti. Por. też manding. dingėti, dingi (war. dingą), dingėjo "zdawać się, wydawać się", war. dingėti, dińga, dingėjo, zwykle w zwrocie dingą man lub man dingi "zdaje mi się" (zob. też dimsta, manding). — Drw. dingti, dingsta, dingo 1. "wydawać się, sądzić" (Man dingst(a) "Zdaje mi się, sądzę, uważam". Kas dingsta tau "Jak ci się zdaje? Co sądzisz?"), 2. "podobać się" (Ar tai tau dingsta? "Czy ci się to podoba?"); dingsėti "tkwić": Galvoje vis dingsi mintis "W głowie tkwi wciąż myśl". Neopwk. dings- (<= dingsta): dingstis f. "(nagły) przebłysk myśli; powód, przyczyna, okazja" (ta pačia dingstimi adv. "z tego samego powodu"), dingstelėti (o nagłym wrażeniu, o przebłysku myśli). dirbti, dirbu, dirbau "pracować, wykonywać; robić, produkować; (skórę) wyprawiać, garbować" (por. łot. dirbt "szybko biec; iść powolnym krokiem"), cps. atidirbti "odrobić, robotą odpłacić", įdirbti "usprawić, ulepszyć; zanieczyścić", nudirbti "zrobić, wykonać, skończyć robotę", refl. apsidirbti "obrobić się, doprowadzić do końca robotę w obejściu", dasidirbu darbu SD «dorabiam się»; dirbk "rób!", dirbkis "radź sobie!" (por. žinokis). Do pwk. pie. *dherbh- / *dhrbh-, który pozostawił ślad w jęz. germańskich, por. ags. deorfan "pracować; ginąć, przepadać" (gedeorf n. "praca, trud, znój"), śrdn. vorderven, śrwn. verderben "zginąć", tr. "zepsuć". — Drw. dirbdinti "zamawiać wykonanie; robić, budować", padirbėti "popracować (trochę, przez pewien czas)", dirbinėti "wykonywać drobne prace, porabiać", uždirbinėti "zarabiać". Nomina: dirbama (ptc. prs. pass.): Cia žmonių dirbama ir nórima dirbti "Tu ludzie pracują i chcą pracować"), dirbėjas "robotnik, wykonawca", dirbykla "wytwórnia, fabryczka", dirbinys "wyrób, wytwór" (neol.). Por. łot. dirba "gwałtowny człowiek, gorączka". — Neoosn. dirbt- (od ptc. prt. pass. dirbtas "robiony"): dirbtinis "sztuczny, nienaturalny" (=> dirbtinai adv. "sztucznie, nienaturalnie", por. būtinai), dirbtuvė "pracownia, warsztat, np. stolarski". — SO darb-: darbas "praca, robota, czyn", SD «robota» (łot. darbs ts.), => vb. denom. darbinėti DP "pracować" (paralela: bylinėti), darbuotis "pracować, trudzić się" (=> darbuotojas "pracownik"). Inne: bedarbis, -ė "bezrobotny", darbinykas SD «robotnik», później darbininkas ts., darbovietė (zob.), darbuliuoti "wykonywać drobne prace", SD darbuliuoju «narabiam czym» (vb. denom. od zdrob. *darbulis "pracka"), darbūs "pracowity", SD «robotny człowiek, pracowity», darbštūs "pracowity", juodadarbis (zob.), nedarbas "bezrobocie", nuodarbė "to, co zostało zrobione, wyrób, dzieło; robota w polu; obrabianie ziemi za zapłatą; zarobek", nuodarbiai adv. "stopniowo, konsekwentnie", DP
1 15 "skutecznie" (od adi. *nuodarbus, por. dziś nuodarbūs "sprzyjający pracom polowym; szybko pracujący"), priedarbas "szopa, dach na słupach do przechowywania sprzętu gospodarskiego", pńedarbis m. "dodatkowy zarobek". — N. m. Darbalaukis. dyrėti a. dyroti "sterczeć i patrzeć wytrzeszczonymi oczami, spoglądać, oglądać się, wypatrywać; siedzieć ze spuszczonymi oczyma" (typ rymoti, glūdoti, klūpoti). Dalej por. dyrauti "stać i podpatrywać" (por. tyrduti), dyruoti "zerka nim ukradnie; rozgląda się (chodząc bez zajęcia); klepie biedę". Formacja na -ėti ma odpowiednik w stpr. endyńtwei "spoglądać na co", endeirit ts., endirls "spójrz, popatrz" < */di:re:-/. Wchodzą tu w grę dwie etymologizacje. Po pierwsze może to być vb. denom. do zanikłego adi. vb. *dyras < *dih2-ró- "świecący, błyszczący". Pwk. *deih2- "oświetlać; pokazywać się", por. wed. didłiya "świeci, oświetla", gr. hom. óeato "ukazał się"91. Paralela formalna: styrėti a. styróti. Po drugie dyr-ė-1-o- mogło zostać wyderywowane z neopwk. dyr-, jak w padyrti "zamglić się, stępieć - o wzroku" (zob. s.v. dėrti). — Do neopwk. dyr- dotworzono SO dair-, stąd dairytis, dairaūs, dairiaūs "rozglądać się, oglądać się na strony; szukać kogoś wzrokiem" (gw. deirytis), apsidairyti "obejrzeć się", łot. daińties "rozglądać się, stać w zakłopotaniu, krępować się, obawiać się". Nomina: apydaira "doglądanie domu, gospodarstwo domowe", SD «ostrożność» (syn. pasarga), apdairūs "baczny, oględny, przezorny", apdairiai adv. "ostrożnie, uważnie", atodaira: be atodairos adv. "bez względu, nie zważając na co" (=> beatodairiškas "bezwzględny"), dairūs "baczny, uważny", dairu "nieswojo" (Mišku eiti dairū "Nieswojo iść przez las"). Por. łot. dairas f. pl. "uczucie strachu, grozy", dairi adv. "strasznie, niesamowicie". Do porównania stoi z jednej strony SO dair- w łot. daińties "(o drewnie) rozszczepiać się, rozłupywać się" <= dir- / dyr- (lit. diriū, dyriau, dirt i) oraz SO kair- w lit. kdirinti <= kir- (zob. Įkyrūs), z drugiej strony SO gaiv- w lit. gaivinti <= gyv- (zob. gyvas). dirsė 1. "stokłosa, Bromus, roślina z rodziny traw, rosnąca przy drogach, w rowach", 2. "kostrzewa, Festuca, roślina z rodziny traw", war. dirsa, girsa. — N. m. Dirsiai, GirsiaT. dirti, diriū, dyriau lub dirti, derū, dyriaū "drzeć, odzierać, zdzierać (skórę), łupić kogo", też "bić, uderzać, siec". Wraz ze scs. dirą, drėti "drzeć, łupić" należy do pie. *di;H/ *derH-. Por. sti. dirnd- "rozdarty, rozerwany, rozszczepiony", gr. óćpco lub óeipa) "obdzierać ze skóry; złoić skórę, oćwiczyć", pf. óeóappai, wed. darayat "przełamuje". — Pbsł. stopień e ukazuje się w dwóch pozycjach, por. 1. prs. lit. dem, scs. derą < pie. *derH-e-, 2. inf. scs. drėti < *der-C < pie. *derH-C. — Podwójny refleks SZ dir- / dur-. 1. SZ dir-\ dirti (jak wyżej), drw. dirdinti cur. "kazać drzeć skórę", refl. dirdintis "zdychać", nusidirdinti "zdechnąć", dirinėti "zdzierać skórę", dirinti "zdzierać skórę; strzyc włosy; zdzierać ubranie", do tego ekspresywny war. z dz-: dz.irinti "piłować, rżnąć powoli, tępym narzędziem". Nomina: dirva (zob.), dirikas "kto zdziera skórę; kto szybko zdziera ubranie", cps. kailiadirys a. kdiliadiris m. "kto zdziera skórę, kto oprawia zwierzęta" (zob. kailis). Dalej por. łot. gw. dirdt "zdzierać skórę, łupić" (rzadkie, zob. niżej dir-a-), do czego jest paralela scs. dirati (prs. derę) "drzeć", razdirati "rozerwać", ros. dratb (dem),
91
W podobny sposób na podstawie łacińskiego vb. d e n o m . migrdre "zmieniać miejsce, w ę d r o w a ć " o d t w a r z a m y zanikły przymiotnik *migrus < pie. *h 2 mig--ró- "zmieniający miejsce". Pwk. ! | : h : meig--, por. gr. d|ieipu) "zamieniać, wymieniać, zmieniać miejsce", S O ćqioipr| "odpłata, zapłata, zadośćuczynienie; w y m i a n a , zamiana".
116
stpol. drać (prs. dziorą, dzierzesz) "drzeć, targać, szarpać" (nomen scs. razdiranije "rozbrat, rozłam; strzęp, kawałek"). 2. SZ dūr-C: durti (zob.)92. — WSZ dir-: kailių dyrėjas "kto zdziera skórę"93 <= iter. *dir-e-. Obok tego iter. *dlr-a-: łot. dirdt, -aju "zdzierać skórę", war. difat (=> diratajs "hycel"), scs. razdirati "rozdzierać, rozrywać", ros. razdiratb ts. — SO dar-V < pie. *dorH-V: lit. nūodaras "odpadki z łyka", łot. nuodaras f. pl. ts., darijums "miejsce wykarczowane na łąkę, pastwisko" (drw. od osnowy prt. dariju "robiłem"). W słowiańskim por. strus. doru "oczyszczona przez karczowanie ziemia, przeznaczona na uprawę lub pastwisko", ros. dor, v doru ts., też "drzewo łatwe do łupania; gont", błr. gw. dor "dranice na gonty"; scs. razdoru "skandal, wzburzenie", ros. razdór "kłótnia, spór". — Nie ma jasności w kwestii lit. daryti "robić, czynić", co można interpretować m.in. jako iteratyw na SO do dlrti (znacz. etym. "karczować, szykować pod uprawę"?). — Nowy SO dairdir-\ łot. daińties "rozszczepiać się, rozłupywać się" (brak odpowiednika lit.; w sprawie apofonii zob. dairytis), sb. postvb. dairas f. pl. "(duże) szczapy drewna". dirva, acc. sg. dirvą 2, 4 p.a. "gleba, grunt, ziemia uprawna, rola, pole orne, działka ziemi" (por. łot. dirva "pole zasiane; łan zboża"), SD «grunt, plac, rola», gryna dirva «płonny, malignus ager», išarta dirva «uprawna rola, uprawiona, sprawiona». Przy założeniu metatonii cyrkumfleksowej do czas. dlrti "drzeć, zdzierać", znacz. etym. "rola uzyskana przez karczowanie" 94 . — Drw. dirvelė SD1 «rolka, roleczka, agellus», dirvinykas SD1 «rolnik», dirvinystė SD1 «rolnictwo», dirvokšlis a. dirvokšnis m. "poletko", dirvonas "odłóg, ugór, niwa zapuszczona", SD «odłog, niesprawianie ziemie» (=> zapoż. pol. dyrwan "odłóg") :: łot. dirvans "nowizna", vb. denom. dirvonuoti "leżeć odłogiem"; dirvučlė "roślina rzepik". Cps. dirtarpis m. "poletko otoczone łąką" (*dirva-tarpis), dirvožemis m. "ziemia uprawna, grunt, gleba", podirvis m. "podglebie", priedirvis m. "wzniesione miejsce na łące tuż przy roli" (por. priekelis). — N. m. Dirvėnai, cps. Dirvaliai (*Dirv-valiai, por. Valiai), Dirvupiai (n. rz. Dirvupė). — Dirvonai 10x, Dirvonai lx (też n. jez.), Dirvonėnai 2x, Dirvoniškės 6x, Dirvoniškis 6x, cps. Dirvonakiai 2x. N. jez. Dirvinis. diržti, diržtū, diržaū "pokrywać się twardą łuską (o grochu, kartoflach podczas gotowania), twardnieć, sztywnieć; zamierać (o sercu), więdnąć; kisnąć (o piwie)", įdiržti "stwardnieć", sudiržusios rankos f. pl. "stwardniałe dłonie". — Drw. apdirzėti "stwardnieć, stać się nieczułym", przen. "nieco się zestarzeć". Nomina: diržas "pas skórzany, pasek, rzemień, pas rzemienny", przen. "pas ziemi", dirželiai, kuriais plakasi m. pl. SD «dyscyplina, którą się biczuią» (syn. rykštės, šniūreliai), diržovės f. pl. "rzemienie, uprząż", diržingas "twardy, nie dający się łupać (o drzewie), mocny, silny, wytrzymały,
92
Paralele: gir- / gur- (s.v. gerti), mirkti "moknąć" :: murkna
"odwilż", skilbti "brzmieć" :: łot. skulbėt ts., tilžti
"nasiąkać" :: tulžti " n a m a k a ć i pęcznieć". 93
Z w r o t taki p o j a w i a się w LKŽ V 50 w definicji znaczeniowej s.v. kailiadirys
p o w o d u p o m i n ą ł n. agt. 94
W M E I 505 niesłusznie połączono lit. dirva,
łot. dirva z w y r a z e m łot. druva
ugór". W z i ą w s z y pod u w a g ę to, że druva ma obok siebie vb. denom. druvdt do stodoły", w o l n o postulować związek łot. druv-V drūnana-
"ścinający, żnący", drunati
Łot. druv-a-
1. LKŽ II 557 z niewiadomego
dyrėjas. "zasiane pole, łan zboża;
a. druvuot
"kosić zboże i zwozić
z pwk. pie. *dreuH- / *druH- "żąć, ścinać", por. wed.
"szkodzi", śrpers. drūn- "żąć, kosić" (LIV2 129, ale bez f o r m łotewskich).
byłoby r e f l e k s e m pb. *dru-u-a- < pie. * d r u H - e h r , z u j a k o w y p e ł n i a c z e m hiatu w y w o ł a n e g o
zanikiem spółgłoski lrg. Por. lit. buvo "był" z pb. *buu-a- < pie. *b h uh 2 -eh 2 -.
117 tęgi; leniwy", diržus "nie dający się rozszczepiać, niełupliwy, łykowaty". Odpowiednik łot. diržą "pas skórzany, rzemień". — SE derž-: dėržti, dėržiu, dėrž.iau "szybko iść, pędzić" (war. deržti), => deržinti, -inu, -inau lub deržyti, -iju, -ijau "nadążać za kim (w chodzie, w robocie)", np. Šitokie kirtikai, kas gali deržinti griebti "Tacy to (szybko pracujący) kosiarze, kto może nadążyć z grabieniem". Por. łot. deržci "krótki bicz; bat z długim biczem", przen. "chłop pańszczyźniany, kto wykonuje ciężkie roboty; grubianin, głupiec; pańszczyzna, ciężka praca, służba". Brak refleksów na SO. Bez jasnych nawiązań ie. Transponat pie. *dergh- / *drgh-. Por. bliskoznaczne *dregh- / *drgh- "trzymać, utrzymywać", SZ gr. ópdooop,ai "chwycić w garść, złapać, uczepić się", scs. drižų, drižati "trzymać, mieć", ros. derždtb, pol. dzierżąc, dzierżeć. dyvas daw. gw. "dziw, cud, zdziwienie" — zapoż. z błr. divo a. div. — dyvinas daw. gw. "dziwny, cudowny" (m.in. u Bretkūną) — zapoż. ze strus. divinū (co do zakończenia por. būbinas). Młodszą pożyczką jest dyvnas "dziwny" (m.in. u Mażwida) <= błr. divnyj. Z asymilacją un > mn\ dimnas, dymnas "dziwny, nadzwyczajny, niezwykły", war. dimniis, dymnūs. — dyvytis, -ijasi, -ijosi daw. "dziwić się" — zapoż. z błr. divitbsja. dyžti, dyžiu, dyžiau "zdzierać skórę95; dziobać, grzebać (o kurach); trzeć (na tarce do prania); chłostać, smagać (rózgą); bić, uderzać; kopać, ryć ziemię", išdyžti "wysiorbać", nudyžti "zedrzeć skórę", padyžti "stępić (ostrze); ukraść", pridyžti "zbić, stłuc (psa, żonę)", refl. dyztis "troszczyć się, martwić się". Nawiązanie łotewskie: diždt "ugniatać stopami, ubijać nogami, udeptywać; podrygiwać; niepokoić się". — Słabo poświadczony jest alternant na SE diez-, por. diežti kaili "złoić skórę, zbić, stłuc kogo". išdiežti kaili ts. Tu może również łot. diezet "proponować komu towar, namawiać na kupno". — Z uwagi na fakt, że lit. dyž- ukazuje się m.in. w znacz, "chłostać, smagać (rózgą); bić, uderzać", a łot. diz- w znacz, "ugniatać stopami", nasuwa się hipoteza o wzdłużeniu st. zanikowego *diź- do pwk. *deiž- "ugniatać glinę, smarować gliną", < pie. *dheigh- / *dhigh-, por. wed. ūd dihanti "układają warstwami", goc. digan "lepić z gliny", łac./mg
95
Por. Rakalis
nudyžė
dyzici kumelą,
t.y. nuima
skurą
"Rakarz odziera kobyłę ze skóry, tj. z d e j m u j e skórą".
aviai skūrą "Starzec odarł o w c ę ze skóry".
Senis
118
atūodogiai "żyto jare". Znacz, przenośne "miejsce wyróżniające się, odbijające od otoczenia, (pusta) łata, plama (w zbożu, w trawie)" pojawia się przy formach dogmė "żyzny kawał ziemi", dognis a. dógsnis m. "łata (w zbożu)", dogniais a. dógsniais adv. "miejscami, łatami", np. Avižos dogniais pjautinos, dogniais dar žalios "Owies miejscami już dojrzał do żęcia, miejscami jeszcze zielony". Pieva išėsta dógsniais "Łąka wyżarta łatami". Por. degmė "wypalone miejsce w lesie", degsnė a. degsnis "miejsce wypalone". dóklas "wielki kosz na siano, plecionka ze sznurków, w której się nosi na plecach paszę dla koni", war. dókla, dókle, dóklis, doklysAnaliza: dó-klas < pb. *da-tla- < pie. *deh2-tlo-, nomen instrumenti od pwk. *deh2- "dzielić, rozdzielać", widocznego również w wyrazach dosnūs, dótilas i dovanas. Paralele słowotwórcze dla pwk. setowych 1° na SE: arklas, gėrklos, sėkla, ženklas, 2° na SZ: būklė, girklas, irklas, pjūklas. domėtis, domiuos (3 os. domisi), domėjaus "uważać, zwracać na co uwagę, ciekawić się, interesować się" (war. gomėtis). Bez etymologii. Wygląda jak vb. denom. od osnowy na -m-, *domas < *da-ma-. — Drw. dómautis, -aujuos, -avaus "przebierać, być wybrednym", dominti "zajmować, ciekawić, interesować", nomina: domūs "uważny, zaciekawiony", įdomūs "ciekawy, interesujący". Neoosn. domėj-: domėjimasis, -mosi m. "zainteresowanie, zaciekawienie czym" (por. bodėjimasis). doras, -a "dobry w sensie moralnym, porządny, przyzwoity", war. dóras, -a. Odpowiada łot. dars "pogodny (o dniu), udany, mocny, solidny". Dalsza etymologizacja niepewna. Może do derū, derėti "nadawać się na coś", o ile pb. *dar- stanowi WSO do lit. daryti, łot. darit (zob.). — Drw. dora "cnota, moralność, porządek", nedoras "niegodziwy, nieuczciwy, niecny, niemoralny" (=> nedorėlis m. "niegodziwiec, nikczemnik"), nepadorūs "nieprzyzwoity". Vb. denom. doróti "uprzątać, porządkować", išdoroti "wydać za mąż", sudoroti "sprzątnąć, zdjąć; zwyciężyć". dosnūs, -i "szczodry, hojny, obfity", war. dósnus, dósnas, dósnas. Łot. dasns "hojny" (war. dazns) odpowiada lit. dósnas. Analiza: dos-na-, drw. od neoosnowy, którą wyabstrahowano z czas. *dostyti "rozdawać", będącego odpowiednikiem łot. dastit "lekkomyślnie rozdawać, trwonić", izdastit "roztrwonić (pieniądze, majątek)". Rekonstrukcja: pb. *da-stl-, intensivum do pwk. *da- < pie. *deh2- "dzielić, rozdzielać"97, por. wed. ava adat "oddzielił", ddyate "bierze sobie część" (*dh2-eie-). — Inne drw. od dos-: atadosis m. DP "odpłata, nagroda, oddawanie", dósai m. pl. "dary dla panny młodej" (por. dotalas, dotilas), doslūs "szczodry", SD1 «hoyny, szczodry, uczynny» (=> doslybė SD1 «hoyność», doslystė SD1 «szczodrość»)98. — Stlit. pardosas "sprzedaż" może być kalką hybrydalną ze stpol. przedaż, z -dosas za pol. -dat Od tego drw. pardoste "sprzedaż". dotilas DP (dótiłas, dótilu) "datek, podatek", SD «datek» — drw. na -la- od sb. *dati- < pie. *deh2-ti- "dola, część wydzielona". Pwk. pie. *deh2- "dzielić, rozdzielać", por. wed. ava adat "oddzielił". — Resegmentacja dot-ilas otworzyła drogę do derywacji wymiennej, stąd dotalas "dar, podarek" :: łot. datali m. pl. "podarki", drw. wsteczny:
%
R e s e g m e n t a c j a dók-las
legła u podstawy drw. dóksć, np. Atnešk
kosz słomy na ściółką dla koni". Por. kumelšė 1)1
Paralele: klostyti
98
B u d o w a j a k w goslūs
pragnienie czego".
::
dokšą šiaudų
arkliam
pakratyt
"Przynieś
kumelė.
<= klóti < pie. *kleh 2 -, mostyti
<= móti < pie. *meh 2 -.
"żądny, chciwy" <= gos(ti),
godžiu
b.z.a. "pożądać"; goslyba
a. goslybė
"żądza,
119
dotas "dar, podarek". Zob. też dosnūs, dovanas. dovanas, -a "darmowy", SD «daremny, gratuitus» — drw. przymiotny od sb. dovana 3 p.a., ace. sg. dovaną "dar, donum", SD «podarek; poczesne, podarek panu; odużne, honorarium, prasmium», dovana paminetinć SD «upominek», dovana vyro moterį duota SD «wiano, donum nuptiale». Odpowiednik łot. ddvana "dar, podarek", war. ddvana, ddvana, ddvana. — Drw. dovanai adv. "darmo", DP dovanai "prozno", ne dovanai "nie darmo" (skostniała forma dat. sg. od sb. dovana). Vb. denom. dovanoti "darować, dawać w darze" (łot. davanat). — Analiza sb.: dov-ana, drw. od dewerbalnego przymiotnika *dóvas < *daua- "rozdzielający, dający" < pie. *dah2-uo- < *deh2-uo-. Co do pierwiastka por. z jednej strony wed. ava adat "oddzielił, wydzielił", z drugiej strony łot. dastit, -u, -iju "lekkomyślnie rozdawać, trwonić" < *da-stT- (z insercją k: dakstit "dawać, wręczać"). Paralele na derywację przymiotnika sufiksem -ana-: darganas dargana <= darga; liekana <= liekas. Z obocznym suf. -en- por. gyvena <= gyvas. N.B. Neoosnowa *dav- pochodzenia nominalnego tkwi również w łot. vb. davat a. davat, -aju "dawać, dawać w darze, ofiarować swe usługi", iter. davinat ts.99. dragės f. pl. 1. stlit. "drożdże" (Bretkun), 2. gw. "osad z topionego tłuszczu rybiego" (Litwa pruska). Do tego drugiego znaczenia nawiązuje łot. dradzi m. pl. "resztki wysmażonej słoniny, skwarki". Bez derywatów (por. może n. jez. Dragditis). Odpowiednik stpr. dragios EV "drożdże, Heuen" (*dragijas f. pl.). Zestawia się ze stnord. dregg "drożdże", łac.fraces f. "wytłoczyny oliwek a. winogron". Znacz. etym. "coś rozdrobnionego"? — Nieco odbiega od tego psł. *drozga, por. słń. drozga "rozgniecione owoce, zwłaszcza winogrona, zacier, brzeczka winna", sch. drozga "szlaka, żużel; namuł, szlam". Dalej por. drw. *drozg-Tja, scs. droždiją f. pl. "zaczyn, zakwas", ros. drozzi m. pl. "zaczyn, zakwas do chleba, zakwas piwny, zacier", gw. drožia (*droždžija), pol. drożdże f. pl. (stpol. też drożdża). dranga gw. 1. "drąg, długa gruba żerdź, używana do podważania a. toczenia ciężarów (kamienia, belki, beczki), por. syn. dalba, 2. "jeden z bocznych drągów wozu drągowego", 3. "boczna deska łóżka" — zapoż. z pol. drąg ze zmianą rodzaju gramatycznego, por. war. drangas "drąg". Co do akutu w slawizmach por. past rangas, vardnka. Nie ma podstaw do przyjęcia pokrewieństwa ze scs. drągu "kij, pałka, drąg", strus. drugit, czes. drouh ts. — Drw. drangai (A p.a.) m. pl. "wóz drągowy, tj. mający po bokach dwa grube drągi, a między nimi deskę; wóz drabiniasty", drangos f. pl. 1. "boki wozu (drabiny, deski)", 2. "górna część wozu (bez kół)", 3. "wóz a. sanie do gnoju", 4. "tylna część wozu", drauginis vežimas "wóz drągowy". draugas "przyjaciel, kolega, towarzysz, druh", DP "gamrat, miłośnik", SD «drużba». Por. łot. drdugs "towarzysz", bibl. "nałożnik, konkubin". Wraz ze scs. drugu "przyjaciel; drugi", nedrugu "nieprzyjaciel" z pbsł. *draug-a- < pie. *dhrough-o-, por. goc. gadrauhts "żołnierz". W językach bsł. należy się liczyć z zanikiem czas. *driaugti, który odpowiadał goc. driugan "ciągnąć na wojnę", stang. dreogan "działać, dokonywać, uskuteczniać", < pie. *dhreugh-. Znaczeniem etymologicznym derywatu *draug-a- było zapewne "towarzysz w wyprawie wojennej". Zgodność słowotwórcza łączy lit. drauginis
w Bez związku z łot. davat jest osnowa dava- w scs. razdavatl "rozdawać, rozdzielać". Polega ono na odnowieniu iter. razdajati (do dciją, -esi "dają") za pomocą suf. -vati.
120 "towarzyski" z cs. druzinu, ros. drūžnyj "przyjacielski", pbsł. *draug-ina-. — Ze stlit. znana jest forma sudrūgo prt. "zadał się z kim, zaprzyjaźnił się", inf. sudriigti, nie wiadomo jednak, czy ten st. zanikowy jest odziedziczony, czy też dopiero litewski. — Drw. draugei "koleżanka, przyjaciółka", draūgalas "towarzysz, drużba, rozpustnik", SD «cudzołożnik, kurwiarz, kurewnik», draugala 1. "druhna, drużka" (fem. do draūgalas), 2. "żona", DP "nałożnica", 3. SD «cudzołożnica» (łot. draugala a. draugala "przyjaciółka, kochanka"), vb. denom. draugalauti DP "nieczystotę płodzić", SD «cudzołożyć»; draugija "towarzystwo, stowarzyszenie", draugė DP "towarzystwo, rzesza, poczet, społeczność", SD «bractwo», draugė kelinga SD «komitywa, towarzystwo podrożne», draugė adv. "razem, wspólnie, łącznie", draugelė a. draugelė pot. "łajno krowie, krowieniec", draugėtai adv. SD «pacholczno» ["mając wielu pachołków, w towarzystwie wielu pachołków", SŁXVI], draugystė "przyjaźń, koleżeństwo", drauguolis, -ė "małżonek" (=> drauguolysta "małżeństwo"), draugūs "przyjazny, łatwo nawiązujący przyjaźń". Cps. są reprezentowane przez kalki pewnych złożeń niemieckich, np. draūgbrolis m. "współbrat" niem. Mitbruder, draūdsąnaris m. "współczłonek" <= niem. Mitglied, draūgtarnis m. " współ sługa", DP "spółsługa" niem. Mitknecht (wszystko książkowe). Vb. denom. draugauti "kolegować, przyjaźnić się", stlit. "obcować", SD «cudzołożyć». drausti, draudžiu, draudžiau 1. "zakazywać, zabraniać, wzbraniać, karcić", 2. "namawiać do pozostania" (Manė draudžia dar pasilikti "Zatrzymują mnie, żebym jeszcze pobył, został"), draudžiu SD1 «hamuię, nie dopuszczam, powściągam», cps. apdraūsti "ubezpieczyć (dom przed pożarem)", ažudraust SD «zatrącam, zatrącić kogo» (=> azudraustas «zakazany»), nudrausti "odzwyczaić karcąc, zabraniając", sudraūsti "skarcić, zgromić, skrzyczeć, ukarać; uspokoić, powstrzymać", sudraudžiu SD1 «pohamuię», refl. apsidrausti "ubezpieczyć się". Pdg. ąuasiprymarny, wywodzi się z iteratywnego prs. draudžiu do *draudyti (por. draūdinti "karcić, karać", iter. draudinėti ts.). Paralele: baudžiu do baūsti, daužiu do daužti. Od neopwk. draus- (inf.) utworzono drausmė "karność, rygor" (por. giesmė od giesti), drausmūs SD «karny». — Odpowiednik łot. draudėt, -w, -ėju "grozić" (drausma "groźba, strach"), stpr. ni draudieiti "nie wzbraniajcie!", czyt. [ni draudi.jeiti], forma ipv. od vb. *draudijat, 3 os. prs. *draudijai (paralela: klausieiti "słuchajcie!"). — SZ drud-: łot. gw. drudėt "zadowalać się czym". — WSZ *drūd-: łot. drūsme "nagana, kara" (z insercją k: drūkste ts.), drūsmigs "okropny, odrażający". Czas. bałtycki nie ma jasnych nawiązań zewnętrznych. drėbti, drebiu, drėbiau "bryznąć, rzucić błotem, rzucić czymś mokrym (np. tynkiem), chlasnąć, uderzyć z pluskiem, chlupotem", drėbia šlapiū sniegū "wali mokrym śniegiem", išdrėbti "wychlupnąć, wychlusnąć", nudrėbti "ulepić z gliny; zrzucić, cisnąć", pardrėbti "rzucić, powalić kogoś lub coś miękkiego, otyłego", sudrėbti "wrzucić (kaszę do miski); ulepić z gliny (ścianę)", refl. atsidrėbti "położyć się, rozciągając się". Odpowiednik łot. drėbt, drėbju, drebu "padać - o mokrym, lepkim śniegu podczas kurniawy". — Dur. drebėti, drebū, drebėjau "trząść się, drgać, drżeć, dygotać", DP "być zatrwożonym, uciekać", SD drebu «boię się; drżę; trzęsę się» (por. łot. drebėt, -w, -ėju "drżeć, trząść się"), padrebėti "zachwiać się", => neoosn. drebėj-: drebėjimas "drżenie (rąk), dygotanie (z zimna)", žemės drebėjimas "trzęsienie ziemi" (por. judėjimas, kalėjimas). Caus. drebinti "wstrząsać, potrząsać, wprawiać w drżenie" (por. łot. drebinat ts., też "drżeć; biec drobnym kłusem"). Nomina: drebūčiai m. pl. "galareta", drebulė "osika, Populus tremula" (=> n. m. Drebuliai\ Drebulinė, Drebulyne 2x), drebulys
121 "dreszcz", SD «trzęsawica choroba, tremor» (łot. drąbulis "dreszcz, drżenie"), cps. drebarańkis, -ė "ktoś o trzęsących się rękach, palcach". Do pie. *dhrebh-, por. gr. upc^a), 8Tpac|)ov, T8TpocĮ)a "zgęszczać, ścinać, powodować krzepnięcie, zsiadanie się czegoś; pomnażać wzrost, żywić, karmić, wychowywać". — WSE drėb-: drėbiau (prt.), drw. drėbalas "glina zmieszana ze słomą (do obrzucania ściany); nieudane masło a. konfitura", drėbėjas "tynkarz", drėbtinis "ulepiony z gliny". — SZ drib-: dribti, drimbii, dribau "padać, osuwać się, zwisać, stawać się ochlapłym, wątłym, miękkim, linieć (o kurach)", sniegas drimba "śnieg (gęsto) pada", cps. apdribti "pokryć się wilgotnym śniegiem", išdribti "wywalić się, wywrócić się (o rzeczy dość gęstej, ciężkiej)", nudribti "zwalić się, zwisnąć" (nudribti nuo arklio "spaść z konia"), pardribti "zwalić się (o czymś miękkim, grubym)", sudribti "nagle upaść, zwalić się, opaść, osiąść, zwiędnąć". Drw. dribcióti "bryzgać; dreptać, człapać", dribtelėti "zsunąć się, spaść; nałożyć dużo (jedzenia)", dribšas "fujara, niezdara", sudribąs "ciężki, ociężały" (por. niżej drabnas), sudribėlis, -ė "rozlazły, ociężały człowiek". Cps. šlapdriba (zob.). Por. łot. dribindt "wstrząsnąć, wprawić w drżenie", dribulis "niespokojny człowiek". Tu też stpr. sen dirbinsnan "z drżeniem, z trwogą", z metatezą r od czas. *dribint. — SO drab-: drabinti "robić ociężałym, zwiędłym", drabsóti "leniwie leżeć", drabstyti intr. "padać - o śniegu", tr. "bryzgać (błotem), chlapać, rozchlapywać, rozrzucać gnój, szastać pieniędzmi", azudrabstyti SD «zapluskać co», nudrabstyti "nachlapać". Nomina: draba 1. "śnieg z deszczem, słota", 2. "flegma" (Drabą drebiu, t.y. spjaunu skreplius "Wypluwam flegmę, charkociny"), drabnas a. drabnūs "ciężki (o powietrzu), ociężały", drabūs "trząski, drżący (o liściach)", nuodraba, żm. nūdraba c. "człowiek rosły, postawny, wielki" (por. nūodvasa). Cps. šlapdraba "deszcz ze śniegiem" (łot. sladrabs ts.). Por. SO śrdn. d raf, śrwn. treber pl. "wytłoczyny winne", jak też WSO pgerm. *droba- w stwn. truobi "mętny, stang. drdf "zmącony, (o człowieku) zmieszany, speszony". — Nowy SO draib- <= drib-: draibstyti "iść po błocie, rozchlapując je", apdraibstyti "zachlapać błotem", išsidraibstyti "wylegiwać się", nudraibstyti "brudzić, zanieczyszczać (o kurach). — Nowy SO dramb- <= drimb-: dramba "ślad wydeptany w zbożu", drambalai m. pl. "osad, gąszcz (w płynie)", drambalius "grubas, brzuchacz", dramblė "wielki brzuch", dramblys "człowiek ociężały, nieruchawy, grubas, brzuchacz" (łot. dramblis "żarłok"), też "słoń, Elephas". Paralele: slampslimp- (s.v. slėpti), k rant- <= krint- (s.v. krantas). — WSZ dryb-: dryboti, -ja, -jo "obwisać", drybsoti "leżeć leniwie, wylegiwać się" (ob. drabsóti ts.). drėgnas, -a "mokry (śnieg, droga, ubranie), wilgotny, stęchły", drėgnus, -i "wilgotny, słotny, dżdżysty (o jesieni)", SD «iłowaty, wilgotny». Odpowiednik łot. drėgns "mokry, wilgotny" (też drėgs "słota, plucha", drėgzna "pora zimna i wilgotna"). Inne nomina: apydrėgnis "mokrawy", drėgna "wilgoć", drėgnatis, -iės f. "dżdżysta pogoda, słota", drėgnūmas "wilgoć", SD «ił, wilgotność, wilgoć», drėgnumas kūno vanduoto SD «flegma, pituita», drėgnumas vienas terp keturių tulžis SD «kolera, bilis». Vb. denom. drėgninti "zwilżać (ziemię)", SD drėgninu «odwilżam», drėgnyti, -ija, -ijo "wilgnąć, nabierać wilgoci", drėgnoti "mżyć, popadywać; padać - o deszczu ze śniegiem". — Vb. drėkti, drėksta, drėko intr. "wilgotnieć, nasiąkać wilgocią, moczyć się", atadrėkstii SD «wilgnę, wilgotnieię, wilżeię», atidrėkti "zawilgnąć (o ziarnie, prochu), nabrać wilgoci", pridrėkti ts., sudrėkti "zmoknąć (o sianie, lnie), zamoknąć (o zapałkach)". Pierwotny paradygmat jest poświadczony gwarowo: drėgti, -sta, -o "wilgotnieć". Caus. drėginti "wilżyć, wilgocić". — Neopwk. drėk-: drėkti, -ia, -ė "padać - o deszczu lub śniegu",
122
sudrėkinti "zwilżyć, zwilżać"; drėkūs "wilgotny" (=> vb. denom. drėkūoti "wilgotnieć - o śniegu, o cieple odwilży", drėkva "wilgoć; słota, plucha". — Neopwk. drėg-: atadrėgis m. "odwilż", atódrćgis ts., SD1 (atadregis) «wilgotność», war. atadrėkis a. atodrėkis <= atadrėgstu; drėgmė "wilgoć" drėgmatis f. "dżdżysta pogoda"). — Forma drėgnas mogła się ustalić na miejscu starszego *drógna- < *drag-na- < pie. *dhreh2gh-no- przez dostosowanie wokalizmu do osnownego vb. dergiu, dergti "padać (o deszczu), pluchać o śniegu z deszczem)" itp. Zob. s.v. Tam też o SZ dirg- i SO darg-. Nawiązania w czas. gr. Opdooo), aor. e0pdx0,n "mącić, niepokoić; niszczyć"l(X), Tapdaoco, aor. e0pa£a, e0dpa£a "poruszać, mącić, wzburzać", intr. "być w nieładzie, w zgiełku, zamieszaniu", jak również w psł. *drag-, scs. razdrazą, -draziti "rozdrażnić, rozzłościć", < pie. *dhroh2gh-eie-. drėksti, dreskiū, drėskiaū "drzeć, rwać; drapać, skrobać", cps. azudrėkst SD «drasnąć kogo» (syn. numaukt truputi kūno), nudrėksti "zedrzeć, zerwać, zdrapać", pradrėksti "przedrzeć, rozedrzeć, przerwać, rozerwać, zadrapnąć". Innowacyjny czasownik lit.-łot. pochodzenia onomatopeicznego. Por. interi. dreks - o nagłym ruchu, drėkst - o spadaniu, drėkst - o rwaniu, darciu, drapaniu, drykst ts. — WSE drėsk-: drėskiaū (prt.), drw. drėskė "dziura wydarta w odzieniu", drėskėjas "rabuś", drėskimas DP "drapiestwo, łupiestwo". — SZ drisk-V / driks-C: dryska (< driska, por. gw. drinska), drisko, driksti "rwać się (o ubraniu), strzępić się" (war. prs. dryksta), apdriksti "obedrzeć się, znosić się", idriksti "naderwać się", nudriksti "oberwać", pradriksti "przedrzeć się", sudriksti "porwać się, zniszczyć się". Drw. drikscióti "rwać się po trochu", tr. "drapać pazurami (o kocie)", driksėti (*drisk-sė-), driksi, -sėjo "rwać się, drapać sobie (o kocie); puszczać wiatry", drikstelėti "pęknąć, rozerwać się (o spodniach); zaciąć (konia batem); upić się". Por. łot. driskat, -aju "rwać, rozrywać; biegać tam i z powrotem" (refl. "zachowywać się niespokojnie, hałasować, szaleć") :: lit. driskóti "pierdzieć głośno i długo". Nomina: driskalas "łachman, strzęp", driskius, -ė "łachmaniarz", išdriskos f. pl. "łachy, szmaty", nudriskėlis a. sudriskėlis m. "obdartus, oberwaniec"; drikslis m. "stare, znoszone ubranie, łachman". Por. łot. driskų drasku adv. "na strzępy, na kawałki", dris^et "strzępić się". — WSZ drysk-: dryskoti "pierdzieć głośno i długo". Wzdłużenie allomorfu driksdryks-: dryksėti, dryksi, -ėjo "grzebać pazurami (o kurze), trzeć, pocierać (zapałkę); ostro a głośno pierdzieć", dryksėti, dryksi, -ėjo "skakać, podskakiwać", išdryksėti "wybiec w podskokach - o źrebaku", drykstelti "wydać głos, jaki bywa przy pierdnięciu, rwaniu się ubrania; zaciąć (konia batem), skosić (trochę koniczyny)". — SO drask-: draskyti "drzeć, rozdzierać, drapać", DP też "targać, łupić", SD draskau «drapię co, drę [syn. plėšau]; szarpam co», apdraskyti "odrapać, obszarpać, wystrzępić, zerwać (liście - o wietrze)", nudraskyti "poobrywać, poobdzierać", pradraskyti "przedzierać, rozdrapywać". Por. łot. drašk,it, -Tju "rozłupywać, rozszczepiać", refl. "szarpać się". Z innym suf.: łot. draskat, -aju "rozrywać, zdzierać, wycierać". Neoosn. drasky-: draskymas SD «drapiestwo, drapież; łupiestwo, ździerstwo, łupienie [syn. plėšymas]; szarpanina», draskytojas SD «drapieżca [syn. plėšy tojas]-, łupieżca; szarpacz». — Nowy SO draiskdrisk-: draiskyti "rozrzucać, targać, wichrzyć", łot. draiskat, -aju "rwać, rozrywać; szaleć, dokazywać", nomina: draiskalas "strzęp, łachman, gałgan", draiskalius "obdartus, łachmaniarz", łot. draiska c. "kto szybko
100
C o do znaczenia por. lit. dirginu,
dirginti
"podrażniać, rozdrażniać" i "psuć"
123 zdziera ubranie", draiskas f. pl. "szmaty", draiski berni m. pl. "rozpuszczone dzieci". Z ekspresywną sonoryzacją isk > izg: draizgyti ts., draizgóti "stroić żarty". — Nowy SE dreisk- (<£= drisk-): drėiskėti, -ėja, -ėjo "rwać się", DP "targać się". Paralele: brėizgėti <= brizg- (brezg-), krėitėti <= krit- (kret-), trėikėti <= trik- (trek-). — Ze słowiańskiego por. infigowany temat *dręsk- (zob. wyżej dĄskū), który uległ sonoryzacji w *dręzg-: scs. drązga "las", strus. drjazga ts., ros. drjazg m. "wiatrołom, chrust, drewno dryfujące", pol. gw. drzązg "szczapa drewna", stczes. drizhati "rąbać drzewo na opał". drengti, drengiu, drengiau (war. drengti) "drzeć, zdzierać, zużywać - odzież, kożuch, buty", atidrėngti "odedrzeć (kawałek); przybiec", pradrengti "przetrzeć (spodnie na kolanach)". Brak alternantów na SO i SZ. Wskazano na związek z ros. drjagatb "szarpać się, targać się; mieć drgawki, konwulsje", drjagd "skurcz", drjagvd "galareta" oraz słń. dregati, dregam "pchać, szturchać; tupotać", chorw. izdregati "zdeptać, stratować" < psł. *dręgati (K. Būga). Prowadzi to do rekonstrukcji pbsł. leksemų *dreng-. Jest to skostniały temat prs. infigowanego do pwk. *dreg-, transponat pie. *dreH-gh-. Spokrewnione z pie. *derH- "drzeć, zdzierać", zob. dlrti. drengti, drengia, drengė "padać - o deszczu ze śniegiem, o mokrym śniegu". — SO drang-: dranga 4 p.a. "brzydka dżdżysta pogoda trwająca dłuższy czas, deszcz ze śniegiem, słota, plucha": Baisi dranga drengia "Straszna jest plucha". Visas ruduo drangos ir drangos "Przez całą jesień plucha i plucha". Drw. drangonė gw. "dżdżysta pogoda, plucha", drangūs "dżdżysty". — Podwójny refleks SZ dring- / drung-. 1. SZ dring-: dringti, dringsta, drlngo "mięknąć, np. o rozmarzającym mięsie"101, "łagodnieć, ustępować (o chorobie)". 2. SZ drung-: druńgti "ocieplać się, ogrzewać się (uwalniając się od mrozu), stawać się letnim, ciepławym", atdruńgti "zagrzać się, rozgrzać się (o zziębniętych nogach, rękach)", įdrungti "oziębić się, ochłodzić się" (Apsivilk šilčiau, į vakarą gali ųirungti "Ubierz się cieplej, pod wieczór może się oziębić"). Tu też adi. druhgas a. drungnas "ani ciepły, ani zimny, ciepławy, letni" (łot. kuroń. drungans ts.). Bez nawiązań zewnętrznych. Leksem dreng- pochodzi pewnie z infigowania pwk. :!:dreg-. Por. bliskoznaczne drėg- w drėgnas. drevė 4 p.a. 1. "dziupla, otwór wygniły, wypróchniały w drzewie stojącym (zamieszkały przez pszczoły, ptaki, wiewiórki)", 2. "gruba sosna z uciętym wierzchołkiem i otworami wydrążonymi dla umieszczenia roju pszczół". War. drevė, drevei, drėvas oraz drėsvė (n. rz. Drėšvos), ze wzdłużeniem: drėvė. Pochodzi z *dreu-iia-, formacji opartej o temat pie. sb. *dr-ėu- (por. sti. dróh, gen. sg. do daru n. "drzewo"), który pozostawał w prajęzykowej alternacji z *dr-u- (por. gr. ópuę, ópuóę f. "drzewo; dąb", cps. óputópoę "drwal", dosł. "powalający drzewa") i SO *dór-u- (por. gr. óópu, óópatoę n. "pień, drzewo; drzewce włóczni", sti. daru n. "drzewo"). Zob. lit. derva jako drw. typu vrddhi. — Drw. drevinis: drevinės bitės f. pl. "pszczoły bartne", drevininkas "bartnik". N. rz. Drėverna, Drevės ūpis. Vb. denom. drevėti, -ja, -jau 1. "(o drzewie) gnić, gnić od środka", 2. "wyjmować miód z barci". — SO drav-: dravė a. dravis "dziupla, barć" :: łot. drava a. dravs "barć", stpr. drawine EV "Boete" ["holzernes BienenfaB"]; drdvas "truteń, samiec pszczół" (=> vb. denom. dravduti "o trutniu: "szukać miejsca na osadzenie roju").
101 Por. Mėsa sušalusi, į šilumą įnešta, ciepłego (pomieszczenia), mięknie".
dringsta,
t.y. atsileidžia
"Zamrożone mięso, gdy się j e wniesie do
124 N. rz. Dravinė a. Dravinė, Sandrava, cps. Sausdravas, Sausdravė, n. m. Sausdravai, Sausdravėnai. — WSO drov- < *drav-: drova a. drovč "wygniły otwór, dziupla", łot. drava "wnętrze barci", dravas kuoks "dziupla zamieszkała przez pszczoły, barć". drežėti, drežū, drežėjau "niechętnie dawać, żałować, skąpić". — SZ driz- (typ RiT ReT)\ drizėti, drižiū (3 os. driži), drižėjau "krępować się; żałować, skąpić", też "lenić się; być nieruchawym" (Taip aš drižiū eiti "Taki jestem nieruchawy, ledwo chodzę"), drižti, dryžtū (war. dryžu), drižaū "bać się, obawiać się, krępować się". — WSZ dryž-: dryžti, dryžiu, dryžiaū "z trudem nieść (coś ciężkiego)" (znacz. etym. "wlec, ciągnąć"?). Nomen: dryžas "pasmo, pasemko, pas w tkaninie, smuga, pręga; pas ziemi", dryžas a. dryžas adi. "w pasy, pasiasty, pstry, wielobarwny" (su dryžomis akimis adv. "w stanie pijanym"). Brak refleksów SO *draź-. Zestawia się ze stnord. trega "zasmucać, martwić" < pie. *dregh-e- (LIV2 125). driaubti, driaubiu, driaubiau 1. "zrywać niedojrzałe owoce", 2. "miąć, miętosić, deptać (zasiew)". — SO draub-: draūbinti "merdać": Šuo draubina uodegą "Pies merda ogonem". Niejasne. — Drw. padriaūbėlis m. "rozpustnik", SD «nałożnik, concubinus» (syn. palaiduo),padriaūbėlė "rozpustnica", SD «nałożnica, concubina, pellex» (syn.paleistuvė), war. padraūbėlis. driaučius, -iaus 1. "gruby pień drzewa", 2. "drzewce chorągwi, sztandaru", 3. "rodzaj broni, włócznia, kopia", SD1 «kopya», war. draucius SD «kopija żołnierska» (por. n. m. Drauciai). Zapożyczenie pol. daw. drzewce, -a n. "rodzaj broni w postaci drążka odpowiedniej długości i grubości zaopatrzonego na końcu w metalowe ostrze, włócznia, dzida, kopia, oszczep" ( S Ł X V I ) . — Drw. driaucinykas S D «husarz; kopiynik». driekti, driekiu, driekiau, "ciągnąć wzdłuż, rozciągać, prząść; słać, rozpościerać, rozpraszać, rozwichrzać; odzierać drzewa z kory"102, išdriėkti "rozciągnąć, roztrzepać", padriekti "posłać (słomę), rozrzucić (zboże do młócenia)", refl. 3 os. drekiasi "ciągnie się (ślina z ust, smarki z nosa, miód z łyżki), płoży się (roślina rozrastająca się nisko przy ziemi, np. widłak), pnie się (chmiel)". Nomina: drieka 1. "włókno" (Šįmet linai neturi geros driekos, t.y. skaros "Tego roku len nie ma dobrych włókien"), 2. "garść włókien, nici", 3. "widłak, Lycopodium" (roślina nazwana tak od płożących się pędów), drw. driekana ts.; driekos f. pl. 1. "pakuły, krótkie włókna lnu a. konopi", 2. "pierwsze mleko, siara", driekės f. pl. "długie wióry, heblowiny". Rekonstrukcja *dreik- / *drik-. Etymologia nieustalona. — SZ drik-: drikti, drinka, driko "wikłać się, plątać się; rozpierzchać się, rozpraszać się", cps. išdrikti "odmotać się, zwisnąć i rozciągnąć się wzdłuż (o niciach, słomie, łodygach)", padrikti "rozpostrzeć się, rozesłać się, rozciągnąć się", sudrikti "splątać się". Nomen: atadrikas "otwarty, rozwarty", išdrikas "wyciągnąwszy się, wyciągnięty wzdłuż, rozwalony (na łóżku); roztrzepany, roztargniony", war. ištrikas "rozchełstany, niezapięty, nieubrany (w koszuli i gaciach)", ištrikinas "półubrany"; padrikas "rozpostarty, niepowiązany, luźny". — Neopwk. dryk-: drykti, drykstū, drykaū "ciągnąć się (o ślinie, białku jajka), wyciągać się wzwyż, rozciągać się, rozpościerać się". Forma prs. wywodzi się z *drįkstu < *drink-stu, czyli z odnowienia formacji infigowanej (zob. wyżej). — SO draik-: draikyti "roztrząsać, roztrzepywać", išdraikyti a. išdraikstyti "rozrzucać (słomę, siano)":: łot. izdraik.it "porozrzucać", uždraikyti "zasypać, zasypywać";
102
Por. Vyrai girioj driekia
medžius
"Mężczyźni w lesie odzierają d r z e w a z kory"
drdikioti "wikłać, plątać". Refl. draikytis 1. "rozwichrzyć się, rozczochrać się", 2. "(o suce) być w okresie cieczki", draikausi SD «błąkam się», išsidraikyti "rozleźć się, rozwiać się, rozpostrzeć się"; draikiotis 1. "(o dziewczynie, kobiecie) zadawać się z mężczyznami" (Su visais bernais draikiojas to merga), 2. "(o suce) być w okresie cieczki" (kalė draikiojas). Nomina na SO: draikćius "włóczęga", SD «biegun, błąkacz», draikos f. pl. "paprochy (słomy, siana), rozrzucone śmiecie; cienkie gałązki", padraika "włóczęga", padraikos a. padraikos f. pl. "powój, liany", cps. šūndraika nazwa pewnej rośliny. — Nowy SE dreik- (£= drik-): dreikti, -iū, -iaū "plątać; rozpraszać, rorzucać", pridreikti kiemų "zaśmiecić podwórze"; nudreikiu žievimedžio SzD «odzieram drzewo» (brak w LKŽ), por. syn. driekti. driežas "jaszczurka, Lacerta", też driežas 4 p.a.; SD driežas didysis, didalis «smok» [dosł. "wielka jaszczurka"]. Niejasne. War. gw. dryžas "jaszczurka" wskazuje na związek z sb. dryžas "pas w tkaninie, smuga, pręga; smyczek" i adi. dryžas "pasiasty, pstry, pstrokaty". — Drw. driežavd coli. "dzieci, wyrostki; drobne zwierzęta (prosiaki, koty, szczeniaki)", też "rozpuszczone dziecko", driėžinas "samiec jaszczurki", driežiūkštis m. "małe dziecko lub zwierzątko", driežlas "jaszczurka", driežlė ts. driežlys ts. (=> driežliena "mięso jaszczurek"), z insercją g: gw. driegžlys "jaszczurka" (por. druo-g-žlės). Cps. driežlakys "uparciuch - o dziecku" (por. lėkti). — N. m. Driežai, Dryžiai. drigantas "ogier, stadnik", przen. "niespokojne dziecko" — zapoż. z pol. daw. drygant (por. czas. drygać s.v. drugys). — Drw. dievo drigantas "żebrak", drigantinis "wielki (o gruszkach, o muchach)". N. rz. Drigantas, n. łąki Drigantai, n. góry Drigańtkalnis. drin stlit. praep. z gen. "dla, z powodu", por. DP kódrin "czemu", kodrinag "czemuż", tódrin "dla tego", todrinag "przetoż" obok drinag to ts. Pochodzenie niejasne. drįsti, drįstu (*drins-stó), drįsau "ośmielić się, poważyć się", įęlr{sti "nabrać śmiałości, rozzuchwalić się", SD įdrįstu «ochynąć się» ["zanurzyć się, wpaść do wody". S Ł X V l ] . Stlit. drįsus "odważny", drįsai adv. "odważnie". Odpowiednie prs. łot. d ristu ob. drikstu "śmiem" < *drlstu < *drinstu. Lit.-łot. *drins- jest neopierwiastkiem, który został wyabstrahowany z prs. infig. *drinsu < *dri-n-s-ó (prt. *drisau, inf. *dristi). Pwk. lit.-łot. *dris- tłumaczy się metatezą r w refleksie pbsł. *dirs- < pie. *dhi;s-, SE *dhers-. Por. sti. dhrsnóti "waży się, ma odwagę", pf. dadharsa "jest odważny", gr. Opaouę "śmiały, ufny; pochopny, ryzykowny". Metateza irC > riC znajduje paralelę w czas. trinu "trę, nacieram", z *tirnu < *tr-n-h,-ė- (zob. trinti). — Drw. drįstėti, -ju, -jau "śmieć, mieć śmiałość, odwagę" — dur. na -ė- od neopwk. drįst-. Odpowiada łot. dristėt, częściej z insercją k', drikstėt, -u, -ėju "śmieć, ważyć się" od dri(k)stum. — Do st. zanikowego *drins*dris~ (< *dirs-) dostosowały się stopnie pełne: 1° SE *drens-: prs. gw. drąsu (ob. dresu) do drįsti "śmieć, ośmielać się, ważyć się", 2° SO *drans-: drąsūs "śmiały, odważny" :: łot. drūoss, drūošs "odważny, dzielny; bezpieczny, pewny", drąsmė "śmiałość, odwaga", drąsuolis m. "śmiałek" (suf. jak w narsuolis), vb. denom. įclrąsinti "ośmielić, pobudzić do śmiałości", SD įdrųsinu «ubespieczam kogo». — Infigowanemu pb. *dri-n-su odpowiadało w prasłowiańskim sufigowane *dns-nQ, por. z udźwięcznieniem r-sn > r-zn: scs. drūznąti "ośmielać się", ros. derznutb, stpol. da rznąć "śmieć". Wtórna
103
Paralele: lit. rūkstėti
do rūksta, łot. smilgstėt
"skomleć, skowyczeć" do smilgstu,
sūrslėt
"boleć" do
surstu.
126
sekwencja r-z też w adi. *drfzu(ku), por. scs. druzu " 0 p a c m ę , odważny, śmiały", bg. drbzbk "nieustraszony, zuchwały, bezczelny", słń. gw. drz, daw. dfzek "zuchwały" (potem drżeń), ros. dėrzok, dėrzkij "grubiański, bezczelny; zuchwały, śmiały" (gw. derzkój "odważny, dzielny"), czes. drzy a. drzky "zuchwały, śmiały, odważny", stpol. darski, darzki "dzielny, śmiały" (potem dziarski i zmiana znaczenia na "rześki, żwawy"). drobė "płótno", drobė eldijinė SD «żagiel do naw» (por. būrė). Drw. drobinis "płócienny", drobiniai m. pl. "rzeczy z płótna", kunigų ilgas drobinis SD «alba kapłańska, vestis religiosa lintea», drobūlė "kawał płótna, płachta do przenoszenia paszy, drewna; chusta na plecy, prześcieradło, obrus", cps. dróbsarkis m. "rodzaj lnianej tkaniny z dodatkiem wełny". Niejasne. — W pierwiastku alternuje zarówno wokalizm al o i ale, jak i konsonantyzm blp: drab-, drab-, dreb- i drap-, drep-. Por. 1. drabanas "łachman", łot. drabule "prześcieradło" obok łot. drebe "tkanina", drėbęs f. pl. "bielizna, sztuka odzieży", 2. drabužis m. "tkanina, odzież, suknia" (n. jez. Drabūžis) obok drebūžis (i drobūžis ts.), 3. drapanos f. pl. "odzież, bielizna", SD velėju drapanas «pierzę vel piorę chusty, lauo lintea», andrapanės a. ahtdrapanės f. pl. "miesiączka", ańtdrapaniai m. pl. ts., drapanės f. pl. ts. (dosł. "to, co plami bieliznę", por. skarines skaros) obok drėpenos "znoszona odzież, łachman; bielizna". — N. m. Drdbai, Dróbiskiai 2x. N. rz. Drobūkštis, Drobalieknis. drovėtis, droviuos (3 os. drčvisi), drovėjaus "wstydzić się, krępować się, nie śmieć", np. Nesidrovėk, valgyk! "Nie krępuj się, jedz!". Ji vyrų drovis "Ona wstydzi się mężczyzn". Šitokiu diržu ir juosėti drovėčiaus "Takim pasem ja wstydziłbym się opasywać". Drw. drova a. drovė "nieśmiałość, wstyd", drovastis a. drovastis f. "wstydliwość, wstyd", drovūs "nieśmiały, krępujący się", bedrovis, -ė "bezwstydnik". — Czasownik można etymologizować dwoma sposobami. Po pierwsze paralela w postaci derywacji lit. atgyvėti "odżyć" <= gyvas "żywy" pozwala dopatrywać się w drovėtis czasownika denominatywnego, opartego o adi. vb. *dróvas "bojaźliwy, wstydliwy" < pb. *draua- < pie. *dreh2-uo-, znacz. etym. "taki, który ucieka, uciekający". Pwk. *dreh2"uciekać", por. gr. a 7 t o ó i ó p a o x G ) "uciec, umknąć, zwłaszcza ukradkiem", aneSpav aor. "uciekłem", wed. drūtu "niech biegnie", dadrur pf. "wybiegli, rozbiegli się"104. Po drugie można w drovėtis widzieć vb. deverbativum. Wówczas drov- daje się objaśnić jako alternant na SW *drau- do pwk. *drau-, jak w łot. gw. dravėt "grozić" (obok draudėt ts.). W tym wypadku trudnością pozostaje różnica znaczeniowa. drožti, drožiu, drožiau "strugać; bić, uderzać, smagać, zacinać (konia)", SD «dłubię co; hebluię; ryię, rzężę obrazy [syn. rėžiu]', strugam co», išdrožti "wystrugać; wypalić" (eldija išdrožta SD «komięga»), nudrožti "zastrugać", przen. "pomknąć gdzie", nudrožiu SD «skrobię co iako drzewo» (=> nudrožimas «skrobanie drzewa»), sudrožti "zestrugać; uderzyć", uždrožti "uderzyć, zdzielić". Refl. nusidrožti "zaostrzyć sobie, zatemperować sobie". Odpowiednik łot. drazt, dražu, drazu "strugać, chłostać, smagać rózgą, bić, uderzać, rzucać, ciskać, lać; biec", atdrazt "odciąć; szorstko odpowiedzieć", iedrazt "wpaść jak burza, wedrzeć się; zadać cios", refl. draztiės "zaczepiać kogo, szukać zwady, nacierać na kogo". Bez nawiązań zewnętrznych. Transponat pie. *dhreh2g-. Co do
104
Adi. lit. drovūs
"nieśmiały, wstydliwy, krępujący się" m o g ł o otrzymać 4 p.a. w m o m e n c i e zastąpienia
*dróvas 1 p.a. przez f o r m a c j ę w-tematyczną. Paralela: gw. storus <= stóras.
127 typu pierwiastka por. *dhreh2gh-, m.in. w scs. raz,drażą, -draziti "rozzłościć", zob. s.v. drėgnas. — Drw. drožimo zinia SD «sznicerstwo», drožėjas n. agt. SD «dłubacz, snycerz», droztinis "strugany, tarty (o potrawie z tartych kartofli)", SD «sznicerski», drožtuvas "nożyk do strugania", S D «rzezak, strug», drožlai m. pl. a. drožlės f. pl. "wiórki", S D «heblowiny, strużyna». Z jęz. łotewskiego por. draztit, -u, -iju "skrobać, zdrapywać, strugać" < *draz-stl-, refl. draztitiės "być niesfornym, niegrzecznym, niespokojnym". Nomina: drazts "przyrząd do strugania", też "człowiek szukający zaczepki", draz.lis "strużyna, heblowina", draża "tłok, ciżba" (znacz. etym. "napór, ścisk"). Od neopwk. dras(inf. drazt) utworzono drw. draslis, drastala "niepohamowany, nieopanowany człowiek, niegrzeczne dziecko", drasme "szrama, blizna". — SZ *draž- <= *draž-: łot. draża "skrawek, ścinek, wszelkie odpadki drewna, drzazgi". Por. derywację lit. plak- <= plok-. — Sekundarna apofonia drož- => druož-: druožti, druožiū, druožiaū "zedrzeć, znosić (ubranie)". Nomina: druožlė, zwykle pl. druožlės f. pl. "heblowiny, strużyny, wióry, drzazgi", SD «heblowiny; strużyna», z insercjąg: druogžlės gw. "wióry, drzazgi" (por. driegžlys). Por. łot. druóztala, druoztele "skrawek, ścinek, sztuka, kruszyna, drobina", => vb. denom. druoztaldt, druoztelėt "drobno krajać, siekać". Apofonia ta może stać w związku z setowym derywatem na st. o, mianowicie pb. *drož- < pie. *dhroh2g- (por. kluonas ob. klóti, šūokoti ob. šokti). W takim razie należałoby założyć plit. *drūožlės. drugys 1. "dreszcz, gorączka z dreszczami, febra", 2. "gatunek motyla". Odpowiada łot. drudzis m. "gorączka, zimnica", drudzi m. pl. "mole" oraz stpr. drogis E v "trzcina, Ror". Dalej por. ros. drož,b, droži f. "dreszcz", pol. dreszcze pl. (zam. *dreżce pl. f. od *dreżca "dreszcz" < *driz-Tca, Bańkowski 2000,1, 297). Rzeczowniki te są motywowane pierwiastkiem *drug- < pie. *dhrugh- "drżeć", utrzymanym w słowiańskim. Por. psł. *družati < *drug-e-, prs. *druŽQ < *drug-ie-: pol. drżeć, prs. drżą (ob. drgnąć), ros. drožatb, drožū (ob. drógnutb). — WSZ *drūg-: łot. drūdzėt "z zimna dygotać, z zimna drętwieć, kostnieć", do czego nawiązanie w słow. dryg-: ros. drygatb, pol. daw. drygać "drgać, trząść się" (od strachu łydki im drygały), drygawka "wiosło flisackie". Pic. *dhreugh-, por. ags. driogan "oszukać", SZ wed. druhyati "krzywdzi". drumstyti, drumstaū, drumsčiau: sudrumstyti "zmącić (wodę), zakłócić (spokój)", dawne prs. drumsčiu SD «mącę», drumsčiasi alus SD «burzy się piwo». War. sonoryzowany: sudrumzdyti "zmącić". Odpowiednik łot. drumstit, -stu, -stiju "kruszyć, drobić". Intensivum na -sti- do *drum-, st. zanikowego od pwk. *drem- < pie. *dhrem- (bez wyraźnych nawiązań). — Pdg. drumsti, drumsčiu, drumsčiaū "mącić (wodę, płyn)" jest ąuasiprymarny, oparty o prs. drumsčiu, kiedyś należące do iteratywnego vb. drumstyti. War. sonoryzowany: drumzdžiū a. drumzdū, drumzdžiaū, drumzti "mącić", refl. drumzdžias a. drumzdas "chmurzy się, ma się na deszcz". — Neoosn. drumst- (<= drumstyti)-. drumstėjas "kto mąci, zakłóca spokój". Por. łot. drumstala "drobina, okruch, strzęp", drumstaldt "kruszyć, np. chleb". — Neopwk. drums- (<= drumsti): drumstas a. drumstus "mętny (o wodzie, piwie); zamglony, zachmurzony". Por. łot. drumsėt, -ėju "mącić", drumsinat ts., drumzėt "gnieść, miąć, miętosić", nomina: drumsla "okruch, strzęp" (war. drumpsla, drumska, drumzaka), => drumslat "kruszyć". — Neopwk. drumz- (<= drumzdū): drumzlės f. pl. "męty, osad"105, war. drumzlės; drumzlūs "mętny", war. drumžJūs. Drw.
105
M o ż l i w y jest też w y w ó d z *drumslės, przez zmianą msl > mzl jak w
kremzlė.
128 od drumzl-: drumzlėti, -ja, -jo "mętnieć", war. drumzlėti (=> drumzlėtas "mętny, mętnawy"), drumzlinas "mętny, zachmurzony", war. drumzlinas (=> drumzlinai m. pl. "męty", drumzlinti "mącić"). druska 2 p.a. "ziarnko soli, sól", pl. druskos "sól" :: łot. druskas pl. "okruchy, kruszyny". Pb. *drus-ka-, drw. na SZ *dhrus- od pie. *dhreus- "rozpadać się, odpadać" (por. goc. driusan "spadać"). Znacz. etym. "drobina, kruszyna". Brak form na SE fdriaus-, SO tdraus-. Wyraz lit. jest neologizmem na miejscu odziedziczonego sb. *sólis "sól", które było odpowiednikiem łot. sals, acc. sg. sali f.m. "sól" < pb. *sal- (zob. sólymas). — Drw. druskinis "solny, zawierający sól", druskinis maisas "worek na sól", druskinė bačka "beczka na sól", druskinyčia stlit. "solnica" (suf. słowiański, por. akstinyčia), druskinė "solnica, solniczka", druskininkas "solarz, kto warzy sól", drūskius "kto lubi jeść słono" (por. mėsius, pyragius). Cps. druskakalnis SD «solna gora» ["kopalnia soli"], druskavietė SD «żupa». — N. m. Druskiai 3x, Druskininkai 3x (pol. Druskieniki). drustas b.z.a. żm. "plaster miodu". Niejasne. Jeśli ze zmiany *trustas < *(s)trud-ta- (s-mobile), to por. psł. *strudi f. "miód w plastrze", strus. strudi ob. stredi "miód", słń. strd, strdi "miód w plastrze", pol. daw. stredi, strdzi "miód" (uwaga A. Bańkowskiego p.l). Por. korys. drūtas, -a "gruby i niski, krępy, przysadzisty, otyły, tęgi; krzepki, mocny, twardy, stały", SD też «pękaty», balsas drūtas SD «bas w śpiewaniu». War. z miękkim r'\ gw. driūtas. Rekonstrukcja *druH-tó-, pwk. *dreuH- (bez wyraźnych nawiązań ie.). Obok tego war. żm. drūktas, z niejasnym segmentem k. Ma on nawiązanie w łot. drūkts "gruby, mocny" oraz stpr. drūktai adv. "mocno" (=> vb. denom. podrūktinai "potwierdzam", właśc. "umacniam"). — Są też formy krótkowokaliczne: łot. drukts "krępy" i drukns "krępy, przysadzisty, mocny". — Drw. drūčkis, -ė "gruby i niski (człowiek lub zwierzę)" < *drut-škis, z synkopowania *drūt-iškis (w war. liter, drūčkis ts. krótkość może być analogiczna do dičkis), drūtis m. "grubość" (por. sūris <= sūras). Cps. drūtgalys, drūčgalys "grubszy koniec", żm. drūgalis m. ts. (por. galas). Vb. denom. drūsti: drūstu SD «mięszszeię, grubieię; mocnieię, mocnię się, dużeię» (z *drūs-stu < *drūt-stu), drūtintis: drūtinuosi SD «czerstwieię; jędrnieię; krzepię się». — Drw. od drūkt-: drūktgalis m. "grubszy koniec", drūktis m. "grubość", padrūktinti "wzmocnić, umocnić (w wierze)". drūžė 4 p.a. "pas, pasmo w tkaninie; szmat ziemi". Niejasne. Por. syn. dryzas. — Drw. drūzainis m. "tkanina w pasy, pasiak". Vb. denom. drūzėti, -ju, -jau "tkać (barwnymi) pasmami". družti, drūztu < *drunž-stu (war. drūzu < *drunžu), druzaū "słabnąć; przestawać (np. palić)". Bez etymologii. du m. "dwa", dolnołot. duo ts. (duotiek "dwa razy tyle", abu duo "obydwaj") — pochodzi z pb. *dvuo < *duó < pie. *duo-h, (końc. dualis). Por. wed. dvū ob. dvūu "dwa", gr. 6a)-6exa cps. "dwanaście". Obok tego jest postać dwuzgłoskowa: łot. divi "dwa" ze zmiany *duvi (z końc. pl. -/), gw. dui, to z pierwotnego *duvu (końc. du. -w)106. Por. scs. duva, sti. duvū, gr. hom. óua), łac. duo z *duuó, < pie. *duuo-h, "dwa" (końc. dualis). Nieoczekiwany jest dyftong w stpr. dwai indecl. "dwa", por. acc. pl. dwai dellikans "dwie
106
Człon du- w łot. kuroń. cps. ducele
duidesmit
"dwukołowy wóz" (war. duceles
"dwadzieścia"), to zaś z *duju < *duvu "dwa".
f. pl.) pochodzi z dui (por.
dudesmit,
129 części", dwai grijkcins "dwa grzechy"; najwidoczniej odpowiada on dyftongowi w odpowiedniku niem. zwei. — Żeńska forma dvi "dwie", skrócona z *dvie, < pbsł. *duai, < pie. *duoi-h,. Por. wed. dvė f.n., scs. dūve f.n., sch. dvije. W złożeniach pojawia się alternant dvi° (zob.). Osobno zob. dvidešimt. Długie i w cps. dvylika "dwanaście" tłumaczy się analogią do sąsiedniego liczebnika trylika "trzynaście". Wtórne y również w dvynas (zob.). — Formy emfatyczne z ptk. -ai\ dujai, f. dvijai, por. Ašiai, tujai — bernai dujai "Ja, ty — chłopaki dwa". Tik dvijai uogas teradau "Tylko dwie jagody znalazłam". Inne war. gwarowe: dujainos, dvijainos, dūjan, dvljan, dūjanai, dvijanai, dūjanos, dvijanos. — Ordinale do du ma formę antras (zob.). dubra "zapadlisko, zagłębienie w lesie" — drw. na -ra- do dubti, dumbii "wklęsać, zapadać się" (zob.). — Drw. dubravas a. dubrava "dziura wybita na drodze; koleina", dubrė "przesieka leśna". — N. m. Dūbriai, n. rz. Dubrava, Dubrys, Diibrius. — Z długą samogłoską: dūbra b.z.a. "bród wymoszczony gałęziami i kamieniami". dubti, dumbii, dubaū "stawać się wewnątrz pustym, wklęsłym, zapadać się, grzęznąć (w błocie, śniegu), walić się, rwać się, pękać" (łot. dubt, dubu, dubu "zapadać się, grzęznąć; wklęsać"), cps. {dubti "wklęsać, dołkowacieć", išdubti "wypróchnieć" (medis išdūbąs "drzewo spróchniałe"), "wklęsać, zapadać się, dziurawiec (o rękawicach)", neišdūbąs, SD neišdub{s «niedrożony, solidus» (syn. neišdroztas), sudubti "osiąść, opuścić się w dół, zapaść się, wklęsnąć". Formacje na SZ do pie. *dheub(h)- / *dhub(h)-, por. goc. diups "głęboki", daupjan "zanurzać, chrzcić", stnord. djupr, stwn. tiof, tiufi "głęboki", ags. dūfan "zanurzać się", rcs. duno "dno", scs. bezdūna "bezdeń, otchłań" (zob. dugnas). Brak refleksu SE *dźiaub-107. — Nomina od SZ dub-: duba "dziupla w drzewie; suszarnia zboża a. lnu; chata; gospodarka, obejście", dūbė "zagłębienie, dolina; barć", dubinys "miska", dubuo (gen. sg. dubens, acc. sg. dubeni) "misa, miska, miednica" (=> dubenėlis m. "miseczka"), dubra (zob.), dubūs (zob.), (duba "wgłębienie, wybój, dziupla", išduba "otwór w drzewie, dziupla". Por. łot. dubenis "wgłębienie", dubli m. pl. "błoto, muł, szlam". Cps. dubadegys "podpalacz; roztrwoniciel" (por. duba), dūbaklonis m. "głęboka dolina". Vb. denom. dubėti intr. "wklęsać, dołkowacieć", tr. "bić, robić kilofem, rąbać", przen. "ciężko pracować, harować" (war. dūbėti), dubinti "żłobić (koryto), wybijać otwory (dla pszczół) w drzewie, drążyć". — WSZ dūb-: dūbsoti "stać w stanie spróchniałym (o dębie, o chacie); leżeć a. siedzieć rozleniwionym". Nomina: dūbas "misa, miednica", dūburys — war. do duburys (zob.). Odpowiednikiem słowiańskim może być dyb-, por. strus. dyba "kłoda, narzędzie tortur", ros. dyba "narzędzie tortur, na którym rozpinano skazańca", pol. dyby f. pl. "kłody z otworami, w które zamykano ręce i nogi więźnia". Znacz. etym. "coś wydłubanego", por. pol. gw. dyby "obuwie wydłubane w drewnie". Osobno zob. dugnas, dumblas i dumbra. — SO daub-: zob. dauba oraz duobė. duburys a. dūburas "kotlina, wądół; dół wybity w nawierzchni drogi, wybój; głębina w rzece, jeziorze" — drw. na -ur- do adi. dubūs "wklęsły" (zob.). Wraz z łot. duburs "dość głębokie i szerokie miejsce w rzece; dziupla", dubra "błoto, grzęzawisko", dubras f. pl. "rozjeżdżone koleiny" znajduje nawiązanie w rcs. dubri, -i f. "dolina, otchłań", stpol. debrz "parów, wąwóz, dolina", pol. gw. debra, debrze "zarosły parów, zarośla", ros. dėbri m. pl. "gęstwina leśna" (znacz. etym. "wgłębienie, zapadłość"). —
107
Por. m o ż e lit. džiciūbti, džiaubiū,
dziaubicul
"chodzić z nosem z w i e s z o n y m na kwintę'
130
N. m. Duburiai 3x, Duburaitis 3x. — Neoosn. dubur-: duburkis m. "wybój, zagłębienie wymyte na łące przez wodę, dół wypełniony wodą, zapadlisko w dnie rzeki a. jeziora, głębia; miejsce do prania bielizny" (war. duburkas, duburkė), => duburk-alis m. "źle utrzymany staw", suf. jak w brastvalis). dubūs, -i "wklęsły, zapadły, rozjeżdżony (o drodze), głęboki (talerz), z dziuplą (o drzewie)", SD «biorący w się, capax; dołkowaty». Przymiotnik de werbalny od dubti, dumbu (zob.). — Drw. dubaka "jar, parów" (por. suf. w ašaka), dubius "wklęsły, zapadły" (=> dublys a. dublia "dziupla w drzewie"), dubulė "dziura na drodze powstała po odwilży", n. m. Dubūliai (=> dubuliuoti o drodze: "robić się wyboistą a. grząską", o tkaninie: "marszczyć się"), dubuma "zapadlina, wklęsłość", war. metatetyczny: budumas ts. — N. rz. Dubakė 2x (też n. jez.), Dubė, Dūbis, Dubija, Dubinga, Dubioji 2x, Dubysa a. Dubysa, Dubysas, cps. Dubaūs-upis (z formą gen. sg. w I członie, od tego simplex Dubaūsis 3x), n. jez. Būdasas < *Dub-asas, Dubelė, Dubioji 2x, Dubūkas, Dubuklis 2x. N. m. Dūbės 2x, Dubiai, Dubiai 2x, Dubos, cps. Dubosgiris. Od osnowy Dubl-: n. jez. Dublia, n. rz. Dublis, Dublunge. dugnas 1. "dno, spód czego", 2. "pokrywa, przykrywka", 3. "tło" < plit. *dubnas. Pokrewne rcs. duno, ros. pol. dno, sch. d/20. Pbsł. *dub-na- < pie. *dhubh-nó-. Pierwiastek jak w czas. lit. dubti "wklęsać, zapadać" (zob.). Także łot. dubąns, wtórnie dibąns "dno" zostało przekształcone z *dubna-. Paralela słowotwórcza: scs. sunū "sen" < *sup-nó- (zob. sapnas). — Drw. bedugnė "bezdeń, otchłań" (giluma bedugnė SD «przepaść»), bedugnis "bezdenny", dugnelis m. "deska do krojenia i bicia mięsa", dugninis "denny" (dugninės žuvys f. pl. "ryby denne"), dugnolis m. żm. "gruba kiszka", padugnės f. pl. "męty, osad denny". — N. m. Dugnai 4x, Dugneliai, cps. Bedugnė 2x. N. rz. Bedugnė 3x, n. jez. Bedugnis 30x, Bedugnys 2x, Dugnelis. dūiti, duju, dujaū "biec szybko, lecieć, pędzić", cps. apdūiti "zamglić się, zaparować - o szybie; ulec zamroczeniu, wściec się, zgłupieć, stracić rozsądek" (apdūjėlis m. "otępiały człowiek"), išdūiti "wybiec, popędzić". Drw. duja 1. "drobny deszcz, mgła", 2. "sypka ziemia, pył", 3. "zetlały, zbutwiały materiał, przedmiot", 4. "śmietanka na mleku", 5. "torf, torfowisko", dujėlė "drobina, odrobina", dujos f. pl. "gazy, gaz" (znacz, etym. "pył, kurz"). Odpowiednik łot. dūju spalvas "pierze, puch" przybrał ū pod wpływem syn. dūnas f. pl. "puch, pierze" (zapoż. ze śrdn. dūne). — Pdg. czasownikowy został zbudowany wokół formy prezentalnej duj-u (por. gujū, gujaū gūiti). duj- jest neopierwiastkiem, pochodzącym z resegmentacji prs. na -i-, *du-ie- < pie. *dhu-ie- (pwk. *dheu"biec, spieszyć się"). Por. wed. dhavate "pędzi, gna", gr. 060) "biec, spieszyć" < *dheu-e-, ep. 08io) ts. < *dheu-ie-, SZ 0uvw "rzucać się gwałtownie". Akut lit. wtórny. — Być może, że w czas. łot. žautiės, žaunuos, žavuos m.in. "szaleć, dokazywać; przeć naprzód; upadać, walić się" tkwi refleks pb. stopnia e, *3įau- z *diau- < pie. *dheu-. dūkas daw. "duch, spiritus", gw. "zapach, zaduch, smród; oddech, tchnienie, zadyszka" — zapoż. z błr. dux. — vienu dūku adv. "(wypić) duszkiem, jednym łykiem", nė dūko adv. "ani śladu (nie zostało)", dosł. "ani zapachu". dukslūs, -i 1. "szeroki, obszerny, luźny (o ubraniu, obuwiu), 2. "barczysty, tęgi, przy kości, otyły", dukslus SD1 «ogromny» ["dużych rozmiarów; budzący strach, trwogę"]. duksliai SD1 «ogromnie» ["straszliwie, przerażająco", SŁXVI]. Analiza: duks-lus. Drw. od neoosn. duks- <= duksėti "oddychać, dyszeć" (zob. dvėktis). War. dūkslas, ze zmianą ks > kš: dūkšlas, dukšlūs. War. sufiksalne: dukstas b.z.a, dūksvas oraz dukšnūs .
131 dūksta "wiecha, tyczka wyznaczająca podział gruntu" — może drw. od interi. dūkst, opisującej uderzenie, szturchnięcie. Tu chyba też n. jez. Dūksta, Dūkštas, n. rz. Dūkštą (inna możliwość to powiązanie z adi. dukstas, zob. dukslūs)108. duktė, acc. sg. dūkteri 3 p.a. "córka", gw. dukterė (por. seserė), dukteris (por. seseris). Wraz ze stpr. duckti, dochti ts. oraz scs. dwjfr/, acc. sg. dūš-ter-i z pbsł. nom. *duk-ter-0, acc. *duk-ter-in < pie. *dhugh2-ter-0 "córka", acc. *dhugh2-ter-m (zanik lrg. między obstruentami). Por. goc. daūhtar, stwn. tohter, aw. dugdda (gatyckie), duyóa, acc. sg. duyóardm, śrpers. duxt, orm. dowstr, obok gr. OuyaTrip, Oiryduspa, wed. duhita, duhitaram, gdzie w zbitce C7/C w pozycji po lrg. pojawiła się samogłoska anaptyktyczna a lub z' (*dhugh2v-ter- < *dhugh2-ter-). — Apofonia sufiksalna -ter- / -fr- została w bsł. usunięta na korzyść SP -ter-. Reliktem tematu *duk-tr-, gdzie sufiks pojawia się w st. zanikowym (por. gr. gen. Ouyaipóę, oskij. futrei, fuutrei dat. sg. "córce"), jest z jednej strony lit. duktryčia (zdrob.), z drugiej strony dukr- z uproszczenia duktr- w dukra "córka", drw. įdukra a. išdukra "córka przybrana", pódukra "pasierbica" (stpr. poducre EV "Stiftachter"). War. ze wzdłużonym w. dūkra, podūkra. Drw. dukraitė a. dukraitė "córka syna a. córki, wnuczka", dūkrė a. dukrė "córka", dukrija ts., dukryna ts. — Pochodniki od dukter-: dukterė "przybrana córka", dukterėčia "córka brata lub siostry", išdukterė "przybrana córka". — Zdrobnienia: 1. od dukt-: dukčiūtė, duktūika (por. sesiiika), 2. od duktr-'. duktryčia, 3. od dukr-'. dukrelė, dukrytė (=> dukrytėlė, dukrytužėlė), dukružė (=> dukružėlė). dulkėti, dūlka "kurzy się, jest dużo kurzu, pyłu", prt. dulkėjo, inchoat. dulksta, dūlko, dūlkti "wzbijać się, unosić się - o kurzu na drodze"; dulkia, dulkė, dulkti "mżyć o deszczu"; caus. dūlkinti "kurzyć, wzniecać kurzawę, podnosić tumany kurzu", SD «kurzę, kurzawę czynię; proszę, prochem posypuię»; dulkenti intr. "mżyć - o deszczu", tr. "wzniecać kurz", SD dulkena «mży». Nomen: dūlkė "drobina kurzu, prószynka" :: łot. duĮke "drobiny słomy a. plew; osad denny, szlam; mętne piwo; kałuża, błoto"; dūlkė s f. pl. "kurz", SD «kurzawa [syn. rūkai]; kurzawa sucha z ziemie; proch». — N. m. Dulkiai, Dūlkiškė 2x, Dūlkiškiai 2x. — Alternant dulk- stanowi formę SZ sampras. do dvelk-, por. dvelkiū, dvelkiaū, dvelkti "o wietrze - łagodnie, słabo wiać; o zapachu - rozchodzić się", dvelkėnti "słabo wiać". Młodszym st. zanikowym do dvelk- jest forma dv ilk-, por. dvilkčioti "z lekka wiać, powiewać", dvilksnoti ts. Paraleli dla alternacji dulk-, dvelk-, dvilk- dostarcza czas. urk-, verk-, virk-, zob. s.v. verkti. — Z punktu widzenia gniazda etymologicznego, do którego dvelk- / dulk- należy, dvelk- przedstawia się jako neopierwiastek, który wyabstrahowano z vb. denom. opartego o nomen na -k-. To ostatnie pochodziło od pb. pwk. *duel- / *dul-, po którym pozostały następujące ślady: 1° SE dvel-'. uždvėlti, ūždvelia, uždvėlė "zepsuć powietrze", 2° WSE dvėl-: dvėlūoti "dyszeć, sapać; łopotać na wietrze", dvėlė "dusza, dusza umarłego", 3° SO dval-: dvalūoti "cuchnąć (wódką)", 4° SZ sampras. dul-: dulėnti "lekko śnieżyć, drobno śnieżyć", dulesys "to co spróchniało"; lit. dūląs "siwawy, popielaty, żółtawy, czerwono-żółty" :: łot. duls "ciemnej barwy, brązowawy, gniady (o koniu)", cps. dulibėrs "ciemnobrązowy", dulumąlns "czarniawy", 5° WSZ dūl-: dūlėti, -ja (dūla, dūli), -jo "gnić, butwieć, próchnieć; palić się
108
W jęz. litewskim nie ma takiego terminu fizjograficznego, j a k łot. duksts "bagno, błoto; kałuża", od którego
pochodzą nazwy łąk Dūkstaji,
Dūkšte,
Dūkstene,
Dūkst-pįaviųa
i n. jez.
Dūkstiųa.
132
powoli (o mokrym drewnie)", 3 os. dūli "rysuje się w oddali, majaczy, nie jest wyraźnie widoczne" (por. łot. dūlėt a. dū\at "odymiać pszczoły; łowić ryby a. raki z pochodniami; pracować do późna w nocy"), dūluoti "z dala widzieć jak we mgle", łot. dūls "ciemnej barwy, brązowawy", 6° młodszy SZ *dvil- w postaci wzdłużonej dvyl-\ dvylas "ciemnobrązowy, krasy (o bydle)", łot. dvi\i m. pl. "kurz, proch", dvilis m. "para, opary". Nomina: dūlią "próchno; próchno używane do odymiania pszczół; dym, mgła", dūliava "mgła z mżawką", dūlis a. dūlys 1. "mgła; gęsty dym" (tutaj z powodu akutu nie można wykluczyć zmieszania z pwk. *dhuh2-, zob. dūmai), 2. "próchno do odymiania pszczół; porcja dymu wpuszczonego do ula; garść słomy do osmalenia wieprza" (dūli paleisti "zepsuć powietrze"). Stosunek pb. *duel-:: *dul- można porównać z pie. *dhues- / *dhus-, o czym zob. s.v. dvėsti. dūmai m. pl. "dym" :: łot. dumi ts., stpr. dumis EV "Rouch". W stlit. też sg. dūmas "dym". Wraz ze scs. dymu, sch. dim "dym" kontynuuje pbsł. *dūma- < pie. *dhuh2~mó-, tj. formację na SZ od pwk. *dhueh2- / *dheuh2- "dymić, odymiać; tchnąć; wydzielać woń". Por. wed. dhūmah "dym", gr. Oupóę m. "tchnienie, wyziew; siła życiowa" :: het. /duhhae-/ "dyszeć, ziajać", gr. Ouco "ofiarować przez spalenie", xucĮ)o), tėtuką intr. "wywoływać dym, dymić", tr. "wykadzić, wykurzyć dymem"; łac. fūmus "dym, opar" :: suf-fio "kadzić, okadzać; przebłagać" < *°dhuh2-ie- (to verbum ma odpowiednik w słń. dijem, diti "pachnieć" psł. *dyję); stwn. toum "para, opar, wyziew, zapach". SO: cs. dują, duti "dąć, dmuchać" (w inf. zlewa się z refleksem dąti od *dhmH-C ts., zob. dūmti). Ze stopniem e można tu chyba nawiązać vb. džiauti (zob.). — Akcent lit. cofnięty na pierwiastek jest oznaką substantywizowania pierwotnego adi. vb. *dhuh2-mó"dymiący, wydzielający dym" (paralela: vyras wobec wed. vlrdh). — Drw. dūmas, -a "koloru dymu (o wole lub krowie)", dūminis "jak dym, koloru dymu, dymny", dūminė pirkia "kurna chata, bez komina", dūminė "wędzarnia; spiżarnia". Cps. dūmalakas a. dūmlakas "komin; kłęby dymu; pochodnia do przenoszenia ognia" (por. lėkti). Vb. denom. uždūmyti, -iju, -ijau "zadymić, wypełnić dymem". Sb. dūmaka "mgła (jesienna, poranna), opar; mrok" — drw. wsteczny od cps. dūmakėlė dosł. "mgła spowijająca drogę" (Kad azdūmė tamsi dūmakėlė, išgaišeno žirgelis keleli "Gdy spadła gęsta mgła, konik stracił drogę z oczu"). — N. m. Dūmeliai, Dūmiškės, Padūmė, Padūmys, cps. Dūmlaukiai, Laukóduma. N. jez. Dūmas, n. rz. Dūmė, Dūmė, Dūmešis. dumblas "muł, szlam, osad", SD «muł co się na dnie w rzeczach rzadkich ustawa; kał, limus». Z nieregularnym uproszczeniem mbl > mi', dumlas SD «kał» ["błoto"j, drw. dumleliai b.z.a. m. pl. "szlam". Por. łot. dumbla "muł, szlam". Drw. na -la- od dumb-, osnowy prs. infig. dumbū do dūbti "wklęsać, zapadać" (zob.). Obok tego są drw. na -r-, zob. dumbra. — Pochodne: dumblė a. dumblė "grunt namułowy, grząskie miejsce", dumbliai m. pl. "glony, algi", dumblinas, -a "mulisty, szlamowaty", dumblynas a. dumblynė "miejsce zamulome, zamuł, grzęzawisko". Vb. denom. dumblėti "pokrywać się mułem, iłowacieć", dumbloti "brodzić w mule". — N. rz. Dumblė 5x, Dumblys 9x (w tym n. jez.), n. jez. Dumblis llx, Dumblėlis 6x. N. m. Dumblė 2x, Dumblės, Dumblynė 5x, Dumblys, cps. Dumblaukė, Padumblė 3x, Padumbliai 2x. dumbra 2 p.a. "głębina w rzece; staw, sadzawka" (por. łot. dubra s.v. dūbti), dumbrava "grunt miękki, grząski, stratowany kopytami zwierząt; wyboje na drodze, koleiny", dumbrė "wybój na drodze", dumbrūs "grząski, wilgotny". Por. łot. dumbrs "bagnisty, grząski", sb. m. "błoto, bagno". Derywaty na -r- od dumb-, osnowy prs. infig.
133 diimbū do dubti "wklęsać, zapadać" (zob.)109. Zob. też dumblas. dumplekė żm. "boczna deska wozu, urządzonego do przewożenia gnoju, nawozu" — zapoż. z niem. gw. dun(k)flecht. War. zmieniony przez metatezę /: dumpeklė ts., dumpeklės f. pl. "wóz do przewożenia gnoju" (war. dumplikes), dumpeklis m. ts. dumti, dumiu (zam. *dumu, por. scs. dūmą), dūmiau "dąć, silnie dmuchać", SD "wachlować", įdūmti "wpaść, wlecieć", uzdūmti "zabiec, zalecieć". Wraz ze scs. dumę, dąti "dmę, dąć", sch. dmėm, dūti, ukr. dmu, dūty przedstawia refleks SZ pbsł. *dūm-C < pie. *dhmH-C. Por. SZ wed. dhamitd- "nadęty" < pie. *dhmH-tó-, dhdmanti 3 pl. "dmuchają", zam. *dham-anti < pie. *dhmH-enti (do tego dostosowana forma 3 sg. dhamati "dmie"). Brak jest bsł. śladów po SE pie. *dhmeH-, por. wed. adhmasam aor. "zadąłem", dhmūtr- "ten, kto dmie". — Nomina na SZ-C: lit. dumplės f. pl. "miechy w kuźni a. przy organach" z *dumlės (por. imblióti < imlióti), stpr. dumsle H v "pęcherz moczowy, Blože" :: dūmšlė a. dumšlė "zgrubienie, nierówność, wybrzuszenie, zmarszczka (w tkaninie, suknie)", znacz. etym. "wzdęcie"; dumtuvės f. pl. SD «miech skórzany do podymania», też «wachel, wachlarz». SZ-V: cs. nadūmenu "nadęty, napuszony", ros. nadmėnnyj "wyniosły, nadęty". — WSZ *dūm-V: scs. nadymati są "nadymać się, pysznić się" (por. cs. sypati "sypać" < *sūp-a- do suń), pol. dymać "dmuchać miechem k o w a l s k i m " , przen. "prędko iść, pędzić", wulg. "futuere". dunėti, dūna, dunėjo. Praesens, zwykle z prvb., np. išduria, nūduna "(o sianie, piwie) wietrzeje, traci zapach wskutek dostępu powietrza", jest refleksem formacji z infiksem nosowym, < *dhu-n-H-e-. Pwk. pie. *dhueh2- / *dheuh2- "dymić" jak w dūmai (zob.). Por. pwk. *dhue-k- s.v. dvėktis. — Metanaliza diin-a wytworzyła neopierwiastek widoczny w formach inf. dunėti, prt. dunėjo. Paralela łot.: dunėt "tęchnąć, pleśnieć (o ziarnie, mące)": Ja neizvėdinas, labiba (milti) s aks dunėt. Neopwk. dun- stoi na równi z t run- (s.v. trunėti). duobė, acc. sg. dūobą 4 p.a. lub duobą 3 p.a. "jama, dół, wybój na drodze; mogiła; dół na kartofle; staw, głębina w rzece", akių duobės "oczodoły"; duoba "dziupla". Odpowiednik łot. dūobe "jama, grządka, grób; głębina w rzece" (duobjš "głęboki, niski - o głosie"). Do tego żm. duoba "część stodoły, gdzie się suszy zboże". Por. s.v. dubti alternant daub-. — W związku z paralelizmem fonologicznym dyftongów ie (przedni) i uo (nieprzedni) pozostaje pewna innowacja apofoniczna jęz. litewskiego (i łotewskiego). Otóż na wzór stosunku apofonicznego ai :: ie (np. snaigė :: sniegas) ustaliło się zróżnicowanie au :: uo, widoczne we współistnieniu takich synonimów, jak duobė i dauba. Z historycznego punktu widzenia istotny jest fakt, że alternanty zawierające dyftong uo ukazują się z reguły w derywatach produktywnych (tu duobė), podczas gdy wokal izm au cechuje przeważnie derywaty nieproduktywne (tu dauba). W dalszym ciągu niniejszego słownika alternanty z wokalizmem uo będą wymieniane zaraz po alternantach z au. — Drw. duobiaū adv. "głębiej", duobytaitės f. pl. "dołeczki w policzkach". Cps. duobiakele "wyboista droga", duobkasys "grabarz" (dosł. "kopidoł"). Vb. denom. duobti, duobiu, duobiaū "robić zagłębienie, żłobić, drążyć" (łot. dūobt, -bju, -bu ts., duobjš "wydrążony"; iter. dūobit "wydłubywać, drążyć"), duobėti, -ja, -jo "czynić wyboistym" (=> duobėtas
109 Pod względem słowotwórczym można dumbra i łot. dumbrs zestawić z psł. *dQbru "las dębowy", śrbg. dųbru "las". Drw. scs. dąbrova "las", ros. dubrava "las liściasty", stpol. dąbrowa "nie zagospodarowany las liściasty lub zarośla z przewagą dębów", pol. "las dębowy, dębina".
134
"wyboisty, dołowaty, jamisty"). — N. m. Duobiai 2x, Duobiniai 3x, Duobūliai, Duobūžiai, cps. Vilkaduobė, Vilkduobė (ob. Vilkdaubis). N. rz. Duobė, Dudbinis a. Duobinys, Duobulis, cps. Duobupis, Duobupis, Duobupis (ze zmianą b-p > d-p: Duod-upis a. Duod-upis). N. jez. Duobys 2x, Dūobenas, Duobytė, cps. Duobeizis (por. e/f/w, eTzti), Duobzerys (*Duob-ežerys). duona "chleb; jedna dzieża ciasta chlebowego; bochenek; pyłek kwiatowy znoszony do plastra przez pszczoły", < pb. *dóna. Por. SD duona kvietienė «chleb pszenny», duona rugienė «chleb pospolity», duona šiurkšti, bėraliėnė «chleb gruby, paniš acerosus» ["chleb razowy"]. Nazwa przeniesiona z "ziarno (zbożowe)". Wskazują na to odpowiedniki wed. dhanū- f. "prażone ziarno; ziarno siewne", toch. B f. "ziarno siewne", < pie. *dhoH-neh2- "zboże" (por. ros. ze/m "zboże" ob. z^rao "ziarno"). Łot. duona przybrało sekundarne znacz, "kromka chleba, piątka" na skutek pojawienia się neologizmu m a į e "chleb" (zob. miežiai). — Drw. duonaitė "lepszy chleb z drobno mielonej mąki", duonelė ts., też "taniec, zwykle polka", duoninykas SD «piekarz», duoninis a. duoninis "na chleb (mąka, ciasto), z chleba (potrawa), do krojenia chleba (nóż)", duonius "piekarz; kto przyjeżdża z chlebem na wesele", duoniėnė "zupa na cieście chlebowym; chleb zmieszany z wodą, mlekiem a. kwasem, tzw. «mutinys»". Cps. dykaduonis m. "darmozjad, próżniak", duonėdis m. "darmozjad", SD «pasorzyt, pasobrzuch», dūongeldė "dzieża na ciasto chlebowe", duonkepis m. a. duonkepė f. "piec chlebowy; dzieża", duonkepys "piekarz", duonkubilis m. "dzieża", dūonlovis m. "koryto do wyrabiania ciasta", duonmileiai m. pl. "mąka na chleb", duonpelnys "wyrobnik, człowiek wynajmujący się do pracy" (dosł. "kto zarabia na chleb", zob. pelnyti), duonriekis m. "nóż do krajania chleba", dūontiesa (zob. tiesti), duonvabalis m. "mącznik, Tenebrio molitor" (chrząszcz, którego larwy żyją w mące i otrębach), lengvaduonis m. "nierób, próżniak". N. jez. Šventadučnis. Vb. denom. duonauti "prosić o chleb, żebrać, prosić o jałmużnę", duoneliauti ts. (por. duonelė). duoti "dać", prs. duodu (stlit. duomi, gw. dūoju, duomu), prt. daviaū. Odpowiednik łot. duot, duódu (iduomu), devu, stpr. dat, daton, datwei "dać", tematyczne prs. [da:ja] (dais "daj, pozwól", daiti "dajcie, pozwólcie"), prt. [da:ja:] (dai "dał"); fut. dasai, dase "da". O prs. atemat. dast p. niżej. — Cps. apduoti "urzec, oczarować, otruć", ataduomi SD «nagradzam co komu; wracam co komu», atiduoti "oddać, np. dług", atduomi SD «oddaię», azuduomi SD «naymuię komu» (=> azuduotojas SD «naymacz»), daduomi SD «dodaię; nadążam komu» (syn. sutinku kam), įduoti "wręczyć, zadenuncjować kogo", išduoti "wydać, zdradzić" (SD išduomi dukter^azu vyro «wydaię córkę za mąż»), nuduoti "wydać za mąż" (=> nuodava "wydanie córki za mąż"), paduoti "podać, podawać, złożyć (podanie)", parduoti "sprzedać" (zob.), perduoti "podać, oddać, doręczyć", pradūoti "okrasić jedzenie", užduoti uždavinį "zadać zadanie" (užduoti diržu "zdzielić pasem"), => drw. užduotis f. "zadanie". Refl. duotis "dać się, pozwolić" (Ir šuo nesiduoda mušamas "Nawet pies nie daje się bić"), atsiduoti "pachnąć (zwykle nieprzyjemnie), trącić czym, cuchnąć", atsiduomi kuo SD «pachnę czym», įsidūoti "wdać się, wziąć w czym udział, wmieszać się do czego, wplątać się w co, zadać się z kim"110, nusiduomi SD1 «udawam
110 Też j a k o kalka z pol. wdać sią w kogoś "wrodzić sią (w ojca, matką), odziedziczyć po kimś jakieś cechy wyglądu, charakteru".
135
się» (zapewne kalka z pol.), pasiduoti "poddać się, ustąpić", pasiduomi SD1 «hołduię» ["składać hołd jako akt wyrażający zależność wobec swego zwierzchnika lennego", S Ł X V l J . — Pbsł. inf. *do-C pie. *doh3-C < *deh3-C, por. gr. óiówpi "daję", wed. dddami, 3 os. dddati, aw. daóaiti, aor. wed. adat "dał", gr. eSopev "daliśmy". Ze zmianą *do- > *da-: stpr. dat "dać" i psł. *dati, scs. dań, sch. ddti, pol. dać ts. — Osnowa praesentis *dod-: lit.-łot. duodu "daję", scs. dadątu 3 pl. "dają" (sch. dćide, stczes. dadie, ukr. dadūtb) nasuwa trudności interpretacyjne. Rekonstrukcje w rodzaju pie. *de-doh3-(mi) lub *dóh3-dh3-(mi) są trudne do uzasadnienia. Bardziej wiarygodna wydaje się hipoteza, że *dó-d- jest innowacyjną osnową z epoki prabałto-słowiańskiej, i że została ona utworzona na wzór osnowy *de-d-, ukazującej się w osnowie reduplikowanej prs. "kładę". Por. proporcję dėti:: dedu = duoti:: x (x = duodu). Na osnowie duod-, wyabstrahowanej z prs. duodu, zbudowane zostały formy stlit. praesens atematycznego, por. dūomi "daję" < *duod-mi, duosi "dajesz" < *duod-si, pl. 1. duome < *duod-me, 2. dūoste < *duod-te, 3 os. dūost(i) < *duod-ti (odpowiednik stpr. dast "daje, dają"). Odpowiednik słowiański: scs. darni, 3 sg. dastū. — Drw. od neopwk. duod-: duodinėti iter. "dawać" (por. dėdinėti), wsch.-lit. duodyti a. duodyti iter. "dawać" (parduodyti "sprzedawać", prisidūodyti "przywidywać się"), żm. dūodlioti "dawać", nomina: dūodingas "chętnie dający, hojny" (dūodinga karvė "mleczna krowa"), duodimas SD1 «danie, danina». — Na skutek resegmentacji atematycznej formy 3 os. duos-ti powstał neopwk. duos-, por. duoslūs a. duosnus "hojny, chętnie dający", duosna stlit. "ofiara, żertwa", duosnis SD «datek» (syn. dotilas), duosena "dawanie; dokazywanie; podobieństwo". — Formacja preterytalna daviau, łot. devu pozostaje nadal nieobjaśniona. — Iteratywy opierają się na trzech osnowach: 1. na infinitiwie: duo-styti "dawać" (=> stlit. duostė "dar"111), 2. na praesens: duod-inėti "dawać", 3. na praeteritum: davinėti "dawać". Iteratywno-deminutywne znaczenie ma duolióti gw. "dawać po trochu", z suf. -lio- jak w dėlioti, krćiulioti (por. wyżej dūodlioti). — Zwraca uwagę brak nominów prymarnych, opartych na pierwiastku (duoklė "danina; porcja" jest neologizmem nawiązującym do dókle, zaś dūoklas wariantem do dóklas). — Z rodziną duo- wiąże się kilka drw. wstecznych, które urobiono od złożeń z praeverbiami. Por. np. atada "oddanie tego, co było pożyczone"112 <= atad-ūoti, to z reanalizy cps. ata-duoti "oddać"; parda "sprzedaż" <= pard-ūoti <= par-duoti "sprzedać"; pradai a. pradai m. pl. "omasta, okrasa do potraw" prad-ūoti <= pra-dūoti "okrasić, zaprawić jedzenie". Paralelne nowotwory stwierdza się przy złożeniach z pwk. dėti i stóti (zob.). durys, -ų (-ių) f. pl. "drzwi", daw. gw. dūręs (m.in. SD1). Por. łot. gw. duris, gen. pl. daw. duru, liter, dūrvis, -vju "drzwi" (drw. od *dur-u-), stpr. dauris EV "wrota, Grosthor" (z *duris przez dyftongizację u > au). W jęz. litewskim mamy do czynienia z tematyzacją przez -i- rzeczownika niegdyś spółgłoskowego, por. gen. pl. dūrų, nom. pl. dūręs. Z pdg. apofonicznego *dhuor- :: *dhur-C, *dhur-V (por. wed. dvftrd du. "drzwi", dvarah pl., dūrah acc. pl.) wyodrębniły się prócz durys jeszcze dwie formacje: (1) scs. dvorū "podwórze" (znacz. etym. "miejsce przed drzwiami"):: \ac.fores, -ium f. "podwoje, drzwi", foris adv. "na dworze, z dworu", foras adv. "precz za drzwi", (2) scs. dviri pl.
111
Ten drw. jest podobny do šluost-ė t= šluostyti i do kaūst-ė <= kaustyti. Z jęz. łotewskiego por. "opowiadanie, historia", stdst-ulis "kto lubi opowiadać" stastit "opowiadać". 112
Por. Duok man ant atddos "Daj mi na oddanie". Norėčia dostać trochę pośladu na oddanie".
gaut kiek grūdagalių
ant atados
stast-s
"Chciałbym
136
"drzwi", ros. dverb f. — o budowie wskazującej na pierwotny suf. spółgłoskowy: *duir-ia(por. čet-vir-tū = lit. ket-vir-tas "czwarty" :: lit. ket-ur-i "cztery"). Paralelnym derywatem od antekonsonantycznej postaci SZ jest gr. Ooupóę "zawiasy, na których obracają się skrzydła drzwi lub bramy; oś rydwanu", z *thuariós < *dhur-ió- adi. "dla drzwi, drzwiowy". — Drw. durinykas SD «odźwierny» (syn. vartinykas), durininkas "odźwierny, portier", prieduris m. "miejsce przy drzwiach wejściowych; część stodoły przy wrotach", uzdurys a. ūžduris m. "miejsce za drzwiami", uzdurėlis m. "tylne wejście do chaty; miejsce osłonięte od wiatru". Por. też zwrot laužtis pro atviras duris "wyważać otwarte drzwi". durnas, -a daw. gw. "głupi" — zapoż. z błr. durny, daw. durnyj (por. łot. durns "smutny; oszołomiony, narowisty - o koniu"). Drw. durnybė SD «głupstwo», durnystė a. durnysta "głupota". — durnavotas, -a gw. "głupi" — zapoż. z błr. durnavaty. — durnavoti, -ju, -jau "głupieć; szaleć, awanturować się, hałasować; nazywać kogo durniem" — zapoż. z błr. durnavdcb. — durnius, -iaus daw. gw. "głupiec, dureń" — zapoż. z błr. duranb, daw. durem. durpės, -ių f. pl. "torf" — zmienione z tūrpės, -ių ts. w następstwie adideacji do czas. durti "kłuć". Zapożyczenie z niem. gw. turf(liter. Torf). War. dūrpos, też sg. dūrpa. — Drw. durpėta dirva "torfiasta gleba", durpynas "torfowisko", durpyne "dół na torfowisku", durpinė sb. "miejsce, gdzie kopie się torf", durpinis, -ė "torfowy, (worek) na torf, (spódnica) koloru torfu", sb. "kto kopie torf", cps. durp(i)akasys a. durpkasys "kto kopie torf". — Z pol. torf pochodzi war. gw. tórpas, tórpas, pl. tórpes (rodzaj żeński dostosowany do durpės). Drw. torpynas "torfowisko", cps. torpaėmis m. "czas kopania torfu", torpėmys ts. durti, duriu (zam. *duru), dūriau "kłuć, bóść; kłuć igłą, szyć", też "iść, jechać, postępować z bliska, z tyłu". Odpowiednik łot. durt, duęu, duru "kłuć, uderzać, trącać", egli, priedi durt "wydrążać pień na barć". Cps. atidurti "kłuć do twardego dna", Įdurti "ukłuć", išdurti "wykłuć" (išduriu akis SD «wykalam oczy»), nudurti "zakłuć, kłując zabić", perdurti "przekłuć", SD «przekałam, przeszywam szydłem», pridurti "dodać, (o odzieży) dosztukować", też "następować, iść lub jechać za kim", sudurti "złączyć, związać" (sudurti galą su galu "związać koniec z końcem"). Lit.-łot. dur- przedstawia SZ typu ūrC < *rHC do *derH-C (plit. *dėrC). To ūrC jest intralitewskim obocznikiem do TrC w vb. diriu, dyriau, dirti "drzeć, zdzierać" (zob.). — Drw. durstyti, durstyti iter. "przeszywać, kłuć, -kłuwać, dziurawić, zszywać, sztukować" (łot. durstit, -u, -Tju "przeszywać, grzebać w ogniu; szwankować, jąkać się, potykać się"). Neoosn. durst-: dūrsčioti "chodzić jakby czegoś szukając", dūrstelėti "kolnąć, ukłuć; przyjść do głowy", durstinėti "wiązać, splatać". Nomina: durklas "rożen; wiosło; sztylet, kieł słonia" :: łot. durkls "ostro zakończone żelazo służące do dziurawienia, do zatykania łuczywa" (durklis "zakończona żelaznym zębem tyczka do chodzenia po lodzie"), durtuvas "włócznia, bagnet", pridurkas (zob.), priedura "przybudówka; podpora, zapomoga", prieduraT m. pl. "dolna część sukni, brzeg sukni", prieduras "dosztukowana część ubioru; dodatek; pochwa, nasadka". Przysłówki urobione od czasowników z praeverbiami: įdūrmais a. įdūrmu, įdurmui "w ślad za, śladem, śladami, z tyłu" (por. įdurti), padūrmais "z tyłu, w ślad za, tuż za", padūrmu "w ślad za; wszyscy razem, kupą, gromadą, hurmem; nagle, gwałtem", gw. pabūrmu "wszyscy razem, wspólnie" (por. padurti), pridūrmai(s) "jeden po drugim, tuż za (z tyłu), tuż zaraz po", pridurmu "szybko, natychmiast" (por. pridurti).
137
— WSZ dūr-\ dūris m. "ukłucie, nakłucie; nazwa pewnego ściegu", SD «sztych, ictus», pazeizda nuo g dūrio SD «sztychowa rana», sandūra "zetknięcie się, styk, połączenie", n. m. Antadūrė. Do tego łot. dūrė "pięść; siekiera do lodu, łom; wielkie dłuto do drążenia barci; płaskie dłuto" (war. dūris), dūriėns "sztych, raz, uderzenie pięścią", diirums ts. dūsti, dųstū (*duns-stu <= *du-n-su, gw. dunsii), dusaū, dūsti "zadyszeć się, zadusić się, zgasnąć (o ogniu), snąć (o rybach); tęchnąć, psuć się", refl. atsidūsti "wetchnąć; odetchnąć, odpocząć". Caus. dusinti "dusić (o kaszlu)", apdusinu arklį SD «ochwacić konia» ["konia nabawiać ochwatu, przesypać konia", L.J, uždusinti "zadusić". Altemant dus- stanowi SZ typu sampras. do *dues-, zob. dvėsti. Odpowiednik łot. dust, dušu, dusu "ciężko oddychać, ziajać", piedust "(przed burzą) zrobić się duszno, parno", drw. dusėt, -u, -eju "sapać, dyszeć; drzemać, wypoczywać", atdusėtiės "odetchnąć, nieco odpocząć", sadusėt "spleśnieć (o sianie, mące)". Dubletem do dus- jest łot. tus-: tust, tušu, tusu "sapać, dyszeć, ziajać, stękać, jęczeć" (por. tvest ts.). — Drw. duslūs "zduszony, przytłumiony, niewyraźny (głos), głuchy (odgłos), war. metatetyczny: dul sus ts., dusnd c. "kto cierpi na zadyszkę", dusulys "dychawica, zadyszka", SD «dychawica; ochwat bydlęcy» (=> dusulingas "cierpiący na zadyszkę, dychawiczny"), uzdūsėlis m. "człowiek zadyszany, szybko się męczący", por. łot. sadusėjis gaiss "zaduch, duszne powietrze". Ze słowiańskiego por. scs. vuzduxnąti "westchnąć" < *dus-ne-. — WSZ dūs-: zob. dvėsti. dūšia, gen. sg. dūšios 2 p.a. daw. gw. "dusza, duch" — zapoż. z pol. dusz.a (stąd też stpr. dusi EV "dusza, Sele", obi. sg. dūsin, daūsin, doūsin). — Cps. dūšiažudys SD «kacerz, hsereticus» — kalka z pol. daw. duszobojca "człowiek powodujący utratę zbawienia (o heretykach)" ( S Ł X V I ) , dūšmišė "msza za duszę, za zmarłego". dvaili arkliai m. pl. SD «podwoyne konie», dvaili SD «cug koni podwoyny", dziś gw. dvailas adi. "podwójny", dvailaT, -ų sb. "para koni" (arklius įdvailūs sukinkyti "sprząc konie w parę", dvailais važiuoti "jechać parą koni"), dvailis m. "bliźniak". Leksem dvailma w gwarach obocznik dveil-: dveilai, dveilis. Obie postaci sprowadzają się do złożenia, z jednej strony dvi-eilis "należący do pary, stający z kim w jednym rzędzie", z drugiej strony dvi-ailis ts., z gwarowym refleksem ai- < ei-. Por. dvieiliai ratai "wóz zaprzężony w parę koni". W pierwszym członie złożenia tkwi liczebnik "dwa" (zob. s.v. dii), w drugim sb. eilė a. eilia "rząd, kolej". Granica morfologiczna została zatarta na skutek elizji i w hiacie oraz kontrakcji (por. vieneilis < vienaeilis "jednorzędowy"). — Drw. dvailinti "podwoić; przyprząc konia", pridvailinti'. Vienas arklys tokiam kely nepatrauks ratų, pridvailink kitą arklį "Jeden koń po takiej drodze wozu nie pociągnie, przyprzęgnij drugiego konia", sudvailinti "zdwoić; (konie) złożyć w parę", susidvailinti "ułożyć się, umówić się z kim; zwąchać się"; dvailyti, -iju, -ijau 1. "sprząc (konie) w parę", 2. "tłuc, siec, bić", dvailiju SD1 «chłostam» (syn. plaku), išdvailiju SD «wzbieram kogo», pridvailyti "przyprząc", sudvailyti "zaprząc parę koni", przen. "zjednoczyć, spoić, zdwoić"; sudvailūoti "(konie) spętać w parę (żeby nie skakały przez płot)". Neoosn. dvaily-: išdvailymas SD «bicie» (syn. mušis, plaktė). — N. m. Dvailiniai. dvaras 1. "dziedziniec, podwórze", 2. "majątek ziemski, dwór", 3. "pałac" — zapoż. z błr. dvor lub z pol. dwór, dworu "majątek ziemski wraz z obszernym domem mieszkalnym". — Drw. dvarionis, -ies "pan z dworu, ziemianin, dworzanin", dvarystd "pańszczyzna" (por. kunigysta), dvarystės a. dvarystos f. pl. ts., dvarystė SD1 «dworstwo», dvariškas, -a "należący do dworu, dworski", SD1 «dworski», SD «nadworny», dvariškis, -ė "chłop pańszczyźniany; sługa we dworze; dworak". Cps. dvarlaukis < dvaralaukis m.
138
"pole dworskie" (por. laūkas), dvarponis m. "właściciel dworu, obszarnik" (por. ponas), dvarvietė "miejsce, gdzie znajdował się dwór" (por. vieta). — W SD s.v. dwor, aula znajdujemy didzianamė, senis gyvenimas didžiūnų. Zob. też dvarčius. N.B. Czasem niesłusznie podaje się wyraz dvaras za rodzimy, prapokrewny ze scs. dvorū (zob. dūrys). — N. m. Dvaras, Dvaralis 2x, Dvareliai 3x, Dvarelis 2x (=> Dvarėliškiai 4x), Dvarykščiai 5x, Dvarykšcius 2x obok Dvaryščiai (insercją przed če), Dvarininkai, Dvariškiai 2x, Dvariškiai 4x, Dvariūkai 2x, Dvaronys, cps. Dvaralaūkiai, Dvaramiškis, Dvarapievis, Dvargaliai, Dv arkeliai, Dvarlaukis, Dvarpėlis, Dvartiškiai, Dvarviečiai 13x oraz Aukštadvaris 10x, Laukdvariai, Pūsdvaris (*Pūsta-dvaris), Senadvaris 4x, Sendvariai. dvarčius, -z<ms SD 1. «dwor we wsi, villa», 2. «folwark, praedium, villa fructuaria» — zapoż. z błr. dvorėc, dvorca. War. gw. dvarčius "folwark". — Drw. dvarčėlius SD «folwarczyk». — N. m. Dvarčiai, Dvarčiai 2x, Dvarčiai, Dvarčius 2x, drw. Dvarcėnai, Dvdrčininkai 3x, DvarČiškiai 2x. dvasas SD «dech, tchnienie; duch, rozumna bez ciała rzecz», dziś dvasas "cherlak, zdechlak", piktas dvasas "diabeł" (dosł. "zły duch"). Drw. apofoniczny *dhuos-o*dhues- "oddychać", który tak się ma do SE dvesiū "zdycham" (zob. dvėsti) jak kvapas do kvepiū (s.v. kvepėti). — Drw. dvasna "śmierć; zdechlak, nędzne stworzenie; padlina". Vb. denom. dvasauju "przymieram głodem", SD «tchnę, spiro», => dvasavimas SD «tchnienie, halitus, spiritus». — Obok tego: išdvasa c. "cherlak, zdechlak", też o chudym, słabym zwierzęciu <= išdvesiu (syn. išdvėsa, išdvėsėlis, z wokalizmem prt.-inf.), nūodvasa c. "zdechlak" <= nudvėsiu. Por. jeszcze: atadvastis, -ies f. "oddech, tchnienie", SD 1. «oddech», 2. «oddechowa dziura, spiramentum, cauemulae»113 (=> atadvastingas SD «oddechowy»), atdvasis m. "oddech; otwór dla powietrza (w miechach)", atdvastis f. "oddech, wydech; odpoczynek" (be atdvasčio adv. "bez przerwy, bez wytchnienia"), atdvasčius ts., bedvasis "martwy", bedvasis žmogus "bezduszny człowiek". Zob. też dvasia. dvasia 2 p.a. "dech, oddech" (gaudyti dvasią "chwytać dech, łapać oddech", be dvasios "bez tchu"), 2. "duch, właściwości psychiczne człowieka, świadomość" (tvirta dvasia "mocny duch", kelti dvasią "podnieść na duchu"), 3. "dusza" (Dvasia kūno ir kraujo neturi "Dusza nie ma ciała ani krwi"), Šventoji Dvasia "Duch Święty" (trzecia osoba Trójcy w religii chrześcijańskiej). Odpowiednik łot. dvaša "duch, tchnienie, oddech, para, opar". — Drw. z suf. -ja- do dvasas (zob.). — War. dvasė 1. "tchnienie, dech", 2. "duch" (pikta dvasė "diabeł", dosł. "zły duch"), Šventa Dvasė "Duch Święty". dveigys "dwuletnie zwierzę domowe, dwulatek" — z *dveikys z perseweracyjnym udźwięcznieniem ik > ig. Podobnie treigys "trzylatek" z *treikys. Formacja z suf. -kys do dvej-, trej- jak w dveji, treji mėtai "dwa, trzy lata". Co do sonoryzacji obstruentu w pozycji po i por. kraigas < kraikas, svaigūs < *svaikūs, tvaigas < tvaikas. Podobna zmiana rk > rg wyjaśnia brzmienie ketvergis, vienėrgis (zob.). dveji, f. dvejos "dwoje, dwie", n. dveja "dwoje" (dveja tiek adv. "dwa razy tyle". Jis dveja tiek didesnis "On jest dwa razy większy"). Ze zmiany *dvaj-, za czym przemawiają takie odpowiedniki, jak scs. duvoji "podwójny, dwojaki" (psł. *dvoj!), gr. óoioi, du. óoió "obaj, dwaj", wed. dvaya- "podwójny, w parze", < pie. *duoi-ó, drw. na
113
T o drugie znaczenie nie zostało odnotowane w LKŽ I 352.
139
SO od allomorfu *dui- (zob. dvi°). Wtórne e przed j ukazuje się np. w sejonas (zob. sijonas). — Drw. dvejaip adv. "dwojako", dvejetas "dwoje" (Mūsų buvo dvejetas "Było nas dwóch, dwoje") < *dvej-atas (por. suf. -at- w łot. divata, gw. dujata "we dwoje", jak też w lit. vienatis "samotność"). Kontrahowany war. żmudzki brzmi dvėitas "dwoje"; akut tłumaczy się wzdłużeniem zastępczym. —dvejopas "dwojaki, dwoisty", SD1 też «sowity, geminus, duplus, duplex, abundans» (w SD stoi obok polonizmu dvejokas, por. trejokias). — Vb. denom. dvejoti "wątpić, wahać się" (por. niem. zweifeln), dvėjinti "podwajać", SD ing dvi dali skiriu, dvejinu «dwoję, dzielę na dwie części», dvejintis "dwoić się". dvėktis, dvėkiūos, dvėkiaūs "oddychać, dyszeć": AJ dvėkiūos atsistojąs, ir tu atsidvėk, kad pailsai "Ja dyszę wstawszy, i ty odetchnij, abyś odpoczął", dvėkūoti "oddychać, dyszeć". Morfem dvėk- stanowi WSE do *dvek-, podobnie jak dvės- do dves-(zob. dvėsti), drėb- do dreb- (zob. drėbti). Bez nawiązań zewnętrznych. Pod względem budowy można pwk. *duek- < *dhue-k- zestawić z pie. *dhue-h2- "dymić, odymiać; tchnąć; wydzielać woń" (zob. dūmai, dunėti)UĄ. — SZ typu RiT <= ReT, dvik-\ padvikti, -dviksta, -dviko "zacząć cuchnąć, śmierdzieć": Kaip tik linus ištraukia, tai oras per penkis viorstus padviksta "Jak tylko wyciągają len [z moczydła], to powietrze na pięć wiorst zaczyna śmierdzieć". Paralela: dvis- <= dves- s.v. dvėsti. — SO dv ak-: dtdvakas "oddech, wydech, zapach z czegoś bijący (np. z beczki)", dvakas "powietrze; ciężkie powietrze, zaduch, smród", przen. "głupiec", dvaklas "człowiek głupi, głupawy, półgłówek", dvakna "znoszone, zużyte odzienie", przen. "głupiec", dvdknos f. pl. "pierzyna mało piór w sobie mająca". Vb. denom. dvdkti, dvankū, dvakaū "bzikować, głupieć", dvakėnti "iść, biec bez celu", išdvakėti, -ja, -jo "stracić zapach, moc, zwietrzeć (np. o piwie)", dvakinėti "chodzić, biegać tu i ówdzie bez celu", dvakndti "biegać co tchu przy robocie; powiewać na wietrze (o odzieniu)". — WSO dvok- < *dvak-: dvokti, dvokiu, dvokiaū "śmierdzieć, cuchnąć", dvokas a. dvokulys "smród". — SZ sampras. duk*dvek-115: duk-sėti, -sėja, -sėjo "oddychać, wzdychać, dyszeć" (war. dūksėti). Osobno zob. dukslūs. — WSZ dūk-: dūkti, dūkstū, dūkaū "wściekać się, złościć się; (o dzieciach) szaleć, swawolić, dokazywać; wietrzeć, ulatniać się", padūkstu SD «głupieię» (syn. pasvaigstu), => vb. denom. padūkinu SD «głupiem czynię» (syn. pasvaiginu kų). por. łot. apdūkt, -stu a. -ku "zachmurzyć się - niebie; wpaść w oszołomienie, zgłupieć"; stlit. dūksėtis, 3 os. prs. dūksis DP "ufać, dufać, kochać się, wspierać się", diiksiuosi SD «ufam». Nomen: dūkas "szaleństwo, szał, wściekłość" :: łot. dūks "oszołomiony, ogłupiały, zwariowany". Neoosn. dūks-: padūksinti DP "uwielbić, rozmnożyć", padūksi:s SD «ufanie, ufność». dvėsti, dvesiū, dvėsiaū "o zwierzętach - zakończyć życie, zdechnąć, zdychać", išdvėsti "wywietrzeć, zwietrzeć", nudvėsti "zdechnąć", padvėsti "zdechnąć, paść". Odpowiada łot. dvėst a. dvėst, -šu, -su "tchnąć, chuchać, oddychać, tracić dech, ciężko oddychać, stękać". Tu też wariant z tv-: tvest, tvesu, tvesu "sapać, dyszeć, ziajać". Pbsł. *dues- / *dus- < pie. *dhues- / *dhus- "oddychać". — SE dves-: dvesiū (prs.), drw. dvesėti, -ju,-jau "łapać powietrze, oddychać" (łot. dvesėt, -ėju "kaszleć, sapać, dyszeć"). Nomina: dvėsas "cherlak, zdechlak", dvėsena gw. "padlina, ścierwo" (suf. -eno), dveskd "zdechlak".
114 Wymiana spółgłoski zwartej i laryngalnej w wygłosie bliskoznacznych pierwiastków pie. zachodzi np. w wypadku *kleuk- (zob. šliaukti) :: *kleuH- (zob. šluoti, slavu) :: :1:kleud- (gr. "oblać, opłukać"). 1,15
Por. dus- <= dves- (s.v. dūsti, dvėsti), dulk- <= dvelk- (s.v.
dulkėti).
140 Por. łot. dvese "ciężki oddech", dveselis "dychawiczny człowiek". — WSE dvės-: dvėsiaū (prt.) oraz drw. dvėsčioti "tchnąć" (m.in. DP), też "powoli zdychać", dvėslnti "głodzić, morzyć głodem". Nomina: dvėsa "chudzielec, chude zwierzę", dvėsena "padlina", dvėseliena a. dvėselena ts. (brak formacji pośredniej *dvėsel-, por. łot. dvėsele "oddech, dusza, duch"), dvėska a. dvėsla "zdechlak", nudvėsėlis "zdechlak". — SZ ma dwojaką postać: 1° dus- (typ sampras., lit.-słow.), zob. dūsti, 2° dvis-: dvisti, dvistū / dvystū (z *dvins-stu <= dvinsū gw.), dvisaū 1. "zaśmierdzieć się", 2. "palić się bez płomienia, tlić się, żarzyć się", apdvisti "stęehnąć, zacząć trącić, cuchnąć", išdvisti "zwietrzeć, wywietrzeć; zgasnąć", uždvisti "zepsuć się - o wodzie w zamkniętej studni; zgasnąć". Drw. dvisėti, dvisi, -ėjo "trącić czym, cuchnąć, śmierdzieć; stawać się zepsutym, tęchnąć (w zamknięciu)", też o niewietrzonej izbie, dvisinti: uždvisinti "zgasić, stłumić ogień". Nomen: dvisa "cuch, nieprzyjemny zapach (niektórych roślin)". — WSZ dūs-: dūsiū, dūsėjau, dūsėti "dyszeć" :: cs. dyšę, dyšati (*dūx-e-), ros. dyšū, dyšatb, pol. dyszą, dyszeć; dūsauti "wzdychać", dūsuoti "sapać, dyszeć". Nomen: atodūsis a. atdūsis m. "oddech, westchnienie; wytchnienie, odpoczynek po pracy" (por. atokvėpis ts.). N.B. Łot. dūša "das leibliche und seelische Befinden" może być zapożyczeniem z ros. dušd, acc. sg. dušu "dusza, Seele". — SO dvas-: dvasas (zob.), dvasia (zob.). dvi 0 " d w u - " w p i e r w s z y m c z ł o n i e z ł o ż e ń ( z o b . dū o r a z tń°): dviakė " d w ó j k a w kartach", dviąsis "o d w ó c h u c h a c h ( d z b a n ) " , dviaukštis "dwupiętrowy", dvigalvis " d w u g ł o w y ( o r z e ł ) " , dvikartis " d w u k r o t n y , p o d w ó j n y " (por. kartas), dvikinkis " d w u k o n n y " , dvikčjis " d w u n o ż n y " ( p o r . p i e . * d u i - w w e d . dvipat, gr. ó i T i o u ę , ł a c . bipės), dvikova " p o j e d y n e k " , dvilinkas " w e d w o j e z ł o ż o n y , p o d w ó j n y " ( p o r . linkti), dvilypis " p o d w ó j n y , d w o i s t y ; o b ł u d n y , f a ł s z y w y " (por. lipti I), dvimetis " d w u l e t n i " , dviratis m . "rower", dviratis " d w u k o ł o w y " , dvisėda a d v . " w e d w ó c h , w e d w o j e ( j e c h a ć n a k o n i u ) " , dvišakis " r o z d w o j o n y , r o z w i d l o n y , r o s o c h a t y " , dvišalis " d w u s t r o n n y , o b u s t r o n n y " , dvitrynis "(jajko) z d w o m a ż ó ł t k a m i " , dvivamzdis m . " d w u r u r k a , d u b e l t ó w k a " , dvivėrės dūry s f. pl. " d w u s k r z y d ł o w e d r z w i " . — N. m . Dvikapiai, Dvilikiai, Dvirėžiai. dvidešimt "dwadzieścia", gw. dvidešim, dvidešimts. Nie jest to złożenie typu dvigubas, lecz wynik uniwerbizacji grupy dvi dešimti "dwie dziesiątki", której człony się deklinowały. Gdy doszło do apokopy zakończenia -i (z pochodzenia końcówka nom.-acc. du.), wyraz stał się nieodmienny. dviese adv. "we dwoje", starsze dviesu. Skostniała forma loc. pl. liczebnika dū, dvi, < *duoi-su (por. dat. dviem, instr. dviem). dvynas, -a adi. "bliźniaczy", sb. dvynas a. dvynys "bliźniak" (łot. dvinis), pl. dvynai di. dvyniai "bliźniacy". Osobliwa morfologia: dvy- jak w cps. dvylika "dwanaście" (gdzie y nie jest pierwotne, zob. s.v.) oraz neosuf. -na-. Por. segment n w łac. bini adv. "po dwóch", też "dwaj, para", < *duis-noi. Neoosn. dvyn-: dvynūkai m. pl. "bliźnięta, dwojaczki", gw. dvynickai a. dvynickiai ts. Zob. trynai. džiaugtis, džiaugiuos, dziaugiaūs "cieszyć się, radować się, weselić się", atsidžiaugti "nacieszyć się". Bez dobrej etymologii. — SZ dug-: išdugūs "przebiegły, mądry, dowcipny". Poza tym zastąpione przez dziug- (wyrównanie do SE), por. nudžiugti, -džiungū, -džiugaū "ucieszyć się", pradžiūgti ts., caus. džiuginti "cieszyć, radować", nomina: džiugesys "radość", džiugūs "radosny, rozradowany", SD «rzekotliwy» ["wrzaskliwy, chrapliwy", L.]. — WSZ džiūg-: džiūgauti "bardzo się cieszyć, być ucieszonym".
141
džiauti, džiduju, džioviau "wieszać do suszenia, suszyć" :: łot. žaūt, zaūju a. zaūnu, žavu ts. < pie. *dheuh2-. SZ *dū-C < pie. *dhuh2-C: dūmai "dym" (zob.). — Nowy SZ džiū-C (gdzie j ' na wzór SE): džiūti, džiūsta di. džiųva, džiūvo "schnąć" (=> neopwk. džiūs-: džiūskis m. "chudzielec", por. snūskis). Drw. nudžiūdinėti intr.: Nelyja, tai nudžiūdinėja viskas "Nie ma deszczu, to wszystko wysycha", paišdžiūdinėti tr.: Balos paišdžiūdinėjo "Bagna powysychały", džiūdinti "suszyć". Nomina: džiūsna 1. "gruźlica", 2. "człowiek lub bydlę wyschłe" (por. lūšna, rėksna), war. džiūsna ts., džiūtis f. "posucha, spiekota", SD «suchoty choroba» ["gruźlica"], por. džiūstu SD «suchoty mam». — SZ-V džiuv-: ažudžiuvo pažeizda SD «zapiekła się rana», džiuvlnti "suszyć" (Saulė kaitina, šieną džiuvina "Słońce przygrzewa, suszy siano"). Nomina: džiūvėsis m. "zeschła kromka chleba; człowiek wychudły, wysuszony", džiuviėnis m. "chudzielec", džiuvimas "suszenie" (liter, džiūvimas), džiuvinys "to co przeznaczone do suszenia; to co wysuszono". — WSZ-V džiūv-'. nudžiūvo "wysechł", išdžiūvėti, -ėja "(powoli, stopniowo) wysychać, chudnąć". Nomina: džiūva "upał, skwar; suchoty", džiūvė "posucha; suchoty", džiūvėsis m. "sucharek", sudžiūvėlis m. "ktoś zmizerniały, cherlak", džiūvimas "schnięcie". — O formacji infigowanej *duna < *dhu-n-h2-e- zob. s.v. dunėti. — Intens. džiaustyti "suszyć", apdžidustyti "pozawieszać w koło (do suszenia)". Por. łot. žaūdėt "suszyć (ryby, mięso, zboże, siano, bieliznę)". Nomina: džiauta a. džiautas "przedział w suszarni zboża; podwieszany pod powałą kosz do suszenia serów" (sūrdžiautė ts.), dziduklai m. pl. "tyczki używane do rozwieszania sieci". Por. łot. žaūtuve "miejsce, gdzie coś rozwieszono do suszenia", žaude "suszarnia ziarna". — WSO džiov- < *džiau-: džioviau (prt.), drw. džiova 1. "susza, suchość", 2. "gruźlica, suchoty" (=$ džiovininkas "suchotnik, gruźlik"), džiovinti "suszyć (siano, grzyby)", daw. "wędzić", džiovinu SD «wędzę mięso, ryby».
E, Ė ėdai, ėdai "jedz!, żryj!" — forma ipv. z ptk. -ai dodaną do pierwiastka czas. ėsti (zob.). Np. Kol turi — ėdai, nebeturi — kentdi "Póki masz —jedz, jak już nic masz — cierp". Nu, šunie, ėdat ėdai "Teraz, psie, żryj żryj". ėdra "pasza, karma; apetyt; zgryz" — drw. na -rd- do ėdu, ėsti (zob.). — Drw. ėdrašas "żarłok" (por. lavašas "ślamazara"), ėdrūmas "obżarstwo, żarłoczność", ėdrūnas "żarłok, obżartuch", ėdrūs "niewybredny w jedzeniu, żarłoczny, łakomy, łapczywy; jadalny, strawny (o trawie)", SD «strawny, esculentus». Vb. denom. ėdrauti a. edróti "żreć po trosze", ėdrinėti ts. eglė 1. "jodła, Abies", 2. "świerk, Picea". SD eglė «jedlina» (łot. egle "świerk"), gw. aglė "jodła". Ze zmianą dl > gl z lit.-łot. *edl-iia-. Nazwa spokrewniona z jednej strony ze słowiańską *edl-a- "jodła, świerk", por. pol Jodła (stąd zapożyczono stpr. addle EV "Tanne", tj. Picea excelsa), czes.jedle, ūz.jedVa "jodła", cs.jela "świerk, Picea", ros. jelb "jodła", z drugiej strony z łac. ebulum n. albo ebulus, -ż~f. "bez karłowaty, Sambucus", < pie. *h,edh-lo-. — Drw. eglynas "świerczyna, las świerkowy", eglinis "świerkowy", SD «jedlinowy», eglinės malkos f. pl. "drwa świerkowe", eglutė "świerczek, jodełka, choinka". — N. m. Ėgliai, Eglaitė, Eglynai, Eglinė 2x, Eglyne 2x, Egliniai, Eglytė, cps. Eglynlaukis. N. rz. Eglė, Eglesys 2x, Eglyšė, cps. Ėglupis. — WSE ė g-: ėglis a. ėglis m. "jałowiec, Iuniperus", war. ėglius, ėglius, jėglys, jėglius (por. łot. paegle, paeglis
142 "jałowiec", war. paegle, paeglis), => eglynas "krzaki jałowca, lasek jałowcowy" (por. łot. paegliens "krzak jałowca"), ėglištis m. "wielki, rozrośnięty jałowiec". Przy uwzględnieniu wahania nagłosu ė-/jė- trzeba tu dołączyć jėglė "cis, Taxus baccata". — N. m. Ėgliškiai 4x, cps. Ėgliabaliai, Ėglupiai, Ėglupis. eibė 1. "moc, mnóstwo, wiele" (war. aibė), 2. "szkoda, strata" (Audra padarė daūg eibių "Burza wyrządziła dużo szkód"). Bez etymologii. — Drw. ėibininkas "szkodnik, psotnik". eidamas, -a ptc. contemporale "idąc", np. Pamaži eidamas, nepavargau "Powoli idąc, nie zmęczyłem się", stlit. Eidami mokykiat visas žmones Mž "Idąc, nauczajcie wszystkich ludzi". Z pochodzenia jest to ptc. prs. pass. na -ma- do zanikłego prs. *eida "idzie" < *hjei-dhe-. Odpowiednik słowiański: scs. idą "idę" (izidę "wychodzę", vūnidą "wchodzę, wstępuję"), czes. jdu "idę", najdu "znajdę" < * j i d Q (inf. czes. jiti "iść"), pol. idą, iść (daw. ič). Rekonstrukcja prs. *h,ei-dhe- lub *h,i-dhe-116. — Resegmentacja *eida-mas eid-amas (por. neś-amas "niesiony" :: nešti) wytworzyła neopwk. eid-: eidinėti iter. "chodzić", sueidinėti "schodzić się, zbierać się" (osobno zob. eldinė), eidinti caus. "zmuszać do chodzenia", nueidinti "kazać pójść, kazać odejść", eidyti iter.: apeidyti "obchodzić", sueidyti "schodzić się". — Z kolei w momencie, gdy pierwotne *eida-mas weszło w zależność motywacyjną od inf. eiti, doszło do resegmentacji ei-damas, a wynikiem tego było usamodzielnienie się -dama-jako neosufiksu (por. nėš-damas, f. neš-damd "niosąc"). N.B. Zróżnicowanie funkcyjne prs. atematycznego eit(i) i prs. na -d-, *eida, pozostaje niewyjaśnione. eldinė a. eidinė "inochód, bieg konia odznaczający się tym, że stawia on obie prawe nogi na przemian z obiema lewymi", gwarowo też "stęp, krocz, najpowolniejszy, miarowy chód konia": Važiuoja per tiltą eidine "Jedzie przez most stępa". Por. daw. eidinė SD «jednochoda», (eydiny iot) SD «stępią iachać;» ["eidine joti"]. Formalnie jest to nomen derywowane od neoosn. eidinpor. eidinti "kazać iść, zmusić do chodzenia" jako kauzatyw do eiti (etymologicznie: caus. na -inti do prs. *eida, o czym zob. s.v. eidamas). — Drw. eidinykas SD «jednochodnik, stępak», liter, eidininkas "inochodziec" :: łot. eidenieks "stępak" ob. aideniėks, aidiniėks ts. (aideniski iet "iść stępa"). Zob. też j odininkas. eiga 4 p.a. "chód, sposób chodzenia", przen. "proces, tok (pracy), bieg (sprawy)" oraz formacje prefigowane: apeiga a. apeigos f. pl. "obchód, rewir leśniczego; obrzęd (weselny, religijny), obrzędy", SD apeiga «obchod; obchodzenie», apieiga "doglądanie domu i dobytku; zachowanie (ludzkie)", ažueiga SD «zaście w drogę», išeiga (zob.), sąeiga DP "schadzka", sueiga "zejście się, spotkanie, zebranie", SD «bractwo [syn. brolystė, draugė]', bunt, spiknienie [syn. maištas piktųjų]', cech [syn. draugė]', schadzka», sueiga visotinė Totorių «horda Tatarska», sueiga kanonykų «kapituła kanonikow», sueiga minykų «kapituła mniska», mužikų sueiga «chłopstwo»; užeiga SD «nadeście» (syn. užėjimas). —
116 W c z e ś n i e j segmentu *-d h - nie łączono z formantem prezentalnym. W i d z i a n o tu raczej partykułą *d h i pie. imperatiwu: *(h,)i-d h i "idź" > psł. *jidT (por. wed. ih( "idź", gr. i'0i ts. Slawiści p r z y j m u j ą , że na podstawie rozkaźnika *jTdT rozwinęło się prs. *jidQ, scs. idą "idą". Na to trzeba powiedzieć, że nie znamy żadnych innych form praesentis, które by zawdzięczały swą formą pierwotnemu rozkaźnikowi. Poza tym jest g o d n e uwagi, że jęz. litewski, który nie zna ani jednego rozkaźnika z ptk. pie. *d h i, rozporządza specyficznie prezentalną osnową e i-da-.
143
Drw. od czas. eiti "iść", susieiti "zejść się" itp. z rzadkim sufiksem -ga-ul. Por. łot. straūga "nisko położone, grząskie miejsce" :: słow. struga "prąd wody, strumień" <= pbsł. *srau-ga- od pie. *sreu- (zob. sravėti). — Od neoosn. eig- utworzono: eigastis, -ies f. lub -scio m. "sposób chodzenia", eigulys "leśnik", eiguva "rewir leśny, leśnictwo". eiklūs, -i "szybki, prędki, rączy; kto lata z miejsca na miejsce", np. Eiklūs arklys — eina ir eina ir vis nepriilsta "Dzielny koń — idzie i idzie i mimo to nie męczy się", Jo arkliai labai eiklūs "Jego konie są bardzo szybkie", eiklūs žingsneliai m. pl. "szybkie kroki". Drw. dewerbalny od eiti "iść" utworzony neosufiksem -kłus. Morfem ten ma swe źródło w formacjach denominalnych typu girklūs "kto się chwali, przechwala" <= girklas "chwalenie; pochwała", które zreinterpretowano jako dewerbalne, w tym wypadku: gir-klūs <= girti "chwalić". War. sonoryzowany: eigliis "szybki, prędki" (por. žirglės < žirklės). — Drw. eiklininkas b.z.a.: Mano žirgas eiklininkas "Mój rączy koń (rumak)", eiklūmas "prędkość, szybkość (konia)". Vb. denom. eiklinti "ujeżdżać, układać do biegu". eikš "chodź tu!" — z apokopy eikše, to z eik ("idź, chodź", ipv. do eiti) + ptk. šė, dawniej šen. — Forma 2 pl. ipv. eik-šą-kit(e) "chodźcie tu!" oraz eik-šen-kit(e) ts. ma zakończenie -kit(e), które przejęto z ipv. eikit(e) "idźcie!" (< ei-ki-te). War. eikšėkite, eikšite, eikšte, eikšta "chodźcie tu!". eikštė 3 p.a. gw. 1. "plac", 2. "bród", np. Čia mūsų eikštė par upecy t.y. mes vis čia einame "Tu (j e s t ) nasze przejście przez rzekę, tj. my tu zawsze przechodzimy". Ze zmianą kš < ks z *eikstė (k wsunięte przed grupę st, por. ėkštūs), to z *eist-ć "przejście, przechód" <= *ei-styti "chadzać", frq. do eiti. eikvoti, -ju, -jau "nieoszczędnie używać, szastać, trwonić (pieniądze, majątek), marnotrawić, tracić" (war. aikvoti), SD eikvoju «szafuię czym», išeikvot «wyszafować co» (syn. išrast). Bez dobrej etymologii. Być może z wtórnym v na miejscu /. Por. eiklóti "szastać, trwonić", analiza: eikl-oti, vb. denom. do eiklūs "szybki, prędki" (zob.). Por. čiurvėnti < čiurlenti, vb. denom. do čiurlas, čiurlė. — Neoosn. eikvo-: eikvojimas SD «szafowanie», eikvotojas SD «szafarz». eilė 4 p.a. "rząd, szereg, warstwa, kolej, kolejność, linia, porządek, szyk", gw. eila ts.; eilia SD «rząd, szyk», eilia unt ko «koley na kogo», eilia giminės «linia rodu. familiey», eilia namų «pierzeia, połać», eilios ne laikau SD «wykraczam, ustępuię z porządku», eilių darau «szykuię». Obok tego war. z gwarową zmianą ei- > ai-\ ailė (b.z.a.), ailici, aila "rząd, szereg". Odpowiedniki łot. 1° eila "rząd, szereg", 2° ailci, aiU\ aiĮa ts., 3° iela "ulica w mieście, rząd (snopów), stos (drewna)". Derywaty na -/- od czas. eiti "iść". Co do strony semazjologicznej por. gr. OTOI^OC; "rząd, warstwa (ułożonego kamienia), szereg (żołnierzy), szyk wojenny (okrętów), rząd pali, tyczek do rozpinania sieci" jako drw. od czas. otei^o) "iść, kroczyć, przychodzić". — Drw. apieilia SD1 «obrząd, ceremonia» (co do hiatu zob. s.v. cikti), eilalė perbraukta SD «linia», eilinis "kolejny", sb. "szeregowiec", neeilinis "nieprzeciętny, niepospolity, nadzwyczajny". Cps. eilėraštis m. "wiersz", eilėdara "wersyfikacja", eiliadarys "wierszokleta", SD «sporządziciel, ordinator», eiliakalys "wierszokleta" (por. kalti). Vb. denom. eilyti, -iju, -ijaw. eiliju SD «sporządzam co» (brak w LKŽ), eiliju karių SD «szykuię woysko», sueiliju SD1 «porządzam, ordino,
117
Otrębski 1965, 297 uważał, że eiga jest z p o c h o d z e n i a z ł o ż e n i e m t a u t o l o g i c z n y m pierwiastków eiti i góti.
i że d o p i e r o z biegiem czasu zostało o n o zinterpretowane j a k o twór sufiksalny: *ei-ga-. N a s t ę p s t w e m tego była e m a n c y p a c j a neosufiksu -ga.
144
dispono», nopeilytinai SD «nieokreśnie, indefinite, infinite»; apeilioti: neapeiliotas SD «nieokreszony, nieopisany, infinitus, interminatus». Zob. też dvaili. einamas, -a "taki, który służy do chodzenia; bieżący" — ptc. prs. pass. do einu "idę" (zob. eiti). Np. Čia kelelis pėsčių einamas "Tu [jest] dróżka, którą chodzą piesi". Durys visiem einamos "Drzwi, przez które wszyscy przechodzą, tj. przez wszystkich używane". Jos tada buvo dienos einamos "Jej wtedy wypadały dni, w które musiała chodzić" (do roboty, na pańszczyznę). Zob. war. ejamas s.v. eiti. — Drw. einamasis vietininkas "miejscownik oznaczający cel ruchu, illativus", einamoji sąskaita "rachunek bieżący (w banku)", neoosn. einam-: einamdkas "kto nigdzie nie zagrzewa miejsca, kto przenosi się z miejsca na miejsce" (por. ein-dkas)\ neprieinamas "niedostępny, nieprzystępny, (rzecz) nie do zdobycia", pereinamas "przechodni, przejściowy" <= pereina "przechodzi". ėinis, -io m. "ptak brodzący drop, Otis tarda; hubarka długoczuba, Otis tetrax". Najwidoczniej drw. na -io- od adi. einiis, -i "szybko chodzący, ruchliwy", które miało za podstawę neopwk. einprs. eina "idzie, chodzi" (zob. eiti). Akut metatoniczny. Znacz, etym. "ptak szybko chodzący". Por. fakt, że psł. *dropi m. "Otis tarda" (pol. drop ob. dropia, czes. drop, sch. droplja) jest wywodzone od pwk. pie. *dr-ep- "biec, biegać", por. sti. drapayati "zmusza do biegu". — N. rz. Ein-autas, cps. Ein-upis. eita ptc. prt. pass. rodzaju nijakiego do eiti (zob.) w konstrukcji z podmiotem o formie gen., np. Čia nesenai žmogaus eita "Tędy niedawno szedł człowiek". — Inne formy rodzajowe: Čia mano eitas kelias, eita vieta "To droga, którą szedłem; to miejsce, przez które szedłem". eiti, prs. einu (war. *eju, eimū, eitu), prt. ėjau (war. ejaū) "iść". Cps. anteiti żm. "wejść, nadejść, natrafić na co, znaleźć; zająć, okupować", ateiti "przyjść, nadejść, dojrzeć" (įmetus ateiti "osiągnąć dojrzałość"), też "wyzdrowieć" įeiti "wejść, wchodzić", išeiti "wyjść, wystąpić (z brzegów), ruszyć (ledai išėjo "lody ruszyły"), ukazać się drukiem, przejść (išeiti gerą mokyklą "przejść dobrą szkołę"), zejść (z drogi)", nueiti "pójść, dojść, przejść, odejść, odjechać, zejść", pareiti "przyjść (do domu), wrócić (z wojny)", przen. "zależeć, być zależnym" (Šis dalykas nuó manąs nepareina "Ta sprawa nie zależy ode mnie"), pereiti "przejść, przechodzić", SD pereit «schodzić pola, lasy» (syn. pertekinėt), sueiti "wejść w całej grupie; skończyć się, minąć; schodzić się, stykać się, graniczyć; krzyżować się", užeiti "zajść (z tyłu), zarosnąć (chwastami)", przen. "nastąpić, zacząć się" (užėjo šalčiai "zaczęły się mrozy"). Refl. eitis "powodzić się": Kaip einasi? "Jak idzie?" Man nesieina kiaulės — vis serga ir serga "Nie wiedzie mi się ze świniami — wciąż chorują i chorują". Tinginiui visi darbai neinąs "Leniowi żadna robota się nie udaje"; atsieiti "kosztować, mieć cenę; wieść się" (Mums viskas sunkiai atseina "Nam wszystko przychodzi z trudem"), też "przyjść do siebie", "wypaść, zdarzyć się" (Gyvenime visaip atseina "W życiu różnie bywa"), prisieiti "nachodzić się", przen. "trafić się, zdarzyć się", susieimi SD «godzę się na co» (syn. inderu; indarus, patogus esmi; paderu unt ko). — Zwraca uwagę brak refleksów na SO *ai-C / *aj-V, jak też na SZ *i-. — Wymienione na początku trzy formy paradygmatu są innowacjami. Prs. tematyczne z suf. -na- zastąpiło odmienianą atematycznie formację na SE (zob. niżej). Warto dodać, że reanaliza formy eina wytwarza neopwk. ein-, por. gw. ateininėti iter. "przychodzić", pereininėti "przechodzić, mijać (o czasie)", einiis "kto szybko chodzi; kto nie usiedzi w jednym miejscu" (syn. maunus, (gaunis), => einokas "kto chodzi a. przenosi się z miejsca na
145
miejsce" (syn. einamókas). — Praeteritum otrzymało formacją z suf. -a- (por. gw. ejau), w części gwar i w jęz. literackim scharakteryzowaną dodatkowo st. wzdłużonym: ėjaū. W infinitiwie oczekuje się alternantu na SZ, *i-ti, por. sti. itf- "chód", łac. itio, -ónis f. "chodzenie". SP ei- został uogólniony z praesens.;— W jęz. starolitewskim praesens miało pdg. atematyczny: DP eimi, eisi, eit — kontynuacja pie. *h,ei-mi, *h,ei-si, *h,ei-ti, por. wed. ėmi, ėsi, ėti (gr. eipi "pójdę"), stpr. eiti "idzie", eisei "idziesz". Przekształcone z atematycznych są takie formy gwarowe, jak eimii "idę" = eim + u (por. 1 sg. eimi a. e imi), eitu "idę" = eit + u (por. 3 sg. eit). — Pdg. łotewski odchyla się od litewskiego w kilku punktach. Prs. ma postać tematyczną iėmu a. eimu, z dyftongiem ie uogólnionym z inf. iet a. iet. W jęz. literackim prs. brzmi obecnie eju. Tu warto zauważyć, że odpowiednia formacja tematyczna musiała przez czas jakiś istnieć również w jęz. litewskim, skoro ustalił się tu imiesłów eja-mas, por. ejamas SD1 «drożysty» (syn. kelingas), ej amas kelias SD1 «gościniec» (syn. viešas kelias), nepriejamas SD1 «nieprzystępny», SD «niedostępny; nieprzystępnym perejamas SD «przebyty, przebytny» (por. łot. izejams "wyjściowy"). Łot. nomina z osnową ej-V, eja "ścieżka, chód, krok", ateja "ustęp", izeja "wyjście", mają nawiązanie w lit. perejos a. parejós adv. "na wskroś", perejaT, parėjai ts. Łot. praeteritum jest supletywne: gaju "poszedłem" (zob. góti). — Drw. ze SP ei-C: apeiga (zob. eiga), apeitojas SD «zasadnik» ["zasadzca, który się na kogo zasadza", L.J, ateina gw. "przyszłość" (por. stlit. atainis m. "przychodzień, przybysz" < *ateinis, por. jeszcze ainis, atėiva), ateitis, -iės f. 1. "przyszłość", 2. gw. "strona, z której się przychodzi" (Jis gyvena nuog mūs ateities trečiam namie "On mieszka w trzecim domu, licząc od nas", dosł. "kiedy się przychodzi z naszej strony"), eidamas (zob.), eimūs "dobry, odpowiedni, zdolny, zręczny, wprawny", einamas (zob.), eisena "chód, sposób chodzenia; pochód" (war. eišena "sposób chodzenia"), eislūs "lubiący chodzić; szybko chodzący" (war. aislūs), eisnis f. "chód", išeitis, -iės f. "wyjście", išeivis (zob. atėiva), sueiga (zob. eiga). — Tylko gwary zachowują drw. na SP ej-V: ėjimas "chód" (liter, ėjimas), ejokas "prędki - o koniu", ejūkas "(dobry) piechur", ejūtė "chodzenie pieszo, droga do pokonania pieszo". Por. wyżej gw. prt. ejaū. — WSE ej- albo neopwk. ej- (<= prt. ėjau): paėjėti, paėjū, paėjėjau "pójść" (Tu šalia paėjėk "Ty pójdź obok, bokiem"), refl. pasiėjėti, "pójść, podejść kawałek drogi", prisiėjėti: Jau ašprisiėjėjau ik valiai "Już ja się nachodziłem do woli" (paralele: panėšėti, pavėžėti). Nomina: apėjimas SD «zasadzka, zasacka» (darau kam apėjimų SD «zasadzam na kogo»), atėjėlis m. "przybysz, przychodzień", atėjimas "przyjście", atėjūnas daw. "przybysz", atėjuonis, -iės ts.118, ėjėjas "piechur", ėjikas "kto wytrwale chodzi piechotą, dobry piechur; chodziarz", ėjimas "chód" (paskui ėjimas SD1 «naśladowanie», tolin ėjimas SD «postępek w czym»), ėjūnas "wałęsa, włóczykij", įėjimas "wejście", išėjimas "wyjście", išėjėlis, -ė b.z.a. "wychodźca, emigrant", išėjus "kto często wychodzi, rzadko bywa w domu", perėja "przejście, przełęcz", perėjūnas "włóczęga, nicpoń", suėjimai m. pl. "przybysze, obcy, nie domownicy", užėjėjas DP "następca", įdėjimas SD «nadeście» (syn. užeiga).
118
Problem stanowią warianty z samogłoską « na miejscu ė zwykłych form. Por. SD1 (ataiuo) «przychod/.ien>
oraz gw. atajuonis,
-iės c. "przybysz" obok atajudnis,
-ė ts. Być może chodzi tu o pierwotne formacje *atejuo,
*atejuonis, z krótkowokalicznym a l l o m o r f e m ej-V, jak np. w gw. ejimcis, ejokas,
ejūkas
M o ż l i w o ś ć zmiany atej- na ataj- sugerują takie oboczności, j a k ataivis (stlit.):: ateivis :: ateiga
"przyjście". Por. też stlit. atainis
"przybysz" wobec
ateinu.
i ejūtė (zob. wyżejj.
"przybysz" i ataiga
(stlit.)
146
eldija, acc. sg. eldiją 3 p.a. "czółno, łódź wydrążona z jednego pnia", DP "łódź, łódka", S D «bat[a]» ["lekka łódź żaglowa", S Ł X V I ] oraz «czołn; nawa». Ze zmiany aldija (gw.), por. elksnis < alksnis. Prapokrewne ze scs. aludii ob. ladii, bg. ladja, strus. lodbja "łódź", pol. łódź, łodzi. — Por. jeszcze z SD: eldija didė «okręt», eldija išdrožta «komięga» ["statek czworoboczny do spławiania zboża", S Ł X V i ] , eldija pridingta «korab, arca Noe» (syn. skrynia Noes), eldija su irklais «galera», eldijos sukulimas «rozbicie nawy», dugnas eldijos «naw dno», pirmagalis eldijos «naw przodek", paskuigalis eldijos «naw zadek», pratiesas eldijos vytinės «maszt» (dosł. "maszt na szkucie"). — Drw. eldijelė SD «łodź, łódka mała», też «czołnek do kadzidła», eldijinis SD «okrętowy, żeglarski», drobė eldijinė SD «żagiel do naw», kartis drobės eldijinės SD «żaglowy drąg». elgtis, elgiuos, elgiaūs 1. "postępować, sprawować się, zachowywać się" (DP "sprawować się, obchodzić się, używać, zachowywać się"), 2. stlit. "prosić o jałmużnę, żebrać", 3. "posługiwać się czym", 4. "zadawać się z kim, przestawać", 5. "pracować". SD1 elgiuosi 1. «gnaruię się» ["skromnie żyć, poprzestawać na małym", S Ł X V i ] , 2. «haruię» (syn. vargstauju), 3. «wyżebrzam». Odpowiednik łot. elgties "natrętnie prosić; wytrzymać, opanować się", elgt, eldzu "narzucać się, natrętnie prosić". Niejasne. Było łączone z wyrazem alga (zob.). — Drw. elgeta "ubogi, żebrak" (suf. jak w raūketa, valketa, vargeta), => elgetauti "żebrać", DP "żebrzeć" (daiktas išelgetautas SD «żebranina, to co się wyżebrało»), elgetis SD «żebractwo; żebranie» (syn. elgetavimas). ėlnis, -io "jeleń, Cervus elaphus". Rzadka forma trój zgłoskowa elenis m. (Bretkun) przemawia za tym, że ėlnis zawdzięcza swój akut synkopie i wzdłużeniu zastępczemu: e.le.nis > ėlnis = ėlnis119. Z wtórnym a- dochodzą tu łot. alnis "łoś, Alces alces" i stpr. alne EV "zwierz, Tyer" (zmiana znacz.). Temat -ia- formy lit. elnias jest analogiczny, podobnie jak w wypadku velnias "diabeł" zam. stlit. vėlnas < vėlinąs. Uwzględniając te zmiany, można zestawić lit. *elen-ia- z pol. jeleń, jelenia oraz ros. ólenb, olėnja, gdzie temat był kiedyś spółgłoskowy, psł. *eleni, gen. sg. *el-en-e (por. scs. dini, dine "dzień"). Pbsł. *elen- < pie. *h,el-en-. Osnowa na -n- tkwi również w gr. eAa(|>o<; m.f. "jeleń, łania" < pie. ^ e l - n - b ^ s obok eXXoą m. "jelonek, cielę jelenia" < *hjel-n-o-, orm. ełn, gen. sg. ełin. — Gdy chodzi o nazwę "łani", to refleksy słowiańskie cs. aluniji, czes. lani, stpol. łani sugerują praformę *alnl, czyli femininum na SO, pie. *h1oln-ih2. engti, engiu, engiau "zdzierać skórę (psa, owcy), skrobać, zeskrobywać; znosić, zedrzeć (odzież)", przen. "ciemiężyć, wyzyskiwać, uciskać, dręczyć". Drw. engėjas "ciemiężca, wyzyskiwacz", engikas "kto szybko zdziera odzież a. buty". — SO ang-: angyti "bić, zdzierać (skórę)" — stare prs. dngiu dało tu początek ąuasiprymarnemu pdg. angti, -iu, -iau "zdzierać (skórę), bić, uderzać; dręczyć, wyzyskiwać"; angstyti "łupać, łuskać (groch), ścierać (skórę z rąk)", ze zmianą ks > kš: stlit. angštyti "ciemiężyć, dręczyć" (zob. też ankštis), angūs, acc. sg. angų "leniwy". — Podwójny refleks SZ ing- / ung-. SZ ing-: ingti, ingsta, ingo 1. "(o kożuchu) tracić włos, rozłazić się, zostać wygryzionym przez mole", 2. "(o wężu) pozbywać się skóry", 3. "ubożeć, biednieć", nuingti 1. "wypłowieć,
119
Dalsze przykłady akutu, który świadczy o wzdłużeniu k o m p e n s u j ą c y m zanik sylaby wewnętrznej:
geležį, acc. sg. d o geležis
gelz{<
f. "żelazo"; šūlnį;< šulinį acc. sg. do šulinys "studnia" (od šulas "słup, klepka z cembro-
winy studziennej"; kelnės obok kelinės drw. do velė "dusza u m a r ł e g o " .
pl.f. "spodnie", drw. do kelis "kolano"; daw. vėlnas < vėl-inas
"diabeł",
147 zblaknąć", 2. "(o włosach) wypadać, łysieć", 3. "zedrzeć się (o ubraniu)", tr. "wyjałowić glebę (przez złą uprawę)", drw. ingčioti, ingčioti "popłakiwać, kwilić - o dziecku". Odpowiednik łot. igt, igstu, igu 1. "przemijać, ginąć", 2. "być markotnym, czuć się źle; jęczeć z bólu", drw. ikstėt, -u, -ėju "sarkać, mruczeć, szemrać; guzdrać się" (*ing-ste-). Nomina: ingas "leniwy, gnuśny", Ingis m. "leń". Por. łot. ignis a. igųa "mruk, zrzęda", iguonis ts. — Obok prs. ingsta = [inksta] jest sonoryzowany war. ińgzda o znacz, "narzeka, żali się, biadoli". Do niego dotworzono prt. ingzdė i inf. ińgzti. Ta ostatnia formacja dała podstawę nowemu pdg. inzgū, inzgaū (=> inzgiū, inzgiail), inf. ińgzti / inkšti "skomleć, skowyczeć; porykiwać (o krowach); smętnie nucić (o kobiecie)". — Neopwk. inkst-: inkstėti, -ju, -jau "jąkać się, mówić nieśmiało, powoli", inksčioti ts., inkstūlis, -ė "jąkała". Alweolaryzacja ks > kš pociągnęła za sobą war. inkšti "(o psie) skomleć, warczeć, burczeć, (o myszach, prosiętach) piszczeć, popiskiwać, (o człowieku) biadać, narzekać utyskiwać, zrzędzić", do czego nowe prs. inkščia i prt. inkštė. — Neopwk. inkst-: inksčioti "nawoływać się, wykrzykiwać (przy młóceniu), pokrzykiwać, jęczeć". — SZ ung-: unkšti (*ung-sti), unkščiū, unkščiaū "skomleć, piszczeć, kwilić", war. unkšti ts., ūnkščioti "skomleć; biadolić; mówić niewyraźnie" (por. inksčioti), nomen: ūnginas "wielki leń" (por. ingas, ingis). — Z lit.-łot. *ing- zestawia się psł. *ęga > *ędza (III palatalizacja), por. scs. jądza "\iaXaxia, vóooę, niemoc, słabość, choroba", stczes. jeze "zła kobieta, czarownica, wiedźma", czes. gw. jaza "zła kobieta", stpol. jądza "czarownica, wiedźma; demon, potwór" (ros. baba-jagd "zła wiedźma pod postacią staruchy"). W perspektywie ie. można *ing- uważać za temat infigowany od pwk. *h2ig-, czyli st. zanikowego do pie. *h2eig-, por. łac. aeger "chory, niezdrowy, cierpiący, słaby, znużony; zbolały, przygnębiony, zmartwiony". erelis, -io "orzeł, Aąuila". War. arelis (tak też SD). Por. stpr. *arelis, pis. (arelie) EV "orzeł, Are", łot. daw. ereĮi m. pl. "orły", łot. liter, ėrglis120 "orzeł; sokół". Produktem derywacji wstecznej są warianty lit. eras, aras "orzeł". Inne drw.: arelaitis m. SD «orlę, pullus aquilae», arelinis SD «orli», ereliškas "orli", ereliukas "orzełek, orlę, orlik". N. m. Arėliškės. — Nagłosowe e- literackich form lit.-łot. jest wtórne, podobnie jak np. w wyrazach eldija, eržilas, ešerys. N. m. Erėliškės. Por. z jednej strony scs. orilu "orzeł", ros. orei, orla, sch. drao, orla, z drugiej strony świadectwo goc. arans pl. "orły" < *h3er-on-es, het. haras "orzeł" < *h3ėrčs, acc. sg. har-an-an < *h3er-on-m oraz gr. hom. opveov n. "ptak", klas. opvię, opvi0oę m. ts. < *h3r-n- (z takim samym SZ stnord. qm "orzeł"). Dane porównawcze wskazują na pierwotny rzeczownik atematyczny o suf. -en/ni o nagłosie ie. *o- z *h3e-. Dla prasłowiańskiego trzeba przyjąć osnowę :i:ar-il(*h3er-l-C), zaś dla prabałtyckiego *ar-el- (starsze *ar-il-?). Powiązanie osnowy bsł. na -/- z osnową -n- innych języków jest możliwe na gruncie hipotezy o pie. pdg. hcteroklitycznym, który był scharakteryzowany alternacją -/- (nom.) :: -n- (obi.). Por. oboczność sufiksów *-uel- :: *-uen- w nazwie "słońca" (s.v. saulė). ėrgti, ergu a. ėrgiu, ėrgiau "bić, uderzać", išėrgti "zbić", nuėrgti "zsunąć, zedrzeć", susiergti "zbić sobie (nos)". Odpowiada łot. ergt, -dzu "szczerzyć (zęby)", iter. ergit ts., refl. ergitiės "przekomarzać się, drażnić się, kłócić się". Bez etymologii. — SO arg-: argóti, -ju, -jau "uderzać, przebijać (o rogach), rozdzierać".
120
Z insercją g po synkopowaniu *erelis w *erlis. Podobnie lit. varglė < varlė.
148
erkė "kleszcz, pasożyt ludzi i zwierząt, Ixodes", SD «kleszcz robak». Niejasne. Próbowano nawiązywać do irti "pruć się, pękać". Ponieważ to irti jest refleksem pie. *h2rH- (zob. niżej irti II), więc trzeba by oznaczyć erkė jako formę zmienioną z *arkė121 < pie. *h2arH-k- < *h2erH-k-. — Drw. erkūtė: z dodaniem przymiotników kriaušinė, liaukinė, sodinė, žemuoginė oznacza się tym terminem różne gatunki pajęczaków. erškėtis, -čio "głóg, krzew kolczasty, Rosa, Crataegus", DP "cierń". War. erškėtys, erškėtis oraz erškėtis, eršketys, ėršketis. Por. łot. ėršlęis, ėrkšis, ėrkšk,is "krzak tarniny", przen. "kłótliwy człowiek". Bez dobrej etymologii. — Drw. erškėtynas "miejsce zarosłe głogiem", SD1 «cierniewisko», SD «jeżyny», erškėtinis "cierniowy, zrobiony z cierni" (erškėtinis vainikas "korona cierniowa"). esą adv. "rzekomo, niby, jakoby", używane w modus relativus, < *es-ant-. Np. Ji esą nieko nežinanti "Ona jakoby nic nie wie". Skostniała forma nom. sg. n. od ptc. act. do prs. esu (zob.). — Forma zaprzeczona nesą, gw. nėsą (< *ne-esant-), por. np. Pirktų šuva mėsą, bet pinigų nėsą "Kupiłby pies mięsa, lecz ponoć nie ma pieniędzy". ėsti, ėdu, ėdziau "żreć - o zwierzętach", dawniej "jeść - o ludziach" i "żreć", tak dziś jeszcze w dial. żmudzkim. Dawne prs. atemat. ėmi "jem" < *ed-mi. Cps. suėsti 1. "zjeść, zeżreć" (Katė suėdė pelą "Kotka zjadła mysz"), 2. "przeżreć" (Geleži rūdys suėdė "Rdza przeżarła żelazo"), refl. apsiėsti "objeść się, obeżreć się". Por. z jednej strony łot. ėst, prs. ėdu a. emu, prt. ėdu "jeść, żreć, pochłaniać", stpr. ist a. istwei "jeść", Tdeiti a. idaiti "jedzcie!", z drugiej strony scs. jami, jasi, jastu, 3 pl. jadątū, inf. jasti "jeść" (jadz *iad- < *ied- < *ed-122). Pbsł. *ed- < *h,ed- przedstawia derywat na S W w stosunku do pie. ^ e d - "kąsać, jeść". Wzdłużenie stanowi nacechowanie morfonologiczne pewnego typu prs. atematycznego (paralela: bėgu do bėgti). Odpowiedniki ie.: wed. atti, 3 pl. adanti, het. ėdmi, 3 pl. adanzi (nowa apofonia ė :: a), gr. eÓIievai (eóopou "będę jadł"), łac. edó, es, est (pf. ėdi), goc. itan (pf. et). — Deverbativa: ėdėti: paėdėti "trochę zeżreć, trochę popaść się", ėdinėti iter. "jeść często po trochu, żreć", ėdinti caus. "dawać jeść, żreć, karmić; wytrawiać", edóti "bić (batem)", ėdžioti "gryźć, kąsać", ėdžioti DP "strofować, fukać, karać, łajać" (suėdžioti "zdzielić, uderzyć"). — Nomina: ėda gw. "jedzenie, żarcie" (por. stpr. Tdai "jedzenie": kėrmeniskai Idai bhe poūton "cielesne spożywanie i picie"), ėdalas a. ėdelas "jadło, zwł. żarcie świń" (=> vb. denom. ėdalioti a. ėdelioti "żreć po trochu", > ėdailioti "jeść często po trochu", por. pilsta(i)lioti), ėdesys a. ėdesis m. "pokarm, jedzenie, żywność", ėdikas "ciemiężca, gnębiciel", ėdimas "jedzenie, żarcie, karma, pasza", ėdinys ts., ėdišius "żarłok (człowiek a. zwierzę)", ėdmėnė "wiktuały, prowiant, zapas jadła na drogę", ėdmenys m. pl. "paszcza, jadaczka; jadło, prowiant" (=> neoosn. ėdm-: ėdmalis m. "drobny pokarm ryb", por. suf. w sargalis), ėdra (zob.), ėdūnas "żarłok", ėduo, ėdens m. "zanogcica", ėduonis, -iės m. "próchnienie kości, zanogcica; próchnica zębów" (por. łot. ėduons "zastrzał, bolesne nabrzmienie końców palców", ėduonis "kłótliwy człowiek"), ėdžia "jadło, pasza; próchnica zębów; żarłok; pasożyt,
121
Por. ėrmenys
< drmenys,
dyszla u wozu" (niem. 122
eržilas
< aržilas,
erdvūs
wobec (daw.) ardvas,
j a k też ermai
< armaT "osada
Arme).
Nastąpiła tu j o t a c j a n a g ł o s o w e g o *e-. Jota pojawia się — w charakterze wypełniacza hiatu — w pozycji po
praeverbium z a k o ń c z o n y m samogłoską: po-jasti
"pojeść", u-jasti "ujeść, wyżreć" (por. też cps. suxo-jadici
"kto
pości, kto j e niewiele"). G d y natomiast praeverbium kończy się spółgłoską, to ė jest wciąż widoczne:
iz-esti
"wyjeść", ob-esti
są "objeść się", sun-ėsti
"zjeść".
149
darmozjad", też "ciemiężca, gnębiciel; kto trwoni pieniądze" (por. łot. ė z.a "jedzenie; żarłok; żłób w oborze"), ėdžios f. pl. 1. "żłób, jasła", 2. "niesprzątnięte resztki jadła (na stole, w garnkach)". — Neopwk. ės- (<= ėsti): ėsdinti caus. "dać żreć, nakarmić", pėrėsdinėti "przeżuwać pokarm (o krowie)", nomina: ėsena "jedzenie; żarcie dla zwierząt", ėska "żarcie, żer, pokarm dla zwierząt; apetyt" (=> neoosn. ėsk-: ėskena "apetyt", ėskus, -ė "kto często i dużo je", ė skus "żarłoczny", ėskuvienė "dziewczyna o wielkim apetycie", por. łot. ėska, ešlęis "żarłok; kłótliwy człowiek"), ėsnūs "żarłoczny" < *ės-snus (neosuf. jak w laksnūs, rysnūs), ėstūvas "żarłok", ėstūvai m. pl. "jasła"123. W końcu trzeba tu dołączyć adi. *ės-tūs, które zmieniło się w ėkštūs "wybredny w jedzeniu" przez insercję k (*ėkstūs) i zmianę ks w kš. — Cps. aplėdos f. pl. "resztki jedzenia, paszy" (na temat hiatu zob. s.v. dkti), Išėdos f. pl. "resztki jedzenia" (łot. izedas "resztki żarcia"), lašinė dis m. "kto je słoninę, kto lubi słoninę", n. m. Kiaūlėdžiai. Por. łot. pusėda adv. "w połowie posiłku". Zob. również uodas oraz cps. na -ėda s.v. pelėda, ūtėda, vyrėda, zuvėda. esu "jestem, istnieję" (zaprzeczone nėsū < *ne esu), 2 sg. esi, 1 pl. esame, 2 pl. esate, w 3 os. pojawia się forma supletywna yrd "jest" (zob.). Ptc. prs. pass. esamas "będący; teraźniejszy", besama impers. "jest, są" < *be esama (Anoje upės pūsėje gen] besama ganyklų "Po tamtej stronie rzeki są dobre pastwiska"). — W jęz. stlit. paradygmat był atematyczny: esmi, esi, esti < pie. *h,es-mi, -si, -ti (por. też nepriesmi s.v. pribūti). Odpowiedniki scs. jesmi "jestem", wed. ósmi, gr. eipi = [emf] ts. — Zastępstwo esmi przez esū polega na tematyzacji pwk. es- przy użyciu suf. *-o-. W gwarach spotyka się inne jeszcze refleksy, np. esiū "jestem" (suf. *-į°~X ėsū ts. (drw. wsteczny od nėsū). — Tematyzacja neoosnowy esm- (<= esmi) wydaje formy esmū, esmiū "jestem". Tematyzacja apokopowanej formy 3 os. est prowadzi do estū "jestem" i dalej esciit . — Neopwk. es-: esybė "istota żywa; byt, egzystencja", SD «bytność rzeczy, jestestwo, istność», esingas SD «istotny», esmė "istota, sedno rzeczy" (=> esminis "istotny, zasadniczy, podstawowy", esmiškas "istotny"). — Pwk. w stopniu zanikowym s- przetrwał w imiesłowie s ant- stlit. "będący" (acc. sg. santį dat. sg. sańciam) < pie. *h,s-ónt-. Por. scs. sąt-, gen. sg. sųšta "będący", łac. sons, sontis "winien, zasługujący na karę". Odnowiona postać tego participium to es-ant formacja na st. pełnym, porównywalna z gr. jon. SGÓV, e-ovu-oę "będący" < *h,es-ont- (gr. att. (iv, ovioę w następstwie kontrakcji). Zob. osobno esų. Obok prs. esū stoi supletywne prt. buvaū "byłem", inf. būti "być" (pie. *bhueh2- / *bhuh2-). Zob. būti, buv-. ešerys "okoń, Perca fluviatilis", SD «okuń» — z wtórnym e- z ašerys ( g w . ) , c o potwierdza odpowiednik łot. asers a. asars. Od pb. *as-er- < pie. *h2ek-er-. Wyraz należy do rodziny przymiotnika aštrūs "ostry". Motywem nazwy była zapewne ciernista ("ostra") płetwa grzbietowa ryby okonia124. ežeras "jezioro", gw. azeras, azaras, SD (e^iaras). Odpowiednik łot. ązęrs, eLzars "jezioro, jaz przy młynie", stpr. assaran EV "jezioro, See". Spokrewnione z e s ł o w . jez,ero, pol .jezioro, ros. ózero "See", jednakże z braku nawiązań ie. szczegóły pozostają niejasne. Praforma *egh-ero-? *ogh-ero-? — Drw. ežerynas "pojezierze", ežeringas "(kraj) p e ł e n
123
Por. psł. *esli f. pl. "jasła, żłób"
*esti "jeść, żreć": scs. jasli, sch.yV7.s7/, s \ ń . j d s l i , ros. jasli, stczes. jeśli,
stpol. jaśli, 124
Nie ma pewności, czy należy tu porównywać polski wyraz jesiora
daw. gw. "szkielet kostny ryby, ość
rybia", ponieważ poza obszarem lechickim nie jest on zaświadczony (psł. *esera < *ak-era-?).
150
jezior", ežerinis "jeziorny, znajdujący się koło jeziora", ezeróksne "zanikające, zarastające jezioro; okno w bagnie", ežerūklis m. "zarastające jezioro". Cps. ėžervietė a. ežėrvietė "miejsce, gdzie kiedyś stało jezioro", ūžežerė "miejscowość za jeziorem". — N. jez. Ežeras 5x, Ežeraitis 3x, Ežeralis 2x, Ežerynas 2x, Ežeryščia (b.z.a.), Ėžeruona. N. rz. Ežerėlis 5x, Žerėlis (z Ežer- przez aferezę). N. m. Ežerai\ Ežeraičiai 3x, Ežerėliai 2x, cps. Naujažeris (z. *Nauja-ežeris przez elizję), Paežeriai 15x, Užūežerė 3x. ežgė 4 p.a. "ryba jazgarz, Acerina cernua". War. ežgys / ažgys, egžlys, ežegys. Niejasne. Leksem można sprecyzować jako ežg-, mianowicie na mocy porównania z odpowiednikiem psł. *ezg- (wzdłużony SE), por. stpol.jazgierz, pol. gw. jazgar, jazgier, ukr. gw. jazhar, jazhir, błr. gw. jažhurjadžgar (obok tego psł. *ezg-ji w pol. jażdi, jaszcz "jazgarz", czes. słc.ježdik ts.). Z uwagi na kolczastą płetwę grzbietową jazgarza łączono te wyrazy z nazwą "jeża", ežys, ažys (jakkolwiek ta nie zawiera g). — Obok tego jest wariant z segmentem -eg- / -ag- w części sufiksalnej, por. ežegys a. ažegys "jazgarz", n. rz. Ažagis a. Ažagys, n. m. Ažagai. Do tego nawiązuje stpr. assegis EV "okoń, Persk" (Perca fluviatilis). ežia 2, 4 p.a. "miedza rozgraniczająca pola uprawne", też "grządka" (w gwarach, które nie znają wyrazu lysė a. lysia), SD: ežia «kopiec na roli; miedza», ežia daržo «grządka w ogrodzie zioł», atariu ežių «odorać miedzę», kasu ežias darži «gracuię ogrod». War. ažia, ežė. Odpowiednik łot. eža "grządka; miedza" (*ezia-), stpr. asy EV "miedza, Reen". Rekonstrukcja pb. *ež-ia-. (Nie tu należy cs. jazu, zob. s.v. ižti). — Etymologizacja sporna. Jeśli damy pierwszeństwo nagłosowi a-, gw. ažia (por. aketė > eketė), to pojawi się możliwość nawiązania až- "miedza" do zanikłego wyrazu pb. *až-ras "pole", < pie. *h2eg-ro-, por. gr. aypóę, wed. ajrah, łac. ager, agri "pole". Zob. też ašis. — Drw. ezinis, -ė "(o polu) styczne z innym, graniczące przez miedzę", SD «miedzny, na miedzy stoiący», cps. ežgalis m. "koniec grządki, krótka grządka" (por. łot. ežmala, ežmalis "miedza, skraj pola"). — N. rz. Ėž-upis. ežys, gen. sg. ežio "jeż, Erinaceus" (war. ažys, ėžys), łot. ezis, -ža ts. < pb. *ežiia< pie. *h,eghi-io-. Odpowiednik psł. *ežia- (synkopowanie /?), por. serb.-cs.ježi "e%ivoę", sch. jež, jėža, ros .jėž,ježa (strus. oži ma o- według zdrob. *ožiku), ukr. iž, ižak, pol .jeż, -a. Osnowa pie. ^ e g 1 ^ - , jak w gr. 8%ię, -eoę m. "żmija". Do porównania stoją 1° germański drw. na -/-, stwn. igil, niem. Igel "jeż" (pgerm. *egila-), 2° grecki drw. na -n-, e^ivoę "jeż, jeżowiec morski" < *h1eghi-Hno- (por. orm. ozni "jeż").
G gaidys, -džio "kogut, kur", SD «kogut, kokot, kur» < pb. *gaid-iia-, giesti gaidys SD «pieie kur», gaidys romytas SD «kapłun» ["młody kogut kastrowany"]. — gaida daw. "śpiewak w kościele, kantor" (też gaidas ts.), gaida "nuta, sposób śpiewania, melodia", gaidų žaidėjai Mž "muzykanci". Są to formacje na SO do gied- / gyd-, zob. giedóti. — Drw. gaidelis m. SD «kurczak, kurek»125, gaidėnas "kogucik". Cps. gaidakienė "niedowidząca kobieta", gaidžiagystė "pianie kogutów", SD «kuropoy, czas ktorego pieją
125
O b o k tego vištelis
SD «kurczę, kurczątko».
151 koguty», war. gaidgysta, gaidgystė, z metatezą -g-: gaidygstė (gaidy kstė), z uproszczeniem grupy -dg-\ gaidy sta, gaidystė. Drw. wsteczne: gaidžiagės f. pl. albo gaidžiagis m. (Trečiame gaidžiagy reikdavo jau keltis "Po trzecim pianiu należało już wstawać"); gaidmigis m. "krótki sen" (tj. taki, jak u koguta). Por. łot. gailis "kogut", właśc. "śpiewak", ros. petūx "kogut" <= petb "śpiewać", pol. gw. piejak "kogut" <= *piejać "piać". — N. m. Gaidžiai3x, Gaideliai 7x, Gaideliai2x, Gaideliškės 2x, cps. Gaidžiupės. N. rz. i n. jez. Gaidys, n. rz. Gaidziupis. gaTlas, -a SD «jadowity, okrutny, rozjadły, srogi, surowy, surowy w obyczajach», DP "żałosny, szkodliwy", gailūs "cierpki, gorzki (o pieprzu), jadowity, piekący, gryzący (o dymie, mydle), palący (o słońcu, cebuli, rzodkiewce), zimny (o rosie, o poranku); mściwy", gailūs rytelis "taki poranek, kiedy pojawia się zimna rosa (gaili rasa)". Spokrewnione ze strus. żelu "silny, gwałtowny" oraz scs. dzėlo, zėlo adv. "a(()óópa, Aiav'\ słń. zeló "bardzo", ros. zeló, stczes. zielo ts. Pie. *ghoilo-, por. stwn. geil "zuchwały, gwałtowny, arogancki", SO goc. gailjan "ucieszyć". — Drw. gailauti: gailauju SD «bestwię się; srożeię», gailėti, -iu, -ėjau "żałować, litować się, współczuć", pagailėti "pożałować, utulić w żalu", pagailiu SD «luto mi», refl. gailėtis, gailiuos "żałować, kajać się", gailiuosi SD1 «kaiam się», gailiuos azu nusidėjimus SD1 «pokutuię», 3 os. Gailisi šitaip padarąs "Żałuje, że tak zrobił", pasigailėti "pożałować, okazać komu litość", pasigailiu SD «żal mi go, lituię się nad kiem», por. łot. gailėt(iės) "żarzyć się, jarzyć się; żartować, figlować" (gaile a. gailės pl. "żar"); gailinti "rozżalać, rozrzewniać, zasmucać kogo; współczuć komu", {gailintas SD «rozdrażniony», refl. gailintis: gailinuosi SD «okrutnieię, pastwię się nad kiem; srożę się», pagailoti "pogładzić, popieścić (o kogucie, gęsiorze)". Nomina: gaila sb. "żal, litość, szkoda": Man jo gaila "Żal mi go", Kaip gaila! "Jaka szkoda!" (zleksykalizowana forma przymiotnikowa rodzaju nijakiego do gaTlas), gaila žvėris SD «jędza», gaTlas sb. "ból, żal", gailė SD «pokuta», gailesys a. gailėsis m. "żal, skrucha", gailesta a. gailestis, gailestis f.m. "żal" (=> gailestauti "żałować, boleć nad czym, ubolewać"), gailingas "miłosierny, litościwy; żałosny", gailinykė SD «jędza», gdilysta ts., też "żałość", gailystė SD «żal» (=> gailystoju ko SD «żałuię czego»), pagaila "politowanie, litość" (=> pagailiai "żałośnie"), pasigailėtinas "pożałowania godny, budzący litość", cps. gailiaširdis "miłosierny, litościwy, współczujący". gaisas gw. "przestwór, powietrze" — zapoż. z łot. gciiss "powietrze". Por. Kregždės skraido aukštai po gaisą — bus gražus oras "Jaskółki latają wysoko po niebie — będzie ładna pogoda". Pritrūko man gaiso ir atsisėdau "Zabrakło mi tchu (powietrza), więc usiadłem". Por. rodzime gaisas s.v. gesti II. gaisus, -i "odznaczający się szybkim wzrostem (drzewo, krzew, roślina)" — formacja derywowana od neoosn. gai- (<= gajūs zob.) formantem -sus. Sufiks ten należy oznaczyć jako neosufiks, ponieważ został on wyabstrahowany z takich wyrazów na -sus, które zostały utworzone jako adi. na -us do sb. z suf. -sa- / -sći-, np. baisūs "straszny, okropny" <= baisa, narsūs "śmiały" <= narsa, narsas. gaišti, gaištū (*gaiš-stu), gaišaū "znikać, zdychać, padać; chudnąć, mizernieć; mitrężyć, tracić czas na darmo", gaištu SD «bawię się długo; niszczeię; ponikam» (syn. nykstu). Odpowiada łot. gaišt, gaištu, gaisu "znikać, przechodzić, przemijać". Cps. apgaišti DP "omdlewać", apgaištu SD «mdleię, mdło mi, omdlewam» (syn. apalpstu), išgaišti DP "zginąć, zniknąć, zniszczeć", SD «znikam, zniknąć z oczu», nugaišti "zdechnąć", pragaišti "(czas) zmarnować, stracić", sugaišti "zmitrężyć czas, zmarnieć, zdechnąć". — Drw.
152
gaiščioti "urywczo wdychać powietrze, łkać, szlochać; konać, umierać", gaišinti caus. "marnować, trwonić, rozpraszać (dobra), przeszkadzać", DP "zburzyć, zniszczyć, zgładzić, spustoszyć, rozszafować, rozproszyć, wytracić, wyniszczyć", išgaišint SD «przemarnować, przełotrować» (łot. gdisinat "trwonić, marnować, szastać pieniędzmi"). Nomina: gaišas "mitręga, strata czasu", gaišatis f. ts. (por. degatls, genatls), vėjo atgaiša "podmuch wiatru", gaištas a. gaištis f. "mitręga", gaiščius ts. (gaiščių kam azuduomi SD «bawię kogo długo»), ze zmianą ai > ei: geišama "koniec, śmierć"; išgaišimas DP "spustoszenie", išgaištis m. DP "niedostatek", negaištant adv. "niezwłocznie, bezzwłocznie" (skostniałe ptc. prs. act.), pragaištis, -iės f. "nieszczęście, zguba, klęska". Czasownik lit.-łot., apofonicznie sztywny (brak SE *gieš- / *geiś-, SZ *giś-), bez jasnych nawiązań zewnętrznych. gaivėnti, -enū, -enaū "cucić (zemdlałego, pijanego)", tuo išsigaivenu SD «wychowam się tym, wyżywię się» (syn. pasipeniu). Derywat od neoosn. gaiv-, paralelny do gaivinti (zob.). Podobna oboczność graudenti:: graudinti "wzruszać", zokėnti:: šokinti "brać do tańca". gaivinti, gaivinu, gaivinaū "cucić (zemdlonego), przywracać do przytomności, orzeźwiać", DP "uzdrawiać, uleczyć",, gaivinu SD «czerstwię, vegeto», atgaivinti "ożywić, wskrzesić", SD «krzezwię; odchować, odżywić; ożywiam» (war. atgeivinti), atgaivinimas SD «wskrzeszenie umarłego»; atgaivintas SD «ożyły; zmartwychwstałym Refl. gaivinuosi SD 1. «czerstwieię, vegetor, vigeo» (syn. drūtinuosi, stropstu), 2. «żyię czym, żywię się», => gaivinimas SD «czerstwienie», atsigaivinu SD «odżywiam się». Czas. gaivinti nie może stać w związku z prymarnym vb. gyti "goić się, zdrowieć", ponieważ suf. kauzatywny ma postać -inti, nie zaś -vinti. Trzeba przyjąć, że gaiv- jest alternantem na SO do neoosn. gyv-, która powstała z metanalizy gyv-as <= adi. gy-vas :: gyti. Paralelami dla dyftongicznego stopnia o są gaim- <= g im- (s.v. gimti), mailmil- (s.v. malti) oraz tvain- <= tvin- (s.v. tvinti). — Inne derywaty od neoosn. gaiv-: ataivėti "odżyć, powrócić do życia" (war. atgaivėti, atgėivėti), gaivėtis "ożywać, dochodzić do przytomności" (war. gaivėtis, gėivėtis), atsigaivėti "odżyć", gaivoti "dawać oznaki życia". Nomina: atgaiva "odrost, odrośl", atgaivingas "orzeźwiający", gaivalas "żywioł", gamtos gaivalai "żywioły przyrody, natury", galvena c. "chuda, mizerna istota", gaivystė SD «czerstwość», gaivumas "ożywienie", gaivūs "ożywczy, orzeźwiający, rzeźki", SD «czerstwy». Ze zmianą ai > ei: geivakaras cps. c. "słaby, ledwie żywy (człowiek a. zwierzę)", por. gyvakaras ts. gajus, -i "szybko gojący się (o ranie), szybko zdrowiejący; odznaczający się dobrym zdrowiem, dużą żywotnością (człowiek, zwierzę), szybkim wzrostem (drzewo, krzew, roślina)". Dewerbalne adi. na stopniu o, gaj-V, urobione do SZ gij-V> jak w gijaū (zob. gyti "goić się"). Paralele: bajūs <= bijójo, rajus <= nurijo, vajys <= nuvijo. — Inne formacje ze SO gaj-V: atgaja a. atgaja "odrost, odrośl; orzeźwienie", atgajis m. ts., atgajus a. atgajūs "przewiew, dostęp powietrza (do piwnicy, beczki); świeże powietrze", be jokio atgajaūs adv. "bez żadnej przerwy", atgajūs "świeży (o powietrzu), orzeźwiający (o wietrze); odporny, wytrzymały", gajūkas 1. "mała rybka a. robak jako przynęta na szczupaka", 2. "roślina Helichrysum arenarium, o leczniczych właściwościach", gajus m. 1. "okres bujnego wzrostu (zboża)", 2. "roślina aloes (Aloe), o zastosowaniu leczniczym (m.in. do gojenia ran)". Od gaj- derywowano vb. denominativa: atsigajėti "wrócić do (pełni) sił, do zdrowia" (išgajėti "wygłodnieć", gajėti "głodować"), caus. uzgajinti "wycieńczyć zwierzę (marnym żywieniem)". — Odpowiednikiem lit. gaj-Vna gruncie słowiańskim jest *gojiti "goić", stpol. zagoić "gojąc ranę, zamknąć ją, zabliźnić" (goić
153 "żywić, tuczyć"), czes. hojiti "leczyć, zwł. rany". Nie wiadomo, czy chodzi tu o formacją odziedziczoną (caus. *gyoih3-eie-), czy też o drw. od zanikłego prs. *žij-Q "goją się" (por. orm. keam "żyję" < *giiami). galas "koniec, kres, zakończenie; śmierć", SD «schyłek czego, roku», galą gauti "zginąć, umrzeć, skończyć się", galą padaryti "wykończyć, zabić". Odpowiednik łot. gals "koniec, szpic, wierzchołek", stpr. gallan obi. sg. "śmierć", golis EV "Tot". Rekonstrukcja: *gyolH-o-, drw. na stopniu o do pie. *gyelH- "przeszywać", lit. gelti (zob.). Etymologicznym znaczeniem wyrazu galas było "spiczasty, kłujący koniec", por. łac. punctum "ukłucie, punkt" pungó "kłuć, ranić". — Drw. atagalias "odwrotny", galinis "końcowy, ostatni" (=> galinis m. SD «mały palec»), galiausias "końcowy, ostatni", galóp a. galop adv. "ku końcowi, pod koniec, w końcu" (dawny all. sg. galó-pi), DP iki gali adv. "aż do końca", SD ikigali adv. «do szczętu», galutinas "końcowy, ostateczny", galutinis "będący na końcu; ostateczny, nieodwołalny". Cps. begal adv. "bardzo wiele, bardzo dużo", z apokopy be galo "bez końca" (=» begalė "bezmiar, ogromna ilość", begalinis "nieskończony, bezkresny", begalo SD «nieskończony»); galadiėnis, -ė "kto dożywa swoich dni; leń", galamaišis m. "co pozostało na dnie worka, niewielka ilość", galavagis m. "niezorany koniec pola; poprzeczna bruzda", galudinns m. "skraj pola", galiikaimis m. "skraj, koniec wsi", kójagalis a. kójgalis (por. kója), negalas SD «nieskończoność» (syn. neskaičius), nuogaliai adv. "dokładnie, po kolei, nic nie opuszczając; stale, wciąż" (por. galas nuo galo), pasturgalis m. "tył, tylna część" (por. pasturas s.v. pastaras), pirmagalys "przód, przednia część, przodek wozu", senagalys "księżyc w ostatniej fazie". Vb. denom. galautis "męczyć się" (Kam aš čia galausiuos, vis tiek nieko gero neišeis "Co ja tu będę się męczył, i tak nic dobrego [z tego] nie wyjdzie"), išgalduti "wykończyć, wykarczować", nugalauti "zabić" (dosł. "wykończyć"), galūotis "męczyć się, mordować się", galuoti "męczyć, dręczyć, mordować". Z innym sufiksem: stpr. gallintwei "zabić" od gallan "śmierć" (por. żm. nugalinti "zabić zwierzę"). — N. jez. Begalis. N. m. Galai 3x, Galeliai 2x, Galiniai 15x, cps. Galalaukis 2x, Galezeriai, Galiilaukiai, Galidaukis oraz Daugaiiai 2x (*Daug-galiai, zob. daug), D va rg aliai (por. Dvdrviečiai), Keliūgala, Siła gal a, Šilagalys, Sil galiai. galąsti, galandu, galandau 1. "ostrzyć (nóż, kosę)", 2. o szkodach spowodowanych silnym wiatrem", išgaląsti "naostrzyć; (o wietrze) wyziębić izbę", nugaląsti "zetrzeć, pomniejszyć tarciem, szlifowaniem; (o wietrze) wywiać, zmieść, znieść", užgaląsti "stępić". War. geląsti (paralela: gerankštis < garankštis). Obok tego galdndyti, galdndau, galdndziau "ostrzyć" (war. -iju, -ijau). W jęz. łotewskim odpowiednikiem galand- jest galuod-, por. galuóda "osełka", galuods, galuode ts. Etymologia nie do końca jasna. Z uwagi na na brak starych poświadczeń dla formy galąsti i zarazem obecność dwuzgłoskowej formy stlit. gląsti, glanda (war. glandzia), glando (war. glaudė) "ostrzyć", u Bretkūną glandzia (syn. aštrina) obok gland w znacz, "ostrzą (języki)", wchodzi w grę zastąpienie *gląsti przez galąsti na podstawie ludowo-etymologicznego nawiązania do czas. galdyti, -au, -iau "trzeć, pocierać" (adideacja do sb. galas "koniec" nie jest natomiast prawdopodobna). — N. m. Gelindėnai. — Wokalizm a przy dwuzgłoskowej budowie glandwskazuje na czas. ąuasiprymarny, tj. utworzony na osnowie prs. glandzia, które pierwotnie należało do drw. iteratywnego *glandyti. Postać pb. pierwiastka należy więc odtworzyć jako *glend- i uznać za refleks pie. *ghlend(h)- 1. "patrzeć", 2. "błyszczeć, lśnić, świecić się". Por. łot. kuroń. glendi "szukaj!" (ipv. do *glendet), nuogleńst "ujrzeć, spostrzec"
154
(przekazane bez form osobowych), psł. *ględeti, stpol. glądzieć "patrzeć", czes. hledet, ros. gljadetb ts. obok iter. scs. glądati "patrzeć", sch. gledati ts., ros. gw. gljadatb "obejrzeć", stpol. glądać "patrzeć, wypatrywać czego" (pol. oglądać "przypatrywać się czemu"), czes. hledat "szukać". Dalej por. śrwn. glinzen "połyskiwać, lśnić" (=> śrwn. adi. glanz "jasny, błyszczący" =» sb. glanz "blask, błysk"), szw. glanta "przejaśniać się (o niebie)", norw. gletta "patrzeć, spoglądać". — Neoosn. galąs(t)-: galąstyti, -iju, -ijau (też -o, -ė) "ostrzyć", galąstuvas "osełka do kosy, szlifierka, toczydło", => SD (gałustuwelis) «osełka». galbūt adv. "chyba, być może, możliwe" — z uniwerbizacji zwrotu gali būti "może być". Por. turbūt, žūtbūt. galėti, galiu (3 os. gali), galėjau "móc, zdołać, być w stanie" :: łot. galėt, -ėju "skończyć, pokonać trudności, podołać, wytrzymać". Cps. apgalėti "pokonać, zwyciężyć", apgaliu SD «podbiiam pod moc; zwyciężam kogo [syn. pergaliu]», apgaliu ką sau SD «zniewalam kogo sobie», įgalėti "być w stanie, nie czuć się zbyt słabo", išgalėti "potrafić, móc, być w stanie, zdołać", išgaliu SD «wyciskam co na kiem [syn. išveržiu]; wymagam co na kiem; zdołam komu, mam siły zeń» (išgalįs SD «zdolny»), negalėti "nie móc, nie potrafić; niedomagać, chorować", nugalėti "zwyciężyć, pokonać", pergalėti "zwyciężyć, przezwyciężyć", pergali u SD «przekonywam, przemagam, zwyciężam». — Forma 3 os. gali "może" przechodzi przez apokopę w gal adv. "być może". Ptc. prs. pass. galimas "możliwy", negalimas "niemożliwy", galima adv. "można" (skostniała forma rodzaju nijakiego), negalima "nie można, nie wolno", nenugalimas "niezwyciężony, nieprzeparty (o chęci)". Nomina: galia "moc, siła, ważność czego, potencjał; zdrowie" (=> vb. denom. galióti "mieć ważność, obowiązywać", negalioti "być nieważnym, nieprawomocnym"), galinčius "siłacz, mocarz" (war. galińdzius), galiūgas "mocarz" (suf. jak w smaliūgas, vyliūgas), galiūnas "mocarz", SD «mocarz, możny», (galė: visa (gale adv. "z całej siły", išgalė "możność, zdolność; wypadek, zdarzenie; szczegół, drobiazg, okoliczność", SD «przemożenie, możność; zdolność», išgalės f. pl. "możliwości, możności, siły" (pagal išgales adv. "w miarę możliwości"), išgaliai a. išgalės "szczegóły, okoliczności czego", negalė "niedomaganie, niemoc, słabość", SD «choroba» (=> vb. denom. negaluoti "niedomagać"), pergalė "zwycięstwo". — Neoosn. galė-: negalėtuvė SD «szpital chorych» (por. gulėtuvė, lydėtuvės). — WSO gol- < *gal-: golė "siła, moc", goliūgas "siłacz, mocarz", goliūnas ts. (por. galiūnas). Czy tu też czas. golinti "pędzić, gnać"? — Lit. (neo)pwk. gal- może być formą SO-V do pie. *gelH- "zyskać moc, władzę". Por. rcs. gołemu "wielki, wysoki", stczes. holemy, ros. goljamyj (drw. od vb. *goleti), orm. kalaw aor. "pochwycił, złapał", SZ śrwalij. gellit "może". galgės, -ių f . pl "szubienica" — zapożyczone ze zmianą rodzaju z niem. Galgen m. Do tego war. galgis a. galgis m. "szubienica", którego użycie jest w zasadzie ograniczone do złorzeczeń, por. Kad tave galgis! "Niech cię diabli!" Eik po galgiais! "Idź do diabła!" (dosł. "Idź pod szubienicę!"). Galgis žino, kur jis naktimis vaikšto ir ką dirba "Diabli wiedzą, gdzie on po nocach chodzi i co robi". galva, acc. sg. galvą 3 p.a. "głowa" :: łot. galva, stpr. gallū ts. (galwasdelliks "główna część", kalka niem. Hauptstūck). Zgadza się z psł. *gal-ua, scs. glava, sch. glava, acc. sg. glavu z wyjątkiem intonacji (por. ros. golova, golovu). Spokrewnione ze scs. golu "goły". Znacz. etym. "łysina". Stąd rozwój na zasadzie pars pro toto ku znaczeniu "głowa". Por. stwn. calua "łysina", łac. calua "czaszka". Neologizm bsł. zastąpił nazwę
155 odziedziczoną typu *kerh2-, zob. širšuo. — Drw. gaivingas "wielkogłowy", SD «głowiasty; głowny», gaivius SD «głowacz, wielkogłowy», galvokas "wgłębienie w kapeluszu; niewielka chmura (deszczowa)", galvonas "przełożony, zwierzchnik, naczelnik", galvosas "niewielka czarna chmura" (suf. jak w ragosas), galvutė "główka". Cps. galvadingtė SD «kaptur» (syn. galvos dungalas), galvažudys, -ė "morderca, rozbójnik, zbój", galvosūkis m. "łamigłówka" (por. sukti), galvotrūkčiais (np. bėgti) adv. "na złamanie karku (np. biec), na łeb na szyję", galvūgalis m. "wezgłowie łóżka", galvūgalyje "u wezgłowia" (por. kojūgalis), kogalviai (zob.), pramuštgalvis, -ė "urwipołeć, urwis, pędziwiatr" (por. galva pramušta "mieć zamiłowanie, mieć pociąg do kogoś, czegoś" :: pramušti "przebić, przedziurawić"). Vb. denom. galvoti, -ju, -jau "myśleć, rozmyślać, zastanawiać się". — Neoosn. galvo-: galvočius "człowiek mądry, inteligentny, mędrzec", galvosena "sposób myślenia, myślenie" (por. vartosena vartoti), galvotas "rozumny, rozsądny", galvoto jas "mędrzec; mądrala". gaminti, -inū, -inaū "wytwarzać, produkować, robić, gotować (np. obiad); zarabiać, zapracowywać". Causativum z suf. -in- i SO do gem- "rodzić się", por. gemū s.v. gimti. SD iždų krauju, gaminu «skarbię» ["zbierać pieniądze, gromadzić bogactwa"), {gaminti DP "nabywać, zniewolić sobie", nugaminti "zrobić, wykonać", DP "otrzymać", pagaminti "przyrządzić, przygotować, zrobić", sugaminu SD «gromadzę [syn. surinku, sukrauju, sudėmi]; kupię, gromadzę [syn. krauju, sukrauju, sumetu krūvų, sunešu)», sugaminta SD «gotowo» (syn. pririnkta, surėdyta). Refl. įsigaminti "zrobić sobie, sporządzić sobie; zaopatrzyć się w co, nabyć", išsigaminti gw. "umrzeć". — Nomina na SO gam-: apgamas "piętno wrodzone, znamię, plama", apigamas SD «znamię przyrodzone», gamas gw. 1. "natura, przyroda" (Pavasari visas gamas atsigimė, t.y. atgijo "Wiosną cała przyroda ożyła"), 2. "charakter ludzki", 3. "znamię na ciele", 3. "wyrób (ubranie, buty)", gamta 1. "przyroda, natura", 2. "ród, pokrewieństwo; pochodzenie", 3. DP "cnota" (=> neol. cps. gamtamokslis "nauka przyrodnicza, przyrodoznawstwo", gamtotyra ts., gamtovaizdis m. "krajobraz"), gamūs, -i "owocny", išgama "wyrodek, łotr, nikczemnik", išgamas DP "wyrostek" i "niecnotliwy", išganius SD1 «odrodek, degener», priegamas "znamię na ciele". — Od skróconej podstawy werbalnej gam- utworzono szereg neologizmów jęz. literackiego, por. gamyba "wytwórczość, produkcja", gamykla "fabryka", gaminys "wyrób, produkt". gana, gan adv. "dość, dosyć; starczy" :: łot. gana, gan ts. Nie do końca jasne. Porównuje się scs. goneti "wystarczać", gonėjetu "apxei", sti. ghand- "zbity, zwarty, ścisły, gruby, tęgi", ahanas "pełny czego, tryskający czym", < pie. *guhen- "bić, uderzać". — Drw. gangreit adv. "prawie, omal" (por. greitas). — Vb. denom.: 1. ganėti, -ja, -jo "starczać, wystarczać" (ganėtinas "wystarczający"), 2. gandėti, gandu, -ėjau "mieć dość czego, mieć pod dostatkiem, być zadowolonym", DP "powieść się", refl. gandėtis "chcieć", atsigandėti "stracić ochotę, znudzić się czym" (Tą darbą atsigandėjau bedirbti "Znudziło mi się wykonywać tę pracę"). Temat gandė- powstał przy użyciu neosuf. -de-. Jego wyodrębnienie umożliwiły takie opozycje formalne, jak merdėti :: me rėti, mirti lub svėrdėti :: sverti, ėrdėti :: irti. — Neoosn. gand- (<= gand-ėti): gandas "zadowolenie" (Gandas tau, o man ne gandas "Ty jesteś zadowolony, a ja nie"), gandžiaūs adv. DP "raczej, owszem", neganda a. neganda "niepogoda, słota; wielka bieda, troska, zmartwienie, nieszczęście; licho", negandas "nieszczęście", daw. negandai m. pl. DP "kłopoty", vb. denom. negandóti DP "kłopotać się", negandótis DP "krępować się,
156 wstydzić się, lękać się". ganas "pastuch", łot. gans ts. — nomen agt. na SO do genu, ginti "gnać, pędzić" < pie. *gyhon-o-, por. sti. °ghanah "zabijający, uśmiercający", gr. 4>óvoc; m. "morderstwo, zabójstwo; przelana krew". Odpowiednik psł. *gonu ma znacz, etymologiczne nomen actionis, por. ros. vygon "wypędzenie bydła, wygon, pastwisko", czes. vyhon "wypędzenie bydła", pol. wygon "wspólne pastwisko gromadzkie, droga na pastwisko", stpol. zgon "koniec, kres", kasz. zgon "ostatnie zapuszczenie sieci do głębi", błr. zhon "miejsce na gromadzenie się; wielka ilość" < *su-gonu. — Inne nomina z gan-: išgana "wygon, pastwisko, spasiona łąka" (por. budowę išdaga, išgama), užuogana "zagon". Nomen instr. °ganas: arklaganas "rękojeść u sochy" (por. arklas). — Drw. ganovas "poganiacz; goniący, ścigający' złodzieja": Gandvai, kurie ginės bėganti vagi (° sufiksie zob. s.v. vadovas). Por. łot. ganeklis "stado; wygon; rózga pastucha", ganekles f. pl. "pastwisko". gandėtis, -juosi, -jausi "bać się, lękać się", pasigandėti "przestraszyć się", obok gandėntis "bać się", caus. gandinti "straszyć, przestraszać", DP išgandinti "przestraszyć, przerazić", inchoat. gąsti, gąstū (*gand-stu), gandaū "uczuć strach, przerazić się", zwykle z prvb. ap-, iš-, nu-, refl. pėrsigąsti "przestraszyć się", susigąsti ts. Czas. gandėtis uchodzi za drw. od zaprzeczonego czas. negandėti "nie mieć dość, nie mieć czego pod dostatkiem", zob. s.v. gana. Znacz. etym. "obawiać się niedostatku". — Neopwk. gąs-: gąsćioti iter. "bać się, strachać się", gąsdinti caus. "straszyć, zastraszać" (war. gąsdyti), nomina: gąslus "lękliwy, bojaźliwy" (=» gąslyvas ts.), išgąstis m. "przestrach, przerażenie", DP "strach, zlęknienie, trwoga, przestrach" (por. išgąsti a. išsigąsti). — Neopwk. gąst-: išgąstauti "lękać się, niepokoić się" (paralele: nerimstanti, pykstanti, vargstauti), išgąstingas "lękliwy, strachliwy". gandras "bocian, Ciconia" — zmienione z *gantras przez sonoryzację ntr > ndr. Zapożyczenie z prusko-niem. ganter "gąsior" (śrdn. gante, śrwn. ganze "gąsior"), ze zmianą znaczenia na "bocian". Por. synonimy s.v. būsilas. — Drw. gandraitis a. gandriukas "młode bocianie", gandrinė ts., gandrynas "stado bocianów", cps. gandralizdis m. "bocianie gniazdo". Vb. denom. gandrinti "chodzić jak bocian". — N. m. Gandrynė. ganyti, ganau, ganiau "pędzać po pastwisku, paść, wypasać, chować (dzieci), pilnować" (łot. ganit, -u, -Tju "paść, pilnować"), refl. "paść się; popasać w czasie podróży "ganau pekų SD «pasę bydło», cps. atganyti "odpaść (chude bydlę, konia)", išganyti 1. "pasąc zachować (drób, bydło), wypaść", 2. bibl. "zbawić, wybawić, zachować" (kalka ze strus. sūpasti = scs. "a6(ew"), nuganyti "zmarnować, stracić sztukę podczas wypasu", nuganau SD «spasam bydłem», cps. atsiganyti "odpaść się, odkarmić się". Lit. gan-y- odpowiada scs. goniti, prs. gonją "prześladować, pędzić, dążyć do czego", ros. gomtb, gonju "pędzić, biec za kimś", pol. gonić, gonią "podążać za kimś, aby go dopędzić", czes. honit ts. < pbsł. *gan-Ipie. *gyhon-eie-. Pbsł. iteratyw na SO do genuh < pie. *g en-, zob. lit. genu, scs. zeną s.v. ginti. Tam też o WSO pbsł. *gan-. Porównanie z prs. scs. gonją nasuwa przypuszczenie, że forma lit. ganau jest innowacją na miejscu prs. *ganiu (paralele s.v. gydyti). Takie stosunki formalne, jak baūdžiava baudžiu, karšiava karšiu stanowią oparcie dla wywodu sb. ganiava "pora pasienia bydła; pastwisko; pasza" od prs. *ganiu (war. ganėva, por. suf. -ėvė w nazwach rzek, np. Gynėvė, Sešėvė). — Neoosn. gany-: ganykla "pastwisko", SD ganyklos f. pl. «pastwisko», ganytojas "pasterz, pastuch", išganytojas "zbawiciel", DP "zbawiciel, stworzyciel" (przekład wyrazu strus. supasū = scs. "ocotrip", zob. wyżej išganyti). Por. łot. ganikla, ganikle "pastwisko;
157
stado", ganibas f. pl. ts. W słowiańskim por. neoosn. goni-: pol. gonitwa "gonienie, pogoń", ezes. honitva "obwód, rejon łowiecki", ukr. honytva "pościg, szybka jazda". garankštis, -ies f. 1. "skręt, pętelka, węzeł, supeł (powstały ze skręcenia się nitek)", 2. "zmarszczka, fałda", 3. "trzonowy ząb", 4. "korzeń zęba". Niejasne. Może złożenie z -ankštis, należącym do adi. ankštas "ciasny"? Człon gar- bez nawiązań. War. garankšna, garankšnė, garankšnis m. oraz gardnkšlė a. gerankšlė (zakończenie dostosowane do raukšlė "zmarszczka"). Do garankštis "ząb trzonowy" są war. gerdnkštis i gerūokštas. garas 1. "para, mgła", 2. "swąd, dusząca woń wydzielająca się z czegoś smażonego, zapach spalenizny", 3. "pragnienie, wielka chęć", 4. "kaptur pieca chlebowego", SD «kopeć [syn. rūkas]; kurzawa mokra z wody; para [syn. kvapas]». Por. łot. gars "para, gęsta gorąca para w łaźni; oddech, tchnienie; duch, siła życiowa; dusza; zapach, woń", stpr. goro EV "palenisko, Vuerstant". Refleks pie. *guhor-o- od *guher- "zagrzać się" albo też nomen postvb. do garėti "parować" (zob.). — Drw. garainė "miejsce wyżej położone na polu, gdzie nie udaje się zboże", garinė "wywietrznik", garinis, -ė "parowy". Vb. denom. garinti "trzymać w parze lub nad parą; dmuchać, dąć (o wietrze); iść gdy jest wietrznie; puścić z dymem", garintis "parzyć się w łaźni", garuoti "parować - o wodzie" (łot. garuót), nugaruoti a. sugaruoti "zaczadzić się". Por. łot. garme "umiarkowane ciepło", stpr. gorme EV "gorąco, Hiccze" :: sti. gharma- m. "żar, gorąco". — Cps. garlaivis m. "parowiec", garlaidė "dymnik", garmetis "Dampfwerfer" (zob. mesti), garvežys, acc. sg. garvežį "parowóz", garvilka a. garvilkas "dymnik, wywietrznik" (łot. garvilka), gdnńlkis m. ts. (war. metatetyczny: galvirkis m. ts., por. latrankis) — akut jest we wszystkich tych wypadkach następstwem synkopowania form czterozgłoskowych: gdralaivis (por. laivas), garalaidė (por. leisti), *garametis, *garavežit (por. vežti), *garavilka (por. vilkti). garbana a. garbana "lok, kędzior", zwykle pl. garbanos. Suf. -ana- jak w plaskanos "łupież", strazdanos "piegi", traškanos "ropa z oczu". Syn. garbaT m. pl. "kędziory". Znacz. etym. "to, co urosło", mianowicie z uwagi na SZ gurb-, który ukazuje się w pokrewnym czas. gurbti, gurbsta, gurbo "dobrze rosnąć" itp. (zob.). Brak alternatywnego refleksu *girb-. Dalsze związki niepewne. Por. stpr. * garbiš, pis. (garbiš) HY "góra, Berg", SZ psł. *gurbu: cs. gurbu "grzbiet górski", bg. gūrb "plecy", ros. gorb "wypukłość na plecach lub klatce piersiowej, garb; plecy", pol. garb "garb", stpol. też "gruczoł na szyi, wole; sęk", czes. hrb "garb". — Drw. garbanius "kędzierzawy człowiek", garbanotas "kędzierzawy", garbiniai m. pl. "kędziory, loki". War. gerbanótas, gerbiniaT. Vb. denom. garbanótis "kędzierzawić się, kręcić się". gardas 1. "ogrodzenie (w chlewie dla drobnych zwierząt)", 2. "część chlewu znajdująca się pod gołym niebem", 3. "ogrodzona część wygonu lub podwórza, przeznaczona dla bydła i koni, okólnik", 4. daw. "stado całej wsi; trzoda", DP "owczarnia", 5. "koszar na polu lub pastwisku", 6. "zbita z żerdzi a. desek klatka do przewozu świń". Odpowiada łot. gards "zagroda dla świń". — Drw. apygarda "okręg, obwód administracyjny" (por. apylinkė), gardė a. gardis f. "jeden z boków wozu drabiniastego", pl. gardės a. gardys f. pl. "drabiny wozu" (=> gardinihkai m. pl. żm. "wóz drabiniasty"), gardele "przenośne ogrodzenie, np. dla prosiaka", gardinys "koszar, okólnik", gardys, -džių f. pl. "wóz drabiniasty", ėdamosios gardys "jasła drabiniaste". — N. m. Gardeliai, Pagardė. — Wyraz gardas ma odpowiedniki przede wszystkim słowiańskie. Z jednej strony jest to cs.
158 ogradū "(^payiióę, xr)izoę'\ ros. ogoród "ogródek; ogrodzenie z żerdzi", ukr. horód "ogród", sch. zagrad "ogrodzenie, płot", słń. ograd "ogrodzone miejsce, ogród warzywny", czes. ohrad "ogród", stpol. "ogrodzony kawał ziemi w pobliżu zabudowań gospodarskich; gospodarstwo zagrodnika", pol. ogród, ogrodu "miejsce pod uprawę warzyw, ziół, kwiatów". Z drugiej strony jest to scs. gradu "miasto, twierdza; wał, mur obronny", sch. grad, -a, słń. grad, -a "miasto", ros. górod, ukr. hórod ts., czes. hrad "zamek; przegroda na rzece", pol. gród, grodu "warowna siedziba (księcia)". Poza tym por. alb. gardh m. "płot". Praforma bsł. *gard-a- < pie. *ghordh-o-, znacz. etym. "miejsce ogrodzone". Jest to drw. na SO do pwk. *gherdh- "grodzić, otaczać płotem" (goc. gairda f. "pas", => bigairdan "opasać, otoczyć"). W bałtyckim znacz, "ogrodzenie" uległo zwężeniu do "zagroda dla zwierząt domowych". Zwraca uwagę brak w bałtyckim vb. denom. typu psł. *gorditi "stawiać ogrodzenie", ros. goroditb "ogradzać", czes. hradit "umacnieć, odgradzać", pol. ogrodzić, zagrodzić. — Odpowiedniki nominalne w germańskim: goc. gards m. "dom", garda m. "stajnia", stisl. garčr m. "ogrodzenie, podwórze", ags. gard "ogrodzona parcela", stdn. gard "ogrodzenie, zagroda", stang. geard, ang. yard "płot, ogrodzenie, zagroda, domostwo". — SZ *gird-. Tu brak odpowiednika bałtyckiego. Por. za to psł. *žirdi f. "żerdź, długi, cienki drąg, służący m.in. do budowy ogrodzenia", stpol. iyrdi, pol. żerdź, czes. żerd, ros. zerdb, słń. żrd, scs. zridi ["kij, pałka, drąg"]. Łączy się ze SZ w stnord. gyrda "opasać" (*ghrdh-ie-), goc. ufgurdans "opasany, gotowy" oraz w wed. grh-a- "domostwo, dom", aw, garaóa- "siedziba demonów" < pie. *ghrdh-. gardus, -i 3, 4 p.a. "smaczny, smakowity, apetyczny", war. gardas 3 p.a., gardūs kąsnelis "smaczny kąsek", gardūs kvapas "apetyczny zapach". Odpowiednik łot. gards "smaczny" (gardu muti a. ar gardu muti ėst, dzert "z wielkim apetytem jeść, pić"). Brak form apofonicznych *gerd-, *gird- / *gurd-. Etymologia niejasna126. — Drw. gardėsis m. "smakołyk, delikates", gardybė ts., SD «smak», gardis m. "smak, dobry smak (jedzenia, napoju)"127, gardulys "smakołyk", SD «przysmak mokry, sok do potraw; smak, smaku czucie», gardumas "smak czego" (łot. gardums "przyjemny smak; przysmak"), gardžiai adv. "smacznie, smakowicie, apetycznie" (por. łot. gardi adv. "smacznie, ze smakiem", ka ne gards adv. "ile dusza zapragnie"). Vb. denom. gardinti "przyprawić potrawę, polepszyć jej smak" (łot. gardinat ts.), gardžiuotis "smakować z przyjemnością, delektować się, rozkoszować się". garėti, gariu (3 os. gari, war. garėja), garėjau "zamieniać się w parę, parować; tracić zapach", išgarėti "wyparować", przen. "wyginąć, zniknąć, paść (o kurach)", nugarėti "wyschnąć; zdechnąć" (=> nūogara "zdechlak; niewdzięcznik"), pragarėti "przestygnąć", przen. "zginąć, przepaść, zbiednieć", tr. "roztrwonić (dorobek ojca)", užgarėti "wyginąć", refl. ušsigarėti "(o dziecku) tracić dech w spazmatycznym łkaniu", np. Kūdikis rėkdamas užsigarėja. Odpowiednik łot. izgaretiės "wypalić się - o piecu". Odpowiednik słowiański: scs. gorėti, gorją "gorzeć, palić się, płonąć", razgorėti są "zapalić się, zapłonąć płomieniem", ros. gorėtb, gorjū, pol. zgorzeć "spalić się". W formie 3 sg. prs. uderza
126
Obecność a k u t o w a n e g o wariantu gardas
zachęca do szukania z w i ą z k ó w z pwk. pie. *g u erh 3 - "pochłonąć,
połknąć", por. lit. gerti "pić". W grą wchodzi drw. dewerbalny na SO, *gard-a-, utworzony od pb. praesens na -d-, *ger-da "połyka" < *g u erh 3 -d h e-. Znacz. etym. "jadalny, pitny". 127
Por. Prarijo kaip šuva muilą — nei gardzio,
sytości". Būta gardzio
arielka
gerti!
nei soties "Przełknął j a k pies m y d ł o — ani smaku, ani [uczucia]
"Wódka bardzo smakowała!".
159
różnica wokalizmu między końcówkami lit. gari i scs. goritu (bez objaśnienia). — Caus. išgarinti pirti "upuścić nieco pary z łaźni", išgarinti vandeni "gotowaniem doprowadzić do wyparowania wody" (w części użyć garinti można uważać za denominativum od garas "para"). — Nomina postvb.: atgara "pęd wiatru", ant vėjo atgaros stovėti "stać na wietrze, stać w przeciągu", garas (zob.). — W bsł. brak jest refleksów SE *ger- < pie. *guher"zagrzać się". Por. gr. 0epo|iai "ogrzać się", Oepjióę "gorący", orm. jeraw "ogrzał się", SZ sti. ghmoti "pali się, świeci". Zob. też geras. — WSE *ger-: cs. pożaru "incendium", sch. žar, žara, pol. żar, żaru "żarzące się węgle". — WSO gor- < *gar-: gorėti, gori, gorėjo "palić w gardle (o ostrych przyprawach, o zgadze); być wygłodzonym", išgorėti "przetrwać jakiś czas bez jedzenia, wygłodzić się", refl. atsigorėti "z trudnością powracać do zdrowia". Nomina: góra "spalenizna, swąd (w kuchni)", gorė "zgaga", też "naczynie z żarem", gorūs "ostry, piekący" (por. n. rz. Gorėika, Gorijd, Gor-upys). Vb. denom. gorūoti "być zaczerwienionym od gorąca; pilnie pracować; gorąco pragnąć; dąć - o wietrze". Por. słow. gar-: scs. izgarati, -aj Q "gorzeć, płonąć", sch. garań, czes. hdrati, stpol. garać ts. (=> ogarek "nie dopalony do końca kawałek świecy"). — W st. zanikowym spodziewamy się refleksu *gir- lub *gur- < pie. *guhr-. SZ *gur- jest potwierdzony tylko dla słowiańskiego, por. psł. *gur-nū, rcs. strus. gūrnū "palenisko, ognisko; piec; naczynie z rozżarzonym węglem", ros. gorn, loc. sg. v górnu "palenisko w kuźni, piec kowalski lub hutniczy", górny m. pl. "dolna część pieca z paleniskiem; piec na podwórzu do gotowania latem", sch. grno gw. "palenisko, w którym się otrzymuje metal z rudy", ros. gomó m.in. "piec do wypalania glinianych naczyń"128. Por. SZ w łac. fornus m. "piec", furnus m. "piec piekarski", sti. ghrna- m. "żar, gorąco". — Derywaty takie, jak dairdyr- (zob. dairytis) oraz žair- <= zir- (zob. žaira, zairia s.v. žerti) nasuwają przypuszczenie, że SZ lit. *gir- < *guhr- pozostawił ślad w pochodniku na SO gair-, por. gairinti "(o wietrze) mocno dąć, wiać świszcząc, wyć" (syn. garinti, zob. s.v. garas), išgairinti "(o wietrze) rozruszyć, rozwiać, przewrócić, powalić; (izbę) wywietrzyć, wystudzić", nugairinti "wywiać, wywiewać" (nugairintas veidas "twarz ogorzała od wiatru"). Nomina: vėjo atgairė a. dtgaira "strona, z której wieje wiatr, nawietrzna", vėjo pagdira "podmuch wiatru", gairė "wiecha, tyczka (na polu, łące); wzniesienie; wieża widokowa; miejsce na wietrze; powiew wiatru, przewiew, przeciąg, wydmuch". gargėti, garga (war. gdrga), gargėjo "gęgać - o głosie gęsi; gulgotać - o odgłosie gotującej się wody; chrypieć, chrapać". Odpowiada łot. gdrdzėt, -u, -ėju "chrypieć, chrapać; charczeć, rzęzić". Do gargti, gargiu, gargiaū "chrypieć, cgrapać, charczeć". Dźwiękonaśladowcze. Por. interi. gargt - o chrapaniu. gargždas "żwir". Praforma *garś-tas "to, co zgnieciono, zmiażdżono", zmieniona przez insercję k (*garkśtas) i sonoryzację r-kšt > r-gžd129. Pie. *ghers- "trzeć, ucierać, miażdżyć". Formacja *garś-ta- jest paralelna do *garś-a- w garsas "dzięgiel" (zob. garšva). Zob. też žvirgždas. — N. m. Gargždai 2x, Gargždelė, cps. Gargždupis. N. rz. Gergždas, Gergždžiūkas (e wtórne).
128
D e r y w a t a m i od *gurnu "piec garncarski" są nazwy "wypalonego naczynia glinianego", z j e d n e j strony psł.
*gurn-uk-: pol. garnek, rcs. gurńici, 129
garnka,
stpol. garniec,
Por. gw. urgidynė
chałupka, nora", urkštėlė
ros. daw. gornoku,
garnca,
czes. hrnec,
ob. urkštynė
maced. gamók,
(liter, urkštynė)
"chałupka", ūrkštis
z drugiej strony psł.
:!:
gurn-Tk-: cs. g r u nici.
hrnce. "liche, ciasne pomieszczenie, klitka, licho sklecona
m. "małe, ciasne pomieszczenie przy chlewie".
160 garinėti, garmū, garmėjau 1. "hurmem, kupą iść, biec i hałasować", 2. "grzęznąć, zatapiać się (w bagnie, topieli)", 3. "szemrać (o wodzie); mruczeć, mamrotać", {garmėti "zajechać z hukiem (o pełnych ludzi wozach), wejść z hałasem", išgarmėti "wyjść (tłumem, hurmem)", nugarmėti "runąć, spaść w dół (z drzewa, ze schodów); utopić się". War. metatetyczny do gramėti, zob. grumėti. — Drw. garmalas "wrzask, krzyk", => garmalius "krzykacz, płaksa - o dziecku", vb. denom. garmaliūoti "bulgotać, gulgotać - o gotującej się wodzie, kartoflach; o chlupocie wody na bagnie pod stopami chodzącego, o płukaniu gardła". garnys "czapla, Ardea" — odpowiada łot. garnis "bocian, Ciconia" oraz garnis, garnis "czapla" a. "bocian". Obok tego łot. gw. guoris "czapla" — refleks *ganris, to z *garnis przez metatezę. Por. lit. n. m. Garnys, Garniai 3x, Garniškiai, n. rz. Garnys, Garn-upis, Garn-upys, Garnū-upis. Wyraz lit.-łot. czeka wciąż na swą etymologię. — V. Urbutis (1981, 18, przyp. 1) wskazał na możliwość powiązania leksemų gar- z apofonicznym stopniem o do ger- w znacz. etym. "pochłaniać, pożerać" (zob. s.v. gerti). Jako paralele dla SO autor przytoczył gwarowe wyrazy lit. pragarnas "żarłoczny" i garnyti, -iju, -i jau "żreć, pochłaniać" oraz łot. gw. garnis "żarłoczny człowiek" (ob. garlis "mała czeluść, przepaść"). Etymologicznym znaczeniem wyrazu garnys byłoby "żarłok, pożeracz (ryb)". Por. też lit. pragaras. Paraleli semazjologicznej dostarcza tu słc. g w. hltavica a. hltavka "czapla" <= hltat' "żreć, pożerać". — N.B. Łączenie garnys z gervė "żuraw" jest ze względów głosowych niemożliwe (arC :: erCl). Zob. jeszcze zūgara. garsas "dźwięk, echo; wieść, pogłoska, plotka" — formacja dewerbalna na SO gars- od neopwk. girs-, który został wyabstrahowany z inf. iš-girs-ti "usłyszeć" albo też z prs. iš-girs-tū <= iš-gir-stū "słyszę, dowiaduję się", zob. girdėti. Paralele: balsas <= bilstu, brasta <= bristi. — garsūs "głośny, donośny, dźwięczny", przen. "szeroko znany, słynny, sławny". — Vb. denom. garsėti, -ja, -jo 1. "brzmieć, rozbrzmiewać", 2. "zdobywać rozgłos, stawać się sławnym", garsinti "ogłaszać" (apgarsinti "obwieścić, ogłosić"), garsinas refl. "daje o sobie znać". garstyčia 2 p.a., garstyčia 1 p.a. "gorczyca, Sinapis; przyprawa sporządzona z nasion gorczycy, musztarda". Przekształcenie formy garčyčia — zapoż. z pol. gorczyca. War. garšyčia oraz garsvyčia, garsvyčia (m.in. SD). garšva 4 p.a., garšva 1 p.a. "podagrycznik pospolity, Aegopodium podagraria" (czasem "dzięgiel, Angelica silvestris"), gw. geršva, SD1 garšvas «giersz» ["podagrycznik"]. Formacja z wtórnym suf. -va, -vas. Por. gw. garšas "podagrycznik; dzięgiel", czemu odpowiada łot. garsa ts. (war. garsa, garse, garse, też pl. garšas, garši). Pbsł. *garš-a/a- < pie. *ghors-o/a-. Zmiana *rs > lit. rš jak w pirštas, veršis, viršūs. Słowiańskim odpowiednikiem jest psł. *gorxu "groch, roślina uprawna Pisum sativum" < *garś-a-, por. sch. grah, ros. goróx, czes. krach, pol. groch. Do pwk. *ghers- "trzeć, ucierać, miażdżyć", por. wed. nigharsati "uciera". Zob. też gargždas. — N. rz. Garšva, Garšvė, n. m. Garšviai 3x, Garšvinė 2x, Garšviniai 2x, Garšviškės. — N. rz. Garšas, Garš-upis, Garš-pelkis, n. m. Garš-pjaunis. gaspadórius, -iaus daw. gw. "gospodarz; rządca w majątku ziemskim; pierwszy snop zboża przynoszony do domu na znak rozpoczęcia żniw" — zapoż. z błr. gospoddrb. Drw. gaspadoraitis "syn gospodarza". Vb. denom. gaspadorauti "zajmować się prowadzeniem gospodarstwa rolnego, gospodarować" (war. gaspadoriauti). — gaspadinė daw. gw. "gospodyni; kucharka na przyjęciach" — zapoż. z błr. gospodynja. Drw.
161 gaspadinditė "córka gospodarza". Vb. denom. gaspadinduti "być gospodynią". gašla "żądza, pożądanie; popęd płciowy". Niejasne. Brak alternantów ges-, gis-, gus-. — Drw. gašlūs "ochoczy, rwący się do roboty, zapalony do czego, gorliwy, namiętny, pożądliwy (gašli merga "namiętna dziewczyna"), lubieżny", gašlūmas "żądza, pragnienie". Vb. denom. gašlauti "oddawać się rozpuście, prowadzić rozwiązłe życie". gatavas, -a daw. gw. "gotów, gotowy" — zapoż. ze strus. gotovū (stąd też łot. gatavs). Np. Esu gatavas tau padėti "Jestem gotów ci pomóc". Nebenueikit toli — pietūs gatavi! "Nie odchodźcie już za daleko — obiad gotowy". — Drw. gatavai adv. "całkiem, zupełnie", gatavėckas a. gatavickis, -ė "kto lubi przychodzić na gotowe" (z suf. antroponimicznymi pochodzenia słowiańskiego -eekas, -ickas), gatavikas "wdowiec, który ożenił się z wdową". Cps. gatau-duonis, -ė "leń, darmozjad" (por. duona). — gatavyti, -iju, -ijau daw. gw. "przygotowywać, szykować" — zapoż. ze stbłr. gotovitb (por. łot. gatavuot "przygotowywać", stpr. pogattawint ts.). gatvė "ulica, droga między domami", daw. gw. "wygon dla bydła". Przekształcenie za pomocą suf. -vė wyrazu *gatė130, który został chyba zapożyczony ze śrdn. gate f. "wąskie przejście ograniczone domami, droga wiejska, niebrukowana" (to w odróżnieniu od śrdn. stratę [nwn. Strafie] "droga bita, brukowana", późnołac. uia strata "brukowany gościniec"). Podobne było traktowanie śrdn. gate w jęz. łotewskim: z jednej strony prosta transpozycja, por. łot. gate "droga między dwoma płotami", z drugiej strony derywacja sufiksalna, por. gatva, gatve a. gatuve "droga z obu stron ogrodzona, wygon dla bydła; ulica, aleja", gatva "bród". Wciąganie do rozważań gockiej formy gatwo "jcA,ai;8ia" nie wydaje się potrzebne. — N.B. Wyraz przejęty z nwn. Gasse f. "ulica" ustalił się w Litwie pruskiej w formie transponowanej gasa "ulica, droga" lub gdsas ts. gaubti, gaubiu, gaubiaū "otulać, owijać, spowijać, okrywać", cps. apgaubti "okryć, otulić (ze wszystkich stron)", įgaūbti "wgnieść", išgaūbti "wygiąć do góry, uwypuklić", nugaūbti "zdjąć okrycie", sugaūbti delnus "zwinąć dłonie w trąbkę", sugaubti javūs "zebrać zboże z pola", refl. gaūbtis, gaubiūos, gaubiaūs "okrywać się, zawiązywać sobie chustkę; zwijać się w głowę (o kapuście)". Pwk. pie. *gheubh- "giąć, zginać" (por. niżej znaczenia form słow.). Zupełny brak refleksów SE *giaub- < *gheubh- nasuwa przypuszczenie, że mamy tu do czynienia z czas. ąuasiprymarnym, którego pdg. zbudowano wokół prs. gaubiū, kiedyś należącego do iteratywnego inf. *gaubyti. Por. SO gaub- w gaubytis "zawiązywać sobie chustkę, okrywać się czym" :: scs. pogubili "djióAAu(ii", ros. gubljū, gubitb "niszczyć, psuć", pol. gubią, gubić "tracić przez nieuwagę; doprowadzać do zatraty, do zniszczenia; pustoszyć, burzyć, zabijać" (caus. do SZ *gūbnQ); gaubėti, gaubiū (3 os. gaūbi), gaubėjau "nosić chustkę na głowie", gaubstyti "owijać czym, zawijać (w pieluchę)". — Nomina na SO: gaubėja "kobieta, która w czasie wesela przyozdabia głowę panny młodej", gaūbtas a. gaubtūvas "kaptur", przen. "abażur", {gaubtas "wklęsły", išgauba "wypukłość". W słowiańskim por. 1. scs. sugubū "podwójny" (znacz. etym. "zgięty we dwoje", por. niżej dvigubas), 2. ros. gw. guba "zatoka wcinająca się w ląd" (por. niem. Bucht "zatoka" :: biegen "giąć"), 3. pol. przegub "przegięcie (ręki), staw", kasz. gub "fałd", 4. słń. guba "fałd, zmarszczka". — SZ gub-: gūbti "wklęsać, zapadać się" (zob.). — WSZ gūb-: łot. gūbdtiės "pochylać się, garbić się, chować się, skrywać się,
130
C o do formacji por. lysvė ob. lysė, lysicv, brastvd
ob. brasta; ydva ob. yda\ garšva
ob.
garsas.
162
wynieść sią cichaczem", gūbat, -aju "iść pochylonym, iść ociężale, kulić się" :: scs. gybati, gyblją "a7ióA.A,up,ai, ginąć", pregybati "zginać", ros. gybdtb a. gybatb "lekko poruszać, kołysać", sgibatb "zginać", czes. hybati "poruszać", pol. gibać "giąć, zginać", gw. "chwiać, kołysać". Nomina: lit. gūbra c. "ktoś zgarbiony", gūbrys (zob. wyżej gubrys). Por. też ros. izgib, sgib "przegub", czes. ohyb "zgięcie, przegub", zahyb "zagięcie, fałd"; psł. *gybuku: sch. gibak "giętki, gibki", ros. gibki] "giętki", ukr. hybkyj ts., czes. hybky "ruchliwy, zwinny, chyży", pol. gibki "giętki, sprężysty, zwinny, zręczny" (por. wyżej gubūs). — Z uwagi na to, że pwk. *gheubh- ma kontynuację ograniczoną do bsł. bierze się pod uwagę ewentualność, że *gheubh- jest wtórną postacią pwk. *bheugh- "zginać się". Zmiana została spowodowana metatezą skrajnych spółgłosek pierwiastka: bh-gh > gh-bh (paralela: žiedžių, žiesti). Pwk. *bheugh- dokumentują takie formy, jak goc. biugan "giąć się, zginać", wed. paribhujat "obejmuje, bierze w objęcia", być może również ros. bgatb "giąć" (WSZ *būg-a-: obygatb iter. "owijać, otulać", sb. postvb. obyga "ciepła odzież"). gaudinti, -inu, -inau "doprowadzać (chorego) do zdrowia, do sił" (war. gaudinti) — caus. z suf. -dinti do gautis refl. "mocnieć, zdrowieć, wracać do sił", zob. gauti. Np. Gaudinu ligóni "Doprowadzam chorego do zdrowia, do sił". Išnešė bobą negyvą ir jau nebeatgaudino "Wynieśli babę nieżywą i już jej do życia nie przywrócili". —prigaudinti iter. "oszukiwać" prigauti "oszukać", refl. apsigaudinti "dać się oszukać". gaudyti, gaudau, gaudžiau "chwytać, łapać, łowić zwierzęta a. ptaki; zbierać i chwytać trawę (o owcy); oszukiwać", refl. gaudytis "ganiać się, bawić się w łapanego". Odpowiada łot. gaudit, -w, -iju "chwytać, łowić". Możliwe są tu dwie etymologizacje: 1° gdud-yti, formacja caus.-iter. na -yti do niezachowanego prs. intr. z suf. -da-: *gau-du, 3 os. *gau-da do gauti "otrzymać, dostać", 2° gau-dyti, formacja caus.-iter. z neosuf. -dyń do gauti (paralela: maudyti). Cps. apgaudyti "łowiąc ryby, obejść, np. dwa jeziora; popielić (grządki), pozdejmować (pajęczyny)", atgaudyń "ocucić (topielca), odkarmić (prosię)" (zob. osobno gaudinti), pagaudyti DP "pojmać, połowić", sugaudyti "złapać", przen. "pojąć, zrozumieć". Refl. atsigaudyń "przyjść do siebie", susigaudyti "uświadomić sobie, zorientować się" (por. pol. połapać sią), war. suzgaudyń => gw. zgaudytis "połapać się", razsizgaudyń ts. (z obcym prvb. raz-, por. ros. razobrdtbsja). — Neoosn. gaud-: apgaudinėti "oszukiwać" (=> apgaudas "oszustwo"), gaūdelėti "zbierać po trochu" (suf. jak w badelėtis), gaūdelioti a. gaudelioń "zbierać (chrust, siano); podkradać" (suf. jak w badelioti). Cps. žvirblagaudis (zob. žvirblis). — Neoosn. gaudy-: gaudykla "pułapka, potrzask", gaudyklė SD «łapaczka, samołowka» (syn. spąstas), gaudyklė žodyje SD «łapaczka w mowie», gaudymas SD «chwytanie; łowienie; obłow rozmaity; pochwytawanie», gaudymas paukščių SD «łowienie ptastwa; myślistwo pta6e», pagaudymas DP "jęctwo". gausa 4 p.a. "to co się otrzymuje, dostaje, co się ma"131, 2. "obfitość, mnogość, wielka ilość". Por. łot. gausa "pożywność". Drw. z suf. -sa- od czas. gauti "dostać" (zob.). — Neoosn. gaus-: gausingas "obfity, liczny", gausūs "obfity, liczny", SD «dostatni, dostateczny; sowity» :: łot. gauss "obfity; powolny". Por. n. rz. Gausantė, Gausutė
131 Por. Tai mano visa gausa šios dienos, t.y. tiek tik gavau duonos tyle chleba dostałem".
"To wszystko, co m a m dzisiaj, czyli tylko
163 (b.z.a.). Vb. denom. gausinti "pomnażać, powiększać", SD gausinu «obfito czynię» (syn. skalsinu). Por. łot. gausit "pomnażać", gaūsinat "obdarzać, przysparzać". gausti, gaudžia, gaūdė "szumieć, huczeć, brzmieć (o dzwonach, organach) wydawać (żałosny) odgłos; brzęczeć (o owadach); jęczeć, płakać, szlochać, opłakiwać (umarłego)". Odpowiada łot. gaust, gaūžu, gaūdu "jęczeć, żalić się, narzekać", refl. gaūstiės ts. Jeśli prs. gaūdzia ustaliło się na miejscu *gauda, to byłby to przykład intranzytywnego praesens na -da- do gauti daw. b.z.a. "wyć" (Clavis Germanico-Lithvana: Heulen wie die Wolff. Gauju, jau, su, ti). Pwk. gau- jest dźwiękonaśladowczy, por. łot. gavilėt, -ėju "jodłować", też o śpiewie słowika, jak też zebrane niżej derywaty. — Drw. gaudóti, -ja, -jo "brzmieć, szumieć, huczeć" :: łot. gaudat, -aju "biadać, lamentować; wyć (o psie)", gaudėt, -u, -ėju intr. "(o wietrze jesiennym) huczeć, wyć", gaudėt, -ėju tr. "zasmucać, doprowadzać do płaczu", gaudėtiės "lamentować, biadać nad czym". Nomina: gaudesys "odgłos dzwonu", gaudimas ts., gaūduonė "pewien brzęczący owad", war. gaudonė (por. gaudóti), gaudūs "dźwięczny, donośny; smutny, ponury". Neopwk. gausia gaūsti): gaūsmas "huk, szum" (por. garsinas, graūsmas). — WSO gov- < *gau-: prt. *goviau, drw. govaras wsch.-lit. "czapla popielata" — nazwa nawiązująca zapewne do głosu czapli. W słowiańskim por. gav- w pol. gaworzyć "wydawać pierwsze ciągi dźwiękowe (o niemowlęciu)" oraz czes. havoriti "mówić, gwarzyć, czynić zgiełk" (częstsze jest gov-: scs. govoriti "robić hałas", cs. "mówić", ros. govoritb "mówić", stpol. goworzyć "mówić", czes. hovorit "mówić, rozmawiać"). gauti, prs. gaunu a. gauju, prt. gavau (gw. goviau) 1. "otrzymać, dostać, uzyskać", 2. "zdołać, zdążyć", 3. "począć, zajść w ciążę", 4. "musieć"132, też tr. "chwycić, złapać; zebrać (plon), dotknąć (o chorobie)". Odpowiada łot. gaut, prs. gaunu a. gauju, prt. gavu a. gavu tr. "łapać, łowić, starać się dostać"133 oraz stpr. pogailt "przyjąć (z dziękczynieniem)", kas pogauts ast "który się począł (z Ducha św.)", engaunai a. engaunei "otrzymuje", wfrst gauuns 3 pl. fut. "otrzymają, dostąpią". Pwk. *geuH- / *guH- "osiągnąć, uzyskać", wyłącznie bałtycki. — Cps. apgauti "oszukać", apgaun SD «oszukiwam kogo» (syn. priviliu), atgauti "otrzymać z powrotem", daw. "mścić się", SD atgauiu «mszczę się z czego y nad kiem» (syn. kerštų darau), atgaunu SD1 «mszczę się; pomszczę się [syn. atakes darau]', wetuię» (=> atgavimas SD1 «pomsta», SD «oddanie wet za wet», atgavėjas SD1 «pomściciel»), įgauti "nabrać (smaku, zapachu, obawy, strachu, rozsądku), nabawić się (choroby)", išgauti "z trudem odzyskać (dług), wywabić (z domu)", pagauti "złowić, złapać, porwać134, wziąć, przejąć, ogarnąć (o strachu), uchwycić (sens)", sugauti "schwytać, złapać", DP "pojmać, uchwycić, ułowić", užgauti "uderzyć, ubliżyć komuś, dotknąć". Refl. gautis "mocnieć, zdrowieć, wracać do sił", išsigauti "wydostać się (z domu, stajni), wydobyć się (z biedy); poprawić się, wrócić do zdrowia", nusigauti "dostać się gdzie; skorzystać z dogodnej chwili, z dogodnego czasu" (por. nuogūsis), prasigauti "przemknąć się niezauważonym, przedostać się", užsigauti "uderzyć się; obrazić się". — SZ ma dwie postaci, gū-C i guv-V < *guH-. 1. SZ-C gil-: atgūti,
132
Np. Rytoj gausim
rugius pjauti "Jutro będziemy musieli żąć żyto". Gausi važiuoti
[namus
"Będziesz musiał
(po)jechać do d o m u " . 133
Z prs. inchoat. gaustu,
gaust, gaustu, 134
gausu
Por. Iš bandos
które kiedyś należało do inf. gaut, został wyabstrahowany neopwk. gaus-, por. pdg.
"dostać, otrzymać". vilks pagavo
veršį "Ze stada wilk porwał cielaka".
164 atgūva, atgūvo tylko o głosie ludzkim: "(po chorobie gardła) odzyskać na powrót głos": Jo balsas vėl atgūva, o neseniai da toks užkimąs buvo "On znów odzyskuje głos, a jeszcze niedawno był taki zachrypnięty". Tarė jau atguvusiu balsu "Powiedział już zdrowym głosem". Odpowiednik łot. gūt, prs. gūnu a. gūstu (też gūju, guju, gūmu), prt. guvu "ganiać za czym, chwytać, łapać (ryby), zaczerpnąć (powietrza), dostać, otrzymać", apgūt "podołać, opanować", iegūt "osiągnąć, uzyskać, zdobyć (zaufanie), zyskać (na czasie)", piegūt "nałapać (ryb, motyli)", refl. gūtiės "chwytać powietrze, starać się", atgūtiės "przyjść do siebie, zaczerpnąć powietrza", frq. gūstit, -u, ~Tju "łowić, chwytać, łapać, pętać", sagūstit "schwytać, pojmać, wziąć do niewoli" (==> gūsts "kto nagle chwyta, porywa", gūsts "niewola", gūstigs "chciwy, łapczywy"), gūstitiės "robić coś w wielkim pośpiechu a. gorliwie" neoosn. gūstl-: gūstfba "niewola"). — 2. SZ-V guv-\ atgūvo (prt.), drw. guvūs "pojętny, zaradny, sprytny; żywotny, prędki" (znacz. etym. "szybko chwytający"), => vb. denom. gūvinti "uczyć zaradności". — SO gau-C: gaudinti (zob.), gaudyti (zob.). Nomina: apgaulė a. apgaulė "oszustwo" (=> apgaulius "krętacz, oszust", apgaulūs "skłonny do oszustwa"), gauja "gromada, sfora, stado, zgraja, banda, szajka" :: łot. gauja "tłum" (por. n. rz. Gauja, łot. Gauja), gauklas SD «nabycie, nabywanie» (syn. įgijimas, apturėjimas), gausa (zob.), pagaulūs "pojętny, wygodny w użyciu", SD «pochopny»,pagaunus SD «podchwytliwy». — Nomina na SO gav-V(<= guv-V): apgavikas "oszust", gavūs "kto potrafi szybko chwytać, łapać", pagava "pojmowanie, postrzeganie, percepcja", pagavėjas SD «podchwytacz, posłuchywacz», pagavūs "pojętny", užgavikas "kto ubliża, znieważa". — Pdg. prymarny gauti pojawił się na miejscu *giauti < *geuH-C. Allomorf gau- ustalił się najpierw w formacji prs. gauju, wywodzącej się z *giau-ió. Z powodu suf. -ie- doszło tutaj do dysymilatywnego zaniku i w pierwiastku (paralele: mauju < *miau-ió, plauju < *pliau-ič, šauju < *śiau-io). Nowsze prs. na -nu, lit. gaunu, łot. gaunu, każe liczyć się z oddziaływaniem formacji infigowanej *gunu < *gu-n-H-e-. Jej śladem może być neopwk. gun- w gūndyti (zob.). gavėti, gaviū (3 os. gavi), gavėjau "pościć" — zapoż. z błr. govėtb (stąd też łot. gavėt, -ėju "pościć"). Np. Nu yra gaviamas laikas "Teraz jest czas postu". Drw. atgavėti "zakończyć post" (por. ros. otpostūbsja ts.), uzgavėtojas DP "zapustnik". — gavėnia 2 p.a. "surowy post, Wielki Post", SD «post wielki, 40 dni» — zapoż. z błr. govėnije n., ze zmianą rodzaju gramatycznego. War. gavėnė. Zob. też pasnykas. Drw. gavėninis a. gavėniškas "postny". Cps. vidūgavėnis m. "środek postu", Užgavėnės f. pl. "Zapusty". gebėti, gebū, gebėjau "mieć zwyczaj, lubić" (Aš nėgebu eiti su kūrpėmis ( miestelį, t.y. neturiu papročio "Nie zwykłem chodzić w drewniakach do miasteczka, tj. nie mam zwyczaju"), cps. įgebėti "umieć, potrafić", pagebėti "mieć zwyczaj, mieć w zwyczaju" (Mes nepagebame eiti įkarčemą "Nie mamy zwyczaju chodzić do karczmy"), sugebėti "potrafić, zdołać, móc" (Ar sugebėsi tai padaryti? "Czy potrafisz to zrobić?"). Pie. punkt wyjścia w *ghebh- "chwycić, wziąć; dać", por. goc. giban "dać", SO gaf" dał". — WSE gėb-\ apgėbti, -gėbiū, -gėbiau "(o kwoce) wziąć pisklęta pod skrzydła, ogarnąć je", apsigėbti "otulić się (kożuchem)", atsigėbti "przyjść do siebie, odżyć", sugėbti "(spadek) zagarnąć, przywłaszczyć sobie". — SO gab-: gabenti "nieść, wieźć dokądś, przenosić, przewozić, dostarczać", pargabenti "przynieść, przywieźć (do domu)", sugabenti "znieść na kupę, zgromadzić w jednym miejscu". Refl. gabentis "przeprowadzać się w inne miejsce" (m.in. DP), gabinuosi SD «przeprowadzam się», gabenimasis m. SD «prowadzenie się», įsigabenu SD1 «wprowadzam się», išsigabenu SD «przenoszę się
165 dotąd». Nomina: gabalas "kawał, kawałek" (łot. gabals "kawałek, sztuka, odległość, okolica, pora"), war. metatetyczny: bagalis m. "wielki, długi kawał czego" < *gabalis135, gabana a. gabana "naręcze, wiązka (siana, słomy, grochowin, lnu)"136 (łot. gabana "naręcze, kopka siana"), gabūs "zdolny, sprytny; chciwy" (znacz. etym. "pojętny, szybko chwytający"), => gabūmas "zdolność, uzdolnienie"; gabužas "garść, wiązka, plik (papieru)". — Z frq. *gabstyti "chwytać" wyabstrahowano dwie neoosnowy: 1° gabst-, por. gabsta "garść (siana, słomy)", gabstauti "bardzo chcieć, pragnąć, pożądać", gabstas c. "chciwiec, sknera", gabstauti "pragnąć za dużo, być chciwym", gabštūs "zręczny; chciwy" (pš ze zmiany ps), 2° gabs- (<= *gabs-sty-), por. gabsnóti "zbierać, skupiać" (=> gabsnėlė "garstka, np. siana, koniczyny)". — WSO gob- < *gab-: zob. góbti. gėda "wstyd", DP "wstyd, sromota, niesława". Odpowiednik stpr. gidan acc. sg. "wstyd", nigidings "bezwstydny" (zmiana e > T). Prapokrewne z psł. *žada < *geda "odraza, wstręt", por. stpol. żądny "wstrętny", żądać sią "brzydzić się, czuć wstręt", < pbsł. *ged- < pie. *gueh,dh-. Dalej por. stwn. ąuat, niem. Kot "kał", śrang. cwed "zły, odrażający". — SO *gód-T- <= *guoh,dh-eie-: cs. gaditi, gazdą "detestari, uituperare", rcs. gaditi "lżyć, bluźnić", słń. gaditi daw. "obrzydzać, czynić wstrętnym", sch. gaditi "obrzydzać; hańbić, znieważać", ros. gdditbsja "brudzić się; psuć się, niszczyć się". Drw. postvb. słow. gadu "to, co budzi obrzydzenie, wstręt", por. scs. gadu m.in. "szkodliwe robactwo", sch. gadovi "wszystko to, co wywołuje wstręt, brud; brzydota", coli. "robactwo; myszy, jaszczurki, żaby, węże", ros. gad m.in. "szkodliwe zwierzęta i owady". — Drw. gėdingas "haniebny, sromotny, niecny", gėdiškas "plugawy, sprośny (o słowach), hańbiący", DP "sromotny, szkaradny, wszeteczny, sprośny, gamracki". Vb. denom. gėdėtis, prs. gėdisi (war. gėdziasi, gėdasi, gėdėjasi), prt. gėdėjosi "wstydzić się", DP "wstydzić się, sromać się, zawstydzić się", gėdžiuosi SD «sromam się, wstydzę się» (nesigėdžiųs SD «niewstydliwy»), gėdinti caus. "zawstydzać", DP "sromocić, lżyć", ažugėdinu SD «zasromywam», išgėdinu SD «lżę kogo, łaię sromotnie, szkaluię», gėdyti, -iju, -ijau "zawstydzać", refl. gėdytis "wstydzić się". gegnė, zwykle pl. gegnės 1. "krokwie, belki w wiązaniu dachowym podtrzymujące pokrycie dachu", 2. "krzyżaki do przytrzymywania słomy na strzesze", 3. "rosocha (do suszenia koniczyny)", 4. "pałąk sieci", 5. "rodzaj sieci", 6. "część jarzma", 7. "część krosien". Łot. dząguĮi m. pl. "ozdoby ciesielskie" < *geg-ul-. Pochodzenie niejasne. Może z sonoryzacji *keknė, por. kek- w kekė "kiść, grono; gałąź". — Drw. gegninis m. "wierzchnia belka w ścianie dźwigająca krokiew". Vb. denom. gegnduti "łowić za pomocą «gegnė»". Por. syn. krakał\ kreklai. gegužė 1 3 p.a., gegūžė 2 p.a. "kukułka, Cuculus canorus", SD gegužė «gżegżołka, Cuculus». Odpowiednik łot. dząguze (war. dzągūze, dząguóze i dząguse, dzągusis), stpr. geguse EV "Kukug". Dźwiękonaśladowcze. — Drw. wsteczne: gęga, gegė, gėgė, zdrob. gegūlė, gegutė, też. — N. m. Gegūtė 2x, Gegūtės', Gegūžiai 3x, Gegužinė 10x, Gegužiškis 2x, cps. Gegūžkalnis. gegužė II "miesiąc maj", gegužės pirmoji "pierwszy maja". Do gegužė I. — Drw.
135
Por. g-b < b-g w gerbti
136
Por. Glėbis šieno tarp rankų, gabana po pažaste,
< *bergti, jak też b-z < z-b w blizcis < žlibas. našta ant pečių nešama
się w rękach, «gabanę» pod pachą, a «nastę» na plecach".
"Naręcze siana, «glėbys», niesie
166
gegužis m. "maj", gegužinė "majówka". geTbti, geibstu, geibaū "cherlać, niedomagać, zdychać, padać". Odpowiednik łot. geibt, -bstu, -bu "zginąć, umrzeć", obok giebt, -bju, "słabnąć, blednąc", gze&s "blady, słabowity człowiek", giebulis a. gieblis "chorowite dziecko, cherlak, mizerak". Brzmienie geib-V wynikło prawdopodobnie z sonoryzacji keip-V, zob. s.v. kaipti, tam też uwagi etymologiczne. — SZ *gib-: łot. gibt, -bstu, "zapadać się, wklęsać (o ziemi), pochylać się, garbić się" (g/fr/s "garbaty"). Brak refleksów lit. — WSZ gyb-: gybti, gybstū, gybaū 1. "podupadać na zdrowiu, cherlać, marnieć; usychać (o kwiatach)", 2. "zdrowieć, wracać do sił", cps. apgybti "zemdleć", atgybti "wyzdrowieć, wrócić do sił", nugybti "schudnąć, zmarnieć; uschnąć (o roślinach), zdechnąć (o koniu) u ,pragybti "dorabiać się, bogacić się". Por. łot. gibt a. gibt, -bstu, -bu "omdleć, dostać zawrotu głowy; pożądać czego", giba "omdlenie", c. "cherlak, słabeusz". — SO gaib-: łot. gaibs "lekkoduch". Brak refleksów lit. geinys (4 p.a.) lub geinis (2 p.a.) 1. "łaziwo do wspinania się do barci umieszczonej na drzewie" (łot. dzeinis ts.), 2. "osnowa tkaniny" (łot. dzeinis ts.), 3. "zagięty kij do podbijania klipy («ripka»), do poganiania swiń", 4. "zbity z cienkich drzew pomost, do którego przybijają tratwy". Ze zmiany *gainys, co było drw. postwerbalnym od czas. gainioti "pędzać, ganiać", war. geinióti (zob. ginti). Na ustalenie się wokalizmu ei mogła też mieć wpływ forma syn. genys (łot. dzenis) "łaziwo bartnika", zob. s.v. genėti. Por. wtórne ei w gėivėtis < gaivėtis, reitóti < raitóti, teirautis < tairautis. geisti, geidžiu, geidžiau "chcieć, pragnąć, usilnie żądać", ažusigeidė ko SD «zachciało się komu czego». Pwk. geid- ukazuje się na miejscu spodziewanego *gied-. Do pie. *gheidh- "oczekiwać, spodziewać się, życzyć sobie", por. scs. židą "czekam" < *geid-e-. — Iter. geidauti "pragnąć, chcieć, pożądać", pageidauti "życzyć sobie, pragnąć, chcieć". Nomina na SE: geidulys "żądza", SD «afekt; apetyt; chciwość; namiętność; żądza», geidulys piktas SD «pożądliwość» (=> geidulingas "pożądliwy, lubieżny"), pageidimas SD «afekt». — SZ gid-: gidis "chciwy czego", nėgidis "niepożądliwy" (tylko u Juszkiewicza). Tu też słow. *žid-, scs. židati "czekać" (inf. do židą), ros. ždatb, stczes. ždati ts., słń. ždėti "siedzieć nieruchomo, cicho". — WSZ *gld-: stpr. sengijdi "oby otrzymał (błogosławieństwo)", sengijdaut "otrzymać", znacz. etym. "doczekać się czego". — SO gaid-: łot. gaidit, -u, -iju "czekać, oczekiwać, wyglądać czego", z czym łączy się stpr. prs. *gaidija, przekształcone przez zmianę ai > ei i apokopę w gieidi a. geide 3 pl. "oczekują, żywią nadzieję". Nomina: lit. gaidas "pragnienie, pożądanie", {gaidas "wielka chęć, pożądanie", užgaidas "zachcianka, chętka, kaprys", łot. gaidibas f. pl. "oczekiwanie narodzin dziecka, końcowy okres ciąży" (por. pol. przy nadziei "w ciąży"), gaidišana "czekanie, oczekiwanie". Vb. denom. gaidauti a. gaidauti "pragnąć, mieć pragnienie, ochotę na co". gėlas, -a gw. "niesłony, niekwaśny, przaśny (syn. prėskas), słodki, niegotowany (o mleku)", war. gėlas — prawdopodobnie ze zmiany *jėlas (por. gėras z jėras "jagnię"), co szczątkowo zachowane w gw.jėlas b.z.a. w zmienionym znacz, "bez skóry" Ųėla mėsa "Mięso bez skóry")137. Drw. gėliėnė "potrawa niesłona, niekwaśna". Vb. denom. gėlinti "odsalać (wodę morską)". Część badaczy widzi w gėlas zapożyczenie z łot. jėls
137 W y m i e n i o n e w LKŽ IV 339 d w a dalsze znaczenia: "nutrintas, skaudus" ("otarty, bolesny") mogą należeć do innego przymiotnika, m i a n o w i c i e *jėlas < *gėlas, por. gėla "ból".
167 "niegotowany, niedojrzały, zraniony (o skórze)". Pb. *iel-a- odpowiada psł. *jelu > *jalu, co zawarte w drw. *jalovu "jałowy, nieurodzajny, bezpłodny (o samicy)", por. sch. jdlov, ros. jalovyj, czes. jalovy, pol. jałowy (por. scs. istovū "prawdziwy" <= i stu). Dalsze objaśnienie, zwł. w odniesieniu do WSE *iel-, jest trudne. Zestawienie z gr. aX\oę "próżny, bezowocny, bezużyteczny" (< *ial-iio-?) stoi pod znakiem zapytania, bo wyraz ten nie ma etymologii. gelbėti, geibėjų (war. geibu, geibiu, gėlbstu), gelbėjau "ratować, ocalać, wybawiać; pomagać, wspierać" (z lit. zapożyczono łot. gelbėt ts.), DP "zbawić, wspomagać, uchować, ratować, wybawić, założyć niedostatku, żałować", geibiu SD «ratuię kogo», refl. gelbėtis "dawać sobie radę, obchodzić się bez czego". Por. stpr. galbimai 1 pl. "pomagamy", galbse "racz pomóc" (ze zmiany *gelb-). Stlit. prs. atematyczne: gėlbti a. gelbt "wybawia, ratuje", Kodrin mūsų negelbsi "Czemu nas nie wybawiasz?". Drw. geibus DP "zbawienny". Neoosn. gelbė-: gelbėtojas "ratownik", DP "zbawiciel". Neoosn. gelbėj-: gelbėjimas "ratowanie, ratunek", SD1 (gialbeimas) «ratunek». — SZ gilb-: pagilbti, -gilbsta, -gilbo stlit. gw. "(po chorobie) przychodzić do zdrowia, odzyskiwać zdrowie, mieć się lepiej", pragilbti gw. "przetrwać, przecierpieć (jakiś czas o głodzie)". — SO galb-: pagalba "pomoc" (w SD jako synonim do pašalpa) :: stpr. pogalban acc. sg. "pomoc". Drw. pagalbinykas stlit. "pomocnik" :: stpr. pogalbenix "zbawiciel". — Bez dobrej etymologii. Jeśli akut jest wtórny (por. pagilbti), to czasownik może stać w związku z pie. nazwą "łona", pie. *guelbho- (wed. garbha-, gr. óeA(I)uę, -uoę f.), po litewsku *gelbas. Wówczas można by przy cps. išgelbėti "uratować" założyć znacz. etym. "pomóc przy wyłonieniu się płodu" (?). Byłoby to więc vb. denominativum. gelda "niecka, korytko" — wraz z łot. gąlda, stpr. galdo EV "Muldę" zapożyczone ze śrwn. gelte "niecka". Cps. dūongeldė "dzieża na ciasto chlebowe". — N. m. Geldai, Geldėnai. gėlė 4 p.a. "kwiat w ogródku; kwiat w ogóle", SD gėlės «podlaszczki» — na st. wzdłużonym do gel-, jak w geltas "żółty" (zob.). Znacz. etym. "kwiat żółtej barwy". Por. gėlė "choroba żółtaczka". — Drw. gėlėtas "kwiecisty", gėlynas "miejsce obsadzone kwiatami, kwietnik", gėlininkas "kwiaciarz". geležis, -ies 3 p.a. f. "żelazo", SD też «żelazne naczynie», badoma gelažis kareivių SD «koncerz», materia gelažies SD «żelazna ruda» (war. gelazis, gelizis). Scs. zelėzo odchyla się od tego wzdłużonym wokalizmem swego sufiksu. Formy łot. dzelz(i)s a. dzelze wraz ze żm. gelzis (acc. sg. gėlzi < geleži) i stpr. gelso EV "żelazo, Ysen" powstały przez synkopowanie samogłoski sufiksalnej e. Rekonstrukcja ie. *ghel-eghodwołuje się do hipotezy, że gr. xodxóę m. "miedź, brąz, spiż" wywodzi się z *%aA.xóę przez dysymilację. Inne szczegóły pozostają niewyjaśnione. — Drw. gelazinas daw. "żelazny": serdokas gelažinis, srieguotas SD «karacena» (=> gelazinykas kariautojas SD «kiriśnik»), geležinis "żelazny, z żelaza", gw. gelezinas ts., => geležiniai m. pl. "kajdany, okowy", gėlzininkai m. pl. "wóz z żelaznymi osiami" (zob. wyżej gėlžO. — N. m. Geležiai 6x, Geležinė, Geležiniai 3x; Gelžė, Gelžiai, Gelžyčiai 2x, Gelžiniai. geltas, -a "żółtawy, żółty" — odpowiada łot. dząlts "żółty", < pb. *gel-ta-. SZ *gil-ta- ukazuje się w słowiańskim, por. cs. žlitū "żółty", sch. žūt, f. žūta, ros. žėlt, f. želtd, czes. žluty. Do pwk. pie. *guhel-, por. gr. xo\r\ "żółć; czarna ciecz sepii" (%oAcd pl. "woreczek żółciowy"), x<5Aoę m. "żółć, gniew, oburzenie, złość; gorycz", aw. zara- "żółć". Osobno zob. gilna. — Drw. gelta "żółtość, żółć; żółtaczka", geltis m. "bułany koń", geltė
168 "bułana klacz"; geltonas "żółty, płowy" :: łot. dząltans ts. (analiza *gelta-na-, od sb. gelta, por. raudonas <= rauda). Cps. geltlige "żółtaczka". — Stpr. (gelatynan) EV "żółty, Gel", co poprawia się na geltaynan i objaśnia jako drw. z suf. -ain-, jak łot. dzeltains "żółty". — Vb. denom. gelsta "żółknie, żółcieje" (z *gels-sta < *gelt-sta-), prt. gelto, inf. gelsti (por. łot. dzelst "żółknąć", drw. dzeltėt, dzeltat ts.). Z inf. gelsti wyabstrahowano neopwk. gels-, por. gelstelėti "pożółknąć, zżółknąć", gelsvas "żółtawy" (por. balsvas, juosvas, raūsvas), cps. gelsvaplaukis "płowowłosy, jasnowłosy"; gelzganas "żółtawy" (o sufiksie zob. s.v. balzganas). Neoosn. gelsv-: vb. denom. gelsvėti, -ja, -jo "żółknąć", gelsvūoti "żółcić się". — WSE gėl-\ gėlė 1. "żółtaczka", 2. "kwiat" (zob.). gelti, gelia, gėlė "zapuszczać żądło, żądlić; kłuć, szczypać (o mrozie); mocno boleć", atgėlti "odrętwieć; odmrozić sobie (ręce, nogi)", įgelti "użądlić, ukłuć, urazić", {sigelti "nie ustawać (o mrozie)", išgėlti "wypsuć się (o zębach)", sugelti "ukłuć, użądlić; zakłuć; zaboleć" (dańt{ sugėlė "zabolał ząb"), užgelti "użądlić (śmiertelnie), zmarznąć aż do bólu". Odpowiednik łot. dzelt, dzeĮu, dzėlu "kłuć, żądlić, kąsać, parzyć", iter. dzeldėt a. dzeldtt, też dzelstit. Do pie. *gyelH- "przeszywać, zadawać ból". Por. stang. cwelan "cierpieć, psuć się", stisl. kvelia "męczyć, dręczyć". — Nomina: geluonis m. "żądło, rdzeń wrzodu" (łot. dząluonis, dząluone "żądło; trucizna"), pagela a. pagelas 1. "wilgotne i zimne powietrze, przenikliwe zimno (wiosną, jesienią), słota jesienna", 2. "przymrozek" (war. pagėlai m. pl.), pagelatis f. "zimna, słotna pogoda", gelmenis m. "wielki mróz", gelmuo m. "mróz". — WSE gėl-: gėla "ból, ostry ból, suchy ból - w kościach" (por. strus. ža/f "żal, uczucie urazy, smutku"), gėlimas vidurių SD «gryzienie» ["ostry, samorzutny ból jako objaw choroby", SŁXVI], gėluo m. "żądło", įgėlimas "użądlenie", pagėlai {zob. wyżej). Tu też apgėlaTm. pl. "odwiedziny położnicy" (war. apgėlės, apgėlos f. pl.), vb. denom. apgėlėti, -ju, -jau "odwiedzać matkę po urodzeniu dziecka, nieść jej upominek"; atgėlos f. pl. "połóg, kilkudniowy odpoczynek po urodzeniu dziecka"138. Cps. dantigėla "ból zęba", saūsgėla "reumatyzm", širdgėla "żal, zmartwienie".. Por. łot. dzėle "człowiek o ostrym, kąśliwym języku", dzeltgs "kłujący, gryzący, kąśliwy", dzėlums ukłucie, ukąszenie". — Podwójny refleks SZ gil- / gul-. 1. SZ gil-: (įjgiliū, -gyliau, -gilti "ukłuć żądłem, ugodzić", (su)gilsta, gilo, gilti "zacząć mocno boleć", gildyti caus. "powodować, wywoływać ból", sugildyti širdį."złamać serce". Nomina: gilė "drewniany gwóźdź", giltinė a. giltinė "kostucha, śmierć wyobrażona pod postacią kościotrupa z kosą" (Jam giltinė jau daigą gelanda "Na niego już kostucha kosę ostrzy"), SD «śmierć, mors» (z lit. zostało zapożyczone łot. giltene, giltenis "kościotrup, szkielet"), giltinis "wielki, silny (o pragnieniu)", gilūs "bolesny, przykry", įgilus "kąśliwy, złośliwy, zjadliwy". 2. SZ gul-: stpr. gulsennien "ból". Por. milž- / muli- s.v. milžti. — WSZ gyl-: gyliau (prt.), drw. gylelis b.z.a. "kij o zaostrzonym końcu do poganiania wołów, oścień", gylys 1. "żądło", 2. "bydlęcy bąk", 3. "oścień", vb. denom. gyliuoti "gzić się - o bydle" (=> gyliava żm. "pora gżenia się"). — SO gal-: galas "koniec" (zob.). gelumbė, acc. sg. gėlumbą 3 p.a. 1. "sukno fabryczne", SD «sukno, pannus», gelumbė burnatina arba mėlyna SD «granat, purpura violacea aut caerulea», gelumbė mėlyna SD «lazur sukno, pannus caeruleus», gelumbės darymas SD «sukiennictwo»,
138 Por. Atgėlos atgėlom nelygu: kita ir trijų dienų neguli, o kitai ir devynių j e d n a n a w e t trzech dni nie leży, a drugiej i dziewięciu mało".
maža "Połóg połogowi nierówny:
169 rietimas gelumbės SD «postaw sukna», 2. "barwa tkaniny": rūbai iš gelumbės vienokios SD «barwa, vestis color», 3. lėta gelumbė SD «kir». Jest łączone z przymiotnikiem słow. typu stpol. goląby a. goląbi "niebieskawy, taubenblau" (por. scs. gołębi "gołąb"), ale szczegóły pozostają niejasne. N.B. Łot. gąlumbe "najlepsze sukno, ubranie" jest zapożyczeniem z jęz. litewskiego. — Drw. gelumbėtas a. gelumbiuotas "w sukiennym ubraniu", gelumbinykas SD «sukiennik» (brak w LKŽ), później gelumbininkas ts., gelumbinis "sukienny", gelumbinė sermėga "siermięga uszyta z sukna". gembė "drewniany kołek w ścianie, służący do wieszania ubrań, też do skręcania sznurów i do uwiązywania bydła" — z udźwięcznienia *kėmbė (por. kembė b.z.a. "drewniany kołek w ścianie, wieszak"). Drw. od osnowy prs. infig. kembii do kebti "zaczepiać się", zob. s.v. kabėti. Akut niejasny. Paralele na udźwięcznienie wymieniono s.v. gulbė. genėti, prs. geniū (3 os. geni, war. genia, genėjo), prt. genėjau "obcinać gałęzie na zrąbanym pniu drzewa, krzesać; przycinać gałęzie, wycinać krzaki; zrywać część liści (na warzywach)", išgenėti "przycinać gałęzie, trzebić, przerzedzać". W SD jest prs. geneju «biczuię», apgenėju «obcinam drzewo» (syn. apkertu), apgenėjimas šakų «obcinanie», nopgenėtas «nieokrzesany». Por. łot. dzenėt, -eju "obcinać gałęzie" obok dzejiat, -čiju "pędzać, ganiać; szukać (złodzieja); polować na co; obcinać gałęzie". Nomen: genys "umocowany do butów hak, umożliwiający bartnikowi wspinanie się po drzewie, łaziwo" :: łot. dzenis ts. — N. m. Geniai8x, Geniškiai, cps. Geniakalnis. — Lit. pierwiastek na SE gen- stoi w związku z prs. het. kuenzi = [glentsi] "bije", 3 pl. kunanzi = [gunantsi| oraz wed. hanti "bije, zabija", 3 pl. ghnanti, < pie. *gl,hen-ti, *guhn-enti. Dalej por. orm. jnenu scs. zenQ (giinati) "gnam, pędzę". Pod względem budowy jest prs. geniu porównywalne z gr. Oeivco "biję, rażę, siekę, zadaję cios, przeszywam (bronią)" z *thenió < pie. *guhen-io. Inaczej jest zbudowane łac. defendó "bronię", offendó "uderzam czymś o coś, ranie". < pie. *guhen-d(h)e-. W jęz. litewskim nastąpiło zwężenie znaczenia etym. "bić, uderzać ostrym narzędziem". Zob. osobno ginti, genu "gnać, pędzić". genys "dzięcioł, Picus" :: łot. dzenis, stpr. genix EV "Specht". Zwykle łączone z genėti "obcinać gałęzie" przy założeniu znacz. etym. "(dziobem) bijący". A. Bańkowski p.l. zwraca uwagę, że semantycznie bardziej przekonujące byłoby zbliżenie z ginu. ginti "bronić", ponieważ "dzięcioł słynie u ludu jako srogi i czujny strażnik lasu, ostrzegający inne ptaki przed niebezpieczeństwem (np. od kuny)". gentis, -iės 4 p.a. f. "krewni, ród, powinowaci", "plemię" (hist.), stlit. "pokrewieństwo", SD (gintis) «krewność, powinowactwo z jednej krwie» oraz «rodzina, cognatorum multitudo» (łot. gente "pokrewieństwo" jest lituanizmem). Liczne poświadczenia sb. gentis w DP wskazują na to, że wyraz ten był dwojako akcentowany: z jednej strony gentis, gen. sg. genties, acc. sg. gentį gen. pl. genčių (4 p.a., jak obecnie), z drugiej strony gentis, acc. sg. gentį nom. pl. gentis a. gėntes, gen. pl. genčių (1 p.a.). Znaczenia stlit.: "przyjaciel, przyjaciółka, powinowaty, krewny". Jeśli wzór akutowy jest starszy, to powstaje pytanie, czy gentis nie pochodzi z *žentis < *źenti- < pie. *genh,-ti- "narodziny" itp.139, z g- zam. z- na skutek wtórnego odniesienia wyrazu do czas. gimti, gimstu "rodzić się". — Drw. genčia daw. "krewny" (Chyliński), gentainis, -ė a. gentainis m.
139
Por. gr. yevetcop "rodzic" = wed. jdnitar-,
łac. genitor
(*genator) z pie. *genh,-tor-.
170
"krewny, krewniak", gentaitis m. b.z.a. "rodak", geńtinas "krewny", gentystė "powinowactwo", SD (gintiste) «krewność, powinowactwo z jednej krwie; rodzina», gentiškas "rodowy, plemienny". Vb. denom. sugentauti "spowinowacić się", sugėntinti "spokrewnić", sugentuoti "zaprzyjaźnić się", apsigentuoti "spowinowacić się". geras, -a "dobry, przyjemny, przyjazny", SD też «cnotliwy»; gerai geras "bardzo dobry", pats gerasis "najlepszy", visiį geriausias "(ze wszystkich) najlepszy". Neutrum gera: Gera semti iš pilno aruodo "Dobrze jest czerpać [ziarno] z pełnego zasieku", Negera yra žmogui vienam būti "Nie jest dobrze człowiekowi być samemu", Užteks td gero "Wystarczy tego dobrego". Lit. geras było dotąd łączone z czas. girti "chwalić" (zob.), mianowicie jako formacja na SE, *guerH-o- "szanowany, chwalony", por. łac. gratus "przyjemny, miły; kochany, drogi". Równie dobrze można jednak brać pod uwagę rekonstrukcję *guher-o- adi. "gorący, ciepły", w sensie fizycznym lub przenośnym (man gera "dobrze mi" < znacz. etym. *ciepło mi), do pwk. *guher- "ocieplić się, zagrzać się" (zob. garėti). — Drw. gerai adv. "dobrze", geras sb. "dobro; dobro, majątek" (svetimas geras "cudze dobro"), geras noras SD «ludzkość» (syn. gerybė, žmogystė), germė "najlepsza część (roli, łąki); lepszy kąsek" (Germės suvalgęs, prie stalo vadina "Zjadłszy lepsze kąski, zaprasza do stołu"), też "stary las, puszcza", gerókas "dość dobry, porządny, znaczny", gerovė "dobrobyt, dostatek", gerulis m. "dobry człowiek" (też jako nazwisko), negerovė "niedociągnięcie, wada, niedostatek", ko gero adv. "może, możliwe, zapewne". Cps. gerabūdis "dobroduszny", geradarys "dobroczyńca, dobrodziej", geranoris "życzliwy, przychylny", geraširdis "dobroduszny, dobrotliwy, serdeczny". Vb. denom. gerėti, -ja, -jo "poprawiać się, polepszać się". — WSE gėrgėrybė "dobro (materialne)", SD «cnota», gėris m. "dobroć, dobro" (gėris ir blogis "dobro i zło"), gėrius gw. "dobroć", SD «krotofila» (syn. linksmybė), «roskosz» (syn. mėgumas), «vciecha» (syn. džiaugsmas), cps. gėrgėris (zob.). Vb. denom. gėrėtis, gėriuos (3 os. gėrisi), gėrėjaus "zachwycać się, napawać się czym, znajdować w czym radość, przyjemność" (war. pasigėrėti), gėrauti DP "rozkoszować (sobie)". — Neoosn. gėrė-: gėrėtojasis SD «krotofilny» (por. typ kalbėtojas). Neoosn. gėrėj-: gėrėjimasis m. "zadowolenie, zachwyt", gerėjimas DP "roskosz, kochanie" (por. dygėjimasis, stenėjimas). — ko gero adv. "chyba, zapewne, możliwe", unieruchomiona forma gen. sg. do kas gera, dosł. "co dobre". Np. Tai mes rytoj, kad ko gero, ir pabaigsim kulti "My chyba jutro skończymy młócić". gerbti, gerbiu, gerbiaū "szanować, poważać, czcić", SD gerbiu «szanuię kogo», natomiast w SD1 wyłącznie s.v. «mniemam» (syn. regimisi, tariuosi)140, cps. apgerbti żm. "doprowadzić do ładu, sprzątnąć, wyczyścić, oporządzić (izbę), obrządzić (krowę, konia)", atgerbti "pomścić", prigerbti "rzucić na kogoś podejrzenie" (zapożyczeniem z lit. jest łot. gerbt, -bju, -bu "doglądać, ubierać, stroić"). Refl. gerbtis "chwalić się", DP "zalecać się", gerbiuosi SD1 «domnimawam się» (syn. tariuosi; drw. gerbimasis m. SD1 «domniemanie»), apsigerbti "umyć się, czysto się ubrać, odziać; ozdobić się", atsigerbti "odżyć, podnieść się (o roślinie po deszczu)", nusigerbti: Nusigerbė karvė apsiveršiavusi, t.y. nusivokė, apsičystijo "Krowa oczyściła się po ocieleniu" (=> nūogerbos, żm. nūgerbos f. pl. "łożysko z pępowiną i błonami płodowymi, tzw. popłód"), prisigerbti "przypodobać się, przypochlebiać się, przymilać się". Jest prawdopodobne, że pwk. gerb- wywodzi się
140
O tym, jak też o refl. gerbiuosi
(zob. niżej), brak jest wzmianki w LKŽ.
171
przez metatezę skrajnych spółgłosek z pierwotnego * b e r g - , to zaś z pie. *bhergh-. Por. goc. bairgan "chować, chronić", ros. beregu, berećb "strzec, pilnować, chronić", scs. nebrėgų, -bręsti "nie dbać, zaniedbywać" < psł. *bergQ. Stan sprzed metatezy dokumentuje lit. SZ birg- < pie. * b h r g h - , por. birginti "nie wydawać dużo, oszczędzać, skąpić". Paralele dla metatezy stanowią takie formy litewskie, jak kepu < *peku, tulžis < *žultis i žieclžiū < *diežiū. — SZ * g i r b - : birginti (jak wyżej). — SO garb-: garbinti DP "chwalić, wysławiać, wyznawać, czcić, wielbić", SD «czczę», dziś "czcić, wielbić, rozsławiać" (pagarbinti "pozdrowić, pochwalić"), garbstyti 1. "czcić, wielbić, otaczać czcią", 2. "wychwalać ( n i e b o s z c z y k a ) nad g r o b e m " (Mirusi sūnų motina garbsto "Matka wychwala umarłego syna"), 3. "złorzeczyć, przeklinać kogo" (Jis toks žmogus, visi ji garbsto "On taki człowiek, wszyscy mu złorzeczą"). Neoosn. garbst- (<= garbstyti): garbstd "pochwała umarłego" (co do budowy por. gabsta, co do znaczenia por. mastei), vb. denom. garbstavoti "wychwalać kogoś". — Refleksy łot.: garbat "czyścić", częściej na S W: garbdt "robić coś w pośpiechu; doglądać, pielęgnować; mieć pieczę, zajmować się, obrządzać", garbet "dobrze traktować, ochraniać, oszczędzać". — Nomina z garb-: garba "cześć, chwała": Dievo garba SD « p o b o ż n o ś ć » , garba Dievui priderunti SD « p o k ł o n B o s k i » , garbas "sprzątanie (pokoju); strój", garbė "chwała, cześć, honor, sława", garbimas SD «szanowanie kogo», garbingas "zaszczytny, chlubny, czcigodny", DP "chwalebny" (=> garbingai "chlubnie, z honorem"), garbūs DP "chwalebny, uczciwy, poczciwy" (=> garbiai adv. DP "chwalebnie, uczciwie, poczciwie"), SD «czci godny; poczesny, honorarius; uczciwy, poszanowania godny; wielebny, venerandus", dziś "honorowy, zaszczytny", gw. "schludny, porządny", negarbė "hańba, wstyd", pagarba "cześć, sława, honory". — N.B. Znaczenie form stpr. gerbt, gerbt "mówić", SZ girbin acc. sg. "liczba, Zahl" przemawia za innym ich zaszeregowaniem, mianowicie do pwk. pie. *gerbh- "nacinać, robić karby", por. gr. ypó(I>G) "wyskrobać, wydrapać znaki, pisać", ypacjnę, -(óoę f. "rylec do pisania na woskowych tabliczkach, igła do haftowania", < SZ *grbh-, stang. ceorfan "ucinać". gerdinėti "pić po trochu", pragerdinėti "po trochu przepijać (pieniądze, posag)". Freąuentativum z suf. -dineti do gerti "pić" (paralele: ataduodinėti DP "oddawać" duoti, ištremdinėti DP "wyganiać" <= tremti). Na skutek reanalizy gerd-inėti, indukowanej prze/ synonimiczny czas. gėrinėti "pijać, od czasu do czasu się upijać", pragėrinėti "po trochu przepijać", pojawił się neopwk. gerd- "pić". Znajdujemy go w formacji gerdauti daw. "pić, biesiadować, ucztować" (z takim samym suf. pagėrauti s.v. gerti). gėrgėris, -io "najlepszy, najcenniejszy", gėrgėriai m. pl. "rzeczy najcenniejsze" — złożenie tautologiczne, łączące w sobie alternanty ger- (SE) i gėr- (WSE) przymiotnika "dobry", zob. geras. Paralele: mažmožis, skdnskonis. gerklė, acc. sg. gėrklą 3 p.a. "gardło, przełyk; tchawica", gėrklos f. pl. "krtań", też "paszcza". SD gerklė 1. «gardło» (syn. gurklis), 2. «krtań, gardziel, rura do płuc oddechowa, głosowa» (syn. stemplė), 3. "cieśnina wodna". Odpowiednik łot. dzerklis "napojone cielę a. jagnię" (natomiast łot. gerkle "gardło, przełyk; wąska przestrzeń między ścianami; najwęższe miejsce rzeki, lejkowate zwężenie w sieci" jest lituanizmem). Formacja lit.-łot. koresponduje z psł. *ger-dlo, strus. žerelo "ujście", ros. zereló "otwór, ujście, przełyk", czes. zndlo "fons", pol. żródlo. Praforma pbsł. *ger-tl-, drw. od czasownika typu lit. gerti (zob.). Znacz. etym. "to, czym się chłonie, pochłania". Paralele słowotwórcze s.v. dóklas. Zob. też gurklys. — N. rz. Gerklė 3x, Gerklės, Gerkldlė, Gerklikė. — Neoosn. gerki-: gerklėti "krzyczeć na całe gardło" (por. pol. gardłować),
172
gerklingas "o donośnym głosie; wrzaskliwy, krzykliwy", gerklinis "gardłowy (głos)", gerklinis m. "krzykacz", też "osobnik lubiący wypić" (por. gerti), gerkline "choroba gardła", gerkliūgas "krzykacz", Įgerklis m. "grdyka, jabłko Adama", przen. "szyja więcierza; wąskie, ciasne miejsce", ingerklis m. "sadz, skrzynka do trzymania złowionych ryb w wodzie" (war. ingirklis). gėršė gw. "czapla, Ardea cinerea" w Litwie pruskiej (por. liter, garnys), też "żuraw, Grus cinerea". Najprościej byłoby wytłumaczyć gėršė jako drw. od gervė "żuraw", z wymianą suf. -ve na -še (por. dokšė ob. dóklas, skėpšė ob. skepeta, gribšis ob. grybas "grzyb"). Trudność stanowi tylko brak paraleli na przejście znaczeniowe od "żuraw" do "czapla". — Łot. odpowiednikiem może być dzėse, zmienione z *dzerse przez zanik tautosylabicznego r po długiej samogłosce. — N. rz. Geršokas, Gėrš-upis. — Inna gwarowa nazwa "czapli", lit. gęšė a. genšė, ze zmianą nš > nt gėnzė, jest chyba pochodzenia dźwiękonaśladowczego (por. pol. gęgać - o głosie gęsi). — N. m. Genćai, Genčų, cps. Gėnzgirė (też n. rz.). — Hapax stpr. geeyse EV "czapla, Reeger" doczekał się trzech interpretacji: 1° emendacja (y) na (r): (geerse) — dla uzgodnienia z odpowiednikiem lit. gėršė, 2° emendacja (y) na (n): (geense) — dla uzgodnienia z odpowiednikiem lit. gėnšė a. gėnzė, 3° lekcja zapisu (geeyse) jako [geiss] a. [geiza] i wywód z *[genss] a. *[genzs], mianowicie przy założeniu zmiany dyftongu nosowego enS w dyftong glajdowy eiS, jak np. w sen swaieis "ze swoimi" < sen swaiens ts. (kaulei ob. eaulan "kość", mensai ob. mensan "ciało"). gerti, geriu, gėriau "pić" oraz "pić alkohol, upijać się; przepijać do kogo; próbować, kosztować napoju (geriu kitop SD «kredencuie komu»); zażywać tabaki", też "tonąć; gnić od nadmiaru wody (o kartoflach); dąć, dmuchać (o wietrze); dziobać, wydziobywać (o ptakach)", DP "pić, pożywać", geriu iki soti SD «dopiiam». Cps. atgėrti "upić, wypić swoją porcją; (wesele, kupno) odświętować piciem", azusigeriu SD «zapiiam się», igėrti: igeriu kų savisp SD «nabieram w się czego», pragerti "przepić", refl. nusigerti "upić się", pasigeriu SD «podpijam sobie; upijam się», SD1 «podrzępielam», persigėrė SD «rozmarzyło go piwo, wino» (syn. apsilakė), užsigerti "zapić sobie coś czymś". — Odpowiada łot. dzert, dzeęu, dzėru "pić" oraz psł. inf. *žerti, scs. pozrėti "połknąć, pożreć". Akutowane lit. ger-C pochodzi z pie. *guerh3-C "pochłaniać, połykać", por. gr. žppooę "pożarłeś" (prs. PippóoKG) "zjadam"). Z tego porównania wynika, że lit.-łot. znacz, "pić" polega na innowacji. Praesentia na SZ scs. zirq, poiiretu "połyka", ros. iru, stpol. irę, zrzesz, irze (inf. ireć) wraz z wed. girati "pożera" sugerują, że prabałtycki mógł znać prs. *giró, lit. *giru. Wokalizm ė w geriu zdradza w każdym razie formacją innowacyjną. Gdyby prs. na -io- było dawne, to by musiało mieć postać bądź fgyriu (pwk. na SZ), bądź tgėriu (pwk. na SE). Zob. też neoosn. gerd- s.v. gerdinėti. — Drw. na SE: gerdinėti (zob.), išgėrdinti "wypijać", gerėti, -ju, -jau "pić (na zdrowie)", pagerėti "upijać się". Nomina: geriamas SD «pity, co się godzi pić», gerklė (zob.), gėrklos (tamże), gertinas SD «pijalny», gertuvė "karczma" (m.in. SD), też "naczynie do przechowywania zapasu wody, manierka", gertuvės f. pl. "uczta", išgertuvės "pijatyka". — WSE gėr-: gėriau (prt.), drw. gėrauti DP "stale pić, pijać, upijać się, ucztować", pagėrauti "często się upijać", gėrinėti "popijać, pić po trochu", pragėrinėti "po trochu przepijać", gerióti "popijać, pić po trochu". Nomina: gėralas "napój", gw. "poidło dla krów" (por. srėbalas), gėrėjas "pijący, pijak", gėratė "napój", gėris m. "napój" (m.in. SD), gėrovas "kto potrafi wiele wypić; pijak" (suf. analogiczny do žinovas itp.), gerus "dobry do picia, (woda) o dobrym smaku",
173
prdgėros a. prcigėros f. pl. "przepicie wódki z powodu zaręczyn, postanowienia o ślubie" (war. pragėrai m. pl.), prasigėrėlis m. "pijak, pijaczyna". — SO-V gar-: pragaras (zob.), ziigara (zob.). — SO-C: garma c. "żarłok" (budowa jak bradma, tarmd), => garinai as 1. "gardło", 2. "żarłoczne zwierzę a. ptak"141 (=> garmalinė "gardło"), pragarmė 3 p.a. "przepaść, głębia bez dna" (zam. ^pragarmė < *guorh3-m-?). — WSO gor- < *gar-: gorgelis, -ė "pijak" (z dysymilacji r-r > r-l w złożeniu *gor-geris142), gorė a. gorė "karczma", pragorė "czeluść, przepaść" (por. plot- <= piat-, šlop- <= šlap-). — SZ-C *gurh3-C wydaje refleks podwójny, gir-C i gūr-C (zob. gurklys). SZ gir-C: apgirti, pragirti (zob. girsnóti). Caus. girdyti "poić, upijać; topić" (łot. dzirdit "poić"), dawne prs. girdžiu SD «częstuię; napawam kogo», išgirdyti "wypoić (całą wodę), wypić (do dna)", sugirdyti "dać wszystko wypić, spoić kogo". Brak SO (fgardyti, por. spardyti, tardyti) przypomina takie wypadki, jak kildyti, pildyti. Neoosn. gird-: girdūklis m. "małe cielę, które trzeba poić (bo nie ssie krowy)", girdūkšlis m. "dziecko sztucznie karmione", też o szczenięciu i prosięciu. Por. łot. dzirdincit caus.-iter. "poić, częstować, gościć". Neoosn. girdy-: girdykla "poidło, wodopój; karczma" :: łot. dztrdikla "wodopój", girdyklas "płynny pokarm dla zwierząt", girdymas "pojenie (koni)", SD «napawanie, aquatio»), girdytūvė "poidło". — Nomina z gir-C: girklas daw. "napój" (SD), gw. "cienkie piwo"; girtas "upity, pijany" :: psł. *žirtu, pol. nażarty, co odpowiada gr. Ppcouóę "jadalny, do jedzenia", wed. girna- "połknięty" < pie. *gyrh3tós; giftė "picie, biesiadowanie", SD «hoyne częstowanie», giries namai SD «karczma», maršalka girtės SD «marszałek weselny, biesiadny»; pagirios a. pagirės f. pl. "stan zatrucia po nadużyciu alkoholu, pochmiel" (=> pagirioti "cierpieć na pochmiel"). — Neoosn. girt- (<= girtas): girtauti "oddawać się pijaństwu", SD «pijam, upijam się», girtinti "upijać", nomina: apgirtys "podpity, nieco pijany", girtybė SD «opilstwo», girtitelis m. "pijaniusieńki" (=> girtitelaitis ts.), girtókas "podpity, podchmielony" (girtoku darau kų SD «podpoić kogo»), girtuvė "karczma" (=> girtūvinykas "karczmarz"), girtučiūkas a. girtutėlis "zupełnie pijany, pijany w sztok", girtūklė c. daw. "pijak", girtuoklė SD c. «kuflarz; opiły; pijanica», girtuoklės f. pl. "łochynie, borówki bagienne, Vaccinium uliginasum", girtuoklis m. "pijak" (=> vb. denom. girtuokliauti "oddawać się pijaństwu"), cps. pusgirtis m. "podpity" (dosł. "na pół pijany"). — Por. stosunek łot. dzirklis "szyja w saku na ryby" :: psł. *žTrdlo "źródło", ros. zerló "ujście", ukr. zorló, głuż. zorlo "źródło". — Antewokaliczny SZ gir-W (< *gurh3-V): girduti "pijać, zwł. alkohol", girauju SD «napijam się», girinėti "popijać, pić z przestankami, po trochu" (syn. gėrinėti), nomen: gira "musujący, chłodzący napój wyrabiany z chleba, kwas chlebowy" (łot. dzira, dzira "napój dla bydła; kwas pitny"). — WSZ gyr-V: gyra a. gyrė b.z.a. "biesiada z piciem, uczta" :: łot. dzJra, zwykle pl. dziras "biesiada z piciem, np. z okazji wesela, chrzcin" (war. dziras, dzJres), => vb. denom. dziruót, dzifudt "biesiadować, ucztować". W słowiańskim por. scs. pożirati "pożerać, połykać", pozirateVi "pożeracz". Sb. postvb. psł. *źiru "pożeranie, żarcie, pokarm", scs. žiru "pastwisko", ros. žir "tłuszcz", czes. žir "żarcie, zjadanie, pokarm; tuczenie", stpol. żyr, pol. żer "żarcie, pożeranie, pożywienie zwierząt"143.
141
Od tego należy oddzielić garmalas
142
Złożenie tautologiczne o członach apofonicznie zróżnicowanych. Trzeba dodać, że model zrealizowany w
takich złożeniach, j a k mag-mogis, 143
"wrzask, krzyk", co jest sb. postvb. do garmėti
maz-moiis
i skan-skonis,
"iść kupą hałasując".
kazałby oczekiwać raczej *ger-goris niż *gor-geris.
M n i e j p r a w d o p o d o b n e jest paralelizowanie žiru z piru <= piti i w y w ó d z pie. *g u ih 3 -ró- "to, co służy do
życia", por. wed. jfrd-
"żywy, żywotny, żwawy, prędki" (pwk. *g u ieh 3 - "żyć", zob. gyti,
gyvas).
174 gerūokštas "ząb trzonowy, służący do rozcierania pokarmów" (syn. gerankštis, garankštis). Niejasne. War. żmudzki gerūkštis świadczy o alternacji uo :: ū w sufiksie (por. ligūostas :: ligūstas "chorowity" obok liga). Odpowiednik łot. dzeruoksnis ob. dzerūkstis. gervė "żuraw, Grus grus", SD «żoraw ptak» :: łot. dzėrve, stpr. gerwe EV "żuraw, Kranch". Pb. *geru-iia, drw. od pie. *gerh2-u-. Różni sią osnową i sufiksem od strus. žeravli, sch. žerav, pol. żóraw, wtórnie żuraw, < *ger-au-ia-, pie. *gerh2-óu-. Spółgłoską lrg. odtwarza się w oparciu o lit. intonacją (akut), a jej jakość (h2) precyzuje sią przy uwzglądnieniu refleksu gr. yepavoę "żuraw", < pie. *gerh2-no-. Pwk. na SZ ukazuje sią w łac. grūs, gruis f. "żuraw", gdzie ūC < *uh2C pochodzi z metatezy spółgłoski lrg. w praformie *grh2-u-s. — Drw. gervelė "rączka narządzia, kopaczka do kartofli, klin do szczepania drewna", gervinąs "żuraw - samiec", gervinąs, -a "niebieskawo-szary (o upierzeniu gąsi, kury)", gerviūkas "pisklą żurawia; motyka do kopania kartofli", gervdkas "kopaczka do kartofli". Cps. gėrv-uogė, gerv-uogė ob. gėrvia-uogė "żurawina, Oxycoccos" (por. uoga). — N. m. Gėrviai 2x, Gervelės, Gervėliškė 2x, Gervėčiai, Gėrviškė, cps. Gėrvaraistis, Gėrviečiai (*Gerv-viečiai), Pagėrvė, Pagerviai. N. rz. Gervė 3x, Gervėčia, Gervynas, Gėrv-upis, n. jez. Gervėtis. — N. m. Gervinai, Gervlnė, Gervlniai, cps. Pagervinė. N. rz. Gervinąs 4x, Gervin-kelis. gesti I, gendū, gedaū "psuć sią, marnieć, gnić; wściekać sią; ronić, poraniać; mdleć, obumierać". Do pie. *gyhedh-, por. SO gr. TuoOeo) "tąsknić, odczuwać brak, pragnąć". Temat infigowany gend- ma odpowiednik w scs. žąždą, žęždeši => inf. zędati "czuć, mieć pragnienie, tąsknić" (postvb. zązda " ó i i j / a " , pol. żądzafĄĄ. Cps. apgėsti D P "narzekać", išgėsti "wypsuć sią", nugėsti "nadpsuć sią; zanieść sią (od płaczu)", pagesti "zepsuć sią, oszaleć, pomieszać sią (o rozumie)". Refl. pasigesti, -gendū, -gedaū "spostrzec sią, że brak czegoś lub kogoś" (Pasigedo laikrodžio "Spostrzegł brak zegarka"). War. synkopowany pazgesti stał sią źródłem nowego simplex zgesti ts. i nowego cps. pasizgesti "pasigesti". — Na SE mamy jeszcze: gedėti, gedziū (3 os. gedi), gedėjau dur. "żałować w myśli, tąsknić, odczuwać stratą, tąsknić po drogiej osobie, opłakiwać; nosić żałobą, chodzić w żałobie", apgedėti mirusi "opłakiwać zmarłego", gedauti "tąsknić, odczuwać stratą, szukać", pagedauti "wspominać, odczuwać brak kogoś". Refl. pasigedauti "szukać, poszukiwać"; war. synkopowany pazgedauti stał sią źródłem nowego simplex zgedauti "szukać, dowiadywać sią, rozpytywać sią; pragnąć; tąsknić". Nomina: gedėjimas "żałoba", gedulas a. gedulys ts., gedulas adi. "żałobny, pogrzebowy", DP "żałosny, żałobny" (=> gedulingas "żałosny, żałobny", SD «pogrzebny»), giesmė gedulą SD «pogrzebna piosnka», gedūlis m. "żałobnik", pagedėlis m. "niegodziwiec, nikczemnik". — SO gad-\ gadinti caus. "psuć", gadinu SD «fałszuią; gwałcą; psuią co; pustoszą co», SD1 «skażam» (refl. vočių vėžiu gadinuosi SD «kanceruią sią»), įgadinu SD «naruszam» (syn. pasilpninu, pažeidžiu), pagadinti "zepsuć, popsuć, uszkodzić". Nomina: pagadas SD1 «nakażenie; niecnota; psota, skaza», pagadinamas SD «skazitelny», pagadintas "zepsuty", SD «skażony, zepsowany». — SZ *gid- (typ TiT <= TeT) tkwi w łot. kuroń. ginstu, gindu a. ginu, inf. gint "ginąć, marnieć, popadać w nądzą, stawać sią żebrakiem". Pierwotny
144
kemša,
Paralele na i n f i g o w a n i e pierwiastka w stopniu e: prs. 3 os. breiida, kenda, renta, seńka, skrenda, smenga, stemba, šnenka.
denga,
genda,
gąsa (gensa),
keniĮia,
175 pdg. *gindu, *gidau, *gisti został tu zmieniony przez uogólnienie tematu infigowanego. gesti II, prs. gąsta (*gens-sta, daw. gw. gąsa a. geńsa), prt. geso intr. "gasnąć, wygasać; słabnąć, zanikać". Por. przechodnie łot. dzest a. dzest, prs. dzėšu a. dzesu, prt. dzėsu a. dzesu "gasić". Paralele na infigowanie SE s.v. gesti I. Zwraca uwagą brak refleksów na SO *gas-. Por. caus. gesinti "gasić ogień", nie *gasinti ani *gasyti (stlit. gw. gesyti "gasić", dawne prs. gęsia). Nomina: gesmė "pełgający ognik, ledwo tlący się żar", gesulas "głownia", łot. dząsna "zmrok", war. dziesna "zmierzch, przedświt", dziezna "łuna na niebie" (znacz. etym. "gasnące światło"). — Lit. ges-, łot. dzes- jest refleksem pie. *(s)gljesh2- "gasnąć". Por. wed. jasate "mdleje, jest wyczerpany", toch. AB kas- "gasnąć", gr. oPewupai "zgasnąć, zmęczyć się", aor. eaPri hom. "zgasł" (z *e-sgLjesa-t < *e-sgyesh2a-t), a-opea-Toę hom. "nieugaszony". — W słowiańskim brak zarówno SE *žes-, jak i SO *gos-. Jest za to WSO *gós-: strus. gasą, ugasiti caus. "gasić ogień" < *gyos-eie-, scs. negasimyji "nie do ugaszenia" (typ kaziti "powodować zniszczenie" <= *kozćezną "ginąć, znikać" < *kež-). — Innowacyjny SZ gis- (typ TiT <= TeT) zaświadcza wsch.-lit. pdg. gisti, gysta (z g{sta < *gins-sta), uzgiso "gasnąć", do tego caus. gisyti "gasić". Tu też łot. dzist, dziėstu, dzisu "gasnąć; zniknąć - o tropie". SZ gis- tak się ma do SE ges- jak kis- do kes- (s.v. kasti) i stib- do steb- (s.v. stebėti). — Nowy SO gais<= gis-: gaisas a. gaisa "łuna wschodzącego a. zachodzącego słońca, łuna pożaru na horyzoncie" (znacz. etym. "gasnące światło") :: łot. gdiss "świecący, jaśniejący". Paralela: smaigas <= smigti <= smėgti. — Derywatem II stopnia jest gaisras "pożar; poświata, łuna na niebie", < gais-ra- (por. n. m. Gaisriai 2x). Do tego war. gwarowe: 1. z insercją /: g aistras, 2. z sonoryzacją istr > izdr: gaizdras (por. žaizdras). gi ptk. podkreślająca, np. Aš gi ne vagis! "Jażem nie złodziej!". Dėl ko gi tu taip darai? "Dlaczegóż ty tak robisz?". Partykuła ta wzmacniała też rozmaite wyrazy nieodmienne, por. 1. przyimki ing ob. į nuog ob. nuo, priėg ob. prie (-g z apokopowania -gi w enklizie), 2. przysłówki kaipgi "jakże", kurgi "gdzież", 3. spójniki, np. argi "czyż", 4. ptk. nagi "nuże". — Niektóre zrosty z ptk. gi uległy leksykalizacji, por. irgi "także, również" (ob. ir "i"), negi "czyż, czyżby" (ob. nė "nie"). Zob. też gu. gydyti, gydau, gydžiau "leczyć" (łot. dzidinat ts.), atgydyti "ożywić, wskrzesić", pagydyti "wyleczyć" (=> pagydomas "uleczalny", nepagydomas "nieuleczalny"), užgydyta žaizda "zagojona rana". Dawne praesens miało brzmienie gydžiu, por. SD «goię», išgydžiu «uzdrawram», išgydžiamas «uleczony, zleczony», neišgydžiamas «nieuleczysty»' ł \ — Patrząc synchronicznie, gydyti jest kauzatywem na -dyti do pwk. set gyti "goić się, zdrowieć" (zob.). Paralele: lydyti, rydyti. Natomiast z diachronicznego punktu widzenia chodzi tu o causativum na -yti, utworzone od prs. intr. *gyda "goi się, zdrowieje", *gy-da < pie. *guih3-dhe-, od pwk. *guieh3-. Podobnie należy oceniać np. caus. gimdyti (zob.). Zwraca uwagę brak refleksu SO *gaidyti. W jęz. łotewskim na osnowie neopwk.
145
girdiia
Paralele starolitewskie i g w a r o w e na prs. iteratywne z sufiksem -ia- przy infinitiwic -yti: ginuliia "poi, napawa", guldzia
"kładzie, nastawia", gūndžia
" z a p r z ę g a p a k i r d ž i a "budzi", kliudzki lópia
"łata odzież a. buty", mirkia
"napełnia, pełni", pripildžia "podkurza", ažnšdldžia
" o d z w y c z a j a od ssania",
"rodzi", pakinkiu
"zawadza o co, przeszkadza", laidžia "puszcza", lodžia "rozdrażnia psy",
"moczy, zamacza", mókia
"dopełnia", pūdžia
"zamraża", tėmdžia
"wietrzy, studzi, oziębia", pavyčia
"kusi", atjiinkia
"uczy, naucza", minkia
"ciśnie, miesi",
"gnoi", ródzia "pokazuje", rilgia "kwasi", nlkia "kurzy", "zaciemnia", užūgia
"ususzą", suvysčia
" w y c h o w u j e " , vėčia
"zawija (w pieluchy)", žindžia
pildžia parūkia
"wieje zboże", i 'ėdžia
"karmi piersią".
176 dzid- powstał nowy SE dzied-, por. dziėdėt, -ėju "leczyć", dziedindt ts. (dziedinama kaite "uleczalna choroba"), dziedigs "leczniczy". giedoti, giedu, giedojau "śpiewać pieśni kościelne, nabożne, uroczyste", też o ptakach: "śpiewać, piać" — odpowiada łot. dziėdat, dziėdu, -aju "śpiewać". Prs. giedu jest formacją na SE i z suf. -d-\ pb. *gei-do, transponat pie. *g(y)eiH-dhe- (paralela: žiedu, žiedėti). Pwk. *gei-C jest z porównawczego punktu widzenia neopierwiastkiem. Derywowano go od formy SZ *gT-C < *g(y)iH- (por. wed. gita- "śpiewany"), która wywodzi się przez metatezę spółgłoski lrg. ze SZ *g(y)Hi- <= SE *g(y)eHi-, to z kolei z reanalizy prs. na -ie-, por. wed. gńyati śpiewa", strus. gaju, gajetu "kracze" (inf. gaj ań), < pie. *g(y)eH-ie-. Pierwiastkiem elementarnym było tu więc *g(y)eH-, jak np. w wed. gati "śpiewa", gatū- "śpiew". — Spotykane w jęz. starolitewskim formy atematyczne 1 sg. giemi "śpiewam" < *gied-mi, 3 os. giesti, giest < *gied-ti są innowacjami, opartymi o tematyczną formację na -da-, giedu. — Caus. giedinń "kazać komu śpiewać, skłonić kogo do śpiewu": Giedink juosius, lai gieda, kad nebūtą tylu "Każ im śpiewać, niech śpiewają, żeby nie było cicho" (por. łot. dziedindt "zachęcać do śpiewu"). — Neopwk. gies- <= giesti: giesmė (zob.), giesena "śpiew, śpiewanie" (por. dvės-ena <= dvėsti). — Neoosn. giedo-: giedódinti caus. "kazać śpiewać, skłaniać do śpiewu" (Saulė giedodina paukštelius "Słońce skłania ptaszki do śpiewu"), nomina: giedósena "sposób śpiewania" (neosuf. -sena), giedotojas "śpiewak (kościelny)", giedotinės mišios f. pl. "msza śpiewana", giedotinis "(tekst) wykonywany śpiewem", SD «muzyczny» (syn. giesminis). Neoosn. giedoj-: giedojimas "śpiewanie, śpiew" (giedojimų knygos f. pl. "śpiewnik"). — SZ gyd-: gysti, gystu (*gld-stu), gydau "śpiewać, piać" (brak odpowiednika łot.), atgysti "zacząć na nowo śpiewać (o ptakach wiosną)",pragysti "zaśpiewać, zapiać". Drw. gydalas "pianie", gydauti "piać (o kogutach)". — Neopwk. gys- (<= gysti, gystu): gysmas b.z.a. "śpiewanie, śpiew (ptaków)", cps. gaid-gysta, gaidžia-gystė "pianie koguta". — SO gaid-: gaidys (zob.). giedras, -a "słoneczny, jasny, pogodny, jasny, bezchmurny (o niebie), przezroczysty, czysty (o wodzie), dobry, ostry (o wzroku)", war. giedrūs, giedrus. Odpowiednik łot. dziedrs "błękitny jak niebo" (zapożyczeniem lit. jest natomiast giedrs "pogodny"). Jeśli trafne jest zestawienie z gr. (|)aiópóę "jasny, promienny, świecący", przen. "radosny, pogodny", to giedras jest refleksem pb. formacji na SO *gaid-ra- (por. lit. ie < pb. ai w iešmas :: stpr. aysmis, sniegas :: stpr. snaygis). Pie. *guhoid-ro-. — Drw. giedra "pogoda, pogodny czas, okres słonecznej pogody", giedrūtis m. nazwa pewnego kwiatu ogrodowego, cps. giedravalkis m. "zaćma, katarakta" (syn. akivalka, zob. vilkti). Vb. denom. giedrėti, -ja, -jo "przejaśniać się, wypogadzać się", giedrytis, -ijas, -ijos ts., išgiedroti "wyschnąć od upału" i tr. "wysuszyć, wypalić - o słońcu", nugiedróti "rozpogodzić się" (por. gr. (Į)ai6puva) "nadać blask, czyścić, myć; rozweselać" <= c^aiópóc;). — SZ *gid-: łot. dzidrs "jasny, pogodny". WSZ *gld-: łot. dzidrs "błękitny, lazurowy; jasny, przejrzysty", dzidrums "pogodne niebo". — Nowy SO gaidgid-: gaidra "pogodne, bezchmurne niebo", gaidrūs "jasny, pogodny" (paralele: snaig- <= snigti, raiš<= rišti). N.B. Wyraz gaisas "łuna na niebie", dotąd wywodzony zwykle z *gaid-sa-, otrzymuje inne objaśnienie, zob. gesti II. giesmė, acc. sg. giesmą 3 p.a. 1. "śpiew, pieśń, piosenka (weselna, żołnierska)", 2. "pieśń chóralna zwana «sutartinė», 3. "pieśń pogrzebowa zwana «rauda», 4. "pieśń uroczysta, hymn", 5. "pieśń kościelna, religijna". SD «pieśń, piosnka»: giesmė svodbinė «weselna piosnka», išgiedot giesmių «wyśpiewać pieśń». Odpowiada łot. dziėsma, dziėsme
177
"pieśń, pieśń religijna". Formacja gies-mė ma za podstawą neopwk. gies-, wyodrębniony przez metanalizę z formy atematycznego prs. 3 os. gies-ti "śpiewa" < *gied-ti (zob. giedu s.v. giedóti). Paralele: dės-čioti <= dėsti "kładzie", duos-nūs <= dūosti "daje". Por. neopwk. na -s- innego pochodzenia: draus-mė inf. drausti, ūks-mė <= prs. ūks-ta, žosmė <= inf. zósti lub prs. zóstu. — Drw. giesmynas "śpiewnik", giesmingas "melodyjny" (m.in. SD), giesminykas SD «muzyk, co uczy muzyki», giesminykas vyresnis SD «muzyk reient» ["przewodnik chóru"], giesmininkas, -ė "śpiewak; ptak śpiewający; autor pieśni", knygos giesminykų S D «partesy» ["kartki z zapisem nutowym, partytura", S Ł X V I ] , giesminis S D «muzyczny» (syn. giedotinis), giesminės knygos SD «żołtarz» ["zbiór psalmów, psałterz"]. giežti, giežiu, giežiaū 1. "(w ustach, w gardle) piec, palić, drapać" (Gerklėj giežia gaižulys. Man giežia burnoj), 2. "bardzo chcieć, pragnąć; prosić, natrętnie prosić", 3. "złościć sią, gderać, wyładowywać gniew na kim, ostrzyć ząb", giežti apmaudą "żywić urazą", refl. giėžtis "naprzykrzać sią". Nomina: gieža c. "kto chowa urazą", giežūs "niezadowolony, naprzykrzony", pagieža "złość, uraza, żądza zemsty, zemsta" (=> vb. denom. pagiežėti stlit. "zemścić sią", pagiežingas "zły, zirytowany, mściwy"), giežulys "drapanie w gardle". Pożyczką z lit. jest łot. gieza c. lub giezis "kto krąci, zmyśla, kłamie". — Etymologia nieustalona. Transponat pie. *geig-. — SZ giž< gyžta (*ginź-sta), gižo, glžti "gorzknieć (o mleku, piwie), kisnąć, kwaśnieć", gižūs "nadkiśniąty, nadgorzkły", apgižis alus SD «obrzaskowate piwo», apgižimas alaus SD «obrzask w piwie» ["cierpkość, kwaśność", S Ł X V I ] . Por. n. m. Gižai, Gižiai, cps. Gižiemiai(*G'\z-z\£\v\\'t\\). — WSZ gvž-: gyžtū, gyžaū, gyžti, gw. gyžtu, gyžau, gyžti "kisnąć, kwaśnieć", apgyžti "skwaśnieć nieco, podkisnąć", gyžterėti "skwaśnieć (o mleku, winie)". — Stativum gyžiu, gyžėti "piec, palić (w gardle), gorzknieć, kaprysić", atgyžėti "odpłacić piąknym za nadobne", caus. gyžinti "kwasić". Nomen: pagyžūs "natrętny, uprzykrzony". — SO gaiž< gdižėti, -ėju 1. "drapać w gardle (od goryczki)", 2. "zanieść się płaczem, płakać do utraty tchu, stracić oddech (o bezdechu dziecinnym)", nomina: gaižūs "zgorzkniały, kapryśny" (por. łot. gaizs "nieprzyjemny, gorzki, gryzący, kwaśny, o złym smaku", gaisls "wściekły - o psie"), vb. denom. gaižtū, gaižaū, gaižti "gorzknieć"; gaižalas "gorzki, bez smaku", gaižulys "gorzkość, gorycz", įgaižūs "naprzykrzający się, dokuczliwy". — Niejasne są formy geižti, geižiū, geižiaū "być złym, okazywać gniew", nugėižėti, gėiži "całkiem skwaśnieć - o mleku". Może tu chodzić o wariant fonetyczny od st. o, gaiž- (por. atgėivėti < atgdivėti, geinióti < gainioti), bądź — co mniej prawdopodobne — o nowy st. e, geiž-, który wyderywowano z giž-. • gija 4 p.a. "przędza, nić przędzy, nić niekręcona146, nić w wątku, w osnowie tkaniny", łot. dzija "nić przędzy, sznur bartnika", z pb. *gi.Ha < pie. *gy(h)iH-eh,. Interwokaliczne j wypełnia hiat wynikły z zaniku spółgłoski lrg. Pochodne: lit. pagijai adv. "nanizując po jednej nici", łot. dzijeklis m. "splątana, zawęźlona przędza". Chodzi tu o drw. na SZ-V do pie. *gy(h)ieH-, por. wed. jyd- f. "cięciwa łuku". Podobnie zbudowane jest gr. hom. Pióę m. "łuk" < *bi.ió-, zam. pgr. *di.ió- pie. < *gyiH-ó-, znacz. etym. "(pręt) zaopatrzony w cięciwę". Do tego samego pierwiastka należy gysla (zob.). gilė "żołądź, owoc dębu" (gilių karalius "w kartach: król żołędny, treflowy"). War. gilis f. "żołądź", ze wzdłużeniem samogłoski: gylė 2 p.a., gylė 4 p.a. Odosobniony
146
Por. Gija nesukta,
o siūlas suktas
"Przędza jest niekręcona, a nić kręcona"
178
jest war. gėlė 4 p.a. Odpowiednik stpr. gile EV "żołądź, Echele", łot. zile, zile ts. < *dzlle. Pb. *gil-iia odzwierciedla drw. od SZ *gil-V z pie. *gulh2-V (zanik lrg. przed samogłoską). Z innymi sufiksami: gr. pd^avoę f. "żołądź; daktyl; glans penis" (z *gual-ano- < pie. *gulh2-eno-), orm. kalin, kałnoy "żołądź" (pie. *gulh2-eno-), łac. glans < *glans, glandis f. "żołądź; pocisk używany do procy" (gland- z pie. *gulh2-nd-). Tylko słowiański pokazuje refleks st. pełnego: psł. *želQdi m. "żołądź" < *gelandi- < pie. *guelh2-ond(h)- lub *guelh2-end(h)-, por. rcs. zeludi, ros. zóludb, sch. żelud, słń. zėlod, czes. zalud, pol. żołądź, żołędzia. Dalsze objaśnienie niepewne. — Drw. gilėndra a. gilėndrė 1. "szczęście", 2. "dobry plon, urodzaj na żołędzie, orzechy, jagody i grzyby" (zakończenie niejasne). Vb. denom. gilėti, -ju, -jau "wydawać żołędzie (o dębie)". gilna 1. "ptak żołna, Merops", 2. "drozd, Turdus". Por. łot. dzilna "dzięcioł, Picus" (war. dzilnis), mąlna dzilna "czarny dzięcioł, Picus martius", ziła dzilna "niebieski dzięcioł". Wyraz ten odpowiada psł. *žilna "żołna", rcs. zluna, sch. zuna, ros. žeIna, czes. zluna. Pbsł. *gil-na-, na SZ *guhl- do pie. *guhel- "żółty, zielony", zob. geltas. Określenie stoi w związku z żółto-zielonym upierzeniem tych ptaków. W jęz. czeskim obok zluna "dzięcioł, Picus" ukazuje się zluva "wilga, Oriolus oriolus" < *gil-ua-. gilūs, -i "głęboki". Odpowiednik łot. dztfš, -la ts., stpr. gillin maiggun acc. sg. "głęboki sen". Bez dobrej etymologii. — Drw. gilybė "głębokość, np. studni", gilynė "głębia", giluma "głębia, głębina", giluma bedugnė SD «przepaść». Vb. denom. pagilinti "pogłębić". — N. rz. Gilanda, Gilandė, Gilasys, Gilija, Gilusis, Gilūvė, Gil-upis 3x, n. jez. Gilis 2x, Gilius, Gilujis, Gilandis, Gilaūšis, Gilūišis 2x, Gilūšis 6x, Gilūtas 2x. N. m. Giland-viršiai. — WSZ gyl-\ gylė (4 p.a.) a. gylė (2 p.a.) "głębia w jeziorze a. rzece; wytyczona droga wodna, farwater" :: łot. dzile "głębia, topiel, otchłań". — SE gel-: gelmė "głębina" :: łot. dzelme "głębia, zwł. w rzece; głębokie oko wodne na bagnie; zagłębienie, np. w barci" (=» dzetmigs "bardzo głęboki, przepastny"). Obok tego dzelve "oko wodne na bagnie, też jako moczydło do moczenia lnu". gimdyti, gimdaū, gimdžiau, "rodzić, wydawać na świat" (war. gimdyti, z intonacją jak w prs. gimstu). Dawne prs. gimdziu (war. gindziū). Por. pagimdżiu SD1 «porodzę», ptc. prs. act. DP gimdżąntiii f. "rodząca", gen. sg. DP gimdżiąneziosios "rodzącej". Z synchronicznego punktu widzenia jest gimdyti kauzatywem na -dyń do gimti "rodzić się", znacz. etym. "sprawić, aby coś się urodziło" (łot. daw. dzimdinat "spłodzić" dzimt). Natomiast ze stanowiska diachronicznego jest to causativum na -yń do praesens intr. *gim-da "rodzi się", dosł. "przychodzi (na świat)", < pie. *gum-dhe- "przychodzi" od pwk. *guem- (zob. s.v. gimti). Podobny wypadek: gydyti. Brak alternantu na SO (tgamdyti, por. lamdyti, ramdyti, tramdyti) przypomina takie causativa, jak guldyti i tvindyti, kildyti, girdyti. — Neoosn. gimd-: gimda "macica", pirmagimdė cps. "kobieta pierwszy raz rodząca", SD «pierwiastka krowa, owca». — Neoosn. gimdy-: gimdykla "izba porodowa", gimdymas "poród", gimdytoja "rodzicielka", gimdytojai m. pl. "rodzice", gimdyvė "położnica", daw. gimdyvė SD «rodzicielka, rodzica», war. z asymilacją md > nd: gindyvė SD «rodzicielka» (por. wyżej gindžiū), Dievogindyvė cps. SD «Bogarodzica» (brak w LKŽ). giminė, -ės 3 p.a. 1. "krewny" (Jis man artima giminė "On jest moim bliskim krewnym"), 2. "ogół krewnych, rodzeństwo, rodzina, ród" (Jo giminė didelė "Wielka jest jego rodzina", aukštos giminės SD «urodzony zacnie»), 3. bibl. "rodzaj ludzki". Por. DP
179
"naród, ród, rodzaj, pokolenie, ślacheetwo, rodzina", SD «naród, pokolenie, plemię, ród»147. Formacja na -in- od czas. gimti "rodzić się" (zob.). — Drw. giminaitis a. giminaitis m. "krewny, krewniak" (formant jak w savaitis), giminėtas SD1 «powinowaty» (syn. artimas), SD «krewny, z iedney krwie powinowaty; powinowaty», giminietis m. "krewniak", giminystė "pokrewieństwo", giminūs "spokrewniony, powinowaty". Vb. denom. giminiūotis "spokrewniać się, pielęgnować związki pokrewieństwa", przen. "przyjaźnić się". gimti, gimstu, gimiaū "rodzić się, przychodzić na świat; powstawać, pojawiać się", gw. gimti, gimstū (war. gemū, gemstū), gimiaū. Cps. atgimti "urodzić się na nowo; urodzić się podobnym do kogoś, wdać się w kogo", išgimti "urodzić się niepodobnym do rodziny, wyrodzić się" (išgimu SD1 «odradzam się, degenero»), prigimti "urodzić się jako nie pierwsze dziecko" (Jau trečias vaikas prigimė, ir vis berniukas "Już trzecie dziecko się urodziło, i znów chłopczyk"). Refl. apsigimti 1. "urodzić się z jakąś właściwością, z jakąś wadą" (Jis jau tóks apsigimąs "On już taki się urodził"), 2. "urodzić się jako kto": Apsigimą būvo tikrais žemaičiais "Byli urodzonymi (prawdziwymi) Żmudzinami", išsigimti "urodzić się podobnym do kogoś, wdać się w kogo", išsigimti "wyrodzić się (np. od ojca), stracić cechy typowe dla jakiejś rodziny", išsigemu SD «wyradzam się od przodkow swych», nusigimti "zwyrodnieć". — Odpowiednik łot. dzimt, prs. dząmu a. dzimstu, prt. dzimu "rodzić się", stpr. gemton "rodzić dzieci", ptc. gemmans, gemmons "urodzony, geboren", naunagimton "nowo narodzony, neugeboren", ainangimmusin acc. sg. "jednorodzony, eingeboren" (por. lit. viengimus{). Etymologicznym znaczeniem pwk. bałt. gem- / g im- było "przyjść, przychodzić" (scil. na świat), a to z uwagi na fakt, że jest to kontynuant pie. *guem- / *gum- "przyjść". SE wed. agan aor. "poszedł, przyszedł" (*a-jam-t), gr. hom. pdiriv "poszli" < pie. *e-guem- (por. wyżej gemū, dząmu), SZ-V wed. agman aor. "poszli, przyszli" (*e-gum-ent), SZ-C wed. gacchati "idzie, przychodzi", aw. jasaiti (*gas-), gr. pdaxe "chodź! przyjdź!" (*gum-ske-), łac. uenió (*gllem-io), gr. Pcdvco (*banio < *bam-ió). Akut lit. gim-sta musi być analogiczny, związany z typem praesentiów na -sta- od pierwiastków setowych. — Drw. na SZ gim-: čiagimis m., čiagimys "tu urodzony, tutejszy", SD «rodzic z tąd, tuteczny» (syn. čiabuvis), gimčius gw. "genitalia", giminė (zob.), gimstis f. "łono, macica; łożysko płodu", gimtis f. "narodziny, urodziny; genitalia; macica; płeć; rodzaj gramatyczny" (por. łot. dzimts, -s "ród"), gimulys "noworodek; zarodek, embrion, płód" (war. gymulys), Įgimtas "wrodzony (talent, wada, choroba)", {gimtis f. "natura, cechy wrodzone; charakter, usposobienie", išgimėlis a. išsigimėlis, -ė "wyrodek", išgimis m. SD «wyrodek, degener», išgimulis, -ė "ostatnie dziecko, wyskrobek", prigimimas "natura, cechy wrodzone", prigimtas SD «własny, właściwy», prigimtis f. "natura", sangimis m. "bliski krewny" (neol.). Cps. negyvagimis m. SD «pomiotek, martwe dziecię, porzutek», vienagimis bibl. DP "jednorodny, jednorodzony" (SD «jednorodny, unigena»), synkopowane viengimis ts. Por. stpr. stan etgimsannien acc. sg. "odrodzenie", steise naunan gimsenin gen. sg. "nowe narodziny". — Neoosn. gimt- (<= gimtas): gimtinė, gimtinė "miejsce urodzenia; narodziny, urodzenie", stlit. "macica" (por. łot. dzimte "macica", dzimtene "miejsce urodzin, ojczyzna, Heimat", u ptaków: "pierwszy puszek"), gimtystė SD «powinowactwo», gimtūvė "miejsce urodzenia,
147
Por. słow. narodu
"natio, generatio" < "to, co się narodziło", sb. postvb. od czas.
naroditi.
180 strony rodzinne", gimtuvės f. pl. "poród, dzień narodzin; macica". — WSZ gym-: gymelis m. "żółte ciałko jaja", gymis m. stlit. "twarz, oblicze; rysy twarzy, wygląd, cera, obraz; cechy wrodzone, charakter ludzki, natura", SD1 «lice; oblicze; policzek; postać» (z lit. zapożyczono łot. gimis ts.), gymulys (zob. wyżej gimulys). — Caus. gimdyti "rodzić, wydawać na świat" (zob.). — SE gem-: prs. gemum, drw. gema b.z.a. "przedwczesny poród; wcześniak", gemalas "zarodek, zalążek; bakteria" (uderza brak dalszych przykładów). Łotewskie caus. dzėmdėt "rodzić" nasuwa hipotezą o prs. intr. na stopniu e, *gem-da "rodzi się" (por. formacje grėmdėt s.v. g rimti, rėmdėt s.v. remti). Inne drw. łot.: dzėmdinat "rodzić", dzėmde "macica", dzemdibas f. pl. "połóg". — SO gam-: gaminti (zob., tam też nomina z gam-). — Godne uwagi jest powstanie nowego SO gaim- <= gim-, ponieważ wniósł on do rodziny gem- / gim- / gam- alternant dyftongiczny. Por. gaiminti "dopomagać do wzrostu, do rozwoju, hodować, rościć (o dziecku, bydlęciu, lesie)", įgaiminti "zasadzić, żeby rosło", apgaiminti "utuczyć (gęś)", atgaiminti stlit. "ożywić": atgaiminąsis tikėjimas DP "ożywczy" (o wierze w Boga), refl. gaimintis "rozmnażać się", įsigaiminti "zaopatrzyć się w coś, nabyć, sprawić sobie coś", nusigaiminti ts.; gaimaras "kto marudzi, mitręży czas; niejadek, zdechlak". Derywację gim- => gaim- można porównać z tvin- => tvain- w tvainyti oraz gyvgaiv- w gaivinti. gynėti, gyniu (3 os. gyni) a. gynėju, gynėjau 1. "pędzić, zapędzać" (Tinginį gynė k, miegantį žadink "Lenia popędzaj, śpiącego budź"), 2. "kończyć co" (Jau gyni siūti "Już kończy szyć". Gyniu gyvenimą "Kończę życie"), refl. "kończyć się" (Gynisi mano gyvenimo dienos "Kończą się dni mego życia"). Cps. dagynėti: Rytoj dagynėsim rugius pjaut "Jutro dokończymy kosić żyto", pagynėti "przegonić (psa); dogonić kogo", DP "dokończyć, skończyć, dokonać", užgynėti "skończyć". Iteratyw na -ėti ze S W do gin(zob. s.v. ginti, ginti). Paralele: pakylėti, palūkėti. — Neoosn. gynė-: gynėjas n. agt. "obrońca" (por. tyrėjas tyrėti). gintaras 3 p.a. "bursztyn", war. gintaras 2 p.a. Ma odpowiednik w łot. dzitars, łot. kuroń. dzintars ts. Niejasne. — Drw. gintarinis "bursztynowy". Vb. denom. gintarauti "zbierać bursztyn". ginti, ginu, gyniau "bronić; zabraniać, zakazywać", ginu SD «odmawiam komu czego», ažugina mi ko kas SD «odmawiaią mi», neginu SD1 «dozwalam» (syn. perleidžia), užginti "zabronić; zaprzeczyć". Refl. ginuos, gyniaus, gintis "bronić się, zaprzeczać, nie przyznawać się, zapierać się", ginuosi SD «prę się czego, zapieram się», ažusiginu SD zapieram się czego». Do pie. *guhen- / *guhn- "bić, razić". Akut lit. gin-C sekundarny. Zob. też genėti i ginti. — Drw. gintojis gw. "obrońca" (por. daw. klaustojas, patremtojas), gintūvė a. gintuvė "twierdza, forteca", SD «baszta murowana do obrony», priešgina c. "człowiek przekorny i uparty, robiący na przekór, na odwrót, uparciuch". — Adi. vb. gintas uległo resegmentacji na gint-as, por. drw. ginčas "spór, sprzeczka" i "przechera" < *gint-śas (=> gińcininkas "dyskutant", neol., vb. denom. ginčyti, -iju, -ijau "dowodzić swego, obstawać przy swoim zdaniu"); apgintinis SD «obronie służący»; gintutis m. stlit. "człowiek kłótliwy", gintučiai m. pl. DP "uporni". Od neoosn. gint- pochodzi również vb. denom. gińtyti, -iju, -ijau stlit. "spierać się, sprzeciwiać się, być spornym" (==> neoosn.
148
Tak w y ł ą c z n i e w DP. Por. też gw. Kas du kartu gema?
gema maistas
"Kto rodzi się d w a razy? (zagadka). Gema
" W s t a j e dzień, rodzi się pożywienie". Kaip tik gema baravikai
prawdziwki". Gruodinis
į g e m a "Zaczyna się listopad".
diena,
"Akurat wysypują się (rodzą się)
181 gintij-: gińtijimas DP "spor, przeciwieństwo, sprzeciwieństwo"). Dalsze szczegóły s.v. ginti. — WSZ gyn-: gyniau (prt.), drw. gynėti (zob.), gynioti, -ju, -jau iter. "bronić" (typ pynioti, pylioti). Nomina: gynimasis m. "bronienie się, samoobrona", gynyba "obrona". — Nomen z suf. *-tlo- jest używane w znaczeniu bądź abstractum: ginklas stlit. "obrona" (apginklas SD «obrona»), bądź nomen agentis: giiiklas stlit. "obrońca". Obok tego ginklas a. ginklai, ginklai pl.t. w znacz, nomen instrumenti "oręż, broń" < pb. *gin-tla-. Jest to formacja pokrewna psł. *źędlo n. "aculeus" (*gin-dla-), por. scs. żąlo "x8vtpov", ros. żdlo, pol. żądło. — Drw. apginklė SD «twierdza» (syn. pilis), apginklus SD «obronny, warowny» (adi. na -us do neoosn. ginkl-, zob. wyżej apginklas), miestelis apginklus SD «miasteczko obronne, castellum». ginti, genu, giniaū "gnać, pędzić, doganiać, wypędzać, odpędzać", apginti "przepędzić", užginti "napędzić, nagnąć". Odpowiednik łot. dzit, dząnu, dżinu "gnać, pędzić, transportować; robić bruzdy; kosić; oddawać się czemu", refl. dzitiės "starać się; posyłać". Do pie. *guhen- / *guhn- "bić, razić" (odpowiedniki ie. s.v. genėti); SZ gintas ptc. prt. pass. "gnany" — odpowiada gr. fyazóę, wed. hatdh "rażony, zabity" < pie. *guhn-tó-. — Drw. na SE gen-: genatis f. "drogą, którą się pędzi bydło na pastwisko, wygon" (por. degatls <= degti, gaišatis <= gaišti). Inne nazwy "wygonu": genatys, genesys, genėtė, išgena: genulis m. "pastuszek", genutys "zagroda dla bydła" (por. n. rz. Genutė). — Podwójny refleks SZ gin- / gun-. 1. SZ gin-: ginióti iter. "rozpędzać, rozganiać" (por. łot. dzidinat ts., od neopwk. dzi-), išgina, išginia "wygon, pastwisko". 2. SZ gun-: gunióti "gonić, pobudzać, zmuszać do biegania", pagunikis, pagunikė "chłopiec lub dziewczyna na posyłki". Odpowiednik psł. *gun-a-: scs. gūnati "gnać, pędzić", z pochodzenia itcratyw do zenq (zob. genėti). — WSZ gyn-: gynėti (zob.). — SO gan-: ganióti, -ju, -jau "pędzać, ganiać" (war. genióti), ganyti (zob.), ganas (zob.). — WSO gon- < *gan-: atdgonis m. 1. "odpasienie (chudego konia)", 2. "drugi pokos trawy, potraw, otawa" (Jau nuganė/n ir antrą atagoni "Już spaśliśmy nawet drugi pokos"), gonci a. góna "gromada, tłum, stado; mnóstwo", goniava "stado (krów, owiec), gromada (dzieci)", gonys a. gonis m. "salamandra". Cps. naktigonė "nocleg z końmi lub wołami na pastwisku", rytagonė "pasienie bydła wczesnym rankiem; zaganianie bydła do obory na czas południowego upału" (=> rytagonis m. "pastuch poranny"), ząsigonis m. (ob. -ganis) m. "pasący gęsi", ząsiagonis m. (ob. -ganis) ts. W słowiańskim por. gan- < pbsł. *gan-: 1. scs. izganjati "wyganiać", ukr. hanjdty "gonić, prześladować", czes. pohdnet "poganiać, popędzać", pol. ganiać, poganiać, wyganiać, 2. zach.-słow. *ganiti, stpol. ganić "lżyć, zniesławiać, pozywać do sądu", czes. hanit a. hanet "ganić, potępiać" (znacz. etym. "prześladować słowami"). — WSZ gyn-: pagynėti "pognać nieco", DP "skończyć, dokończyć, dokonać" (paralele: pamynėti, patrynėti), stlit. ik pagynėjimi svieto "do końca świata" (=> pagyna a. pagyna daw. "koniec, kres", ant pagynos "na końcu", pagynatis f. "zakończenie"), priešgyna c. "przekora, uparciuch" (=> priešgyni i) aut i "robić na przekór"). — Usamodzielnionym drw. prewerbialnym jest apginti, apginu, apgyniau "obronić (się)" (znacz. etym. "opędzić się"), z akutem metatonicznym. Wtórne simplex ginu, ginti (zob.). — Nowy SO gain- <= gin-: gainioti a. gainioti, -ju, -jau "pędzać, ganiać", išgainioti "rozpędzić, rozegnać" :: łot. gaiąat, -aju "pędzać, odganiać" ob. gainit, -u, -iju ts. (paralele: painioti, skainióti, trainioti). Do gain- jest wtórny war. gein-, zob. geinióti s.v. geinys. Por. wyżej ganióti ob. genióti.
182
girdėti, girdžiu (3 os. girdi), girdėjau "słyszeć, czuć". Odpowiednik łot. dzirdėt, dzirdu (gw. dzirzu), -ėju "słyszeć", stpr. kirdit, kirditwei ts., kirdimai 1 pl. "słyszymy", kirdijti 2 pl. "(po)słuchajcie". Inchoat. išgirsti, -girstū, -girdau "usłyszeć", SD «nasłychnąć»,pag/rsn "posłyszeć", SD «ocucam się», atgirsti "dowiedzieć sią",pragirsti "zacząć (na powrót) słyszeć" (por. łot. izdzirst, -sta, -du "doznać, usłyszeć"); girdėnti: girdena SD «gruchnęło co». Nomina: girda "pogłoska, plotka" i "słuch, zdolność słyszenia" (łot. dzirde "słuch"), girdas "wiadomość podawana z ust do ust, pogłoska, słuchy" (=> negirdomis adv.: praleisti negirdomis "puszczać mimo uszu"), girdalas ts. — SE gerd-: gerdas DP "nowina; figiel, żart; poseł", vb. denom. 1. gerdauti "żartować", SD negerdauju «nie żartuię», 2. gerdėnti: gerdenu SD «głoszę, rozgłaszam; obwieszczam co komu» (syn. našinu), refl. gerdenasi SD «rozgłasza się co» (syn. našinasi). Inne nomina: gerdenimas SD «rozgłaszanie», nopgerdentas SD «nieopowiedni» (syn. neapsakytas), gerdinykas SD «frant». — Osnowę gerd- zaświadcza również stpr. gerdaut "mówić", prs. pogerdawie "głoszą (ewangelię)" < *gerdauja, preigerdawi "obiecuje", as gerdawi iūmans "mówię wam", ipv. gerdaus "mów!", engerdaus "powiedz, wyznaj (grzech)!" — Z inf. girsti wyabstrahowano neopwk. girs-, por. girslas "głos; wiadomość usłyszana", girsmas "głos, odgłos rozmowy", do tego SO gars-: garsas (zob.). Przynależność etymologiczna pwk. gerd- / gird- pozostaje kwestią nierozstrzygniętą. Łączono z lit. girti "chwalić" (pie. *gyerH-) albo z pie. *gerdh- w orm. kardam "wołam, nazywam". girgždėti, girgžda (war. girgždi), girgždėjo "skrzypieć - o drzwiach, wrotach, łóżku, o butach, o śniegu pod butami", "trzeszczeć - o suchym, kołyszącym się drzewie". SD girždžiu «skrzypię» (=> girgždėjimas «skrzyp, skrzypienie»). Dźwiękonaśladowcze. Por. interi. girgždu. — Drw. girgždauti a. girgždauti "ciągle, ustawicznie skrzypieć", nomina: girgždas a. girgždas 1. "strzykanie w kościach", 2. "kawałek skóry wkładany do butów, by te skrzypiały", 3. "żwir, piasek z kamyczkami", 4. "pewne ziele", girgždesys "skrzypienie (drzwi, wozu)". — Syn. girkšėti, girkši, -ėjo "skrzypieć (o drzewach), zgrzytać (o zębach)", DP "zgrzytać" — od interi. girkš, girkšt. girią 2 p.a. "wielki las, puszcza", war. girė (łot. dzira a. dzire ts.), SD giria «pustynia, puszcza»149. Obok tego formacja na SO gar-: stpr. garian EV "drzewo, Bom", czyt. [gari.jsn], esse stesmu garrin "z drzewa" (co do znaczenia por. gr. ópupóę "las" obok ópuę "drzewo"). Stoi w związku etymologicznym z jednej strony ze SZ sti. giń- m. "góra, wzniesienie" < pie. *gurH-i-, z drugiej strony ze SO: scs. gora "góra, góra pokryta lasem" (bg. gora "las") < pie. *guorH-eh2- oraz w wyrazach irańskich: aw. ga'riš m. "góra, góry" < *guorH-i-, chotańskie gara-, sogdyjskie, paszto yar "góra" < *guorH-o-. Por. jeszcze gr. Popeaę m. "wiatr północny" (znacz. etym. "wiatr od strony gór"), UTiepPópeoi m. pl. "mieszkający po tamtej (drugiej) stronie gór". — N.B. Formacja giria może pochodzić z przekształcenia starego femininum *giri < pie. *gurH-i-h2, por. pačia pati "żona, małżonka" < pie. *potih2, neptė "wnuczka" <= *nepti < pie. *neptih2 (wed. napti). — Drw. girėnas "człowiek mieszkający w lesie", girietis b.z.a. 1. "osiadły w lesie odludek, samotnik", 2. SD1 «puszczyk, Ulula» (brak w LKŽ), girinykas SD «pustelnik», giringas "lesisty", girininkas "leśniczy; robotnik leśny; mieszkaniec lasu", girinis "leśny; dziki (jabłoń, grusza, świnia); gruboskórny, nieokrzesany", giriotas "lesisty (obszar)", girnykas
149
Por. bibl. Aš balsas
šaukiančio
girioj "Jam głos w o ł a j ą c e g o na puszczy"
183 "człowiek mieszkający na skraju lasu". Cps. Vidugiris m. "środek lasu" (zob. vidūs), pagirys "polesie" (=> pagirūžis m. ts.), uzūgiris m. "miejsce za lasem, zalesie". Zob. synonimy lit. medžias, miškas. — N. m. Girė, Girios, Giraitė lx, Girelė 23x, Girėlka 3x, Girininkai 22x, cps. Girialaukis oraz Pagiriai 27x, Šlapgirė, Užgiriai 6x, Uzūgiriai, Varnagiriai 2x. N. rz. Giralė, Girelė, Girija, Giraudas a. Girauda, cps. Girótakis, Girupis 8x. girnos f. pl. "žarna kamienne", gżraa "kamień młyński" :: łot. dzirnas "żarna" < pb. *glr-na-. Por. stisl. /awrc "żarna", goc. asilu-ąairnus "puAoc; óvixóę", stwn. quirn(a) "żarna". Poza tym jest pbsł. *gTr-nū-, por. łot. dzirnus "żarna" :: scs. žrūny, -ūve ts., stpol. zaray "prasa do wyciskania wina, oleju". Od tego drw. z pochodzenia przymiotny na *-au-: cs. žrunovu "kamień młyński", pol. żarnowiec ts., łot. dzirnavas f. pl. "żarna, młyn"150. Formacja *glr-nū-, zapewne starsza od *glr-na-, odzwierciedla pie. *gl,rh2-nuHi należy do tej samej rodziny, co adi. pie. *gurh2-u-, por. wed. guru- "ciężki, ważki", gr. Papuę ts. (brak lit. fgirus, tgurus)151. St. pełny I *guerh2-C dokumentuje sti. gdrlyas"cięższy", gariman- n. "ciężar", zaś st. pełny II *gllreh2-C wed. gravan- m. "kamień prasy, kamień do tłoczenia somy", stir. bró "żarna" < pie. *gureh2-uon-. — Drw. girnelė (kelio) "rzepka (kolanowa, łękotka", girninis "żarnowy", girnius "kto wyrabia żarna" (n. m. GirniaT). Cps. girnakalis, gimakolis, girnūkalis m. "rzemieślnik wykuwający żarna" (n. m. Girnakaliai), girnkalis m. ts. (n. m. Girkaliai 2x < *Girn-kaliai), por. łot. dzirnkalis ts.; girnakalis a. girnkalis m. "dłuto do ciosania żaren", girnapusė "jeden z kamieni żaren" (dosł. "połowa żaren"), pusiagirnis m. "jeden z kamieni żaren", por. łot. pusdzirnavas f. pl. ts. girsnóti "pić po trochu, upijać się". Analiza: girs-nóti, por. girs-cióti "popijać, pić po trochu, małymi łykami (o wódce), sączyć piwo". War. z insercją k i zmianą ks > kš: girksnóti, girkšnoti, girkšnoti (=> girkšno-tojas "pijący, pijak"). Od tego interi. girkši (o odgłosie wydawanym przez pijącego duszkiem). Wymienione czasowniki to drw. od neopwk. girs-, który wyabstrahowano z prs. girsta, por. apgirti, -girsta, -giro "upić się" (Girte apgiro jau bobos ir dainuoja "Kobiety już się upiły i śpiewają"), pragirti "rozpić się, stać się pijakiem". Alternant gir-C stoi w apofonii do gėr-C, zob. gerti. Paralel n y neopwk. na -s-: kilsnóti, kilscióti <= kils-ta (inf. kilti). — Dubletem do girkšnoti jest gurkšnoti "pić małymi łykami, popijać", z gurk- wzorowanym na czasowniku gurkiu, gurkti "chciwie jeść a. pić, połykać, pożerać" (por. SZ gir- / gur- s.v. gerti). Od gurkšpochodzi też gūrkščioti "łykać głośno, pić głośno" i gurkšterėti "łyknąć", SD gurkšteriu «popijam sobie», gurkšteriu truputi «dotykam się kąsek» (syn. paragauju). Por. wykrzyknik gūrkš, gūrkšt "łyk!". — Derywatem wstecznym od gurkšn-oti (metanaliza) jest sb. gurkšnis m. "łyk, haust", gurkšnys ts. girti, giriu (zam. *giru), gyriau "chwalić, zachwalać", refl. girtis, giriuos, gyriaus "chwalić się, chełpić się", SD1 giriuos «wynaszam się». Odpowiada łot. dz.irt, dz.iru, dz.int "chwalić", refl. dzirtiės "przechwalać się, chełpić się; mieć zamiar, przystępować do czego, obiecywać sobie", stpr. girtwei "chwalić", prs. 1 pl. girrimai. — Prs. na -ia- jest
130
Stpr. hapax girnoywis
151
W jęz. łotewskim u k a z u j e się adi. gnlts
zbieżne z łac. brūtus
EV "żarna, Quirne" pozostaje niejasny w części sufiksalnej. "ciężki, trudny, mozolny", które jest pod w z g l ę d e m b u d o w y
"ciężki, ociężały; tępy, głupi", < pie. *g"ruh 2 -tó-. Formacja ta jest w y n i k i e m metatezy
spółgłoski lrg. w *g l 'rh 2 u-tó-, p o c h o d n y m od *g-rh 2 -u-.
184 zapewne młodsze od słowiańskiego prs. na -a-\ giriu tak się ma do scs. žirų (:įrėti) "składać ofiarę" jak np. diriū do scs. dirą (dreti) "drzeć" i tiriu do scs. tirę (treti) "trzeć". Rekonstrukcja *gir-e- < *gyrH-e-. — SZ-C: pagirtas "pochwalony" odpowiada wed. gūrtd"pozdrowiony", łac. gratus "przyjemny, uczynny, godny podziękowania, kochany, drogi", < *gyrH-tó-. Pie. SE-V *gyerH-e-: wed.jarate "śpiewa, opiewa, pozdrawia". SE-C: pbsł. *gerti > scs. žrėti "składać ofiarę". W bsł. brak jest śladu po prs. infigowanym *girnó *gyr-n-H-e-, por. wed. grnati "pozdrawia, wychwala". — Drw. girklas 1. "chwalenie, pochwała", 2. "samochwał" (< *glr-tla-, z metatonią), girskus "samochwał, chwalipięta", war. girckus (neosuf. jak w sudd-skus). Neoosn. girkl-: girklūs "kto się chwali, przechwala się" (por. apginklus). Por. stpr. wargan girsnan acc. sg. "zła opinia, bosen Leumund", pogirsnan, pogirschnan acc. sg. "pochwała". — WSZ gyr-: gyriau (prt.), drw. gyrėjas "człowiek, który chwali, chwalca, wielbiciel", SD «chwalca», pagyrūnas "samochwał", => pagyrūniškas "chełpliwy". gysla "żyła", gysla kraujo SD «żyła krewna, vena», gysla plestinti SD «żyła pulsowa, oddechowa, arteria, vena», pl. gyslos "puls": plasta gyslos SD «bije puls». Odpowiednik łot. dzisla, dztsle, gw. dziksla, dziksle "żyła; cięciwa łuku" (war. dzipsla), stpr. pettegislo EV "żyła tętnicza na ramieniu, Ruckeoder". Należy wraz ze scs. žila "vena, nervus", sch. žila "żyła" do pbsł. *gl-sla-. Podobnie jak gija (zob.) odzwierciedla alternant na st. zanikowym do pie. *gy(h)ieH-. Por. łac.filum "nić, pajęczyna, struna" < *gy(h)iH-lo-. Słowiański ma tu jeszcze žica serb. "nić, dratwa" z *gi-ka- oraz adi. *židuku, błr. zydki "cienki" (stpol. zydki "cienki - o prętach, rózgach" jest rutenizmem), urobione od prs. *židetu < *gl-de- "jest taki, że daje się naprężać (jak cięciwa), splatać (jak witki, rózgi)". — Drw. gyslelė "żyłka", SD gyslelės lapo «żyłka w liściu», gyslotas "żylasty (o mięsie, buraku, liściu)", SD «żyłowaty», gyslius "wychudły, słaby człowiek" (=> gyslinti "iść - o chudym bydlęciu a. człowieku"). Neoosn. gyslot-: gyslócia SD «babka ziele, Plantago» (liter, gyslotis m. ts.), gysločius "człowiek żylasty, silny". Cps. gyslapis m. "babka, Plantago" — skrót haplologiczny z *gysla-lapis (por. lapas), viengyslis "lichy, słaby - o koniu" (por. vienas). Vb. denom. gyslioti "wysilać się, napinać swoje siły" (war. gysloti), įgyslioti "z trudem wnieść (na górę, na wóz)", nusigyslioti "zmordować się (przy ciężkiej robocie)". Por. pol. żyłować kogo w pracy "wyciskać z kogo wszystkie siły, męczyć kogo". gyti, gyjū (war. gynū), gijaū "goić się, zabliźniać się - o ranie; zdrowieć - o chorym; przyjmować się - o roślinie". Odpowiada łot. dzit, dzistu, dziju "goić się, zdrowieć", izdzit "wyzdrowieć". Cps. atgyti "odżyć" (SD atgyju «ożywiam, reuiuisco», atgijo SD «ożył, zmartwychwstać), įgyti "nabyć, dostać" (SD įgyju «dorabiam się; dostaię, dostawam czego; zdobywam się na co»), įsigyti "nabyć sobie", prigyti "przyjąć się, zakorzenić się (o roślinie)", sugyti "zagoić się" (Pirštas sugijo "Palec się zagoił"), užgyti "zagoić się" (Žaizda jaū užgijo "Rana już się zagoiła"). Pdg. lit. opiera się o st. zanikowy do pwk. *gl,ieh3- "żyć" (por. gr. hom. Peo[iai coni.-fut. "będę żył" < *gyeih3-e-). Inf. gyti, zgodny ze scs. žiti "żyć", kontynuuje pie. *guih3-C. Prt. gijaū ma j, które powstało jako wypełniacz hiatu lrg., < *gii-V < *guih3-V. Por. też drw. pagijėlis m. "ozdrowieniec", łot. dzijeklis "lekarstwo na rany". — Prs. gyjū, właśc. gįjū < *giniu polega na infigowaniu wtórnej osnowy *gii-V. Stare prs. infigowane musiałoby przybrać postać *ginu < *gui-n-h3-V. Czy nie jest z tym związany formant -nu w prs. gynūl — Caus. na -dyti: gydyti "leczyć" (zob.). — SO znany jest tylko w innowacyjnej postaci gaj-V<= gij-V: gajūs
185
"szybko gojący się" (zob.). gyvas, -a "żywy" :: łot. dzivs ts., stpr. gijwcins, geiwans acc. pl. "żywych". Wraz ze scs. zivu "(ć)v", ros. živoj, wed. jTvd-, łac. uiuus, goc. itd. kontynuuje prymarny przymiotnik pie. *gl,ih3-uó- "żywy", utworzony od pwk. *g"ieh3- "żyć" (zob. gyti). Budowa jak w syvas, šyvas. — Drw. gyvastis, -iės f. "życie", gyvis m. "żywe stworzenie, żyjątko", SD «zwierzę» obok gyvis m. "żywość"; sposób akcentowania uwydatnia różnicę między concretum i abstractum (por. sūris ob. sūris <= sūras); gyvata (zob. gyvatė), gyvybė "życie, istnienie", SD «żywość, vitalitas, vigor», atimti gyvybą "pozbawić życia" (=> gyvybingas "żywotny", gyvybinis "życiowy, żywotny"), gyvtngas "pełen życia", SD «żywotny», gyvulys (zob.), gyvumas "żywość, rzeźkość", SD «czerstwość» (syn. gaivumas), gyvuotus, -iės f. "miejsce pod paznokciem, wewnętrzna część rogu; żywe mięso; rdzeń wrzodu; żądło pszczoły lub osy; język żmii" (war. gyvuonys, gyvonis, gyvanis). Cps. gyplaukiai (zob. plaukas), gyvagis (zob. vogti), gyvakaras c. "słaby, ledwie żywy - człowiek a. zwierzę" (por. getvakaras s.v. gaivinti), gyvaklanis (zob. klanas), gyvaladzid, acc. sg. gyvaladzią coli. "zwierzęta domowe" (człon -ladžia niejasny), gyvamesė a. gyvmėsė "żywe mięso w ranie" (por. mėsa), gyvanašlis a. gyvanašlis, gyvanašlis m. "mąż porzucony przez żonę, słomiany wdowiec" (dosł. "żywy wdowiec"), gyvanašlė "żona porzucona przez męża" (dosł. "żywa wdówka"), gyvaplaukiai (zob. plaukas), gyvasakiai (zob. sakai), gyvnagis m. "miejsce pod paznokciem, pod kopytem, pod rogiem; żywe mięso" (war. gynagis), gyvragis m. "żywe mięso w rogu" (war. gybragis, gyragis), gyvrungis a. gyvrungiai m.p. "przednia ruchoma część wozu" (Pirmutiniai rungai ratuose bus gyvrungiai), leisgyvis, -ė "ledwo żywy, półżywy" (war. leisgyvis, leTstgyvis, lėizgyvis, por. leisti, dosł. "życie porzucający"?). — Niezwykłym derywatem na SO od gyv- jest gaiv-, o czym zob. s.v. gaivinti. — Verba denom.: 1. gyvalioti "pędzić żałosny, marny żywot, wegetować", stlit. atgyvalioti "ożywić, wskrzesić"; do tego z wtórnym dyftongiem ai, tłumaczącym się antycypacją miękkiego /' (aVo > aiTo): gyvailioti "wegetować"1'2, 2. gyvelėti, -ju, -jau "żyć jako tako, trzymać się", 3. gyvėti, -ja, -jo "ożywiać się", pagyvėti ts., 4. gyvinti: pagyvinti "ożywić, ożywiać", 5. gyv ot i a. gyvoti, -ju, -jau "mieć się, żyć" :: łot. gw. dzivat, -aju "pracować, wykonywać robotę; żyć", refl. dzivdtiės "bawić się, np. o dzieciach" (taki sam temat na -a- w stpr. giwa "żyje" < *[gi:va:ja], war. giwe, gTwu, 1 pl. giwammai, giwemmai "żyjemy"), 6. gyvuoti "mieć się, żyć": Kaip gyvuoji? "Jak sic masz?" Tegyvuoja! "Niech żyje!", daw. Lai gyvuoja! ts. (łot. dzjvuot "żyć, przebywać; pracować, być zajętym", refl. -ties "bawić się"). gyvatė "żmija, Vipera", SD «padalec; wąż ziemny [syn. žaltys]', żmija». Formalnie przypomina wyraz gyvata, -dtos "życie, sposób życia; miejsce pobytu, zamieszkania, domostwo, siedziba", stlit. "żywot, życie; stadło", srpr. giwato EV "życie, Lebin", co zestawia się z łac. uita "życie" < :i:uTuita < *uTu-ota. Z opisowego punktu widzenia jest gyvata derywatem od adi. gyvas (zob.), podobnie jak war. stlit. gyvatas, którego formalnym odpowiednikiem jest scs. životū "życie" <= ž.ivū "żywy". Por. sveikata <= sveikas. — Drw. gyvatėnas gw. "syn gada, syn żmii" (odpowiada w przybliżeniu obeldze ros. sukin s n y ), gyvatynas a. gyvatyne "żmijowisko, gniazdo żmij", gyvatinė "nalewka na żmii", gyvatūkas "żmijka, maszyna do sortowania ziarna; wężownica". Cps. gyvatgalvis, -ė "z
152
Paralele: kirtailióti,
parkailióti,
pilstailioti,
pirsciilióti.
186 głową żmii" (o złośniku, też jako obelga), gyvatklanis m. "miejsce, gdzie wygrzewają sią żmije" (por. klanas), gyvatmušis, -ė "kto zabija, tąpi żmije", gyvatvakaris m. "ostatni wieczór przed ślubem". Vb. denom. išgyvatėti 1. "złajać, zwymyślać (nazywając kogo żmiją, gadziną)", 2. tr. "stawać sią robaczywym", np. Bulvės išgyvatėja "Kartofle robaczywieją". — N. m. Gyvatyne 3x, Gyvatiškės. N. rz. Gyvatė, Gyvatinlkė, Gyvat-upis. gyventi, gyvenu, gyvenaū 1. "żyć, istnieć", 2. "przebywać gdzie, mieszkać gdzie", 3. "utrzymywać sią z czego, zajmować sią czym", 4. "uprawiać, orać (ziemią)", 5. "żyć w zgodzie". Cps. apgyventi "zasiedlić; obrobić, zaorać (pole)", atgyventi "przeżyć sią, wyjść z użycia" (=> atgyvena "przeżytek"), įsigyvenu kur SD «obywam się», išgyventi "przeżyć, przemieszkać; wyrugować, wyrzucić", pagyventi "pożyć, pomieszkać" (pagyvenąs žmogus "człowiek w podeszłym wieku"), pragyventi "przeżyć, przemieszkać", sugyventi "żyć w zgodzie, zgodnie współżyć; doczekać sią (syna)", užgyventi m.in. "zapracować, zarobić", refl. nusigyventi "zbiednieć, zubożeć, zrujnować sią". Z pochodzenia jest to *gyven-ti, tj. vb. denom. od sb. gyvena "życie" (drw. na -ena od adi. gyvas "żywy"), por. pragyvena "początek nowego życia, zwł. życia w małżeństwie"153. — Drw. gyvenamas SD «mieszkaniu służący», gyvėnam(a)s jautis "wół roboczy, używany do orki" (syn. dirbamas), gyvenimas "życie", SD «mieszkanie; pokoy, budowanie [syn. buta\, rezydencya; żywot, życie, pobyt na świecie [syn. buitis]», gyvenimas su kuo SD «obcowanie», bindras gyvenimas SD «bursa», moterų gyvenimas SD «fraucmer mieysce», gyvensena "tryb życia" (neol.), gyventojas "mieszkaniec", SD «obywatel, osiadły», negyvenamas "niezamieszkały, bezludny", sugyvenamas "łatwy we współżyciu, zgodny, niekłótliwy", sugyventinis, -ė "kochanek". Cps. gyvenvietė "osiedle, miejscowość" (neol.). gyvulys, acc. sg. gyvul(3 p.a. "zwierzą, zwierzą domowe, bydlę" — drw. na -ulod adi. gyvas "żywy" (zob.). Pochodne: (su)gyvulėti "zezwierzęcieć", gyvulija "fauna" (neol.), gyvulinis "zwierzęcy (tłuszcz), bydlęcy (wagon)" (=> gyvulininkystė "hodowla bydła"), gyvuliškas "zwierzęcy (strach, zachowanie)", adv. gyvuliškai "(być) jak bydlę". — Syn. gw. gyvolis "bydlę": Gyvolis yra: ašvienis, karvė, avis, ožka, kiaulė "Bydlęciem jest koń, krowa, owca, koza, świnia". Por. n. m. Gyvoliai. glausti, glaudžiu, glaudžiau "zsuwać razem, tulić, otaczać opieką, chronić", priglaūsti "przytulić, przygarnąć, zaopiekować się", suglaudžiu SD «spaiam co» (glaustas "ściśnięty, zwięzły", suglaudžiamas SD «spoisty», suglaustas SD «spoiony»), refl. glaustis "tulić się, garnąć się", prisiglausti "przytulić się; znaleźć przytułek, opiekę", caus. glaudinti "ścieśniać, zacieśniać". Adi. glaudūs "gładki, równy, ściśle przylegający, delikatny, łagodny", glaūdės f. pl. "kąpielówki", prieglauda "przytułek". — Neopwk. glausi s glaūs-ti): glaustytis iter. "przytulać się, lgnąć; znajdować gdzieś schronienie", z *glaus-sty- (por. baustytis < *baus-sty-), glausmė b.z.a. "miejsce, do którego coś się przysuwa" (Dowkont). — SZ glud-: glūdė "osełka do kosy" (łot. gludą), gludūs "gładki, równy; miły, przyjemny" :: łot. gluds "gładki, śliski jak węgorz; równy, czysty", => vb. denom. glūdinti "szlifować", łot. gludinat ts.; sugludintis DP "spajać się, łączyć się"), priglūsti, priglundū (war. priglūstū), prigludaū "przytulić się, przycisnąć się, przylgnąć". — N. rz. i jez. Glūdas. — WSZ glūd-: glūdoti a. glūdėti "być przycupniętym, ukrytym, tkwić w ukryciu, czaić się" (por. klūpoti, gūžoti), glūduma "głębia (lasu, nocy)", glūdūs
m
Por. Aš tą parsivežiau
ant pragyveno
s jaunajai
"Ja to przywiozłem dla panny m ł o d e j na urządzenie się'
187 "niemiły, ponury; ustronny". glėbti, glemba (war. gleba, glebsta), glebo "tracić tęgość, twardość, sprężystość, mięknąć, wiotczeć, flaczeć, rozmiękać (o grzybie)". Caus. glebinti "czynić wiotkim, sflaczałym, gnuśnym, ospałym, leniwym". Nomina: glebnas "wątły, słaby, delikatny, nietęgi", glebė "grzyb koźlak, Boletus luteus", glebūs "śliski, rozmiękły, rozmokły (o drodze); słabowity (o dziecku). — SO glab-: brak refleksów. — SZ *glib- (typ RiT<=ReT) dany jest pośrednio w wariancie klib-, por. klibti, klimba, klibo: išklibti a. suklibti "rozchwiać się, zacząć się ruszać (o zębach, o częściach drewnianych narzędzi i sprzętów, o nożu), stracić spójność", przen. o człowieku "kulawieć, zapadać na zdrowiu". — Równoznacznym z klibti jest czas. klėbti, klemba, klėbo (zob.). Jego znacz, "rozchwiać się" stoi w oczywistym związku z właściwym dla glėbti znaczeniem "tracić tęgość, twardość, sprężystość". — Nowy SE gleib- <= glib-\ gleTbti, apgleibsta, -gleibo "wiotczeć, więdnąć podczas upału (o liściach warzyw i drzew)". Obok tego kleipti (<= klip-) "przechylać, wykrzywiać, np. buty, kół, koło, wykoślawiać". — Nowy SO glaib- <= glib-: glaibytis "ukrywać się (o zbiegu)". Por. też łot. gliėbtiės "czepiać się czego, kogo, lgnąć; opędzić się, obronić się, uratować się". glėbti, glėbiu, glėbiau "obejmować rękami, ramionami, brać w objęcia, ogarniać; okrywać, otulać, chować pod przykryciem" (war. glėbti). Por. łot. glėbt, -bju, -bu "ratować, chronić". Innowacyjny czas. bałtycki ze wzdłużonym SE do *gleb- (pie. *glebh"ściskać"), po czym pozostał ślad w postaci 1° neopwk. glemb- "zgarniać" (zob. glembti), 2° SO glab- (zob. niżej). — Drw. glėbesčiuoti "brać w ramiona, obejmować, tulić, przytulać" (vb. denom. od *glėbesys), praglėbdinėti, por. Praglėbdinėju šakas, ažna paukštės lizdas "Rozgarniam rękami gałęzie i oto ptasie gniazdo". Praglėbdinėju pakloti o anas guli grynas "Odkrywam pościel, a on leży nagi". Nomen: glėbys a. glėbis m. "objęcie, naręcze (siana); brzemię", SD glėbys šieno «wiecheć siana» (Glėbis šieno tarp rankų, gabana po pažaste, našta ant pečių nešama "Naręcze siana niesie się w rękach, «gabanę» pod pachą, a «naśtę» na plecach"). — SO glab-: glaboti, -ju, -jau "garnąć, zgarniać; sprzątać (siano, zboże); strzec, opiekować się; prosić, upraszać, błagać", suglabóti "schwytać (złodzieja)", glabstyti "okrywać, zakrywać, stulać; zbierać do kupy; tulić, chronić" (DP glapstydamas "obłapiać"). Odpowiednik łot. glabat, -aju "strzec, chronić; doglądać, żywić; chować umarłego", stpr. poglabū dins prt. "obejmował ich, brał ich w ramiona" < *[paglaba:ja:]. SO glob- <= glėb-\ zob. glóbti. — Nawiązanie słowiańskie do lit. glab-: psł. *globiti, *globjQ: słń. zgloblti "sklepić, spiąć, zewrzeć" (zgldb "spojenie, sklepienie"), czes. zahlobit "wbić (pal w ziemię, klin w drzewo)", pol. daw. globie "ściskać, spajać (klamrami); wbijać (klin); spinać (beczkę obręczami)", zaglobić "zaklinować, zatkać, zatknąć (na trzonku), zaklepać, zanitować, spoić, umocować, wprawić"154. glembti, glembiū, glembiaū "garnąć do kupy, ku sobie; chwytać", suglembti "zagarnąć". Chodzi tu o neopierwiastek, który wyabstrahowano z prs. infig. *gle-m-b-e-
154
Z d a n i e m B a ń k o w s k i e g o (2000, II, 30) st. zanikowy do *gleb-, mianowicie *glib-, zachował się w
słowiańskim *glTb-. Por. stpol. ginąć M a z o w s z u , dziś Lgniąca), daw. gw. glibiel
"grzęznąć, więznąć w błocie", uglnąć
f. "grząskie błoto, bagno" (war. gnibiel)
dołączyć lit. glibti, glimbu,
w błocie, n. m. Ginąca
z przestawką spółgłosek: ulgnąć w błocie, < psł. *gltb-nQti. Refleks W S Z glibau
:i:
(na
glTb-: pol.
< *glib-eli. — Nie w i a d o m o , czy da się do tego
"ślepnąć", będące dubletem do ilibti
ts.
188 do *gleb-, zob. glėbti. Paralela: stembti, -iw, -iaū <= nustemba (prt. -stebaū). — Jako nomen należy tu stpr. glenptene EV "Strichbret, odkładniea pługa" (deska, która odgarnia ziemią podniesioną lemieszem) < *glemb-tin- (por. stpr. warene EV "kocioł mosiężny" wobec lit. varinis). Do porównania stoją takie formacje lit. z suf. - t i n j a k pintinė, pintinė "kosz wyplatany, kobiałka", strigtinis m. "rodzaj sieci (w której ryby więzną)", vilktinis m. "włók, niewód". glemžti, glemziū, glemiiau "zgarniać (naręcze), garnąć do kupy, ku sobie; sprzątać; łapczywie jeść, połykać", apglemzti "objąć ramionami, owinąć (głowę)", nuglemzti "porwać, ukraść",paglemžti "odebrać, przywłaszczyć sobie; wyciągnąć, porwać, pochwycić", suglemžti "pochwycić; zmiąć, wygnieść (spódnicę)", przen. "przywłaszczyć sobie". Odpowiednik łot. glemzt, -zu, -zu "jeść, żreć powoli, w sposób nieapetyczny; mówić głupstwa; czyścić, sprzątać" (glemia c. "człowiek leniwy, gnuśny; kto je powoli", glemzat, -aju "robić co powoli, guzdrać się, grzebać się, nie zdążać; jeść w sposób nieapetyczny"). Osnowa gle-m-i-, ze zmiany *gle-n-ž-, należała kiedyś do prs. infigowanego *glenžu "tracę sztywność", a wraz z nim do pwk. prymarnego giezzob. glėiti. — SZ glimi-: glimitelėti, -terėti "szybko zgarnąć do siebie". — SO glami-: glamžyti "miąć, miętosić, gnieść, zsuwać, spychać (do kupy), stulać, otulać, trzeć (bieliznę na tarce), ściskać, obejmować kogo". Akut wtórny. Patrząc synchronicznie, jest to iteratyw podobny do kamšyti kemšu, tampyti tempti. Diachronicznie jest *glamžyti "miąć" kauzatywem do intr. *glenžu "tracę sztywność, mięknę". glėžti, gląžta (*glenž-sta), suglėžo "tracić sztywność, tęgość, sprężystość, mięknąć, więdnąć, słabnąć; nie mieć tęgości, sprężystości". Paralela: teiti, tązta, sutėžo. Nomen: gležnas "miękki, słaby, wątły; wybredny w jedzeniu", z insercją g: gleginas ts. Odpowiada łot. glązns "nie stawiający oporu, słabowity, cherlawy, wrażliwy; delikatny, pełen wdzięku, piękny". — SZ gliz- (typ RiT<=ReT): gliiti, glyita (*glinž-sta, gw. glińia), gliio "pokryć się śluzem (o mięsie, serze); stać się śliskim", igliiti "przypaść do serca, spodobać się", išgliiti "rozchwiać się, rozpaść się", sugliiti "zrobić się oślizłym, wiotkim, rozchwiać się, stać niepewnie", gliius "śliski, lepki". — WSZ glyz-: glyzti, glyita, glyio "nie móc ustać na nogach; stawać się śliskim (o drodze)". — SO głaz-'- išglazymas b.z.a. "zepsucie czego". Możliwe nawiązanie w słowiańskim, por. psł. *gloz-, pol. daw. głozn a. głozna "kostka u nogi; część nogi między stopą i kolanem, goleń". — Nowy SO glaiz<= gliž-: glaizyti "lgnąć do czego, mieć chęć na co" (Senis diedas glaiio prie arielkos "Stary dziad lgnie do wódki"). Paralela: smaigyti smigti do SE smėgti. gliauma, zwykle pl. gliaūmos 1. "kożuch na zsiadłym mleku a. śmietanie", 2. "śluz na powierzchni mięsa, sera, kamienia w wodzie", 3. "niechlujny człowiek". War. gliaumė, pl. gliaūmės\ gliaūmas, pl. giaumai. Vb. denom. gliaumėti "pokrywać się śluzem, pleśnieć, jełczeć", gliaumyti, -ija, -ijo ts. (war. glaumyti b.z.a.). — SZ glum-: glūmės f. pl. "śluz", drw. glumesys "zaschłe błoto (w sianie), osad denny, muł", glumėtas "lepki (o ziemi), oślizły", glumus "lepki, pokryty śluzem, oślizły, śliski, grząski". Odpowiednik łot. glums "śluzowaty, oślizły, śliski; gładki, prawdziwy". — SO glaum-: łot. glaurns "śliski; równy, równomierny". Bez etymologii. gliėti, prs. glejū (liter, gliejū), prt. gliejaū "mazać, smarować, zalepiać gliną". Pdg. wtórny, oparty o formę prs. glejū < pie. *gleiH-e- (zanik lrg.), do której dotworzono anitowy inf. glieti i takież prt. (zam. spodziewanego *glijau < *gliH-eh r ). — Śladem po dawnym prs. infigowanym glinū < *gli-n-H-ė- jest paradygmat oparty na neopwk. glin-:
189
glinū, gliniaū, glińti "lepić, zalepiać (gliną)". Paralelne praesentia to sinū (s.v. sieti), trinu (s.v. trinti) i łot. vinu (s.v. vynioti). — Nie wiadomo, czy gwarowy inf. glieti jest archaizmem (< *gleiH-C?). Akut też w drw. glėime "śluz", gleivės f. pl. ts. (liter, gleivės ts.), glėivos ts. Por. łot. gliėme "ślimak" ob. gliemas "lepka ciecz", SO glciTmi (zob. niżej). — Długość pochodzenia laryngalnego ukazuje sią w wyrazach łot. glinie "zakalcowate, niedopieczone miejsce w chlebie" oraz gllve "śluz, rzęsa, szlam". W słowiańskim por. 1° *glina "Lehm", ros. glina, czes. hlina (scs. glininū "z gliny, gliniany"), 2° *gliva, strus. gliva "śluz, muł, ił" (ros. glivetb "pokrywać się śluzem"), sch. gljiva "grzyb", czes. hliva "gatunek grzyba" (gw. hlivet' "żyć nędznie, wegetować"), głuż. hliwk "żywica drzew owocowych", pol. gw. gliwa "huba drzewna" (gliwieć "o serze: psuć się, rozkładać się"). — SZ gli-: *glitas, zob. s.v. glisti I. — SO glai-C: glaistyti "rozcierać, rozcieniać (ciasto), mazać, smarować (masło), zalepiać dziury (gliną), lutować (garnki), tynkować (ściany)", => neoosn. glaist-: glaistas "kit do uszczelniania szyb" (por. laistas <= laistyti); refl. glaistytis "lgnąć, przylegać, przylepiać się (do podniebienia, do nóg); łasić się, przymilać się". Por. łot. glaidit "głaskać, pieścić", glaimi m. pl. "pieszczoty, pochlebstwa; żarty". glisti I, glinta, glito "stawać się śliskim, lepkim (o glinie), pokrywać się śluzem, pleśnią (o mięsie, kiełbasie, serze), rozkładać się (jak stary grzyb)" — vb. denom. oparte o neoosn. glit-, którą wyabstrahowano z adi. vb. *glitas, gdzie gli- to alternant na SZ do glei- jak w czas. glej-u, glieti. Por. glitas sb. "klej tkacki", glitūs "śliski (grunt, droga), pokryty pleśnią (o kiełbasie), oślizgły (o maślaku, rydzu), lepki, przywierający (o cieście, glinie, błocie, roli), miękki (o wodzie z rzeki, o ługu), wodnisty (o kartoflu), gładki, równy", => gličiai a. glitai adv. "gładko (ociosać)". Odpowiednik łot. glits "oślizgły, śliski, miękki", gliti kartupe[i - o (gotowanych) kartoflach, w których jest zbyt dużo wody. — Neoosn. glit-: glite "wydzielina z nosa, smark, sopel; śluz, szlam; mlecz rybi", glitės f. pl. SD «kley ryb, gdy się trą; lipkość», glitėsiai m. pl. "śluz, lepka galaretowata substancja, szlam", war. glitesiaT, glitesos ts., giltinas "ze śluzem na palcach, śluzowaty", cps. glitlaizis, -ė "kto liże smarki" (gličas ts., z *glit-śas). Vb. denom. glitinti 1. "robić śliskim, smarować tłuszczem, smarem", 2. "gładzić, wygładzać, polerować", glituoti "pokrywać się śluzem; gładzić", glituotis "kleić się, ciągnąć się (o substancji ciągliwej)". — WSZ glyt-: pėrglytotas "nierównej grubości (o kiełbasie)", łot. glits "czysty, zadbany, ładny". — WSZ glys- <= glisti: glyscióti, -ju, -jau "(ciasto) powlekać tłuszczem, białkiem". glisti II, glysta, gliso "pokrywać się popiołem (o żarze), przygasać". Jeśli glisjest neopierwiastkiem, wyabstrahowanym z formy prs. glysta < *glins-sta < *glint-sta, to czasownik ten jest odmianką glisti I "pokrywać się śluzem". glóbti, glóbiu, glóbiau "okrywać, otulać, kutać (niemowlę); otaczać opieką, opiekować się, troszczyć się, chronić, pielęgnować (chorego)". Odpowiednik łot. gldbt, -bju, -bu "ratować kogo". Cps. apglobti "wziąć w ramiona, objąć", išglóbti "uratować, wybawić" (łot. izgldbt), nuglóbti "zebrać pod dachem, złożyć w stodole (zboże, siano)", suglóbti "zawinąć (w pieluchę); przygarnąć (pogorzelców); wyleczyć (chorego)". Leksern glob- < *glab- przedstawia alternant na SO do gleb- w glėbti "brać w objęcia" (zob.). Przykład innowacyjnej apofonii ė => a (zam. *o). — Drw. globoti, -ju, -jau "otaczać opieką,
190 opiekować się" (war. metatetyczny: goplóti, -ju, -jau "okazywać pomoc, pomagać"155, zam. *gobloti), => globojimas "opieka, opiekowanie się", globotojas "opiekun, kurator"; apglobóti "otulić, okryć ze wszystkich stron", glóbstyti "okrywać, osłaniać, otulać; obejmować, tulić w ramionach". Nomina: globa "opieka, piecza", globėjas "opiekun". Formacje z niewzdłużonym wokalizmem glab- wymieniono s.v. glėbti. glósti, glódziu, glódziau "gładzić, wygładzać, usuwać nierówności", susiglósti "wygładzić sobie włosy". Drw. glddė "osełka". Adi. glodūs "gładki, dobrze przylegający" ma odpowiednik w scs. gladū-ku "gładki, bez nierówności, niechropowaty", sch. gladak, ros. gladkij, czes. hladky, pol. gładki (o rozszerzeniu -ku zob. s.v. kartūs, raizūs, saldūs). Pbsł. *glad- odzwierciedla pie. *ghleh2dh- "wygładzać, równać", czyli etymologiczny st. e. Języki pokrewne pokazują drw. od pwk. w SZ, por. 1. śrwn. glat "błyszczący, równy, śliski", śrdn. glat "gładki", stisl. gladr "błyszczący, wesoły", ang. glad "zadowolony, rad" z pie. *ghlh2dh-ó-, 2. łac. glaber "gładki, bezwłosy, łysy, bez zarostu", przen. "bezlistny, pozbawiony kłosów", glabrum "okolica pusta, nie porośnięta, kamienista" — z analogicznym a zam. *glaber < pie. *ghlh2dh-ró-. Jęz. litewski nie pokazuje form SZ *gild-C, *gūld-C. — glostyti "gładzić ręką, głaskać, z lekka dotykać, muskać" (łot. glastit), SD paglostau «pobłażam komu» jest intensivum do glósti, ma więc strukturę *glos-sty-. Z tym wiążą się dwie neoosnowy: 1° glos-: glosnūs "łagodny, miły, przyjemny"; do tego łot. glas-: glasit "głaskać, pieścić" (war. glazit), glasigs "pieszczotliwy", 2° glost- (<= glost-yti: glósteleti "pogłaskać", glostinėti "głaskać, gładzić", glostinis "gładzony, szlifowany, polerowany". Do tego łot. glasts "głaskanie, pieszczota", stpr. glosto EV "osełka, Wetsteyn". — Obok glodūs a. glodnūs istnieje synonimiczne adi. gluodūs, gluodnūs a. gluodnas "gładki, równy" (wszystko 4 p.a.). Do tego gluodas SD «gładki» (syn. ištrintas). Vb. denom. gluódinti "gładzić, czesać gładko", SD «gładzę» (=> gluodinimas SD «gładzenie»). Wokalizm uo tych wyrazów można interpretować dwojako. Po pierwsze z uwagi na refleks sch. gladak (zob. wyżej) nie można wykluczyć, że przymiotnik zapisany u Szyrwida jako (gluodas) był akutowany: gluodas 1 p.a. W takim razie można w nim widzieć refleks apofonicznego st. <9, czyli pb. *glodas < pie. *ghlóh2dh-o- (budowa jak kluonas < pie. *kloh2no-, ruožas < pie. *uróh,g-o-). Brak intonacji w war. gluodūs byłby objawem metatonii albo wyrównania akcentuacji do typu przymiotnikowego na -ūs. Po drugie można wokalizm uo ująć w kontekście alternacji z dyftongiem au, por. daub- / duob-, kaup- / kuop-, skaud- / skuod-, raup- / ruop- itp. Za tym idzie przypuszczenie, że pwk. glod- "gładzić" w części swych drw. nominalnych nawiązał styczność etymologiczną z pwk. glaud- "przywierać; tulić" (zob. glaūsti, glaudziū) i to pociągnęło za sobą pojawienie się alternantu gluod-. glumas, -a lub glūmis, -ė "bez rogów, np. o krowie, wole, owcy". Sądzi się, że ma odpowiednik w rzeczowniku stpr. glumbe EV "łania, Hinde" (por. ragingis EV "jeleń", dosł. "rogacz"). Niejasne. Znaczenie uniemożliwia łączenie z sb. gliimas "kręciek, zaćmienie umysłu, ogłupienie, otumanienie" (war. gliimas), co zapożyczone z błr. glum. — Zakończenie wariantu gw. glumzas, -a "bez rogów" tłumaczy się skrzyżowaniem glūmas z syn. baūzas.
155 Por. dėkavokim Dievui tėvui..., iuog mus šią naktį saugojo, kaip vaikus savo goplojo w s z e c h m o c n e m u . . . , że raczył być na pomocy, nam grzesznym tej przeszłej nocy».
PK «dzįekuj Panu
191 gluódenas "padalec, beznoga jaszczurka Anguis fragilis". War. gluodend, gluddinas, gluodine, też gloduić, żm. glūdinąs. Formacja pochodna od gluodas, gluodiis "płaski". Znacz. etym. wiąże się ze sposobem poruszania się padalca: "istota, która się płaszczy, przypada do ziemi"156. gluosnis, -io "wierzba, Salix", SD «wierzba» (syn. blindė, žilvitis). War. gluosna, glūosnė, gluosnis, -ies f., gluosnys, z insercją /:: glūoksnis m. War. sufiksalny gluosis m. "wierzba" ma odpowiednik w stpr. glossis EV "Horwyde" (gatunek wierzby, Sal ix vitellina), < pb. *glosis. Odosobniony jest war. gw. glūnsnis. Niejasne. Może do gluod jak w gluodūs "gładki" (zob. glósti) albo też do gluot-, jak w gluótnas, gluotnūs "równy, gładki; miły". — Drw. gluosnynas "wierzbina, zarośla wierzbowe", cps. glūosnagalvis m. "ktoś nierozgarnięty, roztargniony, zapominalski", glūosnakarklis m. "gatunek wierzby". gniaužti, gniaužtu, gniaužiau "miąć, gnieść, ściskać (w ręku); tłumić, zapierać (dech)", apgniaužti "ścisnąć w garści", atgniaužti "rozewrzeć dłoń", išgniaužiu SD «wyżymam», sugniaužti kumšti "zacisnąć pięść", refl. pėrsigniaužti "ścisnąć się (pasem)" Odpowiednik łot. gnaūzt, -zu, -zu, gw. gųaūzt "gnieść, ściskać, wyżymać; okładać, tłuc", z metatezą: žųaūgt. Szerzej jest tu rozpowszechniona formacja na st. o: gnaūzit, -zu, -zlju iter. "gnieść, ściskać, wyżymać", nagus gnauzit "załamywać ręce". Alternacja łot. gnauz.I gnauz- odzwierciedla różnicę apofoniczną między SE i SO. W jęz. litewskim została ona zatarta przez uogólnienie alternantu na SE gniauž-. Por. iter. gniaužyti "miąć, gnieść, ściskać (w ręku), tłoczyć, prać bieliznę" na miejscu *gnaužyti = łot. gnaūzit. Nomina: gniaūžos f. pl. "wytłoczyny", gniaužtas a. gniaužta 1. "garść (ziarna, orzechów); miara grubości", 2. "pięść, kułak" (Suėmė gniaužtus ir eina prie manąs "Zacisnął pięści i idzie na mnie"), gniaužtuvai m. pl. "imadło, kleszcze", gniaužulys "naręcze (siana)". Brak związków zewnętrznych. Bez etymologii. — SZ gniuž- (zam. *gnuž-?): gniūžti, gniūžta, gniūžo "giąć się", sugniūžti "zwiotczeć, zmięknąć, oklapnąć", gniuždyti "gnieść, spłaszczać", nomen: gniūžulas "bryłka (chleba), kulka (papieru)". — WSZ gniūž- (zam. *gnūž-?): gniūžis m. "wiązka (słomy), osełka (masła)", gniūžtė "kulka, gałka". Por. łot. gųūzt "zginać się, załamywać się". gnybti, gnybu, gnybau "szczypać", war. gnybti, gnybiu, gnybiau ts. — od interi. gnybt. Nomina: gnybis m. 1. "uszczypnięcie, (siny) ślad po uszczypnięciu", 2. "sczypta, kawałek, trochę", gnyblės f. pl. "obcęgi, szczypce" (war. gnyplės, gnyplai), SD gnyblės «kleszczki do orzechow» (syn. replelės), gnybliai m. pl. "szczypce raka", gnybtuvai m. pl. "nożyczki do świec, do przycinania knota". Do tego łot. gnibeklis "drewniane szczypce do łowienia raków". — SO gnaib-: gnaibyti a. gnaibyti 1. "szczypać (o gęsi, o owadach, o mrozie)", 2. "robić zagięcia (na brzegach ciasta)", 3. "zrywać (owoce); wycinać (drzewa)". — Od interi. gnlbt pochodzi krótkowokaliczny temat infig. gnimbu "szczypię", => prt. gnimbau, inf. gnimbti (zam. *gnibau, *gnibti). Drw. gnimbas "szczypta, odrobina", gnimbis m. "kawałeczek". góbti, góbiu, góbiau 1. "okrywać głowę chustką, związując jej końce pod szyją", 2. "garnąć (do siebie), chwytać, brać", apgobti "okryć (chustą, kożuchem), przykryć; objąć, ogarnąć", išgobti "wynieść sobie (chyłkiem rzeczy z mieszkania)", sugóbti
156
Por. pol. padalec <= stpol. padały (Bańkowski 2000, II 484).
(ptc. do padać
się) "taki, co się padał, tj. pękał z m i e n i a j ą c skórą'
192
"zagarnąć, zabrać". Refl. góbtis, gabias, gobės lub gobtis, gabias, gč&e's DP "garnąć s i ę , mieć się, uciekać się", gw. gćtós "pojąć za żonę", prisigdbti "nagarnąć, nagromadzić sobie (czegoś, co cudze)". Pdg. stlit. łączył w sobie dwa tematy: temat na SO gab- w praesens i temat na WSO gob- < *gab- w non-praesens. Paralele: blašk- / blošk- "rzucić", dvak- / dvok- "śmierdzieć", kar- / kor- "wieszać", smag- / smog- "rzucać, uderzać", vag/ vog- "kraść". W lit. doszło do uogólnienia WSO gob- w całym pdg. Z etymologicznego punktu widzenia należy parę gab- / gob- powiązać ze SE geb- w czas. gebu, gebėti (zob.). Pie. *ghebh- "chwycić, wziąć, dać", por. goc. giban "dać", SO gaf" dał". — Drw. gobėtis, gobiūosi (3 os. gobisi) "łakomić się, pożądać czego, mieć chęć na co", góbstytis "okrywać się chustą". Nomina: gdbšas sb. "chciwiec, sknera", gobšūs "łakomy, łapczywy", gobūs "chciwy, gorliwy", => vb. denom. pragóbti, -stu, -au "stać się chciwym". Tu też łot. gabiais "chciwiec, człowiek nienasycony" i gabšis ts. gojus, -aus 1. "gaj, niewielki lasek (zwykle liściasty)", 2. stlit. "miejsce kultu pogańskiego", SD «gay, nemuš, saitus, lucus» — zapoż. z pol. gaj, -u. Deklinacja na -iuteż w rdjus. — Drw. gojynas "gaj jako miejsce" (por. krūmynas), => gojynėlis m. "gaik" (w dajnie: Eisime mudu, bernužėli, per tą žalią gojynėli "Pójdziemy, chłopcze, we dwoje przez ten zielony gaik"), gojinis "rosnący, żyjący w gaju". — N. m. Gojus 24x, Gojelis, Gdjiškis 3x, cps. Aukštagdjis, Ažūgojai, Pagojai lx, Pagojė l l x , Pagojys 10x, Užūgojai, Užgojis. gokčioti, -ju, -jau 1. "odbijać się (o wydobywaniu się przez usta gazów z żołądka)", np. Gókcioja, gókcioja, bet pravemti negali "Odbija mu się, ale zwymiotować nie może", 2. "łkać", 3. "łapczywie, brzydko jeść, żreć". Drw. na -ioti od interi. gókt, por. Tik gókt gókt ir pradėjo vemti "Tylko «gokt gokt» i zaczął wymiotować". — Od interi. *goks pochodzi bliskoznaczny czas. gokšėti, gokšiu, gokšėjau "wydawać odgłos poprzedzający wymioty", np. Pdrsivalgąs gokši, t.y. nor vemti "Odbija mu się po przejedzeniu, tj. chce wymiotować". Kas negali išvemti, tas gokši "Kto nie może zwymiotować , ten «goksi»". gomurys, acc. sg. gómuĄ 3 p.a. "podniebienie", przen. "sklepienie pieca", DP "usta, paszczeka". War. gomerė, gómerą "podniebienie". Por. łot. gamurs "gardło". Pb. pwk. *gam-, do którego należy vb. įsigomėti "nabrać ochoty, apetytu" wraz z įgomiai valgyti "jeść z wielkim apetytem", (gomis m. "chęć do jedzenia, apetyt", gomū adv. "z ochotą, z przyjemnością". Niejasne. *gam- może być neoosnową na miejscu tematu spółgłoskowego *ga-men-. Zestawiano ze stnord. gómr m. "podniebienie, szczęka, dziąsła", stwn. goumo m. "podniebienie; nozdrza", niem. Gaum, Gaumen "podniebienie". — Drw. gomurija c. "kto drze się na całe gardło", gomurinė "gardło, gęba", paleisti gomuriną "rozedrzeć się na całe gardło". Z innym suf.: gómarinis, -ė "człowiek krzykliwy; człowiek żarłoczny". Vb. denom. gomurauti "być zachłannym, być skąpym". — SZ gam- <= *gamwolno postulować z uwagi na takie refleksy, jak gamarinė "gardło, gęba", gamarija "gardło; krzykacz". Nie wiadomo, czy należą tu gamauti "pragnąć, marzyć o czym" i gamūoti ts. gdnyti a. gónyti, -iju, -ijau gw. 1. "ganić, strofować, łajać", 2. "szpecić, kaleczyć, psuć" — zapoż. zs stbłr. ganicb (stąd też łot. ganit, -u, -Tju "ganić, łajać"). — Drw. sugonyti "złajać kogo, skaleczyć (palec), zranić (konia), stłuc (miskę)". gonkas daw. gw. "ganek", pl. gdnkai ts. — zapoż. z pol. ganek, na ganku. War. gonkos f. pl. ts., stiklinės gonkos "szklany ganek, weranda".
193 góti, góju, gójau "iść szybkim krokiem, spieszyć", atgóti "przyjść szybko", nugóti "odejść szybko; zdechnąć". Specjalizacja znaczeniowa pierwiastka bałt. *ga- "pójść", kiedyś o wartości tylko aorystycznej, por. łot. gaju "poszedłem" jako prt. do iemu "idą". Od pie. *gueh2- "postawić stopę, stąpnąć, wkroczyć, wejść", por. aor. wed. agat "wkroczył, poszedł", gr. ePr| "poszedł". Tematyczne prs. góju (por. stóju do stóti) kontrastuje z wed. jigati "kroczy" <= aor. ga-. — Sb. łot. gatis nom. pl. "droga; wlot a. wylot w ulu; zamknięcie w ulu; ściek" ma wygląd prymarnej formacji dewerbalnej na -ti-, < pie. *gueh2-ti-, por. strus. gati f. "pomost lub nasyp przez bagno a. grząskie miejsce; grobla, tama", czes. haf f. "ścieżka, droga na moczarach"; obok tego sch. gw. gat m. "przejście przez rzekę, potok", dłuż. gat m. "tama, grobla", stpol. gać "jaz młyński z mostem na rzece", czes. hat' "ścieżka, droga na grząskim terenie, faszyna do umacniania podłoża". Por. sti. gatu- "chód, droga". — Vb. denom. psł. *gatiti oznacza m.in. "prowadzić drogę przez bagna, błota przez wyścielanie kłodami, pniami, gałęziami" (ros. gatitb, czes. hatit, pol. gacić). — W jęz. łotewskim z prs. gaju wyabstrahowano neopwk. gai- i na nim zbudowano takie derywaty, jak z jednej strony gajejs "pieszy, przechodzień; wędrowiec; parobek, robotnik" (kar;a gajejs "wojak, żołnierz"), gajums "chód, droga, przebieg czego; rocznik (pisma); wynik, owoc, dorobek", z drugiej strony gaita, gaita "chód, sposób chodzenia, bieg (koński)", iet veža gaitu "chodzić rakiem", viena gaita adv. "za jednym zachodem, za jednym razem; ciągle, ustawicznie", gaita jat "jechać stępa, tj. powoli, miarowo", ietgaitas "odrabiać pańszczyznę", meza gaitas "dziczyzna, płody leśne"; gditigs "szybki, żwawy, zwinny". Również dla jęz. litewskiego trzeba przyjąć resegmentację formacji z suf. -i-: *ga-ió (góju) => *gai-o. Tym się tłumaczy neopwk. gai-C w rzeczownikach gaisas a. gdisa "tok, bieg, ciąg (czynności a. stanu)", których używa się w zwrotach przysłówkowych, por. vienu gaisu "jednym tchem (przybiec), bez wytchnienia, bez przerwy, bez ustanku, ciągle (płakać, o dziecku)", visa gdisa "w pośpiechu, bez wytchnienia" (por. łot. viena gaita). W tymże znaczeniu używa się też formacji z neosufiksami -sm- lub -st-, por. vienu gaismu, vienu gaištu (to gaišto). gožti, gožiu, gožiau "(o roślinach) rosnąć szeroko, rozrastać się i zagłuszać cieniem inne rośliny; zasłaniać w ogóle; przewracać (drzewa); lać, nalewać, lać jak /. cebra; gorączkować się, szybko pracować; iść szybko, niezgrabnie". Cps. atgóz.ti m.in. "zagłuszyć cieniem; pokryć liście (o owadach); zakrasić (zupę słodkim mlekiem); szybko przyjść", nugožti "mocno chwycić; pójść szybko", prigožti "nalać, napełnić". Drw. gožytis ant darbo b.z.a. "palić się do roboty", kraujagoža b.z.a. "krwiopijca" (zob. kraugerys). — N. m. Gožiai. — Odpowiednik łot. gdzt, gažu, gazu "lać, nalać; zwalić, przewrócić, obalić (drzewo), rozrzucić (gnój); skosić (łąkę, zboże)", intr. "lać, mocno padać; walić się, przewracać się (o drzewie)", izgazt "wylać, zwalić, strącić, wypchnąć", sagdzt "zrzucić na kupę, zwalić", iter.-caus. gazit, -Tju "przechylać na bok, chwiać czymś, chybotać". Nomina łot.: gaza a. gazę "pochyłość, spadek; spadek wody, wodospad; urwisko", gaz.ie.ns "ulewa, silny deszcz; uderzenie, raz", gazma "wylew, ulewa; stok, zbocze", gazums m.in. "karczunek", gažamais "pień; kij, laska" (do prs. gažu). Lit.-łot. *gaž- jest spokrewnione ze słowiańskim gaz-, por. sch. gaziti, -im "stąpać po podłożu miękkim, płynnym; brnąć w błocie, śniegu, wodzie, trawie; rozgniatać (winogrona, śliwki); mocno stąpać, deptać, tratować, łamać, niszczyć", słń. gaziti, -im "brnąć; rozdeptywać, rozgniatać", rcs. izgaziti, -gažu "zniszczyć". Przy uwzględnieniu czasownika sti. gdhate "wejść, wniknąć, wejść do wody i zacząć brnąć" można tu postulować z jednej strony pbsł. *gaž- jako refleks
194
formacji prymarnej na SE, pie. *g(y)eh2gh-, z drugiej strony pbsł. *gaź-T-, psł. *gaz-i- jako refleks formacji sekundarnej na SO, pie. *g(y)oh2gh-eie-. graistėti, graistu (war. graisčiu, 3 os. graisti), graistėjo "mówić niewyraźnie, mówić głupstwa; chodzić bez celu, błąkać się; umieć coś niecoś, powierzchownie" (war. graistėti) — od neoosn. graist-, którą wyabstrahowano z czas. graistyti (zob. s.v. grieti), przenośnie używanego m.in. w znacz, "mówić głupstwa" (Ką tu čia graistai — nei teip buvo, nei ką! "Co ty tu pleciesz głupstwa, ani tak [nie] było, ani co!"). War. sonoryzowany: graizdėti, graizdū, graizdėjau "mówić niewyraźnie". gramatas gw. "gromada", gramańtas "wielka bryła ziemi, gruda". Pwk. gramjest spokrewniony ze słow. grom-, por. sch. gromada "wielki kawał czegoś; mnóstwo", ros. gromada "rzecz wielkich rozmiarów; mnóstwo czegoś, kupa; zebranie, tłum", gw. "szum, hałas", pol. gromada "grupa ludzi, zebranie, mieszkańcy wsi", stpol. "kupa, stos, pęk; tłum ludzi". Pie. *gurem- "huczeć, dźwięczeć", por. gr. Ppepoo "ryczeć, huczeć; dźwięczeć, chrzęścić; o ludziach: wściekać się, krzyczeć", SO Ppópoę "hałas, trzask (ognia), huk (piorunu), ryk (morza)". Dla bsł. formacji na SO można przyjąć znacz. etym. "gromada ludzi", "mnóstwo, moc" "wielki kawał czegoś". — SZ grum- < pie. *gurmmoże tkwić w sb. grumantas "bryła ziemi, gruda" (suf. jak w lamantas), mianowicie przy założeniu, że ten rzeczownik został wtórnie związany z rodziną czas. grumti "cisnąć, gnieść" (zob.). grambyti, grambaū, grambiaū "sunąć, chwytać po omacku, myszkować (w poszukiwaniu jedzenia); chwytać trawę, zboże przez płot (o krowie, koniu); zeskrobywać z dna", refl. "rzucać się w różne strony; chodzić bez zajęcia", pagrambyti "pogrzebać, np. w kieszeni", sugrambyti "zebrać do kupy". Intens. grambautis "grzebać, macać (w kieszeni), przeszukiwać, chodzić po omacku", grambstytis "sięgać do garnków (po jedzenie)". Nomina: grambys "chrabąszcz majowy, Melolontha melolontha", grambuolys 1. "żuk gówniak, Geotrupes stercorarius", 2. "chrabąszcz", war. gw. grambuolė "chrabąszcz" — z odpowiednikiem stpr. gramboale EV "żuk, chrząszcz, Webil"; grambus "szukający czegoś do zjedzenia". Cps. grambuoliaakis, -ė "ktoś o dużych, czarnych oczach". Vb. denom. grambuoliauti "szukać (ziół, jagód), zbierać", przen. "wałęsać się, obijać się". — Quasiprymarny jest pdg. isgrambti "wyjeść z apetytem", sugrafhbti "zjeść, spałaszować", oparty o prs. iter. grambiū do grambyti. — Stosunki takie, jak dramb- <= drimbų, kramt- <= krimtii, slamp- <= slimpū przemawiają za ujęciem gramb- jako formy na SO do tematu infigowanego grimb- a. grumb- od pwk. greb- (zob. grebóti). Odnośne tematy są poświadczone, por. 1° sugrimbū, -grlbti "chwycić, pochwycić", sb. grimba c. "łakomy, chciwy człowiek, nielitościwy człowiek", 2° vb. grumbytis "przetrząsać w poszukiwaniu czegoś; (o zwierzętach) chwytać trawę przez płot" — drw. iteratywny od zanikłego prs. *grumbu (gdzie *grub- jest SZ do *greb- < pie. *ghrebh2- "chwytać"). gramzdyti, gramzdziū, gramzdziaū "grozić", SD grumzdziu «grożę». Zapewne dyferencjacja znaczeniowa w stosunku do gramzdyti "pogrążać, topić", zob. grimzti. — Drw. SD grumzda «groźba», grumzdymas ts., grumzdus «groźny» (=> grumzdziai «groźno», grumztinai ts.), gw. gramzdūs "ponury, nieprzytulny (o pokoju)". grandis, -iės f. "drut zgięty w koło, kółko w łańcuchu, obrączka, metalowy krążek, pierścień, ogniwo; kolczyk w nosie świni; kolanko w słomce, we źdźble", SD: grundis «kolce u szuflad, u drzwi», «obartuch» ["ciasto kołowate z serem", L.], grundis rato gelazinė «refa» ["żelazna obręcz koła"]. Pokrewne ze stpr. grandis "ogniwo żelazne,
195 Rincke" oraz z przymiotnikiem łot. grūods "tęgi, mocno skręcony (o nici, powrozie, sznurze), naprężony", gruods laiks "długotrwała posucha". Niejasne. Dotychczasowe zestawienie grand- z czasownikiem sti. grathnati "wiąże, łączy" odpada, ponieważ formę tego ostatniego wywodzi się dziś od pwk. pie. *g(y)renth2- ( L i v 2 191). — SZ grind- (?): grindis, -ies f. "metalowe kółko, obrączka". — Drw. grandelė "kółko, małe ogniwo", SD «obarzanek», grundelės SD «kolca do opon; kolca u szaty», grandinė "łańcuch" (neol.), grandinis "łańcuchowy", SD kuolas grundinis «prąga, pręgierz» ["słup, przy którym wystawiano przestępców na widok publiczny lub wymierzano im kary cielesne", S Ł X V l ] . graužti, graužiu, graužiau "gryźć, obgryzać; obcierać (nogę); (o wodzie) wdzierać się, podmywać (brzeg)", SD graužiu «gryzę» (syn. krimtu). Refl. graužtis "gryźć się, kłócić się; martwić się czym". Odpowiada łot. graužt, graužu, graužu "gryźć, ogryzać, trzeć (oczy), pocierać", izgraūzt "wygryźć (dziurę), o wodzie: wymyć, wyrwać (z brzegu)". Prs. graužiu należało kiedyś do iteratywnego inf. *graužyti (por. graužyti b.z.a. "gryźć - o robaku", apgraužau SD «nakęsuię»), a po dotworzeniu inf. graužti nabrało charakteru formy ąuasiprymarnej (por. laužiu s.v. laužti, spaudžiu s.v. spaudyti). W ten sposób wyparty został pdg. griaužiu, griaužiau, griaužti (dziś gw.), oparty na SE *griaužz pie. *gureuHgh- "druzgotać, miażdżyć, gryźć". Por. gr. ppu^oo "kąsać, łapczywie ogryzać" od pie. SZ *guruHgh-. Struktura pwk. jak *bhreh,gh- (lit. brėžti), *leh2gh- (lit. ložėti). — Drw. graužinėti frq. "obgryzać". Nomina od griauž-: griaužas "gruby żwir; nieurodzajna ziemia; spieczona skórka chleba", griaužinis "(o koniu) który ma skłonność gryźć drzewo" (syn. griaužėda b.z.a.). Nomina od grauž-: graužas "gruby żwir; żwirowata gleba; ławica piasku (na Niemnie); żwirowaty brzeg jeziora", też "ogryzek", łot. grauži m. pl. "żwir", grauže "koleina" — odpowiada psł. *gruzu, pol. gruz "odłamki rozkruszonego muru, cegieł, kamienia; luźny materiał skalny", kasz. gruz "gruz; bryła, gruda", bg. gw. gruzą "gomółka sera". Inne: graužatis, -iės f. "zgryzota, zmartwienie", graužikas "gryzoń", graužtukas "ogryzek", graužulys "zgryzota, zmartwienie". Cps. kirmgrauža (zob. kirmis). — N. m. Graužai 2x, Graužai 4x, Graužiai 4x, GraužiaT. — SZ grūž-, psł. *gryz< *guruHgh-: scs. gryzQ, gry sti "gryźć, rozrywać zębami", sch. grizėm, gristi, ros. gryzu, gryztb, czes. hryzu, hryzt, pol. gryzą, gryźć — obok lit. grūžinėti "ogryzać", sb. grūžtis, -iės f. "kłucie w brzuchu, boku, koło serca, kolka", war. grūžtis. — Nowy SZ grūž- <= grūž-: gružėnti "żreć po trochu, obgryzać" (Avis ėda, gružena, šapena "Owca żre, gryzie, skubie"), grūžinėti "obgryzać (liście z gałęzi, kość, jabłko)", gruzinti "pozwolić (krowie w jakimś miejscu) żreć, spasać łąkę", gruźlóti "żreć - o krowie", nomina: gružas "ogryzek; miejsce spasione na łące", grūžas "ogryzek (o niedogotowanej klusce, kartoflu); miejsce wyżarte", grūžas, -a "krótki, ogryziony", gružinys "miejsce na łące, gdzie krowa wyżarła już trawę", gruźlus "kruchy (o cieście), dający sie sypać, sypki (o śniegu)". Tu też łot. gruźi m. pl. "gruz, żwir", gruzis "ziarenko, drobina". Być może należy tu również grūž,ė jako nazwa małej ryby rzecznej "kiełb, Gobio fluviatilis", SD gružia «kiełb naski», drw. grūžlis, gružlys ts. — W konsekwencji ustalenia się st. zanikowego gruž- odziedziczony SZ grūž- nabrał charakteru st. wzdłużonego. gražūs, -i "ładny, piękny, śliczny; pogodny (czas); spory, liczny; dobry, przyzwoity; czysty, zadbany", SD «chędogi; krasny, gładki; ozdobny; piękny; urodziwy». Odpowiedni st. e, *greź-, widać w drw. łot. grązns "piękny, wspaniały, zbytkowny, wytworny, luksusowy". Obok tego grazns ts. Izolowane, bez etymologii. Transponat pie. *g(h)reg-, *g(h)regh- (por. *bhreh,g- s.v. brėkšti, *uegh- s.v. vežti). — Drw. gražeiva "strojniś"
196
(por. gudreiva), gražybė a. gražumas "piękno, piękność", graž(i)ulis m. SD «galant», gražuolis m. "piękny mężczyzna", gražiuoju a. gražuč adv. "po dobremu, polubownie", gražutėliai adv. "całkiem, zupełnie". Vb. denom. pagražėti, -ja, -jo "wyładnieć, wypięknieć", gražinti "czynić pięknym, upiększać, ozdabiać", gražinu SD «zdobię». — N. m. Gražiškiai 7x, Gražuliai 2x, Gražuoliai, cps. Gražiavietė, Gražūpiai. — War. grakštūs "ładny, śliczny, smukły, pełen wdzięku" (grakščiaiadv. "z wdziękiem") — z odnowienia grakštas, to z insercją A: od *graštas, z synkopowania *gražutas. Paralela: ankštas < *anžutas. Niejasny pozostaje war. z dyftongiem ai: graikštūs "ładny, śliczny; wymyślny; wybredny". — WSO grož- < *graž-: grožė "piękno", grožis m. "piękno, piękność" (co do apofonii por. lobis, možis, skčnis). Vb. denom. grožėtis, grčžisi "zachwycać się, lubować się". grebóti, -ju, -jau "chwytać, podnosić z ziemi; grabić grabiami, spulchniać ziemię". Nomen: grebėstas "żerdź, którą przybija się do krokwi" (por. akėsta), war. grebėsas, z udźwięcznieniem: grebėzdas. Pwk. pie. *ghrebh2- "chwytać", por. wed. grbhnńti "chwyta", zam. *grbnati < *ghrb-ne-h2-ti (aor. agrabhit)157. W jęz. litewskim bardziej są rozpowszechnione refleksy st. wzdłużonego grėb-, zob. grėbti. — Nie wiadomo, czy SE reprezentuje czas. grebinėti, -ju, -jau "szukać po omacku", ponieważ jest to wariant do grabinėti "szukać po omacku; łapać raki; zabierać, podkradać". Inne formy na SO grab-: grabalioti "szukać, chwytać po ciemku, po omacku; robić coś nieudolnie, byle jak, źle", grabóti "iść po omacku; robić byle jak, źle; grabić (siano)", grabstyti "chwytać, porywać, ściągać; podkradać" (neoosn. grabst-: grabstauti "kraść"), war. ze zmianą ps > pš: grabštyti "kraść" (neoosn. grabšt-: grabštauti "kraść", grabštūs "zdolny do chwytania; umiejący ściągnąć, ukraść", grabštūkas "złodziejaszek"). Nomina: grabišius "drobny złodziej, złodziejaszek", grabšas ts., grabūs "zręczny, o wprawnych palcach, chwytki; chętny do roboty". Zob. też grambyti. — SZ grib-: lit. grimbū, gribaū, sugribti "chwycić, złapać", susigribti "połapać się, pojąć", wykrzyknik gribšt "chap! cap!", nomina: gribštas "złodziejaszek" (=> vb. denom. gribščioti "kraść"), gribišas a. gribišius "złodziejaszek", gribšnis m. "szczypta" (war. metatetyczny: girbšnis). Por. jeszcze grimba s.v. grambyti. — Tu też łot. gribėt, -u, -ėju ze zmianą znacz, "chwytać" na "chcieć". Zob. też griebti. grėbti, grėbiu, grėbiau "grabić, zgrabiać na kupę; chwytać rękoma koszone zboże; brać przemocą jako zadośćuczynienie za długi lub szkodę", grėbiu SD «grabię siano», prigrėbti "nagrabić, zebrać grabiami". Drw. grėbstyti frq. "powoli grabić, zgrabiać resztki (siana, słomy); chwytać, zabierać, podkradać", grėbstau SD «chwytam» (syn. gaudau, saikau). Nomina: grėblys "grabie" (acc. sg. grėblį), grėblelis m. "małe grabie", grėblelis gelažinis daržinykų SD «graca ogrodnicza», grėbliūkas "motyka do kopania kartofli", negrėbša c. "niezgraba". — Neoosn. grėbst- (<= grėbstyti): grėbsčiaia. grėbsčiai m. pl. "zgrabki, zgrabione resztki (siana, słomy, większe plewy)", grėbstą "grabienie (siana)", grėbstės a. grėbsčios f. pl. ts., grėbstūkai m. pl. "zgrabki, śmieci", nūogrėbstos f. pl. "zgrabki po skoszonym sianie, zbożu", pagrėbstai ts. (=> vb. denom. grėbstinėti
157
Od grebóti
należy oddzielić pwk. greb-, który ukazuje się w czas. łot. grebt, grebju,
drążyć". Ten ostatni łączy się etymologicznie ze scs. grebę, greti zakopać", ros. grėsti
M
grebu "drapać, żłobić,
6d7T;TEiv, robić wiosłem", pogreti
"wiosłować, zgarniać na kupę", stpol. grzebą,
grześć
"pogrzebać,
"grzebać" ( S O scs. grobu
"grób,
grobowiec") i jest k o n t y n u a n t e m pie. *g h reb h - "ryć, kopać", por. stszw. groeva "kopać, grzebać", S O goc. grabem ts. T u t a j brak jest o d p o w i e d n i k a lit.
197 "zgrabiać resztki, pozostałości siana, słomy". — Pwk. grėb- jest z pochodzenia wzdłużonym alternantem do greb- < pie. *ghrebh2- "chwytać" (zob. grebóti). Refleksem starego SO *grob- może być grūobstas gw. "garść, naręcze (słomy, siana)", sb. postvb. od *gruobstyti frq. "chwytać". — Innowacyjna apofonia e => a wytworzyła SO *grab-, por. gróbti, gróbiu, gróbiau "chwytać, porywać, gwałtem zabierać, grabić", pagróbti "pochwycić, porwać, zagrabić, przywłaszczyć sobie", iter.-frq. grobstyti "chwytać często, porywać, ściągać, kraść", prigróbstyti "zagarnąć, nachwytać, narabować". Odpowiednik łot. grabt, -bju, -bu "grabić, zgarniać; chwytać", izgrabt "wygrzebać, wygarnąć (np. popiół z paleniska)", iter. grabat "chwytać, łapać", grabstit, grabstit "chwytać, grabić, zgrabiać (zboże, siano); sięgać po omacku". Słow. grabiti "chwytając zgarniać razem, zbierać grabiami", scs. "łupić, rabować" itd. jest dwuznaczne, z *grab- a. *grób-. — Nomina od grob- < *grab-: grobšas 1. "kto potrafi szybko sprzątnąć zboże", 2. "łakomczuch, chciwiec" (=> vb. denom. grobsauti "porywać, kraść"). Por. łot. grabeklis "grabie", grabinis ts., grabs "złodziej". — Neoosn. grobst- (<= grobstyti): grobstinėti "porywać, zabierać", grobstėklis m. "kto kradnie od czasu do czasu, złodziejaszek", gróbstytojas "grabieżca, złodziej", grobštūs "chciwy, kto się łakomi na cudze" (ze zmianą ps > pš), => grobštūkas "złodziejaszek". greitas, -a "prędki, rychły, szybki, bystry (o koniu)", gw. g raitas (tak też sn 1 «chutki, chybki, kwapliwy, prętki»). Odpowiada łot. greits "żwawy, zawzięty, dokuczliwy, gniewny" (tu też alternant grie-: grieti adv. "prędko, szybko"). Dotąd łączono z czas. grejū, grieti, którego używa się m.in. w znacz, "gnać, poganiać, wypędzać". — Drw. greitomis adv. "w pośpiechu, z pośpiechem", greitčsiomis ts., greitoji f. "biegunka", cps. gangreit adv. "prawie, omal" (por. gana). gręsti, grėndziu, grendžiau "skrobać, trzeć, drapać, zdzierać (korę, strupy), dłubać (w nosie), żłobić koryto (o rzece)". Do pie. *ghrend-, por. łac. frendó, -ere "gryźć, miażdżyć zębami", przen. "zgrzytać zębami". Por. jeszcze stang. grindan "rozcierać, miażdżyć". — SO grand-: grandyti "skrobać, wyskrobywać" (por. spaudyti <= spęsti). Do tego z dysymilacją nd > md: gramdyti. Nomina: grandiklis m. "skrobak", pagrandėlis m. "bochenek upieczony z wyskrobków ciasta", pagrandukas ts., przen. "wyskrobek, ostatnie dziecko w rodzinie" (war. pagramdūkas). Neoosn. grandy-: grandyklė "zgrzebło" (por. laidyklė <= laidyti). grėsti, gresiū, grėsiaū intr. "wzbudzać wstręt, odrażać", tr. "grozić, odstraszać od czego, zakazywać", atgrėsti "odstraszyć, zniechęcić, odzwyczaić od czego, odstręczyć (np. od picia wódki)", nugrėsti DP "obrzydzić sobie". — WSE grės-: grėsiaū (prt.), drw. grėsmė "groźba, zagrożenie; kara", => grėsmingas "groźny, zagrażający". — SZ gris- (typ RiT <= ReT): gristi, grįstū, grisaū "stawać się przykrym, odrażającym, naprzykrzyć się, obmierznąć", atgństi 1. "odzwyczajać się; zrażać się, odstręczać się", 2. "sprzykrzyć się", įgristi "naprzykrzyć się, zbrzydnąć", nugristi "dokuczyć, obrzydnąć". — SO gras-: grasinti a. grasyti "grozić (palcem, karą), straszyć, wzbraniać", atgrasyti "odpędzać, odstręczać, zrażać; oduczać", išgrasau SD1 «wyfukiwam», nugrasau SD «oduczam kogo, odkładam kogo» (syn. nubaidau kų nuog ko, nujunkiu), sugrasyti DP "omierzić sobie". Odpowiednik łot. grasat a. grasit "grozić", iegrasitiės "zabierać się do czegoś, odgrażać się". Nomina: atgrasūs "wstrętny, nieprzyjemny, odpychający", grasa "groźba", grasmė "groźba, karność, dyscyplina", war. grazmė (antycypacyjna sonoryzacja sm > zm), grasūs "zagrażający, groźny; odrażający, odpychający". Brak SO *graisgris-. — Etymologicznie ciemne.
198
Przy założeniu tzw. "Schwebeablaut" próbowano nawiązywać do nominów stwn. gersti "nienawiść, obrzydzenie" i niem. garstig "szkaradny, szpetny, obrzydliwy" (pie. *ghers-). greta 4 p.a. "grono, szereg; sąsiedztwo, najbliższa okolica", suglaūsti gretas "zewrzeć szeregi", mūsų gretose loc. pl. "w naszym gronie". Niejasne. Możliwa analiza: *gret-a, drw. żeński od neoosn. gret-, którą wyabstrahowano z adi. gretas "sąsiedni, znajdujący się obok". Analiza indoeuropeistyczna: gr-eta- < *h2gr-etó-, adi. vb. zbudowane na st. zanikowym pwk. *h2ger- "zebrać razem, zgromadzić". Por. gr. ayeipw "zbierać, zgromadzać" < *h2ger-ie-, SZ gr. aypeoo "schwytać, wziąć, zdjąć" < *h2gr-eie-. Inne formacje lit. z sufiksem *-eto- przy st. zanikowym to metas i statas (zob. też slatyti). — Drw. greta adv. "obok, razem z, u" — skostniały instr. sg. (war. apokopowany: grėt). Np. Greta stovi "Stoi obok". Juodu greta vienas ańtro buvo "Obaj, jeden obok drugiego, byli"; gretomis adv. "obok, przy, blisko", grečium adv. "obok, jeden obok drugiego", pagrečiui adv. "kolejno, po kolei; obok, razem", šaligrečiai (zob. šalis). Adi. gretimas "bliski, sąsiedni", => gretiminis "przyległy, równoległy, sąsiedni". Vb. denom. gretinti "zestawiać, porównywać". — Od zanikłej osnowy *gret-ut- pochodzi adi. gretutinis "przyległy, sąsiedni, pobliski" (por. vidutinis, viršutinis). — SZ grutgret- (por. krut- <= kret- s.v. krutėti): grutė "para, dwójka", grutėlis m. "kawałeczek, odrobina czego", grutinis "należący do pary", cps. dvigrūtis "podwójny". Vb. denom. grutėti (b.z.a.) "szczepić drzewa; pętać (konie) parami", grutūoti "łączyć w parę; maszerować w szeregu (o żołnierzach)". gręžti, grąziū, gręžiaū "zawracać (konia, wóz), skręcać (powróz); wyżymać (bieliznę); wiercić, świdrować; wydawać resztę", SD gražiu «kieruię czym, nawracam czego [syn. linkiu]; wiercę co świdrem [syn. grųžtu]». Odpowiada łot. griezt, griezu, griezu "zawracać, skręcać, obracać, przewracać (siano), schodzić (z drogi), wyżymać (bieliznę), splatać, wić (gniazdo), łamać, międlić (len)", izgriest tiltu "zwodzić most". Cps. apgręžti "zawrócić, obrócić", atgręžti "odwrócić; zwrócić (dług)", išgręžti "przewiercić; wycisnąć, wyżąć (bieliznę)", nugręįti "wyżąć, wygnieść", pergrigj SD «przewiercieć», refl. apsigręžti "obrócić się; zamienić się w co", atsigręžti "odwrócić się", nusigręžti "odwrócić się". Pie. *grengh- "obracać, kręcić", por. śrniderl. kringhen "obrócić się", niderl. krengen "obrócić". Nomina: gręžulė "drogowskaz", łot. griežams tilts "zwodzony most", mėness grieži "fazy księżyca". Tu chyba też stpr. greanste EV "powrósło skręcone z giętkich gałązek, Witte" (por. niżej lit. grįžtė). — SZ grįž- / gryž- < *grinž-: grįžti, grįžtu (*grinž-stu), grižaū "wrócić, wracać", apgręžti DP "obrócić się". Nomina: grįžimas "powrót", SD «wiercenie», grįžtė a. grįžtė "przewiąsło, powrósło skręcone ze słomy; naręcze, wiązka, kita (lnu), warkocz cebuli", SD «wiązka, wiązanka» (łot. gńzta, grizts "coś skręconego, zwiniętego; coś potarganego"), grįžulas "ujeżdżalnia", SD «koło, w którym konie do biegu ćwiczą», grįžule a. gryžulė "wiązka (czesanego) lnu złożona z kilku garści". Cps. gĄžkelis m. "rozstaj". — SO grąž- < *granž-: grąžyti "wiercić świdrem, świdrować, robić dziurę, drylować (owoce), wykręcać, załamywać (ręce)", SD grųžau «kieruię czym, nawracam czego» :: łot. gruozit "kręcić, obracać, zmieniać, przekręcać (słowa), wypaczać" (gaivu gruozit "łamać sobie głowę"), nugrąžyti "powyżymać, poodwracać". Nomina: grąža 1. "zakręt na drodze", 2. "reszta z wpłaconych pieniędzy", grąžtas "świder" (por. stpr. granstis EV "świder, Nebiger"), saulėgrąža 1. "przesilenie dnia z nocą", 2. "słonecznik", sugrįžtai m. pl. "odwiedzenie domu rodziców panny młodej w pierwszą niedzielę po weselu".
199
griausti, griaudžia, griaudė "grzmieć, huczeć, rozlegać się (o huku)" :: łot. graūst, -žu, -du "grzmieć, łoskotać (o grzmocie burzy)". Alternant gridud- przedstawia SE w stosunku do neopwk. grūd-, por. grūsti, grūdu a. grūdziu "rozdrabniać, tłuc w stępie" < pie. *ghruH-dh-. — Drw. griaudėti, -ėja, -ėjo "grzmieć, rozlegać się (o huku)". Nomen: griaudlmas "grzmot, huk, trzask". Neopwk. griaus-: griaūsmas "grzmot, grom, piorun" (=> griausmingas "grzmiący, huczny, burzliwy"), griaustinis m. "grzmot, grom, piorun", cps. griauspenis m. "strzałka piorunowa, belemnit" — przez degeminację z *griaus-spenis. — SO graud-: grausti, graudžia, grandė "grzmieć", SD «grzmi». Odpowiednik łot. graust, graužu, graudu "gruchnąć, grzmieć", drw. graudėt, -e/w "hałasować; strącać (sadze z sufitu), wytrząsać (ziarno), trzepać", nomina: graudiens "uderzenie burzy", graudums "grzmot pioruna". — Neopwk. grauš-: graūsmas "grzmot", SD «grom; ogrom», war. ze zmianą usm > uzm: graūzmas ts., grausmus SD «ogromny, srogi, straszny, wielki» (syn. baisus). — Czas. sekundarne: 1. graudenti "rozczulać, rozrzewniać; przestrzegać, uprzedzać", SD graudenu kų «gromię kogo», graudenu neprietelių «gromię nieprzyiaciela», drw. graudulinis «gromowy», žvakė graudulinė «gromnica»; graudulys "grzmot, piorun", SD «grom; ogrom». 2. graudinti "rozczulać, rozrzewniać". grybas "grzyb" — zapoż. ze stbłr. grib (war. gw. rybas <= błr. h ryb). Ruskiego pochodzenia jest też łot. griba "prawdziwek", gńbas f. pl. "grzyby niejadalne". — Drw. grybėkšis a. grybėkšis m. "marny grzyb", grybelis m. "grzybica", grybienė "zupa grzybowa", grybija "miejsce, gdzie rośnie dużo grzybów", z ekspresywnym skróceniem y > i: gribšis m. "marny grzyb". Vb. denom. grybauti "zbierać grzyby" (=» grybautojas "grzybiarz", grybavimas "grzybobranie"). — N. m. Grybai, Grybėnai 3x, Grybiškės 2x, Grybiškiai 2x, cps. Gryblaukis, Grybtrakis, Gribžiniai (krótkość wtórna). gryčia 2 p.a. gw. "chałupa, chata wiejska; gorsza, czarna izba w chałupie". Pochodzi z nieregularnej kontrakcji wyrazu grinycid (war. grynyčia) ts., zapożyczonego ze strus. gridinica "izba przeznaczona dla czeladzi". Por. SD grinyčia «izba czarna, hypocaustum». — Drw. gryčinykas a. gryčininkas "domownik, trzymający się domu (pies, kura), bitės gryčinykės f. pl. "pszczoły swojskie, nieżądlące". griebti, griebiu, griebiaū "chwytać, zbierać z wierzchu (śmietankę, pianę), zbierać to, co skoszono", refl. griebtis "chwytać się, porywać się, imać się czego, brać się do czego". Jest też war. gwarowy z dyftongiem ei: greibti, greibiii, g rei biaū, i ma on odpowiednik łot. greibt, -bju, -bu "chwycić, ująć"158. Od pie. ^ghreįbh- (?), por. goc. greipan "chwycić". Inna możliwość jest taka, że alternant na SE greib- / grieb- został dotworzony do SZ grib-, należącego do pwk. greb- < pie. *ghrebh2- (o tym zob. s.v. grebóti). — SO graib-'. graibyti "chwytać, łapać; szukać lub znaleźć po omacku; łowić w wodzie, płynie; zbierać z powierzchni płynu", SD graibau «macam» (syn. čiupinėju), graibstyti "graibyti". Neoosn. graibst-: grdibsčioti "łowić rybę podbierakiem przy brzegu", graibstineti "zgarniać śmietankę", graibsteklis m. b.z.a. "czerpak, sak na ryby". War. ze zmianą ps > pš: graibstyti "chwytać, łapać, łowić; kraść", atsigraibstyti "podnieść się z choroby, ozdrowieć". Neoosn. graibst-: graibštas 1. "czerpak, sak na ryby", 2. "dziurkowana chochla kuchenna", 3. "drobny złodziej, złodziejaszek"; graibštus "który szybko chwyta, pojmuje, orientuje się; kto sięga po cudze".
158
Paralele: dreikiii
ob. driekiu,
skleidžiu
ob. skliedžiu,
pleikiu
ob.
pliekiu.
200 griėkas daw. gw. "grzech" — zapoż. z błr. grex, z substytucją k za błr. x. War. gw. riėkas, z zerem dźwięku na miejscu błr. spirantu y. Drw. griekauti "wyznawać grzechy, spowiadać się", griekingas "grzeszny", griekinykas a. griekinińkas "grzesznik". — griešyti, -iju, -ijau daw. "grzeszyć" — zapoż. z błr. grėšitb. —griešnas daw. "grzeszny" — zapoż. z błr. grėšnyj. Drw. griešningas "grzeszny", war. zdysymilowany griešingas (Bretkun). — griešnykas, griešninkas daw. "grzesznik" — zapoż. z błr. grėšnik. grieti, grejū (war. grieju, gńenii), grėjaū 1. "zbierać, zgarniać z powierzchni (piankę, śmietankę, tłuszcz), zagarniać (ryby siecią)", 2. "pędzić, wypędzać (z domu)". Wariant do krieti "łowić w płynie" z sonoryzacją kr- > gr-, zob. krytis. Nomen na SE-V: greimas "pianka, kożuch na gotowanym mleku", kontrahowane z *grejimas (por. klaimas gw. "stodoła" z *klajimas). SE-C griena "śmietanka", grietinė "śmietana". Neopwk. griej(<= grieju): griejimas "zdejmowanie pianki z mleka; pianka na mleku". — WSE grėj-: grėjaū (prt.), drw. grėjimas "śmietana" (por. atėjimas <= atėjau), grėjus daw. "obfity połów ryby". — SO graj-V: grajóti, -ju, -jau "wyławiać w płynie lub z płynu (gąszcz, śmietanę), zdejmować (piankę, śmietankę); przewracać w poszukiwaniu czego, przetrząsać", nuograjai m. pl. "śmietanka", pagrajė "śmietana rzadka i chudsza, licha śmietana". — SO grai-C: graimas "pianka (na parzonym mleku)", graistyti "zdejmować (piankę, śmietankę)", przen. "mówić niewyraźnie, mówić głupstwa"159, apgraistyti "okraść", išgraistyti "wydziobać (o kurach)", nugraistau SD «odszumować; szumuię co». Neoosn. graist-: graistėti (zob.), nugraistinėti "zdejmować (śmietankę)". griežti, griežiu, griežiau 1. "rżnąć, wycinać, kosić (łąkę), ciąć (słomę na sieczkę)", 2. "drążyć, kreślić", 3. "grać na skrzypcach", 4. "zgrzytać (zębami), SD griežiu duntimis «zgrzytam»; też o głosie derkacza, 5. "boleć (o zębie, brzuchu)", atgriežti "oderżnąć, rżnąc odkrajać, odcinać". Odpowiednik łot. griėzt, -žu, -zu "rznąć, kroić (chleb), ciąć (papier), wyrzynać (figurki z drewna), strugać, zgrzytać (zębami), chrzęścić, skrzypieć, grać na skrzypcach", też o głosie derkacza: griėza a. grieže griež "derkacz terkocze". Dźwiękonaśladowcze, por. interi. griež-o głosie derkacza. — Drw. griežė "ptak derkacz, chruściel, Crex crex", SD «chrościel ptak», częściej griežlė ts., griežėjas "muzykant, skrzypek", griežtas "surowy, srogi; ścisły, dokładny" (znacz. etym. "rznący, ostry"), griežtuvas "skrzypce". Od nazwy derkacza pochodzą n. rz. Grieža a. Griežia, cps. Griėžpjaunis, Griežūpė, Griežupis. — SO graiž-: graižyti a. graižyti 1. "rozrzynać (w poprzek), rozcinać, krajać okrągłe przedmioty, ciąć w plastry", 2. "wiercić dziury", 3. graižyti rankas "załamywać ręce" ("spleść ręce palcami jako wyraz przerażenia, rozpaczy"), išgraižyti "rozjeździć (drogę, łąkę)". Por. łot. graizit, -u, -iju "ciąć, przycinać; mocno pocierać, chłostać", zuobiem graizit "zgrzytać zębami". Nomina: graižai a. graižtai m. pl. "wątory, szpary w dolnym brzegu klepek, w które wchodzi ostry kant dna naczynia, beczki", graižtos a. graižtvos f. pl. ts., graižūs kėlias "kręta droga". Por. łot. graize "cięcie, rżnięcie; ból brzucha, kolka". — SZ griž-: grižas "ból w stawach". grikai (2 p.a.) lub grikai(4 p.a.) m. pl. "gryka, Fagopyrum esculentum" — zapoż. ze strus. *gnka "roślina grecka", ze zmianą rodzaju gramatycznego na męski (por. ros.
159
Por. typ saistyti
<= sieti, šlaistyti
šlieti.
201 gw. grėča "gryka", drw. grećixa ts.160. Łot. gri/ęi m. pl. "gryka" (gw. clriŲ) jest najprawdopodobniej zapożyczeniem litewskim. — Drw. grikiai m. pl. "gryka", SD «tatarka iarzyna, Ocymum (vulgo) cicer», SD1 «tatarka, cicer, cicercula» ["gryka, hreczka, poganka", L.], grikiėnė "kasza gryczana", grikinis "z gryki, gryczany (blin, chleb, kasza)", grikinis m. "osoba, która lubi potrawy z mąki lub kaszy gryczanej". — N. m. Grikieniai 3x, Grikienos 2x, Grikynė, cps. Grikapėdis 2x, Grikpėdžiai 2x. N. jez. Grikis. grimti, grimu, nugrimaū "zapaść się, ugrzęznąć, zanurzyć się, pogrążyć się, utonąć", caus. grimdinti "pogrążyć, pogrążać". Odpowiada łot. grimt, grimstu, grimu "pogrążać się, tonąć". Pwk. na SZ do pie. *grem-. Łot. gremdėt, iegremdėt "zanurzyć, zatopić" < *gremd-e- może być z pochodzenia kauzatywem dotworzonym do prs. na -d-, *grem-da intr. "pogrąża się, tonie". Por. budowę łot. dzemdet s.v. gimti. — SO gram-: gramstyti "zanurzać" — drw. na SO od neopwk. grimst-, który wyabstrahowano z prs. grimstu (zob. grimzti), por. markstyti <= mirksta, dangstyti <= *dingsta. Zob. niżej gramzdyti "pogrążać". SO gram- również w gramu, grame t i, zob. grumėti. grimzti, grimztu, grimzdaū "pogrążać się, grzęznąć, tonąć", DP "zanurzać się". Pisane również gririisti, grimstu, grimzdaū ts., SD grimstu «grążę się» (syn. skįstu). Słowiański odpowiednik grąz-, scs. pogrąznąti "ycjiiCojiai, zanurzyć się, pogrążyć się", pol. grzęznąć "pogrążać się (w błocie), zapadać się", stczes. hraznūti, hraznūti "upaść, pogrążyć się", ros. grjaznutb "grzęznąć", sugeruje rekonstrukcję pbsł. st. zanikowego *grimž- do SE *gremž- < pie. *grem-gh- (o pwk. elementarnym *grem- zob. s.v. grimti). Co do rozszerzenia *-gh- por. gręžti < *gren-gh-, veržti < *uer-gh-. Na tym tle lit. refleksy grimz- i grims- należy uważać za sekundarne, wprowadzone na miejsce *grimž- i *grimśw warunkach asymilacji antycypacyjnej, mianowicie w takich formacjach, które tworzono sufiksami dentalnymi. Wydaje się, że refleks grimz- stoi w związku z prs. na -d-\ *grimž-du > *grimzdu, reanaliza *grimzd-u => prt. grimzd-aū "zanurzyłem się", caus. grimzdinti "zanurzać, zatapiać"), z kolei grims- zostaje w związku z prs. na -st-: *grimž-stu > grimstu. Nomen od neopwk. grimzd-: grimzdas a. grimzde "grąz, ciężarek nawlekany na dolny sznur sieci w celu jej obciążenia". Por. n. m. Grimzdai. — SO gramz-: gramzdyti a. gramzdinti161 "pogrążać, topić", DP "narzać, pogrążać"; potępiać", nugramz.dinti DP "utopić; potępiać", SD nugrumzdinu «pogrążam», pagrumzdinu ts. Reanaliza gramzd-yti prowadzi do drw. duratywnego gramzd-ėti, gramzdų "pogrążać się, grzęznąć, tonąć". Nomen: gramzdis m. "kamień spuszczany na linie do wody dla zatrzymania łodzi", gramzdūs "szybko tonący". — Słowiański SO gruz- <==• grąz-: scs. pogrąziti, -grąžą "zanurzyć, zagłębić" (refl. "utonąć"), ros. gruzitb, gružu "opuszczać na dno, zatapiać, zanurzać", ukr. hruzyty "deptać nogami ziemię", stpol. pogrązić a. pogrzązić (iter. pogrążać), pol. pogrążyć "zanurzyć, zagłębić w czym", czes. hrouzit a. hrouzit "zanurzać, zatapiać". grynas a. grynas (4 p.a.) "czysty, bez domieszek; szczery, prawdziwy, schludny, dobry, wyborowy, tłusty, nagi, łysy, goły (bez roślinności), biedny", SD «goły; ubogi», gryna dirva SD «płonny» ["niepłodny"]. Por. łot. grins "wątły, słabowity, chorowity".
160
Pol. gryka
"Fagopyrum", znane od XV w., jest prawdopodobnie lituanizmem. Również pol. gw.
" F a g o p y r u m " dowodzi związku "gryki" z Litwą. Od XVI w. szerzy się w jęz. polskim hreczka z ukr. hrečka 161
(*gnčika
Por. lamstyti
*gnka).
do limsta,
lankstyti
do linksta,
markstyti
do
mirksta.
litewka
"gryka" — zapoż.
202 Niejasne. Było łączone z vb. grejū (griejū, grienū), grėjaū, grieti, zob. s.v. — Drw. gryneila "oblodzona droga; niepokryty śniegiem lód", grynybė "niewinność, czystość; ubóstwo", grynieji m. pl. "gotówka" (grynais pinigais mokėti "płacić gotówką"), grynińtelis m. "o chlebie: czyściutki, tj. bez domieszek" (por. naujintelis), grynitelys "goluteńki" (por. jaunitelys), grynius "biedak", SD «gołota», grynuma "to, co nagie" (Man pati grynuma pakliuvo [przy podziale łąki] "Mnie sią dostało najbardziej gołe miejsce", tj. najmniej porośnięte trawą), grynuolis m. "samorodek, metal w stanie rodzimym, postaci bryłki". Cps. grynakraujis "czystej krwi, rasowy (koń, pies)", grynledis m. "lód niepokryty śniegiem; mróz bez śniegu", grynaširdis m. "szczery, dobroduszny", grynašalai a. grynšala, grynšala "gołoledź". grindyti, grindau, gńndziau "kłaść podłogę, most" — formacja na SZ do grendw grendžiū, grąsti "kłaść podłogę, most" (zob. gr{sti). Refl. apsigrindyti "pokrywać się (twardą skorupą, lodem)". Nomina: apgrindimas lyntomis sienų SD «futrowanie ścian drzewiane», grinda "pojedyncza deska podłogi, mostu; podłoga z desek", też "gliniane klepisko" :: łot. grlda "deska, podłoga" (dėĮu grida "podłoga z desek"), grindas "deska mostu, podłogi; podłoga z desek; strop z żerdzi (w chlewie, oborze)" :: łot. grids "deska", grindinys "bruk, bita droga", grindis, -iės f. "pojedyncza deska w podłodze a. w moście; podłoga", też "mróz"162, grindys, -diį f. pl. "podłoga" (medinės grindys "podłoga z desek"), pagrindas "podstawa, osnowa, zasada, uzasadnienie" (iš pagrindų adv. "zasadniczo, z zasady"), pagrindėjas kelių SD «brukarz», pagrindimas kelio raišti SD «gać» ["faszyna, grobla z pęków gałęzi", SŁXVl], pagrindys "miejsce pod podłogą, grunt", pogrindis m. "piwnica, podziemie", przen. "konspiracja" (pogrindžio organizacija "organizacja podziemna") — kalka z ros. podpólbe "podziemie" pol "podłoga". Cps. gĄstakelis m. "droga (w podmokłym lesie) wymoszczona bierwionami", kėlgrinda ts. < *kelia-grinda163, kūlgrinda "wymoszczone przejście przez bagno" (zob. kūlis), žemgrindas a. žemgrindą ts. (n. m. Pažemgrindis). Vb. denom. grindyti, -ijū, -ijaū "wykładać deskami (podłogę, most)", grindūoti ts. gristi, gridū, gridaū: nugristi DP "prowadzić, odwieść, odtrącić, przenieść", refl. atsigristi "przyjść z orszakiem, przyjść wraz z tłumem". Drw. gridėti, -ju, -jau "iść, wędrować", gridyti, -iju, -ijau "wędrować, być w drodze z dala od domu przez dłuższy czas" (war. gridyti, -aū, -iaū), nugridyti "pójść dokądś", DP "prowadzić, przenieść". Nie wiadomo, czym zostało spowodowane unieruchomienie akcentu na pierwiastku w gridėti, gridyti. — WSZ gryd-: išgrydyti "wynosić, po wynosić (rzeczy z domu)". — Infigowany SZ *grind-: aksl. grądą (*grindo), grąsti "ep^oj-iai, Ttopeuopai, przyjść", ros. grjadū, grjasti "zbliżać się, iść", słń. grėm a. grem "idę" < *gręd-mi (vigred, -i "wiosna" < *vygrędi). Prasłowiański inf. brzmiał może *gnsti. Do pie. *ghreidh- "kroczyć", por. goc. grids "krok", śrwn. gritt ts., niem. gw. gritten "rozkraczyć nogi". Uderza w bsł. brak form na st. pełnym. grįsti, grindžiu, grindaū (war. grindžiaū) "kłaść deski podłogi a. mostu, kłaść bruk, drogę, gacić, mościć (pękami gałęzi drogę przez bagno)", grindžiu kelių akmenimis
162 Por. Kol grindis turi, galima ginti gyvulius per balas "Póki mróz trzyma, m o ż n a bydło gonić przez błota". Lauke jau seniai grindi paleido, o miške dar vis laiko "W polu mróz d a w n o j u ż ustąpił, a w lesie wciąż jeszcze trzyma". 163
Akut jest o b j a w e m w z d ł u ż e n i a zastępczego po synkopowaniu ł ą c z n i k o w e g o a-, por. keliaklupas,
keliavartis.
203 «brukuią», grindžiu kelių raišti S D «gacą» ["zarzucać gałąźmi, chrustem", S Ł X V I ] . Odpowiednik łot. grist, grižu, gńdu "kłaść podłogą, stawiać most, wyściełać most; kłaść żerdzie na prząter, układać sufit z żerdzi; nakrywać do stołu". Cps. pagristi "nasłać, wybrukować, położyć nawierzchnią (z desek)", pagrindžiu aslų SZ «posadzką kładą», przen. "ugruntować, uzasadnić" {pagristi įrodymais "oprzeć na dowodach"), kelias pagrįstas SD «bruk, via strata», pagrįstas akmenimis SD «brukowany». — Pwk. grind- jest refleksem SZ *ghrndh- do pie. *ghrendh- "belka". Por. SE w lit. gręsti, grendžiū, grendžiaū "kłaść podłogą, kłaść most, drogę, mościć (drogą przez bagno)" :: łot. griest, griežu, griedu "budować, kłaść podłogą", grendymas "klepisko w izbie". Nie wiadomo, jaki st. apofoniczny odzwierciedla forma psł. *grąda, por. rcs. grjada "belka", ros. gw. grjadd "belka, żerdź", ukr. hrjada "drąg, żerdź", ros. grjadka ts., stczes. hrada "belka podtrzymująca strop", czes. "grząda dla kur", stpol. grząda "żerdź, drążek, na którym odpoczywa ptactwo domowe; drążek do wieszania odzieży", gw. "dyszel pługa". Dalej por. stisl. grind "krata, ogrodzenie", stwn. grintil "belka, zasuwa (wrót)". — Drw. gńndyti (zob.). — Neopwk. gĄs- (<= gristi): gĄsdinti "kłaść podłogą, most", grįstas "belka mostu (drogi, podłogi), sufit z żerdzi", grisiai m. pl. "strop z desek w chlewie, oborze", gĄsmas "miejsce wybrukowane", gĄstinis m. "bruk", gristójis m. "brukarz". — SO grand-: lit. grandai m. pl. "sufit, podłoga z żerdzi a. desek" (n. m. Grandai 2x) :: łot. gruodi m. pl. "wymoszczenie mostu, belki umacniające brzegi studni, cembrowina", lit. granda "gruba deska mostowa" (apr. grandico EV "szeroka, gruba deska, Bole"), pagrandd "grobla, wymoszczona kamieniami i gałąziami droga przez grząską łąką" (SD pogrunda «bruk; pokład w budowaniu»), n. rz. Pag randa 3x, Pagrandėlė. griūti, griuvu (war. griūnu, griūstū), griuvau "walić sią, zapadać sią, padać (w dół), runąć", SD griūstu «walą sią, upadam na ziemią». Odpowiednik łot. grūt a. g rut, grūstu, gruvu ts., też "przewracać sią, spieszyć sią". Nomina: griūvena "obryw, zwał ziemi (np. na brzegu rzeki, drogi)", griūvenos f. pl. "zwalisko (domu, muru), ruiny", griuvėsiai m. pl. "ruiny". Wymienione refleksy st. zanikowego są innowacjami na miejscu *grū-C i *gruv-V < pie. *g h ruh r , por. łot. grūt gw. "walić sią", gruveši m. pl. "ruiny, zwaliska, gruz", lit. gw. gruvėsai m. pl. "ruiny", grūvūs "walący sią". Tu może też lit. nazwa jez. Grūtas, n. rz. Grūtą. Miąkkie r' zostało uogólnione z formy na SE *griau-C (por. gw. žiūvo, žiūti "zginął" obok žuvo, žūti). — SE griau-: lit. griauti, griduju a. griaunu, grioviau "burzyć (dom), powalać (drzewa), zwalić, wywrócić, zniszczyć; grzmieć" :: łot. g raut, gyauju, gxavu "wywracać, rozbijać, druzgotać; szybko i skutecznie działać". Cps. apgriauti "nieco obwalić", nugriauti "wywrócić i strącić", pagriauju SD «obalam co» (=> pagriavimas miesto SD «zburzenie miasta»), refl. įsigriauti "włamać sią, wtargnąć". — Drw. z griau-C: griaudinti "kazać coś zburzyć, zrujnować", griaumenys m. pl. "wiatrołom w gąstym lesie", cps. griaumedis m. "powalone drzewo; drzewo kruche, niegiątkie", przen. "człowiek wielkiego wzrostu, dryblas, drągal; niezdara". Przykładem derywatu z griau-V jest łot. gxava (grava) "parów, wąwóz o stromych stokach", gravas pl. "rozjeżdżone dziury na drodze; kupa". Temu odpowiada lit. gw. greva "łożysko rzeki, dolina, parów" (u Dowkonta) < *griava; por. też grėvas "niezgrabiasz" < *griavas (por. Ė, grėvas, kur eina, ten pargriūva "Ot niezgrabiasz, gdzie pójdzie, tam sią przewróci"). — Neopwk. griov-: grioviau (prt.), drw. griova 1. "parów, wąwóz" (war. grova, n. rz. Grovd), 2. przen. "niezdara", griovys "rów, kanał", n. m. Grioviai, Griovadvaris. — SO gran-: graūmenys, war. do griaumenys (zob. wyżej), cps. graūmedis, war. do griaumedis (zob. SD
204 wyżej). Por. n. rz. Graumuo 2x, Graumena, Graumenalis. — Pwk. pie. *ghreh,u-. Por. łac. ingruó "wpaść, zwalić się; napaść na kogo", gr. e%paov aor. "napadłem". SZ *grū-C < *g h ruh r , to z metatezy pie. *ghrh1u-. SP griauti, łot. gį-aut odzwierciedla *ghreuH-, tj. innowacyjny SE, który dotworzono do SZ *ghruH-. Taki SP miał oparcie w serii bliauti, bfiautis, džiauti, liautis. Gryva n. rz. w rej. Kuršėnai na Żmudzi —jest śladem po zanikłym apelatywie *gryva, który był odpowiednikiem łot. griva, grive "ujście rzeki", griva "ujście Dźwiny do morza w Rydze; teren położony między dwiema rzekami". Por. łot. n. rz. Gńva (Upes-griva n. m. nad Zatoką Ryską) i stpr. n. jez. Greywa, Greywo. Dalsze nawiązanie w psł. * griva "grzywa, długie włosy pokrywające kark zwierzęcia", sch. griva "grzywa", słń. gw. griva "miedza porośnięta trawą", ros. griva ts., też "podłużna mielizna, podłużne wzniesienie o stokach pokrytych lasem", pol. gw. grzywa m.in. "kępa trawy, zboża ominięta podczas koszenia; nie zaorany kawałek pola; podłużna wyniosłość". Odpowiednik wed. griva- f. "kark, tylna część szyi" (griva-baddha- "zawiązany na szyi"), aw. griuua- "kark" < pie. *guriH-ueh2-. Wskazuje on na to, że zarówno słow. znacz, "włosy rosnące na karku", jak i bsł. znacz, topograficzne wywodzą się z anatomicznego znacz, "kark, szyja". Znacz, "kark" prześwieca jeszcze w derywatach słowiańskich, por. 1° *grivinu: strus. grivnyj "zawieszany na karku", czes. hrivni sadło "sadło z końskiego karku", słń. grivno pečenje "pieczeń z karkówki", 2° *grivina: csł. grivina "naszyjnik, naramiennik; moneta", sch. grivna daw. "naszyjnik; srebrny pieniądz", ros. grivna "dawna jednostka pieniężna; naszyjnik". grobai m. pl. "szkielet, kościec", gróbas "żebro". Odpowiednik stpr. grabwe EV "żebro, Ribbe". Tu też stpr. grauwus EV "bok ciała, Seyte", czyt. [gra:v3s], ze zmiany *[gra:b9s], drw. grawyne EV 304 "boczna deska na wozie od gnoju, Tuncbret". Niejasne. Porównywano z czas. grėbti. — Obok tego gróbas żm. "kiszka", też "żołądek", co można wyprowadzać z takiego złożenia, jak sūragrobis, sūrgrobis, sūrgrobis m. "(wysuszona) część żołądka cielęcego, używana jako podpuszczka przy wyrobie serów". Bez etymologii. grdmata d a w . g w . "list, p i s m o u r z ę d o w e , d o k u m e n t " , SD « l i s t , p i s a n i e o d k o g o p r z y s ł a n e » , z * g r a m a t a — z a p o ż . z e strus. gramota " p i s m o " ( s t ą d t e ż łot. grdmata " k s i ą ż k a " , t e ż " p a s z p o r t , list").
grubus, -i "zgrabiały (o palcach); niegładki, nierówny, chropowaty, szorstki; grubo zmielony, grudkowaty; niemiły, gburowaty", DP "ostry", grubiai adv. "szorstko, po grubiańsku". Por. łot. grubulis "bryła zamarzłej ziemi; skorupa; rozwalina płotu", grubuĮi m. pl. "gruz, odłamki muru, cegieł, kamienia". — Drw. gruba a. grubas "zamarzła, pokryta grudą droga" (Niekur nevaįuosim, gruba, arkliai kojas pasimuš "Nigdzie nie pojedziemy, gruda, konie poobijają sobie nogi"), griibezis m. "zamarzłe błoto, gruda na drodze", grubias "kępka, grudka" (war. grubzlas "grudka, bryłka ziemi"), grubius "szorstki, nierówny" (=> grublėtas "chropawy, nierówny, szorstki"), grūbstas "bryła wyschniętej, zbitej ziemi, gruda na roli", grūbtas ts. (=> grubtynė "miejsce pokryte zeschłymi grudami, z trudem dające się bronować"). Cps. grubaūsis, -ė "ktoś przygłuchy; (owca) z krótkimi uszami", grubnagis, -ė "ślamazara, niedołęga; człowiek o grubych palcach". — N. m. Grubai 2x, Grūbos 3x, Grubynai, Grubiškiai, Grūbiškis; Grubliai. N. rz. Grūbė, Grūb-intakis. — Vb. denom. grūbti, grumba, grubo "tężeć, drętwieć, grabieć, kostnieć, chropowacieć", nugrubti "zgrabieć, zdrętwieć (o rękach, od chłodu, mrozu, pracy)", sugrubti ts., nugrubnagis, -ė "człowiek ze zgrabiałymi palcami, nieumiejętny w
205 robocie". — WSZ grūb-: grūba "wzniesienie na bagnie, kępa porośnięta krzakami, brzeziną; pagórek". — W słowiańskim brak jest odpowiedniego adi. *grubu, za to z odpowiedniego prs. infig. * g r Q b Q < *gru-n-b- wyabstrahowano neopwk. * g r Q b - i na nim zbudowano adi. scs. grubu "prosty, nieokrzesany", słń. grób "szorstki; gruby, duży", ros. grūbyj "surowy, nieobrobiony, szorstki; wulgarny", czes. hruby "złożony z większych części, otyły, szorstki, chropowaty, pol. gw. grąby "mający zmarszczki, cierpki, kasz. grebi ts., też "razowy, z grubo mielonego ziarna; zsiadły, gęsty (o mleku)". grūdas, zwykle pl. grūdai "ziarno". Por. wsch.-łot. grūds "ziarno", łot. liter. graūds ts. Rzeczownik wytworzony na podstawie bałtyckiego czas. *griaud- :: *grūd"tłuc, ubijać w stępie a. moździerzu". Por. grūsti, prs. grūdu a. grūdžiu, prt. grūdau a. grūdziau "tłuc w stępie, ubijać, ucierać, drobić, rozdrabniać; bić kogo; pchać, wpychać, upychać", też "nieść, wieźć; pędzić (gęsi, krowy)", SD grūdu «krupię, szrotuię, kruszę» (syn. plėšiu), apgrūsti "otłuc (ziarno tłuczkiem)". Odpowiednik łot. g rust, grūzu, grūdu "pchać, popychać, bić, ubijać w moździeżu, otłukiwać (konopie), ugniatać (kapustę w beczce); uporać się (z robotą), gorliwie pracować". Refl. grūstis, grūdasi "tłoczyć się, pchać się; hałasować, dokazywać, brykać (o dzieciach); parzyć się (o zwierzętach)", atsigrūsti "nadejść niespodzianie gromadą", įsigrūsti "wcisnąć się", prasigrūsti "przepchać się, przedrzeć s i p r i s i g r ū s t i "dopchać się; napychać sobie". — Cps. grūdgaliai m. pl. "poślad", piplrgrūdis (zob. pipiras), sdngrūda "to, co się stłoczyło w jednym miejscu; tłok", zwł. ledų sdngrūda "zator lodowy", sdngrūdis m. "tłok, ścisk, ciżba" (od vb. cps. sugrūsti). Por. n. m. PagrūdaT, Sangrūda (por. Santaka). — Neopwk. grūs-: grūstyti "tłuc po trochu" (łot. grūstit "popychać") < *grūs-stl-, grūsmė "ścisk, tłok", grūsnis, -ies f. "kupa", grūstis, -iės "ścisk, tłok", g rūstinę "kasza tłuczona, krupy", grūstuvas "tłuczek; wycior", grūstuvė "stępa, moździerz" (por. neopwk. būs-, dziūs-, plūs-, pūs-). — Prs. grūdziu należało kiedyś wraz z prt. grūdziau do inf. *grūdyti. Był to pdg. kauzatywny na -di- do vb. intr. *grūti "runąć" (wtórnie griūti, zob.). Para grūdžia, *grūdyti :: griūti stoi na równi z takimi, jak stlit. atgydzia, atgydyti "ożywić" <= atgyti "ożyć", žindžia, žindyti "karmić własnym mlekiem" žįsti, žinda "ssać". Odpowiednik lot. grūdit, -u, -iju jest używany w znacz, "wtykać, wpychać; tłuc, ubijać; łuskać (groch)", ale przede wszystkim oznacza "hartować (żelazo)". Tak też lit. gw. g rūdyti, liter, grūdinti. grumti, grumiū, grūmiau "cisnąć, gnieść", išgrumti "wypędzić (z chałupy)", sugrūmti "spędzić (bydło do obory); zgnieść, stratować; zjeść, zeżreć", refl. grumtis "mocować się, walczyć, przedzierać się" :: łot. grumdės, grumjuós "mocować się", prasigrūmti "przecisnąć się, przedrzeć się (przez tłum)". Nomina: grumantas "bryła ziemi, gruda" (suf. jak w lamańtas, ramantas), grumtas ts., grumtynės a. grumtūvės f. pl. "zapasy, walka", grumulas "bryła (gliny, błota, masła), kawał (chleba, ciasta), gałka (seraj, garść (słomy), kłąb (dymu)", też "gruczoł", grūmuta "krzew, krzak", grumulas "kiść. grono, pęk (orzechów)". Związki etymologiczne niejasne. Może do łot. gremt (zob. s.v. grumėti). — Iter. grumdyti, -au, -iau "gnieść, ugniatać (aby więcej weszło do worka); trzeć, prać trąc; ostrzyć (siekierę)" :: łot. grumdit "pchać, trącać, odpychać" (ob. grumti ts.), refl. grūmdytis "popychać się, szturchać się". Neoosn. grumdy-: grumdyklė "niecka do zamaczania bielizny, do prania", grumdyne "tarka do prania". grumėti, grūma (war. grūmi), grumėjo "grzmieć, dudnić (o odgłosie pioruna w czasie burzy), huczeć", {grumėti "wejść, wjechać z hałasem", sugrumėti "zejść się, zebrać się w zgiełku". Pokrewne: grumenti "głucho dudnić (o odległych grzmotach)", tr.
206 "napominać, przestrzegać, grozić, odgrażać się", grumóti, -ju, -jau "grozić, straszyć zapowiedzią czegoś złego", stpr. grumins EV "grzmot odległej burzy, Dunreyn"; może też łot. gruma "uraza" (grumu vilkt "żywić do kogo urazę"). — WSZ grūm-: grūmoti, -ja, -jo "grzmieć; grozić (palcem, pięścią)". — Alternant SZ grum- pozostaje w oboczności z grimw psł. *gnm-, por. scs. vuzgrimėti, -grimlją "zagrzmieć", sch. grmljeti, ros. gremėtb, ukr. hrymity, czes. /zrmfr, pol. grzmieć "głośno rozbrzmiewać, rozlegać się". — WSZ *grim-: iter. *grimati, pol. daw. pogrzymać "pogrzmiewać". — SE grem-: łot. gremt, gremju, grėmu "mruczeć; mówić podniesionym głosem", refl. gremtiės, gremūos, gremuós "odgrażać się, grozić". Pie. *ghrem- "huczeć, dudnić, grzmieć", por. gr. %p8|iiCw a. XP8|i8tiCo) "rżeć (o koniu), rwać się do kobiety (o mężczyźnie)". — SO gram-: gramėti, gramu, gramėjau 1. "biec (na przełaj)", 2. "padać z trzaskiem (w dół, w głąb)", 3. "zapadać się (w bagnie), grzęznąć", įgramėti "wpaść, wbiec z łoskotem", nugramėti "przebiec z hałasem; spaść (z drzewa)". Metateza r wytworzyła war. garmėti (zob.). W słowiańskim stoi do porównania scs. gromu "Ppovir|, grom, piorun", ros. grom, -a, czes. hrom, pol. grom ts., < pbsł. *gram-a-. gruodas 1. "gruda, błoto zamarzłe na drodze, ziemia stwardniała od mrozu", 2. "(u koni, bydła) wypryskowe zapalenie skóry w okolicy pęcin tylnych nóg", 3. "parch, scabies, zapalenie skóry u zwierząt". Formacja scharakteryzowana dyftongiem uo, który można ująć jako drw. apofoniczny do au: gruod-graud< pie. *ghroudh- (paralele s.v. duobė). Najbliższy odpowiednik w słow. gruda "bryła ziemi, zbita bryła ziemi, błoto zamarzłe na drodze", przen. "zbita masa (masła, sera)", sch. grūda, ros. gruda, czes. hrouda, pol. gruda, < pbsł. *graud-a-164. Dalej por. łot. graūds "ziarno" (=> vb. denom. grauduót "wytrząsać ziarno z kłosów"), graušĮi m. pl. "gruz, pokruszone odłamki", mizalu graušli "piasek pęcherzowy", lit. graudūs "kruchy, tkliwy; gorzki", DP "krewki (= kruchy), słaby, mdły, żałosny, rzewny", graudis m. "ból, żal", graudimasis m. "skruszenie się, skrucha" (do tego na SZ grūdas "ziarno", zob.) oraz stnord. grautr "kasza". — Drw. gruodis m. "miesiąc grudzień", gw. "listopad". Z tym por. psł. *grudim, strus. grūdini "listopad", ros. daw. grudenb "grudzień a. listopad", stczes. hruden "czas między grudniem a styczniem", pol. grudzień (stpol. też "listopad"). Co do motywacji znaczeniowej por. ukr. hrudnoe vrėmja "czas, kiedy ziemia pokryta jest grudami", hrudnyj gw. "wyboisty, nierówny (o drodze)". Inne: grūodšala a. grūodšalas cps. "gołoledź, mróz bez śniegu". Vb. denom. gruodėnti "jechać po grudzie, po nierównej drodze", nugruodėti "(o koniu) pokryć się parchami", išgrūoduoti "(o drodze) pokryć się grudą, stać się grudowatą, nierówną, wyboistą". — N. m. Gruodžiai 3x, Grūodiškė 2x, Gruodiškės. grūšia, gen. sg. grūšios 2 p.a. gw. "grusza, Pirus" — zapoż. z pol. grusza. War. gw. grūšnia przybrał zakończenie analogiczne do vyšnia. — Drw. grūšas a. grūšė "gruszka". Vb. denom. grūšiauti "zbierać gruszki". gruzdąs gw. "chrust - gatunek ciasta" — z udźwięcznienia konsonantyzmu w formie wyjściowej *krustas. Jest to zapoż. z pol. chrust "kruche ciastka smażone na tłuszczu, faworki". Por. urgždynė ob. urkštynė (s.v. gargždas), gulbė < *kulpė (zob.), dvazgėti ob. tvaskėti (s.v. žvaigždė).
164
W y s u n i ę t e wcześniej z r ó w n a n i e gruodas
lodu" nie w y d a j e się trafne.
ze słow. gradu "grad, opad a t m o s f e r y c z n y w postaci kawałeczków
207 grūzdas II ob. gružas "gruz, rumowisko, odłamki" (war. grūzdas) — zapoż. z pol. błr. gruz. Grupa -zd- na miejscu -z- polega na dostosowaniu fonotaktycznym do rodzimej zbitki -zd- między samogłoskami, jak w typie lizdas, bezdū. Paralele: bėzdas, vėzdas. gruzdėti, grūzdą, gruzdėjo "palić sią bez płomienia, tlić sią; opiekać sią, prażyć sią". Oboczny czas. grūzti, gruzda, grūdo "tlić sią; prażyć sią" sugeruje, że gruzd- jest neopierwiastkiem, związanym z formacją prs. *grunzda < *grunsta (udźwiącznienie nst w nzd) < *grund-sta, to z odnowienia prs. infig. *gru-n-da (prt. grūdo). Pwk. grudstanowi st. zanikowy do griaud-, por. griaūsti, griaūsta, griaūdo "stawać sią kruchym (o miąsie zająca), być podpiekanym, prażyć sią, podsychać (o skórce chleba)", apgriaūdusi mėsa "opieczone mięso". — Nomina: grūzdai m. pl. "zgliszcza, pogorzelisko" (war. grūzdai), gruzdūs "kruchy, łamliwy, np. o serze, cieście". — WSZ grūd-: g rūdyti "hartować (żelazo, stal)". — N. m. Gruzdžiai 2x, Grūzdiškė, Grūzdiškis. gu ptk. podkreślająca pytanie w jęz. starolitewskim, np. Tu-gu esi ansai, kursai turi ateiti? "Tyżeś ów, który ma przyjść?" Seniai-gu jau numirė "Dawnoż już umarł?" Klausiu jus, pa-gu-žistat tą mokslą? "Pytam was, znacież tę naukę?" Dziś utrzymuje się tylko w zrostach jeigu "jeżeli" i negū "niżeli" (DP też argu "czyż"). Odpowiednik słowiański w partykule porównawczej scs. ne-gu-li "niż". gūbti, gumba, gūbo "wklęsać, zapadać się", įgubti "pochylić się ku ziemi" :: łot. gubt, gubstu, gubu "zginać się, pochylać się, krzywić się". Formacja na SZ do gaub-, zob. gaūbti. — Drw. gubóti 1. "stawiać snopy w mendle", 2. "zwijać się w kłęby (o zbożu)" :: łot. gubdt "składać siano w kopki", gubinat "zginać". Nomina: guba 1. "stóg (zboża, siana)", 2. "mendel, zwykle złożony z 10 snopów" (łot. guba "kupa"), gubelė "snopek, dwa oparte o siebie snopki", gubra "wybrzuszenie na drzewie; szczyt góry", gūbrys (częściej gūbrys) "kurhan, kopiec; pryzma śniegu; plecy, garb; szczyt dachu", giibulas "gałka, bryłka, kulka" (=> vb. denom. gūbulti "zgniatać w gałkę, robić gałki"), gubulys "duża porcja wody toczącej się po zboczu góry", gūburas "stos, kupa; pagórek", gubiis "sprytny, zręczny, zwinny; oszczędny" (znacz. etym. "giętki, gibki", por. czes. hebky "gibki"). — N. rz. Gubesa, Gubinys, Gub-upys. — Cps. dvigubas "podwójny, złożony we dwoje" (=> vb. denom. padvigubinti "podwoić", dvigubūoti "w dwójnasób oddawać pożyczone, np. siano"), viengubas "pojedynczy". Por. stpr. dwigubbus teisis [gen. sg.] werts "warci podwójnej czci" (=> vb. denom. dwibugūt "wątpić", z metatezy *dvigubūt < *dvigubat — kalka śrwn. zwlfelen, niem. zweifeln). — W słowiańskim por. SZ gub- do gubw scs. sūgūbati, -gublją "zginać", sūgūnąti < *-gub-nQ- "zgiąć, coś prostego skrzywić", ros. gnutb, gnu, pol. gnąc giąć, gną ts., czes. hnouti "poruszyć", sch. ganiiti "poruszyć, wzruszyć". gūdas 1. "Białorusin", 2. "Polak, Rosjanin"165, f. gudė "Białorusinka", gudai m. pl. "Białorusini". SD: Gudas «Ruśin, Ruthenus», Gudai «Ruś kray, Russia» oraz Gudų bažnyčia «cerkiew, templum Russicum, Ecclesia Russorum», papas Gudų, kunigas «pop Ruski», vyskupas Gudų «władyka, Episcopus Graecus». Pochodzenie niejasne. Wywodzą od nazwy Gotów, mianowicie na podstawie hipotezy, że Bałtowie nazywali «Gudami» nie tylko Gotów, lecz również Słowian, pozostających pod władzą Gotów. — W gwarach
165 W słowniku Juszkiewicza (1904, 485) jest definicja następująca: «rossjanin; chłop, robotnik rossyjski; białorus, pińczuk».
208
nazwa gūdas ulega apelatywizaeji i oznacza: 1° "człowieka mówiącego inną gwarą (litewską)", np. Apie Gegužiną gudai jie kitoniškai kalba "Koło Gegužinė [są już] Gudowie, oni inaczej mówią", 2° "dziecko, któremu nie nadano jeszcze imienia", np. Mano broliukas da tebėr gūdas "Mój braciszek jest jeszcze «gudas»". — Drw. gudija "miejsce, gdzie mieszka wielu Białorusinów"166, gūdiškas "białoruski" (Pas mus ant rinkos gudiška vapa "U nas na targu białoruska rozmowa"), gūdiškai adv. "po białorusku". Vb. denom. gudauti "mówić po białorusku", išgudėti, -ju, -jau 1. "stać się Białorusinem, zruszczyć się", 2. "zacząć mówić inną gwarą, przechodzić w rozmowie na inną gwarę", išgūdyti "zruszczyć kogo", refl. susigūdyti "zruszczyć się". — N. m. Gudai 5x, Gudaičiai 7x, Gudeliai 3lx, Gūdiškė 7x, Gudiškiai 3x, cps. Gūdakalnis, Gūdakampis, Gūdakiemis 2x, Gūdamedis, Gūdapievis, Gūdaraistis, Gūdgaliai 2x, Gudgalys 2x, Gūdirvės (*Gud-dirvės), Gūdkaimis, Gūdlaukis 2x, Gūdmiškė, Gūdravis oraz Daugūdziai (*Daug-gudžiai). gūdas "środek w odniesieniu do przedziału czasowego, sam środek", np. nakties gūdas "środek nocy", por. Pačiame nakties gūde, t.y. nakties gūdrume, pasirodė ugnis "W samym środku nocy pokazał się ogień". Syn. gūdumas "środek (nocy, zimy)", gūdrumas "środek (nocy, dnia, lata)". Niejasne. Może WSZ gūd- do gud-, jak w gundū, gūsti "przyzwyczajać się". guiti, gujū (war. gūinu, guinū), gujaū "gnać, pędzić; ganić, potępiać", też "czyhać, czaić się"167, išguiti "wygnać, wypędzić", refl. gūitis "toczyć się", apsigūiti "obrobić się" (Jis vienas neapsiguja "Jemu jednemu / samemu trudno się obrobić"). Bez dobrego wyjaśnienia. Z pewnością nie stoi w związku z czas. ginti "gnać, pędzić". Jeśli gujū jest formacją starą, to jedyna droga do jej objaśnienia prowadziłaby przez praformę *guH-ie- (por. dujū < *dhu-ie- s.v. dūiti) i hipotezę zaniku spółgłoski lrg. przed i. Starym infinitiwem było tu zapewne *guH-C, co odzwierciedla się w łot. gūt "ganiać za czym, łapać, chwytać, łowić". Zob. gauti, gdzie też mowa o SZ atgūti. — Neopwk. guj-\ gujikas "goniący za czym" (por. zujikas). — Neopwk. guin- (<= prs. guinu): guinióti "ganiać, pędzać", guTnyti, -iju, -ijau "pędzić, odpychać od siebie", išguinyti "wynieść, ukraść". gukštinėti "tułać się" —czasownik znany z jednego tylko świadectwa, por. Teest motė našlystoj, vaikai pastumdėliais, tegukštinėja visada čia su pavargėliais PK 8716_17 "Niech żona wdową będzie, dziatki sirotami. A niechaj się tułają miedzy żebrakami". Z z wtórnym g- w nagłosie, jak np. w gakta < kakta, goserė < koserė. Rekonstrukcja: *kukšt-inėti. Por. pakukštinėti "chodzić powoli, dreptać", np. Pakukštinėju dar aplink namus, bet toliau nenueinu "Krzątam się jeszcze koło domu, ale dalej już nie chodzę". Osnowa onomatopeiczna, por. interi. kūkšt w takich zdaniach, jak: Niekas nė nekūkšt "Nikt nie idzie ani nie jedzie". Tai miške tyku, niekur niekas anei kūkšt "Tak w lesie cicho, nigdzie nikt nie wydaje głosu". gulba żm. "wiąz, Ulmus; brzost, Ulmus montana" — może być odpowiednikiem stisl. kolfr m. "narośl na drzewie, pałka; serce dzwonu; tępa strzała", szw. kolv "grubszy koniec strzały", stwn. kolbo "kolba (karabinu), kij z grubszym końcem, pałka" (S. Karaliūnas), z pgerm. *kulb- < pie. *glHb-.
166 W słowniku Juszkiewicza (1904, 485) jest definicja następująca: 1. «zbiór rossjan», 2. «Piński kraj; ziemia rossyjska, Ruś». 167
Por. Jis guja man atkeršyti
"On czyha, żeby się na mnie zemścić".
209 gulbė "łabędź, Cygnus" — odpowiada łot. giilbis, stpr. guibis EV "Swane". Obok tego jest *kulp-ia- w gałetzi słowiańskiej, por. kaszubskie kelp "łabędź", głuż. kolp\ -pja, ros. kolpica "młoda samica łabędzia", kólpik "ptak Platalea leucorodia". Innowacja leksykalna bsł., nie wiadomo tylko, której z dwu postaci dać w rekonstrukcji pierwszeństwo168. — Drw. gulbas a. guibis m. "łabędź samiec" (Gulbas su gulbėmis plaukia "Łabędź z łabędzicami pływa"), gulbinas ts., gulbinis SD «łabęci». — N. m. Gulbės, Gulbinai 6x, Didieji Gulbinai (por. spolszczoną wersję n. m. Gulbiny, od tego nazw. Gulbinowicz), Gulbine 4x, Gulbiniškiai 5x, cps. Pagulbis. guldyti, guldau, guldžiau "kłaść, wykładać", też "kastrować", daw. prs. guldziu SD «nastawiam», marmuru guldziu SD «marmuruię, marmurem pokładam» (syn. kloju). Odpowiednik łot. guldit, -u, -iju, częściej guldinat "kłaść do snu, dać odpocząć". Formacja kauzatywna na -dyli do gulti "położyć się", gulėti "leżeć" (zob.). Cps. at.guldziu SD «odkładam na inszy czas», ažuguldziu padų, pamatų SD «zakładam budowanie» [ "kładę podwaliny"], išguldyti "wyłożyć", notguldziamas SD «nieodwłoczny» (gdzie not- z *nat< *na-at- < *ne-at-, por. notmenamas), suguldyti "położyć, dać nocleg; przygiąć (zboże do ziemi)", suguldziu SD «składam co pospołu z drugim» (=> suguldytinas «składny»). Refl. guldziuosi SD «funduię się na czym» (syn. pasispiriu unt ko). gulėti, guliu (3 os. guli), gulėjau "leżeć", aukštienykas guliu SD «wznak leżę», nugulėti "odleżeć (rękę), doprowadzić do odrętwienia", priguli SD «sciąga się do czego», užguli SD «należy, interest, pertinet» (syn. prisieit). Formacja z suf. -ėti stanowi durativum do czas. gulu, guliaū, gulti "położyć się, kłaść się" (war. gūlū, gulaū, gulti), e imi gultų SD «kładę się spać» (z formą supini na -tų), apgulu kariu kų SD «oblegam kogo woyskiem», atsigulti "położyć sie", nugulti "zgnieść, przygnieść i przydusić, przywalić; opaść" (Dulkės nugula žėmen "Kurz opada na ziemię"), nugula mielės alaus SD «dostaie się piwo» (syn. nusistovi alus), pagulu SD1 «polegam, procumbo», sugulti "położyć się (spać)", też o zbożu: "położyć się", => sugulovas "kochanek", užgulu S D «nalegam (komu), przynaglam», SD1 też «nacieram, naskwieram» (syn. užpuldinėju). Odpowiednik łot. gulėt, gulu a. guju, gulėju oznacza "spać, odpoczywać; leżeć, być położonym" (iet gulėt "kłaść się spać", likt bernus gulėt "kłaść dzieci spać") :: gult, prs. gulstu a. gulu, prt. gulu a. gili u "kłaść się spać, rozbijać obóz". — Alternant gul- to st. zanikowy typu sampras. do pie. *guel- (por. s.v. įžulnūs stosunek žul- :: *źvel-). Jako wyrazy pokrewne wymienia się orm. kalał "pieczara, nora, barłóg", stszwed. kołder "miot, potomstwo pochodzące z jednej ciąży". — Drw. werbalne: guldyti caus. "kłaść, wykładać" (zob.); gulinėti iter. "kłaść się i wstawać, polegiwać", SD gulinėju «legam». Por. łot. gūldit, częściej guldinat "kłaść do snu, pozwolić na odpoczynek; składać (pieniądze w banku)", gulstit "położyć, pozwolić (bydłu) leżeć na pastwisku". — Drw. nominalne: apgula "oblężenie (twierdzy)", gulykla "legowisko", kamara gulima SD «łożnica abo sypialna komora» (por. łot. gulama istaba a. guįamistaba "sypialnia, Schlafzimmer"), gulomis adv. "na leżąco", gulovd, -ovos "żona" (w dajnach), gulovas "mąż; wylegujący się próżniak" (od zanikłego vb. *gulóti, por. žinovas 4= žinoti), gūlta "łoże, posłanie" (łot. gulta "łoże dla jednej osoby"), SD «łożnica
168
W jęz. litewskim nierzadkie są dublety w y r a z o w e zróżnicowane d ź w i ę c z n y m
k o n s o n a n t y z m e m , np. dūzgena "drewniany
kolek
a. tuskėna
na ubranie", griaūnos
"wierzchołek góry" obok kaukaras
"kołacze", griiiga a. kriafinos
a. krinka
"trzonek
lub
bezdźwięcznym
"rozprasza się", gembė
składanego
noża a. brzytwy",
"pagórek", žabas "rózga" obok šapas "słomka, gałązka".
a.
kembė gaūgaras
210 abo sypialnia, komora», gulta naujovedeklių SD «łożnica nowożeńska abo małżeńska», gultas "łoże, posłanie", °gultas: vasaragultas kareivių SD «leża żołnierska letnia», ziemagultas kariaunykų SD «leża żołnierska zimna», gulte S D «legowisko», (gula a. įgula 3 p.a. "załoga (twierdzy, okrętu), garnizon", => (gulininkas "członek załogi", išgula "wywrócone drzewo, drzewo powałowe" (syn. išvala, Išvarta), išgulos f. pl. "wyległe zboże", pogulis m. "drzemka, odpoczynek" (atsigulti pogulio "zdrzemnąć się po obiedzie"); sangulas "kochanek" (=> vb. denom. sanguliauti "uprawiać nierząd"), sangulis m. bibl. "akt płciowy". Neoosn. gulė-: gulėtuvė "pokój sypialny, posłanie, leże" (por. lydėtuvės, negalėtuvė). — Przymiotniki: 1. gulsčias (war. z insercją k: gulkščias) "leżący, poziomy, pochyły", SD «padaiący na twarz» (=> gulsčiukas "poziomnica, przyrząd do ustalania poziomego położenia"), z *gulst-ias, 2. gulstinas a. gulstlnis "poziomy". Są to formacje urobione od neoosn. gulst-, pochodzącej z reanalizy vb. frq. *gulstyti. Było ono odpowiednikiem łot. gulstities "często się kłaść, polegiwać, zasypiać, leniuchować", luopus gulstit "pozwalać bydłu leżeć na pastwisku". Neoosn. łot. gulst-: gulstavat "spać o niezwykłych porach; zmieniać jedno posłanie na drugie"169. — WSZ gūl-: łot. gu\dt, -aju iter. "(cały dzień) leżeć w łóżku, wylegiwać się, leniuchować, przeciągać się, wyprężać się (po śnie)". Lit. sangūlis m. "pora, gdy wszyscy poszli już spać". Por. — SO gval- < *guol-: gvaldyti (zob.), nomina: gvalis DP m. «łoże», gvalinis "poziomy, leżący", gvalinė tvora "płot z poziomo umocowanych żerdzi", gvalū adv.: Gvalū sušlijo rugiai "Żyto położyło się na płask". N.B. Na zanikły czas. *gval-styti wskazuje nomen postvb. gvalsčias "leżący" (por. wyżej o pochodzeniu gulsčias). — Wtórnym wariantem do gvaljest guol- (zmiana dźwiękowa gva > gua > guo): guolis m. "łoże, pościel, legowisko", guolis žvėrų SD «łożysko, legowisko» (syn. būklas), vasaraguolis m. SD «leża żołnierska letnia» (por. vasaragultas), ziemaguolis m. SD «leża żołnierska zimna» (por. ziemagultas). Odpowiednik łot. gudĮa "gniazdo, obóz, muszla (ślimaka), jasła, żywopłot". gumulas "gałka, bryłka"170, gumuras ts., znacz. etym. "coś ugniecionego". Formacja na SZ gum-, który jest umotywowany czasownikiem łot. gūmt, gurnstu, gurnu "zginać się, uginać się; nabrzmiewać, grubieć". Por. też frq. gumstit "ściskać, gnieść; chwytać, łapać; po kryjomu łowić", vistas gumstit "łapać kury" (nomina: gumš "guz; bezlistny pączek", giimza "ostry zakręt, zgięcie, nierówność, fałda", gumzu gumzam iet "iść chwiejnym krokiem"). — Obocznym do gum- st. zanikowym było *gim-, por. cs. zimą, ząti "gnieść, ściskać", suząti "ścisnąć", ros. zmu, zatb "ściskać, zgniatać, wygniatać", pol. wyżmą, wyżąć "wycisnąć wodę (z pranej bielizny)", zeżmą, zżąć "ścisnąć, zgnieść w garści". Z nominów por. ros. żemók "ugnieciona gałka", ukr. žmėnja "garść". — Podwójny refleks SZ pbsł. *gim- / *gum- < *gm-C, do pie. SE *gem- "chwycić, ścisnąć w garści". Por. gr. yepo) "być pełnym (czego), ładownym (o okręcie), być obciążonym, obładowanym (o zwierzętach jucznych)", yepoę n. "ciężar, ładunek, brzemię", łac. gemo, -ere "wzdychać, jęczeć, brzmieć, drżeć" (znacz. etym. "być ściśniętym, przyciśniętym"), śrir. gemel "pęto", walij. gefyn ts., orm. čim, čem "uzda". — SO gam-: 1. gamalas "kawałek (chleba, mięsa), gałka ze śniegu" :: cs. gomola "bryła, gruda", strus. gomola a. gomolja ts., słń. gomólja "bryła (sera, masła)", pol. gw. gomola "kulista bryła (masła, gliny,
169
Por. litewskie prt. kūrstcivo
170
W tym s a m y m znaczeniu gūbulas,
od kūrst-auti
«= kurstyti
<= kurti.
od vb. gūbti "wklęsnąć, zapaść się'
błota)", czes. homole f. "kopulasty wierzchołek górski", homolka "bryłka (suszonego) sera", pol. gomółka ts.; 2. gamulys "kawałek, grudka, gałka". Por. SO gr. yó|_ioc; m. "ładunek okrętowy, juki", umbr. gomia, kumiaf "ciężarna, prośna - o świni" < *gom-ia(za pożyczkę z umbryjskiego uchodzi łac. gumia f. m. "żarłok; nicpoń, ladaco", znacz, etym. "gruby brzuch" lub "brzuchacz"). gundyti, gundau (daw. gundžiu), gundžiau "kusić, wystawiać kogo na pokusę, namawiać, nakłaniać", gundyti pažadais "kusić obietnicami", DP też "uwodzić", gundžiu SD «kuszę kogo» (por. łot. gundit "kusić do złego", częściej iegumdit "skusić, zwieść", z dysymilacją nd > md), {gundyti "skusić, namówić, skłonić, pobudzić", pagimdyti DP "poduszczyć", pagundžiu SD1 «poduszczam», refl. gundžiuosi apie kų SD «kuszę się o co». Z pochodzenia jest to gun-dyti, kauzatyw do prs. *gunu "dostaję, otrzymuję" (zastąpionego przez gaunu). Chodzi tu o refleks prs. infigowanego, *gunu < pie. *gu-n-H-e-, od SZ *guH- do *geuH- "osiągnąć, uzyskać". Czasownik jest specyficznie bałtycki, zob. gauti. — Neoosn. gund-: gimda "pokusa, pożądanie", pagunda ts., gundininkas "kusiciel". Neoosn. gundy-: gimdymas "pokusa", SD «kuszenie», gimdytojas "kusiciel" (por. rašytojas, tapytojas). gūnginti, -inu, -inau "iść - o człowieku przygarbionym, skulonym", iter. gunginėti ts. — od interi. gūngi, gungl a. gūngt, opisującej chód przygarbionego człowieka, por. Gungi gungl atgimga senis, t.y. susilenkęs eina "«Gungi gungi» przychodzi zgarbiony starzec". Tu też hapax gungstytis "tułać się" w SD gungstausi «tulam się» (syn. daužausi). guosti, gūodžiu, gūodžiau "pocieszać, okazywać współczucie", refl. guostis "użalać się, skarżyć się, szukać współczucia", iter. guodžioti(s) ts. Niejasne. — Drw. giioda "współczucie, litość", gūodus "litościwy". gūra gw. "kto chodzi pochylony, schylony, zgięty wpół; dryblas, niezdarny dryblas", pagūromls, pagūrom, pagūromis adv. "pochylony ku ziemi i do przodu, zgięty wpół (iść, biec)" — stoi w związku z czas. gurėti "trwać w stanie skulonym (o stojącym na deszczu pastuchu)", gūrinėti "chodzić schylonym, np. po lesie, zbierając jagody a. grzyby", gūrinti "powoli iść przygarbionym" i ma nawiązanie w łot. gūrdtiės "zgięty wpół robić coś (na roli)", gūrat a. gūrėt "ukazywać się w oddali, poruszać się powoli; parzyć się (o psach)". Prawdopodobnie należy do rodziny czas. gūrti, por. gurenti "iść szybko małymi krokami, dreptać". gurbas "kojec ptasi, psia buda, część chlewu przeznaczona dla drobnych zwierząt, chlew, obora, klatka, ul kryty słomą; kosz, kobiałka; motowidło", SD «obora», SD kiaulių gurbas «świnnik» ["chlew świński"]. Odpowiada łot. gurbs, gurba "budka dla szpaków, przepierzenie z desek w stajni, klatka dla ptaków". Niejasne. Stara etymologia wychodziła od analizy gur-b- < pie. *gr-bh- ("determinatyw" bh) i stawiała wyraz lit.-łot. obok gr. yeppov n. "plecionka; tarcza z plecionki; pleciony wasąg wozu" < pie. *ger-s-om, SO stisl. norw. kass m. "kosz wiklinowy" < *kars < pie. *gór-s-os. — Drw. gurba "psia buda", gurbis m. "kosz, koszyk". Cps. gurbavietė "miejsce, gdzie stał chlew a. obora". — N. m. Gurbai, Gurbai, cps. Gurbšilis. gurbti, gurbstū, gurbaū 1. "poprawiać się, przybierać na wadze, wzmacniać się", 2. "rozpieszczać się, psuć się", 3. "niedomagać, upadać na zdrowiu, cherlać" (Jis visų laiką gurbo ir gurbo, iki numirė "On cały czas cherlał i cherlał, aż umarł"), pragurbti "poprawić się (na ciele), polepszyć się; wzbogacić się", nugurbti "zmarnieć, zmizernieć, uschnąć, zdechnąć, paść" (ciekawe użycie prvb. nu- w funkcji prywatywnej). Drw.
212 gurbėti, gurbiū, -ėjau "rozpieszczać się, psuć się od zbyt pomyślnych warunków" Izolowane. Ewentualny alternant na SO w garbana "lok, kędzior" (zob.). — Nomen: gurbus "(dobrze) odżywiony, (szybko, bujnie) rosnący, urodzajny". gurdus, -i "bezsilny, słaby; powolny, nieruchawy, nierozmowny" — wraz z łot. gurds "zmęczony, wyczerpany, wycieńczony" (war. gurdąns, gurdelis) uchodzi za refleks pie. *gurd-u-, por. gr. ppaóuę "powolny, tępy na umyśle; leniwy, spóźniony", łac. gurdus "głupi, niezdara, bałwan". Mimo to można w gurd-u- dopatrywać się przymiotnika utworzonego od tematu prezentalnego *gur-da- "traci siły, słabnie", inf. *gurti. Zob. niżej gūrti. — Drw. gurdėlis m. "kto cherla, ledwo żyje", sugurdimas "zmizernienie, zguba, strata, upadek". Vb. denom. gursti, gurstū, gurdaū "mitrężyć, marudzić, marnować czas; słabnąć, ginąć", nugursti "zmitrężyć, stracić czas",pragursti ts.; gurdinti caus. "gnębić, ciemiężyć, powodować czyjąś śmierć; dokuczać, przeszkadzać" (Sūnus mirė, bado nugurdintas "Syn umarł zamorzony głodem"). gurklys a. gūrklis, acc. sg. gūrkli 1. "podgardle, wole u ptaków", 2. SD «wola u człowieka, skora pod gardłem wisząca», przen. 3. "przód wozu", 4. "szyjka naczynia, butelki", 5. "chochla, warząchew", stlit. gurklė "gardło", gurklis m. SD «gardło» (wymienione wraz z syn. gerklė). Odpowiada łot. gurklis "wole, gardziel"171, stpr. gurcie EV "gardziel, Gurgei" :: psł. *gurdlo, rcs. grulo, ros. górlo, pol. gardło. Morfem gur- wraz z obocznikiem gir- reprezentuje st. zanikowy do ger- "pić, chłonąć", zob. gerti i gerklė. — Drw. pagurklė SD «grzebień u kura spodni, podgardłek», pagurklis m. "podbródek, podgardle". — N. m. Gurkliai, cps. Antgurkliai. gurti, prs. gūra (*gu-n-ra) a. gursta, prt. guro "kruszyć się, drobić się, rozpadać się, rozłazić się, sypać się; słabnąć, męczyć się, marnieć, wątleć", išgurti "rozproszyć się", pagūrti "osłabnąć, ucichnąć (o wietrze, burzy); znużyć się", sugurti m.in. "topnieć (o śniegu)". Odpowiednik łot. gurt, gurstu, guru "słabnąć, marnieć, chudnąć", izgurt "osłabnąć", pagurt "znużyć się, zmęczyć się". Etymologia niejasna. Morfem gur- może być st. zanikowym typu sampras. do gver- / gvarpor. gvėrti, gvąra, gvero "rozchwiać się (o wozie, o drewnianych przedmiotach), zbytnio się rozszerzyć, obluzować się, rozklekotać się, rozwalić się" (syn. dvėrti), też "zepsuć się; zgłupieć", sugvėrti "zestarzeć się, zepsuć się", caus. išgvėrinti "doprowadzić do rozchwiania, rozklekotać (wóz, rower); rozpuścić (dziecko)", išgverėlis, -ė "niedołęga, gamoń". — SO gvar-: išgvara "gapa, gamoń". — WSE gvėr-: gvėra "człowiek nierozgarnięty, gamoń" (=> gvėrauti "gapić się; paplać, trajkotać, mówić głupstwa; fałszywie śpiewać"), gvėralai m. pl. "głupstwa, bzdury", gvėrynė "otwór". — Drw. gurėti, gūra, gurėjo dur. "drobić się, kruszyć się, stawać się pulchnym", sugurėti "rozbić się, rozwalić się; połamać się, pokruszyć się na drobne kawałki; osłabnąć", gurėnti "iść szybko małymi krokami, dreptać". Caus. gūrinti "kruszyć, drobić, miętosić; załamywać (ręce); z trudem nieść, wlec, taszczyć", išgūrinti "wybić (szybę), powykruszać, powybijać", pragūrinti "przebić, rozwalić, rozbić", sugūrinti "pokruszyć (chleb); stłuc, potłuc, rozbić, zbić (jajko); skruszyć (serce)", SD sugurinu «druzgocę, kruszę co», sugurinu miestų «burzę miasto», refl. nusigūrinti "ukruszyć się, ukruszyć sobie". Nomina: gurinys "okruch, kruszyna" (por. stpr. gurins: As gurins gńkenix
171 Nie należy tu łot. gurkiąs, "skrzek".
pl. gurkli
"żabia ikra, skrzek", p o c h o d z ą c e z sonoryzacji *kurklas, por. kurkli
213 "Ja biedny grzesznik"), gurius 1. "dobrze wykarmiony, dorodny, tłusty (o dziecku, kurze, zwierzęciu); bujny (o roślinie)", 2. "słaby, oklapły, szybko się męczący (o koniu)", gurli diena "dzień, kiedy człowiek czuje się słaby, apatyczny" (łot. gurls "zmęczony, słaby"), gurulas "gałka, bryłka; trochę", gurulys ts., gurūs "kruchy, sypki; pulchny", gurūs, -aus sb. "czarna, deszczowa chmura". Zob. też gurdūs. — Neoosn. gurv-: gūrvelis m. "szmatka, gałgan", gurvolis, gurvolis m. "gałka, bryłka, kula (śniegu), bryła, gruda (ziemi)", gurvolis m. "bryła, kula, gruda", DP "guz", gurvuolis m. "gałka, bryłka". — WSZ gūr-: zob. gūra. — Nowy SO gaurgur-: gaūras "kosmyk" (war. kauras), pl. gaurai "kudły" :: łot. gauri m. pl. "owłosienie łonowe" gauruotas "kosmaty", gauruočius "człowiek o mocno owłosionym ciele"), plaukgaurys (zob.). Por. łot. gaurs "pulchny", gaura zenie "pulchna ziemia". N. m. Gaūrė 2x, Gaureliai. gusti, gundū, gudaū "przyzwyczajać się, wprawiać się, zaprawiać się w czymś", cps. įgūsti "nawyknąć, wprawić się (w robocie), zdobyć doświadczenie", išgūsti "wprawić się (np. w oraniu); odwyknąć, odzwyczaić się (od ciężkiej pracy); zmądrzeć", nugiisti "odwyknąć", prigūsti "przywyknąć" (Prigūsti lengviaū kaip nugūsti "Przywyknąć jest łatwiej niż odwyknąć"). — Drw. gūdinti "przyuczać, oswajać (konia)", įgudinti "przyuczyć, przyzwyczaić do czego", nugūdinti "odzwyczaić", pragudėti "poduczyć się czego". Nomina: gūdas sb. "nawyk, wprawa", gūdas adi. "nawykły do czego, doświadczony; łatwy w obejściu", gudrūs, daw. gūdras "chytry, przebiegły, sprytny" :: łot. gudrs "mądry, rozsądny" (=> gudreiva c. "mądrala, mędrek", gudruolis m. ts., vb. denom. gudrauti "mądrzyć się"), gūčas "człowiek sprytny, przebiegły" z *gutśas < *gud-śas (por. ginčas, krūčas), įgudimas "nawyk". — WSZ gūd-: (gūdis m. "nawyk, przyzwyczajenie" (por. įgūsti). — Etymologiczne powiązanie pozostaje niejasne. Odniesienie gu(d)- do gduti jest wykluczone z uwagi na to, że stopniem zanikowym do gdu-C jest gil-C (por. atgūti), nie gu-C. gūžėti, guzū, guzėjau "zbiegać się w gromadę, biec tłumnie", įgūžėti "wejść (do chaty) szybko całą gromadą", nuguzėti "pobiec tłumem", prigužėti "przybyć, nazbiegać się w wielkiej liczbie", sugužėti "schodzić się w pośpiechu, zbiec się tłumnie". Nomen: gidas "bocian, Ciconia" — drw. wsteczny od gužutis m. 1. "bocian", 2. "bocianię, małe bociana", por. Gūzas su gužučiais išlėkė iš savo gūžtos "Bocian ze swymi małymi wyleciał z gniazda". — N. m. Guzai\ Guziniai, Guiūčiai 3x, cps. Gūiupis. — Na SZ guz- < pie. *ghugh- do pwk. *gheugh- "ukryć, schować", por. wed. guhas "ukrywasz", gfihati "ukrywa". Brak refleksów SE *giauź-. — WSZ gūz-'. gūžti, gūžia, gilzė "(o kurach) osiadać, przykucać", tr. "trzymać w cieple", apgūzti "o kurze - okryć pisklęta skrzydłami i ogrzać je; okryć, otulić", sugūiti "osiąść w gnieździe, okryć skrzydłami". Drw. gūžčioti, -ja, -jo 1. "wzruszać ramionami (na znak niewiedzy, obojętności, pogardy)", 2. "ze strachu kurczyć się, kulić się w sobie, wzdrygać się" (Vaikas labai bailus, gūžčioja dėl mazo nieko "Dziecko jest bardzo bojaźliwe, wzdryga się z byle powodu"), gūžėti, -ja, -jo "leżeć w cieple pod przykryciem, siedzieć pod skrzydłami matki, wygrzewać się w gnieździe", gūžoti "siedzieć lub leżeć skurczywszy się", caus. pagūiyti 1. "posadzić (kwokę lub gęś) na jajach", 2. "posadzić rozsadę". Nomina: gūžys, acc. sg. gūži "gardziel ptasia, wole, (u ludzi) grdyka, wypukłość na przedniej stronie szyi, jabłko Adama", też "główka kapusty", war. gūžė ts., gūžta "gniazdo" (łot. gūsts ts.), cps. ančiagūztis m. "gniazdo dzikiej kaczki" (por. antis). Vb. denom. gūitduti "szukać miejsca na gniazdo, wić gniazdo". — SO gani-: susigaūzti, -gauiiū, -gauziau "skurczyć się, skulić się". Nowym alternantem do gani- jest
214
guož-: įsiguozti "osiąść, usadowić się gdzieś" (syn. įsigūžti), susiguožti "skulić się" (syn. susigūžti). Por. nusikudpti obok kaupti oraz uwagę s.v. duobė. gvaibti: apgvaibti, -gvaibstū, -gvaibaū "osłabnąć i zemdleć, stracić przytomność" — jest to sonoryzowany wariant czas. kvaipti[12: apkvaipti "stracić dech", którego znaczenie przesunęło się od "stracić dech" ku "zemdleć". Alternant kvaip- to forma SO do kvip- <= kvep-, zob. kvepėti. — Drw. gvaibėti, gvaibu, -ėjau "padać z osłabienia, mdleć", uzgvaibėti "wynędznieć (o krowie)". War. ze zmianą ai > ei\ gvėibėti, np. Ligonis nugvėibėjo "Chory zemdlał". gvaldyti, gvaldau, gvaldžiaū 1. "łupać, łuszczyć (orzechy), łuskać (groch, fasolę)", 2. "składać ściśle, składać ściskając, ugniatając; upychać" (war. gvaldyti). Analiza: gval-dyti < *guol-C. Formacja na SO do *guel- / *gul-, zob. gulėti "leżeć" (gdzie też mowa o nominach gvalis, gvalinis). Znacz. etym. kauzatywne: "kłaść, układać jedno blisko drugiego". Bliższe etymologicznego jest drugie z wymienionych znaczeń. Formacja złożona z prvb. iš-, išgvaldyti, mogła pierwotnie oznaczać "rozkładać, rozrywać to, co ściśle do siebie przylega". Stąd pewnie wywodzi się znacz, historyczne "rozłupać, wyłuskać". Por. jeszcze sugvaldyti: Kanklės nesugvaldysi, t.y. nesudėsi, bus keblu vežti "Kankli nie sposób upchnąć, niewygodnie będzie je wieźć". — Neoosn. gvald-: gvaldūs 1. "taki, który się dobrze łupie, łuszczy", 2. "zwarty, szczelny, ściśle przylegający, gęsty (o zbożu)", gvaldžiai adv. "(składać) ściśle, nie pozostawiając luzów". — Na skutek zmieszania z synonimicznym czas. gvilbyti "łuszczyć orzechy" pojawił się obok gvaldalternant gvild-, por. gvildyti a. gvildyti "łuszczyć orzechy", gvildenti "łuszczyć orzechy; łuskać groch, fasolę", przen. "rozpatrywać, analizować, badać". Dalej por. gvilsti, gvilsta, gvildo "dojrzewać (o orzechach) jak gvilbti, gvilbsta, gvilbo ts., gvildis m. "dojrzały orzech" jak gvilbis ts.
i t daw. in, ing < iń-gi praep. z acc. "w, do, na", np. Suk į dešiną "Skręć na/w prawo". Atėjo {svečius "Przyszli w gościnę". I vakarą ėmė šalti "Pod wieczór zaczął brać mróz". Jis {tėvą panašūs "On [jest] podobny do ojca". — Prvb. į-, np. {deda "wkłada", įbėgo "wbiegł". Prefiks nominalny (1) (- / in- przy rzeczownikach: (movas "futerał", įsūnis m. "syn przybrany", indėlis m. "wkład, wkładka", (2) {- przy przymiotnikach: prastas "zwykły", (3) į- / in- przy rzeczownikach: įsddas "zięć przyjęty do domu teściów", inkstirai m. pl. "pryszcze, wągry (u bydła na grzbiecie)", obok iń- / im-: intapas "znamię na skórze", impilas "wsypa na pierze". — Słowiański ma tu praeverbium vūn- (vūniti, vunidą "wejść", vūnimati "spostrzegać, zauważać"), które sprowadza się do pbsł. *un-. Lit. in- i słow. *un- przedstawiają rozszczepione refleksy st. zanikowego *n- do SE *en-. Ten ostatni jest poświadczony w jęz. łotewskim, por. prefiks ie- (iekšas f. pl. "wnętrzności", wstawne k do *iešas < *en-tia-). Z drugiej strony por. przyimek gr. ev, ep. evi "w", łac. in ze stłac. en oraz goc. in < *en.
172
Paralele: dribnóti
< tripnóti,
dvazgėti
< tvaskėti,
gaūgaras
<
kaūkaras.
215 iclius gw. "krnąbrne, nieposłuszne dziecko, hultąj" (war. icelis) — zapoż. z pol. hycel 1. "łapacz psów bezdomnych, oprawca, czyściciel miejski", 2. przen. "szelma, szubrawiec, łotr, hultąj" (sw). Por. też hyclik żartobl. "przezwisko dzieci i niedorostków" (sw). yda "wada wrodzona, przywara, brak, usterka; zaczepka, pretekst do sprzeczki" (Arklys su yda "Koń z wadą". Puodas su yda "Garnek z wadą, usterką". Be kokios yclos "Bez żadnej wady"). War. ydva. Niejasne. — Drw. ydingas, ydingas "wadliwy". Cps. beydis "bez wad". idańt spójnik "aby, żeby", który łączy sią z orzeczeniem podrzędnym w formie conditionalis, np. Aš jam prisakiau, idant jis tai nedarytų "Przykazałem mu, żeby tak nie robił". War. idant; nie wiadomo, czy akut jest odziedziczony, czy też jest skutkiem wzdłużenia zastępczego po synkopie idantig(i) albo po apokopie -igi. W stlit. znany był również war. adańt "aby, żeby", wsch.lit. adunt ts. ydas daw. gw. "owady, pasożyty, (szkodliwe) robactwo", SD ydai m. pl. «owad, insecta; gadzina, reptile» ["pełzający płaz lub gad"] — zapoż. z błr. hyd "coś budzącego wstręt" (słow. gydu, gyzdu). — Neosemantyzmem Daukszy jest ydas DP "morderz, złośnik, kacerz" (=> ydiškas "kacerski"). įdėm adv. "na pewno, umyślnie, celowo; mianowicie, właśnie". Do vb. cps. įdėti. Przez apokopę z *įdė-mu, por. nūodėm, nuodėm "całkiem" ob. nuodėmu DP "usilnie" <= nudėti. — {dėmūs, -i 1. "uważny, czujny, skupiony, skoncentrowany", 2. "ciekawy, godny uwagi" — drw. na -mus od neoosn. {dė- <= į-si-dėti "zapamiętać sobie". Por. atidūs. Drw. įdėmiai adv. "uważnie, z uwagą", įdėmnas "prawdziwy", įdėmncū adv. 1. "dokładnie, szczegółowo, wyraźnie", 2. "umyślnie, celowo, specjalnie (np. przyjść)". ieka, gw.jieka 4 p.a. "ilość, wielkość, objętość". Mówi się o wezbranych wodach Niemna, które wciąż jeszcze nie opadają: Nemunas to pačio ieko albo Toj pačioj jiekoj Nemunas stovi, dosł. "Niemen pozostaje w tej samej wielkości (obfitości)". Pochodzi ze zmiany *kieka, to od kiekas, -a lub -a "jak wielki" (s.v. kiek.). Por. iek-vienas < kiek-vienas "każdy". felaktis a. ielaktis 3 p.a. f. "hołobla sochy, którą ciągną woły; żelazny dyszel pługa", war. jielaktis, ielektis, jielektys. War. z grupą -kst-, -kšt-: ielakstis (ielakstė), ielakštis, ielekstis, ielekštis, ielikštis. Niejasne. iena "dyszel, drąg dyszla, hołobla, orczyk", pl. ienos "orczyki". Drw. leninis adi. "o koniu - pociągowy, dyszlowy", ienlkės f. pl. "sanie jednokonne", ieninykai m. pl. ts., cps. ienavirvė "rzemień do umocowania dyszla w saniach", ilgaiėnis, -ė "długonogi". Rekonstrukcja *aina-. — Na podstawie fińskiego aisa "drąg dyszla", uważanego za pożyczkę bałtycką, odtwarza się zanikły wyraz pb. *aisa-. Gdy się uzna, że -s- jest w tej strukturze sufiksalne, to będzie można nawiązać z jednej strony do słń. oje, gen. sg. ojesa n. "dyszel" < *ai-es- < pie. *h2eiH-es- (pwk. w SE i suf. w SE; drw. ros. vojė gw. "dyszel", gen. sg. voja), z drugiej strony do het. hišša- c. "dyszel" i wed. isū- f. ts., które przedstawiają *h2iHs-eh2-, czyli drw. od osnowy słabej *h2iH-s-. W związku z pb. *aisawymienia się również gr. hom. oir|iov n. "ster", drw. na -jo- od *oisa- < pie. *h2oiH-s(pwk. na SO, por. też drw. na -ak-\ oiaį, -rfxoę m. "uchwyt steru, wrzeciono sterowe"). Na tym tle spodziewalibyśmy się w jęz. litewskim raczej fiesna lub ffeśna niż iena. Ponieważ jednak -sn- nie mogło się tu uprościć w -n-, wypada przypuszczać, że wyraz lit. ma strukturę *h2eiH-n-eh2 lub *h2oiH-n-eh2, czyli że jest to drw. od tematu
216 spółgłoskowego na -en- / -n-. iesmė, acc. sg. iesmą 3 p.a. "ilość drew wkładana na jeden raz do pieca", drw. iesmėlė "piecyk żelazny". Rekonstrukcja: *aism-iia, formacja oparta na osnowie nominalnej *aidsma-, por. aw. aesma- m. "drewno na opał" :: stisl. eisa f. "ogień". Akut lit. sekundarny. Ślad po pwk. pie. *h2eidh- "zapalić, wzniecić", por. wed. indhe "zapala sią", edhate "promienieje, świeci" (=> ėdha- m. "drewno na opał"), gr. aiOoę "pożar, ogień" ( a i ' 0 G ) "niecić ogień, zapalać", aiOopai "płonąć"), iOapóę "gorący, pogodny"; łac. aestus, -ūs "pożar, skwar, gorączka, namiętność, zmartwienie", aestas, -atis f. "upał letni, lato, rok", aedes, -is f. "gmach, świątynia" (znacz. etym. "miejsce, gdzie znajduje się ołtarz do całopalenia"). Zob. też didinti. ieškoti, ieškau, ieškojau "szukać", SD «szukam czego», SD1 ieškau «szperam; szukam», SD ieškau javų, penukšlos kartui «picuię, żywność gromadzę». War. jieškoti. W pewnym zabytku forma prs. ukazuje się w postaci (j)iešku "szukam". Cps. apieškoti "obszukać" (w znacz, "tauschen" jest to kalka pol. oszukać), atieškoti "odszukać", atieškau SD «odyskuię co». Refl. ieškotis "szukać sobie" (Rytój ieškosiuos berno "Jutro będę sobie szukał parobka"). Por. łot. ieskat, -aju "iskać, wybierać robactwo z włosów, piór", refl. iėskatiės "(o ptakach) iskać się": vistas ieskajas. — Drw. atieškinėju SD «upominam się czego», ieškinys 1. "to, czego się szuka", 2. "powództwo, roszczenie strony w postępowaniu sądowym", ieškonės a. ieškučnės f. pl. "pszczoły szukające miejsca zamieszkania" (=> drw. wsteczny: ieškąs ts.), ieškonls m. "zwiadowca". Neoosn. ieško-: ieškovas, -ė "powód w sądzie, strona skarżąca", ieškosena "pościg (za złodziejem)". Neoosn. ieškoj-: ieškojimas "szukanie, poszukiwanie", atieškojimas SD «odyskanie», ieškotojas "poszukiwacz, badacz", SD «szukacz», atieškotojas SD «komisarz». — Wydaje się, że formacja ieškoti jest z pochodzenia czas. denominatywnym od zanikłego sb. *ieśka < pb. *aiś-ka"pragnienie, (po)żądanie". Por. łot. ieska "pragnienie, ochota, apetyt" (co do formantu -kazob. spėka, stoka). Pwk. *aiš- < pie. *h2eis- a. *h2ois- "pragnąć"173, ze zmianą *is > *iś, jak w typie maišas. Co do pierwiastka por. SZ sti. icchati "pragnie, stara się" obok SP esati ts. Postulowane tu denominativum znajduje paralelę w czasowniku stwn. eiscon "badać, pytać, żądać, wymagać", niem. heischen — drw. od sb. eisca "Forderung". — Formacja scs. iskati, iskų "szukać", ros. iskatb, iščū, stpol. iskać, iszczą "szukać", odyskać "odszukać" (od XVI w. ograniczone do znacz, "szukać i wybierać robactwo z włosów, piór") może pochodzić z psł. *(j)Tskati < *Tska-, tj. z vb. denominativum, któremu podstawę dało sb. *is-ka- "pragnienie" (pwk. na SZ *h2is-174). — Temat iešk- jest apofonicznie sztywny, co jest zgodne z jego denominatywnym pochodzeniem. Mimo to
173
W kontekście h2 brak jest odróżnienia SE i SO. Podobnie jest w takich w y p a d k a c h , j a k lit. iesmė < *aid-
< pie. *h 2 eid h - (zob. wyżej), iešmas < *aiš- < pie. *h 2 eiks- (zob. niżej) oraz augti "rosnąć" < pie. *h 2 eug-, "suchy" < pie. *seh 2 uso-, kaulas
sausas
"kość" < *keh 2 ul-, alga "zapłata, zarobek" < pie. *h 2 elg wl '-, arti "orać" < pie.
*h 2 erh 3 -. 174
Fakt, że pie. *sk i pie. *ks są po litewsku kontynuowane j e d n o s t a j n i e j a k o š (nie zaś j a k o šk ani kš), z kolei
po słowiańsku j a k o s (nie zaś j a k o sk ani ks) — zob. hasła ašis, dešinas,
iešmas,
šeši, Viešpatis — zniechęca do
łączenia pierwiastka lit. iešk- z osnową *išk- praesens pie. *h 2 is-ske-ti (sti. icchati),
j a k też do identyfikacji lit.
iešk- z pierwiastkiem słow. isk- (por. praformą bsł. *eįsk- u T r a u t m a n n a 1923, 67). T r z e b a też odnotować istotny fakt morfologiczny, m i a n o w i c i e że w językach bałto-słowiańskich nie widać śladów po pie. formacji prezentalnej z sufiksem *-ske-, z w y j ą t k i e m scs. pasą "pasę", co może odzwierciedlać pie. *peh 2 -ske- na równi z łac. pascó "pasę", pciscor
"pasę się"
217 w pewnych gwarach pojawia się innowacyjny st. zanikowy isk-, mianowicie w formacji inchoatywnej: suyškū, sūiškau, suiksti "zacząć szukać". Por. Dabar visi suiško, pirma niekas neieškojo "Teraz wszyscy rzucili siet szukać, przedtem nikt nie szukał". Prs. suyškū ma obocznik suinškū, z czego wynika, że yšk- pochodzi z denazalizacji įšk-. iešmas 1. "rożen do opiekania mięsa" (uzmauju unt iešmo SD «zatykam na rożen pieczenią»), 2. "dzida, włócznia" (syn. durtuvas), 3. "tyczka wbijana w dno rzeki przy stawianiu sieci", 4. przen. "zwrotnica kolejowa". War. jiešmas, rzadko viėšmas. Por. łot. iesms "rożen", stpr. aysmis EV "dzida, rożen, Spis". Z pb. *aiśma- <= pie. *h2aiks-m- < *h2eiks-m-. Por. gr. ai^pri "grot dzidy", myk. /aiksmans/ acc. pl. Pwk. *h2eik- "przebić czym, nadziać na co", por. łac. Ted, -ere "uderzyć, ugodzić, zranić". Brak w bałtyckim form SZ typu łac. ictus "ugodzony" < *h2ik-tó-. — Drw. iešmelis m. SD «rożenek», iešmininkas "(na kolei) zwrotniczy". — N. rz. Jiešmuo ob. Viešmuo, Jiešndlis. ieva 4, 2 p.a. "czeremcha, Prunus padus" (gw.jieva), łot. ieva ts. — wraz z ros. iva, sch. Tva, ros. iva, czes. jiva "wierzba, Salix", pol. iwa "gatunek wierzby" kontynuuje pbsł. *eiua. Było zestawiane z gr. ói'r| "jarzębina, Sorbus domestica", óa n. pl. "jagody jarzębiny" oraz stwn. iwa "cis". Dalsze objaśnienie niepewne. — N. rz. J ievinė, nazwy bagien Jieva, Jiev a-raistis. (gaunis, -io "wada wrodzona, brak (u zwierzęcia)" — drw. na -ja- od neoosn. {gaun-. Por. prs. (gauna do {gauti m.in. "nabyć, nabawić się (choroby)". Paralela: maūnas a. maunūs maun- (do maunu, mauti). (kandin a. įkandiń 1. adv. "tuż po, w ślad za, z tyłu" {Aš jam įkandinėjau "Szedłem w ślad za nim". Nors ir įkandin vijomės, bet vis tiek prapuolė "Choć goniliśmy w ślad za nim, to jednak przepadł"), 2. praep. z gen. "za kimś" (Aš einu įkandin jo "Ja idę za nim", {kandin jų ėjo ir kiti "Za nimi poszli też inni"). Zleksykalizowana forma illatiwu sg. do sb. (kandis m. "ukąszenie" (zob. s.v. kąsti). Inne war.: Ikandinai, (,kandinais, (kandine, (kandiniai, (kandiniu, (kandimui. iki, ik praep. z gen. (rzadko z dat.) "do, aż do", np. iki vakaro albo iki vakarui "do wieczora, aż do wieczora". Vandens iki kėlių "Wody do kolan". Privalgiau iki sóties "Najadłem się do syta". Susirinko visi iki vieno [albo] iki vienam "Zebrali się wszyscy co do jednego". Łącz się z wyrazami nieodmiennymi: iki čia "do tego tu miejsca", iki kur "dokąd, do którego miejsca", iki šiol "dotąd" (=> ikišiolinis "dotychczasowy"), iki ten "do tego tam miejsca", iki tol "do tego miejsca; do tego czasu". Por. łot. ik "jak często". — Drw. ikikarinis, -ė "przedwojenny" <= iki karo adv. "aż do wojny" (por. karas). — Obok ik jest forma z wokalizmem pełnym: gw. jiek < *iek ptk. "aż do, co do (jednego)", np. Brolis jiek skatiką parnešė, t.y. visus pinigus "Brat przyniósł co do grosza, tj. wszystkie pieniądze". Surinksi jiek mažiausią dainelę, žodi "Zbierzesz nawet najmniejszą dajnę, [nawet najmniejszy] wyraz". Budowa nierozpoznana. Segment -k- przypomina słowiański przyimek ku, stpol. k "do, ku czemu". \kypas, -a "ukośny, skośny": Audeklo raštas (kypas "Wzór tkaniny jest ukośny". Adv. įkypai adv. "ukośnie, na ukos": Pjauk lentą įkypai "Rznij deskę ukośnie". Jako przyimek z gen.: Eik įkypai miško "Idź lasem na ukos" (dosł. "na ukos lasu"). Niejasne. Może do vb. kypstū, kypaū, kypti, z prvb. nu-, už- "cherlać, niknąć, marnieć". įkyrūs, -i "natrętny, uprzykrzony, dokuczliwy" (=> įkyrumas "natręctwo", įkyruolis m. "natręt"), atkyrus, -i "dokuczliwy, przykry". Formacja pochodna od czas. kirti, kyrū (*kinru, war. kirstu), kiraū, zwykle z prvb. ap- lub į- "znudzić się, zbrzydnąć, dokuczyć".
218
Neoosn. kyr-: įkyrėti, įkyri, įkyrėjo dur. "znudzić się, naprzykrzyć się, zbrzydnąć, dokuczyć" (Man įkyrėjo laukti "Sprzykrzyło mi się czekać"). Niejasne. Uwzględniając obecność adi. atkaras, częściej atkarūs 1. "odgięty, odchylony", 2. "przeciwny, przekorny, odpychający, nieprzyjemny", można kir- / kyr- nawiązać do pwk. ker- jak w czas. atkerti "odwisnąć, odstać" (zob. kerti). — Nowy SO kair- <= kir- / kyr-: kairinti "drażnić (psa), pobudzać do gniewu, irytować, zaczepiać (dziewczęta). Paralele: dairytis, tai rautis. ikrai m. pl. 1. "jajka rybie, ikra", 2. "łydki", por. łot. ikri m. pl. "ikra, skrzek żabi; łydki", stpr. yccroy EV "łydka, Wade". Odpowiada słow. *jikra, bg. gw. ikra "łydka", ros. ikra "kawior; łydka", ukr. ikra "jajka ryb; wymię krowy", czes.jikra "ikra", pol. ikra "jajka ryb; mięsień na łydce, łydka". Z pbsł. *ikur-a/a-, co może być derywatem od pie. *Hiku-, jak w formie gen. sg. *Hiku-n-es do *Hieku-r n. "wątroba", zob. jaknos. Znacz, etym. "przypominający wątrobę organ ciała". yla 1. "szydło, narzędzie do nakłuwania, przeszywania, przebijania twardego materiału", 2. "gruba igła do szycia twardego tworzywa, np. skór", SD «szwayca, veruculum» ["rodzaj szydła"]. Drw. ylėlė "źrenica" (dosł. "szydełko"), ylinis "podobny do szydła", yliškas ts., ylius "ostry kawałek żelaza wbity na końcu kija; bosak", przen. "wścibski człowiek". Cps. ylaragis, -ė "z rogami jak szydła, np. byk, wół", ylasnūkis, -ė "z szydłowatym pyskiem (o świni)", yldagtis m. "żegadło do wypalania dziur w drewnie" (war. yldagis, yldegis). — N. m. Yliai 2x, Yliai, Yliškė, n. jez. Ylelis, n. rz. Ylyeia, Yl-upis. — Vb. denom. ylinti: paylinti "zaostrzyć (kół, klin)", praylinti "przebić szydłem". Por. stpr. ylo EV "szydło, Ale", drw. łot. ilens a. ilėns ts., gw. Tlans, z metatezą: Tnals. Jeśli na wzór form mig-la, as-la przyjmiemy analizę y-la, to otworzy się droga do rekonstrukcji *(H)iH-laH. Można ją sprecyzować jako ^ i l v - l e l v , tj. nomen instr. na SZ do pwk. *h,ieh2-, występującego w lit .jóti, łot .jat "jechać konno" (zob.). Znacz. etym. "narzędzie, którym się wjeżdża, którym się coś przeszywa" (por. lit. įbraukiū "wjeżdżam" ob. "wsuwam, wpycham coś" :: łot. braukt, braueu "jechać"). — Od SZ *h,ih2- można było derywować SO w formie *h,oih2-, skąd pb. *ai-C > lit. *ie-C. Być może więc, że należy tu również ietis, -ies f. "oszczep, włócznia, spisa", SD «grot, spis żołnierski» (war. jietis) < *ai-ti-175. Por. łot. sits "dzida, włócznia" < *śl-ta- < pie. *kih3-tó- od neopwk. *kh3i<= prs. *kh3-ie- (por. wed. sam śyat "ostrzy" obok śisati "ostrzy, wzmaga, podnieca" < *ki-kėh3-ti, LIV2 320); łac. ictus "ugodzony" wobec stpr. aysmis "dzida" od pwk. *h2eik"przebić, przeszyć" (s.v. iešmas). ilgainiui, ilgainiui adv. "z czasem, po pewnym czasie, po jakimś czasie". Wygląda jak drw. od adi. *ilgainis <= ilgas "długi" (por. avizainis, saldainis). Znacz. etym. "po dłuższym czasie". ilgas, -a "długi" :: łot. ilgs "długotrwały", stpr. ilga a. ilgi adv. "długo". Forma zmieniona z *dilgas < pbsł. *dllga- < pie. *dlh,gh-ó- "długi". Por. z jednej strony scs. długu "|iaxpóę", sch. dūg, ros. dólgij, dólog, dolga, dólgo, czes. dlouhy, z drugiej strony wed. dirgha-, aw. dardga-, gr. óoA,i%ó<; "długi" (het. daluki- ts. < *dlug-i-). Okazjonalna zatrata d- w nagłosie ma paralelę w lit. ašara. — Drw. apyilgis "dość długi" (war. apiilgis), //gaf adv. "długo", ilgas metas SD «chwila» (syn. valunda), ilgatė "żmija" (eufemizm dla gyvatė), ilgesys "tęsknota", ilginis "długi i prosty" (ilginiai šiaudai m. pl. "słoma
175
St. pełny przy suf. -ti- pokazują takie wyrazy, j a k antis, sótis,
votis.
219
odpowiednia do krycia dachu, tzw. kulowa"), sb. ilginis m. "belka, na której spoczywają krokwie", ilgis m. "długość", ilgóji "żmija" (eufemizm, por. ilgatė), ilgšas "człowiek wysokiego wzrostu", ilgšis, -ė "dryblas", ilgūs "nudny; tęskny, smutny", išilgas (zob.), išsiilgimas SD «chwila» (zob. niżej išsiilgti), nozilgai (zob.). Cps. ilgametis "długoletni", ilganagis m. "złodziej", ilgapirštis "mający długie palce", sb. "złodziej", ilgarankis "długoręki", sb. m. "złodziej". Vb. denom. ilgauti "tęsknić za czym", ilgėti, -ja, -jo "stawać się dłuższym, wydłużać się", ilginti "przedłużać, wydłużać" (łot. ildzinat ts.), ilgti, ilgsta, ilgo "dłużyć się, wydawać się długim"176 :: łot. ilgt, -stu, -gu "trwać; tęsknić", prailgti "znudzić się, sprzykrzyć się". Refl. ilgėtis, ilgisi, ilgėjosi (z gen.) "tęsknić za czym", išsiilgti: SD (i^silkstu) «tążę» ["tęsknię za kim"], pasiilgti, -ilgstu, -ilgau "stęsknić się za czym". — N. m. Ilgai, Ilgiai, Ilgiškė, Ilgóji, Ilgosios, Ilgūčiai, cps. IlgabradaL ilgakiemis, Ilgalaukiai 2x, Ilgapievis, ilgašilis, Ilgatrakis, Ilgbrastė, Ilgviečiai oraz Anta.ilgis, Antilgė, Pa.ilgiai 2x, Pa.ilgis 4x. N. jez. Ilgai, Ilgas, Ilgės, llgajis, Ilgasai, Ilgasiai, Ilgėlis 9x, n. rz. Ilga, Ilgója, Ilgóji 4x, Ilgotis, Ilg-upys. Ilgės f. pl. 1. "dzień Wszystkich Świętych (l.XI.)", 2. "dzień Zaduszny (2.X1.)" — zapoż. ze śrdn. de hilgen < de hilligen "święci, die Heiligen". Z tego samego źródła łot. ilgės f. pl. lub ilgi m. pl. "dzień Wszystkich Świętych". W kwestii nagłosu zob. iclius. — ilgės f. pl. "danina w naturze składana panu, dziedzicowi", por. Dovanos: žąsys, vištos, gaidys, linai, verpalas, kiaušiai, dienos darbymetė, kurius valsčionys ponui duoda, vadinas ilgės "Gęsi, kury, koguty, len, przędza, jaja, robota dzienna — dary, które włościanie dają panu, nazywają się «ilgės»". Nazwa daniny pochodzi od nazwy terminu jej składania. Vb. denom. ilgióti, -ju, -jau "chodzić po prośbie, prosić o jałmużnę, żebrać". ilsėtis, ilsiuosi (3 os. ilsisi, war. ilsisi), ilsėjaus "odpoczywać". Ten czasownik został wyabstrahowany ze złożenia at-si-ilsėti, które znaczyło "przestać się trudzić", mianowicie w opozycji do ils t i, ilstū, ilsaū "męczyć się, wysilać się, nużyć się", por. s D ilstu «morduię się, pracuię się [syn. varginuosi, tųsausi]; trudzę się», išilstu «wysilam się», išilsau tekėdamas «ubiegałem się», priilstu «przesilam się», pailsti DP "ustać, przestać, zemdleć", užilsti "stracić dech, zasapać się". — Drw. ilsinti a. ilsinti caus. "dać odpocząć", np. Ilsinu ašvienius, kurie pavargo "Daję wytchnienie koniom, k t ó r e s i ę zmęczyły". Aš ilsiu apilsąs ir kitą ilsinu apalsintą "Ja sam odpoczywam i daję odpocząć drugiemu, który jest zmęczony". — N.B. Gwarowa forma z akcentem sufiksalnym, ilsinti, funkcjonuje w znacz, przeciwstawnym "trudzić, męczyć", np. Ilsino ir pailsino arkliu grąžai uMęczył i całkiem zmęczył (zgonił) konia". Su tavim dirbti negaliu, mane visai pailsinai "Z tobą nie mogę pracować, ty mnie za bardzo męczysz" ( b o p r a c u j e s z z a szybko). — Nomina: atilsis m.f. "odpoczynek", amžiną atilsi acc. s g . "wieczne o d p o c z y wanie" (gw. atilstis f. "odpoczynek, przerwa"), atilsis nuog kariavimo iš sukakto abiejų šalių SD «fryszt, wytchnienie zmowne w potyczce», poilsis m. ts. (=> vb. denom. poilsiauti "być na wczasach, być w uzdrowisku"), išilsimas SD «spracowanie», nuilsimas SD ts. — SO ais-: alsėti, -ju, -jau "dyszeć, oddychać" (war. ėlsėti), caus. alsinti "trudzić, m ę c z y ć , nużyć", SD alsinu «trudzę kogo» (syn. maitinu). Nomina: alsa "znużenie" (=> vb. denom. alsuoti "dyszeć, oddychać", war. elsūoti, => alsavimas "dyszenie, sapanie"), alsūs "nużący.
176 Warto tu odnotować metanalizę formy praesentis na -sta, ilgst-ci. Świadczą o tym drw. Ugstintis "zwlekać, ociągać się", nomina: ilgstelės f. pl. "tęsknota za domem", llgstelis m. ts., ilgstinis, -e "podłużny, o wydłużonym kształcie". Por. kilstinėti <= kllsta, snūstinėti snłista.
220 męczący; duszny, ciężki - o powietrzu", nealsiai SD «bez spracowania» (syn. be alsos), nealsus SD «niespracowany». N.B. Z uwagi na brak pewnych świadectw dla SE *els- w materiale lit., jest wskazane przyjąć wtórność nagłosu e- w formach łot. ėlst, elšu, ėlsu "sapać, dyszeć, ziajać; dmuchać w żary" oraz elšat, -aju "oddychać głęboko" (por. oboczność alp- / elp- s.v. alpti). Pwk. bałt. ils- / ais- nie został jeszcze zetymologizowany. iltis, -ties f. "kieł, spiczasty ząb, ząb znajdujący się między siekaczem a zębem trzonowym; kieł w dolnej szczęce samca ssaków". Odpowiednik łot. z insercją k: ilkts a. ilkss "kieł dzika, tzw. szabla; siekacz u słonia"177, ilkses pl. "zęby trzonowe młodego konia", też o wielkich zębach człowieka. Niejasne. Sb. iltis mogłoby polegać na konkretyzacji starego abstr. na -ti-, *Tl-ti-178. Pwk. na SZ *h 2 lh r do pie. *h2leh,- "mleć, zemleć, rozetrzeć", por. gr. aAea) "mielę", akexr\ę "mielący", aAitrię 6voę "kamień młyński". Zob. też žambas. imti, imu, ėmiau (war. imiaū) "brać, wziąć", apimti "objąć, ogarnąć" (apimamas SD «obiętny», apimimas SD «obiętość»), atimti "odebrać, zabrać, odjąć" (atimtis f. "odejmowanie"), atimu SD «pozbawiam kogo czego», išimti "wyjąć, wydostać, wywabić (plamę), wycofać (z obiegu)", nuimti "zdjąć, zebrać (plon z pola)", paimti "wziąć, zdobyć, zagarnąć, przejąć, zabrać" (paimti nagan "wziąć w obroty, przyprzeć do muru", zob. nagas), praimti "napocząć", suimti "wziąć (do ręki), schwycić, schwytać, aresztować, ogarniać rękami", užimti "zająć (miejsce, mieszkanie, kraj)". Refl. imtis "brać się, wziąć się (do czego); mocować się". Odpowiednik stpr. Tmt "wziąć", prs. imma ob. -immai, 1 pl. immimai, prt. imma ob. immats "wziął", też ymmits, ymmeits ts. Złożenia z prvb.: ebimmai "obejmuje, zawiera w sobie", enimton sin "przyjąć". — Wraz ze scs. jąti "jąć", vuzęti "wziąć" (prs. imą < *jimę, por. žimą do žęti) należy do pwk. pie. *h,em- / *h,m"wziąć". Por. łac. emó "kupować, nabywać" (prómó "wyjąć, wydobyć", sūmo "brać, zabierać"), stir. do-eim "chroni, ochrania". Alternacja im- (SZ) i ėm- (WSE) jest jedyna w swoim rodzaju. Wzdłużenie w prt. ėm- implikuje obecność prs. na SP em-, por. typ rėmiau remiu (pwk. ^ r e m - ) , sėmiau <= semiu (pwk. *semH-). Takie praesens jest istotnie poświadczone w formach g w. emu obok jemu "biorę". Protetyczne j- zostało uogólnione drogą resegmentacji formy zaprzeczonej ne-i-emu "nie biorę", gdzie glajd i pojawił się jako środek przezwyciężenia hiatu179. W gwarach pojawia się pdg. jemu jėmiau, j imti, mający zresztą nawiązanie w łot. gw .jąmu => jemu,jerht. Drw. užuojemom, gw. wsch. ažuojemom adv. "okrężną drogą, naokoło" (od *užuojema "obejście naokoło"). — WSE ėm-: ėmiau (prt.), drw. suėmimas "aresztowanie", išėma "wycięcie, wykrój; wgłębienie", cps. medūėmis m. "wybieranie miodu", torpaėmis m. "czas kopania torfu". — SO *am-, po prefiksie samogłoskowym jam-: 1. pajama "czas, gdy księżyc przybiera, dochodzi do pełni", 2. pajamos f. pl. "wpływ, dochód, przychód brutto", 3. sąjama a. sąjama "sylaba" (neol., od sūjemu "zbieram"). Z pajamos są związane dwie neoosnowy, por. 1° pajam-: pajamingas "dochodowy, zyskowny, intratny", vb. denom. užpajamūoti
177
Por. j e s z c z e wariant ilknis,
titnagas 178
który wywodzi się przez dysymilację kn < tn z *iltnis (jak w lit. tiknagas
"krzemień"), to dalej przez synkopę z adi. *iltinis, lit. Utinis dantis
Paralele: skiltis,
dilūs, diltįf.
<
"ząb kieł".
-ies f. "rozdział, szpalta, cząstka, działka, pasmo" < *sklh,-tf- (pwk. * s k e l h r , zob.
skelti),
"ostatnia k w a d r a księżyca" < *dlH-ti- (zob. dilti), viltis, vilti f . "nadzieja, ufność" < *ulh,-ti- (pwk.
* u e l h r , zob. velti I). 179
Por. też złożenie gw. karvd-jemis
m. "osoba d o k o n u j ą c a rekwizycji krów (podczas niemieckiej okupacji)".
221 " z a p i s y w a ć na poczet przychodu", 2° paj-: pajai m. pl. "wosk pszczeli", pajus "wkład do kapitału spółki, udział członkowski" (=> pajinis kapitalas "kapitał udziałowy"). — Drw. werbalne na SZ im-: imdinėti "często brać, wciąż brać", atimdinėju SD «wyciągam co od kogo», imdinėju SD «bieram», išimdinėju SD «wybieram», (jśijmdźineiu iź ko) SD «dobywam się z czego» = refl. išsiimdzinėju iš ko; iminėti "po trochu brać, używać"; imióti "brać często po trosze", imlióti ts., war. z epentezą b: imblioti, imblióti; war. z epentezą d: imdlioti b.z.a.; war. ze zmianą dl > gl: imglioti b.z.a.; imóti: uzsiimóti (kuo, su) "zajmować się czym" — kalka odpowiednika polskiego (lit. -imoti :: pol. -imować): imstyti "wybierać z czego, wyjmować, zdejmować (czapkę z głowy), targać (dziecko za uszy)", imstytis "brać się za ramiona, mocować się, pasować się". Z imstyti(s) wyabstrahowano dwie neoosnowy: 1° imst-: imstinėti "brać po trochu" (por. kurstinėti <= kurstyti), 2° imsty-: imstymas "wzięcie", atimstymas "odjęcie czego" (por. sdmstymas samstyti). — Nomina ze SZ im-: imcius "kto bierze łapówki, łapownik" (neosuf., por. sukčius), imlūs "chłonny, łatwo przyswajający sobie (wiedzę)", (monę "przedsiębiorstwo", paimlūs "pojętny" (war. paimblūs), priimlūs 1. "do przyjęcia", 2. "przyjemny", 3. "przyjemny do picia, orzeźwiający" (war. priimblūs), suimtis, -iės f. "areszt" (=> suimtinis, -ė "aresztant"). Cps. kiškiaimis (zob.), unkščiaimis (s.v. dnkščia). — Neoosn. imt- (<= imtas): imtinai adv. "włącznie", imtynės f. pl. "zapasy" (DP imtynių ėjo "za pasy"), imtinys "jeniec, żołnierz wzięty do niewoli" (por. psł. *ętici < *imtika-, strus. jatiei, stpol. jąeiec, -tca, czes. jatec, -tce, znacz. etym. "pojmany"), priimtinas "do przyjęcia, annehmbar; możliwy", nepriimtinas "będący nie do przyjęcia, niedopuszczalny" (por. cs. prijątinu "0exT0ę", ros. prijdtnyj "przyjemny"), priimtinis, -ė stlit. "usynowiony", DK "(o Bogu) który usynawia, traktuje jak synów", sb. priimtinis, -ė 1. "dziecko usynowione, adoptowane", 2. "ten, kto usynawia, adoptuje", 3. "ktoś przyjęty do domu, np. służący", priimtūvės f. pl. "obrząd przyjmowania panny młodej w domu pana młodego"; priimcius "zięć przyjęty do domu teściów" (por. užkurys). imai interi. "niech go!" w złorzeczeniu: Imai ji budelis, t.y. lai budelis ji ima "Niech go kat!, tj. niech kat go weźmie". Zapewne z pleonastycznym ji zamiast *Ima-j(ij budelis, to zaś przez elipsę ptk. lai z *Lai ima jį budelis. indas "naczynie kuchenne", SD indai pl. «naczynie» — drw. na -a- od neoosn. ind-, którą wyabstrahowano z ind-ėti, struktura pierwotna: in-dėti cps. "włożyć (do środka)". Paralelne drw. apdas, išdas, padas, priedas, ūzdas omówiono s.v. dėti. — Drw. indauja "wiele naczyń stojących (w bezładzie) na stole; szafa na naczynia, kredens; łyżnik", z suf. kolektywnym -auja (por. zydauja). indėlis a. (dėlis, -io "pokarm wzięty do pracy lub na drogę; wkład w kasie oszczędnościowej", przen. "przyczynek, wkład do dzieła, do sprawy" (paralele: išdėlis, sandėlis, ūzdėlis). — indėtuvė "pojemnik, futerał", SD «kapsa, pennal pisarski, puszka do S.S. Sakramentu», indėtuvė gali vežimo SD «kielnia wozowa» ["skrzynia w tylnej c z ę ś c i powozu"], indėtuvė kilpinio SD «saydak do łuku», šaudyklių indėtuvė SD «saydak do strzał». Są to derywaty z suf. -lis i -tuvė od neoosn. indė- (įdė-) indėti, įdėti m.in. "włożyć, wkładać", por. SD indemi «fasuię, nakładam czego». — Z innymi sufiksami: {dėtas 1. "pokarm wzięty do pracy", 2. "nadzieja" (Aš turiu visą įdėtą ant tavąs "Całą nadzieję mam w tobie"); indėvė "trucizna, trutka; zły duch", analiza: indė-vė (por. kalvė kalti, virvė <= verti). Paralela: nuodai m. pl. "trucizna" <= neoosn. nud-, nudėti m.in. "zabić". Zob. dėti.
222 inkaras "kotwica" — zapoż. z niem. Anker, zmienione z ankaras na gruncie ludowej etymologii, mianowicie przez skojarzenie z czas. karti "wisieć", (karti "wywiesić". War. (karas, įkaras, inkoras. Por. łot. enkurs "kotwica" < ankurs <= śrdn. anker. — Drw. inkariškas "przypominający kotwicą", inkarus "zagięty do środka (o kosie)", cps. inkarvietė "kotwicowisko". Vb. denom. inkarinti "rzucić kotwicą", (inkarinti "zakotwiczyć, umocować na kotwicy". inkilas, (kilas "barć leśna, ul umieszczony w gałąziach drzew; budka dla ptaków". Drw. postwerbalny czasownika {kelti "podnieść w górą" (zob. kelti). Por. zdanie (kiłą (kelk (medį, tai atlėks bitys "Wynieś ul na drzewo, to pszczoły przylecą". inkstas "nerka", pl. Inkstai, inkstai "nerki" (sopulys inkstų SD «nerek bolenie»), dawniej też "wnętrzności; dusza", gw. "jądra męskie". Por. łot. Tksts "nerka", zwykle pl. ikstis, gw. Tkši, ikši "nerki", stpr. inxcze EV "nerka, Nyre". Odpowiednik psł. *jist-es-: scs. istesa pl., istesė du. "nerki", strus. jestese du. "jądra". Skłania on do przypuszczenia, że pbsł. *ist-es- uległo zmianie w trzech szczegółach: 1. *ist- => *inst- przez wyrównanie formy do bliskoznacznego wyrazu *instia- "łono, wnętrzności" (zob. (sčios), 2. insercja k przed grupę st: *inst- > inkst-, 3. temat samogłoskowy na -a- zastąpił temat spółgłoskowy na -es-. Związki zewnętrzne nierozpoznane. — Drw. inkstlras, zwykle pl. inkstlrai "pryszcze, wągry, małe wrzody u bydła na grzbiecie", war. inkstlrai (zob. też ankštam). ypas 1. "cios, raz, uderzenie" (Dviem ypais jaut( užmušė "Dwoma ciosami zabił byka"), 2. "pręga na skórze (po uderzeniu)", 3. "bat spleciony z pasków rzemiennych" — zapoż. z niem. Hieb "cios, raz, cięcie" (w sprawie nagłosu por. lėlius). — Drw. vienu ypu adv. "od razu, za jednym zamachem; (wypić) jednym haustem, duszkiem". ypatus, -i "szczególny, osobny, oddzielny", DP "osobliwy, osobny, własny, znamienity, szczyry, osobisty, rożny", SD «osobny; prywatny, wyborny, osobliwy». Uchodzi za cps. z II członem patis "pan, sam", ale człon I y- pozostaje niejasny (z denazalizacji į-?). — Drw. ypačiai, ypač adv. "w szczególności, zwłaszcza" (łot. ipaši ts.), ypačias daw. "osobliwy, szczególny" :: łot. ipašs ts. < pb. *Ipat-ia-, ypatybė "właściwość, cecha", ypatimas DP "własność", ypatinai DP adv. "mianowicie", ypatinė "obraz, osoba; miejsce osobne, oddzielne", DP "osoba, postawa, osobność", ypatingas "szczególny, osobliwy", ypatinus SD «osobny, o sobie pewny, własny». Vb. denom. ypatūoti "(o dziecku) być nieswoim, być niespokojnym". (pėdin, įpėdin adv. "w ślad za, w trop" (Šunys kišk( įpėdin vejas "Psy gonią w ślad za zającem"). Formacja pochodna od sb. pėda m.in. "ślad stopy", z zakończeniem analogicznym do syn. (kandin. — Drw. (pėdinis, -ė 1. "następca" (sósto (pėdinis "następca tronu"), 2. "spadkobierca, dziedzic (majątku)", įpėdinystė "dziedzictwo". ypelis, -io gw. "motyka" — zapoż. z niem. Hiipel. Co do nagłosu por. ypas. ir 1. spójnik "i": Tėvas ir sūnus "Ojciec i syn", 2. adv. "też, także, również": Aš ir nežinau, kur jis "Ja też nie wiem, gdzie on jest"; "nawet": Zuikis ir lapo bijo "Zając nawet liścia się boi". Kad žmogus ir miršta, darbai gyvena "Nawet kiedy człowiek umiera, to dzieła (jego) żyją", 3. ptk. uwydatniająca człon zdania, przed którym stoi, np. Ir geležis nudyla "Nawet żelazo ściera się". Ir tai negelbėjo "Nawet to nie pomogło". Odpowiada łot. ir "także" (rzadko "i"), stpr. ir "także; i". Stoi w apofonii do ar (zob.). yra 3 os. prs. "jest", np. Taip jau buvo, yra ir bus "Tak już było, jest i będzie". Innowacyjna formacja czasu teraźniejszego, która pojawiła się obok atematycznej esti, spychając tę ostatnią do wyrażania funkcji sekundarnej, mianowicie prs. habitualnego
223 "bywa". Bez dobrego objaśnienia. — Forma yra ściągnięta z negacją ne wydała nėra (nėr), np. Yra žmonių,, nėra žmogaus "Są ludzie, nie ma człowieka"; ściągnięta z negacją nebe wydała nebėra (> nebėr), np. Nebėra vandens "Nie ma już wody". Ściągnięta z ptk. te wydała tėra "jest tylko, są tylko". irmos, -ų f. pl. "przyrząd z dwóch powiązanych ze sobą żerdzi, służący do podnoszenia i stawiania słupów". Dosł. "ramiona", ponieważ chodzi tu o refleks pb. *Tr-ma- < pie. *h2rH-meh2-, por. z jednej strony stpr. irmo EV "ramię, Arm", z drugiej strony wed. irma- "ramię"). Cps. lit. irmėdė a. irmėdis f. "stan gorączkowy, grypa", zwł. "łamanie w kościach, stawach, artretyzm", z II członem od vb. ėsti "jeść, żreć". W słowiańskim widać drw. od pierwiastka na SP: scs. ramo "ppa^icov, ooĮioę", sch. ramo "ramię" < pie. *h2erH-mo- a. *h2órH-mo-. Do tego młodsza formacja na -men-: cs. ramą, ukr. ramja, pol. ramią, ramienia, czes. ramę, ramene. — Być może, że lit. stopień pełny zaświadcza armai (4 p.a.) m. pl. "osada dyszla", łot. ąrmi ts. Niektórzy widzą tu jednak germanizm, niem. Arme "część wozu". irsti, irštū (*irś-stu), irštaū gw. "gniewać się, złościć się", suiršti 1. "rozgniewać się", 2. "zgęstnieć, zakrzepnąć (o krwi)". Odpowiednik łot. irstiės "gniewać się, złościć się". — SO aršytis, aršausi, aršiausi gw. "wzburzyć się, unosić się (gniewem, złością), wściekać się", nomina: aršiai adv. "szybko, prędko" (Laikas aršiau bėga kap vanduo "Czas szybciej upływa niż woda"), arškūs 1. "namiętny, jurny (np. ogier, młodzieniec)", 2. "zapalczywy, zajadły, zły" (suf. jak w ėskūs/ėskus, tūpkus), vb. denom. arškytis "być rozdrażnionym, złym, szukać zaczepki"; aršūs "surowy, srogi, gniewny". Na stopniu e może erštas "gniew, złość"— Refleksy lit. ars- / irš- < pb. *ars- / *irs- (rš z *rs jak w garšas, pirštas, viršūs) mogą być anitowymi wariantami do pie. *Her(H)-s- / *Hr(H)-s"zazdrościć komu czego". Por. wed. Trsyant- "zazdrosny" (aw. ardšiiant- "zawistny"), Tsyūts., Tsya- f. "zazdrość, zawiść", irasydti "gniewa się", het. /arsaniia-/ "być zazdrosnym, żywić zawiść", /arsanant-/ "zawistny". irštva, acc. sg. irštvą 3 p.a. "zimowe leże niedźwiedzia". Próba wyodrębnienia w tym wyrazie refleksu pie. *h2rtko- "niedźwiedź" (het. kartka-, gr. apxToę, wed. fksa-, śrir. art) spełzła na niczym. Wyraz irštva jest najprawdopodobniej metatetycznym wariantem do širtva (zob.). irti I, iriu, yriau "wiosłować" (łot. irt, ięu, iru ts.), iriu eldijų SD «steruię», nuirti "odpłynąć na łodzi wiosłując; przewieźć, przeprawić łodzią" (Nuirk manė f kitų pūsą "Przewieź mnie na drugą stronę"). Refl. irtis DP "przewozić się (przez wodę)", iriuosi SD1 «rudluię» ["robię wiosłem"], «żegluię», SD «iadę w łodzi; żegluię gdzie», nusiirti "popłynąć wiosłując, popłynąć na łodzi". — Drw. irstytis frq. "przewozić się łódką", irstausi SD1 «żegluię», pairstytis: Einam pasiirstyt (a. pasirstyt) "Popłyńmy łódką!". Nomina: irklas "wiosło", SD1 «rudel» (łot. irkls "wiosło; ster", war. irkla, irkle, irklis), irsena b.z.a. "podróż morska" (neol.), irtojas SD «żeglarz, co po morzu jeździ», žinia irimosi, žinia irtinė SD «żeglowanie, nauka żeglowania». — Pb. SZ *Tr-C < pie. *h,rh r , por. gr. epeupov n. "wiosło" < ^ r h p t m ó - . SE *h,reh,-: gr. myk. ereen "wiosłować", łac. rėmus "wiosło" (suf. -smo-, por. stłac. triresmom "z trzema wiosłami") obok *h,erh r : 8p8ur|ę "wioślarz", wed. aritdr- ts. Pierwotny pdg. litewski na st. zanikowym brzmiał zapewne: *iru, *irau, *irti. — WSZ yr-V: yrėjas n. agt. "sternik" (m.in. SD), yrikas "wioślarz". Por. wyżej yriau. — Brak form bałtyckich na SE: *re-C, *er-C. — Od irstytis pochodzą: 1. neoosn. irst-: irstinėtis (Su laivais aplink irstinėjas "Wożą się w koło
224
łódkami"), irstinykas SD1 «żeglarz», 2. neoosn. irsty-: irstymas DP "przewóz", pasiirstymas "wożenie się łódkami" (neol.). — Innowacyjny SO air- <= SZ ir-: airytis gw. "wiosłować", nusiairyti "popłynąć wiosłując" (=> sb. postvb. *a/ra, pis. (eira) "przystań, port"). Odpowiednik łot. airėt a. airat "wiosłować" (=> airis a. aire "wiosło", aTreklis ts.)180. irti II, Iru a. irstu, irau "pruć się, pękać, psuć się, rozkładać się, rozpadać się, walić się, rozwalać się" (łot. irt, irstu, iru ts.). Cps. atirti "odpruć się", iširti "rozpruć się" (iSiūlė iširo "szew się rozpruł"), "rozpaść się, rozpadać się" (Man ratai iširo, abrakai išbiro "Wóz mi się rozpadł, obrok się rozsypał". Iširo jų draugystė "Skończyła się ich przyjaźń"), pairti "podniszczyć się, nadpsuć się, rozłazić się", suirti "runąć, zwalić się, przewalić się, rozpaść się, rozsypać się, rozlecieć się (o wozie), zepsuć się (o zdrowiu, pogodzie, języku)", o kobiecie: "urodzić, powić dziecko"181. Nomina: iros f. pl. "gruzy, ruiny", irūs "łatwo się rozdzierający, prujący, kruchy", irtis f. "otchłań, głębina bezdenna, wir wodny", išira "nieporządek, bałagan", c. "człowiek nieporządny", iširas "rozpruty", suirutė "zamieszanie, zamieszki". — Pbsł. *Ir-C < pie. *h2rH-C do pwk. *h2erH-. Por. het. harrai "miażdży, kruszy", SO scs. oboriti a. razoriti "zburzyć, zwalić" < *h2orH-eie-. W jęz. litewskim brak wprawdzie odpowiednika taryti, jest za to arstyti "ryć, robić doły w ziemi - o świniach" (analiza *ar-stl-) oraz arlioti "ryć - o świniach, szarpać - o psie", išarlioti "nakrzyczeć na kogo, zwymyślać", arliotis "kłócić się". — Prs. įra / yra, w gwarach jeszcze i-ń-ra (por. Sutapyk duoną, kad inra kepant "Przyklepnij chleb, jeśli pęka przy pieczeniu"), zostało odnowione przez sufigowanie -sta- (*inr-sta— > *įrsta > irsta) i nadanie — z powodu setowego charakteru pierwiastka — intonacji (akutu). Podobnie przy birsta ob. byra < *bi-n-ra "sypie się" oraz przy dilsta, dilsta ob. dyla < *di-n-la "ściera się". Z drugiej strony stoją praesentia įgrysta ob. įgrinsa (gw.) "naprzykrza się", klūsta ob. klunsa (gw.) "słucha się, jest posłuszny", gąsta < *gens-sta ob. gęsa < *ge-n-sa "gaśnie", myšta "miesza się" < *minšta < *minš-sta <= *mi-n-ša (inf. misti). Brak akutu wiąże się z anitowym charakterem tych praesentiów. — Nowa apofonia ir => er wytwarza SP z wokalizmem e-, którego wcześniej w danym gnieździe etymologicznym nie było, ponieważ odziedziczonym z pie. *h2erH- refleksem było *arH-C, pbsł. *ar-C, tj. kontynuant zlewający się ze st. o *h2orH- > *arH-C > *ar-C. Por. prs. ėrdi a. ėrdėja, prt. ėrdėjo "pruć się (o szwie, swetrze), strzępić się (o brzegu tkaniny, rękawie), pękać (o ziemi podczas suszy)". Mamy tu drw. duratywny (statywny) urobiony sufiksem -ė- / -/od prs. na -d-, *er-da "pruje się, pęka". Po resegmentacji *erd-a powstały takie derywaty, jak z jednej strony erd-inėti (suerdinėją, išerdinėją kailiniai "rozłażący się, postrzępiony kożuch"), łot. erzu (*erd-ie-), ėrdu, ėrst "rozłączać, rozdzielać", ėrds: ėrda zeme "pulchna ziemia", ėrdi adv. "luźno, luzem", z drugiej strony na SO: ard-yti "pruć (sweter), rozkładać na części, rozpraszać, burzyć, rozbierać (dom), przewracać, rozwalać (ścianę, mur), mącić, zakłócać spokój", ardau SD1 «porę, porzę» (por. łot. ardit, -u, -iju "rozrywać
180
G d y chodzi o d e r y w a c j ę air- <= ir-, to por. łot. airit s.v. irti II, j a k też lit. dairytis
181
Por. Boba buvo šviežiai
<= dyr-, tairdutis
tir-.
suirusi "Baba dopiero co urodziła". Jest to z a p e w n e kalka o d p o w i e d n i e g o zwrotu
białoruskiego. Por. ros. baba razsypalasb
"Kobieta urodziła", dosł. "rozsypała sią". — W a r t o dodać, że także czas.
birėti "sypać sią, w y s y p y w a ć sią" i byrėti ts. są używane w znacz, "rodzić - o ludziach i zwierzętach". Por. Mano žmona subirėjo, susiėdė
subyrėjo,
vasario
mėnesį
tai irnėra dukterį
kam valgyti virti "Moja żona urodziła, to i nie m a k o m u g o t o w a ć jedzenia". susilaukė
Šiandien
"Dzisiaj sąsiadka urodziła, doczekała się córki". Ir mūsų avys pradės
"I n a s z e o w c e zaczną kocić się w miesiącu lutym".
birėt
225 na części, na kawałki, rozbijać, rozwalać"), išardyti DP "rozrzucić", išardau SD «rosparam», išardau tvorų «rozgradzam co», praardyti maišą "rozpruć worek", suardyti "zburzyć, zwalić, zniszczyć, zniweczyć"; drdinti caus. "orać", tj. "pruć ziemie, pługiem", ardinėti "po trosze rozwalać". Nomen postvb. arda a. arda (zob.). Interpretacja synchroniczna: ar-dyti ir-ti. — Godny uwagi jest oparty o ir- innowacyjny SO air-, por. łot. zuobus airit, -u, -iju "szczerzyć zęby, śmiać się szyderczo" (war. zuobus irt ts.). Paralele litewskie to dairdyr-, tair- <= tir-, jak też gaim- <= gim-, gaiv- <= gyv-. (sas a. y s as, -a gw. "krótki, kusy" — wraz z łot. iss, gw. ikss, stpr. insan acc. sg. "krótki" z pb. *insa-. Drw. įsai adv.: Pririšai karvą įsai "Przywiązałeś krowę za krótko" (tj. na zbyt krótkim powrozie), įsyn adv.: Diena ilgyn, sieksnis įsyn "Dzień się wydłuża, sążeń robi się krótszy", įsūtė "krótkie okrycie, odzienie". Adi. (sas wygląda jak pochodnik od tematu insprs. infig. *i-ń-sa (inf. *isti). Akut niejasny. Ponieważ pojęcie "krótki" jest styczne z pojęciami "prędki, szybki", można suponować związek z pwk. pb. *eis- / *is- < pie. *h,eish2- / *h,ish2- "pędzić, ponaglać". Por. wed. isnati "popędza, posyła", isate "spieszy się", Tsat adv. "trochę, lekko; w przybliżeniu". Zob. też trumpas. — N. rz. 1. {se < *Insė (dosł. "Krótka", por. niem. Inse), (sėlė (niem. Klein Inse), (s-upys. 2. Ze zmianą ns > ms: n. rz. Imsrė (z *Ins-rė), Imsrėlė. 3. Z epentezą t do grupy s-r: n. rz. {strd < lsra (z *Ins-ra, por. niem. Inster)', od tego n. m. Įsrutis a. {strutis (pol. W y struć, niem. Insterburg). 4. n. rz. Ysala < *įs-sala < *įsa sala (dosł. "krótka wyspa, krótki zagon" albo nawet "krótka wieś", zob. sald I, sala II). (sčios f. pl. "łono" (motinos įsčiose "w łonie matki"), też "żywot, wnętrzności". Praforma: *instia- "to, co znajduje się wewnątrz (ciała)". Akut niejasny. Grupa -st- skłania do rekonstrukcji *int-tia- (formant -tia- jak w apačia), gdzie *int- to neoosn. wyabstrahowana z adv. *intas "wewnątrz", < pie. *n-tó-. Por. gr. evuoę "wewnątrz", łac. intus "wewnątrz, w środku; do wewnątrz, do środka", < pie. *en-tó-. Drw. przymiotny ma postać gr. evTOTepoę "wewnętrzny". Suf. -ter- pojawia się też przy adv. *enter "wewnątrz, w środku" (łac. inter, wed. antar), od którego po grecku urobiono najpierw adi. *enter-o"wewnętrzny", potem sb. evtepov "kiszka, jelito", zwykle pl. eviepa "kiszki, jelita, wnętrzności; brzuch, łono". — Prostsza jest historia łotewskich teksas f. pl. "wnętrzności": z *iešas (insercja k jak w apakša, zob. apačia), to z :!:ent-ia-, drw. od :|:entas adv. "wewnątrz" (dotąd przyjmowano raczej derywację *en-tia-, tj. od przysłówka pie. :;:en "w, wewnątrz"). (snauja 1 p.a., įsnauja 3 p.a. (war. ysnauja, ysnava) "sadło, warstwa tłuszczu z wewnętrznej strony brzucha świńskiego, tłuszcz otaczający wnętrzności". Odpowiednik łot. iešųava, zwykle iešųavas f. pl. "sadło, sadło świńskie napchane do cienkiej kiszki; niesolony smalec". Uchodzi za drw. od zanikłego czasownika lit. fsnauti, łot. tśnaut, < pie. *sneu- "tryskać, wytryskiwać", por. wed. snuvanti 3 pl. "wypuszczają mleko strumieniami", łac. nūtrix, -Teis f. "mamka, żywicielka" (pie. *sneu-tr-ih2-). — Niejasny pozostaje formant w (snaudos f. pl. "tłuszcz gęsi". (sūnis "przybrany syn" — drw. postwerbalny od vb. denom. įsūnyti, -iju, -ijau "usynowić" (zob. sūnūs). — Synonimy gw. išsūnis, yšsūnis, SD (Jaunis) «przysposobiony», priimu azu išsūnį «przysposabiam kogo, za syna przywłaszczamy syn. azusūnij(u). Osobno zob. ažyšsūnis. iš praep. z gen. "z, od", np. Atvažiavo iš kaimo "Przyjechał ze wsi". Jis kiląs iš Vilniaus "On pochodzi z Wilna". Gavaū laišką iš brólio "Dostałem list od brata". Gieda
226 iš ausies "Śpiewa ze słuchu". Jest szereg połączeń przyimkowych z iš: (1) iš anapus "z tamtej strony": Iš anapus upės "Z tamtej strony rzeki", (2) iš po "spod": Išlindo iš po stalo "Wylazł spod stołu", (3) iš už "zza, spoza": Dūmai kyla iš už miško "Dym unosi się zza lasu". — Pbsł. *iž. Wraz ze stpr. is, łot. iz "z" oraz psł. *jiz- ts. (scs. izū, -iz-) przedstawia osłabiony w proklizie wariant przyimka pbsł. *ež < pie. *egs względnie *eś < pie. *eks (por. gr. ex "z", łac. ex, ė "z, ze środka, od; z powodu", galijskie ex-, np. exobnus "bezowocny"). lš- prefiks rzeczowników utworzonych ze złożeń czasownikowych z prvb. iš-. Np. išdaga a. išdagas "miejsce wypalone" <= išdegti "wypalić (się)", išnara "zrzucona skóra (żmii, węża, raka)" <= išsinerti "zrzucić skórę" (ptk. zwrotna -si- nie przechodzi do drw. nominalnego). — yš- to gwarowy wariant prefiksu iš-, ze wzdłużoną samogłoską, podobnie jak w parach apy-:: api- (zob.) albo ūž-:: už- (zob.). Np. yštaka ob. ištaka "miejsce, skąd wypływa woda; początek rzeki" <= ištekėti "wyciec, wypłynąć". Przez analogięys- pojawia się również w derywacji denominalnej, np. yšdukra ob. išdukra "córka przybrana", yšsūnis ob. išsūnis "syn przybrany". išbėginis, -ė 1. "(o drzewie) wysoki i prosty, wysmukły" (syn. ištekinis), 2. "wyjściowy, świąteczny (o ubiorze)", war. išbėginis — od vb. cps. išbėgti "wybiec, uciec", zob. bėgti. išdaras 1. "kastrowany samiec, trzebieniec", 2. "mleko po oddzieleniu śmietany" — drw. postwerbalny od czas. išdaryti m.in. "wytrzebić (samca), wykastrować; wyczyścić (patrosząc)". Zob. daryti. — Drw. išdaris m. "kastrowany samiec", išdarinis m. ts. išdedis, -džio "ostatnie, małe jajo zniesione przez kurę lub gęś w sezonie", przen. "ostatnie, mniejsze od innych, dziecko w rodzinie" — drw. od neoosn. išded-, którą wyabstrahowano z prs. išdeda "(o kurze) niesie się, znosi jaja" lub išsideda "kończy znosić jajo", inf. išdėti, išsidėti. Zdrob. išdedūkas: Višta širytai padėjo išdeduką, matyt, apsistos dėti "Kura zniosła dziś znioska, chyba przestanie się nieść". Zob. też dedalas i dedinti. — Synonimem wyrazu išdedis jest išdada, por. Tur būt, žąsis išdadą padėjo, kad toks mažas "Chyba gęś zniosła ostatnie jajo, bo takie małe". Formacja ta stoi na równi z išdaga "miejsce wypalone w lesie" od prs. išdega "wypala", skąd wniosek, że išdada jest drw. na st. o od prs. išdeda lub od neoosn. išded-. Paralele na SO, który ukazuje się w neopierwiastku, są następujące: baslys bes- (bedu), brastabris- (bredū), brąsa <= brąs- (pribrendo), ląsta lis- (lendu). išdėlis, -io, war. išdėlys, yšdėlis m. "zniosek, jajko nadzwyczaj małe; ostatnie jajko zniesione w sezonie", przen. "ostatnie, mniejsze od innych, dziecko w rodzinie". Jest to drw. na -lis od neoosn. išdėišdėti "(o kurze) nieść się, znosić jaja", Višta neišdėjo — turėjo papjauti "Kura nie niosła się — trzeba ją było zarżnąć". Paralele słowotwórcze: indėlis, sandėlis, ūždėlis. Synonimami išdėlis są išdedis i išdada, zob. s.v. išeiga (1 p.a.) a. išeiga (3 p.a.) "wyjście; wyjście z domu, chodzenie w gościnę; otwór, wylot; wynik, rezultat", DP "zeszcie, wychód, wyście, wyprawa; pochodzenie; rozstaje, rozstanie" — drw. na -ga od vb. cps. išeiti "wyjść" (paralele s.v. eiga). — Drw. išeiginis a. išeiginis, -ė 1. "wyjściowy, odświętny (o ubraniu)", 2. "wyjazdowy, do wyjazdów z domu (o koniu, kobyle)", išeiginė diena "dzień wolny od pracy", išeiglys, -ė "(koń) wyjazdowy, cugowy" (Išeiglys arklys yra brangesnis už darbini "Koń cugowy jest droższy od roboczego"), išeigūs "kto lubi przebywać poza domem, gościć u innych; kto chętnie bywa swatem, świadkiem, kumem" (war. išeiglūs).
227 išgryto adv. "z rana", np. Nesivėluok, ateik anksti, išgryto "Nie spóźniaj się, przyjdź wcześnie, z (samego) rana". Należy do sb. rytas "rano, ranek". Z uwagi na to, że grupa š-r może być rozbita tylko przez wstawne t (por. aštrūs itp.), segment -g- musi mieć inne objaśnienie niż epentezą. Chodzi tu zapewne o ptk. emfatyczną gi, zredukowaną do g w warunkach uniwerbizacji zwrotu przyimkowego. Rekonstrukcja: *iž gi ryto, znacz, etym. "z samego rana". Kontrakcja i asymilacja: *iźgryto, pis. (išgryto). — Drw. išgrytas "rano" (syn. rytas), => išgrytė adv. "rano, rankiem"; išg ryčiai a. išgryčiai m. pl. 1. "czas porannego wypasu bydła w porze letniej", 2. "śniadanie"; išgrykštis, -e "poranny, z rannego udoju (o mleku)" (suf. analogiczny do ryt-ykštis), išgrykščias "poranny" (suf. analogiczny do ryt-ykščias)\ išgrykšt-ytis, -ė "pozostały z rana, poranny", išgrykšt-yčias ts. išilgas, -a "wzdłuż rozciągnięty, podłużny": Medis pargriūvo ir išilgas išsitiesė raiste "Drzewo runęło i rozciągnęło się jak długie w grzęzawisku", išilgai adv. "wzdłuż", praep. z gen.: Eik išilgai griovio "Idź wzdłuż rowu". Złożenie prepozycji iš z tematem adi. ilgas "długi". — N. rz. Išilginis, Išilginis. išpėlioti stlit. "ukrzyżować, rozpiąć na krzyżu", unt kryžiaus išpėlioju SD «krzyżuię" (syn. kryžiavoju, unt kryžiaus prikalu, primušu), (yjįpyiilatas ... anth kryj^aws) w Modlitwie dzukskiej "ukrzyżowany" — zapoż. z błr. pjalitb "rozciągać, rozpinać". — Drw. unt kryžiaus išpėliojimas SD «krzyżowanie». Co do lit. ė za błr. 'a por. dėdė, lėlė. Zob. też pėlčiai. išvirkščias, -ia "wywrócony na lewą stronę". Wywodzi się przez insercję k i zmianę ks > kš z praformy *iśvirsćias. Tę ostatnią derywowano sufiksem -ki- od išvirst(as) "odwrócony, przewrócony", ptc. prt. pass. do išversti "wywrócić, obrócić (na lewą stronę)", zob. versti. Por. z jednej strony at\>irkščias, z drugiej strony pėkščias obok pėsčias. — Drw. išvirkščiai adv. "odwrotnie", išvirkštinis "odwrotny, lewostronny", išvirkštinė pūsė "odwrotna strona, lewa strona". it adv. ptk. "jakby, jak gdyby, niby" (war. yt, yt), np. Džiaugias, it žirgą gdvąs "Cieszy się, jakby konia dostał". Tiesūs it nendrė "Prosty jak trzcina". — Żmudź, it, yt adv. "bardzo, całkiem, zupełnie", por. Tebėra it jaunas "Jest jeszcze zupełnie młody". Yt jaunas, yt gražus "Bardzo młody, bardzo ładny". Yt vienas esniū namie "Sam jeden jestem w domu". — itai adv. "tak, w ten sposób", itai interi. "oto!". — Wymienione formacje zawierają słaby temat *i- zaimka wskazującego pie. *h,ei- / *h,i- "ten tu, on". Por. wed. nom. sg. m. ayam "ten tu" ( ^ e i - ó m ) , f. iyam (*hji-h2-óm, y w tzw. hiacie lrg.), n. i dam (*h,i-d-óm), łac. is "ten, ten sam, ten właśnie", acc. im (n. id), goc. is "on", ita "ono". Jakkolwiek trudno jest stwierdzić, jaka samogłoska towarzyszyła pierwotnie lit. it, zestawia się tę formę z przysłówkiem z łac. i-ta adv. "tak, w ten sposób; tak bardzo", itaąue "i tak, tak więc, zatem" i wed. i-ti "tak, w ten sposób" (też jako ptk. wprowadzająca cudze słowa). — Drw. wsch.-lit.: itas "ten tu" < *it-tas (por. ši-tas), f. itó < itóji "ta tu", ite adv. "tak", vaite adv. "tak oto" < va ite (Kap man stovėt? A ite, a vaite? "Jak mam stać? Czy tak, czy tak oto?"), itaip, itaipo adv. "tak, w ten sposób" (war. iteipo, iteipóg), itiek adv. "tyle" (itiek daūg "tak dużo"), itokis a. itoks, -ia "taki" (zdrob. itokutis, -ė), itvisis, -ė "wszystek, bez reszty": Itvisiai buvo išėją "Wyszli wszyscy co do jednego". W jęz. literackim ustaliło się adv. itin "bardzo, szczególnie, zwłaszcza" (war. ytin), itingai gw. "bardzo, rzeczywiście, naprawdę (dobry)". Paralele łotewskie: gw. itis "ten tu", itads "taki", ite "tu, tutaj".
228 įvairūs, -i "rozmaity, różnorodny" (war. įvairas). Starsze znacz, przy SD įvairus «krącący sią, zatoczysty, krącisty» (syn. įvijas). Jest to drw. dewerbalny na SO vai-C do vij-V, zob. įvijaū, įvyti "wpądzić, wegnać" s.v. vyti. Paralela: pavairūs "krzywy, ukośny, pochyły". — Drw. įvairiopas "rozmaity, różnoraki", įvairovė "rozmaitość, różnorodność". Cps. įvairialypis "rozmaity, różnoraki", įyairiaprasmis "wieloznaczny", įvairiapusis "wielostronny", įvairiatautis "wielonarodowy". Vb. denom. įyairėti "stawać sią różnorodnym", įvairinti "urozmaicać", įvairuoti "być różnym, różnić sią". yvas 1. "puchacz, Bubo bubo (syn. apuokas), 2. "sowa o wielkich uszach, Strix bubo". War. yva 1. "wielki puchacz, Bubo maximus", 2. przen. "człowiek biadolący, narzekający". Chyba onomatopeiczne. Por. niem. Uhu "puchacz" z war. Huhu, Schuhu, Buhu, łac. tutubare "krzyczeć - o sowie", gr. tuTort) yA,ocu£ Hes. — Vb. denom. yvauti 1. o głosie puchacza, 2. "płakać, szlochać", 3. "rżeć, kwiczeć". — N. jez. Ivahcius. Tu też stpr. n. w. Iwanthi i n. m. Iwo-garge, Iwe-garge z glosą «huwinboum», tj. "Sowie Drzewo" (por. garian EV "drzewo, Bom"). ižti, prs. yzta (*inž-sta, war. inža), prt. ižo "łuszczyć sią, pąkać, rozpadać sią, łupać sią", islzti "wyłuszczyć sią, rozpaść sią", suižti "popąkać" (Ledas pavasarį suyžta "Na wiosną lód pąka"), tr. ižyti, ižiū, ižiaū "łuskać", išižyti a. išižinti "wyłuszczyć". Nomina: iža "pierwszy, cienki lód na wodzie; wierzchnia warstewka ziemi; skórka; krucha kora", ižas, zwykle pl. ižai a. ižos 1. "pierwszy, cienki lód na rzece a. bagnie", 2. "kra lodowa; kra wiosenna", 3. "szadź, szron, okiść", 4. "wierzchnia warstwa zmarzłej ziemi", 4. "sopel lodu", ižena "łupina, łuska (rybia), skorupa", iženos f. pl. "pozostałości, resztki (żarcia)", ižina "łupina, łuszczyna", ižis m. "cienka warstwa lodu", ižus "kruchy, łatwo rozpadający sią". Vb. denom. izuoti "pokrywać sią kruchym, pływającym lodem". N. m. llg-ižiai 3x (por. Ilgviečiai). N. jez. Iženas, n. rz. Ižena, Ižupis. — WSZ yž-: nuyžti, -yžiu, -yžiau "zedrzeć (drewniaki, obuwie)", nomina: yženos f. pl. "łupiny", yžkės f. pl. "łupiny orzecha" (por. suf. w saūs-kė, veps-ka, pleiš-kis). Do tego łot. ize "pąkniącie, szczelina w lodzie". — SE iez- < *eiž-: išiežiū, išiežiau, išiėžti "wyłuszczyć, wyłupać". Por. łot. atiezt, atiežu, atiezu "wyszczerzyć ząby" (wtórnie atiest, atiešu, atiesu ts.), ieza "szczelina". — N. rz. lėžesta (por. łot. ležupe). — Nowy SE eiž- <= iž< eižti, eižiu, eižiaū "rozdzierać, rozgrzebywać" (war. eižti), dur. ėižėti "pąkać" (prs. ėiži ob. ėižėja) — tak sią ma do ižti jak np. snėigėti (prs. snėigi) do snigti. Nomen: ėižena "odłamek, łupina", => vb. denom. ėiženoti "pąkać", n. jez. Dūob-eižis. — SO aiž-\ aižyti "łuszczyć, łuskać (groch, orzechy, bób), kruszyć (kamienie)", przen. aižyti širdį "rozdzierać serce", išaižyti "wyłuszczyć", suaižyti "rozbić, rozłupać"; aižėti, -ja, -jo "pąkać". Nomina: aižą "pąkniącie", aižena "odłam, bryła (lodu); wyłuskany strąk, łuska, łupina (grochu)", aižūs "łatwo sią łuszczący", aižūs ledas "kruchy lód", išaižą "łupina, łuszczyna", nūoaižos f. pl. "łuska". Tu też stpr. eyswo EV "rana, Wunde" < *aizva. Por. łot. aisit "szczerzyć ząby" (zam. *aizit), aiza "szczelina (w ziemi, lodzie, skale)". — Jeśli słow.jazva "rana, dziura, nora" (por. pol. daw. jatwina "nora borsucza, lisia", pol.jaźwiec "borsuk") wywodzi sią z *jezva < *ezva, to może mieć strukturą *aiž-ua-. Może tu również należeć cs .jazu "canalis "Jaz, -u "płot rybacki postawiony w poprzek rzeki z przepustem do łowienia ryb", < *ezu < *aiž-a- "otwór, przepust". Dla iez- / iž- brak jest nawiązań zewnątrznych. Transponat pie. *Hig(h)- do *Heig(h)-. įžulnūs, -i "ukośny, skośny" (įžulnuma "pochyłość"), nuožulnūs a. nuožulnas "pochyły, spadzisty", pražulnūs "ukośny" (pražulniai adv. "na ukos"). Leksem wspólny
229 ze scs. żulu "zły" < pbsł. *žul-. Przedstawia refleks SZ sampras. do *žuel-, por. łot. zvelt, zve\u, "toczyć, tarzać, przewracać, chylić, przechylać", lit. nuožvelnūs "ukośny". — SO *žual-: łot. zvalstit, -u, -iju "taczać, przewracać". — WSZ žūl-\ atžūlas "grubiański, niegrzeczny, bezwzględny", įlūlas DP "nieprawy, złośliwy"; įžūlūs "lekceważący, bezczelny, arogancki, nachalny" (=> vb. denom. įžūlauti "zachowywać się arogancko", įsižūlyti, -iju, -ijau "bardzo się uprzykrzyć, stać się ciężarem", įžūlti, įžūlstu "rozbestwić się"), įžūlėlis, -ė "arogant", įžūlia DP adv. "niezbożnie". — Na wzór SE *žvel- utworzono nowy SZ žvil-, por. žvilti, žvyla (war. žvinla, žvilsta), žvilo "chylić się", pažvilti "pochylić się, przechylić się", bibl. "być komu przychylnym", sužvilti "wylec, pochylić się ku ziemi (o zbożach rosnących)", įžvilnas "ukośny, na ukos", nuožvilnūs "ukośny" (war. nuožvelnūs), pažvilumas DP "skłonność", pražvilnūs "ukośny". Odpowiednik łot. z W/f, zvilstu, zvilu "(powoli) chylić się; leżeć, leniuchować", pazvilt 1. "położyć się, pokłaść się na ziemię, wylec" (pazviluši mieži "wyległy jęczmień"), 2. "przechylić się na stronę". Dla pwk. *ghuel- / *ghul- nie znaleziono dotąd nawiązań poza bsł.
J jau 1. adv. "już" — pokrewne z jednej strony łot .jau, stpr. iau (oddaje niem. je), z drugiej strony scs. ju, ju-že "już", strus. u, u-že "już", goc. ju, stwn. ju "schon, bereits". < pie. *h2ieu. Przysłówek ten stoi w związku z formami słabymi nomen pie. *h2ói-u-, gen. sg. *h2i-eu-s, por. wed. ayu- n. "wiek, przeciąg życia" ob. ayus- n. "życie, siła życiowa, wigor; wiek życia", staw. aiiu, gen. sg. yaoš "życie, wiek" (długie či tłumaczy się prawem Brugmanna). Na SE: gr. aiciv, -ovoę m.f. "czas trwania życia, życie, długi okres czasu; wieczność, epoka" < *aiu-on < *h->eiu-on-, łac. aeuom, aeuum "wiek życia", goc. aiwins acc. pl. "czasy", stwn. ewig "wieczny". SZ: wed. dlrghayu- cps. "długowieczny" < *dlHghó-h2iu-. — 2 .jau — ptk. wzmacniająca, por. Kas jaū tau atsitiko? "Cóż to ci sic stało?". Tóks jaū jis iš mažens "Taki już on od małego". — Ptk. jau rozszerza przysłówki taipjaū "także", tuojaū "zaraz". jaugti, jaugiu, jaugiau "(woły) wprzęgać do jarzma, łączyć w jarzmie". Drw. jaugta di. jaugtas "rzemień, którym przywiązuje się jarzmo do rogów wołu roboczego". Pb. *įaug- jest refleksem pie. *Hieug- (brak odróżnienia SE względem SO w balt.). Odpowiada gr. (euy-, por. aor. e(eu£a "zaprzęgłem" i oparta na tym prs. (euyvūpi "ujarzmić, zaprząc, wiązać mocno, zestawić, spoić"; Ce^yoę, -eoę n. "zaprząg, sprzężaj w postaci pary wołów", feu^ię, -eooę f. "zaprzęganie, sposób zaprzęgania, połączenie (mostem)". — SZ jug-: dany jest tylko w temacie infigowanym jung-, zob. jungiu, jungti. jaugti, jaugiū, jaugiaū "mieszać jedno z drugim, wmieszać mąkę do wody, posypać mąką żarcie dla świń; składać byle jak na kupę", prijaūgti "zanieczyścić, zabrudzić", sujaūgti "zrzucić bezładnie na kupę, pomieszać, zmieszać (ziarno z plewami)". Polega na wtórnej dyferencjacji względem jauk- (zob. jaukti), może na skutek skojarzenia z czas .jungiu, jungti "łączę, sprzęgam". — Drw .jaūgoti, -oju, -ojau "przewracać, mieszać, rzucać na kupę", išjaūgoti "wymieszać", prijaūgoti "napchać (kieszenie)", jaugus "zmieszany", jaūgiai adv. "razem z" (Dowkont). jaukti, jaukiū, jaukiaū "mieszać jedno z drugim, robić nieporządek", sujaukti "rozrzucić, zmieszać, pogmatwać". Odpowiednik łot. jdukt, -cu ts. Z pochodzenia jest to
230 vb. denom. od *jau-ka- "zmieszany, niejednorodny", przymiotnika urobionego od vb .jauti (zob.). — SZ juk-', sujūkti, -junkū, -jukaū "zmieszać się (o ziarnie i plewach); zmętnieć (o zupie); zepsuć się (o wozie, moście)", przen. "stropić się, okazać zakłopotanie; zapaść na chorobę psychiczną" :: łot. sajukt, -juku, -juku "pomieszać się, zmieszać się, pomylić się (w rachunku), rozpaść się; zwariować". Nomina: jukinys "coś zmieszanego, splątanego; nieporządek", y vanduo "mętna, zmącona woda". jauja 1. "ogrzewana część stodoły; pomieszczenie do suszenia zboża, lnu, chmielu; miejsce do międlenia lnu", 2. "ilość zboża a. lnu mieszcząca się w jednej suszarni", 3. "stodoła do składania zboża, z gumnem do młócenia", 4. "obora dla owiec". War. jdujė, jaugė, też m. jaujas, jaujis, jaujus. Nom. sg. opiera się na formie acc. sg. jaują, która powstała drogą synkopowania praformy *javiją od *jav-ija — nomen loci urobionego od wyrazu javai "zboże". Co do suf. por. akmenija "grunt, gdzie pełno kamieni", kelmija "miejsce pokryte pniakami", krūmija "miejsce pokryte krzakami". W kwestii akutu będącego objawem wzdłużenia zastępczego por. dv eitas z dvejetas, trėitas z trejetas. — N.B. jauja zapożyczone do polszczyzny kresowej przybiera postać jawia. — Drw. j dujininkas "kto pali w jawii i jej dogląda", pajaujės f. pl. "ziarno opadłe pod żerdziami jawi", pajaujis m. "miejsce przy jawii, miejsce koło gumna, klepiska". Cps. jaujakurai m. pl. "duże polana przeznaczone do ogrzania suszarni zboża", war. haplologiczny: jaukurai (por. smaigalis < smaigagalis), jaukurys "kto pali w jawii" (brak tjaujakurys) 182 . — N. m. Jaujakaimis, Pajaujai, n. rz. Jaujupis 3x (znacz. etym. "rzeczka płynąca koło jawii"). jaunas, -a "młody":: łot.jaūns, scs. junū ts. Należy do rodziny wed. yūvan-, acc. sg. yūvanam, gen. sg. yūnah adi. "młody, młodzieńczy", sb. "młodzieniec, młody bohater, młody bóg" < pie. *h2ieu-Hon-, *h2iu-Hen-, *h2iu-Hn-. W pbsł. od słabej osnowy *iūn(*h2iu-Hn-) urobiono regułą vrddhi przymiotnik tematyczny *i-e-un-ó-, > *jaunas. Paralele: jaura (s.w. jūra) oraz dausos, naūjas, sausas. Akut w jaunas można wytłumaczyć wyrównaniem do starszej formy przymiotnej na SZ: *jūnas < *h2iuHn-o-. Od osnowy słabej pie. atematycznego przymiotnika pochodzą też wed. yuvašah "młodzieńczy", sb. "młodzieniec", łac. iuuencus "młody byk, młody człowiek", umbr. iveka, czyt. [iuengaf] "jałówka" oraz germ. *juwungaz "młody" (ags. geong, goc. juggs, niem. jung), < pie. *h2iuHn-kó-. — Drw. jaunasis m. "pan młody", jaunatis, -ies f. "księżyc w nowiu, młodzik" (por. daw. pilnatis f. "pełnia księżyca"), jaunatvė "młodość", jaunėlis, -ė "najmłodszy syn, najmłodsza córka", jaunieji m. pl. "para młoda, państwo młodzi", jaunikaitis m. "młodzieniec, kawaler", SD1 «dorostek», SD «gołowąs, młodzieniaszek, młodzieniec, młokos, wyrostek; pachołek», jaunikaičiu esmi SD «m\odmtię», jaunikis m. "młody mężczyzna; pan młody" (=> vb. denom. jaunikauti "żyć w stanie wolnym", SD «młodzieńskie y płocho się sprawuię»), jauniklis m. "młodzik; młode zwierzę (jagnię, jałówka)", jaunimas "osoby młode, młodzież; zebranie młodzieży", SD «młodź», jaunintelis "bardzo młody", SD «młodziuchny» (neosuf. -intelis), jaunystė "młode lata, młodość", nuog jaunystės SD «od młodości »Jauniškė gw. "młodość; młodzi cż" Jaunitelys DP "młodziuchny" (neosuf. -ytelis), jaunyvas "wyglądający młodo", jaunuolis m. "młodzieniec, chłopak", jaunuomenė "młodzież", pajaunys "drużba, młodzieniec
182
N i e j a s n e jest znaczenie złożenia jauj-upis
"rzeczka pogłębiona, w y k o p a n a
231 towarzyszący panu młodemu do ślubu". Cps. jaunamartė "młoda żona (po przyjechaniu do domu męża), młoda mężatka, młoda synowa" (por. marti), jaunavedys, -ė "pan młody, panna młoda", => jaunavedžiai m. pl. "państwo młodzi, nowożeńcy". jausti, jaučiu, jaučiau 1. "czuć, odczuwać, wyczuwać", 2. "przeczuwać, przewidywać, wiedzieć z góry, orientować się" (Gal jauti, kur čia gyvena tas žmogelis? "Może wiesz, gdzie tu mieszka ten człowiek?"), 3. "nie spać, być czujnym, czuwać" (Miegok gerai, o aš jausiu už tave "Spij smacznie, a ja będę czuwał za ciebie"), 4. "żywić, karmić, zaopatrywać w co", SD jaučiu «czuię» (syn. girdžiu, nemiegmi, jutu), «czuię co zmysłami» (syn. matau), cps. atjausti "pożałować, okazać żal", nujaūsti "przeczuć, np. nieszczęście",pajausti "pocieszyć; nakarmić", užjausti "współczuć, wyrażać współczucie". Refl. jaustis, jaučiuos, jaučiaūs "czuć się" (Jis jaūčias nekaltas "Czuje się niewinny"), jaučiuosi SD «poczuwam się, mam się na pieczy» (jaučiuosi tami kaltas SD «znam się do czego, uznawam co»), nesijaūsti "nie zdawać sobie sprawy", nesijaučiu SD «martwieię, nie czuię się» (syn. apmirštu, pastimpu), prisijaučiųs SD «czuiący się w czym, conscius». — Czas. ąuasiprymarny, którego pdg. zbudowano wokół prs. jaučiu, pierwotnie iteratywnego, inf. *jautyti. Tak samo w jęz. łotewskim, por. jaust, jdušu, jautu "przeczuwać, wyczuwać" (jaūtat iter. "pytać"). — Odpowiednik psł. *jutiti, *ot-jut-iti: strus. očutiti, cs. oštutiti "czuć, odczuć, spostrzec", refl. oštutiti są "oprzytomnieć", stpol. ocueič "obudzić, przywrócić przytomność", ocucić sią "zbudzić się, ocknąć się, odzyskać przytomność", ros. očutitbsja "znaleźć się gdzie", ukr. očutytysja "ocknąć się". Stosunek jaučiu, jaūsti wobec psł. *jutiti znajduje takie paralele, jak baudžiu, bausti:: słow. buditr, gaubiū, gaūbti :: słow. gubiti. — Drw. jautimas SD «czujność, czułość» i «jaw, vigilia» (syn. nemiegojimas), jautrūs "czuły, delikatny, wrażliwy" (łot. jautrs "wesoły; czujny - o psie, lekki - o śnie"), pajautimas a. pajauta SD «czucie». Vb. denom. jdutotis, -juos, -jaus "rozpytywać się, dowiadywać się". — Neopwk. jaus-: jauslūs "uczuciowy, czuły", jausmas "uczucie, poczucie (językowe); zmysł" (=> jausmingas "wrażliwy, uczuciowy; bolący", sujaūsminti "uczulić na co, pobudzić"). jauti, jaunu a. jauju, joviau 1. "przewracać, rozrzucać, mieszać wszystko, składać byle jak", 2. "przyrządzać jadło dla świń" (war .jauti). Odpowiednik łot. jaut 'd. jaut, prs. jaunu a. jauju, prt .javu a. javu "mieszać, rozczyniać ciasto, mieszając mąkę z wodą lub mlekiem". Do pie. *ieuH- "łączyć jedno z drugim, mocować", por. wed. yiivdti "przytrzymuje, łączy". Są synonimiczne neopwk. na -t-: jaučiu, jaučiau, jaūsti "ryć, przewracać", i na -s-: jausiū, jausiaū, jaūsti ts. Zob. też jaugti, jaukti. — Drw. jautis (zob.). Formy antewokaliczne: łot. javs m. "mieszanina mąki i wody jako pokarm dla świń", piėjavs a. piėjava "omasta do chleba", javums "mieszanina". — WSO jov- < *iau-: joviau (prt.), drw.jčvalas (zob.), jovinti "przewracać, wprowadzać nieporządek", jovytis "szaleć, dokazywać - o dzieciach" (znacz. etym. "rozprzęgać się"). jautis, -čio 1. "byk, byk rozpłodowy", 2. "kastrowany samiec, wół, wół roboczy". War. jaučias, -čio, np. SD: «woł», didis jaučias SD «czaban» ["wielki wół", S Ł X V I | , medinis jaučias «bawoł» (syn. stumbras), jaučio bliūvis «beczenie, bek», mušu keltuvas, jaučius «biję rzeź». Formacja z suf. -io- od ptc. prt. pass. *jau-tas "wwiązany, wprzęgnięty", < pie. *ieuH- "łączyć". Znacz. etym. "zwierzę sprzężajne, wprzęgane do
232 jarzma"183. — Drw. jaučiokas "młody byczek", jaučius a. jaučius "pasterz wołów, wołopas", jautena "wołowa skóra", jautiena "wołowina", SD «wołowe miąso» (por. karviena), jautinas di. jautinas "wielki w 6Y\ j autinis m. "kto zarzyna woły". Cps .jaučiaorė "orka wołami", jaučiapilvis m. "ktoś żarłoczny" (dosł. "kto ma brzuch jak u wołu"), jaučveda a. jautveda "powróz do wodzenia wołu", jautaganys "pasterz wołów", jautakaktis, -ė "zuchwalec, bezwstydnik",^^/:/.? m. 1. "ktoś o brzydkich, złych oczach" (dosł. "o wolich oczach"), 2. "grzyb Lactarius volemus" (war. jaučiakis), jautkarvė "krowa, która nie daje mleka i nie wydaje potomstwa; krowa o wyglądzie wołu" (dosł. "wołokrowa", por. vištgaidis). — N. m. Jdučakiai, Jaučiapievis, Jaučiavariai, Jautakiai (=> Jdutakiškiai 2x), Jautmalkiai. N. rz. Jaučbalys (n. bagna Jaučbalė), Jaučimušis, Jautkaklis, Jautupis. Vb. denom. jautinėti 1. "skupywać woły", 2. "szukać byka dla krowy". — SZ-C *iu-: łot. jutis f. pl. "miejsce, gdzie drogi sią rozchodzą, rozwidlenie dróg, rozstaj" (būt cela jūtls "szykować sią do wyjazdu", gada jūtis adv. "pod koniec roku"), jūtis f. pl. "przeguby, stawy" (co do budowy por. wed. yūti- f. "połączenie, powiązanie", yūthd- m. "gromada, stado"), jūtavas f. pl. "krzyż, cząść krągosłupa w okolicach miednicy". javai 4 p.a. m. pl. "zboże", vasariniai javai "zboże jare", žieminiai javai "zboże ozime", javas "roślina uprawna"184. Pie. *Hieuo-, por. wed. yavah "zboże" a. "ziarno; jączmień", aw. yauua- "zboże", gr. (eiai f. pl. "chwast zbożowy, stokłosa" (< *Hieu-iah2-, obok tego z suf. -uo-: (|)i>cri-(oo(; hom. "życiodajny - zwykle o wodzie"), het. eua- n. "płód rolny". — Drw. apjavės f. pl. "sprzątanie zboża; dożynki", javidė "pomieszczenie do przechowywania zboża", javiena "rżysko, ściernisko po zebranym zbożu", javinis "zbożowy", cps. javapjūtė "żniwa". jėga 4 p.a. "siła, moc; rozum, rozsądek" (war. jiega). Zamiast *jėga, -os 1 p.a. Por. łot. jęga "siła fizyczna, rozum, rozsądek", nejęga "głupota, brak rozsądku", c. "głupiec, prostak, niedołąga". Lit.-łot. *iega- < ie. *iegya < pie. *ieh,gy-eh2-. Por. gr. rjprj m.in. "siła, krzepkość młodości, wiek młodzieńczy", dor. r\fia ts. < pgr. *iegya (wypadek ekskluzywnego paralelizmu bałtycko-greckiego). Brak intonacji w rzeczowniku może sią tłumaczyć wyrównaniem do vb. denom. jėgti (zob. niżej). — Drw. nominalne: jėgainė "siłownia" (neol.), jėgingas "silny, krzepki; pojątny, rozumny". Vb. denom. jėgti, jėgiū, jėgiaū "mieć siłą, podołać, być w stanie; umieć", war. jiegti ts.; nujėgti "zdołać; pojąć, umieć" (=> nūojėga 1. "rozum, inteligencja, bystrość umysłu, przemyślność, spryt", SD1 dowcip, rozum», 2. "przytomność, świadomość", 3. "siła, moc"; war. żm. nūjėga), {jėgti a. pajėgti "mieć siły, być w stanie, zdołać" (==> pajėga, -os "siła, moc", pajėgūs "mocny, zdolny", nepajėgėlis "bezsilny"). jei spójnik warunkowy "jeśli, jeżeli": Jei tik galėsiu, ateisiu "Jeżeli tylko bądą mógł, przyjdą". Wzmocnione jėi-gu: Jeigu nežinai, tai ir nekalbėk "Jeśli nie wiesz, to nie mów". War. w DP: jaigi «jesliże», jaig «jesliż», jėigi «jesliże» (por. -gi w negi). Różni
183
Por. Dirba
kaip juodas
wyprzęgają". Paralele: łot. jugs jūgums
jautis,
iš jungo
"zaprzęg, sprzężaj" — do vb. jūgt, jūdzu
"zwierzę p o c i ą g o w e " , łac. iūmentum Por. Pupa ne javas,
"Pracuje j a k czarny wół, którego z j a r z m a nie
"sprzęgać w jarzmie", lit. jungti
n. "Spanntier", stłac. iouxmenta
"zaprzęgać, wprzęgać", gr. Ceiryvu|j.i, i(\)yr\v, 184
neiškinkiamas
1. "jarzmo", 2. "zaprzęg, sprzężaj, sprzężone w j a r z m i e zwierzęta pociągowe",
ožka ne gyvolis,
ts. Dalej por. wed. niyut-
n. pl. z *ioug-s-mentom, pwk. *Hieug-
łac. iungo, -ere ts.
merga
ne žmogus,
zwierzę, d z i e w c z y n a nie człowiek, synowa nie rodzina".
marti ne šeimyna
"Bób to nie zboże, koza nie
233 sią od łot. ja "jeśli". Może stać w związku z pdg. pie. zaimka względnego *Hiió- "który", zob. jis. —jėib spójnik warunkowy "jeśliby, gdyby" — z apokopowania złożenia *jei-ba (por. arba, juoba). Np. Jėib aš būčiau žinojus, būčiau niekaip nėjus "Gdybym był wiedział, wcale bym (tam) nie poszedł". jeknos f. pl. "wątroba" (SD1 (ieknas), gw. ėknos). War. jaknos 1. "gruczoł", 2. "wątroba". Odpowiednik łot. aknas, gw. jąknas, aknes, aknis "wątroba"185, stpr. *iagno, pis. (lagno) EV "Leber". Tematyzacja przez -a- osnowy casus obi. na -n- z pdg. heteroklitycznego neutrum pie. *Hieku-r, gen. sg. *Hiekll-n-es, loc. sg. *Hiokl'-en-0. Czy tą osnową było *Hiek11- (pb. *iekn-a-), czy raczej *Hioku- (pb. *iakn-a-), jest trudno rozstrzygnąć, ponieważ w jęz. litewskim w pozycji po j- zachodzi neutralizacja różnicy e w a. Por. sti. yakrt, yaknah, aw. yakard, łac. iecur, iecinoris, gr. T)Trap, f i r c a T o ę . — Śladem po stopniu zanikowym typu sampras. *Hiku- jest, jak się zdaje, drw. pbsł. *ikr-a/a-, zob. ikrai. — Drw. jakninis "wątrobowy, z wątroby (np. kiełbasa)", jeknelės f. pl. SD1 «wątrobka, wątrobeczka», jėkninis a. jekninis "wątrobowy", SD «wątrobny». Vb. denom. jaknóti "chciwie, łapczywie jeść". jentė b.z.a., gen. sg. jenters daw. "bratowa", też "żona brata mężowego", wsch.-lit. intė SD «bratowa, fratria, uxor fratris» — ze zmiany *jintė < plit. * j e n t ė . Z j ę z . łotewskiego por. (1) ietere "bratowa", drw. od tematu *ien-ter-, (2) zdrob. iėtaįa ts., którego struktura jest uwarunkowana skrótem hipokorystycznym ieter- > iet-. Wymienione wyrazy są pamiątkami po rzeczowniku pie. *Hienh2- :: *Hinh2- "bratowa", por. wed. ydtar-, gr. eivarepsę = [ena-ter-j pl. "bratowe, żony braci mężowych", łac. ianilrices "żony braci" (od *ienater). W bałtyckim sufiks pojawia się w SP -ter-, zaś w słowiańskim w SZ -tr- i z rozszerzeniem -ū-: scs. jątry, jątrūve f. "r] auwucfjoę, szwagierka", rcs. jatry, gen.jatrūve, ros.jatrovb "szwagierka", sch. g\N.jetfva ts., stpol. jątrew, gen. jątrwie "żona brata, bratowa" (zdrob. jątrewka). jėras "jagnię" :: łot. jęrs ts., drw. stpr. eristian EV "Lam". Forma wskazuje na związek z pie. *(H)ier- / *(H)iór-, rzeczownikiem pierwiastkowym o znaczeniu "okres roczny, wiosna". Por. z jednej strony gr. copa, joń. topr) f. "pora roku; rok; pora dnia; odpowiednia pora; czas rozkwitu" < *iór-a (późne cópoę m. "rok"), z drugiej strony stwn. jar n., niem. Jahr "rok" < *ier-o- (niem. heuer "tegoroczny" < stwn. hiuru < *hiu jaru). Dla jėras można postulować znacz. etym. "zwierzę urodzone wczesną wiosną" (w porze siania zbóż jarych) albo "zwierzę, które przeżyło rok, roczniak". W podobnt sposób ustaliło się strus .jarka w znaczeniu "jagnię" (ros. jarina "skóra z jagnięcia", sch. jcirina ts.) obok takich form, jak strus. jaru "wiosenny, letni", rcs .jara "wiosna", b g. jard ts. (z pie. *ier-a lub *ior-a, neutralizacja barw po i), ros. jarb f. "zboże jare", jarovčj xleb "tegoroczne zboże", ukr. jarb f. "wiosna; zboże jare" (zob. lit. jore), czes. jaro n. "wiosna", pol. daw. jar, jarz "wiosna; siew wiosenny", jary "jednoroczny, siany na wiosnę", jarka "jara pszenica", jarzyna stpol. "zboże jare", pol. "warzywa (siane na wiosnę)". Refleks lit.-łot. stopnia o brzmiałby *juor-. Jęz. litewski ma w stopniu e trzy warianty ze zmienionym nagłosem: 1. ėras "jagnię" (=> ėraitis ts., z aferezą samogłoski: raitis ts.), 2. geras "jagnię", m.in. SD, zdrob. gėrėlis (por. gėlas ob. jėlas), 3. vėras (por.
185
W kwestii aferezy j- por. almu žna < jałmużna (zapoż. z pol. jałmużna), ćgere "myśliwy" < j ė gėrė (zapoż. z niem. Jčiger), ėras < jėras "jagnię". — Nie jest jasne, w jakim stosunku do nazwy "wątroby" pozostaje wyraz jeknos i jaknos "ziarno gorszego gatunku, poślad; rzeczy przebrane, odrzucone".
234 zmianą j- > v- w gw. viėšmas). jergutalis interi.: O jergutalis! "O Bożz\", jerguteliau, jergutėliau a. jergutėliau (b.z.a .), jergutalyčiau — przekształcenia wyrazu *jergutas, będącego zapożyczeniem zwrotu niem. Herr Gott! War. jergau, jergumano (*jergu mano, dosł. "Panie Boże mój"). jerubė "ptak łowny jarząbek, Tetrao bonasia", SD «jarząbek, attagen, attagena». Duże wahania formy w gwarach, por. ierubė, jerūbė, jarubė, jėrublė, jerumbė, jerbė, jėrbė, ir&e*. Odpowiedniki łot. irbe, gw. y/r&e, virba, ierube. Por. odpowiednią nazwą psł. *erębu "jarząbek": sch. gw. jarėb ob. oreb, błr. gw. órab, stpol. jarząb, czes. (ta sama podstawa ukazuje się w nazwie drzewa "jarzębiny, Sorbus"). Etymologia nieustalona. Może od przymiotnika określającego barwą upierzenia tego ptaka. Por. pol. daw. jarząbaty "barwy ciemno nakrapianej", też o futrze rysia, o piegowatej twarzy. jėzuitas "jezuita" — zapoż. z pol .jezuita. Hiat u. i został usunięty w formach gw. jėzujitas ob. jėzuvytas. Niejasna jest sekwencja -av- w war. gw. jezavitas (=> n. m. Jezavitiškės). jis, f. ji — zaimek 3 os. "on, ona" (war. gw. ija "ji"). Z pochodzenia jest to zaimek względny "który", <= pie. *Hió-, f. *Hieh2-, por. wed. yah, ya, yat "który", aw. ya"kto", gr. oę, r\, o "który", scs. i-že, f.ja-že "który". Formy emfatyczne: j is - ai "or\", j i-nai "ona", gw. ji-ji "ona", jy-ji ts. — Neoosn. jij-: jijiškas, -a "taki jak jego, jak jej". jódyti, jódau, jodžiau "dać, pozwolić komu jeździć wierzchem, jeździć konno" — formacja kauzatywna urobiona od prs. intr. *jóda "jedzie wierzchem" (zob. jóti), a ściśle biorąc od neopk .jod-. Wskutek zaniku prs. *jóda historycznie uzasadniona analiza jód-yti podlega synchronicznej metanalizie na jó-dyti (odniesienie do prymarnego inf. jóti). W SD jodau unt ko «jadę, ieżdżę na koniu» stoi obok joju «jadę na koniu»186. Cps. apjódyti a. isjódyti "ujeździć konia, wprawić go do chodzenia pod wierzch lub w zaprzęgu", SD (apiadau) «obieżdżam», uzjódyti "najeżdżać". — Dalsze drw. od neoosn. jod-: 1. jodinėti iter. "jeździć wierzchem", įjodinėti tr. "wprawić konia do chodzenia pod wierzch, do wożenia jeźdźca", nujodinėti "zgonić konia, zmęczyć szybkim biegiem" (=> jodinėj-imas "jazda konna"), sujodinėti "pojechać i wrócić konno". 2. jodinti ob. jodinti, jodinti caus. a. cur. "dać, pozwolić jechać wierzchem" itp., por. zdania: Jis pats jodė ir vaikus jodino a. jodino "On sam jeździł wierzchem i pozwalał dzieciom wozić się na koniu", atjódinti: Aš atjódinau vyrus ir grįžtu su arkliais "Odprowadziłem mężczyzn na koniach i (teraz) wracam z końmi". Atjódinau bulves, nes nešte nebūčio atnešąs "Przywiozłem kartofle na koniu, bo sam nie zdołałbym ich przynieść". Išjčdink mus par upl "Przewieź nas konno przez rzekę". 3. j odininkas "koń pod wierzch, do jażdy" — drw. na -ininkas, wzorowany na wyrazie eidininkas "koń stępak", który zinterpretowano — wbrew etymologii — j a k o eid-ininkas (zob. s.v.). 4. išjoda "kobieta zużyta przez mężczyzn" (zob. wyżej išjodyti). 5. jóda a. pajoda c. "kto bez celu jeździ konno; pędziwiatr, obibok, swawolnik, figlarz" (por. pasijódyti "poswawolić sobie, przez pewien czas podokazywać, poszaleć"). — Neoosn. jody-: apjodytojas, SD (apiaditoias) «obieżdżacz» (brak w LKŽ), tj. "ten, kto ujeżdża konie" (por. vaikytojas <= vaiky-), jody kia "miejsce do ujeżdżania koni", też o człowieku w znacz, jóda (zob. wyżej). — Neoosn. jodz- (<= prt. jodžiau): jodžioti a. jodžioti iter. "jechać, jeździć konno", išjodžioti "ujechać, np. kilometr".
186
Obok tego: «jadę na wozie»: važiuoju, «jadą w łodzi»: vežuosi eldijų, iriuosi, persikeliu per vundenį
235
jog spójnik "że, iż": Girdėjau, jog sveikas esąs "Słyszałem, że zdrów jesteś". W stlit. też dwuzgłoskowe jógei DP. Zapewne drw. od zaimka względnego pie. *io- (zob. jis). Następujący po j- segment *ag- pozostaje niejasny. jóks, f. jokia "żaden, nikt", por. Ten jokių žmonių nėra "Tam nie ma żadnych ludzi". Bė jókio pasigailėjimo "Bez żadnej litości". Jókiu būdu "W żadnym razie, w żadnym wypadku". Nėra jokios abejonės "Nie ma żadnej wątpliwości". Z *iakia- <= *ia-kaod pie. *(H)ieh r . Odpowiada scs. jaku "jaki, qualis" (temat na -o-). Znaczenie litewskie wywodzi się z formacji zaprzeczonej *nijóks lub *nejóks "nijaki". Por. zaimek względny pie. *(H)io-, *(H)ie-, scs. iže, jaže, ježe "który", wed. yah, ya, yad ts. Zob. kóks, tóks. jómarkas daw. gw. "jarmark, wielki targ odbywający się regularnie w określonym czasie" < *jormarkas. Z dysymilatywnym zanikiem pierwszego r zapożyczone z pol .jarmark (por. pikrūs z *prikrus pol. przykry)187. Akutowane o też w transpozycjach jovaras, popiežius, stórasta. — W DP pojawia się postać jarmarkas: Prekijas po jarmarkus važinėja "Kupiec jeździ po jarmarkach". — Drw. atjomarkis m. "dzień lub tydzień następujący po jarmarku" (por. atmugis, atvelykis), jómarkininkas "bywalec jarmarków", jómarkinis "jarmarczny". Vb. denom. jomarkduti "być na jarmarku (w innej miejscowości)". Joninės, Joninės f. pl. "dzień św. Jana (24.VI), uroczystość ludowa obchodzona w wigilię tego dnia" — od imienia Jónas "Jan". — Drw. joninis, joninis, -ė "wczesny, dojrzewający około św. Jana", por. joniniai rugiai m. pl. "żyto świętojańskie", joninės bulvės f. pl. "odmiana wczesnych kartofli". Cps. joninžolė, joninžolė "dziurawiec, Hypericum" ob. jonažolė, jonžolė (zob. žolė), jonvabalis m. "robaczek świętojański, świetlik, Lampyris". jorė 1. "zboże jare, zasiew wiosenny"188, np. Pažaliavo kaip jorė "Pozieleniało jak zboże jare". Kaip jorė žaliuoj "Zieleni się jak «jorė»", 2. "zieleń, zieloność wiosenna" Uorė yra žalesa pavasarį), 3. "śniedź, zielona rdza na przedmiotach z miedzi, bronzu, mosiądzu", 4. "zielona farba" — zapoż. z ros. jarb f. 1. "zboże jare, siane na wiosnę a zbierane jesienią", 2. jarb mėdjanistyja "grynszpan, octan miedzi, używany jako farba". — W pewnej dajnie ukazuje się oboczna forma m.joras b.z.a. "zboże jare". — Drw. jorinis "wczesny (o odmianie kartofli)", jorsvas, -a "zielonawy" (Dowkont, por. suf. w žalsvas). Vb. denom. jorti, jorsta, jóro "zaczynać się zielenić", joriiioti "zielenieć" (Tas [medis] dygsta, auga, joriuoja, žydi ir nera brandį "To drzewo wschodzi, rośnie, zieleni się, kwitnie i przynosi plon u ),joruoti "zazieleniać się" (Žolė, medis jorūo pavasarį t.y. žaliūo "Trawa, drzewo zieleni się wiosną"). — N. rz. Jór-upe, war. synkopowany Jórpe (por. Jūrpis ob. Jūrupis). jóti, jóju, jójau "jechać konno" :: łot .jat, jaju. Cps. apjoju SD «osadnić konia», išjoti "wyjechać konno, wyprowadzić konia" (por. łot. izjdt ts., "jechać konno przez dłuższy czas", izjat meitu "przespać się z dziewczyną"), nujóti "pojechać konno, uprowadzić, ukraść konia", refl. nusijoju SD «osadnić się». Drw. jótas, -a "konny, jadący wierzchem" (=> sb. m .jótas "jeździec na koniu"), užjotojas SD «naiezdnik» ["najeźdźca,
187 Por. łot. jejmaks "Jahrmarkt" z *jarmarks (zapoż. pol. jarmark), w lit. rūdas, łot. ruds < *rudras (zob. s.v.).
gdzie zanikło drugie z dwu r. P o d o b n i e
188 Nie w y m i e n i a tego znaczenia LKŽ IV 357, choć wynika ono z c y t o w a n y c h zdań. Słownik ten sugeruje rodzimość wyrazu jare (brak kwalifikatora sl. "słowiańskie"), co nie jest prawdą. Zob. niżej.
236 napastnik"], por. prastotojas. — Pbsł. *ia- < pie. *h1ieh2- "ruszać w drogę, jechać", por. wed. yūti "jedzie" (aor. ayasam "pojechałem"), stir. ath "bród, przejście" (*ieh2-to-), łac. ianus m. "osłonięte przejście, sień", ianua f. "dostęp, wejście, brama, drzwi". Pie. *h,ieh2przedstawia sobą neopierwiastek, który wyabstrahowano z iteratywu o suf. -eh2~: *h,i-eh2"chodzić, wędrować" (paralele s.v. róti). Por. pwk. prymarny ^ e i - "iść" s.v. eiti. — W słowiańskim jest prs. jadą "jadę, wiozę się" < *ia-de- < ^ i e h ^ e - , oparte o tenże neopwk. *h,ieh2- i z sufiksem jak w czas. idą "idę". Odpowiednik lit. stanowi tutaj forma jóda-mas "jadący wierzchem". Historycznie biorąc, jest to ptc. prs. pass. na -ma-, utworzone od zanikłego prs. *jóda "jedzie wierzchem". Znacz. etym. formy jodamas to "taki, który się wiezie a. który jest wieziony na wierzchu konia". Analiza synchroniczna: jó-damas. O neoosn. jod- zob. s.v. jódyti. — Praesens scs. jadą należało kiedyś do inf. *jati (= lit. jóti, por. stpol. jać, prt. jał, prs .jadzie). Później dotworzono do niego supletywny inf. jaxati, ukr. jixaty < *exa- < *oi-sapie. *h,oi- (SO do *h,ei- "iść"). Budową przypomina on lit. intensiva na SO i z suf. *-sa- (np. klaksóti "leżeć nieruchomo, będąc zesztywniałym" do klek-, klenkū, klėkti "zsiadać się, krzepnąć"). — Neopwk. joj- (<= jóju): jojenti "dosiąść młodego konia i trochę nim pojeździć", jojėti "koniem nieco pojechać", pajojėti "podjechać nieco (kawałek) konno", nomina: joja a. jója "grupa konnych jeźdźców", jojėjas a. jojikas "jeździec", jojykla "ujeżdżalnia koni" (neosuf. -ykla jak w klojykla, liejykla), jojimas a. jójimas "jazda, jazda konna", atjójimas DP "przyjazd, przyj achanie", įjojimas DP "wjachanie". :— Neoosn. jot- (<= jotas): jote "kawaleria" (Dowkont), n. rz. Jotija, Jotijaitė, Jotulė, Jot-upis. jovalas 3 p.a. 1. "pokarm dla świń, zwł. gęsty" (łot. javais ts.), 2. przen. "mieszanina, gmatwanina, nieład, nieporządek, bałagan" — drw. od neopwk. jov-, jak w formie prt. joviau do jauti m.in. "przyrządzać żarcie dla świń". Paralela łot. jav-: javums "zarobione ciasto", javeklis "ciasto". Co do suf. -ala- por. ėdalas, lesalas. — Drw.jovalyti, -iju, -ijau "szykować pokarm dla świń; przewracać, mieszać", jovalynė "miejsce na nieczystości; nieporządek, bałagan". jovaras 3 p.a. "jawor, Populus nigra" — zapoż. z pol. jawor, błr. javar. War. jovaras (por. akut w jómarkas),jėvaras, jiėvaras, jievarys. — Drw. jov arini s "jaworowy", cps. jovarklevis m. "drzewo Acer pseudoplatanus" (por. klevas). juk ptk. "przecież, wszak": Juk pats žinai "Przecież sam wiesz". War. jukag, jukig, DP jukaig "wszak". Niejasne. juka 2, 4 p.a. 1. "zupa przyrządzona z krwi ptasiej (kaczej, gęsiej) lub zwierzęcej (owczej, wieprzowej), czasem z dodatkiem suszonych owoców", 2. "krew zwierzęca", 3. "wszelka zupa, polewka", 4. "sos" — zapoż. z pol .jucha "krew zwierzęca, posoka; zupa z krwi bydlęcej" (zob. jūšė). — Drw. jukelė SD1 «juszka». — juka juoda SD «podlewa czarna, ius nigrum» ["szary sos", SŁXVI],juka tiršta SD «galareta». Vb. denom. jūkyti, -iju, -ijau "o pokarmie: zaprawić krwią (gęsią)"189. jūkšė "świnia", jukša "prosię", jūkšius ts. — od wykrzyknika jukš, używanego przy pędzeniu świń. — Drw.jūkšinti "kierować do kogoś wykrzyknik «jukś», odstręczać kogoś; nazywać kogoś świnią".
189
Marti jiikija strovą, t.y. kraujus žąsies uždeda ( strovą.
237 jūmprava daw. "dziewica, panna" (war.jūmprova) — zapoż. z niem. Jungfrau. Por. zapoż. stpr. iumprawan ob. jungprawan, jungkfrawen obi. sg. "dziewica". jungas 1. "jarzmo, drewniany zaprząg zakładany na kark lub rogi i czoło wołów", 2. "zaprząg złożony z dwóch wołów ornych", 3. "(w cepach) rzemień łączący bijak z cepiskiem", 4. "sklepienie w budowli". SD «cug190; jarzmo; sklep». Odpowiednik łot. jūgs "jarzmo" (por. też pajūgs "uprząż końska, zaprzęg konny"). Jest to drw. postwerbalny do czas. jungti Jungiu (zob.). Wyparł on odziedziczoną nazwę "jarzma", tj. plit. *iugas <= pb. *iugan n. Por. pie. *Hiug-ó-m n. "jarzmo", wed. yugam, łac. iugum, gr. (iryov, het. jugan, goc. juk, scs. igo (z *jTgo < * j u g Q ) , ros. igo, czes. j ho, pol. gw. igo (por. też n. m. Igołomia k. Krakowa, od n. osoby *Igo-łom "ten, kto łamie [stpol. łomi] jarzma"). jungti, jungiu, jungiau "łączyć, sprzęgać (w jarzmie), nakładać jarzmo (wołom)191, sprzęgać (konie), wiązać, jednoczyć", sujungti "złączyć, sprząc", sujungiu SD «sklepię; sprzęgam bydło [syn. sukinkiu]; złączam co [syn. suneriu, suglaudziu]», sujungtas SD «sklepiony; złączony», po dešinei sujungtas arklys, parunkis «naręczny koń» ["koń przyłączony po prawej stronie dyszla"] (por. parankis). Odpowiednik łot. jūgt, jūdzu, jūdzu "zaprzęgać" (Ka jūgsi, ta brauksi "Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz", dosł. "Jak zaprzęgniesz, tak pojedziesz"). Pdg. oparty o neopwk. jung-, wyabstrahowany z prs. infig. *jungu do *jugau, *jugti. Por. SE s.v. jaūgti (pie. *Hieug-). Neopwk. jungma odpowiednik w łac. iung-, co wyabstrahowano z formy 3 pl. prs. iungunt (por. inf. iungere, pf. iūnxi, adi. vb. iunctum, abstr. iūnctio). — Drw. jungas (zob.), jungtūvas "dyszel; wiązanie w cepach", jungtuvės a. jungtuvės f. pl. "zawarcie małżeństwa, małżeństwo", jungūtis m. "drewniane wzmocnienie dzierżaka cepów". jūnkti, jūnkstu, jūnkau "przywykać, przyzwyczajać się, przyuczać się". Por. łot. jūkt, -stu, -ku ts. Cps. nujūnkti "odwyknąć, odzwyczaić się, zostać odstawionym od piersi (o niemowlęciu)", pajūnkti DP "nałożyć się, przywyknąć", prijunkti "przywyknąć, oswoić się, przyzwyczaić się", sujūnkti "oswoić się nawzajem (o ludziach i zwierzętach)". Nomina: jūnklė "przynęta na rybę",junkles f. pl. SD «nęta» ["to, czym nęcą, wabią"], por. niżej junkyklė, jaukas', pajunkimas, DP pajunkimas "zwyczaj, obyczaj, nałóg". — Caus. junkyti, prs. -jiinkia, później -jūnko "uczyć czego, wprawiać w czym; odstawiać od piersi", dawniej też "nęcić, wabić" (junkiu SD1 «nęcę»), cps. atjunkyti a. nujunkyti "odzwyczaić od ssania (dziecko, prosię, cielę)", atjunkiu SD «odłudzam, odwabiam», nujunkiu SD «oduczam kogo, odkładam kogo» (syn. nugrasau), prijūnkyti "wprawić, przyzwyczaić" (prijunkiu SD1 «wabię», SD «nęcę kogo»), nowsze jūnkinti "przyzwyczajać, wprawiać, uczyć" (jūnkintojas "kto wabi ptaki"). Neoosn. junky-: junkyklė SD «wab» ["przynęta" ], gw. j unky tojas "nauczyciel", war. ze zmianą nk > mk\ jumkytojas. — Leksem o postaci junk- jest neopierwiastkiem, który wyabstrahowano z formy prs. infigowanego *ju-n-ku (prt. *jukau, inf. *jukti). Nagłos w juk- jest wtórny. Z porównawczego punktu widzenia oczekuje się w st. zanikowym *uk-, chodzi bowiem o refleks pie. :!;hjuk-. Wziąwszy pod uwagę to, że pie. SE *h,euk- musiało wydać lit. *jauk-, łatwo wyobrazić sobie rozwój wyrównawczy, prowadzący od alternacji pierwotnej SZ *uk- :: SE *jauk- do alternacji
190
Tj. "zaprząg konny składający się z kilku par koni" (SłXVI). Por. Junk jaučius UungQ> 0 kinkyk ašvienius įkinktus "Łącz woły w jarzmie, a zaprzęgaj konie w uprzęże". Jungia jaučius arti "Zaprzęga woły do orki". 191
238 historycznej *juk-:: *jauk-, gdzie sam wokalizm jest czynnikiem różnicującym alternanty. Skoro *juk- weszło na miejsce *uk-, to pierwotny pdg. słaby można odtworzyć jako *unku, *ukau, *ukti. Por. wed. ucyasi "nawykasz". Alternant *uk- jest potwierdzony również dla słowiańskiego, por. refleks SW *ūk-, słow. vyk- w cs. °vykati < *Qk-a"nawykać", scs. vyknąti "uczyć się" (pol. nawykać, odwykać, przywykać :: wyknąć). Obok tego scs. navycati "uczyć się" (zam. fna-vyć-ati < *ūk-e-). — SO miał pb. postać *iauk-, opartą o wtórny SZ *iuk-. Por. lit. jaukinti caus. "poskramiać, oswajać (zwierzę), by się nie płoszyło; nęcić", łot. jaūcėt, -ėju 1. "oswajać", 2. bibl. "nęcić, wabić" (=$ jaūcėklis "przynęta"), stpr. iaukint "ćwiczyć, wprawiać, iiben". Drw. jaukinys "kochanek", jaukintinis m. 1. "przygarnięte dziecko, wzięte na wychowanie", 2. "kochanek". Starszy jest refleks SO *auk- < pie. ^ o u k - w scs. ućiti caus. "uczyć", znacz. etym. "sprawiać, że ktoś się przyzwyczaja, nawyka". Nomina postvb.: jaukas "przynęta, np. na lisa "Jaukta ts. (zob. wyżej jūnklė), jaukūs "oswojony, swojski; miły, przyjemny, przytulny" :: łot. jauks "oswojony; ładny, cudowny, miły, dobry (człowiek)", nejaukūs "niemiły, dziwnie obcy, straszny". — WSZ *Qk-: scs. °vykati iter. "nawykać, przywykać". Do tego została dostosowana forma pierwotna *vuknQti, stąd vyk- w scs. vyknąti "uczyć się", pol. -wyknąć. j u d J u o adv. "bardziej, tym bardziej", np. Kad paties tėvo nebuvo namie, tai juo reikėjo ziūrgti namų "Kiedy ojca samego nie było w domu, to tym bardziej trzeba było pilnować domu". Kas tau juo jau patinka? "Co ci bardziej (szczególnie) się podoba?" Skostnienie formy instr. sg. jud od zaimka 3 os. jis "on". — juo ... juo lub juo ... juo spójnik "im ... tym", np. Jud daugiau, jud geriau "Im więcej, tym lepiej". Juo veikiaus, juo geriaus "Im prędzej, tym lepiej". juoba, juoba adv. żm. "bardziej, więcej, tym bardziej; zwłaszcza; nieco, trochę", np. Vaikai motyną juoba myl, nego tėvą "Dzieci kochają matkę bardziej niż ojca". Doras gyvenimas juoba kitus moko, nekaip geri žodžiai "Przykład godnego życia bardziej jest dla innych pouczający niż dobre słowa". Tiek pinigų dabar duoti negali, juoba kad yra ir kitų labai opių ir neatidėtinų reikalų "Tyle pieniędzy nie może teraz dać, zwłaszcza że są teraz inne ważne i palące sprawy (wydatki)". Zrost adv. juo (zob.) z ptk. ba (por. arba). juodadarbis, -io "prosty, niewykwalifikowany robotnik" — kalka z ros. ćernorabócij (por. juodas, darbas). juodas, -a "czarny" < *iod-a-. Od tego odchyla się łot. judds "skrzat leśny, zły duch". Brak pwk. fied- wyklucza myśl o apofonii ė => o. Wciąż niejasne. — DrwJuodalis m. "piwo ciemne", juodikis m. "rodzaj grzyba; czernina", juodikiai m. pl. "modra a. czerwona kapusta", j uodylas "farba czarna, czernidło, atrament" (por. balty lai) Juodis m. "czarne zwierzę (wół, pies)". Cps. juodazemis m. "czarnoziem", juodbėris, -ė "ciemnogniady (koń, kobyła), juodmargis, -ė "czarnopstry, biały z czarnymi plamami; łaciaty (wół, krowa)" Juodnugaris, -ė "mający czarny grzbiet", juodsubinis, -ė "mający czarny zadek, np. o bocianie". — N. jez. Juodas 3x, Juodasai 3x, Juodis 5x, Juodaitis, Juodzerys (*Juodž-ežerys). N. rz. Juoda 2x, Juodė 4x, Juodišd, Juodmena, cps. Juodšakd, Juodupė 18x, Juodupis 58x, Jūodziupis. N. m. Jūodasalės (zob. sala). — Vb. denom. juosta "czernieje" (z *juos-sta < *juod-sta), prt .juodo, inf .juosti. Z inf. albo prs. wyabstrahowano neoosn. juos-, stąd juosvas "czarniawy, nie całkiem czarny, ciemny" (por. balsvas) i juozganas "niezupełnie czarny" (*juos-ganas, o zakończeniu zob. s.v. balzganas). Neoosn. juosv-: juosvelė b.z.a. "roślina Nigritella", juosvokas "czarniawy", vb. denom. pajuosvėti "poczernieć (o lnie), pociemnieć (o niebie)".
239 judkas "żart, śmianie się (z żartu), śmiech", łot.juoks "żart". SD juokų azu juokų atduot «od6ydzić», juokų juoku atduomi «odżartować». vieni juokai adv. "nic łatwiejszego". Vb. denom. apjuokti "ośmieszyć", SD apjuokiu «śmieię się z czego, naśmiewam się, szydzę z kogo», refl. judktis "śmiać się, żartować, wyśmiewać się, drwić", SD nusijuokiu «uśmiecham się». Bez dobrej etymologii. — Alternant na SZ juk-: jūkšas "ktoś skłonny do śmiechu", jukūs "skory do śmiechu". Vb. denom. prajukti, -junkū, -jukaū "roześmiać się, wpaść w śmiech", sujūkti ts., caus. prajukdyti "rozśmieszyć kogo", por. łot. sajukinat "rozśmieszyć, np. dziecko". juosta "pas, pas tkany", juosta kepurės SD «binda u czapki». Por. łot. juosta "pas". Analiza: juost-a, drw. postvb. od juostyti "być opasanym, nosić pas" < *juos-styti. Ten czasownik był z kolei denominatywem od zanikłego sb. *juosas "pas", które było odpowiednikiem psł. *jasu (scs. pojasu "pas") i aw. yah ts. — Odziedziczoną formację na -to- może mieć participium lit. juostas "opasany", išjuostas SD «rospasany», od *iós-ta< pie. *Hieh3s-to-, por. aw. yasta- "opasany dokoła ciała", gr. (coaTÓę ts. (z *giósto- < *Hieh3sto-, por. gr. (eiai s.v. javai). — Trudne do oceny jest vb. juosti, juosiu, jūosiau "opasać pasem" (war. juosti), apjuosiu kareivi SD «pasuię kogo na rycerstwo», i šį uosti "rozpasać, zdjąć komu pas", išjuosiu SD «odpasuię co; rospasuię się u kogo [syn. išsijuosiu]», prijūosti "przypasać", =>prijuostė "fartuch" (w jęz. łotewskim z udźwięcznioną spółgłoską wygłosową: apjuózu, -zu "opasuję"). Nomina: juosmud rn. (3 p.a.) "miejsce dokoła tułowia powyżej bioder, pas, talia" (war. juozmud, por. gražinė), cps. kaz.lljuoste (zob. kazilaT). — Stativum brzmi juosėti, juosiu, juosėjau "być przepasanym, nosić pas, pasek". W słowiańskim por. jas- z pbsł. *ios-: scs. pojasati, pojašą. — Czas. gw. jūsėti "być opasanym" został pod względem wokalizmu prawdopodobnie dostosowany do mūvėti "nosić, np. spodnie, rękawiczki, pierścień". jupa 2 p.a. daw. gw. "suknia, szata" — zapoż. z pol. jupa. Por. SD: jupa ilga kunigų «sutanna»,jupa sruoginė, pilna sruogų «barwista, kosmata suknia», jupa viršutinė «ferezya», serdokas, jupa berunkovinė «kabat, kaftan», išsiūta tūlai jupa «wzorzysta szata», jupoj maišelis «kieszeń», išverčiu jupų «nicuię», nuplinka, nusišeria jupa «oblata co». — Drw. baltajupis SD «białą suknią noszący, w bieli», jupelė SD «sukienka». jūra "morze" (Baltijos jūra "Morze Bałtyckie"), też pl. jūros. War. jūrė, jūrės (m.in. w SD, syn. do marios) Jūrios (m.in. u Bretkūną). Odpowiada \oi. jūra a. jūra, stpr. *iuriay, pis. (luriay) EV "morze, Mer", czyt. [ju:rijai] m. pl.; en urminan iūrin "w Morzu Czerwonym". — Drw .jūrininkas "marynarz", jūrinis "morski", cps. jūreivis m. "marynarz", jūrligė "choroba morska", jūrmala "brzeg morski, wybrzeże" (zapoż. z łot. jūrmala), jūrvėjėlis m. "bryza morska". — Łączono z pb. *ur- < pie. *Huh,r-, odpowiadającym łac. ūrinor "zanurzyć się, nurkować", stisl. ūr "mżawka" i przez apofonię sti. var- n. "woda", luw. ua-a-ar ts., stisl. vari m. "płyn, woda" < SE *Hueh,-r-. Przy takim ujęciu pozostaje jednak niezałatwiony problem nagłosowego j-. Wydaje się, że to j- można wytłumaczyć wyrównaniem formy SZ *ūr- do innowacyjnej formy na st. e, mianowicie *iaur- < *Heuhjr-, por. lit.jaura "gleba bielicowa, mokra, ciężka, nieurodzajna; gleba z domieszką gliny" (war. ze zmianą j- > g-: giaurė, por. geras ob. jėras), jaura a. jauras "bagnisko, topielisko" (=> jaurūs "grząski"), drw. atjaurė "rola przy bagnie w cieniu, zwrócona na północ". Chodziłoby tu o formację vrddhi, która w bałtyckim wyparła odziedziczony SE
240 *Hueh1r-192. — N. rz. Jūra, Jūrė, Jūr-upis (war. synkopowany: Jūrpis). N. m. Pajūris 3x, Pajūriškiai. — N. jez. Jaurys, Jauriūkas, n. rz. Jauros upelis, Jdur-upė, Jaurykla. — N. m. Jaurai 2x, Jauros 5x, Jaurinė, cps. Pajaurė 3x. jūs zaimek osobowy 2 pl. "wy" — odpowiada łot. yws, stpr. ious, ioūs oraz aw. yws, yūz-dm, goc.jus < pie. *iuHs. Słow. vy < *uūs ma zmieniony nagłos. Przekształcone jest też wed. yūyam "wy". jūsų zaimek dzierżawczy 2 pl. "wasz" (nieodmienny) — z pochodzenia jest to forma gen. pl. do jūs "wy". W części gwar tworzy się z tego formy odmienne jūsūjis "wasz", jūsūjė "wasza". — W gwarach, które znają formę anaforyczną tavas-is "twój", ukazuje się odpowiednio jūsasis "wasz", jūsoji "wasza". — Drw. dzierżawczy na -išk-: jūsiškis, -io "człowiek wasz, jeden z waszych", SD «waszyniec». Por. mūsiškis "nasz". justi I: sujundū, sujudaū, sujūsti "poruszyć się". — Drw. judėti, judū,judėjau dur. "ruszać się, być w ruchu" (=> judėjimas "poruszanie się, ruch"), DP "gromić", SD judėt «zhukać \iogo»,judu su šauksmu «fukam» (syn. baru, rėkauju unt ko), išjudėti "rozruszać się", DP "złajać, skarać". Caus. judinti "wprawiać w ruch, pobudzać, poruszać co", DP "wzbudzać". Nomina: judesys "ruch, poruszenie", judimas SD «fuk», judrūs "ruchliwy", judus SD «fukliwy», sujudimas "rozruch", SD sujudimas marių «burzenie morza, nawałność» (syn. siautimas), sujudimas širdies «namiętność» (syn. geidulys, sudrumstimas). — WSZ jūd-: łot. judit, -u, -Tju "pędzić (bydło) bez pośpiechu; niepokoić; rozdzielać" (juditajs "rozjemca"), lit. sąjūdis m. "wspólny ruch" <= sujudaū. — SO jaud-: jaudinti caus. "wzruszać, wzburzać, podniecać" :: łot. jaudit "poruszyć, poruszać", z nową formacją na -in- zam. *iaud-I-; išjaudinti "roznamiętnić, podniecić", sujaudinti "rozczulić, wzruszyć, zaniepokoić, zdenerwować". Refl. jaudintis "wzruszać się, rozczulać się, podniecać się, niepokoić się, denerwować się". Do tego ąuasipry marne refl. jaustis, jdudziuosi, jaudziausi "gniewać się, wykłócać się". Nomina na SO: jauda "przynęta" (syn. jaūkas), jaudiklis m. "podnieta, bodziec", jaudrūs "pobudliwy" (=> įaudrinti "pobudzać"). — Pie. *Hieudh- / *Hiudh-, por. SZ wed. yūdhyati "walczy", gr. uofiivr| "walka, bitwa" (*Hiudhsm-), SO wed. yodhayati caus. "każe walczyć", łac. iubeó, stłac. ioubeo "rozkazać, zarządzić, postanowić" < *Hioudh-eie-. jństi II, juntū, pajutau "czuć, poczuć". Odpowiednik łot. just, jūtu, jutu "czuć, odczuwać, doznawać, spostrzegać" (jūtams "odczuwalny, zauważalny"). Innowacyjny czasownik pbsł. *ieut- :: *iut-. Por. SZ w psł. *ot-jut-nQ- > *otjitnQ-: czes. octnout se "dostać się, wpaść, znaleźć się gdzieś", pol. ocknąć sią "obudzić się, odzyskać świadomość" (z *octnąć się), ros. očnūtbsja ts., błr. proćnucca "przyjść do siebie". — Drw. jutėti, jutū, jutėjau stlit. "czuć; nie spać, czuwać" (=> jutėjimas "czujność"), pajutinti DP "wzbudzić". Nomina: jutrūs "czuły, wrażliwy" (jutri širdis "czułe serce"), jutūs "czujny, mający się na baczności", SD «czuyny» (syn. budrus). WSZ jūt-\ łot. izjūta "poczucie, np. języka, humoru", jūtas f. pl. "uczucie, uczucia". — SO jaut- < *įout- (który nie różni się od formy SE jaut- < *įeut-), zob. jaūsti. jūšė "zupa rybna, marna zupa", stpr. iuse EV "zupa na mięsie, Juchę". Drw. od pie. *ius- < *iuHs-, por. sti. yūh n. "polewka, zupa mięsna", łac. iūs, iūris n. "sos, polewka, zupa", drw. gr. Cui-it] "drożdże, zaczyn" < *iūsma- < *iuHs-meh2-. Co do zmiany
192
Por. SE w jaunas, jak też eR w beržas, žentas.
241 *(u)s > lit. (u)š por. apušė, kermušė. — Słowiański pokazuje st. pełny wokalizrnu pierwiastkowego: es.juxa "Cwpóę, polewka", sch. juha "zupa, polewka", pol. jucha "krew zwierzęca; zupa z mięsa, krwi a. ryb; wywar z ziół lub owoców; sos" (zob. zapoż. lit. juka), ros. uxa "zupa rybna", < pbsł. *įausa < *ieuHs-eh2-. Sądzi się, że jūšė ma ten sam pierwiastek, co vb. jauti "mieszać". Problemem pozostaje pochodzenie formantu -s-.
K kabėti, kabu, kabėjau "wisieć, zwisać", SD kabu «wiszę, wisam» (syn. karau), obok kabóti, kabaū, kabojau "wisieć, zwisać" (też o ciężkim, dusznym powietrzu, o mgle) — durativum stanu w stosunku do kib- <= keb- w kėbti (zob. niżej) i kibti (zob. osobno), drw. kabsóti "wisieć, zwisać". — Caus. kabinti caus. "wieszać; czerpać gąszcz, brać kaszę; wygrzebywać, wybierać gnój" (łot. kabinat "wieszać, zaczepiać"), apkabinu SD «obłapiam», azukabinu SD «zawadzam za co». Iter. kabinėti "zawieszać, rozwieszać (upraną bieliznę)", refl. "chwytać się czego, czepiać się, szukać zaczepki". Inchoat. nukabti "zwisnąć, opaść (np. o gałęziach, o wąsach)". — Drw. nominalne: azukaba SD «zawiasa», kabas "haczyk", kabė, kabė "haczyk, haftka", SD «spień u przeczki», kabelka "kto szuka zaczepki", kabėklis m. "bosak, osęka" (war. kabaklis), kabelis m. "haczyk", kabikas "to, co wisi, zwisa; kołek do wieszania; pętelka, wieszak przy ubraniu", kabykla "wieszak", kablelis m. "haczyk; przecinek; żądło" (SD «haczek»), kablys "hak, wieszak; dwuzębne widły do gnoju", SD «hak, kluczka, za którą klamka zapada; osęk» (=> vb. denom. kabliūoti "brać na widły i zrzucać", przen. "chciwie jeść"), kabliukas "haczyk (wędki), szydełko", kabūilos f. pl. gw. "wrota wiszące na łęku" ob. kabūlos ts. (co do ui por. rubuilis), kabūkas ob. kabūklas "rodzaj haka", kabūs "czepki, łatwo się zaczepiający", SD «uwisły», kabūtės f. pl. "cudzysłów", priekaba "przyczepa", priekabė "zaczepka" (=> vb. denom. priekabiauti "szukać zaczepki, czepiać się"). Cps. kabliataškis m. "średnik". — Wariant s-mobile w słowiańskim: serb.-cs. skoba "klamra, zapinka", ros. skoba "klamra, pałąk, podkówka", stpol. skobl, -bla, pol. skobel "żelazne ucho wbite dwoma końcami w futrynę drzwi, wieko skrzyni i służące do zamykania", czes. skoble f. "żelazna klamra w chomącie" — drw. od psł. *skoba, znacz. etym. "coś zgiętego, kabłąk". — SE keb-: kėbti, kembū, kebaū "zaczepiać się", formacja używana zwykle pod formą imiesłowu apkėbąs "oblepiony czym (np. o gałęzi pokrytej licznymi kwiatami lub owocami)". Do pie. *(s)kebh- a. *skabh-. — Nomina na SE: kebelis m. "przeszkoda, ambaras, kłopot", kebeklis m. "hak", keblys "szczudło", przen. "diabeł", keblas a. keblūs "niezgrabny, niezręczny, niedogodny, trudny, kłopotliwy" (=> vb. denom. keblinėti "chodzić z trudem, powoli, niezgrabnie (o starcu, chorym lub dziecku)". Neopwk. kemb-: kembė b.z.a. "drewniany kołek w ścianie, wieszak" (war. gembė). — WSE kėb-: kėblinti "iść z trudem, niezgrabnie, powoli, wlec się", kėbloti "iść rozkraczonym, iść niezdarnie", keblótis "(o dziecku) machać, wywijać nogami, fikać", nomina: kėblys "tyczka, żerdź", kėblos f. pl. "deski przybijane po bokach sań dla ich poszerzenia", kėbulas "skrzynia ładunkowa samochodu". — N. m. Kebliai, Kėbliškiai. kačėrga daw. gw. "pogrzebacz", SD «pogrzebaczka, koczarga» — zapoż. z błr. kocėrga. Co do akutu por. zerkolas <= błr. zerkało. War. kacerga (3 p.a.), kacėrgas, kačėrka, kaciarga. Znacz, przenośne: "czas przed zachodem słońca lub zaraz po
242 wschodzie słońca; człowiek wysokiego wzrostu, dryblas, drągal". — Drw. kačergynas "miejsce przy piecu na narzędzia i miotły", kačėrgos f. pl. "wszystkie przyrządy używane przy paleniu w piecu chlebowym". — N. m. Kačergai, Kačergiai 2x, Kačerginė, Kačėrgiškės, Kačėrgiškis 2x. kad spójnik "kiedy, gdy; że, żeby, bo", wprowadzający rozmaite zdania podrzędne. Wywodzi się z adv. kada (zob.). Por. tad < tada. kada adv. "kiedy?", łot. kad ts. Z uwagi na wsch.-lit. refleks kadū wyprowadza się z praformy *kadan. Zob. też kadangi. Stpr. kadan, kaden, kadden używa się jako spójnik "kiedy, jeśli, o ile". Z inną budową sti. kada adv. "kiedy" < *ka-da, scs. kogda, ros. kogda "kiedy?". — Zwroty i zrosty: kada ne kada "kiedy, niekiedy", kai kada "niekiedy, czasami", niekada "nigdy", skrócone niekad ts. (por. visad, visad < visada). kadagys "jałowiec, Iuniperus communis" — odpowiada łot. kadągs, kadagsm, stpr. kadegis EV "Eynholcz". Bez dobrej etymologii. War. lit. kadugys, kaduogysm. — Drw. kadagynas "zarośla jałowcowe", kadaginė "samogon" (syn. karklinė, krūminė). Cps. kadaguogė "jagoda jałowca", war. kaduguogė (por. uoga). — N. m. Kadagiai, Kadugiai, Kadagynai 3x, Kadagynas 2x, Kadagyne 4x, Kadagiškiai 2x. kadai adv. 1. "kiedy?", np. Kadai tai buvo? "Kiedy to było?", 2. "kiedyś, dawniej, dawno temu", np. Augo miškas čia kadai "Las rósł tu kiedyś", 3. "(już) dawno", np. Mes jau kadai nupjovėm šieną, o jūs tik pradedat "My już dawno skosiliśmy siano, a wy dopiero zaczynacie". Kadai aš laukiu tavą "Długo już czekam na ciebie". War. kadai. — drw. na -ai do kada (zob.). — Pochodne: kadaise "kiedyś, dawniej, dawno temu"195, war. kadais, kadaisčia a. kadaisčia ts. (=> kadaisiniais laikais ts.). Ze skrzyżowania kadaik "kiedy?" < *kadai-gi z kadaisčia powstało kadaikščiai "kiedyś, dawno temu" (war. kadaikštės). kadangi spójnik o znacz, "ponieważ": Vakar buvaū visą laiką namie, kadangi lietūs lijo "Wczoraj byłem cały czas w domu, ponieważ lał deszcz". Zrost przysłówka *kadan i ptk. gi, zob. s.v. kada. kadėti, kada, kadėjo "o kurach: gdakać, zwł. przy składaniu jajka", obok katėti, kata, katėjo ts. Dźwiękonaśladowcze. Por. syn. kagėti. kadūkas, kadukas daw. gw. 1. "padaczka, epilepsja", 2. przen. "diabeł" (Kadukas jizino! "Diabli wiedzą!" Kad tave kadūkai paimtų! "Niech cię diabli!"). SD: 1. «kaduk, morbus comitialis» ["padaczka, epilepsja", SŁXVI], 2. «kaduk, odumarłe dobra, caduca haereditas»I% ["majętność pozostawiona bez testamentu i bez dziedzictwa przechodząca na własność panującego", SŁXVI] — zapoż. z pol. daw. kaduk. kagėnti, -ėna, ėno 1. "o gęsiach: wydawać głos, gęgać", SD (kagiana) «gęga gęś», 2. "o bocianie: wydawać głos, klekotać". — kagėti, kaga, kagėjo 1. "o kurach: gdakać" (syn. kadėti, katėti), 2. "o gęsiach: gęgać". — kagagūoti "o gęsiach: gęgać", SD kagaguoja «gęga gęś». Dźwiękonaśladowcze. kał spójnik czasowy "gdy, jak", np. Kai pabudau, buvo šviesu aplinkui "Gdy się
193
Łot. g w . kaditys jest zapożyczeniem z dn.
194
N i e j a s n e p o z o s t a j e kadagas
195
S e g m e n t -se, p o j a w i a j ą c y się też przy takich przysłówkach, j a k toliese
Kaddik.
"choroba nerwowa, s p o w o d o w a n a przeląknieniem".
"niedaleko", stoi m o ż e w z w i ą z k u z zakończeniem przysłówka dviese 196
a. toliese
"we d w o j e " (zob.).
O tym drugim znaczeniu wyrazu brak jest wzmianki w LKŽ V 46.
"daleko",
netoliese
243
obudziłem, było naokoło jasno". Kai ateisi, pasakysiu "Gdy przyjdziesz, to (ci) powiem". Kai duoda, tai ir imk "Jak dają, to bierz". Odpowiednik stpr. kai używa się jako 1. adv. "jak?", 2. ptk. porównawcza "jak", 3. spójnik zdań względnych "że" i zdań celowych "aby". — kai występuje też w roli partykuły budującej (1) nieokreślone zaimki, por. kai kas "ten i ów", kai katras "któryś z dwu", kai koks a. kai kuris "niektóry" i (2) nieokreślne przysłówki, por. kai kur "gdzieniegdzie". kailiniai m. pl. 3 p.a. "kożuch; skóra zwierzęca" (war. synkopowany: kalniai) — drw. z suf. -inia- od kailis "skóra zwierzęca" (zob.). — Drw. kailinykas SD1 «kuśnierz», kailiniuotas "w kożuchu". Cps. kailinraziai m. pl. "znoszony, zdarty kożuch; wywrócony kożuch" (por. ražas), kailinskrabiai m. pl. "znoszony kożuch" (por. skrebėti). kailis, -io "skóra zwierzęca wraz z włosiem, zazwyczaj owcza; futro", lókio kailis "niedźwiedzie futro, niedźwiedzia skóra". Por. łot. kailis "skóra owcza na kożuch; znoszone futro", katls "łysy, goły, nagi". Trudne. Można by przy założeniu s-mobile przyjąć alternant na SO *(s)kail-C do *(s)kil-C, zob. skelti "szczepać, łupać", intr. skilti, stnord. skilja "oddzielić, odróżnić", pwk. *skelh2- / *sklh2-. Znacz. etym. "to co zdarto, oddzielono od mięsa". Por. przymiotnik łot. katls "nagi, goły, nagusieńki, goluteńki; pozbawiony łuski (o ziarnie), bezlistny (o drzewie), bezśnieżny (o okresie mroźnej pogody)", przen. "bezbronny, nieżonaty, bezdzietny", pliks un kails "goły jak święty turecki, bardzo biedny". Paralele dla SO ai i: dailyti, maila, smailūs. — Drw. kailinis a. kailinis "futrzany, futerkowy; używany do skór (o szydle)", kailius "kuśnierz". Cps. kailiadarys SD «kuśnierz» (por. daryti), kailiadirbys a. kaildirbis m. "garbarz, kożusznik, kuśnierz" (por. dirbti), kailiadirys a. kailiadiris m. "człowiek skórujący zwierzęta" (por. dlrti), kailialupys ts., przen. "zdzierca" (por. lūpti), kdiliamautis a. kailmautis m. "rozwidlona gałąź, widły do suszenia skóry" (por. mauti), kailiaraugis a. kdilraugis m. 1. "garbarz", 2. "garbnik, kwas garbarski" (por. raugti), kailiarūgštis m. "garbnik" (por. rūgti), kailiavilkis m. "widły do suszenia skóry" (por. vilkti). N.B. G w. kdlpešis m. "garbarz" zakłada *kail-pešis (por. pėsti). kaina 1 p.a. "cena", też kaina 4 p.a. ts. :: łot. eiena "oszacowanie, Bewertung". Wraz ze scs. cena "zapłata, okup; wartość, cena", sch. cijėna, stczes. cėna, ros. cend (acc. cėnu), stpol. cana (loc. sg. w cenie, => pol. cena) wywodzi się z pbsł. *kaina "wartość, cena", to zaś z pie. *kyoi-neh2-. Por. gr. T i o i v f | "okup pieniężny za zabójstwo, grzywna, zapłata, kara, zadośćuczynienie, zemsta", aw. kaend- "zadośćuczynienie, kara, zemsta, odwet". Pwk. pie. *kyei-, por. wed. cayate "karze, egzekwuje dług" < pie. *kyei-e-toi, SZ gr. TIVGO "zapłacić, odpokutować za winy, ponieść karę, wywrzeć zemstę na kimś, ukarać kogoś". — Drw. (kainis m. "stawka, taryfa". Vb. denom. įkainoti "wycenić, wyceniać". kaip adv. "jak, w jaki sposób", drw. kaikaip "jakkolwiek", niekaip "nijak". Skrócona postać stlit. kaipo a. kaipo, DP (kaipó) "jako", (kaipag) "jakoż", co było złożeniem kai-po. Por. łot. kat "jak", stpr. kai ts. Objaśnienie dyftongu sporne. Zob. kas "kto, co". — taip "tak", DP (teip) obok (teipó) "tak", (teipag) "także"; taipjaū "także" (por. jau). kaipti, kaipstū, kaipaū "zapadać na zdrowiu, tracić siły, cherlać", nukaTpti "powoli zdychać (o zwierzętach, ptakach), umierać". Drw. kaTpalioti "niedomagać" (neosuf. jak w sargalioti). — SE kelp-: keipti, prs. keipstū, war. keipiū, prt. keipaū, war. keipiaū "zapadać na zdrowiu, spadać z ciała, mizernieć, nędznieć; umierać, zdychać", apkeipti "zasłabnąć, zemdleć", atkeipti "wracać do zdrowia", nukeipti "wycieńczyć się,
244 umrzeć, zdechnąć. Por. łot. kaipt, -stu, -u "długo czekać". — WSZ kyp-: kypti, kypstū, kypaū "chudnąć, mizernieć, marnieć", atkypti "odzyskać siły", iškypti "wyzdrowieć", uzkypti "zmizernieć". — Dotąd bez etymologii. Punktem wyjścia objaśnienia niech będzie pwk. kep- czasownika kepu, kepti "piec (się)". Należący do niego SZ kip- (typ TiT<= TeT) dał osnowę prs. infigowanemu *kimpa "piecze się (na słońcu), schnie, usycha", po czym pozostał ślad w takich formach, jak kimpti (Kimp[a] širdis iš rūpesčio "Usycha serce ze zgryzoty"), kimpėti, -ja, -jo "wysychać, twardnieć" i sb. kimpa c. "wychudły człowiek a. zwierzę". Otóż jest możliwe, że forma prs. kypstū pochodzi z *kimp-stu, czyli polega na rozszerzeniu tematu infigowanego sufiksem -sta-. Inf. kypti i prt. kypaū stoją na miejscu *kipti, *kipau na skutek uogólnienia neopwk. kyp- poza praesens. Znacz, "chudnąć, spadać z ciała" jest znacz, przenośnym względem "schnąć, usychać". — Morfem kaip- przedstawia formę na SO do kip- (paralela: staipstip- «= step- s.v. stėpinti). Struktura prs. kaip-stu wskazuje na denominativum, utworzone od zanikłego sb. *kaipa lub *kaipas, znacz. etym. "człowiek a. zwierzę wychudłe, wycieńczone". — Sonoryzacja keip-V > geib-V jest źródłem wariantu geibti, geibstū (zob.). kalras, -a "lewy", drw. kairė "lewa ręka", SD «mańka». Uchodzi za postać zdysymilowaną z *krai-ras197. Por. leksem krai- w kraivas SD «krzywy, nakrzywiony», kraivybė SD «krzywość, nakrzywienie». Dalej por. łot. kreiiis "leworęczny, mańkut" z *krei-la- a. *krai-la-. Morfem *krai- przedstawia st. o do krei-, widocznego w łot. krėiss "lewy" < *krei-sa- i lit. kreivas "krzywy" (zob.). kaislais adv., używane z czas. išėjo, nuėjo oznacza "(poszło) na marne, (obróciło się) wniwecz, zmarnowało się", np. Visas mano darbas kaislais išėjo a. nuėjo "Cała moja praca poszła na marne, obróciła się wniwecz", Avys kaislais nuėjo "Owce zmarniały (i pozdychały)", Jo dukterys kaislais nuėjo "Jego córki się zmarnowały (tj. ich zalety nie zostały wyzyskane, zostały zaprzepaszczone)". Etymologicznym znaczeniem zwrotu kaislais išėjo jest "skończyło się na zapale", por. kaislas s.v. kaisti. kaisti, kaistū, kaitaū "nagrzewać się, rozgrzewać się, czerwienić się, rumienić się; pocić się, (o sianie) przeć, zaparzać się", kaistu SD «pocę się, potnieię», kaistu nuog karčio SD «pram, prę» (syn. šuntu), tai man nekaist "to mnie nie obchodzi"; nukaisti "pokryć się rumieńcem". Odpowiednik łot. kaist, kaistu, kaitu "gorzeć, płonąć; być rozpalonym, rumienić się", przen. "pałać, np. miłością". Obok tego tr. kaisti, kaičiū, kaičiaū "ogrzać, zagrzać, postawić na ogniu, zagotować", nukaisti "zdjąć z ognia (coś gotującego się)". Bałt. kait- przedstawia alternant na st. o do SE *keit- / *kiet-. Jest łączone z pie. *keit- "błyszczeć, jaśnieć", por. wed. cetati "widnieje, jest widoczny, wyróżnia się", stisl. heitr, stwn. heiz "gorący", goc. heito "gorączka". — Drw. kaitinti caus. "zagrzać, nagrzewać, rozgrzewać", kaitina mi saulė SD «dogrzewa mi słońce». Ma odpowiednik stpr., por. ptc. na -t-\ ankaititai ob. enkaititai nom. pl. m. "kuszeni, die angefochtenen", czyt. [an-kaitin-tai]. Dalej por. łot. kaitinat "drażnić, rozdrażniać; złościć, oburzać" (do tego refl. skaistitiės "oburzać się, złościć się" <= refl. ap-s-kaisties) obok kaitėt, -ėju "palić, żarzyć się", tr. "rozgrzać (kamienie), rozżarzyć (żelazo)". — Nomina: atkaita "miejsce mocno ogrzewane przez słońce, nasłonecznione" (war. atakaita, atokaita),
197 D y s y m i l a t y w n y zanik r również w wyrazach jómarkas *prikrus (zapoż. z pol. przykry).
< jórmarkas
(zapoż. z pol. jarmark)
oraz pikrūs z
245
atkaitė ts., atkaitalas "odgrzewane jedzenie", atkaltomis a. atkaltom adv. "na zmianę (pracować)", (kaita ts., kaitra a. kaitra "upał, znój, żar, gorąco latem" (==> kaitrūs "o dniu - upalny, gorący", kaitri malka "drewno łatwo palące się i dające dużo ciepła"), pokaitis m. "skwar południa; odpoczynek w południe; poobiedni odpoczynek" (Pietus pavalgius, duok pókait{ tarnams ir gyvoliams "Zjadłszy obiad, daj odpocząć parobkom i zwierzętom"), prakaitas "pot", cps. saulėkaita "spiekota, skwar". Por. stpr. enkaititai nom. pl. "zagorzali, zapaleni (do czego)", en prakaisnan "w pocie" (od vb. *prakaisti). — Neopwk. kaiskaisti): užkaisdinti "zagrzać, podgrzać (obiad)", kaislas "pocenie się; zapał, żarliwy poryw" (=> vb. denom. kaislauti "chcieć, pragnąć"), kaisrd "łuna, czerwona poświata na niebie; upał, skwar" (z insercją t: gw. kaistra ts., => kaistriis "gorący, parzący - o ogniu"), kaistūvas m.in. "czajnik". Por. stpr. prakaisnan "pot" < *kais-sna- (?). kaišti, kaisiu, kaišiau "skrobać, zdzierać skórkę, obierać (kartofle), strugać", nukaišti "oskrobać, oczyścić; dręczyć", prikaišti "naskrobać, nastrugać". Drw. kaišenos f. pl. "strużki, strużyny". Związek z kišti "wsuwać, wpychać" ze względów znaczeniowych mało prawdopodobny. Z powodu wokalizmu ai może to być czas. ąuasiprymarny, zbudowany na iteratywnym prs. kaišiu do *kaiśyti :: SE *keiś- / *kieś-. W perspektywie indoeuropejskiej możliwe jest nawiązanie w staroindyjskim, por. wed. kėša- m. "włos z głowy" (=> harikeša- "złotowłosy, blondwłosy", keśin- "długowłosy") z *kaika- < *koitk-o-, SO do pie. *keik-. N.B. To, że w danym kontekście nie wymieniono stpr. coysnis EV "grzebień, Kamm", tłumaczy się tym, że pruski hapaks może być błędem odpisu zam. *cosynis (ta emendacja prowadzi do porównania z wyrazami lit. kasos, kastuvai, zob.). kajakas SD «ktokolwiek, ktoBkolwiek; lada co, leda co». Nieznany z innych źródeł zaimek nieokreślny. Pochodzi z uniwerbizacji zwrotu kas žino kas "kto wie, kto / co". Wewnętrzne -j- znajduje paralelę w formie kajikas "coś", o czym s.v. kažkas. kaka 2 lub 4 p.a. 1. "sutek, cycek", 2. "pierś kobieca", 3. "smoczek do butelki" - prawdopodobnie twór reduplikowany z języka dzieci. — Drw. kakytės f. pl. gw. "piersiczki", cps. kakažindys 1. "osesek; małe zwierząt", 2. "smarkacz". kakalys a. kakalis, -io gw. "piec; miejsce do leżenia na piecu; przypiecek", ze zmiany *kakelis — zapoż. z pol. daw. kachel, -chla "kafel" (znaczenie lit. tłumaczy się figurą pars pro toto) albo wprost z niem. cps. kachel-ofen daw. "piec z kafli, piec kaflowy". Zob. też kčklė. kaklas 1. "szyja" (łot. kakls), 2. "gardło" (Visa per kaklą parleidžia "Wszystko przepuszcza przez gardło", tj. przepija), 3. "głos" (Kaip buvau jaunas, tai turėjau gerą kaklą "Jak byłem młody, to miałem dobry głos"). Jeśli wyjdziemy od dysymilatywnego zaniku / w praformie *kal-klas (paralele: žabalas < *žlab-alas, scs. modlą "prośba" z *mold-la, por. lit. maldyti), to znajdziemy tu nomen instrument! *k"ólh,-tlo- od pwk. *k ll elh r "obracać się; wprawiać w obrót"198. Por. wed. cdrati "kręci się, porusza się", gr. 7iepiT6A,Ao|iai "poruszam się w koło", TCASOG) hom. "staję się, spełniam się, znajduję się" < *k u elh r d h e-, SO gr. TioAio) "przewracam ziemię, orzę". Etymologicznym znaczeniem formacji *k u olh r tlo- będzie "ta część ciała, która wprawia w ruch głowę". Por. z jednej strony stłac. colius, łac. collum "szyja" z *kolso- < *kllolaso-, goc. hals, niem. Hals
198 Sufiks *-tlo- w powiązaniu ze S O pojawia sią np. w łac. póculum, uczta" < pie. *poh 3 -tló- (pwk. *peh 3 - "pić").
-i n. "naczynie do picia, kubek; napój;
246 "szyja", < pie. *kuolh1-s-o-, z drugiej strony temat na -es/-os- scs. kolo, -ese n. "koło, Tpo%óę, cqia£a", loc. sg. kolesi < *kllolh,-es- (ros. kolesó "koło", gr. TióAoę m. "oś niebieska, biegun"). — Drw. antkaklis m. "obroża", atkaklūs "uparty, nieustępliwy, zawzięty, zacięty" (=> atkaklūmas "upór, nieustępliwość"), por. łot. atkakls "niegrzeczny, niesforny"; kaklėga a. kakleiga c. "pijak", kaklelis m. 1. "szyjka (raka, zęba, macicy, butelki)", 2. "ciepły kąt w piecu", kaklinė DP "gardło", kaklinė "choroba gardła, dyfteryt", kaklinė šikšna SD «naszelnik» ["część uprzęży końskiej zakładana na szyję, naszyjnik", S Ł X V l ] , kaklinykas lub kaklininkas "poprzeczna listwa w jarzmie wolim; powróz lub rzemień łączący szyję konia z dyszlem". Cps. kaklaraištis m. "krawat", kakligė "choroba gardła" (skrót haplologiczny z *kakla-ligė), kakloryšis m. "chustka wiązana na szyi". Tu może też kaklis m. "urządzenie do podnoszenia ciężarów, dźwig", kaklis kuriuo kų ištraukia SD «kierat, którym co wyciągaią z dołu» (znacz. etym. "dźwig zwany szyją"), => vb. denom. kaklyti, -iju, -ijau "ciężko pracować, harować". — N. jez. Kaklelis 2x, Kaklinis, Kakla-vežimis. kakta 4 p.a. "czoło, wypukłość głowy nad oczyma, łeb", DP też "twarz", przen. "przód czego, przednia część", zwł. "przednia część pieca; wykusz, część budynku wystająca z lica ściany ponad parterem", kakta pečiaus SD «czeluść pieca». War. gw. kaktas "czoło; izba na końcu chaty, alkierz". Odpowiednik łot. kakta a. kakts "kąt, przestrzeń między dwiema stykającymi się ścianami". Brak alternantów *kek-, *kik- w porównywalnym znaczeniu. Bez etymologii. — War. z udźwięcznionym nagłosem: gakta "przednia część sań z zagiętymi płozami; przednia część pieca chlebowego" (war. gaktas). Por. goserė < koserė. — War. metatetyczny: gatka gw. "pierwszy poprzecznik łączący płozy sań". — Cps. kaktomuša a. kaktomušais adv. "twarzą w twarz, oko w oko; czołowo (zderzyć się)", laukakaktis, -ė "zwierzę z łysiną na łbie". kakti, kankū, kakaū "iść, jechać, udawać się gdzieś, ruszać z miejsca, odbywać drogę, przybywać, wracać z powrotem", 3 os. impers. kanka "starcza, wystarcza, jest czego dość", nekanka DP "nie dosyć będzie". Cps. apkakti "obejść, odwiedzić, spotkać, znaleźć", atkakti "przybyć", iškakti "wyjść, wyjechać", DP "dojść, dostąpić, dostać się, przyjść", SD iškunku «dochodzę» (syn. daeidinėju), pakakti "wystarczyć" (=> pakaktinai SD «dostatecznie», dziś pakankamai "wystarczająco"), parkakti "powrócić do domu", sukakti "zjechać się, zebrać się; (o czasie) upłynąć, spełnić się, (o terminie) minąć" (Jam sukako dvidešimt metų "Skończył dwadzieścia lat"), uzkakti "zajść, zajechać, zawitać gdzie". Odpowiednik łot. kakt daw. "skończyć się" (formy osobowe nieznane). Lit.-łot. kak- przedstawia alternant na SO do pie. *k(y)ek-, jak w słow. čekati "czekać" (brak dalszych nawiązań ie.). Znacz. etym. psł. "sięgać po coś". Nie wiadomo, jak doszło do ustalenia się stopnia o w czas. pry marny m (pierwotne denominativum z prs. infigowanym?). — Deverbativa: 1. kakėti, kaki (war. kaka), kakėjo "wystarczać, dosięgać czego", nekaki "(nurkując) nie sięga dna", iškakėti 1. "(nurkując) dosięgnąć dna", 2. "mieć czego pod dostatkiem; być w stanie" — por. łot. kacet, -u, -ėju "sięgać po co", kacetiės "drażnić się", 2. kakinti "czynić zadość", pakakinti "zadowolić, zadośćuczynić" — odpowiada stpr. kackint "sięgnąć po co"199, war. kakTnt\ obok tego drw. *[kakina:t] "dawać, udzielać",
199
Jako przekład niem. greifen
w zdaniu preistan
swintan
busennien
Stand der E h e g r e i f f e n " (w święty związek małżeński wstąpić).
steise salaūban
kackint
"zum heiligen
247 por. ipv. kackinnais "daj!, udziel!"; ta sama osnowa w łot. kacindt "badać, wypytywać", kacinatiės "żartować, przekomarzać sią, drażnić sią", 3. *kakstytis "tułać sią" — formacja wnioskowana z drw. *kakstinėtis, który jest zaświadczony przez SD1 (gagftineiuoji) «tułam sią», (gagftineiujis) «tułacz» (brak w LKŽ; paralela: kapstinėtis ob. kapstytis). — Neopwk. kankkanka): kankinti "sprawiać, żeby starczyło, zaspokajać czyjś głód, czyjeś potrzeby". — Nomina: iskaka "wyjazd, wydalenie sią", sukaktis, -ies f. "rocznica", metą sukaktinės DP "rocznica", sukaktuvės f. pl. "rocznica, uroczystość rocznicowa, jubileusz". — WSE kėk-: kėkti, kėkiū, kėkiaū intr. "mączyć sią, trudzić sią, wysilać sią, starać sią; (o chorym) mieć sią jako tako, utrzymywać sią przy życiu", tr. "(dzieci) chronić, strzec przed czym; chować, ukrywać". Tu też drw. słow. čakati "czekać", stczes. čakati, stpol. ezakać, sch. daw. čakati, < *kek-a-. kaladė daw. gw. "pień zrąbanego a. zwalonego drzewa, kłoda; pieniek do rąbania; dyby", też "ul wydrążony w pniu", SD «kloc, na którym rąbaią, siedzą; pień», gw. kalada, gen. sg. kalados 2 p.a. "kłoda, kloc drewna; dyby" — zapoż. z błr. kolóda.
kaladnykas daw. gw. "szopa do stawiania wozu i składania narządzi; przedział w stodole; barszcz na zimno, chłodnik", SD, «chłodnik & chłodnica» ["ocienione roślinami pomieszczenie letnie stawiane w ogrodzie lub w polu; namiot, szałas lub szopa; altana", SŁXVl] — zapoż. z błr. xolodnik. kalakutas "indyk, Meleagris domestica" — zapoż. z niem. Kalekut, może przy pośrednictwie pol. kałakut. — Drw. kalakutė "indyczka", kalakutiena "mięso indycze", kalakutinas "indyk", idiom: kalakutus sverti (vožyti) "drzemać", dosł. "ważyć indyki". — Rzadkie lit. kalkūnas "indyk" (Litwa pruska) zostało zapoż. z niem. Kalkuhn (stąd też ros. kalkūn). Lot. kalkūns. kalkūnis "indyk" jest zapoż. z dniem, kalkūn. kalavartas gw. "kołowrotek do prządzenia" — hybrydalne zapoż. z błr. kalaurót "kołowrót", z zastąpstwem członu błr. -urót przez lit. -vartas. War. kalvartas pokazuje akut jako nastąpstwo synkopowania samogłoski I członu złożenia (paralela: kėlvarčiai, kėlvirta). — War. kalvaratas "kołowrotek, kołowrót" jest zlitewszczoną postacią ros. kolovorot (synkopa samogłoski I członu, por. karvojus). War. karvaldtas "kołowrót do zwijania nici, motowidło; urządzenie do podnoszenia belek" pochodzi z przekształcenia formy poprzedniej przez metatezą na odległość l-r > r-l (por. metatezą w gaivirkis < garvilkis, latarankis < ratalankis). War. synkopowane: karvaltas, karvaltas "kołowrotek". kalavijas "miecz, szabla, pałasz", SD kalavijų išimu «dobywam miecza», kalavijas abišaliai aštras vienu runku turimas «pałasz, gladius anceps pro una manu», kalavijas trumpas platus «tasak, semispatha», linktinis kalavijas «szabla, acinacis, falcatus ensis», viršūnė kalavijo «sztych u miecza». Odpowiednik stpr. kalabian E V "miecz, Swert", czyt. [kalabi.jan] (b < v). Zapewne wyraz obcy, o nagłosie zmienionym przez ludowo-etymologiczne nawiązanie do czas. kalū, kalti "kuć, bić". Por. pol. daw. glewija "kopia, włócznia, spisa" (SŁXVI), przejąte ze średniow.-łac. glavea\ lit. daw. mėčius "miecz" (z ruskiego). kalbėti, kalbū, kalbėjau "mówić, rozmawiać", kalbėtis "prowadzić rozmową"200. Dur. z suf. -ė- do ingressivum kalbti, kalbstū, kalbaū "zacząć mówić", por. prakalbti a.
200
Szyrwid notuje w s w y m Diet. s.v. «mowię, loquor, dico, aio, pronuntio» cztery synonimiczne czasowniki
lit.: kalbu, biłau, tariu, ilzundu žodį.
248 prakalbti: Nebylys prakalbo "Niemowa przemówił". Tylėjo, tylėjo, ir prakalbo "Milczał, milczał, i (w końcu) przemówił". Do tego sukalbu SD «zaręczam, spondeo», SD1 sukalbu kam moteri «naraiam, raię» (syn. dziewosląbią), refl. susikalbėti "zmówić się", SD «spiknąć się». — Drw. werbalne: 1. kalbinėti iter. "mówić, rozmawiać": kalbinėju SD «mawiam» (syn. tunkiai bylau), apkalbinėti "obmawiać", įkalbinėti "namawiać", iškalbinėju SD «wy mawiam kogo», susikalbinėju su kuo SD «naradzam się z kiem; znoszą się z kiem». 2. kalbinti caus. "wszczynać rozmowę, zagadywać; namawiać", pakalbinti "zaprosić", prikalbinti "skłonić, namówić do czego". — Neoosn. kalbė-: iškalbėtinai adv. SD «wymownie», kalbėtojas "mówca, orator", kalbėsena "sposób mówienia" (por. seikėsena <= seikėti). — Odpowiedniki łot. kalbėt "głośno czytać (o uczniu)", kalbėtiės "dużo mówić; ciągle się kłócić"201, kalbinat "gadać, gawędzić". — Leksem kalb- łączy się przez s-mobile i SO *(s)kalb- z prymarnym czas. skelb- < pie. *(s)kelbh-. Por. stlit. skelbiu, skelbti DP "wysławiać, osławiać, rozsławiać, sławić, chwalić, objaśniać, przepowiadać", lit. "głosić, ogłaszać, obwieszczać, szerzyć plotki", išskėlbti "rozgłosić", refl. skelbtis stlit. "sławić się" (=> skelbimas DP "sława"), iter. skelbauti "rozpowiadać, rozgłaszać (nowiny)", skelbėnti ts. — Podwójny refleks SZ skilb- / skulb-. 1. SZ skilb-: paskilbsta, -skilbo, -skilbti "(o pogłosce) rozejść się", 2. SZ skulb-: łot. skulbet, -ėju "brzmieć, dźwięczeć", skulbinat ts., skulbenis "dzwon". — Nomina na SO 1. kalb-: apkalbis m. SD «obmowa» (apkalbu kų «obmawiam kogo, obelżę»), iškalbamas SD «wymowki godzien», iškalbus SD «wymowny», kalba "mowa, język" (=> kalbininkas "językoznawca"), kalbūs "rozmowny, gadatliwy", nekalba SD «niemota» (syn. nežadąs), nekalbuolis m. SD «niemowlątko», nesūkalbamas "uporczywy, z którym trudno dojść do ładu". 2. skalb-: apskalba "obmowa, plotka, pomówienie" (war. apskėlba), paskalba "mowa, pogłoska, wieść". Por. łot. skalbs m.in. "głośny, donośny - o głosie", skalbi adv. "głośno i wyraźnie". kalė 4 p.a. "suka", SD «psica, suka». Przen. "plotkarka", daw. "uczestniczka wesela, której zadaniem było bronić panny młodej". Też nazwa różnych przedmiotów i narzędzi. War. kalė. Izolowane. Bez etymologii. — Drw. kalynas "szczenię", kalės "sanki, na które kładzie się cieńszy koniec kłody przy wywożeniu drzewa z lasu", kaliūkės a. kaliūtės f. pl. ts. Vb. denom. kaliūoti "nazywać suką, przeklinać", apsikaliūoti "oszczenić się". kalėda, gen. sg. kalėdos 2 p.a. daw. gw. "kolęda, zbieranie przez księży datków w okresie Bożego Narodzenia", też "podarek noworoczny; jałmużna", SD «kolęda, strena» — zapoż. z błr. koljada (w kwestii samogłoski ė zob. dėdė). Z tegoż źródła łot. latgalskie kalada "jałmużna, opłatek wigilijny". Drw. kalėdaitis m. "opłatek wigilijny; podarek noworoczny". Vb. denom. kalėdoti 1. "kolędować, chodzić po kolędzie, kwestować" (m.in. SD), 2. "żebrać". — Kalėdos f. pl. "święta Bożego Narodzenia" — zapoż. z błr. koljddy f. pl. Drw. atkalėdis m. "pierwsza niedziela po Bożym Narodzeniu", war. atkalėdės f. pl. ts. (por. atsekminis, atvelykis). kalėti, prs. kaliū (3 os. kali), war. kalėju, prt. kalėjau "pokutować za winę w więzieniu, siedzieć w więzieniu", refl. atsikalėti "odsiedzieć wyrok". W SD jest kalėti czasownikiem tranzytywnym: kaliu «więźnię, w więzieniu trzymam» (dziś kalinu, kalinti
201 Tu m o ż l i w a interferencja z czas. kabeleties się, kłócić się, w y m y ś l a ć sobie".
"sprzeczać się", z a p o ż y c z o n y m ze śrdn. kabbelen
"sprzeczać
249 ts.)- Atrakcyjna wydaje sią sugestia A. Bańkowskiego p.i, że kalėti jest formą zdysymilowaną z *kalt-ėti, stanowi wiąc drw. denominatywny od kaltas "winien" (zob.). — Drw. kalinė "więzienie", SD też «ciemnica; turma» (syn. saitai), įmetu kalinėn SD «osadzam wiąźnia», atsėdžiu skolų kalinėj SD «odsiedzieć w wieży dług», išsilauziu išg kalinės SD «wyłamuię się z więzienia», pasodintas kalinėj SD «osadzony do więzienia», kalinys "więzień; więzienie". — Neoosn. kalėj-: kalėjimas "więzienie" (por. lytėjimas <= lytėjau, judėjimas <= judėjau). — N.B. Nie wiadomo na razie, co począć z kalėti, kali, kalėjo tr. "o roślinach: głuszyć, tłumić wzrost", np. Liepa nukalėjo obelditą "Lipa zagłuszyła jabłoń". kalybas, -a "z białą szyją (o psie)", war. kalyvas. Z innym suf.: kaly nas, -a "całkiem biały". Werbalne kal- ukazuje się w łot. kalet "bielić płótno, len". Dalszy wywód niejasny. — Drw. kalybkaklis cps. "o białej szyi; o długiej szyi", war. kalybkaklis. kalnas "góra, wzniesienie" (łot. kalns), pl. kalnai 3 p.a. lub kalnai 1 p.a. Jest formacją na SO urobioną od czas. kelti, keliu, kėliau "wznieść, podnieść do góry" < *kelH-. Porównuje się ją z łac. collis m. "wzgórek, wzniesienie" :: praecelló "przewyższać", excelld "wyróżniać się", mianowicie przy założeniu, że refleks łaciński pokazuje zanik lrg. w formacji nacechowanej SO, < *kolnis < *kolH-ni-. Z uwagi na to, że lit. konstelacja akut + suf. -n- jest niekiedy wtórna, wolno dopuścić alternatywną praformę *kalinas z pie. *kolH-ino- i jej zmianę przez synkopę w kalnas. Paralelami na taki rozwój są wyrazy vėlnas i kelnės. — Drw. (kalnė "stok, zbocze", įkainiui adv. "(iść) pod górę", įkalnūs "wzniesiony, wyżej położony", kalniaū adv. "wyżej, na górze" (Gyvena įkalniai1 "Mieszka nieco wyżej"), kalnynas "łańcuch górski", kalnuotas "górzysty", pakabus m. DP "pagórek, padół", SD «padoł, vallis», pakalnė "podnóże góry, zbocze góry" (n. jez. Pakalnis, Pakalnis 2x, n. rz. Pakalnė), pakalniui adv. "pod górę; z góry" (por. pavandeniui). Cps. kalnagūbris m. "grzbiet górski", kalnapievė "górska łąka, hala". — N. m. Kalnai 3x, Kalnai 3x, Kalneliai 4x, Kalniškiai 32x, Kalnūjai 2x, Kalnuociai 4x, Kalnuotė 7 x (rzadki suf. -uotė, np. o kurach: šlakuote, ruduotė), cps. Kalnaberžė, Kdlnabridziai 2x, Kalndlaukis, Kalnūgalis oraz Aukštikalniai, Obėlkalnis, Pakalnė 6x, Pakalniai 9x, Piliakalnis, Silkalnis, Svedūkalnis, Totorkalnis, Užkalniai 7x, Uzūkalmai 2x. kalpas 1. "sługa, parobek, robotnik", 2. "walet w kartach", łot. kalps "parobek, robotnik; walet" (dievą kalps "pastor", dievą kalpa kalps "kościelny, zakrystian"). Obecność intonacji przemawia za rekonstrukcją *kalpas < *kalapas (synkopa i wzdłużenie zastępcze). Chodzi tu o transpozycję pożyczki ruskiej xoloph "chłop pańszczyźniany, niewolnik, sługa" (dziś akcentowane ros. xolóp). Wtórne alC też w aivas, paltis, šalmas. — Drw. kalpis m. "walet w kartach", kalpūkas ts. Vb. denom. kalpauti "być sługą, służyć u pana" (por. łot. kalpuót ts.). kalpdkas daw. gw. "kołpak, wysoka czapka filcowa; środek kapelusza; szkło w lampie naftowej", SD «kołpaczek, kołpak, pileus turbinatus» — zapoż. z błr. kołpak. — Drw. kalpokinis "filcowy, pilśniowy". kaltas, -a 1. "winien czego", 2. "winien, dłużny komu (pieniądze)"202, DP "winien, winny; powinien; winowajca", SD: «krzyw, winien; winny w czym», jaučiuosi
202
Np. J i man trimis rubliais kalta, skalna "Ona jest mi dłużna trzy ruble". Žmogau, atiduok, ką esi kaltas
"Człowieku, oddaj, coś winien".
250 tami kaltas «znam się do czego, uznawam co». Związek z czas. kalti "kuć na kowadle" jest ze wzglądów znaczeniowych nieprawdopodobny. Przy uwzględnieniu s-mobile można natomiast postulować praformę *skal-tas, o budowie paralelnej z bliskoznacznym skal-nas "winny, dłużny" — od skel- jak w czas. skeliu, daw. skelū, skelėti "być dłużnym, być winnym" (zob.). Wyrazy kaltas i skalnas rozpodobniły się w podobny sposób, jak np. kalba i pa-skałba. — Drw. kaltė "wina, grzech", DP "wina, zawinienie" (Kaltė tenka jam "Wina spada na niego". Impuolu kaltėn SD «Grzeszę»), kaltinykas SD «winowaty, winowajca». — Vb. denom. kaltinu SD «winuię», nukaisti, -kaistu, -kaltaū "przewinić, zawinić, popełnić przestępstwo", refl. nusikalsti ts., nusikaltėlis, -ė "przestępca", nusikaltimas "przestępstwo, zbrodnia"; prasikalsti "przewinić, zawinić". kalti, kalii, kaliau "kuć na kowadle, kować, bić (kalu pinigus SD «biję pieniądze^, wbijać, obijać (deskami, listwami), ciosać, wykuwać (w kamieniu), okładać (kamieniem, marmurem); wydrążać dłutem, bić dziobem (kalu snukiu SD «kluię»), kłapać dziobem, klekotać (o bocianie)", też "zagłuszać cieniem inne rośliny". Odpowiednik łot. kalt, kalu, kalu "kuć, bić, przybijać, podkuwać". Cps. apkalu gełazim SD «okować co», apkalu lenciūgais SD «okować kogo» (dosł. "zakuć w łańcuchy"), inkalu SD «pobiiam goździa», iškalu SD «wydrążam, dłubię; wykowywam», perkalu SD «przekluwam», prikalti "przybić, przygwoździć", sukalti "zbić razem", užkalti "zabić, zabijać (gwoździami, deskami)". Refl. kaltis, kaluos, kaliaūs "(o pisklętach) wydobywać się z jaja rozdziobując skorupkę od środka, kłuć się, wykluwać się; (o zębach, wąsach) puszczać się, wyrzynać się" (vaikui dantys kalasi "dziecku wyrzynają się zęby"), išsikalo SD «wykluło się kurczę», prasikalti "przebić się, przekłuć się, przerżnąć się (o zębach)". — Drw. werbalne: kaldinti "kuć, wykuwać", kalenti "kuć (dziobem), tłuc, (zębami) szczękać, klekotać (dziobem)", sukalėnti "zaklekotać", przen. "zaterkotać (o karabinie)", kalinėti "postukiwać", apkalinėti "ociosywać", apkalinėju SD «okrzesuję kamień», įkalinėju SD «naszczepiam drewna» (łot. kalinat "dzwonić zębami"), kalstyti iter. "kuć, kować" (łot. kalstit "podkuwać konie"). Osobno zob. šakalti. — Nominalny SO-C: kaltai m. pl. "przyrządy do klepania kosy", kaltas "dłuto", akmuo kaltas SD «kamień ciosany» (por. stpr. calte "moneta"), kaltelis m. "młotek"; kalvė (zob.). Cps. kaltadantis (zob.). Nominalny SO-V: apykalos knygų SD «klausura ksiąg» ["okucia ksiąg"], pakala "tylna część, tył; klin", SD pakala «tył, tergum, dorsum» (syn. nugara), pakalys "tylna część, tył, kuper u ptaków", perkala a. pėrkalas "jaz, pleciony płot zastawiany w rzece dla połowu ryb", war. synkopowane: pėrkla, pėrklas (por. niżej pėrkolas), priekalas "kowadło" (zob.), ūzkalas "gwóźdź, śruba", łot. kalėjs "kowal". Cps. auksakalys (zob.), girnakalis m. "rzemieślnik wykuwający żarna" (por. girnos), sankalas (zob.), varkala, varkalys "kotlarz" (por. varis). — N. m. Pėrkaliai, Varkaliai, Varnakaliai. N. jez. Pakalas, Pakalys. — WSO kol- < *kal-: pėrkolas "jaz, przegroda w poprzek rzeki" (war. perkola, perkola, perkola), girnakolis m. "rzemieślnik wyrabiający żarna" (war. girnakalis). — Co do SZ kul-C zob. kulti. — Podobnie jak scs. kolją do klati "zakłuwać, szlachtować", stpol. kłóć, kolą "przebijać czymś szpiczastym, dziurawić" jest lit. kału przekształconym tematem prs. *ke-kolh2-C do pie. *kelh2-. Por. gr. kła- "łamać": anoxXa(; "łamiący", łac. percełłó "do gruntu wstrząsnąć, uderzając powalić, cisnąć o ziemię, złamać". kaltis, kałuos, koliaūs "opierać się plecami", atsikałti "oprzeć się plecami", drw. kałstytis iter. — WSO koł- < *kal-: koliaūs (prt.), atsikoląs "oparłszy się w tył plecami" (por. atsilošąs <= atsilošti). — Drw. atkalas 1. "odwrotny, wsteczny", 2. "oparty o plecy
251 krzesła, o ścianą" (Jis antai atkalas stovi, t.y. atsikoląs, atsilošąs "On oto oparłszy sią stoi"), 3. "niechętny" (Su atkala širdzia duodu "Daję niechętnie"), atkaltė a. atkaltis m. "poręcz (w krześle, fotelu) do oparcia pleców", atpakalias a. atapakalias "poruszający się tyłem, idący do tyłu, wstecz", atpakaliom adv. "wstecz, do tyłu", atpakalióp adv. "nazad, z powrotem". Wziąwszy pod uwagę takie formacje, jak pakala "tylna część, tył" (por. łot. pakaĮa "tył, tyłek", pakaĮd adv. "z tyłu", nuo pakalas adv. "od tyłu", pakai praep. "po, za, w ślad za"), pakalys "tylna część, tył, kuper (u ptaków)", które należą do vb. kalti (zob.), staje się widoczne, że atsikalti oznaczało początkowo "odchylić się w tył, do tyłu". kalva, acc. sg. kalvą 4 p.a. "wzgórze, wzniesienie, pagórek; szmat ziemi pośród łąki; polana w lesie; płytsze miejsce na morzu". Odpowiada łot. kalva "górka, pagórek; wysepka na rzece, półwysep, zatoka, łacha piaszczysta". Zewnętrznie biorąc, różni się tylko sufiksem -ua- od kalnas (zob.), ale problemem pozostaje brak intonacji. Do kelti "wznieść, podnieść" (zob.). — Drw. kalvaitis m. "kto mieszka na wzniesieniu", kalvaka gw. "małe wzniesienie, pagóreczek" (suf. jak w ašaka, plaštaka), kalvotas "(droga) prowadząca po pagórkach", kalvūs "(o terenie) pofałdowany, falisty, pagórkowaty". — N. m. Kalva, Kalvos, Kalvai, cps. Aukštkalviai. kalvė "kuźnia", war. kalvė (4 p.a.) ts.203, SD kalvė «kuźnia, kowalnia» (por. łot. kalva a. kalve) — formacja odczasownikowa do kalti "kuć" (zob.). Por. suf. w gleivės a. glėivos, santarvė. — Drw. kalvis m. "kowal", SD «kuźnik, żeleźnik» (łot. kalvis), kalvy ba a. kalvysta "kowalstwo, robota kowalska". — N. m. Kalviai 1 lx, Kalviailx, Kalveliai 10x, Kalviškiai 5x, cps. Kalviasalis. N. jez. Kalvė. kamanė 1. "trzmiel, Bombus terrestris", 2. "dzika pszczoła", SD kamanės f. pl. «cmiel». War. kamanė, kamunė. Odpowiednik łot. kamane, kam(i)ene "trzmiel", stpr. eamus EV "dzika pszczoła, Hummele". Inny sufiks pokazuje tu psł. *kom-aru "owad dwuskrzydły Culex", strus. komaru, ros. komar, -a, pol. komar ob. komór, słń. komar, -rja (znacz. etym. "owad bzyczący"). — SZ *kim-: psł. *ćim-elji "Bombus", stpol. czmiel (gw. ćmiel), pol. trzmiel, stczes. ščmel, štmel, czes. čmel, ros. šmelb (gw. čmelb), słń. čmelj. Podstawa werbalna dźwiękonaśladowcza "brzęczeć, bzyczeć". Por. pol. trzmiel <= trzmić "huczeć, szumieć". kamanos f. pl. "uzda z wędzidłem, uździenica", SD «uzda», kamanos plėštinės «monsztuk koński». War. kamanės b.z.a. Niejasne. Por. łot. kamans "grubszy koniec belki", kamanas f. pl. "sanie". — Vb. denom. kamanóti "nakładać koniowi uzdę". kamara 2, 4 p.a. gw. "komora, w chacie wiejskiej izba do przechowywania zapasów żywności, odzieży itp., spiżarnia; pokój gościnny w chacie wiejskiej", SD «komora, mieszkanie abo schowanie» — zapoż. z błr. komora (<= pol. komora). Por. jeszcze kamara gulima SD «łożnica abo sypialna komora» (syn. gulta), knyginė kamara SD «książnica, komora na księgi». Drw. kamarėlė SD «komorka», kamarėlė skrynelei, kolytai etc. «komorka w szkatule, w kalecie, w szafie etc.», kamaringas SD «komorczasty, komorek siła maiący», kamarinis SD «komorny». — kamarnykas daw. "komornik", SD 1. «podkomorzy królewski; urzędnik pańskiey, krolewskiey komorze przełożony», 2. «komornik, komorą u kogo mieszkaiący» — zapoż. z błr. komornik. Co do intonacji, to spotyka się ją
203 O b o k tego jest kalvė w znacz, "podróż", np. Išsirengiau Niejasne.
ilgon kalvėn
" W y b r a ł e m się w długą podróż'
252 również w takich pożyczkach J a k utarnykas, karčėmnykas. — N. m. Kamariškės, Kamariškiai 2x (por. Kambariai). kambarys "izba, pokój" — zapoż. ze śrwn. kammer z dysymilacją m.m > m.b. Por. łot. kambaris, kambars ts. ze śrdn. kammer. Lit. war. kamburys "izba" ma odpowiednik w łot. gw. kamburis. — N. m. Kambariai', KumburiaT (wsch.), Kambariukai, Kumbariškė (żm.). kamienas "pień drzewa; łodyga (kartofla)", kamienis m. "łodyga kartofla, łęt" (=» kamienójas ts.). Por. łot. kamiėns "kora jodłowa". Z innymi suf.: łot. kamanas f. pl. "sanie", kamans "grubszy koniec belki", kameųu gals "dolna grubsza część łodygi zbożowej". Bałt. kam- ma nawiązanie w ros. kómelb, -mija 1. "dolna część rośliny, pióra, włosa", 2. "grubszy koniec belki", 3. "dolna, grubsza część pnia, gałęzi, snopa" (ruskim zapożyczeniem jest chyba lit. kamlys "pień drzewa", z insercją b: kamblys "pień, łodyga; grubszy koniec"), kaminas "komin", też "urządzenie do wędzenia mięsa, wędlin; ognisko", SD «komin w izbie abo w sieni, w komorze dla palenia ognia» — zapoż. z błr. kómin, pol. komin (stąd też stpr. kamenis "Vuermuer"). — Drw. kaminalis m. przest. "mały piec w suszarni zboża", kaminėlis m. "górna część pieca; szklana osłona lampy naftowej, klosz". Cps. kamin(a)krėtys "kominiarz" (por. krėsti), kaminšluosta a. kaminšluostys ts. (por. šluostyti), kaminšluostis m. "miotła do czyszczenia komina". kampas 1. "kąt, narożnik (domu), róg (stołu)", 2. "węgieł, tj. miejsce zetknięcia się dwu ścian zewnętrznych; zakątek", 3. żm. "zgięcie", 4. duonos kampas "piętka chleba; kawałek chleba", 5. "kabłąk nad chomątem, duga" (Arklys pakinkytas su kampu "Koń zaprzężony z dugą"), 6. "kabłąk wiadra, kosza". — kampa "poprzecznik w saniach; zgięty w kształt podkowy kawałek drewna a. żelaza; belka kładziona na sanie przy przewożeniu pni drzewa" (akut wtórny). — Do pie. *kamp- "giąć, zginać", por. gr. xd|i7iTCi) "zgiąć, wygiąć; zawrócić, skręcić, opłynąć", pass. "zgiąć się, schylić się" < *kamp-ie- (xap,TT:r| "zakręt, zgięcie, przegub; zaokrąglenie"), goc. hamfs "okaleczony, kaleki" (przynależność łac. campus "pole, plac ćwiczeń" jest mniej pewna). Znacz. etym. "coś zgiętego, zagiętego" => "kąt". — Drw. atkampis m. "miejsce ustronne, ubocze, zakątek", kampininkas "mieszkający kątem u kogoś, komornik", kampinis "narożny" (kampinis akmuó "kamień węgielny, na którym opiera się węgieł"), kampuotas "kanciasty", SD (kumpuotas) «węglasty, angulatus, angulosus», pakampė a. pakampis m. "zakątek, miejsce ustronne, odległe od drogi głównej", užkampis m. "zakątek, zapadły kąt". — N. m. Kampai 6x, Kampiniai 10x (por. pol. n. m. Kąt, Kąty), cps. Azūkampis, Siaūrkampis, Švėdakampis, Varnakampis. N. jez. Kampai, Kampys, Kampinis 2x, Kampuolis. N. rz. Kampas, cps. Pirčiakampis. — By móc dołączyć do tego wyraz psł. * k Q t u , pol. kąt "kąt, róg, zakątek, oddalone ustronne miejsce", ros. gw. kut "kąt w chłopskiej izbie, ślepa uliczka, zaułek", sch. kūt "kąt", czes. kout ts., trzeba by przyjąć praformę bsł. *kamp-ta- (drw. z suf. -ta-, uproszczenie mpt > mt na granicy morfemowej). — SZ kump- < pie. *kmp-, zob. kurhpti. °kampti, °kampiū, °kampiaū. Tylko w cps., por. nukampti "schwycić", pakampti "pochwycić, złapać, unieść, ukraść", sukampti ts., uzkampti "znaleźć, natrafić na co (o grzybach)". Odpowiednik łot. pakampt, -kampju, -kampu "pochwycić, ująć, porwać", iter. kampstit a. kampstit, -u, -iju "chwytać, porywać" (war. karhstit). Temat infigowany kampmożna sprowadzić do SZ *kap-, który został dotworzony do SP *kap- (< pie. *keh2p-, zob. kópti) w podobny sposób, jak plak- do *plak- (zob. plakti).
253 kana ptk. nieokreśloności, powstała z przekształcenia zwrotu *kažna < *kas žina, dziś kas žino "kto wie; nie wiadomo". Co do końcowego -a por. testa, tesla. Przykłady: kana kada "kiedyś", kana kas "ktoś", kana kóks "jakiś", kana ko "nie wiadomo, czemu" itp. Zob. też kažin. kanabėkas "hak, widły do zrzucania gnoju" — przekształcone metatezą na odległość z kabenėkas (n-b- < b-ń). Wyraz zapożyczony z błr., ros. kobenja "hak, osęka" jako *kabenė i rozszerzony sufiksem -kas na wzór wsch.-lit. formacji na -ėkas, np. merlėkas "kloc namokły w wodzie", bernėkas "chłopak". Inne war. kabinėkas, kebenėkas. kanapė, zwykle pl. kanapės "konopie, Cannabis sativa" — zapoż. ze stpol. konopia, pl. konopie (por. / epentetyczne w formach błr. kanópli, ros. konopljd). — War. gw. knapės tłumaczy się synkopowaniem przedakcentowego a (por. skamrakas). To samo zjawisko w stpr. knapios EV "konopie, Hanf", czyt. [knapi.jós] f. pl. (<= pol. konopie), u Grunaua z udźwięcznieniem kn> gn: gnab-sem "siemię konopne", war. gnapsem, gnabsen (człon II do semen EV "nasiona"). — Drw. kanapiena "pole po konopiach". — N. m. Kanapėna, Kanapinė, Kanapyne, Kanapūkai. N. jez. Kanapinis 2x, n. rz. Kanapinė, Kanapia-merkis (dosł. "Moczydło Konopne"). kaniūšnė daw. "stajnia dla koni", SD «staynia» — zapoż. z błr. konjūšnja. — War. przekształcony insercją k: kaniūkšnė, m.in. SD1 «staynia» (=> kaniūkšninis SD «staienny, stabularius»). Ze zmianą sufiksu: kaniūkšlė DP "stajnia", gw. "chlew świński", daw. kaniūkštė "stajnia". kanklės f. pl. "kankle, instrument muzyczny o dwunastu strunach, przypominający cytrę", war. kańkliai, kańklai m. pl., SD (kunkley) «cymbał». Por. kankle " c i e n k i drut, używany np. do stawiania sideł". Vb. denom. kankliuoti "grać na kanklach". Odpowiednik łot. kuokle, pl. kuokles, kuo kle s "kankle", kuóklet, -ėju "grać na kanklach". Nomen instr. z suf. -kl- < *-tl- do pie. *kan- "śpiewać, dźwięczeć", por. łac. c ano, -ere "melodyjnie brzmieć, śpiewać, grać, trąbić". Bałtyzmem jest fin. kantele "harfa". kankorėžis, -io m. "szyszka, zwł. sosnowa, jodłowa". War. kenkčrožis. Wygląda jak złożenie z członem II rėž- "rznąć" (por. rėžti), ale człon I pozostaje zagadką. Zob. też skuja. kanopa "kopyto końskie", SD (kanapa) «kopyto u bydlęcia» (syn. nagas), (kanapa perskiełta) «kopyto rozdwoione». Pochodzi z *kapona przez metatezę s p ó ł g ł o s e k na odległość (p-n > n-p). Drw. z suf. -na- od neoosnowy kapo- <= kapóti. Paralele: kaponas, kaponė (zob.). — N. m. Kanopėnai 2x. kapas "grób, mogiła", łot. kaps ts. — czas. postvb. do kdpti "rąbać" (zob.) lub kapóti "siekać, rąbać" (zob.). Znacz. etym. "stos pogrzebowy, czyli podłużny sąg drew porąbanych i ułożonych"204. Wtórnie: "podłużna mogiła usypana nad zakopaną trumną" (por. Čia kieno sviežias kapas sukastas "Tu czyjś grób świeżo wykopany"). — Drw. kapał m. pl. "cmentarz" (łot. kapi), SD kapai «mogiła nad grobem», kapinės f. pl. "cmentarz"; (kapės a. įkapės f. pl. "śmiertelny strój, ubranie do trumny; pieniądze i inne przedmioty wkładane do trumny", (kapiniai marškiniai m. pl. "śmiertelna koszula". — N. m.
204 Sugestia A. Bańkowskiego p.l.. Pisze on: "Zwyczaj palenia zwłok w lesie, wykopanych nocą z grobu po ich pogrzebie chrześcijańskim, przetrwał w niektórych zakątkach Mazowsza wsch. i Litwy podobno aż do XIX w.; świadkami grabarze, którzy kopiąc nowe groby na miejscu starych znajdują w nich szczątki pustych trumien."
254 Dvikapiai, Pakapė lx, Pakapiai 3x, Pilkapiai, Ūžkapiai. N. rz. Pakapinė, n. jez. Pakapinis. kapoti, kapoju, kapojau "siee, ciąć na drobne kawałki, ciąć (batem), siekać (tasakiem), rąbać (siekierą), bronować, spulchniać zoraną ziemią; kłuć - o dzięciole, wronie, szczurach; szczypać - o szczupaku; ciąć, gryźć - o owadach", refl. kapótis "kłócić się, ścinać sią z kim". Odpowiednik łot. kapat, -aju "siekać, rąbać, okopywać". Iteratyw z suf. *-a- do kapu, kapti (zob.). Ma nawiązanie w scs. kopati, -ają "kopać, ryć, wydobywać z ziemi", ros. kopatb, -aju (por. też scs. kopije n. "kopia, lanca"). — Od neoosn. kapo- (<= kapóti) utworzono: kapoklė "tasak; narządzie do żłobienia koryt i niecek z drewna", kapdklis m. SD «siekacz kuchenny», kaponas "nóż do siekania" :: łot. kapans "Hackmesser", kapdnė SD «motyka pospolita szeroka» (=> kaponėlė SD «motyczka ogrodnicza^, kapčtė "tasak" (por. žvejotė <= žvejoti). Neoosn. kapoj- (<= kapóju): kapoja a. kapojai m. pl. "posiekana słoma, sieczka", kapoje "rąbanie, czas rąbania drewna" (por. kartoja, kartoje <= kartóju). Osobno zob. kanópa < *kapóna. kapti, kapu, kapiaū "powoli rąbać (chrust, gałązie)". Iter. kapóti :: scs. kopati (zob.). Pbsł. *kap- odpowiada greckiemu XOTI-, por. xóTITCO "bić, uderzyć, odciąć, odrąbać, rozbić; trząść, podrzucać, dziobać - o ptakach" (aor. exoi|;a), xÓ7iavov n. "topór", XOTU<;, -lóoę f. "topór, tasak" i łączy sią z pie. *(s)kep- / *(s)kop- "rąbać, łupać, ryć ziemią" przy uwzglądnieniu s-mobile, por. gr. ox87tapvov n. "topór obosieczny, siekiera". Bsł. refleksy z wymieniono s.v. skepeta. — Nomina: kapas (zob.), kaplys "tąpa siekiera, tąpy nóż; tasak do rąbania kości; motyka; piesznia do rąbania lodu; przedni ząb, siekacz; marny koń; walet w kartach" (==> vb. denom. kapliūoti "okopywać, spulchniać", przen. "zajadać, wcinać, pałaszować"), kaplys, -ė "bezząbny człowiek". Cps. kiškiakaptis m. "wygrzebane w śniegu legowisko zająca", mėšlakapė "widły do gnoju", šūdkapis m. "kto wybiera gnój". — Deverbativa: kapėnti "rąbać od niechcenia, powoli; klepać kosą", kapinėti "rąbać (las, gałązie), kosić kosą, wydziobywać (o kurach)", kapinti caus. "ostrzyć (kosą, siekierą, lemiesz) przez klepanie, rozpłaszczanie na kowadle", przen. "zachącać do czego" (por. łot. kapinat "klepać kosą"), kapóti (zob.), kapsóti "dziobać", kapstyti "grzebać (o kurach), ryć; rozrzucać (gnój), okopywać rośliny; garnąć, zgarniać w jedno miejsce", refl. nusikapstyti "wyciągnąć nogi, kopyta, zdechnąć", kaptelėti "capnąć, złapać (dziobem), zabrać, ukraść". — Neoosn. kapsty-: kapstyklė "widły do rozrzucania gnoju". Neoosn. kaps-: kapsnóti "dziobać, bić dziobem" (por. basnóti, gabsnóti), kaps-: kapstas "gracka do okopywania roślin, do pielenia", kapstūkas "gracka". °kapti, °kampu, °kapau. Tylko z prvb., np. nukapti "zmączyć sią, zmordować sią", prikapti 1. "zmączyć sią (o koniu)", 2. "stąpieć, stąpić sią (o siekierze)", 3. "nie starczyć, zabraknąć" (Prikapau duonos "Zabrakło mi chleba". Malūnas vandens prikapo "Zabrakło wody w młynówce"). Prs. polega na infigowaniu osnowy kap-, jak w kapū, kapti "powoli rąbać" (strona znaczeniowa niewyjaśniona). Zob. też kaipti. — Drw. kapana "pomór, np. świń" (suf. jak np. w dargana), => vb. denom. kapanoti "ciążko pracować, harować; iść z trudem", iškapanoti "zdechnąć", sukapanoti "zachorować", refl. kapanotis m.in. "ciążko chorować, umierać, zdychać", nusikapanoti "umrzeć, zdechnąć". — kaparas "kres, zgon, śmierć (zwł. o małych zwierzątach i ptakach)" (np. Tai vištai jau kaparas "Koniec już z tą kurą". Ilgai gyveno, ale ir jam šiemet prėjo kaparas "Długo żył, ale tego roku i na niego przyszedł koniec"). War. kaporas "koniec, śmierć", => vb. denom. nusikaparoti, -kaparuoti "zdechnąć".
255
karai a. karaim, pl. 1. "wielki wóz z wysokimi bokami do przewożenia zboża, siana", 2. "taczki, taczka", 3. "pewna gra w karty" — zapoż. z niem. Karren m. "taczki". Zdrob. karučiai, karūkai. Vb. denom. karóti "pchać taczką, wieźć na taczce", karuoti ts. karaimai m. pl. "Karaimowie" (ze sztucznym hiatem) — zapoż. z błr. ros. karaimy. — N. m. Karajimiškis pokazuje, że hiat a. i języka obcego był w naturalny sposób usuwany przez wsunięcie ślizgu j. karalikas daw. gw. "królik, gryzoń Lepus cuniculus" — zapoż. z błr. korólik. — kralikas daw. "królik, gryzoń Lepus cuniculus", SD «krolik zwierzę, Cuniculus» — zapoż. z pol. królik (tu kalka ze śrwn. kiiniklTn "cuniculus"). karalius, -iaus "król" — zapoż. ze strus. korólb, wprowadzone do deklinacji na -iu- (por. gojus "gaj", rojus "raj", pečius "piec"). — Polska nazwa miasta Królewiec "Kónigsberg" przybiera w jęz. litewskim brzmienie Karaliaučius. — Drw. karalaitė "królewna, córka króla", karalaitis m. "królewicz, syn króla", karolėlius "królik", SD «krolik, regulus» ["król małego kraju, książę, możnowładca, urzędnik królewski", SŁXVI], karalyčia "królewna", SD «krolewna» (suf. jak w brolyčio), karalienė "królowa", karalystė "królestwo" (suf. jak w bajorystė), karališkis, -ė hist. "człowiek z dóbr królewskich; dworzanin króla", SD «krolewski, krolowi własny», karaliūčia gw. "królewna", karaliūnas "królewicz", SD «krolewic», karaliūtis m. "królewicz". Vb. denom. karaliauti "być królem, królować". — N. m. Karališkės 2x, Karaliskiai 8x. karaś "wojna", DP "wojna, bojowisko, najazd". Zob. karias. — Drw. pókaris m. "czas po wojnie, lata powojenne" {pokario sunkumai "powojenne trudności"), pokarinis "powojenny", prieškarinis "przedwojenny" (prieškariniai laikai "czasy przedwojenne"). karbas gw. "koszyk, duży kosz do przenoszenia paszy" — zapoż. z niem. Korb m. albo ze stpol. korb. Zob. jeszcze kurbas, kurvis. karčema 3 p.a. daw. gw. "szynk na wsi, gospoda, dom zajezdny, karczma" (war. karčema, karčiama) — zapoż. z błr. korčma, z usunięciem obcej zbitki čm drogą anaptyksy. Por. šinkas. Drw. karčemėlis m. b.z.a. "karczemka", karčeminis "karczemny (scil. garniec, jako miara objętości piwa, okowity)". — N. m. Karčemos, cps. Pakartėmis 3x, VaTtakarčmis, Vilkakarčemė. N. rz. Karčiametis z *Karćiam-mietis < *Karćiam-vietis (dosł. "miejsce po karczmie"). — karčemnykas daw. gw. "karczmarz, właściciel karczmy" — zapoż. z błr. korčėmnik. Co do akutu por. kamarnykas, utarnykas, v a ranka. Rzadsze są war. karčemorius b.z.a. "karczmarz" (zapoż. z pol. karczmarz) i karčemininkas b.z.a. ts. (hybryda z suf. -inink-). karčiai m. pl. 1. "długie włosy na karku zwierzęcia, grzywa", SD kartis «grzywa», 2. przen. "pas nieskoszonej trawy", war. karčiai, karčiai, sg. kartis, kartys. Trudne. Formalnie mógłby to być drw. na SO i z suf. -ia- do kert- "ciąć" (zob. kertii, kirsti), ale grzywa zwierzęcia nie jest czymś, co się zwykło ścinać. — Drw. karčiukai m. pl. "kędzierzawe włosy na karku", karčiuotas "grzywiasty (koń), zarośnięty, niestrzyżony", przen. "doświadczony (o myśliwym)", cps. baltakartis, -ė "(koń) z białą grzywą". — N. m. Karčiai, Karčiai. N. rz. Karči-upis 5x, Karčiupys 2x, Karčupis a. Karšupis, Kar tupi s, Kartupis. Paralela: n. rz. Gryva205.
205
jące.
V a n a g a s (1981, 147) wywodzi n. rz. Karčiupis
itp. od przymiotnika kartūs
"gorzki", co nie jest przekonu-
256 kardas daw. gw. "kord, rodzaj krótkiej szabli" (m.in. SD1) — zapoż. ze strus. kordu (stąd też pol. daw. kord, -a). — Drw. kardelis m. "kordzik" (m.in. SD1). kareiva "wojak" — człon kar- (zob. karias) w połączeniu z członem °eiva, który wyabstrahowano z wyrazów atėiva "przybysz", pėreiva "przechodzień". — Drw. kareivis m. "żołnierz", DP "żołnierz, bojownik, rycerstwo", SD «walecznik, woiennik; żołnierz pieniężny», kareivis išstatytas SD «żołnierz wy trąbiony» ["zwolniony z wojska"], kareivija "wojsko, służba wojskowa", kareivinės f. pl. "koszary", kareiviauti "służyć w wojsku". Por. pol. nazw. Koreywo, Korejwo — spolszczenie nazwiska lit., które wywodzi się od przezwiska kareiva "wojak". — N. m. Karėiviškiai 2x. Kareivonys 3x, Kareivos 2x. karėti, kari, karėjo "wisieć, zwisać, odwisać", iškarėti "wyschnąć, skurczyć się". Stativum na -ė- do kariu, karti "wieszać" (zob.), ewentualnie do inchoativum atkerti "odwisnąć" (zob. s.v. karna). — Drw. karinti caus. "trzymać w stanie wywieszonym (o psie z wywieszonym językiem), w stanie zawieszonym"206, iškarinti "siedzieć z nogami zwieszonymi przez okno", karikas "to, co zwisa, wisi (np. żuraw przy studni)". karias, -io daw. 1. "wojsko, zastęp, gromada", DP też "rycerstwo", karias vundeninis m. SD «woysko wodne», 2. "wojna" (dziś karas, zob.); karias vežimais aplinkui apsistatįs SD «tabor żołnierski». Odpowiedniki łot. ka^š "wojsko, wojna", stpr. *kargis, pis. EV "wojsko, Heer", eariawoytis EV "przegląd a. pokaz wojska, Herschaw". Dawny temat palatalizowany utrzymany w drw.: kariuomenė "wojsko" (gw. karūmenė), kariavietė SD «poboiewisko». Vb. denom. kariauti "walczyć, wojować, prowadzić wojnę" (łot. ka\uót), DP "wojować, walczyć, bojować, potykać się", prademi kariaut SD «harcuię», kariauju azu pinigus SD «żołduię, żołnierską służę, żołd wiodę» (=> kariautojas SD «żołnierz»). Neoosn. kariav- («= kariavau): kariava "spory, niezgoda". Inne drw.: karidnė (zob.), cps. kariožinė SD «chorągiew woienna» (brak w LKŽ). — Ze stanowiska etymologicznego są tu dwie możliwości: 1° drw. na SO od czas. kerti "odrywać się, oddzielać się", znacz. etym. "oddział", 2° karias jako wyraz spokrewniony z germańską nazwą oddziału wojskowego, por. goc. harjis, stwn. hari, heri, dziś Heer. karidnė DP "wojna", SD 1. «woyna», 2. «żołnierska, żołnierstwo» ["służba żołnierska"]. Drw. denominalny od karias, z neosuf. -onė jak w kelionė <= kėlias. Por. de werbalną derywację kartone <= kartóti, medžionė <= medžioti, vajonė <= vajoti. — Dalsze przykłady: vieta karionės SD «plac potyczki» ob. karionavietė ts., rūžios karionės SD «rynsztunek woienny», žinė karionės SD «wici woienne, belli signum», šaukiu karionėsp SD «krzykam do potrzeby, conclamo ad arma», apsakau kam karionių SD «wypowiadam przymierze», išsirinkimas unt karionės SD «wyprawa woienna», išstatyt kareivius iš karionės SD «wytrąbić żołnierza» ["zwolnić ze służby"], žinklas karionėj dėl pažinties savų ir neprietelių SD «hasło». karka "część świńskiej a. owczej nogi od racic po kolano; przednia noga świni z łopatką; staw skokowy u konia", SD «bark, brachium, humerus, lacertus» (syn. petys). Pomijając akut, który wygląda na innowację lit., wyraz odpowiada psł. *korku, por. bg. krak "noga", sch. krak "długa noga, wydłużona część przedmiotu, odgałęzienie, odnoga", ros. gw. kórok a. korók "szynka, udziec wieprzowy, biodro" (liter, ókorok). Prócz tego jest psł. *kroku: pol. krok "stąpnięcie, sposób stawiania nóg (w marszu, biegu, tańcu); krocze",
206
Np. o w y s a d z a n i u dziecka, żeby oddało mocz a. kał: Eik pakćirink vaiką.
Vaiką
nukarinau.
257
stpol. też "ślad stopy", czes. słc. krok. Nie do końca jasne. Łączono z pie. *(s)ker- m.in. "zginać, krzywić". Znacz. etym. "zginająca sią część ciała"? — SZ kirk-: kirkdliai m. pl. "szczudła, kule", war. kirkdlai. karklas "łoza, wierzba, Salix cinerea, S. aurita, S. nigricans". SD karklas 1. «bagno drzewo, łoza, łozina, Siler», 2. «iwa drzewo, Salicis genus grandius», karklai m. pl. «rokicina, Salix viminalis, vimen». Refleks zniekształcony przez degeminację *kark-kl-, to z *karg-kl-, bo chodzi o drw. na SO od czas. kergiu, kergti "łączyć, wiązać, mocować" (zob.). Podobne traktowanie spółgłosek w wyrazach auklė (do augti) i žirklės (do -žirgti). — Drw. karklai nom. pl. SD «połkoszek» ["kosz wiklinowy wstawiany na jedną z dwóch połów wozu"]. — Neoosn. karki-: karkia "zagajnik łozy", karklės a. karklo s f. pl. "zawieszone na ścianie jasła, żłób; drabiny wozowe; podnoszone wrota" (łot. karkles a. karkli "żłób"), karklynas "zagajnik łozy, łoźniak; krzak łozy", karklinė "wódka pędzona domowym sposobem, samogon" (syn. kadaginė, krūminė), karklótis m. 1. "gatunek łozy", 2. "miejsce, gdzie wycięto łozę". Vb. denom. karkluoti "pleść płot łozą". — N. rz. Karkia a. Karkia, Karklė 5x, Karklius, Karkluojė a. Karklūoja, cps. Karkla.upis, Karklupis 4x. N. m. Karklė, Karklėnai 4x, Karklinai2x (=> Karkliniškės 3x), Karklyne 5x, Karklotė, cps. Ažūkarklinė. karkti, karkiū (war. karku), karkiaū 1. "o kurze: wydawać głos, gdakać", SD1 karkiu «gdaczę, gdakam; krokorzę», SD karkia višta «krekorze kokosz», 2. "charczeć, rzęzić, chrapać", 3. "chrząkać, chrypieć; skrzypieć", 4. "terkotać (o maszynie)", 5. "burczeć (w brzuchu)". Dźwiękonaśladowcze, podobnie jak np. pol. gdakać, czes. kddkat (o głosie kury), ros. kvokatb ts. albo niem. gackern, gacksen, gackeln ts. — Drw. karkinti "gdakać; fałszować w śpiewie", karkūoti "chrypieć, rzęzić", nukarkuoti "rzężąc umrzeć". Nomina: karkalas 1. "chrypienie, charczenie, rzężenie", 2. "flegma, plwocina", karkesys 1. "krakanie (wron)", 2. "rzężenie, szmery w płucach", cps. karkvabalis "chrabąszcz, Melolontha" (nazwany tak od chrzęszczącej pokrywy?). karna 4 p.a. "kora, łyko z lipy, wierzby, łozy", czasem "kora brzozowa" (syn. tošis), SD «łyko z drzewa darte» (syn. lunkas). Por. Liepinė - tai kama, aglinė - tai žievė "Jeśli [łyko] lipowe - to «karna», jeśli świerkowe - to «žievė». Nuo medžio atšoko karna "Od drzewa odłupała się kora". Formacja dewerbalna z suf. -na- ocl kar-, alternantu na SO do ker-, por. atkerti, -kąra (war. -kėrsta, -kerną), -kero "odstawać, odłupiać się, odwisać, nie przystawać, nie przylegać (o korze drzewa, skórce chleba, dziąsłach, o tynku, o topniejącym u brzegu lodzie), oddzielać się częściowo od całości, odwisać, zwisać; odłączać się, schodzić, łuszczyć się (o skórze), pierzchnąć (o skórze rąk)", od pie. *(s)kerH- "rozdzielać, oddzielać" ( L I V 2 558), zob. skerti. Brak intonacji (fkarna) świadczy o tym, że osnową derywacji był w danym wypadku alternant antewokaliczny ker-, taki jak np. w prt. kero. —Znacz. etym. "odstawanie (kory drzew)", potem jego konkretyzacja. Por. zdania: Karklo žievė pavasarį atkėrsta "Kora łozy wiosną odstaje". Jau džiūsta liepa: luobas visai atkero nuo kamieno "Już usycha lipa: kora całkiem odskoczyła od pnia". — Drw. karnakojis, -ė "obuty w łapcie, tj. obuwie zrobione z łyka", kamalupys, -ė "kto zdziera korę, łyko", karnaplėšis, -ė ts., karnavyžis m. "łapeć z łyka", karnavyžis, -ė "kto chodzi w łapciach". Vb. denom. karnauti "zdzierać korę", nukarnyti, -iju, -ijau "zedrzeć wierzchnią warstwę (ziemi)", užkarnyti "zaciąć (konia batem)". — N. jez. Karnelis, n. rz. Karnupė, Karnupis, Karnupys, Karnupėlis. karoliai m. pl. "korale, sznur paciorków" — zapoż. z pol. korale.
258 karosas 1. "ryba karaś, Carassius vulgaris", SD (karajas) «karaś, Coracinus fiuuiatilis», 2. "metalowa osłona drewnianej osi koła" — zapoż. z błr. karasb. War. karosa f. — N. jez. Karosas 2x, Karosiukas, Karosynas, Karosinis 2x, Kardsinis, Karosinėlis 2x, n. rz. Karosinė, Kards-upis. karpa 1. "brodawka, narośl skórna; narośl na skórze ropuchy; twarde zgrubienie na korze a. liściu", 2. "brodawka piersiowa", SD «brodawka» :: łot. karpa a. karpe "brodawka". Niejasne. Przy założeniu zmiany pie. *sk- w psł. x odtwarza się odpowiednik psł. *xorpa < pbsł. *skarp-a-, czyli formacją na SO do pie. *(s)kerp-, zob. kerpu, kirpti. Znacz. etym. "nierówność" "krosta, brodawka". Por. słń. hrapa "nierówność; krosta, strup", pol. gw. chropa "zmarznięta skorupa śniegu; wyciek z obierającego wykwitu na skórze", chropawa "ropucha". — Drw. karpotas "pokryty brodawkami, brodawkowaty", SD «brodawczasty», beržas karpotis m. "brzoza brodawkowata", karputės f. pl. 1. "brodawki sutkowe, sutki" (Papai balti, o karputės rausvos "Piersi białe, a sutki różowe"), 2. "małe kartofle". Cps. karpažolė "wilczomlecz, Euphorbia". karpis, -io m. "ryba karp, Cyprinus carpio" — zapoż. z pol. karp, -ia. — N. rz. Karpis, Karpentis, Karpiškis. karšis, -ies f. 4 p.a. "ryba leszcz, certa, Abramis brama a. vimbra" (m.in. SD), też m. karšis, karšys, karšis. Może w apofonii do kerš-, zob. keršas "graniasty, pstry". — N. rz. Karšis, Karšė. karšti, karštu (*karš-stu), karšau "starzeć się, niedołężnieć, grzybieć, dogorywać, kończyć życie, umierać; (o zbożu) dojrzewać", iškaršti "doczekać późnej starości". Czas. ąuasiprymarny, przekształcony z formacji iteratywnej na SO, *karśyti a. *karśoti (szczegóły niezbadane). SO *k(y)ork- należy do pie. *k(y)erk-, por. wed. krsyati "chudnie, wątleje" (krśa- "chudy, szczupły, słabowity"), SO cakarśa pf. "jest chudy, szczupły", karśayanti 3 pl. "wycieńczają". Akut wtórny, uwarunkowany sufigowaniem -st- (por. łot. karst, karstu, karsu "starzeć się, grzybieć; dojrzewać - o zbożu"). Brak alternantów na SE tkerš-, SZ fkirš- / fkurs-. — Drw. karša "starość, dogorywanie, zgrzybiałość" (=> karšatis, -ies f. ts., por. kamšatis <= kamša), karšinti 1. "utrzymywać lub pielęgnować człowieka starego", 2. "czuwać przy umierającym", 3. "czekać, aż (zboże) dojrzeje" (łot. karsinat ts.), refl. karšintis "dożywać starości na czyimś utrzymaniu, mieć dożywocie, ekscepcję", => karšinčius "starzec zdany na opiekę syna a. córki, dogorywający starzec" (neosuf. -čius, jak np. w imčius, išminčius), karšintojas "kto pielęgnuje swoich starych rodziców". karšti, karšiu (war. karšu), karšiau, (war. karšau) "czochrać, rozskubywać wełnę przed przędzeniem; trzepać len, dziergać len z główek; czyścić konia zgrzebłem; bić, spuszczać lanie (prikaršti); robić coś szybko, energicznie; szybko iść, biec", karšiu SD1 «grępluię», karšiu vilnas SD «wybijam wełnę». Odpowiednik łot. karst, karšu, karsu "czesać (wełnę), gręplować". Cechy formalne prs. karšiu (łot. karšu) przemawiają za jego quasiprymarnym charakterem, czyli dawną przynależnością do iter. *karśyti. Ślad takiej formacji widać w iškaršinti kaili "złoić skórę, spuścić lanie", įkaršinti arklius "postraszyć konie (żeby szybciej biegły)", karšinti "niepokoić, zawracać głowę, natrętnie prosić", karšinu SD «bawię kogo długo; frasuię kogo, troskam», łot. karsities refl. "sprzeczać się". — Czasownik lit.-łot. jest spokrewniony ze słowiańskim drw. dewerbalnym na SO, psł. *kors-ta- "drapanie jako skutek swędzenia", concr. "świerzb" itp. Por. scs. krasta "trąd, parchy, krosty", sch. krasta "strup, krosta, świerzb", słń. krasta "strup", ros. korósta "świerzb, krosty", czes. krasta (chrast) "parchy, strupy", pol. krosta "chorobliwy wyprysk
259 na skórze". Pbsł. *kars-, w jęz. litewskim zmienione na karš-, kontynuuje pie. *(s)kers-. Por. łac. carró, -ere "gręplować, czesać surowiec wełny, przygotowując do przędzenia" z *korso < *kerso, stwn. skerran "grzebać, zdrapywać" < *skerzan. — Drw. karšatis, acc. sg. karšatį "czas czesania wełny lub lnu", 2. "ulewny deszcz", karšė "bójka, bijatyka", karšėjas n. agt. "kto grępluje wełnę", SD «wybijacz wełny», karšiava, acc. sg. kdršiavą "ulewny deszcz", karšykla "gręplarnia", karšlklis m. "szczotka druciana do czesania lnu, wełny; zgrzebło końskie", karštuvai m. pl. "szczotka do lnu, do czochrania wełny", SD «grempla». kartas "raz" — drw. na SO do kertu "tnę, rąbię itp." (zob. kirsti), znacz. etym. "cios, cięcie, uderzenie narzędziem tnącym". Paralela: słow. razū s.v. ruožas. Od tego liczne przysłówki: dukart "dwukrotnie, dwa razy" (dvikartis, -ė "dwukrotny, podwójny", sb. dvikartis m. SD1 «sowitość, abundantia»), iškart "od razu, natychmiast", kartais "czasami, niekiedy", kartkartėmis "od czasu do czasu" (złożenie tautologiczne, por. niekniekis, zygzygis), kartu "razem, wspólnie; zarazem, jednocześnie", šįkart "tym razem" (zob.), tąkart "wtedy" (zob.), trečiūkart "trzecim razem", tris kartūs "trzy razy", vieną kartą, vienąkart adv. "jeden raz, jednokrotnie" (łot. vienkart), vienu kartū "za jednym razem, naraz". Ze słow. por. kratu w scs. tri kraty "trzykroć", sedrnu kratu "siedmiokroć" (czes. trikrat, sedmkrat). — Drw. kartuntą a. kartuńta adv. "kiedyś, pewnego razu", pakarčiui adv. "po kolei, stopniowo". Vb. denom. kartoti, -ju, -jau 1, "powtarzać (słowa)", 2. "orać po raz drugi na krótko przed siewem", SD «przeorywam rolę» (łot. kartdt a. kartuót ts.). Neoosn. karto-: kartčnė ts. (Prasdėjo pūdymo kartone "Zaczęło się powtórne oranie ugoru"; o sufiksie s.v. medžionė). Neoosn. kartoj- (<= kartojo): kartoja "powtórne oranie, zwł. ugoru", kartoje ts. (Mūs lauko daug, užtat ir kartoje ilgiau uzsitąsia "U nas dużo pola, dlatego i «kartojė» dłużej się ciągnie"). Por. kapoja <= kapójo. karti, kariu, kóriau "wieszać, zawieszać", pakarti "powiesić", perkarti 1. "przewiesić (przez plecy, przez płot", 2. "wygłodnieć, schudnąć". Refl. prisikdrti "przyczepić się", užsikarti "wyjść za mąż". Odpowiednik łot. kart, karu, karu "wieszać", aizkart "powiesić, zawiesić (zasłony)". Prs. kariu to zapewne dawne prs. iteratywnokauzatywne do inf. na -yti, por. gw. karyti "wieszać". Inchoat. karti, karstu, karau "zwiesić się, zwisnąć". — Refleks lit. kar-C przedstawia formę na SO do pie. *kerH-, por. stang. heorr, stnord. hjarri m. "skrzydło drzwi". Przy uwzględnieniu .y-mobile możliwy jest związek z refleksami pwk. *skerH- "odłączać się, odwisać", zob. skėrti. — Drw. kardinti cur.-caus. "kazać, żeby powieszono, dać do powieszenia", kardyti "przeszkadzać, zapobiegać czemu, zagradzać drogę" (=> kardymas "przeszkadzanie", kardomasis laikas "areszt tymczasowy", dosł. "zapobiegawczy"). Sb. postvb. saūskarda (zob. sausas). Inne: karėti (zob.), karoti, karaū a. karóju, karójau dur. "wisieć, zwisać" (łot. karatiės "wisieć"), karau SD «wiszę, wisam», karoju SD1 «wiszę»; karstyti caus. "wieszać, rozwieszać (pranie do suszenia); wieszać skazańca" (łot. karstit), iškarstyti "porozwieszać", refl. karstytis "wieszać się, czepiać się; łazić, wspinać się po drzewach", SD1 karstausi «zawieszam się». Analiza synchroniczna: kar-styti, analiza etymologiczna: *karst-yti od neopwk. *karst- <= karstu. — Nomina: karėklis m. "kat, który wiesza; hak do wieszania" (łot. kareklis "to, co wisi, zwisa, wisiorek"), karinaitė "córka kogoś, kto się powiesił", kdrsena "wieszanie skazańca" (neosuf. -sena), kartuvės f. pl. "wieszanie; szubienica", karulys "sopel lodu" (łot. karulis "wisiorek"), karuoklis m. "wisielec", karuonis, -iės c. ts., karus "zdolny do zaczepiania się, czepny, przylegający; wygodny do chwycenia, poręczny; zaczepny,
260 skłonny do zaczepiania kogo", pakarai m. pl. "łachmany; kawałki miąsa", pakaras "rzemień mocujący bat na biczysku", pakaraila c. "wisielec; człowiek wysoki i chudy", też "łażący po drzewach - o dziecku" (Ko ten karstaisi po medžius kaip pakaraila), pakarailis, -ė "wisielec", daw. pakaruo SD1 «obieś; szubienicznik», dziś pakaruoklis, -ė "wisielec". Cps. auslkaras a. auskaras (zob. ausi), geivakaras (zob. gaivinti), gyvakaras (zob. gyvas). — WSO kor- < *kar-: kóriau (prt.), drw. korėti, koriu (3 os. kóri, kória), korėjau "wisieć, zwisać", nusikórąs "obwisły, zwieszający się", nomina: korėjas "kat, który wiesza", korikas ts., pakorė "szubienica". Por. WSO gorgar-, vorvar~. kartis, -ies f. "żerdź, tyka, drąg; żerdź w płocie; kij, pałka", SD: kartis «grząda na szaty; tycz [syn. załga]; żerdź», kartis ilga su ietim karionėj vartojama «drzewce, drzewo», kartis drobės eldijinės «żaglowy drąg". Odpowiednik łot. karts "drąg", drw. stpr. kartano EV "drąg, Stangz",pocorto EV "próg, Swelle". Dwuznaczne. Albo formacja na SO i z suf. -i- do kertu, kirsti "siec, rąbać" (znacz. etym. "to, co wyrąbano")207 albo też do czas. karti "wieszać" (znacz. etym. "to, co służy do wieszania; to, na czym sią coś wiesza"). — Drw. kartėlė "poprzeczka", SD1 «drążek», kartinė 3 p.a., kartinė "żerdź, tyka (chmielowa)", kartinis, kartinis ts., kartys f. pl. "zrobione z żerdzi piątro w stodole (do składania owsa, koniczyny)". kartupelis, -io gw. "kartofel, Solanum tuberosum" — zapoż. z niem. Kartojfel. War. z perseweracyjną sonoryzacją rt > rd: kardūpelis, kardupelė, kurddplė i kurdūpelis "kartofel" (por. łot. gartupeĮi ob. kartupeĮi m. pl. "kartofle"). — War. kurdūpelis m. "kartofel" (por. Mare, išvirk kurdūpelių kiaulėm "Marysiu, ugotuj kartofli dla świń") oznacza w przenośnym użyciu "człowieka niskiego, przykurczonego" albo "zwierzą domowe niewyrosłe, źle sią rozwijąjące", por. Merga maža kaip kurdūpelis "Dziewczyna mała jak kartofel". Šimo sūnus gal ir bus jau tokis kurdūpelis "Syn Szymona chyba pozostanie już takim kurduplem". Šiemet tokie kurdūpeliai paršeliai teužaugo "Tego roku prosiąta jak kurduple wyrosły". W tym ostatnim znaczeniu wyraz lit. został przejąty do polskich gwar suwalskich, a stamtąd dostał sią do jązyka ogólnego, por. kurdupel wulg. "człowiek niski, niepokaźny". kartūs, -i "gorzki", przen. "przykry, bolesny, nieprzyjemny" :: stpr. kartai nom. pl. m. "przykry (dla żony)". Formacja na SO i z suf. -u- do kertū "ciąć" (zob. kirsti). Znacz. etym. "tnący, kłujący (w jązyk)". Por. pol. gorzki wobec ros. gorbkij m.in. "gryzący (o dymie)" — do psł. *goreti "płonąć, palić sią". — Odpowiednik słowiański: rcs. kratukū "krótki, niedługi", ros. korótkij, czes. kratky, pol. krótki pokazuje rozszerzenie osnowy na -u-, *kort-u-, sufiksem *-ko- (zob. s.v. raižus, saldūs). Znacz. etym. "obciąty, uciąty, skrócony", por. łac. curtus "(o rzeczach) uszkodzony, stłuczony, okaleczony, (o zwierzątach) kastrowany, (o ludziach) obrzezany", przen. "niezupełny" (*krt-ó-)208. Por. też niem. kurz "krótki", stwn. kurz, kurt, stisl. kortr, kurtr ts., które zapożyczono z łac. curtus. — Drw. karcióji, -ósios "wódka", kartėlis m. "zgaga, gorycz", kartimas "gorycz", kartokas "gorzkawy", kartulys ts., kartūninis: kartūniniai obuoliai m. pl. "gorzkie jabłka", war. kartūdinis: kartūdiniai obuoliai ts. (co do suf. -ūninis i -ūdinis zob. pietūninis), kartuolė "rodzaj grzyba".
207 208
Por. prakartas
"koryto" <= prakirsti
"przerąbać".
W s p o m i n a n e w tym kontekście wed. kdtuka- "ostry, gryzący", m ł o d s z e katu- (niby z pie. *krt-u-) pozostaje etymologicznie c i e m n e .
261 karūna, gen. sg. karūnos 2 p.a. daw. gw. 1. "korona", karūna karališka SD «korona krolewska», 2. SD «chorągiew kościelna; proporzec», 3. karūna kunigų SD «korona kapłańska» ["tonsura księża, plesz"] — zapoż. z błr. korūna (<= stpol. koruna). — karūnavoti daw. "koronować", zapoż. z błr. korunovatb. karunka, gen. sg. karunkos 2 p.a. gw. "różaniec" — zapoż. z pol. daw. ko runka. karūžas daw. 1. "chorąży wojewódzki", 2. "chorąży, noszący chorągiew", 3. "nadzorca robotników rolnych, karbowy (we dworze)" — zapoż. z błr. xoruiy. Do tego SD1 karūzasis «chorąży, signifer, vexillifer» (brak w LKŽ), karūžasis "noszący chorągiew" (m.in. u Dowkonta). Rzadki war. karūža b.z.a. Por. jeszcze pol. chorąży ziemski "godność w dawnej Polsce". — Drw. karūžystė "kawaleria", karūzninkas b.z.a. "chorąży". — Nazw. Karūžas, Karuža, Karūža. N. m. Karužai 3x, Karūžiškė 2x, Karūžiškės 2x, Karūžiškiai, cps. Karūžalaukis. karvė "krowa"209, medinė karvė SD «bawolica» (syn. stumbre). Jak varna od varnas i vilkė od vilkas zakładają sufiksację wymienną połączoną ze wzdłużeniem wokalizmu (vrddhi), tak też karvė implikuje *ka?vas "byk" jako osnowę derywacji. Por. stpr. curwis EV "wół, Ochze" z *[karvas], stesmu kurwan dat. sg. "wołu", n. m. Curwin, Corwen, Kurwingen ob. Carwingen, cps. Korwelaucken. Wyraz bsł. Por. cs. krava, sch. krava, ros. korova, pol. krowa (ob. karw daw. "wół, stary wół"). Praforma ie. *kor-uo-, SO do *ker-. Może tu chodzić o zdepalatalizowany wariant pwk. *ker-, pojawiającego się w nazwach "rogu", por. gr. xepaóę "rogaty, zrobiony z rogu" < *kerauos od xepaę, zob. s.v. širšuo. — Drw. karvaitė "krówka", karvena "skóra z krowy", karvidė "obora", karviena a. karviena "mięso krowy, wołowina" (war. karvena), karvyka "krówka" (por. suf. w telyčyka), karvyna "marna krowa"210. — Cps. karvabulvės f. pl. "najgorsze kartofle (niesmaczne, małe)", karvakdjis, -ė "ktoś o wielkich, niezgrabnych nogach", karvamilžis m. 1. "wieczorne dojenie krów", 2. "zmierzch", karvapapis m. "sutek krowi", karvašūdis a. karviašūdis m. "krowieniec, krowie łajno", karvdvaris m. "kto przepędza kupione bydło do miejsca przeznaczenia", karviabandė a. karviabandis m. ts., kai~vialovis m. "koryto do pojenia krów". — N. rz. Karvė, Karvis, Karvinė, Karvinė, cps. Karvdklonis (zob. klonis), Karveda (*Karv-vada, zob. vadė), n. jez. Karvys. karvelis, -io "gołąb, Columba", karvelė "gołębica". Ze słowotwórczego punktu widzenia jest to zdrobnienie do karvė "krowa", ale niejasne pozostaje tło semazjologiczne tej nazwy211. — Drw. karvelaitis m. SD «gołąbiątko», karvelėmis daw. "młody gołąb" (Chyliński), karvelyčia daw. 1. "gołębica", 2. "gołębnik", karvelinyčia "gołębnik", SD «gołębieniec», karvelidė "gołębnik", kanklininkas "gołębiarz, hodowca gołębi". Cps. karvelaikas SD «gołębnik» < *karvel-laikas (dosł. "to, co służy do trzymania gołębi", por. laikyti). — N. m. Karveliai, Karveliai, Karveliškės 8x, Karvėlninkai. karvojus daw. gw. "wielkie ciasto weselne, kołacz" — zmienione z karavojus przez synkopę (paralela: kalvaratas), to zapożyczone z błr. korovdj. War. karvdlius, kurvojus.
209
Łot. karva jest u ż y w a n e j a k o obelga.
210
D o tego karvinčius "krowie łajno zmieszane z gliną, brane do leczenia skaleczonego drzewa", co jest kalką hybrydalną z pol. krowieniec, -ńca. 211 A. B a ń k o w s k i p.l. sugeruje w y w ó d przez dysymilację z *kalv-elis i p o w i ą z a n i e z kalva "pagórek". Ale m o t y w znaczeniowy wciąż pozostaje niejasny.
262 karvošius gw. 1. "wyłóg na rękawie, mankiet, brzeg rękawa", 2. "duży kawałek", 3. "roślina podobna do rumianku" — zapoż. z pol. karwasz m.in. "wyłóg na rękawie, mankiet", też "połeć (słoniny)". War. karvašas, karvašis, karvašius. kas zaimek pytajny bezrodzajowy "kto, co", łot. kas, stpr. kas ts. < pie. *kuos. Por. łac. qui, quae, quod, goc. tvas, wed. kah, gr. TUO- ( T I Ó 0 6 V "skąd"). — Odmiana lit.: nom. kas, gen. ko, dat. kam (daw. kamug DP "czemuż"), acc. ką, instr. kuo, loc. karne, all. kóp' DP "do czego", adess. kamp' DP "u kogo". W genetiwie sg. supletywnym uzupełnieniem pierwiastka ka- (ko "kogo, czego") jest pwk. kie-. Ukazuje się on w formie dzierżawczej kienas, kieno "czyj" (zob.). — W słowiańskim mamy zamiast prostego *ku złożenie ku-to (gen. sg. ko-go), przy czym w jego drugim członie ukazuje się demonstrativum to, pokrewne lit. tas (zob.). — Zaimek *kuos jest innowacją w stosunku do interrogativum pie. *kui-s "kto" (m.f.) i *kui-d "co" (n.). Jego temat stoi w związku z formami zależnymi do *kuis, mianowicie z gen. *kuó-s(i)o "kogo" i dat. *kuó-sm-oi "komu". — Zaimki nieokreślne złożone z kas i partykuły: (1) kas nórs "ktokolwiek", (2) bet kas "kto bądź, co bądź; ktokolwiek, cokolwiek", (3) by kas "byle kto, ktokolwiek" (ptk. by jest pochodzenia słow.), (4) kažkas "ktoś, coś" (zob.), (5) kai kas "niejeden, ten i ów", (6) ne kas "mało kto", (7) kas-ne-kas lub kas-nė-kas "rzadko kto". kasa 4 p.a. 1. "włosy uplecione z kilku pasm, warkocz" (supinti kasą "zapleść warkocz", 2. "pęk, grono, gałązka z owocami", kasos f. pl. "długie włosy na głowie", kasos supintos SD «warkocz». Formacja dwuznaczna. Albo drw. prymarny na SO do pwk. *kes- "czesać", znacz. etym. "uczesanie" (por. scs. cešą s.v. kasti). Albo też drw. postwerbalny do iteratywu kasyti, znacz. etym. "czesanie, uczesanie" (zob. łot. kastt "czesać" s.v. kasti). — Pochodne: kasinė "wstążka a. spinka do włosów", kasinis m. "tkany pas z warkoczami, służący do przenoszenia na pole garnków zjedzeniem", kasótas, -a "z warkoczami - o dziewczynie, o kłosach". — Por. hapaks stpr. coysnis EV "grzebień, Kamm", który po emendacji na *cosynis - [kasinis] można traktować jak substantywizowany przymiotnik typu lit. kasinė. — Cps. kaspinas "wstążka do warkocza, do włosów, tasiemka":: łot. kaspins ts. (war. kasapinis, -pinė, kasópinas, -pinė, -pynė), => kaspinuocius "tasiemiec, Cestoda" (neol.). Vb. denom. kasoti, -ju, -jau "splatać warkocz", atkasóti "rozpleść warkocz, rozpuścić włosy", uzkasóti "zawiązać (sznur)". — Lit. kasa ma dwa odpowiedniki w słowiańskim, por. 1. cs. kosa "włosy na głowie", ros. kosa, acc. kósu "warkocz, pióro w ogonie koguta", stpol. kosa "długie splecione włosy; grzywa końska", 2. cs. kosa "narzędzie do ścinania zboża, trawy", kosa, acc. kósu ts., pol. kosa ts., stpol. też nomen actionis "koszenie, kośba". kasti, kasu, kasiau, "grzebać, kopać, ryć, garnąć do kupy; strugać, drążyć w drewnie". Odpowiednik łot. kast, kasu a. kasu, kasu "ryć (ziemię), garnąć, zgarniać, okopywać rośliny". Cps. apkasti žemėmis "okopać ziemią", iškasti "wygrzebać, wykopać", iškasu SD «wygrzebać co, wygrześć» (SD1 «wygrzebiam»), iškasu ką SD «wykopywam co», nukasti "odkopać, odgarnąć (śnieg), wykopać (np. kartofle)", pakasu SD «pogrzebiam» (zob. niżej pakasimas), perkasu SD «przekopywam co», ažukasta ugnis SD «zagrzebiony ogień», refl. nusikasti "wykopać sobie; dotrzeć gdzie (z trudem)", pasikasu SD «szancuię się» (syn. pasirausiu). Pdg. opiera się na neoosnowie kas-, która została wyabstrahowana z iteratywnego prs. *kasiu do *kasyti <= *kesu, *kesti. Por. z jednej strony formację praesens w łot. kasu i psł. *koŚQ (ros. košū, pol. koszę), z drugiej strony inf. lit. kasyti "skrobać, drapać, czesać", łot. kastt "czesać, skrobać, drapać, grabić (siano),
263 obierać (kartofle)", psł. *kositi "siec, ciąć kosą" (ros. kositb, košu, pol. kosić, koszą). SD kasau «cudzę konia» ["czesać konia za pomocą zgrzebła", S Ł X V i ] , iškasyti "wyczesać, wyskrobać", SD1 «wyczosuię», SD «wyskrobać». Refl. kasytis "drapać się w co, ocierać się o co", SD kasausi «czocham się; drapię się w co; skrobię się w głowę». — Werbalny SE *kes- jest zaświadczony poza obszarem bałtyckim, por. z jednej strony scs. češą, ćesati "czesać; zrywać (owoce)", stpol. czosać "rozczesywać włosy, sierść (grzebieniem); zrywać całą garścią (owoce, jagody)", XVI w. też "bić, chłostać; obrabiać toporem, ciosać (drewno, kamień)", ros. ćesatb "czesać; gręplować; drapać", z drugiej strony het. kiszi "czesze", kissir prt. "czesali". Por. nomen lit. kesulas "kłębek, zwitek, plik, gałka, garstka (słomy, siana, lnu), grono" (suf. jak w gubulas <= giibti). — SO reprezentuje w słowiańskim również czas. scs. kosnąti są "dotknąć się", ros. kosnūtbsja ts. Od tego drw. na wzdłużonym SO: scs. kasati są "dotykać się", ros. kasdtbsja ts., czes. kasat "podkasywać, podwijać", pol. podkasać "podwinąć dół ubrania" (stpol. "opasać, ścisnąć sznurem"), zakasać "podwinąć (rękawy)". — Neoosn. kasy- (<= kasyti): kasykla "kopalnia", kasyklis m. SD «skrobadło», kasynia gw. "wykopki, kopanie kartofli", kasynos f. pl. "pogrzeb", pakasynos ts., pakasynas darau SD «pogrzeb sprawuię», maršalka pakasynų SD «marszałek pogrzebny», puota pakasynų SD «pogrzebny obiad, stypa», => pakasyninis SD «pogrzebny, pogrzebowy». — Inne deverbativa: kasinėti 1. "grzebać, kopać, rozkopywać, wykopywać", 2. "drapać (głowę, plecy)", apkasinėti bulves "okopywać kartofle", SD apkasinėt medžių «podskrobać drzewa», apkasinėju SD1 «oskrobywam»; kasióti, -ju, -jau "kopać ziemię (szpadlem)", iškasioti bulves "wykopywać kartofle" (łot. kasat, -aju "kopać, ryć; mocno padać - o deszczu"). — Nomina na SO kas-: apkasimas medžių SD okopywanie drzew», kasa (zob.), kasėjas "kopacz", SD też «grabarz, grubarz, kruszcowy kopacz», kaslklis m. "motyka, łopata; zgrzebło końskie", kasinė "dół do przechowywania kartofli", kasula "pęk, grono" (war. kasulė), kastinės pavažos f. pl. "sanice wykopane (w stanie naturalnym)" — w przeciwieństwie do lenktinės pavažos "sanice wyginane"; kasula 1. "dyszel pługa; bierwiono, pionowa część krzyża", 2. "pęk, grono" (n. rz. Kasula), kasulas b.z.a. "dzida", pakasimas: išdėjimas aba pakosimas žmagaus numirusio SD1 «pogrzeb» (syn. p raly dėjimas), perkasa "przekop", perkasas SD «przekop, row, rynsztok» (n. rz. Perkasas 3x, Perkasas 4x, cps. Pėrkasupis). — Neoosn. kast- (<= kastas): kastinis m. "droga wykopana", kastln-kelis m. cps. ts., kastuvas "łopata, szpadel; motyka; rylec, dłuto (do drążenia łyżek); zgrzebło", kastuvai m. pl. "zgrzebło". Cps. kaskelis m. "droga wykopana" z *kask-kelis < *kast-kelis (por. kėlias), lapkasa "lisia nora" (por. lapė). — N. m. Lapkdsės 2x, Lapkasiai, Lapkasiai, Kuolakasiai, Rudakasiai, Rūdakasos. — St. zanikowym do *kesbyło kis-: kisti, kisū, kisiaū "rozścielać (len) do suszenia" — refleks typu TiT <= TeT, jak np. sik- s.v. °sekti lub sig- s.v. segti, tis- s.v. tesėti. Drw. kislmas "zboże rozłożone do młócenia", atkisas "zboże rozłożone do suszenia w piecu". Nie widać śladów nowego SO tkaiskis- (por. kais- <= kiš-, palš- <= piš-). kąsti, kandu, kandau "gryźć, kąsać, jeść; parzyć, szczypać (o pokrzywie)". Odpowiednik łot. kuóst, -žu, -du "kąsać; rznąć (o nożu, pile), gryźć w oczy (o dymie)". Cps. ažukundu SD «zaiadam», pakąsti "zwarzyć, przemrozić" (Šalna pakando gėlės "Przymrozek zwarzył kwiaty"), prakąsti "nadgryźć, odgryźć, przegryźć", sukąsti "schwycić zębami, zaciąć (zęby, usta)", refl. atsikąsti "odkąsić sobie", nusikąsti ts. Iter. kandinėti "zakąsywać, jeść po trosze" obok łot. kuódit, -u, -iju "kąsać" < *kand-T-. — Nomina: Ckandis m. "ukąszenie", įkandin a. ikandin (zob.), Ųcundimas sparvų SD «gżenie się;
264 ukąszenie [syn. skyrimas]», {kąstas "ukąszony" (=> \kųstinai adv. SD «uszczypliwie»), kanda "zakąska; kubek z drewna", kandai m. pl. "mole", kandamas adi. "kąśliwy, kąsający", sb. "kęs chleba (w ustach), nadgryziona a. niedojedzona kromka chleba" (pl. kandamai), kandiklis m. "ustnik fajki, munsztuk", gw. kandikas, kandikis ts. (musė kandiklė "owad Stomoxys calcitrans"), kandis, -ies f. "mól odzieżowy, Tinea pellonella", kandė ts. (por. łot. kuóde, gw. kuodis ts.), kandžia a. kandžia "mól", SD kundzia «mol w szaciech, w księgach», kandžia DP "powód grzeszenia, przygana, zakał", užkandis m. "zakąska" (=$ užkandinė "bar, stołówka", užkandžiauti "spożywać zakąski"). Neopwk. kąs-: kąsnis a. kąsny s m. "kęs, kawałek czegoś jadalnego; kawałek". Wyraz ten porównują z psł. * k Q s u "kęs, kawałek odkąszony" < *kand-sa- (por. bg. khs, słń. kos, ros. kus, czes. kus, pol. kąs), od czego vb. denom. *kęsati, por. bg. khsam "rozrywać na kawałki", słń. kosati "ciąć na kawałki", ros. kusatb "kąsać, gryźć", czes. kousat ts., pol. kąsać "szarpać zębami, gryźć, kłuć żądłem". — Trudne. Należy może do pwk. *keh2d- / *kh2d-212, indo-irańskie *kad- / *khid-. Por. z uogólnionym kh wed. khddati "rozrywa, rozszarpuje, żre", pf. acakhūda "rozszarpał" obok khidati "szarpie, gniecie". Dla pbsł. można założyć temat werbalny *kad- / *kad-, gdzie *kad- było alternantem dotworzonym przez analogię, podobnie jak plak- (zob. plakti) albo rad- (zob. rasti). Na tej podstawie powstało prs. infig. *kandu (inf. *kasti). Z czasem odnowiono je jako *kand-stu > *kąstu (akut analogiczny, uwarunkowany sufigowaniem -sta-). Ten nowy temat dał podstawę prt. kandau, inf. kąsti. Do nich dotworzono w końcu nową postać prs. kandu. — Innym sposobem wytłumaczenia osnowy *kand- jest hipoteza stopnia o, który został wyderywowany z neopwk. *kind- a. *kund- (<= prs. infig. *kindu, *kundu z pie. *kh2-n-d-e-213). kašė a. kasius gw. "kosz, kosz upleciony z wikliny" — zapoż. z pol. błr. kosz. War. kasa, kasis, -ies f. Drw. kaselė "koszyk", kašėtas "kołyska wypleciona z witek". — N. m. Kasiau — Nazw. Každaila wywodzi się przez udźwięcznienie z *kaš-daila cps. "ten, kto wyplata kosze" (typ ratadaila, zob. s.v. dailinti). War. Každailis, Každailys. — kašikas, kašikas 1. "kosz na kartofle, warzywa", 2. "siatka do przenoszenia siana" — zapoż. z pol. koszyk. kaškis, -io "świerzb, choroba skórna zwierząt i ludzi" — zapoż. z łot. kaslęis. katalikas, -ė "katolik, wyznawca katolicyzmu" — zapoż. z błr. katolik, katalik. War. katolikas, z obcym o, m.in. w DP, SD. katas daw. gw. "kotwica", m.in. SD — zapoż. z pol. daw. kot "kotwica, zwł. u statków rzecznych" (syn. kotwa, kotwica). — Drw. katinis SD «kotwiczny», katine lyna SD «kotwiczna lina». Por. inkaras. katė 4 p.a. "kot, kotka, Felis domestica" (war. katė, katis f.). Por. łot. kalcis "kot", kak,e "kotka", stpr. pausto catto EV "dziki kot, Wildekatcze". Wraz ze słow. kotu, stwn. kazza, łac. cattus itp. kontynuuje zapożyczenie z nieznanego źródła. — Drw. katinas "kot - samiec, kocur", łot. gw. katins (=> katinakis, -ė cps. "ktoś o oczach podobnych do oczu kocich"), katinga "kotna (o kotce)". Drw. wsteczny: katas gw. "kot, kotka", katas marinis SD «koczkodan, kot morski». Zdrobnienia: kačiūtis, katėlis, katynas, katytis, katńtis
212 Struktura jak w *keh 2 d-, por. gr. xf|ÓOIiai (*kad-e-), pf. xexr|Sa "troszczyć się o kogo, martwić się", walij. cawdd m. "gniew", goc. hatis n. "nienawiść", albo jak w *keh 2 k- "skakać", lit. šoku, šokti (*šak-e-). 213 Por. łaciński neopwk. stinutwierdzić".
*stene- < *st-n-h 2 -e- (het. istanh- "skosztować") w drw. destinare
"umocnić,
265 "kotek". Cps. kaciapienis m. 1. "łaknienie mleka u kota", 2. "olej konopny", 3. "biało kwitnąca roślina polna", 4. "pleśniawka, choroba jamy ustnej, objawiająca sią białoszarymi nalotami" (por. pienas), kačiaplaukis m. "delikatne włoski, puszek, meszek", kdtpedes f. pl. "kocanki piaskowe, Gnaphalium", katuogė "malina, Rubus saxatilis", katžolė "kocimiętka, Nepeta". Vb. denom. katinautis "kocić sią, wydawać potomstwo (o kotce)", katėnti "wołać kota", katinuotis "kocić sią", katūotis ts. — N. m. Katinai4x (=> Katiniškė). katekizmas a. katechizmas "katechizm, związły wykład zasad wiary chrześcijańskiej", dawniej też katejizmas. War. kontrahowane: katgizmas (m.in. u Donełajtisa), katglzmos f. pl., katizmos f. pl. Akcent lit. wskazuje na błr. katexizis m. "katechizm" jak źródło zapożyczenia (por. gr. xaTr|%r|aic;). — Drw. katekizminis "katechizmowy", katekizuoti "katechizować, uczyć katechizmu" (DP katechizavoja "katechizuje" od katechizavoti). katilas "kocioł, duże naczynie metalowe do gotowania" — wraz z łot. katls i stpr. catils EV "Kessel" zapożyczone ze strus. kotilu (<= goc. *katils, gen. pl. katile). Zakończenie jak w kaziłaś, kubilas, Povilas (zob.). — SD katilas «kocieł», katilas trikojis «panew», katilas, kuriam degina žoles ir žiedus «alembik». — Drw. katilėlis m. "kociołek", SD «kociełek», katiliukas ts., katilius "kotlarz" (n. jez. Katilius), katiliausp prigulus SD «kotlarski», katilnyčia gw. "kocioł na nogach", katilnyčia SD «kotlarski warsztat, kuźnia» (syn. kalvė). — N. jez. Katilas, Katiliukas, n. rz. Katile. — N.B. Drw. katlerystė SD «kotlarstwo» należy do niezapisanego w SD wyrazu katleris m. pol. kotlarz. — Nazw. Katilius, Katilis, n. m. Katiliai 3x, Katiliškės 4x. katras, -a — zaimek pytajny "który z dwóch?": Pasakyk, katras tavo vyras! "Powiedz, który (z obu mążczyzn) jest twym mężem!". SD katras, katrasai «ktory ze dwu». Później używane również w znacz, "który z wielu" i mieszane z zaimkiem kuris "który". Por. łot. katrs, f. katra daw. "kto a. który z dwóch?", dziś "każdy, jeder, jeglicher". Synkopowane z kataras (gw.), to z wyrównania wokalizmu sylaby wewnętrznej w praformie *kateras (por. vakaras wobec scs. večerū). Pie. *kljo-tero-, drw. od zaimka pytajnego *kyo- (zob. kas). Por. wed. katara-, gr. Tióiepoę i goc. fvapar "który z dwóch". W słowiańskim: scs. koteryji a. kotoryji "tię", ros. kotóryj, stczes. kotery "który" (czes. ktery, pol. który uległy wpływowi zaimka *kuto). Co do suf. -tero- w derywacji odzailinkowej por. łac. noster "nasz" < *nos-tero-, uester "wasz" < *uos-tero-. kaugė 1. "wielka kopa (siana, słomy), sterta, bróg" (war. kidugė), 2. "kopka (siana, koniczyny)". Drw. kaugurys "nieduże wzniesienie; zaspa śniegu". Odpowiednik łot. kaudze "wielka kopa", kaugurs "wierzchołek wzniesienia". — WSZ kiig-: kūgis m. 1. "stóg (siana, słomy)", 2. "kopka (siana, grochowin)", 3. "stos drewna". War. kiūgis i gūgis. Niejasny jest iloczas (u) w stpr. cugis EV "głownia miecza, Knoff". Zestawia się ze stisl. haugr "wzgórze", stwn. śrwn. houe, -ges ts., niem. Hiigel. Transponat pie. *keug(h>-. kaukė "maska" (kaukėtas "w masce") — łączy się z kaukolė a. kaukolas "czaszka" (kaukólas "gruda"), ale dalsze związki pozostają niejasne. Przy założeniu alternacji k/š (por. akmuo, smakras) można ewentualnie szukać powiązania z kaušas m.in. "czaszka, czerep". kaukti, kaukiu, kaukiaū 1. "wyć (jak pies, wilk), wydawać przeciągły, zawodzący głos; huczeć", SD kaukiu «wyję» (syn. staugiu), 2. "wydawać odgłos przypominający wycie zwierząt (o syrenie, o maszynie)", sukaūkti "zebrać, np. pieniądze", reti. kaūktis "zbierać się, gromadzić się". Odpowiednik łot. kaucu, kauču, kaukt "wyć, wydawać
266 trzaski". Dźwiękonaśladowcze, podobnie jak np. stpol. kukać "wołać, zawodzić" (pol. kukać o głosie kukułki, gw. też o głosie żaby), ros. daw. kukatb "wydawać dźwięk, szemrać, utyskiwać", sch. kūkati "biadać, narzekać, opłakiwać; kukać". — Drw. kaukesys "wycie, huczenie", kaukia c. "płaksa", kauklys "płaksa; syrena fabryczna", kaūksmas ts. kaulas "kość" :: łot. kaūls, stpr. caulan EV "kość, Beyn", kaulei esse maians kaūlins "kość z moich kości". Obecność akutu sugeruje metatezę spółgłoski lrg.: *kau.laz *kauH.la-, to z pie. *kah2ulo- < *keh2ulo-. Por. łac. caulis, -is m. "łodyga; głąb w kapuście", ir. cuaille "pal, kół". — Drw. kaulelis m. "kostka, kosteczka, pestka owocu; kostka do gry" (=> vb. denom. kauleliuoti SD «kosteruię, kuty gram» ["gram w kości"]), kaulėtas "kościsty", też "ościsty" (kaulėta žuvis "oścista ryba"), kaulingas "kościsty (o koniu, świni), o grubych kościach, twardy, smolny (o drewnie), ościsty (o szczupaku)", kaulinis "kostny", kaulinyćia SD «kośnica, ossuarium» ["kostnica, pomieszczenie na ciała zmarłych"]214, kauliukas "pestka owocu; kolanko, obrączkowata zgrubiałość w źdźble zboża a. rośliny trawiastej; sucha gałązka, chrust", kaulókai m. pl. "żeberka, potrawa z mięsa wieprzowego a. cielęcego przyrośniętego do żeber". Por. stpr. kaules EV "cierń, Dorn". Cps. piėstkaulis m. "dłoń bez palców" (zob. piestas), prakaūlis, -ė "człowiek chudy i wysoki; krowa z wystającymi kośćmi", prakaulūs "z wystającymi kośćmi" (prakaulūs veidas "koścista twarz"). Por. stpr. greiwakaulin acc. sg. "żebro", dosł. "krzywa kość". Vb. denom. kaulėti, -ju, -jau "kostnieć". — N. m. Kauliai, Kauliniai (=$ Kauliniškis). kaulys, -ė "człowiek domagający się czego natarczywie, uporczywie; naprzykrzający się komu, narzucający się, natręt", kaūlius, -ė "natrętny prosiciel". Uchodzi za drw. czasownika kautis "bić się, walczyć" (zob. kauti). — Vb. denom. kaulyti, -iju, -ijau "prosić natrętnie, natarczywie; gadać bez potrzeby, pleść, wymyślać, wyrzucać co komu", iškaulyti "wyprosić", SzD «wyfukać» ["wyłajać, zgromić"], sukaūlyti "posprzeczać się, pokłócić się", refl. kaūlytis "targować się o cenę; spierać się, kłócić się", kaūlijimai DP "roztyrki". Por. łot. kaulet, -ėju "targować się; walczyć rogami, kłuć się rogami (o baranach)", refl. kaūlėtiės 1. "targować się", 2. "domagać się czego uporczywymi prośbami". kaupti, kaupiu, kaupiau 1. "gromadzić, zbierać, zgarniać do kupy, okopywać, radlić", 2. vanduo kaupia "woda wrze i wylewa się poza brzeg naczynia", apkaūpti a. užkaupti "okopać (kartofle)", sukaupti "zebrać, skupić (uwagę)", refl. susikaupti "skoncentrować się". — Drw. kaūparas "pagórek, kurhan", kaūpas 1. "kupa (żwiru, piasku), kopiec (kartofli), kopczyk, wyniosłość, wzgórze, wierzch", 2. "naddatek": pripilti sū kaupu "nasypać z czubem", SD «wierzch miary» (por. n. m. Kaupai 2x, Kaupiai\ Kaupos), kaupikas "radło, radlica", kaūpinas "pełny" (war. do kūpinas, por. n. m. KaupinaT), kaupra "wyniosłość, wzgórze", kaūpras "małe wzniesienie, pagórek" (n. m. Kaupriai). War. z antycypacyjną asymilacją pr > br: kaūbras, kaūbrė, kaubrys215. Vb. denom. kaupuoti "okopywać, radlić" <= kaūpas. Z jęz. łotewskiego por. kaupre "pagórek, zbocze wzniesienia" oraz kaūpiųš 1. "grzyb, który właśnie wyrasta spod ściółki, czyli
214 Analiza: kaulin-yčia, f o r m a c j a hybrydalna, której sufiks naśladuje pol. -ica, por. d a w n i e j kośn-ico <= kośny, dziś kostn-ica <= kostny. 215 Z m i a n ę tę p o k a z u j e również wyraz stpr. kaaubri acc. pl. "ciernie" (kaaubri bhe strigli turrei tans tebbei pijst "Ciernie i osty rodzić ci będzie"). Strona znaczeniowa o d p o w i e d n i k a stpr. p o z o s t a j e niewyjaśniona.
pr
267 tworzy w ściółce wzniesienie", 2. "ropucha" (formy oboczne kaupenis, kailpitis)216, 3. "żaba". — Odpowiedniki słowiańskie: scs. kupu "ooopóę, cumulus, acervus" (v ū kupu adv. "razem", vū kupė ts.), sch. kup "kupa, stóg",, sch. gw. kūpa "wiązki trzciny, łodyg, kukurydzy", ros. pol. czes. kupa "duża ilość rzeczy razem zgromadzonych, stos, sterta". Z lit. kaūpras zestawia się psł. *kupru, ros. kupr, -a "koniec kości krzyżowej u człowieka i zwierząt; nasada ogona u ptaków", pol. kuper, -pra "tylna część tułowia u ptaków, nasada ogona", przen. "tyłek, zadek", znacz. etym. "wypukłość". Podobny motyw znaczeniowy przy śrwn. huf, niem. Hūfte, ang. hip "biodro". — SZ kup-: kūpti, kupstą a. kūpa, (iš)kūpo "podnosić się, wzdymać się" :: łot. kupt, kūpu (*kumpo), kupu "zwijać się, kurczyć się, krzepnąć, kłębić się; parować", kupat "ścinać się, krzepnąć, powiększać się, podnosić się"; lit. kupstyti "bić, tłuc", kupstą "kupka", kūpstas "wzniesienie, kępka, mała kupka siana; rząd snopów na polu" (por. n. m. Kupstai 2x, Kupsčiai 2x, Kupsti nė). Nomina na SZ: kūpėta a. kupeta "stóg, bróg, kopka siana" (=> cps. kupėtverta, zob. versti), kūpinas "pełny, napełniony po brzegi" (war. do kaūpinas), kupinai adv. SD «nadwzwy6» ["z czubem"] (syn. prabingtai), kuplūs "rozłożysty, rozgałęziony, krzaczasty, bujnie, gęsto rosnący", kupra "garb" (=> kuprotas "garbaty", kupročius "garbus", cps. kupranugaris m. "wielbłąd", m.in. SD). Paralele łot.: kupata "stóg siana", kupana "pryzma śniegu", kupls "bujny, gęsty, obszerny", kuprs "garb" (=> kuprainis "człowiek z garbem, garbaty", kupris "człowiek garbaty, mały człowiek, karzeł"), kuprums "wypukłość, sklepienie" oraz kup s nazis "nóż z ułamanym czubkiem", kupsna "wydma piaszczysta". — Wygłos -p jest cechą leksemų bsł. Germański pokazuje *haup- z ie. *koub- "zgarniać do kupy": stwn. hovar "garb", śrwn. houf (niem. Haufen), as. hop, ang. heap. kauras daw. gw. "dywan, kobierzec, kilim", war. kauras — zapoż. z błr. kovė r, gen. sg. kovra (por. strus. koviru). Por. SD1 kauras, dungalas koksai «kortyna», kauras «opona», SD kauras iš Persijos, kauras persiškas «adziamski ["perski"] kobierzec». kaušas 1. "naczynie drewniane z trzonkiem, służące do czerpania ziarna, mąki, płynów; chochla (do zupy)", 2. "naczynie do picia, kubek", SD «kusz, kufel», 3. "czaszka, czerep; skorupa (orzecha)". Obok tego kiaušas "czaszka", SD kiaušas galvos «czaszka głowy» (zob. kiaušinis). Odpowiednik łot. kaūss, kaus s "czaszka; półkoliste naczynie; chochla, czerpak". Zapewne jest to sb. postvb. od kaūšti, -iū, -iaū m.in. 1. "pić (z kufla, kubka), 2. "czerpać, nabierać", 3. "zbierać, gromadzić", też "upijać się", iškaūšti "wyjeść, wygryźć; wykraść, wyłudzić". Por. łot. kaūst, -šu, -su "grabić, garnąć, zgarniać; grabiami rozbijać grudy ziemi", kausėt, -eju "czerpać, nabierać; dużo jeść". Dalszy wywód sporny. Fiń. kauha "czerpak, chochla" uchodzi za zapożyczenie z pb. *kauśa. — Drw. Ųcaūšėlis, -ė "ktoś podpity, trochę pijany", kaušelis m. a. kaušiūkas "chochelka" (por. łot. kausiųš "szufelka do ziarna, popiołu"), kiaušelis gilių SD «czaszka żołędziowa», pakaušis m. "tylna część czaszki, potylica" (por. łot. pakaūsis "kark; czaszka"). — N. jez. Kaušys, Kaušelis 3x, Kaūš-ezeris, n. rz. Kauš-upis. kauti, kauju a. kaunu, koviau "uderzać, bić, wbijać; zabijać, mordować; dosięgać do miejsca". Daw. i gw. prt. kavaū ma odpowiednik w łot. kavu. Cps. apkauti "obić", nukauti "zabić; pójść dokądś", sukauti "pobić, zwyciężyć; pojechać tam i z powrotem".
216 Znacz. etym. "istota o skórze pokrytej wyniosłościami, brodawkami". Podobną motywacją znaczeniową mają wyrazy lit. krūpė / krupis i rupūžė.
268 Refl. kautis "bić sią, kłócić sią; kochać sią w kim", atsikauti "odbić sią od czego; ocknąć sią; znaleźć sią u celu, przyjść", antsikauti a. apsikduti "zakochać sią", nusikduti "przestać kochać". Odpowiednik łot. kaūt, kaūju a. kaunu, kavų a. kavu "uderzać, rąbać, zabijać, szlachtować; przebijać w kartach", apkaūt "uśmiercić, wymordować", izkaūt "wybić, wykorzenić", refl. kaūtiės "bić sią, okładać sią razami, walczyć". Stoi zapewne na miejscu *kiauti, z dysymilatywnym zanikiem i w prs. *kiau-iu < pie. *keuh2-ue- (paralele na dysymilacją: gauju, mauju, plauju). SE *keuh2- zbudowano na SZ *kh2u- jako innowacją w stosunku do pie. *keh2u-. Por. scs. kovą, kovati "kuć na kowadle", toch. B kowsa, A kos "uderzył", łac. cūdo "bić, kuć; wybijać, sporządzać". — SO-C kau-: kaunia a. kaūnė "bójka", kaūnis m. ts., kaunūs "skłonny do bójki", kautynės f. pl. "bitwa, walka; spory". Iter. kaustyti "dłutem uderzać, okuwać, podkuwać, zakuwać" (łot. kaūstit ts.), apkaustyti "okuć, wygrzmocić". Neoosn. kaust- lub kaus-: apkaustai m. pl. "okucia", kaustė "skrzynka z narządziami do kucia koni", (pakaustine) SD «podkowa», pakausdinti "dać podkuć konia" (por. ramsdinti ob. ramstyti). — Cps. kurmiakautai m. pl. "pułapka na krety", pelėkautai m. pl. "pułapka na myszy", ziurkėkautai m. pl. "pułapka na szczury". — SO-V kav- (por. wyżej gwarowe prt. kavaū oraz inf. scs. kovati): łot. kavat "uderzać, bijać, kuć; rozbijać, sortować, grzebać, szperać", kavėjs "kto zabija, szlachtuje; morderca", slępkava cps. "skrytobójca, morderca, bandyta" (por. slėpti). — WSO kov- < *kau-V: koviau (prt.), drw. kova "walka" => drw. kovingas "waleczny", kovinis "bojowy"; kovlmasis m. "walczenie ze sobą", SD1 (kawimajis) «walka; woyna». Vb. denom. kovoti "walczyć" (==> n. agt. kovotojas "bojownik"). — SZ kū-C: kūjis (zob.). Por. słow. ky-C: scs. pokynąti "skinąć, dać znak rąką", pol. skinąć. — SZ *kuu-V: psłow. *kuvati "kiwać głową" < pie. *kuh2-eh2- (refleks uu uwarunkowany hiatem lrg.), por. śrbg. kuvaaxą ipf. "kiwali głowami", scs. kvaaxą ts.217. — WSZ *kūu-V: scs. (po)kyvati "kiwać głową", ros. kivatb, stpol. skiwać "dawać znak gestem" (=> skiwnąć "skinąć"). kazilai 3 p.a. m. pl. gw. 1. "kozły, drążki a. żerdzie zbite na skos w kształcie litery X, służące za podpórką np. przy piłowaniu drzewa a. desek", 2. "krokwie, podtrzymujące pokrycie dachu" (kaziłaś "krokiew"), 3. "boki wozu", 4. "jasła w oborze" — zapoż. ze strus. kozily2ls. Co do zakończenia por. asilas, kūbilas, Povilas. — Młodszą pożyczką są gw. kazlai 4 p.a. "kozły jako podpora przy piłowaniu; siedzenie dla woźnicy" z błr. kozły. — Drw. kazillnės f. pl. "przyjącie urządzane po postawieniu na budynku krokwi": Baigia statyt kazilus, vakare gers kazilines "Kończą stawiać krokwie, wieczorem bądą pić «kazilinės»". Cps. kaziljuostė "poprzecznik przybijany na krokwiach" (por. juosta), kazilkelis m. "belka, na której wsparte są krokwie", dosł. "kolano krokwi" (por. kelis). Vb. denom. kaziliūoti "stawiać krokwie". kazdkas "Kozak; żołnierz lekkiej jazdy", SD (kazakas) «żołnierz lekki, kozak» — zapoż. ze strus. kozaku (por. akcent błr. kazak). — Drw. kazokai, kazokystė SD «kozacy, kozactwo». kažemėkas daw. gw. "garbarz; kto zdziera skóry z padłych zwierząt", SD «garbarz» — zapoż. z błr. kozemjaka. Zob. też baltušnykas, sirmėtnykas.
2,7 Część badaczy łączy psł. *kūvati z łac. ceueó, -ere "kręcić tyłkiem" i zalicza do neopwk. ie. *keh,-u-, zob. LIV2 343. 218
R o d z i m y m o d p o w i e d n i k i e m kazilai są ožiai (zob.
ožys).
269 kažin, kažin adv. "nie wiadomo" — z apokopowania kažina, kažina ts., to z kontrakcji zwrotu kas žina, dziś kas žino "kto wie". Np. Kažin, ćtfm 7'żs, ar nė "Nie wiadomo, przyjdzie on, czy nie". Kažin, ar begalės jis po tokios ligos dirbti "Kto wie, czy zdoła on po takiej chorobie jeszcze pracować". — Dalsze fazy osłabienia wygłosu, kaži, kaž, doprowadziły do powstania partykuły nieokreśloności kaž, por. kažkas (zob.), kažkada "kiedyś", kažkaip "jakoś", kažkiek "ileś", kažkoks "jakiś", kažkur "gdzieś". Zob. też kana. kažkas zaimek nieokreślny "ktoś, coś", np. Kažkas pasibeldė į duris "Ktoś zastukał do drzwi". Vaikui kažkas darosi "Dziecku coś jest" / "Z dzieckiem coś się dzieje". Z synkopowania formy kažikas "ktoś, coś" (gw. kajikas "coś"), to z kažinkds, wynikłego z uniwerbizacji zwrotu kažin kas < kas žino kas "kto wie, kto / co". Por. kas, žinoti. Zob. też kajakas. kėdė, -ės 4 p.a. 1. "krzesło z oparciem", 2. "stołek, taboret", 3. "część kołowrotka" (war. kedė, kėdė). Bez etymologii. — Drw. kėdalė gw. "krzesło bez oparcia, taboret". kedėti, kėda, kedėjo "rwać się, wycierać się (o odzieży), strzępić się, niszczeć, pękać (o ziemi)" — formacja duratywna do kėsti, keńda, kėdo "(o tkaninie) cienieć, rozłazić się", iškėsti "stać się cieńszym, rozrzedzić się, rozpuścić się" (przykłady infigowania st. e wymieniono s.v. gesti I). Do pie. *(s)kedh2-, por. gr. eox8Óaa(o)a, aor. do ox8Ódvvupi "rozsypać, rozproszyć, rozwiać, rozpędzić", axióvapai "rozpościerać się, rozproszyć się, rozpryskiwać się (o pianie), rozlewać się", oxi6vr)pi"rozproszyć", alb. ęan "rozłupuje, rozrywa, orze". — Drw. kedenti caus. "trzepać, targać, wichrzyć (włosy), skubać (wełnę), rozskubywać, wikłać", kedenu SD «czechrzę, czochrzę wełnę» (syn. karšiu vilnas), kedenu vilnas SD1 «grępluię» (syn. karšiu), kedinti "czesać". Nomina: kedaras "łachman wiszący", kedelys "spódnica". Z s-mobile: skedėrla a. skederva "drzazga, szczapka", skėderis m. "łachman, szmata", łot. šk,ądąns "trzecia a. czwarta część z rozłupanego klocka drewna, maizes šk,ądėns "(wielka) pajda chleba", šk,ądėrns "część oddzielona od całości, kawałek; szczapka drewna". — SZ typu TiT/TuT TeT, por. 1° (s)kid-: kidėnti 1. "czochrać pierwszy raz (wełnę)", 2. "nieść z trudem, dźwigać, taszczyć" (por. pol. targać "nieść z trudem"), iškidėti "wystrzępić się (np. o rękawach)", kidinti "czochrać (wełnę)", 2° (s)kud-: skuduras "ścierka, szmata, łachman, gałgan", skudurai m. pl. "znoszone, wystrzępione odzienie" (=» skudurininkas "szmaciarz", skudurius "oberwaniec"). — SO (s)kad-: łot. skadrs "łatwo się rozszczepiający, łupiący (o drewnie)", przen. "żwawy, ochoczy, czujny", skadras ausis "dobry słuch", skadras acis "dobry wzrok", lit. kadaras "strzęp, łachman, szmata", vb. denom. kadaruoti "zwisać, dyndać" (skudurai kadaruoja "łachmany zwisają"). keikti, keikiu, keikiau intr. "kląć, złorzeczyć", tr. "przeklinać kogo, co", SD1 keikiu «kłnę, przeklinam, złorzeczę», SD atkeikiu «odzłorzeczyć», ažukeikiu «zaklinam kogo; zaklinam czarta», iškeikiu SD «wyklinam kogo», piktai sukeikė "zaklął ze złością". Refl. keiktis "kląć", ažusikeikiu SD «zaklinam się», nusikeikti "zakląć". Bez etymologii. Może vb. denominativum do sb. *keika < *kei-ka- "złe, wrogie spojrzenie"? To z *keih,-ko- < (metateza lrg.) *keh2i-ko-. Por. łac. caecus "ślepy", goc. haihs "jednooki". — Drw. keikastis DP "przeklęctwo, złorzeczeństwo, przeklinanie", SD «przeklęctwo, przeklinanie» (syn. keikimas), keikena "przeklinanie" (por. rietenos <= rieti), keikestis m.f. "przekleństwo", keikikas, -ė "kto klnie, używa przekleństw", keikimas "przeklinanie", DP "klątwa", keiksmas "przekleństwo", keikūnas "kto klnie"; keiksnoti "kląć z lekka". — SO kaik-:
270 kalkinti "drażnić, złościć; naśmiewać się, kpić; męczyć (konia)". keisti, keičiu, keičiaū "zmieniać, zamieniać", įkeisti "dać co w zastaw, zastawić", pakeisti "zamienić, zmienić". Neopwk. keis-: pasikeisdinėti "zamienić się czym", sukeislioti "zamienić"; keisena "zmiana, wymiana" (suf. -ena), keismas b.z.a. "zmiana", keistas "dziwny, niezwyczajny" (znacz. etym. "zmienny" a. "zmieniony"). Neoosn. keist(<= keistas): keistinys "pewien sposób tkania, odpowiednia tkanina", keistuolis m. "dziwak". — SZ kit-\ kisti, kintū, kitau "zmieniać się", kitas "inny, drugi" (zob.). — SO kait-: kaityti(s) "zmieniać (się)", kAičioti "stale zmieniać" (por. mainioti ob. mainyti). Nomina: įkaičiai adv. "na zmianę", kaita "zmiana, wymiana", įkaita "zamiana, wymiana; zastępca", įkaitas 1. "zastaw", 2. "zakładnik" (por. įkeisti), pakaitalas "odpowiednik, namiastka" (=> vb. denom. kaitalioti "wymieniać się"). Jeśli kaityti jest vb. denom. od adi. kitas, to por. scs. meniti, -nją od mena "wymiana" oraz łot. mainit od maina "wymiana". Tu też łot. daw. kaitet "spotykać", atkait adv. "znów, na nowo". kekė (2 p.a.) a. kekė (4 p.a.) "owoce znajdujące się na jednej gałązce (jagody, porzeczki, orzecha), kiść, grono; gałąź, wiecha", przen. "gromada". Por. Vašos mete iki dešimties riešutų vieno[je] kekė[je] kekėjo, t.y. mezgė "W porze owocowania zawiązywało się w jednej kiści do dziesięciu orzechów". Niejasne. Jeśli formacja lit. polega na reduplikacji *ke-k-, to może stać w związku ze słowiańską nazwą "gromady, oddziału zbrojnego", *ke-ta-, por. cs. četa "fyakayf;", ros. četa, bg. četa, sch. četa, czes. słc. četa. — Drw. keketė "grupka (mężczyzn), gromada", kekta "kupa, gromada, grono", kėkulas "bryłka, gałka, kupka" (por. łot. cąkulis, cękuls a. cąkula "warkocz, czub, czupryna; długie włosy u krowy między rogami; frędzel, kita; kalenica na dachu"), kekūnda "gromada; towarzystwo, stowarzyszenie" (Dowkont)219, kėkutas "kiść, grono; grupka mężczyzn" (por. łot. cąkūna "czupryna, geste włosy"). Vb. denom. kekėti "rosnąć kiściami (o orzechach laskowych, o kartoflach)", => kekėtas "w postaci grona", SD «gronisty». kekšė "dziwka, prostytutka", DP (kiaksze) "nierządnica", też iškekšė ts. Niejasne. Można przyjąć formację dewerbalną. Por. czas. keksóti, kėkso, -ójo "siedzieć, stać, sterczeć, tkwić w jakimś miejscu, być widocznym" (war. keksóti), np. Jau kelinti metai, kaip tas kelmas čia kėkso "Ile już lat, jak ten pień (karcz) tu sterczy". Mergė kėkso prie lango "Dziewczyna sterczy przy oknie". Tu ko keksai prie vyrų, eitum gult geriau "Czego ty sterczysz przy mężczyznach, lepiej poszedłbyś (poszłabyś?) spać". Od neoosn. keksmożna było sufiksem -šė derywować *keks-šė jako nazwę osoby z odcieniem deprecjacji (por. bobšė "babsko", mergšė "dziewczysko")220. Stąd przez asymilację: *kekš-šė i przez degeminację: kekšė. Paralela: vėpšas "kto stoi z rozdziawioną gębą, gapa" (ob. vėpsa ts.) od vėpsoti <= vėpti221. — Drw. iškekšinis, -ė "nieślubne dziecko, bękart", kėkšinykas a. kėkšininkas "rozpustnik", kekšys ts., kekšysta "nierząd, kurewstwo", DP "porobstwo", kekšūs "skłonny do rozpusty, wszeteczeństwa". Cps. saūskekšis, -ė wulg. "ktoś bezdzietny"
219 220
M o ż e z sonoryzacji *kekunta, por. kartuntą,
"półgłówek" ( m i e g t i ) , nemokša 221
kiekunta,
vienuntą.
D e w e r b a l n ą g e n e z ę mają expressiva rodzaju wspólnego na -ša, np. negrėbša "nieuk", netikša
"niezgraba",
nemėigša
"ktoś nieudolny, nieudany".
War. kėkšoti "leżeć w j a k i m ś miejscu, np. o p r z e w r ó c o n y m wozie z sianem" (suf. -šo- zam. -so-) tłumaczy
się z w r o t n y m o d d z i a ł y w a n i e m n o m e n z suf. -š- na o s n o w ę werbalną. Neosuf. -šo- widać również w takich przykładach, j a k barkšoti
"sterczeć", šmėkšoti (zob.), tekšėti "rozpościerać się - o wodzie; w y l e g i w a ć się", telkšoti
"o wodzie: stać, b y ć z a l a n y m " .
271
(por. sausas). Vb. denom. kekšduti "żyć nierządnie, uprawiać nierząd" (=> kekšaūnas "nierządny", kakšavimas "nierząd", DP "gamractwo, porobstwo"), sukekšinti "uczynić nierządnicą" (Tu sukėkšinai mane, t.y. padarei kekšė "Ty zrobiłeś ze mnie nierządnicę"). kėkšis, -io "bosak, osęka" (war. kekšė) "zagięty kij do podbijania klipy", kėkšiai pl. "szczudła" — zapoż. z łot. lęeksis (<= liwskie keks "bosak rybacki"). kėkštas 1. "ptak sójka, Garrulus glandarius", 2. "mały, zmizerniały człowiek lub zwierzę". Niejasne. — N. m. Kėkštai, Kėkštai, Kekštynė. N. rz. Kėkšt-upis. kėkšti, keškū, keškiaū "uderzyć, zdzielić (batem)". Nomina: kėkštis m. "jeden z bocznych drągów na wozie wiozącym siano". Etymologia niejasna. — SO kašk-V: kaška "biegun u drzwi; zarąb w belce mostu; pal mostowy; kij niezbyt gruby", kaška SD «pal mostowy», tiltas unt kaškų SD «most na palach», kaškinė "grubszy kij". — SO kakš-C: kakščioti "bić, rozbijać, tłuc (np. kamień młotem)", kakšnoti "klepać kosę", kdkšterėti "uderzyć". Tutaj może też kakš-lė "owad prusak, Periplaneta orientalis". — Alternant kakš-V (kš przeniesione do pozycji antewokalicznej): kakšėti "rąbać", kakšėnti "powoli rąbać". keleri, f. kelerios "kilku, kilka, kilkoro". Adi. używane z pluralia tantum jako (1) nieokreślne, np. kelerius metus "przez parę lat", (2) pytajne "jak dużo?", np. Keleri tavo marškiniai? "Ile masz koszul?" Drw. z suf. -er- do keli, kėlios (zob.). keletas, -o "kilku, kilka, pewna liczba (ludzi, rzeczy)", np. keletas žmonių "kilku ludzi", Keletą kartų ten buvau (acc.) "Parę razy tam byłem". W tymże znaczeniu pojawia się forma żeńska keletą, -os. Drw. z suf. -eta- do keli, kėlios (zob.). kėlena "trzecia część dnia roboczego, czas pracy na roli od jednego posiłku do drugiego", por. Trys darbo kėlenos per dieną: nuo ryto lig pusryčio, nuo pusryčio lig pietų ir nuo pietų lig vakaro "Są trzy «kėlenos» w ciągu dnia pracy: od rana do śniadania, od śniadania do obiadu i od obiadu do wieczora". War. kelerias (Mes turim tris kėlenus: pusryčių, pietų ir vakaro "My mamy trzy «kėlenai»: do śniadania, do obiadu i do wieczora"). Drw. na -ena od czas. keltis "wstawać, budzić się", znacz. etym. "wstawanie (do pracy)". Por. kepenė "pieczenie; pieczeń", virtėnė "przewracanie się". Paralele dla WSE kėl- s.v. kelti. — Drw. kėlinys "przeciąg dwóch, trzech godzin czasu; pół dnia (pracy); połowa (meczu)". keli, f. kėlios (1) pytajne "ile? ilu? jak dużo?": Keli žmonės atėjo? "Ilu ludzi przyszło?". Keli jūs čia būsite rytój? "Ilu was tu jutro będzie?", keliese "w ile osób?", (2) nieokreślne "kilku, kilka, kilkoro": Atėjo keli žmonės "Przyszło kilku ludzi". Kėlios dienos atgal" Parę dni temu", keliese "w kilka osób" (por. daugiese). Lit. kel- stoi w apofonii do SO *kal- w słowiańskim, por. scs. koli adv. "ile" (koli velimi "jak bardzo", koli kraty "ilekroć"), koli adv. "kiedy, kiedyś", z rozszerzeniem -ko: koliko "jak bardzo, w jakim stopniu", kolikū "jaki, jak wielki". Pie. *k"e- / *kuo- + suf. -/-, por. łac. ąualis "jaki, który". Nie tu należy lit. kolei adv. "póki, dopóki" (zob.). — Drw. keleri (zob.), keletas (zob.), kelintas (zob.). Cps. keliolika "kilkanaście" — formacja analogiczna, wzorowana na keturiolika (zob. likti). kėlias "droga", kelias pramintas SD «tor, via peruulgata» ["droga wydeptana, wytarta, utarta, pełna śladów", L.], kelias pagristas SD «bruk, via strata», viešas kelias SD «gościniec, droga torowana» (zob. niżej vieškelis), krikšto kelias SD «krzyżowa droga». Odpowiednik łot. ee\š. Etymologicznie biorąc, jest to drw. na -ia- od *kelas < *k y elh r o-. Ta dewerbalna formacja była związana z zanikłym czas. *kelti "poruszyć, wprawić w
272
ruch, obrót", po czym jest ślad w sb. kelta (zob.). Znacz. etym. "wygon, droga, którą pędzi się bydło (na pastwisko)". Pie. *k y elh r , por. wed. carati "porusza się, idzie, wędruje", gr. TeMopai "powstać, stać się", łac. colo, colui, cultum "uprawiać rolę, hodować owoce, mieć staranie, dbać"222. Paralela znaczeniowa: niem. Weg "droga" <= sich bewegen "poruszać się", bewegen "poruszyć, wprawić w ruch". — Drw. keleivis m. "pasażer", daw. "pielgrzym" (por. ateivis, išeivis), kelionė "wędrówka, pielgrzymka, podróż" (o neosuf. -onė zob. karidnė karias), draugė kelinga SD «towarzystwo podrożne». Cps. bekelė a. bekelė "czas, kiedy drogi (na skutek roztopów) nie nadają się do użytku", SD «bezdrożność» (por. šaktarpis), dvikelė "rozstaj, rozdroże", SD «rozstanie drog», grižkelis m. "rozstaj" (zob. gręžti), kaskelis (zob. kasti), keliarodis a. kelrodis m. "drogowskaz", krikštakelė "skrzyżowanie" (zob. krikštas), miestakelė SD «ulica szeroka», pakelė "miejsce przy drodze, pobocze drogi", też "przydrożna karczma, gospoda", SD pakelė «gościnny obiad z drogi przychodzącemu dany; podkarm» ["miejsce popasu"], pakeliui adv. "po drodze" (=> pakeleivis m. "towarzysz podróży; przechodzień", pakeleivingas "podróżny"), priekelis m. "boczna droga", rogiakelis m. "sanna" (zob. rogės), skirskelė "rozstaj", DP "rozstanie", skirskelis m. "granica (i przejazd) między polami dwu wsi", trikelė "miejsce przecięcia się trzech dróg", SD «rozstanie drog», užkėlė "miejsce za drogą", vidukelė "środek drogi; połowa przebytej drogi" (zob. vidūs), viėšiakelis, vieškelis m. "gościniec, trakt" (zob. viėšis). — Akut w złożeniach kėlgrinda "droga wymoszczona kłodami", kėlvarčiai m. pl. "brama ustawiona na drodze", kėlvietė (zob.), kėlvirta "drzewo przewrócone w poprzek drogi lub rzeczki" tłumaczy się wzdłużeniem zastępczym wynikłym z synkopowania samogłoski a w formach wyjściowych *kelia-grinda, *kelia-varčiai, *kelia-virta (paralele: pėlšūdis, Žalgiris, žemuogė). Vb. denom. keliduti "podróżować", keliauti vandeniu "podróżować morzem, statkiem" (por. łot. celuót "podróżować, wędrować"), => keliautojas "podróżnik", SD «pielgrzym; wędrowny człowiek». — N. m. Apykeliai, Dvarkeliai (por. Dvarlaukis), Sankeliai. kelintas, -a "który": (1) pytajne: Kelintas kartas? "Który raz?", SD «ktory w rzędzie, w liczbie», (2) nieokreślne: Jaū kelinta diena lyja "Już któryś dzień (z rzędu) pada". Drw. z suf. -int- do keli, kėlios (zob.). Por. jeszcze SD kelintas noris «ktorykolwiek w rzędzie, quotuscunque». kelis, -io "kolano, staw kolanowy", war. kėlias, kelys; kelis SD «członek u trzciny; kolanko we źdźble, rozgach»; keliai m. pl.: puolu keliump SD «klękam przed kiem» [dosł. "padam na kolana"], keliump DP "na kolana" (allat. pl.), kėliuosemp DP "na kolanach" (adess. pl.), priklaupiu ant kelių SD «klękam przed kiem», keliai unt kurių turime kų SD «łono w ciele, na którym co trzymamy» ["miejsce na kolanach osoby siedzącej", S Ł X V I ] , kėliais eiti "chodzić na kolanach". Odpowiednik łot. celis "kolano", pl. celi; ceĮuos mesties "padać na kolana", pie ceĮiem krist "padać do stóp". Przynależność etymologiczna sporna: 1° do czas. keltis "wznosić się" (zob. kelti), znacz. etym. "to, co z nogi wystaje", 2° do czas. *kelti "obracać (się), poruszać (się)" < pie. *k u elh r (wed. carati "porusza się, idzie", Tiepi-TeAAopai "obracam się w koło"), znacz. etym. "ruchoma część ciała". — Przez lit. kel-ėn-as "rzepka w kolanie; kolano" nawiązuje do psł. *kol-en-o "kolano" (sch. kóljeno,
222
Z e s t a w i a n y d a w n i e j z kelias wyraz gr. xeA.eu6o<; f. "droga, ścieżka; podróż, w y p r a w a " różni się od niego
segmentami sufiksalnymi eu i
których zresztą nie zdołano dotąd objaśnić.
273 ros. kolėno, czes. koleno). Może przeniesione z "kolano na źdźble rośliny" (wypukłe zgrubienie na pędzie rośliny, które rozgranicza roczne przyrosty). Zob. też kulnas. — Drw. kelnės < kelinės (zob.), kelystė SD «kolankowatość». Cps. kazilkelis (zob. kazilai), keliaklupsčias, -a "na kolanach, na klęczkach" (por. klupti), keliaklupsčiais šliaūžti "czołgać się na kolanach". Vb. denom. kelūoti: keluoju SD «kolankowacieię, w kolanka rostę». kelmas, pl. kelmai 1. "pień po ściętym drzewie, pniak, karcz, karpa, kłącze" (por. łot. cąlms "pień"), 2. "kępa, mała wyniosłość, wzniesienie na bagnie", 3. "krzak", SD1 «kierz», kelmus rauti "wyrywać pnie, karczować" (łot. eąlmus lauzt ts.). Por. stpr. kaimus EV "pień, Stok" (z *kelmas a. *kalmas). Etymologizacja może pójść dwiema drogami. Po pierwsze kelmas może być refleksem pie. *kelh2-mo- (znacz. etym. "powalone drzewo"), do pwk. *kelh2- "uderzać, walić, łamać", por. łac. percelló "do gruntu wstrząsnąć, cisnąć 0 ziemię, złamać", SO scs. kolją do klati "zakłuwać, szlachtować", lit. kalti (zob.). Paralele słowotwórcze spośród pierwiastków setowych: gr. avepoę "wiatr" z *Han.Hc.mos < *h 2 enh r mo- (łac. animus "oddech" z *anamos < *Han.Ha.mos); łac. rėmus "wiosło" < ^hųrėhj-mo- (por. gr. epeirię "wioślarz"). Por. też lit. krūmas. Po drugie: jeśli intonacja jest następstwem synkopowania praformy *kelimas (por. kelnės < kelinės, vėlnas < vėlinąs), to mamy tu dewerbalne abstr. na -ima- do keliu, kelti "wznieść, podnieść" (por. współczesne kėlimas "podnoszenie", ze WSE jak w prt. kėliau). — N.B. War. gw. kiaumas "kępa na bagnie" pokazuje dyftong au, który wynikł ze zmiany elC w 'aum (por. kidunorė < kėlnorė). — Drw. kelmynas a. kelmynė "karczowisko, miejsce pokryte pniami", kelmóksnis m. "pniak, pniaczek", kelmutis m. "grzyb opieńka, Armillaria mellea", zwykle pl. kelmučiai (war. kelmeliai, kelminiai). Vb. denom. iškelmūoti "wykarczować, oczyścić z pni" (kelmuota bala "błoto pokryte pniakami"). — N. m. Kelmai 2x, Kelmija, Kelmynai 3x, Kelmynė 6x, Kelmučiai (=> Kelmūtiškė). N. jez. Alksna-kelmė (por. alksnis). kėlnėrė "położona w sadzie ziemianka (bez dachu), służąca do przechowywania kartofli, warzyw itp.". Z dysymilacji formy *kel.lėrė, która transponowała niem. Keller "piwnica". Bardziej rozpowszechniona jest postać ze zmienionym zakończeniem: kelnorė 3 p.a. (m.in. u Donełajtisa); kėlnorė 1 p.a. War. ze zmianą elC > 'ićiuC: kiaunorė a. kiaunorė, kiaunurė (por. kelmas > gw. kiaumas). — N. rz. Kalnorė ob. Kelnorė. kelnės f. pl. "spodnie, gacie", war. kelnės (=> zapoż. łot. J^ąlnas ts.). Ze zmiany daw. i gw. kelinės przez synkopę. Por. SD (kialines) «gacie, ubranie», (kialines płaćios) «pludry». War. gw. kėlenės, kelintos. Formacja na -in- od sb. kelis m. "kolano". Znacz, etym. "gacie sięgające kolan". Akut jest objawem wzdłużenia zastępczego po synkopowaniu sylaby poakcentowej (paralele: šernas, velnias). — Drw. kelznos f. pl. "wystrzępione, połatane spodnie". Vb. denom. kelnėti "wkładać a. zdejmować spodnie". kelpšas, -a "błędny, mylny (o drodze)", np. Užvažiavau kelpšū keliu, taip tik vidunaktin atsibaladojau "Pojechałem błędną drogą, więc dopiero koło północy dotarłem na miejsce" [dosł. "przytłukłem się"]. Brak derywatów. Niejasne. — Nazw. Kelpša, Kelpšas, Kelpšius, n. m. Kelpšiškės, Kelpšiškis. kelta "stado bydła, trzoda", też pl. t. keltos "stado krów". Założywszy znacz, etym. "to, co się pędza lub przepędza, tj. wprawia w ruch", można kelta wywodzić z *kyelh1teh2- (coli.), od adi. vb. *k~elh1-tó- "pędzony, gnany" <= pwk. *k y elh r "wprawiać w ruch, w obrót", por. wed. earati "porusza, "porusza się, idzie, wędruje" (zob. też kėlias 1 kaklas). Druga ewentualność to nawiązanie do pwk. *kel- "pędzić, poganiać", z którym
274 związane są m.in. gr. xeA,opai "przynaglać, popędzać" i goc. haldan "paść bydło" (od *kel-dhe- "pędzić na pastwisko"). W tym wypadku akut lit. musi być uznany za wtórny. Wcześniej wyraz kelta był łączony z czas. kelti "unieść, podnieść". — Drw. keltuva 1. "sztuka bydła", 2. coli. "bydło" (war. kėltava), keltuva SD 1. «bydlę, bydło, skot, pecus», 2. «bydło robotne, iumentum», mušu keltuvas, jaučius SD «biję rzeź», gw. keltuvės coli. "bydło, bydlęta" (O tu gi keltuves ar pagirdei? "Czyś aby napoił bydło?"), => kėltuviena "wołowina". kelti, keliu (zam. *kelū), kėliau "podnosić, dźwigać; budzić; wzbudzać; urządzać; przeprawiać (przez rzekę), przenosić; ujawniać" (łot. celt, ce\u, celu "podnosić"), atkelti 1. "podnieść, odemknąć (wrota)", 2. "odbywać, odchodzić (pogrzeb, imieniny)", 3. "przesiedlić", atkeliu SD «oddalam co od siebie» (syn. attolinu), įkelti "podnieść do góry i położyć, np. worek na wozie", iškelti burės "podnieść żagle", iškeliu namus SD «buduię», perkelti per ūpą "przeprawić przez rzekę", prakelti "uchylić (drzwi)", prakeliu SD1 «przekładam, przenoszę, przewyższam», SD «przekładam na insze mieysce», prikelti "zbudzić ze snu", sukelti "zanieść na górę, do wnętrza; obudzić, rozbudzić; wzniecić, wywołać; wzburzyć, postawić (na nogi)". Refl. keltis, keliuos, kėliaus "wstawać, wstawać z łóżka, podnosić się, unosić się, przewozić się (łódką, promem)", atsikelti "podnieść się, wstać (z łóżka)", persikelti "przenieść się, przepłynąć łodzią, promem", prisikelti "zmartwychwstać", iter. kėlstytis "przeprowadzać się". Nomina: iškelas SD «wyniosły, editus, elatus», kėlta(s) "przewóz, prom", keltis m. "podbicie stopy", keltis, -iės ts., keltuvas "dźwig; dzierżak cepów; prom" (łot. celtuva a. celtava "prom"), keltuvė "dzierżak u cepów", SD «dzierżak, cepisko», keltūvės f. pl. "budzenie młodej pary po ceremonii weselnej", pėrkela "prom", prakeliūnas SD «przełożony» (syn. vyresnis), prakeltas unt kitų SD «przełożony» (kalka z jęz. polskiego). — Do pie. *kelH- "wznosić się, wystawać, sterczeć", por. łac. excelló "ukazywać się" (*kel-dó), excelsus "wysoki". — WSE kel-: kėliau (prt.), drw. kėlena (zob.), kėliklis m. "podnośnik", perkėla "prom". — SO kal-: Zwraca uwagę brak refleksów czasownikowych. Nomina: kalva (zob.), kalnas (zob.). — SZ kil-: kilti (zob.). kem-: apkėmti, apkema, apkėmo "pokryć się owocami": Visos obelys obuoliais apkėmą "Wszystkie jabłonie pokryły się jabłkami" (syn. apkėbti)', susikemėti "plątać się w mowie, zbijać się z tropu". Nomina: kemalas "niewygoda, kłopot, uciążliwość", kemeras "niezdara", kemeris m. "coś splątanego, plątanina", kemerys "dwa zrośnięte razem owoce (orzechy, jabłka)", kemuras "kępka, kupka, grono (orzechów); mnóstwo" (por. łot. cąmurs a. cąmuors "grono owoców")223. — Do tego alternant keim-, jak gdyby dotworzony do SZ *kim- <= kem-: keimarys "dwa zrośnięte razem owoce" (war. keTmaris, keimerys, keimeris), vb. denom. keimarūotis "żenić się, pobierać się", keimeriūotis "rozkraczyć się". kenkti, kenkiu, kenkiaū "szkodzić, wyrządzać szkody". Niejasne. Próbowano powiązać ze stwn. hungar, niem. Hunger "głód". Znacz. etym. "morzyć głodem"? — Drw. kenkėjas "szkodnik" (=> kenkėjiškas "szkodliwy"), kenksmas "szkodliwość, szkoda" (=> kenksmingas "szkodliwy"). — SO kank-: kankinti "karać, męczyć, dręczyć, torturować" (kunkinu SD «męczę kogo, morduię», iškunkint SD «wymęczyć co na kiem»), por. łot. kuroń. kancinat "wypytywać, badać; szczuć, judzić". Nomina: kankynė "męka, udręka",
223
S E przy sufiksie -ur- też w menturis
m. "łopatka do mącenia p ł y n ó w "
275 SD «karanie, kaźń; mąka, męczenie, mordowanie», kankiningas: kunkiningas SD «karaniu służący», kankinys "męczennik", kankintinis: kunkintinis SD «męczennik», kankintojas "dręczyciel, oprawca", SD «karzący; morderca, morderz», kańkos f. pl. "męczarnie, tortury", SD kunkos «pytki, męki». — Zdaniem Bańkowskiego (2000,1, 653) formą ze SO *kank- może być również psł. *kQkolji "chwast zbożowy, Agrostemma githago" (pol. kąkol, ros. kūkolb) < *kank-al-, znacz. etym. "chwast nękający zboża". kepti, kepu, kepiau tr. "piec", intr. "piec się - o chlebie, smażyć się - o rybie, mięsie" :: łot. cept, cępu, cepu "piec, piec się". SD kepu «piekę co w ogniu», kepu duonų «piekę chleb», cps. prikepti "napiec, nasmażyć", intr. "przypiec się, przywrzeć (do patelni), przylgnąć" (SD prikepu «przypiekam»), sukepti "spiec się, wyschnąć, zapiec się; ściąć się, skrzepnąć". Refl. kėptis "piec się, smażyć się". Zmienione z pb. *pekti przez przestawienie skrajnych spółgłosek pierwiastka (metateza na odległość): p-k > k-p22Ą. Starszy stan rzeczy w scs. peką, pešti "piekę, piec" < pbsł. *pek-e-. Pie. *pek11-, por. wed. pacati "gotuje, piecze", aw. pacaiti ts. (z *pek-e-ti), alb. pjek "gotuje" < *peku-e-. Do tego łac. coąuó "gotować, warzyć; dać dojrzeć, niepokoić, trapić" z *kuoklló < *kuekllo < pie. *pekuó (pf. coxi). Dalej por. wed. pacyate "dojrzewa", pass. "jest gotowany, gotuje się" obok gr. TIEAAO), ENEIJJA, att. TTĆTTGO "doprowadzić do dojrzałości, ugotować, upiec, strawić" < pie. *peku-ie-. — Ptc. prt. pass. lit. keptas "pieczony" ma odpowiednik w gr. TteTiTÓę, wed. paktah (łac. coctus). — Drw. na SE: kepėti, -ju, -jau "schnąć, wysychać", kepinti "piec, smażyć, przysmażać; przygrzewać, przypiekać - o słońcu" (por. łot. cepindt "piec, opalać, osmalać"). Nomina: kepaišis m. "placek z nadzieniem" (war. kepaizis, co do suf. por. ragaišis), kepalas duonos SD «pieczywo chleba» ["jednorazowo upieczona ilość chleba", S Ł X V l ] , dziś kepalas "bochen chleba" (=> zapoż. łot. gw. k,ępals "duży k a w a ł chleba; źle wypieczony chleb"), zdrob. kepalaitis m. "bochenek" (por. n. m. Kepdliai 3x), kepatis, -ies f. "upał, posucha" (por. degatis <= degu), kepėjas "piekarz", kepenė "pieczeń", kepenys a. kėpenos f. pl. "wątroba" (=> kepeninis "wątrobiany, wątrobowy"), kepėsis m. "mocno spieczone jajko (specjalnie do bicia na Wielkanoc)", kepykla "piekarnia" (meosuf. -ykla), kepinys "wyrób piekarski; potrawa smażona", kepsnys "pieczeń, smażenina", keptuvė "patelnia", prakepėsai m. pl. "bliny". Por. łot. cepenis "skwar, upał, duchota", ceplis "piec do pieczenia; piec w suszarni zboża", cęptuve "piekarnia". Cps. duokepė, duonkepis (zob. s.v. duona). — WSE kėp-: pakėpėti "popiec (jeszcze, trochę dłużej)". — Uderza w bałtyckim brak form na SO *kap-. Por. *pak- w scs. potu "iópcóę", ros. pot, póta, sch. pot, pota "pot" < *pak-ta- < pie. *poky-to- (por. wyżej gr. 7i87iróę, wed. paktah). Co do znaczenia por. lit .prakaitas <= kaičių (s.v. kaisti). — Innowacyjny SZ typu TiT «= TeT ma postać *pik-: scs. pici, stpol. piecy "piecz!" (paralele s.v. degti, segti). Z tym *pik- można chyba połączyć metatetyczne lit. kip- w kimpėti "wysychać jak gąbka", kimpa c. "chudzielec, zeschlak (o człowieku, koniu)". Osnową było tu prs. infig. *kimpa "schnie, wysycha" < "piecze się (na słońcu)", inf. *kipti. — Infigowany SE pokazuje czas. kempii, kepaū, sukepti "spiekać się, zapiekać się, wysychać; ścinać się, krzepnąć ( o k r w i ) " , apkepti "opiec, opiekać", też intr. "spiec się, spierzchnąć" (lūpos apkepė " w a r g i spierzchły"). Paralele na infigowanie stopnia e wymieniono s.v. gesti I. Z reanalizy f o r m y
224 Paralela: lit. kipšas "diabeł" z *pik-sas. Osnowa jak w pik-tas "zły", sufiks jak w paik-sas "głuptas, dureń", znaczenie jak w pikčius "złośnik" i "diabeł". Metatezę *kop- w pok- widać w gr. myk. a-to-po-ąo m. pl. "piekarze", czyt. [arto-pok-oi]. Por. gr. klas. &puo-xćmo<; "piekarz". Inne paralele s.v. gerbti.
276 prs. kempū pochodzi neopwk. kemppor. kempti, kempsta a. kempa, kempo "(o roślinach) usychać, niszczeć, marnieć; (o palcach) grabieć, drętwieć" (paralela: trempti), kėmpėti: sukėmpėti "zeschnąć się, stwardnieć; zestarzeć się", kėmpa c. "chude zwierzę lub człowiek", kempė a. kempinė "huba, grzyb pasożytniczy żyjący na drzewach, Polyporus a. Trametes gibbosa" (=> apkėmpėti "porosnąć hubami - o brzozach)", įkėmpėti "stwardnieć jak huba", iškėmpėti "wyschnąć, stwardnieć jak huba"). kepurė "czapka" (łot. cąpure), SD kepurė «czapka», naktinė iš plunksnų kepurė «duchna» ["nocny czepek podbity puchem", SŁXVL], suvyniotinė kepurė «zawoy, tiara», juosta kepurės «binda u czapki». Por. jeszcze užsidėti kepūrą "włożyć, nasunąć czapkę", nusiimti kepūrą "zdjąć czapkę". Jest to drw. z suf. -ur- od pbsł. *kep- "osłonić, okryć, zatkać" (por. kosurė <= kosėti). Pochodne: kepuraitė "czapeczka, czepek" (naktinė kepuraitė "nocny czepek"), kepurėtas "w czapce, mający czapkę na głowie", kepurėtis m. "taniec weselny tańczony tylko przez kobiety", kepurainė "taniec ludowy tańczony w czapkach", kepurinis a. kepūrinis m. ts., kepurnykas SD «czapnik», dziś kepūrninkas. Cps. kepurgalvis, -ė "z czubem, z kępką sterczących piór na głowie", višta kepurgalvė "kura czubatka". Vb. denom. apkepurėti "nasunąć czapkę, nakryć daszkiem (ul, kopkę siana)", nukepurėti "zdjąć czapkę; oszukać kogo". — N. m. Kepūriai, Kepurėnai, Kepūriškis, Kepūrninkai, cps. Bekepūriai, Kepūrlaukiai, Pūskepuriai. — Lit.-łot. kep-ur- ma dwa nawiązania w słowiańskim, por. 1° *kep-ik- > strus. cepici "okrycie głowy", ros. čepėc, stpol. czepiec (królewski, książęcy, biskupi), pol. czepiec "kobiece okrycie głowy, czepek", sch. čėpac ts., 2° *kep-u- > *ćepu, stpol. czep, -a "czop, szpunt zatykający otwór beczki z piwem" (wtórnie pol. czop ts., ukr. čip, čopa "szpunt, kołek, sworzeń" itd.), znacz. etym. "zasłona otworu". Via s-mobile do pie. *(s)kep-, por. gr. oxen(x> "okryć, zasłonić, ochronić"225, owenaCa) ts., oxeTtaę, -aoę n. "zasłona, osłona; okrycie, odzież", OKETIT] f. "okrycie, pokrywa, zasłona, powłoka; ochrona, opieka, osłona", 7tepiaxeTcf|ę pass. "pokryty, zasłonięty zewsząd", act. "zabezpieczający ze wszystkich stron". W kwestii s-mobile por. kapóti :: skepeta. keras "pień, karcz, krzak", SD keras, šaknis medžio iškirsto «karcz», n. m. Kerai 3x. Cps. kerplėša a. kerplėša "drzewo wyrwane z korzeniami; spróchniały pień drzewa obrośnięty mchem; kępa na bagnie; karcz sterczący z wody" (war. kėrplėšė, kerplėšas). Vb. denom. {sikerėti "zapuścić korzenie", kerėti "rozkorzenić się, rozkrzewić się", => kerėza "krzak rozkrzewiony, drzewo gałęziaste" (por. raupėzė). Odpowiednik łot. cąrs, -ra "krzew, sękaty pień drzewa, kępa krzaków; miejsce porośnięte trzciną i sitowiem; kępa na bagnie; pęd roślinny, latorośl". Niejasne. Są tu dwie możliwości. 1° Refleks *kuer-odo pie. *kuer- "ucinać, obcinać", por. het. kuerzi "ucina", wed. akar "zrobił", SZ wed. prs. kpióti "czyni, robi", 3 pl. krnvanti. 2° Przez s-mobile do lit. skėrti "odrywać się, odłączać się" (zob.). — SZ pokazuje dwojaki refleks. Por. SZ kir-: kima "ostry pień pozostały po wyrąbaniu łozy, wierzby; łom drzew w bagnie; zwał korzeni drzew naniesionych na brzeg rzeki; powalone drzewa na brzegu jeziora; łąka z pniami, kępami; podmokłe miejsce pokryte krzakami" (stpr. kimo EV "krzak, krzew, Struch"), też "kupa, gromada, rój (o robakach, żmijach)", kirnos f. pl. "miejsce podmokłe, ze sterczącymi z bagna pniami", n.
225
Inni tłumaczą psł. *čepu j a k o "odcięty, odłupany kawałek drewna", mianowicie w nawiązaniu do homonimicznego pwk. pie. *(s)kep- "rąbać, łupać, kopać". O tym zob. s.v. skepeta.
277 m. Pcikirnė, Pakirniai. — Por. SZ kur-: psł. *kuri, rcs. kūriji "korzeń", ros. korb "korzeń", czes. ker, kre "krzew". — SO kar-: psł. *koren-, scs. korėm, -ene "pi(a", cs. ko reni, sch. korėn, ros. kórenb, kornja, pol. korzeń, korzenia. kėrbėti, prs. a. kėrbėja, prt. kėrbėjo "róść obficie (o owocach)" J. apkerbėti "obsypać się, pokryć się (owocami)". Nomen: kėrbinė "kiść owoców". Niejasne. Brak nawiązań zewnętrznych. — SZ kirbėti, -ą/o "ruszać się (o dziecku na czworakach), drżeć (o zmęczonych rękach), roić się (o robactwie)", apkirbėti "obsypać się, pokryć się (owocami)", kirbinti "poruszać, łaskotać, drażnić". Nomina: kirbėlius, -e' "wiercipięta, kto nie może spokojnie usiedzieć na miejscu", kirbinė "to co nawleczono, nanizano na sznurek (liście tytoniu, grzyby suszone, klucze), wiązanka, kiść, gałązka obsypana owocami". — Tu może też kirba "załęże, grunt błotnisty, mokradła" (łot. k,irbi m. pl. "bagno" jest lituanizmem). kerdžius, -iaus "starszy pasterz" (war. skerdžius) — drw. na -ius od zanikłego sb. *kerda "stado". Znacz. etym. "pilnujący stada". Por. scs. creda "trzoda; porządek, szereg", ros. čereda "szereg, kolej", gw. "stado bydła", stczes. črieda, czes. trida "klasa, warstwa, grupa; wielka ulica", stpol. czrzoda, pol. trzoda "stado zwierząt domowych, bydła"; goc. hairda "trzoda, stado" (ob. hairdeis "pastuch"), stwn. herta "zmiana, kolejność", niem. Herde "stado, gromada, tłum", < pie. *kerdha-. Nie ma pewności, czy można tu włączyć hapax stpr. kėrdan obi. sg. "czas". kerėti, keriu (3 os. keri), kerėjau 1. "rzucać urok, urzekać kogo spojrzeniem, przynosząc mu szkodę", SD nukeriu «urzekam kogo», 2. "wróżyć, przewidywać i przepowiadać przyszłość", užkerėti "zaczarować; oczarować kogo, zrobić na kimś duże wrażenie". Nomina: kerai 4 p.a. m. pl. "czary, gusła", kerėsiai m. pl. "urok, czary", keryčios f. pl. ts., też "roślina Ranunculus auricomus". Lit. ker- stoi w związku z pwk. pie. *kuer- / *kur- "ucinać; robić", por. het. kuerzi "tnie, ucina", wed. krnóti "robi, czyni", 3 pl. krnvanti. Znacz. etym. dla lit.: "robić", "robienie" (eufemizm na oznaczenie czynności magicznej?226). Por. kuriu, kurti jako refleks SZ *kur-. — Psł. *ćaru "czynność magiczna, środek magiczny", scs. caru "czary", ros. čary pl. "czary, urok", pol. czary (ob. czar "powab, wdzięk") różni się od kerai pod względem apofonicznym. Jest to formacja na S W *ker-a- < *kuer-o-, nie mająca obok siebie pokrewnych form werbalnych. kergti, kergiu, kergiau "łączyć, złączać, związać, przywiązywać nie mocno; doprowadzać do rozpłodu, pokrywać (kobyłę, krowę)", prikergti "przytwierdzić, przyłączyć", sukergti "(o zwierzętach) doprowadzić do złączenia, kopulacji", uzkergti "zapleść otwór w łozowym płocie". Wskazuje się na związek kerg- z toch. A, B kčirk"wiązać". Brak form na SZ *kirg- / *kurg-. — SO karg-: kargyti "pleść, wiązać, zaczepiać; uwiązywać (krowy); stanowić przeszkodę (o płocie z łozy)", prikargyti a. prikdrgyti "nakarmić", sukargyti "zemleć grubo, niedrobno", kargoti "grodzić rzadko; byle jak grodzić, tkać", kargstyti "robić byle jak, byle jak splatać", kdrglioti "łatać dziurę (w płocie)". Nomen: zob. karklas (tam też o karklės itp.). kermušė 3 p.a. "dziki czosnek, niedźwiedzi czosnek, Allium ursinum", war. kermūšė. Z pbsł. *kerm-us-, ze zmianą us > uš jak w kruša, t rūšis. Odpowiada ukr. čerėmxa, ros. čerėmxa, stpol. trzemcha, czes. stremcha, słń. gw. čremha. Stoi w związku
226
Paralela: sti. krtya-
1. "czyn, działanie", 2. "czary"
278 z šermukšnis "jarzębina" (zob.). Dalszych związków nie rozpoznano. — N. m. Kermušė, Kermušija, Kermušinė 2x, Kermušis, Kermūšiškės, cps. Kermūškalnis. kerpė, zwykle pl. kerpės 1. "porost, połączenie grzybów i glonów, występujące na korze drzew, kamieniach i dachach, Lichenes, Cetraria, Parmelia", 2. "glony morskie", 3. "huba, Polyporus", 4. "gruba, zdrewniała kora drzew" itp. Odpowiada łot. cerpa "długa trawa, zwł. bagienna; wełnianka, Eriophorum; krzak, krzew; włosy, zwł. potargane, rozczochrane". Niejasne. Może do słabo poświadczonego czas. kerpti, -a, -o (b.z.a.) "rozrastać się wszerz" (prócz tego jest kerpti a. kerpti, -iu, -iau "związywać luźno, słabo, w pośpiechu"). kersnóti, -ju, -jau: Kersnóti yra joti kratydamos — kerš, kerš, kerš "jechać konno trzęsąc się «kerš, kerš, kerš»". Czas. na -noti od osnowy onomatopeicznej. — Do tego sb. kirsna "kobieta jadąca konno", np. Moteriška raita vadinas kirsna (Juszkiewicz; brak w LKŽ).
keršas, -a "graniasty, pstry wielkimi kawałami; koń lub świnia ciemnej maści z białą w poprzek pręgą" (n. rz. Keršis, n. jez. Keršiai 2x). Z pie. *kerso- ze zmianą rš < rs jak w garšas, veršis, viršūs. Akut wtórny. Drw. keršūlis m. "gołąb żyjący w stanie dzikim, Columba palumbus", SD «grzywacz» (n. m. Keršūliškiai). — SO karš-: karšis "ryba leszcz" (zob.). — SZ kirš- < *kirs- < pie. *krs-. Por. stpr. kirsnan EV "czarny, Swarcz", n. rz. Kirsn-appe, n. jez. Kirsne, Kirsno. Lit. adi. *kiršnas a. *kiršinas "czarny" można odtworzyć w oparciu o następujące nazwy wodne: (1) n. rz. Kiršinąs, Kiršno-upis, Kirš-valkis < *Kiršn-valkis, (2) z insercją k przed grupę rš: n. rz. Kirkšnis, Kirkšnys, Kirkšnoja, Kirkšno-upis. N.B. Płd.-lit. nazwie rz. Kirsna przypisuje się — z uwagi na -s— pochodzenie jaćwięskie. — Postać plit. *kiršnas, zgodna ze stpr. kirsna-, wygląda na odziedziczoną z pie. *krs-nó-, czyli spokrewnioną z psł. *ćirxnu "czarny" (por. strus. čirnū, scs. črūnu "peAaę", ros. čėren, černa, černo, sch. cfn, f. crna, czes. černy, pol. czarny), jak też z wed. krsnd- "czarny, ciemny", sb. krsna- m. "czarna antylopa". keršti, keršiu, keršiaū: apkerŠti "rozgniewać się, rozsierdzić się", įkeršti ts., sukeršti ts., atkeršti "zemścić się" (=> kerštas "zemsta", DP "zapalczywość, gniew, jad, chrap, pęd, pomsta, groźba, waśń", => kerštauti "grozić zemstą"). Bez etymologii. Może do pie. *kers- "szybko się poruszać, biegać", por. łac. curró, -ere "biec, pędzić, spieszyć, ścigać się, krążyć, latać, obracać się (o kole garncarskim)" < pie. *krs-e- . — SZ kirš-: kirštū, kiršaū, įkiršti "wpadać w gniew, rozgniewać się", sukiršti DP "spiknąć się", caus. kiršinti "podburzać, judzić, buntować" (=> kiršintojas "podżegacz, wichrzyciel"), nomina: kiršas "kłótnia, waśń", kiršatis, -ies m. "złość, gniew". — SO karš-: karšinti "martwić, troskać kogo, nie dawać komu spokoju, natrętnie prosić", SD karšinu «frasuię kogo, troskam», Ųcaršinti "zaciąć (konia batem)", iškaršinti "złoić skórę, spuścić lanie", uzkaršinti "zagrzać, podgrzać (jedzenie)" :: łot. karsinat "ogrzać". Nomen: karštas "gorący" (łot. karsts), DP "gorący, szczery, pilny, uprzejmy, ochotny", karštas vunduo SD «ukrop», karštinė SD «gorączka», karštis m. DP "ochota, gorącość, gorąco, pilność, chęć, gorączka, upalenie", SD «gorącość, pałanie, skwara», degu karščiais SD «gorączkę mam», karštumas DP "gorliwość" (łot. karstums "gorąco, żar; gorączka"). kęsti, kenčiū, kenčiaū 1. "cierpieć, znosić" (łot. ciest, ciešu, cietu ts.), 2. "mieć cierpliwość", 3. "lubić" (nekąsti "nie lubić, nie cierpieć kogo a. co"). SD kinčiu «boleię [syn. sopuli turiu]; cierpię co; ponoszę co, biorę na się [syn. keliu]; trwam [syn. patinku]; znoszę kogo [syn. keliu kų]», kinčiu ažu nuodėmi «karzą mnie za co», badu kinčiu «mrę
279 głod». Cps. iškąsti "wycierpieć, przecierpieć", SD «dotrwać do końca», => iškinčiamas SD «znośny», neapkąsti "nienawidzieć", stlit. nopkąsti ts., pakenčiamas šaltis "znośny mróz", užkąsti "lubić". Neopwk. kęs-: iškistinai adv. SD «znośnie»; nekąsti "nie znosić, nienawidzieć", pakąsti "ścierpieć, znieść, wytrzymać (ból)". Dur. kentėti, kenčiu, kentėjau "cierpieć", nukentėti "postradać, być pokrzywdzonym", nukentėti "pocierpieć". Neoosn. kentė-: SD kintėjimas «cierpienie», kintėtojas «męczennik». Porównanie z gr. Tida/oo "doświadczam, znoszą", aor. 87ia0ov < *kundh- wskazuje na to, że pie. SE miał postać *kuendh-. Z tego wynika, że lit.-łot. kent- musiało sią ustalić na miejscu *kend-. Końcowe -t- pierwiastka bałtyckiego może mieć swe źródło w zanikłej formacji prs. na -st-: *kęstu z *kent-stu < *kend-stu albo *kįstu z *kint-stu < *kind-stu (prt. *kindau, inf. *kįsti). — SZ kint-: pakintėti DP "mieć cierpliwość, ucirpieć" (brak w LKŽ). — SO kant-: apykanta "cierpliwość, pobłażanie, tolerancja", kančia "cierpienie, mąka" (SD kunčia «cierpienie»), kantra "cierpliwość" (=> kantrūs "cierpliwy", SD kuntrus «trwały» obok kinčiu «trwam»), kantrybė "cierpliwość", neapykanta, SD nopykunta «nienawidzenie, nienawiść» (<= nopkinčiu «nienawidzą kogo»), nekuntrus SD «niecierpliwy», nepakanta "niecierpliwość, sytuacja trudna do zniesienia; osoba niecierpliwa", nepakantus: SD nopkuntus «nienawistny drugim», pakanta "cierpliwość". kėstis, kečiūos, kėčiaūs "rozkraczać sią, rozczapierzać sią, rozszerzać sią", iškėsti "rozpiąć, roztworzyć". Drw. ketėti, ketū, ketėjau "zamierzać, mieć zamiar", ketinti ts. — WSE kėt-: kėsti, kėtū, ketau "pragnąć, mieć zamiar", ketóti "rozszerzać, rozkładać, machać", ketótis "machać rąkami (idąc, rozmawiając)", nomina: (s)kėtis m. "parasol", (s)ketera (zob. sketera). Neopwk. kės- / kes-: kėsytis "wyciągać rąką, zamierzać sią na kogo; popełniać zamach (na czyjeś życie)", kėsintis "targnąć sią", kėslas "zamiar, zły zamiar, zamach", kesóti "iść okrakiem", kėsotis "wymachiwać rąkami i nogami". Zob. war. z s-mobile skėstis. keturi, f. keturios "cztery" (od tego odchylają sią łot. četri, četras skutkiem synkopowania u i zastąpstwa c- przez č- w nagłosie pod wpływem odpowiednika słowiańskiego). Forma mąska keturi (zakończenie -i innowacyjne) kontynuuje pie. temat *kuet-ur-, z -ur- jako SZ sampras. do *-uer- / *-uor-, por. wed. catvarah m., catvari n., łac. ąuattuor "cztery". Forma kolektywna: ketveri, f. ketverios "cztery, czworo" znajduje nawiązanie w scs. četvero a. četvoro n. "czworo", czes. čtvero, ukr. čėtvero, sch. četvoro ts. — Neoosn. ketver-: ketvergė "dawna moneta dwudziestokopiejkowa (bądąca równowartością czterech monet piąciokopiejkowych); czwórka w kartach" < *ketver-kė, ketvergis m. "zwierzą czteroletnie" < *ketver-kis (por. vienėrgis, zob. też dveigys), ketvertas "czworo, czwórka" CMūsų būvo ketvertas "Było nas czworo"). — Lit. acc. pl. keturis < *keturįs ma budoweL *kuet-ur-ns, odpowiada wiąc wed. caturah. — Wzdłużony wokalizm sufiksu -yr- w słow. četyre m., četyri f.n. <= pbsł. *ćet-ur- pozostaje niewyjaśniony. — Uderzająca innowacja lit. polega na tym, że właściwe liczebnikowi "cztery" zakończenie -i zostało rozciągnięte na numeralia wyższe, od "piąć" aż po "dziewięć", por. penki, šeši, septyni, aštuoni, devyni. — W złożeniach ukazuje się przeważnie osnowa ketur°: keturakis (zob.), keturkojis m. "czworonóg", ketūrkampis m. "czworokąt", ketūrlinkas "poczwórny", keturmetis "czteroletni", n. m. Ketūrkaimis, Ketūrkiemiai. Gwary i SD poświadczają użycie członu złożeniowego keturiapor. keturiagalvis "czworogłowy", keturiakojis "czworonogi", keturiarankis "czwororęki". Czasem dochodzi do synkopy w nieakcentowanym członie ketur° lub keturiastąd war. gw. ketrapėsčia adv. "(chodzi) na czworakach", ketriapėsčias ts. Por.
280 jeszcze ketrinė "(dawna) moneta o wartości czterech kopiejek" < *keturinė. — Ord. ketvirtas "czwarty", stpr. kettwirts, ketwerts ts. < pbsł. *ketuir-ta- < pie. *kl,etur-to-. Por. z jednej strony scs. četvritu, sch. čėtvrti, słń. četfti, ros. četvėrtyj, czes. čfvrfy "czwarty", z drugiej strony gr. tetpatoę ob. Teiapuoę ts. W łot. ceturtais, podobnie jak w sti. caturtha- "czwarty", wprowadzono przed sufiks spółgłoskowy antewokaliczny allomorf -«r-. Drw. ketvirtainis "czworokątny, kwadratowy", ketvirtis m. "ćwierć" (por. čvėrtis), ketvirtuotinė a. figura ketvirtuota SD «kostka, figura kwadratowa na wszytkie strony». keturiese adv. "we czworo, we czwórką" — skostniała forma loc. pl. liczebnika keturi m. "cztery" (zob.). Por. trise. keturiomis adv. "na czworakach" — skostniała forma instr. pl. liczebnika keturios f. "cztery" (zob.). ketvergas gw. żm. "czwartek" —przekształcenie rutenizmu četvergas ts. (zob. s.v. nedėlia) według liczebnika ketvirtas "czwarty". Forma ta nie stoi więc w związku z wyrazami ketvergė, ketvergis, wymienionymi s.v. keturi. — N. m. Ketvergiai — zapewne stoi w związku z "czwartkiem" jako dniem targu odbywającego się w tej miejscowości" (por. Seredžius, Subačius). kevalas 1. "skorupa, łupina, plewa", 2. SD kevalai «obsiewiny, opełki», «zgoniny» ["plewy, łuski, zgrabki z omłóconego zboża"], 3. przen. "stary, nieruchawy człowiek" (w tym znacz, też kėvala c., kėvelas\ por. niżej keverza). Z uwagi na brak odziedziczonej sekwencji *ev należy (kevalas) uznać za allofoniczny zapis formy *kiavalas (por. pleventi *pliaventi, ševelys ob. šiava). Analiza: *kiav-ala-. Odpowiednik łot. čaula "skorupa, łuska; strup" < *kiaula (war. čaule), gw. čavala "skorupa". — Z innym suf.: kevetas "skorupa, łupina" < *kiav-eta-. War. synkopowany albo kontrahowany: kiautas ts., SD «łupina, łupinka», SD kiautai «zgoniny», vb. denom. kiautėti "pokrywać się skorupą", kiautinėti "łupać (orzechy)". — War. s-mobile: skėvetas "łupina, łuska, skorupa" < *skiav-eta-, po kontrakcji: skiautas "skorupa (jajka), łuska ziarna; strzęp, szmata", skiautė "odkrawek, obcinek tkaniny, skrawek, część ucięta, część ułamana; skrawek pola" (por. też skutu, skusti). — skeveina "drzazga, trzaska" < *skiav-eina, skevėlda a. skeveldra "drzazga; odłamek (kamienia, szkła)". Pwk. (s)kiau- pozostaje nieobjaśniony. keverza c. 1. "drzewo małe, krzywe", 2. "przedmiot krzywy, skrzywiony", 3. "człowiek niezgrabnie się poruszający, wolno idący, krzywonogi", 4. "niezdara, niedorajda", 5. "człowiek niskiego wzrostu, karzeł", 6. "niechluj, brudas". Formacja z suf. deterioratywnym -erza (por. plepėrza), urobiona od jednego z wykrzykników opisujących przewrócenie się, nagły upadek, por. kevers, kevėrst, keverst oraz keverėkšt, keveriokšt, keverkš, kevėkšt. War. gw. kevarza, kevarža, kevėrzda. Por. jeszcze keveržis, -ė 1. "drzewo małe, krzywe, uschłe", 2. "gałęziaste drzewo", kevėša c. "ktoś niezręczny, słaby, mało pojętny; słabeusz; niedorajda". — Drw. kevėrziškas "niezgrabny, (o piśmie) koślawy". Tu też wtórne wykrzykniki od neoosn. keverz-: keverzai, keverzi, keverzo (o nagłym upadku). Vb. denom. keverzoti "iść a. robić coś niezgrabnie; bazgrać (piórem)". kežėti, kežu (war. kežiū, kežėju), kežėjau "rosnąć powoli, rosnąć przy ziemi, rozłożysto, karłowato; cherlać, marnieć; kisnąć (o piwie)", por. np. Medžias neauga, tik keža ir keža\ užkežėti "zmarnieć, nie wyrosnąć", užkežu SD «zwalam co na kogo». Nomen kežas "karzeł; drzewo gałęziste (niskie, przyziemne, nie rosnące do góry)", kezis m.
281
"nierosnące dziecko". Do tego inchoat. keiti, kąžtū (*kenž-stu <= *ke-n-žu227), kežaū "cherlać, nędznieć, marnieć, słabnąć, usychać; karleć (o zwierzętach a. ludziach); rozsychać się (o drewnianych przedmiotach); rozbijać się (o szkle, jajku)". Neopwk. kenžw wariancie kemž-: kemzti, kemžtū, kemžaū 1. "licho rosnąć", 2. "drętwieć (o rękach)", kėmzo a. kemza c. "istota mała, niewyrosła (człowiek lub zwierzę)", kemzys ts. — Odpowiednikiem morfemų bałt. kez- jest čez- w formacji psł. *ćeznQti < * kež-n-, por. pol. sczeznąć "zginąć, przepaść, zmarnować się", ros. gw. čėznutb "znikać, przepadać", błr. čėznutb "chudnąć, schnąć, więdnąć, marnieć". Dalsze związki niejasne. Transponat pie. *(s)keg- a. *(s)kueg-. — Causativum do psł. *ćeznęti jest *kaziti, * k a Ž Q , por. scs. kazili "psuć, niszczyć", ukr. kazyty "psuć, szpecić; rozbijać", czes. kaził "psuć, niszczyć, deprawować", pol. kazić "psuć, niszczyć", stp. też "burzyć, rozbijać, pustoszyć, niweczyć, unieważniać". Morfem kaz- odzwierciedla psł. *kaž- z pbsł. *kož-, tj. alternant ze wzdłużonym SO. — WSE kėz-: kėzti, kėžtii, kėžaū "pęcznieć; tężeć od brzęknienia; rozszerzać się (o drzewie)", kežėti, -ju, -jau "stawiać nogi do góry", kėžintis ts., kėžoti "leżeć z nogami wyciągniętymi w górę, jak pień wywrócony; iść powoli, niezgrabnie". — SZ kiž< kižti, prs. kyža < *ki-n-ža (war. kyžta), prt. kižo "chylić się, zapadać się (o chałupie)", sb. kiža: Sukižusi troba sena vadinas kižd "Chałupa, która się zapadła, nazywa się «kiža»", kižia DP "chałupa", kižė SD ts. kiauklas 3 p.a. "skorupa (orzecha), łupina". Niejasne. Przypomina kevalas (zob.). Por. też kiaukla c. "człowiek nierozgarnięty, gapa". — N. m. Kiaukliai 3x, Kiaukliškis 2x. kiaulė "świnia, Sus domesticus", paršinga kiaulė SD «prośna świnia», kiaulių gurbas SD «świnnik» ["chlew świński"]. Wyraz etymologicznie ciemny228. Zastąpił on pie. *suH-s, gen. sg. *suH-es/-ós f. "maciora" "świnia", n. agt. "rodząca", od pwk. *seuH- "rodzić, wydawać na świat" (aw. hūš, gen. sg. huuó, łac. sūs, suis, gr. uę, uóę, stwn. sił "Sau") albo też wszedł na miejsce drw. przymiotnego typu *su-iHnó- (scs. švinu ==> svinija f., ros. svinbja) lub *su-eiHnó- (łac. suinus). Tylko w jęz. łotewskim zachował się refleks praformy *suH-, por. suvėns "prosię", rozpodobnione sivėns, zdrobnienie urobione od osnowy słabej *suu-V < *suH-V. — Drw. kiaulaitė "świnka", kiaulidė "chlew, chlewnia", kiauliena SD «wieprzek, porculus, porcellus» (rzadki typ zdrobnienia z suf. -iena), kiauliena "świnina, wieprzowina", kiaulykštis a. kiauliūkštis m. "prosiaczek", kiaūlis m. "tucznik, prosię", kiaūliščia "marna świnia" (suf. błr.), kiaūlius ts., kiauliušis daw. "pastuch świń, świnopas", kiauliškas "świński". Cps. kiaulakys "czyje oczy są podobne do świńskich, w świńskiej oprawie; bezwstydnik", kiaūlapuokis (zob. apluokas), kiauliaganys "świnopas", kiaulialovis m. "koryto dla świń", kiaūliamigis m. "legowisko świń", kiauliatvartis m. "chlew świński", kiaūliašėris, -ė "kto karmi świnie", kiauše rys "pewne ziele" (ze zmiany kiaul-šerys "kto karmi świnie", por. šerti). — N. m. Kiaūliškiai, cps. Kiaulakiai 3x, Kiaūlėdžiai, Kiaūlupiai. N. rz. Kiaūlyčia a. Kiaulyčid, Kiaulinis, Kiaūliškė, Kiauliūkas, cps. Kiaūliupis, Kiauliupys, Kiaūlupis 9x, Kiaulupys. N. jez.
227
Paralele na infigowanie pierwiastka w stopniu e w y m i e n i o n o s.v. gesti I.
228
M o ż n a rozważyć w y w ó d kiaul- przez kontrakcję z *keual-iua-, gdzie keval- jak w kevalas
etym. "(zwierzę) karmione łupinami, plewami" (A. Bańkowski p.l:
(zob.). Znacz,
"Świnia karmiona samymi łupinami i
plewami nie przeżyłaby ani miesiąca; póki nie było ziemniaków pasiono świnie w lasach, gdzie jadły w y b r z e b y w a n e z ziemi larwy o w a d ó w oraz żołędzie, bukwie, nasiona klonów itp.").
282 Kiaulena, Kiaūlinis 3x, cps. Kiaūležeris 2x. kiaunė "kuna, Mustela martes" (war. kiaunė 4 p.a.), przen. "egoista" :: łot. caūna a. caūne "kuna", stpr. caune EV "Mart" (z powodu braku znaku zmiękczenia przy c - k lekcja pozostaje niepewna). N. rz. Kiauna, Kiaunė, Kiaunytė, Kiaun-upis ob. Kėln-upis, Kiaun-ūpis ob. Kelnūpis, n. jez. Kiaūnas. Odpowiednik psł. *kuna (sch. kūna, ros. pol. Jhma) wywodzi się z praformy *kauna-. Ten fakt stawia nas przed pytaniem, czy *kauna- jest formą na SO w stosunku do SE *kiaun- w bałtyckim, czy też bałtycki pokazuje tutaj sekundarną palatalizację w nagłosie. Bez odpowiedników poza bsł. kiauras, -a 1. "przedziurawiony, dziurawy; próżny, pusty" (pilstyti iš tuščio į kiaurą "przelewać z pustego w próżne"), 2. "cały, ciągły" (kiaurą dieną lijo "padało przez cały dzień"). Odpowiednik łot. caūrs "z dziurą, dziurawy, przetarty, rozerwany; skaleczony, ranny; pusty; cały, ciągły (o przedziale czasu)". — Drw. kiaurai adv. "na wylot, na wskroś, zupełnie, do końca" (kiaurai žemą prasmego "jakby się pod ziemię zapadł"), kiaurinis "dziurkowaty" (kiaurinė žaizda "rana na wylot"), kiaurymė "dziura, czeluść, otchłań", kiauruma "dziura, otwór, próżnia". Cps. kiauradantis "mający spróchniałe zęby", kiauradūgnis "mający dziurawe dno". — Pb. *kiau-ra- zakłada pwk. z laryngalną. Przy założeniu s-mobile lit. kiau-C da się połączyć z pie. *(s)keuh2- "dłubać, przekłuwać", por. het. iskunahhis prt. "opatrzył znamieniem", iškunant- "splamione (o suknie)", wed. askunoti "przekłuwa (uszy krowie), znamionuje, oznacza". — Metatonicznym derywatem od *skiauras "dziurawy" może być sb. skiaūrė (2 p.a.) lub skiaurė (4 p.a.) "sadz, skrzynia z przedziurawionymi bokami do przechowywania żywych ryb w wodzie". — W zakresie verbum nawiązuje do tego łot. skūt "golić" < pie. *skuh2-C. Prt. skuvu < *sku.uó < *skuh2-oh2- pokazuje v uwarunkowane hiatem lrg. (por. buvaū s.v. buv-). Do niego dotworzono prs. skuju (por. šuju ob. šuvu "szyłem" do šūt). Prs. skū-nu ma oparcie w inf. sku-t. Frq. na -sti-: skūstitiės "golić się; myć się". — Przy adi. vb. z suf. -rospodziewalibyśmy się raczej pierwiastka w st. zanikowym: *kūras < *(s)kuh2-ró"wykłuty, przekłuty, wydłubany" (z rozwojem znacz, "przedziurawiony" > "dziurawy" w jęz. litewskim). Być może, że śladem po takim przymiotniku jest vb. denom. kiursta, prakiuro, kiurti "dziurawieje", zam. *kur-sta (nagłos palatalny z wyrównania do SP kiau-C). Odpowiednie causativum brzmi dziś kiūrdyti "dziurawić co" (forma kurdyti stanowi tymczasem caus. do czas. kurti "tworzyć, zakładać"). kiaušinis, -io "jajo, jajko". Sufiks wskazuje na drw. przymiotny od sb. kiaušas a. kiaušas "czaszka, czerep", SD1 «iaieczna łuska; łuszczyna; skorupa», dziś kiaušinio kiaušas "skorupa jajka". Zob. kaušas. — N. rz. Bekiaūšis (war. Bepaūtis), n. m. Kiaušai, Kiaušagalys. — Obok tego kiaušis, -io "jajo", cps. žąskiaušis m. "gęsie jajo". Znacz. etym. "to, co znajduje się w skorupie". — Rekonstrukcja *keuk-o-, *kouk-o-. Jedyne nawiązanie w wed. kóśa- m. "naczynie, zwł. używane przy przygotowywaniu somy", košt- f. "futerał", aw. kusra- adi. "sklepiony". — Drw. kiaušinėlis m. "jajeczko", kiaušinienė "jajecznica". Vb. denom. kiaušiniauti "(o pastuchach lub dzieciach) w poniedziałek wielkanocny chodzić po wsi z oracjami i zbierać za to wynagrodzenie w jajkach" (syn. žėkauti). kibiras "drewniane wiadro z klepek do czerpania wody ze studni i do noszenia wody". Drw. kibirius "bednarz". Cps. milžkibiris m. "dojnica" (por. melžti). Trudne. Jedni widzą tu drw. od czas. kibti "zaczepić się, zwisnąć", drudzy wyraz odziedziczony, spokrewniony z psł. *ćiburu "ceber, naczynie z klepek, zwykle o dwóch uchach", bg. čėbrb, sch. čabar, stczes. čber, stpol. czber, gen. czebra (potem czeber, zmazurzone ceber,
283 -bra)229. — Mając na uwadze takie dublety sufiksalne, jak stibiras i stlbilas "łodyga", można postawić pytanie, czy kibiras nie powstało na gruncie lit. w wyniku dyferencjacji formy kubilas "kubeł z drewna" (zob.). kibirkštis, -iės 3 p.a. f. "iskra" — z *kibir-stis przez insercją k i zmianę ks > kš (paralela: naminykštis). Drw. od osnowy kibir-, jak w kibirai "chrust", zob. s.v. kibti. Znacz. etym. "rozżarzona cząstka palącego sią chrustu". Wykrzyknik kibirkšt (o lecących iskrach) urobiono od rzeczownika, nie na odwrót. Vb. denom. kibirkštūoti "iskrzyć (siej", SD «iskrzą sią». — Osnową kibir- widać też w sb. kibirtinė "gromadka (dzieci), rój (robaków), wianek nanizanych na witką ryb; pąk, grono owoców". — Reanaliza kib-irkštis doprowadziła do powstania neol. zibirkštis f. "iskra" przy czas. zib-ėti "świecić sią, lśnić". kibti, kimbu, kibaū "zaczepić sią, zahaczyć, przylepić sią, zwisnąć; chwytać sią, zabrać sią do czego; brać - o rybie" (i akis kibti "skakać do oczu"), cps. įsikibti "uczepić sią i mocno trzymać sią, wczepić sią", pakibti "zawisnąć", prikibti "przyczepić sią, przystać". SZ typu 777do keb-, por. kėbti, kembu, kebaū "zaczepiać sią", SO kabėti (zob.). — Caus. kibinti "dotykać, ruszać, trącać, drażnić", DP "napastować, najeżdżać", kibinu SD «drażnią, gabam, nagabam, podburzam», pakibinti "poruszyć, zaczepić; podrażnić". Iter. kibyti: apkibyti "oblepiać, opatrywać (ściany mchem, gliną)", užkibyti "zalepiać, zatykać (dziury gliną, woskiem)", kibstyti "przyklejać (znaczki)", refl. "zaczepiać kogo, szukać zaczepki". Nomina: kibiras "drobna sucha gałązka; źdźbło czepiające sią odzienia", kibirai m. pl. "chrust" (por. suf. w bimbiras "słomka, gałązka", stibiras "łodyga"), kibis m. "ziele czepiające sią, czep", kibūs, kiblūs a. kibšnūs "czepiający sią, lipki", kibi liga "zakaźna choroba". — Brak form na SO fkaibkib-. — Nowy SE kieb- <= kib- może w pakiėbti "schudnąć, zmizernieć". — WSZ kyb-: kyboti, kybau (war. kyboju), kybojau "wisieć, zwisać" (znacz. etym. "trwać w stanie zaczepionym"), przen. "grozić, stanowić zagrożenie", kybsóti "wisieć, zwisać". Nomina: kybra c. "ktoś o długich nogach", pakybrėlis m. ts. kiek adv. "ile, ilu", też "nieco, trochą; co" (odpowiada łot. daw. ciek "ile", skrócone liter, cik), nė kiek "ani trochą", DP kiek dienos adv. "co dzień", daw. kiek mėnuo "co miesiąc", kiek mėtai "co rok" (dziś kas mėnuo itd.). Powstało przez apokopowanie kieka (gw.), formy nom.-acc. sg. n. do kiekas, -a lub -a "jak wielki". Por. kiėkag DP "nieco" < *kieka gi. Pochodzenie niejasne. Jeśli intonacja jest wtórna, to może z *keika < ie. *kuei-ko-, por. kienas z *kuei-no-. — W DP kiekas funkcjonuje też jako rzeczownik, por. kiekas kartų "kilka kroć", su kieku prietelių "z kilkiem przyjaciół". Por. też SD kiekas kartų "kila kroć", kiekas grašių "kilka groszy". Zob. też ieka. — Drw. kiekybė "ilość" (=> kiekybinis "ilościowy"), kiekis m. "ilość, liczba, wielkość", kiektas stlit. "każdy, wszystek", kiekunta a. kiekuntą stlit. adv. "coś niecoś, nieco" (dosł. "ileś"), kiekūtis m. "trochę, niedużo" (Kiekūti teturiu druskos "Niedużo mi już zostało soli"). Cps. kiekkart adv. "ile razy", kiekolika SD «kilkanaście» (kalka z pol., pod wzglądem formy dostosowana do keliolika), kiekvienas, -a "każdy".
229
Nie można j e d n a k wykluczyć, że wyraz słowiański został zapożyczony ze stwn. zwibar n. "naczynie z d w o m a u c h w y t a m i " (śrwn. zwuber, > zuober, zuber). — W y m i e n i a n y w kontekście kibiras wyraz łot. ciba "małe naczynie drewniane" może mieć inną filiacją.
284 kielė "ptak pliszka, Motacilla" (m.in. SD), war. kiela, kylė. Odpowiednik łot. ciėlava, stpr. kylo EV "pliszka, Baesteleze". Niepewne. Może drw. dewerbalny na -/- od pb. *kei-C / *kI-C < pie. *keih2- / *kih2- "poruszyć się", por. gr. xiavxo 3 pl. aor. "poruszyli się" < *kih2-anto (LIV2 346), xlvupat "iść, poruszać się" < *kih2-neu-, łac. cieó, -ere "wprawiać w ruch, poruszać, pobudzać". kiemas "podwórze, zagroda", DP "wieś, wioska, folwark", SD «wieś» (vaitas kiemo SD «woyt na wsi»). Odpowiednik łot. ciems "czeladź, dom wieśniaka; wieś", gw. cierna. — Drw. kiemelis m. DP, SD "wioska", kieminykai m. pl. DP "wsiarze"230 ["ziemianie, posiadacze ziemscy"], kiemininkas "kto lubi gościć u innych; sąsiad; stróż wiejski", kiemionis, -ė "chłop, wieśniak" (por. sodżionis), kiemionis m. SD «kmieć, rolnik, wieśniak» (n. m. Kiemiónys), kiemionka SD «kmiotka», kiemioniškas SD «kmiecy, wiejski», kieminas "domowy - o kaczkach, gęsiach" (por. łot. ciemiųš "mieszkaniec tej samej wsi; gość z bliskiego sąsiedztwa; gość w ogóle"), kiemystė SD «grubość, rusticitas, barbaries, impolitia», kiėmiškas SD «gruby, grobijan», kiemus "kto lubi przyjmować gości". Cps. kiemsargis m. "stróż wiejski; pies podwórzowy", pakiemiais adv. "po podwórkach, po sąsiadach", prakiemiuT adv. "od zagrody do zagrody". Vb. denom. kieminėti "być w gościach, odwiedzać kogo; chodzić po wsiach; żebrać", gw. kiėminti a. kiėmyti 1. "orientować się, rozpoznawać miejsce, w którym się jest" (Ar kiėmysi išeit iš miško? "Czy ty wiesz, jak wyjść z lasu?"), 2. "przypominać sobie" (Kiek aš kiėminu, šitoj vieto dar miško nebuvo "O ile pamiętam, w tym miejscu lasu jeszcze nie było"), 3. "patrzeć, uważać" (Kiemyk, kur jis eis "Uważaj, gdzie on pójdzie"). — N. m. Kiemeliai 3x, Kiemeliškės 2x, cps. Piliakiemiai, Pūstakiemis, Taūrakiemis, Totdrkiemis (dosł. "tatarska wieś, zagroda"). — SO kaim-: kaimas "wieś, osada" (stpr. caymis EV "wieś, Dorf"), war. kaima, kaime, => drw.: kaimenė a. kaiminė "stado, bydło całej wsi", kaimynas 1. "sąsiad" (znacz. etym. "wieśniak"), 2. "krajan", 3. DP "poddany" (por. stpr. maiasmu kaiminan dat. sg. "mojemu sąsiadowi"), kaimynai m. pl. SD «sąsiectwo». Cps. bažnytkaimis m. "wieś kościelna", apykaimė (zob. apydamė). — N. m. Didžiakaimis, Naūkaimis 8x, Sėnkaimis. N. rz. Kaimenei, Kiementa (por. stpr. Caymen-ape, Kaymen-ap), n. jez. Klementas, Kieminis (por. łot. Ciemene). — Pwk. bałt. *kei- / *kai- jest łączony ze słowiańskim ciw počiti, -čiją "odpocząć" < pie. *k u ih r ie-. Fakt, że odpowiedni SE ma postać *k u ieh r (aw. šiiama "cieszmy się"), wyklucza nawiązanie *kai- (pie. *k u ioh r C dałoby tkió-). Formacja *kai-ma- musi więc być tworem ściśle bałtyckim, opartym o zanikły czas. *kyti (= słow. ćiti, zob. wyżej). Ściśle słowiańskie jest także pokoji scs. "spokój, uspokojenie, spoczynek", postvb. do pokojiti "uspokoić". SO formacji koj-i- wiązał się z derywacją kauzatywną do ćiti (por. słow. gojiti :: ziti, stpol. goić :: żyć). kienas. Supletywnym uzupełnieniem zaimka ka- "kto, co" (zob. kas) jest jego forma dzierżawcza kienas gw. "czyj", < *kei-na- < pie. *kuei-no-, np. Kienas tas arklys? "Czyj ten koń?". W jęz. literackim ustaliła się forma genetiwu kieno "czyj, czyja, czyje", por. Kieno tas vaikas? "Czyje to dziecko?", Kieno šita knyga? "Czyja ta książka?", Kieno šitie namai? "Czyj ten dom?", Kieno čia būta? "Kto tu był?". Cps. *kuei-no- zawiera to samo *kuei-, co w zaimku kiek. Człon II *-no- powraca w zaimku anas. War. gw. keno "czyj" zawiera niejasny monoftong e (nom. sg. *kenas nie jest znany).
230
Por. Bóg wzywa prostaczków, którzy nie są bogaci, jako oni wsiarze (Wujek, Postylla Mniejsza 285).
285 kietas, -a "twardy, odporny, mocny, stały", przen. "surowy, bezwzględny, bezlitosny", SD «nieużyty, implacabilis», kietas kiaušinis "jajko (ugotowane) na twardo". Odpowiada łot. ciets "twardy, mocny, solidny; skąpy" (*kei-ta-), gw. ciešs "srogi". Przyjmuje się, że ma odpowiednik w psł. *ćitu, por. sch. czak. čii daw. "cały, nienaruszony, nieuszkodzony", dziś "całkowity", ros. gw. čityj "trzeźwy, niepijany, nie pijący alkoholu", < pbsł. *kei-ta- (albo też SZ *kl-ta-)231, co pociąga za sobą pewne trudności w sferze znaczeniowej. Dalsze związki niejasne. Może do pie. *kl'eiH- / *kl'iH"odpoczywać, wracać do sił" (scs. počiti "spocząć", łac. ąuies, -etis f. "wypoczynek, pokrzepienie; spokój, milczenie", stpers. šiyatiš "błogość, zadowolenie"), znacz. etym. "taki, który wyzdrowiał" => "zdrowy, ocalony" itp. — Drw. kietybe SD «twardość, nieużytość, zakamiałość», kietymė "twarde miejsce (np. w ciele)", kietis a. kiečiai m. pl. "bylica, Artemisia; bylica piołun, Artemisia absinthium", kietoji, -ósios f. "więzienie", kietūdinis: kietūdiniai obuoliai m. pl. "twarde jabłka" (co do suf. zob. pietūninis), kietulys "stwardnienie (w ciele)". Cps. kietamėsis "(o wole) którego mięso jest twarde", kietamėsės slyvos f. pl. "gatunek twardych śliwek", kiet(a)sprandis m. "uparciuch, twardziel", kietazańdis (zob.), kietgalis m. "kawałek twardej skóry (wszywany do bata, buta)", kietnas(t)ris "(koń) który dobrze znosi kiełzno", kietvarlė (zob. varlė). Vb. denom. kiesti, kiestu, kietau "twardnieć" (kiestu SD «twardzieię»), sukiesti "zgęstnieć, stężeć - o galarecie, SD «gęstnieć, odrętwieć», uzkiesti "zakamienieć, stać się zatwardziałym, nieczułym" (ažukietėjis SD «zakamiały, obduratus»); kietėti "twardnieć", kietinti "czynić twardym a. twardszym". Neoosn. kies-: kiėsvas "twardawy, nie dość miękki - o gotowanym kartoflu, mięsie" (por. balsvas). kiklikas "stanik, gorset", SD «kształcik, oboyczyk, mamillare» ["stanik, gorset", SŁXVL] — ze zmiany *kitlikas, co zapożyczone z pol. daw. kitlik m.in. "rodzaj kamizelki lub kurtki damskiej (być może watowanej, obcisłej)", SŁXVI. N.B. Zmiana grupy *-tl- w -kl- nie stoi w związku z przedhistoryczną zmianą pb. *tl > lit. kl (por. auklė, ženklas), lecz z interferencją fonetyki białoruskiej. Por. kl w takich slawizmach, jak sveklyčid błr. svjaklica, piklūiti błr. pikljavacb "pytlować (mąkę)". kylys (4 p.a.), rzadziej kylis (2 p.a.) 1. "klin, klin z drewna a. z metalu, gwóźdź drewniany, kołek, zatyczka do usztywniania (różnych przedmiotów z drewna)", 2. "kawałek ziemi w kształcie trójkąta", 3. "uszykowanie ptaków w locie" — zapoż. z niem. gw. kil "klin, Keil". Por. łot. lęilis "klin" ze śrdniem. kil. — Vb. denom. kylyti, -iju, -ijau "wbijać klin", užkylyti "zaklinować (np. siekierę)". kilpa "pętla, ucho, stryczek, strzemię; pętelka do zapięcia guzika; proca". War. ze zmianą Ip > mp: gw. klmpa "pętla". Por. łot. eilpa "pętla, węzeł", przen. "droga okrężna, objazd". — Drw. kilpos f. pl. "sidła, np. na przepiórki", balno kilpos f. pl. "strzemiona u siodła"; kilpinis m. "łuk", kilpinis gelažinis SD «kusza ręczna», kilpinis dungaus SD «tęcza, arcus caelestis», kilpinė "pętla w niciach". Cps. kilpsaitis m. "rzemień od strzemienia, puślisko". Vb. denom. kilpoti "robić pętle, wikłać". — SO kalp-: kdlpa "poprzecznik w saniach" :: stpr. kalpus EV "gruba belka poprzeczna, Rungestock".
231
Drw. sch. čltav "nieuszkodzony, zdrowy (na ciele, na umyśle)", bg. čitav "nieuszkodzony, cały, zdrowy"
ukr. gw. čūavyj
"wielki, porządny, dobry; silny, zdrowy, cały; pracowity, zręczny, sprytny".
286 Niejasne. Transponat pie. *klHp-, *kolHp-. kilti, kylu = kilu (war. kilstu), kilaū "powstać, podnieść sią, unieść sią, wzbić sią (w powietrze), wznieść sią; pojawić sią, powstać", przen. "pochodzić, być rodem skąd" (.Jis kiląs iš Kaūno "On pochodzi z Kowna"), iškilti "podnieść sią, wynurzyć sią", przen. "pojawić sią, powstać; awansować, stać sią sławnym", pakilti "wstać (od stołu); wzrosnąć, podwyższyć sią; wszcząć sią", sukilti "obudzić sią i wstać, powstać, wzburzyć sią, zbuntować sią". SZ kil-C jest refleksem pie. *klH-C do *kelH- "wznosić sią, wystawać, sterczeć", zob. kelti. — Neopwk. kilst- (<= kilsta): kilstinėti "podnosić powoli, po trochu" (por. ilgstintis ilgsta, snūstinėti snūsta). — Drw. kildyti caus. 1. "podnosić, zmuszać do powstania", przen. "wywodzić genealogią", 2. "ogrzewać skiśniąte mleko, aby sią ściągnąło" — odpowiada łot. cildit, cildit "podnosić; podniecać, doprowadzać do gniewu, wściekłości" (cildindt "podnosić", przen. "chwalić")232; kilnóti, -ju, -jau "podnosić, przenosić, przeprawiać; (drzwi) otwierać, zamykać", refl. kilnotis "przeprowadzać sią; przeprawiać sią". — Nomina z kil-C: iškilmės f. pl. "uroczystość" (=> iškilmingas "uroczysty"), iškilnūs "okazały, wystawny", kilnūs a. prakilnūs "szlachetny, wspaniałomyślny", kiltas "grubawy, kurzelny (o lnie, samodziale); rosły, wysoki (o koniu)", przen. "wyniosły, podniosły", sb. kiltas 1. "prom, most" (paralela onomazjologiczna: tiltas), 2. "gruby len"; kiltis a. kiltis f. "pochodzenie, ród". — SZ kil-V< *klH-V: kilóti, -ju, -jau iter. "podnosić, otwierać (wrota), budzić ze snu, przewozić łódką", iškiloti "podnosić, wynosić; rozładowywać", SD iškiloju «wydźwigam». Refl. kilótis "przenosić sią z miejsca na miejsce". Odpowiednik łot. cilat, -aju "podnosić, cząsto podnosić", izcilat "przebierać; ryć - o krecie", refl. "podnosić sią; zabierać sią do czego", iter. cilinat "podnosić, chwalić"; cildit "pobudzić, zachącić; chwalić", iter. cildindt. Nomina: atkilas "odemkniąty, otworzony (o wrotach)", atkilūs "rosły, wysoki, dorodny", inkilas a. įkilas (zob.), iškilas "wypukły, wystający", przen. "podniosły, wyniosły", iškilus SD «wysoki, wyniosły», pakilimas "zapał" (kalbėti su pakilimū "mówić z zapałem"), też "start samolotu", pakiluma "wyżyna", pakilūs "wzniesiony, wysoko położony; podniosły, wzniosły", prakilas, -a "uchylony", prakili vartai m. pl. "uchylona brama, uchylone wrota" (por. prakelti), sukilėlis m. "powstaniec", sukilimas "powstanie". Cps. pūodakilės šakės "widły do wyjmowania garnków z pieca" (zob. puodas), rasakilė (zob. rasa). Por. łot. cilas f. pl. "wielkie bryły ziemi, powstające przy oraniu ugoru", cilavas f. pl. "nosze". — WSZ kyl-: pakylėti "podnieść nieco; dopomóc w podniesieniu sią" (por. pagynėti <= gin- :: genū), nomina: iškyla "wycieczka" (=> iškylauti "być na wycieczce, chodzić na wycieczki", => iškylautojas "wycieczkowicz, turysta"), pokylis m. "poruszenie wśród ludzi; czas wytążonej pracy; tarło u ryb" i "uczta, bal" (zastąpstwo za slawizm balius). Por. łot. cilat daw. "podnosić", cilavas f. pl. "siatka do przenoszenia siana". kimšti, kemšū, kimšaū "pchając umieścić co w czym, wpychać, wsuwać; napychać czym, nadziewać, nabijać (fajką)" 233 , užkimšti burną "zamknąć [dosł. "zatkać"] usta", refl. kemšas DP "wdziera sią, ciśnie sią". Oboczne prs. kimšū, już w SD, por. apsikimšu «obtykam sią», perkimšu «rozpieram», prikimšu «natłaczam» (syn. prigrūdu, priminu), «natykam co» (syn. pridemi, prikaišau). W SZ obok kimš- jest również kumš-,
232
S z t y w n o ś ć a p o f o n i c z n a (brak refleksu f k a l d y t i ) przypomina pildyti,
231
L i t u a n i z m e m jest łot. g w . fymst, famsu (finišu),
girdyti.
lęimsu "pchać, napychać; jeść, wcinać
287 por. kumšas "to co służy do zapchania otworu (np. po wybitej szybie)", kūmštyti "trącać, szturchać, popychać" (=> kumštis m. "pięść, kułak"). Etymologicznie biorąc, kimš- i kemšsą neopierwiastkami, opartymi o tematy infigowane odpowiednio do kiš- i kes- "wsuwać, wtykać", zob. kišti. — Z imiesłowem kimš-tas, prikimštas "napchany, nabity, nadziany czym", SD «natkany» zestawia się psł. przymiotnik *ćęs-tu, por. scs. čąstu "TTUKVOC;", pol. częsty, ros. ćdstyj "gęsty, częsty". — SO kamš-: kamšyti "wtykać, zatykać (otwór), napychać, wiele jeść" (łot. kamsit a. kamsat), kamša "droga faszynowana", przen. "ścisk, ciżba ludzi; żarłok" (=> kamšatis f. "ścisk, tłok", por. karšatis <= karšo), iškamša "farsz, nadzienie", kamšalas ts. Por. n. m. Kamša 4x, Kamšai, Kamščiai. — Na neopwk. kemškemšu) oparte są paradygmaty 1. kemšti, -u, -au b.z.a. "pchać, sunąć", 2. kėmšti, -/«, -iau "iść prędko drobnymi krokami", atkėmšti "przyjść", parkėmšti "wrócić skądś" (co do przesuwki znaczeniowej por. pol. pot. zasuwać a. zapychać "iść dokąd w pośpiechu"). Nomina od kemš-: kemšalas "nadzienie, farsz", kemšatis f. "ścisk, tłok", kemsus "pojemny, mogący pomieścić w sobie większą ilość czego" (syn. talpūs). kimti, kimštu, pakimaū "(o)chrypieć, (o)chrypnąć", SD «omiemieć, nagle głos utracić», apkimštu SD «ochrapieć», azukimįs SD «chrapliwy». Niejasne. Por. wyżej pwk. kem- jako ewentualny alternant na SE. — Drw. azukimimas SD «chrapka», kimūs "chrypliwy, ochrypły; głuchy". kinis, -iės 4 p.a. f. 1. "rzęsa na wodzie, Lemma", 2. "kępa, mała wyniosłość w terenie bagnistym", 3. "mała wyspa na rzece lub jeziorze, porosła drzewami, krzewami, tatarakiem lub sitowiem", 4. "oko wodne na bagnie", 5. "wypłukane korzenie drzew rosnących nad wodą", 6. "namuł naniesiony przez powódź", 7. "miedza". War. kinė, kine. Odpowiednik łot. cin(i)s, cine, ciųa "kępa, kępa na bagnie", drw. cinata ts. Niejasne. — N. rz. Kinė, Kinė, Kin-upis, n. jez. Pakinis. N. m. Kineliai. kinis, -io "barłóg, legowisko (świni, dzika, niedźwiedzia)", 2. "podściółka, ściółka" (Parnešk kinio kiaulėms "Przynieś ściółki dla świń"). Niejasne. Może stać w związku z kinis "kępa" itp. (zob.). Z drugiej strony można próbować powiązania via s-mobile z czas. skinū, skinti "zrywać (gałązki, liście, korę)"; znacz, pośrednie "podściółka, posłanie z gałęzi, liści". — N. m. Lapū-kinė. kinka 1. "podkolanek, tylna powierzchnia zgiętego kolana", 2. "goleń, podudzie; łydka", 3. "udo", drw. kinklė "podkolanek, tylna część kolana; łydka", war. kenklė. Odpowiedniki łot. einca "łydka ludzka a. zwierzęca" oraz cinksla, cinkslis "łydka". Bez etymologii. kinkyti, kinkaū, kinkiaū: pakinkyti "zaprząc, zaprzęgać konie" {Privedė prie dviem arkliais pakinkyto vežimo "Przyprowadził do wozu zaprzężonego w dwa konie"), iškinkyti "wyprząc z uprzęży", nukinkyti "rozprząc". Dawne prs. na -ia-: pakinkiu SD «zaprzęgam konie», prakinkiu arkliu SD «przeprzęgam konia», sukinki u SD «sprzęgam». Derywaty od SZ *knk-. Łączy się z łac. cingere, cinxi, cinctus "opasać, przepasać, otoczyć, okolić; zasłonić" od pie. *kenk- / *knk- "opasać". — Drw. kinkćioti "kiwać głową; iść chwiejąc się", kinksėti, kinksiu "potrząsać głową w dół i w górę, iść pochylonym do przodu", kinktelėti "skinąć głową". Nomina: pakinktai m. pl. "sprzężaj", cps. trikinkis m. "zaprzęg z trzech koni". Od neoosn. kinky- utworzono kinkymai m. pl. "uprząż" (por. maišymas <= maišyti, pūdymas <= pūdyti). kinuotis, kinūojuos, kinavausi "zmagać się z czym, męczyć się ciężką pracą, harować": Žmonės dabar kinūojasi su rugiais "Ludzie zmagają się teraz z żytem", Koks
288 ten ją gyvenimas: taip kinūojas, vargsta, ir gana "Co to za życie: tak harują, męczą się, i tyle". Łotewski czas. cinitiės "walczyć, mocować się, siłować się", w którego osnowie tkwi sb. ciųa "walka, staranie, wysiłek", pozwala zanalizować lit. kinūotis jako vb. denom. od *kina "zmaganie się, walka". Nomina łot. ciųa i lit. *kina dadzą się wywieść z prs. *kinu "wprawiam w ruch, wysilam się", o formacji niegdyś infigowanej, pie. *ki-n-h2-e(por. sinū, trinu i *vinū s.v. vynioti). Ta formacja wiąże się z pwk. *keih2-, por. gr. xivu|iai "poruszać się" (*kih2-nu-), xIv8co "wprawiać w ruch", łac. cieó, -ere "poruszać, wprawiać w ruch, pobudzać, podniecać, zagrzewać (do walki); wzbudzać, wzniecać", citus "prędki, szybki, chyży, wartki". — Tylko w jęz. łotewskim utrzymał się czas. prymarny: cities < *kih2-C "zmagać się, mocować się, usiłować, walczyć", do tego prs. na -st-, cistuos, które zresztą uległo resegmentacji, wydając neopwk. cist-, por. pdg. cisties, prs. cistuos a. cišuos, prt. cituos. kirinti, -inu, -inau gw. "drażnić, pobudzać do reakcji, do gniewu" — stoi w wymianie ze SO kar-, łot. karinat "szarpać, targać, pociągać", karinatiės "przekomarzać się". Pradopodobnie do karti "zwisnąć, zwiesić się; wieszać" (pwk. *kerH- / *korH-), mianowicie przy założeniu, że znacz, "drażnić kogo" wywodzi się z "czepiać się kogo" (por. kibinti "drażnić, nagabywać" ob. pakibti "zawisnąć", prikibti "przyczepić się", SO kabinėtis "chwytać się czego" i "szukać zaczepki"). Rekonstrukcja: kir-V< *krH-V, kar-V < *korH-V. kirka I "ptak mewa, Sterna" — od dźwiękonaśladowczego czas. kirkti, -iū, -iaū "wydawać cienki, wysoki głos, np. o gęsiach, kurach". Por. interi. kirkt (girkt) - o gęsiach. Tu chyba też kir-lė "mewa". Por. syn. zuvėčia, zuvėkė i žuvėdra. — N. rz. Kirka, Kirkė, Kirkūtis, Kirk-upis. kirka II 1. "kilof, łom", 2. "żerdź do zrywania jabłek" — zapoż. z ros. kirka. kirkšnis, -ies 3, 4 p.a. "pachwina, zagłębienie między dolną częścią brzucha a górną częścią uda", S D 1 «kirść» ["biodro, lędźwie", S Ł X V I ] 2 3 4 . War. kirkšnas, kirkšnė, kirkšnė, kirkšnė, kirkšnys, kirkštis "pachwina" (por. łot. cirkste "wygięcie podbrzusza"). Odpowiednik łot. cirksnis "pachwina", pl. cirkšųi (war. cirslis, pl. ciršĮi). Jeśli k jest spółgłoską wstawioną do *kir-sni-, to formacja ta może stać w związku z psł. *ker-slo"lędźwie, część pleców między żebrami a miednicą", por. scs. črėsla n. pl. "óacfjueę, biodra, lędźwie", strus. čeresla ts., ros. čerėsla pl. "krzyże, pas", ukr. ceresla ts., stczes. triesla ts. (czes. tfislo "pachwina, słabizna"), stpol. trzosła "lędźwie, uda, okolice narządów płciowych". Dalsza analiza niepewna. Jeśli *ker- / *kir- wiąże się z pwk. pie. *(s)ker- "ciąć" (por. gr. xeipo> "obciąć, ostrzyc"), to można by "lędźwie" etymologizować jako "wciętą część ciała", por. fr. taille "postawa, talia" :: późno-łac. taliare "ciąć, ucinać". kirmis, -iės 4 p.a. f. "czerw, robak; tasiemiec", kirmis 2 p.a. m. "czerw, robak; jajeczka pszczół; żmija". Odpowiednik łot. cirmis "czerw, robak" (ob. cėrme, cerrns "dżdżownica, glista ludzka")235, stpr. girmis EV "czerw, Made". Pie. *kyrmi-, por. sti. kfmi- m. "robak", perskie kirm "robak, wąż", stir. cruim, walij. pryf "robak". — Drw. kirmėlė "robak; żmija" (=> łot. gw. tyrmelis "mól drzewny, kornik; robak, larwa"), SD
234 B a ń k o w s k i 2000, I, 6 8 0 zwraca uwagę na to, że Szyrwid, pisząc kirść, błędnie poprawił o m y ł k ę drukarza w leksykonie M ą c z y ń s k i e g o , mianowicie krść (zam. kość). 235
L i t u a n i z m e m jest łot. lęirmis "robak, zwł. mól drzewny, kornik, chrząszcz d r ą ż ą c y chodniki pod korą lub w głębi drzewa; proszek przezeń natoczony".
r
289 kirmėlės f. pl. «robactwo; robacy w żywocie», kirmėlės medžio «robacy w drzewie», kirmėlės mani ėsti «robacy mię toczą», kirmėlėlė «robaczek»; kirminas "robak" — ma odpowiednik w psł. *kirminu: scs. črūminū "epu6póę, czerwony", strus. čeremnū "czerwiowy, o barwie czerwia"; kirmius a. kirmius "larwa pszczoły", kirmulys "robak; żmija", kirmūtis m. "robaczywy owoc". — N. rz. Kirmija, Kirmėlynė, Kirmėliškė, -iškis, Kirmėli-upis. — Cps. kirmgrauža "mól drzewny; miejsce stoczone przez niego", war. zdysymilowany: kimgrauza; kirmgraužos f. pl. "proszek natoczony przez mola drzewnego" (por. graužti); kifmvarpa "kornik" (por. verpti). Vb. denom. kirmyti, -ijū, -ijaū "robaczywieć (o grzybach), gnić (o sianie, kartoflach, o chacie)", przen. "długo spać, wylegiwać sią w łóżku; nie pracować". kirpti, kerpu, kirpaū "strzyc, ścinać nożycami (włosy, wełną, sierść)". Odpowiada łot. cirpt, cerpu, cirpu "strzyc" (cirp a, cirpis "sierp"). Typ odmiany jak kirsti, kertu. Do pie. *(s)kerp- / *(s)krp-, por. SZ łac. carpó, -ere "skubać, zrywać", gr. Kapnoc; "owoc". Tu też scs. počrūpą, -črėti "czerpać, nabierać", iter. čripati. Nomina na SE: kerpė "wierzchni okrawek brukwi, marchwi, rzodkwi, ogryzek jabłka", łot. k,erpis "złodziej" (por. pol. rzezi-mieszek, niem. Beutel-Schneider). — Podwójny refleks SZ kirp- / kurp-: 1. SZ kirp-: kifpčius "włosy przystrzyżone na czole, grzywka", kirpelė SD «barwierka» ["golarka, fryzjerka", S Ł X V i ] , kirpša c. "kto ma krótko ostrzyżone włosy" {=> kirpšiai m. pl. "grzywka"), kirptuvė SD «barwiernia» ["pomieszczenie przeznaczone do golenia i strzyżenia", S Ł X V l ] , kirptūvės f. pl. "począstunek po zakończeniu strzyżenia owiec", cps. avikirpės, avikirpis (zob. avis), n. m. Kifpkalnis. 2. SZ kurp-: kurpė (zob.). Paralele: skirb/ skurb-, smilk- / smulk-. — Alternant z s-mobile: skifpstis m. "krokiew", skirpsčiai SD pl. «krokwy, kozły», tarpe skirpsčių, terpuskirpstis m. SD «miądzybalcze» | "miejsce między belkami"], skifpstas, skifpsčius (skifpčius) "grzbiet dachu, kalenica". Czy należy tutaj skifpstas a. skirpstą "wiąz, Ulmus; grab, Carpinus"? — SO karp-: karpinėti iter. "wycinać, kroić" (=> karpiniai m. pl. "wycinanki"), karpyti iter. "strzyc (owce); ciąć, rozcinać nożyczkami; ścinać kwiaty, liście; robić nacięcia na drzewach" :: łot. karpit a. karpit "grzebać w ziemi, wyrzucać ziemię", ausimis karpyti "(o koniu) strzyc uszami", apkarpyti "obcinać włosy, wąsy, paznokcie" (=> karpytinis "cięty, powycinany"), karpstyti "strzyc po trochu: uwiązywać (konia)". Por. też karpalyti, -iju, -ijau "kroić (sukno) na kawałki". — Nomina: įkarpa "nacięcie", iškarpa "wycinek", karpas "zacięcie, zarąb, karb, odkrawek, odcinek" (=$ kafpius "garnek o wyszczerbionym brzegu"), nuokarpa "odcinek, okrawek", pakarpa "narznięcie, kołnierz, kark" (nutverti už pakarpos "schwycić za kark, wziąć za kołnierz"), užkarpas "zacięcie, nacięcie, karb". kirsti, kertu, kirtaū "siec, ciąć, ciąć batem, rąbać (siekierą), ciąć, rąbać (stojące drzewa), żąć (żyto kosą, nie zaś sierpem); ciąć, żądlić; zacinać - o deszczu (lietūs kerta). SD kertu «siekam [syn. kapoju]; tnę», ažusikirto «zatretował się koń» ["obraził się w nogę", L.], pakertu SD «podcinam drzewo; podrzynam co [syn. papjauju]». Odpowiednik łot. cirst, cėrtu, cirtu "rąbać (siekierą, mieczem); chłostać (rózgą, batem), bić ręką; budować, stawiać", stpr. kyrteis "bij!". Do pie. *(s)kert- "ciąć, przecinać", por. rcs. čirtu, crėsti "ciąć, rznąć", strus. ocerte "oznaczył granicę" (scil. zaciosami), ros. ceres, pol. trzos "skórzany pas podróżny" (*kert-so-), wed. vi akrtas aor. "przeciął, rozciął", orm. kerfern "zdzieram skórę", alb. ąeth "tnie, strzyże". Pwk. *(s)ker-t-jest paralelnym do *(s)ker-p"obcinać, zrywać" (zob. kirpti) i *(s)ker-H- "oddzielać" (zob. skirti) rozszerzeniem pwk. *(s)ker- "strzyc, drapać, ciąć". Por. gr. xeipo) "obciąć, ostrzyc, ścinać, wycinać", SO
290
stnord. skar "strzygł, ciął". — Cps. apkertu SD «obrąbiam», apkertu žmogų SD «obcinam człowieka», atkirsti "odrąbać", ažukertu SD «zarębuię na obiad» (syn. mėsos kirtimas), ažukertu arklį SD «zacinam konia», ažukertu kelių SD «zarębuię drogę», prakirsti "przerąbać, o ptaku - przebić dziobem". Refl. kirstis "przecinać sią" (keliai kertasi "drogi się przecinają"), apsikirst SD «obrąbić się». — Nomina na SE: kerčia "zrąb, węgieł domu" (*kert-ia-, por. varčia), kerslas "lancet" :: stpr. kersle EV "obosieczny topór, Sulaxe" (por. ros. ćeresló "lemiesz pługa", pol. trzoslo "krój pługa"), kertamas miškas SD «rębny las», kertinis akmuo "kamień węgielny". — SO kart-: apykarta "ogrodzenie z wysoko uciętych drzew, okół", apikartas "drewniany szkielet stodoły" (n. m. Apikartai, Apkartai 6x), (karta "nacięcie", iškarta "wyrąb, poręba w lesie", karčiai "grzywa" (zob.), karta "warstwa, rząd, pokolenie, ród", kartas "raz" (zob.), kartis "żerdź" (zob.), kartūs "gorzki" (zob.),prakartas "koryto do karmienia i pojenia zwierząt, żłób, jasła" (por. prakirsti). — Nomina na SZ kirt-: apkirtis kareivių m. SD «obręb, obrona woienna», atkirtis m. "odcięcie się; ostra odpowiedź", SD «odsiecz» (=> atkirtėjas SD «odsiecznik» ["co na pomoc i odsiecz przychodzi oblężonym", L.]), atkirtos SD «żużel rozmaita», kirtis m. "cięcie, cios, uderzenie, raz; przebicie (w kartach), akcent (w lingwistyce)" (por. stpr. kirtis EV "cięcie, cios, Hawe"), kirtėjas "drwal, rębacz, kosiarz", kirtėklis m. "żniwiarz, kosiarz", kirtikas 1. "rębacz a. kosiarz" (n. m. Kirtikai), 2. "kilof, piesznia do lodu", kirtiklis m. "kilof, oskard", kirtimas "rąbanie, wyrąb, poręba; koszenie kosą; wziątka w kartach", SD też «dzwonko ryb; szrot ryby» ["odcięty kawałek"], galvos nukirtimas SD «ścięta śmierć» ["kara śmierci"], n. m. Kirtimai 3x. Pochodne vb.: kirtailióti "obcinać po trochu, np. gałęzie od pnia" (paralele s.v. gyvailioti), kirtinėti "rąbać po trosze". — Z reanalizy inf. kirsti pochodzi neopwk. kirs-, por. kirsčioti "uderzać, rąbać", kirsnóti "rąbać po trosze", atsikirsdinėti "ostro sobie odpowiadać, odcinać się", atsikirsdyti ts., nomina: kirslas "lancet, łom", kirsmas "cięcie, raz", kirstis f. "wyrąb (w lesie), czerw, robak", kirstūkas 1. "poręba", 2. "lancet do przecinania żyły", 3. "ryjówka, kretomysz, Sorex", kirstuklis m. SD «puszczadło» ["narzędzie do zacinania żyły, do puszczania krwi", L.], kirstūvas "kilof, oskard", SD też «puszczadło». Na SO kars- (<= kirs-) dochodzi tu jeszcze karsa lub karstas żm. "lisia nora, jama" (paralela: narsa <= niršti). °kirsti: pakirsti, -kirstu, -kirdau "budzić się, ocykać się" (war. pakirsti), caus. kirdyti "budzi6",pakirdyti "obudzić" (pakirdžiu SD «przebudzam kogo»), kirdinti "budzić". Niejasne. kirvis, -io "siekiera", kirvis daiginis SD «halabart». Por. łot. eirvis, -vja "siekiera", ros. gw. červb "sierp". Drw. na -ia- od *kir-ua-, formacji na SZ, urobionej od zanikłego czasownika typu gr. xeipa) "obciąć, ostrzyc; ścinać, wycinać" < pie. *(s)ker-ie-. Por. stnord. skera "strzyc, ciąć", alb. shąerr "rozrywa, rozszarpuje", orm. kcerem "zeskrobuję, zdrapuję" < pie. *(s)ker- "strzyc, ścinać". — Drw. kirvelis m. SD «siekierka», kirvelnykas SD «halabartnik», kirvynas "marna, tępa siekiera", kirvinė a. kirvinė "miejsce na ścianie, gdzie zawiesza się siekierę". Cps. dalgiakirvis m. SD «bardysz», kirviakotis a. kirviakotis m. "trzonek, rękojeść siekiery" (zob. kótas), kirviamalkės f. pl. "drobne drwa, szczapy", kirviapentė "obuch siekiery" (zob. pentis). Jęz. literacki ma człon I w innowacyjnej postaci kirva-: kirvakotis (war. akcentowany kirvakotis 1 p.a. ma obok siebie postać kontrahowaną g w. kirkotis), kirvamalkės, kirvapentė. kišenė 1. "kieszeń, woreczek przyszyty do części ubrania (spodni, fartucha)", į kišėną kišau "wsunąłem do kieszeni", 2. "kieszeń u siodła", 3. "sąsiek w stodole do
291
składania zboża zżętego w małej ilości"236. Analiza: kiš-enė, deverbativum od kišu, kišti "wsuwać, wpychać" (por. z suf. -ana-: kišana "wojłok wsuwany pod chomąto lub pod siodło"). Znacz. etym. "sunięcie, wsuwanie do. czego", stąd "miejsce przeznaczone do wsuwania". Paralele: 1. virtėnė "przewracanie się" (nomen actionis) i "miejsce na drodze, gdzie przewracają się wozy" (n. loci), 2. kepenė "pieczenie; spiekota, upał letni" (nomen actionis do kepu, kepti) i "pieczeń" (n. acti), 3. perenė "chłostanie się wienikiem" (nomen actionis do periu, perti) i "łaźnia" (n. loci). — Szeroko znany war. kešėnė "kieszeń" może być uwarunkowany przez prs. *keśu (dawniej do kišti), z czasem zastąpione przez infig. kemšu (=» kimšaū, kimšti "pchać, wpychać"). Por. SE w drw. kepenė, perenė. O war. kašėnė zob. s.v. kišti. N.B. Pol. daw. kiszenia, dziś kieszeń jest zapożyczeniem bądź wprost z jęz. litewskiego (kišenė), bądź z jęz. białoruskiego (kišėm ob. kešėnb <= lit. kišenė). — Drw. kišeninis "kieszonkowy, noszony w kieszeni", kišenidkas "kieszonkowiec". Cps. kišenpinigiai m. pl. "kieszonkowe", kišenvagis m. "kieszonkowiec". kiškis, -io "zając, Lepus". Decompositum od ilgakiškis, -ė "istota o długich goleniach, udach, nogach", por. Ilgakiškis vejasi trumpakiški "Długonogi goni krótkonogiego". Ėjo kiškis ilgakiškis sykiu su ežiu lenktynių "Biegał raz zając długoskoki z jeżem na wyścigi". W II członie złożenia tkwi drw. od sb. kiška "noga u zwierzęcia, noga od kolana do biodra, skok u zająca; goleń, podudzie; nogawka spodni" (por. łot. ciska "biodro, skok"). Niejasne. Z przestawki *kikśa? — Drw. kiškė "zajęczyca", kiškena "zajęcza skóra; czapka z takiej skóry", kiškiena "zajęcze mięso", kiškiškas "czujny - o śnie", kiškinis "zajęczy" (=> kiškinis sb. m. "sokół, Falco", vanagas kiškinis SD «rarog, Accipiter leporarius»), zdrob. kiškelis m. "zajączek", war. kiškelynas, kiškičkas, kiškiukas, kiškūtas. Cps. kiškiaguolis m. "leże zająca", kiškiakaptis m. "wygrzebane w śniegu legowisko zająca" (zob. kapti), kiškiakelis m. "zajęcza ścieżka wygnieciona w śniegu", kiškiatakis m. "zajęcza ścieżka", kiškiašūdžiai m. pl. "zajęcze łajno". — W wypadku cps. SD (kiBkiaimis) «rarog, Accipiter leporarius» ["jastrząb polujący na zające"] obecność członu złożeniowego kiškia- (nie zaś kiški-) zaleca analizę *kiśkia-imys, tj. z nomen agt. °imys od imti "wziąć, jąć" w II członie. Znacz. etym. "(ptak) chwytający zające". Por. (unkśćiaimis) s.v. ankščia. — N. m. Kiškiai, Kiškiai, Kiškeliai 2x, Kiškėliškės, cps. Kiškėlviečiai, Didkiškė. kišti, kišu, kišaū "wsuwać, wsadzać, wpychać (do worka), wtykać, ładować siano (upychając, ugniatając je)", cps. įkišti DP "wpuścić", įkišu SD «wrażam, wtykam», pakišu kam kų SD «potykam co komu», pėrkišti "przetknąć, przewlec (przez środek)", prakišti "przesunąć; stracić, roztrwonić, przegrać, ponieść klęskę", prikišti "przysunąć, przybliżyć; napchać"; kišti kóją "podstawiać nogę, przeszkadzać, wadzić", kišti nosį "wtykać nos". Refl. kištis "wtrącać się, mieszać się", įsikišu SD «wmykam się; wtrącam się w co» (syn. įsimaišau), p rasikišti "wysunąć się, zmarnować się", man nesikiša "nie obchodzi mnie, nie w głowie mi". — Nomina: kišalas "polewka, sos; przekąska zabierana w drogę lub do pracy", kišana "wojłok wsuwany pod chomąto lub pod siodło", kišėlė "kieszonka" (=> *kišelininkas > kišėlninkas "kieszonkowiec" (kalka z pol., akut na skutek synkopy), kišenė "kieszeń" (zob.), kišimasis, -mosi "wtrącanie się, mieszanie się (do cudzych spraw)". —
236 War. rodzaju męskiego: kišenius a. kešėnius, może być u m o t y w o w a n y formą dualną na -u, por. Du kišenių iškračiau "Dwie kieszenie wytrząsłem". N i e w y k l u c z o n e jest też oddziaływanie męskiej formy pożyczki błr. kišenb.
292 Alternant kiš- przedstawia formę SZ do *keš- (typ TiT <= TeT). Por. prs. kemšu "wpycham", które wynikło ze zmieszania form praesens *keśu i *kimšu (zob. s.v. kimšti). Por. kešai m. pl. "drewniana ławka z oparciem umieszczana na saniach". Pwk. keš- nie ma wyraźnych nawiązań. Transponat pie. *kek-. — WSE kėš-: kėšinti "iść powoli" (znacz, etym. "sunąć się"), pakėšinti "pójść nieco, z trudem, poruszyć się" (Tu suvis nebepakėšini "Ty już całkiem nie możesz się ruszać"), sb. kėšės b.z.a. "boki wozu". — SO kaš-: kašė "worek, sakwa; sieć sznurkowa do przenoszenia siana", kašenė "kieszeń" (war. do kešėnė). — WSZ kyš-: kyšėti, kyši, -ėjo "wystawać, być wysuniętym, sterczeć" (SD kyši «tkwi co w czym»), kyščioti a. kyščioti "wysuwać się, wsuwać, wtykać; dawać po trochu; często wchodzić i wychodzić" (atkyščioti "zwracać dług małymi kwotami"), kyšoti "sterczeć, wystawać, tkwić w czym". Nomina: kyša "otwór (w dachu), czeluść; fartuch z kieszenią", kyšąs "fartuch", kyšis m. "zatyczka; łapówka", kyšynas "młody gęsty las; gęsto zasiane miejsce na polu", kyšulys "przylądek", kyštis m. "zatyczka, zasuwka", prikyštė "fartuch". — SO kaiš- (<= kiš-): kaišyti "wsuwać, wkładać, zatykać, obtykać, ozdabiać zielem, kwiatami" (syn. kamšyti <= kimšti), apkaišyti "obetkać, poobtykać", iškaišyti "ubrać (wnętrze czegoś w zieleń i kwiaty)", refl. kaišytis "stroić się, obtykać się (kwiatami)", pasikaišau SD «podkasuię się» — por. odchylające się pod względem znaczenia łot. kaisiu -u, -iju "sypać, rozsypywać, siać, rozrzucać, szastać (pieniędzmi)"; kaišioti "tykać, wtykać, obtykać" (syn. kamšioti <= kimšti); kaišalioti "wsuwać, wtykać" (na temat neosuf. -alioti zob. s.v. sirgti). Nomina: kaištis m. "zatyczka, korek, zasuwa (drzwi), czop (w beczce), trzpień, kołek", war. kaikštis (insercją k), {kaištis m. "jedzenie zabierane w drogę, prowiant; porcja drewna wkładana wieczorem do pieca; dziurka od klucza". — Do kaišdotworzono nowy SE kies-, por. kieša a. kieša "miejsce gęsto zasiane zbożem" (zob. wyżej kyšynas), przen. "gęstwina leśna". kitas, -a "inny, drugi", SD «inszy» :: łot. cits, stpr. kittan "inny". Formacja na SZ do czas.'keičiu, keisti "zmieniać" (zob.). — Drw. kitaip "inaczej" (por. kaip), kitóks "inny, nie ten" (z *kit-toks dosł. "inny taki"), kitą syk "innym razem", kitada "niegdyś" (kitad DP "czasem"), kitkas (zob.), kitlius "kto robi tak, jak inni, ktoś niesamodzielny, naśladujący innych", kitódas "odmienny" (por. łot. citads "innego rodzaju, inaczej wyglądający"), kitódai adv. "inaczej" (por. łot. citadi "w inny sposób; kiedy indziej, wcześniej"), kitokias DP "w inszej postawie", kitokiaip DP "inaczej", kitoniškas, gw. kitoniškas "inny, nie taki, odmienny" (neosuf. -onišk-, por. vienoniškas i co do genezy: velnioniškas <= velnionis). Vb. denom. kitėti, -ju, -jau "zmieniać się". kitkas "co innego, coś innego", gen. sg. kitko (tarp kitko "między innymi"). Z połączenia kita kas przez synkopę i uniwerbizację (paralela: viskas < visa kas). Składnik kita to forma rodzaju nijakiego do adi. kitas (zob.). kivirčas a. kivirčias 1. "spór, zatarg, kłótnia, zwada", 2. "osoba kłótliwa", kivirčius "kłótnia". Chyba onomatopeiczne kivir-, które upodobniono pod względem zakończenia do synonimicznego sb. ginčas (zob.). Por. wykrzykniki kivirikš (o nagłym ślizgu), kivirkšt (o odgłosie kołowrotka). — Drw. kivirčnas "kapryśny, grymaśny, niezadowolony", kivirčnūs "kłótliwy, kapryśny". Vb. denom. kivirčyti, -ija, -ijo "sarkać, szemrać; gnębić kogo", kivirčytis, -ijasi, -ijosi "spierać się, sprzeczać się, kłócić się". — Neoosn. kivir-: kivirnas "kłótliwy" (=> vb. denom. kivirnioti "ciąć, gryźć - o pluskwach"), kivir-k-šnūs "skory do zwady, kłótliwy" (neosuf. -šnus jak w vilgšnūs, insercją k). — N.B. W jakimś związku z tą grupą wyrazów stoi morfem kyv- czasownika kyvotis, -jasi, -josi
293
"kłócić się". klanas "kałuża, płytkie zagłębienie z wodą" (łot. klans), gw. też "źródło; miejskie nisko położone, dolina", SD «kałuża, row błocisty», SD1 «kał» (syn. pun>ai), DP "padół". Por. Klanai ant vieškelio stovi "Kałuże stoją na gościńcu". Gyvena kokiam klane, nieko aplink nesmato "Mieszka w jakiejś dolinie, niczego wokół nie widać". Drw. klanėštas b.z.a. "podmokłe miejsce w lesie" {-ešt- jest wariantem suf. -est-). Cps. gyvaklanis m. "niewysychające źródło", gyvatklanis m. "miejsce, gdzie wygrzewają się żmije", klandvietė "miejsce błotniste, utrudniające przejazd". — N. rzeczki i n. łąki Dvdrklanis (war. Dvarklainis). — Formacja na SO do pwk. *klen- / *klin- "zniżać się, chylić się" (por. tvanas tvlnti). Znacz. etym. "co znajduje się w dole, w dolinie" (zob. niżej klone). Odpowiednik werbalny utrzymał się w słowiańskim, por. scs. klonją, kloniti "chylić, zniżać, zginać, skłaniać", stpol. kłonić, kłonią "pochylać, nachylać, naginać", ros. klonju, klonftb ts. (brak form na SE). Spoza bsł. por. *kel- w stisl. halla "chylić, skłaniać", stwn. haldón "chylić się, skłaniać się". — WSO klon- < *klan-: klonć "nizina", {klonis m. "dolina", klčnė "kałuża", klonis a. klonis m. "dolina", SD «dolina, padoł». — N. m. Kloniai 2x, Kloniškės, cps. Uzūklonis, Zaliaklonis. N. rz. Klanas, Karvaklonis, n. jez. Klanūkas. — Werbalne *klan-: scs. poklanjati "nachylać, zginać" <= pokloniti. klasta 4 p.a. "podstęp, oszustwo, fałsz, obłuda, intryga". Wygląda jak sb. postverbale do klastyti (zob. klėsti, gdzie też o drw. klasta, klastas), ale strona znaczeniowa pozostaje niewyjaśniona". — Drw. klastingas "podstępny, obłudny", klastininkas "podstępny człowiek", klastūnas "obłudnik". — Vb. denom. 1. klastóti "fałszować, podrabiać", neoosn. klasto-: klastdtė "falsyfikat", klastotojas "fałszerz"; 2. klostuoti "oszukiwać", 3. klastavoti "oszukiwać; żebrać, zbierać jałmużnę". klaupti, klaupiū, klaupiaū "klękać, padać na kolana", pńklailpti "przyklękać", SD priklaupiu unt kelių «klękam, padam na kolana; klękam przed kiem». Pie. *kleub"potykać się, zaczepiać o co nogą", por. goc. ushlaupan "skoczyć, poderwać się na nogi", stisl. hlaupa "biec, skakać". W bałtyckim uogólniono pwk. na -p- z pozycji przed suf. -ti. Zupełny brak form na SE *kliaup-237 skłania do hipotezy, że pdg. klaupti, klaupiaū jest ąuasiprymarny, oparty o prs. klaupiū, z pochodzenia iteratywne (inf. *klaupyti). Caus. klaupyti "stawiać na kolana, kazać klęczeć". Nomina: klaūpas a. klaūpčias "klęczący" {Einam imčių: tu stačias, o aš klaūpčias "Pomocujmy się: ty na stojąco, a ja na klęczkach"), klaūptas "klęcznik, ławka w kościele". — SZ klup-\ klūpti (zob.). klausyti, klausaū, klausiaū "słuchać, uważać; być posłusznym; spowiadać kogo". Cps. išklausyti "wysłuchać, przesłuchać", paklausyt SD «usłuchać kogo», priklausyti "podlegać, zależeć od kogo, czego, należeć (do partii)". Refl. klausytis "słuchać, przysłuchiwać się, wsłuchiwać się", prisiklausau SD «przysłuchawam się iakiey rzeczy». Odpowiada łot. klausit, -w, -Tju "nasłuchiwać; słuchać, być posłusznym", darbus klausit "świadczyć pańszczyznę" (=> kiaušas f. pl. lub kiauši, klaūši m. pl. "pańszczyzna"), stpr. klausiton "słyszeć", drw. *[klausija:t] "słuchać się, być posłusznym": ipv. klausieiti, czyt. [klausi.jeiti] "bądźcie posłuszni!". — Formacja na SO: albo iterativum do zanikłego czas. prymarnego *kliausu lub pb. *śliausu (por. sti. śrósati "słyszy") albo też durativum
237
Por. w słowiańskim *kljupeti: pol. daw. klupić "chylić" (aż go starość
się - o zbożach", gw. sklupić
w ziemią klupi), wklupnąć
"zbić, stłoczyć", sklupić sią "skurczyć się" (Bańkowski 2000, I, 710).
"powalić
294 *klaus- do *klus-. — Drw. klausa "posłuch, posłuszeństwo" (atpuolųs nuog klausos SD «odpadaiący od posłuszeństwa»), klausūs "posłuszny", neklausa SD «nieposłuszeństwo», neklausos vaikas "nieposłuszne dziecko", neklausus SD «nieposłuszny», neklaužada (zob.), nepriklausomas "niepodległy, niezależny", priklausomai adv. "zależnie, w zależności (od)". — Neoosn. kiaušy-: klaūsymas "słuchanie, spowiadanie, podsłuchiwanie, posłuszeństwo", klausykla "konfesjonał" (por. darymas, darykla <= daryti), klausytojas "słuchacz", paklausymas SD1 «posłuszność, posłuszeństwo; powolność». — SZ kłus-: kluscióti "słuchać (radia) od czasu do czasu", paklūsinti "posłuchać (czyjegoś opowiadania)", paklūsti, paklųstū (paklunsū), paklusau "usłuchać, być posłusznym", suklūsti "nastawić uszu; o dziecku: stać się posłusznym", paklusėti, paklusi, -ėo stlit. "zwrócić uwagą, usłyszeć" (Paklusėk jau mano šaukima PK «Miey baczność na moie wołanie»). Por. łot. klust, klustu, klusu "być spokojnym, milczeć", apklust "uspokoić się", klusėt "być cicho, milczeć", klusinat "uspokoić, uciszyć". Nomina: klūsas "przygłuchy, głuchy" (Ar klūsas esi, kad neprigirdi? "Czy głuchy jesteś, że nie słuchasz?") :: łot. kluss "cichy", klūsnas "czujny, baczny, np. o zającu", klusnūs "dobrze słyszący" (war. glusnūs), klusūs ts. (Kas gerai gird, tas yr klusūs "Kto dobrze słyszy, ten jest «klusus»"), też "posłuszny", paklusnūs "posłuszny, karny" (por. stpr. poklusman "posłuszny", drw. poklusmingi ts.). — WSZ klūs-: klūsnauti "słuchać z ukrycia, nasłuchiwać, natężać słuch" (vb. denom. do klūsnas), poklūsis m. "odgłos, słuch". — Postaci z nagłosowym k- tłumaczą się dysymilacją form wyjściowych *slaus- lub *slus-, które były refleksami pie. *klou-s- lub *klu-s(rozszerzenie -s- przy pwk. *kleu-, być może pochodzące z pie. formacji dezyderatywnej). Brak jest podobnej dysymilacji w odpowiedniku słowiańskim, por. scs. slyšati "słuchać" < pbsł. *šlūx-e-. Pbsł. š- jest częściowo utrzymane, por. lit. gw. šlavė "cześć, chwała", łot. slava "wiadomość podawana z ust do ust, pogłoska, słuch, plotka" oraz scs. slovą, sluti "być znanym, uchodzić za, nazywać się", < pie. *kleu- (lit. šlovė "cześć, chwała" jest prawdopodobnie slawizmem, z błr. slava; scs. slava "óó£a" przedstawia SW *ślau-V). Dalej por. łot. sluvet, sluv, siuvėja "(o plotce) szerzyć się", gr. xXeoę n. "pogłoska, wieść, sława, rozgłos, dobre imię" :: exAuov "usłyszałem", wed. ašrot "usłyszał" do srnóti "słyszy". Zob. niżej klausti. klausti, klausiu, klausiau "pytać, zapytywać". Odpowiada łot. klaust, kiaušu, klausu "pytać". Cps. paklausti "zapytać, spytać", refl. klausūs "pytać się", klausiuosi SD «badam się» (syn. dasizinau, dasitiriu), klausiuosi kito SD «radzę się kogo», klausiasi SD «pytanie iest, quaestio est» (=> klausimas "pytanie, kwestia, zagadnienie", klausimas "zapytywanie"). — Drw. klausinėti iter. "zapytywać, rozpytywać, wypytywać, przepytywać (uczniów)" :: łot. klaušinat "wypytywać", išklausinėju SD «dowiaduię się czego, wywiaduię, przepytywam, badam»; paklausinėti SD1 «podsłuchywam» (syn. išgirstu) — pod względem znaczeniowym należy do rodziny klausyti. Refl. išsiklausinėju SD «badam się» (syn. klausiuosi). Neoosn. klausinė-: paklausinėtoj as SD1 «podsłuchacz». Drw. nominalne od klaus-: klausiamas žvilgsnis "pytające spojrzenie", klaustojas SD «pytacz, percontator, rogator» (por. patremtojas), paklausa "popyt", paklausūs "cieszący się popytem". — Wokalizm au zaleca połączenie vb. klausti z klausyti "słuchać", mianowicie jako formacją na SO. Znaczenie "pytać kogo" daje się łatwo wyprowadzić ze znaczenia "przesłuchiwać". Zaskakującą intonację można wytłumaczyć za pomocą hipotezy, że prs. iteratywne do klausyti, które miało postać *klausiia, straciło w pewnym momencie nieakcentowane i przez synkopę, skąd *klausia, lit. klausia. Wokół tego praesens
295 ukształtował się ąuasiprymarny pdg. klausti. Paralele: laužia, laužti obok iter. laužyti; spaudžia, spausti obok iter. spaudyti. — SZ kłus-: kluscióti "wypytywać", klūsinti: apsikliisinti "rozpytać się, dowiedzieć się". WSZ klūs-: klūsauti "pytać, wypytywać". klebonas daw. 1. "proboszcz, ksiądz zarządzający parafią", 2. "pastor, proboszcz protestancki" — zapoż. z błr. gw. kleban "ksiądz katolicki, proboszcz" < pleban (dziś pljaban). War. plebónas. — Drw. klebonaitis, -ė "syn, córka pastora", klebonija 1. "dom mieszkalny proboszcza, plebania, probostwo"238, 2. "ojcowizna przypadająca jednej z córek, gdy inne wyjdą za mąż", klebonikė "córka pastora", kleboniškas pot. "duży kieliszek wódki". Vb. denom. klebonauti "być (przez jakiś czas) proboszczem". klebti, išklemba, išklebo "rozchwiać się, stracić spójność, rozluźnić się". Drw. klebėti, kleba, -ėjo dur. "chwiać się, kiwać się", klebenti caus. "kołatać; namawiać, zachęcać", nomina: klėberis m. "przedmiot rozklekotany", klebėtas "klekot, gruchot; przedmiot rozklekotany, (stary) grat". Pwk. kleb- jest najprawdopodobniej wariantem do gleb-, zob. glėbti, glembcP9. — SZ klib- (typ RiT <= ReT): išklibti, -klirnbū, -klibail "rozkołatać się, rozchwiać się", klibcióti "kiwać się, chwiać się, ruszać się; utykać, kuleć, kuśtykać", klibėti, kliba, -ėjo "kiwać się, chwiać się, ruszać się; żyć jako tako, trzymać się", klibinti caus. "rozchwiewać, obruszać; kołatać, zabiegać o co; wlec się, dreptać", paklibint SD «obruchać co» (syn. paviskint). Nomina: klibis m. "klekot, gruchot; kuternoga", klibūs "rozchwiany". — SO klab-: klabėti, klaba "poruszać się, chwiać się; skrzypieć, szczękać, stukać", SD klabu «zgrzytam» (łot. klabėt "klekotać, terkotać; paplać"), klabenti a. klabinti "pukać, kołatać do drzwi, łomotać", paklabėnti "zakołatać, zastukać", klabsėti "chwiać się, kiwać się (o zębach grabi, o stylisku)", klabankščioti "człapać wielkimi butami". Nomina: klabate "deszczułka u żarn, w którą wstawia się mion" (war. klapatė), klabūkas a. klabūkas "zużyty przedmiot, gruchot, grat; szczerba na ostrzu kosy", też "liche zwierzę (koń, krowa)". — Z prs. infig. klemba wyabstrahowano neopwk. klemb-, por. klembtis "kłócić się; łączyć się w parę (o młodych)", parklembti "przyjść, wrócić do domu", užsiklembti: Jis sėdi, ant stalo užsiklembąs "Siedzi z głową wtuloną w ramiona"240. — Nowy SO klamb- <= klemb-: klambėnti DP "kołatać", klumbenu ing duris SD «biję we drzwi, kołacę» (syn. tuskenu). Paralele: stambstemb-, žamb- <= žemb-. klegėti, klega, klegėjo "klekotać, terkotać; głośno i szybko mówić, trajkotać". Syn. klekėti, klėka, -ėjo. Dźwiękonaśladowcze, podobnie jak np. klebėti. — Drw. klegenti "klekotać (o bocianie), turkotać (o wozie)", nomen: klegesys "klekot; trajkotanie". klejóti, klejóju, klejójau "bredzić w gorączce, chorobie; zbłądzić, zejść na manowce"241 — durativum na -oti od neoosnowy klej- <= prs. *kleju (inf. *klieti). Por. šlejoti šlejū s.v. šlietis. Zob. kliedėti jako ślad po prs. na -d-, *klei-de-. Bez dobrej
238
M o ż e być zapoż. z błr. gw. klebonija
239
W części form nie można wykluczyć zmieszania z pwk. o n o m a t o p e i c z n y m , p o d o b n y m np. do pol.
<
plebdnija.
"szczękać, stukać, uderzać, p o w o d u j ą c powstanie głuchego odgłosu", człapać stukać o b u w i e m s p a d a j ą c y m z nóg", ros. šlėpatb 240
Od tego należy oddzielić sb. klembańs
klemaris,
klemeris
"41 War. kejóti,
zorientować się (w lesie)".
"dawać klapsa, szurać (butami)".
m. "rodzaj zamka z a p a d k o w e g o u drzwi", bo jest to wariant do
m. — zapożyczenie z niem. -ju, -jau
klapać
"iść powoli, c i ą ż k o wlokąc nogi;
Klammer.
"bredzić w gorączce; mówić głupstwa; błądzić", atkejóti
"pojąć, zrozumieć,
296 etymologii. — Drw. klejuoti daw. "błądzić" :: łot. klejuót "błąkać się, tułać się" (wymiana suf. -uoti / -oti, jak np. dyrūoti ob. dyroti, spyriuotis ob. spyriotis). Nomina: kleją "gorączka, maligna", bibl. "bluźnierstwo", klejus daw. "błąd, pobłądzenie (w wierze)", kleju adv. "przez omyłkę, niechcący". Neoosn. klejo-: klejóklis m. "tułacz", klejótojas "kto błądzi, błąka się". — SO klaj-V: klajóti, -ju, -jau "błąkać się, tułać się, przenosić się z miejsca na miejsce, koczować; bredzić, majaczyć w gorączce; (o rozchwianym przedmiocie) kiwać się na strony" :: łot. klajat, -aju "błąkać się". Nomina: klajūnas "tułacz, wędrownik", klajūs kelias "droga, na której łatwo zabłądzić". Por. łot. klajš "otwarty, wolny; publiczny", klajums "wolna przestrzeń". Neoosn. klajo-: stlit. klajodinti b.z.a. "wprowadzić w błąd, wskazać niewłaściwą drogę", nomina: klajoklis m. "koczownik, tułacz", klajonė "tułaczka", klajotojas "tułacz". klėsti I, klesčiu, klėsčiaū, gw. klėsti, kiečiu, kiečiau 1. "odmiatać kłosy, słomę od ziarna (przy wianiu zboża)", 2. "dzielić włosy nad czołem, robić przedziałek", 3. "zarzucać (chustę na plecy, głowę, szalik na szyję)", 4. "chronić, chować (skarby)", 5. "rozwijać liście, kwiaty (o roślinie, drzewie); dobrze się rozwijać, szybko rosnąć, gęścieć", cps. apklėsti "zawiązać (chustę na głowie); włożyć wianek", išklėsti: Išklėtė medis lapus "Drzewo wypuściło liście". Refl. klėstis "okrywać się", atsiklėsti "odsłonić się, odkryć się", išsiklėsti "rozłożyć się, rozesłać się; rozpuścić się", uzsiklėsti "zakryć się, przykryć się; zasklepić się". Pwk. klet- stanowi dublet s-mobile do sklet-, zob. skiesti "krzewić, rozpościerać". — Drw. klestėti, klėsti, klestėjo dur. "rozwijać się (o kwiecie, pączku liści), kwitnąć, bujnie wyrastać, krzewić się, gęścieć", przen. "być w rozkwicie (o mieście, kulturze)", pėrklestėti "przekwitnąć, przeminąć (o młodości)", klestinti caus. "rościć (gaj, lasek), nie wpuszczając tam zwierząt, hodować; (o wietrze) poruszać liśćmi, powodować szelest". — WSE klėt-\ klėsčiaū (prt.), drw. klėstyti "rozkładać", klėstytis "rozwijać się, gęścieć (o zbożu)". — Brak refleksów SO klat-. Zamiast tego jest SO klas- od neoosn. kies-: klastyti "zmiatać, zgarniać, omiatać (ściany, usuwając kurz i pajęczyny); międlić len a. konopie; rozwiewać (włosy, dym)" < *klas-styti (łot. klastit "usuwać kurz z ziarna"), išklastyti "rozmieść przewiane zboże", nuklastyti "przy użyciu miotły oddzielać ziarno od kłosów", refl. atsiklastyti "rozpiąć się na piersiach" (atsiklastąs "rozchełstany"), przen. "otworzyć sobie (okno)", susiklastyti "zaczesać sobie włosy". Nomina postvb.: išklastos a. nuoklastos f. pl. "grubsze plewy, kłosy, kawałki słomy oddzielone przy wianiu zboża" (por. stpr. auklextes EV "odwiewki zboża, Oberker", z insercją k z *au-klast-es), klasta "zrobiona z mietlicy a. słomy miotła do czyszczenia ziarna", klastas ts, też "przedziałek we włosach; kupa zmieciona", klastė "przedziałek; kupa". Por. stpr. klexto EV "miotełka, Kerwisch" < *klasta. — Neoosn. klasty-: klastyklė "miotła do zgarniania (wianego) ziarna; międlica do lnu" (por. svaistyklė), klastymas "przedziałek" (por. sagstymas), klastytojas "ten kto międli", klastytuvė "międlica, przyrząd do łamania słomy lnianej a. konopnej" (por. pilstytūvė). Osobno zob. klasta. klėsti II, klesčiu, klėsčiaū, SD «biczuię», gw. klėsti, kiečiu, kiečiau "bić, chłostać, karać chłostą" — dyferencjacja względem czas. klėsti I (išsiklėsti "rozłożyć się, rozesłać się") na podstawie znacz. etym. "rozciągnąć do wymierzenia chłosty", por. Vagis yra išklėstas, t.y. išmuštas "Złodziej został wychłostany, tj. wybity". Dalej por. isklćst su išgėdinimu SD «wyświecić kogo, wysmagać», klestinąs SD «bicia godny» (syn. plaktinas), padarius sau botagų iš virvelių išklėstė juos ir išmetė iš bažnyčios «uczyniwszy sobie bicz z powrozkow wysmagał y wyrzucił ie z kościoła» (Szyrwid, "Punktay sakimu" I 42). —
297 Drw. klėstyti "bić, bijać, smagać", klestinis m. SD «smaganiec» ["smagany, wysmagany; kara smagania", L.]; kaili išklėstūoti "złoić skórą". — Oboczność klesčiu / kiečiu dowodzi tego, że istniały oparte o pwk. klet- dwa pdg.: 1° intr. *klestu ("rozciągam się"), *klėciaū, *klėsti, 2° tr. *klečiū ("rozciągam do chłosty"), *klėčiau, *klėsti. Prs. intr. *klestu uległo reanałizie *klest-u, po czym powstała nowa postać prz. tr. *klest-io (klesčiu). klėštarius, -iaus daw. "klasztor", vyresnis klėštariaus SD «przeor» — zapoż. z błr. kljaštor, kljaštar. War. klėštorius. Co do substytucji błr. Ija przez lit. lė por. lėlė <= Ijdlja, dėdė <= djadja. Drw. klėštarinis SD «kłasztorny». — N. m. Paklėštarė (dosł. "miejsce pod klasztorem"). — kliostorius, -iaus daw. "klasztor" (m.in. DP) — zapoż. z pol. klasztor (lio za pol. la, zakończenie -orius wzorowane na osobowych nomina agentis). Drw. kliostorinis "klasztorny". klėtis, -ies f. 1. "spichlerz, osobny budynek do przechowywania zapasu zboża i odzieży" (łot. klėts ts.), 2. "klatka": klėtis žvėrių SD «klatka na zwierza». Wyraz prapokrewny ze scs. klėtil. "komórka, mieszkanie", 2. "spichlerz", 3. "skarbiec" (=» klėtika "komórka, cela, chatka", kletiea "komórka, cela"), sch. klėt, ros. kletb "spichlerz". Pochodzenie niewyjaśnione. Transponat pie. *k (y) leh r ti-. N.B. Z powodu samogłoski ė odpada wysuwane wcześniej powiązanie z lit. kluonas "stodoła" (zob.). — Drw. klėtelė "klatka (do hodowli ptaków a. zwierząt)", klėtelė paukščių SD «klatka ptasza», klėtelė, kurioj paukščius peni, paukštinyčia SD «kociec ptaszy, klatka karmna». Cps. klėtsanga, klėtsangė "przednia część spichrza, w lecie używana jako miejsce do spania" (por. anga), klėtsaukštas "piętro w spichlerzu" — z klets° pochodzącym z formy gen. sg. klėties; paklėtė "pomieszczenie pod spichrzem". — N. m. Klėtiškė. klėtka 2 p.a. 1. "klatka dla ptaków lub zwierząt", 2. "buda jarmarczna, kupiecka" (klėtka prekės SD «buda»), 3. "barć" — zapoż. z pol. klatka, błr. klėtka. Długie ė na wzór klėtelė "klatka". — Drw. klėtkūotas "kraciasty, mający wzór w kratę (chusta, tkanina)", => klėtkuočiai m. pl. "kraciaste tkaniny". klevas "klon, Acer". War. kliavas ts., SD (klawas) «jawor; klon». Odpowiednik łot. kįavs a. kĮava "klon". Pb. *kle-uo- jest pod względem budowy porównywalne z psł. *kle-no- "klon, jesion", por. sch. kleń, klenci (war. na SZ kun), ros. klėn, klėna, czes. klen, -a, pol. klon, -a. Zestawia się ze stnord. hlynr m. "klon", co odzwierciedla SZ pgerm. *hluni-. Dalsze związki niejasne. Zob. też jovarklevis. — Drw. klevyne "lasek klonowy", klevinis a. kliavinis "klonowy, z klonu", SD (klawinis) «jaworowy, klonowy», klevinis m. sb. "młody klon", cps. klėvalakštis m. "liść klonowy". — N. m. Klevinė 5x, Klevyne 2x, cps. Klevinkalnis 2x, KlevųBūdd. N. rz. Klevą, Klevinė, Klevinis 2x, Kliaūpis (*Kliau-upis < *Klev-upis), n. jez. Klėvžeris (*Klev-ežeris). kliaudėti, kliaudžia, kliaudėjo DP "być na przeszkodzie, wadzić, zawadzać, szkodzić" — drw. z suf. -dė- do kliauti (zob.). — Neoosn. kliaud-: kliauda "wada, przywara, wrodzona wada ciała, przeszkoda (w rzece), szkoda (w zasiewie, w ogrodzie)", klidudė "wada", kliaudžia DP "błąd, przekaz, zabawa", kliaudingas "z wadą, wadliwy; szukający zaczepek". kliauti, kliauju a. kliaunu, klioviau "trzymać się (domu), pozostawać (w domu), refl. kliautis "lgnąć do czego, przylegać, tulić się (o dziecku), wdawać się, zadawać się z kim; udawać (chorobę)". Odpowiednik łot. klaūt, k\auju, kĮavu "rąbać", refl. kĮaūtiės, kĮaūnuds "tulić się, wtulać się; przylegać do czego". Dalej por. nesikliduja a. nesikliduna 1. "nie trzyma się (ciepło w izbie, woda w cebrze)", 2. "nie pasuje (but do stopy, szkło
298 do ramy), nie leży (ubranie, suknia)", 3. "nie domyka sią (pokrywa, drzwi)", pasikliauti "przywyknąć, przyzwyczaić sią, polubić (co), przywiązać sią (do kogo)", też "udawać" (Ans pasikliovęs liga, o sveikas yra "On udaje chorego, a jest zdrów"), pasikliauti kuo "ufać komu, mieć do kogo zaufanie" Ųis buvo manim visai pasikliovęs "On ufał mi całkowicie"), sukliauti "być (żyć) w zgodzie, przyjaźni"; drw. kliaudėti (zob.). Nomina: kliaunūs "zgodliwy, posłuszny", kliaustls f. "przeszkoda", kliautė "wada; zaczepka", SD «karpa w rzece, w sadzawce, kłodzina; przeszkoda; wada; zawada», kliautis, -ies f. "zaczepka". Ze słowiańskiego por. prs. *kljujQ "klują" < *kliau-ie- przy inf. *kljivati "kiwać" < *kliuu-a- oraz nomen psł. *klju-ka < *kliau-ka-, sch. gw. kljuka "hak, zakrzywiony, rozwidlony drąg", pol. gw. kluka m.in. "hak, drąg zakończony hakiem lub rozwidleniem; drewniana zasuwa", drw. *kljuk-io- > scs. ključi m. "klucz", strus. "klucz, zawora; bosak, osąka; ster". — SW kliov- < *kliau- (prt. klioviau) powtarza sią w sb. nekliova c. "grubianin". — SZ z alternacją kliū-C- / kliuv-V: kliūti, kliūvū, kliuvaū "zaczepiać sią, zahaczać o co" (zob.). — Lit. szereg apofoniczny kliau-C:: kliū-C:: kliuv-V wskazuje na pwk. setowy pie. *kleuH- / *kluH-, który na gruncie bsł. — po zmianie eu w iau — przybrał postać *kliauH- / *kliuH-. Innowacja polega również na uogólnieniu nagłosu kl'-, który pierwotnie ukazywał sią tylko w alternancie na st. e. Poza brakiem *kluH-C (lit. *kld-C) trzeba odnotować brak SO *klouH-C (lit. *klau-C). kliedėti, kliedžiu (war. kliedu, kliemi), kliedėjau "bredzić w gorączce, majaczyć, pleść, bajać", stlit. też "błądzić, bluźnić" — pdg. zbudowany wokół prs. *klei-dó, utworzonego do pwk. *klei-, po którym pozostał ślad w formach klejóti, klajóti (zob.). Odpowiednik łot. kliedet, -eju "marzyć, roić, zmyślać, fantazjować". Zwraca uwagą formacja atemat. *klied-mi w daw. kliemi SD «bałamucą»" (por. demi s.v. dėti), 3 os. kliesti: Žmonės kliest DP "Ludzie błądzą", Kliest arionai DP "Są w błądzie arianie". Ligonis kliesti gw. "Chory majaczy". Drw. kliedesys "obłuda". Neoosn. kliede-: kliedėjimas DP "błąd, plotka, bluźnierstwo". — Do SE klied- jest dublet w postaci kleid-242: klėidėti, klėidziu (3 os. klėidi), klėidėjau stlit. gw. "błąkać sią", błądzić, błądzić w wierze" (m.in. u Mażwida), atklėidėti "przybłąkać sią (o psie, kocie)", nuklėidėti "pójść (do lasu) i przepaść". Drw. klėida c. "włócząga", kleidėjas "kto trwoni, człowiek rozrzutny, utracjusz", kleidikas ts., kleidūnas 1. bibl. "odszczepieniec", 2. "człowiek rozrzutny". — SZ klid-: został on zastąpiony formą klyd-, wyabstrahowaną z prs. klystu < *klind-stu (inf. *klisti), por. paklysti, paklystu, paklydau "zabłądzić, zabłąkać sią" (SD paklystu «ustąpuią drogi») :: łot. paklist ts., priklysti "przybłąkać sią, przyplątać sią". Drw. klydinėti iter. "błądzić, błąkać sią". Nomina: paklydėlis m. "ktoś zabłąkany", sūnūs paklydėlis "syn marnotrawny", priklydėlis m. "przybłąda". — SO klaid-: klaidinti "zwodzić kogo, wprowadzać w błąd", paklaidinti "zmylić, wskazać złą drogą", klaidžioti "błądzić". Nomina: klaida "błąd, pomyłka" (łot. klaida "włócząga"), klaidingas "błądny", klaidūs "błądny, fałszywy, zawiły, zagmatwany", paklaida "omyłka, pomyłka, błąd". kliėpas daw. gw. "bochen, bochenek", kliepas duonos SD «bochen chleba», kl[i]epas pailgas duonos SD «kukla, paniš oblongus» (=> kliepelis m. SD «bochenek chleba, bułka») — zapoż. z błr. xleb lub pol. chleb. Od tego odchyla sią łot. klaips "bochenek", uważane za zapożyczenie z goc. hlaifs.
242
Por. takie pary, jak driekti i dreikti, griebti i greibti, pliekti i plėikti, skliesti i skleisti.
299 klimpti, klimpstū, klimpaū "grzęznąć, zapadać się - w błocie, bagnie, śniegu", przen. "lgnąć do kogo, zakochać się w kim". Cps. įklimpti "wejść a. wjechać i ugrzęznąć", įklimpstu SD «więznę, uwięznąć, zawięznąć [syn. \kliūvu]», nuklimpti "uwięznąć, ugrzęznąć", DP "ulgnąć", priklimpti ts., suklimpti "ugrzęznąć", przen. "zakochać się" (Anuodu buvo suklimpą. Mergė su vaikiu gal suklimpti). N. rz. Klimbalė, też n. bagna < *Klimp-balė. — SO klamp- (<= klimp-): klampinti caus. "grążyć, wciągać", suklampinti arklius {liūną "wprowadzić konie w bagno", klampyti ts., klampoti "iść grzęznąc, brnąć po błocie, piasku, śniegu". Nomina: klampa "grzęzawisko" (klumpa SD «trzęsawica»), klampynė "grzęzawisko, moczar, topiel", klampuma "grzęzawica", klampūs "grząski, bagnisty". — N. rz. Klampė, Klampis, Klampasai, Klampóji, Klamp-upis, Klamp-upys 2x. — Neopwk. klimp- jest z pochodzenia infigowanym tematem do klip-, jak w czas. klimpū, klipaū, klipti "chylić się ku ziemi, zniżać się; wykrzywiać się (o butach)". — Morfem klipjest z pochodzenia st. zanikowym do klep-, pierwiastka dźwiękonaśladowczego, por. klepcióti "kłapać (o oderwanej podeszwie, o bucie za dużym), stukać (drewniakami)", klepnóti "chwiać się, kiwać się", też "klepać kosę" (kalka znaczeniowa ze słow.?), klepsėti "kłapać, kołatać się (o rozchwianej części drewnianej, o luźnym obuwiu); wydawać stuk (o podkowach na bruku), szczękać (o kluczu w zamku), poruszać klamką drzwi; wolno, z trudem iść". SO klapsėti "kłapać, człapać; szczękać". — Gdy prs. klimpa odnowiono sufiksem -sta-, w części gwar klimpsta zmieniło się w klypsta, stąd neoosn. klyp- w pdg. klypti, klypsta, klypo "pochylać się, przechylać się (o ścianie, o dojrzałym zbożu), wykrzywiać się (o butach), rozklekotać się (o wozie)". — Nowy SE kleip- <= klip-: kleipti, kleipiū, kleipiaū "skrzywiać (buty, zęby, wóz)", atkleipti "przyjść po błocie, przyjść po głębokim śniegu". — SO klaip-: klaipyti "skrzywiać, wykrzywiać", refl. klaipytis "(o zbożu) zbijać się w kłęby". kliiitas "wapień, gips" — zapoż. ze śrdn. klint, zapewne przez jęz. łotewski (klińts). — Drw. klintis, -ies f. "kamień wapienny", pl. klintys ts., cps. klint moli s m. "kamień wapienny z przymieszką gliny". kliudyti, kliudaū(war. kliudžiū), kliudžiau "dotykać, ruszać; przeszkadzać; trafiać (w cel)", užkliudyti "zawadzić" (SD ažukliudytas «przeszkodzony, impeditus»). Dawne prs. kliudžiu SD «przeszkadzam; zawadzam o co», kliudžiū kam SD «zawadzam komu», kliudžia SD «wadzi co komu» (syn. žeidžia kas kum). Znaczenie wskazuje na związek z czas. kliauti(s) (zob.), trzeba więc przypuścić, że do pwk. klidu-C / kliū-C utworzono nowy, mianowicie anitowy SZ kliū-C, po czym derywowano od niego kliudyti jako caus. na -dyti (paralele: pjudyti ob. pjudyti, spjudóti ob. spjauti). Stąd pochodzi różnica względem łot. kĮūdit, -u, -iju "posłać; przypadkiem znaleźć się gdzie", refl. kĮūditiės "dostać się gdzie; mylić się, błądzić". kliūti, kliūvū, kliuvaū "zaczepić się, zahaczyć o co, zawisnąć, znaleźć się gdzie niechcący; zawadzać w czym, stać na przeszkodzie, przeszkadzać; trafiać (w cel); przypaść (komu w udziale); wpadać gdzie, wlatywać", cps. įkliūti "uwięznąć, utknąć, utkwić", SD «ułowić się; więznę, uwięznąć, zawięznąć [syn. įklimps tu]», iškliūti "wyzwolić się, wyczepić się, wyratować się (z trudem)", pakliūti "dostać się, wpaść, trafić gdzie". Odpowiada łot. kĮūt, kįuvu "znaleźć się gdzie niechcący" oraz "stać się, zostać kim, czym" (jako czasownik posiłkowy konstrukcji peryfrastycznych), pakĮūt "dostać się, przyjść" (=> kįūstitiės intens. "tkwić gdzie, w czym; kuleć, chromać"). — Drw. kliūtis, -ies f. "rzecz stojąca na przeszkodzie, na zawadzie; sidła, wnyki; zaczepka, powód do
300 sprzeczki". Por. łot. kĮūda "błąd", kĮūme "przeszkoda, zawada; niedopatrzenie, nieszczęście, zrządzenie losu, niedola". — Wymienione formy należą pod względem apofonicznym do SZ kliū-C < pie. *kluH-C, to od setowego pwk. *kleuH- "dostać się gdzie", zob. kliauti. Antewokaliczny alternant SZ kliuv-Vjest widoczny w formach kliuvaū (prt.) i drw. kliuvinėti iter. "zaczepiać, zahaczać; przeszkadzać, zawadzać" (=> kliuvinys "przeszkoda, zawada"), nekliuva a. nekliuvd c. "kto często zmienia miejsce zamieszkania". Segment v w pozycji u-V, įkliuvo, tłumaczy się hiatem lrg., podobnie jak w prt. buvo, puvo, siuvo, žuvo. W słowiańskim por. inf. *kljivati przy prs. *kljujQ "(o pisklętach) wydobywać się z jaja, rozdziobując skorupę od środka", rcs. klivati, kljuju, ros. klevatb, kljuju, stczes. klvati, kVuju (czes. vejce se klije — o pisklęciu wykluwającym się z jaja, gw. inf. glvat, glbat), pol. daw. kiwać, klują. — WSZ kliūv-V: kliūvi, kliūvėti "jest zaczepiony, wczepiony, tkwi". Odpowiednik psł. *kljivati < *kliuu-a- w cs. vyklivati są "wykluwać się (z jaja)". Później zastąpione przez urobiony od prs. klju(ją) iteratyw °kljuvati, por. sch. prokljūvati "przebijać dziobem", pol. wykluwać sią - o pisklęciu. — N.B. Biorąc pod uwagę fakultatywną zmianę lit.-łot. l'u > li oraz Vū- > /f-243, można do kliūv- dołączyć formy lit. klyvas "kulawy, chromy", klyvakojis "krzywonogi" (ob. klivinda ts.), klyvyti "błądzić, błąkać się", klyvoti "chodzić na krzywych lub szeroko rozstawionych nogach" oraz łot. klivat, -aju "chodzić bez celu, włóczyć się (po lesie)", kliva "zbłąkany pies". klóti, klóju, klójau "słać, składać, nakrywać" (łot. klat, klaju), SD też «gnieżdżę się» (syn. lizdų darau). Cps. atklóti "odkryć", ažukloju SD «zawalam» (syn. ažumetu), inkloju SD «naściełam», nuklóti "zdjąć okrycie", pakloti "posłać, podesłać". Refl. klótis "słać sobie, dla siebie", przen. "powodzić się", atsiklóti "odkryć się (w pościeli)", {siklóti "wesłać sobie". — Neoosn. kloj-: klojėtis "(o lnie) leżeć na łące, aby włókna odstały od kostry" (atsiklojėti "odleżeć się - o lnie"), klojinėti "rozścielać (len); kłaść dziecko (do spania)". Nomina: kloja "miejsce, gdzie się ściele len; to, co rozesłano" (por. loja, sėja), klojikas "kto kryje dach strzechą" (por. sėjikas), klojykla "miejsce do rozścielania lnu" (neosuf. -ykla jak w jojykla, liejykla, kepykla), klojimas, klojimas "słanie, rozścielanie (lnu); miejsce, gdzie się rozkłada zboże do młócki, gliniane klepisko, boisko do młócenia zboża; ilość zboża na jeden raz rozłożonego do młócki; stodoła", SD «boiewisko; ścielenie, słanie, podścielanie» (por. sėjimas <= sėju). War. klaimas "stodoła, boisko, zboże rozłożone do młócki". Cps. klaimašlavė "miotła do zamiatania klepiska, boiska", klaimavietė "miejsce po starej stodole", klojimosta DP "boisko", II człon do móstyti "machać, kiwać" <= móti (por. mostas "machnięcie ręką, zamach"). — Nomina od kio-: paklotas "pomost, platforma", paklotė "ściółka leśna", paklotuvė dėl sėdėjimo SD «materac, piernat spodni», paklotuvė unt arklio SD «woyłok, potnik», sanklomas "rodzaj szwu, tzw. szew z nawrótką, używany np. przy szyciu worków". — Czasowniki sekundarne: 1. apklodyti a. apklódinti "okrywać, przykrywać, np. śpiące dziecko"; od tego neoosn. klod-: klódas "warstwa zboża przeznaczonego do młócenia; warstwa słomy, ziemi, gliny, piasku", klčdė "przykrycie, kapa",paklodė "prześcieradło", sankloda "ustrój (społeczny)", sanklodas "wkład pieniężny (w banku). — 2. klostyti "słać (posłanie), rozpościerać, rozkładać, wyściełać, okrywać, otulać" (łot. klastit "rozścielać, wykładać"), išklostyti "rozesłać (rzeczy drobne),
243
Por. šipulys
"drzazga" j a k o wariant do šiupulys
ts.; šyvulys
šiūvis m. "strzał, wystrzał"); knyvynės j a k o wariant do ktiiūvynės
"ułamek, odłamek, drzazga" z *šiūvulys (por. f. pl. "kłótnia, bójka".
301
porozwieszać (bielizną na płocie)". Neoosn. klóst-: klostąs "żerdź do wykładania mostu", klostė "fałda, plisa", klostis, -ies f. "jedna z żerdzi, którymi sią przykrywa moczony len"; inkldstas "deska do siedzenia na wozie", paklostas "podkład, podściółka". — Pie. *kleh2"składać, ładować", por. scs. kla-dą (inf. *klati => *klad-ti > klasti), pol. kładą, kłaść, stwn. ladan. Pod wzglądem formantu prezentalnego -d- słowiańskie kładą tak sią ma do lit. kłóju jak słow. jadą do lit. jóju. Obecność formacji klodyti, klódinti otwiera jednak pytanie, czy nie należałoby postulować derywacji caus.-iter. na -yti od zanikłego prs. *kla-de- "ścielą sobie" < *kleh2-dhe- (por. scs. jadą < *h,ieh2-dhe- s.v. jóti). Na temat starego stopnia o, *kloh2- <= *kleh2-, zob. s.v. kluonas. klumpė, zwykle pl. klumpės f. pl. "chodaki drewniane, trepy, kłumpie", war. klūmbė — zapoż. z niem. gw. klumpe, klompe "Holzpantoffel". Por. łot. klumpąs f. pl. "drewniaki" z dn. klumpen. War. klūmbis "drewniak", klūmpis m. "drewniak; płoza do przewożenia pługa; stary, wychudły koń". — Drw. klumpius "ten, kto wyrabia kłumpie". Cps. klūmbatis m. "drewniak" (z klump-batis, dosł. "but na drewnianym spodzie"), klumpakojis m. "taniec ludowy tańczony w kłumpiach". — N. m. Klumpė 2x. kluonas 1. "gliniane klepisko w stodole, gumno" (przen. "dno pieca chlebowego"), 2. "ilość zboża jednorazowo rozłożonego na klepisku do młócenia cepami", 3. "stodoła", też 4. "wiąkszy kawałek ziemi, pola"; SD «gumno, stodoła». Ma odpowiednik w łot. kludns "klepisko, podłoga z wylanej i ubitej gliny; (w stodole) miejsce, gdzie sią młóci zboże". Można odtworzyć formacją pb. *klonas jako kontynuującą pie. *kIoh2-no-, tj. nomen derywowane st. apofonicznym o od pwk. *kleh2- "słać, składać, rozścielać", zob. klóti < *klati. Znacz. etym. "miejsce, gdzie sią coś rozściela, rozpościera, rozkłada" (zwł. snopy zboża do młócenia). Co do znaczenia "klepisko, stodoła" por. klojimas s.v. klóti. Co do suf. por. kalnas, sapnas, sparnas. Alternant na SO kluo- tak sią ma do SE kio- jak luoz- do loz- (zob. ložėti) i jak suok- do šok-, zob. šokti). Por. również santuoka. — Drw. kluonelis m. SD1 «gumienko», kluoniena "plac przed stodołą, łąka przy stodole", kludnis a. kluonius daw. "kto dogląda pracy młócących" (por. też nazw. Kludnis, Kludnius). Cps. kluonašluotė "miotła do zmiatania klepiska", kluonmedis m. "drzewo, belka do budowy stodoły", klūonarąstis m. ts. — N. m. Kluonaliai, Kluoniškiai, cps. Pakluoniai. klupti, klumpu, klupau "potykać sią, kląkać", klumpu SD «lgną», paklumpu SD1 «potkną sią», SD «potykam sią iako koń; upadam [syn. puolu]», suklupti "potknąć sią", užklupti "zdybać, zastać, zaskoczyć, (nieoczekiwanie) przyłapać (złodzieja)". War. sonoryzowany: klumbū, klubail, klubti (zob. niżej klumbenu). Odpowiednik łot. klupt, klupu, klupu "potknąć sią, przewrócić sią, upaść" (klupdams, krizdams adv. "na łeb na szyją", klupšus, krišus adv. ts.). — Alternant klup- należy do SP klaup-, zob. klaupti. —Drw. klupćióti "potykać sią, cząsto przykląkać", klupdyti caus. "zmusić do klączenia, rzucić na kolana", DP "karać", klupinėti "przykląkać, pracować na kolanach, ciążko pracować", SD klupinėju «starbam sią» ["chwieją sią"]. Nomina: klupiniu adv. "na klączkach", paklupimas SD «upadnienie, powalenie sią» (syn. parpuolimas). — Neoosn. klupst- (<= *klupstyti "padać na kolana"): klupsćias, -a "klączący" (por. gulsčias *gulstyti), klupsčiom adv. "na klączkach", klūpstas "kolano", klupstis m. "kolano, zgiąte kolano" :: stpr. klupstis "kolano, Kny". Cps. keliaklupsčias, -a "na kolanach, na klączkach": Žmogelis ėjo keliaklupsčias apliiik bažnyčią "Biedny człowiek szedł na kolanach naokoło kościoła", keliaklupsčiais šliaūžti "czołgać sią na kolanach". — N.B. Czas. klupsćióti "stać na kolanach" jest bądź denominatywem od klupsćias, bądź
302 dewerbatywem *klupst-ia- do *klupstyti. — Neopwk. klump-: arklys klumpus SD «koń potkliwy, niepewny na nogi, lgnący». War. klumb-: klumbenu ing duris SD «biję we drzwi» (por. klumbū). — WSZ klūp-: klūpauti "padać na kolana", SD klupaująs «klęczący» (=> klūpavimas "klęczenie", m.in. SD), klūpčioti a. klūpsčioti "klękać, uklękać, pracować na kolanach", klūpėti "klęczeć, trwać na klęczkach" (==> klūpėjimas SD1 «klękanie»), klūpoti a. klūpoti "klęczeć", SD klupau «klęczę», klūpau pókim ko «klękam przed kiem» (syn. priklaupiu unt kelią, puolu keliump), klūpūoti: klūpuoju SD «klęczę» (wymiana sufiksów -oti / -uoti też w dyroti / dyrūoti, klejóti / klejuoti). Nomina: klūpsčias, -a "klęczący". Por. łot. klupu adv. "potykając się, upadając na kolana". Tu może też słow. klyp-: ros. klypatb "utykać, kuśtykać". kmynai m. pl. "kmin, kminek, Carum carvi" — zapoż. z pol. błr. kmin. Ze stanowiska lit. fonotaktyki grupa nagłosowa km- stanowi anomalię. W gwarach usuwa się ją trzema sposobami: 1. substytucja kv-: kvynai, 2. proteza samogłoskowa: akmynas, akmynai (por. apsalmė, atkočius), 3. anaptyksa samogłoski: kimynai (por. minykas). knėbti, knemba, knėbo 1. "chylić się (o kłosach), zwieszać się, przewieszać się, wykrzywiać się (o nosie)", 2. "potykać się (o koniu)", 3. "o palcach: zagłębiać się (w cieście, mięsie, glinie, śniegu); grabieć, drętwieć z zimna", iknėbti "wpaść do błota, bagna; pogrążyć się (w pracy)". Bez dobrej etymologii. — Drw. knebcióti "jeść niechętnie, pomału", knebėnti "dłubać, gmerać (o kurze, wronie), babrać się w czym, robić coś pomału", knebinėti "dłubać, skubać, gmerać; kraść", knebóti "stać w błocie i wybierać (kartofle) z błota; peckać". — WSE knėb-: knėbčioti "jeść niechętnie, pomału", knėboti, -ju, -jau "gmerać (brudnymi palcami w mięsie); robić coś mało ważnego, pracować pomału; peckać", knebsóti "siedzieć nos spuściwszy, wpatrywać się w co". — SO knab-: knabyti, -au, -iau "chwytać (o złodzieju)", knabóti, -ju, -jau "jeść chciwie, łapczywie" (Knabója kaip kiaulė ėdalą "Żre jak świnia"), "wybierać z błota (kartofle); z chciwości garnąć do siebie", knabsóti "siedzieć oczy spuściwszy". — SZ knib- (typ RiT<= ReT): knibti, knimba, knibo "o roślinach: tracić sztywność, sprężystość, chylić się", įknibti "wczepić się, wpić się (w ciało); pogrążyć się (w pracy)", paknibti "poczuć wielką chęć na co". Drw. knibėti "ruszać się", knibinėti "guzdrać się, robić coś powoli". — WSZ knyb-: knyboti, -ju, -jau "ślęczeć (nad książkami); pracować z napiętą uwagą; wykonywać powoli drobne czynności" (war. knyboti, knybóti). Oboczne prs. knybau: SD knybau «nalegam komu» ["domagać się, natarczywie żądać", S Ł X V I ] . — Nowy SO knaib- <= knib-: knaibyti "dłubać w czym, szczypać co; robić coś mało ważnego; jeść pomału, niechętnie". knygos f. pl. SD 1. «księga, książka, liber, codex, volumen», 2. «księgi, ksiąg wiele, bibliotheca» — zapoż. ze strus. knigi pl. t. f. Dalsze przykłady z SD: knygos giesminykų «partesy» ["kartki z zapisem nutowym, partytura", S Ł X V l ] , knygos mišios «mszał», knygos nuotartinės «paskwil» ["pismo o szyderczej, szkalującej kogoś treści", S Ł X V l ] , knygos švintos «Biblia», knygos tiesų, veikalų «księgi publiczne, księgi spraw abo prawne», giesminės knygos «żołtarz» ["psałterz"]. Dawne pl.t. knygos "księgi" zostało zastąpione przez singulativum knyga "książka, księga". — Drw. knygelė "książeczka", daw. knygelės SD «książeczka, libellum», knygelės iš akmenio SD «książki kamienne» ["kamienne lub woskowe tabliczki służące do pisania", S Ł X V i ] , knyginyčia S D «książnica» ["miejsce przechowywania książek, biblioteka", S Ł X V l ] , knyginė kamara S D «komora na księgi» (syn. knyginyčia), knyginis "książkowy", SD «księżny, księgom służący», tavoras knyginis «książnica, kramnica księżna», knygiūkštė "książczyna", knygutė "książeczka".
303 knisti, knisu, knisaū 1. "ryć ryjem" (Kiaulės knisa pievą "Świnie ryją łąką"), 2. "orać; ciężko pracować", 3. "grzebać w poszukiwaniu czego, szperać", 4. "czepiać się kogo, strofować", išknist SD «wyryć co z ziemie» (syn. išraust). Drw. knisinėti "ryć po trosze, powoli", knityti, -ija, -ijo "bić dziobem, dziobać, np. o sikorce", nomen: knisykla '"miejsce zryte przez świnie" (neosuf. -ykla). — WSZ knys-: knysyklė "miejsce na polu zryte przez świnie" (neosuf. -yklė), knysys a. knyslys "ryj świni", knyslė "ryj", wulg. "nos", "miejsce zryte". — SO knais-: knaisyti iter. "ryć w ziemi, rozkopywać, grzebać", SD knaiso kiaulė [świnia] «pyszcze w ziemi» => knaisioti ts. Por. łot. knaisit "ryć, rozgrzebywać". — Niejasne. Może knis- jest neopierwiastkiem do knit- (*knit-ti?), jak w pdg. knisti, kninta, knito "o roślinach: kiełkować, wschodzić" (knitlys m. "kiełek") :: łot. knist, knitu, knitu ts., knitėti, knita, -ėjo "niepokoić, dokuczać, męczyć (o kaszlu), świerzbieć, kąsać, ciąć (o owadach)". knóti, knóju, knójau "zdzierać (korę), łupić, odłupywać" < pb. *kna-ie- z pie. *kneh2-ie-. Por. gr. x v d c o "skrobać; łaskotać" (att. x v ó ó ) < *kna-ió, med. "drapać się, odczuwać swędzenie", xvf|0Gi) "drapać" (*knathó < pie. *kneh2-dhe-), stwn. nuoen "heblować, wygładzać". Czas. knóti stoi w jednym szeregu z tr. klóti, móti. Refl. atsiknoti "odstać, oddzielić się częściowo od całości (o skórce chleba, o korze, o zelówce, o czymś przyklejonym)", przen. "umrzeć"244. — Drw. atknódyti "odedrzeć, zedrzeć". Obecność formacji gr. x v r ) - 0 G ) (zob. wyżej) nasuwa pytanie, czy -knódyti nie jest derywatem na -yti od zanikłego prs. *kno-du. — Neoosn. knoj-: knojimas "łupanie, zdzieranie", atsiknojimas "odstawanie (kory)". kočėti, kočėju, kočėjau gw. "wałkować, maglować" (war. kočioti, -ju, -jau) -— zapoż. z błr. kačatb. — kočėlas gw. "wałek do maglowania bielizny", SD «wał, wałek; wałek do wałkowania» — zapoż. z błr. *kaćalo (por. kačalka "wałek"). War. kočiolas, kočylas. koja "noga". Odpowiada łot. kaja. N. jez. Koja. Niejasne. Jeśli stoi w związku z pie. *keh2- (wed. khanati "kopie, ryje", akhū- "kret"), to mogło pierwotnie oznaczać "kopyto", potem zaś na zasadzie pars pro toto "nogę zwierzęcą" i w końcu "nogę ludzką". Paralela znaczeniowa: słow. kopyto "rozdwojona racica" < *kap-ūta- od czas. kopati "kopać, ryć". Kiedyś mogło być nazwą rydla, narzędzia do rycia, kopania, por. lit. kaplys "tępa siekiera, pierzchnia, tasak do rąbania kości, motyka" :: kapti "rąbać, kłuć" (zob.). Również słowiańska noga "pes, crus" ma znaczenie pochodne od "kopyto", zob. s.v. naga. — Drw. kójena "skóra z nóg zwierzęcia (używana do wyrobu chodaków)", kojinė "pończocha", kojingas "mocny w nogach, szybki - o koniu", kojinis, -ė "nożny", sb. m. "walet w kartach", kojokai m. pl. "szczudła", kójos f. pl. "statyw", kojūkas "drewniana proteza nogi". Cps. autakojis ob. aūtkojis (zob.), kógaliai m. pl. 1. "(licha) wełna z nóg a. brzucha owcy", 2. "odpadki przy czesaniu wełny" — z kontrakcji *koja-galiai (por. galas), kogalviai m. pl. "potrawa z nóg i głowy (także z uszu i ogona); nadające się do spożycia narządy wewnętrzne zwierząt, podroby" — z kontrakcji kója-galvicii (por. galva)kojagalvis m. "kijanka, larwa żaby", kojūgalis m. "koniec łóżka lub pościeli, na którym
244 Por. Jei bučiau nenustojąs umarł".
rūkyti, būčiau seniai atsiknójąs
" G d y b y m nie rzucił palenia, d a w n o byłbym
304 leżą nogi", war. kójagalis, kójgalis :: łot. pakaju gals ts. (por. galvūgalis "wezgłowie"), kójalige "podagra, artretyzm", piestakójis (zob. piesta), trumpakojis m. "diabeł". — N. m. Kūjeliai, Kojeliškiai 2x, cps. Liepakojai, Ropkojal, Sauskójai, Varlakojas. koklė a. (4 p.a.) 1. "otwór w piecu wyłożony kaflami (do przechowywania ciepłego jedzenia)", 2. "gliniany garnek", 3. "kafel" — zapoż. z błr. kaxlja. — Obok tego m. koklis a. koklys 1. "kafel do stawiania pieców, wykładania ścian", 2. "dachówka", 3. "otwór w piecu" (syn. koklė), 4. "dymnik w piecu", 5. "nierówność na drodze, wybój", 6. "głęboko wgnieciony ślad racicy, kopyta". Ta forma może pochodzić z pol. daw. kachel m. "kafel". Zob. też kakalys. — Drw. koklinė "wytwórnia kafli", koklynė "łąka, pastwisko pełne wgłębień po racicach", koklinis pečius "piec kaflowy" pol. daw. kachlowy piec. Vb. denom. iskóklinti "(o łące) stratować racicami, kopytami". koks, f. kokia (war. kókia) — zaimek jakościowy, używany jako 1. pytajny "jaki?" (np. Koks dabar óras "Jaka teraz pogoda?"), 2. nieokreślny "jakiś" (Kokių dvylikos mėtų berniūkas "Chłopiec jakichś dwunastu lat") i 3. względny (np. Kokia sėja, tokia ir pjūtis "Jaka siejba, takie i żniwo"). Stlit. kókias a. kókis, f. kokia (też *koki, por. DP kokig "jakaż"). War. gw. kokias, kokis (loc. sg. kokimė DP), po synkopowaniu gw. koks. War. z partykułami: koksai "jaki" (w SD jest to dublet do kokias), koktai stlit. zaimek względny "co", też w składzie wyrażeń przysłówkowych: koktaigi SD «jakokolwiek», koktai norint SD ts. Por. jeszcze gw. koktu adv. "jak by coś", używane jako eufemizm o znaczeniu "jak źle, jak nieprzyjemnie"245. — Plit. *kak-ia- <= *kaka- (por. scs. kakū "jaki, jakiego rodzaju"), to z pie. *kueh2-ko-. Por. z jednej strony łac. ąualis "co za jeden? jaki?" < *klleh2-li-, z drugiej strony zaimek pie. *kllo- "kto" (s.v. kas). Zob. też jóks, tóks. — Zaimki nieokreślne złożone z kóks i partykuły: (1) koks nors, koks nórint "jakikolwiek", (2) bet kóks "jaki bądź", (3) by kóks "jakikolwiek" (ptk. by jest pochodzenia słow.), (4) kazkóks "jakiś", DP każkokis. — Drw. kokelys, -ė "jak wielki" (z suf. -el- jak w didelis, por. kóks didelis "jak wielki?"), kokeras daw. "jaki" (o suf. przypominającym vieneri "jeden"), kokybė "jakość" (=> kokybiškas "jakościowo dobry"). kol adv. "jak długo, póki, dopóki, zanim", np. Kol tū čia būsi? "Jak długo tu będziesz?", Aš neisiu, kdl tū negrįši "Ja nie pójdę, dopóki ty nie wrócisz", Kól tū grįši, aš baigsiu "Zanim ty wrócisz, ja skończę"; lig kol "do kiedy?": Lig kol čia viešėsit? "Do kiedy będziecie tu gościć?". Por. też kol kas adv. "na razie": Kol kas esame sveiki "Na razie jesteśmy zdrowi". Kol kas sudieu! "Na razie do widzenia!". Forma kól wywodzi się ze skrócenia war. kolei, opartego o temat *ka-l-, derywowany od zaimka pie. *kl,eh2-. Paralela: łac. ąualis "co za jeden? jaki?" < pie. *kueh2-li- (zob. też lit. kóks). — Dłuższy war. koleik "jak długo, dopóki" < kolaik (war. kolaik: Kolaik jaunesnis buvo, dirbo "Dopóki był młodszy, to pracował") wywodzi się przez apokopę z formy kontrahowanej *kólaiko <= *ko lalko (gen. sg.), znacz. etym. "jakiego czasu". N.B. Wokalizm uniemożliwia wiązanie kdl z zaimkiem keli. kolioti, -ju, -jau pot. "lżyć, obrzucać obelgami, znieważać słowami, wymyślać komu", stlit. DP "łajać, szkalować", kolioju SD «lżę kogo, łaię sromotnie, szkaluię; łaię komu». Zapoż. z pol. daw. kalać a. kalić "zniesławiać, okrywać hańbą".
245 U Donełajtisa p o j a w i a się predykaty w n e koktu "jak (to) jest", np. Juk žinai, brolau, koktu, kad svilina "Wszak wiesz, bracie, j a k to jest, gdy piecze słońce".
saulė
305 kone, gw. kone adv. "niemal, omal nie, o mało co, prawie" (Mótina kone neapalpo lš išgąsčio "Matka z przestrachu omal nie zemdlała"). Zrost formy gen. sg. do kas (zob.) z ptk. przeczącą ne. koneveikti, -veikiu, -veikiau "łajać, ganić, besztać, wymyślać". Zrost przysłówka kone "niemal, prawie" z czas. veikti (zob.). Znacz. etym. "prawie dokonać, niemal pokonać" (?). Por. {veikti "pokonać", nuveikti "dokonać". koplyčia, gen. sg. koplyčios 2 p.a. "kaplica" (war. koplyčia) — zapoż. z pol. kaplica. — Neoosn. koplyč- a. koplyt-: koplyčaitė b.z.a. "kapliczka", koplytėlė b.z.a. ts., cps. koplytstulpis m. "kapliczka przydrożna" (por. stulpas). Alternacja c' :: r jak w bažnyč'/ baznyt-. kópti, kópiu, kopiau 1. "leźć, piąć się w górę, wspinać się", 2. "brać, chwytać, ujmować" (Nekopki karšto gelžies rankom "Nie chwytaj gorącego żelaza rękami"). War. kopti. Cps. isikópti "wleźć na co, wdrapać się gdzieś", iškopti iš duobės "wyleźć, wydostać się z dołu", nukópti "zejść, zleźć (z góry), zsiąść (z konia); odejść, oddalić się", perkopti tvorą "przeleźć przez płot górą", prikópti "doleźć, dogramolić się; dosięgnąć", užkopti "wleźć, wspiąć się (na górę)". Nomina: kopėčios f. pl. "drabina" (por. vežėčios), kopynė "schodki", kópta "szczebel w drabinie", => kóptos f. pl. "drabina"; pakópa "stopień, szczebel" (łot. pakape ts.). Por. łot. kapt, kapju, kapt "leźć w górę, wspinać się, dosiadać (konia)", izkapt "wyjść, zsiąść (z wozu), wysiąść, wyjść na ląd, na brzeg (izkapt mala)", pakapt "wspiąć się nieco, z trudem powlec się", refl. kdpties "(o zwierzętach) parzyć się, spółkować" (znacz. etym. "wspinać się", por. niem. besteigen), atpakal kdpties "cofać się", nomina: kaplis m. "stopień, schodek, strzemię", pakdpslis "stopień, szczebel". Niejasne. Może do pie. *keh2p- "ująć, objąć, uchwycić" (zob. L i v 2 344), jeśli przyjąć, że pięcie się w górę wiąże się z ochwyceniem i obejmowaniem pnia drzewa. Por. SZ łac. capió "ująć, chwycić, wziąć, zdobyć; chwytać, brać w niewolę; mieć dość miejsca na coś, pomieścić, ogarnąć, objąć", gr. xaTITG) "łapczywie, chciwie łykać", SO goc. hóf "uniósł, podniósł". kopti, prs. kopiu (war. kapiū, kapu), prt. kopiaū (war. kopail) "kopać i zsypywać na kupę; zgarniać żar; okopywać (kartofle, warzywa); grzebać (nieboszczyka); rzucać gnój na wóz; zbierać zboże z pola"; do tego "łaźbić, podbierać pszczołom wosk i miód" (co może było pierwotnie znaczeniem czas. kópti, zob.). Odpowiada łot. kapt, kapju, kapu "zgarniać, wydobywać i wyrzucać (gnój z obory); dziobać, zbierać dziobem". Niejasne. Może wtórna dyferencjacja względem kópti < *keh2p- "ująć, objąć"? Por. niżej sporadyczne akuty w drw. nominalnych. — Drw. kopinėti iter. "kopać, grzebać, zaczerpywać; podbierać miód". Nomina: kopa 2 p.a. lub kópa 1 p.a. "wydma nadmorska" (por. łot. kapa), kopos f. pl. "wydmy, piaszczysty wał odcinający zatokę od morza, mierzeja", kopėjas "kto wyrzuca gnój z obory i nakłada go na wóz", kopimas "ziemia skopana łopatą", kóple "naróg na drzewcu do rozbijania twardej ziemi lub muru", koprė "wzgórze, pagórek". kopūstai m. pl. "kapusta, Brassica oleracea" — zapoż. ze strus. kapusta. Co do lit. ū por. būbinas. Zmiana rodzaju gramatycznego. — N. m. Kopūstai, Kopūstėliai 2x, Kopūstinė, Kopūstiškiai. korys, korio 4 p.a. "plaster miodu, woszczyna", SD «plastr miodu» :: łot. kare, karis ts. Niejasne. Było zestawiane z czas. karti "wisieć", korėti "zwisać". — Drw. koringas "porowaty". Vb. denom. koryti, -ija, -ijo "porowacieć, dziurawiec" (dosł. "nabierać wyglądu plastra miodu"), korytas "porowaty".
306 kosėti, prs. kósiu (3 os. kósi, war. kósti246, kósta, kosa, kóso, kosėju), prt. kosėjau (war. kósiau) "kaszlać", iškosėti "wykaszlnąć co", przen. "wygarnąć, powiedzieć co komu w oczy, bez ogródek", refl. issikóseti "wykaszlać sią", też "wywietrzeć (o piwie), wywietrzyć sią (o pokoju)". Odpowiada łot. kasėt, -ėju. Co do praesens por. SD1 kosmi, kostu «kaszlą, kaszlam», SD kosmi, kosiu «kaszlą». Prócz tego jest kosu SD «krtunią sią, krtuszą sią» ["krztuszą sią"]. Pbsł. leksem *kas- < pie. *kyeh2s- może mieć charakter dźwiękonaśladowczy, podobnie jak wed. kas- f. "kaszel", acc. kasam, instr. kasa (czas. kasate "kaszle" jest postwedycki). Labiowelarną *ky poświadcza odpowiednik stang. hwósta "kaszel". — Drw. kóscioti "pokaszliwać", kosinėti ts., kósinti "zmuszać do kaszlu", kósindinti ts. Nomina: kosalai m. pl. "charkociny, flegma" (por. spjaudalai), kosulingas SD «kaszlący»; kosulys, kósuli "kaszel" :: łot. kasulis "kaszel" (drw. wsteczne kasus a. kasis ts.); koserė a. koseris f. "gardło" (war. goserė, kosurė). Por. stpr. cosy EV "gardło, Kele". — Nomen pbsł. *kas-lia- wydało z jednej strony psł. *kaslji "kaszel", cs. kaseli, ros. kaselb, sch. kašalj itd., z drugiej strony łot. kašĮi m. pl. "krztusiec, koklusz". košti, kósiu, kósiau "cedzić, przelewać płyn przez cedzak, sito, sączek w celu oddzielenia cząści stałych lub oczyszczenia płynu", kosiu SD «cadzą, cedzą; zlewam w beczki wino, piwo etc.», vaškas nekoštas SD «woszczyny» ["wosk jeszcze nie przetopiony, ale oczyszczony z miodu"]. Cps. iškošti "wycedzić; (o wietrze) wywiać, wyziąbić izbą", przen. "wycedzić przez zęby", perkošti "przecedzić; przeniknąć - o wietrze, chłodzie, mrozie; przelać, przemoczyć - o deszczu". Odpowiednik łot. kast, kašu, kasu "cedzić". Starym derywatem postwerbalnym jest tu chyba košė ob. košė "kasza, gąsta potrawa z krup, mąki a. tłuczonych kartofli" (niesłusznie uważane za slawizm). — Transponat ie. *kak-, pie. *keh2k-. Jako jedyne comparandum wymienia sią psł. *kaśa "krupy pozyskiwane z grubo zmielonego ziarna, pozostające na gęstym sicie po odsianiu mąki; potrawa z krup", por. ros. kdša, sch. kara, pol. kasza, < pbsł. *kaś-ia- (w scs. poświadczone tylko zdrob. kašica, -ą "kaszka"). Zob. Bańkowski 2000, I, 641. — Drw. košėklis "cedzidło (do mleka)", koštūvas "szmatka do cedzenia, cedzidło, sączek", koštuvis m. a. koštuvys ts., SD «cedziworek, sitko; kosz do cedzenia», koštuvis šarminis SD «łużnik» ["kosz do cedzenia ługu", L.], koštuvis varinis, gelažinis SD «durszlak». kótas "trzonek, drzewce, rękojeść, uchwyt; trzon (grzyba), ogonek (liścia), kaczan, głąb (w kapuście)". Por. łot. kats "trzonek". Niejasne. Proponowano powiązanie z koja, łot. kaja "noga". — Drw. kotena "kłącze, pęd podziemny". Cps. botkotis m. "biczysko", kirvakotis m. "trzonek, rękojeść siekiery", SD «toporzysko». kovas, pl. kovai3 p.a. 1. "ptak gawron", Corvus frugilegus", 2. gw. "ptak kawka, Coloeus monedula", 3. przen. "marzec, trzeci miesiąc roku", 4. przen. "człowiek gapowaty, gamoń". Osnowa kov- dźwiękonaśladowcza, podobnie jak np. ga- w psł. *ga-vornu (sch. gavran, ukr. gw. havran, czes. havran, pol. gawron) albo ka- w psł. *ka-vornu (sch. gw. kavran, słń. kavran). — Drw. kovinis "marcowy", kovūkas "ptak kawka". Cps. kóva-varnis m. "gawron" (II człon do varnas "wron"), z tego przez skrót haplologiczny: kovarnis (por. łot. kuovarnis, kuovars "gawron"). — N. jez. Kovinė, Kovinis.
246
Por. gw. Dieną naktį kósti peršąląs "Przeziębiwszy się, kaszle dzień i noc". Kósciu, kósciu ir negaliu
atsikosėt
"Kaszlę, kaszlę i nie m o g ę się odkasłać".
307 kraitis, -čio "posag, wiano, majątek wnoszony przez żonę" (be kraičio SD «niewyposażona, indotata»). War. kreitis. Jest to drw. od sb. kraitė "kosz ze słomy lub wikliny do przechowywania zboża a. ubrań". To z kolei przez apofonię od krytis (zob.). — Drw. kraičiai m. pl. "tkaniny posażne". Cps. kraičiavietė "miejsce, w którym złożono posag", kraičkubilis m. "kubeł z szerokim dnem i zamykaną na zamek pokrywą do składania wiana, kufer" (liter, kraitkubilis), kraičkrovys "kto składa na wozie posag panny młodej", kraičvežys "kto wiezie posag do domu pana młodego". krakał 4 p.a. m. pl. "krokwie, belki w wiązaniu dachowym podtrzymujące pokrycie dachu". Obok tego krakė "kij u góry zakrzywiony; poręcz (prz kładce)", łot. kracis "konstrukcja z żerdzi do suszenia snopów". Allomorf krak- może być formą na SO do krek- jak w krėkti (zob.). Por. krek-lai "krokwie" (sg. kreklas). — N. m. Krakė, Krakės 3x, Krakiai. N. jez. Krakavas, Krakinis 5x, Krakūtis, Krak-ezeris. kranklys, -io "ptak kruk, Corvus corax". Nomen agt. na -lys od dźwiękonaśladowczego czas. krankti, -iū, -iaū "krakać". Por. baublys baubti. — N. rz. Kranklys. krantas "brzeg (rzeki, jeziora, morza)", kranta a. kranta ts., też "skraj, ostra krawędź, kant", drw. pakrantė "miejsce przy brzegu, nabrzeże". Por. łot. krants a. krante "brzeg, skraj" (kuronizm). — N. rz. Kranćia, Krant-upelis. — Biorąc pod uwagę zwrot krantas krinta "brzeg opada (ku rzece)", wolno w krant-a- widzieć drw. na SO do krint-, jak w prs. infig. krintu, por. prt. kritaū, inf. kristi "padać, walić się (na ziemię, w dół)". Znacz. etym. "spadek, urwisko" => "stromy, urwisty brzeg" "brzeg w ogóle". Paralela: manta <= mint-, por. mintu, misti. — Ze słowiańskiego przywołuje się tutaj adi. ros. krutój m.in. "spadzisty, stromy, urwisty" od psł. *krętu i sb. ukr. kruca "urwisty brzeg" < psł. *krgtia247. krapas, zwykle pl. krapai daw. gw. "koper, Anethum graveolens", SD «kopr swoyski», krapai valakiški «kopr włoski, Marathrum, f[o]eniculum». Zapoż. z pol. krop (to z przestawki r w kopr). krapyti, -iju, -ijau tr. "zraszać, spryskiwać, kropić (wodą święconą); bić, uderzać", intr. "kropić, padać drobnymi kroplami, mżyć" — zapoż. z pol. kropić (tr. i intr.). — Drw. krapenti "kropić, pokrapywać", krapnoti ts. (=> krapnci "mżawka"). krasė "krzesło z oparciem dla pleców", stlit. też "tron, stolec królewski", drw. krasėlė "podnóżek; taboret". Ma oparcie w łot. krašu (gen. pl.) w wyrażeniu krašu rati "wóz z półkoszkami, Korbwagen, Rumpelwagen". W słowiańskim odpowiada temu krosw formacji kros-no "drewniana rama używana do różnych celów", por. cs. krosno "wał tkacki", słń. krosna "warsztat tkacki", sch. gw. krosna ts., czes. krosna m.in. "drewniana rama do noszenia ciężarów na plecach", pol. krosna "warsztat tkacki; pomost, rusztowanie; skrzynka do noszenia szkła; kozły do piłowania drzewa". Dalsze wywody niepewne, w szczególności próba sprowadzenia kras- / kros- do pwk. *kred- jak w goc. h rot "dach, więźba dachowa". Względy formalne (apofonia) sprzeciwiają się łączeniu krasė z wyrazem krėslas (zob. s.v.). N.B. Nie wiadomo, czy zaliczyć tu adi. kresnas "krępy, barczysty" (war. resnas), zob. s.v. krėsti.
247 Pol. kręty < *krQtu używa się tylko w znacz, "wijący się, kręcący się (m.in. o węgorzu), silnie skręcony - o powrozie", przen. "wykrętny, pełen wybiegów".
308 kraštas "brzeg, skraj, krawędź; kraj, kraina, obszar, terytorium", stlit. kraštas marių SD «brzeg morski», kraštas upės SD «brzeg rzeczny», co ma odpowiednik w łot. krasts "brzeg". Por. też SD: kraštas «krawędź, kray czegokolwiek, brzeg, ostatek, koniec» oraz «granica» (syn. siena, rūbežius, galas), kraštas rūbo, sterblė «kray szaty, brzeg szaty». Z apofonicznego punktu widzenia jest kraš- stopniem o do kreš-, por. sukrešėti "skrzepnąć (o krwi), ściąć się, stężeć, zgęstnieć". Ale rozwój znaczeniowy ku "brzeg, kraj" pozostaje na razie niewyjaśniony. — Drw. kraštėjis "boczny, skrajny", kraštingas SD1 «krawędzisty» (brak w LKŽ), kraštinis 1. adi. "skrajny, boczny", SD «pobrzeżny», 2. sb. "sieć, którą się łowi przy brzegu rzeki", kraštutinis "skrajny, krańcowy" (=> kraštutinybė "skrajność, krańcowość"), cps. kraštotyra "krajoznawstwo". — N. m. Kraštai 9x, Krašteliai, Kraštinė. kratyti, krataū, kračiaū "trząść, potrząsać, podściełać (słomę pod bydło)", kratau SD «potrząsam czym; trzęsę kogo; wstrząsam» :: łot. kratit, -u, -iju "potrząsać, przetrząsać rzeczy w poszukiwaniu czegoś" — iteratyw na SO do kret-, zob. krėsti. Cps. pakratau SD «potrząsam czego, sypiąc miary, korca», refl. atsikratyti "otrząsnąć się, wyzwolić się, pozbyć się", nusikratyti "strząsnąć sobie", DP "otrząsnąć się", przen. "uwolnić się od czego, pozbyć się czego". Drw. kratinėti "wytrząsywać (szyszki), bić skrzydłami (o ptaku); szukać, badać". — Neoosn. kraty-: iškratytojas SD «badacz». Neoosn. kratin-: kratinys "mieszanka z siana, koniczyny i słomy zadawana bydłu; wszelka mieszanina; ściółka", kratiniai m. pl. SD «mieszanka bydłu». — Nomina: (kratas "źdźbło gdzieś wtrzęsione; domieszka do karmy (z siana, słomy)", įkratais adv. "czasami, od czasu do czasu; na przemian (karmi czym)", krata "przetrząsanie dla znalezienia czegoś schowanego, rewizja policyjna; siano zgrabione w jedno miejsce dla suszenia; len rozścielony do bielenia", kratai m. pl. "słoma na ściółkę, paprochy siana", kratalas "wielkie sito o rzadkiej kratownicy; stary, niedołężny człowiek" (war. kretelas), kratikas "kto rozrzuca, roztrząsa gnój", kratilas "rzeszoto; kosz na paszę", nukratai m. pl. "ostatnie wymłócone ziarno", p i r a t o "ściółka dla bydła",pakratos f. pl. "ściółka; paprochy siana, słomy", sankratais adv. "bezładnie, jak popadnie" vb. cps. sūkrečiu "wstrząsam, zrzucam do kupy" (por. sankraša <= sukrešiu), užkratas "zaraza". Por. łot. kratas f. pl. 1. "znoszone ubranie, łachman", 2. "dreszcz, odruch wstrętu; drżenie", krateklis a. kratiklis "wielkie sito do czyszczenia ziarna". — Lit.-łot. krat-T- ma paralelę formalną w scs. krotiti "oswajać, poskramiać", pol. ukrócić "powściągnąć" (do krot-, stpol. okrotnąć "złagodnieć", nieokrotły "nieposkromiony"). Nie wiadomo, czy lit. krat- jest spokrewnione z greckim krot- w xpou6G) "z turkotem ciągnąć (o koniach), stukać, uderzać w coś, kuć, klaskać, przyklaskiwać; szczękać, zgrzytać (zębami)", xpÓToę m. "szczęk, tupot, klaskanie, hałas". kraujas "krew", stlit. zwykle pl. kraujai, -ų. Por. stpr. krawian, które dopuszcza dwie lekcje: [kravi.jan] lub [kraujan]. Budową odpowiada przymiotnikowi na -io- typu sti. kravya- "krwawy", od czego przez substantywizację kravyam n. "krew". Z uwagi na to, że formy indyjskie odzwierciedlają osnowę pie. *kreuh2-, nie zaś fkrouh 2 -, trzeba kraūjas sprowadzić do pb. *kriau-ias < *kreuh2-io- (zatrata lrg. przed i, jak w sti. kravya-). Refleks lit. pokazuje dysymilatywny zanik į w pozycji przed sylabą zawierającą suf. -i(o)~, na co paralelą jest lit. naūjas "nowy" < pb. *niau-ias < pie. *neu-ios. Pod względem słowotwórczym chodzi tu o drw. przymiotny na -io- od pie. sb. *kreuh2-s-0 "surowe, krwią ociekające mięso" (temat na -s-), por. gr. hom. xpeaę n. (z *kreuas < *kreuh2as) :: wed. kravis (z *krauis < *kreuh2's), gen. kravisah < pie. *kreuh2-s-0, gen. *kreuh2-s-os.
309 — Drw. kraujingas "krwawy (bój), zakrwawiony", SD «krew w sobie maiący», kraujinis "krwisty" (kraujinė dešra "kaszanka"), "koloru krwi". Cps. z krauja- lub kran- w funkcji I członu: kraugerys "krwiopijca, krwiożerca", kraujalaidys: taurelė kraujai ai dzi o SD «bańka barwierska», kraujaleidys "kto puszcza krew, cyrulik" (por. n. m. Kraujaleidziai, Krauleidzial, => Krauleidiškė), kraujasiurbys ob. kraūsurba, krausurbys (zob.), kraujažolė "krwawnik, Achillea, Sanguisorba officinalis", kraujoliejys SD «krwie rozlewca», virkrauja (zob.). Vb. denom. kraujuoti "krwawić". — SZ-V kruv-: kruvinas (zob.). — Spodziewany odpowiednik łotewski *kraujś nie jest zaświadczony. Zamiast tego mamy kreve "zakrzepła krew, strup", o budowie wskazującej na substantywizację adi. *krau-iia "z krwi, krwawy"248. krauti, krauju a. kraunu, kroviau "kłaść jedno na drugie, składać, układać, nakładać, pakować", cps. atkrauti "uprzątnąć, usunąć", inkrauju SD «nakładam czego» (syn. indemi), iškrauju SD «wykładam co rękoma», pakrauti m.in. "obłożyć czym z wierzchu; załadować piec drewnem", uzkrauju SD «nakładam na co» (syn. uzdenii), refl. apsikrauti stlit. "ozdobić się czym", susikrauti "spakować sobie; uwić sobie gniazdo; wykształcić się - o pąkach, listkach". — Drw. kraulioti "zbierać, sprzątać ze stołu". Odpowiednik łot. kfaūju a. kraunu, kyavu, kfaūt "zrzucać, składać na kupą, gromadzić, ładować" skłania do przypuszczenia, że nagłos kr- pojawił sią w vb. litewskim wtórnie, mianowicie w następstwie dysymilacji *kriauju > krauju (por. mduju z *miauju). W gwarach spotyka sią jeszcze war. kriauti. Dalej godny uwagi jest fakt, że nagłos kr,~ został utrzymany w nominach tworzonych innymi sufiksami niż zawierające -i-. Por. 1° kriauklas m.in. "skorupa (orzecha, owada, raka, żółwia), łuska, łupina; muszla, koncha; gruda zeschłego lub zmarzłego błota" (war. kriauklė, p.a. 4, 2), z *kriau-tlo-, znacz. etym. "przykrycie, pokrywa", 2° kriautė a. kriautis, -ies f. "miejsce w kominie przeznaczone do suszenia, wędzenia mięsa; strych, pomieszczenie między sufitem a dachem", 3° kridutinė "bród wymoszczony rzuconymi na dno kamieniami", 4° kridulai m. pl. "graty stojące na zawadzie", => vb. denom. kriauloti "składać, układać, ładować, przenosić", 5° kriaunos (zob.). Rekonstrukcja: pbsł. *kriau-C z pie. *kreuH- "rzucać na kupę, gromadzić, okrywać". — SO krau-C < *krau-C < *krouH-C: kraustyti "składać, zdejmować ze stołu", iškraustyti "wysiedlić". Refl. kraustytis "układać się; przenosić się z miejsca na miejsce", {sikrdustyti "wnieść się, wprowadzić się (do nowego mieszkania)", SD insikraiisiau «wprowadzam się», uzsikraustyti ant aūkšto "wleźć, włazić na strych". Do tego dwie neoosnowy: 1. kraust-, por. kraūstas "ruchomości, rupiecie, pakunki, manatki, różne rzeczy drobne do przewiezienia", kraustulys a. kraustuliai ts., kraustė c. "(o kimś niespokojnym) kto wciąż rzeczy przekłada", 2. krausty-, por. iškrdustymas "wysiedlenie", kraustynės f. pl. "przeprowadzka", SD vežimas prikraustytinis «woz skarbny» [ "pakowny wóz podróżny, najczęściej czterokonny"]. Z jęz. łotewskiego dołącza tu kraūstit "ładować.
248 Łotewski jest za to jedynym językiem grupy bsł., który przechował ślad pie. nazwy "krwi", formalnie nic związanej z "krwistym mięsem". Jest to asinis f. pl. "krew" (gw. asii]i m. pl.), gen. pl. asiąn, rzadziej w liczbie pojedynczej asins f. lub asnis m. "krew". Z wtórnym a- (neutralizacja pb. samogłosek *e- i *a- w nagłosie wyrazu) stanowi ono przekształcenie starszego *esni-, tematu na n)i-, który zastąpił heteroklityczną osnowę pie. neutrum *(h,)esh 2 -r :: *(h,)sh 2 -n-ós "krew". Por. het. eshar, gen. esnas a. ishanas, wed. dsr-/asn-: nom. asrk, gen. asndh, instr. asna\ gr. cap, eapoę n. "krew; sok", w złożeniu też eiap: eiapoTiótrię.aiIiOTiÓTric; Hes. "ssący krew, krwiopijca"; toch. A ysar "krew", toch. B yasar ts.
310
pakować", młodszy war. tyaūstit, z neoosn. kraust-: krausts, krausts a. grausts "ciężar, balast". — SO krav-V < *krouH-V: ijcrava "waliza", kravūs a. inkravūs "pojemny, pakowny, wiele mieszczący (wóz, sanie, skrzynia, stodoła)", pakrava "miejsce w stodole do składania siana a. słomy, odryna, piętro w stodole do składania zboża", pakravai m. pl. "pogrzeb", rzadziej pakravos f. pl. ts., perkrovinėti "(wóz) przeładować, przeciążyć". Por. jeszcze kravažai m. pl. "rzeczy przewożone podczas przeprowadzki, ładunki" (< *krau-važ-?). W jęz. łotewskim por. krava "kupa, stos", też "brzeg", atkęava "stos starych, bezwartościowych, niepotrzebnych rzeczy", kfavis m. "parów, wąwóz"; parkravat "przekładać z miejsca na miejsce, szukać przewracając", parkravatiės "przenosić się, przeprowadzać się". W słowiańskim por. scs. krovit "dach, przykrycie; namiot, szałas, mieszkanie; miejsce ukryte, kryjówka; ochrona, obrona", scs. pokrovū "przykrycie, dach; ochrona, obrona". — WSO krov- < *krau-: kroviau (prt.), drw. inkrova SD «nakład» (syn. uždas, uždėjimas), iškrova "rozładunek, wyładunek", krova 1. "ładunek; balast (na statku)", 2. "kupa" (Sudėk į vieną krovą visus daiktus "Złóż wszystkie rzeczy na jedną kupę"), krovėjas "kto ładuje towary; kto składa snopy a. siano na wozie", krovikas ts. Cps. kraičkrovys (zob. kraitis), sankrova daw. "skład, magazyn; sklep; kupa, stos". Por. kova <= kauti, sąrova <= surauti. — Vb. denom. krovoti, -ju, -jau "ładować, nakładać" (iškrovoti "rozładować", nukrovoti stalą "sprzątnąć ze stołu"), krovinėti, -ju, -jau "ładować, załadowywać", => krovinys "ładunek, ciężar niesiony a. wieziony", krovininis vagonas "wagon towarowy". — Antekonsonantyczny SZ *krū-C < *kruH-C: scs. kryti, kryją "okrywać, chować", ukryti "ukryć, schować", stpr. krūt "padać, fallen", łot. krūjuos, kruvuos, krūties "narzucać się komu", nowsze krujuos a. krūjuos, kruitiės (neoinf. oparty o formę prs.) "narzucać się komu; targnąć się na kogo, dobrać się komu do skóry; usiłować postąpić naprzód", od tego intens. kruistitiės "czynić coś niedozwolonego" (zam. *krū-stl-, por. lit. buitis). Nomina: krūmas (zob.), krūtis (zob.), krūtis, -iės f. "pierś kobieca", SD «cyc u niewiast» (w przeciwieństwie do spenys SD «cyc u zwierząt»), krūtys f. pl. "piersi, biust" (imtis už krūtų "wziąć się za bary") :: łot. krūts a. krūte "wzniesienie, pagórek, wzgórek na łące; pierś kobieca", pakrūts a. pakrūte "miejsce pod piersiami, okolica żołądka". — Antewokaliczny SZ *kruH-V wydaje bałt. kruv-Vna mocy hiatu lrg.: łot. krūva "kupa" (malkas krūva "kupa drewna"), "pagórek, wzniesienie", < *kruH-eh2-. Do tego war. kxuva, z x przeniesionym ze SE k^aūt. Dalej por. łot. kruvesis, które oprócz "der Hócker" (por. krūva) oznacza też "ścięte mrozem błoto na drodze, polu; nierówność na drodze". Allomorf kruv-V ukazuje się również w słowiańskim: scs. pokruvati "pokrywać, zakrywać" < *kruH-eh2-, nepokrūvenū "niepokryty", prikruvenije "przykrycie, osłona", sukruveno adv. "skrycie, potajemnie". — WSZ-V krūv-: lit. krūva, -ós "kupa (kamieni, drewna, słomy, gnoju); gromada ludzi, tłum" (=> vb. denom. krūvyti lub krūvoti, krūvuoti "składać na kupę, skupiać"). Odpowiednik słowiański to kryv-: scs. pokryvati iter. "pokrywać, zakrywać". Synchronicznie krūva należy do grupy derywatów na -va, por. dirva, kalva, pieva. kregždė 4 p.a. "jaskółka, Hirundo", SD «grzebielucha», kregždė urvinė "jaskółka brzegówka, Riparia riparia", SD kregždė urvinė, urvosa gyvenunti; kregždė mūrinė "jerzyk, Cypselus apus". War. kregždė, kregždys. Od dźwiękonaśladowczego czas. kregždėti, krėgžda, -ėjo "skrzeczeć (o głosie sroki, kaczki), skrzekliwie piszczeć", też o skrzekliwym głosie i kaszlu palacza tytoniu. Zob. też blezdinga. — Drw. krėgždinas "samiec jaskółki", kregždynas "pisklę jaskółki, jaskółczę", kregždinė a. kregždynė "jaskółcze ziele,
311 Chelidonium"249, kregzdinga "jaskółka", kregždūnė "pewne ziele trujące, Vincetoxicum officinale". Cps. kregzdazolė ts., kregżdziaburnis, -ė "ktoś piegowaty" (por. burna). kregždės f. pl. "piegi na skórze". Przenośne użycie wyrazu kregždė (zob.). Drw. krėgzdenos f. pl. "piegi" (por. strazdenos "piegi" :: strazdas "drozd"), => kregzdenėtas a. kregzdenótas "piegowaty"; kregždėtas "piegowaty". kreipti, kreipiu, kreipiaū "zwracać, krzywić, skłaniać, przechylać, popchnąć, skierować (łódź)", iškreipti "wykrzywić, zniekształcić, wypaczyć (cudze słowa, myśli)", pakreipė galvą "zwrócił głową". Refl. kreiptis, -iūosi, -iaūsi "zwracać sią (do kogo)", išsikreipiu išg kelio SD «zstąpuią z drogi». Zwraca uwagą brak alternantu *kriep-. Związki zewnątrzne niejasne. — Drw. iškreipimas "wypaczenie (cudzej myśli)", kreipinys "zwrot jązykowy, forma zwrotu do osoby". — SO kraip-: kraipyti "krącić czym, wiercić, wykrzywiać", przen. "wypaczać, fałszywie a. kłamliwie przedstawiać" (w tym znaczeniu stlit. kraipalioti), SD kraipau burnų, lupas «wykrzywiam gąbą». Por. łot. kraipit "wykrzywiać". Nomina: kraipūs "ruchliwy, obrotny; dający sią skrzywić", pakraipa "kierunek, dążność". — SZ krip-: iškripti, -krimpū, -kripaū "trochą sią skrzywić, skoślawieć", pakripti "skrącić, zboczyć, zmienić kierunek". — WSZ kryp-: krypti, krypstū, krypaū "chylić sią, skłaniać sią, zbaczać; skierowywać sią; pogarszać sią, psuć sią". Z pochodzenia jest kryp- neopierwiastkiem wyabstrahowanym z prs. krypstū, to z *kripstu < *krimp-stu. Por. jeszcze iškrypti "mocno sią skrzywić, wykrzywić sią", przen. "wykołeić sią; ulec zboczeniu seksualnemu", pakrypti "przechylić sią (o wozie)", "zmienić kierunek" (Kalba pakrypo kita linkmė "Rozmowa zeszła na inne tory"), krypčioti "kiwać sią, chwiać sią, kołysać sią". Nomina: iškrypėlis, -ė "zboczeniec", kryptis, -iės f. "obrót, zakrąt; kierunek, dążność, tendencja" (=> kryptingas "ukierunkowany"), kryptūkas "muszka u wylotu lufy", sukrypelis, -ė "chorowity człowiek, cherlak". kreivas "krzywy, skrzywiony, koślawy" :: stpr. greiwa- (*kreiva-) w cps. greiwakaulin dat. sg. "żebro" (dosł. "krzywa kość"). Pokrewne słow. krivū, sch. kriv, f. kriva, ros. krivoj, czes. krivy. Wyraz bsł. Z innym suf.: łot. krėiss "lewy" < *krei-sa-. Niewyjaśniony pozostaje brak zmiany ei w lit.-łot. ie (*krievas). Podstawa werbalna może w pie. *(s)krei- "zataczać koła, szybować w powietrzu", zob. skrieti i kairas. — Drw. kreivuma "skrzywienie, wykrzywienie", kreivūmas "krzywość". Cps. kreivadkis, -ė "zezowaty" (war. kontrahowany: kriau.akis), kreivakojis, -ė "krzywonogi", kreivai akas "kto krzywo chodzi, kuleje" (por. lėkti), kreivarėza c. "kto orze miedzą, wdziera sią w cudzy grunt" (por. rėžti). Vb. denom. kreivinti "krzywić, wykrzywiać, wykoślawiać", kreivoti "robić coś krzywo". — Nie ma pewności, czy gw. kraTvas (tak m.in. w SD) pochodzi ze zmiany kreivas, czy też przedstawia alternant apofoniczny na SO ai. Cps. kraivakis, -ė "ktoś zezowaty", SD «krzywo patrzący; rozoki», kraivanosis SD «krzywonosy». — N. m. Kreivoji 2x, Kreivėnai 2x, Kreiviai 6x, Kreiviškiai, cps. KreTvalaužiai, Kreivupė. N. rz. Kreiupis (*Kreiv-upis), n. jez. KreTvežeris, Kreivazeris (*Kreiva-ežeris, dosł. "Krzywe Jezioro"). krėkti, krenka, kreko "zsiadać sią, ścinać sią, krzepnąć". Dur. krekėti, kreka, krekėjo "krzepnąć, ścinać sią, zwarzać sią". Por. łot. *krek-e-: (sa)krecėt, -ėju "zsiadać sią. ścinać sią", caus. krecinat a. recinat "stawiać (mleko) na zsiadłe". — Nomina: krekenos f.
249
Już w SD (krek^dine) s.v. «jaskołcze ziele, Chelidonia», o c z y m brak w z m i a n k i w LKŽ VI 491.
312
pl. "pierwsze mleko po ocieleniu się krowy, siara", SD «siara, pierwsze mleko», war. krekenai ts. (n. rz. Krekena, Krekenauza, n. łąki Krekenynė), krekesai m. pl. "to, co zakrzepło, galareta", kreklas stlit. "pierś, gruczoł mleczny u kobiety", pl. kreklai "piersi kobiety" :: stpr. kraclan EV "Brust" (por. łot. krekls "koszula"), kreklai "krokwie" (zob. krakaT), krekulai m. pl. "skrzep (mleka, krwi), skrzek (żabi)". — SO krak-: krakė "ptak żołna, Dryocopus martius" (?). Zob. też krakaT. — WSE krėk-: krėktis a. krėkintis "(o świni) szukać knura, parzyć się, zapładniać się", sankrėkos f. pl. "skrzep; skrzek żabi". — SZ typu RiT ig: kraigas), pakraikė "poddasze", pakraikos f. pl. "podściółka". — N. m. Kraikai. — Nowy SE kreik- (<= krik-): kreikti, kreikiu, kreikiaū "słać ściółkę dla bydła", prikreikti "naśmiecić, naprószyć, nasłać słomy pod bydło" (paralele: smeigti, speisti). krėslas "stołek z oparciem, krzesło":: łot. krėsls ts., stpr. kreslan EV "Barkenstul" (chyba "stołek, ławeczka"). Koresponduje z płn.-słowiańskim wyrazem *kreslo "stołek z oparciem", por. strus. krėslo, ros. krėslo, ukr. krislo, czes. krėslo, słc. krėslo, gw. krieslo, stpol. krzaslo (loc. sg. w krześle), pol. krzesło. Pbsł. *kresla-? Czy zapożyczenie słowiańskie w bałtyckim?250 — N.B. Z uwagi na to, że w apofonii bsł. nie spotyka się alternacji e :: a, nie jest możliwe łączenie krėslas z wyrazem lit. krasę (zob.). krėsti, krečiii, krėčiaū "trząść czym, potrząsać, strząsać (jabłka); nakładać (gąszcz) do miski, (ścianę) obrzucać mokrą gliną", też "mierzwić, nawozić rolę; czyścić, wymiatać (komin, wnętrze mieszkania), podściełać (słomę pod bydło); chłostać, trzepać (skórę); stroić żarty; przetrząsać, robić rewizję", SD «trzęsę czym; trzęsę kogo». Por. łot. krėst, krešu, krętu "strząsać, strącać", refl. krėstiės "wypróżniać się, cacare". Cps. apkrėsti "posypać (słomą), zarazić chorobą" (apkrečiama liga "choroba zakaźna"), azukrėsti akis daw. "zaprószyć oczy", azukrėsti maru daw. "zapowietrzyć kogo" (ažukrėstas maru SD «zapowietrzony»), iškrėsti "wytrząść, zrewidować, wyrzucić; wytynkować", iškrečiu iš runų SD «wytrącam co z ręki» (syn. išdaužiu), nukrečiu SD «otrząsam co», nukrečiu obuolius SD «obiiam owoce» (=> nukrėstas «trzęsiony owoc»), prikrečiu SD «przytłaczam» (syn. paminu), sukrėsti "zsypać do kupy", užkrėsti "zarazić chorobą" (užkrečiama liga "choroba zakaźna"). Refl. nusikrėsti "strząsnąć sobie (jabłko, gruszkę z drzewa)",
250
Jeśli b y ś m y p r z y j ę l i , ż e lit. krės- nie j e s t s p o k r e w n i o n e z psł. kres-, to w ó w c z a s o t w o r z y ł a b y się d r o g a dla
h i p o t e z y , ż e psł. * k r č s l o stoi w z w i ą z k u z czas. *kresati, *kreŠQ 1. " u d e r z a ć k r z e s i w e m o k r z e m i e ń , k r z e s a ć ( o g i e ń ) " , 2. " c i o s a ć , o b c i n a ć , o k r z e s y w a ć d r z e w o " , m i a n o w i c i e j a k o f o r m a c j a n a st. w z d ł u ż o n y m *kres-: *kres-lo a l b o * k r e s - s l o , z n a c z . e t y m . " p r z e d m i o t w y c i o s a n y z d r z e w a " . P o r . pol. g w . krzesło w o z u , w k t ó r e j są o s a d z o n e k ł o n i c e " , ros. g w . krėslo
"część sań", ukr. krislo
m.in. "górna część przodka
" d r ą ż e k z b o k u sań". — Psł. *kres-
j e s t r e f l e k s e m pie. * k r e k - " u d e r z a ć " , p o r . gr. xpexo> 1. "tkać", 2. " u d e r z a ć ( p a ł e c z k ą w s t r u n y ) " , przen. " h a ł a s o w a ć " . O d p o w i e d n i k bałt. *kreš- w lit. krešėti
(zob.).
313 užsikrėsti 1. "zatrząść sią", 2. "zarazić sią (chorobą)". Durativum na -ė-: kretėti, kretū, -i/tfw "trząść sią". Nomen: krėtalas "rzeszoto". — Do pie. *kret-, por. stwn. redan "przesiewać". — WSE krėt-: krėčiaū (prt.), drw. kaminkrėtys cps. "kominiarz", rasakrėtis (zob. rasa). — Reanaliza inf. krėsti prowadzi do neopwk. krės- / kres-, por. kresčioti a. kresčioti "potrząsać", kresnas "krąpy, barczysty" (war. resnas), kresnóti "(ścianą) obrzucać mokrą gliną" ob. kresnóti "otrząsać sią, uchylać sią, z lekka trząść (m.in. kiwać głową); biec drobnym truchtem", iškrėsdėnti a. iškrėsdinėti "wytrząsać (na przetaku)", krėstelėti "potrząsnąć, wstrząsnąć". — SO krat-: zob. kratyti. Tam też nomina z krat-. — SZ typu RiT <= ReTzaświadcza krit-, zob. osobno kristi. — WSZ kryt-: antkrytis a. antkrytis m. "napad choroby, wybuch choroby zakaźnej, zaraza", war. ančkrytis (por. ančmotis). krešėti: sukrešėti, sukreši a. sūkreša, sukrešėjo "skrzepnąć (o krwi), ściąć sią, stążeć, zgąstnieć". Drw. krešulys "skrzep krwi". Znacz. etym. "zbić sią". Por. pie. *krek/ *krok- "bić, uderzać": gr. xpexcj "tkać; uderzać (pałeczką w struny)", SO xpóxr| "wątek tkaniny, nić, kosmyk wełny, prządza", psł. *kresati, *kreŚQ "wydobywać iskry za pomocą uderzania krzesiwem o krzemień" (sch. krėsati, ukr. kresaty, czes. kresat, stpol. krzosać, krzeszą). — WSE krėš-: krėšėti, krėšiū, krėšėjau dur. "siedzieć, stać, sterczeć, ślęczeć". — SO kraš-: sankraša "skrzep" <= cps. sukreši (por. sankratais s.v. krėsti). Zob. też kraštas. kriaunos, -ų 4 p.a. f. pl. 1. "z drewna lub rogu zrobione obłożenie trzonka noża składanego lub brzytwy" (war. griaūnos), 2. "wyschnięta skórka chleba" (syn. kriaūkšlas), SD kriauna «trzonek, manubrium», kriaunos «okładki, manubrium» (por. łot. krauna a. krauns "górny brzeg kosy"). Należy chyba do vb. krauti, por. pakrauti "obłożyć czym z wierzchu". — N. m. Kriaunai, KriauniaT2x, Kriaunos 2x, cps. Antakriaunis, Azukńaunis. kriaušė "drzewo owocowe grusza, Pirus". Z wtórną palatalizacją r\ zamiast kraušė (tak w gwarach zach.-auksztajckich). Ta lit. forma gwarowa jest wraz z łot. kraūsis "grusza", stpr. erausy EV "Birnbom" (==> erausios EV "owoce gruszy, Birne") prapokrewna z psł. *kruśa "grusza", por. bg. kruša "grusza i jej owoc", sch. krūška ts., pol. daw. kruszka "grusza", gw. "owoc gruszy", głuż. kruška, dłuż. kšuška "owoc gruszy". Wyraz bsł., zapewne zapożyczony z jakiegoś źródła wschodniego, jak wiele nazw drzew owocowych. — W płn.-słowiańskim na skutek sonoryzacji kr > gr pojawił się war. gruša, por. rsc. gruša, ros. gruša (drzewo i owoc), ukr. hrūša, pol. grusza, gruszka, stczes. h ruse, czes. hruška. Zob. też grūšia. — Drw. kriaušiauti "zbierać gruszki", kridušinis "gruszkowy, z gruszek zrobiony", kriaušinys "napój gruszkowy", gw. kraušinis m. "wino gruszkowe", kraušis m. "owoc gruszka". kriaūštis, kriaūšiasi, kriaūšėsi "pękać, łamać się (o krze)", tr. kriaušnoti "chrupać (buraki)". Z insercją k: kriaū-k-šti. Z tego wyprowadzono neopwk. kriaukšt-: prs. kriaūkščia, prt. kriaūkštė "gryźć, jeść coś twardego, kruchego, co powoduje charakterystyczny odgłos, chrupać (orzechy, owies)". Od kriauš- urobiono też *kriaus-lys, po insercji k: kriaukšlys "wyschnięta skórka chleba a. przylepka, zmarzła gruda ziemi, zmarzłe błoto na drodze" (war. kriaūkšlas, n. m. Kriaūkšlė). Do pie. *kreus- / *krus- "uderzać, kruszyć", por. gr. xpouG) z *xpoua-to "uderzać, uderzać (w struny), pukać (do drzwi), uderzać jedno o drugie, klaskać, tupać (w tańcu)", xpouoię, -ecoę f. "uderzenie, zderzenie", xpouaxixó(; "trykający (o baranie)". — SO krauš-: kraušyti "miąć, wyżymać; bić, uderzać, tarmosić; gnieść, tratować", refl. "pchać się, tłoczyć się", por. łot. krausit a. krausėt "tłuc, otłukiwać ości jęczmienia na klepisku". Obok tego jest SO kriauš- (z r jak w SE): kriaušyti "kłuć (rogami), gnieść, kruszyć, rozdeptywać, popychać", refl. "pchać się, tłoczyć się". — SZ:
314 tu częstsze jest kriuš- niżeli kruš- (wyrównanie do allomorfu SE kriauš-), por. kriūšti, kriušiū, kriušiaū "ubijać w stępie, drobić; uderzać, tłuc" ob. krūšti, krušū, krušiaū ts. Nomina: kruša a. kriuša "grad", krušėklis m. "tłuczek" (neosuf. -eklis jak w kabeklis, pešėklis). — WSZ Ams-: fcnlfr/, krūštu, sukrūšau intr. "chudnąć, wątleć, mizernieć, starzeć się", akmuo sukrūšta, medis supūva "kamień kruszeje, drzewo butwieje". Nomina: sankrūša "ciżba, tłok, ścisk" *sukrūšti. WSZ kriūš-: kriūšatis, -ies m. "ścisk". — Rekonstrukcja pdg.: *krunšū, *krušaū, *krušti. Potem odnowienie prs. w formie *krunś+ -stu > *krųštu > *krūštu, w końcu resegmentacja *krūš-tu i wyodrębnienie krūš- jako neopierwiastka (akut wtórny). — Odpowiedniki słowiańskie reprezentują (1) w części pbsł. st. zanikowy *kruš-: ros. kroxa "okruch, kruszyna" < psł. *kruxa; drw. słń. krhek "kruchy", stpol. krechki "kruchy, łamliwy; skłonny do grzechu" < psł. *kruxū-kū (z tym por. lit. krušūs "łamliwy - o drzewie, kruszący się - o wyschłej glinie)", (2) w części pbsł. st. o *krauš-: scs. sukrušę, -krušiti "zgnieść, skruszyć", pol. kruszyć "łamać, rozbijać na drobne kawałki, drobić" (od tego kruchy "łatwo się łamiący, łamliwy; miękki, nie twardy", przen. "nietrwały, wątły, słaby"). Nomina: scs. ukruxu "xAća|ia, ułamek, kawałek", pol. okruch (chleba, ciasta, złota) "odkruszony kawałek", sch. krūh, krūha "chleb". krienas "chrzan, Cochlearia armoracia", SD «Raphanus maior» — zapoż. ze strus. xrėnu, z substytucją lit. k za rus. x (por. lenkas, parakas). — N. rz. Krienūkė a. Krienaukė. krikščionys m. pl. "chrześcijanie" (sg. krikščionis, -ė) — zapoż. ze strus. kristijane m. pl. Początkowa forma transpozycyjna *kristijanls została przekształcona w kilku fazach: 1. synkopa przedakcentowanego i (> *kristjanls), 2. afrykatyzacja stja > sca (*kristjanls *krisčianis), 3. insercją k: *krisćianys > *kriksćianls, 4. zmiana ksć' > kšč\ 5. zmiana a > o. War. DP krikščionis, -ies "chrześcijanin", voc. sg. krikščionie (por. typ dvarionis, kiemionis), fem. krikščionka "chrześcijanka". — Drw. krikščionybė "chrześcijaństwo" (war. -ybė), krikščionija "ogół chrześcijan", daw. krikščionystė ts., krikščioniškas "chrześcijański". krikštas 1. "chrzest", 2. "krzyż". — W znaczeniu "chrzest", DP "chrzest, wiara" jest krikštas drw. wstecznym od czas. krikštyti "chrzcić" (zob.). Drw. krikstinyčia SD «chrzcilnica», krikštuolis m. "chrzestny syn, chrześniak" (por. bernudlis). Cps. krikštaduktė "chrześniaczka", krikštamotė "matka chrzesna", krikštatėvis m. "ojciec chrzesny". N. rz. Krikšt-upė, n. bagna Krikštas, Krikšta-balė. — W znaczeniu "krzyż, krzyż nagrobny" jest krikštas zapożyczeniem ze strus. kristų "crux". Por. SD krikštą kelias SD «krzyżowa droga abo ulica», krikštadienos f. pl. «krzyżowe dni». — Znacz, przen. "zaszczytne miejsce za stołem": Paciań krikšte pasodino "Posadzono (go) na honorowym miejscu". — Drw. krikštai m. pl. "święto Trzech Króli" (przed którym pisze się na drzwiach trzy krzyżyki). Cps. krikštakelė "miejsce, w którym się przecinają, krzyżują drogi, skrzyżowanie", krikštalangė a. krikštalangis m. "miejsce za stołem pomiędzy dwoma oknami, uważane za miejsce honorowe". krykšti, krykščiū, krykščiaū 1. "o ludziach: radośnie krzyczeć", 2. "o ptakach: krzyczeć" (o wronie, sroce, sowie, czapli, gęsi), 3. "o ludziach: krzyczeć, wrzeszczeć, pohukiwać". War. krykti "o ptakach: krzyczeć", drw. krykauti ts., też o ludziach. Dźwiękonaśladowcze. Por. interi. krik, krikšt, krykšt - o głosie ptaków. Paralele: karkti, kriokti. krikštyti, -iju, -ijau "chrzcić, znaczyć znakiem krzyża", z *krikstyti < *kristyti — zapoż. ze strus. kristiti "chrzcić". Lit. i za strus. jer również w asilas, katilas, kazilai,
315 kubilas, pipiras, Povilas. W kwestii insercji k i następującej potem zmiany /c.v w kš por. ėkštūs, svirkštis, sawHto 251 . Por. stpr. crixtitw[e]i "chrzcić, taufen", prs. crixtia [krikštija] "chrzci", zapoż. ze stpol. krzcić. — Forma zwrotna persikrikštiju SD «przekrcić się» oznacza według łacińskich definicji SD: 1° «iterum baptizari», tj. "drugi raz ochrzcić, chrzest poprawić, inaczej ochrzcić" L., 2° «mutare nomen», tj. "imię komu odmienić, inaczej nazwać, przebierzmować" L. — Neoosn. krikšty-: krikštynos f. pl. "przyjęcie po uroczystości chrztu"252, krikštykla "chrzcielnica", krikštytojas "chrzciciel" (DP krikštytojas). Por. stpr. crixti-sna ob. crixti-ssennien "chrzest", crixtnix "chrzciciel" zam. *crixtinix. — Neoosn. krikštij-: krikštijimas "chrzest, chrzczenie" (m.in. DP). — Neoosn. krikštyn-: vb. denom. krikštynauti a. krikštynoti "być gościem na chrzcinach; wyprawiać chrzciny", apsikrikštynauti "doczekać się potomka". krimsti, kremtu, krimtaū "gryźć coś twardego, chrupać; kąsać, żreć; nie dawać spokoju, trapić, martwić, dokuczać; gryźć - o sumieniu", DP "gryźć, trapić", SD krimtu «gryzę» (syn. graužiu), refl. krimtis DP "gryźć się, martwić się, niepokoić się", krimtuosi pats savimp SD «gryzę się sam w sobie», cps. nukrimsti "ugryźć", SD nukrimst «ugryznąć», nukrimtu «ukęsuię czego sztukę» (syn. nukundu). Por. łot. krimst, krąmtu, krimtu "gryźć, oddzielać, sortować; chrupać; iskać się (o koniach)". Na pierwszy rzut oka alternant kremt- wygląda jak temat infigowany, jednak dla SE *kret- "gryźć" nie widać w materiale oparcia. Leksemy krimt-, krumt- reprezentują raczej pwk. onomatopeiczny. Por. interi. krims, krimst, krimst ob. krūms, krūmst, krūmšt, opisujące ugryzienie (zwł. czegoś twardego, chrupkiego) albo ukąszenie. — SZ krimt-: krimtu (prt.), drw. krimtikas "zwierzę, które zżera dużo paszy", riešutų krimtimas "gryzienie orzechów", krimtimas DP "gryzienie", SD «kąsanie». Obok tego krumt-: krumtimas SD «kąsanie» (syn. krimtimas), krūmščioti "bić pięścią, kuksać" (por. krūmšt). — Neopwk. krims (<= krimsti, krims) obok krimst- (<= krimst): krimsčioti "powoli przeżuwać (o krowach)", krimsėti "chrupać, wydawać charakterystyczny odgłos przy gryzieniu np. jabłka, orzecha", krimslė "chrząstka" (n. rz. Krimslė, Krimslytė, Krimzlytė), krimslys ts. (ob. krumslys), krimsnóti "gryźć, przeżuwać", krimstelėti "ukąsić nieco, ugryźć kawałek" (ob. krūmstelėti ts.), krimstūkas "ogryzek", krimstus SD «kąsaiący» (syn. krumstus), krimsūs "chrupki, chrupiący". — Neoosn. krums- obok krumst- (por. interi. krūms, krūmst): krumsnóti "gryźć po trochu" (por. krimsnóti), krūmstelėti "ukąsić nieco, ugryźć kawałek", krūmsterėti ts.; krumslys "chrząstka w ciele, w mięsie" (zob.). — SO kramt-: kramtyti "gryźć, żuć", DP "kąsać" (SD krumtau «kąsam», apkrumtau «nakęsuię») :: łot. kramtit "po trosze gryźć, kąsać"; kramčioti "gryźć, przeżuwać", kramtomoji guma "guma do żucia", kramtūs "kąsający (pies), kąśliwy (człowiek)", SD «uszczypliwy» (syn. gnaibus). — Od krimsurobiono nowy SO krams-, stąd krdmscioti "chrupać", kramsėti "głośno gryźć, chrupać", kramsnoti "gryźć, żuć" (por. łot. kramstit "chwytać zębami - o koniu; kraść"). Nomina: kramslė a. kramslys "chrząstka w uchu, nosie, gardle; płatek ucha", kramstus "żarłoczny", SD krumstus «kąsający», kramstūkas "ogryzek". Do kramslė, kramslys są sonoryzowane dublety kramzle, kramzlys "chrząstka" (por. drumzlės z *drumslės). — Z uwagi na
251 Nie wiadomo, czy formy lit. kristyti "chrzcić", kristyties "chrzcić się", występujące tylko u Dowkonta (dialekt żmudzki płn.-zach.), są autentyczne, czy też zostały wytworzone przez autora na wzór słowiański. 252 Może to być kalka hybrydalna, z suf. -ynos dla odwzorowania pol. formantu -iny z formacji chrzciny.
krzcinw
316
izolowany charakter postaci krems- / kremz- trzeba formy kremzlė (liter.) i kremslė "chrząstka" oznaczyć jako warianty do kramzlė, kramslė (por. pašlemėkas ob. pašlamėkas). — Wtórne e też w stpr. *gremsle, pis. (gremsde) EV "chrząstka w nosie, Nasezule", czyt. [gremzb]. Udźwięcznienie kr > gr jak w lit. grieti < kriėti, grytis < krytis. kriSkti, kriokiu, kriokiau, "krzyczeć chrapliwym, gardłowym głosem, ryczeć; chrapać, charczeć, rzęzić przez sen; z trudem oddychać; kwiczeć (o świni); szlochać, zanosić się płaczem; kaszleć". Dźwiękonaśladowcze. War. krokti. Por. karkti, krykšti a. krykti, jak też łot. kęakt ob. krakt "chrapać, charczeć", rcs. krakati, kracu - o skrzeku ptaków, pol. krakać, kraczą - o krukach, wronach, łac. crócare, crócire "krakać", gr. xpóCco "krakać, skrzeczeć, skrzypieć", xpd(o) "krakać, rechotać, wrzeszczeć, krzyczeć, żądać czego z krzykiem". — Drw. krioklė "wartki nurt rzeki", krioklys a. kroklys "wodospad", kriokšlys "mały wodospad przy źródle". N. rz. Krioklė 5x, Krioklys 2lx, Krioklius, Kriokšlys 2x (sonoryzowane: n. rz. Kriogzlys 3x, n. jez. 3x, por. raugzlys < raukšlys), Kričkšlis 2x. kristi, krintu (gw. krimtū), kritau "padać, walić się na ziemię, w dół", įkristi "wpaść (jak źdźbło do oka)", nukristi "spaść, np. z wozu", sukristi "wpaść, opaść, rozsypać się, (o zbożu) wylegnąć". Morfem krit- to wymienna z krut- postać stopnia zanikowego do kret- "trząść, strząsać", zob. krėsti i krutėti. Nomina: krituliai m. pl. "opady", pakritos f. pl. "źdźbła, paprochy siana; owoce spadłe z drzewa" — drw. od abstr. *krita (por. rita od *ret-, brida od bred-), cps. lapkritis m. "listopad", n. m. Lapakrita. Od neopwk. kris- («= kristi) pochodzą drw. krislas "źdźbło, drobina", krisliaTm. pl. "zboże pochylone skutkiem słabości łodyg", cps. vandėnkritis m. "wodospad". — WSZ kryt-: ikrytis m. "zapadlisko, wklęsłość, wgłębienie terenu", sankrytis m. "wiatrołom w lesie, kupa powalonych drzew", sankrytos f. pl. ts., cps. vandėnkrytis m. "wodospad". — Nowy SE kreit krit-: krėitėti, -ja (też -i, -a), -jo "złościć się, łajać kogo, szukać zaczepki" (paralele: brėizgėti, trėikėti, trėiškėti). — Nowy SO krait <= krit-: kraićioti "opadać powoli, po jednemu (o liściach, jabłkach), odpadać (o guzikach)", atkraićioti "odpadać po trochu (jak glina z pieca, tynk ze ściany)". N.B. Wziąwszy pod uwagę to, że krit- jest z pochodzenia formą SZ do kret-, należy krait- <= krit- uważać za taką derywację apofoniczną, która umożliwiła emancypację neopierwiastka krit- / kreit- / krait- od pwk. kretI krat-. Paralele: raičioti (*ret-), braidžioti (bred- / brad-), raizgioti (rezg- / razg-). — Nowym nabytkiem jest też SO krant- od neopwk. krint- (<= krintu), zob. krantas. krytis, -ies 1 p.a. f. "sieć do zagarniania ryby; czerpak na ryby lub raki; drewniana obręcz sita" (širdies krytis "osierdzie"), z metatonią: krytis, -iės 4 p.a. f. "kra lodowa spływająca wodą". Ze zmianą kr > gr: grytis "sieć, czerpak" (por. niżej krejū ob. grejū). Obie formacje lit. są porównywalne z gr. xp(oię f. "oddzielenie, odróżnienie" < *krl-ti-, abstr. do prs. xpiva) "oddzielam, odróżniam". SZ-V widać w łot. krijat m.in. "zdzierać skórę, łyko" i w nominach łot. krija "łyko lipowe; koszyk spleciony z łyka", lit. krijas a. krija "obręcz sita zrobiona z łyka" < *kriH-V. W obu wypadkach są to redukcje pie. SE *kreiH-, widocznego w czas. łot. kreju, kriet a. kriet "zgarniać śmietankę z powierzchni mleka", lit. krejū, kriejaū, kriėti "łowić ryby" obok greju (griejū, grienu), grėjaū, grieti (zob.). Por. łot. kriėcis, kriėtele "koszyczek spleciony z korzeni, króbka". — SO kraj-V / krai-C <= krej-: krajus, -aus "boki sita, obręcz; podbicie stopy, część buta otaczająca podbicie", kraitė, kraitė "kosz słomiany a. wyplatany z wikliny, służący do
317 przechowywania zboża lub odzieży" (zob. kraitis), gw. pakraimu a. pakraimiui adv. "w stanie rozproszonym, porozrzucanym" (formant -mu, -mini). Z drugiej strony por. czasownik słow. krojiti "kroić, oddzielać przy użyciu ostrza", < *krai-V. kryžiavoti, -ju, -jau daw. "krzyżować, zadawać śmierć na krzyżu" (DP (kriżewót)) — zapoż. z błr. kryževatb. — Drw. kryžiavotojas SD «krzyżownik» ["który kogo krzyżuje, do krzyża przybija", L.]. kryžius, -iaus "krzyż" — zapoż. z błr. kryz. — Drw. kryžmas "krzyżowy, krzyżujący sią", adv. "na krzyż" (suf. jak w ašmas, bažmas, iešmas). — Neoosn. kryžm-: kryžmai adv. "na krzyż, na ukos", kryžmais ts., kryžminis "krzyżowy" (=> kryžminis kampas "kąt prosty"), vb. denom. kryžminti "krzyżować, łączyć organizmy". — Cps. kryžkaulis m. "kość krzyżowa", kryžkelė "rozstaj, miejsce skrzyżowania dróg" (war. sonoryzowany: gryžkelė ts., w LKŽ niesłusznie pisany z (i): gr{žkelė), skerskryžiais adv. "krzyżując co, na krzyż" (por. skersas). Vb. denom. kryžiuoti "krzyżować, układać na krzyż". — N. m. Pakryžė 5x, Pakryžiai, cps. Kryžkalnis, Kryžkelis 3x. N. jez. Kryžinis, Kryžokas, n. rz. Kryž-upis 3x, Kryž-upys. krosą, -ós daw. "farba" — zapoż. z błr. krasa. SD: krosa «farba, color, pigmentum; maść, color» (syn.forba, kvorba), krosa raudona «karmazyn, farba karmazynowa^ krosa žimčiūginė «perłowa maść». Por. krosylas. krosyti, -iju, -ijau d a w . " f a r b o w a ć " — z a p o ż . z błr. krasitb. SD: krosiju « f a r b u i ą » ( s y n . nudažau, dažau), raudonai krosiju « s z a r ł a t n o c z y n i ą » ( s y n . daž.au, nudažau), krosytas « m a l o w a n y , f a r b ą p o w i e r z c h u p o w l e c z o n y » . krosylas daw. "farba" — zapoż. z błr. krasiło. SD: krosylas žalas varinis «gryżpan» ["grynszpan, zielono-niebieska rdza na powierzchni miedzi"], einabro krosylas «cynobrowaty», rudas krosylas «cisawa farba», mėlynas krosylas «indyeh farba» ["barwnik błąkitny, otrzymywany głównie z liści i łodyg krzewu indygowca", SŁXVI|, rudas krosylas «cisawa farba», raudonas krosylas «farba czerwona cudzoziemska». Por. krosci. krósmeta cps. "kupa kamieni". Z *krosn-meta przez asymilacją i degeminacją (*krosm-meta), dosł. "to, co rzucono na kupą", zob. krosnis, mesti. War. krósmata może zawierać SO -mat- do met-, zob. matyti. Osobno zob. krūsmata. krosnis, -ies f. 1. "kupa kamieni zebranych z pola", 2. "piec zbudowany /. (dużych) kamieni polnych, stawiany w łaźni lub suszarni zboża", SD «kamionka w łaźni». War. krósne. Drw. krósmeta (zob.), priekrosnis, -io "przypiecek" <= prie krosnies "przy piecu", užkrosnis, -io "miejsce za piecem, zapiecek". Odpowiednik łot. krdsns, -s "piec" (w Inflantach "piec łaziebny") — motywowany czas. krat, kraju "zbierać, skupiać, oszcządzać", atkrat "odkładać, oszcządzać" (frq. krastit) — każe zanalizować krosnis jako drw. z suf. -sni- od vb. *króti, *króju, *krójau "składać na kupą, układać". — Czasownik lit.-łot. *kra- pochodzi z pie. *kreh2- "gromadzić, składać", por. wyżej łot. krat, jak też scs. ukradą, ukrasti "ukraść", ros. kradū, krastb < *kra-de- < pie. *kreh2-dhe-253, znacz, etym. "odłożyć coś dla siebie"254. N.B. W znacz, "piec do pieczenia chleba" używa sią rutenizmu pečius.
253
Budowa jak w scs. kładą "kładą" < *kla-de- < pie. *kleh 2 -d h e-, zob. lit. klóti.
254
Pozostaje kwestią otwartą, czy można tu podciągnąć scs. krada "stos drewna", scs. krady pl. "ołtarze
318
krūmai m. pl. "krzaki, zarośla" (sg. krūmas "krzak" = łot. krūms). Z uwagi na postać pierwiastka i intonacją jest łączone z vb. krauti "składać, kłaść jedno na drugie", SZ krūtis f. "kupa, stos kamieni", ale kwestia zróżnicowania znaczeniowego pozostaje niewyjaśniona. — Drw. krūmokšnis m. "krzaczek, krzewina", krūminė "samogon" (syn. kadaginė, karklinė), krūmingas "krzaczasty", krūminis ts., krūminis dantis "ząb trzonowy" (SD (kruminiey duntis) m. pl.). — N. m. Krūmijos, Krūminė, Krūminiai 2x, cps. Pakrūmiai 2x. krumplys a. krumplis 1. "zewnętrzna część drugiego stawu palca, zgrubienie przy tym stawie, knykieć", SD1 SD (krumplis) «kłykieć» (war. sufiksalny SD krumpslis «kłykieć»), 2. "kolanko w źdźble trawy, obrączkowata zgrubiałość, węzeł", 3. "ząb koła zębatego, wału", 4. "zgrubienie, zwł. kości", 5. przen. "grube dziecko; człowiek niskiego wzrostu, kurdupel". Formacja na -lia- od osnowy krump- jak w prs. infig. krumpū do (su)krūpti "zdrętwieć, zgrabieć, zesztywnieć - o palcach rąk", zob. krūpti. — Drw. krumpliuotas "kłykciowaty (o kułaku); zębaty (o kole), SD «kłykciasty». — Stlit. homonim krumplys oznacza u Bretkūną "płatek ucha, tj. dolną część ucha zewnętrznego" (por. lit. liter, lezgelis "płatek ucha"). krumslys 1. "gruda, bryła ziemi, twardego śniegu; bryłka w kaszy", 2. "zewnętrzna część drugiego stawu palca, zgrubienie przy tym stawie, knykieć; zginający się człon palca" :: stpr. *krumslus, pis. EV "knykieć, Knobel", 3. "rzepka (kolanowa), łękotka", 4. "szprycha koła drewnianego". — Obok tego homonim krumslys "chrząstka w ciele, w mięsie" (war. krumslis, krūmslis). Tu też łot. krumšĮi m. pl. "nierówności", znacz, etym. "zgrubienia, wypukłości". — Oba wyrazy należą zapewne do rodziny krimsti, w której formy krims- alternują z formami krums- (i krams-). Zob. też krumplys. kruopos f. pl. "kasza", kruopa "ziarno, ziarnko". Niejasne. Albo innowacja na miejscu *kraupa, co by odpowiadało słow. krupa (por. sch. krupa "kasza jęczmienna", ros. krupa "kasza", czes. kroupa ts., pol. krupa "drobno kruszone surowe ziarnka zboża; kasza"), albo też zapożyczenie słowiańskie (por. uo za strus. u w kuodelis i puokai). Co do lit. alternacji uo <= au zob. duobė. — Drw. kruopiėnė "krupnik". Cps. kruopmilciai 1. "mąka razowa", 2. "wyborowa mąka pszenna, krupczatka". — N. m. Kruopiai 3x, Kruopinė 4x, Kruopinė, Kruopiškis. krūpti, krumpū, krupaū "wpaść w obawę, lęk", sukrūpti 1. "zdrętwieć, ścierpnąć; skostnieć z zimna", 2. "osłupieć, skurczyć się ze strachu". Odpowiednik łot. krupt, krūpu (*krumpo), krupu "marnieć, niknąć; kurczyć się; pękać, murszeć", war. krupt. Sonoryzowanym dubletem do krūpti jest chyba grūbti (zob.). — Drw. krumplys m.in. "knykieć" (zob.), krupūs "bojaźliwy", krupiuosi SD «wzdrygam się na co». — Homonim krūpti, krumpū, nukrupaū "o skórze: pokrywać się krostami, strupami; stawać się szorstką, pierzchnąć, pękać". — Bałt. *krup- przedstawia st. zanikowy do pie. *kreup- 1. "kurczyć się", 2. "pokrywać się strupami". 1° Por. psł. * k r Q p u "skurczony" => "krępy, przysadzisty, gruby": cs. krąpu "drobny, mały", bg. gw. krhp "krótki, niewysoki", chorw. daw. krup "mały, otyły, korpulentny", stczes. krupy "gruby", pol. krępy "niewysoki o szerokich ramionach"255. 2° Por. lit. krūpė, żm. krupis m. "ropucha, Bufo vulgaris", łot. krupis ts.
255 D r w . psł. *krQpinu: cs. krupinū "gruby, niedrobny", ros. krupnyj z a ż y w n y ; wielki, p o w a ż n y " , sch. krūpan "gruby, m a s y w n y , wielki".
"gruby, gruboziarnisty; duży, rosły,
319 (znacz. etym. "istota pokryta chropowatą, brodawkowatą skórą")256, z innym suf.: stpr. *crupeyle, pis. (trupeyle) EV "żaba, Vrosch". Por. stisl. hrufa f. "strup", hriufr "pokryty strupami, strupiasty", stwn. hruf, ruf f. "trąd" (*krupi-), SP hriupa f. "świerzb, scabies" (*kreupa-). — Bałt. SP *kriaup- ukazuje się jedynie w refleksach łot., por. kraupa 1. "strup koński, parch (choroba skóry)", 2. "brodawka", 3. "kuliste zgrubienie na kartoflu", kratlpis 1. "świerzb, świerzb koński", 2. "parchy", 3. "brodawki kartoflane", 4. "nierówna, szorstka kora", 5. "ropucha, Bufo cinereus", 6. "obelżywe określenie człowieka a. zwierzęcia". Stąd f dostało się do SZ kięupt (zob. wyżej). — WSZ krūp-: krūpti, krūpstu, krūpau "drżeć z przerażenia" (znacz. etym. "kurczyć się, kulić się"), pakrūpti "wzdrygnąć się ze strachu; otrząsnąć się z zimna". Dur. krūpauti "lękać się" (por. būgauti), SD krūpauju «boię się» (=> krūpavimas SD «boiaźń, wzdryganie»), krūpčioti "wzdrygać się, drżeć z przerażenia, wpadać w drżenie", krūptelėti "wzdrygnąć się, zadrżeć". Por. łot. krūpe "kura o krótkich nogach", krūpis "karzeł; kaleka" (znacz. etym. "skulony człowiek, pokurcz"). — SO kraup-: kraupiū, kraupiaū, pakraūpti "postraszyć kogo czym", kraupūs 1. "pełen grozy, przeraźliwy (krzyk); bojaźliwy, lękliwy", 2. "płochliwy, kruchy", 3. "surowy, ostry (klimat), przenikliwy (wiatr)", 4. "ospowaty, dziobaty (o twarzy)", SD «chropawy, dołkowaty», susikraūpti "skulić się z zimna, skurczyć się". Por. łot. kraupis "świerzb, świerzb koński, parch" (war. do kęaūpis). krūsmata a. krūsmeta "kupa kamieni": ze zmiany *krūsn-mata (°meta) < *krūsni-mata (°meta) dosł. "to, co rzucono na kupę". Zob. krósmeta. krutėti, krutū, krutėjau 1. "ruszać się, poruszać się" (Nendrės krūta nuo mažiausio vandens judėjimo "Trzciny ruszają się od najmniejszego poruszenia wody"), 2. "krzątać się, zabierać się do czego, pracować, uprawiać ziemię" (Nėr kam žemė kruta "Nie ma komu uprawiać roli"), 3. "drgać, bić - o sercu", też "żyć, istnieć" CNežinau, kaip ilgai aš dar krutėsiu "Nie wiem, jak długo ja jeszcze pociągnę"), SD tingiai krutu «cwałam się» [cwalać sią "uwijać się, kręcić się", L.]; iškrutėti "przepracować, obrobić", nukrutėti "pójść, dojść powoli", pakrutėti "poruszać się, popracować" (Jis vos pakruta "On ledwo się rusza"). Nomen: krūčas "złodziejaszek" < *krut-śas (por. ginčas <= gintyti). — Inchoat. sukrūsti, -kruntii, -krutaū "ruszyć się, szybko się poruszyć, zakrzątnąć się, wyruszyć (w drogę)". Caus. krutinu SD1 «rucham» (syn. viskinu), SD «macham czym, szermuię; ruszam czego», pakrūtinti lub sukrūtinti "poruszyć", pakrutinu SD «poruszam czego» (syn. paviskinu), nepakrutinamas SD «mocny, krzepko na mieyscu stoiący, nieruchomy, stały». Iter. na WSZ: krūtauti "ruszać się, krzątać się", krūtė "czas, kiedy wszyscy zajęci są pracą", sdnkrūtis a. sūkrūtis m. "pośpiech, rozruch". — Z uwagi na to, że krat- wygląda jak obocznik SZ krit- do kret- (por. rit- / rut- s.v. ratai lub tirs- / turš- s.v. teršti), można vb. krutėti powiązać etymologicznie z rodziną kretū, kretėti "trząść się", zob. krėsti i kristi. Adi. krutūs "ruchliwy, obrotny, żwawy" zestawia się z psł. *krutu sb. "kret, Talpa europaea", por. sch. krt, krta, ros. krot, krota, pol. kret, kreta. krūtis, -ies f. "kupa, stos kamieni; kamienny piec w łaźni" — drw. prymarny *kruH-ti- "rzucanie na kupę" do pie. *kreuH-, zob. krauti (tam też o krūtis, łot. kritts, krūte). — War. wsch.-lit. krūsnis, -ies f. "kupa kamieni", SD «płot kamienny» (zapoży-
256
Zob. też kfaūpis "ropucha", kaupiąs (s.v. kaupti) oraz lit. rupulė :: rupūs. Dalej por. pol. gw.
"ropucha", liter, ropucha
< *chropucha :: chropawy
"niegładki, nierówny, szorstki".
chropawa
320 czone do jęz. polskiego jako krušnia lub krusznia "kupa kamieni"). Cps. łot. akmeųkrūte cps. "kupa kamieni". kruvinas "zakrwawiony, zbroczony krwią" = scs. kruvinu "związany z krwią, krwawy", sch. krvni "krwisty, krwawy", ros. krovnyj i pol. krewny "mający tę samą krew, consanguineus" < pbsł. *kruuina- (u w hiacie lrg.) < pie. *kruh2i-nó-. Formacja posesywna od osnowy pie. *kruh2-i-, jak w aw. xruvi-dru- cps. "z zakrwawionym orężem". SZ-V widać również w łac. cruor, -oris m. "krew tryskająca z rany" < *kruuós < pie. *kruh2-os, gen. sg. *-5s-es oraz łac. cruentus "krwawiący" z *kruuentos (zam. *kruuantos) < pie. *kruh2-ent-. — Odpowiedni SZ-C poświadcza rzeczownik stpol. kry "krew" < pbsł. *krū-s < pie. *kruh2-s (stpol. sg. gen. krwie, dat. krwi, acc. krew'). Młodsza postać nominatiwu sg. w scs. krūvi, ros. krovb itd. Dalej por. wed. krūra- "krwawy, surowy; okrutny", sb. "przelew krwi, czyn okrutny, okrucieństwo", aw. xrūra- ts. < pie. *kruh2-ró- (tu też łac. crūdus "ociekający krwią; niedogotowany" przez dysymilację z *crūrus). Osobno zob. kraujas. — Drw. krūvinis, -ė "zawierający krew, zrobiony z krwi (placek, kiszka)", kruvinoji "czerwonka, dyzenteria", nekruvinas SD «niekrwawy». Cps. krūvinakė gw. "choroba krów", kruvinakis, -ė adi. "o zaczerwienionych oczach", sb. "człowiek okrutny, bezwzględny", też jako przekleństwo (Kad tu nusprogtum, kruvinaki prakeiktas!). Vb. denom. apsikruvinti "zalać się krwią", pakrūvinti "poplamić krwią". — Neoosn. kruv-\ kruvainis m. "placek z krwi zmieszanej z kaszą" (war. metatetyczny: kurvainis), kruviėnė "zupa z krwi (kaczej, gęsiej), czernina". Rzadkie vb. denom. krūva < *kru-n-va (war. krūna), ijcrūvo, ikrūti "zalać się krwią". — Wyraz kruvaunykas gw. "ziele Achillea" polega na fonetycznej transpozycji wyrazu pol. krwawnik "Achillea" (czas. *kruvauti nie istnieje). Obok tego jest war. kurvaunykas gw. "krwawnik", gdzie obca grupa krv- / krf- została rozwiązana przez wsunięcie samogłoski u. kubilas "stągiew, kubeł drewniany (do noszenia wody)" — wraz z łot. kubils, kubls zapożyczone ze strus. kubilu251. Co do lit. ū za strus. ū zob. kumetis, zaś co do zakończenia -ilas por. katilas, Povilas. — Drw. kubilius "bednarz" (nazw. Kubilius), cps. duonkubilis m. "dzieża na ciasto chlebowe", nóskubilis "osoba z wielkim nosem". — N. m. Kubiliai 4x, Kubiliai\ Kubiliškė 4x. kūčios f. pl. 1. "wigilia Bożego Narodzenia", 2. "kolacja wigilijna" (war. kūčia, rzadko kūčės) — zapoż. z błr. kueeja. Vb. denom. kūčiauti "spożywać kolację wigilijną". kudas, -a gw. "chudy, nietłusty, wątły, mizerny" — zapoż. z błr. xūdy, z k- za x(por. kurtas). Co do podakcentowej długości por. būbinas. — kūdėti, -ju, -jau "chudnąć, spadać z ciała, mizernieć; słabnąć, męczyć się" — zapoż. z błr. xudeeb. kūdikis, -io "noworodek, niemowlę przy piersi", SD1 «dzieciątko, dzieciąteczko» (syn. vaikelis). Najprawdopodobniej drw. od slawizmu kūdas "chudy, mizerny" (zob.), znacz. etym. "mizerny, niedomagający noworodek". Por. z jednej strony ros. xudyška "niemowlę mizerne, wątłe, słabe", z drugiej strony lit. kūduišis m. gw. "istota wątła, mizerna" — zapożyczenie z błr. xudyš. — Drw. kūdikėlis m. DP "dzieciątko, niemowiątko", kūdikystė "niemowlęctwo, dzieciństwo", SD1 «dzieciństwo», kūdikiškas "niemowlęcy".
257 Por. pol. kubeł, drewniane, wiadro".
kubła
(=> błr. kubeł, kubła),
zapożyczone ze śrwn. kubeł
"okrągłe szerokie naczynie
kūdra 1. "zbiornik wody w naturalnym zagłębieniu ziemi, staw, sadzawka", 2. "jama do moczenia lnu, konopi", 3. "podmokłe miejsce, zarosłe krzewami, grzęzawisko", 4. "błocko, muł, szlam", 5. "gnojówka". War .kūdra 2, 4 p.a. Odpowiednik łot. kūdra "torf" (kūdras purvs "torfowisko"), gw. kūdri m. pl. "nawóz, gnój". Bez etymologii. — N. m. Kūdros, n. rz. Kūdra, Kūdrelė, n. jez. Kūdriai. kuisis a. kuisys "komar". War. kniuTsis m. Niejasne. Por. kuistis, kuičiasi, kuitėsi "(o kurach) siedzieć w piasku i iskać się". kūjis, -o "młot kowalski, kamieniarski", SD (kuis) 1. «kula, co na kulach chodzi podpaBnych», 2. «młot». Por. stpr. cugis EV "młot, Hamer", czyt. [kūjis]. Formacja zbieżna z cs. kyji m. "pałka, młot", słń. kij "drewniany młot, maczuga", ros. kij "kij, pałka", czes. kyj "kij, maczuga", pol. kij "kij, laska, pałka", daw. kije "bicie kijem; kłoda, dyby", < pbsł. *kū-ia- (w apofonii do psł. *kuti "kuć, uderzać"). Z innym suf. łot. kujci "kij", lit. kńjos f. pl. "kule, szczudła" (war. kūjai). Por. werbalne słow. ky- w scs. (po)kynQti "skinąć, kiwnąć głową" < *kū-ne-. Morfem pbsł. *kū- przedstawia sobą pie. SZ *kuh2-C do SE *keuh2-, zob. kauti. — Drw. kūjditis m. "młotek", kūjelis m. 1. "młotek", 2. "rączka kosy, trzonek wideł", cps. kūjagalvis m. "kijanka, larwa płaza" (syn. buožgalvis). — N. m. Kūjai, Kūjainiai, Kūjėnai, Kūjiškė. kūkalis, -io daw. gw. "kąkol, chwast zbożowy Agrostemma githago", SD1 kūkaliai «kąkol, Lolium», pilnas kūkalių «kąkolisty», SD kūkalis «kąkol, Lolium», kūkaliuosna pavirstu «kąkoleię» (war. kūkūlis, kukūlis) — zapoż. z błr. kukólb, kūkalb. Stąd też łot. kuokalis a. kūkali pl. "kąkol". — Młodsza pożyczka: kankalas "kąkol", kunkalis ts. (Bretkun) — z pol. kąkol (stąd też stpr. cunclis EV "Raten"). kuklūs, -i "skromny, powściągliwy, niewymagający, odznaczający się prostotą" — formacja urobiona sufiksem -lu- od czas. kūkti, kunka, kūko "chylić się, pochylać sic, krzywić się", sukūkti "pochylić się (ku ziemi), skurczyć się, zgiąć się" (łot. kukst, kiikstu, kuku "zginać się, siedzieć w kucki", refl. "schylać się"). Znacz. etym. "pochylony, ze spuszczoną głową". Por. tuklūs <= tukti, seklūs <= sekti. — Drw. ze wzdłużeniem: kuklūs "skąpy" (por. kasz. skromni "biedny" i "skąpy"). kukulis a. kukuly s "bochenek chleba" (odpowiada łot. kukulis ts.), też "chleb razem z innymi artykułami żywnościowymi, które goście przynoszą na stół świąteczny; łapówka". Wraz z kūkulas "gałka, bryłka; szyszka" przedstawia drw. na -ul- do czas. kūkti, wymienionego s.v. kuklūs. Znacz. etym. "bryła o kulistym kształcie". Tutaj też kukūliai a. kukuliai m. pl. "kluski, potrawa z gotowanego ciasta". kūlis, -io 2 p.a. żm. "kamień", girnų kūlis "kamień żaren, kamień młyński". Obok tego kūlys 4 p.a. "duży snop słomy do pokrywania dachu" (łot. kūlis "pęczek, wiązka lnu, chrustu, słomy; snop; kupa plew; kloc drewna"). Cps. kūlgrinda a. kūlgrinda 1. "bruk, kamienna nawierzchnia drogi", 2. "wyłożona pękami gałęzi (podwodna) droga przez bagna" (syn. kėlgrinda, žemgrindas), 3. "boisko do młócki", kūliaraiša "przewiąsło u snopa", miegakūlys (zob. miegóti). Zwykle łączone z czas. kuliu, kulti "bić, tłuc", zwł. "młócić", z kūl-Vjako alternantem do kul-V < pie. *klh2-V. Inna możliwość to powiązanie z vb. skelti "rozszczepiać drewno, kamień". — N. m. Kūliai ob. Kuliai 2\, cps. Kuliabńda (krótkość wtórna). kulnas 1. "pięta", 2. "kolano" (syn. kelis), 3. "przegub tylnej nogi u zwierząt", SD «kostka, nogi część; kut, kość w nodze bydląt». Odpowiednik łot. kulną a. kulne "pięta", stpr. kulnis EV "kostka u nogi, Enkel". Osnowę kul- ma również wyraz kulkšnis,
322 -iės f. "kostka u nogi; staw skokowy u zwierząt", łot. kulksnis "staw skokowy": z praformy *kul-snis, z insereją k i zmianą ks > kš. Przez derywacją wymienną pojawiły sią obok kulks-nis warianty kulkš-tis "kostka u nogi" (=> kulkštinas ts.) i kulkšis ts. Pwk. kulmożna ująć jako formą SZ do kel- jak w kelis "kolano". Krótkowokaliczne kel- to refleks pie. *kelH-V, por. antekonsonantyczny allomorf w lit. keltis "wznosić sią, wystawać". Przyjmowane dotąd powiązanie z kūlšė (zob.) nie wydaje sią możliwe. — Drw. kulnelis m. "kostka" i "kolanko, zgrubiałość w źdźble, łodydze", pakulnė, pakulnė "obcas", užkulnis m. ts., cps. apšiktkulnis (zob. šikti). Vb. denom. kuln(i)uoti "iść powoli, z trudem; spieszyć sią". kulšė a. kulšis, -ies f. 1. "udo, górna cząść nogi od kolana do pasa", 2. "biodro, staw łączący udo z tułowiem, lądźwie" (przen. "cząść stodoły; grąz u sieci"), kulšis SD «kirść, łopatka dolna» ["biodro, lądźwie", S Ł X V I ] . Odpowiednik stpr. culczi EV "biodro, Huffe". Przy założeniu, że pb. *kulš-jest refleksem pie. SZ *klk-, porównuje sią łac. ealx, calcis f.m. "piąta; kopyto". — Drw. kulšai m. pl. "grązy u sieci", kūlšėtas "wygiąty, wypykły", kulšingas "(o koniu) z wydatnym zadem", cps. kulšikaulis m. "kość biodrowa". — Lit. klišas "krzywostopy, krzywonogi, kulawy, koślawy" stoi zapewne na miejscu *kilsas, gdzie *kilš- < *klk- było dubletem do kulš-. Postać SZ z li została wyrównana do le formy SE *kleš- < pie. *klek-. Drw. klišė "krzywa noga", klišės f. pl. "szczypce raka", SD «nożyce rakowe», klišis m. "kulawy, kulawiec", SD «kostek krzywych albo wypaczonych człowiek», «krzywonogi, krzywogoleni» (syn. kraivakojis), klišius "kuternoga, krzywostopy", nazw. Klišas, Klišys, n. m. Klišiai5x. Vb. denom. klišti, klyštū (klįštū), klišaū "wykrzywiać sią - o stopie, zacząć kuleć", klišūoti "być kulawym, chromym, kuleć", war. kliš(i)oti, kllšinti. — N.B. Polski wyraz kulsza "biodro, kość biodrowa", gw. też "udo", pl. kulsze "biodra" to lituanizm, który został rozpowszechniony przez lekarzy wileńskich w 2. połowie XVIII w. (drw. przymiotny: nerw kulszowy, rwa kulszowa "ischias, choroba objawiająca sią bólem wzdłuż nerwu kulszowego"). kulti, kuliu (war. kulū), kūliau "młócić zboże; bić, bijać, prać". SD kuliu «tłuką co» (syn. tusku) ob. kulu «młocą» (syn. blaškiu). Refl. kuliūosi SD «tłuką sią». Odpowiednik łot. kult, kulu, kūlu "bić, uderzać, młócić, robić masło, bić pianą, ugniatać ciasto chlebowe". Plit. *kūl-C < pie. *klh2-C. Usamodzielniony leksykalnie st. zanikowy do kalti (zob.). Cps. miežius apikulu SD «otłukam iączmień», nukulti "wymłócić, wybić, wygrzmocić", pakuliu karių SD «porażam woysko», sukūlti "zbić, rozbić, roztrzaskać, stłuc", sukuliu SD «rozbijam co, rostrącam» (sukuliu burnų «obijam komu gąbą», sukuliu eldijų «rozbijam nawą», sukultas «stłuczony»), susikuliu SD «zbiiam sią», užkūlti "zarobić przy młóceniu; okrasić potrawą tłuszczem". — Drw. kūlstyti 1. "miądlić, łamać słomą lnianą lub konopną w celu oddzielenia włókien od paździerzy", 2. "prać przy użyciu kijanki, pralnika". Nomina: kūltuvas "cep", kultuvė "bijak do prania bielizny, kijanka, pralnik", kūrėlis (zob.), pakula "to, co zostało wy młócone", pakulos f. pl. "krótkie włókna lnu lub konopi, oddzielone od długich przez czesanie i trzepanie" (wyraz zapoż. do jąz. polskiego jako pakuły f. pl.), gw. paklos :: łot. pakulas pl. "pakuły", sankulas "poślad, gorsze ziarno, przeznaczone na chleb", też "mieszanina różnych zbóż; rój owadów (komarów, meszek kłujących ludzi i zwierząta)", przen. "zgraja (złodziei)", sankulu sumalti "grubo zemleć". Por. łot. kuls a. kulavs "klepisko (z ubitej gliny), gumno w stodole". — N. m. Verškuliai (zob. veršis). — WSZ kūl-: kūlatė a. kūlatis f. "czas młócenia; zboże, które sią młóci" (formacja jak mynatė <= minti), kūlė "szlaga, młot drewniany (np.
323 do wbijania pali), tłuczek do kartofli a. kapusty", SD «klepadło, kloc do ubijania ziemie; maczuga, szlaga», kūlikas "kto młóci: (=> kūlikauti a. kulikduti "najmować sią do młócenia"), sankūlas jako war. do sankulas (zob. wyżej). Por. łot. apkūlas f. pl. "zakończenie omłotów i uczta z tego powodu". kumelė "klacz, kobyła, samica konia", kumelys "ogier", SD «konik, zrzebiec; źrzebią». Por. łot. kumeĮš, kumeĮnica. Dla tematu kum-el- nie znaleziono jeszcze etymologii. W każdym razie jest to innowacja na tle odziedziczonego ešva (zob.). — Drw. kumelaitis, -aite "młody koń, kobyła", kumeliote "młoda klacz" (por. mergidtė), kumelinga kumelė "źrebna klacz", kumeliukas a. kumeliokas "źrebią" (antramėtis kumeliukas "dwuletni źrebak"), kumelšė "kobylisko, szkapa". Cps. kumėldėlė "końska pijawka, Aulostomum gulo", kumėlšūdis m. "łajno końskie", kumėlvagis m. "złodziej koni", kumėlvedis m. ts. — Drw. wsteczny kūmė "klacz, kobyła" tłumaczy sią reinterpretacją zakończenia -elė jako sufiksu zdrobnień (por. skruzdė ob. skruzdėlė, utė ob. utėlė). — N. m. Kumelynė 2x, Kumėlbaliai, n. rz. Kumėlduobė, Kumėlupis 9x, Kumėlpulis (z synkopowania *Kumel-upulis). kumetis, -čio 1. daw. "wolny chłop", 2. dziś "parobek" — zapoż. ze strus. kumeti m. "wojownik, rycerz, bojarzyn, członek rady książącej" (co do lit. u za strus. ū zob. kubilas). Por. ros. daw. kmetb "chłop, wieśniak; żołnierz", ukr. kmitb "wolny chłop, zamożny chłop", stczes. kmet "zarządca grodu książącego, członek sądu ziemskiego, sądzia", pol. kmieć, -eia "zamożny gospodarz", daw. "pełnorolny wieśniak poddany" (stąd chyba stpr. kumetis EV "chłop, Gebuer"). — Drw. kumetynas "mieszkania dla parobków (we dworze)", vb. denom. kumećiauti "być parobkiem". — N. m. Kumečiai 8x. kumpti, kumpsta, kumpo "garbić sią, pochylać sią, krzywić sią" :: łot. kūmpt, kūmpstu, kumpu "krzywić sią, marszczyć sią, kurczyć sią" (por. też kupt, kūpu, kupu m.in. "zwijać sią, kurczyć sią" s.v. kaūpti), drw. stpr. kumpint "przeszkadzać, verriicken, hindern". Refleks SZ *kmp- do pie. *kamp-, zob. kampas "kąt, narożnik". — Drw. lit. kumpćióti "pochylać sią, garbić sią", kumpsóti "tkwić pochylonym, sterczeć, wystawać". Nomina: kūmpa 1. "zgrubienie, narośl, guz", 2. "skobel", SD «obłąk», kumpas "zgiąty, pochyły, garbaty, krzywy" (łot. kumps "zgiąty, skrzywiony", kumpa "garb, wypukłość"), kumpanosis cps. "z garbatym nosem", kumpis m. "szynka, wądzona szynka", SD «szołdra, perna» (od nazwy "pośladka świni" jako zaokrąglonej cząści ciała). — N. m. Kumpiai, Kūmpiai (por. pol. n. m. Kąpie, Kępie), Kumpikai 2x, Kumpiškė, cps. Kumpelkė (*Kump-pelkė). N. jez. Kumpė, Kūmpė, n. rz. Kump-upditis, Kumpalė (*Kump-upalė). — Do lit. kūmpa, łot. kumpa nawiązuje słowiański wyraz *kępa, por. pol. kępa "niska, płaska wyspa na rzece, jeziorze, bagnie; mielizna; wyniosłość na bagnie, porosła krzewami a. drzewami; niewielkie zwarte skupisko krzewów, drzew", głuż. "wyspa, wzgórze, wzniesienie", kasz. kąpa "mielizna na jeziorze porosła trzciną", dłuż. kupa "wyspa na rzece, kąpa", ros. kūpa "kąpa drzew, krzewów", drw. scs. kupina "krzak, krzew; jeżyna". kumštis, -ščio "piąść, kułak", war. kūmštė (łot. kumste), daw. kūmščia ts. Są to drw. postwerbalne od kūmštyti "trącać, szturchać, popychać piąścią lub łokciem", to przez asymilacją z *kumś-styti (por. raištyti "wiązać" < *raiś-sty-, narštytis "rzucać ikrą" < *narś-sty-). Formacja *kumś-styti pełniła kiedyś rolą intensivum do kumščiū, kumščiaū, kūmšti "trącać, szturchać". Morfem kumš- jest z pochodzenia formą st. zanikowego do pwk. kemš- "pchać, napychać", mianowicie wymienną z kimš-, zob. kimšti.
324 kūnas "ciało", DP też "cielesność, smysł, nagość", f kūną eiti "nabierać ciała, przybierać na ciele". Por. łot. kūnis 1. "poczwarka, larwalna postać owada", 2. "ciało". Bez etymologii. — Drw. apkūnūs "przygruby, przytłusty, otyły", kūningas 1. "krępy, tęgi, krzepki", 2. "korpulentny, zażywny, dość tęgi", 3. DP "cielesny, nieduchowy", kūniškas "cielesny", cps. svetimkūnis m. "ciało obce" (neol.). Vb. denom. {kūnyti, -iju, -ijau "wcielić (w czyn, w życie), nadać postać materialną, urzeczywistnić", SD1 inkūninu «wcielam». kunigas "ksiądz", vyresnis kunigas SD «proboszcz». War. synkopowany: stlit. kungas b.z.a. Zapożyczone ze średnioniemieckiego kunig, kuning, koninę "król, panujący". Z tego samego źródła łot, kūngs "pan". Por. stpr. konagis EV "król, Koening", które może być błędem odpisu zam. (konigas). — Drw. kunigaikštis m. "książę", => kunigaikštytė "księżniczka" (n. m. Kunigaikštinė), kunigaikštystė "księstwo", Lietuvčs Didžioji Kunigaikštystė "Wielkie Księstwo Litewskie", kunige SD 1. «ksieni, antistita, abbatissa», 2. «księżna, principis uxor», kunigysta "pańszczyzna" (por. dvarysta), kunigystė ts. (=> kunigystininkas "chłop pańszczyźniany"), kunigystė DP "kapłaństwo; księstwo", kunigystė didesnė SD «prałatura» (kunigas didysis SD «prałat»), vyresnybė kunigystės SD «probostwo», kunigiškas 1. adi. DP "kapłański", 2. sb. "ksiądz" (por. pčniškas), kunigiškis 1. adi. "księży, należący do proboszcza", 2. sb. "parobek, sługa księdza". Por. też liter, iškunigis m. "były ksiądz, eks-ksiądz" (por. ros. raspóp). — N. m. Kungiai 2x (z synkopą /), Kuniginė, Kunigiškiai 2lx, Kunigiškė 2x, Kungu-šilai, Pa-kunigė. N. jez. Kunigis 2x, Kunigaitis a. Kunigėlis, n. rz. Kunigiškė, Kūnig-upis 3x. kunkalas: kunkalas unt vundenio SD «bąbel, bąbol, bańka na wodzie», kunkulas "pęcherz, bąbel". Vb. denom. kunkuliuoti, -iūoja, -iavo "bulgotać, kipieć, wrzeć", SD «kipię; wykipią co». Dźwiękonaśladowcze? kuodelis, -io "kądziel, umocowany na drążku pęk lnu, konopi lub wełny przygotowanej do przędzenia", SD «len abo wełna obwinione koło drewna» — zapoż. ze strus. kudeli (por. ros. kudėlb). Z tego samego źródła łot. kuodeĮš ob. kūodeĮa, kūodaĮa "kądziel". Dyftong uo na miejscu strus. u również w puokai"puch" i uostai "wąsy". — Na gruncie lit. powstało przez dery wację wsteczną kuodas "czub, (u ptaka) kępka sterczących piór na głowie lub grzebień", SD «czub, czupryna». Pochodne: kuodys "dzierlatka, ptak o charakterystycznym czubku, Alauda cristata", kuoduotas SD «czubaty». — N. m. Kuodžiai 7x, Kuodiškiai 3x, cps. Kuódziupis. kuokas a. kuoka "kij, pałka, grubszy koniec kija; tłuczek (do kartofli); maczuga; drewniany młot, szlaga", SD kuokai «kręgle» ["gra polegająca na przewracaniu drewnianych słupków za pomocą kuli rzucanej z pewnej odległości", S Ł X V i ] . War. sonoryzowane: gūogas, gūoga. Odpowiednik łot. kūoks 1. "drzewo" (lapu kuoki "drzewa liściaste", skuju kuoki "drzewa iglaste"), 2. "drewno użytkowe", 3. "kij, pałka". Etymologia niejasna. Może w apofonii do SZ kuk-: kukis m. "hak na wiadro, bosak; hak do wyrzucania gnoju z wozu, do wyciągania siana ze stogu". Por. vb. kūkti, kunka, kūko "chylić się, pochylać się (jak kłosy dojrzałego zboża), krzywić się", łot. kukt, kukstu, kuku "giąć się, krzywić się", refl. "garbić się". — N. m. Kūokiškis, cps. Kūokaviečiai. kuokinė "zabawa wiejska, potańcówka". Przy założeniu osnowy *kuokas "skok, taniec" i s-mobile jest łączone ze słow. skak- w skakati "springen, hiipfen". Niepewne. Por. kuokas. — Vb. denom. kuokinėti "być na zabawie, bawić się". kuokštas "pęk, garść (siana), kłak". Niejasne. Hipoteza o wstawnym k i związku etymologicznym z wyrazem ros. kust "krzak" jest ze względów głosowych wątpliwa. Nie
325 ma formy lit. fkaustas w podobnym znaczeniu. Z kolei lit. fkuostas nie da się wyprowadzić z tkaustas. kuolas "kół, pal zaostrzony na końcu, kół w płocie; kołek wbity w ziemię lub ścianę; ząb brony". Drw. kuolelis m. "kołek, trzpień koła wozowego", kuoline "gruba i długa igła; rozwidlony słup do suszenia garnków; wysoka wąska butelka" (idiom kuoliną švąsti "stać bezczynnie"), kuolinės f. pl. "zbita z żerdzi rama, którą się wstawia na sanie", kuoliukas "kołek". Cps. akėčkuolis m. "ząb, kołek w bronie". — N. m. Kuoliskis, cps. Kuolakasiai. — Z powodu zwrotu kudlą kalti "wbijać kół" rzeczownik ten jest wiązany etymologicznie z czas. kalu, kalti m.in. "bić, wbijać", SZ kulti "uderzać, młócić (cepami)". Ale stosunek formalny kuol-V :: kal-V, kdl-C nie jest sam przez się zrozumiały. Spodziewalibyśmy się raczej kol-V :: kal-V, ponieważ kol- daje się objaśnić jako S W do kal-, por. pėrkolas "przegroda w poprzek rzeki". Nasuwa się więc przypuszczenie, że kuólas mogło się ustalić na miejscu starszej formy *kólas, podobnie jak np. buozas zam. *bóźas i stuomuo obok starszego stomuo. kuolinga "ptak brodzący kulik, Numenius". Czy jest to wariant do gw. kūlingė "jakiś ptak"? Por. Kai kuriais metais kovo mėnesy jau kūlingė s atskrenda "W niektórych latach już w marcu przylatują «kūlingės»". Niejasne. Może od onomatopei związanej z głosem tego ptaka (tak się objaśnia pochodzenie psł. *kuliku / *kuligu "Numenius", ros. kulik, stpol. kulik a. kulig, czes. kulik). Suf. -inga ukazuje się również w nazwach "jaskółki": blezdinga, kregzdinga. kuomet adv. 1. "kiedy?", 2. "kiedyś, kiedykolwiek" — zrost połączenia :i:kuo metu (instr. sg.), dosł. "jakim czasem", zob. mėtas. Odpowiednik łot. kuomeš ob. kudmąt "jak długo, od kiedy". kuopa "gromada ludzi, grupa; kompania żołnierzy; zebranie wiejskie; mendel złożony z 10 snopów żyta, szereg mendli na polu; sterta, kupa; odszkodowanie za wejście bydła w szkodę". SD kuopa žmonių «kupa ludzi», kuopa «oborne» ["opłata za przechowywanie zajętego w szkodzie bydła", S Ł X V i j . Odpowiada łot. kuopa "kupa, sterta, wiązka, pęk" (adv. kuopa "w kupie, kupą, wszyscy razem", kuopam ts.). Może być refleksem pie. formacji na st. o, *kop-a- < *koh2p-eh2-, od pwk. *keh2p-, zob. kópti, kuopti. Paralela: kluonas <= klóti. — Drw. kuopelė "kółko, np. literackie", kuopy nė "mendel", sdnkuopa "skupisko". kuopti, kuopiu, kuopiau "czyścić, oczyszczać (studnię, moczydło, rów), sprzątać (stodołę); zbierać (zboże z pola), wybierać (miód); międlić (len); zgarniać na kupę (ziarno, plewy, kartofle); chować (nieboszczyka); kraść (konie)", javus kuopiu SD «zbieram z pola, sprzątam», apkuopti "oczyścić, obmieść", DP "oczyścić, wyprawować, ochędożyć", SD «chędożę; uprzątam», iškuopti "wyjąć, wynieść, wygarnąć, wyrzucić, usunąć wszystko, co zanieczyszcza, co zbyteczne; wyczyścić; wybrać miód i zarazem oczyścić ul", iškuopiu SD1 «wychędożam; wyczyszczam», iškuopiu prūdų SD «szlamuię sadzawkę», pakudpti "schować, ukryć", SD1 pakuopiu «chowam; podziewam; schowam», SD «chowam; poprzątam co», prikuopti DP "opatrować, mieć staranie", sukuopti "zgarnąć do kupy, zebrać plon". Refl. pasikuopti "schować się gdzie", nusikuopti "oczyścić się". Odpowiednik łot. kūopt, kūopju, kūopu "sprzątnąć, oczyścić", iekūopt "zwieźć zboże, zakończyć żniwa", pakūopt "obrządzić (bydło, konie)". Niejasne. Może kuop- stoi na miejscu akutowanego kūop- (zob. kuopa) i jest refleksem *kóp- < pie. *koh2p-? Byłby to alternant na st. o do pie. *keh2p- "objąć, ująć, ogarnąć", por. gr. KOÓTITI "uchwyt, rękojęść, trzonek"
326 < *koh2p-eh2- obok SZ Kaniu "łapczywie łykać" :: łac. capió "ująć, chwycić" < pie. *kH2p-ie-. Związek z kuopti z czas. kaupti "garnąć do kupy" może być sekundarny. — Drw. apkuopa SD «czystość; ochędostwo» (syn. apšvaita), apkuopus SD «ochędożny», (šulnio) kuopėjas "kto czyści studnie", arklių kuoptojas SD «koniuch, stadowy parobek», nopkuopimas SD «nieochędożność», priekuopa DP "opatrzność, opieka, piecza", prikuopėjas DP "opiekun, sprawca", prikuopimas DP "opatrzność". Por. łot. kuopa "zajmowanie się gospodarstwem domowym, obrządzanie bydła". kūdras 1. "wieża, baszta", SD kuoras regyklose daromas «baszta widokowa, ruchoma», 2. "mendel z dziesięciu zestawionych razem snopów" (war. kuorys), 3. "wiecha zatknięta w jakimś miejscu" (war. kuorys "wiecha zatknięta na zawianej śniegiem drodze"). Por. łot. kuora "wypukłość, wypukły łuk", kuore "szczyt góry, szczyt dachu, kalenica; tyczka; znak rozpoznawczy na morzu" (apkuóram adv. "okrężną drogą, naokoło", kuorains "sklepiony; karbowany"). Niejasne. Było zestawiane z gr. xupTÓę "nabrzmiały, wydęty; wypukły, garbaty" i łac. curuus "zgięty, pochylony; krzywy, zakrzywiony, łukowato wygięty; wydrążony, sklepiony; spiętrzony, wzdęty", które pokazują, jak się zdaje, SZ typu sampras., *kur- do pie. *kuer-. kuosa "ptak kawka, Coloeus monedula" (war. kuosas). Odpowiada łot. kuosa ts. Dźwiękonaśladowcze. Drw. kuosytis m. "mała kawka". — N. m. Kuosiai, Kuosiai, Kūosinė 4x, Kūosiškės, cps. Kūosakiai. N. rz. Kūosinė. kur adv. "gdzie? dokąd?" (łot. kur). Używane również jako zaimek względny. Z formantem -r od pwk. zaimkowego pie. *kuu-. Por. scs. kūde "gdzie", sti. kūha i aw. kūda "gdzie", oskij. puf, umbr. pufe ts. — Drw. bet kur "byle gdzie", kai kur "gdzieniegdzie". kurbas gw. "kosz, koszyk, kaganiec, ul, klatka" — zapoż. z niem. Korb m. "kosz, koszyk". Z tego samego źródła jeszcze karbas, kurvis (zob.). kurčias, -a "głuchy, niesłyszący", SD «głuchy» (syn. negirdžiųs, nutrinktas) — drw. od adi. kurtas "głuchy". Inne pochodniki: kurčius SD «głuch, głuszek» (syn. kurtinys), kurtinas "głuchy", kurtinys 1. "człowiek głuchy", SD «głuch, głuszek», 2. "ptak głuszec" (n. rz., n. jez. Kurtinys), kurtókas "głuchawy". Cps. kūrtausis a. kurtausis "głuchy" < *ku?ta-ausis (dosł. "o głuchych uszach"). Z innymi suf.: łot. kurls "głuchy" (=> lit. gw. kurias ts.), kurns ts. — Temat *kur-ta- porównuje się z rcs. kumu "okaleczony, ucięty - o uchu, nosie" < *kur-na- (por. łot. kurns "głuchy"), gdzie kur- odzwierciedla SZ *kyr-C do pie. *kyer- "uciąć; zrobić", por. wed. krnóti "czyni, robi". — Vb. denom. kursti: apkursti, -kurstū, -kurtaū "ogłuchnąć", SD «głuszeię [syn. kurčiu tumpu] \ ogłuszeć». Caus. kurtinti "głuszyć, zagłuszać", apkurtinu SD «głuszę» (syn. nutrinkiu), nukurtinu SD «ogłuszyć kogo» (syn. nutrinkiu). Por. łot. kūrst, kūrstu, kūrtu "przestać, uciszyć się", apkurst "ustać, zmęczyć się". kurėlis, -io "kół, gruby kij, pałka" — z sekwencją r-/, która pochodzi z dysymilacji l-l w formie *kulėlis258. Jest to nomen instr. na -ėlis do czas. kūlti "młócić, prać, bijać". Co do sufiksu por. meitėlis.
258 Paralele: gw. dirgėlė folusz".
< dilgėlė
"pokrzywa", gw. milveris
< milvelis
"przyrząd do gręplowania sukna,
327 kuris, f. kuri 1. zaimek pytajny "który z wielu?", 2. zaimek względny "który". Zrost przysłówka kur "gdzie? dokąd?" z zaimkiem 3 osoby jis, f. ji. Zwykła jest postać synkopowana kurs (zob.). W gwarach spotyka sią war. kurias. SD kursai «ktory» (pytajne i względne). War. emfatyczne w SD: kurisgi, kursaigi «ktoryż» (syn. kasgi). Por. łot. kurs, f. kupa "który". — Drw. by kuris "którykolwiek", kai kuris "niektóry". kurkė "indyczka" — zapoż. z błr. kurka "kura". Drw. z metatonią: kurkinas "indyk, indor, Meleagris gallopavo", gw. kurkis ts. Zob. też kalakutas. kurklys 1. "turkuć podjadek, Gryllotalpa gryllotalpa, świerszczokret, owad żyjący w wilgotnej ziemi, podgryzający korzenie szkodnik", 2. "skorpion", SD «niedźwiadek robak, scorpio, scorpius, nepa». Nomen agt. na -lys do czas. kurkti (zob.). kurkti, kurkiu, kurkiau, "o żabie: wydawać głos, kumkać, rechotać, skrzeczeć", SD kurkia varlės «rzegocą żaby, skrzeczą żaby». Onomatopeiczne. Por. scs. kruknąti "piszczeć, kwilić", ros. kerkatb "gwizdać, piszczeć". — Drw. kūrktelėti "zakumkać, zarechotać", kurkia c. "płaksa, beksa", kurkliai m. pl. "żabi skrzek", kurklys (zob.), kurkulai m. pl. "skrzek", war. kurkulės (łot. kurkulis), krakulcii. — N. m. Kurklė, Kurkliai 5x, Kūrkliškės, Kurkliškiai. kurmis, -io "kret, Talpa europaea" (łot. kurmis) — drw. na -ia- od *kur-ma-, dewerbalnego przymiotnika, który jest porównywalny z kurtas "głuchy" (zob. kurčias). — Cps. kurmiakautai m. pl. "pułapka na krety", kurmiarausis m. "kretowisko, kretowina, kopczyk ziemi, którą kret ryjąc wyrzucił na powierzchnią" (war. kurmrausa, kurmrausis, kurm(i)arausa, kurmausis). — N. m. Kurmiai, Kurmiškė 3x, Kūrmiškiai 2x. N. jez. Kurmis, Kūrm-ezeris, n. rz. Kūrmė. kurpė "but, trzewik, pantofel", kurpės f. pl. SD «kurpie», dziś "półbuty". Por. łot. kurpe "but, pantofel", stpr. kurpe EV "Schuch". Wraz z odpowiednikami słowiańskimi: sch. krplje pl. "stare buty, rakiety do chodzenia po śniegu", pol. gw. kierpce "rodzaj butów" oraz cs. krupa "szmata, strzęp tkaniny", sch. krpa "łata na odzieniu" pokazuje SZ kurp- jako obocznik do kirp-, por. kirpti "strzyc, ciąć". — Drw. kurpalis m. "kopyto szewskie" (znacz. etym. "coś podobnego do buta", por. rcigalis s.v. ragas), kurpinykas SD «świec» [szewc], kurpius "szewc". Cps. ańtkurpiai m. pl. "getry wkładane na obuwie dla ochrony przed zimnem", kurpėdarys SD «świec» ["szewc"]. Vb. kurpiii, kurpiau, kurpti "nieudolnie, byle jak szyć, wiązać, łatać", sukurpti "sklecić co". — N. m. Kurpai, Kurpės, Kur pikai. kurs "który" — synkopowany wariant zaimka kuris (zob.). Złożony z partykułami wyraża zaimki nieokreślne: (1) kurs nórs a. kurs nórint "którykolwiek", (2) bet kurs "który bądź", (3) nekurs "niektóry", kurie-ne-kurie m. pl. "niektórzy". kurtas "chart, szybki i wytrzymały pies gończy", SD «chart, vertagus» — zapoż. ze strus. xurtu (por. ros. xort, xortyj pės, sch. hrt, czes. chrt). Z tego samego źródła przejęto łot. kurts "chart". Zastępstwo k za rus. x jak w kūdas, lenkas. Substytucja wewnętrznego joru, jak w turgus, pulkas, tūlkas. Akut przypadkowy, jak w wielu innych rutenizmach, por. kūrva, tūlkas, kūila, valnas. kurti, kuriu, kūriau "(o ogniu) wzniecać, zapalać", poza tym "tworzyć, zakładać; mknąć, umykać". Odpowiednik łot. kurt, kuru, kūru "niecić ogień", stpr. kūra prt. "uczynił, zrobił". Cps. azukuriu SD «podpalam», sukūrti "rozpalić (ogień), wzniecić (niepokój); postawić, zbudować; wzbogacić kogo", SD vaidų sukuriu «buntuię», uzkūrti "przynaglić, zmusić" (zob. osobno užkurys, užkurinė). Refl. kūrtis "osiedlać się, urządzać
328 się na nowym miejscu", įsikurti "wprowadzić sią, zamieszkać gdzie", prasikūrti "rozpalić sobie, u siebie", przen. "dorobić sią, wzbogacić sią". — Drw. nominalne: įkurtuvės f. pl. "poczęstunek z okazji wprowadzenia sią, tzw. osiedliny" (=> pol. wileńskie inkurtowiny ts.), kuras a. kuriava "paliwo" (por. łot. kurs "palenisko; piec pełen drewna; drewno opałowe"), prakurai m. pl. "drzewo na rozpałką, podpałka". Cps. kuragalys m. "głownia, niedopałek", naujakurys "nowy mieszkaniec (we wsi)", senakurys "dawny, zasiedziały mieszkaniec". — N. m. Naujakuriai, Vilkuriai (*Vilk-kuriai). — Drw. werbalne: kiirdinti a. kurdyti "zapalać, zakładać" (łot. kurdit "zachęcać, podniecać, dawać bodźca"), kurstyti intens. "dokładać do ognia, podsycać ogień", przen. "zachęcać, podniecać, poduszczać, podżegać, podburzać", rūstybėsp kurstau SD «jątrzę», prikurstau SD «przyżegam», sukurstyti "rozjątrzyć, rozognić". Od kurstyti pochodzą dwie neoosnowy: 1. kurst-: kūrstauti "zachęcać, ponaglać, popędzać, poganiać (konia batem)", kurstinėti "rozpalać ogień", nomina: kursteklis m. "pogrzebacz", kurstinys "palenisko z hakiem służącym do zawieszenia kotła", 2. kursty-: ugnies kurstymas "niecenie, rozniecanie ognia", pakūrstymas "podsycenie (ognia)", kurstytojas "podżegacz", SD «herst» (wymienione obok piktadarys i maištinykas), kurstynės f. pl. "wzajemne podsycanie się w złości, które prowadzi do bójki". — Lit.-łot. kur- jest refleksem SZ *kllr-C do pie. *kller- "ucinać; robić, czynić", por. het. kuerzi "tnie", wed. krnóti "robi, czyni", 3 pl. krnvdnti, aor. akar, pf. cakara. Problemem pozostaje pochodzenie lit. akutu. — WSZ kūr-: kūriau (prt.), drw. kūrenti "palić (w piecu)", įkūrenti "rozpalić, rozpalać", nomina: įkūrimas "założenie, ustanowienie", kūryba "twórczość", kūrikas "palacz", kūrykla "palenisko", kūrinys "dzieło, utwór". kūrva "nierządnica, prostytutka" (łot. kurva), SD1 «kurwa, scortum, pollex, meretrix, prostibulum» — zapoż. z błr. kūrva, pol. kurwa. Co do akutu por. np. kūrtas. Drw. kūrvinyčia "nierządnica", kurvystė "nierząd". — kurvytis a. kurvintis refl. "uprawiać nierząd (o kobiecie)" — zapoż. z błr. kūrvitbsja, pol. kurwić sią. kurvis, -io gw. "kosz, koszyk; klatka do przewożenia kur, kaczek, gęsi; sajdak na strzały". Ze zmianą b > v z *kurbis (zob. kurbas) — zapoż. z niem. Korb m. "kosz, koszyk". kušėti, kušū, kušėjau 1. "być w ruchu, snuć się, chodzić, ruszać się, przechylać się, chwiać się (o stole)", 2. "chodzić zajmując się jakąś pracą, krzątać się, pracować". Jest to durativum stanu do kušti, kunšū a. kūštii (*kunš-stu), kušaū: sukūšti "poruszyć się, zacząć się ruszać, zabrać się (do roboty)". Caus. kūšinti "dotykać, ruszać, ruszać cudze rzeczy, trącać (łokciem), sunąć, popychać, (ziemię) wzruszać, spulchniać", pakūšinti "dotknąć, trącić; podrażnić (np. pszczoły, szerszenie), rozdrażnić kogo". Nomen: łot. kusls "żwawy, zapalczywy, niecierpliwy" < *kuś-la-. — Jako nawiązanie pozabałtyckie wskazuje się psł. *kus- w stczes. ksenci pl. "młode ryb, żab, wężów", strus. kseni pl. "mleczko jesiotra, bieługi" (znacz. etym. "rojąca się masa"?). Transponat pie. *kuk-, SE *keuk- a. *kuek-. — Neopwk. kušt-: kuštėti, kuštū, kuštėjau "ruszać się, krzątać się; powoli się ruszać; trząść się (z zimna)" — odnowienie formy duratywnej na podstawie prs. kuštū < *kuś-stu. Odpowiednie prs. łot. kustu (*kuś-stu) dało początek paradygmatowi kustėt, -ėju "ruszać się, poruszać się"; nomen kustams "ruchomy" (kuštama un nekustama manta "dobro ruchome i nieruchome"); caus. kustinat "wprawiać w ruch, poruszać (rękami, wargami)". — Z uwagi na brak w materiale refleksów SO *kauš- wypada ująć stpr. enkausint "dotknąć, anruhren" jako formę zdyftongizowaną z *an-kusint, por. wyżej lit.
329 kušinti. Paralele: stpr. preipaus "do, ku" < *prei-pus- :: lit. pusė "strona"; dauris t:v "wrota" < *duris. kūšys, kūšis, też kušis m. 4 p.a. "zarost wokół narządów płciowych, kłaki sromowe; zewnętrzne narządy płciowe". Odpowiednik łot. kūsis "owłosienie łonowe", kūse "srom". Niejasne. — Drw. kūšenos f. pl. "rozrzucone resztki słomy, siana", kuškis m. "kłak (włosów, sierści, wełny), garstka (siana, słomy), kosmyk (włosów)", kušlas "zarośnięty, kędzierzawy". Cps. kušažolė "rosnąca nad bagnem szorstka trawa, która nie nadaje się ani do wypasu ani do koszenia", kūšgauriai ts. (por. gaurai), kūšpjaunis gw. "licha łąka, sianożęć", kūšpielis (zob. peilis). kušlas, -ci 1. "niedowidzący, krótkowidz, ślepy", 2. "lichy, marny (o roślinach, zbożu)", 3. "mały", war. kušlus, -i (drw. kušla c. "krótkowidz; niedorajda"). Odpowiada łot. kusls "wątły, słabowity, nieporadny (o dziecku), niezdarny" i stpr. *kusl- "słaby" w formie superl. kaigi stesmu ucka kušlai sin dijlapagaptin dat. sg. "jako najsłabszemu naczyniu". Prymarne adi. *kuś-la-. Jest ono umotywowane zachowanym w jęz. łotewskim czas. kust, kūstu (*kunś-stu), kusu "topnieć, topić się, tajać, rozpuszczać się; męczyć się, nużyć się", pleku st "zmęczyć się" (piekusis "pijany"). Znacz. etym. "znużony, zmęczony". Z innym suf.: cs. kūsnū "ociągający się, powolny", ros. kósnyj "bierny, ociężały, opieszały". Dalsze objaśnienie niepewne. — WSZ *kiiś-: łot. kūsat, -aju "tajać". kuštėti, kuštu, kuštėjau "szeptać", SD «szepcę», kuštčm, kuštomis adv. "szeptem". War. z insercją welarną: kūkštėti. War. udźwięczniony: kuždėti, z insercją: kugždėti2y>. — Do tego gw. kušėti, kušū "szeptać; chrobotać, np. o myszy". Onomatopeiczne, podobnie jak np. łot. cukstėt "szeptać", scs. šipūtati ts. kūtė żm. "obora, chlew" (war. kūtis f.m.), też "stara chałupka" — zapoż. z łot. kūte a. kūts "obora, chlew". kutėti, kūta, kutėjo: atkutėti "(o ludziach) wrócić do sił po chorobie, wzmocnić się, (o zwierzętach) przetrwać, przetrzymać zimę; odżywić się, nabrać ciała po zimie", iškutėti "wykarmić (zwierzę przez zimę); przetrwać, przeżyć (zimę), wyżyć, nie umrzeć", refl. atsikutėti "zagrzać się, ożywić się". Formalnie hit- może być st. zanikowym 1° do *(s)kiaut- < pie. *(s)keut-, SO *(s)kout-, 2° do pie. *(s)kuet-. Brak wyraźnych nawiązań zewnętrznych. Wymieniony w Liv2 563 pwk. pie. *(s)kueh1t- "durchschlittcln, aufrutteln" ma niejasną reprezentację pozabałtycką (brak jest też długowokalicznego lit. *kūt- < *(s)kuh,t-). — Inchoat. kūsti, kuntū, kutaū "rozwijać się pomyślnie", atkusti "przytyć, nabrać ciała, stać się otyłym, tłustym, potłuścieć (o bydle); wzmóc się, dojść do sił po gorączce, po chorobie; ożyć (o naturze na wiosnę), wzbogacić się", prakusti "poprawić się na ciele, polepszyć się" (=» prakutd "poprawa zdrowia"), "podrosnąć - o dzieciach, wzbogacić się". Por. łot. atkust "odżywić się, nabrać ciała". kūzavas daw. gw. 1. "kosz", kūzavas melnycios SD «kosz młyński nad kamieniem» ["pojemnik na ziarno, które przyniesiono do zmielenia"], 2. "kadź", 3. "barć, umieszczana na drzewie kłoda z wydrążonym otworem dla roju", 4. "budka dla ptaków" — zapoż. z błr. kūzov (stąd też łot. kūzavs, kuozavs, kūzava "barć"). War. kūzabas, kūzapas. — N. m. Kuzavlnės.
259
Por. kregždė ob. krykštė, krykštė "jaskółka", šėgždė ob. šėkštė "pawąz, drąg do przyciskania siana na
wozie".
330 kvailas, -a "głupi", drw. kvailys "głupiec, dureń", puskvailis m. cps. "przygłupi, głupkowaty", kvailioti "głupieć; wygłupiać się". Bez etymologii. Być może z *kvaiklas przez dysymilatywny zanik wewnętrznego k. Por. kvaikla c. "głupiec, gapa" (neoosn. kvaik-: kvaika c. "ktoś niespełna rozumu, głupkowaty, gapiowaty", kvaikšas "głupiec", vb. denom. kvaikti "głupieć"). Biorąc pod uwagę to, że lit.-łot. grupa kl wywodzi się z pb. *tl, można założyć *kvaitla- jako formację wyjściową. Byłby to drw. na -la- od pwk. kvaitjak w czas. lit. kvaisti, kvaistū (*kvait-stu), kvaitaū "doznawać zamroczenia, zawrotu głowy" (galva kvaišta "kręci się w głowie"). Dalej por. kvaitinti caus. "odurzać, oszałamiać" (=> kvaitulys "zamęt w głowie, zawroty głowy, kręciek, szał, obłąkanie, u owiec: kołowacizna"), kvaiša c. "głupek, gapa", kvaišas "głupkowaty, gapiowaty" (=> vb. denom. kvaišti, kvaištū, kvaišaū "głupieć, bzikować, doznawać zamroczenia"). kvarkšlė SD «kwoczka, co kurczęta wodzi, kokosz». Drw. na SO do kverkš-, kverkščiū, kverkšti "krzekotać (o kwoce)", por. łot. kverkstėt ts. Onomatopeiczne. kvatėti, kvata, kvatėjo "o kurze: gdakać; o człowieku: "gderać", kvatoti, -ju, -jau "śmiać się głośno, ryczeć ze śmiechu, rechotać", kvatėnti: kvatenu SD «parskam śmiechem» (=$ kvatenimas SD «parsk, parskanie śmiechem»). Dźwiękonaśladowcze. — WSO kvot- < *kvat- (?): kvosti, kvočiū, kvočiaū "badać, rozpytywać, przesłuchiwać" (iškvosti kaltinamąjį "przesłuchać oskarżonego"), refl. atsikvosti "przypomnieć sobie", atsikvotėti "przypomnieć sobie", nomina: kvota "badanie, przesłuchanie, śledztwo", kvotėjas "badacz, egzaminator". kvepėti, kvepiu, kvepėjau "pachnąć, wydawać woń", SD kvepiu «chucham» :: łot. kvepėt, -ėju "kopcić, dymić, odymiać" — łączy się z pie. *kuep- "wydychać powietrze; wydawać woń", zob. niżej. Drw. kvėpti, kvepiu, kvėpiau: įkvėpti "wciągnąć powietrze; wdmuchnąć (o wietrze)", przen. "natchnąć, zainspirować" (war. įgvėbti "wciągnąć - o wietrze"), iškvėpti "wytchnąć, wyzionąć (ducha)", refl. atsikvėpti "odetchnąć, zaczerpnąć powietrza"; kvėpuoju SD «dyszę, dycham". Nomen: atokvėpis m. "oddech, westchnienie; wytchnienie, odpoczynek" (por. atodūsisX — SO kvap-: kvapstyti "ciężko dyszeć, tracić dech", atsikvapstyti "odetchnąć, przyjść do siebie (po uderzeniu)", išsikvapstyti "odetchnąć, odpocząć (o koniu)". Nomina: kvapas "tchnienie, zapach" (por. dvasas dvesiū), kvapsnis f. "zapach, aromat", kvapsnis m. "zapach", kvapūs "pachnący, o przyjemnej woni". Neoosn. kvapst-: kvapstūoti "ciężko oddychać, sapać", kvapstas "pachnienie, zapach", kvapštūs "pilny, pracowity" (pš < ps). — St. zanikowym do kvep- jest kvip-: pakvipti, -kvimpa (-kvypsta), -kvipo "zapachnąć, np. sianem, rutą", mėsa pakvipusi "mięso zaśmiardło", pėrkvipti "przeniknąć wonią (czosnku, mięty, tytoniu)", sukvipąs - o kimś cuchnącym wódką. — Nowy SO kvaip- <= kvip-: kvaipti: apkvaipti, -kvaipstū, -kvaipaū "tracić dech, dusić się" (war. sonoryzowany: gvaibti, zob.). Drw. 1. kvaipyti arklius caus. "dawać wytchnienie zdyszanym koniom", refl. nusikvaipyti: Stabtelėk, kol arkliai nusikvaipys "Zatrzymaj się [i poczekaj] aż konie odetchną", 2. kvaipstytis: Arkliai išsikvaipstė "Konie odetchnęły, odsapnęły". — Obok pie. *kuep- rekonstruuje się st. pełny o formie pie. *kuehjp-, a to dla objaśnienia takich form, jak po pierwsze lit. kūpėti, -iū, -ėjau "kipieć, wrzeć", łot. kūpėt, -w, -ėju "dymić się, parować (też o spoconym koniu i mgiełce nad jeziorem); dymić, kopcić (o łuczywie)" :: scs. kypėti "kipieć" < *kuh1p-eh1(SZ typu sampras.) i po drugie słow. kvapiti "przynaglać, przyspieszać", czes. kvapit "spieszyć (się)", ukr. kvapyty "przynaglać", kvapytysja "spieszyć się; patrzeć na co pożądliwie", pol. kwapić sią "spieszyć się" < SO *kuoh,p-eie-. Tylko bsł. Zob. też dvėsti.
331
kviečiai 4 p.a. m. pl. "pszenica, Triticum" (łot. kviesi), kvietys "pojedyncza pszenicy a. ziarnko pszenicy" (łot. kviesis). Niejasne. Może pożyczka germańska, por. stisl. hveiti, goc. huaites "pszenica". — Drw. kvietiena "rżysko po pszenicy", SD duona kvietienė «chleb pszenny», duona kvietienė iš miltų letesnių «gryczak, gryska» ["placek z gryzu abo z mąki pszenicznej pośledniej", L.], kvietiėniai m. pl. "słoma pszeniczna", kvietinis "pszenny, pszeniczny". Cps. kviėtdirsiai m. pl. "pszenica zachwaszczona stokłosą" (por. dirsė), kvietrugiai m. pl. "żyto zmieszane z pszenicą" (łot. kvletrudzi). — N. rz. Kviėtupis a. Kvietupys, n. góry Kviečiakalnis b.z.a. kviesti, kviečiu, kviečiau "zapraszać", atkviesti 1. "zaprosić, wezwać", 2. "odwołać zaproszenie", ažukviečiu SD «zapraszam kogo na co», refl. misi kviesti "zaprosić i poprowadzić z sobą", parsikviesti "zaprosić do siebie, sprowadzić sobie". Brak lit. alternantów *kvit-, *kvait-. Bez etymologii. Jedynym comparandum jest *kvait- w stpr. ąuoita "chce", ąuoite ts., sb. ąuaits "wola". — Neopwk. kvies-: kvieslė daw. "rówieśnica panny młodej, która towarzyszy jej do ślubu, druhna", kvieslys daw. "kto zaprasza na wesele", SD «zaproszonych przyzywacz», kviestinis, -ė "świadek (asystujący przy rewizji)", kviestiniai pietūs m. pl. "proszony obiad", pakviestojas SD «zaproszonych przyzywacz». kvietka daw. gw. "kwiat; ozdoba" — zapoż. z błr. kvėtka. Nazw. Kvietkd. — kvietkas daw. "kwiat, kwiatek" — zapoż. z błr. kvetok. Nazw. Kvietkas, Kvietkius, Kviėtkus. N.m. Kvietkinė 2x. roślina
L labas, -a "dobry" (łot. lobs, stpr. labs). — Sb. labas "dobro, mienie, majątek" :: stpr. labban acc. sg., labbas gen. sg. "dobro". — Interi. Labas! "Cześć! Serwus!". — WSO lob- < *lab-: lobis m. "skarb, bogactwo", => vb. denom. lobstū, lobaū, lobti "wzbogacać się",pralobstu SD1 «zbogacam». W kwestii apofonii por. možis <= mažas. Niejasne. Dawne zbliżenie ze sti. Idbhate "dostaje, otrzymuje" trzeba porzucić, ponieważ pierwiastkowe a formy sti. jest refleksem pie. *m (*lmbh- od pwk. *lembh-). — Drw. labai adv. "bardzo" (łot. labi "dobrze"), nelabai" nie bardzo, nie za dużo, nie całkiem". — nelabas "niedobry, zły", smarkiai nelabas SD1 «haniebny» (=> sb. SD «łotr, niecnota, złośnik»), => nelabadė "niepowodzenie, nieszczęście" < *nelab-atė (ekspresywne udźwięcznienie w sufiksie, por. np. besveikatė), nelabatvė "nieszczęście", nelabėlis m. "nicpoń"; nelabasis (zob.). Cps. labanakt, labanaktis "dobranoc!" — ze ściągnięcia laba naktis; labdara "dobroczynność". Vb. denom. labintis "witać się, kłaniać się". Co do dwuwyrazowych pozdrowień z formą acc. sg. labą zob. diena, rytas, vakaras. lagaminas 1. "kufer lub skrzynia podróżna, waliza", 2. "ubrania, bielizna (złożone a. rzucone na kupę)". Drw. na -ina- od ptc. prs. pass. *lagamas "położony, włożony" do czas. *laga, *lagoti "kłaść się" (por. miega, miegóti). Co do derywacji od imiesłowu biernego por. ariaminis <= ariamas. Wokalizm *lag- odpowiada słow. log- w cs. ložą, ložiti "kłaść, stawiać", scs. naložiti "nałożyć", položiti "położyć, postawić, uczynić", ros. ložitb "kłaść, układać". Por. goc. lagjan "kłaść" <= ligan "leżeć". Chodziłoby więc o causativum do pwk. *leg- < pie. *legh-, por. scs. lesti, lągą "lec, położyć się". Zob. też WSE lėg- s.v. lėgti. — Bałtycki SO lag- ukazuje się poza tym w lit. Idplagas cps.
332 "miejsce wygniecione w zbożu przez gęsi" (war. laplėgis) i łot. lagaća a. lagaza "legowisko, łoże"260. lal "niech, niechaj" — partykuła służąca do tworzenia permissiwu, np. Lai gyvuoja! "Niech żyje!" Jej odpowiednik łotewski ukazuje się w dwu formach: 1° lat (Lai dievs duod "Niech Bóg da"), 2° daw. laid (Laid man vatis dziede). Ta druga tłumaczy się jako rozkaźnik "puść" do czas. laist, -žu, -du "puścić, wypuścić (wodę, bydło, pogłoskę)". Por. partykułę ros. pustb "niech" od czas. pustitb. laibas, -a "cienki, wychudły, wysmukły, delikatny", war. laibas (4 p.a.), SD «cienki, subtelny, suchorlawy, szczupły» :: łot. laibs "cienki, wątły, słaby". Akut niejasny. Odpowiednik słow. lib-, por. cs. libivu "gracilis", ros. libivyj "słaby", stczes. libivy "chudy", ros. Ubovoj a. libovoj "słabowity, podupadający na zdrowiu". Pwk. pie. *leibh-, por. stang. lef"słaby, osłabiony, zmęczony". — Drw. laibikis m. "wąski pas ziemi, wąskie poletko", laibutis m. ts., laibókas "dość cienki", SD «przycieńszy, subtenuis», laibuma "najcieńsze miejsce w czymś". Cps. laibabalsis, -ė "o cienkim głosie", laibagalys "cienki koniec" (por. drūtgalys "gruby koniec"), laibakojis, -ė "na chudych, cienkich nogach". Vb. denom. laibinti "robić cienkim, cieńszym", laibinu SD «wycieńczam», laibinuosi SD «cieńszeię» (=> nulaibinimas «wycieńczenie»). — SE lieb-: gw. liebas, -a "na chudych, cienkich nogach (o koniu)". laidaras "ogrodzony okólnik dla bydła przed lub za oborą; obora; gnojówka" — zapoż. z łot. laidars, laidańs ts. (V. Urbutis), też "koszar dla bydła na łące; miejsce, gdzie się wyrzuca gnój". laidyti, laidau, laidžiau "ciskać, miotać, rzucać; popuszczać (pasa), rozpuszczać (język); prasować (spodnie)", gw. też "doić" (por. pol. gw. spuszczać krowy), "lać jaja (o kurze)". Dawne prs. na -ia-\ laidžių (duntis laidžių SD «zęby puszczam»). Formacja iteratywna na SO do leid-, zob. leisti. Paralele: daigyti "kłuć" <= diegti, saikyti daw. "dosięgnąć" siekti, svaidyti "rzucać" <= sviesti. — Inne deverbativa: laidinėti "ciskać, miotać, rzucać", laidóti "chować, grzebać umarłego" (znacz. etym. "spuszczać do dołu"), palaidoti "pogrzebać, pochować". — Odpowiednik łot. laidit, -iju "ciskać, rzucać (kamieniem)", drw. laidinat "miękczyć, moczyć; pokrywać krowę". Być może, że łot. laist, laižu, laidu "puszczać, tracić włosy, sierść; upuszczać krew, toczyć (piwo, żywicę), składać ikrę a. skrzek, spławiać drewno" jest pdg. ąuasiprymarnym, który został oparty o prs. iteratywne laižu, kiedyś należące do inf. laidit. — Nomina o osnowie laid-: apylaida SD «niedbalstwo; opuszczenie od kogo; zaniedbanie czego» apileisti, atalaidis m. "odwilż; przerwa" (Dirbk be atalaidžio "Pracuj bez przerwy"), atolaidis m. "odwilż" (syn. atómetiś), atlaida SD «folga», atlaidai(zob.), atlaidūs "przebaczający, niezawzięty" — por. vb. cps. atleisti, (laida "wrąb w belce, wpust; odwilż; przerębel do wpuszczania sieci", ilaidas "wsypa, powłoczka poduszki a. pierzyny; klatka do przewozu świni", įlaidūs "luźny, nieskręcony (o nici, sznurze), łagodny, lekki, niemocny (o piwie), niemroźny (czas), nie za ciasny (but)" — por. vb. cps. įleisti; laidas a. laidai m. pl. "poręka, gwarancja, zakładnik", SD laidas «iściec; rękoimia, zaręcznik» (=> vb. denom. laiduoti "ręczyć, poręczać, gwarantować"), pirkimas su laidu, laidotas SD «kupowanie warowne», laidis m. "grabarz", laidovė "wolność", nuolaidūs "ustępliwy" (<= nuleisti)', palaida SD
260
Lit. atlagaT "odłóg" i łot. parlags ts. są slawizmami.
333
«nałożnictwo», kūno palaida SD «cielesność», palaidos namai SD «nierządny dom, zamtuz», palaidas "nie uwiązany (pies), wolny, luźny, rozpuszczony (o włosach, o języku), rozwolniony (o kiszkach), rozwiązły", (pavasario) palaidinys "(wiosenne) roztopy", palaidūnas "lekkoduch, hulaka", DP "nierządny, nierządnik, rospustnik, wszetecznik, swowolny, rospustny" (sūnūs palaidūnas "syn marnotrawny"), palaidūnė DP "nierządnica, wszetecznica", palaiduo SD «nałożnik, concubinus», polaidis m. "odwilż, roztopy",pólaidzia "topnienie śniegu, roztopy" (<= paleisti),prielaidas "półroczne prosię". Por. łot. laidenis "sadz, skrzynka do trzymania złowionych ryb w wodzie; siano rozrzucone do schnięcia", laidąns "odwilż", tilta laidums "przęsło mostu". Cps. garalaide ob. garlaidė "dymnik pieca chlebowego". — Neoosn. laidy-: laidyklė "proca" (por. mėtyklė, pustyklė), laidynė "żelazko; proca" (por. lastynė), laidytuvė "szkopek, tj. naczynie drewniane z jednym uchem, używane przy dojeniu", polaidynė "proca". laigyti "hasać, ganiać, latać, skakać z radości, brykać (o źrebakach, cielętach)", DP "skakać, tańcować", laigymas DP "taniec, skakanie". Iteratyw na SO do *lieg- / *lig< pie. *leig- "skakać". Akut lit. wtórny. Por. goc. laikan "skakać, podskakiwać", pf. lailaik, sb. laiks "taniec"261. laiguonas "brat żony, szwagier", war. laigonas, laigūnas. Niejasne. — Drw. laiguonienė "żona szwagra, szwagierka", war. laigomenė, laigūnė (b.z.a.). laikas "czas", łot. laiks "czas, termin, pogoda" — drw. na SO do likti "zostać" (zob.). Znacz. etym. "czas zbywający, czas wolny", por. nuolaikas "wolny, swobodny". — Drw. laikinas "tymczasowy" (laikinoji vyriausybė "rząd tymczasowy"), laiku adv. "w czas, w porę, w odpowiedniej chwili" (skostniała forma instr. sg., por. kartu), ne laiku adv. "nie w swoim czasie" (=> nelaikšis,-io "kto się urodził nie w swoim czasie; kto robi coś nie w czas"), nuolaika, żm. nūlaika "czas wolny od pracy", nūolaikas adi. "wolny od pracy, nie zajęty"262. Cps. laikotarpis m. "czas trwania, okres", laikraštis m. "gazeta", laikrodis m. "zegar". laikyti, laikaū, laikiaū "trzymać, zatrzymywać, zachowywać na później" :: łot. laieit "pocierać, masować; chronić, oszczędzać, przetrzymywać; oczekiwać, czekać". Z innym suf.: stpr. laikūt "trzymać" < *laikat, erlaikūt "otrzymać, dostać", preilaikilt "nauczać, filrhalten". Z pochodzenia jest to causativum na stopniu o do likti "zostać" (zob.), znacz. etym. "sprawiać, aby coś zostało, zostawało". Pod względem formy można laikyti postawić na równi z cs. leciti "uzdrawiać, uwalniać od choroby" (ros. lećitb, lečū, czes. lėčit, pol. leczyć), mianowicie pod warunkiem, że się założy dla tej formacji znacz, etym. "utrzymywać przy życiu, utrzymywać w zdrowiu", ze starszego "sprawiać, by ktoś pozostał przy życiu". Refl. laikytis "zachowywać się; trzymać się (za ręce); stosować się do czego, przestrzegać; powstrzymywać się". — Nomina z laik-: atlaikai m. pl. "resztki, szczątki, pozostałości", atlaikas 1. "reszta, resztka, ostatek, pozostałość, rzecz nieużywana", 2. "ciało nieboszczyka", 3. "reszta czasu" (Mes atlaiką nakties perleidom ramiai "Resztę nocy spędziliśmy spokojnie"), atlaikūlės a. atlaikūliai pl. "ostatki, resztki; szmaty" (niezwykła długość w części sufiksalnej tłumaczy się tym, że osnową derywatu na -/- był gen. pl. atlaikų), laikas "czas" (zob.), laikiklis m. "uchwyt, imadło; łapa", laikoma (ptc.
261
W y m i e n i a n e w tym kontekście wed. rėjate "drży, trzęsie się" należy raczej do pie. *h,leig- "zadrżeć".
262
Por. Aš šiandien nūolaikas,
arklys, gali pasiimt
ir važiuot
tai galiu ir pagulėt
"Ja dziś m a m wolne, to m o g ę poleżeć (pospać)".
"Koń jest wolny, możesz sobie wziąć i jechać".
Nuolaikas
334 prs. pass.): Mat ir jų laikoma arklys "Widzisz i oni trzymają konia"), nuolaikos f. pl. "zbytek", palaikas "reszta, pozostałość", palaikas valgyklų SD «niedoiadki», palaikas vyno SD «stoczki», palaikai m. pl. "spadek po zmarłym; zabytki; relikwie; szczątki ludzkie; gruzy", palaikai SD «starzyzna» :: łot. palaiki "ostatki, resztki", cps. karvelaikas SD «gołębnik» (por. karvelis). Neoosn. laiky-: laikysena "postawa (żołnierska), sposób postępowania" (por. rašysena), laikytūvas "uchwyt, imadło". — Do lit. atlaikas nawiązuje pod względem formacji scs. otuleku "resztki", strus. olekū, ros. ólek "górna część barci", ukr. olik ts. laimė "szczęście; los, zrządzenie losu" (taip laimė lėmė "tak zrządził los, szczęśliwym zrządzeniem losu"), DP "szczęście, pociecha". Odpowiednik łot. laime a. laima "szczęście, powodzenie". Bez dobrej etymologii. Możliwe, że laim- jest formą stopnia o do lim- jak w czas. limti (por. gaiminti <= gimti). Co do znaczenia por. SE lemiū, lemti "zrządzić, sprawić". — Drw. laimikis m. "zdobycz, osiągnięcie", laimingas "szczęśliwy", nelaima SD «nędza; nieszczęście», nelaimė "nieszczęście, bieda", nuolaima SD «godło, symbolum, signum, omen» (syn. lėmimas, tinklas), laimūs a. laimus DP "szczęśliwy, szczęsny, błogosławiony", cps. belaimis, -ė "biedny, nieszczęśliwy", DP "nieszczęsny". Vb. denom. laimėti "wygrywać, odnosić zwycięstwo", SD «wskorać», laiminti "życzyć komu szczęścia; błogosławić", palaiminu SD «szczęścię kogo», refl. laimintis DP "powodzić się szczęśliwie". Neoosn. laimė-: leidzioti unt laimėjimo SD «kostkę o co rzucić», laimėtojas "zwycięzca" (por. kalbėtojas). — N. m. Laimėnai, J Laimiškė, Laimiškiai. laistyti, laistau, laisčiau "lepić, zalepiać, mazać, smarować, obrzucać mokrą gliną, zaprawą murarską, tynkować (ściany)", laistau SD «oblepiam co» (syn. lipiu), aplaistau SD «obmazuię co» (syn. aplieju), palaistau SD «pokrapiam co, kropię; polewam co». Formacja ta przedstawia drw. na SO, *lai-sty-, od zanikłego czas. prymarnego *leju, *lieti, który na gruncie bałtyckim kontynuował pie. pwk. *h2leiH- "smarować, mazać". Por. gr. dAiveivdAei(Į)eiv Hes. "namaścić skórę oliwą", łac. lėui "posmarowałem", SZ lino, -ere "mazać, kreślić; plugawić" z prs. infig. *h2li-n-H-e-. Akcentuacja lit. laistaū przemawia za uogólnieniem pierwiastka w postaci anitowej, właściwej pierwotnie dla pozycji antewokalicznej, por. *leju < *h2leiH-e-. Potwierdza to drw. laitas "klepisko z ubitej gliny, spód pieca chlebowego; kawałek gliny służący do zalepiania, łatania dziur", < *lai-ta-. — Z laistyti została wyabstrahowana neoosn. laist-, stąd laistas "glina zmieszana z łajnem krowim i wapnem, służąca do zalepiania dziur", zaprawa murarska, kit" (por. glaistas <= glaistyti) oraz laistikas "kto łata przy użyciu gliny, kto tynkuje ściany". laisvas, -a "wolny, swobodny, niezamknięty, nieprzywiązany, niezmuszany; luźny (ubiór)", SD «swobodny». War. laisvas, laiksvas. Analiza: lais-vas. Drw. na SO od neopwk. leisleisti (prs. leidžiu) m.in. "puszczać, pozwalać". Znacz. etym. "puszczony wolno". Por. palaidas "nie uwiązany, wolny, luźny, rozpuszczony". Neopwk. lais- pojawia się również w iter. laistyti m.in. "toczyć (piwo)" z *lais-sty-. Co do suf. -va- por. rausvas <= raūsti, riėsvas <= riesti, rusvas <= rūsti. — Drw. laisvai adv. "swobodnie, luźno", też komenda wojskowa "spocznij!", laisvė "swoboda, wolność" (z insercją k: laiksvė), belaisvis m. "jeniec", nelaisvė "niewola". Cps. laisvalaikis m. "czas wolny", laisvamanis m. "wolnomyśliciel", laisvanoris m. "ochotnik". Vb. denom. laisvėti "stawać się wolnym, uwalniać się, wyzwalać się", laisvinti "czynić wolnym, uwalniać, wyzwalać; rozluźniać, robić luźniejszym".
f
335 laiškas, rzadziej laiškas "liść na gałązce, liść zboża, cebuli, kartofla", też "liść drzewa", przen. "list, karta papieru, książki". SD laiškas «nać u ziół, iarzyn; szczypior», laiškas svagūnų «pioro abo pierze u cybule». Odpowiednik łot. laiska "liść na łodydze lnu, zboża", drw. laiksne a. laiksnis "lilia wodna, grzybień" (przez metatezę z *laisk-n-?), stpr. crixti laiskas "formularz chrztu", en pirmannien laisken "w pierwszej księdze". Formację bałtycką zestawia się ze scs. listu, -a "liść, karta papieru", listvYje n. "Ą>vXXa, listowie", zdrob. listu-ku cs. "listek", ros. list, -a "liść; karta, arkusz (papieru, dykty, blachy)", coli. listva "liście", zdrob. listók, mianowicie przy założeniu, że praformą słowiańską było *leis-ta- a. *leis-tu-, zaś bałtycką *lais-ka-. Dalsze związki nierozpoznane. Pwk. *leis-? *leik-? laivas "statek, okręt" (būrinis laivas "żaglowiec") — wraz z łot. laiva "łódź, statek" zapoż. z fiń. laiva. — Drw. laivelis m. "stateczek", laivyba "żegluga, nawigacja", laivynas "flota". lakštas "liść", DP "liść, list, stronica", też "liść kapusty a. klonu kładziony pod bochenek ciasta chlebowego". Niejasne. Może jest to drw. od neoosn. lakšt-, którą wyabstrahowano z czas. lakstyti "latać, bujać w powietrzu" (wariant do lakstyti lėkti). Znacz, etym. "to, co spadając z drzewa, buja w powietrzu"? Od lakšt- pochodzą lakštd "grzęda w kurniku" i lakštinga "słowik". — Drw. lakštelė "arkusz papieru", lakštinis "mający formę arkusza". Vb. denom. lakštauti "zbierać liście", lakštyti "obrywać liście" i "przewracać kartki książki, wertować książkę", pėrlakštuoti "przekartkować książkę". lakštingala a. lakštingala "słowik, Luscinia philomela" (łot. lakstigala, lastigala ts.), gw. lakštingalė, lakštingalas — drw. z suf. -al- od wyrazu lakštinga, lakštinga "słowik", który ze swej strony powstał na osnowie lakšt-, wyabstrahowanej z czas. lakstyti "latać, bujać w powietrzu" (wariant do lakstyti). Od lakšt- pochodzi również lakštd "grzęda w kurniku". Zob. s.v. lėkti, gdzie też wymieniono derywaty od paralelnej neoosn. lakst-. — War. sufiksalne: lakštihgara, lakštingėlė, lakštingėlis, lakštinguola, lakštinguolė. Formy pozbawione segmentu -ing-: lakšte, lakštelė "słowik" oraz lakštutė, lakstutis m. ts. są wytworem derywacji wstecznej lakštinga lakšt-. Por. lakštuoti "śpiewać - o słowiku". lakti, laku, lakiai1 "(o zwierzętach) pić wciągając płyn językiem, chłeptać", (wulg. o ludziach) "pić zachłannie, żłopać, chlać wódkę", SD laku «łoczę, łokam» i «lepcę, lambo», refl. apsilakti "opić się, za dużo wypić, przepić się", SD apsilakė «rozmarzyło go piwo, wino» (syn. persigėrė), nusilakti "upić się". Caus. lakinti "poić, karmić (psa, kota)". Odpowiednik łot. lakt, lūoku (*lanku), laku "chłeptać", iter. lakdt "lizać, chłeptać", lakatiės "oblizywać się (o psie)", gw. lak,it "lizać, zlizywać". Lit.-łot. lakma nawiązanie w słowiańskim iter. lok-a-, por. cs. lokati "AaTiieiv, lambere", ros. ločū, lokatb, pol. daw. łoczę, lokać "chłeptać językiem jak pies; pić a. jeść chciwie, szybko, żłopać, pożerać" (stpol. polok "żarłok"). Pwk. lak- jest onomatopeiczny, nawiązuje do odgłosu chłeptania. Podobnie lap- w gr. XanTQ "lizać", hom. "chłeptać, żłopać", Adijra) "chłeptać" albo lap1'- w Aa^uoao) "chciwie łykać, pochłaniać, pożerać". — Drw. lakalas "płynne jadło dla psa a. kota", lakate "płynne jadło dla psa" (łot. laka ts.). Cps. lakapaūtis, -ė "kto wypija surowe jajka" (por. pautas), pūtralakė (zob.). langas 1. "okno", 2. "niezarośnięte miejsce na bagnie, przepaść w bagnie, głębia w rzece". N. jez. Langas. Odpowiada łot. luógs "dziura, otwór; okno", dūmu luogs "dymnik". Bez etymologii. Może z udźwięcznienia *lankas (por. lingė < *linkė) — forma metatoniczna względem lankas m.in. "przedmiot półkoliście wygięty, kabłąk, pałąk, łuk"?
336 Znacz. etym. "półkolisty otwór". — Drw. belangė pot. "areszt, paka" (dosł. "pomieszczenie bez okna"), langinės f. pl. 1. "okiennice", 2. "klapy do osłaniania koniowi oczu z boku", langinė "kąt dla starca w rogu izby", langūtas gw. "okienko". lankyti, lankaū, lankiau "nachylać, zginać", przen. "odwiedzać, nawiedzać", SD lunkau kurių vietų «bywam gdzie często; nawiedzam kogo», apsilankyti "odwiedzić kogo". Odpowiada łot. lūocit "zginać, naginać", refl. lūocitiės "giąć się, krzywić się, tulić się". Osnowa lank-y- stanowi iteratyw w stosunku do lenkiu, lenkti "giąć, chylić" (zob.) oraz kauzatyw w stosunku do linkstu, linkti "giąć się, chylić się" (zob.). Ma ona nawiązanie w stpr. temacie *lank-!-: perlanki 1. "należy się", 2. "godzi się" (z *perlankija), lankinan deinan "dzień świąteczny", jak również w scs. ląčiti, IQĆQ "rozłączyć", otuląciti "odłączyć, oddzielić", razląeiti "rozłączyć". Inne drw. dewerbalne na SO: lankauti iter. "często zachodzić, odwiedzać", lankóti, -ju, -jau "zginać coś sztywnego" :: łot. lūokat, -aju "zginać, naginać" (=> lūokains "giętki, gibki"; lankstyti frq. "zginać, pochylać" — synchronicznie biorąc: lank-styti, diachronicznie: lankst-yti, drw. apofoniczny od prs. linkst-ū <= link-stu. — Neoosn. lanky-: lankytojas "odwiedzający, (w urzędzie) interesant", SD «wizytator». — Nomina ze SO lank-: apylanka "zakole, zakręt", SD «obłoczystość», apylanka "miejsce ominięte w trakcie siewu, orania, bronowania", kalbėti bė apylankų "mówić bez ogródek", aplankas "okładka (książki), teczka (na papiery), otok u czapki", ilanka "zatoka, zakręt", įlankas marių SD «odnoga morska» (por. įlenkti "wgiąć"), išlanka "wygięcie, zakręt", lanka "wielka równa łąka, zwykle w zakolu rzeki, zalewana podczas powodzi" (por. ros. luka ts., scs. łąka "óóAoę, Ttavoupyia", sch. czak. lūka "łąka nadrzeczna"), lankainis m. "fajerka, krążek żeliwny w płycie kuchennej", lankas "łuk, kabłąk w uprzęży, pałąk (wiadra), krąg, obręcz (SD apikalu lunkais «pobijam beczkę»), otok u czapki", łot. lūoks "zgięcie, wygięcie, kabłąk w uprzęży; krąg, obręcz koła; łuk" (pl. luoki "motowidło"):: scs. ląku "to^oę", pol. łąk, łąku "półkole, kabłąk, łuk w budowli, wygięta do góry część siodła" (=> vb. denom. lankauti "szukać leszczyny na łuk"), lankūs "giętki, gibki, zwinny" (łot. luóks), įlankus SD «chybki, nachylony", nuolanka "pokora, pokorność", nuolanka c. "osoba do obdarzenia częścią dziedzictwa", palankūs "przychylny, życzliwy, sprzyjający, pomyślny", sąlanka "zgięcie, fałda, składka", užuolanka "okrężna droga, droga naokoło; zakole rzeki, zatoka na jeziorze". Cps. lankausis gw. "kto ma obwisłe uszy" (łot. gw. lankausis ts.). — N. m. Lanka, Lankos, cps. Lankupiai 3x, Ažūlanka, Uzlankis. N. rz. Lanka 6x, Lankaitė, Lankaitė, Lankója a. Lankóji, Lankuva a. Lankava, n. jez. Lankos. lanksmas "okrąg, łuk, droga okrężna" — drw. na -ma- od neopwk. lanks-, będącego formą na stopniu o do links- (por. lińks-mas). Por. krams-lė, krams-ėti krims(ti). lankstas "wygięcie, łuk (drogi, rzeki), skręt, zakręt (drogi), droga okrężna", SD «krążenie, krąg, koło; krzywość, nakrzywienie; nachylenie; zakręt, zakrzywienie, zawrot». Analiza: lankst-as, drw. od neoosn. lankst-, wyabstrahowanej z frq. lankstyti "zginać, pochylać" (zob. lankyti). W SD jest też zapis formy zmienionej przez persewerację ks > kš: (lunkBtas) «wyboczenie dróg» z lankštas (por. lakšta ob. laksta "grzęda w kurniku" od lakstyti). — Inne drw.: lanksta "przegub", lankstūs "giętki, gibki, kręty (szlak, droga); ruchliwy, żwawy". Vb. denom. lankstauti "robić łuk, objazd, okrążać". lapas "liść z drzewa; arkusz papieru, karta, kartka" :: łot. łapa "liść; stronica", lapas pl. "listowie". Razem z psł. *lepenu, słń. lėpen, -ėna "liść drzewa, rośliny; arkusz",
337 ros. lepenb "kawałek, strzęp" do pwk. *lep-, jak w czas. gr. AiTiG) "obrać, obłupić. z e d r z e ć , zdjąć" (AeTitóę "wyłuskany - o jęczmieniu", przen. "drobny, cienki, mały, słaby"). SO lapas odpowiada formalnie gr. AoTtóę a. kónoę m. "łuska, naskórek; łuszczenie się skóry po chorobie", por. też AOTUC;, -ióoę f. "kora, łuska". W tym świetle znaczenie lit.-łot. "liść" wygląda na sekundarne, por. syn. laiškas. — Drw. lapelis m. "listek, ulotka", lapinė "szałas z liści; altana; namiot", palapinė "namiot". Cps. lapkotis m. "ogonek liścia", lapkritis m. "listopad", SD lapakritis «listopad» (łot. lapkritis), laplagas i laplėgis (zob. lėgti). Vb. denom. lapóti, -ja, -jo "puszczać liście, mieć liście; żyć", sulapoti "pokryć się liśćmi, zazielenić się". — N. m. Lapaliai 2x, cps. Lapakrita, Laplėgiai (ob. Legał, por. lėgti). — WSE lėp-: palėpė "miejsce pod strzechą, pod dachem, poddasze". Tu też lėpė "lilia wodna, Nymphaea". lapė "lis, Vulpes vulpes" :: stpr. lape EV "Vochz". Z innym suf. łot. lapsa "lis". Zestawia się z jednej strony z lit. vilpišys m. "dziki kot" (zob.), z drugiej strony z gr. óda)irr|£, -exoę f. ts. (*ualop-?), sti. lopaša- m. "szakal" oraz łac. uolpės a. uulpės, -is f. "lis" (*h 2 ulp-eh,-?), mianowicie przy założeniu, że istniał zróżnicowany apofonicznie temat pie. *h2ulop- / *h2ulp- (nagłosowa lrg. z uwagi na refleks grecki). — Drw. lapenas a. lapinas "lis - samiec", lapenos f. pl. "futro z lisa, lisiura", lapynas "małe lisa", lapinė "czapka z lisa", lapūitis m. "lisek" < *lapūtis (por. paukštūitis). Cps. lapkasa "lisia nora" (por. kasti), lappisas (zob. pisti), lapsnūkis m. "prosię, którego ryj przypomina pysk lisa" (por. snukis), lapurvis m. "lisia nora" (por. urvas). Vb. denom. lapiauti "polować na lisy". — N. m. Lapės, Didžiosios Lapės, Lapelės (=> Lapeliškiai), Lapiškiai 3x, Lapiškiai 3x, cps. Didlapiai oraz Lapgaūdžiai, Lapgiriai, Lapiakalnis 2x, Lapkalnis 5x, Lapkasės 2x, Lapkasiai, Lapūkinė, Lapurviai, LapvarčiaT. N. rz. Lapainia, Lapišė, Lapoja (też n. jez.). Lapuigis, cps. Lapupis 2x, Lapūpis, Lapavartė, Lapkasis, Lapskójis (por. lapės koja "lisia noga"). lašas "kropla", SD «kropla spora, sopel»263. Odpowiednik łot. łase, zwykle ze wzdłużeniem: łase "mała ilość płynu (wody, mleka, zupy)", też "cętka, barwą wyróżniająca się plamka". Postvb. do lašėti (zob.). — Drw. lašelis m. SD «kropka, kapka». Cps. lašleidis (zob. ledas), laštaka "rynienka, którą ścieka żywica brzozowa" (por. tekėti). laštakas "rynna" :: łot. lastagas ob. lastakas, lastąkas f. pl. "woda spływająca z dachu; sople zwisające z dachu". — N. m. Lašai 2x, Lūšiškė. — Vb. denom. lašinti "lać kroplami", lašinti vaistus "zakrapiać lekarstwo" (=> lašintūvas "kroplówka"), aplašinti "pokropić, obryzgać (krwią)", įlašinu SD «wkrapiam», išlašinu SD «osączam, wysączam», loštelėti "polać się kroplami". Por. jeszcze ašaras lašinti "płakać", prakaitą lašinti "ciężko pracować" (dosł. "wylewać pot"). lašėti, laša, lašėjo 1. "ciec kroplami, kapać, ściekać - o pocie", 2. "przeciekać o dachu, dzbanku, garnku". SD lašu «kapam kroplami» (syn. šlaku), laša «kapie, przecieka [syn. lietus teka per dungtį]; sączy się», laša medžias «kapie z drzewa», sakais laša medžias «kley puszcza drzewo» (syn. sakuoja). Drw. od laš-: laščioti "kropić, popadywać - o deszczu", lašenti "padać po trochu; ciec z pluskiem, ciurkać" (išlašėnti "wypić z kieliszka"). Nomina: lašas (zob.), lašinys "kropla; okap", lašus SD «kroplisty, krople puszczaiący»; lašmuo m. "miejsce w jeziorze, skąd uchodzi a. gdzie wpływa rzeczułka
263
Lašas po tašo ir akmenį pratašo "Kropla po kropli i przetnie kamień"
338 — odpowiada łot. lasmenis "miejsce, gdzie woda marznie i nie zamarza, tzw. oparzelisko", war. lasmenis (por. n. rz. Lašmuo, n. m. Lašmėn-pamūšis). — WSO *laś-: łot. laseja, lasėt "ciec kroplami, kapać", lasinat "wpuszczać kropelkami". Brak lit. *loś-. — Podstawy werbalnej *leš- / *ilš- (*ulš-) nie stwierdzono. Transponat pie. *lek-, *lok-, SZ *lk. lašiniai 3 p.a. m. pl. "słonina, smalec", SD «słonina, lardum»; plaštakiniai lašiniai "słonina gruba jak dłoń" (por. plaštaka), sprindiniai lašiniai "słonina gruba na piędź" (por. sprindis). Budowa dwuznaczna, por. 1° laš-iniai — drw. od vb. lašėti intr. "ciec kroplami", por. zdanie Kaip įkaito lašiniai, išlašėjo "Gdy słonina się rozgrzała, roztopiła się (dosł. wyciekła w postaci kropel, kroplami)", 2° lašin-iai — drw. od vb. lašinti tr. "lać kroplami", por. zdania Kam lašini taukus ant žemės? "Czemu wylewasz tłuszcz (kroplami) na ziemię?", Išlašink taukus "Zrób tak, żeby tłuszcz ściekł kroplami". — Drw. lašiningas "ze słoniną, tłusty", lašininis: Šitas paršas lašininis "Ten wieprzek (będzie tuczony) na słoninę", też o człowieku: "tęgi, tłusty, otyły; kto lubi jeść słoninę". Cps. lašinbrolis m. "tęgi, gruby człowiek", lašinėdis m. "kto jada słoninę, kto lubi słoninę". — N. m. Lašiniai 2x, n. rz. Lašin-daubė, n. łąki Lašin-balė. — Lit. lašiniai, zapożyczone do jęz. staropolskiego w formie loszyny, ukazują się w rachunkach króla Jagiełły. lašiša, -os 2 p.a. (gw. 3 p.a.) "łosoś, Salmo salar". Z innym suf.: lasaša SD «łosoś» (s-š z dysymilacji š-š)264. Do tego nawiązuje stpr. *lasasso, pis. (laląffo) EV "łosoś, Lachs", rekonstrukcja: *lasasa < pb. *las-aša. Por. n. rz. Lašiša 2x (=> Lašišinė, Lašiš-upis) obok Lašaša. Suf. -aš- przypomina formant -os- odpowiednika płn.-słow., por. ros. losósb, ukr. lósosb, pol. łosoś. Pie. *laks-o- lub *loks-o-265, por. stwn. lahs, stisl. lax (pgerm. *lahsa-), oset. Icesceg "łosoś" obok toch. A laks "ryba w ogóle". Odpowiednia formacja wydałaby lit. t*lašas. Zamiast tego mamy osnowę na -io-, lit. gw. lašis, -io m. "łosoś"266 i łot. lasis ts. Jej ocena nie jest jednoznaczna. Z jednej strony może to być drw. wsteczny od lašaš- / lašiš- (neoosnowa laš-). Z drugiej strony karelskie i wepskie lohi "łosoś", które jest zapożyczeniem z bałtyckiego, przemawia na rzecz dawności form lit. lašis, łot. lasis. — Derywatami są tu terminy ichtiologiczne: lašiš-aitė: margóji lašišaitė "Salmo fario" (war. lašišaitis m.), lašiš-ius: lašišius margasis ts., lašiš-inės f. pl. "łososiowate, Salmonidae". latakas "rynna przy okapach dachu", SD «rura wodna, ryna; kanał» — zapoż. z błr. latók "rynna" (stąd też łot. lataka "rynna; sopel"). — Inne znaczenia lit.: 1. "rynienka drewniana do odprowadzania soku drzew (war. lėtekaY, 2. "koryto do zsypywania ziarna", 3. "struga, kałuża", 4. "rów z wodą, kanał odprowadzający wodę z pola", 5. "grzęzawisko, grząska łąka", 6. "pas ziemi", 7. "sopel lodu" (na skutek zmieszania ze swojskim letekas "sopel" < *led-tekas), 8. "kanalik łzowy". — Latako gatvė - nazwa ulicy w Wilnie (pol. Lotoczek). — N. m. Latakai 2x, Latakiškė. N. rz. Lataka. lauka 2 p.a. "ławka w kościele, klęcznik" — zapoż. z błr. lavka "ławka". Obok tego 1. laupka "ławka", gdzie p tłumaczy się skrzyżowaniem lauka z polonizmem *lapka
264
P o m i j a się p o ś w i a d c z o n y z j e d n e g o tylko miejsca (Jonava) war. lasasė
"łosoś", o brzmieniu jak gdyby
d o s t o s o w a n y m do o d p o w i e d n i k a słowiańskiego (sekwencja s-s). 265 W kwestii pbsł. refleksu š dla grupy pie. *-ks- zob. s.v. ašis. 266
P o m i j a się tu g w a r o w e f e m i n i n u m lašis 4 p.a., ponieważ jest ono p o ś w i a d c z o n e z j e d n e g o tylko miejsca
(Palanga). — D w u z n a c z n e są n. rz. Ldšupis 2x, Ldšiupis, ponieważ ich I człon m o ż e ewentualnie stać w związku z sb. lašas "kropla" lub vb. lašėti "ciec kroplami".
339 (< pol. łafka) oraz 2. lomka "ławka kościelna" (zwykle pl. lómkos 2 p.a.), gdzie sekwencja lom polega na dysymilacji lou. laukas I sb. "pole", SD «pole, rola» :: łot. laūks "polana w lesie, wolna przestrzeń" (por. niżej laūkymė, laukuma). Obok tego przymiotnik laukas (zob. niżej). Chodzi tu o *louk-o- jako drw. na SO od zanikłego czas. *liauk-, *luk- < pie. *leuk-, *luk- "rozjaśniać sią, świtać", por. het. lukta "świta", wed. rócate "świeci sią", łac. lūcet "dnieje; jest jasny, wyraźny" (*louk-). Budowa jak w wed. lokah "otwarta, jasna przestrzeń; przestwór nad ziemią", stłac. louco-, łac. lūcus "święty gaj", osk. luvkei "in luco", stwn. lóh "polana porośnięta krzakami". Lit. znaczenie "pole" wywodzi się z "leśna polana, karczowisko w lesie" (łot. laūks). Dalej por. *louk-sna- w stpr. lawcnos EV "gwiazdy, Gestirne" (nom. pl. f.) oraz w cs. luna "blask księżyca", ros. luna "księżyc", pol. łuna "odblask na niebie, odblask ognia, pożaru" (stpol. "księżyc"). Odpowiedniki ie.: aw. raoxšna- "błyszczący; blask, światło", łac. lūna "księżyc" (losna Praeneste), śrir. lūan "światło, księżyc". — Drw. laukan adv. "na dwór, na pole, precz" (skostniała forma ill. sg.), skrócone laūk ts., laukė adv. "na polu, na podwórzu", lš laūko pusės adv. "od zewnątrz"; laūkė "łysina", laukėsmas "polana", laūkymė 1. "rzadkie miejsce w gęstym lesie, polana", 2. "łysina (na łbie zwierzęcia)", lauklnas "niewielkie pole, poletko", laukinė "ustęp" (=> vb. denom. laukinėtis "wypróżniać się"), laukininkas 1. "kto mieszka wśród pól, z dala od lasu (w przeciwieństwie do medininkas)", 2. "rolnik, robotnik polowy", laukinis 1. "polny, dziki (o ptakach, zwierzętach)", 2. "zewnętrzny, wejściowy" (laukinės durys f. pl. "drzwi wejściowe"), laūku adv. "na dwór, na pole", laukūjis "zewnętrzny" (neol.), laukuma 1. "miejsce bez drzew i krzaków" (por. łot. laukums "puste miejsce, plac, boisko"), 2. "łysina (na łbie zwierzęcia)", ūžlaukė "koniec pola". Cps. laūkakmenis m. "kamień polny", laukabėgis, -ė 1. "kto nie może usiedzieć w domu, wciąż zachodzi do innych", 2. "stróż pól dworskich", laukagalė "koniec pola", laukagalys ts., laukarys "czas orania, czas orki" (Pavasaris laukarėlis), laukūgala "miejsce, gdzie kończy się czyjeś pole", vidūlaukė "środek pola". Vb. denom. laukėti, -ju, -jau "dziczeć". — laukė gw. praep. "za": laukė miesto "za miastem", laukė daržo "za ogrodem" — skostniała forma loc. sg., dosł. "w polu, na polu". — N. m. Laukeliai 6x, cps. Laugaliai 4x (*Lauk-galiai), Laukagaliai 2x, Laukagaliai 2x, Laukdvariai, Laukiapušis, Laukóduma (Laukodumikė), Lauksargiai, Laūksargis 2x, Laūksodis, Laukūgalis (por. Svedūkalnis), Laūkžemė, Laūkzemiai oraz Dumblaukė, Girialaukis, Kalnalaukis, Mėdlaukė, Medzialaukis, Obelaūkiai (*Obellaukiai), Šeimylaukis, Švėdlaukis, Tauralaukis. laukas, -a II adi. "z białą gwiazdą a. łysiną na łbie (o koniu, krowie)" :: łot. lauks, -a ts. < pie. *louk-o-. Znacz. etym. "jaśniejący, świecący". Zob. odpowiedniki ie. s.v. laūkas I. — Drw. laukis, laūkė "koń, krowa z białą plamą na łbie, łysek, łyska" (łot. laueis, lauee ts.). Cps. laukaaūsis "(koń) z białymi uszami", laukakaktis, -ė "zwierzę z łysiną na łbie". laukti, laukiu, laukiau "czekać", sulaukti ko SD «doczekać się czego», refl. uzsilaukti "zbyt długo czekać";pala "poczekaj!" — z redukcji palau ts. <palauk, 2 sg. ipv. do palaukti. Praesens z pochodzenia iteratywne, należące do inf. *laukyti o znacz. etym. "wypatrywać kogo, rozglądać się za kimś". Akut wtórny. Por. z jednej strony stpr. laukit "szukać czego" (laukijti ipv. "szukajcie!"), z drugiej strony psł. *lućiti < *louk-eie"mierzyć do celu", stpol. łuczyc "trafić rzucając do celu; natrafić, spotkać" oraz psł. *lućati < *louk-e-, stpol. łuczać "rzucać do celu", ros. połucatb "dostawać". SO do pie. *leuk- jak
340 w gr. Aeuaoo) "patrzeć na co, spoglądać; widzieć", sti. lokatę "spostrzega, zauważa". Rozwój znaczeniowy od *leuk- "rozjaśnić sią" (het. lukta "świta", wed. rócate "świeci sią") do "stawać sią widocznym" (por. wed. dasti "czeka" wobec orm. etes aor. "ujrzałem" < pie. *dek-). — Zwraca uwagą brak form lit. na SZ luk-. Zamiast tego bogato jest reprezentowany WSZ lūk-: lūkėti "czekać" (3 os. lūki), palūkėti "poczekać czas jakiś" (3 os. palūki ob. palukėj a), SD palūkiu «postoią»; lūkoti, -ju, -jau "czekać" (=> palūkojimas "poczekanie"), lūkinti "czekać; zmusić do czekania", lūksėti a. lūksoti "czekać" (=> neoosn. lūks-: lūksnoti ts.267). Por. łot. lūkuot a. lūkat "patrzeć na co, oglądać; próbować, starać sią", refl. "patrzeć uważnie, wypatrywać, szukać (np. żony)". Nomina: palūkis m. "procent od pożyczonych pieniędzy", SD patikiu pinigų pirkėjui, ažu prekės palūkis «borguię», palūkos f. pl. "odsetki od pożyczonej sumy pieniędzy, procenty, lichwa" (=> palūkininkas "lichwiarz"), palūkanos "odsetki". laužas 1. "stos połamanych drzew, gałęzi, patyków, chrustu", 2. "ognisko", 3. "złom" (metalo laužas), 4. "barłóg niedźwiedzia", przen. "nierób, flejtuch", SD «łom, stos» (syn. šūtis malkų). Należy do czas. laužti "łamać", prilaužti "zbierać, łamiąc a. zrywając", sulaužti "łamać gałęzie i składać je na kupę". Znacz. etym. "stos połamanych gałęzi", por. Sulaužė laužą ir užkūrė ugni "Złożył stos i rozniecił ogień". — Drw. laužynas "miejsce w lesie, gdzie dużo połamanych gałęzi i chrustu; barłóg, legowisko niedźwiedzia". laužti, laužiu, laužiau "łamać (gałąź), międlić (len), zrywać (liście), łamać (w kościach), boleć", przen. "naruszać (zwyczaj), łamać (umowę, przyrzeczenie), ćwiczyć kogo, wdrażać, wprawiać w czym" :: łot. laūzt, laužu, laūzu "łamać, łupać (kamień), usuwać karcze, zrywać (grzyby)". Dalej por. ledas žmdgų laužia "lód załamuje się pod ciężarem człowieka", refl. laužtis "włamywać się, wdzierać się". SD: išlaužiu duris «wyłamuię drzwi», išsilaužtu išg kalinės «wyłamuię się z więzieni a», akmuo laužiamas iš kalnų «kamień nieciosany» (w przeciwieństwie do akmuo kaltas «kamień ciosany»). — Drw. laužinėti iter.-demin.: aplaužinėti "obłamywać (gałęzie)", palaužinėju SD «pod\amu\ą», pėrlaužinėti "przełamywać". Nomina: laužas (zob.), laužinys "łam, szpalta", laužtūvas "łom", cps. akmenlaužis m. SD «łomikamień, saxifragus». Od pb. pwk. *liauź-, *luź- < ie. *leug-, *lug-. Zapewne dublet palatalny pierwiastka pie. *leug- "stłuc, rozbić, złamać", por. wed. md rok "nie stłucz!", orm. lowci aor. "uwolniłem, wypuściłem", wed. rujati "tłucze, rozbija", łac. lugeó "smucić się" (znacz. etym. "być rozbitym"). — Jeśli laužiu jest prymarne, to musi pochodzić z *liaužiu < pb. *leuź-ie- (dysymilatywny zanik i). Jeśli zaś au jest refleksem st. o, to laužiu jest z pochodzenia iteratywnym prs. do inf. laužyti "łamać" (łot. lauztt, -w, -iju), takim jak np. spaudžiu do spaudyti lub traukiu do traukyti. Neoosn. laužylaužykla "kamieniołom", laužytojas "łamacz (w drukarni)", DP "przestępca". Akut w obu wypadkach analogiczny. Przy lauž- wzorem dlań było prs. na SZ i z suf. -st-: lūžta "łamie się, załamuje się, rozpada się, wali się; zmienia kierunek" < *lųšta < *lunž-sta :: lūžo, lūžti (starszy pdg.: *lu-n-ža, prt. *lūžo, inf. *lūžti), įlūžti a. nulūžti "złamać się, ułamać się"268. Por. łot. lūžt, lustu, luzu "łamać się, złamać się; urodzić, powić". — Drw. na SZ lūž-: lūženos f. pl. "odłamki, szczątki", lūžtvė a. lūžte "powalone przez burzę drzewa, wiatrołom; waląca się chata", lūžtvynė ts., lūžis m.
267
Por. Ldksnójo
268
Nie należy tu sb. lustą a. lustas
ateinant
sviečiiį
zapożyczenie wyrazu błr. ros. lūsta.
"Czekali na przyjście gości". "pajda (chleba), bryłka, kawałek", lustas
S z D «skiba roley». Jest to
341
"złamanie", przen. "przełom, zwrot", lūžūs "łamliwy, łomki", cps. žemalūžis, -ė "krępy, lecz mocno zbudowany" (m.in. S D 1 ) . Por. łot. lūznis "wiatrołom", pl. lūž,ųi "drzewo powałowe; rupiecie, graty", też "złom żelazny". — N. m. Lūžiškiai, cps. Lūžgaliai. lazda (gw. laza) "kij, pałka, laska", SD «leszczyna, drzewo leszczynowe», też «palcat» ["kij, laska, pałka", S Ł X V l ] , lazda arba rykštė įpjaustyta SD «karbowa laska». Odpowiednik łot. różni się wstawnym -g-: lagzda "pręt leszczynowy", pl. lagzdas ob. lazdas "leszczyna". Por. grupę -zd- w bliskoznacznym vėzdas. Niejasne, podobnie jak bliskie temu pod względem głosowym psł. *loza, sch. lóza "winorośl; giętki pręt, gałązka", ros. loża "łoza, wić, witka, rózga", stczes. loża "winorośl", stpol. łoza "winna macica, winorośl; zarośla wierzbowe, pręty, rózgi, gałęzie", pol. "wierzba szara, krzaczasta, Salix cinerea"269. — Drw. lazdynas "leszczyna, Corylus avellana", SD «leszczyna, lasek leszczynowy». — N. m. Lazdijai 2x, Lazdynai 3x, Lazdyne 2x. N. rz. Lazdauja a. Lazduoja, Lazduona (gw. Lazdūna), Lazuotė, Lazd-ūpė, Lazd-upis, n. jez. Lazdlnka a. Lazdlnga. lažas, pl. lažai hist. "pańszczyzna, robocizna obowiązkowa dla dworu za zajmowane grunta", por. Kitados žmonės ponams lažus eidavo "Kiedyś ludzie chodzili odrabiać pańszczyznę u panów". I lažą ėjo su savo spragilu, su savo šake, savo šluota "Na pańszczyznę szło się ze swoim cepem, swoimi widłami, swoją miotłą". Ne lažas, ne vaiks mažas, kur skubi? "Ani pańszczyzna [nie nagli], ani dziecko małe, dokąd się spieszysz?" War. lažd: Sunki lažd "ciężka pańszczyzna". Niejasne. Jeśli znaczenie "pańszczyzna" wywodzi się z "praca zbiorowa, zwł. przy żniwach", to może lažas jest refleksem SO *log-o- do pie. *leg- "zbierać, zbierać plon", por. łac. lego "zbierać, zdejmować, zrywać" (legūmen, -inis n. "owoce strączkowe, jarzyna"), alb. mb-ledh "zbiera plon", gr. Aeyco "zebrać, zbierać, zliczać". — Drw. lažinė diena "dzień odrabiania pańszczyzny", lažinis, -ė "chłop pańszczyźniany", lažininkas ts., lažystd "pańszczyzna". Vb. denom. lazyti, -iju, -ijau "odrabiać, odbywać pańszczyznę". — N. m. Lažai. ledas "lód, woda ścięta mrozem" (gw. ledūs). — ledai m. pl. 1. "grad, opady gradowe", 2. "lody" (n. m. Ledai). Odpowiednik łot. lądus, -us "lód", ląd i m. pl. "kra, kawałki lodu" (=> lądajs "tafla lodu", ledene "sopel lodu"), stpr. ladis EV "lód, Js", lattako EV "podkowa" (o tym zob. s.v. žengti). Prapokrewne ze scs. ledu, -a "lód", ros. lėd, Ibda, czes. led, ledu, pol. lód, lodu. Bez nawiązań zewnętrznych, zapewne neologizm bsł. Uderza sztywność apofoniczna pwk. led-. — Drw. ledainė "lodownia, piwnica chłodzona lodem" — lituanizacja za pomocą suf. -ainė zapożyczenia ledaūnė a. ledaunid <= pol. lodownia; ledėsis m. "kawałek, bryłka lodu", ledynas "lodowiec", ledinė "kra lodowa, tafla lodu; izbica mostu", ledyne "gołoledź", ledinis "lodowy, lodowaty, zimny" (=> ledinukas "landrynka"), ledinuotas "oblodzony, lodowaty", ledūjai m. pl. "duże kry lodowe" (por. suf. w n. m. Bebrūjai :: bebras, Kalnūjai :: kalnas). — Cps. ledkalnis m. "góra lodowa", ledlaužis m. "izbica mostu; lodołamacz", lėdtakis m. "sopel lodu" (por. tekėti), letėkas ts. < *led-tekas (z *led-takas?), lašleidis m. "sopei" < *laš-ledis (Lašleidžiai po stogu kaba kaip žvakės "Sople zwisają z dachu jak świece"), saūsledis m. "cienki lód" (por. niewysoki,
269 Niejasnym etymologicznie wyrazem jest także psł. *leska "leszczyna, kij leszczynowy", por. sch. lijėska, słń. leska, ukr. gw. liska, czes. liska, pol. laska.
342 sausas). Vb. denom. ledauti "łowić ryby pod lodem", ledėti, -ja, -jo "lodowacieć", leduoju SD «lodowacieię» (=> leduotas "oblodzony, zlodowaciały", SD «lodowaty»). — N. m. Ledai, n. rz. Led-upis, Ladaūnė. lėgti: 1. palėgti, -lėgstu, -lėgau "położyć się z powodu choroby, rozchorować się", np. 7M palegai, ir aš lėgstu sirgti "Ty się położyłeś, to i ja się położę chorować". Nomina: laplėgis m. "wycięte i stratowane miejsce w lesie; zdeptane zboże" (znacz. etym. "legowisko z liści"?), n. m. Laplėgiai, Lėgai. — 2. atlėgti, -lėgsta, -lėgo "zmniejszyć się, zelżeć (o mrozie270, bólu), .uspokoić się, przestać, stracić ochotę, zapał, zrezygnować". Nomen: atlėga "odwilż", przen. "przerwa, ulga" (Šąla be jokios atlėgos "Mróz trzyma bez przerwy"). — Morfem lėg- przedstawia wzdłużenie niezaświadczonego w bałtyckim stopnia e, *leg-, który kontynuował pie. *legh- "kłaść się, leżeć", por. scs. lesti, lęgQ "położyć się". Odpowiedni st. o, lag-, poświadczają wyrazy lagaminas (zob.) i laplagas cps. "miejsce wygniecione w zbożu przez gęsi; nieporządek, bałagan", war. laplagis m. (zob. wyżej laplėgis), zaś st. zanikowy lig-: liga (zob.). — Nowy SO laig- <= lig-: atlaiga a. atlaiga "odwilż" (Šaltis krito, bus atlaiga "Mróz zelżał, idzie odwilż"). — Nowy SE lieglig-: liegti, liegstu, liegau "być obłożnie chorym, mizernieć, niszczeć w chorobie", paliegti "zaniemóc, zapaść na zdrowiu", nomina: liegalas "człowiek chorowity, słabowity", liegena ts., nuliegąs a. paliegąs ts., paliegėlis m. ts. (znacz. etym. "człowiek polegujący"). Paralele: stiep- <= stip- {stieptis), viep- <= vip- (viėptis). lellas, -a "chudy, szczupły, smukły, cienki". Tylko pod względem formy odpowiada łot. liels "wielki, duży, dorosły; ważny", stąd zapoż. żm. lielas "wielki". Pb. *lei-la-. Było zestawiane z przymiotnikiem gr. gw. Aeipóę z *A,eiA,óę (dysymilacja), ukazującym się w glosie Aeipóę-ó ioxvóę xoci o>xpóę Hes. (io^voę "suchy, wysuszony; chudy, cienki; słaby", a)xpóę "blady, bladożółty, barwy ziemistej"). Z innym suf. leinas, -a "chudy, szczupły, cienki; giętki", leinus, -i "giętki, sprężysty". Por. syn. liebas / laibas, liesas. — SO lail- <= leil- (neoosn. wynikła z resegmentacji): lailėti, laila (war. laili, lailėja), lailėjo 1. tr. "(o roślinach) zagłuszać, utrudniać wzrost" (Didieji medžiai mažuosius laila "Wielkie drzewa zagłuszają małe drzewa"), 2. intr. išlailėti "wyrosnąć cienkim i słabym", išlailoti, -ja, -jo ts. leisgyvis, -ė "ledwo żywy, półżywy" — cps. z II członem od gyvas "żywy" i I członem od leisti, por. zwrot apleisti pasaulį "zejść z tego świata". Znacz. etym. "życie porzucający"? War. leisgyvis, lėizgyvis, leis-t-gyvis. leisti, leidžiu, lėidžiau 1. "spuszczać w dół, toczyć (płyny), nalewać (płyny)", 2. "puszczać z prądem, spławiać (tratwy)", 3. przen. "pozwalać, zezwalać; wydawać (drukiem); trwonić (pieniądze)". Cps. apleisti "zaniedbać (pracę), zapuścić (ogród)", SD apleidžiu «odbiegam kogo w potrzebie [syn. pametu]; opuszczam co; przepuszczam człowieku; zaniedbawam czego», atleisti "ustąpić, zelżeć (o mrozie, gorączce, bólu); przerwać (pracę); rozluźnić, poluzować (wiązanie), rozpuścić; opróżnić naczynie, stół; odprowadzić (idącego), odprowadzić (umarłego na cmentarz); wydać za mąż", też "odpuścić komu grzechy, winę (o czym s.v. atlaidai II), įleisti "wpuścić, pozwolić wejść; wlać, nalać; zrobić zastrzyk", SD įleidžiu «domieszczam kogo, czego [syn. intikinu]; korzenię się [syn. šaknis įremiu, šakninuosi]», nuleisti "opuścić (rękę, kotwicę, flagę),
270
Np. Šaltis jau lėgsta, t.y. lyžta, atsileidžia "Mróz już ustępuje, zmniejsza się". Šaltis atlėgo "Mróz zelżał"
343 roztopić (śnieg)", kraują kam nuleisti "upuścić komu krwi", paleisti "popuścić, wypuścić, uwolnić, zwolnić, spuścić; roztrwonić" (paleistas SD «odprawiony; rospasany», paleisti plaukai m. pl. «roztarchane włosy»), perleisti "przelać; przekazać; przepuścić; przewieźć łodzią" (SD «przepuszczam wosk, łoy»), praleisti "rozstąpić się, dać przejście ustępując z drogi; darować co komu; odprowadzić; przebyć jakiś czas, przemieszkać", SD praleidžia «rozstępuią się ludzie komu», praleidžiu «folguię komu», prileidziu SD «przypuszczam, admitto» (kalka z pol.?), suleisti "spoić" (=> suleistūvas "narzędzie do wyrównywania desek tak, aby ściśle do siebie przylegały"), užleisti "ustąpić (miejsca), zaniedbać (zdrowie, ogród), zawiesić (firankę), zaszczuć (psami)", DP "zapuścić, spuszczać, rozpuścić, rozrzucić". Refl. leidžiuosi kur SD «udaię się do kąd», atsileisti "rozluźnić się; zelżeć, złagodnieć", įsileisti "wdać się w co", nusileisti "opuścić się, opaść, zniżyć się, zajść (o słońcu, księżycu), ustąpić (o mrozie)", pasileisti "rozpuścić się, popuścić sobie" (=> pasileidėlis m. "rozpustnik"), pėrsileisti "poronić". — Neopwk. *leid-, wyabstrahowany z prs. na -d-, *lei-da "spuszcza (sobie), toczy (sobie) płyn" < *leiH-dhe-, może należeć do pie. *leiH- "lać, wylewać", zob. Keti. — SO laid-: laidyti (zob., tam też nomina z osnową laid-). — Od neopwk. leis- (<= leisti) utworzono kilka derywatów na SO lais-. Por. 1. vb. frq. *lais-sty-, skąd laistyti "toczyć (piwo)", laistyti liežuvi "rozpuszczać język" (w tym wypadku zachodzi homofonia z czas. laistyti "wylewać, podlewać" jako vb. frq. do lieti), 2. palaisdinti "wydoić (krowy)", 3. adi. laisvas a. laisvas "swobodny, wolny" (zob. osobno). — SZ lyd-: łot. list, ližu, lidu "karczować", lit. lydėti "odprowadzać" (zob.), lydyti "karczować" (zob.). Nomina: atlyda: bė atlydos adv. "bez przerwy, bez ustanku", atdlydis a. atlydis m. "odwilż", atlydys a. atólydys "odwilż"271, nuolyda, żm. nūlyda "okap dachu; wsparty na słupkach daszek nad stertą drewna", nuolydis m. "spadek, pochyłość" (por. wyżej nuleisti, nusileisti), nuolydi nuleidus adv. "po pewnym czasie". Tu też nuolydis m. przest. "urlop, wczasy" jako kalka z ros. ótpusk otpuskdtb "wypuszczać, uwalniać, zwalniać". Cps. saulėlydis m. "zachód słońca" (grįžti su saulėlydžiu "wrócić o zachodzie słońca"). lėkti, lekiu, lėkiau "lecieć, biec", aukštyn lekiu SD «wzbijam się wzgorę», aplėkti "oblecieć, obiec", įlekiu SD «wlatam gdzie», drw. lekioju SD «pierzcham, uciekam». Odpowiada łot. lėkt, lącu, lėcu (lecu) "skoczyć, podskoczyć; lecieć; wzejść - o słońcu, księżycu, gwiazdach; bić - o sercu", aplėkt "obskoczyć; zapłodnić", refl. lėktiės m.in. "przytrafić się, zdarzyć się, pojawić się, przypaść w udziale", drw. aplėktiės "spółkować. parzyć się", lecinat caus. "zmuszać do skoku, tresować (konia)". — Prapokrewne z psł. *leteti "lecieć, unosić się w powietrzu", scs. lėtėti, leštą ( * l e t - į Q ) , ros. letėtb, lečū, pol. lecieć, lecą. Neoosn. Iet- wyabstrahowano bądź z prs. * l e k - t Q (por. pol. gw. letą "lecę"), bądź z nomen *letu "lot, uderzanie skrzydłami" < pie. *lek-to-. Por. stnord. leggr "noga, kość", gr. AaxtiCo) "uderzyć nogą, kopnąć, (o koniu) wierzgać". — Nomina na SE: lekėtas "przyrząd do zwijania przędzy w motek, motowidło" (=> leketuoti "kołatać - o sercu"), lekesys "lot, sposób latania", lėkės f. pl. lub lėkiai m. pl. "ulotki ziarna owsa, plewy, otręby owsiane" (=> lekinė "siennik napchany takimi plewami"), cps. paūkštlekis (zob.), pirmlekaim. pl. 3 p.a. "ziarno przednie", dosł. "lecące przodem" (por. niżej pirm(a)lakai).
271 Trzy wymienione wyrazy mogą ewentualnie należeć do czas. lydyti "topić, powodować topnienie; trzymać na deszczu", zob. lyti.
344 Por. łot. lecene "żaba". — WSE lėk-: lėkiaū (prt.), drw. palėkėti "polecieć, pofrunąć nieco" (por. pamėtėti <= metu). Por. z jednej strony łot. ląkat, -aju "latać, skakać, podskakiwać", z drugiej strony gr. A,rixdca, aor. Xr\xr\oax "mieć stosunek płciowy z kimś, spółkować" (znacz, przenośne, por. pol. pot. przelecieć kobietą "mieć z nią stosunek płciowy"). Nomina: lėktuvas "samolot", paūkštlėkis (zob.), polėkis m. "lot (ptaka)", przen. "polot, inwencja". Por. łot. łąka "tętnica", ląkas f. pl. "przeszkoda, którą się przeskakuje na koniu", lėksi m. pl. "galop", lėkšuos adv. "w galopie, skokami". — SO lak-: lakióti "latać, biegać", DP "latać w powietrzu", lakdyti caus. "rzucać do góry, wyrzucać w górę", lakdinti caus. "puszczać latawiec", lakstyti "latać, bujać w powietrzu; biegać", SD lakstau «buiam» (lakstąs «pierzchliwy; płochy»), ze zmianą ks > kš: lakstyti ts. (por. łot. lakstit "skakać, podskakiwać", lakstitiės "unosić się w powietrzu, bujać; roić się"). — Nomina na SO: atalakai m. pl. a. atalakos f. pl. "poślad, ziarno gorszego gatunku, które przy wianiu pada w pobliżu plew", laka a. lakas "wyłaz dla pszczół w ulu, wylot" (syn. prielakis, landa, Utis), lakama c. "włóczęga" (por. lėbarna), lakius a. lakius "droga, którą odbywa się lot pszczół", też "rój pszczół" (SO jak w tanius, daigius, vaisius), laknūs "lubiący szybko biec", laksnūs "prędki, chyży", laksni merga "dziewczyna rozwiązła, puszczalska" (vb. denom. laksnóti "biec nie za szybko, rzucając się na strony"), lakta "grzęda w kurniku a. w klatce" (łot. lakta a. lakts), lakūnas "nie trzymający się jednego miejsca, ciągle gdzieś latający, wagabunda", dziś też "lotnik, pilot", lakūs "o koniu: rączy, chyży, bystry w biegu, ruchliwy, lotny jak piasek". Cps. ańtralakai m. pl. "ziarno drugiego gatunku", gw. antaralakos f. pl. ts. (zob. ańtaras), driezlakys "uparciuch - o dziecku" (por. driežas), dūmalakas "komin", kreivalakas (zob.), pirm(a)lakai a. pirm(a)lakos "ziarno przednie" (syn. pirmskrajai), pasturlakai a. pastūrlakos "poślad", też "marne resztki" (zob. pasturas), paskuilakos f. pl. "poślad" (zob. pas kūjis), paūkštlakis (zob.). — Neoosn. lakst- (<= lakstyti): lakstinėti "szybować powoli", lakstóti "latać", lakstūnas "który biega, wszędzie zagląda" (por. bastūnas s.v. besti), laksta "grzęda w kurniku" (war. laksta, syn. lakta), lakstučiai m. pl. "męskie organy płciowe". Por. łot. lakstinat "tańczyć, obtańcowywać (dziewczęta)", lakstiba "pożądliwość, lubieżność", lakstigs "zalotny, lubieżny; bezczelny". lėlė 4 p.a. "lalka" (war. lėlė 2 p.a.), SD1 «łąta», SD «łątka dziecinna», žaisti lėlėmis "bawić się lalkami". Zapoż. z błr. Ijalja, ze zwykłą substytucją błr. 'a przez lit. ė (por. dėdė błr. djadja). — Drw. lėlytė a. lėliūkė 1. "laleczka", 2. "źrenica oka" (por. lėlė akies SD «źrzenica»). lėmežis m. "stalowy krój pługa a. sochy" — zapoż. z pol. daw. lemiąż. Obok tego lėmešius, lemėšius "ząb żelazny u sochy, naróg" — zapoż. z pol. lemiesz, błr. Ijames (por. łot. lemesis "lemiesz, ostrze pługa"). lempa gw. "lampa, lampa naftowa", DP "lampa; kaganiec, kaganek; pochodnia", SD (lampa) «kaganiec ogniowy; lampa» — zapoż. z pol. lampa (<= śrwn. lampę f.). War. gw. lėmpa 2 p.a. lemti, lemiū (zam. *lemū), lėmiau "zrządzić, sprawić co, zdecydować o czym" < pie. *lemH- "łamać"? Cps. aplėmti "przewidzieć, przepowiedzieć", atlėmti "odgadnąć", nulemti "przesądzić, z góry określić, zdeterminować". — Niejasne są użycia: išlėmti liežuvi "wywiesić język (o psie)", išlėmus rėkti "głośno krzyczeć, wrzeszczeć, ryczeć (o dziecku)". — Nomina: lemiamas "decydujący", lemtas "sądzony, odpowiedni, należyty, porządny, poważny, dobry, dobrze wychowany, sympatyczny" (Jam vienam tebūvo lemta ištikti gyvam "Jemu jednemu sądzone było pozostać przy życiu"), nelemtas "nieszczęsny,
niefortunny, mamy, niezdarny", lemtis, -ies f. "los, przeznaczenie", lemtūta c. "niezdara, ślamazara". — WSE lėm-: lėmiciu (prt.), drw. lėmimas "los", SD «godło, symbolum, signum, omen» (syn. zinklas, nuolaima). — SZ lim-: įimti, limstu, palimaii "ugiąć się, zgiąć się (o roślinie, gałęzi), załamać się (pod ciężarem), zwisnąć w dół" < *lmH-C, stpr. limtwei ob. lembtwey "łamać, złamać - o przysiędze małżeńskiej". — SO lam-C < *lomH-C: lamdyti c aus. "zginać i łamać; miąć, miętosić; ćwiczyć, musztrować", aplamdyti "pomiąć, obić" (šonus kam aplamdyti "obić kogo"); lamstyti frq. "naginać, łamać (drzewo)". Paralele: ramdyti, ramstyti do rimti, tramdyti do trimti, tvardyti do tverti. — SO lam-V < *lomH-V: lamėnti "miąć, miętosić; nosić coś ciężkiego, dźwigać", sulaminti "zmiąć, zgnieść, połamać" :: scs. sulomiti "złamać". Nomina: aplama a. aplamas "całość" (Žemė vienoj aplamoj "Ziemia w jednym kawałku". Mūsų ūkis ant vieno aplamo, tai i r šeimynos mažiau tesamdome "Nasze gospodarstwo na jednym kawałku ziemi, to i parobków mniej już najmujemy"), aplamas, -a "ogólny, powierzchowny", aplamai adv. "w ogóle, ogółem, pobieżnie", aplamų "powierzchownie, z grubsza, niedokładnie; (wszyscy) naraz, razem", DP "w obec, pospolicie"; lamantas "kawałek, ułamek cukru, chleba" (od lamėnti), lamata 1. "wichura łamiąca drzewa", 2. "kupa rupieci" (n. m. Lamatos 2x), lamatas a. lamdte "kawałek"; lamataT m. pl. "potrzask, łapka na myszy, szczury" :: łot. lamatas f. pl. ts. — Do aplama nawiązuje łot. lams a. lama 1. "ryczałt", por. uz lamu pirkt "kupić ryczałtem, hurtem, w całości, w dużej ilości", 2. "akord", por. uz lama stradat "pracować na akord". — WSO lom- < *lam-: loma "zagłębienie na polu, dół, nizina, kotlina" (łot. lama "miejsce nisko położone na polu a. łące, kałuża, mały staw w lesie"), ijomė "wklęsłość, zagłębienie", (lomis m. "parów, jar" (=> iĮomiaū adv. "niżej, głębiej"). — Od morfemų lėm- (prt. lėmiau) urobiono SO *lom-: luomas 1. "część, dola, działka ziemi", 2. "stan społeczny" (visų luomų žmonės "ludzie wszystkich stanów"), 3. "rodzaj, gatunek" (abūdu vieno luomo dosł. "obaj jednego rodzaju"), znacz. etym. "odłam". Odpowiada łot. luoma a. luoms m.in. "warstwa, szereg; czas", luóms gw. "dziura w płocie, przełaz". Paralele: pluoštas <= plėš-, žuolis <= žėl-. lėnas 3 p.a. lub lėnas 4 p.a., -d "spokojny, powolny, opieszały, flegmatyczny, ślamazarny, leniwy; cienki, słaby, cichy" :: łot. lėns "powolny, łagodny". Zgadza się ze scs. lėnu "leniwy", sch. lijen, stczes. lėny, < pie. *leh,-no-, od pwk. *leh r "osłabić, zaniedbać" (SE przy suf. -no- jak np. w plónas). Z innym suf. lit. lėtas "słaby, powolny, ślamazarny, cichy, spokojny, ustępliwy", SD «podły; wiotchy», nelėtas SD «nienagorszy», lėtas vynas SD «wińsko, vinum pessimum», lėta gelumbė SD «kir», alus lėtesnis SD «cienkusz piwny», lėtai adv. SD «podło, słabo» :: łot. ląts "lekki, lekkomyślny; tani". W słowiańskim por. 1° *leto "cieplejsza pora roku, przychodząca po ustąpieniu chłodów", dłuż. lėto "wiosna; lato", scs. lėto "rok; czas", ros. lėto, pol. lato, 2° scs. lėti f. "pozwolenie", lėti j e stū "wolno, jest dozwolone". Dalsze nawiązanie: łac. lėnis "powoli działający, łagodny, spokojny, powolny", lėtum "śmierć, zejście". lenciūgas daw. gw. "łańcuch", SD (duru łynciugas trumpas) «wrzeciądz, catena forium breuis», (apkalu łynciugays) «okować kogo» [dosł. "okuwam łańcuchami") — ze zmiany *lenciūkas, co zapożyczone z pol. gw. łańcuch, leńcuch "łańcuch". Wtórne -g- w pozycji interwokalicznej też w nespėga, pėlega (zob.) oraz w takich wyrazach zapożyczonych, jak lapūgas < lapūkas "łopian, łopuch", kvartūgas < kvartūkas "fartuch", šešnagas < šešnakas "czosnek" oraz liūpcigas < liūpcikas gw. "wietrznik, okienko w oknie" (z pol. lufcik). War. lencūgas, lencūga, lenciūgas, lenčūga. — Drw. lenciūgėlis m.
346 "łańcuszek",
też
"litewski
taniec
ludowy",
lenciūginis
"łańcuchowy,
przywiązany
do
ł a ń c u c h a " , SD « l a ń c u c h o w y » .
lengvas, -a "lekki". Odpowiedniki łot. gw. liegvas, liegvs212, liter, liegs "lekki, łagodny, delikatny, miły". Pb. *lengu-a-, rozszerzenie osnowy na SP i z suf. -u-, *leng-u-. Odziedziczony był tu jednak st. zanikowy, pie. *h,lngyh-u-, por. wed. laghū- a. raghū"prędki, lekki", gr. eAa%u<; "mały, nikły", jak też z suf. -ro-\ gr. eAa(j>pó<; "lekki, szybki", stwn. lungar "prędki, żwawy". W związku z tym powstaje pytanie, czy *lengu-a- nie jest derywatem typu vrddhi od pbsł. przymiotnika na SZ i z suf. *ling-u-. Por. tęvas zam. *tin-u- < pie. *tnh2-u-, scs. tinu-ku "cienki". (Nie wiadomo, dlaczego brak segmentu n w scs. ligu-ku lekki, łatwy, nietrudny"). SE *hjlengyh- rekonstruuje się na podstawie wed. ramhate "spieszy, biegnie" i stwn. gilingan "udać się, powieść się". — Drw. lengvata "ulga, zniżka" (=> lengvatinis "ulgowy, zniżkowy"), palengva adv. "powoli, pomału", palengvėlė adv. "powolutku, pomaleńku", cps. lengvabūdis m. "lekkoduch" (=» lengvabūdiškas "lekkomyślny"), lengvadarbis m. "kto szuka lekkiej pracy, unika ciężkiej pracy", lengvaduonis m. "nierób, próżniak", lengvapėdis m. "lekkomyślny człowiek", lengvatikis "łatwowierny". Vb. denom. lengvinti "czynić lżejszym, ułatwiać; łagodzić, uśmierzać, koić", nusilengvinti "wypróżnić się" (dosł. "ulżyć sobie"), palengvėti "zelżeć, stać się lżejszym; ulec poprawie". lenkas "Polak", f. lenkė "Polka", SD (łynkas), (łynkie); lenkai m. pl. "Polacy", daw. Lękai DP "Polacy, Polska", SD (łynku źieme / łynkai) «Polska, Polonia». Dziś Lenkija 1 p.a. lub Lenkija 2 p.a. Nazwiska: Lenkas, dosł. "Polak", => drw. patron. Lenkaitis a. Lenkaitis, Lenkauskas, Lenkėvičius. Forma lenkas została zapożyczona ze strus. ląxu z trzema substytucjami dźwiękowymi: lit. enC za ą, lit. k za x (por. krienas, kurtas, parakas) i lit. -as za -u. Strus. ląxu (ros. ljax, por. strus. nom. pl. ląsi, Ijasi, acc. pl. ljaxy) to drw. z suf. -x- od pwk. hipokorystycznego lą-. Ten ostatni został wytworzony z *lędjaninu (<= lądo "pole") drogą skrócenia mutylacyjnego, tj. nie liczącego się z granicą morfologiczną273. Por. węg. lengyel "Polak". — Drw. lenkėti "polszczyć się, polonizować się", lenkinti "polszczyć kogo, polonizować", lenkiškas "polski" (=> lenkiškūoti "mówić z polskim akcentem"). Cps. lenkmetis m. "okres powstania przeciw Rosji w 1863 r.", dosł. "polski czas" (Seinų miškuose kadai per lenkmet^daug buvo žmonių iškarstyta "W lasach sejneńskich kiedyś w czasach powstania 1863 r. powieszono dużo ludzi"). — N. m. Lenkaičiai 2x, cps. Lenkviečiai 2x. lenkti, lenkiu, lenkiaū "giąć, zginać, naginać, chylić; wyprzedzać, wymijać, omijać, wychylać (kieliszek), nawijać (nici), motać" (łot. liekt, -cu "giąć, zginać"), SD «gibam; kieruię czym, nawracam czego; przeginam». Refl. lenktis "giąć się, zginać się, chylić się; kłaniać się; uchylać się, unikać", SD linkiuosi «chronię się [syn. saugausi, serguosi]; Stronię od kogo», nusilinkiu «schraniam się gdzie». Cps. apilinkiu SD «mijam co, przemijam, omijam» (syn. praeimi), aplenkti "ogiąć, ominąć, obejść, wyprzedzić; obłożyć (książkę papierem)", DP "opuścić, mijać, przemijać, omijać", ažulinkiu kų SD
272
Stąd przez metatezę war. viegls "lekki".
273
Por. strus. Ijadiskaja zemlja "Polska" oboK tjcucy "Polska, Polacy", podu ljaxy "blisko Polski",
ros. Podljašbje
"granicząca z Mazowszem część Litwy", stpol. Podlasie,
dziś Podlasie
Podūljašije,
(zmiana brzmienia na
skutek adideacji do wyrazu pol. las a. lasy). — Poprzez jęz. staroruski zaznajomili się Litwini również z nazwami etnicznymi Węgrów (zob. ungurai) i Włochów (zob.
valakai).
347 «nakrzywiam co», išlenkti "wygiąć; wychylić (kieliszek)", išsilenkti "wychylić sią", nusilenkti "uchylić sią, nachylić sią; opuścić głową", palinkiu SD «nachylam kogo, czego; naginam czego [syn. sulinkiu]», pralenkti "wyprzedzić, prześcignąć, ominąć", DP "uprzedzić", prisilinkiu SD «skłaniam sią do czego». — Pwk. *lenk- jest ograniczony do bsł. — Nomina na SE: lenkė "kotlina, zapadlisko na równinie, miejsce mokre, grząskie, grząska łąka, zakole omijające bagno", lenkė "płoza sań" (Lenkės uosinės išlenktos pavažoms rogių "Jesionowe «lenkės» wygięte na płozy sań"), lenkėtas "pręt, na który nakłada się szpulę przy motaniu nici", lenkmuo "wygięcie, zgięcie", lenktė, SD linktė «przeginanie, przegibanie», lenktynės f. pl. "wyścigi, zawody" (vb. denom. lenktyniauti "ścigać się, współzawodniczyć"), lenktinis peilis "nóż składany, scyzoryk", lenktiniai skliausteliai m. pl. "nawiasy okrągłe", SD linktinis «obłoczysty», linktinis kalavijas «szabla», lenktūvai m. pl. "motowidło", nusilenkimas, SD nusilinkimas «chronienie się czego» (syn. nusisaugojimas),pralenkėjas "poprzednik", DP "uprzedziciel", SD pralinkimas «ubieżenie» (syn. parungimas). Por. łot. Įėnkans "obwisły, wiotki" (war. /ehgans). — N. m. Mėdžialenkė, n. rz. Lenkė, Lenkėnis 2x, cps. Lėnkupis 2x, Lenkupys, n. jez. Lenkmuo, Lenktinis. — Podwójny SZ link- / lunk-, zob. linkti. — SO lank-: zob. lankyti (tam też nomina na SO). lenta 4 p.a. 1. "deska", 2. "tablica" (kalka z ros. doska). SD: plėštinė lintci «dranica» ["wąska deska łupana z pnia"], linta ilga «dyl», linta trintinė «tarcica» ["deska otrzymana przez podłużne przecięcie okrąglaka"]. Niejasne. — Drw. lentelė "deszczułka", lentyna "półka", SD «polica, półka; listwa do ściany przybita», (łyntinełe) SD1 «listewka». N. łąki Lenta 2x, n. rz. Lent-upė. lėpti, lempu (war. lepstū), lepaū "rozpieszczać się, tracić siłę, sprężystość, wiotczeć, flaczeć, więdnąć, mdleć", atlepti "odchylić się, odstać, opaść". Odpowiednik łot. lept "rozpieszczać się" (rzadkie), lept, Įepstu, /epu "wiotczeć, zacząć odwisać", lept, įąpu, Įepu "kleić się, przyklejać się", lępąns "słaby, wiotki" (lepa "płatek ucha"). Niejasne. Sugerowano pokrewieństwo z lapas "liść" (zob.). — Drw. išlepęs DP "rozpustny", lėpnas a. lepnūs "wypieszczony; wybredny w żarciu, jedzeniu", lepšis, -ė "ktoś rozlazły, powolny", lepukas a. lepūnas "pieszczoch", lepūs "miękki, wypieszczony, mało odporny, wątły". Vb. denom. lepinti "pieścić, pobłażać, wychowywać zbyt delikatnie", lepinu kų SD «pieszczę kogo innego», lepinuosi SD «pieszczę się sam», islepint SD «rozpieścić kogo» (=> lepinimasis SD «lubieźność»). — SO lap-: atlapas (zob.), lapaūsis, -ė cps. "z obwisłymi uszami (pies, świnia)". Tu zapewne także lapūs DP "pyszny, hardy, nadęty" (=} łapy sta, lapystė DP «pycha», lapumas DP "pycha, hardość"), lapūnas DP "pyszny, hardy", prielapūs "natrętny, dokuczliwy", vb. denom. lapauti "dokazywać", DP "pysznić się", SD lapauju «buiam» (syn. lakstau, siaubiu). — WSE lėp-: lėpti, lėpstū, lėpaū "obwisać, opadać, flaczeć, więdnąć", atlėpti "zwiesić się, zwisnąć" (ausys atlėpusios f. pl. "obwisłe uszy"), "oderwać się i zwisać (np. o kieszeni)", lėpaaūsis, -ė "z obwisłymi uszami; niechluj" (syn. lapaūsis). Por. łot. lėps "kto chodzi ociężale, niezgrabnie", lepa c. ts. Tu też lit. lėbarna c. "ktoś rozlazły, ociężały" < *lėp-arna (por. lakama, šakarnis). lesti, lesū, lesiaū "(o ptakach) dziobać, zbierać, szczypać dziobem, dziobiąc zjadać", prilėsti "(o ptakach) najeść się", nusilėsti przen. "upić się, urżnąć się". Odpowiada łot. lest, lešu, lesu ts., też "chłeptać (o psie); przeliczać nici w naciągu tkackim". Do pie. *les-, por. het. lessm "zbierać", goc. lisan "zbierać, zbierać plon", z bałtycką specjalizacją znaczeniową w kierunku "zbierać dziobem". — Drw. lesinėti "dziobać pokarm po trosze",
\
348 lesinti "karmić ptactwo", nomina: lesalas a. lėselas "pokarm dla ptactwa", lesatė "pożywienie dla drobiu" (por. bėratė, lakate). Cps. vanagas mėslesys "jastrząb mięsożerny" (por. mėsa). — WSE lės-: łot. lest, lesu, lesu "liczyć, obliczać, sprawdzać liczbę czego". — SO las-: lit. lasyti "(dziobem) szczypać, zbierać, wybierać, wyszukiwać" (łot. lasit, -Tju "zbierać (jagody), szukać (grzybów); wyszukiwać, wybierać", też "czytać" — kalka z niem. lesen), SD lasau «zobię» (neišlasytas SD «nieprzebrany, bez braku zebrany»), aplasau «brakuię; obieram, przebieram», sulasau «zbieram co», => aplasymas «brak», neišlasytas «nieprzebrany, bez braku zebrany»; lasióti "dziobać, zbierać jagody". Inne drw.: apylasa SD «brak, delectus, discrimen» (znacz. etym. "miejsce wydziobane"?), łasa "ziarno sypane na pokarm dla ptactwa", łasa paukščių SD «zob ptasza, posypka, cibarium», lasalas "pokarm dla ptactwa" (por. lakalas), lasūkai m. pl. "drzewka, krzaki wycinane dla przerzedzenia lasu", lasūtis, -ė "kto długo szuka sobie żony, męża". lęšis, -io "soczewica, Lens culinaris", zwykle pl. ląšiai — zapewne zmienione z *lįsis < *linsis, a to zapoż. z niem. Linse f. (stwn. linsi). — Obok tego łot. ląca "soczewica", zapoż. ze strus. Ijača ts. < *lęća (por. scs. ląšta "<|)axóę, soczewica") lėšos f. pl. "środki pieniężne, fundusz(e)". Niejasne. Sugerowano związek z loš-, np. atsilošęs "(siedzi) oparty o plecy krzesła" (zob. lošti) i znacz. etym. "oparcie, wsparcie". lėžti, lėztu, lėiau "cichnąć (o zarzynanym prosięciu), zelżeć (o mrozie)", atlėzti "popuścić, zelżeć, uspokoić się (po wzburzeniu), ocieplić się (o pogodzie)", tr. atlėzti, -ia, -ė "rozmiękczyć" (Lietus molįatlėžė, t.y. atminkštino, kasti minkšta "Deszcz rozmiękczył glinę, miękko się kopie"). Bez etymologii. — Na podstawie prs. lėztu = [lėštu] ustalił się neopwk. lėš- bliskoznacznego czas. lėšti, lėštu, lėšau "uspokoić się, zmniejszyć się, popuścić (o mrozie)", atlėšti "ochłonąć (z gniewu), wygasnąć (o miłości)", išlėšti "stać się rozlazłym, ślamazarnym (o dziecku)". Nomen: atlėšys "odwilż". — SZ lyi- <= lei- (typ RiT<= ReT-): atlyžti, -lyitu, -lyiau "złagodnieć, przestać się gniewać, uspokoić się; zelżeć - o mrozie, deszczu", atlyia "odwilż" (Lauke jau atlyza, t.y. šaltis atsileidžia "Na dworze już odwilż, tj. mróz już puszcza"). liaudis, -ies f. 1. "lud wiejski, prości ludzie, chłopi" (Liaudies kalba, reikalai "Język, sprawy ludu"), 2. bibl. "lud", 3. "tłum, wielka gromada ludzi" (akut lit. wtórny). Odpowiada łot. laudis "ludzie, lud" (gw. Įauzi m. pl. ts.). Takie zwroty, jak kaimiųu laudis "sąsiedzi", gajėju laudis "parobki, robotnicy rolni", sveši laudis "obcy ludzie" świadczą o kolektywnej wartości formy laudis. Pb. *lįaud- należy do pwk. pie. *h,leudh- / h,ludh"powstać, urodzić się, wyrosnąć", por. wed. róhati "rośnie, pnie się w górę", aruhat "powstał, wyrósł", goc. liudan "rosnąć", gr. eAeuooiiai "przyjdę", r>lu0ov "przyszedłem". Podobnymi do liaudis, laudis derywatami są scs. Ijudije "ludzie, lud" (įjudinu "prosty człowiek, wieśniak; laik", Ijudisku "z ludu, ludowy, publiczny, świecki, laicki"), cs. Ijudu "lud", stwn. liut "lud", liuti m. pl. "ludzie". Dalej por. gr. 6y\,eu0epoę "wolno urodzony", łac. liber "wolny", SZ: wed. vfrudh- f. "roślina" < *uiHrudh < cps. ^ui-h^ud11-. W bsł. brak jest alternantu na SZ *lud-. — Drw. liaudė b.z.a. "ród, ogół krewnych" (Tavo visa liaudė tokia "Cały twój ród jest taki"), liaudinė mokykla "szkoła podstawowa" (kalka z niem. Volksschule), liaudiškai adv.: Jis kalbėjo liaudiškai "On mówił gwarą", liaudzia, acc. sg. liaūdzią "wielka rodzina, tj. rodzina wraz z parobkami", przen. "gromada ludzi" (Vaikų ateina kaip liaudzios "Dzieci przychodzi cała gromada"). Do tego łot. Įaudava "panna młoda, młoda kobieta; młoda mężatka, synowa" (zwykle zdrob. laudaviųa, Įaudavite). —
349
N. m. Liauda, Lidudiškiai, Liaūdiškiai, Liaudiškiai 4x, Palidudė. N. rz. Liaudė a. Liaudė, Liaudėlė. liauka 4 p.a. 1. "gruczoł", zwykle pl. liaukos. Odpowiada łot. laukas pl. "choroba, powiększenie migdałów u świń". Zestawia się z gr. Xe\)xr\ "biały liszaj, rodzaj trądu; topola srebrzysta". — Drw. paliaukiai m. pl. 1. "migdały, gruczoły limfatyczne", 2. "świnka, zapalenie ślinianek przyusznych", paliaukis a. paliaukis m. "podbródek, podgardle". — Prócz tego jest czas. liaūkti, -iū, -iaū "ciec strugą, lać się (o pocie)", 2. "dużo pić, jeść, palić", z drw. liauka "fala; struga wody; warstwa (wianego ziarna)". liaupsinti, -inu, -inau "chwalić, zachwalać, wychwalać", DP "wysławiać, wielbić, chwalić, błogosławić", SD žmona viežlyva ... nuo g visų laipsinama «białogłowa uczciwa». Akut wtórny. Vb. denom. od liaupsė 4 p.a. "pochwała, słowo pochwalne", DP "chwała, sława, cześć", gw. "pieśń pochwalna" (war. liaupsis f. b.z.a.). Sb. liaupsė jest formacją postvb. do *liaupsoti < *liaub-so- "wychwalać". Lit. *liaub- stoi w związku ze scs. Ijubu "miły, przyjemny" < pbsł. *lįaub- (por. goc. liufs, stwn. liob "miły"), => vb. denom. Ijubiti, Ijublją "miłować, lubić, pragnąć, chcieć", ros. Ijubftb, Ijublju ts. Do pie. *leubh- "lubić, kochać, pożądać", por. SZ wed. lubhyati "jest zmieszany, bardzo chce, pożąda", SO goc. uslaubjan "pozwolić". — Drw. *liaupsinoti: liaupsinoja ir garbinoja "chwalą i czczą" (Bretkun). liautis, liaujuos, lioviaus "przestać, ustać, ucichać (o wietrze); powstrzymywać się, być wstrzemięźliwym; znosić, znieść" (liovės vėjas SD «ciszeie wiatr»), paliauti "zaprzestać", SD paliauju «przestaię, przestawam», paliauju tumsint «odcimiam». Odpowiada łot. laūt, Įaūju a. Įaūnu, lavų "pozwolić, dopuścić", refl. "przestać, zaprzestać, rzucić co, zdać się na co, oddać się czemu, ulec (zmęczeniu)". W zmienionym znaczeniu: stpr. aulaūt "umrzeć", aulauuns ptc. prt. act. "umarły", czyt. Įaula:vsnsJ (kontrahowane aulauns), acc. pl. aulauusins, aulauwussens "umarłych", czyt. [aula:vusons] (kontrahowane aulausins). — Nomina: liaunas a. liaunas "dający się zginać, giętki, gibki, niesztywny; słaby, powolny; cienki (o drzewie); luźny, nieobcisły" :: łot. (auns "zły, złośliwy" (znacz, etym. "marny" "słaby"); nepaliaujamas "nieprzerwany, bezustanny", paliavd gw. "przerwa" (be paliavds "bez przerwy"). Por. stpr. aulausennien dat. sg. "śmierć". — Do pie. *leuH- "uciąć, zerwać, uwolnić", por. wed. lūna- "ucięty", lunati "odcina" (*lu-ne-H-ti), gr. Auco "rozwiązywać, odwiązywać; uwolnić, oswobodzić; osłabić, znużyć, zniszczyć, złamać, zburzyć". Formacja *leuH- jest właściwie neopierwiastkiem dotworzonym do SZ *luH- < *lHu- (metateza lrg.) <= pwk. *leh2u-. Por. gr. Xa\ov "krój, lemiesz pługa" < *leh2uiom. — SZ liu-: liūterėti "przestać, porzucić (nałóg)": Jis liūterėjo gerti arielką, ale girkšnoti neliaunas visiškai "Niby rzucił picie, ale nie przestał podpijać". — WSZ liūv-: liūvis m. "przestanie, zerwanie z czym". — WSO liov- < *lįau-: lidvytis, -ijasi, -ijosi "przestać, zelżeć (o mrozie)", nusiliovinti "przestać się gniewać, okazywać gniew", paliova "przerwanie, zaprzestanie, przerwa" (be paliovos "bez przerwy, bez ustanku"), paliovimas a. paliovimas "przerwanie, zaprzestanie, przerwa", SD «przestanek, przestanie; ustawanie choroby» (be paliovimo "bez przerwy"). lydeka 2 p.a. "szczupak, Esox lucius", SD «szczuka». War. gw. lydakė a. lydėkė, lydakas a. lydekas, lydekis m. Odpowiedniki łot. lidaka, lidąka, lidaks, lidaga. Bez etymologii. — Drw. lydekaitė "mały szczupak". Drw. wsteczny (?): lydys "szczupak", por. stpr. liede EV "Hecht". Vb. denom. lydekauti "łowić szczupaki", lydekinėti ts. — N. m.
350 Lydėkiai 2x, Lydėkupė. N. jez. Lydėkis 4x, Lydeklnis 3x, n. rz. Lydėkinė 2x, cps. Lydekupis, Lydėkžiogė. lydėti, (3 os. lydėjau "odprowadzać kogo, towarzyszyć komu, wyprowadzać (zwłoki)", palydėti "odprowadzić (wzrokiem)", pralydziu SD «prowadzę kogo pocześnie», pralydžiu numirusi SD «umarłego prowadzę». Od lyd-, które stanowi wzdłużony SZ do leid-, zob. leisti. — Drw. lydóti gw. "przepuścić, opuścić", lyddvas "kto odprowadza, towarzyszy komu", palydovas "towarzysz podróży; konduktor w pociągu; satelita", palydovai m. pl. "eskorta, orszak weselny" (paralele: vadovas, žindvas). Neoosn. lydė-: lydėtuvės f. pl. "wyprowadzenie zwłok na cmentarz" (por. gulėtuvė). Neoosn. lydėj-: pralydėjimas SD1 «pogrzeb» (syn. išdėjimas, pakasimas). lydyti I. Czasownik ten należy synchronicznie do lyti (zob.) i pełni względem niego dwie funkcje: 1° caus. "trzymać, żeby zmokło na deszczu; topić tłuszcz itp." — w tejże roli na SE ukazuje sią łot. liedėt "trzymać na deszczu", 2° intens. "stać na deszczu, moknąć na deszczu". — Łot. lidėt intr. "mżyć, siąpić (o deszczu)", lidinat ts.; salidinat tr. "zmoczyć deszczem". Może należałoby tu postulować zanikłe prs. intr. *lyda "pada deszcz" < *liH-dhe-? Por. pūdyti "powodować gnicie" <= pūti "gnić, butwieć". lydyti II, lydau, lydžiau "karczować las" :: łot. list, ližu, lidu "karczować" — formacja na SZ do leisti m.in. "spuszczać w dół" (zob.). — Drw. lydimas a. lydimas "grunt wykarczowany, oczyszczony z karczów po wyciętym lesie", SD «nowina, rola abo pole nowo kopane». N. m. Lydymas 2x, n. rz. Lydimas. Por. łot. Itdejs "karczownik", lidums "karczunek, karczowisko". lieknas, lieknas 1. "mokra, grząska łąka", 2. "bagno, trzęsawisko", 3. "mokradło porośnięte krzakami i cienkimi drzewami", 4. "niewielki las", 5. "niezorana część pola, pozostawiona na pastwisko". Obok liekna, liekna (4 p.a.) 1. "nisko położona, mokra łąka bez zarośli", 2. "moczary, bagno, błoto, trzęsawisko" (też przekleństwo: Kad tave liekna! "Żeby cię bagno, scil. pochłonęło"). Bez etymologii. — N. m. Liekniai, Lieknėlis, cps. Lieknagala oraz Juodlieknis, Užlieknė, Užlieknis, Užliekniai. lieknas, -a "smukły, cienki i wysoki (o drzewie, o postaci, figurze, o szyi łabędzia)". War. lieknus (Lieknus medžias, lygus kaip žvakė "Smukłe drzewo, proste jak świeca"). Zapewne do lieknas. lieleša a. lieleša "niedomaganie śledziony; kłucie w boku, kolka, ostry ból brzucha". War. lielaša, lieliša, lieneša b.z.a. Niejasne. Było porównywane z łot. liesa przy założeniu praformy łot. *liel-sa. liemuo, -mens, acc. sg. lie-men-{m. 3 p.a. "pień, łodyga; tułów, talia, kibić". Bez dobrej etymologii. Rozważano związek m.in. ze stisl. lim(r) "gałąź, konar, człon", limi "pęk rózeg, miotła", stang. lim "człon". — Drw. liemenė neol. "kamizelka" (=> liemenėlė "biustonosz, stanik"), liemeningas "dobrze zbudowany, okazały, krzepki; rozłożysty - o drzewie), potężny". Cps. ilg(a)liemėnis. -ė "o długim tułowiu, np. o tchórzu". liepa "lipa, Tilia" (war. liepas, liepė, liepė) :: łot. liepa (liepe), stpr. lipe EV "Linde". Zgodne ze słowiańskim, por. sch. lipa, ros. lipa, czes. lipa, < pbsł. *leipa-. Etymon niejasny. Jeśli nazwa stoi w związku z łykiem lipowym, które jest lepkie, to do czas. limpū, lipti I "lepnąć, kleić się". — Drw. liepynas "zagajnik lipowy, lipina", liepinis 1. "lipowy, z lipy", 2. "lipcowy (miód)", liepinis dantis "mleczny ząb", liepidtė "mała lipka", liepos mėnuo "miesiąc lipiec", medus liepos SD «lipiec miod przasny», liepūkas "pręt lipowy, z którego zdziera się łyko". Cps. liepkaulis m. 1. "odarty z łyka pień młodej
351
lipy", 2. "łuczywo lipowe", 3. "roślina Crataegus", Uepkelis m. "droga wysadzana lipami", liepžiedis m. "miesiąc lipiec", liepžiedžiai m. pl. "kwiat lipowy; pora kwitnienia lip", mėdžliepis m. "klon, Acer platanoides" (dosł. "leśna lipa"), war. mėdžialiepis. — N. m. Liepynai 2x, Liepynai5x, Liepdrai (co do suf. por. Beržorą), cps. Liepagiriai, Liepahojai, Liepalaukė, Liepgiriai, Liepkalnis 5x, Liepkartai o raz Paliepė 4x, Paliepiai 12x. N. rz. Liepóra, Lieporas, Lieporas. Przy toponimach złożonych z //e/?- pojawia sią alternant /eį?-: Leipalingis, Leipuškė, cps. Leipgiriai. liepsna 4 p.a. "płomień" < *leip-sna-274. Drw. liepsningas SD «płomienisty». Vb. denom. liepsnoti, -7a, -jo "płonąć, płomienieć", SD «gorą, pałam, płomień wydaią». — SO laip-: stlit. laipdyti "płonąć, palić sią". Alternanty //ć/?- i opierają sią na SZ lip" rozpalić, zapalić", który utrzymał sią w czas. łotewskim lipt, zob. s.v. /<9/?
274
Łot. liesma
"płomień" m o ż e być zapożyczeniem wyrazu liwskiego liesm ts.
352 judėjimas <= judėjau, kalėjimas <= kalėjau). — SO lait-: łot. laitit, -u, -iju "pocierać, smagać, chłostać (miotełką w łaźni), masować", laistit ts. "pocierać, masować" < *lait-stT-. lieta żm. 1. "korzyść, pożytek" (Nieko lietos iš to nebėr "Żadnego pożytku z tego już nie będzie"), 2. "rzecz, sprawa", 3. "narzędzie, przyrząd", 4. "charakter" (Tokia jo lieta "Taki jego charakter") — zapoż. z łot. lieta "rzecz, przedmiot; wartość, przydatność do czegoś; coś wartego, dobrego, nadającego się". lietalnis, -io "naleśnik" (Ant lapų keptas lietainis blynas "Na liściach pieczony naleśnik, blin"). Niejasne. Może liet-ainis, drw. od ptc. lietas "lany" do lieti "lać" (o roztworze mąki)? lieti, lieju, liejau 1. "lać, wylewać (wodę, płyny), polewać, zabielać (mlekiem, śmietaną)", 2. "lać (świece), odlewać (metal)". War. prs. leju, lienu. War. prt. įėjau. Odpowiednik łot. liet, leju, leju "lać (wodę, mleko); odlewać (metal)", dąsas liet "robić kiełbasy". Cps. apleju SD «oblewam co, kogo», apleju alavu, vašku SD «oblewam co ołowem, woskiem», azuleju SD «zalewam co», azusileja eldija SD «zalewa się łódź», azusileja popierius aba litera SD «zalewa się papier abo na papierze», įsilieti "nalać sobie, wlać sobie" (lietinė žvakė "świeca lana"), praleju SD «przelewam». Widoczna jest tendencja do wyróżnienia znaczenia specjalnego "lać (świece), odlewać (metal)" pod formą nieakutowaną: lieju, liejau, lieti, zob. LKŽ VII 444. — Pierwotny pdg.: *lejū, *lijaū, * lieti. Pie. *leiH-C wydaje lit. lie-C, zaś *leiH-V > lit. lejū (SD «leię co»). — SZ-C *liH- daje ly- jak w lyti (zob.), palynóti "popadać" oraz w sb. lytūs, acc. sg. lytų (zob.), zaś SZ-V *liH- prowadzi do lij- przez hiat lrg., por. Ujo (< *lii-a- < *liH-eh2-) i lijūndra (s.v. lyti). Czasownik bsł. — SE lie-C: Ueti (zob. wyżej), drw. lietojas SD «puszkarz, co działa leje», lietūs, lietų (zob.), lietuvė, lietuvą 1. "forma odlewnicza", 2. lietuvė auksinykų SD «tygiel złotniczy», 3. "rynna przy okapie dachu". — Neopwk. liej-: liejikas "odlewnik", liejykla "odlewnia" (por. jojykla, klojykla), liejinys "odlew", nūoliejos f. pl. SD «zlewek, zlewki», cps. kraujoliejys SD «krwie rozlewca» (por. neopwk. riej-, sėj-, spėj-). — SE lej-V: lejė gw. "zagłębienie terenu" (por. łot. izleja "ściek, rynna"), palejai m. pl. "łąki zalewane na wiosnę" (=> palejinis "rosnący, koszony na takich łąkach; zalewowy"), palejys "kotlina nadrzeczna", palejus "długotrwały deszcz", cps. sūr-lejis m. "worek, do którego wlewa się mleko przeznaczone na ser" (por. sūris). — WSE lėj-. W dawnych tekstach i w gwarach wschodnich pojawia się prt. o formie įėjau, išlėjau "wylałem", zbudowane na prs. lej-ū i pokazujące S W (akut z wyrównania do inf. Ueti). Neopwk. lėj-: pralėjimas SD «przelewanie, przelewek» (por. dėjimas, ėjimas), lėjėjas SD «konwisarz, odlewacz, zlewacz kruszców» (por. padėjėjas), lėjikė lub lėjūkė "kura, która leje (znosi) miękkie jaja". — W pdg. scs. leją, lijati wzdłużony SE do *lei- współwystępuje ze wzdłużonym SZ-V do lij-. — SO laj-V: lajai, sąlaja (zob.). — SO lai-C: laistyti "lać, polewać, podlewać rośliny, zwilżać glebę (łot. laistit, -u, -iju ts.); złoić skórę, zdzielić batem", przen. "wylewać łzy, pot", palaistau SD «pokrapiam co, polewam». Tu też laistyti w znacz, "lać miękkie jaja" (o kurach, które zjadają dżdżownice). Paralele słowotwórcze: glai-styti glej-ū, sais-tyti sej-ū, šlai-stytis <= šlej-ūos. Z laistyti wyprowadzono dwie neoosnowy: 1. laist-, por. laiscioti "podlewać (rośliny)", laistinėti ts., palaistinėju SD «podlewam», laistas "glina, czasem z dodatkiem łajna krowiego a. wapna, służąca do zalepiania dziur w klepisku, ścianie, piecu", 2. laisty-, por. laistymas "wylewanie, polewanie" (por. iškraustymas iškraustyti krauti).
f
lietus, -aus, acc. sg. lietų "deszcz" 3 p.a. Odpowiada łot. lietus. War. na SZ: lytūs, -aūs, lytų "deszcz" 3 p.a., => lytinóji f. "pora deszczowa", lytlaikis m. ts., lytotas "deszczowy", lytotie adv. "deszczową porą". Łączy się z czas. lyti, lyja, Ujo "lać - o deszczu" oraz lieti, lieju (zob.). Tylko bsł. Z uwagi na to, że suf. -tus w zasadzie nie urabia nominów wprost od pierwiastka, trzeba chyba wyjść tu od substantywizowanego adi. *lytas < *liH-tó- "wylane", potem "lanie, ulewa" (por. łot. lits "deszcz") i założyć, że suf. -tas został przekształcony na wzór produktywnych przymiotników na -ūs (por. rūstūs "gniewny" obok starszego rūstas ts.). Postać lietūs jest tu najmłodsza, bo jej ie wskazuje na wyrównanie do vb. lieti. Paralelą formalno-znaczeniową dla lytūs <= *lytas będzie wyraz gr. ueuóę "rzęsisty deszcz, ulewa", z pochodzenia adi. vb. *suh2-etó- do uei "leje, pada - o deszczu" < pie. *suh2-ie-. Alternant *suh2- powstał w wyniku metatezy lrg. w formie SZ *sh2u- do pwk. *sh2eu- "wysypać, wylać, (o deszczu) padać", por. het. suhha"wylać". — Drw. lietingas SD «dżdżawy, dżdżysty", lietingas ruduo "deszczowa jesień", lietuvingas SD1 «deszczowny, dżdżysty» (brak w LKŽ). Vb. denom. lietauti: įsilietauti "rozpadać się, zacząć na dobre padać", palietauti "padać przez dłuższy czas" (co do miejsca akcentu por. wyżej acc. sg. lietų). N.B. Zwraca uwagę brak vb. denom. tlytauti przy sb. lytūs. liėžti, lieziū, liežiaū "lizać". Brak odpowiednika łot. *liezt (zob. niżej laizit). Do pb. *leiž- < pie. *leigh-, por. wed. redhi "liże", orm. lizem "liżę", stir. lig im ts. Brak apofonii w bałt. przypomina gr. A,eixo) :: aor. eA,ei£a. W słowiańskim por. scs. lizą, lizati, ros. Užu, lizatb, sch. lizem, lizati. Z uwagi na staroczeski inf. Izdti (prs. ližių) postuluje się prasłowiański pdg. apofoniczny: *liŽQ, *lizati < *leiž-ie-, * l i ž - a - (por. SZ łac. lig- w lingo). — Drw. išliežis m. "pośrodek między palcami" (zob. išlyžis). — N. m. Antaliež.iai. — SZ liž-: ūžtelėti "liznąć". Nomina: išližos f. pl. "dziury po wygniłych, wypadłych zębach", ližė "łopata chlebowa" (łot. lizę, liza ts., też "język": paradi lizinu "pokaż język"), ližius 1. "palec wskazujący", 2. "kto lubi smaczne kąski, łasuch, łakomczuch", Užkiš m. "kto wszystkiego chce spróbować, posmakować", cps. skdnliža c. "smakosz" (por. skanūs). Por. łot. lizas mele "pochlebca, lizus", lizga "łasuch". — WSZ lyž-: lyžtelėti "polizać, z j e ś ć trochę, skosztować", Išlyžis m. a. išlyžys "pośrodek między palcami, miejsce przy osadzie palców; błona okrywająca palce ptaków wodnych", SD «spara miedzy palcy» (znacz, etym. "miejsce, z którego wylizuje się, np. tłuszcz, sos"). — SO laiž-: laižinėti "po trochu lizać, żreć" (prisilaižinėti "podlizywać się"), laižyti iter. "lizać, oblizywać", SD laižau «liżę co; polizuię co», aplaižau «oblizuię co», przen. "trawić - o ogniu, o językach ognia" (war. gw. laiž-dyti ts., z wtórną grupą zd: DP laizdo "pała"), išlaižyti "wylizać", przen. "gładko uczesać włosy; wyjałowić glebę". Refl. laižytis "lizać się (o kocie), podlizywać się komu", išsilaižyti "wyzdrowieć" (por. pol. wylizać sią z ran, choroby), susilaižyti "zwąchać się". Odpowiada łot. laizit, -u, -iju "lizać; całować" (brak tu czas. prymarnego *liezt). Nomina z laiž-: laižikas "łasuch; lizus" (łot. laižą ts.), laižius "palec wskazujący" — znacz. etym. "palec, który się liże przy kosztowaniu potraw" (por. smilius, jak również gr. vóę ódxtuAoę, dosł. "palec liżący"). Neoosn. laižy-: laižymas SD «lizanie; polizowanie», laižytojas "kto lubi łasować, łasuch", laižytojas bliūdų SD «polizacz misek», cps. atlaižytkaktis, -ė "ktoś ulizany, kto ma włosy przygładzone nad czołem" (por. misytplaūkis). liežuvis, -io "język, ozór", SD «ozor». Takie odpowiedniki, jak stłac. dingua i goc. tuggo (*tung-ón-) wskazują na formację pie. *dngh-ueh2- (toch. B kantwo <
354 *tankwo). Jej refleksami w bsł. byłyby *dinž-ua albo *dinž-ū, z -U- jako refleksem SZ *-uh2-, por. sti. juhū f., aw. hizū- m. "język". Z tą ostatnią osnową można powiązać kontynuanty słowiański i staropruski, por. (1) scs. języku zam. *ęzyku, to z *dęzy-ku (zanik *d-, j- protetyczne), sufiksacja jak w typie kamyku <= kamy "kamień", (2) stpr. insuwis EV "język, Czunge": z uwagi na zakończenie trzeba uznać za temat na -/- lub -io-, który urobiono od antewokalicznego allomorfu *dinžuu- < *dngh-uh2-V (sekwencja -uuz tzw. hiatu lrg.). Praforma *dinzuvis. Zanik d- jak w wyrazach lit. ilgas, ašara. Dla jęz. litewskiego trzeba postulować wyjściowy temat na -i-, *dinžuvis, gen. -ies. Pwk. *dinžzostał wymieniony na liez- przez ludowoetymologiczne nawiązanie motywacyjne do czas. liežiū, liėžti "lizać". Wyraz przeszedł z czasem do odmiany na -io-. Zmiany wywołane adideację wyrazu "język" do czas. "lizać" pokazują też inne języki, por. łac. lingua :: lingere i orm. lezow, lezowi :: liz[an]em. — Drw. liežuvaTnis, -ė "kto ma złośliwy język", liežuvininkas, -ė "plotkarz", liežūvinis "językowy". Cps. ilgaliežuvis, -ė "plotkarz". Vb. denom. liežuvauti "plotkować" (=> liežuvautojas, -a "plotkarz"). liga 4 p.a. "choroba, niemoc" :: łot. liga "choroba", też "nieszczęście". Z pochodzenia jest to abstractum na SZ do pbsł. *leg- "położyć się, lec". Znacz. etym. "leżenie; położenie się do łóżka z powodu choroby", por. SD1 liga «łożna choroba» ["choroba zmuszająca do leżenia w łóżku", S Ł X V I ] . Do porównania stoją takie formacje, jak brida <= bred-, rita <= *ret-, pakritos <= kret-, išvipa <= vep-. — Vb. denom. Ilginti "opiekować się chorym, pielęgnować chorego"; ligóti chorować", Įsiligoti "rozchorować się", nomina postvb. ligótas "chory, złożony chorobą", ligonis m. "(człowiek) niezdrowy, chory", ligūstas a. liguistas "chorowity, chorobliwy"275. — Pwk. *leg- < pie. *legh-, por. gr. Aćx£Tai "kładzie się spać" (Ae^oę n. "leże, łoże"), scs. lesti, lęgQ "położyć się, lec", drw. scs. leŽQ, -ati, ros. lezū, -atb "leżę, leżeć" < pbsł. *leg-e- (typ sėdėti "siedzieć", stojati "stać"). W bałtyckim pwk. *leg- został w znacz, "położyć się" zastąpiony przez neologizm gul- (zob. gulti). Co do alternantów apofonicznych lėg- (WSE) i lag- (SO) zob. lėgti i lagaminas. lygmalas, -a "napełniony równo z brzegiem (naczynia), napełniony tak, że się rozlewa lub rozsypuje; napełniony z czubem". Złożenie z I członem do lygūs "równy" i II członem do łot. mala "brzeg" (zob. skarmalai, upėmalis). Z reanalizy złożenia pochodzi neoosn. lygm-, por. lygmenas a. lygminas "równy z brzegiem". — Łot. mala "skraj, brzeg, granica wraz z obszarem przez nią ograniczonym, okolica, strona", mūsu mala "w naszych stronach", pie malas likt "zostawić na boku", pie malas stumt "odsunąć na bok, na stronę", cps. jūrmala "brzeg morza" (zob. jūra), mezmala "skraj lasu" (zob. medžias). Nomen na SO *molh3-eh2- od pie. *melh3- "wystawać; pokazać się, przyjść". Por. z jednej strony gr. TtpopoAri "wejście, podnóże góry, ujście rzeki", z drugiej strony gr. pAd)oxa) "pójść, przyjść" < *mlosko < *mlh3-ske- (aor. e|ioA,ov), jak również słń. molėti "sterczeć, wystawać poza obrębem czego", sch. izmoliti "pokazać się, wyłonić się" < *molh3-eie-, słń. pomól, -óla m. "coś sterczącego, wystającego", pomóli pl. "balkon", alb. mai "góra", śrir. mell "pagórek". — Człon -mai- w złożeniach nazewniczych: n. rz. Aukštu-mala, dosł. "o brzegach wysokich" (=> n. m. Aukštumalai), n. rz. Švė-malis.
275
S u f i k s dotąd nieobjaśniony. U k a z u j e się również w miegūstas
i
vėlūstas.
pr
355
lygtis, lygstuos, lygaus "spierać się o cenę, targować się; umawiać się na pewne iść o zakład", prilygti "dorównywać komu" — vb. denom. do lygus (zob.). Drw. lygsena a. lygtūvės f. pl. "targi, umowa, zakład", lygstamas "względny, relatywny, warunkowy". lygūs, -i (3 p.a.), lygus, -i (1 p.a.) "równy, gładki; podobny, jednakowy" :: łot. ITdzs "równy, podobny, jednakowy" (drw. ITdzens ts.), stpr. poligu "podobny". Bez etymologii. — Drw. išlyga "zastrzeżenie, warunek", lygas daw. "sąd", lygiava "wyrównywanie płacy w dół" (kalka ros. uravnūovka), lygis m. "poziom", lygmena ts., lygmuo "odpowiednik; poziom", lyguma a. lyguma "równina", lygumas "równość", n. m. Lygumai 7x, lyg(i)us daw. "sąd"; nelyginant spójnik "jak, jakby, niby", nelygu adv. "niejednakowo, nierówno" (Darbas darbui nelygu "Praca pracy nierówna". Nelygu vaikas — vienas myli tėvus, kitas nė "Zależy od dziecka —jedno kocha rodziców, inne nie"). Cps. lygiagretis "równoległy, paralelny", lygiateisis "rownoprawny", lygmalas (zob. osobno). Vb. denom. lygauti "targować się", lygėti, -ja, -jo "stawać się równym" (por. łot. lidzėt, -u, -eju "pomagać", znacz. etym. "robić to samo, co inni"), lygiuotis "dorównywać komu", lygtis (zob.). — Denom. lyginti "wyrównywać (drogę), gładzić, prasować (spodnie), zrównywać: porównywać, zestawiać" (=» lygintuvas "żelazko"), atlyginti "zapłacić, wyrównać szkodę" (=> atlyginimas "zapłata, wynagrodzenie"), palyginti "nieco wyrównać; porównać jedno z drugim", refl. atsilyginti "odpłacić się, wynagrodzić". Odpowiednik stpr. ligint a. liginton, leigin[t]wei "sądzić, richten" <= ligan "sąd", łot. lidzinat "wyrównywać, naprawiać (szkodę)". łyka daw. gw. "liczba nieparzysta": w zwrocie sėta ir łyka SD1 «cetno czy licho», cėta łyka SD «cetno licho, gra». Zapoż. z pol. licho "liczba nieparzysta". Dziś gw. łyka: Ar łyka, ar sėta? "Czy licho, czy cetno?". Zob. cėta. likti, lieku, likaū "zostawać, pozostawać, zbywać; pozostać (w zapasie), pozostać żywym, nie zginąć". Odpowiednik łot. likt, lieku, liku "zostawać", niiolikt "odłożyć, położyć", stpr. polaikt "(po)zostać" z *palikt (dyftongizacja). Cps. atlikti "zostać się, mieć wolny czas, oddać dług, odbyć co", atlieku SD «zostaię się», atlieku prieg kam SD «zostaię się przy czym», išlikti "pozostać, wytrwać", paliko mirdamas SD «odumarł». Refl. atsilikti "nie nadążać, zostawać w tyle, opóźniać się", atsiliekmi SD «zostaię gdzie, zostawam», liktis gw. "zdarzyć się, zajść". W jęz. starolitewskim praesens było atematyczne, por. intr. 1 os. atliekmi SD «pozostaię» (syn. atliekiu), 3 os. beliekt DP "zbywa", daug liekti SD1 «zbywam, redundo, supersum» (dosł. "dużo zostaje"), kas liektis SD «na ostatek, quod superest» (dosł. "co się ostaje, zbywa"); tr. paliekmi SD «zostawiam, zostawuię co komu». Do pie. *leik~- / *liky- "zostać, zostawić", gr. ACITIW, aor. ČAITIOV, pf. AEAOITIA, łac. linąuó, pf. liąui, wed. rinakti, 3 pl. rincanti. — Drw. na SZ: likdyti caus. 1. "prosić (gościa), żeby został, żeby nie wychodził", 2. "zachować coś na później" (por. łot. atlicinat "pozostawiać, odkładać, zatrzymywać, oszczędzać". Nomina: atalikos f. pl. gw. "pozostałości, resztki", atsilikėlis, -ė "człowiek zacofany", likčius, pl. likciai "pozostałość" (por. imcius), likimas "los", likštis a. likštis f. "brak, wada; powód, pretekst", z neosuf. -štis (=> vb. denom. likštytis, -ijasi, -ijosi "mizdrzyć się, wdzięczyć się, łasić się"), likutis m. "resztka", likučiai m. pl. "resztki, ostatki", palikimas "porzucenie; spuścizna, spadek, dziedzictwo", palikinas, -a "porzucając, zostawiając" (Bėga į krautuvą, pienei palikina "Biegnie do sklepu, zostawiając mleko"), palikis, -ė "kto został sam, sierota", paliktinis (m.in. DP) "potomek" (war. paliktinis ts.), paliktinis, -ė "porzucone dziecko", palikuonis, warunki;
356 -iės m. "potomek", DP 1. "potomek, potomstwo", 2. "sierota" (war. palikuonis), prielika "młodzież zwierzęca, przychówek". — Liczebniki od "Ił" do "19" mają człon złożeniowy -lika: vienuolika "11", dvylika "12", trylika "13", keturiolika "14" itd. Znacz. etym. "jeden, dwa, trzy, cztery zostające przy dziesięciu". Synkopa nieakcentowanego i wytwarza formy gw. vienuoVka, dvyVka a. dvylka, tryVka a. trylka. Lit. złożenia na -lika przywodzą na myśl z jednej strony liczebniki gockie na -lif, ainlif "11" i twalif "12", z drugiej strony najstarsze formacje słowiańskie, jak scs. jedinu na desąte "11", dosł. "jeden ponad dziesięć", dūva na desąte "12", dosł. "dwa ponad dziesięć". — Drw. na SE: liekana "pozostałość, resztka", liekas "pozostały, nieparzysty". Też w stlit. peryfrazie liczebnikowej pirmas liekas "jedenasty", antras liekas "dwunasty" itd., która zresztą podlegała później uniwerbizacji, por. antraliekas "dwunasty", trecialiekas "trzynasty" w gramatyce Kleina. — WSZ lyk-: lykyti, -iju, -ijau "sprawiać, żeby zostawało, brać oszczędnie (z zapasu)", lykinti ts. Nomina: lykis m. a. lykius "pozostałość, reszta, resztka (na talerzu)", lykinis "nieparzysty", lykys, -ė "bez pary, sam (np. o wdowcu, wdowie)", lykuva "pomór, padanie (bydła)". — SO laik-: laikyti (zob., tam też nomina z laik-). — Prs. infigowane typu łac. linąud znajduje paralelę z jednej strony w lit. formach gw. linku "zostaję", pasilinkū "zostaję", prilinku "jestem przeznaczony", z drugiej strony w dwu zapisach staropruskich: polinka "pozostaje, trwa (na modlitwie)", kai polijnku "aby pozostali", z *[palfnka]. Ze skrzyżowania form lieka i linka pochodzi lit. gw. Heńka "zostaje, pozostaje". lina! 4 p.a. m. pl. "len, płótno lniane" :: łot. lini ts., stpr. linno, lynno "len". Por. cs. linu, lina ts. (scs. linenu "lniany"), ros. len, Ibna, < pbsł. *lin-a-. Najbliżej stoi gr. Aivov n. "sznur lniany, nić, wątek, sieć rybacka, sidła, matnia, płótno, prześcieradło, len (do przędzenia), kądziel", Aivou orceppa "siemię lniane". Od tego odchyla się pod względem wokalizmu łac. linum "len" (stąd zapożyczono stwn. lin, ir. lin "len"). Ponieważ dla wywodu łac. i z *iH albo z *ei nie ma oparcia porównawczego, trzeba przypuścić, że "len" nie jest wyrazem indoeuropejskim. — Drw. lininis "lniany; barwy lnu, płowy". Cps. linamarka a. linmarka "moczydło do zamaczania lnu", linamynis m. "czas międlenia lnu", linarautis m. "czas zbierania, rwania lnu" (war. linarovis, linarūtė), linbraukiai m. pl. "włókniste odpadki przy międleniu lnu". — N. m. Lineliai 4x, cps. Limarkaii^Lin-markai), Linamarka, Linaziedziai. lynas "ryba Tinca vulgaris" :: łot. linš, linis, stpr. linis EV "Slye, Cyprinus tinca", psł. *linu ts. (pol. lin, ukr. lyn, ros. lim), < pbsł. *llna- < pie. *h2liH-nó-. Budowa jak w lit. plynas, scs. sinū (zob. s.v. šyvas). Por. SZ w łac. lino, -ere "mazać, kreślić; plugawić" < *h2li-n-H-e-. Pie. SE *h2leiH- "smarować, mazać", por. gr. aXivewaXdĄ>eiv Hes. "namaścić skórę oliwą", łac. leui "posmarowałem". Nazwa ryby stoi w związku z jej śliską, śluzowatą skórą? Zob. też lit. laistyti. lingė 1. "giętki drąg do zawieszania kołyski", 2. "resor w bryczce", 3. przen. "wysoki, przygarbiony człowiek", 4. "niedołęga". Grupa -ng- z sonoryzacji -nk- w formie *linkė276, należącej do czas. linkti, linkstu "giąć się, chylić się" (zob.). War. gw. lūngė "giętka żerdź przy kołysce" zakłada *lunkė, utworzone od SZ lunk- do lenk- (por. luńkanas). — Drw. lingynė a. lingstis, -iės f. "żerdź przy kołysce", lingynas "grząskie miejsce". Vb. denom. lingėti "kołysać się (o bagnie pod nogami, o bryczce)", linginėti
276
Por. ; galindżius < galinčius, mėšlungis < mėšlūnkis.
pr
357 "schylać się, zginać się (przy robocie w polu)", lińginti "kołysać, kiwać czym" ob. lūnginti "kręcić ogonem, merdać ogonem" (lūngintis "przymilać się"), linguoti a. lungūoti "kiwać (głową)", => linguoklė "żerdź przy kołysce". — SO lang-: langóti "szybować (o bocianie, orle); chodzić tam i z powrotem" :: łot. \uogat "kołysać". lingė "ptak błotniak, Circus", też "kania, Milvus" (m.in. DP) i "sikora, Parus". Bez dobrej etymologii. link praep. z gen. "ku, w kierunku, w stronę", np. Važiuoja link Kanno lub z postpozycją przyimka: Važiuoja Kauno link "Jedzie w kierunku Kowna". Ten link biis geresnis kelias "W tamtym kierunku będzie lepsza droga". Złożony przyimek ant-link: Antlink girios nubėgo "Uciekł w kierunku lasu". — Postać link pochodzi ze skrócenia formy dwuzgłoskowej linki, lińkui albo linkuo, por. Linki vakarui merkė lietus "Do wieczora mżył deszcz". Jis važiavo ant Kuršo, ant Prūsų linkui "Jechał w stronę Kurlandii, Prus". Telšių linkuo nuvažiavo "Pojechał w stronę Telsz". Ten linkuo bus geresnis kelias "W tamtą stronę będzie lepsza droga". Przyimek zawiera ten sam pwk. link-, jaki widać w czas. linkti "giąć się, chylić się" (zob.). — War. lingi: lingi kelių vandenyje "po kolana w wodzie" — z sonoryzacji linki albo ze skrzyżowania tego przyimka z synonimicznym ligi "aż do". linksmas, -a "wesoły, radosny", DP też "dobry", SD też «krotofilny, krotofilom służący; pocieszny», linksmų plaūčių žmogūs "wesoły człowiek". Odpowiada łot. liksms "wesoły". Formacja na -ma- od neopwk. links- <= prs. links-tu do linkti "chylić się, giąć się". Znacz. etym. "giętki, gibki". Paralele formalne: rūksmas <= rūksta, vyksmas <= vyksta. linkti, linkstū, linkaū "chylić się, giąć się, skłaniać się" :: łot. Ukt, likstu, liku — formacja na SZ o wartości inchoatywnej do lenk- / lank-, zob. lenkti, lankyti. — Drw. linkėti, linkiū (3 os. linki), -ėjau "kłaniać się komu", przen. "życzyć komu (szczęścia, zdrowia), składać komu życzenia, winszować komu czego" :: łot. kurori. lincet "świętować, czcić kogo", linkčioti "pochylać (głowę), kołysać się, kiwać się; kłaniać się", linktelėti "trochę się pochylić, kiwnąć, skinąć głową (niedbale)". Nomina z link-: apylinkė "okolica, obszar rozciągający się dookoła jakiegoś miejsca, stanowiący jego otoczenie; jednostka administracyjna zwana «apilinką»" (zob. apydamė), też "obłąk, część wypukła, brzusiec", aplinka "okolica", war. sonoryzowany: gw. ablingd, n. m. Ablingd (por. abligas < aplikas), aplinkui adv. "w koło, naokoło" (osobno zob. praep. aplink), dvilinkas cps. "we dwoje złożony, podwójny" (por. łot. liks "zgięty" < *linkas oraz strus. sūląkyjb "skurczony", ros. Ijakij "skurczony, zgarbiony"), (linkis m. "wgięcie", linkis m. "skręt, zakręt, łuk" (gw. war. lingė "zakręt"), linkis m. "zgięcie w kolanie" (łot. licis "zakręt rzeki, łąka zalewowa; zatoka morska"), linkmė "kierunek", linkmuo m. "przegub", nūolinka "zadowolenie, sympatia", polinkis m. "skłonność, nachylenie", przen. "pociąg, zamiłowanie, inklinacja". — N. rz. Dvilinkis a. Dvilinkė (por. Dvilypiai). — Neopwk. links- (<= prs. links-tū): linksėti, linksiu "kłaniać się, schylać się, kiwać się", linksmas (zob.). — Obocznym refleksem st. zanikowego do lenk- jest lunk-, zob. lunkanas. lipti I, limpū, lipaū 1. "lepnąć, lgnąć, przylepiać się" (limpa kaip derva "lepi się jak smoła"), 2. "zarażać, być zaraźliwym". Odpowiednik łot. lipt, lipu, lipau "lepnąć, lgnąć", przen. "tulić się, przytulać się". Cps. atlipti "odlepić się" (atlimpa SD «odlipa coś»), prilipti "przylgnąć, przylepić się", SD «przylnąć», nesulimpa SD «odewstaię co» (syn. nesusineria). Nomina: lipai, -ų "klej, kit pszczeli, żywica", lipikai m. pl. SD «kley z drzew ciekący, lep» (=> neoosn. lipik-: lipikingas SD «klejowaty, kleisty, od kleju
358 drzewnego», lipikingai adv. SD «kleisto»), lipnia "lepianka". Tu pewnie też adv. {lipai "twardo, moeno (spać)". — Neopwk. limp-: limpamas "lgnący; zaraźliwy - o chorobie", limpalas "lepka substancja, lepik; lep na muchy", limpus SD «lepki, lepisty» (por. trumpas trumpu, trūpti). — Pie. *leip- / *lip- "przylgnąć, przylepić sią". W słowiańskim mamy prs. na -ną-: scs. prilinąti "przylgnąć", stpol. przylnąć "przylepić sią" (obelniony "oblepiony"). Formacją infigowaną limpii, łot. lipu można przyrównać do wed. limpa-ti "smaruje, nakleja; oszukuje" (zam. flinapti, a to na skutek reanalizy formy 3 pl. limp-anti => limpa-nti). — W derywacji lit. zaznacza sią sztywność apofoniczna. Por. 1° caus. lipyti "lepić", DP ilipyti "ulepić", dawne prs. lipiu SD «lepią, formuią, oblepiam co», też «tworzą ser» (syn. tveriu), atlipiu SD «odszpuntować beczką», azulipiu SD «zalepiam co», prilipiu SD «przylepiam», sulipiu SD «kleią co, zlepiam co»277. Synchroniczne caus.: lipdyti "lepić, kleić", užlipdyti "zakleić, zalepić" oraz lipinti ts. (łot. lipinat "lepić, przylepiać"). Por. 2° lipūs a. lipnūs "lepki, klejki, przylepiający sią", przen. "lgnący do ludzi, miły, łagodny" (łot. lipns "pełen wdziąku, słodyczy"), lipšnūs "przymilny, miły" (neosuf. jak w talpšnūs, vilgšnūs). — SO laip-. Poświadcza go z jednej strony przymiotnik łot. laipns "przyjazny, miły, serdeczny, uprzejmy", z drugiej strony czas. scs. prilėpiti "przylepić" < *laip-I-, bądący caus. do prilinąti "przylgnąć". — WSZ lyp-: lypoti, lypo, lypojo intr. "być przylepionym, przyklejonym", lypoti tr. "dotykać", zwykle z przeczeniem: Lekia, kad net kojom žemės nelypoja "Tak pądzi [o koniu], że nawet ziemi nogami nie dotyka" (budowa jak w stpol. przylipać "przylepiać sią", zlipać sią "zlepiać sią"); lypstyti "dotykać czego (rąką, nogą)", refl. lypstytis "zadawać sią z kim, zwąchać sią (np. ze złodziejami)". Nomina: dvilypas lub dvilypis "podwójny" (dosł. "zlepiony we dwoje"), trilypis "potrójny" itp. Ze słowiańskiego por. ros. lipkij, stpol. lipki "lepki, kleisty" < *Hp-uka-. — N. jez. Dvilypiai (por. Dvilinkis). lipti II, lipu, lipau "leźć, wspinać sią, wdrapywać sią, włazić i złazić", nulipti "zleźć, zejść": n. nuo kalno "zejść z góry", užlipti "wleźć, wejść": u. ant kalno "wleźć na górą". Drw. lipikas "belka, słup z naciąciami, po którym wchodzi sią na górą", lipynė "kładka, belka przerzucona przez rów", lipynės f. pl. "schody", SD «schod, wschód do wstąpowania», też "drabina". Por. łot. lipit, -iju frq. "leźć, wspinać sią". — WSZ lyp-: palypėti "wspiąć sią trochą, wleźć nieco wyżej" (typ palytėti). — SO laip-: laipioti iter. "łazić, wchodzić na górą, na drzewo, wdrapywać sią" (typ braidžioti <= brid-, raičioti <= rit-), laipinti caus. "kazać, zmusić do wlezienia (na drzewo, na grządą), dopomóc wspiąć sią; wysadzać a. wsadzać", nulaipinti "zmusić do zlezienia, pomóc zleźć", nulaipdinti "pomóc zleźć (z wozu)". Nomina: laiptas "stopień, schodek, szczebel", laiptai m. pl. "schody; drabina" (=> laiptinė "klatka schodowa"), laipsnis m. "stopień, ranga", laipsniai m. pl. "schody". Por. łot. laipa "kładka nad rzeką a. rowem, deski a. belki umożliwiające przejście po błotnistym podwórzu; belka z wrąbami do wspinania sią". — Takie wyrazy, jak laipstas "przyrząd do wspinania sią na drzewa; drabina używana przy budowie studni",
277
Wartość k a u z a t y w n a f o r m a c j i lipyti wynika z opozycji w z g l ę d e m prs. intr. limpū, lipti. Nie m o ż n a jednak
wykluczyć, że p e w n e f o r m a c j e na SZ i z suf. -yti miały wartość iteratywną, nie k a u z a t y w n ą . Tak np. mirkyti "moczyć" jest c a u s a t i v u m ze względu na intr. mirksta, na SE, merkiu,
merkti
tr. "moczyć", to samo mirkyti
mirkti "moknąć". T y m c z a s e m z punktu widzenia formy może być oceniane j a k o iterativum na SZ. Jest więc
możliwe, że to zanik tr. *leip- "lepię, kleję" (SE) przyczynił się do zreinterpretowania iter. lipyti j a k o causativum. P o d o b n i e przy trikyti
"kazić" obok trekiii, trėkti "psuć", trikti "psuć się"..
laipstinykas "wspinacz, ktoś zwinnie pnący sią w górą", laipstūs "wprawnie wspinający sią" wywodzą sią od neoosn. laipst- i tym samym skłaniają do rekonstrukcji frq. *laip-styti (paralela: paistas, paista <= paistyti < *pais-sty-, frq. do pisti). — SE Hep-: lieptas "kładka, tj. pień drzewa, belka, deska przerzucona przez strumień lub rów; pomost do prania nad wodą". — N. rz. Liėptupis, n. m. Antalieptė. — Etymologicznie lipti "leźć" należy do tego samego pierwiastka, co lipti I "lepnąć", ponieważ "leźć po drzewie, włazić na drzewo" to tyle, co "lgnąć do drzewa, lepnąć". Ęsti, lendu, lindaū "leźć do środka, do wewnątrz, wsuwać sią, wnikać, przedostawać sią, znajdować sobie miejsce; (o słońcu) wschodzić, zachodzić; wtrącać sią; włazić (na drzewo, na konia, na piec); zapadać sią, być grząskim (o gruncie), grzęznąć (o nogach); móc sią gdzieś zmieścić"278, išlįsti m.in. "pojawić sią, pokazać sią", nuilsti m.in. "schować sią, skryć sią; pójść, pojechać dokąd", prilįsti m.in. "nabawić sią (choroby, wszy, świerzbu)", sulįsti m.in. "pogrążyć sią, zanurzyć sią w czym; zmieścić sią w czym". SD lindu «cisną sią" (syn. veržiuosi). W jąz. łotewskim przy inf. list, prt. lidu "leźć, pełznąć, sunąć" ukazują sią innowacyjne formy prs.: 1. lienu < *lied-nu, zam. liedu (gw.) < płot. *lendó, 2. lizu < płot. *linduo. Na neopwk. lied- zbudowano frq. liėdat "łazić, pełzać". Por. jeszcze stpr. lindan "dolina". — Pie. *lendh- / *lndh- "opuszczać sią w dół" itp., por. wed. ma radham "obym nie uległ (w walce)", raradhūr pf. "zostali pokonani" (*le-lndh-), psł. *lędo, stczes. lado "obszar niezasiedlony", błr. Ijddo "miejsce wykarczowane, oczyszczone z drzew i zarośli", goc. land, stir. land "wolne miejsce", SZ stisl. lundr "gaj, drzewo", szw. lund "gaj, las" (znacz. etym. "obszar ogrodzony"). — Drw. na SZ lind-: lindinėti iter. "łazić wsządzie i ciągle", lindėti a. lindóti dur. "siedzieć gdzieś w ukryciu", lindėti kiaute "zasklepić sią w skorupie". Nomina: lindeika "kto wsządzie wlezie, wścibski" (por. mušeika), lindikas "łazik", lindynė "nora, kryjówka, legowisko, barłóg; melina złodziejska, spelunka". — SO land-: landyti iter. "łazić, włóczyć sią, chodzić w poszukiwaniu czego" < *londh-eie-, aplandyti "obejść (wszystkie kąty)", išlandyti "wsządzie zaglądać w poszukiwaniu czego", też "znaleźć" (Kas lando, tas išlando "Kto szuka, ten znajduje"). Z innym suf. w inf.: łot. luoddt, -aju "łazić" < *land-a-. Synonimiczny czas. landžioti, SD lundzioju «łażą, włóczą sią» :: łot. luózdt, -aju "łazić" < *land-iasugeruje derywacją od prs. iter. *landźia "łazi". — Nomina: (landa "kryjówka, nora, pieczara; wylot w ulu", też "wścibski człowiek", landa a. landa "nora, dziura", też "szpicel, szpieg", landikas "łazik", landynė "właz w ulu, otwór; nora, jama, jaskinia; spelunka", landūs "który łatwo, dobrze wchodzi, wnika w co (o ostrzu, szydle, palu); który umie wsządzie wleźć, przedostać sią", przen. "wścibski" (=> landūnas "człowiek przebiegły, chytry"), landžia "wylot w ulu" (syn. laka), landžius "łaząga, włóczęga" (SD lundzius), ūzlanda a. uzūolanda "poddasze, strych; nora, kryjówka". Por. n. m. Landžiai 3x, Landiškės, cps. Išlandziai 2x, Uzlandziai. — Reanaliza formy inf. lįsti dała początek neopwk. lįs-. Por. z jednej strony lįsdinėti "łazić", nulįsdyti "złazić (z drzewa)", lįsena "łażenie (w miejsca niedozwolone)", z drugiej strony formacje na SO ląs- <= lįs-: lustas a. ląsta, ląstva "kojec na gęsi, kaczki", też "miejsce składania jaj" (paralele s.v. brasta), ląstis f. "wylot w ulu".
278
Por. Kiek tan aruodan leńda javų? "Ile zboża wchodzi do tego sąsieka?"
360 lysvė "grzęda, odgraniczony bruzdami pas ziemi uprawnej, zagon", gw. lysė a. lysia ts., stpr. łyso EV "grządka, Bete". Formacja na WSZ *lls-, która pozostaje w alternacji 1° ze SE *leis-, por. łac. lira "bruzda, rów" (=> lirare "robić bruzdy, bronować", dėlirare "wyskoczyć z bruzdy, zboczyć, popaść w obłąkanie, szaleństwo"), 2° ze SO *lois-, por. scs. lexa "npaoia, grzęda, zagon", stwn. waganleisa "koleina", śrwn. leis ts. lyti, lyja (lįja), lijo "lać - o deszczu", cps. sulyti "przemoczyć - o deszczu", refl. įsilyti "zacząć na dobre lać - o deszczu". Odpowiednik łot. lit, listu (war. liju), liju "lać się, płynąć, toczyć się; padać - o deszczu", stpr. praliten ob. p[r]alletan, pralieiton, prolieiton ptc. prt. pass. "przelana - o krwi". Pdg. oparty o formę SZ *liH- do pie. *leiH(zob. Ueti). SZ *liH- realizuje się przed C jako ly- (inf.), zaś przed Vjako lij- (hiat lrg.), por. lijo (prt.), drw. lijundra "słota, szaruga; żłódź (gdy deszcz pada i zamarza), gołoledź, ślizgawica", SD lijunda «żłod, conglaciatus imber». Prs. lyja = Ijja pochodzi z *li-n-j-a i polega na infigowaniu osnowy prt. lij- (która kiedyś współistniała z prs. leju < *leiH-e-). — Drw. lydyti, lydau (war. lydžiu), lydžiau 1. tr. "trzymać na deszczu, aby zmokło", intr. "stać na deszczu, moknąć", 2. tr. "topić, wytapiać (tłuszcz, metal, świece)" — formacja caus.-iter. na -dyti, znacz. etym. "sprawić, że się leje". Nomina: lydytinis sviestas "topione, lane masło", lytis (zob.), lytūs (zob. lietūs). lytis I, acc. sg. lytį f. 4 p.a. "duża kra lodowa, tafla lodu" :: łot. lits ts. Por. Nemunu rudeni eina iža, o pavasari lytys, t.y. ledinės "Jesienią płynie Niemnem drobna kra (iža), a wiosną duże kry (lytys)". Formacja na -ti-, która według V. Urbutisa (1981, 130-131) stoi w związku z pwk. ly-, jak w lydyti "powodować topnienie, topić"; znacz, etym. "to, co powstało na skutek topnienia (lodu)". — Cps. lytlauža "izbica, konstrukcja zabezpieczająca filar mostu od uderzeń kry", lytnešis m. "czas spływania kry". lytis II, acc. sg. lytimi. 4 p.a. 1. "wygląd czyjegoś ciała, postawa, figura, sylwetka" (Žmogus gražios lyties, t.y. nuvykąs, nesukumpąs, nekreivas, gero augumo, gražios stovylos "Człowiek o pięknym wyglądzie, tj. zgrabny, niezgarbiony, nie krzywy, słusznego wzrostu, ładnej postawy"), 2. "forma, postać, rodzaj, gatunek", 3. "płeć", SD «płeć, sexus». Drw. lytingas: ne lytingas SD «niewykształtowany» (syn. ne turįs lytės), lytinis "płciowy"). Zdaniem V. Urbutisa (1981, 130-131) lytis wiąże się z czas. Ueti, lieti "odlewać, wlewać do formy roztopiony surowiec dla otrzymania po jego zastygnięciu określonego formą kształtu", SD lienu «formuię, kBtałtuię». Pierwotnym znaczeniem wyrazu lytis było abstr. "lanie, formowanie", po konkretyzacji "forma odlewnicza, odlew". Por. drw. skrytis <= skrieti. liuciferis, -io "Lucyfer a. Lucyper, władca piekła, diabeł, szatan", daw. liuciperas DP "diabeł, szatan", gw. liuciperius, war. liuciperus ts. — zapoż. z pol. lucyfer, lucyper a. błr. Ijucypar. War. metatetyczny: stlit. lipicierius (por. kipšas "diabeł" < *pikśas). War. ze zmianą l'u > li: liciparas b.z.a. liūdėti, liūdžiū (3 os. liūdi), liūdėjau "smucić się, trapić się". Ingress. liūsti, liūstū, liūdaū "stawać się smutnym, smucić się". Caus. liūdinti "smucić, zasmucać". Nomina: liūdesys "smutek", liūdnas "smutny, strapiony", póliūdis m. "smutek, zgryzota". Alternant liūd- polega na przekształceniu WSZ *lūd- według formy SP *liaud- < pie. *leud- "chylić się, kulić się", gdzie palatalność /'jest pochodną traktowania prajęzykowego dyftongu *eu. — SO *laud-: psł. *ludjQ, *luditi, cs. luždą, luditi "oszukiwać, zwodzić", ros. gw. lužū, luditb ts., pol. łudzą, łudzić "mamić, zwodzić" (stpol. "świadczyć fałszywie przeciw komuś w sądzie"), łudzić sią "wmawiać sobie coś pomyślnego, przyjemnego,
i
dawać się zwodzić", wyłudzić "zdobyć podstępem". Tu też temat nominalny stpr. lausta< *laud-ta-, utrwalony w vb. denom. laustineiti wans "bądźcie pokorni!", inf. *[laustina:t sin]. Brak jest refleksów SE *liaud-. Pod względem etymologicznym porównuje się goc. liuts "obłudny", lutón "mamić, oszukiwać", stisl. łutr "zgięty, skulony, upokorzony". liudyti, -iju, -ijau "świadczyć, być świadkiem" — zapoż. ze stpol. łudzić "świadczyć, zeznawać, testari". SD liudiju kuo «świadczę kiem», liudiju azu kų «świadczę za kiem». — Pokrewny rzeczownik liudinykas daw. "świadek", zapoż. ze stpol. ludnik "testis", został z czasem zastąpiony przez SD liudytojas, dziś liudininkas. liūnas "warstwa uginających się mchów na bagnie; bagno, grzęzawisko, t r z ę s a w i s k o ; miejsce, gdzie zawsze jest mokro", SD «trzęsawica, pascua palustria» (syn. bala, raistas, klumpa). Odpowiednik łot. \ūns "miejsce bagniste, grząskie" (=> \ūnis m. "bagno", lūnejs "bagnisty"). Pierwiastek ma postać SZ-C liū- do *lįau- < pie. *luh3- / *leuh3- "zmoczyć, skropić, umyć" (wtórne uogólnienie li- w nagłosie lit.). Por. łac. lano "myć, kąpać; zwilżyć, skropić", gr. Aóe "umył". Zob. też liūtas. — Czy należy tu dołączyć czas. łot. atĮūt "pochylić się, odchylić się", nūoĮūt "odwisnąć, zwisnąć bezwładnie"? — Drw. žemė liūnėta "grunt podmokły". Cps. liūnabalė "bagnista łąka" (por. bala, złożenie tautologiczne porównywalne np. z pliknuogis). — N. m. Liūnai 5x, Liūneliai, Liūniškės, cps. Paliūnai 3x, Paliūniai, Pirmaliūnis, Užūliūnis. N. rz. Liūnai, Liūnas, Paliūnė, Liūn-upys, n. jez. Liūnas 3x, Liūnelis 4x (gw. Linelis), Paliūnis. liūosas, -a daw. gw. "swobodny, wolny" — zapoż. z niem. los. W SD s.v. «swobodny» jest liuosas synonimem rodzimego adi. laisvas. Inne użycia w SD: liuosas nuog ko «wolny od czego», liuosas nuog tiesos, ažusakymo «ustawom niepodległy», mokslai laisvės, luoši «nauki wyzwolone», liuosa tai mań «wolno mi to», liuosai adv. «wolnie». — Drw. lakštas liuosnas SD «paszport». Vb. denom. liuosti, liuostii (*liuos-stu), liuosaū "oswobadzać się, uwalniać się", paliuosuoti: paliuosuoju SD «uwolniam co». liūtas, -a "deszczowy, dżdżysty (o lecie a. jesieni)", paliūtis, -ies f. "słota, deszcz kilkudniowy", liūtis, -ies f. "ulewa, długotrwały i rzęsisty deszcz", SD «niepogoda, tempestas», => liūtinas "ubłocony, zabłocony, brudny" (war. liūtinas ts.), liūtingas SD «burzliwy, niepogodny». Pwk. w SZ liū-C do *liau-C, z pie. *luh3- / *leuh3- "zmoczyć, skropić, umyć" (wtórne uogólnienie li- w nagłosie lit.). Zob. wyżej liūnas. liūtas "lew, Leo leo" — zapewne z substantywizacji adi. liūtas daw. gw. "dziki, drapieżny, srogi", które występowało m.in. w grupie liūtas levas "dziki lew" (np. w Postylli z Wolfenbiittel, 1573), która oddawała stbłr. Ijutu levu. Por. łot. laūva "lew" ze śrdn. louwe. — Drw. liūtė "lwica", liūtinis, -ė "lwi". lizdas 1. "gniazdo", 2. "ptaki z jednego wylęgu", sukti lizdą "wić gniazdo", daw. lizdų darau, kloju SD «gnieżdżę się». War. gw. ligzdas (insercją #), lizas (uproszczenie grupy zd); por. łot. Uzda "gniazdo", war. ligzda, lizds. Zamiast pb. *nizda- < pie. *nizdoz pie. *ni-sd-o-. Por. wed. nfdd-, łac. nidus, orm. nist, śrir. net, stwn. nest "gniazdo". Wyraz przedstawia złożenie adv. *ni "w dół, na dół" (wed. ni, scs. ni-zu) oraz członu II *sd-, będącego st. zanikowym do pwk. *sed- "siąść, usiąść". Znacz. etym. "(miejsce) w którym (ptak) opuszcza się w dół, siada na ugiętych nogach". W słowiańskim prajęzykowe *nizdo uległo nieregularnej zmianie w scs. gnėzdo (gn- zam. n- oraz ė zam. i), por. też ros. gnezdó, czes. hnizdo, pol. gniazdo. — Drw. lizdinė "miejsce, gdzie przebywa matka pszczół", lizdininkas "kto zrzuca ptasie gniazda", cps. gandralizdis m. "bocianie gniazdo".
362 Vb. denom. lizdauti "gniazdować, szukać miejsca na gniazdo, zakładać gniazdo", llzdinti "usiadać w gnieździe; wić gniazdo". — N. m. Lizdai, cps. Starklizdis (por. starkus). lóbas 1. "nizina, dolina, miejsce u podnóża góry, padół; miejsce błotniste", 2. SD «łoże rzeki, row którym płynie». Rzadkim wariantem jest loba 4 p.a. "nizina, dolina". Niejasne. Albo z *lóvas (por. lova) przez zmianą v > b (por. valybas, zióbauti) albo też z pie. *leh2bh- (transponat). — Drw. lóban adv. "w dół", lobiau adv. "niżej w kierunku doliny" — w przeciwieństwie do kalniau adv. "wyżej (na przestrzeni góry)" <= kalnas. — N. m. Lóbas, Lóbos, Lóbiniai 2x, Lóbiskiai, cps. Palóbis. lokys, -io 3 p.a. "niedźwiedź, Ursus" :: łot. lacis, -ča ts., stpr. clokis EV "Ber", cps. caltestisklok(is) EV "niedźwiedź bartny, kłodny, Czidelber". Niejasne. Warte rozważenia są dwa nawiązania: (1) pb. *lak-iia- "(zwierzą) które rozszarpuje", do pie. *leh2k-, łac. lacer "rozdarty, poszarpany, połamany", laceró "rozedrzeć, rozszarpać", (2) pb. *lak-iia-jako nomen agentis na st. wzdłużonym do lak-, laku, lakti "chłeptać, żłopać; chciwie jeść lub pić" (znacz. etym. "zwierzą chciwie pożerające, żarłoczne" itp.). Zob. też irštva. — Drw. lokė "niedźwiedzica", lokena "niedźwiedzia skóra", lókenos f. pl. "futro z niedźwiedziej skóry", lokienė "niedźwiedzica" (łot. laciene), lokininkas "niedźwiednik" (łot. lacenieks, lacinieks), zdrob. lokytis, lokiūkas (łot. lačuks), lokūtis "niedźwiadek". — N. m. Lokys, Lokiai 2x, Lokėnai, Loklnė 3x. N. rz. Lokė, Lokys, Lokauša, Lokysta, cps. Lokupė, -upis, Lokvartis (por. n. m. Lap-varčiai). Por. stpr. n. m. Kloken ob. Tlokunpelk, Tłokowe, n. łąki Klockis. lopas 1. "łata", 2. "plama w innym kolorze niż tło", 3. "kawałek, resztka", 4. przen. "kawał ziemi, pola" (por. pol. szmat ziemi). Odpowiednik łot. laps "łata, szmata" (=> lapit, -u a. -Tju, -iju "łatać"). Drw. lopai m. pl. "znoszone, wystrząpione ubranie", lopėkšnis, -ė "łatany, z łatami", lopyćkis, -e' ts., loplkas "kto łata ubrania a. obuwie; kto chodzi w połatanej odzieży", lopinis, -Ć "pokryty łatami, łaciaty", lopinys "łata; strząp, szmata; chustka; szmat ziemi", SD «łata w sukni» (syn. skvetas), lopšas "obdartus". Vb. denom. lópyti, -aw, -/aw albo -ijau "łatać" (=> lópytojas "łatacz"), dawne prs. lopiu SD 1 «łatam co» {azulopiu SD «załatam»); lopinėti "łatać cząsto, po trosze". — N. m. Lopai. — Nawiązanie w słow. lapsch. lapat, lapta "kawałek, strząp", ros. lapotb, tópr/a "but zrobiony z łyka", pol. łapeć, ts. < pbsł. *lap-ut-. Dalsze objaśnienie niepewne. Przy założeniu, że *lap- stanowi wzdłużenie SO łap-, otwiera sią możliwość nawiązania do lit. lapas "liść" i do pwk. pie. *lep- "zedrzeć, obłupać". lopė stlit, "łuczywo ze smolnego drzewa, pochodnia" :: łot. łapa "łuczywo", stpr. łopis EV "płomień, Flamme". Vb. denom. łot. łaptt, -iju "łuczywem oświecać wodą przy łowieniu ryb ościeniem" (lapnieks "kto kłuje ryby ościeniem"). Jest to jedyny w bałtyckim ślad po pie. pwk. *leh2p- "świecić, jaśnieć", por. het. lapta "jarzył sią". — SZ gr. AapTio) intr. "świecić, błyszczeć, skrzyć sią", tr. "rozświetlać, zapalać" < *lanp- < pie. *lh2-n-p-, drw. Xa\inaę, -ćcóoę f. "pochodnia, lampa oliwna; meteor". Jako refleksu SZ oczekuje sią lit. *ilp- < pie. *lh2p- (por. gr. Ad|i7ia)). Zamiast tego jest lip-, z nagłosowym /- jak w formie SP. Por. łot. lipt, lipu, lipu "zapalić", intr. "błyszczeć, świecić sią", lelipt "podpalić", lelipit, -iju iter. "rozniecać, rozpalać, zapalać (świecą)", lipinat iter. "rozpalać, podpalać, niecić (ogień)". Nomina ze SZ lip-: Yit.palipas "podpałka, drewno na podpałką" (rekonstrukcja ze stlit. palipai DP m. pl. "podżoga"). Osobno zob. liepsna (tam też o laipdyti).
f l
363 lópeta 1. "narządzie służące do rycia, kopania, przerzucania, łopata", SD «rydel», gelazinė lopeta SD1 «rydel», 2. "wklęsła łopata, szufla", 3. "narzędzie do wsuwania pieczywa do pieca" (syn. ližė), 4. "przyrząd do wyrównywania strzechy na dachu", 5. "łopatka w ciele". War. lopeta (3 p.a.). Z plit. *lap-eta. Z innymi sufiksami łot. leipsta "szufla, szpadel; pióro wiosła; kość łopatkowa" (gw. lapusta) oraz stpr. lopto EV "rydel, szpadel, Spate". Bałtycki pokazuje formację ze wzdłużonym SO w porównaniu z odpowiednikiem słow. *lap-, por. scs. łopata "TITUOV, szufla do wiania zboża", ros. łopata "łopata, szufla", pol. łopata. Pbsł. *lap-et-, *lap-at- obok *lap-et-. Znacz. etym. "narzędzie, które swym kształtem przypomina liść". Por. lit. lapas "liść", lapotas "mający liście, o dużych liściach". — Drw. lopetykštis m. "stylisko, trzonek łopaty", cps. lópetkotis a. lopėtkotis m. ts. (por. kótas). lopšys, acc. sg. lóps{ 3 p.a. "kołyska zawieszana przy łóżku na giętkiej żerdzi; (drewniana) kolebka na biegunach" — forma synkopowana z lopišys, lopišį Drw. na -išod lopas "łata, szmata". Znacz. etym. "to, co zszyto ze szmat". — Drw. lopšinė "kołysanka, pieśń śpiewana przy usypianiu dziecka", cps. lopšialingė "giętki drąg, na którym jest umocowana kołyska" (por. lingė), lopšiavirvė "sznur, powróz, którym przywiązuje się kołyskę do żerdzi". lósti, lóstu (*lod-stu), lódau "ulegać rozpieszczeniu, stawać się wybrednym"27i;. Dawniej często była używana forma cps. palósti "stać się rozpustnikiem, żyć rozpustnie", por. SD paloštu «rospuszczam się, roskosznikiem się staię», palodau «rospustnie żyię», palodįs «rospustny, swawolny». Drw. palóda a. palodd "rozpusta", SD «porubstwo z wolną; rospusta, swawola», => palodos namai SD «nierządny dom, zamtuz», palodavietė SD cps. ts., palodininkė b.z.a. "rozpustnica". Vb. denom. palodauti b.z.a. "żyć rozpustnie, oddawać się rozpuście". — Dotychczasowe próby nawiązania łod- do dyftongicznych osnów leisti "puścić" lub liautis "przestać" wydają się pod względem głosowym niemożliwe. Pwk. lod- wymaga wywodu w pierwszym rzędzie z pb. *lad- < pie. *leh2dlub *leh2dh-. Dla pierwszego z tych rekonstruktów nie znaleziono dotąd nawiązań poza bałtyckim. Natomiast drugi ma oparcie w gr. Aav0dvoo "ukryć się (przed kimś)", aor. eArioa, eAaOov, fut. Ar|aa). lošti, lošiū, lošiau: atlošti "odchylić się w tył, podnieść (głowę) w górę i w tył, oprzeć się plecami; położyć z tyłu", przen. "umrzeć", lošiu unt ko SD «nalegam komu» (syn. raginu), užlošti "zadrzeć (głowę)", refl. atsilošti "oprzeć się w tył, odgiąć się", atsilčšąs "(siedzi) oparty o plecy krzesła", adv. "oparłszy się w tył plecami", užsilošiu SD «podpieram się». Nomina: atloša "poręcz u krzesła", atlošas ts. Bez etymologii. — Nie wiadomo, czy należy z tym łączyć homofoniczny czas. lošti, -iū, -iaū "bawić się. swawolić, szaleć" i "grać w karty", atsilošti "odegrać się". — SZ laš- (por. typ plakti): atlašūs a. atlašas "zadarty do góry, odchylony w tył, zagięty", atlaša "plecy u krzesła", atlasai adv. "niestarannie, powierzchownie". Por. stosunek dtkalas :: atsikoląs. lóti, lóju, lójau 1. "szczekać", 2. "paplać; rzucać oszczerstwa", atlóti "zaszczekać, przypędzić szczekając", refl. įsiloti "rozszczekać się". Odpowiednik łot. lat, laju "szczekać: wymyślać, łajać, lżyć kogo, oczerniać". Prapokrewne ze scs. lają, lajati "szczekać; łajać
279
Por. Dar mažas,
ale jau išlodąs
"Mały j e s z c z e , a j u ż w y b r e d n y " . Baisiai
"Strasznie w y b r e d n e dzieci, barszczu nie j e d z ą " .
islódą vaikai — barščių
nevalgo
364 kogo". Pbsł. prs. *la-ie-, jak wed. rūyati "szczeka". Do pie. *leh2-, por. orm. lam "opłakuję", łac. la-, lamentum "narzekanie, krzyk żałosny", latro, -are "szczekać, ujadać; wrzeszczeć, besztać kogo" (vb. denom. od *la-tro-m "szczekanie, ujadanie"). — Neopwk. loj-: loja "szczekanie; przygana" (por. kloja, sėja), lojava "besztanie, wymyślanie, przekleństwa", lojikas 1. "pies, który dużo szczeka", 2. "papla, gaduła", lojus "człowiek, który potrafi każdego wyśmiać". — Drw. ló-dyti caus. "rozdrażniać psa, doprowadzać go do szczekania" (dawne prs. lódziu), šunis lódyti "żebrać, chodząc od wsi do wsi". Por. łot. la-dinat "rozdrażniać psa", la-dėt, -u, -ėju "przeklinać, złorzeczyć". Sb. lasts, zwykle pl. lasti "przekleństwa; klątwa kościelna" jest utworzone neosufiksem -sta-. — Formacja lódyti podlega dwojakiej metanalizie, por. 1° neoosn. lod-: lodikas "kto drażni psy, zmusza je do szczekania; włóczęga", lodinėti intr. "szczekać z rzadka, poszczekiwać", tr. "drażnić psy, skłaniać je do szczekania", lodinti ts.: Budrų šunį ir lapas sulódina "Czujnego psa nawet liść (spadający) skłania do szczekania (=> lódindinti cur. "kazać komu, by rozdrażnił psy"), 2° neoosn. lody-: lódytojas "kto drażni psy". Paralele s.v. jodyti «= jóti. lova "łoże, łóżko, pościel, legowisko; długa ława wzdłuż ściany, służąca również do spania; koryto, żłób, jasła; pewna część suszarni lnu; grzęda, pas ziemi; kopczyk nagrobny, mogiła", przen. "koryto rzeki", SD «łoże do sypiania, łożko». Por. łot. lava "najwyższa półka w łaźni parowej, prycza, ławka przy piecu; warstwa słomy a. gałęzi kładziona pod stóg siana, zboża". — Drw. lovelis m. 1. "rynienka do zbierania żywicy", 2. "piórnik uczniowski", 3. SD «korczak ["drewniany kubek"], korytko», 4. "część różnych narzędzi", loveliai m. pl. SD «narty», lovys, lovio "koryto do karmienia i pojenia zwierząt domowych; dzieża, czółno; kanał, rów na wodę; rozwora u wozu", przen. "łożysko rzeki" (=> cps. dūonlovis m. "koryto do wyrabiania ciasta")280. — N. m. Loviai, cps. Pūslovis (por. Pūstilta). — Lit. lova jest spokrewnione z psł. *lava "sprzęt do siedzenia a. leżenia", ros. gw. lava ts., pol. ława, gw. też "deska a. belka przerzucona przez wodę, bagno, kładka", słń. lava "komin, kredens". Pbsł. *lau-a- ma strukturę rzeczownika postwerbalnego od *laulti (lit. *lóvyti), tj. od czasownika na SW do *lau- (lit. *lavu < *leuH-e-). Paralele: scs. trava <= traviti <= natrovą "zjadam" (pwk. *treuH-), scs. slava (lit. šlovė) <= slaviti <= slovą "słynę" (pwk. *kleu-). Jeśli przyjmiemy, że "ława, łoże" stoi w związku z czymś uciętym, np. z uciętą deską, to możliwe będzie powiązanie tego wyrazu z pwk. *leuH- "ucinać". Por. sti. lunati "tnie, odcina", gr. Auco "odwiązywać, odpinać; uwolnić, oswobodzić; osłabić, znużyć" oraz lit. liautis "przestać, ustać" (zob.). ložėti, ložėja (war. Idzi), lozėjo, z prvb. ap-, (-, iš-, su- "pokłaść się na ziemię, wylec (o zbożu powalonym przez deszcz i wiatr)", suložėją rugiai m. pl. "wyległe żyto". War. ložėti. Sb. postvb. ložė 4 p.a. lub ložė 2 p.a. "powalone zboże, wyległe zboże"281. Trudne. Transponat pb. *laž- < pie. *leh2gh-? — SZ laž- <= *laž- (o ile jest to drw. typu plakti): palažas 1. "kładzenie, składanie, ofiara", 2. "wygniecione, wydeptane miejsce w zbożu". Por. łot. laža "powalone, wyległe zboże" (*laz-ia-). — N.B. Jeśliby miał tu należeć również przymiotnik lėkštas "połogi, lekko pochyły, niestromy (o brzegu); płytki (talerzu)", przen. "powierzchowny, banalny" (drw. lėkštė "talerz; szala u wagi") i lėkšnas "lekko pochyły (o dachu)", to na podstawie odpowiednika łot. lėzns, lėzens "płaski, równy,
280 281
Wyraz lovyčia
"żłób, jasła" nie jest rodzimy, lecz zapożyczony z błr. lavi'ca "żłób".
L K Ž nie zna cytowanego przez E. Fraenkla (1955, I, 349, s.v. lazci) wariantu z dyftongiem: "Niedergebeugtes, zerbrochenes Getreide".
lūoias
365 równinny" trzeba by tu odtworzyć praformę lit. *lež-tas / *lež-nas i uznać, że utworzono ją od zanikłego pwk. *1 ėž- < pie. *leh,gh- (por. stisl. lagr "niski", śrwn. lce:ge, dn. ld:ge ts.). W następstwie tego lit. loz- musiało by być uznane za innowacją na miejscu *luoz(por. ropóti ob. ruóptis <= rėp-), oddającego pb. *lož- z pie. SO *loh,gh-. lūgoti, -ju, -jau gw. "prosić" (często u Dowkonta) — neologizm na -oti, utworzony od pwk. łot. lūg- jak w lūgt, lūdzu, lūdzu "prosić, błagać; zapraszać" (lilgti vieši "zaproszeni goście"). — Drw. lūgojimas "prośba", lūgosena ts. (wyłącznie u Dowkonta). luńkanas, -a "giętki, gibki, sprężysty; zręczne ruchy mający" :: łot. lūnkans "giętki, zręczny" (obok Įunkans a. Įungans "obwisły, wiotki; niezdarny") — formacja z suf. -an- od osnowy werbalnej lunk-, będącej alternantem link-, por. linkstu, linkti "chylić się, giąć się", SE lenkiu, lenkti "giąć, zginać". Znacz. etym. "giętki". — Inne drw. od lunk-: łot. luńka 1. "zatoka morska", 2. "łąka w zakolu rzeki, wiosną zalewana", stpr. lunkis EV "kąt, Winkel"; lit. lūnkausis, -ė cps. "z obwisłymi uszami; niedosłyszący" (war. na SE: łot. lėnkausis, lėnkausis "istota z obwisłymi uszami"). — Czas. łot. lūncindt "poruszać, wprawiać w ruch; jeść", refl. "łasić się (o psie)", asti luncinat "merdać ogonem" ma nawiązanie w lit. gw. lūnginti, lunginti "merdać ogonem", refl. "łasić się (o psie)", war. lungėntis, lūngytis. Sonoryzacja nk > ng jak np. w lingė, lūngė. lunkas "łyko, wewnętrzna warstwa kory odartej z młodych drzew liściastych, używana do wyrobu wiązadeł, powrozów, rzeszot i łapci" :: stpr. lunkan "łyko, Bast", łot. luks ts. Niejasne. Może nomen postvb. od czas. *lūnkstu, *lunkau, *lunkti "przez zginanie czynić giętkim, sprężystym" (akut związany z sufigowaniem -sta-). Morfem lunk- jest alternantem link- w funkcji st. zanikowego do lenk-, zob. lunkanas282. luobas "cienka kora darta z drzewa liściastego, łub, łyko; skórka (jabłka)". SD «korek drzewo y kora iego», iš luobo SD «korkowy abo korzany, z kory drzewa ledaiakiego», luobinis SD ts., luobai unt palaužtos kojos SD «łubki ma złamaną nogę». luoba "cienka kora, skórka (jabłka), łupina (kartofla), skorupa", luobelis m. "koszyk spleciony z łyka, króbka", luobena "łupina". Odpowiednik łot. luobs "łuska, łupina" (=> luóbt, -bju, -bu "łupić", luóbit, -u, -Tju "łupić, łuskać, przebierać; uderzać kopytem"), luobiųi pl. "łuski, strąki". Mamy tu formację z apofonią lit. au => uo do pbsł. *laub-a- (por. duobė ob. dauba). Refleks słowiański *lubu: słń. lub, -a "kora drzewna", ros. lub, -a "wewnętrzna, włóknista warstwa kory drzewnej, łyko", ukr. lub, -u "kora lipy, łyko", pol. lub, -u "twarda skóra drzewa, kora obłupywana z drzewa, zwł. z lipy, łyko". Wyraz bsł. należy do pwk. pie. *leubh-, por. alb. labę "kora, korek", stnord. laupr "kosz; kosz na ryby, więcierz", stang. lėap ts., stwn. louft "kora, łyko", SZ łac. liber, -bri "łyko; książka". — SZ lub-: łot. luba "łyko lipowe a. jodłowe; długi gont, deska; tandeta", stpr. lubbo H v "deska, Bret". Do tego nawiązuje lit. lubos f. pl. "sufit, strop", SD (łubas) «strop prosty, piętro», pierwotnie "rusztowanie z żerdzi i łyka (w stodole)". — N. m. Luoba, Luobinė. luošas, -a "kaleki, ułomny; chorowity człowiek". Niejasne. Formalnie może odzwierciedlać SO *lóś- do *leś-. Zestawiano z lėšos (zob.). — Drw. luošinti "kaleczyć, ranić, psuć", luošys, -ė "kaleka, inwalida".
282 Przyjętemu w literaturze zrównaniu lit. lunkas z ros. łyko, czes. łyko, pol. łyko itd. (zob. np. Trautmann 1923, 163) sprzeciwiają się prawa głosowe: ani słowiański nie zna tlQku < :): lunkas, ani litewski nie zna t l ū k a s w znaczeniu "łyko".
366 luotas "czółno, łódź wydrążona z jednego pnia", DP "łódź, łódka" < pbsł. *lót-. Niejasne. Zestawia się z jednej strony ze słow. lat- w cs. laty, latūve "garnek", drw. cs. strus. latuka "garnek", stpol. łatka "naczynie, kocioł" (nazwa naczynia staje się niekiedy nazwą łodzi), z drugiej strony ze śrwn. lade "deska, dyl, skrzynia". lūpa "warga", pl. lūpos283, SD apsipila kam lūpos «osypuią się komu wargi», apsipylimas lūpų «osypanie warg», kraipau burnų, lupas «wykrzywiam gębę». Odpowiada łot. lūpa, pl. lūpas "wargi". Wokalizm długi i intonacja pozostają niewyjaśnione. Wskazano nawiązanie w śrdn. lobbe, lubbe "gruba, obwisła warga". — Drw. lupynos f. pl. "gęba", lūpotas "o grubych, wydatnych wargach", lūpuotas ts., SD «wargaty». Cps. veršialūpis, -ė "kto ma grube wargi", veršlūpa c. ts., też "ktoś brzydki" (por. veršis). lupti, lupu, lupaū (war. lupiau) "obierać palcami, np. kartofle, jajko, zdejmować skórkę, drzeć, zdzierać skórę, korę; bić, łupić", refl. luptis "łuszczyć się, odłupywać się"; ožius lupti "wymiotować, rzygać". Odpowiednik łot. lupt, lupju, lupu "łuskać, łupać", też intr. "odłupywać się, odstawać, odwisać". Do pie. *leup- / *lup-. Bałt. SE *liaup- nie został zaświadczony. — Drw. lupinėti iter. "zdzierać, łupać, rwać, skubać trawę" (łot. lupinat ob. lupit, -iju), nomina: lupata "ścierka, szmata, gałgan" (łot. lupata, lupats), lupena "łupina", lupikas "zdzierca, lichwiarz", lupimas "obieranie", lupynė "łuska", nuolupa "łupina (kartofla), skorupa (jaja)", war. nūoluba (por. skabas < skapas). Cps. kailialupys m. "człowiek skórujący zwierzęta" (por. kailis). — SO laup-: laupyti "obierać, łupać, odłamywać (chleb, ser), drzeć, grabić, rabować", łot. laupit, -u, -iju ts. = psł. *lupiti, sch. lūpiti, lupim "łuskać", ros. lupitb, luplju "bić, łupić, obierać, odzierać", czes. loupit "rabować, grabić", pol. łupić, łupią "usuwać łupinę, skórę, skorupę, korę; ograbiać, rabować", wyłupić "wydłubać". — Inf. laūpti "odrywać palcami (o chlebie)" jest formacją tzw. ąuasiprymarną. Dotworzono ją do prs. iter. laupiu <= laupyti (por. inf. raukti przy prs. raukiu <= raukyti). lūšis, gen. sg. f. lūšies lub m. lūšio "ryś, Lynx lynx" (stlit. też "tygrys, leopard") :: łot. lūsis, -ša, stpr. luysis EV "ryś, Luchs" < pb. *lūš-i- <= pie. *lūk-. Ślad dawnej osnowy atematycznej w gen. pl. lūšų. War. lūšė "ryś", n. m. Lūšė (na Żmudzi). Pokrewne wyrazy germańskie mają wokalizm krótki: stszw. ló (*luha- < *luk-o-), stwn. luhs, stang. lox (suf. -s-). Jęz. grecki pokazuje infiks -n-: A£>y£, X\)yxóę a. Airyyóę m.f. "ryś", Auxó/tuy£ "wilkoryś", zaś ormiański ma dyftong w pierwiastku: lusanunk, < *leuk- albo *louk-. Ros. rysi, rysi jest tematem na -i-, zgodnym z lit. lūš-i-. Zmianę nagłosu na r- przypisuje się czynnikom tabu w języku myśliwych albo adideacji do adi. psł. *rysu, czes. daw. rysy "czerwonawy", stpol. rysawy "rudawy". lūšna, acc. sg. lūšna 3 p.a. "marna, waląca się chata; chałupka" — przez degeminację *lūš-šna, to z *lūž-sna- (syn. lūžtvė, lūžtvynė). Do vb. lūžti, lūžo "łamać się, rozpadać się". Budowa jak džiūsna, valkšna. War. lūšnia, lūšnė. — N. m. Lūšna, Lūšnia.
283 Por. Da lūpos nuo pieno nenudžiūvo, o jau apie ženatvą šneka "Jeszcze wargi po mleku nie obeschły, a już o ożenku gada". Susitiką šnekasi jie pusiau lūpų, ir Petras ne viską supranta "Spotkawszy się, rozmawiają
półgębkiem i Piotr nie w s z y s t k o rozumie". Perduoti
\
iš lūpų įlūpas
"Przekazywać z ust do ust".
M macitkas, -a "maleńki" — zapoż. z pol. maciutki. Synkopowanie i prowadzi tu do *mactkas, skąd war. mackas, -a "maleńki" (m.in. u Donełajtisa). — Drw. od mach-: mackynikas, -a "malutki", mackis, -ė "mały człowiek, dziecko a. zwierzą", mackūtis, -ė "maleństwo" (Kas tau yra, mano mackūti? "Co ci jest, moje maleństwo?"). magaryčios f. pl. 1. "litkup, poczęstunek trunkiem po dobitym targu", 2. "dodatkowy przedmiot dawany gratis przy zakupie"284 — zapoż. ze stbłr. mogoryčb. magėti, magu, magėjau "odczuwać chęć, mieć ochotę na co"285. Pie. *magh"móc, być w stanie", por. scs. mogą, mošti "móc", goc. magun 3 pl. "mogą, są w stanie", stwn. magen "być mocnym, mocnieć", wed. a mahe "wyjednuje", gr. \iaxop,ai "walczyć, wojować; sprzeczać się". Zob. osobno mėgti "lubić, mieć w czym upodobanie". Stosunek wzajemny wokalizmów a i ė pozostaje niewyjaśniony. — Drw. magulas "mnogi, liczny". Cps. magmogis (zob.). — Caus. maginti "wzbudzać chęć, pociąg do czego, wabić, nęcić, kusić, mamić"286. Adi. magūs "ponętny, pociągający, powabny; (o śnie) słodki, mocny" (zob. miegóti). — WSO mog- < *mag-: pramoga, pramoga "rozrywka, zabawa" (<= prasimaginti "zabawić się, rozerwać się"), drw. pramoginis "rozrywkowy". Vb. denom. pramogauti "bawić się, weselić się". magmogis, -io "przyjemność", pl. magmogiai "przyjemności życia", np. Jam magmogiai terūpi "Jego obchodzą tylko przyjemności". Złożenie tautologiczne, które łączy w sobie allomorfy mag- (SO) i mog- (WSO) czasownika magėti (zob.). Paralele: mažmožis, skanskonis. mainyti, mainau, mainiau "zamieniać, zmieniać, wymieniać, trudnić sic zamianą". W grę wchodzą dwie drogi etymologizacji. Po pierwsze może to być vb. denom. od sb. *mai-na- lub *mai-na-, por. mainai m. pl. "odmiany księżyca", mainais adv. "w zamian", atmaina "zmiana", maina "zamiana, wymiana". Por. łot. mainit obok maiųa a. maina "wymiana, zmiana" (maiąus adv. "na zmianę, na przemian") oraz scs. mėniti "wymieniać" obok mena "wymiana". — Po drugie można się zastanawiać, czy segment n nie jest infiksem nosowym z praformy prs. *minu < pie. *mi-n-H-e-. Neopierwiastek pochodzący z reanalizy *min-u mógł bowiem zostać zaopatrzony w alternant SO main-. W tym kierunku wskazuje taka paralela, jak lit. trainioti "trzeć, pocierać" <= trinū z metatezy *tirnu < pie. *tr-n-h r e- (pwk. *terH,-). Por. też painioti <= pinti, skainioti <= skinti. Na setowy charakter pierwiastka, pie. *meiH-, wskazują refleksy łotewskie, por. mit, miju, miju "wymieniać" (j w hiacie lrg.), refl. mitiės "wymieniać się czym, zmieniać się", pamitiės "zamienić się czym, np. końmi", nomina: mits\ pl. mit i "zamiana" (=> vb. denom. mituót "wymieniać, zamieniać", mitenis "zamieniony koń" (=> miteniski adv. "na zmianę, na przemian"). Tu też scs. minąti "przejść obok, minąć: (o czasie) upłynąć, przeminąć", prėminąti "przekroczyć, przejść", mite adv. "na przemian, na zmianę". — Drw. mainėlė "zamiana", mainėlga "kto trudni się zamianą" (z :|:mainel-ka,
284
Por. Šėpą ir stalą pirkau,
285
Por. Man tos kriaušės
pasakyti 286
o kėdą davė magaryčių
maga,
seilės
bėga
"Szafę i stół kupiłem, a krzesło dali na dodatek".
" M a m ochotę na te gruszki, ślinka cieknie". Liežuvis
maga
"Język kogo świerzbi", tj. "Ktoś ma ochotę coś powiedzieć".
Por. Vyrai mergas,
mężczyzn". Tu valgydamas
mergos
vyrus
magina
ir mane pamdginai
"Mężczyźni wabią (kuszų) dziewczęta, dziewczęta
"Ty j e d z ą c wzbudziłeś i we mnie ochotę do jedzenia".
wabią
368 por. vertelga < vertėlka), mainikauti "trudnić sią zamianą" (vb. denom. od *mainikas "kto zamienia", por. meilikauti). maišas "wór, wielki wór", SD «kubeł skórzany, skórzane wiadro» (syn. viedras odinis) :: łot. maiss "wór", stpr. moasis EV "miech kowalski, Blosebalk". Zgodne ze słow. mexu scs. "wór skórzany, miech", < pbsł. *maiša- < *maisa- (zmiana is > iš) < pie. *moiso-. Formalnie pbsł. *maiša- odpowiada indo-irańskiej nazwie "barana", por. sti. mesah "baran", aw. maeša- m. "owca", maešT- f. "Schafmutter". Rekonstrukcja znaczenia pbsł.: "skóra barania lub owcza (przystosowana do przenoszenia i przechowywania płynów)". Z drugiej strony por. stisl. meiss m. "pleciony kosz", stwn. meisa "nosidła z drewna do przenoszenia ciążarów na plecach". — Drw. maišelis m. "woreczek", SD «mieszek, worek ledaiaki; mieszek pieniążny, bursa, worek»Jupoj maišelis SD «kieszeń», maišinis "(materiał) workowy, na worki", maišiščias "wielki wór, lichy worek" (suf. błr.), maišiškas "workowaty, jak worek wyglądający (o źle uszytym ubraniu)". Cps. maišasiuvis m. "kto szyje worki", SD «miechownik», miegamaišis (zob. miegóti), sūramaišis m. "woreczek na ser". — N. m. Maišeliai, Maišeliai, Maišeliai. maišyti, maišaū, maišiaū "mieszać, miesić (ciasto), plątać (nici, sznury)", maišau SD «mieszam co z czym, pomieszać co czym; buntuią, machluią, rozwarzam co», įmaišyti "rozczyniać (ciasto chlebowe)", pamaišytas SD «mieszany, pomieszany», refl. įsimaišyt SD «wmieszać sią w ludzie», įsimaišau SD «wtrącam sią w co» (syn. įsikišu). Por. łot. maisit, -w, -iju "mieszać", maisit zemi "orać po raz drugi", maiš-y- to formacja iteratywna na SO do mieš- / miš- (zob. miešti), wspólna ze słow. mes-i- (scs. mešą, mesiti "miesić, ugniatać", ros. mešū, mesitb "zagniatać (ciasto, gliną)", pol. mieszą, miesić) < pbsł. *maiš-I- < pie. *moik-eie-. — Nomina: (maišalas 1. "rozczynione ciasto chlebowe", 2. "zaczyn, zakwas, tj. kawałek ciasta żytniego z poprzedniego wypieku", war. (maišas <= įmaišyti "rozczynić", maišalas "mieszanina, domieszka, zamęt", maišatis, -ies f. "zamęt, zamieszanie, zgiełk, nieporządek" (por. gaišatis <= gaišti), maišėklis m. "pogrzebacz; mątewka, mieszadło", maišiklis m. "mieszadło", maišinas vanduo "zmącona, mętna woda", maišinys "mieszanka zbóż jarych", maištas "bunt, powstanie, zamieszanie", war. meištas (=> vb. denom. maištauti "buntować się, burzyć się"). Por. n. m. Meištai, Meištai. Z insercją t: maištrūs "mieszany" (przy braku *maiśrus), maištriūs "mieszanina", maištrium adv. "w stanie zmieszanym, w bezładzie". — Neoosn. maišy-: maišymas "mieszanie; ciasto chlebowe (zakwaszone, ale jeszcze nie wyrobione); polewka chlebowa; słodzona woda", maišytojas "kto zagniata ciasto", maišytuvas "mieszadło", pamaišymas SD «buntowanie; pomieszanie; zatrwożenie», pamaišytas SD «mieszany, pomieszany». — Przymiotnik stpr. maysotan EV "mieszany, pstry, gemenget" zakłada vb. iterativum z suf. -a-, *mais-a-. — Gw. forma atmaistyti "odplątać, rozplątać" pokazuje 5 wynikłe z antycypacyjnej asymilacji: *maiš-sty- > *mais-sty- > maisty-. maitinti, -inū, Anau "dawać jeść, żywić, karmić" — caus. do mintu, misti (zob. misti I). Por. iter. z suf. -a-: stpr. sien pomaitat refl. "żywić się", sien maitatunsin ts., prs. maita "żywi" < *[maita:ja]. — Nomen maita, acc. sg. maitą "padlina, ścierwo, mięso zwierzęcia padłego a. zabitego", SD «scierw» :: łot. maita ts. (=> cps. maitkaulis m. "kość padłego zwierzęcia", maitvabalis m. "chrząszcz żerujący w padliąie, Silpha", mait\>anagis m. "jastrząb żywiący się padliną"). — Od sb. maita pochodzą następujące vb. denominativa: 1° maitinti "męczyć, trudzić, osłabiać", SD maitinu «mdlę kogo, zemdlić [syn. silpną darau, varginu]; morduię kogo, pracuię iako chodzieniem [syn. varginu, kunkinu]; trudzę
i
369 kogo [syn. alsinu]», apmaitinti stlit. "zranić", išmaitinti m.in. "nadwerężyć, wykręcić, skręcić (rękę, nogę)", numaitinti stlit. "zamęczyć, zamordować, zabić", pamaitinti stlit. "obrazić". Odpowiednik stpr. *ismaitint "zgubić", por. ptc. na -t~: mien ismaitinton bhe perklantfton smunentien acc. sg. "mnie zgubionego i potępionego człowieka". 2° maitoti "męczyć, zadawać cierpienie, nękać (konia), dręczyć (kota), psuć, marnować, robić nieudolnie, partolić; znieważać" (war. maitoti), sumaitoti m.in. "podnieść i przenieść coś ciężkiego". Odpowiednik łot. samaitdt "zepsuć, zniszczyć, zabić" (por. niem. verassen Aas "ścierwo, padlina"). maiva "grząskie miejsce, trzęsawisko", n. rz. Maiva. Podobna do kalva, pieva, narva budowa nasuwa analizę mai-va. Formacja na SO do *mei-, jak w łot. mej u a. mienu, mėju, miet "wbijać pale; bić, rąbać, uderzać", apmiet "obijać palami, opalować" (dalszy wywód s.v. mietas). Pierwotnie sb. maiva mogło oznaczać miejsce wymoszczone na bagnie dla przejścia (tj. opalowane i zarzucone gałęziami, chrustem). Akut niejasny. makėti: įmaku, imakėjau "wejść, osunąć się w błoto a. bagno, zacząć brnąć". Infiksację mak- pokazuje czas. apmakti, apmanku, apmakau "stracić przytomność - o pijanym". Znaczenie to wywodzi się z "osunąć się, spaść bezwładnie w dół". — Inne drw. werbalne: makóti, -ju, -jau "brnąć po błocie; deptać, ugniatać nogami; mieszać coś gęstego (np. kaszę); grubo smarować (chleb); chciwie jeść; brudzić, peckać; uderzać" (apmakóti m.in. "obić, sprać kogo", numakóti m.in. "zdzielić, uderzyć"), makenti "brodzić w grząskim miejscu". Nomina: makalas "tzw. kwacz: pęk pakuł lub szmat przymocowany do kija i używany do smarowania, obrzucania (rzadką gliną); wiecheć, pędzelek; tłuczek", też "potrawa z kaszy i tłuczonych kartofli" (=> makalainė "rzadka kasza, polewka"), "nieporządek, bałagan", makalynė "rzadkie błoto; marne, byle jakie jedzenie; brak porządku, zamieszanie" (=> vb. denom. makaluoti "mieszać co mocno, gwałtownie i przy tym rozchlapywać", makinas "zabłocony", makytė "błoto", mciklas "osoba bardzo prędka, nieuważnie spiesząca się, krzątająca się" (=> vb. denom. maklenti "biec, iść z hałasem, walić", maklinėti "dużo biegać, chodzić, męczyć się biegając"); maknci "błoto, grzęzawisko", maknynė "grząski grunt, grząska droga", rnaknus "grząski"; vb. denom. maknóti "brnąć po błocie, błocić sobie (nogi, buty); łowić ryby brodnią", do czego nawiązuje łot. makųa "błoto, bagniste miejsce" :: makųit "brnąć po błocie, miesić glinę"; makonė "kałuża błotnista", makuša "surowy, nie upieczony chleb". Tu zapewne też ųnakūs "silny, mocny (o robotniku)". N. m. Antamakiai, Badmakiai. — Pwk. bsł. mak-. Por. cs. moknąti "stawać się mokrym, nasiąkać wodą", ros. móknutb, pol. moknąć, zmoknąć. Do tego caus. scs. moćiti, -Q "Pp8X8iv, maczać, zwilżać", bg. moća "moczę się", ros. moćitb, moćii "czynić mokrym, trzymać w wodzie" (moćitbsja "oddawać mocz"), czes. moćit "czynić mokrym, zanurzać w cieczy; oddawać mocz", pol. moczyć "czynić mokrym, trzymać w płynie", namoczyć, wymoczyć. Nomen postvb. cs. moća, -ą "błoto", sch. gw. moća "wilgoć, deszczowa pogoda, miejsce wilgotne", strus. moća "dżdżysta pogoda", ros. moća "mocz, yryna", ukr. mić, móći ts. (obok tego czes. moc, pol. mocz, -u "uryna"), < *mak-ia-, *mak-ia-. — Takie rzeczowniki, jak ros. moćaga a. moćdg "miejsce podmokłe, błotniste" oraz pol. moczar, -u "teren podmokły, bagno, trzęsawisko" mogą być zbudowane na osnowie moća-, wyabstrahowanej z czas. psł. *moćati < pbsł. *mak-e-ti "być mokrym" (por. wyżej lit. makėti). — Formację dewerbalną pokazuje przymiotnik cs. strus. mokru "uypóę, wilgotny, mokry", sch. mokar, mokra, ros. mókryj, mokra, pol. mokry, < *mak-ra(por. wyżej lit. maklas). — WSO mok- < pbsł. *mak-: mokšė "błoto, bagno" (budowa jak
370 w bobšė "babsko", tokšė "tak sią ma sprawa"). W słowiańskim por. scs. omakoti "nasiąkać wodą", cs. makati "zwilżać", ros. makatb "maczać" < *mak-a-. Niektórzy wymieniają w tym związku również czas. łot. maktiės "przyczepiać sią do kogo, dokuczać komu, ogarniać (o zmęczeniu); chmurzyć sią (o niebie)" :: makt, -cu "gnębić, uciskać, dręczyć, męczyć (o kaszlu), morzyć (o śnie)", => makulis "chmura", makuóua "wielka chmura". makštis, -iės 4 p.a. f. "pochwa, futerał", też pl. makštys ts., SD makštis peilio «nożenki» ["pochwa noża"], także "pochwa liściowa, torebka nasienna; skórka opadająca przy linieniu, lenowisko (węża); pochwa jako część narządów płciowych, vagina". War. makštė. Niejasne. Może zmienione z *maukśtis (por. maukšlys "pochwa, pokrowiec" maukti), mianowicie pod wpływem mak- bliskoznacznego zapożyczenia makšnal malka 1. "drewno na opał, polano", 2. "drwa porąbane i ułożone warstwami w stos", 3. "kupa (gnoju, ziemi, kartofli)", 4. "gromada, grupa", malkos f. pl. "drewno na opał", trinu malkų SD «piłuię drwa, trę drwa», nuvažiavo malkos "pojechał po drzewo", malkas kapóti "rąbać drzewo". Niejasne. Zestawienie z vb. malti "mleć" jest trudne semantycznie. — Drw. malkinė a. malkinė 3 p.a. "drwalnia, szopa do składania drew" (por. polską n. m. Małkinia na północ od Warszawy), malkinis, -ė "kto wozi lub sprzedaje drewno", malksna "dranica, gont; nakrycie grzbietu strzechy ze słomy polepionej z gliną, kalenica". Cps. dykmalkis (zob. dykas), malkakirtys "kto rąbie drwa", malkavežis m. "kto wozi drzewo, drewno", mdlkturgis m. "targ drzewny", malkvežys "czas zwożenia drzewa; kto wozi drzewo". malkas 1. "łyk, haust, ilość płynu, jaką przełyka się za jednym razem" (syn. gurkšnys), 2. DP "trunek", SD «trunek, potio, haustus»; malkais geria "pije łykami", vienu malku išgert SD «duszkiem wypić». Odpowiednik łot. malks a. malka "łyk". Alternant na SO do pie. *melk- "być mokrym", por. goc. milhma- m. "chmura". Zestawia się z jednej strony z psł. *melk-o- n. "mleko", scs. mlėko, sch. mlijėko, ros. molokó, czes. mleko (znacz. etym. "płyn w ogóle, ciecz"), z drugiej strony z psł. *molk-a- f., sch. młaka "moczar, podmokły, grząski grunt" (mlakva "kałuża"), pol. młaka "moczar, mokradło, bagnisko" (zam. *młoka), pomłoka "mgła; chmura deszczowa" (młokita a. młokicina "wierzba rosnąca na mokradłach"). — N.B. Forma maūkas "łyk, haust" nie jest fonetycznym wariantem do malkas, lecz stanowi drw. postwerbalny do maukiu, maūkti m.in. "chciwie pić, żłopać" (zob. smaukti). malonė "łaska, przychylność, względy", SD «łaska». Niejasne. Wygląda jak drw. z suf. -nė od czas. *maloti, por. kartone <= kartoti, medžionė <= medžioti. Może z s-mobile, *smaloti, do smilūs "łasy, łakomy" a. smalūs "ciekawy, łakomy"? — Drw. malonybė "uprzejmość" (Jūsų Malonybė! "Wasza Miłość! Waszmość!"), SD «łaskawość», maloningas "łaskawy", maloninis "pieszczotliwy", malonūmas "przyjemność" (sū malonumū "z przyjemnością"), malonūs "przyjemny, miły, uprzejmy", SD «łaskaw, miłościwy». Vb. denom. malonėti "być łaskawym, być uprzejmym" (malonėkite "niech Pan będzie łaskaw"), maloninti "sprawiać przyjemność; nazywać kogoś pieszczotliwym imieniem". malšti, malšta (*malš-sta), maišo "ustawać, uspokajać się, ucichać", apmalšti "zmniejszyć się, zmaleć, osłabnąć, ucichnąć (o gwarze)". Wokalizm a przemawia za tym, że jest to vb. denom. od adi. *malsas, por. maišūs "spokojny". — Caus. malšinti, gw. maišyti "łagodzić, koić, uśmierzać (ból), zaspokajać (głód, pragnienie), dławić, tłumić, poskramiać (rozruchy, bunt, powstanie)". Brak refleksów SE *melš- i SZ *milś- a. *muls-.
371 Czas. litewski nie stoi w związku ani z melsti ani z malonė, lecz należy do rodziny pie. *Hmelk- "gładzić, dotykać". Por. SZ wed. mrśati "dotyka, ujmuje, zajmuje sią", SO łac. muleeó, -ere "głaskać, gładzić, lekko dotykać, muskać, wachlować, pieścić; łagodzić, uspokajać, uśmierzać". Lit. maišyti dokładnie odpowiada formacji łacińskiej (pie. *Hmolk-eie-), może więc być traktowane jak deverbativum oparte o zanikłe prs. prymarne *melśu a. *milšū (por. wed. mrśati). malti, malu, maliaū (gw. malaū, móliau) "mleć, rozgniatać, rozcierać ziarno na mąkę, kaszę", ponadto "trzeć powieki; trawić, rozkładać substancje pokarmowe; deptać (trawę, zboże), tratować; bić, uderzać, bóść; wykonywać monotonne czynności; jeździć w koło, błądzić po lesie; dużo i szybko mówić, mleć jęzorem". Odpowiednik łot. malt "mleć", prs. maįu, prt. malu (por. lit. gw. malaū). Cps. atmalti m.in. "ścierać, zużywać tarciem; obić kogo", išmalti m.in. "wytłuc, wybić (dno, okno, oko, zęby)", też "(wozem) wybić dziurę w drodze": Kelias jau visai išmaląs, vienos duobės "Droga zupełnie już wybita, same dziury". Refl. maltis "ruszać się (niespokojnie), kręcić się, wiercić się; wtłaczać się całą gromadą, tłoczyć się, przeciskać się" (jsimalti "wleźć gwałtem, wcisnąć się, wtłoczyć się"); plątać się (o nogach pijanego), tłuc się (wozem w niepogodę)", tu może n. rz. Malt-upis. — Prs. malu jest uważane za przekształcenie pie. formacji reduplikowanej *me-molh2- od pwk. *melh2- "kruszyć, rozcierać, mleć". Por. het. maili, goc. malan "mleć", łac. mola, -ae "kamień młyński; młyn" < *molh2-eh2-. Dla SE por. scs. melją, mlėti "&Ar)0eiv", ros. meljū, molótb "mleć", czes. melu, mlit, pol. mielą, mleć, jak również łac. molo, -ere "mleć", 3 sg. molit "miele" z *molati < *melati < *melh2-ti, stir. melid. SZ *mlh2-: walij. malu "mleć", wed. mmati "tłucze, miele" (*ml-ne-h2-ti), mūrnd"zmielony, zmiażdżony" (*mlh2-nó-). — Nie można jednak wykluczyć, że malu, malti jest czas. ąuasiprymarnym, którego wokalizm a ma oparcie w iteratywnym prs. *malie- (por. łot. maĮu), inf. *mallti. Paralelą dla niego może być prs. lit. kasu wobec łot. kašu (zob. kasti). — Drw. malinti "dawać do zmielenia", maldinti ts. (cur. na -dinti); malinti "mleć", imalinti "wcisnąć, wsunąć (do kieszeni)", refl. malintis "pchać się, wciskać się; wiercić się", susimalinti "zejść się, stłoczyć się (w jakimś miejscu)"; malstyti iter. "często, wiele razy mleć", refl. malstytis "przymilać się". — Nomina: malėjas "mielący ziarno, młynarz", malikas "mion, kij za pomocą którego obraca się wierzchni kamień żaren", malinys "ziarno mielone a. przeznaczone do zmielenia; mion; paplanina", inksto malmuó "kamień nerkowy" (war. malmuó), malsena "mielenie; ziarno przeznaczone do zmielenia" (neosuf. -sena), maltiniai m. pl. "mąka z parzonego ziarna owsa; potrawa z mąki owsianej, na którą ziarna były zaparzane gorącą wodą i suszone przed mieleniem, tłokno", maltinis m. "kotlet mielony", maltuvė 1. "żarna ręczne", 2. "pomieszczenie dla żaren; komora", SD «żarna (miesce u starych Rzymian gdzie mełto abo tłuczono ziarna y pieczono chleb zaraz». Cps. patmalos f. pl. przest. "młyn", patmalų ratas DP "koło młyńskie" — zapoż. z łot. patmalas "młyn wietrzny a. wodny", dosł. "taki, co sam miele" (por. pats), pipirmalė (zob. pipiras), statmala (zob. statas). Tu ewentualnie również malka (zob.). Por. SO w nominach słowiańskich: (1) scs. mlatu "o(j)upa, młot", sch. mldt, ros. mólot, pol. młot < pie. *molh2-to-287, (2) pol. mól, mola m. "szkodnik żerujący w odzieży", ros. molb, -i f. ts., drw. na -io- od *molu < pie. *molh2-o-. — WSO mol- < *mal-: lit. pamolėti,
287
Por. też śrir. molt "kastrowany, baran, skop". Znacz. etym. "któremu zgnieciono, zbito j ą d r a "
372 -moliu, -molėjau "pomieć trochą" (por. WSE w palėkėti, pamėtėti); m<5/e a. molė "mlewo, mielenie; pora mielenia zboża". Por. łot. mali m. pl. "mole zbożowe", malis m. "natręt". Tu może jeszcze molis "glina" (zob.), n. rz. Mólt-upis (forma oficjalna Maltupis). — Podwójny SZ mil- / mul- < *mlh2-C. 1. SZ mil-: milas (zob.), miltą (zob), miltai (zob.), milinys "mion, tj. drążek, za pomocą którego obraca sią wierzchni kamień żaren", war. metatetyczny: liminys (por. łot. miląns, milns a. milna "mion"). Przy uwzględnieniu s-mobile dochodzi tu jeszcze lit. smiltis "piasek" (zob.). 2. SZ mul-: stlit. sumuldyti "zmiażdżyć, skruszyć", łot. mūldėt, -u, -ėju "mówić plącząc sią, majaczyć (w gorączce), pleść bzdury; błąkać sią", izmūldėt "wypaplać, szerzyć plotką" (izmūldėtiės "zmęczyć się pracą"), mulstit "mówić głupstwa; nieudolnie pracować". — Do SZ mil- dotworzono SO o postaci mail-, stąd mailius "małe, drobne ryby" (SD «drobiazg, minuties»), war. maila, mailas, mailis (-io) :: łot. maile "drobne ryby" (znacz. etym. "to, co jest skutiem rozdrobnienia"?). Słow. odpowiednikiem *mail- jest mel- w drw. *melu-kii "pokruszony", por. ros. mėlkij "drobny, miałki; płytki, powierzchowny", ukr. milkyj "płytki, niegłęboki; drobno zmielony", pol. miałki "drobno pokruszony", daw. też "niegłęboki", czes. melky "płytki". Obok tego ros. melb coli. "drobne, małe ryby". Apofonię aiR <= iR pokazują również takie wyrazy, jak dailyti, dairytis, gaiminti, gaivinti, smailūs. malūnas "młyn", stlit. tylko u Bretkūną, dla zastąpienia slawizmu mėlnycia (zob.). W języku Bretkūną malūnas może być bądź neologizmem (n. instr. na -ūn- do vb. malti "mleć", por. maigūnas maigytis), bądź — co mniej prawdopodobne — zapożyczeniem pruskim288. — Drw. malūnėlis m. "młynek ręczny, młynek (do kawy)", malūnininkas "młynarz". Cps. malūnsparnis m. "śmigłowiec" (neol.). Por. stpr. malunakelan EV "koło młyńskie, Moelrat", malunastabis EV "kamień młyński, Moelsteyn". — N. m. Malūnas, Malūnėlis 3x, Malūniškiai, cps. Naū-malūnis. N. rz. Malūnėlis 2x, Malūngrabis, n. jez. Malūnezeris . man- supletywna forma zaimka 1 osoby aš "ja", ukazująca się w przypadkach zależnych: sg. gen. manąs "mnie", SD manįs (łot. manis), dat. man "mi" (łot. man), acc. manė "mię" (łot. mani), instr. manimi "mną", loc. manyje "we mnie", adess. manip SD "u mnie" oraz w zaimku dzierżawczym mano, war. mano "mój, do mnie należący". Wokalizm a został uogólniony na miejscu e (por. scs. mene gen. "mnie") na skutek analogii do osnowy tav- zaimka 2 osoby "ty", por. tavęs, tau itd. — Akut w dat. sg. man jest następstwem wzdłużenia zastępczego po apokopie -i, < stlit. mani. Wariant wsch.-lit. mdi ma -ai z -ań, pochodzi więc z [mańi], gdzie doszło do pozycyjnie uwarunkowanej palatalizacji ni > ni. manas, f. mana — przymiotnik dzierżawczy "mój, moja" (por. tavas, savas). Np. Manas vaikas tau nieko nepadarė "Moje dziecko nic ci nie zrobiło". Tėvuli manas, tėvuli senasai! "Ojczulku mój, stary ojczulku!" Manas dieve, kam mane apleidai?! bibl. "Boże mój, czemu mnie opuściłeś?!" Žmonės mani mielausi! "Ludzie moi najmilsi!". To samo man- ukazuje się w odmianie zaimka aš (zob. wyżej man-) i w zaimku dzierżawczym mano "mój". — Drw. 1. manasis m. "mąż; ukochany", f. manóji f. "żona; ukochana" (por. też Ne mano! Manasis kitoks! "To nie mój! Mój jest inny!"). — 2. maniškas, -a "mój, do
288
Por. stpr. malunis
EL "młyn, Moele" — z a p e w n e zmienione ze starszego *maluinis, co było transpozycją
polskiego brzmienia młyn. Co do substytucji stpr. ui za pol. y por. slawizmy lit. muilas,
muitas,
smuikas.
373 mnie należący, taki jak mój". — 3. maniškis, -ė "mój (mąż), moja (żona)", SD1 «moyski», maniškiai m. pl. "moi najbliżsi, członkowie mojej rodziny". — 4. Adv. maniškai: Padarei darbą maniškai — visai taip, kaip aš norėjau "Wykonałeś robotą po mojemu, dokładnie tak, jak chciałem". Syn. manaip: Darykit manaip! "Róbcie po mojemu!", po manam "po mojemu" (kalka ze słow.). mandagūs "grzeczny, uprzejmy, o dobrych manierach". Niejasne. Do porównania stoi tylko czas. mandyti "sprawdzać jakość, próbować, wypróbowywać" (war. mangyti). — Drw. mandagiai adv. "grzecznie, uprzejmie", DP "nadobnie, misternie, źrzetelnie". Vb. denom. mandagyti, -iju, -ijau "uczyć (dziecko) grzeczności; musztrować, układać konia". manding adv. "zdaje mi sią, wydaje mi sią; według mnie, moim zdaniem". Z uniwerbizacji zwrotu man dingą a. man dingi ts. od czas. dingėti (zob.). mańdras, -a "pyszny, dumny, wyniosły, czelny, butny; mądry, chytry, przebiegły; pokaźny, okazały, kunsztowny" — zapoż. z pol. mądry. War. mandriis oraz mundras, mundrus. — Drw. mandrėika c. "mądrala", mandrėiva ts., mandrystė "mądrość, przebiegłość", mandročius, -ė "mądrala". Vb. denom. mandrauti "pysznić sią, chełpić sią; weselić sią". — N.B. Wyraz polski jest refleksem psł. *mQdru (por. ros. mūdryj, czes. moudry) i pod wzglądem etymologicznym łączy sią z przymiotnikiem łot. muódrs "rzeźki, pełen werwy, dziarski, żwawy, żywy" < *mand-ra-. Ten z kolei jest umotywowany czasownikiem muóst, muóstu, muóiu "budzić sią, zauważać, spostrzegać, rozumieć". Znacz. etym. "przebudzony, widzący i słyszący". Pwk. *mand- stanowi alternant na SO do pie. *mendh-. maniai a. manei — emfatyczna postać gwarowa zaimka man "mi", wywodząca sią z połączenia stlit. formy datiwu sg. mani "mi" z partykułą -ai. Por. rozszerzone formy ašai, ašenai obok aš "ja". manyti, manau, maniaii "myśleć, mniemać, sądzić" :: łot. manii, -u, -iju "zauważać, spostrzegać, odczuwać", manities "próbować, spieszyć sią". Formacja intensywna na SO do menu, minti (zob.). Cps. įmanyti "wymiarkować, zrozumieć", išmanyti "zrozumieć, pojąć myślą, zważyć", SD išmanau «mądry iestem; poymuią co myślą; rozumiem; zrozumiewam co», numanyti "domyślać sią, rozumieć", permanyti "zrozumieć, ogarnąć rozumem" (nepermanau SD «nie poymuią tego»), pramanyti DP "wymyślić, myślić, poczytać", pramanau SD «knuią [syn. išrandu}', przemyślam; wymyślam co», sumanyti "zamierzyć, postanowić". Refl. prasimanyti "zmyślać, blagować; zdobywać co, dostawać" (=> prasimanėlis m. "blagier"), užsimanyti "wpaść na pomysł". — Nomina: atrnana SD «pamiąć, pamiątka [syn. atmintinė}-, pamiątne», atmanu s "mający dobrą pamiąć", įmantrūs 1. "wyszukany, wymyślny", 2. "roztropny, pojątny, niegłupi" (neosuf. -trus), išmanūs "pojątny, rozgarniąty", SD «rozumny», maniis "mający dobrą pamiąć", nenuomanas SD «niedowcipny», numanuo SD «mądrzec» (syn. išmintingas), pramanas SD1 «przemysł, artificium; przyprawa [syn. prametalas}», pramania SD «sztuka, fortel; wymysł, wymyślona rzecz», pramania kareivių SD «sztuka żołnierska, stratagema», sumania SD «przemysł, solertia, ars, consilium». — Neoosn. many-: manymas "osąd, zdanie, opinia", mano manymu "moim zdaniem" (por. matymas <= matyti), išmanymas SD «wyrozumienie», išmanytinai adv. SD «wyrozumnie». manta 4 p.a. żm. "mienie, dobro ruchome, sprząty domowe, rupiecie, manatki; ziemia, bogactwo, pieniądze" :: łot. manta "mienie, dziedzictwo". Niejasne. Związek z rodziną menū, minti "pamiątać" jest mało prawdopodobny. N.B. Alternant mant- można
374 ująć jako st. apofoniczny o do mint-, tj. do neopierwiastka związanego z prs. mintu do mitaū, misti "żywić się, posilać się". Znacz. etym. *mant-a- "pożywienie, żywność". Por. išmintai m. pl. "żywność, prowiant". Paralela formalna: krantas <= krintu (kristi). — Drw. mantauti "leczyć, kurować kogo", mantavoti ts., mantóti "mieć korzyść z czego", išmantoti "krzywdzić, wykorzystywać", prasimantóti "wzbogacić się", mantingas "bogaty". — Nie wiadomo, czy należy tu włączyć adi. mantus "wygodny, poręczny; żwawy", SD muntus «porządny, grzeczny, raźny», nemuntus «niegrzeczny, niesposobny, niekształtowny». margas daw. gw. "morga, mórg, miara powierzchni gruntu", SD «morg, miara roi mnieysza niż łan, iugerum Romanum, modus agri» (war. margis, mūrgas) — zapoż. z pol. daw. morg, dziś mórg, gen. morga. — War. rodzaju żeńskiego margė "morga, mórg" — pochodzi z pol. morga. — N. m. Margai 6x, MargaiMargės, Margiai 1 lx, Margiai2x, Margeliai; Mūrgai, Murgeliai, Mūrgininkav, cps. Leitmargiai, Linmargis, Pamargė, Pamargiai. N. rz. Mur galis, Murginis, n. łąk Murgai, Muf gai. marios a. marės f. pl. 1. "morze" (syn. jūra), 2. "zatoka oddzielona od morza wydmami" — zwykle w odniesieniu do Zalewu Kurońskiego, lit. Kuršių marios a. Kuršių marės. SD: marios «morze» (syn. jūrės), marios didžios «morze wielkie, oceanus», įjunkąs marių «odnoga morska», kraštas marių «brzeg morski», kriauklė marių «purpura, morski żołw», marių pėlė «popielica, mus ponticus», siaučia marios «burzy się morze» (syn. verda, kunkaluoja), siautimas marių «burzenie morza, nawałność», sujudimas marių «nawałność», virimas marių «morskie burzenia; wrzask». Odpowiada stpr. mary EV "mierzeja, Haff" oraz słow. morje: sch. more, ros. mórje, czes. more, pol. morze. Pie. *mor-i- n. "jezioro, morze" — drw. na SO od niezachowanej osnowy w SE. Por. łac. mare, -is n. "morze, jezioro" z *mori (zmiana o w a po m, u, l w sylabie otwartej), stir. muir n. "morze", walij. mir ts. (pcelt. *mori), goc. marei f., mari-saiw acc. sg. "morze, stisl. marr m. "morze", stwn. mari, meri m.n. "morze" oraz oset. mai "głęboka stojąca woda" (*mori-). — Drw. mareivis m. "marynarz" (syn. jūreivis), gw. marinė "fala powodziowa znad Zalewu Kurońskiego", marinykas "marynarz", SD adata marinykų «kompas morski», marininkas b.z.a. "podróżnik morski", marinis "morski" (katas marinis SD «koczkodan, kot morski»), pamarys "wybrzeże morskie, pomorze". maršalka daw. gw. "marszałek" — zapoż. z błr. maršalok a. maršalko. SD: maršalka «marszałek powszechnie», maršalka karalystės «marszałek koronny», maršalka tunciaus, pirm kitų tunciui ejųs «marszałek taneczny, rey wodzący», maršalka svodbos, puotos, girtės «marszałek weselny, biesiadny». War. gw. maršėlka, maršėlga. — N. rz. Maršalk-upis. marška 1. "prześcieradło", 2. "kapa na łóżko", 3. "przykrycie do spania z grubej tkaniny", 4. "obrus", 5. "ręcznik", 6. "płachta do przenoszenia siana", 7. "niewielka sieć, brodnia". Odpowiednik łot. marsna "prześcieradło, zawinięcie dziecka niesionego do chrztu". Brak alternantów apofonicznych. Niejasne. Z powodu -š(k)- nie sposób forsować hipotezy o związku marška z psł. *merža, scs. mrėža "sieć". To ostatnie zakłada *mergia-, przy czym *merg- może być obocznikiem do marg-, jak w łot. marga "poręcz, balustrada, drąg do uwiązywania koni przed karczmą" (mąrga "chór w kościele"). — Drw. marškonė "prześcieradło" (por. suf. w šakonė <= šaka), marškdnis m. "płótno lniane, tkanina płócienna w odróżnieniu od wełnianej", war. marškonas ts., => adi. marškonis, -ė "płócienny, lniany", war. marškonas, -a. Por. suf. w vilndnis, vilnonas.
\
375 marškiniai 3 p.a. m. pl. t. "koszula", SD «ciasnocha; gzło; koszula» — drw. od sb. marškinys "tkanina płócienna" (war. marškinis m.), które pochodzi ostatecznie od marška (zob.). Takie paralele, jak geltiniai "żółta przędza, żółte nici" <= geltas "żółty", marginiai ob. marginys "barwna, wzorzysta tkanina" <= margas "pstry" zdają się wymagać przymiotnika tmarškas a. fmarśkus jako bezpośredniej osnowy dla drw. marškinys. — Forma gw. marškiai 3 p.a. "koszula" (Pasiūk naujus marškius "Uszyj nową koszulę") wygląda jak drw. wsteczny od marškiniai. marti, gen. sg. marčios f. 4 p.a. 1. "żona syna, synowa; młoda mężatka", 2. daw. "panna młoda na weselu", "panna na wydaniu", 3. daw. "żona", marčios f. pl. "żony braci względem siebie". SD1 marti «synowa», SD «pani młoda, noua nupta» (tworzy parę z jaunikis m. «pan młody»). Odpowiednik łot. marša "żona brata" z *martsia < *martia, tj. *martl + -a-. Obok tego łot. martene "młoda kobieta, synowa" (marte "panna młoda" jest lituanizmem). Por. też stpr. martin, martan obi. sg. "narzeczona, panna młoda". Pb. *martl, gen. sg. *martias < pie. *mort-ih2-, *mort-ieh2-s. Podobnie jak pati (zob.) jest marti morfologicznym archaizmem, ponieważ reprezentuje femininum utworzone sufiksem apofonicznym *-ieh2- / *-ih2-. Por. typ wed. devi, gen. sg. devyah "bogini". — Drw. ateiti l marčias "zamieszkać u rodziców męża", martas gw. "zięć", martėlėsis gw. "należący do synowej". Cps. jaunamartė (zob. jaunas), martgiesmė "pieśń weselna", martmergė 1. "druhna, drużka", 2. "panna z dzieckiem", martvedys "drużba". Vb. denom. martauti, martauti 1. "być panną młodą", 2. "być synową", 3. "spędzać w domu męża pierwsze dni małżeństwa", 4. "być mężatką do chwili urodzenia pierwszego dziecka"289, apmartuoti "zdjąwszy pannie młodej wianek, nałożyć jej czepiec" (łot. martuót ts.), => martūotuvės f. pl. "obrzęd nałożenia czepca", war. martautuvės\ mdrtautinis, -ė - o kawałku odzieży noszonym w czasie, gdy się było panną młodą. maskolius, -iaus daw. 1. "Moskal, mieszkaniec Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, poddany carów moskiewskich", 2. "żołnierz armii carskiej" — zapoż. z błr. moskalb. Por. nazwiska lit. Maskolius, patron. Maskoliūnas, rzadziej Maskolditis. — Drw. maskoliauti "służyć w armii carskiej", maskolystė "służba w armii carskiej". Por. maskvytis. — N. m. Mas ko lija, Maskolijd, Maskoliškės 3x. maskvytis, -čio SD «Moskwicin, Moschus» ["Rosjanin"] — zapoż. z ros. moskvič "mieszkaniec Wielkiego Księstwa Moskiewskiego". — Drw. maskvyčiai pl. SD «Moskwa, Moscouia» ["Rosjanie"], maskvyčių žemė SD «Moskwa», mask\>ytiškas SD «moskiewski, Moscouiticus, Moscicus». — Akcent sufiksalny wymienionych formacji jest udokumentowany brzmieniem nazwisk lit. Maksvytis, Maksvytis, dosł. "Rosjanin". Nazwa miasta Maskva "Moskwa" zmienia się według lit. reguły fonotaktycznej w Maksvd (też nazwa wsi w Kowieńskiem)290. Alternacja sk-V / ks-C w następstwie metatezy k w pozycji antekonsonantycznej, por. dreskiū / drėksti, tvisko / tviksti. — Gw. nazwy Maskavo "Moskwa" i Maskuva ts. polegają na zastąpieniu zakończenia ros. -va sufiksami -ava, -uva, które są typowe dla lit. nazw miejscowych.
289
Por. Ji ilgai martavo: apsiženinus per aštuonis metus neturėjo vaikų "Ona długo «martowała»: przez osiem
lat nie miała dzieci". T e ż o obojgu małżonkach: Juodu dar martauja,
vaikų netur "Oni j e s z c z e «martują», dzieci
nie m a j ą " . 290
Stąd też nazw. Maksvytis
zam. Maskvytis,
ponieważ chodzi tu o f o r m ę w y c z u w a n ą j a k o derywat od
Nazwy wsi: Maksvyčiai (ob. Maskvyčios, Maskvytė), Maksvytiškiai.
Maksv-.
376 mastyti, mastau, masčiaū 1. "wymachiwać rękami, gestykulować", 2. "pleść, splatać (warkocz, bicz), skręcać (powrozy, sznury), robić na drutach, wiązać", 3. "zaobrębiać, «obrzucać» brzeg tkaniny", 4. "wychwalać umarłego, opłakiwać" (znacz, etym. "uderzać się, bić się w piersi"), išmąstyti "zmierzyć". Refl. mastytis "rzucać się na strony", išsimastyti "wydostać się z tarapatów, wykaraskać się", susimastyti "rozchwiać się, rozlatywać się na strony". Pochodzi ze zmiany *mas-styti, gdzie mas- było drw. apofonicznym od neopwk. mes- (<= mesti "rzucać; snuć nici"), zaś -sty- sufiksem drw. intensywnego291. Odpowiednik łot. mastit "robić na drutach, splatać, łatać (sieć, rękawicę)". — Drw. od neoosn. mast-: masta "pochwała umarłego" (por. garbsta <= garbstyti), mastas I "jednorazowe zarzucenie sieci", mastas II 1. "łokieć jako miara długości", 2. "przyrząd do mierzenia, linia z podziałką", przen. "rozmach, dynamika cechująca jakieś działanie" (por. kapstas kapstyti), mastėjas "kto w mowie pogrzebowej wychwala nieboszczyka", mastis, -ies f. "tasiemka, plecionka". mąstyti, mąstau, mąsčiau 1. "myśleć, rozmyślać", 2. "zgadywać zagadki"292, 1 SD mąstau «praktykuię» ["wróżyć, przepowiadać przyszłość, uprawiać sztuki magiczne", S Ł X V l ] , «rozbieram [syn. parinku]; rozważam [syn. susidūmoju]», S D išmųstau «wymyślam» (syn. pramanau kų), pamąstau «pomyślam o czym»293, refl. įsimąstyti "zamyślić się". Zwykle analizuje się *man-styti (*anS > ąS) i łączy ze SO man- pierwiastka men/ min- "pamiętać, mieć w pamięci". Ta interpretacja jest zapewne słuszna w odniesieniu do użycia (1) "myśleć, rozmyślać" (Aš mąstau, ar neųninsiu, kas tą padarė "Myślę, czy nie potrafię zgadnąć, kto to zrobił"). Gdy natomiast chodzi o użycie (2), bardziej jest prawdopodobne, że mąst- stanowi formę stopnia o do neopwk. mįst-294, i że chodzi tu o formację intensywną na -yti, którą urobiono bądź od formy inf. įmlsti "zgadnąć, odgadnąć (zagadkę)", pamišti "zadać zagadkę", bądź od formy prs. *mĮsta < *min-sta (prt. *mino, inf. *miiiti). W tym kierunku wskazuje zachowane w gwarach prs. mįsu, np. Aš misū mlslą "Zgaduję zagadkę". Mįsles beminsant radau "Zgadując odgadłem zagadki"295. Wydaje się, że prs. mĮs-a mogło się pojawić jako nowotwór w następstwie metanalizy formy prezentalnej z suf. -sta-: *nųs-sta <= *nųsta. — Od neopwk. mis- utworzono sb. misie "zagadka" (por. suf. w brąslė, griežlė, knyslė, replės). Od neopwk. mąs- (<= mis-) pochodzi sb. mąslė "zagadka", np. Užminsiu dabar tokią mąslą, kad nei vienas neatspėsta "Zadam teraz taką zagadkę, że nikt z was nie odgadnie". Minu minu mąslą, katė veža pūslą
291
O t o p o r ó w n y w a l n e f o r m a c j e z suf. -sty- i s t o p n i e m o, które zostały u t w o r z o n e o d n e o p i e r w i a s t k ó w na -.v-:
1. nusiklastyti spisti
(spintų),
<= klėsti (prs. kiečiu), 5. švaistyti
292
P o r . Mįsles
293
D r w . mąstytojas
mąsto
SD też mąstytojas
2. kramstyti
<= švisti
<= krimsti
(kremtu),
3. laistyti
<= leisti (leidžiu),
4. išspaistytis
<=
(švinta).
" Z g a d u j e z a g a d k i " . Mąstykime
mįsles
"Zgadujmy zagadki".
" m y ś l i c i e l " , SD « r o z w a ż a c z , c o n s i d e r a t o r » ["który c o r o z w a ż a , r o z b i e r a , r o z t r z ą s a " , L.],
švintų
daiktų
« b o g o m y ś l n y , s p e c u l a t o r , c o n t e m p l a t o r coelestium r e r u m » [ " p o ś w i ę c a j ą c y się
m e d y t a c j o m o B o g u i r z e c z a c h n a d p r z y r o d z o n y c h " , SŁXVI], niekų
mąstytojas
«fantastyk» ["maniak, dziwak;
u m y s ł o w o c h o r y " , SŁXVI]. M n i e j d o k ł a d n e d e f i n i c j e z n a c z e n i o w e f i g u r u j ą w LKŽ V I I 9 0 0 . 294
P r z y k ł a d y i n n y c h f o r m n a S O , które u r o b i o n o o d n e o p i e r w i a s t k a : 1. spąs- <= spąs-: spąstyti
< *spąs-styti, iter. d o spęsti, p o s t v b . brąsd lind-Uend-), 295
spendžiu,
" u r o d z a j , p l o n " , brąsva, n o m i n a p o s t v b . ląsta
2. brąsbrąstva
a. ląstas
<ś= br{s-: *brąs-styti (iter.) <= br(s-ti
ts., 3. ląs- <= lis-: *ląst-yti
" n a p i n a ć sidła"
brindau),
nomina
*ląs-styti (iter.) <= l{s-ti "leźć" ( p w k .
" k o j e c na gęsi, k a c z k i " .
Z o b . LKŽ V I I I 2 8 4 , g d z i e j e d n a k p o d a n o f a ł s z y w e f o r m y na prs.: mihčia
okazowych zdań).
(br(stu,
a. minsią
i na prt.: mihtė
(brak
377 "Zgaduję, zgaduję zagadką, kot wiezie pąeherz"; mąslūs "kto potrafi zgadywać zagadki". Do neopwk. m{s- / mys- należy iteratyw na SO rnais-: muistyti "zgadywać, zgadywać z a g a d k i " < *mais-sty-, sumaistyti "wspominać, wymieniać (imiona)". Paralele na degeminację: paistyti <= pisti, spaistyti <= splsti, vaistytis <= išvysti. mašalas, zwykle pl. mašalai "meszka, owad kłujący zwierzęta i ludzi" :: łot. masala a. masals "giez koński", < pb. *maś-ala- < pie. *mok-, por. wed. maśdka- m. "komar, mucha, moskit", śrpers. magas "mucha". — War. metatetyczny: šamalas "meszka", przen. "wątły człowiek". mašna 4 p.a. daw. gw. "mieszek, woreczek na pieniądze, sakiewka; woreczek na tytoń, kapciuch" — zapoż. z błr. mošna "mieszek"296. SD mašna «wacek» ["worek, torba, mantelsak, woreczek skórzany na pieniądze, ściągany rzemyczkiem lub zameczkiem zamykany, i z szyi zawieszany", L.]. — Drw. mašnius 1. "kto szyje wory, miechy, miechownik", 2. "rzezimieszek, kieszonkowiec", w tychże znaczeniach również mašnininkas, mašnelninkas b.z.a. (co do zakończenia por. kišėlninkas) oraz maškelninkas b.z.a. Cps. mašnapjovys, SD1 (maBnapiawis) «rzeżymieszek, crumeniseca» (brak w LKŽ), tj. "rzeźnik mieszków, urzynacz, wypróżnimieszek" (L.). — War. z insercją k, makšnci "woreczek na pieniądze, sakiewka" (Kišk piningus į makšną "Wsuń pieniądze do sakiewki"), jak też jego znacz, poboczne "futerał (na okulary), pochwa miecza" objaśnia się zmieszaniem zapożyczenia mašna z rodzimym wyrazem makštis "pochwa, futerał". W kwestii insercji por. kaniūkšnė ob. kaniūšnė z błr. konjūšnja. — Drw. wstecznym od makšna jest makas "woreczek na pieniądze, sakiewka", war. maki s, -io. matyti, mataū, mačiaū 1. "widzieć", 2. "zwracać na coś uwagę, zauważać"297, por. SD matus «wiedzący co na kogo», 3. "czuć", matau SD «czuię co zmysłami», ne matau SD «nie czuię», 4. intr. "być widocznym" (Jau namai matyti "Już widać dom"), 5. "ciskać": SD «ciskam co». Cps. išmatyti "dojrzeć (z oddali), objąć wzrokiem", numatyti "dojrzeć, (z góry) przewidzieć", pamatyti "zauważyć, zobaczyć; poczuć", sumatyti "spostrzec, dostrzec" (Aš ir nesumačiaū, kieno arklys pro mus praskrido "Ja nawet nie zdążyłem zobaczyć, czyj to koń koło nas przeleciał"). Pochodzenie niepewne. Może vb. denom. od matas "miara", znacz. etym. "mierzyć" (scil. wzrokiem). Paralela: ros. zametitb "zauważyć" obok metitb "celować", co formalnie odpowiada lit. mėtyti "rzucać, ciskać", iter. na WSE do metū, mesti. — Apokopowany inf. matyt pełni rolę przysłówka "widać, widocznie". Forma 2 sg. prs. matai "widzisz" ulega apokopie: mat adv. "jak widać, widocznie, właśnie, mianowicie", kaip mat adv. "w tej chwili, od razu". — Drw. bematai adv. "zaraz, za chwilę", bematant ts. (skrócone bemat ts.), matomas "widoczny, widzialny", matomai adv. 1. "tak, aby było widać" (Padėk grėblį matomai, kad nereiktų ieškoti "Postaw grabie w widocznym miejscu (na widoku), aby nie trzeba było ich szukać"), 2. "widocznie, pewnie" (Matomai, toks yra mano likimas "Widocznie taki mój los"), nepamatomas SD «nieczuły, co go nie czuć» (syn. nepajaučiamas, nesusekamas), permatomas "przezroczysty, przejrzysty" (syn. perregimas). Neoosn. maty-: matymas "widzenie" (pažinti ką iš matymo "znać kogoś z widzenia"), nematymas SD «nieczułość».
296
A nie z pol. moszna, j a k podał LKŽ VII 905.
297
Por. Kol vaikai neverkia,
auklė jų namdto
"Póki dzieci nie płaczą, niańka nie zwraca na nie uwagi'
378 maudyti, maudau, maudžiau "kąpać kogo, myć" (Numaudyk kūdikŲ "Wykąp dziecko!"), refl. maudytis "kąpać się" (Gulbės suėjo upėn maudytus "Łabędzie zeszły się do rzeki, żeby się kąpać"). Drw. maudymasis SD «kąpanie się», maudynė "kąpiel; miejsce do kąpania się". Możliwe są dwie etymologizacje: 1° maud-yti, formacja caus.-iter. na -yti do niezachowanego prs. intr. z suf. -da-: *mau-du, 3 os. *mau-da do *m(i)auti "zanurzać się", 2° mau-dyń, formacja caus.-iter. z neosuf. -dyń do *m(i)auti (paralela: gaudyti). Inf. prymarny *miauti < pie. *meuH- mógł zostać zastąpiony przez *mauti na gruncie analogii do formy prs. *mauju (por. łot. mauju do maut, mavu "zanurzać się, płynąć, nurkować"), którą łatwo wyprowadzić z *mjauju < *meuH-ie- przez dysymilatywny zanik i (j) w sylabie pierwiastkowej. Od neopwk. maud- (<= *mau-da) pochodzi caus. łot. maudat "zanurzać w wodzie, pławić" i iter. maūdinat "pławić". — SZ w postaci rozszczepionej na *muH-C i *muH-V ukazuje się w słowiańskim, por. 1° scs. myti są "myć się, AoueoOca", umyń "umyć", 2° scs. neomūvenū "nieobmyty" (=> omūvenije "obmycie", mūvivo "łaźnia"). Drw. stpr. aumūsnan acc. sg. "obmycie, Abwaschung" pozwala wnioskować vb. cps. *aumūt, które było odpowiednikiem scs. umyń. — WSZ-V *mūu-: scs. omyvati "obmywać", umyvati "umywać" (=> ros. neumyva c. "kto się nie myje, brudas"). maukti, maukiu, maukiau "drzeć korę, zdzierać skórę, liście z gałęzi; chciwie pić a. jeść", przen. "oszukiwać", atmaukń "zsunąć (czapkę na tył głowy), podwinąć (rękawy)", numaūkti "zebrać z wierzchu płynu, zgarnąć; sprzątnąć z pola", SD numaukt truputį kūno «drasnąć kogo», primaukń "najeść się do syta; upić się; utonąć, utopić się". Prs. maukiu przy inf. maukti ma charakter ąuasiprymarny, por. inf. maukyti jako dublet s-mobile do smaukyti. Zob. smaūkti. — Drw. maūkas "łyk, haust" (ob. malkas), maukna "kora jodły". mauras, zwykle pl. maurai (3 p.a.) 1. "rzęsa, roślina wodna o drobnych, płaskich pędach pływających po powierzchni wody, Lemma", 2. "szlam, muł, błoto". Analiza *mau-ro- < *mouH-ro-, do czas. łot. maut, mauju a. maunu, mavu "zanurzać się, płynąć; nurkować" (zob. też maudyti), znacz. etym. "to, co pływa". Dalej por. łot. maūrs "trawa przy domu, wokół domu, murawa" (war. maura), co ma nawiązanie w psł. *mur-, por. ros. mur "trawa na łące", murava "młoda trawa, soczysta trawa łąkowa", słń. murava "miękka trawa koło domu a. drogi", sch. murava "gatunek rośliny morskiej", pol. murawa "gęsta trawa pokrywająca jakąś przestrzeń, trawnik". — Drw. maurėti "pokrywać się rzęsą", mauruotas "pokryty wodorostami". — Do neoosn. maur- utworzono prawdopodobnie SZ o postaci mur-: mūrti, mūrsta (war. mūra), mūro "moknąć, namakać, rozmakać; pocić się (przy pracy); grzęznąć", įmūrti "namoknąć, zmięknąć od wilgoci (o gruncie, drodze); pogrążyć się; ubłocić się, wybrudzić się", mūrinti caus. "brudzić, peckać; moczyć, zamaczać" (por. łot. murit "moczyć"), murdėti, mūrda, murdėjo "być zanurzonym, pogrążonym" — stativum na -dėti, mūrdyti caus. "wsadzać do wody, zanurzać, topić", też "pchać, napychać (wór), refl. mūrdytis "kąpać się; brodzić (w błocie, po bagnie)". Nomina od mur-: mura "grzęzawisko", mūras "namokłe miejsce", mūrinas "wilgotny, zmoczony; opaćkany, ubrudzony", murlia "grzęzawisko", mūrša "gapa; brudas", murūs "grząski, błotnisty; przemoczony". mausti, maudziū, maudziaū 1. "lekko ale ciągle boleć, pobolewać, ćmić, strzykać w kościach" (Nuo pat ryto maudžia dantį, kad tik nepradėtų gelt "Od samego rana ćmi ząb, żeby tylko nie zaczął boleć"), 2. "tęsknić za czym, pragnąć, chcieć (Vištos maūdžia grūdų "Kury chcą ziarna"), mieć chętkę; gonić się (o krowie, byku)". 3. "naprzykrzać się komu, zanudzać kogo, nękać", apmaūsti intr. dokuczyć, zbrzydnąć", tr. "przeszkadzać,
Č i
379 zawadzać w. czym" (Ar aš tau, berneli, neapmaudžiau? "Czy ja tobie, chłopcze, nie przeszkodziłem?"), užmaūsti "naprzykrzyć się, dokuczyć" (Tas vaikas visiems užmaūdžia "To dziecko wszystkim się naprzykrza"). Chodzi tu o pdg. quasiprymarny, którego prt. maudžiau, i inf. maūsti zostały dotworzone do odziedziczonej formy prs. maudziū (suf. -iai apofoniczny st. o). Ta ostatnia należała kiedyś do iteratywnego inf. *maudyti, podobnie jak np. draudžiu (dziś przy draūsti) albo tariu (dziś przy tarti) kiedyś należało do *draudyti, taryti. Odpowiednie iterativum na -i- jest zaświadczone w słowiańskim (w nieco odmiennym znaczeniu), por. scs. muditi, muzdą "ociągać się, zwlekać", ros. gw. muditb ts., słń. muditi "zatrzymywać kogoś, przeszkadzać, spóźniać się", stpol. mudzić "zwlekać, opóźniać (się), tracić czas, nic nie robić" (żmuda "brak troski, dbałości, zwlekanie, opieszałość"), gw. "marudzić, zabierać komu czas". Poza bsł. nie znaleziono dotąd jasnych nawiązań. Transponat pie. *meudh- / *mudh-. — Drw. apmaudas "niezadowolenie, irytacja, złość", DP "smętek, frasunek", apmaudūs "irytujący, przykry", vb. denom. apmaudauti "odczuwać niezadowolenie, przykrość; czuć złość, rozpaczać", apmauduoti DP "frasować się"; maudulys "strzykanie, łamanie (w kościach); uczucie niezadowolenia, żal, tęsknota, gorycz". — SZ *mud-: łot. mudet, -u, -ėju "ruszać się, roić się", mudit, -u a. -iju "zachęcać, popędzać", refl. "spieszyć się, starać się, być pilnym", pamudinat (gw. pamudit) "zachęcić, podniecić do czego". Do mudėt nawiązuje swą formą scs. izmūdėti "osłabnąć", ros. gw. modėtb "męczyć się, ślęczeć nad czymś, zwlekać, słabo się palić, gnić". Od psł. *mudeti utworzono adi. *mudlu "bezsilny, słaby", por. słń. medel "słaby, mdły, wiotki, chudy", ukr. gw. mlo adv. "źle, niedobrze", stpol. mdły "słaby, wątły, wycieńczony", pol. "mdlący, pozbawiony smaku, blady, nikły". mauti, mauju a. maunu, moviau "wsuwać, wkładać (spodnie, rękawice, czapkę, łapcie, pierścień), wkładać i zdejmować; przeszyć (rogiem), ukłuć, nizać; uderzyć, pchnąć, trącić", przen. "jeść, pić szybko, chciwie". Odpowiada łot. maut, mauju a. maunu, mčivu "ubrać, nałożyć uprząż". Cps. apmauti "odziać, wdziać, nasunąć (czapkę)", przen. "oszukać, nabrać kogo", ųmauti "wsunąć (nogę do buta, rękę do rękawa), wdziać, włożyć", išmauti "wyciągnąć, wysunąć; wybiec, wypaść, umknąć" (łot. izmaut "rozkiełzać konia"), przen. "wyżłopać, wychlać", numauju SD «zdeymuię co z czego» (syn. nuimu), pamauti "nasunąć (koła na osie), zaprząc, nanizać (na witkę), nadziać (na rożen)", przen. "mieć mocną głowę do wódki" (Anie abudu pamauną, greit neapsigers), permauti "przeszyć, przebić (nożem, widłami)", pramauti "przebić (nożem), chybić, nie trafić w zamierzony cel, przegrać, stracić, roztrwonić, przepić", primauti "nalać, wlać (wody, mleka); narobić w majtki (o dziecku)", intr. "nazlatywać się, zaroić się (o muchach, robactwie), sumauti "zczepić, nanizać, nasadzić, wsunąć jedno w drugie (o rękawicach)", przen. "zakpić, zadrwić", užmauti "nasunąć, nasadzić, nałożyć uzdę; zdzielić, uderzyć", uzmauju kirvi kūjį unt koto SD «nasadzam siekierę, młot» [na trzonek], uzmauju unt iešmo SD «zatykam na rożen pieczenią». Refl. apsimauti "odziać się, odziewać się", persimauti "nadziać się (na kół)", užsimauti "naciągnąć sobie, włożyć sobie (spodnie, rękawice, łapcie, pierścień)". Nomina: apmaūtas "pokrowiec", įmaūtė "futerał", mauklė "lenowisko węża; pochwa, futerał", ūšmalas, ūšmalas, ūžmalas, ūžmalas "rękawica bez palców" (zob. osobno). Cps. kdiliamautis m. "rozwidlona gałąź do suszenia skóry" (syn. kdiiiavilkis). Neopwk. mauj(<= mauju): maujóti "wsuwać, nasuwać". Neopwk. maun- (<= maunu): maūnas a. mauniis "bystry, ruchliwy, dorodny", maunūs "łatwo wchodzący na palec - o pierścieniu, giętki o pręcie wierzbowym". Paralela: einūs. — Intens. maustyti "wsuwać, nanizywać (liście
380 tytoniu, ryby do suszenia); bóść, kłuć, bić, uderzać; żarty stroić". Neoosn. maust-: numausčioti "zdejmować (pierścionki)", numausdyti "zdejmować, zsuwać (pierścień z palca)" < *maust-dy-, maustinėti "wkładać (spodnie), wsuwać (pierścień)". Neoosn. mausty-: maustytojas (w dajnie) "kto nasuwa (złoty pierścień)". — Bałtycki SE *miau-C z pie. *mieuh r "poruszać (sią)" uległ zmianie w formacji prs. *miau-io na skutek dysymilatywnego zaniku i, stąd lit. mauju, nie *mjauju. Obecność obocznego formantu prezentalnego -nu każe liczyć sią z oddziaływaniem starego prs. infigowanego *munu "wdziewam" < *mu-n-H-e- (por. hipotezą o prs. *unu "obuwam się" s.v. aūti). — SZ-C mū-\ mūstytis "machać, wywijać, poruszać sią, zachowywać sią niespokojnie; kiwać głową; sprzeciwiać sią, być nieposłusznym" — caus.-iter. na -i- od intr. *mūsta albo też intens. z suf. -sti- od *mdti. Nomina: mūkla a. mūkla "pętla, sidła do łowienia ptaków", mukias lub pl. mńklai "umocowana na kiju pętla z włosia końskiego, służąca do łowienia szczupaków", < *mū-tl- (por. wyżej mauklė). —Tu może jeszcze mūksnis m. "łyk, haust" (Trimis mūksniais išgėrė kvartą pieno "Trzema łykami wypił kwaterkę mleka"), o ile z *mū-snis przez insercją k (por. kulkšnis z *kulksnis < *kul-snis). — SZ-V muv- < *muH-V: łot. pamuve "suknia kobieca". WSZ-V mūv-: lit. mūvėti, mūvi "nosić coś nasuniętego, wdzianego (odzienie, pierścień), być odzianym, ubranym" (por. būvėti :: buvo, pūvėti :: puvo). — WSO mov- < *mau-: moviau (prt.), drw. movėti, moviu (3 os. movi), movėjau "nosić coś nasuniętego, wdzianego (pierścień, rękawice, spodnie)" —jest pod względem znaczeniowym dubletem do mūvėti (zob.)298. Nomina: apmovas "pokrowiec", (imovas "futerał", ūžmova "mufka dla ochrony rąk przed zimnem, kaptur, naparstek, futerał, pokrowiec". maž adv. "mało, niewiele, nieco; niemal; co najmniej", DP "mało, maluczko, zgoła" — pochodzi z apokopy maža adv. "mało" (z pochodzenia jest to forma neutrum do mažas, -a). Drw. maž daug > maždaūg adv. "mniej więcej", mažne adv. "prawie, bez mała, omal nie, ledwo". mažas, -a "mały, niewielki" :: łot. mazs ts., stpr. ni massais adv. "nie mniej". Z pie. *mogh2-o-. Drw. apofoniczny od *megh2-s m. "wielki" > gr. peyaę, *megh2-0 n. > gr. fieya, wed. mahi, aw. mazi (por. też het. mekki "wielki" < *megh2-i). Znaczenie lit. wywodzi się prawdopodobnie z ironicznego użycia przymiotnika "wielki". Por. stosunek znaczeń przy łac. macer "chudy, suchy" :: gr. |iaxpóę "wielki", < pie. *mh2k-ró-. — Drw. bemaž adv. "omalże, prawie", bemaž ko "o mało co" (Bemaž ko sprando nenusisuko "Mało co nie skręcił sobie karku"), maželis a. mažylis m. "małe dziecko, młodsze dziecko w rodzinie", mazynikas, -a żm. "bardzo mały, malutki", mažintėlis, -ė "całkiem mały", DP "malutki, maluczki", SD «maluchny» (neosuf. -intėlis, por. nazw. Mažintas, n. m. Mažintai 2x), mažitys DP "maluczki, maluchny, malutki", gw. mažytis ts. (=> mažitelys DP "malutki"), mažiulis, -ė "mały, malutki" (nazw. Mažiulis, n. m. Mažiuliai), mažiūnikas, -a żm. "bardzo mały, malutki" (z neosuf. -iūnikas299, por. suf. mažynikas), mažuma "mniejszość; mała ilość, trochę", mažumas "mała ilość, trochę; małostka, błachostka", mažutis a. mažutėlis, -ė "maleńki", nėmaž adv. "zupełnie, w ogóle, wcale" (znacz. etym. "ani trochę"), pamažėle
298
W z o r e m dla takiej derywacji mogły być stativa ze st. w z d ł u ż o n y m a
goń <= garėti, 299
gobėtis,
gdbisi
a i z c y r k u m f l e k s e m typu
gorėti,
gabias.
Brak t m a ž i ū n a s . N. m . Maziūnai
w rej. Alytus pochodzi od nazwy o s o b o w e j *Maži-ūnas, gdzie sufiks miał
charakter patronimiczny. Por. nazw. Mažūna,
i-
Maziónis.
381 a. pamažėl adv. "pomalutku, powolutkupamažu adv. "pomału, powoli", pomažis, -ė "za mały (żeby zostać pastuchem)". Cps. mažakalbis, -ė "małomówny", mažamokslis, -ė "mało wykształcony", mažatikis, -ė "niedowiarek", mažėda c. "kto mało je" (por. pelėda, žuvėda), mažne (zob. maž). — N. jez. Maželis, Mažiklis, Mažiūtis, Mažulis, Mažoji įima, n. rz. Mazūpė, Mažoji Vingre. — Vb. denominativa: 1. mažėti, -7*2, -jo "maleć", 2. mažinti caus. "zmiejszać", pamažinti "pomniejszyć, zmniejszyć", 3. mažti, mąžta (war. mąža < *ma-n-ža), mažo "maleć, zmniejszać się, ubywać, znikać, słabnąć (o zdrowiu, bólu, gniewie)". — WSO mož- < *maž-: možis m. "mała ilość" (Ar daug gi pieno? — Nei to daugio, nei to možio "Czy dużo mleka? — Ani tego dużo ani mało"), cps. mažmožis (zob.). Vb. denom. možti, možta, možo "zmniejszać się, maleć, słabnąć" (por. lobti, -stū), možėti, moži, možėjo "(powoli, stopniowo) zmniejszać się, niknąć", možytis, -ijasi, -ijosi "odczuwać brak, niedostatek czego" (Aš imu možytis šieno "Zaczyna mi brakować siana", dosł. "Zaczynam odczuwać brak siana"). Co do apofonii por. lobis labas, grožis <= gražūs, skonis <= skanūs. mažena 3 p.a. daw. "dzieciństwo": išg maženos DP "z dzieciństwa", dziś iš mažens ts. — W dajnach ukazuje się drw. maženėlė (<= mažena), por. Ačiū tau, berneli, už toki žodeli kurio negirdėjau nuo pat maženėlės "Dzięki ci, chłopcze, za takie słóweczko, jakiego nie słyszałam od samego dzieciństwa". mažmožis, -io "drobiazg, szczegół; drobnostka, bagatela" — złożenie tautologiczne, łączące w sobie alternanty maž- (SO) i mož- (WSO) przymiotnika "mały", zob. mažas. Paralele: gėrgėris, niekniekis, skanskonis. medėjas, medėjas "myśliwy" — z suf. -ėjas do medžias "las", por. medininkas m.in. "myśliwy". — Ze starolitewskiego poświadczone jest medijas b.z.a. "myśliwy, łowca" (Bretkun):: stpr. medies EV "Jeger", czyt. [medijas], => medijysta b.z.a. "polowanie, łowy" (Bretkun). — medijė b.z.a. c. 1. "kłusownik" (dziś brakonierius), 2. "kradnący drewno". medis, -džio "drzewo" — stanowi formację singulatywną do medžias "las" (zob.). — Drw. medainis "(o człowieku) nieczuły, srogi, bezwzględny", znacz. etym. "jak drewno"; medelis m. 1. "drzewko" (žievė medelio cinnamono SD «cynamon»), war. medalis SD «drzewko», 2. "lasek" (Kap aš jojau per žalią medeli "Jak jechałem przez zielony lasek"), DP medelis "drzewko, macica, szczepek", mediena "drewno, zdrewniała część rośliny", medingas "(o lesie) w którym rosną różne gatunki drzew", SD «drzewisty, drzew pełny», mediniai m. pl. "drewniaki" (=> mediniiiotas "w drewniakach"), medinis "drewniany, z drewna", sb. m. "cietrzew", medžiaga (zob.), medžiokai m. pl. "chodaki z drewnianą podeszwą, drewniaki". Cps. medkirtys "drwal", mėdkurpės f. pl. "drewniaki", mėdpadžiai m. pl. ts. Vb. denom. medėti, -ja, -jo "drewnieć, stawać się drewnem, twardnieć", zwykle sumedėti "zdrewnieć", przen. "zdrętwieć". medšarkė "ptak srokosz, Lanius excubitor" — złożenie o znacz. etym. "leśna sroka", por. medžias a. medė, šarka300. Kalka z niem. Wald-elsterl War. z asymilacją samogłosek: mėdšerkė, madšarkė, z kontrakcją t-š > č: mėčerkė, mačarkė.
300
A. B a ń k o w s k i p.i. zwrócił mi uwagą na to, że ani srokosze ani sroki nie są ptakami leśnymi, w o b e c c z e g o
n i e p r a w d o p o d o b n e byłoby wiązanie I członu med- z medžias
"las". Związek z medžioti
uzasadnia natomiast fakt,
że "dla srokoszy znamienną jest nienawiść do srok; atakują każdą gromadnie, aż młodą zabiją, a starą przepędzą daleko. Stąd ich nazwy słowiańskie: strus. sorokopudū,
czes.
strakopud".
382 medūs, -aūs "miód", SD «miod przasny» :: łot. mędus "miód; miód pitny", stpr. meddo EV "Honing". Wraz ze scs. medū, -u m. "miód" przekształcone z neutrum pie. *medh-u- "napój miodowy", por. wed. madhu- "słodki napój", aw. maóu "wino z jagód", gr. p,80i) "trunek; mocne wino", stwn. mito "trunek z miodu syconego". Pie. nazwa miodu, *melit- n. (por. gr. \iźX\, peAiToc;, het. milit, goc. milip), nie zachowała w językach bsł. — Drw. medinas "uwalany miodem", medingas augalas "miododajna roślina", medulis m. SD «miodek, mellicum», meduolis m. "piernik miodowy, miodownik", cps. mėdkopis m. "miodobranie", medūėmis m. ts. — N.B. Lit. midus "miód pitny, trunek miodowy", SD «miod pity» jest pożyczką z goc. *midus lub z niem. Met (upodobnioną do swojskiego medūs). medžiaga 1. "drzewo" (m.in. DP), gw. też coli. "drzewa" (Aplink namus auga daug medžiagos "Wokół domu rośnie dużo drzew"), 2. "drewno, drzewo jako materiał, budulec" (w jęz. literackim używa się w tym drugim znaczeniu). War. medžiaga 3 p.a., żm. medega i medega (> mediga i mediga) ts. Uchodzi za drw. na -ag- od medžias. — N.B. Z uwagi na innowacyjny charakter sufiksów -ag-, -eg- warto rozważyć pytanie, czy medžiaga nie jest formą przekształconą ze złożenia, mianowicie z *medž-daga albo z *medžia-daga. Mogło ono oznaczać w przybliżeniu to, co jego odpowiednik łot. mez-dęga "wypalone i potem wykarczowane miejsce w lesie" (zob. s.v. degti). — Drw. medžiagėlė "cieślica do wyrobu niecek", medžiaginis "z drewna, drewniany (most)". medžias 1. "las" (łot. mežs), 2. "drzewo" (m.in. SD «arbor»), 3. "drzewce, drewniany drążek będący trzonem dzidy, kosy" (m.in. SD «drzewce, drzewo, sarissa»). Żmudź, medė "las, bór". Odpowiednik stpr. median EV "las, Walt", czyt. = [medi.jsn]. W roli singulativum występuje medis m. "drzewo" (zob.). Ze stanowiska formy nasuwa się porównanie z psł. wyrazem *media jako nazwą pasa granicznego (por. pol. miedza, ros. meža) albo lasu granicznego (por. słń. meja "granica, żywopłot, niski las"). Z drugiej strony por. pie. *medhi-o-: łac. medius "średni, w środku będący, w środku położony", goc. midjis, sti. madhya- "środek" — drw. od przysłówka pie. *medhi "w środku" (co do formantu por. gr. TIÓOI "gdzie?", oi'xo0i "w domu"). — Drw. medėkas "lasek", medetka "nagietek, Calendula officinalis" (war. medatka), medinas, -a "o zwierzętach: dziki" (znacz. etym. "bytujący w lesie", por. medinója kiaulė "dzik", medinóji višta "cietrzew"), medińcius "leśniczy, stróż leśny; myśliwy", medininkas 1. "kto mieszka wśród lasów (w przeciwieństwie do laukininkas)", 2. "leśniczy", 3. "myśliwy", 4. "kto handluje drewnem", medininkas "kawałek drewna; szopa na drewno", medžiaga (zob.). Cps. mėdsedžiai m. pl. "oderwane od wsi osiedle pod lasem", medšarkė (zob.), medžiavišis (zob.), mėdžliepis a. medžialiepis (zob. liepa), pamedė "miejsce pod lasem, polesie". Vb. denom. medinėti, -ja, -jo "chodzić po lesie w poszukiwaniu grzybów i jagód; żyć z lasu; szukać drewna", medžioti (zob.). — N. m. Mediniškiai 6x, Medininkai 6x, cps. Medragiai, Medsėdžiai 3x, Medsodžiai, Medvalakiai, Medžiakalnis, Medžialaukis (też Mėdlaukė), Medžialenkė, Mėdžvalakiai oraz Didmedžiai, Vilkmedžiai. medžiavišis a. medžiavišys stlit. "myśliwy". Por. SD s.v. «łowiec ladaiaki, venator, vestigator»: medvišius, medžiotojas, medžiavišis oraz SD s.v. «łowczy, venatorum praefectus»: medžiotojų, medvišių, medžiavišių vyresnis. Formy kontrahowane: stlit. medvišas "myśliwy", medvišius ts. Mamy tu złożenie z I członem medžias "las" i niejasnym członem -vis- (por. n. m. Mėdvišiai). Czy -viš- to alternant na st. zanikowym do viešis m. "gość", viešėti "być w gościnie"? Por. vienvišys cps. "samotnik, odludek". Ą i
383 medžioti, -ju, -jau "polować", SD «łowią źwierz, poluią». Vb. denom. do medžias "las", znacz. etym. "chodzić po lesie w poszukiwaniu zwierzyny i ptaków". Por. łot. medit, -iju ts. Neoosn. medžioj-'. medžiojamas "myśliwski", medžiojimas "polowanie", SD «łow, łowienie». Neoosn. medžio-: medžioklis m. "myśliwy, łowca", medžionė "polowanie", SD «łowienie źwierza, myślistwo źwierze, obłow, polowanie», medžiotojas "myśliwy, łowca", SD «łowiec ladaiaki». W DP pojawia sią nomen actionis na -kle: (medżiokłesia) loc. pl. "na łowach", dziś medžioklė "polowanie, łowy". N.B. Dopiero na skutek odniesienia derywatu medžionė do medžias jako jego rzekomej osnowy doszło do wyodrębnienia -onė jako neosufiksu i z czasem do zastosowania go w derywacji denominalnej, por. np. karionė <= karias, kelidnė kėlias. mėgdyti, mėgdau, mėgdžiau (zwykle z prvb. iš-, pa-) "przedrzeźniać kogo. (złośliwie) naśladować czyjeś gesty, ruchy, sposób mówienia, małpować". Analiza: mėg-dyti. Nie wiadomo, jaką drogą poszło zróżnicowanie znaczeniowe wzglądem mėgti "lubić" (por. mėgdyti II, zilustrowane w LKŽ jedynym zdaniem Pavydelninkai nemėgdo kits kito "Zazdrośnicy nie lubią sią nawzajem"). Również syn. mėdėti {pamėdėti "przedrzeźniać", pamėdauti ts.) pozostaje nieobjaśniony. — Drw. mėgdžioti, zwykle pamėgdžioti "przedrzeźniać, drażnić kogo przedrzeźnianiem go" (zakłada prs. *mėgdžia mėgdyti jako osnową). Nomen: mėgdžiotojas "naśladowca". — Dość szeroko jest znany war. mėgzdyti "przedrzeźniać", z neosuf. -zdyti. Na mocy proporcji mėg-dyti :: mėgz-dyti = mėg-džioti :: X pojawił sią neol. mėgz-džioti "przedrzeźniać". mėgti, prs. mėgstu a. mėgiu, prt. mėgau a. mėgiau "lubić, mieć w czym upodobanie, znajdować w czym przyjemność" (Daryk, kaip tau mėgsta "Rób, jak ci sią podoba"), mėgsta mi kas SD «lubię co, lubo mi, miło mi», mėgsta mcm SD «podoba mi sią co», mėgstu SD1 «podobam sią; przypodobywam się», nemėgstu kam SD «nie podobam sią komu». Refl. mėgiuosi kuo SD «lubię co, lubuię, lubo mi, miło mi» (syn. mėgsta mi kas). Cps. pamėgti "polubić, upodobać sobie" (Pamėgo kaip katė krosnių "Polubił, jak kot miejsce na piecu"), pamėgt kuo SD «ulubić sobie co». Refl. Vaikas nemėgstąs mokslais "Dziecko nie lubi sią uczyć". Por. łot. mėgt, mądzu, mėdzu "mieć możność, móc, zdołać, nadawać sią", 3 os. mądz, mėdza + inf. "ma zwyczaj". Zapewne stoi w związku z alternantem mag- w magu, magėti (zob.). — Drw. mėgautis a. mėgautis "odczuwać dużą przyjemność, rozkoszować sią", pasimėgauti "smakować co, delektować sią czym". Nomina: mėgėjas "miłośnik czego, amator" (grybų mėgėjas "amator grzybów, grzybiarz", mėgėjas fotografas "zapalony fotograf"), mėgius SD «lubieżny» (syn. gėrių sekiotojas), mėgstamas "ulubiony", mėgumas SD «roskosz», pamėgimas SD «upodobanie», pamėgtas SD «ulubiony», pomėgis m. "pasja, zamiłowanie". — Caus. 1. mėginti "próbować, sprawdzać", 2. "kosztować jedzenie, smakować" (war. mėginti), SD1 mėginu «doświadczam; doznawam; kosztuię; probuię» (nemėgintas «niedoświadczony», mėginys "próbka"), išmėginti "wypróbować, sprawdzić, doświadczyć", SD1 išmėginimas «doświadczenie». Drw. mėginoju stlit. "doświadczam, wystawiam na próbą"301. Nomina: mėgintojas SD «probierz, rozsądnik, arbiter», mėgintuvė SD «doświadczenie». — Caus. 2. mėginti
301
Por. Mane vargais, ligomis koroji, kaipo tamą tavo mėginoji Mž "Mnie trudami, chorobami karzesz, jako
sługę s w e g o doświadczasz".
384 " w z b u d z a ć u p o d o b a n i e d o c z e g o , p r z y c i ą g a ć d o c z e g o , z a c h ę c a ć , n ę c i ć " ( w a r . mėginti), mėgirnas kam SD « p o d o b a n i e s i ę k o m u » . megzti, mezgu, mezgiau "wiązać, splatać, wikłać, supłać; robić szydełkiem, robić na drutach" :: łot. megzt, megzu, megzu "robić szydełkiem". Drw. megztė "ozdobny supeł", megztinis m. "sweter", mekslė "pętelka, uszko" (pisownia z -ks- jest fonetyczna). — SO mazg-: mazgyti iter. "wiązać", magztyti ts. — pisownia morfologiczna dla [makstlti], to z *maks-sty- < *mazg-sty- (paralela: ragztyti s.v. regzti). War. gwarowy z .ę-mobile: smagztyti. Nomina: atamazgos f. pl. "wzmocnienie brzegu tkaniny, zapobiegające pruciu się jej", magztinis "pleciony", magztytinis m. "bat spleciony w formie czworokąta", mazgas "węzeł, supeł, związek" (łot. mazgs "węzeł", rikles mazgs "grdyka, jabłko Adama"), mazgas neišmezgamas SD «zadzierg», sąmazga "związanie", užuomazga "zawiązek, zalążek (owocu)", przen. "początek". Do porównania przytacza się w tym miejscu cs. mózgu "mózg" :: stpr. musgeno EV "szpik kostny, Marg" < *mazgena, które są co do znaczenia porównywalne ze sti. majjan- "szpik", aw. mazga-, stwn. marg ts. O lit. smag-: smagenys itp. zob. s.v. smegenys. — SZ mizg-: migzti, mizg a a. myzga (< *minzga), mizgo "splatać się, wikłać się, supłać się (o niciach); zbijać się (o zbożu)", išmigzti "splątać się; rozproszyć się", numigzti "zniknąć, zadziać się", pramigzti "przepaść". Drw. mizginti 1. "mylić, wprowadzać w błąd", 2. "machać, merdać (ogonem)", mizginėti "kręcić się, obijać się, wałęsać się" (por. pol. pot. plątać sią ts.). — Nowy SO maizg- <= mizg-: maizgytis "wyskakiwać z wody (o rybie); kręcić się, plątać się (między ludźmi)", sumaizgyti "związywać, splatać, plątać", sumdizgioti ts. (paralela: raizgyti ob. raizgióti <= rizgrezg-). — Znaczenie bałtyckie jest przenośne w stosunku do pie. *mesg"zanurzać, zatapiać w czym", por. wed. majjati "nurkuje, tonie", łac. mergó "zanurzyć, zatopić; wtrącić, wetknąć". Ślad znaczenia etymologicznego znajdujemy w czas. lit. mazgóti < *mazg-a- "myć, zmywać", nemazgotas SD «nieumyty», pamazgos f. pl. "pomyje" (=> pamazginė "dół lub naczynie na pomyje"), mazgotė "zmywak, ścierka". Por. łot. mazgat, -aju "myć, płukać", samazgas f. pl. "pomyje". Z pochodzenia jest to causativum do zanikłego prs. *mezguos "zanurzam się". Co do traktowania pierwotnej grupy *-sg- por. rezgu s.v. regzti. meilūs, -i (4 p.a.), też meilus, -/ (1 p.a.) "miły, przyjemny, życzliwy; przymilny", SD «łagodny [syn. romus]', miłosny; przyiemny, miły, wdzięczny; wdzięczny dobrodzieystw; zachowały, zachowany w wielkiey łasce» (=> vb. denom. meilintis "przymilać się"). Alternant mei-C przedstawia wariant SE mie-C, widocznego w adi. mielas < *mėiH-lo- (zob. s.v. mylas). Dyferencjacja mielas :: meilūs niezupełnie jest jasna (dyftong ei mógł być w przeszłości ograniczony do morfemų nieakcentowanego). — Inne drw. od meil-: meilė "miłość", meilė kieno SD «kochanek czyi», meilė savis paties SD «miłość samego siebie», meilelė SD1 «kochanek, miłośnica» (brak w LKŽ), meilesys DP "miłość", meiliai adv. "mile, łaskawie", SD «łagodnie», meiliai DP "wdzięcznie, pobożnie, miłościwie, rad, mile, miluchno, chutliwie", meilybė SD «łagodność, przyjemność, wdzięczność; układność», meilikis m. "pochlebca" (=» vb. denom. meilikauti "pochlebiać, nadskakiwać komu" (=> meilikautojas "pochlebca"), meilingas "miły, przyjemny, łagodny (w smaku)", SD «miłośniczy», DP meilingas "wdzięczny, przyjemny, ochotny, dobrotliwy, miły", meilūžis m. "kochanek", protomeilė SD «filozofia» (neol.). Vb. denom. meilauti "chcieć, pragnąć; przymilać się, łasić się", SD «łagodzę», meiluoti "pochlebiać, głaskać, pieścić", SD «łagodzę».
385 meistras a. meistras "doświadczony rzemieślnik, majster; mistrz w cechu; mistrz w jakiejś dziedzinie, też w sporcie" — zapoż. z pol. majster. War. maistras gw. "mistrz stolarski", daw. "nauczyciel", SD škalinis maistras «mistrz szkolny». — Drw. maistrienė SD «mistrzyni, magistra», maistrinis SD «mistrzowski, magistralis» (brak w LKŽ), maistrystė «mistrzostwo» (ob. mistrystė). Zob. też mistras. meitėlis, -io "karmny wieprz, tucznik", SD «wieprz domowy» — ze zmiany refleksu *maitėlis302. Por. wtórne ei w kreitis < kraitis, skreitas < skraitas, šeima < *šaima, teip < taip. Chodzi tu o sb. postvb. do maitinti "żywić, karmić", zob. s.v. misti. — Neoosn. meit-: meičiokas "wieprzek", meičiūkas "niewielkie prosię". Natomiast meičkus "karmny wieprz, wielkie prosię" polega na zastąpieniu prawidłowego refleksu :i:meTckus < *meit-skus (por. suod-skus) pod naciskiem synonimów z wygłosem -č'-V. — Neoosn. meitėl-: meitėlėkas "wieprzek", meitėlėlis m. SD1 «wieprzek». mėklinti, -inu, -inau 1. "zastanawiać się, domyślać się (sprawcy), przypuszczać; przypominać sobie", 2. "myśleć, sądzić; mieć zamiar", 3. "uważać, orientować się (w lesie), mniej więcej wiedzieć", 4. "próbować czego, uczyć się", 4. "spostrzegać, rozglądać się (za żoną)", pramėklinti "przeoczyć, nie zauważyć", refl. Isimėklinti "uważnie się czemu przyjrzeć, zapamiętać sobie". War. gw. mėtlinti. Budowa wskazuje na vb. denom. od *mėklas a. *mėkla < pb. *metla- < pie. *meh,-tlo- (znacz. etym. "miara, miernik"). Por. adi. mėklūs "pomysłowy, bystry, rzutki, spostrzegawczy; widoczny, wyraźny, jasny". Pwk. :ic meh r "mierzyć", zob. metra. melas "kłamstwo", SD1 «karczemna ["kłamstwo"]; kłam, kłamstwo; łeż; matactwo^ SD «kłam, kłamstwo, łeż», melai m. pl. "kłamstwa, fałsz, nieprawda". Be/ motywacji werbalnej. Por. łot. melas "kłamstwo", pl.t. mąli ts. obok czas. melst, mėlšu. mėlsu "bajdurzyć, pleść brednie, szerzyć plotki" (neopwk. mels- ustalił się tu na podstawie prs. denom. *melsta). Bez dobrej etymologii. Porównywano 1° z łac. malus "zły", 2° z pgerm. *smalaz "mały" < pie. *smh,lo-, goc. smals, ang. smali, śrwn. smal :: scs. malu. ros. mdlyj, 3° ze stwn. meldón "donosić, zdradzać". — Drw. melagis, -ė "kłamca, łgarz" (=> łot. mąlagis), melagius, -ė ts. Od tego neoosn. melag-: melagingas "kłamliwy, nieprawdziwy, fałszywy", melagystė "kłamstwo", SD1 «łgarstwo» (war. melagystd). melagiškas, -a "kłamliwy, fałszywy", vb. denom. išmelagiūoti "zarzucić komu kłamstwo, nazwać kłamcą". Inne nomina: mehldci "kłamca", melūgis m. ts. (=» łot. mąlugis). — Vb. denom. od mel-: meluoti "kłamać", SD «kłamam, łgę, matam [syn. suku\; machluię» :: łot. męluót "kłamać", apmeluoju "okłamuję", SD «potwarzam kogo o co» (=> apmelavimas SD «potwarz, contumelia, calumnia»). Neoosn. meluo-: apmeluotojas SD «potwarca, calumniator». — SO mai-: łot. mcildit, -u, -iju "błądzić, być w błędzie", tr. "wprowadzać w błąd, mylić, zwodzić", mdldities "błądzić" (=> sb. postvb. mdlds "błąd"). — N.B. Nie ma jasności, czy wokalizm a lit. form gwarowych malas "kłamstwo", pl. malaT "kłamstwa". malagis m. "kłamca, łgarz", malagius ts. polega na apolonii (SO), czy pochodzi ze zmiany głosowej (m)e > (m)a. Por. takie wypadki, jak gw. madiis < medus "miód", malała < meleta "żołna, wilga", mas < mes "my", mas < mes "rzuci", bdrnas < bernas "młodzieniec". — SZ mul-: mulkis, -ė "głupiec, głupek" (=> vb. denom. mulkinti "ogłupiać.
302
W przeciwieństwie do šernas
nudvėsėlis pagrandėlis
"zdechlak", numirėlis
SD «wieprz dziki». — W kwestii sufiksu -ełis przy devcrbativach por.
"umrzyk", nusibaigėlis
"cherlak". — Stopień o o s n o w y werbalne) jak np. w
"bochenek upieczony z w y s k r o b k ó w ciasta" <=
grandyti.
386 otumaniać"), łot. mūldėt, -u, -eju "mówić głupstwa, bajdurzyć, bredzić (w gorączce), kaleczyć (język), błąkać się", intens. mulstit. Por. lit. muldyti, -iju lub mūldyti, -au "oszukiwać, kręcić, wprowadzać w błąd", refl. "włóczyć się bez zajęcia, próżnować". mėlas, -a "niebieski", częściej mėlynas, -a "niebieski, modry, ciemnoniebieski, sinawy, siny", żm. mėlenas ts. Odpowiedniki łot. mėĮš "ciemnoniebieski, fioletowy", mąlns "czarny, brudny", mėĮgans "niebieskawy". Por. stpr. melne EV "siniec, Blo", milinan acc. sg. "plama, zmaza". Niejasne. Morfem mėl- był dotąd porównywany z *mal- w wyrazie mólis (zob.). — Drw. mėlė "niebieski kolor", też nazwa rośliny "Isatis tinctoria", mėlymė 1."błękit (nieba)", 2. "sine miejsce na ciele, siniak", mėlynė 1. "siniak", 2. "błękit (nieba)", 3. "borówka czernica, czarna jagoda, Vaccinium myrtillus", mėlis m. "błękit; farbka, barwnik niebieski używany do płukania bielizny". Cps. mėlynakis m. "niebieskooki", mėlynbarzdis m. "siwobrody". Vb. denom. melsta, pamėlo, mėlti "zrobić się sinym, posinieć". Od neoosn. mėls- urobiono melsvas "jasnoniebieski" (paralele: balsvas, kiesvas). Problemem pozostaje krótkie e w war. melsvas "jasnoniebieski" i melsganas ts. — Od mėlynas pochodzi vb. denom. mėlynuoti "sinieć, stawać się sinym". meldas, pl. meldai 3 p.a. "sit, sitowie, Scirpus lacustris" (war. mėlda, meldas i malda, maldas, maudas, maudaś). Odpowiednik łot. mąldi pl., mąldu żale ts. Do pie. *meld(h)- "mięknąć, stawać się miękkim, wiotkim". Nawiązanie z jednej strony w przymiotniku psł. *moldu "młody, niedojrzały", scs. mladū, f . mlada "vfjTuoę, acopoę, |iixpóę, aTtodóę", ros. mólod, f. moloda, pol. młody, f. młoda, z drugiej strony w stpr. malda- "młody", por. Jous maldai voc. pl. "Wy młodzi! Ihr Jungen!", acc. pl. maldans, drw. maldenikis E V "dziecko, Kint" z *[mald-ini:k9s] (por. scs. mladenici "vf|Ttio<;, Ppe(()o<;", pol. młodzieniec), maldūnin dat. sg. "młodzież", malnijks "dziecię" (z *[mald-ni:ks]), malnijkix "dzieciątko", dat. pl. malnijkikamans. — Drw. meldynas a. meldyne "sitowisko, zarośla sitowia", meldinis "z sitowia", n. jez. Meldinis, n. bagna Meldynės, n. rz. Meldynių upelis. meleta 2 p.a. 1. "dzięcioł zielony, Picus viridis" (por. stpr. melato EV "Grunespecht"), 2. "żołna, Merops apiaster" (tak m.in. SD), przen. "papla, gaduła". Niejasne. Jeśli jest to wariant do gw. malata (wtórne e jak w paralelach wymienionych s.v. mėlas), to wyraz ten stoi w związku z czas. malu, malti "mleć", przen. "mówić dużo i szybko". Por. Tai malata: kai paleido liežuvi, tai mala ir mala "To gaduła: jak rozpuści język, to plecie i plecie" (dosł. "miele i miele"). Mala liežuvių kaip meleta "Miele jęzorem jak żołna". — N. m. Malėtiškis, Meletiškės, n. rz. Meletinė, n. jez. Meletinis. — WSO mol- < *mal-: molata "dzięcioł zielony; żołna". melmuo, acc. sg. mėlmeni 3 p.a. m. daw. "krzyż, część kręgosłupa w okolicach miednicy; pachwina" < *mel-men- (akut niejasny). SD: «krzyż w ciele ludzkim», melmenio pažeidimas «krzyża naruszenie», melmenio sopulys «krzyża bolenie» ["bóle krzyża, łamanie w krzyżach"]; mėlmenys f. pl. "część pleców, która otacza nerki". Odpowiada łot. mėlmeųi m. pl. "bóle krzyża", melmeųu serga "choroba nerek, kolka nerkowa". Bez etymologii. Może jako *melh2-men- do pie. *melh2- "mleć, rozcierać"? — N. jez. Mėlmentas. mėlnyčia daw. "młyn" (m.in. SD) — zapoż. ze strus. melinica. — melnykas daw. "młynarz" (m.in. SD) — zapoż. z błr. melbnik. melsti, meldžiu, meldžiau "prosić, błagać", išmeldžiu SD «upraszam co u kogo», meldžiu atlaidos SD «odpraszam, przepraszam». Refl. meldžiuos, meldžiaūs, melstis
i'.
387 Ptc. prs. pass. meldžiamas a. meldžiamasis, meldamas "proszę, bądź łaskaw" stlit. w uprzejmym zwrocie do 2 os. (dziś w tej funkcji: gerbiamas, gerbiamasis); išmeldžiamas SD «uproszony, co się da uprosić», išmelstas SD «uproszony, za prośbą dany», meldimasis, -osi "modlenie się, błaganie". Do pie. *meldh- "przemawiać uroczyście, obwieszczać", por. het. maldi "recytuje, chwali, wielbi", stang. meldian "obwieszczać", stwn. meldón "donosić, zdradzać". — W całej serii derywatów ukazuje się n e o p w k . mels- (<= melsti), por. melsdinti "błagać, prosić" (Melsdink jį, bene pasigails tave "Błagaj go, może zlituje się nad tobą"), melsena "proszenie, błaganie", uzmelstojas "kto modli się o coś", melstuvė SD «modlitewnia, modlitewnica», melstūvės f. pl. 1. "kwesta i uczta, którą urządzają wiejscy pasterze w czasie Zielonych Świątek", 2. "datki z tej okazji wręczane" (=> vb. denom. melstuvauti "chodzić po gospodarzach i zbierać «melstuvės»"). — SO mald-: maldauti iter. "modlić, błagać"; maldyti "uspokajać (dziecko), utulać, koić, zaspakajać (głód); usilnie prosić, błagać; (dając jałmużnę) prosić kogoś, by się modlił", nenumaldomas SD «nieprzeiednany; nieubłaganv». Z tym zgodne jest scs. moliti, pol. modlić, o ile pochodzi z psł. *molditi przez metatezę /. Nomina: malda "modlitwa", SD też «prośba», pot. "próżna gadanina", išmalda "jałmużna", maldybė "nabożeństwo", maldingas "nabożny, pobożny, bogobojny". melžti, mėlžiu, mėlziau "doić", išmelžti "wyciskać mleko z wymion", refl. melziasi "doi się (miękko, twardo)", atsimelže "(o krowie, która po przerwie na powrót) zaczęła dawać mleko". Stan starszy przedstawia gwarowy pdg. z apofonią: milžti, mėlžiu (war. mėliu), miliau "doić", refl. milžtis, mėlziasi a. mėlžasi 1. (o wrzodzie) "wypełnia się, wzbiera (ropą), nabiera", 2. (o niebie przed deszczem) "chmurnieje, zaciąga się chmurami" — do łot. milzt, prs. milst "chmurzy się, zbiera się na burzę", prt. milza (zob. niżej malstytis). — Drw. melžiama karvė SD «doyna krowa», melžinė karvė ts., melžinga karvė ts., melžėja "dójka, dojarka", melzikė ts., melžtis f. "udój, ilość wydojonego mleka", melžtuvė, acc. mėlžtuvą "dojnica, s(z)kopek, do którego się doi mleko". — SZ mil?.-', milzyti, miliau, milziau "doić" — gw. iteratyw na st. zanikowym. Przypomina on z jednej strony iter. mirkyti "moczyć" merkti303, z drugiej strony caus. lipyti "lepić, kleić" <= lipti, vilgyti "wilżyć, nawilżać" vilgti. — milzdinti "kazać komuś doić", refl. "dawać mleko": Karvė paliovė milždintis "Krowa przestała dawać mleko". Karvė išsimilždino ts. — Nominalne mili-: milzė peior. 1. "dojarka", 2. "dojenie, pora dojenia", milži "(krowa) łatwa w dojeniu", milžis m. 1. "czynność dojenia", 2. "mleko wydojone za jednym razem (udój ranny a. wieczorny)", milžtis, -iės f. "wszystko, co się doi (krowy, kozy, owce)", milžtis m. "ilość wydojonego mleka", milžtuvė, acc. milžtuvą "dojnica", SD «doyny statek; skopiec doyny». Cps. karvamilžis m. "czas (wieczornego) dojenia krów; zmierzch", milžkibiris m. "dojnica". — Pwk. *h2melg- "doić", por. z jednej strony gr. a|i8/tyco "doję", stang. melcan, stwn. melchan "doić", SO łac. mulgeó "doję", z drugiej strony psł. *melz/ *mulz- "doić": sch. muzem, mūsti, rcs. mūlzu, mlesti ts., strus. mūlzu, miilsti "ubijać śmietanę na masło". Pbsł. SZ *mulź-, psł. *mūlz-, alternuje z lit. milž- (por. gul- / gil- s.v. gelti). Pdg. pralitewski: *milžti, *melžu, *milźau. Odpowiednik łot. milzt, melzu, milzu "wzbierać, nabrzmiewać, brzęknąć" (zob. też s.v. milžinas). Obecność akutu nie została " m o d l i ć się".
m F o r m a c j a na st. o, markyti (por. niżej mdlžyti), moczyć (len) w moczydle, (bieliznę) w ługu".
zawęziła swe znaczenie cło "trzymać w stanie z a m o c z o n y m ,
388 wyjaśniona. — Słowiański SE *melz- (pbsł. *melž-): ros. molozivo "siara, tj. pierwsze mleko po ocieleniu się krowy", czes. mlezivo, stpol. młoziwo ts. (wtórnie mlodziwo). — SO malž-: malzyti iter. "doić często i po trochu" < *h2molg-eie- (por. łac. mulged "doić"), apmalzyti "masować wymię, aby napłynęło doń mleko", malzi "dojna (o krowie)", malztls, -iės f. "pora dojenia", malščius a. malsčius "udój, ilość jednorazowo wydojonego mleka". Por. ros. mólost a. molóst m. "przedpoście, czas, kiedy dozwolone jest spożywanie pokarmów mlecznych", stpol. mlost m. "naczynie z mlekiem" < *malž-ta-. W izolacji stoi sch. mlaz m. "to, co wydojono" < *malž-a-. — Tu też malstytis, malstosi, malstėsi "chmurzyć się, zasnuwać się chmurami", ze zmiany *malž-sty-. Formacja na SO do milžtis (zob. wyżej). menkas, -a "marny, słaby, lichy, nędzny", menkai adv. "marnie, niewiele, słabo, ledwie", SD «ledwie, zaledwie», vb. denom. sumeńkti a. sumenkėti "zmizernieć, zmarnieć, zmaleć". Do vb. *menk- / *mink- < pie. *menk- / *mnk- "cisnąć, gnieść", mianowicie jako drw. postwerbalny o znacz, przen. "zmęczony, wyczerpany". Zob. minkyti. menkė 1. "dorsz, Gadus morrhua", 2. gw. "miętus, Lota lota" — odpowiada łot. meńce (częstszy jest war. mąnca). Niejasne. Łączą z meńkas "marny" (akut metatoniczny, jak np. w laisvė <== laisvas). Znacz. etym. "ryba pospolita, marna"? mėnuo, gen. sg. mėnesio (daw. też mėnesies) m. 1. "księżyc", 2. "miesiąc". War. mėnud (3 p.a.). Por. łot. mėness, -ss m. "księżyc" obok mėnesis, -ša "miesiąc". Resztki form atematycznych w odmianie stlit.: gen. sg. mėneses, gen. pl. mėnesų. Formy języków pokrewnych, jak łac. mėnsis, -is m. "miesiąc" (zam. *mens), gen. pl. mėnsum, gr. joń. \ieię < *mens, dor. \xr\c; < *mens, gen. sg. prjvoę < *mens-os zalecają przyjąć, że długość pierwiastkowa pochodzi ze wzdłużenia zastępczego wywołanego zanikiem lrg. Z uwagi na prawdopodobny związek nazwy "księżyca" z pwk. *meh r "mierzyć" (łac. mėtior, wed. amasi "zmierzyłem", mimite "wymierza, przydziela część") laryngalną identyfikuje się jako hj i odtwarza osnowę wyjściową jako *meh,-n(e)s-: sg. nom. *meh,-ns (płac. *mens < *me.ens < *me.Hens, wed. mah m. "księżyc, miesiąc" = staw. ma < *ma.as < *ma.Has304), acc. *meh r nes-m, gen. *meh1-ns-os305. To prowadzi do przypuszczenia, że zwornikiem form bałtyckich jest neoosnowa men-, którą wyabstrahowano z formy acc. sg. *me-nes-in. Gdy chodzi o nom. sg. mėnuo, to wygląda on na przekształcenie formy *mėnuos < *menós według wzoru spółgłoskowców o temacie zakończonym nosową (por. vanduo m. "woda" <= *vaduo, temat vanden-) lub płynną (por. sesuo f. "siostra", temat sėser-), a to dlatego, że w tych właśnie rzeczownikach nom. sg. na *-ón, *-ór tracił wygłosowy resonant, a to prowadziło w końcu do ustalenia się -uo jako cechy wyróżniającej tego przypadka. — Słowiański tymczasem pokazuje neoosn. *mens- < *mehj-ns- jako punkt wyjścia do zmian morfologicznych. Na *mens- nawarstwiły się tu kolejno suf. -i- oraz -ko-: *mens-i-ko-. To, że refleks historyczny nie brzmi tmęsicT, lecz mėsąci, najłatwiej tłumaczy się metatezą spółgłoski n: *mensiko- > *mesinko-. — Drw. mėnesėtas "księżycowy", mėnesienas daw. "księżycowy", daw. naktis nemėnesiena SD «noc bezksiężycowa», po elipsie członu naktis substantywizowane w postaci mėnesiena "poświata księżycowa, noc księżycowa"; mėnesinės f. pl. "miesiączka", mėnesinykas SD
304 W jęz. wedyckim z formy nom. sg. wyabstrahowano neoosn. mas-, por. acc. sg. mūs-am, loc. sg. masf, gen. pl. masam, instr. pl. madbhih. 305
W najstarszym punkcie wyjścia przyjmuje się sufiks *-not-: nom. sg. *meh,-not-s, gen. sg. *meh,-ns-ós.
\
389 «lunatyk», mėnesinis "miesięczny". Do tego mėnas gw. "księżyc; miesiąc" jako drw. wsteczny od mėnes-, => mėn-ūlis "księżyc" (bez deminutywnego odcienia). merga, -os 4 p.a. "dorosła niezamężna dziewczyna", dawniej też "dziewica, panna" i "służąca". SD «panna, dziewica, virgo» i «dziewka, ancilla». War. mergė. Odpowiada stpr. mergo EV "panna, Juncvrouve", mergu "służąca, Magd", obi. sg. rnergan, mergwan, dat. pl. mergūmans. Bez przekonującej etymologii. — Drw. mergaitė "dziewczynka; dziewczyna, panna", DP "dzieweczka", mergelė "dziewczę, dziewczyna, panienka", DP "dzieweczka", SD «dzieweczka; panienka», mergesa "młoda kobieta, jeszcze niezamężna" (por. vaikėsas "chłopak, parobek"), mergėse "niedorosła dziewczyna; służąca", mergija coli. "dziewczęta, gromada dziewcząt" (por. bernija, brolija), mergikė "dziewczynka", mergina "dorosła dziewczyna, panna" (=> mergininkas "babiarz, kobieciarz", vb. denom. merginėti "chodzić za dziewczyną, nadskakiwać kobietom", mergintis "zalecać się, umizgać się"), mergiotė "dziewczyna", mergystė "dziewictwo, panieństwo, lata panieńskie" (m.in. DP, SD), mergiščia "dziewczynisko, dziewuszysko", mergišius "kobieciarz, babiarz", mergiškas 1. adi. "dziewczęcy, panieński, dziewiczy" (m.in. DP, SD), 2. sb. "dziewczyna" (por. moteriškas), mergytė "dziewczynka", DP "dziewczysko", mergiūkštė "dziewczyna - podrostek", mergšė "dziewczysko, dziewucha", merguolė "dziewczyna odpowiednia do zamążpójścia" (por. bernudlis), mergilzas "dziewczysko", mergūzė "dziewczyna" (w dajnach) :: stpr. mergufi, mergusz "służąca, Mayt", mergina "dziewczysko" — z sonoryzacji *merg-sna (por. vėrkšna "płaksa"). — Cps. martmergė "panna z dzieckiem" (por. marti), mėčmergė a. mečmergė "dziewczyna bez wianka, z nieślubnym dzieckiem"306 (I człon do metū, mesti, zmiana met° > mec°), mergkekšė "rozpustna dziewczyna", mergvaikis m. "nieślubne dziecko", mergvakaris m. "panieński wieczór", pamergė a. pamergys "druhna, drużka", statmergė (zob. statas), vyrmergė (zob.). Vb. denom. mergauti 1. "być panną" (=> mergautinis "panieński", mergavimas DP "panieństwo, panieński stan"), 2. daw. "być u kogoś za służącą". — N. m. Mergalaukis, Mergašilis, Mergūtrakis. Por. stpr. n. m. Mergapil, Mergapille (II człon do lit. pilis). N. jez. Mergezeris 4x, n. rz. Mergė, Merguva, Mergupis 7x. merkti, merkiu, merkiau "zamykać, mrużyć oczy, mrugać oczyma; gasnąć", pramerkti "otworzyć nieco (oczy)", refl. užsimerkti "zamykać oczy, mrużyć oczy". Drw. prisimėrkėlis m. "kto stale mruży oczy". Akut niejasny. — Podwójny SZ mirk- / murk- < *mrk-. 1. SZ mirk-: mirkčioti "mrugać", mirksėti ts. (mirksėjimas akies SD «mgnienic oka»), mirktelėti "mrugnąć" (por. mirkterėjimas akies SD «mgnienie oka»). Nomina: akies mirką a. akimirka, akymirka "okamgnienie, chwila, moment", mirksnis m. "mrugnięcie", pusiaumirka žiūrėti adv. "patrzeć przez przymknięte powieki", pusmirkomis adv. "z oczami na wpół zamkniętymi"; łot. mirklis "okamgnienie, rzut oka; natręt", acumirklis cps. "okamgnienie" a. acu mirksnis ts. 2. SZ murk-: murkti, murkia, murkė "mżyć - o deszczu", murksoti "siedzieć bezczynnie, drzemać; zachmurzać się, zasępiać się; (o kocie) leżeć z zamkniętymi oczami i mruczeć". — SZ mirk- ma nawiązanie w słow. mirk-: scs. mruknęli "axoxio0fivai", sch. mrknuti, stczes. mrknūti, ros. mėrknutb "ciemnieć, zmierzchać", stpol. mi(e)rzknąć "gasnąć, ciemnieć, szarzeć" (pol. mierzchnąć), mirzkać "ciemnieć, zmierzchać się; ćmić się w oczach (po uderzeniu w ciemię)". — SO mark-: murksoti "siedzieć ze
306
Por. Merga, kuri meta savo mergystę, turi kūdikį, toji vadinas mečmergė (Juszkiewicz 1922, 23).
390 zmrużonymi lub zamkniętymi oczyma", markstyti a. markstyti "mrugać, spuszczać gowieki", markstytis "mrużyć oczy; puszczać oko", susimarkstyti "porozumiewać się wzrokiem", ūžmarka c. "kto wciąż mruży oczy, kto ma oczy na wpół przymknięte". Por. sb. *mark-a- w scs. mraku "yvó(|)o<;, Cócfroę", sch. mrak "ciemność, mrok", ros. mórok, -a "ciemność, mrok, ciemna chmura, mgła", pol. mrok, -u. merkti, merkiu, merkiau "zamaczać (bieliznę w balii, len w moczydle), moczyć, trzymać w wodzie", užmerkti žirnius "namoczyć groch". — N. rz. Merkė, Merkys, n. jez. Merkmenys a. Merkmenal, n. m. Merkinė 3x. — Pie. *merk-. Porównuje się z jednej strony ros. merėča, błr. mjarėča "mokradła, bagna", ukr. morokva "błoto, bagno", z drugiej strony śrdn. meren "maczać chleb w winie lub wodzie" (z *merhen). — WSE merk-: łot. mėrkt, mėrcu, mėrču "zamaczać w wodzie; bić, uderzać, rąbać", mėrka "wilgoć"; mereet, -ėju "moczyć, maczać" (merce a. merceklis "sos"). — Podwójny SZ mirk- / murk-. 1. SZ mirk-: mirksta, mirko, mirkti "moknąć, namakać", numirksta "odmaka", sumirkstu SD «moknę na deszczu» (por. łot. mirkt, mirkstu, mirku "moczyć się w wodzie"), mirkyti caus. "moczyć, zamaczać (bieliznę w ługu, groch, mięso w zalewie, solone śledzie)", pamirkyti DP "omoczyć", dawne prs. mirkiu SD «mokrzę». Neoosn. mirky-: mirkymas SD «moczenie», mirkytas SD «moczony, maceratus, madefactus». Nomina od mirk-: mirka "moczydło do moczenia lnu" (por. niżej marka ts.), mirkalas "polewka, sos". — 2. SZ murk-: murksiu, murksėjau, murksėti "nurzać się, pogrążać się", murkna gw. "odwilż". Por. oboczność smilk- / smulk-. — SO mark-: markyti "trzymać w stanie zamoczonym, moczyć (len w moczydle, bieliznę, pranie w ługu)", įmarkyti "przemoczyć, całkiem zmoczyć", markstyti "moczyć, trzymać zamoczone (w wielu miejscach)", primarkstyti "zamoczyć niemało". Nomina: (marka 1. "zamoczenie", 2. "moczydło", 3. "to, co zamoczono", marka, acc. sg. marką "dół z wodą, moczydło" (łot. marks ts.), cps. linamarka a. linmarka "moczydło do moczenia lnu". — N. jez. Markelis, n. rz. Markija, Markelynė. mes zaimek osobowy 1 pl. "my". War. mes, mas oraz mės (mės-en, mės-enai) — ze wzdłużeniem na wzór formy 2 pl. jūs "wy" (podobnie w łot. mes, obok gw. mes, stpr. mes). Pb. *mes weszło na miejsce pie. *ueis, por. het. uėš, wed. vay-am (goc. weis). Zakończenie -es jest zgodne z końcówką nom. pl. -es nominów spółgłoskowych, por. piemenes "pasterze", šūnes "psy". N.B. Nową formą jest też słow. my, z wokalizmem wzorowanym na 2 pl. vy < *uūs. Lac. nos jest z pochodzenia formą acc. pl. mėsa 4 p.a. "mięso" — zapoż. ze stbłr. mjaso. W kwestii lit. ė na miejscu błr. 'a zob. dėdė. — Odziedziczone formy łot. mięsa "mięso, ciało" oraz stpr. mensa "ciało" (czyt. mensai, nom. sg. f.) pochodzą z pb. *mensa. W jęz. litewskim pożyczka białoruska wyparła stary wyraz *męsa albo *męsas. Por. pie. *mems-o- w scs. mąso, sch. meso, goc. mimz, wed. mamsa-. — Drw. mėselė SD «miąsko» (brak w LKŽ), => vb. denom. mėseliauti "szukać mięsa", mėsinė "sklep mięsny", mėsingas "mięsny, mięsisty" (raumuo, mėsinga dalia SD «mięsista część abo sztuka w zwierzęciu»), mėsinyčia SD1 «jatka, jatki», mėsinykas SD «rzeźnik», dziś mėsininkas, mėsinis "mięsny", SD «mięśny, do mięsa służący» (=> mėsinėti "patroszyć, sprawiać zwierzę, wyjmować wnętrzności, wykrawać mięso"), mėsinystė SD «rzeź, rzeźnictwo», mėsiškas valgis "mięsna potrawa", mėsiškas sb. ts. (por. pieniškas), mėsius "kto lubi mięso" (por. drūskius). — Cps. mėslesys (zob. lesti), rudmėsė (zob.) oraz mėsėdis m. lub mėsiedas (dziwny dyftong ie) "mięsopust, carnisprivium", tj. "przedpoście, okres przed Wielkim Postem", vb. denom. mėsėdauju SD
i'
«mięsopustuię». W SD pojawia się w tym znaczeniu również wyraz mėsėdrynės f. pl. «mięsopust». Dzisiejsze mėsėdra to "istota mięsożerna" (częściej: mėsėdys sb. "kto żywi się mięsem", por. mėsėdis adi. "mięsożerny"), => vb. denom. mėsėdrauju «mięsopustuię». mesti, metu, mečiaū "rzucić, rzucać, porzucić, porzucać, powalić na ziemię; zrzucić (sierść, rogi); przestać", daw. też "snuć nici, robić osnowę". Odpowiednik lot. mest, mętu, metu "rzucić". Razem ze scs. metą, mesti "pdźUeiv", ros. metu, mesti, pol. miotą (3 os. daw. miece), mieść należy do pie. *met- 1. "żąć, kosić", 2. "rzucać; mierzyć, celować przy miotaniu". Por. łac. meto, -ere "żąć, kosić, ścinać, w pień wyciąć" (messis, -is f. "żniwo") obok metor "odmierzyć, odgraniczyć, wytknąć, wytyczyć"307. — Złożenia z prvb.: apimetu SD1 «nasnuię», apmesti "obrzucić, obłożyć z wierzchu; założyć osnowę (tkacką); opasać obręczami", atmesti "dorzucić a. odrzucić, odgarnąć", "wyciągnąć ręce i nogi" (Žmogus guli, visas keturias atmetąs), SD «odmiatam; wstręt czynię, wpieram», atmetu nuog tėvykštystės SD «wydziedziczam», azumetu SD «zawalam» (syn. azukloju), plienu azumetu SD «stalę» ["powlekać stalą, hartować"], įmesti "wrzucić, wcisnąć", įmetu kalinėn SD «osadzam więźnia», numetu SD «zrzucam z siebie co; zrzucam z góry», pamesti "podrzucić komu co", 2. "rzucić, porzucić (żonę)", 3. "zgubić (pieniądze)", parmetu SD «obalam kogo; uderzam kogo o ziemię» (syn. bloškiu žemėn), permesti "przerzucić", permetu per kojų SD «przewijam kogo przez nogę» (=> permetė "żuraw u studni, belka u wagi"), pramėsti "okrasić potrawę", nepramestas SD «nieprzyprawny» (syn. neazutrintas), sumetu SD «zrzucam co w kupę», sumesti "rzucić (coś na kupę), złożyć składkę; (sznur) ściągnąć, ciasno opasać; zmiarkować, zorientować się, zrozumieć" (=> sumetimas "zapatrywanie się, wzgląd"), užmesti "narzucić (na ramiona), zarzucić (sieć, wędkę)", užmesti akį "rzucić okiem". Refl. mestis "rzucać się, miotać się, krzywić się", atsimesti "zelżeć - o mrozie" (zob. niżej atmėtis), įsimesti 1. "usadowić się, zamieszkać", 2. "pojawić się - o chorobie, bólu", iśsimesti "poronić, urodzić martwy płód - o krowie, kobyle"308, SD «poronić niechcąc, porodzić martwy płod» (=> išmetimas SD «poronienie płodu; rozrzucenie, wyrzucenie»), persimesti "wypaczyć się", przen. "zdradzić, przejść na stronę wroga" (=» pėrsimetėlis m. "odstępca, zdrajca"). — Iter. metinėti "rzucać, miotać", išmetinėju ing akis kam SD «urągam się, natrząsam się z kogo» (svn. išrūgoj u). — Nomina z met-: apmėtai a. atmetai m. pl. "osnowa w tkaninie" (łot. mąt i ts.), atdmetis m. "odwilż" (ob. atómetis), atmetalas SD «odmiot, wymiot, odrzutek», ažumeteklis m. SD «klamka», metimas SD «ciśnienie czego», metmenys, -nių m. pl. "osnowa w tkaninie; podstawa czego, osnowa", metus "niepohamowany, nieokiełznany (też o koniu, który zrzuca z siebie jeźdźca)", metrūs "trafny, celny", prametalas "omasta", SD «okrasa, przyprawa potraw», šaukšto mėtas "pełna łyżka (płynu)". Cps. gdrmetis m. "naczynie (drewniane z jednym uchem) do polewania pieca łaziebnego, rozpalonych kamieni w łaźni" (wraz z łot. garmetis jest kalką z niem. Dampfwerfer, por. garas). Cps. mėčmergė "panna z dzieckiem" (zob. merga). Por. nomina łot. mąts "kopka siana", daw. mąta ts. (por. scs. podūmetū "xpaa7teóov", pol. pomiot "poród u zwierząt; potomstwo zwierząt pochodzące z jednego miotu"), meteklis "cło, czynsz, danina" (obok mąsls ts.), mątums "narzut, nasyp,
307
C o należy oddzielić od metior, mėtiri "mierzyć, wymierzać, oceniać" — vb. d e n o m . od
"mierzenie" (por. scs. mera 308
Por. Kumelė
poroniła".
išsimetė,
:,!
meti- <
:i:
meh,-ti-
"miara"). kiaulė
išsibarstė,
žmona parsilėido
"Kobyła poroniła, świnia poroniła, kobieta
392 grobla" (por. lit. pylimas <=• pilti), izmątumi m. pl. "kał, odchody". — Neopwk. mes- (<= mesti): mėsliava ob. mezliava "na weselu: zbiórka pieniędzy dla młodej pary" (formant jak w mėšliava\ por. pol. zrzutka pot. zrzucić sią)\ mestas SD «miara», nemestas SD «bezmierny» (=> vb. denom. mestuoju SD «miarkuię co; mierzę co [syn. seiku, mieruoju]», mestuoju išmonių SD «mierzę abo miarkuię co czym», žemės mestavimas SD «miernicka nauka»); mestuvai m. pl. "narzędzie do robienia osnowy z nitek". Por. łot. mąsls "czynsz, danina, podatek" < *mes-las, mąsli pl. m. "kości do gry", stpr. pomests "poddany", pomeston ts. — Neoosn. mest- (<= mestas): atmestai adv. "byle jak, pospiesznie, niedbale" (por. atmesti "odrzucić"), mesćias SD «mierny, wczesny, skromny» (syn. seikus), mestus SD «skromny w życiu», pamestinis (zob.). — WSE mėt-: zob. mėtyti. — Drw. na SO mas(<= mes-): zob. mastyti. — Podwójny SZ mit- / mut- (typu Rit ReT lub Rut <= ReT). 1. SZ mit-: zob. misti II. 2. SZ mut-: mūtulas "zwitek (słomy), kłąb (dymu, kurzu), rój pszczół", muturas "chusta zawiązywana na głowie przez zamężne kobiety, czepek; turban" (znacz, etym. "narzuta"), vb. denom. muturti "zawijać, owijać". — SO mat-: matyti (zob.), dntmata c. "natręt" (dosł. "kto się narzuca"), apmatai m. pl. "osnowa tkacka; szkic, plan ogólny", azumatas SD «zarzut, to co zarzucaią, zadaią», (matas "belka wsuwana w środek ściany celem jej wydłużenia" (ųnatrus "zwinny", por. mitrūs), išmata 1. "nieurodzajna, nieuprawiana ziemia, ugór", 2. "ziemia wspólna całej wsi", 3. "poronienie", išmatos f. pl. "odchody, kał, ekskrementy, gnój", mataras a. mataras 1. "motowidło, przyrząd do odmierzania i zwijania w motki nici, przędzy, szpagatu; przyrząd do skręcania powrozów, pęt", 2. "narzędzie do bicia: bat, powróz, rózga, kij", 3. "kół, drąg" (por. stabaras, žagaras), 4. "drągal", vb. denom. mataruoti "machać, wymachiwać (kijem, batem), machać ogonem; szybko mówić, paplać"; pamatas a. pamatai m. pl. "podwalina budowli, fundament" :: łot. pamats "podwalina, podpora; zrąb ściany", stpr. pamatis EV "podeszwa, Vuessale"; por. drw. lit. pamatinė "ropucha, Bufo vulgaris" (dosł. "bytująca w podwalinach"); sąmatas (zob.), sąmatos (zob.), sumatūs "przezorny", ūzmačia a. užmačia "zachcianka, zamysł, podszept; uparte pragnienie, upór" (por. užsimesti m.in. "uparcie domagać się czegoś, nalegać"). Por. też łot. daw. pamaša "sposób bycia", pamašas f. pl. "złe następstwa rzuconego uroku, choroby, bóle; różne choroby zwierząt" (war. pamešas) < *pamatia-, zob. lit. pamėtė. Cps. krósmata a. krūsmata "kupa kamieni", skarmatas "onuca" (por. skara). —WSO mot- < *mat-: ancmotis m. "zaraza, epidemia": Ančmotisyra užmesta liga (por. ančkrytis s.v. krėsti), išmota "wybrakowany towar", pamotos f. pl. 1. "podwaliny" (war. do pamatai), 2. "odpadki, śmieci", pamotu adv. "bardzo tanio (sprzedaje, kupuje)", priemota "co dorzucono, naddatek", priemotė "choroba nerwowa spowodowana przelęknieniem, histeria" (war. do priemėtis). męsti, menčiū (gw. mentū), menčiaū "mieszać mąkę z wodą, mącić, przewracać do góry nogami (w poszukiwaniu czegoś)". Odpowiednik scs. mątą, mąsti "Tapduireiv" (sūmąsti "wprawić w ruch, wstrząsnąć, wzburzyć"), ros. mjatū, mjasti "mącić, burzyć, doprowadzać do zamieszania, niepokoić". Nomina: scs. mątezi f. "Tapaxr|", czes. mėtez "zamieszanie, nieporządek", ros. mjatėz m. "bunt, powstanie", pol. odmąt "głęboka, wzburzona woda, otchłań", zamąt "zamieszanie". Pie. *menth2- "mieszać, bełtać", por. wed. manthati "miesza płyn; krzesze iskry, ogień". — Drw. pramentalas "zaprawa, omasta" (war. prametalas), mentalas "zacier słodu na piwo", mentūris, menturys a. mentė "mątewka, łopatka do mieszania, do mącenia płynów" :: łot. mieturs a. miėturis, mieturis ts.; menturys "tłuczek do kartofli".
Vi
393 mątiti "tapdrceiv", sch. mūtim, mūtiti, ros. mučū, mutitb "mącić (wodę), mieszać", pol. mącą, mącić "czynić mętnym, bełtać, burzyć", < pie. *month2-eie-, por. wed. manthayciti "każe mieszać (mleko)". Brak refleksów SZ *mint- / *munt-. meška 4 p.a. "niedźwiedź", mėškė "niedźwiedzica" (m.in. SD) — zapoż. z błr. mećka "niedźwiedź", ze zmianą obcej grupy ćk na lit. šk. — Drw. meškiena "mięso niedźwiedzie", meškinas "niedźwiedź - samiec", meškinykas SD «niedźwiednik», meškininkas "kto trzyma, hoduje, prowadza niedźwiedzie", meškinis "niedźwiedzi", meškišcias m. "postawny, krzepki mężczyzna", meškiškas "wielki i niezgrabny jak niedźwiedź", zdrobnienia: meškytis m. SD «niedźwiadek zwierzę», meškiukas a. meškiūtis m., meškūtis a. meškūtis m. ts. Cps. meškakojis, -ė "z grubymi nogami (o krowie, koniu), niezgrabny, nieprędki" (war. haplologiczny: meškojis). Vb. denom. meškioti "chodzić niezdarnie, jak niedźwiedź". Zob. też lokys. — N. m. Meškai, Meškiai 3x, Meškinė 5x, cps. Meškaduobė, Mėškalydimis, Meškdpjaunis, Mėškasalis. meškerė 3 p.a. "wędka; haczyk na ryby; przynęta na ryby". War. meškeris, -iės f., meškeria, -ios (tak SD s.v. «węda», lazda meškerios SD «wędzisko»). Odpowiednik łot. makšk,ere "wędka" (> makšere) pokazuje wokalizm a oraz insercję k przed grupę šk,. Niejasne. Próbowano nawiązywać bądź do czas. mezgu, megzti "wiązać, wikłać", bądź do czas. metu, mesti "rzucać, ciskać". Deverbativa z suf. -er- to np. koserė, koseris, žiauberis. — Drw. meškeriotas SD «wędzisty», meškernykas SD «wędkarz», n. m. Meškerinė. Cps. meškerykotis a. meškerkotis m. "długi, cienki kij wędki, wędzisko" (por. kótas). Vb. denom. meškerioti "łowić ryby wędką", daw. "wędzić" (=> meškeriojimas SD «wędą łowienie»). mėšlas, pl. mėšlai 3 p.a. "gnój, mierzwa, stałe i płynne odchody zwierzęce, zwykle zmieszane ze ściółką, używane jako nawóz". SD mėšlas «gnoy» (syn. trąšos) :: łot. mąsls, pl. mąsli "gnój, nawóz". Z *meś-la-, drw. od inf. [meśti], pisane mėžti "brać gnój z chlewa i nakładać na wóz" (zob.). Od mėšlas derywowano m.in. mėšl-iava "pora wożenia gnoju w pole" (suf. jak w kariava karias, painiava <= painė). Następnie skutkiem odniesienia do inf. mėšti nastąpiła resegmentacja mėš-liava i wyłonił się nowy suf. -liava. Znalazł on zastosowanie m.in. w neol. mėsliava a. mezliava, nėšliava, vėliava. — Inne drw.: mėšlynas "śmietnik, gnojowisko", SD «gnoiewisko», mėšlingas SD «gnoisty, nagnoiony» (syn. aptrįštas), mėšlius "brudas, niechluj" (=> mėšliuvienė "kobieta niechlujna, brudna"). Cps. mėšladuobė "śmietnik, dół na gnój", mėšlakablis m. "hak do gnoju", mėšldkratė "widły do roztrząsania gnoju", mėšldmetis m. "hak do gnoju", mėšlašakės f. pl. "widły do gnoju", mėšlavežis a. mėšlavežis m. "czas, gdy wywożą gnój na pole". Vb. denom. mėšlauti "zbierać gnój, wozić gnój, użyźniać glebę nawozem", mėšliduti "śmiecić, zanieczyszczać", mėšlinti "gnoić, użyźniać; brodzić w gnoju", mėšlinti "iść powoli, wlec się". — N. m. Mėšliai, Mėšliniai, n. rz. Gud-mėšla (por. Gūd-upis). mėšlungis m. "skurcz mięśni, spazm", war. mėšlungis, mėšlungis, mėšlungis, leż mėšįungė. Drw. mėšlungiškas "skurczowy, konwulsyjny, spazmatyczny". Grupa -ng- z sonoryzacji -nk- (por. lingė), jak świadczy daw. mėšlūnkis, SD «kurcz», mėšlunkiu negalįs, sergąs «kurcz cierpiący»309. Inne war.: mėšliūgas, mėšlumnis. Z pewnością złożenie. Człon II lunk- jest formą na st. zanikowym do lenk- "giąć, zginać" (zob. lunkanas). Ale
309
Por. lūnginti ob. łot. lūncinat\ linge ob. linkis "zakręt"
394 człon I pozostaje niejasny. Prócz mėš- są tu jeszcze warianty mėšlą-: mėšlalūngis ob. mėšlalūnkis oraz mėšta-: mėštalūnkis, meštalungė (b.z.a). mėta 2 p.a. "mięta, Mentha" — zapoż. z błr. mjata. W kwestii lit. ė na miejscu błr. 'a zob. dėdė. mėtas "czas, pora", mėtai m. pl. "rok; pory roku": Kelintus metus eini? "Ile masz lat?", nauji mėtai "nowy rok". Odpowiednik łot. mąts "czas, Zeitraum", stpr. mettan EV "rok, Jor", metthe, mette ts. Przysłówki: šiuo metu "teraz, obecnie", vienu metu "w tym samym czasie"), kas mėtai > kasmet "co rok, corocznie" (=> kasmetinis "coroczny"), ne metu SD «niewczas», ne metu gim{s SD «poroniony, porzucony», pamečiui "rokrocznie, co rok", prameciui "co drugi rok" (por. pradieniui\ prarečiui). Niejasne. Jeśli nawiąże się nazwę "roku" do pwk. pie. *meh,- "mierzyć" (zob. mėnuo), to otworzy się droga dla hipotezy st. zanikowego w pierwiastku i dla rekonstrukcji derywatu o formie *m-eta- z pie. *mh,-etó-, znacz. etym. "okres czasu" (adi.) "mający określone trwanie". Co do suf. zob. statas. — Drw. ikmetingas SD «doczesny», mėtinės f. pl. "rocznica; rocznica śmierci" (war. metynos ts.), mėtinė "spowiedź doroczna" (Ar atlikai mėtiną? "Czy byłeś u spowiedzi?"), metingas DP "doczesny", mėtinis "roczny, doroczny", SD «doczesny, doroczny, roczny, rok maiący; uroczysty», metinė nauda «ordynaria» ["część zarobków wypłacana w naturze, w zbożu, drzewie", S Ł X V I ] , metinė švintė «uroczystość», alga metinė, metuose azumokama «jurgielt» ["doroczne uposażenie, wynagrodzenie"], metinystė SD1 «uroczystość». — Cps. anąmet "tamtego roku", antrametis, gw. antarametis, -ė "dwuletni źrebak a. prosiak", antrametis, -ė "uczeń drugoroczny", mėtgalis m. "koniec roku", metketvirtis m. "kwartał", metraštis m. 1. "kronika" (kalka ros. lėto-pisb), 2. "czasopismo ukazujące się raz w roku, rocznik", mėtturgis m. "targ doroczny" (kalka niem. Jahr-markt), metūgė "pęd, latorośl" (zob. augti), war. mėtūgis m., mėtūglis m. (kalka ze słow., por. pol. latorośl, ros. lėtoroslb, lėtorostb), sunkmetis (zob. sunkūs), trumpametė m. SD «mgnienie oka, krociuchny czas». Por. łot. laikmąti m. pl. "główne święta (Boże Narodzenie, Nowy Rok, Wielkanoc)", laikmąts "epoka", np. akmeųu laikmąta "w epoce kamiennej". mėtyti, mėtau, mėčiau "rzucać, rozrzucać, miotać, ciskać", SD «ciskam co, miecę, miotam» — iteratyw na S W do met-, zob. mesti. Refl. mėtausi šin tin SD1 «mieczę się» ["miotam się"]. Neoosn. mėty-: mėtyklė "proca" (por. pustyklė, svaidyklė), mėtymasis m. SD «rzucanie się, miotanie» (por. vaikymasis SD), ir vėtytas ir mėtytas — mówi się o kimś mającym duże doświadczenie życiowe (por. pol. kuty na cztery nogi), mėtytojas SD «ciskacz, iaculator» (por. šaudytojas). — Paralelna osnowa słow. met-i- w ros. mėtitb, mečū "celować", zamėtitb "zauważyć", primėtitb "zauważyć, zapamiętać, zanotować w pamięci". Obok tego jest słow. mėt-a-: scs. vūmėtati "wrzucać", ros. metatb "miotać, ciskać, rzucać", smetatb "zmiatać, odrzucać, strącać", bg. smjatam "sądzę, uważam". Odpowiednik łot. mėtat, -aju "rzucać", lit. mėtoti, -ju, -jau, zwykle refl. metótis31°. Inne iteratywy: 1. mėčioti "rzucać, rozrzucać, miotać", neoosn. mėčio-: mėčioklis m. "kto ma zachcianki, kaprysy" (por. typ klajoklis, žvejdklis), mėčiotojas "miotacz", 2. pamėtėti "podrzucić, podrzucać", 3. mėtlioti "rzucać, ciskać". — Nomina z mėt-: atomėtis a. atmėtis m. "zelżenie
310 Por. Metójas rugiai nuo lietaus, t.y. išgula, išsiklaipo "Wylęga zboże po przejściu deszczu". Vaikas, išsimėtdjęs po lopšį labai gardžihi miega "Dziecko rozrzuciwszy si Q W kołysce, bardzo smacznie śpi".
V
395 mrozu, odwilż" (<= atsimetė šaltis "zelżał mróz"), pamėtė "podagra, łamanie w kościach", pamėtis m. "choroba" (por. łot. pamašas, pamešas s.v. mesti), permėtė "żuraw u studni", priemėtis m. "choroba nerwowa, histeria". mėtra "przywidzenie, urojenie, złudzenie", DP, SD "obłuda, mara". Analiza: *me-tra — nomen dewerbalne z suf. -tr-, podobne do vėtra. Zapewne do pie. *meh,"mierzyć, szacować wielkość czego", por. sti. matra "miara", gr. pf|Tpa "miara pola", \XX\XK; f. "mądrość, umiejętność; rada, plan, zamiar". Punktem wyjścia w rozwoju semantycznym wyrazu lit. było znacz, "mierzyć co wzrokiem, oczyma", z tego "widzieć co oczyma wyobraźni, marzyć". — Vb. denom. mėtrauti 1. "oglądać, oglądać z zamiarem wybrania; rozglądać się za czym", 2. "umyślić, powziąć zamiar, zamierzać, planować". — Por. jeszcze mėtrigauti "zamierzać, mieć zamiar" < *mėtrik-auti, co jest vb. denom. od niezachowanego sb. *mėtr-ikas "ten, kto coś zamierza"311 (w kwestii -g- por. lenciūgas). Z niejasnym e w pierwiastku: mėtrikauti "przypuszczać". Zob. też mėklinti. mėžti, mėziu, mėžiau "brać gnój z chlewa a. obory i nakładać do wozu; rozrzucać gnój, umierzwiać; walać, brudzić" :: łot. mėzt, mėzu, mėzu "rozrzucać gnój". Drw. mėža "odchody końskie", mėzatvė "czas nawożenia pól", mėžė a. mėžia ts., mėtymas "nawieziona rola", sąmėžinis m. "śmietnisko". — N. rz. Mėžia a. Mėžė (war. Mėžys), Mėželka ob. Mėžiauka (znacz. etym. "gnojówka"; por. Srūtupė s.v. s rūtos). — Stopniem o do *mež- jest *mož- > lit.-łot. *muož-, psł. *maz-. Por. z jednej strony łot. mnčzėt "jeść chciwie i w sposób nieapetyczny", izmuozet "zrobić z kogoś durnia, wystrychnąć kogoś na dudka" (brak lit. *muož-), z drugiej strony słow. mazati, mažą "mazać, powlekać czym, smarować, namaszczać, brudzić", ros. mazatb, mažu, pol. mazać, mażą (=> postvb. psł. *maz-slo > słow. masło "tłuszcz, oliwa", scs. "eAaiov", sch. masło "smalec", ros. masło "oliwa, olej", pol. masło). Bez wyraźnych nawiązań. Transponat pie. *meh,gl,1)-. miegoti, miegū, miegojau "spać", numiegóti "zdrzemnąć się, drzemiąc zasnąć nieco", pamiegoti "pospać, przespać się", refl. prasimiegóti "przespać się", prisimiegoti "do woli pospać, naspać się", prisimiegojau SD «naspałem się». W gwarach spotyka się następujące formy praesentis: miegmū, miegnū, miegstū, miegtii, miegćiu (3 os. mieg-ti. apokopowane miegt), miegs-mū (zakłada reanalizę miegstū jako miegs-tu), z infiksem: miengū. Prs. na -sta ukazuje się już w SD1: prasimiegstu «trzeźwieię». — Dawne praesens było atematyczne, por. miegmi Mź, SD "śpię", nemiegmi SD «czuię»312, ažumiegmi SD1 «osypiam; usnę; zasypiam», prasimiegmi nuog gerimo SD1 «wytrzeźwieię», 3 os. miekt "śpi", nemiekt MŽ "nie śpi". Tematyzacja formy 3 os.: (1) mieg-ti => miegt-i (1 sg. miegčiū), (2) miėg-t => miėgt-a (1 sg. miegtū). Tematyzacja formy 1 os.: mieg-mi => miegm-ū. — Forma prs. miegū pochodzi zapewne od tematu perfektywnego *maig- (<= *meig-), znacz. etym. statywne "mieć przymknięte powieki", por. łot. piemiėgt acis "zmrużyć oczy", scs. pomėžiti oći "zamknąć oczy" (ė wyklucza SE ei). — Zestawia się z wed. nimėghamana- "niederblinzelnd" i na tej podstawie odtwarza pwk. pie. *meigh"mrugać oczyma, migotać". Por. psł. *migati, ros. migatb "mrugać oczyma; migotać, skrzyć się", czes. mihat "migotliwie świecić", stpol. migać "szybko poruszać oczami lub powiekami", pol. "świecić przerywanym światłem"313. — Nominalne mieg-: miegalis SD
311
Por. meilikauti <= meilikis, tūpčikauti <= tūpčikas.
312
Jako synonimy figurują girdžiu, jutu (zam. juntu'}),
313
O d z i e d z i c z o n y p w k . *suep- "usnąć, zasypiać" zostawił ślad w lit. sapnas
jaučiu. (zob.).
396 «ospały», miegalius "śpioch", DP "ospały", miegamas kambarys "pokój do spania", zdrob. miegamūkas (=$ miegamasis m. "sypialnia"), mieganas "senny, zaspany" (miėganos akys f. pl. "senne oczy", por. suf. w rūkanas, ūkanas), miegas "sen" :: łot. miegs\ miegas ne miegas S D «mżenie» ["senność, półsen", S Ł X V I ] ; miegūstas "zaspany", liter, mieguistas ts. (zob. ligūstas), dalsze warianty: miegūostas "zaspany" (=> vb. denom. *mieguostauti: nemieguostaudami DP "pilnie, gorliwie"), miegūosčias ts., mieguosnas b.z.a. Cps, arkl(i)amiegis m. "pierwszy mocny sen" (dosł. "koński sen", por. arklys), bemiegis, -ė, "bezsenny" (bemiegės naktys f. pl. "bezsenne noce"), miegakūlys a. -kūlys "śpioch" (dosł. "śpiący snop", por. kūlys, war. miega-gulys), miegamaišis m. "śpioch" (dosł. "śpiący wór", por. maišas), miegpuvys a. miegpuvis m. "kto (za) długo śpi, śpioch", dosł. "kto śpiąc gnije", por. pūti, puvo (=> vb. denom. miegpuviduti "wylegiwać się, tracić czas na leżeniu"), miegrńgtis m. "śpioch, leń", dosł. "kto śpiąc kiśnie" (por. rūgti), nemiėgas "bezsenność", pirmamiegis m. "pierwszy, najtwardszy sen", SD «pierwospy» ["pierwsze zasypianie"] (por. niżej pirm-migis). — Neoosn. miego-: miegola "śpioch", miegónys m. pl.: imiegónis eiti "szykować się do spania", miegotuvė b.z.a. "sypialnia" (neol.). Neoosn. miegoj-: miegojimas "spanie",pėrsimiegojimas "przespanie się". — SO maig-: maigytis refl. "zasypiać", išsimaigyti "wybić się ze snu i nie móc ponownie zasnąć", maigiai miegóti "spać mocnym snem" (Nemaigiai miegojau, tai viską girdėjau "Płytkim snem spałem, więc wszystko słyszałem"). Nomina: maigūnas "ława a. kanapa do spania, szezląg", maigūs "senny, ospały". Por. stpr. maiggun acc. sg. "sen" (od *maigas), moicte "spanie" z *maig-ta. — SZ mig-: migti, mingū, migau "zasypiać, zacząć spać", ipiigti "rozespać się, mocno zasnąć", pamigti a. pramigti "zaspać, przespać właściwy czas wstania; zdrzemnąć się". Odpowiada łot. aizmigt, -miegu, -migu "zasnąć", stpr. ismigė "zasnął", enmigguns "połóż się spać!". Caus. migdyti "usypiać (dziecko)", pamigdyti "dać, pozwolić spać, pospać (nieco, dłużej), wyspać się", migdytis "leżeć długo w łóżku, wylegiwać się", pamiginti ts. :: łot. midzinat "usypiać", samidzinat "układać do snu". Por. rcs. mignąti "mrugać oczyma" (*mig-ne-). Nomina: migis m. "legowisko" (SD migis iš šiaudų, iš spalių, iš nuobraukų «barłog, substramen»), miglūs a. mignūs "(dziecko) które szybko zasypia, dobrze śpi", migšas, -ė "kto lubi długo spać, śpioch". Cps. nemiga a. nemiga "bezsenność", pirm-migis m. "pierwszy, najtwardszy sen" (Pirmmigis magūs, o paskui budrūs "Pierwszy sen jest słodki, a potem już czujny"). — WSZ mig-: pamygėti "podrzemać, pospać" (paralele: palypėti, palytėti) — ma odpowiednik w scs. pomidzati očima "mrugać oczyma" (por. pol. mignąć "ukazać się na chwilę w ruchu, świecąc, błyszcząc"). Nomina: (migis, (mygis m. "pierwszy i najmocniejszy sen", nūomygis m. "lekkie zaśnięcie, drzemka" (war. nūomigis), sąmygis m. "pora, gdy wszyscy zasypiają", sąmygos f. pl. "pierwszy i najmocniejszy sen" (Sąmygose vagiai tik vaikščioja "Podczas «sąmygos» złodzieje sobie spacerują"). miegti, miegiu, miegiau "boleć, kłuć; zdzielić, razić, porazić" (war. miėgti). Odpowiada łot. miėgt, -dzu "mocno cisnąć, gnieść, uderzać, bić (batem)". Nomina: miega a. miega żm. "zasiek, odgrodzone miejsce w śpichrzu służące do zsypywania ziarna; przegroda w ziemiance, piwnicy, np. na kartofle" (syn. aruodas), pamiegis m. "dolna część zasieku, skąd czerpie się ziarno". — SZ mig-: migsėti, migsiū "przyciskać (wielokrotnie)", => neoosn. migs-: migsterėti "depcząc zgnieść, zwichnąć". — WSZ myg-: mygti, mygu (war. mygiu), mygau (war. mygiau) "cisnąć, przyciskać, naciskać, dusić", przen. "gnębić, zmuszać", SD mygu «cisnę», primygti "przycisnąć (ciężarem, kamieniem),
397 przygnieść (siano drągiem)", SD primygu «dogrzewam komu [syn. prispiriu, prispaudžiu, įveikiu]; nacieram na kogo [syn. uipuolu, užgriuvu, spaudžiu, pmp/nw]; popieram czego [syn. prispiriu]», iter. mygčioti "od czasu do czasu przyciskać, naciskać" (por. trypčioti, vypčioti). Nomen: myklės f. pl. 1. "przyrząd do zgniatania orzechów, dziadek do orzechów", 2. "przyrząd do wyciskania serów", przez degeminację z *myg-kl-. — SO maig-: maigyti a. maigyti "miąć, miętosić, gnieść, ściskać; plątać, wikłać (nici, słomę); wzruszać (ramionami)", ųnaigyti "wetknąć (w ziemię), wcisnąć (do naczynia)", sumdigyti "zbić (jabłka), zgnieść (jagody), potłuc (ugotowane kartofle)", refl. maigytis "zachowywać się niepoważnie, mizdrzyć się (o dziewczynie, kobiecie)", maigau SD «gmatwam», łot. maidzit, -gu a. -dzu, -dziju frq. "cisnąć, przyciskać, ugniatać, miesić". Nomina: lit. maigos f. pl. a. maigai m. pl. "pozostałości po uprzątniętym zbożu, słoma roztrząsana na podściółkę", maigai a. maigas SD «mierzwa» (n. m. Maigai). Por. łot. maigle "kij, tyka, klamra", pl. maigles "rohatyna; kleszcze, szczypce", maigsne "długi drąg". Innowacyjny czasownik lit.-łot. — Tu może też nemeigša "półgłówek, głuptas", z alternacją ie => ei. mielas "gips, kreda, wapno", SD «gips; kreta [syn. kraida]\ wapno», mielas negesytas SD «wapno nieugaszone». Sporne. Może być pożyczką z ruskiego melu "gips, wapno" (ros. mel "kreda"), podobnie jak młodsze kreida "kreda", SD kraida «kreta»314 jest zapożyczeniem z pol. krejda, krajda (tu z niem. Kreide). Niektórzy widzą w mielas wyraz prapokrewny, bałto-słowiański. — Drw. mielo pečius SD «wapiennia, wapiennica, wapienny piec», sietas mielo SD «krata mularska, drociana». Vb. denom. miely ti, -iju, -ijau "wapnem bielić, pobielać, tynkować" (akut metatoniczny), SD mielu pabaltintas, pamielytas «kretowany, kretą bielony». — N. rz. Miel-upis, Miel-iipis. mielės f. pl. "drożdże" :: łot. mieles, gw. mielas ts. SD nugula mieles alaus SD «dostaie się piwo». Niejasne. Próbowano łączyć z mielas "gips" (zob.). Starą nazwą drożdży było dragės (zob.). — Drw. mielėtas SD «mętny, niewystały», vynas nemieletas, be mielių SD «klaret wino»315 [dosł. "wino bez drożdży"]. miesčionis, -io daw. "mieszczanin", war. miesčionis,
-ies m.in. SD (sztuczna
pisownia šč zam. šč) — zapoż. z błr. meščdnin. — miesčionka, gen. sg. miescionkos 2 p.a. daw. "mieszczanka" — zapoż. z błr.
meščanka.
miestas "miasto" (miestas pirmutinis SD «miasto główne, metropolis») — zapoż. z pol. miasto, w mieście. Stąd również stpr. mestan EV "miasto, Stat" obok maysta ts. (z *miasta, metateza i). — Drw. miestelis m. "miasteczko", SD miestelis apginklus «miasteczko obronne, castellum», miestelėnas "mieszkaniec miasteczka", miesteli ėtis m. ts., miestėliškis m. ts., miestėlninkas ts.; miestinis a. miestiškas "miejski". Cps. miestakelė SD «ulica szeroka», naujamiestis m. "nowe miasto", pamiestė a. pamiestys "przedmieście", priemiestis m. ts. — N. m. Kapčiamiestis, Naujamiestis, Senamiestis 2x, Sėnmiestė. m i e š t i , miešiū, miešiu atmiešti
midų
miešiaū
"rozcieńczać, rozrzedzać, z m ą c a ć , słodzić (miodem)",
SD « s y c ę miód» ["przerabiać miód pszczeli, dodając w o d y i przypraw"],
"rozcieńczyć (wodą), rozprowadzić", išmiėšti
w o d z i e , np. sól", pamiėšti
"wymieszać (z w o d ą ) , rozpuścić w
"posłodzić, osłodzić, np. w o d ę miodem", sumiešti
"zmącić".
314
Brak w LKŽ VI 398.
315
W e d ł u g SŁXVI klaret a. kłciret to "wino p r z e g o t o w a n e z w o n n y m i przyprawami lub osłodzone m i o d e m i
przecedzone, także miód pitny; c z a s e m napar z ziół leczniczych na winie".
398 Nomina: miėšinas, -a "(o wodzie) zmącony; zmieszany (z piaskiem, błotem)", miestikis m. "miód wodą rozcieńczony", miestinis, -ė "osłodzony miodem". Por. łot. miests "słodkie piwo, miód pitny", miestiųš "osłodzony miodem". Pie. *meik- / *mik- "mieszać", por. gr. epei^a "zmieszałem", łac. misceó, -ere "zmieszać, pomieszać, wymieszać; spleść, związać". — SZ miš-: sumįšū a. sumištu (*minš-stu), -mišaū, -mišti "zmieszać sią", pamišti "pomieszać sią", też "zwariować" (pamišėlis m. "wariat"), iter. mišyti "mieszać; tasować (karty)", refl. mišytis daw. "zadawać sią z kimś". Por. łot. izmist, -mistu, -misu "wpaść w rozpacz, pogrążyć sią w rozpaczy". Nomina: mišinas "rozrzedzony, rozcieńczony; zmącony", mišinys "mieszanina, rozmaitość, mieszanka", mišinis m. 1. "mieszaniec, metys", 2. "hermafrodyta", SD «mieszaniec oboiey płci», sąmišis, -ė "mieszany, niejednolity, różnorodny" , rugiai sąmišiai" zyto zmieszane z innym zbożem", sumišimas "zamieszanie, popłoch", cps. mišytplaūkis, -ė "(zwierzą) o sierści mieszanej barwy". — Związki zewnątrzne ma mišras "mieszany, cątkowany; splątany, nieuporządkowany" (war. mišrūs ts.), por. wed. miśra- "zmieszany, rozmaity" < pie. *mik-ró-. War. z insercją k: mikšras daw. "okoń, Perca fluviatilis" (por. dekšra). War. z insercją t: łot. mistrs "mieszany". — WSZ myš-: sąmyšis m. "zamieszanie, zamąt, popłoch; pomieszanie (materii)". Por. łot. mistit "mieszać" < *mis-stl-, mistelet "mieszać". — SO maiš-: zob. maišyti (tam też nomina od maiš-). mietas "kół, pal zaostrzony na końcu, kół w płocie" :: łot. miets "kół, pal, tyczka, żerdź", < pb. *mei-ta-. Motywacja werbalna zachowała sią tylko w jąz. łotewskim, por. mej u a. mienu, meju, miet "wbijać pale; bić, rąbać, uderzać", apmiet "opalować". Pod wzglądem słowotwórczym mie-tas tak sią ma do (łot.) mej-u, jak sie-tas do sej-ū. — Drw. atmietė a. atmietis m. "słup utrzymujący słup siana a. słomy", pamietis m. "kołek, palik; cząść radła", cps. n. m. Mietkalnis. Vb. denom. mietyti, -iju, -ijau "wbijać kołki, pale". — Pb. pwk. *mei- / *mi- należy do pie. *Hmei- / *Hmi- "mocować, umacniać", por. wed. minóti "umacnia, wznosi mur, buduje", sūmdya- cps. "pięknie przyrządzony" < *h,su-Hm°, het. suhmili- "dobrze umocowany" (?). — SO mai-: łot. maidit iter. "wbijać pale, palować", apmaidit iter. "wtykając żerdzie, podpierać gałęzie drzewa a. młode drzewko; oznaczyć miejsce (zasiane) przy pomocy zatkniętych gałązek". Osobno zob. maiva. — SZ mi-: mita "drewniany pręt używany przy nawlekaniu sieci na sznur; drewniany pływak u sieci" (=> vb. denom. primitoti "podtrzymywać sieć za pomocą pływaków"), por. pašiltas od czas. šlejūos, šlietis. Tu też chyba łot. mila "drąg, tyczka służąca do popychania łodzi na wodzie" (znacz. etym. "to, na czym ktoś się wspiera"). miežiai m. pl. "jęczmień, Hordeum" :: łot. mieži ts. Singulativum miežis m. (war. miežis, miežy s 3 p.a.) oznacza "jęczmień na oku", tj. ropne schorzenie powieki, SD «jęczmyk na oku». Przy uwzględnieniu stpr. maise "jęczmień, Gerste"316 i łot. maize "chleb" (znacz. etym. "chleb z mąki jęczmiennej") wolno dyftong lit.-łot. ie wywodzić z pb. *ai. Rekonstrukcja *maiž-iia-. Dalsze związki niejasne. — Drw. miežainis adi. "jęczmienny", sb. "pieczywo z mąki jęczmiennej: chleb, placek, blin" (łot. miežains "jęczmienny", sb. miezaine "pole jęczmienia"), miežiėnis a. miežinis "jęczmienny", miežiėniai m. pl. "słoma jęczmienna", kruopos miežienės f. pl. SD «krupa, polenta, far
316
Nierozstrzygnięta p o z o s t a j e lekcja hapaksu stpr. moasis M o n o f t o n g i z a c j a *ai > al
E V "jęczmień, Gerste": *mozis?
£
i
*mazis?
399 hordei» (=> miezienójai m. pl. "słoma jęczmienna; ściernisko po jęczmieniu"), miezojaim. pl. "słoma jęczmienna" (łot. miezaji ts., mieząjs "pole jęczmienia"), miezpeliai m. pl. "plewy jęczmienia". — N. rz. Mielinta a. Mielinta, Miežis kis. migla, acc. sg. miglą 4 p.a. "mgła, obłok mgły" (łot. migla), przen. "mnóstwo ludzi, tłum", pl. t. miglos "mglisty dzień", krinta miglos "mży, pada drobny deszcz". Wyraz tożsamy z cs. migla, czes. mlha < mhla, pol. mgła < pbsł. *migla < pie. *h3migh-leh2-317. Por. gr. ópi^Ari f. "mgła, opar, tuman kurzu, dym; ciemność, mrok". Suf. -la- też w scs. osia "osełka" (zob. s.v. aštrūs). Łączy się z wed. meghd- m. "chmura" :: SZ mih- f. "para, opar", psł. *mižitu "mży - o drobnym deszczu". War. mygia, miglė, miglė, myglė, myglė, miglia, myglia. — Drw. miglas "opadająca mgła", miglelė "mgiełka", miglynas "mglista pogoda; mgławica", przen. "mnóstwo, wielka ilość", miglius "półgłówek, gapa", miglotas "mgławy, mglisty; niejasny, mało wyrazisty, mętny", miglūs ts. Vb. denom. miglėnti "mżyć - o drobnym deszczu" (Nelyja, tik tep miglėna "Nie pada, tylko tak mży"), miglinėti "chodzić jak we mgle, nie dowidząc, nieuważnie", miglóti "pokrywać się mgłą, mżyć, chmurzyć się" (gw. migleti). miklūs, -i "żwawy, prędki w robocie; zręczny, wprawny, zwinny; giętki - o drzewie, gibki; twardy - o drzewie, jabłku, o skorupie jajka, o drodze podczas mrozu", przen. "zatwardziały, nieczuły" (bibl.). Gw. miklas, -a "mocny, twardy", też "giętki", DP "mocny", S D 1 «duż, duży» ["odznaczający się siłą fizyczną, krzepki, zdrowy", S Ł X V l J . Bez dobrej etymologii. Powiązanie z czas. miegti / mygti "cisnąć itp." nie jest przekonujące. Może raczej *mit-la- do czas. metū, mesti "rzucać, ciskać" (por. mitras, war. mitrūs). Zmiana tl > kl jak np. w arklas, tinklas. — Vb. denom. miklėnti "próbować, czy mocny (np. o skorupie jajka)", miklinti "ćwiczyć, zginając (nogę, rękę), wprawiać kogo w czym, doskonalić; zginać pręty, rózgi przed pleceniem; zachęcać a. zmuszać do pośpiechu", DP "utwierdzać" (wiarę w Boga), miklėti, -ju, -jau "mocnieć, rozwijać się, stawać się zręcznym, wprawiać się", įmiklėti DP "zatwardzieć, stać się zatwardziałym". milas "grube sukno domowej roboty, filc", SD «samodział» :: stpr. milan i;v "grube sukno, Gewant", łot. mils "tkanina wełniana", mila "grube chłopskie ubranie". Niejasne. Może jest to człon złożeniowy mil-, który wyodrębniono z zapożyczenia niem. Walk-muhle, śrwn. walk-mul f. "folusz, urządzenie wodne do spilśniania sukna". Z tegoż źródła pochodzi zapożyczenie stpol. wałkmil "rodzaj folusza" (por. też hybrydę wałk-młyn "folusz"). — Drw. milinė "siermięga", cps. milvelis 1. "maszyna do gręplowania sukna, folusz" (war. milveris, zob. velti II), 2. "folusznik, wałkarz". mylas, -a daw., żm. "miły, kochany", war. mylūs, -i. Wraz ze stpr. mils, mijls, obi. mijlan, łot. miĮš ts. oraz scs. milu, sch. mio, f. mila, ros. milyj, czes. miły "drogi, kochany, miły" przedstawia adi. vb. na -lo-, *miH-ló-, do pwk. *meiH- "dojrzewać, robić się miękkim", por. het. mai, miyanzi{rośnie, bujnie się rozwija", miyari "rodzi się". Paralelne deverbativa to łac. mitis "łagodny, miękki; oswojony, spokojny, przyjazny; dojrzały, słodki" < *miH-ti- oraz stir. min "łagodny, gładki, drobny" < *miH-ni-. — Drw. mylista stlit. 1. "łaska", 2. "mość < miłość" (SD jo mylista «jego mość, magnificus», jūsų mylista «waszmość, dominatio tua») — kalka z pol. miłość. Stpr. mijlan, mijlin obi. sg. "miłość, Liebe" <= mijls "kochany, lieb". — Vb. denom. mylinti "sprawiać komu
317
T y l k o palatalnym
g1'
różni się od tego pwk. *h 3 meig h -, oznaczający "oddawać mocz, szczać", zob.
myzti.
400 przyjemność", refl. "kochać sią", myluoti "tulić, głaskać, pieścić", DP "obłapiać",pamyluoti "popieścić, przygarnąć"; milti, milstu, milau, zwykle z prvb., np. pamilti "polubić, pokochać", intr. "spodobać sią komu", sumilti "pokochać sią", refl. susimilti "zmiłować sią nad kim" (kalka z pol.), DP "zmiłować sią, zlutować sią, być miłościwym", SD susimilstu unt ko «lituią sią nad kiem, lutuią sią», susimilstąs DP "miłosierny, lutościwy", SD «lutościwy». — W apofonii do my-C stoi SE mie-C: mielas "kochany", DP "miły, wdziączny", SD1 «luby», labai mielas SD «łagodniuchny», drw. mieliūlis, -ė sb. "(mój) miły, kochany" (voc. sg. mieliul SD «miły, mi homo»), war. mielulis, -ė ts., DP "miłośnik". Zob. jeszcze meilūs. mylėti, myliu (3 os. myli, war. myli, mylia), mylėjau 1. "kochać, miłować", 2. "lubić, mieć w czym upodobanie", 2. "cząstować", 3. bibl. "zachować, uchronić (od złego)"318. SD myliu kų «kocham sią w czym [gėriuosi kami]', miłuią kogo». Por. łot. mUėt, -u a. -ėju, -ėju "kochać, lubić", stpr. milijt "kochać" < pb. *mlleti. Refl. azusimylėt SD «rozmiłować sią, kogo», įsimylėti "zakochać sią, rozkochać sią". Vb. denom. na -ėdo adi. mylas (zob.). Z synchronicznego punktu widzenia mylėti stanowi durativum do ingresywnego vb. milti (zob. s.v. mylas). — Neoosn. mylė-: mylėtinis, -ė "ukochany", mylėtoja SD «miłośnica», mylėtojas SD «miłośnik», myliamas, -a gw. "kochanek", myliausiasis, -ioji "ukochany" (dosł. "najukochańszy"). — Neopwk. mils- (<= milstu): milsnūs "miły, przyjemny; gościnny". Tymczasem reanaliza mil-snus prowadzi do wyodrąbnienia neosuf. -snus, por. ėsnūs, laksnūs, rysnūs, trupsnūs. miltai m. pl. "mąka" :: łot. milti ts., stpr. meltan EV "Meel". Pochodzi z substantywizacji adi. vb. *mll-ta- "zmielony, pokruszony" od malti "mleć" (zob.). Znacz, etym. "to, co zmielono". Paralela: słow. mąka "mąka" < *monk-a- "to, co rozgnieciono, stłuczono" od pwk. *menk- (zob. minkyti). Por. jeszcze sb. milta gw. "zupa ze zsiadłego mleka i mąki gryczanej". — Drw. miltiėnė "owsianka", SD «kasza», miltinas "uwalany w mące", miltinė "miejsce, gdzie sią trzyma mąką; kaszka mączna", miltynė "zupa mączna", miltuvė "naczynie na mąką albo do nabierania mąki", pamiltės f. pl. "otrąby". Cps. dūonmilciai m. pl. "mąka na chleb", kruópmilciai "mąka razowa; krupczatka", sinkamilciai m. pl. "mąka drobno zmielona". Vb. denom. numiltinti "posypać mąką, powalać mąką", sumiltinti "zemleć na mąką" (por. łot. miltat "rozgotować, np. kartofle", miltit "zemleć; zaprawić sos mąką"). milti, miliū, myliau "(w łaźni) wrzucać rozpalone kamienie do wody; ogrzewać wodą". Bez form pokrewnych. Niejasne. milžinas, -ė "wielkolud, olbrzym, bohater", SD «obrzym, olbrzym». War. milzūnis, -iės m. "olbrzym". Wraz z odpowiednikami łot. milzis "wielkolud", bibl. "tyran", milze "kupa, stos; gromada", milzums "wielka kupa, wielka ilość" (adv. milzumis, milzum "bardzo"), milzuons "wrzód, obrząk, opuchlizna" jest umotywowane czasownikiem łot. milzt, prs. mąlzu a. milstu, prt. milzu "wzbierać, brząknąć, puchnąć, nabrzmiewać". Jego odpowiednikiem jest reflexivum lit. milžtis, 3 os. prs. melz{i)asi gw. "wzbierać ropą (o
318
Np. Tegul Tamsta viešpats
dievas nuo viso blogo myli "Niech Pan B ó g z a c h o w a od zła wszelkiego". Por.
też okrzyk Ne dieve mylėk "Nie daj Boże / Bron Boże", wyrażający obawę, strach, np. Ne dieve mylėk, jis tą nueitų, būt po jam! "Nie d a j Boże, gdyby on tam poszedł, byłoby po nim!" — O b o k tego Pone mylėk "Niech Bóg u c h o w a / Niech B ó g broni", np. Pone mylėk nuo tokio žmogaus,
nuo tokios
takiego człowieka, od takiego nieszczęścia!"
£
Vi
nelaimės
"Niech B ó g broni od
401
wrzodzie), zaciągać się chmurami (o niebie)", zob. s.v. melžti. Suf. -irtas jak w slibinas "smok", vėlinąs "diabeł". — Drw. milzininis "olbrzymi", SD «obrzymski», milžiniškas "olbrzymi", milzionis, -ies m. "olbrzym", cps. milžinkapis m. "kopiec upamiętniający bohaterów". minėti, miniu (3 os. mini), minėjau "wspominać słowem, po imieniu" (SD miniu «mianuię kogo», syn. žadinu vardu), "pamiętać, przypominać sobie; przypominać komu o czym" (SD miniu kų «napominam kogo», syn. raginu), "obchodzić, świętować (rocznicę)". Odpowiada łot. minėt, -u, -ėju "pamiętać; zgadywać", jak też scs. minėti, minją, 3 sg. minitu "sądzić, mniemać". Por. stpr. drw. minisnan ob. menisnan obi. sg. "wspomnienie, pamięć o czym" (obok tego wtórny inf. menentwey "wspominać, przywoływać (imię)"). Formacja duratywna z suf. -ė- do menu, minti (zob.). Por. wed. manyate "sądzi", gr. paivopai "oszaleć, wściec się" (*man-io-), < pie. *mn-ie-. — Neoosn. minė-: minėtinas SD «pamiętny, pamięci godny», minėtinis SD «napominalny», minėt oj as SD «mianowniczy, napominacz», paminėtinė SD «vpominek» (syn. dovana). Neoosn. minėj-: atminėjas "kto zgaduje zagadki", minėjimas "wspominanie; obchody, uroczystości", paminėjimas SD «wspominanie czego, wzmianka», paminėjimas dūšių numirėlių SD «zaduszny dzień» (por. stenėjimas <= stenėjo). minykas daw. "mnich, zakonnik" — zapoż. z pol. mnich, z substutucją k za ch oraz insercją i dla usunięcia obcej fonotaktycznie zbitki mn- w nagłosie (por. insercję w wyrazie kimynai). SD1 vyresnis minykų «przeor». War. minychas DP. Odpowiednik żeński: minyškd (zob.). — Drw. minykinis "mniszy", SD «mnichowski, mniski, mniszy», minykiškas "taki jak u mnichów, mniszy, zakonny, klasztorny", SD «mnichowski, mniski, mniszy», minykiškai adv. "po mniszemu". — Reanaliza wyrazu minykas jako *min-ykas (por. dalykas :: dalis) prowadzi do takich neologizmów, jak wymienione w słowniku Nesselmanna minyka b.z.a. "mniszka" (por. karvyka) oraz minycia ob. minyčė b.z.a. "klasztor" (por. typ brolycia oraz oboczność telyčia, telyčė). minyška, gen. sg. minyškos 2 p.a. "mniszka, zakonnica", SD «mniszka, klasztorna panna» — zapoż. z pol. mniszka, z insercją i dla usunięcia obcej zbitki mn- (por. minykas, mišios). SD1 vyresnė minyškų «przeoryssa» ["siostra przełożona"]. War. minyčka pokazuje zmianę šk > čk (por. plėčka, rėčka). minkyti, minkau, minkiau "miesić, ugniatać, zarabiać (ciasto, glinę)". Odpowiada łot. micit, -cu, -ciju ts., też "deptać". Nomina: atminkai m. pl. "powtórne mieszanie ciasta chlebowego, ilość mąki wtedy do ciasta dosypanej"319, atminkos f. pl. ts., minki as, częściej minklė "mąka rozczyniona z wodą, ciasto" :: łot. mtkla "ciasto chlebowe" < *minkl- < *mink-kl-. Por. scs. omąčiti "zmiękczyć, osłabić" :: gr. pdaaa) "miesić, zagniatać, cisnąć" < pie. *mnk-ie-. Akut w lit. mink- tłumaczy się wyrównaniem do adi. minkštas (zob.). Podstawą vb. denom. minkyti było adi. *minkus "miękki", por. scs. mąku-ku, pol. miąkki, ros. mjdgkij. — SO mank-: mankyti "miąć, miętosić, gnieść, ugniatać; dławić" < pie. *monk-eie-; odpowiednik psł. *mQĆiti "męczyć", scs. mąčiti "Paacm(eiv, x o A a ( e i v " , pol. mączyć, ros. mūčitb (znacz. etym. "czynić miękkim"); ze zmianą nk > ng: mangyti "zmiękczać, ćwiczyć", manginti "ćwiczyć, tresować (konia); męczyć, zjednywać pod przymusem; wypytywać", mangintis "żyć rozpustnie" (sb. postvb. mdnga "nierząd-
319
Inna możliwa analiza: atmin-kai <= atminti, sufiks jak w pridurkas <= pridurti.
402 nica"). Tu
mankštyti "zmiękczać przez ugniatanie, ćwiczyć ciało, gimnastykować" z *mank-styti (co do suf. por. niżej łot. mikstit; zmiana ks > kš jak w lakstyti, baugštytis). Od neoosn. mankšt- urobiono mankšta "ćwiczenia ruchowe, gimnastyka", mankštūs "zmiękczony, giętki, wyćwiczony". minkštas, -a "miękki, dający się gnieść" :: łot. miksts "miękki, łagodny (o pogodzie), słaby (o koniu)" — deverbativum od osnowy prs. na -sta-, *minkśta < *mink-sta, znacz. etym. "mięknie na skutek ugniatania" (prt. *minko, inf. *minkti). Pwk. mink- jak w adi. *minkus i pochodnym odeń vb. denom. minkyti "miesić, zagniatać (ciasto, glinę)". Pbsł. adi. *mink-u-jest kontynuowame w scs. mąku-ku, pol. miąkki, ros. mjagkij (rozszerzenie tematu na -u- sufiksem -ka- widać też w scs. ązūkū, zob. s.v. ankštas). — Osnowa *mink-sta "mięknie" tkwi też w podstawie drw. łot. mikstit "międlić len, zmiękczać, czynić miękkim" < *minkst-I- <= neoosn. *minkst-. — Drw. od minkšt-: minkšti, minkštu, minkštaū "miękczęć, mięknąć, stawać się miękkim" (SD minkštu «miękczeię; namiękam», atminkštu «odmiękam», paminkštau «namiękam»), minkštėti, -ja, -jo ts., minkštinti "miękczyć, zmiękczać" (SD atminkštinu «odmiękczam»). Nomina: minkštimas "miąższ, miękisz", minkštuma "miękkość". Cps. minkštaprotis, -ė "słaby na umyśle", minkštaširdis, -ė 1. "miłosierny", 2. "wrażliwy; o słabej woli". Z I członem minkš-: minkškiaūšis m. "jajo o miękkiej skorupie", minkšpautis m. ts. (por. minkšdantis "mający słabe zęby" z minkšt-dantis przez uproszczenie zbitki t-d). minti, minu, myniau "deptać, miętosić, międlić (kruszyć słomę lnianą a. konopną), wyprawiać skórę". Odpowiednik łot. mit, prs. minu a. miųu, prt. minu a. minu "kroczyć, deptać, wyprawiać skórę". Cps. atminti "zmęczyć, odbić sobie stopy przy chodzeniu, ugniataniu" (atminti pėdas "być do kogo podobnym"), paminti "podeptać, nastąpić, pognieść; poniżyć", SD «potłumiam», parminti "podołać, powalić kogo; wdeptać", praminu kelią SD «toruię drogę», priminti "nadepnąć", užminti "nadepnąć, nastąpić, rozgnieść stopą". Refl. minuos, myniaus, mintis "mocować się, zmagać się", įsiminti "wsunąć nogi (w buty, chodaki)" (por. basaminčia), iter. minótis "mocować się, siłować się". Nomina: išmina "ścieżka wygnieciona w zbożu przez zwierzęta", minikas: linų minikas "kto międli len", odų minikas "garbarz" :: stpr. mynix EV "garbarz, Gerwer" (por. łot. adminis m. ts. :: ros. kožemjaka), pamina "pedał", paminos, -iį f. pl. 1. "kłaki, wyczeski (lnu, konopi)", 2. "wygon", minia "tłum, rzesza", SD «ciżba, gromada, tłum, tłuszcza» (znacz. etym. "ścisk, tłok", por. stpol. ciszczba "ścisk" < *tiść-iba, później ciżba), miniomis adv. SD «gromadno, gromadą» (syn. pulkais, tumtais), mintuvai SD «cierlica, międlica, tarlica». — Iter. mindyti "deptać, tratować, wygniatać ślad, ścieżkę", mindžioti "deptać, gnieść, miętosić", też o kogucie lub gęsiorze (Žąsinas žąsis mindžioja "Gęsior rości gęś"). Neoosn. mind-\ nomen agt. *mindikas a. *mindźikas tkwi w osnowie czasowników denom. mindikauti a. mindžikauti, mindžikuoti "dreptać w miejscu, przestępować z nogi na nogę; chodzić za dziewczyną" (mindžiaka b.z.a. - mówi się o dziewczynie, które chce szybko wyjść za mąż), mindinėti "międlić", minda "wyrżnięty torf przygotowany do odwadniania przez zgniatanie", mindinys "to, co się ugniata depcząc (glina, błoto); to co się młóci przepędzanymi końmi". — Por. łot. midit, -u, -iju "deptać, ugniatać, np. siano", refl. midities "przestępować z nogi na nogę, niepokoić się, (o zwierzętach) parzyć się", mistit < *min-stl-: miklu mistit "ugniatać, miesić ciasto chlebowe", linus mistit "międlić len" (==> neoosn. mist-: mistas f. pl. "czas międlenia lnu". Neoosn. misti-: mistiklas f. pl. "międlica, cierlica". — SZ *min-V, *mTn-C < *mnH-, do również
— zmienione
v i
pie. *menH- "nastąpić, nadepnąć na co, stąpać, deptać". Por. cs. minų, mąt i "miąć", ros. mnu, mjatb "międlić (len), miesić (gliną), deptać (trawą)", czes. mmi, mnouti (stczes. mieti) "miąć", pol. mną, miąć (mnie, miął), z drugiej strony też umbr. menes "przyjdziesz", galijskie moni "przyjdź, chodź!". — WSZ myn-: myniau (prt.), iter. mynioti a. mynioti "deptać" (typ trynioti, pylioti), z czym zgadza sią łot. miųat "deptać, ubijać nogami". Rzadsze jest łot. minat ts., porównywalne ze słow. minati, por. stpol. wyminąć "zboże wymłócić (przeganianym wołem)". Nomina ze WSZ: myna I "ilość lnu wkładana na jeden raz do suszarni", myna II "klocki torfu odwodnione przez ugniatanie, rozłożone do suszenia" (syn. minda, mindas), mynė "miądlenie lnu; pora miądlenia; len miądlony", mynatė "miądlenie lnu; len, który sią miądli" (formacja jak kūlatė «= kulti), mynėj as a. mynlkas "kto miądli len",pamyna, -ynos "przypiecek", cps. lynamynis (zob. linai). — Brak jest refleksów SO *monH-. N.B. Zwraca uwagą formapamėnai m. pl. "miejsca stratowane na polu, w zbożu", drw. od WSE do zanikłego vb. *men-V. minti, menu, miniaū "pamiątać, przypominać sobie, mieć w pamiąci; zgadywać, odgadywać zagadki" (miniaū mĮslą "odgadłem zagadką"), "nadać imią" (Ir minė j į vardu tėvo jo DP "I nazwali go imieniem ojca jego"), SD również "mianować kogo; napominać kogo", atminti "pamiątać, zapamiątać, wspomnieć, zgadnąć" (SD atamenu «wspominam sobie co», atmenu «pamiętam co; pomnią; przypominam co»), įminti nųslą "odgadnąć zagadką", išminti "pozgadywać; zrozumieć, pojąć", notamenu SD «nie pamiątam», notmenamas SD «niepamiątny, dawny» (nota- z *nata-, to z kontrakcji *na-ata- < ne-ata ne-ata-menu), praminti "przezwać, dać nazwą" (pramenu SD «nazywam kogo»), priminti "napomnieć, upomnieć", užminti "przypomnieć; zadać zagadką" (łot. uzmit "zgadywać"). Refl. mintis, menuos, miniaūs, SD menuosi to «znam sią na tym», 3 os. menasi "zna sią": kuris menasi sąnarių paraikymo, sąnarių paraikytojas SD «anatomik», aptiekorius, kuris menasi aplink aptiekos darbus «aptekarz»; atsiminti "pamiątać, wspominać, przypominać sobie" (SD atsimenu «upamiątywam sią»), įsiminti "namyślić sią", nusiminti "zasmucić sic, wpaść w rozpacz" (SD nusimenu «rospaczam o zbawieniu, o miłosierdziu Bożym»), užsiminti "napomknąć". — Do pie. *men- / *mn- "powziąć myśl, pomyśleć", por. wed. manute "myśli o czym, przypomina sobie", aor. dmata "pomyślał". — Dur. minėti "pamiątać, wspominać" (zob.). — Iter.-caus. mindyti "zachowywać w pamiąci, nic zapominać", z prvb. at-, pri-, už-. Neoosn. mind-: at(si)mindinėti "przypominać sobie". — Nomina na SE men-: atmena "pamiąć, wspomnienie", atmenamas SD «pamiątny, pamięci godny», atmenūs "mający dobrą pamiąć, pamiątliwy", įmena "odgadniącie zagadki", menamas "pozorny, urojony", notmenamas SD «niepamiętny» (not- z *nat- < *na-at- < *ne-at-). — Nomina na SZ min-V: atminai m. pl. "modlitwa za zmarłych", minikas "kto zadaje zagadki, kto odgaduje zagadki", p raminimas SD1 «nazwisko, nomen», SD «nazwanie od czego» (por. wyżej pramiilti). Nomina na SZ min-C: atmintinai adv. "na pamiąć, co do słowa (umieć), z pamiąci", atmintinas "pamiątny, godny zapamiętania", atmintinė SD «pamiąć, pamiątka», mintis (zob.), paminklas "pomnik" (=> paminklinis "pamiątkowy"). W kwestii mislė zob. mąstyti. — WSZ myn-: atmyniais adv.: Ana dirba atmyniais, t.y. kada atsimena "Ona pracuje, gdy sobie (o tym) przypomni", od sb. *atmyna. — SO man-: zob. manyti (tam też nomina z man-). — WSO mon- < *man-: išmonė "rozumienie", išmonia SD «baczenie, rozum» (syn. sumanymas), nenuomonia SD «nieostrożność» (syn. nesargyba), nesąmonė "niedorzeczność, absurd", nuomotiia SD «rozumienie o czym», nuomonė "mniemanie, opinia", pramonė "przemysł", DP "wymysł,
404 wynalazek, zabobon", priemonė "narządzie, środek do czego", sąmonė "czucie, przytomność". mintis, -ies f. 4 p.a. "myśl". Refleks abstr. z suf. -ti-, pie. *mn-ti-, por. wed. mań- f. "zamiar, pragnienie", łac. mens, mentis f. "myślenie, rozwaga, dusza, duch". Należy do vb. menu, minti (zob.). — Drw. ijnintis "zagadka", išmintis "rozum, rozsądek" (=> išmintėlė SD «mędrek, mędroszka», išmintingas SD «mądry; mędrzec») oraz at-mintis "pamięć", z czym zestawia się człon -mąti w scs. pamąti, -i f. "to pvr||ióauvov", pol. pamiąć, sch. pamet, roś. pamjatb, czes. pamėt. mirgėti, mirga, mirgėjo "świecić nierównym, przerywanym światłem, migotać, błyskać, skrzyć się, mienić się; pstrzyć się (w oczach)", mirga SD «miga się, migoce», mirgu SD «migam, mrugam», sumirgėjo žiburėlis "zamigotało światełko". Por. łot. mifgt, mirgstu a. mirdzu, mirgu "błyszczeć, migać się", mirdzėt, -u, -eju "błyskać, mienić się; siąpić - o deszczu". Należy do pwk. pie. *mergu-, por. stisl. myrkr "ciemny", ags. mirki "przejmujący zgrozą, okrutny" (pgerm. *merkua-). — Drw. mirgulys "migot, blask, migotanie" (=> vb. denom. mirguliuoti "migotać, mienić się"). Por. łot. mirdza "blask, błysk, świecenie", mirgs "oka mgnienie", mirguĮi m. pl. "błyskotki, świecidełka" mirguĮuot "błyszczeć, połyskiwać". — Oboczny SZ murg-\ łot. mūrgt, mūrgstu, mūrgu "spędzać czas, nie śpiąc; męczyć się". Nomen: łot. murgi m. pl. "urojenia, zwidy, wytwory fantazji; zmory; zorza polarna" (=> vb. denom. murguót "marzyć, fantazjować"). Por. psł. *murg- w ros. morgatb "mrugać", ukr. morhaty ts., stpol. margać "machać ogonem", gw. "kiwać, poruszać, kręcić", pol. mrugać "poruszać powiekami; migotać". — Czas. pol. mżyć ma dwojakie znaczenie: 1° "padać gęsto drobniutkimi kroplami, siąpić, rosić", 2° "być widocznym jak przez mgłę, świecić rozproszonym światłem, migotać, przezierać". Przywołany stosunek znaczeniowy pozwala dołączyć do łot. refleksów murg- następujące nawiązanie lit.: murgėti, mūrga, murgėjo "siąpić, mżyć", drw. dewerbalny na -la-: murgla "gęsta mgła, przechodząca w drobny deszcz" (Migla, lytu virtusi, vadinas murgla), vb. denom. murglóti "mżyć" (Tokia tiršta migla neišsilaikys, turės pradėti murglóti "Taka gęsta mgła nie utrzyma się, pewnie zacznie mżyć"). — SO marg-: margas "pstry". Drw. margis, -ė "pstre zwierzę, zwł. pstry wół, pstra krowa", margutis m. "pisanka". Vb. denom. marginti "malować pisanki", marguoti "pstrzyć się; migotać, mienić się". — Łot. marga, marga "mżawka", => vb. denom. marguót "mżyć". miršti, mirštu (*mirš-stu), miršaū "zapominać", primiršti "zapomnieć trochę". Odpowiednik łot. aizmirst, -mirstu, -mirsu "zapomnieć". Ze zmianą rs > rš do pie. *mers/ *mrs-, por. wed. mrsyate "zapomina" (*mrs-ie-), pramamarsa pf. "zapomina, jest zapominalski". — Drw. miršėti, miršiū (3 os. mirsi), miršėjau "powoli o czymś zapominać", užmiršdyti gw. "zapominać", ažumiršimas SD «zapamiętanie czego», ažumirštas SD «zapamiętany». — SE merš-: meršėti, meršū, meršėjau stlit. "zapominać", lit. "puszczać mimo uszu, nie brać pod uwagę". — SO marš-: užmarštis f. "zapomnienie" (apsėrgėti nuo užmaršties "ocalić od zapomnienia"), maršus SD «zapamiętliwy», užmaršūs "szybko, łatwo zapominający", užuomarša 1. "zapomnienie", 2. sb. c. "człowiek łatwo zapominający". mirti, mirštu (*mir-stu), miriau "umrzeć, umierać", apmirti "omdleć, zdrętwieć (o kończynie)". Por. łot. mirt, mirstu, miru "umrzeć, umierać". SD: mirštu «konam, skonam, umieram», badu mirštu «głodny iestem barzo; umarzam się głodem», apmirštu «martwieię, nie czuię się [syn. pastimpu, nesijaučiu]; obumieram», paliko mirdamas
V
l
405 «odumarł». Morfem mir- to forma na SZ do mer- < pie. *mer- / *mr- "umrzeć". Odpowiada scs. mirą do mreti "mrzeć" (umrėtū "umarł"), wed. mriyate "umiera" (*mr-ie-), łac. morior, mori "umierać". SO wed. mamara pf. "jest martwy". — SE mer-: merdėti, mėrdziu (3 os. merdi) a. mėrdėju, mėrdėjau stlit. "umierać", lit. "walczyć ze śmiercią, dogorywać, konać" —obok merėti, meriū, merėjau "być smutnym, smucić się" (typ gedėti, gedžiū, gedėjau). Z tym por. łot. izmėrėt "cierpieć głód" obok merdėt caus. "morzyć głodem", izmėrdėt "wymorzyć głodem, wygłodzić, np. psa". Sekundarny czas. merdėti zakłada osnowę w postaci prs. intr. *merdu < pie. *mer-dhe- (por. s.v. gimti prs. *gimdu jako osnowę dla gimdziū). — Nominalne mer- widać w merlend "padlina", z neosuf. -leną, który wyabstrahowano z synonimu dvėselena "padlina". Por. też merliena SD «zdechlina» (neosuf. -liena). — Drw. na SZ: mirėsis m. "truposz, trup", mirštamas "śmiertelny, zabójczy, powodujący śmierć; podlegający śmierci, doczesny; bliski śmierci (o chorym)", mirtinas, -a "śmiertelny", mirtina nuodėmė SD «śmiertelny grzech» (mirtinai adv. 1. "śmiertelnie, na śmierć", 2. "koniecznie", por. būtinai), mirtis, -iės f. "śmierć" :: łot. mirte ts. :: scs. sū-mriticps. "6avaT0<;" (znacz. etym. "dobra, naturalna śmierć", por. sti. mrti-, łac. mors, mortis "śmierć", goc. maūrpr "zabójstwo"), numirėlis (zob.), nūomirulis m. "padaczka, epilepsja" (war. synkopowany: nūomirlis), nūomirinis m. ts. (war. synkopowany: nūomirnis). Do tego łot. mirinat m.in. "czuwać przy umierającym", badu mirdit "morzyć głodem", mirdinat "uśmiercić; uśpić (chorego)", badu mirdinat ts., mira a. mira "śmierć, godzina śmierci", mirda "cherlawe zwierzę", mirėjs "konający, umierający", mirelis "cherlawe zwierzę, usychająca roślina", mirla "istota chorowita, cherlająca; niedbały, leniwy człowiek", mima "wątłe, wycieńczone zwierzę". — SO mar-: marinti "być przy śmierci chorego, doprowadzić do śmierci, morzyć kogo głodem", marintis "morzyć się" (por. scs. moriti, morją "morzyć, doprowadzać do śmierci" :: wed. mardyati "zabija"), marinuosi SD «martwię się», apmarinti a. užmarinti "znieczulić, uśpić (chorego)", išmarioti stlit. "wymierać pomału". Nomina: maras a. marai pl. "pomór, zaraza" (por. łot. mėris ts.), maringas "siejący śmierć, śmiertelny", martuvė DP "śmierć", SD «powietrze morowe» (syn. maras), martvė daw. "pomór" (=> martvinis SD «morowy»), marūs "śmiertelny, szybko umierający (o pszczole, kurze, gęsi)", marióji liga "śmiertelna choroba", maruonis, -ies DP "śmiertelność" (por. łot. miruonis "umrzyk, trup, zwłoki"), nemaruonis, -ies DP "nieśmiertelność", nemarūs "nieśmiertelny", nuomaras "padaczka". misa 4 p.a. "brzeczka, wyciąg ze słodu (z którego za pomocą fermentacji wyrabia się piwo)", SD «brzeczka». Odpowiednik łot. misa. Niejasne. Segment -.v- sprzeciwia sie łączeniu tego wyrazu z czas. maišyti, łot. maisit "mieszać". misingis, -io m. "mosiądz, stop miedzi z cynkiem" — zapoż. z dn. missing (stąd też łot. misiųš). misti I, mintu, mitaū "żywić się, karmić się, posilać się, sycić się". Odpowiednik łot. mist, mitu, mitu "żyć, przebywać gdzie, mieszkać". Cps. atmisti "(o zębach) dostać oskomy, zdrętwieć"320, (misti "utuczyć się", išmisti "(o zwierzętach) wykarmić się, przeżyć, przetrwać (zimę) w zdrowiu", pramisti "przeżywić się" (por. łot. n akt i parmist "spędzić noc", ziemu parmist "przezimować"), primisti "za dużo zjeść, napić się; przywyknąć", sumisti "dojrzeć, dorosnąć". — Drw. mitinti caus. "dawać jeść, żywić,
320
Por. Dantys atimto nuo rūgštų obalių, t.y. atšipo "Zęby zdrętwiały od kwaśnych jabłek"
406 karmić" (łot. mitinat), SD «chowam» (syn. peniu). Nomina: mitalas "porcja jedzenia, prowiant", mitulys "jednoroczne zwierzę domowe (cielę, źrebię)". Cps. antramitys "dwuletnie zwierzę domowe" (por. antraziemis), pirmamitis, -ė "jednoroczne zwierzę domowe", ziemamitys, ziemmitys (zob. žiema). Tu też pewnie łot. mitrs: mitrs gaiss "wilgotne powietrze", mitra zeme "wilgotna ziemia". — Od prs. infigowanego urobiono sb. išmintai m. pl. "żywność, prowiant". — SO mait-: maitinti "żywić, karmić" (zob.). — Przy neoosnowie mis- (<= misti) istniało kiedyś frq. *maistyti (*mais-sty-), a świadczy o tym postwerbalne sb. maistas "jedzenie, prowiant"321. Stopień o znajduje paralele np. w raisristi, švais- <= švisti, vais- <= vysti. Pwk. mit- / mait- pozostaje etymologicznie ciemny. misti II, mintu, mitaū "wydatkować", išmisti "wydać pieniądze, ponieść koszt", DP "nałożyć, wykładać" (išmintu SD «nakładam na co», daug unt to išmitau SD «kosztuie mię to»), primisti DP "nałożyć, czynić nakład; utrapić". Zapewne alternant na SZ mit- do met-, zob. mesti "rzucić". — Drw. mitas a. išmitimas SD «koszt, nakład, dispendium», mitingas SD «kosztowny», su mitu SD «kosztownie, z kosztem», nemitąs, f. nemitusi adv. "nie wiedząc, co począć; nic nie wskórawszy, bez powodzenia", SD1 (nemitis) «muszę; nierad», SD (nemitis) «poniewoli, z musu» (syn. priverčiamas), «poniewolny, przymuszony» (syn. nemintąs, priverstas), «rad nierad», nemitąs paliko DP "musiał zostawić", mitras a. mitrūs "prędki, zdolny, mądry" (rozwój znaczenia podobny do pol. rzutki "ruchliwy, obrotny, bystry, pomysłowy", daw. "prędki, zwinny, żywy"), pómitriai adv. "dość wprawnie (pracuje)". — Takie zwroty, jak lit. metė rūkąs "rzucił palenie (papierosów)", mėtė arąs "przestał orać" wskazują na rozwój znaczeniowy od "rzucić co" do "przestać (coś robić)". W związku z tym do SZ mit- wolno dołączyć łot. vb. mitėtiės "ustać, przestać, ustąpić (o mrozie a. upale)" oraz adv. nemituošs "nieustannie, bez przestanku". mistras daw. "mistrz, nauczyciel", SD menųsis kokio daikto mistras «mistrz, magister» — zapoż. z pol. mistrz. — Drw. mistrystė SD «mistrzostwo» (ob. maistrystė). Zob. meistras, šiūlmistras. mišios f. pl. 1. "msza, katolickie nabożeństwo liturgiczne", 2. "ofiara, pieniądze, za które odprawia się mszę", 3. "uroczysty obchód rocznicy czyjejś śmierci, przyjęcie z tej okazji" — zapoż. z pol. msza. War. mišią, mišė, mišė. Insercją i służyła usunięciu obcej fonotaktycznie zbitki mš- w nagłosie (por. minykas). Nie jest natomiast wstawne i w wyrazie łot. misa <= śrdn. misse "msza". — Drw. mišiaūnas "mszalny, śpiewany podczas mszy; mogący odprawiać msze". Cps. dūšmišė "msza za duszę, za zmarłego" (por. dūšia), mišknygės f. pl. "książeczka do nabożeństwa". miškas "las", kertamas miškas SD «rębny las». Jest to wsch.-lit. odpowiednik zach.-lit. wyrazu giria. Bez etymologii. Może pierwotnie miškas oznaczał "las mieszany, z drzewami liściastymi i iglastymi"? Wtedy można postulować *miś-ka-, drw. od czas. sumišti "zmieszać się", zob. s.v. miešti. Co do suf. por. takie deverbativa, jak spėkas, stoka. — Drw. miškinis "leśny, dziki (o ptakach)", pomiškis m. "zagajnik", ūžmiškis m. "miejscowość za lasem". Cps. baltmiškis m. "las liściasty" (zob. baltas), miškapelkė "bagno leśne", miškupis m. "rzeka płynąca przez las". — N. m. Miškai, Miškiai, Miškiniai
321
D o tego vb. d e n o m . maistėntis:
Voras meistenas
musėm "Pająk żywi się m u c h a m i " .
£
Vł
407 28x, cps. Miškadvaris 3x, Mlškalaukis, Miškalaukis, Miškavalakis oraz Dvaramiškis (por. Dvarapfevis), Pamiškė 7x, Pamiškiai 5x, Užmiškiai 3x, Užūmiškiai, Velykamiškis. mišparai m. pl. "nieszpory, nabożeństwo odprawiane wieczorem" (war. mišpdras) — przekształcenie wyrazu našparai (gw.), nešparai (daw.) «= pol. nieszpory na wzór mišios "msza". — Drw. mišparinis a. mišparinis "śpiewany podczas nieszporów". myžti, myžū, myžau "oddawać mocz, sikać, szczać". Gwarowe prs. minžū a. mįžu wraz z łot. gw. mižu < pb. *mi-n-žo jest porównywalne z łac. mingó "moczę; oddaję mocz" < pie. *h3mi-n-gh-e-. Prs. to tworzyło kiedyś paradygmat z prt. *mižaū i inf. *mižti. W słowiańskim por. *mizeti, *miŽQ < *miziQ (wtórny inf. *mižiti): pol. mżyć, mży "rosić, padać, siąpić (o drobnym deszczu)", czes. mžft "drobno padać, zraszać", ros. g w. mžitb "siąpić, padać - o zimnej mgle", słń. mzeti, mezeti "wyciekać, wypływać, sączyć się". WSZ *mlž-: sch. mižati, mižam "oddawać mocz" (iter. na -a-, jak np. sikati). Pie. *h3mighdo SE *h3meigh- w gr. óp8i%a) "oddawać mocz" (ob. SZ ópi/ćo) ts.), wed. mehati "szcza", aw. framaėzaiti ts., łac. meió = [mei.ió], meiere, mix!, mictum "oddawać mocz, mieć stosunek miłosny; przeciekać, wylewać się", stnord. miga, śrwn. mig en "szczać". — Innowacją lit.-łot. jest formacja infigowana na SE *menž-e-, lit. mąžū (do myžau, myžti), łot. miezu (do mizu, mizt). — Drw. na SZ miž-: mižas "cewka moczowa; członek (męski, zwierzęcy)", mižė "srom niewieści", mižius "szczoch, malec" (Kurs patale mąža, tas mižius), mižnius ts., też "płaksa". — Lit. myž- jest neopierwiastkiem. Wyabstrahowano go z prs. myžū, gdzie samogłoska y kontynuuje stlit. nosowe ( formy infigowanej mįžū. Neopierwiastkiem jest również łot. miz-, rozpowszechnione z formacji prs. *mizu (< *minzu) na prt. mizu i na inf. mizt. Łot. prs. *mizu zostało z czasem zluzowane przez formacje z dyftongiem ie: miezu, mieznu. — Drw. myžioti gw. "szczać, szczać często" (apsimyžioti "zlać się - o dziecku"), myžčioti ts., numyžinti kūdiki "wysadzić dziecko". Nomina: myžalaT m. pl. "mocz, szczyny" (por. hezdalal, vėmalai), myždlius "szczoch", myžėklis m. "prącie, penis", myžinė a. myžtūvai m. pl. "żeński narząd rodny", sąmyžos f. pl. wulg. "zanieczyszczone pieluchy". Cps. myžpuodis m. "nocnik", myžupis m. "ściek dla gnojówki, rynsztok", sartamyžė "ruda mrówka" (zob. sartas). Por. łot. nuždt a. rnw]dt iter. "szczać, sikać", mizindt "wysadzać dziecko", mislis m. "penis koński", mišįi a. mižĮi m. pl. "narząd rodny" (nešit žirgam pa mišĮiem), < *miž-sl-, mizeklis m. 1. "prącie, penis", 2. "dziecko - szczoch" (por. lit. mižėklis ts.), nūža a. mizelis, mfzulis m. "szczoch"322. — SO maiž- <= miž-: maižioti iter. "sikać po trosze a często, jak pies" (por. raišioti, kaišioti šaikioti), maižyti ts., maižlioti ts. — Warto jeszcze odnotować pie. SO *h3moįgh- w nominach gr. fioi^óę m. "cudzołożnik, gach, kochanek" (zam. *ópoixóc;) i psł. mezga "sok wyciekający z naciętego wiosną drzewa", sch. mezga, ros. mezga, stczes. miezha, czes. miza, pol. miazga < *maiž-ga- (suf. jak np. w psł. *struga "strumień"). móćeka daw. "macocha" — zapoż. z błr. maćexa, ze zwykłą substytucją k za błr. x. — Drw. moćekinis SD «macoszynny» ["macoszy"].
322 W jęz. litewskim brak jest refleksu pie. *seik-- :: *sik--, który dał początek słow. sič Q, swat i "oddawać mocz, szczać" (inf. psł. *sik-ati został zmieniony w ciągu III palatalizacji), słń. ščim, scdti, ros. scu, scatb, czes. sciji, scdti, pol. szczą, szczać, iter. na SW sikati, słń. sikati "tryskać strumieniem", ros. sfkatb "tryskać, sikać, oddawać mocz", pol. sikać, nasikać, wysikać sią, zsikać sią. Por. wed. sincdti "wylewa", secate "rozlewa się".
408 močia "matka" — drw. od allomorfu močktóry ukazuje sią w dat. sg. močiai do mot-, zob. motė. War. močė. — Drw. močiulė SD «maciorka, matrix» ["samica zwierząt"] (syn. momelė), močiutė "mateczka, mamusia, babcia". mokėti I, móku, mokėjau "umieć, znać, umieć coś zrobić", SD moku «umiem co» :: łot. macėt, -ku, -cėju "móc, zdołać, być w stanie; rozumieć". Obok tego išmokti, -mókstu, -mókau "nauczyć sią, wyuczyć sią" :: łot. izmakt ts. Bez etymologii. — Drw. mokinys, -ė "uczeń", SD1 «żak», mokdvas "znawca", mokslas 1. "nauka, uczenie sią" (mokslo mėtai "rok szkolny"), moksleivis m. "uczeń", moksleivija "uczniowie" (neol.), 2. "wykształcenie", SD «umiejątność» (aukštasis mókslas "wyższe wykształcenie"), 3. "nauka, badanie naukowe", => mokslinis "naukowy", mokslininkas "naukowiec, uczony"; nemokaila c. "nieuk", nemókela c. lub nemokėlis m. ts., nemokša a. nemokšas "nieuk", nemoksiąs "nieświadomość, nieuctwo; dni wolne od nauki", pamokslas "kazanie w kościele" (=> mokslinyčia SD «kazalnica»), sąmokslas "spisek, sprzysiążenie". — Caus. mókyti "uczyć, nauczać" (zob.). mokėti II, móku, mokėjau "płacić, uiścić należność, wynagradzać za pracą", azumoku SD «przypłacam czego», išmokėti "wypłacać, wypłacić", nedamoku SD «zostaią na liczbie, nie dopłacam», primokėti "dopłacić", sumokėti "zapłacić". Bez etymologii. — Drw. (imoka "wpłata, składka", išmoka "wypłata", išmokėjimas "wypłacenie", mokėjimas nuog galvos SD «pogłowie, pogłowne», aįumokėtojas SD «płayca», mokestis m. "podatek, wpłata należności, składka" (żm. mokesnis ts.), mokus "wypłacalny", nepriemoka "niezapłacona, zaległa należność". mókyti, mókau, mókiau "uczyć, nauczać", dawne prs. mokiu SD1 «ćwiczą», SD «nauczam, uczą», cps. ųnokyti "namówić do czego", pamokyti "pouczać, dawać komu radą, zalecenie" (pamoka "lekcja"),primokyti "namówić, podjudzić". Refl. mókytis "uczyć sią", mokiuosi SD «ćwiczą sią, uczą sią», kursai siūt mokiasi SD1 «krawczyk» [dosł. "który uczy sią szyć"]. Formacja mókyti przedstawia drw. kauzatywny do mokėti "umieć" (zob.). Por. łot. mdcit, -cu, -ciju "uczyć", macities "uczyć sią", macinat "ćwiczyć, tresować", czemu odpowiada lit. gw. mokinti "uczyć" oraz ze zmianą ma > mū: stpr. mukint "uczyć", ismukint "nauczyć sią, wyuczyć sią", 1 pl. prs. mukinnimai "uczymy sią" (=> mukinsnan "nauka, lekcja"). — Neoosn. moky-\ mokykla "szkoła", mokymasis, -mosi "uczenie sią, nauka" (pateika nuog mokymosi SD «wakacya szkolna»), mókytas "uczony, wykształcony", SD «biegły w czym; ćwik; uczony, nauczony; umieiątny», mokytinis m. daw. "uczeń" (war. mokintinis ts.), mokytojas "nauczyciel" (por. łot. macitajs "kaznodzieja, pastor"), nemokytas DP "nieuczony, nieuk, nieumiejątny", SD «nieumiejątny; nieuczony; prostak», nemokytas žmogus SD «bean», nepermokytas SD «przekąsiciel, semidoctus» ["kto trochą przekąsił nauki"]. mólis, -io "glina", molis su pelumis mintas SD «oblepa ściany» ["glina zagnieciona z plewami"]. Odpowiednik łot. mals, zwykle mali m. pl. "glina", maliens a. mal-zeme "gleba gliniasta". Sądzi sią, że *mal- stanowi drw. na st. o do mel-, jak w adi. lit. mėlas "niebieski, sinawy, siny", łot. mė\š "ciemnoniebieski, fioletowy", mąlns "czarny, brudny" (co do innowacyjnej apofonii ė => a zob. s.v. boginti, sodinti, glóbti, slógti). Dalsze związki niejasne. — Alternatywna etymologizacja: mol- < *mal- stanowi WSO do mai- jak w vb. malti "mleć, zgniatać, miażdżyć, tłoczyć". Por. goc. malma "piasek", stang. mealm "piaskowiec, wapień" obok goc. malan "mleć". Przy takim ująciu mólis staje formalnie w jednym rządzie z drw. molė "mielenie, pora mielenia" (zob.). Rekonstrukcja
i
409 "glina przygotowana do użytku, wyrobiona, zmiękczona przez ugniatanie" <= "to, co wyrobiono, ugnieciono"323. — Drw. molainė "miejsce gliniaste, podczas deszczu trudne do przejścia", molėtas "gliniasty, uwalany gliną, koloru gliny (o koniu)", molfena "gliniasty grunt", molija ts., molinalė a. molinėlė "gliniana chatka", molynas a. molynė "miejsce gliniaste na polu, grunt gliniasty", molinėlis m. "gliniane naczynie", molinis, -ė "z gliny, gliniany" (molinis pečius "gliniany piec", molinis puodas "gliniany garnek"), molinukas "garnek gliniany", molinuke "domek ulepiony z gliny". Złożenia pokazują w I członie formy alternujące molia-, mola-, mol- (wyjątkowo moli-), por. mólakis, -ė "człowiek ciemny, zacofany, głupi", dosł. "glinooki" (stąd nazw. lit.-pol. Malak), móliaduobe a. molduobė "miejsce, gdzie się kopie glinę, glinianka", mólabedis a. molabedys ts. (por. besti), war. moliabedys, mólbede, mólbedis; móliabestis ts. (por. besti), war. moliabestys, moliabestė, mólbestis, molbestys; molakalnis a. molikalnis m. "gliniana góra", moldūrys "glinianka", mólkasis ts. (por. kasti), molžemis m. "gliniasty grunt". Por. też klińtmolis m. "kamień wapienny z przymieszką gliny" (zob. klintis). — N. m. Móliai 2x, Mólainiai 3x (Pamolainiai 2x), Molijos, Molynai, Molinė 5x, Molynė 4x, Moliniškicii, Moliškės, cps. Móliadugnis, Móliakalnis, Moliakalnis 2x, Moliupė, Molupiai 3x. N. rz. Molė, Molynė, Mólaina a. Mólana, Molina, cps. Mólbedis, Mólbestis, Móldaubis, Moliupė, Molkasa, Mólkasis, Mólupis. momuo, gen. sg. momens, acc. sg. mómeni 3 p.a. m. "ciemię, vertex". Z powodu stlit. muomuo oraz drw. mūomuon-is m. "ciemię" (por. sarmuonis ob. šarmuo) trzeba wyjść od pb. nom. sg. *mo-món-0 > *muo-muon-0 > *muo-muo i uznać zmianę w momud drogą dysymilacji uo-uo > o-uo. Leksem *mo- pozostaje bez etymologii. — Przez dysymilację zmienił się również drw. muomonė "ciemię, wierzchołek" < *muomuon-ė (od formy nom. sg. jak wyżej). — War. maumuo "ciemię" zawiera niejasne au. moneta 2 p.a. "moneta" — sztuczna postać z o, wprowadzona zamiast dawnego maneta, SD «moneta, drobne pieniądze», co było zapożyczeniem z pol. moneta. Por. jeszcze SD manetos gadintojas «fałszerz monety», drw. manetinis «monetny, monetowy». morka, gen. sg. morkos 2 p.a. "marchew, Daucus carota". Ze zmiany stlit. morkva ts. — zapoż. z błr. morkva (por. ros. morkovb, -kvi, ukr. morkov a. morkva). Jest war. lit. morkas m. Dawniej zwykle w pl. morkvos, SD «marchew ogrodna żołta». — Drw. morkiėnė "zupa marchwianka", cps. morkalapis m. "nać marchwi". moša "siostra męża", SD «świeść, glos, soror mariti» (mošėnas "mąż siostry męża"). Odpowiada łot. masa "siostra" i stpr. moazo EV "ciotka, Mume", czyt. [ma:sa]. Stanowi drw. na *-śa- od pwk. hipokorystycznego *ma "matko!" <= *mater, zob. motė. motė. Por. pdg. stlit. w zestawieniu z pdg. wyrazu scs. mań "matka": sg.nom. motė :: mati, gen. móteres :: matere, acc. móteri:: materi, instr. moterimi :: mate rum, pl. nom. móteres :: materi, gen. moterų :: materū, dat. móterimus :: materimū, acc. móteris :: materi, instr. moterimis :: mateńmi, loc. móterise :: materixu. Już w DP temat moterpojawia się w (nowych) znaczeniach: «żona, małżonka, niewiasta, białogłowa, mężatka, płeć niewieścia». Por. SD: motė «żona, małżonka», vinčiavota motė «ślubna żona» (zob. venčiavoti), vyras móteres «małżonek» (syn. patsai), vyromotė «małżonka» (syn. pati), znaczenia:
323
Por. łot. mikla "ciasto, zwł. c h l e b o w e " z *mi l kla < *minkla, to z *mink-kla-; lit. minklć " m ą k a rozczyniona
z w o d ą , ciasto" — drw. od czasownika typu lit. minkau, minkyti
"miesić, ugniatać, zarabiać (ciasto, glinę)".
410
motės vyras «żonaty»; priemotė daw. "nałożnica". — Stlit. nom. sg. motė stał sią osnową dla drw. tematycznego na -ė-: mót-e "żona; kobieta; matka" (por. łot. mate, stpr. mūti "matka"), gen. motės, dat. močiai, acc. mótą. Zob. też mócia. — Drw. (motė "przybrana matka" (por. ųtevis), motulė "mateczka" (por. tėtulis). moteris, -ies f. "kobieta, białogłowa", vyras moteries SD «małżonek» (syn. patsai), paimu moterį SD «żenią sią, biorą żoną». Temat na -i- tłumaczy sią reanalizą atematycznego acc. sg. móteri < *mater-in (por. gr. pr^epa < pie. *meh2-ter-m "matka")324, podobnie jak np. pol. macierz "matka" wobec stpol. mać ts. (scs. materi mati). War. gw. mótera a. motera "kobieta, żona", mótere ts. — Drw. moterystė "stan małżeński", SD «małżeństwo, matrimonium», moteriškas 1. adi. "kobiecy, żeński", SD «białogłowski», 2. sb. DP "żeńszczyzna, niewiasta, biała głowa" (por. użycie formy vyriškas), dziś moteriškė "kobieta" (=> moteriškumas "kobiecość"). Cps. bemotėris m. "nieżonaty" (Jis bemotėris, ana bevyrė "On nieżonaty, ona niezamążna"), DP "bezżeński", SD «bezżeniec», dvimotėris m. "mążczyzna, który miał dwie żony" (por. dvivyrė), sveti(m)moteris (zob. svetimas), vienamoteris m. SD «jednożeniec, monogamus» (kalka wyrazu pol.). móti, móju, mójau 1. "skinąć, kiwać, machać rąką, dawać znak" (łot. mat, maju "kiwać"), 2. "ruszać głową, myśleć, rozumować, zastanawiać sią", móju a. pamóju SD «kiną, kiwną, kiwam rąką, głową», atmóti "skinieniem odpowiedzieć na skinienie; okazać sprzeciw ruchem głowy lub rąki", atmoju gaivu SD «odkiwnąć głową» (=> atmojimas SD «odkiwnienie, odmach»), parmóti "wezwać ruchem rąki", pramóti "znajdować myślą; zyskiwać, nabywać", sumóti "zorientować sią, połapać sią, odzyskać orientacją (w lesie)". Refl. azusimoju SD «zamierzam sią na kogo czym», užsimoti "zamierzyć sią, zamachnąć sią (kijem)", przen. "powziąć zamiar". Bliskie odpowiedniki w słowiańskim: scs. namają, namajati (očima) "skinąć, dawać znaki (oczyma)", słń. majem, mdjati "poruszać, wykonywać ruch", pomajati z glavo "potrząsnąć głową", ros. manūtb "skinąć rąką"325. Pie. *meh2- "skinąć, dać znak (rąką, głową)". Nawiązanie tylko w greckim vb. p,r|vua), dor. pavijo) "odsłonić, wyjawić, donieść, denuncjować" < *ma-nū-io «= *mh2-nu- (pr|vu|ia n. "wskazanie, doniesienie, donos", privuirię m. "ostrzegacz, donosiciel"). — Neopwk. moj(<= móju): mojis m. "machanie; zamiar" (paralela: persto jis), vb. denom. mojuoti "machać, wywijać"), sąmojis m. "dowcip, polot w sposobie rozumowania, wyrażania sią" (do sumóti), => sąmojingas "dowcipny"; užmojis m. "zamierzenie, zamiar" (dideli užmojai m. pl. "wielkie zamiary"), cps. aklmojis m. "mgnienie oka" (=> ant akimójo adv. "na oko, w przybliżeniu"). — Drw. werbalne: 1. módyti iter. "machać", madau SD1 <<macham», módytis "machać rąkami, zamierzać sią na kogo (do bicia)", => pamodžioti "trochą popracować" (por. łot. madit, -u, -iju m.in. "skinąć rąką"). Neoosn. mod- (<= módyti): módinti: Módink jam su ranka "Pomachaj mu rąką", modūoti "próbować, zwł. o dziecku, które próbuje chodzić". 2. móstyti iter. "machać, kiwać" (typ klostyti <= klóti), od tego neoosn. most-: mostas "machniącie rąką, zamach" (zob. też klojimosta s.v. klóti), mostelėti a. mosterėti "jeden raz zamachać, machnąć, pomachać", mosčioti "machać, kiwać;
324 Pie. nazwa "kobiety": nom. sg. *g u en-h 2 , gen. sg. *g u n-eh 2 -s (wed. jdni, gnūs, scs. iena, goc. ąino) nie zachowała się w jęz. bałtyckich. 325 Do tego drw. intens. cs. maxati "wykonywać szybkie ruchy (np. ręką)", pol. machać, który tak się ma do zanikłej osnowy *mati jak cs. jcucati "jechać", stpol. j achać do *jati, stpol. jać.
i
411
zamierzać coś", mostikūoti a. mostykuoti "machać, wymachiwać rąkami" (neosuf. -ikuoti, który zakłada nomen agt. *mostikas "kto macha rąkami"). Do tego war. z udźwiącznieniem -k- > -g-: mostiguoti ts., też mostigóti326. Neoosn. mos-: mosuoti, -ūoju, -avaū "machać" (=> mosavimas "machanie"). N. agt. *mos-ikas jest implikowane przez vb. denom. mosikuoti "wymachiwać; dawać znaki rąką; szybko iść, wymachując rąkami". mótina "matka". Drw. na -ina-, który zastąpił odziedziczony temat spółgłoskowy móter- "matka", zob. motė. Obok tego gw. mótyna "matka" — z sufiksem, który mógł mieć kiedyś wartość deminutywną ("mateczka"), por. bobyna "babina", žmonyna "kobiecina". mūčyti, -iju, -ijau daw. gw. "mączyć, nąkać", refl. mūčytis "mączyć sią" — zapoż. ze strus. mūčitb (stąd też łot. muocit, -cu a. -ku, -ciju). — mūčėlnykas DP, SD «mączennik» — zapoż. z błr. mucalbnik. Drw. mūčėlnykė SD «mączennica», mūčelnykystė SD «mączeństwo». — mūčenykas daw. "mączennik" — zapoż. z błr. mučenik. mugė "wielki targ, jarmark", dziś też "targi połączone z wystawą eksponatów". Wyraz z pochodzenia żmudzki, który dawniej oznaczał specjalnie "ostatni targ przed zapustami". Stoi w związku z czas. mugti, mungu, mugaū "zbiegać sią, skupiać sią w gromadą", sumūgti: Mugte sumugo kaip banda zmonys "Ludzie zgromadzili sią jak stado (bydła)". Znacz. etym. "miejsce, gdzie przybywają ludzie z różnych stron, gdzie sią ludzie tłoczą". Por. durat. mugėti, mugu, -ėjau "drżeć, dygotać, trząść sią (z zimna, ze strachu); zachowywać sią niespokojnie", caus. mūginti "poruszyć co; wprawiać w ruch, popędzać (konia), naglić do roboty; podciągać (spodnie)", refl. mūgintis "przepychać sią, robiąc plecami i łokciami". Odpowiedniki łot. mudzėt, mudzu "ruszać sią, roić sią" (war. mudzėt, mudzu), mudzinat "mieszać, przewracać, plątać", mudzi a. mūdzi m. pl. "wszystko, co sią roi, mrowi; robactwo, owady". Bez nawiązań zewnętrznych. — Drw. atmugis m. "dzień następujący po targu" (por. atjomarkis, atvelykis). muilas "mydło" — zapoż. ze strus. myło, z dyftongiem ui jako substytutem samogłoski rus. y (paralele: muitas, smuikas, tuinas). — Drw. muTlenos, muilinės a. muilynos f. pl. "mydliny", muilinykas "wyrabiający mydło, mydelnik, mydlarz" {šarmas muilinykų SD «kałkusz, ług mocny, ostry»), później muilininkas "mydlarz", muilinis "mydlany", pamuilės f. pl. "mydliny". Cps. muilaviris m. "kto warzy mydło". Vb. denom. muilinti "nacierać mydłem, mydlić", muilyti, -iju, -ijau "mydlić" (m.in. SD). muitas "myto", dawniej też "cło" — zapoż. ze strus. myto (stąd też łot. multa "myto, cło, podatek"). W kwestii ui zob. muilas. SD: muitų moku « c l ę » , muitas nuo lilio «mostowe, cło od mostu», muito nemokėjimas «przemycenie», muito nutraukėjas «przemycony». — Drw. muitinė "komora celna", daw. muitinyčia ts., muitininkas "celnik" (por. łot. muitnica "komora celna", muiteniėks "celnik"). muižė żm. 1. "dwór, majątek ziemski", 2. "ciężka praca, pańszczyzna", 3. "sprzątanie, obrządzanie gospodarstwa" — zapoż. z łot. muiza "majątek ziemski szlachcica", później "wszelki majątek ziemski". — Drw. muizis m. "krzątanina domowa". Vb. denom. mūizioti "obijać się bez zajęcia", muizuoti "pracować bez wytchnienia". — N. m. Muizė.
326 Niejasny pozostaje segment -ag- w war. mostaguoti tego mastakuoti (b.z.a.) ts.
a. mastaguoti
"machać, wymachiwać rąkami". Obok
412
mūras 1. "mur, ściana z cegieł lub kamieni", SD «mur», 2. "murowany dom", DP "kamienica" — zapoż. z pol. mur. — Drw. mūrininkas "murarz", mūrinis "murowany", SD «murowy». Vb. denom. mūryti, -iju, -ijau "murować, stawiać mur", SD mūriju «muruię» (=> mūrijimas SD «murowanie», pamūrijimas "podmurówka"), apmūryti 1. "obmurować, otoczyć murem", 2. "(o mrozie) pokryć szyby osadem lodowym": Šiandie šaltis apmūrijo langus. — N. m. Mūrai 2x, Mūrinė 3x, Mūrinė Vokė, Mūrininkai, cps. Pamūrlnė, Pamūriškis. murinas 1. sb. "Murzyn, człowiek czarnoskóry", SD «Murzyn, Aethiops, Maurus», 2. adi. "brudny, uwalany w sadzy" — zapoż. z błr. murin. — Drw. mūrinė "Murzynka", daw. mūrinka "Murzynka". murmėti, mūrmu a. murmū, murmėjau "mruczeć, mamrotać; szemrać (przeciw komu), gderać, zrządzić". Dźwiękonaśladowcze, podobnie jak np. czes. daw. mrmrati "warczeć, burczeć", słń. mrmrati "warczeć" i "mamrotać", pol. mamrać "wydawać mrukliwe dźwięki, mruczeć", mamrotać "mówić półgłosem, niezrozumiale, mruczeć pod nosem"327. — Drw. murmeklis m. "zrzęda, gderacz". musė, musė (4 p.a.) "mucha, Musca", war. musia (2 p.a.) :: łot. muša ts., stpr. muso "Flige". Drw. mūsinas "wielka mucha", mūsulas "komar". Cps. musiómiris m. lub mūsiamirė "muchomor, Amanita" (łot. gw. mušmira, liter, mušmėre). Pwk. *mus- jak w psł. *mux-, por. scs. mušica "komar", pol. mszyca "Aphis, drobny owad, szkodnik roślin"; ros. moška "meszka", pol. meszka ts. < *musika. — WSZ mūs- zaświadcza łot. gw. mūsa "mucha", cps. mūsmira, mūsmiris "muchomor". — Słow. muxa, pol. mucha "musca" wywodzi się z formacji na SO, pbsł. *maus-a-. mūsos f. pl. "mech, porost Muscus", drw. mūsojai m. pl. "mech, pleśń". Pokrewne strus. miau "mech", ros. mox, gen. móxa a. mxa, sch. mah, maha, pol. mech, mchu. Nawiązanie w stwn. mos n. "mech, bagno", stnord. mosi m. — WSZ mūs-: mūsas, zwykle pl. mūsai "pleśń, kożuch (na zsiadłym mleku)", drw. mūsojai m. pl. "pleśń", vb. denom. mūsoti, -ja, -jo "pleśnieć", apmūsoti "pokryć się pleśnią". — Rozszerzone sufiksem -k- jest łac. muscus, -i m. "mech", jak też sti. muska- m. "owłosienie łonowe". Zob. samanos. mūsų zaimek dzierżawczy 1 pl. "nasz" (nieodmienny) — z pochodzenia jest to forma gen. pl. do jūs "wy". W części gwar tworzy się z tego formy odmienne mūsūjis "nasz", mūšūjė "nasza". — W gwarach, które znają formę anaforyczną manas-is "mój", ukazuje się odpowiednio mūsasis "nasz", mūsoji "nasza". — Drw. dzierżawczy na -išk-: mūsiškis, -io "człowiek nasz, jeden spośród naszych", SD «naszyniec». Por. Jūsiškis "wasz". mušeika a. mušeika c. "zabijaka, zawadiaka, awanturnik; zabójca, morderca". Drw. z suf. -eika od czas. mūštis (zob. mušti). Dyftong towarzyszący spółgłosce w sufiksach lit. jest zawsze zjawiskiem innowacyjnym, wymagającym objaśnienia. W wypadku -eika jest prawdopodobne, że jest to formant pochodzenia białoruskiego. Mógł on się rozpowszechnić w procesie litewszczenia zakończonych na -ėjka błr. nazw osobowych. Chodzi tu o formant złożony z dwóch morfemów, -ėj i -ko. Uległy one
327 Por. j e s z c z e niem. murren "szemrać", które zapożyczono do staropruskiego j a k o *muraut: asmai PrTki maian waispattin murrawuns "Szemrałem przeciw mojej żonie".
413 amalgamacji wówczas, gdy osnowy antroponimiczne na -ej (np. Ausej <= Jevsėvij, Majsej, Macėj) otrzymały rozszerzenie -ko jako wykładnik derywacji hipokorystycznej. Formacje lit. na -eika w swej warstwie starszej, utrwalonej w nazwiskach odprzezwiskowych typu Mažeika (<= mažas), są akcentowane na dyftongii sufiksalnym i mają pdg. nieruchomy, np. mušeika, -os 1 p.a. Jest to zgodne z wzorem nazwisk błr. typu Maceika "Maciejko" od Macėj, Tymczasem w warstwie młodszej, którą tworzą peiorativa typu lit. kabeika, gen. -eikos "kto szuka zaczepki, powodu do kłótni" (od kabinėtis), lindeika "kto wsządzie wlezie, wścibski" (od l\sti), mušeika, te ostatnie mają pdg. ruchomy (2 p.a.), świadczący o lepszej integracji form na -eika z systemem litewskim. Na tym tle także nazwisko lit. Maceika przybiera w nowszych czasach formą akcentową Moceikd, gen. -eikos. mušti, mušu, mušiau "bić, zadawać ból razami", SD mušu «kukłam kogo» ["bije, drapią, szarpią, męczę"], mušu veidan «policzkuię kogo», kumščiu mušu SD «biję pięścią»), napadać orężnie", porażać, uderzać - o piorunie {perkūnas muša SD «piorun bije»), pędzać (konia batem), zabijać, zarzynać, szlachtować - bydło, wieprze (mušu keltuvas, jaučius SD «biię rzeź»), kuć na kowadle, bić monety, ubijać (śmietanę na masło, glinę na klepisku), strzelać z broni, rozbijać na kawałki, (o źródle) bić, wytryskać, wylewać się, młócić (cepami), tłoczyć, wyciskać olej (z lnu, konopi), skręcać (powrozy)", cps. ažumušu pa kelius SD «rozbijam na drodze» (ažumušimas pas kelius SD «rozboy, rozbijanie» [na drogach]), akmenimis ažumušu SD «kamionuię kogo», vėzdu išmušu SD «biję kijem» (syn. pagaliu ištinku), numušti "strącić, zbić, obniżyć, popsuć", užmušti "zabić", refl. muštis "bić się", nusimušti "stłuc sobie (nogę)". — Drw. mūšdinti "kazać bić". užmūšdinti "kazać zabić". Nomina: ažumušėjas SD «rozboynik, zboyca», gimdytojų ažumušėjas SD «oycomorderz», ažumušimas SD «zaboy, zabicie, zabita śmierć», mušeika a. mušeika (zob.), mušėiva "zabijaka", mušėjas n. agt. "ten kto bije, bijący; ten kto ubija glinę na klepisku", SD «bitny», mušėklis m. "zawadiaka, awanturnik", mušimas jaučių, karvių SD «bicie bydła», po vienam mušimasis SD «poiedynek, monomachia, duellum», mušinykas SD «pilnik do bicia piły», muštas a. muštinis m. dosł. "bity, wybity" (nazwa dawnej monety litewskiej), muštynės f. pl. "bijatyka", muštojas "ktoś skłonny do bitki", SD «bitny», muštuve "naczynie do bicia masła", SD «rzeźniczy warsztat, gdzie biją rzez. kutlof», muštuvai m. pl. "bijadła w warsztacie tkackim" (łot. mustavas f. pl.), pamušas "podszewka", dosł. "podbicie" (=> pamušalas "podszewka", > pdmšalas ts.), sumuštinis m. "kanapka". Cps. kaktomuša (zob. kakta), žvirbliamušis (zob. žvirblis). — N. m. Šdkmušis, Vilkamušiai. — WSZ mūš-: mūša "bitwa; przybój fal", mūšis m. "bitwa, bój" muštis. — SO mauš-: maūšti, maušiū, maušiaū 1. "wściekać się, szaleć", 2. "gonić się (o krowie)", 3. "namawiać, przekonywać", ųnaūšti "wkroczyć, wedrzeć się", numaušti "zdjąć (czapkę z głowy)", pėrmaušti "przekonać kogoś, zwyciężyć", užmaūšti "wpaść na co, najechać", nomen: maūšė "jarmułka, mycka; nierządnica". Brak jasnych nawiązań. Transponat pie. *h2meuk- / *h2muk-, por. łac. mucró, -ónis m. "ostrze, klinga; miecz, sztylet". Obok tego bliskoznaczne pie. *h2mugh-, por. gr. dpuaoco "rozdrapywać, rozszarpywać, rozrywać, ranić" (=> ap-upi "zadraśnięcie, rana; uraza"). mužikas "chłop, wieśniak", pot. "człowiek ciemny, niewykształcony, zacofany", SD1 «chłop; gbur; kmieć [syn. artojas]» — zapoż. z błr. mužik. — Drw. mužikaitis m. SD «chłopowicz» ["syn chłopa"], mužikystė SD «chłopstwo» ["stan chłopski"], mužikiškas "chłopski (charakter); nieokrzesany", cps. mužikpalaikis m. peior. "prosty chłop". Vb. denom. sumužikėti, -ju, -jau "schłopieć (o szlachcicu)".
N nabagas daw. gw. "biedny, biedak", war. nebagas — zapoż. z błr. nebóg (por. łot. nabags). Zmiana ne- > na też w nabašninkas. nabašninkas, -ė "człowiek zmarły, nieboszczyk", daw. nabašnykas, -ė (m.in. SD) — przekształcenie za pomocą suf. -ninkas a. -nykas wyrazu stlit. nabaštikas. To z nebaštikas przez asymilacją samogłosek e-a > a-a w sąsiednich sylabach (por. vakaras, vasara), albo też na skutek nawiązania do nabagas. Wyraz zapożyczony z pol. nieboszczyk a. błr. nebóscik. naga, acc. sg. nagą 4 p.a. 1. "kopyto, racica", 2. "paznokieć, pazur, szpon" (SD «pazur»). Por. n. rz. Naga. — Obok tego nagas 1. "paznokieć, pazur, szpon", SD «paznogieć» (łot. nags ts.), war. nage, 2. "kopyto", SD «kopyto u bydlęcia», 3. "ząb w bronie, kotwicy", 4. "skąpiec, sknera" (Nagas buvo, nagas ir mirs "Sknerą był i sknerą umrze". Jis geras žmogus, bet prie nago "To dobry człowiek, tylko skąpiec"); pl. nagai "palce, ręka" (Atšalau nagus "Odmroziłem palce". Jam viskas iš nagų krinta "Wszystko mu wypada z rąk". Tas žmogus aukso nagus turi, viską geba padaryti "Ten człowiek ma zlote ręce, wszystko potrafi zrobić". Prie darbo gera merga, tik turi ilgus nagus "Do roboty dobra dziewczyna, tylko ma długie palce", tj. kradnie), nagai gelažini m. pl. SD «paznokty żelazne w katowni». Por. łot. nagi m. pl. "rękawiczki z uciętymi końcami palców", nagas f. pl. "obie ręce; ręce i nogi; paluchy". Wyraz lit.-łot. ma odpowiednik w słowiańskiej nazwie "nogi ludzkiej lub zwierzęcej", por. scs. noga "TIOUC;", ros. noga, pol. noga (osobno zob. posnaga "kopyto, racica"). Do pie. *h3nogu\ gr. ovi)£, ovuxoę m. "pazur, kopyto", sti. nakham n. "paznokieć, pazur, szpon". — SZ *h3nguh-u-: łac. unguis, -is m. "paznokieć, szpon, racica, kopyto" < *onguu-, stir. ingen "paznokieć" < *angu(brak refleksu lit. *ingu- / *ungu-). — Drw. (nagis m. "narzędzie, przyrząd, instrument, broń", war. įnage, įnagė (do nagai, znacz. etym. "to, co bierze się do ręki", por. įrankis <= ranka), įnagūs "sprawny w palcach, zręczny w robocie", nagena "ścinek paznokcia" (Pjaustei nagus ir palikai nagenas ant stalo "Obcinałeś paznokcie i zostawiłeś ścinki na stole"), naginas "pazur w międlicy do lnu", naginas "diabeł" (Kad tave naginas pagrobtum! "Żeby cię diabli wzięli!"), naginės f. pl. "chodaki, trepy" (=> naginėtas "w chodakach"), nagingas "zręczny, wprawny, biegły w różnych pracach, złota rączka", nagótas ts. (Nagotesnė buvau, kad jauna buvau "Zręczniejsza byłam, gdym była młoda"), nagus 1. "zręczny, zdolny do wszelkiej roboty", 2. "skąpy" (tu też stpr. *nagus, w druku przekręcone na (augus) "geitzig"). Por. jeszcze nagažas a. nagaža c. "liche zwierzę, słabowite dziecko"328, => nagažis, -ė "lichy, wątły, mały (o dziecku, prosięciu, nożu)". Odpowiednik łot. nagaža "kto nosi długie paznokcie; guzdrała, maruda; tandeta", => nagažatiės "guzdrać się, grzebać się". — Cps. basanagis, -ė "niepodkuty (koń, kobyła)" (zob. basas), ilganagis, -ė "złodziej" (zob. ilgas), skarnagas "tylny szpon u ptaka, ostroga" (I człon chyba do skersas), skernagis, -ė "zwierzę drapieżne, drapieżnik" ob. skers-nagis ts., titnagas a. tiknagas "krzemień" (I człon niejasny329). Vb. denom. naginėti "obierać
328 Suf. -Vž- charakteryzuje rozmaite expressiva, por. np. kerėza "rozkrzewiony krzak, gałęziaste drzewo", kramėza "młokos", rekežis "coś rozkraczystego, koślawego", vaikūzas a. vaikūzas "łobuz, urwis". 329
Por. zmianę t-m > k-m w rytmetys
"poranek" > gw.
rykmetys.
*
415 przy pomocy paznokci; wykonywać drobne, żmudne prace ręczne; zagłębiać się, badać; r o z p y t y w a ć , wypytywać się", išnagoti "powyrywać; wykopać kopytem" (łot. nugat "mieszać palcami; drapać pazurami"), naguoti "dotykać palcami, macać; wykonywać drobne prace ręczne; oszczędzać, skąpić; dokuczać, prześladować". — N. m. DauznagiaT. — Formy lit. nagutis "kopyto", nagutė "zanogcica, panaritium" wraz ze stpr. nagutis EV "paznokieć, Nagel" znajdują nawiązanie formalne w scs. strus. nogūti m. "óvu£, paznokieć", ros. nógotb, nógtja, sch. nokat, nokta, stczes. nohet, nohte, czes. nehet, nehte "paznokieć", pol. nogieć, -gcia "choroba koni i bydła". Por. osnowę na -u- w adi. nagus oraz drw. typu degutas degūs, ašutai <= *aśus. nagła 2 p.a. gw. 1. "gwóźdź", 2. "gwóźdź do przybijania podków, hufnal" — zapoż. z niem. Nagel m. (por. łot. nagła "gwóźdź" — zapoż. ze śrdn. nagel). nagrinėti, -ju, -jau "badać, szukać, wyszukiwać, zbierać; wyjmować pestki (z wiśni), obierać (jabłka)" — z dysymilacji n-n > n-r w formie wyjściowej *nagnineti. To od adi. nagnus "o zręcznych palcach" nagai "palce". Formacja paralelna do naginėti "obierać przy pomocy paznokci" itd. (zob. s.v. naga). naika daw. "nahajka, pleciony bicz na krótkiej rękojeści" — z kontrakcji formy trój zgłoskowej *na.ai.ka, która została zapożyczona z błr. nahajka < nagdjka. Stąd też łot. naika "baty, cięgi". Por. paibelis. naktis, -ies 4 p.a. f. "noc". Wraz z łot. nakts, stpr. schen naktin acc. sg. "tej nocy" oraz scs. nošti, -i f., łac. nox, -tis f. "noc" (stwn. nahti-gala "słowik") polega na tematyzacji przez -i- odziedziczonego rzeczownika na -t-, pie. *nókut-s, gen. sg. *nek 't-s. Nazywał on "zmierzch, wieczór", tj. porę poprzedzającą noc. Co do form atematycznych por. np. lit. gen. pl. naktų (daw. gw.) = łot. naktu, wed. ndk, acc. sg. ndktani. Osnowę dał wyrazowi "noc" pierwiastek *negL1-, por. het. "zmierzcha się", obok czego het. nekuz (gen. sg.) mėhur "czas wieczoru", łac. nox adv. "nocą" (dawny gen. sg.). Pie. nazwą "nocy" było *kllsep-: wed. ksdp-, aw. hšap- obok *kllsp-: het. ispant-. Do niej nawiązuje łac. uespera f. i gr. hom. eaTiepa nom. pl. "wieczór" < *uekusp-ero-, pierwotnie przymiotnik derywowany od zwrotu przyimkowego z *ue "herab, weg, von". Oznaczał on porę graniczącą z nocą. — Drw. išnakčiai m. pl. lub išnaktos f. pl. "czas o północy, późna noc", nakčia adv. "nocą, w nocy" (skostniały instr. sg.), naktis nakčidusia "najgłębsza noc" (suf. superlatiwu -iaus- przy osnowie rzeczownikowej), naktinyčia sn «nocnica, ćma» (por. akstinyčia), panaktys "późny wieczór", panakciui adv. "każdej nocy, noc w noc", panaktis SD «ponocny», panaktinis "nocny", sb. m. "stróż nocny". Cps. naktibalda a. naktivalka c. "nocny włóczęga, kto hałasuje w nocy, nocny Marek", naktigonė "nocne pasienie koni", naktigonis m. "pasterz nocny, nocujący z końmi lub wołami na pastwisku", naktigultas "nocleg", daw. naktigulte SD «nocleg», naktikova c. "lunatyk", naktikovas SD «nocny kruk, ślepowron», naktipiečiai m. pl. "bardzo późny obiad", naktividis a. naktovidis m. "północ", pernakt (zob.), šiąnakt (zob.), vidurnaktis m. "północ". Vb. denom. naktauti "nocować" (n.in. SD), naktinėti "ślęczeć po nocach". nakvoti, nakvoju, nakvojau "nocować" (gw. nakóti). Utworzone od naktis "noc" vb. denom. *nakt-uoti (por. gw. nakt-avóti "nocować", naktūiti ts.) zmieniło się w nakvoti przez dwie zmiany: uproszczenie grupy ktu i spirantyzację glajdu u > v. Potem doszło do metanalizy nakv-óti, o czym świadczą następujące drw.: nakvinas "zostający na nocleg", m.in. u Bretkūną (=> vb. denom. nakvinti "przyjmować kogo na nocleg, udzielać noclegu; prosić o nocleg; nocować", nakvinėti iter. "nocować"), važiuoti nakvinai "podróżować z
416
noclegiem", nakvynė "nocleg" (=> vb. denom. nakvyniauti "szukać noclegu"), nakvynis DP "nocleg", nakviša c. "roślina Onagra biennis; nocny Marek; lunatyk". Por. też gw. nakvūiti "nocować" (ob. naktiiiti ts.). Rzadkie warianty z naktv- zam. nakv- Cnaktvinas, naktvynė, naktvinti oraz naktvoti) pokazują grupą -kt- zrestytuowaną na podstawie osnowy naktis. namai 4 p.a. m. pl. "dom, gniazdo rodzinne, mieszkanie wraz z jego mieszkańcami", SD też «obora» (syn. punė); namas "budynek mieszkalny". Por. łot. nams "środkowa cząść domu mieszkalnego, kuchnia, wądzarnia, przybudówka przy łaźni", darit namu "stawiać dom". Przez asymilacją d-m > n-m z pb. *dam-a- < pie. *domh2-o-, por. gr. óópoę m. "dom, domostwo, siedziba, kryjówka". Odmienny temat na -u- w scs. domu, -w, łac. domus, -ūs f. (adv. domum "do domu", domi "w domu, w ojczyźnie"). Przekształcenie atematycznego sb. pie. *dómh2-s, gen. sg. *demh2-s albo *dmh2-es (zob. lit. nūmas), acc. sg. *dómh 2 -m. Od pwk. *demh2- "łączyć, składać; budować, stawiać", gr. óćpa) "budują", het. tamata "budował, stawiał". Por. wed. damńn gen. pl. "domów" oraz złożenia aw. ddng pa!ti- "pan domu", wed. patir dan ts. (dampati- m. "pan domu", dampati du. "mąż i żona"), gr. óeo7rói;r|<; "pan domu, gospodarz; władca", voc. óźorrota (I człon w formie gen. sg. *°dems). Z tymi ostatnimi można zestawić złożenie lit. Viešpatis, zob. s.v. patis. — Drw. įnamys, -ė "lokator, odnajmujący mieszkanie", daw. "komornik", naminė "wódka pądzona domowym sposobem, samogon", naminis "domowy", namystė a. namysta "gospodarstwo, domostwo" (=> *namystis > namykštis m. "domownik", z insercją k i zmianą ks > kš; namykštis vagis DP "złodziej domowy"); namiškis m. "domownik", namiūkštis m. "domek, chatka"; namūdė "tkanina domowego wyrobu" (neosuf. -udė, wyabstrahowany z typu alūdė, pelūdė)\ namūnaitis m. "syn gospodarza" (w odróżnieniu od parobka) — drw. od *namūnas, co zestawia sią z wed. damūnas- m. "pan domu, posiadacz"; (namukas) SD «domak, umbraticus homo, incubator domi suae» (lekcja LKŽ: namukas, por. suf. w slapūkas). — Cps. benamis m. "bezdomny", DP "nieosiadły", įnamys "komornik, chłop bezrolny mieszkający kątem w cudzej chacie" (od zwrotu įnamūspaimtas "wziąty do chaty"), nampusė "przedział w stodole a. odrynie" < *nama-pusė (war. nampusė, nampusė), namsargas a. namsargis m. "kto pilnuje domu pod nieobecność domowników" (war. nūmsargis, lumsargas), panamė "miejsce blisko domu", viešnamis m. "dom publiczny". Osobno zob. naminykštis. namie adv. "w domu, u siebie" — jest skostniałym loc. sg. *dam-ai, który odpowiadał łac. dom-i "w domu" (por. -oi w gr. oixoi "w domu"). Końcówka lit. -ie była produktywnym wykładnikiem locatiwu jeszcze w chwili tworzenia sią adessiwu, por. formacją stlit. diev-ie-pi "u Boga". Wtedy powstał również adessivus namiepi, używany do dziś po gwarach jako przysłówek "w domu". naminykas, -ė, p ó ź n i e j naminińkas, -ė " c z ł o n e k r o d z i n y , d o m o w n i k " , SD (naminikas)
«domownik;
gospodarz
w
swym
domu»,
f.
(naminikie)
«gospodyni
w
swym domu».
naminykštis, -ė "domowy", w SD «domesticus, familiaris, contubernalis». Jest drw. przymiotnym na -ia- od rzeczownika naminystė SD «gospodarstwo, domostwo» (por. naminykas). Analiza: *naminyst-is, gen. sg. *naminysć-io. Brzmienie to zostało zmienione przez insercją k przed st/sc\ Wyraz naminykštis stanowił dublet do adi. naminis i dlatego był interpretowany jako namin-ykštis. To pociągnąło za sobą emancypacją -ykštis jako sufiksu przymiotnikowego. Por. tirw. vakarykštis "wczorajszy" vakar, pernykštis
417
"przeszłoroczny" <= pernai, dabarykštis "obecny, teraźniejszy" dabar. O rzeczownikowym suf. -ykštis zob. s.v. bandykštis. namo adv. "do domu" — wywodzi sią z formy allativu namop < stlit. namópi "do domu" (zob. namai). — Gw. namók, np. Ana neatej namók "Ona nie wróciła do domu" — pochodzi z apokopowania formy rozszerzonej partykułą: *namó-gi (zob. gi). — Zrost z postpozycją link (zob.): namólink adv. "w stroną domu, do domu". War. namólin oraz namolė, namolei, namolio, namól. — Stlit. zrost z przyimkiem pri: namópri adv. "do domu", war. namóprin. — Przez analogią do illatiwów na -n powstało adv. namon "do domu", por. Bandą namon gena "Pądzi stado do domu". War. namónais, namoniu, namoniui. narys 1. "staw", 2. "staw w palcu, kłyk", 3. "kostka u nogi", 4. "kolanko w źdźble rośliny", 5. przen. "członek, jednostka wchodząca w skład jakiejś wiąkszej grupy" — formacja na SO do ner-, zob. nerti II "wiązać". Obok naras 1. "staw", 2. "staw w palcu", 3. "pątla; pątla z włosia końskiego do łowienia ryb" (Ne teip lengvai su naru lydeką sugausi! "Nie tak łatwo złapiesz szczupaka w «naras»!"). — Drw. narelis m. "krąg, człon krągosłupa; kolanko słomy; rodzajnik (gram.)", sąnarius DP "wiązanie", sąnarys "połączenie kości, staw; członek ciała" (war. sdinaris, por. saispara), nasrał 4 p.a. m. pl. "nozdrza, pysk zwierząt, paszcza". Dawniej "usta", por. Tenekalb bliufimerstwas tawa nasrai Mž "niechaj nie wypowiadają bluźnierstw usta twe", suspaudziu nasrus SD «stulam gąbą», piktas kvapas iš nasrų SD «cuchnienie z ust», pypynė, kurių skersai nasrump pridėtų pučia SD «fletnia». Zdrob. nasrėliai: (buczewimas nasrelų) DP "całowanie ustek". Zob. też apinasris. — War. z insercją t: wsch.-lit. nastraT "nozdrza, pysk", n. m. VilkanastraT. Morfologicznym odpowiednikiem tej formacji są w słowiańskim nozdri scs. f. pl. "piveę", zmienione z psł. *nostri < *nosri przez insercje / i sonoryzacją st przed r330. našlė 4 p.a. "wdowa". Może to być urzeczownikowiony przymiotnik żeński *naśl-iia od *našlas, znacz. etym. "taki, który zmarł śmiercią gwałtowną, zginął", mianowicie przy założeniu, że *naś-las było formacją równoległą do gr. vexpóę m. "trup" < pie. *nok-lo- albo *nek-ro-, od pwk. *nek- "zginąć, zniknąć". Por. wed. ndśyati "znika, ginie" (*nk-ie-ti), nanaśa pf. "zniknął, zginął" (*ne-nók-e), łac. nex, necis f. "gwałtowna śmierć, zabójstwo, morderstwo" (=> neeare "zabijać, przyprawiać o śmierć"). Znacz. etym. "związana z poległym" > "wdowa". Znaczy to, że forma mąska našlys "wdowiec" pochodzi od żeńskiej (formant jak w parach mase. -ys :: fem. -ė)331. Neologizm ten wyparł odziedziczony wyraz *vidźiava < pie. ^uid^u-ehh- "wdowa", por. wed. vidhdva-, scs. vidova (ov z *eu), ros. vdova, łac. uidua "wdowa", gr. riiOeoę "nieżonaty, kawaler" (*h,uidheu-o-). — Drw. našlaitis, -ė "sierota", našias, -a "wdowi", našlystė "stan wdowi", SD «owdowienie; wdowstwo». Vb. denom. našlauti "być wdowcem a. wdową", apndšlinti
330
Paralela słowiańska na sonoryzacją: *męzdra "błona pokrywająca mięso", stpol. miązdra "błonka na białku jajecznym", stczes. mdzdra "błonka, skórka; bielmo na oku", cs. mązdra, strus. mjazdra, ros. mezdrd a. mjazdrd, ukr. mjazdra "wewnętrzna, przymięsna strona skóry" (rcs. mjazdrica "błonka jajka") — z psł. *męstra < *męsra < *mens-ra (derywat od nazwy "mięsa": scs. mąso, sti. marfisa-). — Paralela litewska: gw. gaizdras obok gaistras (insercją t) i gaisras ts. (<= gaisas). 331
Z derywatów por. np. gyvanašlis
(s.v.
gyvas).
418
"umierając, zrobić kogo sierotą, osierocić", SD1 apnašlinu «osierocam» (brak wzmianki w LKŽ). Zob. też šeirys. nauda, -os, acc. sg. naudą 3 p.a. "pożytek, zysk" :: łot. nauda "pieniądze, pożytek, majątek". W SD nauda ukazuje się w kilkunastu lemmatach, por. np. nauda kas metai surinkama «dochód», nauda derunčiai imama «interesse, lucrum licitum», nauda azu palūki pinigų «lichwa, płat», nauda išveržta «łup, spolium, spolia», metinė nauda «ordynaria, annuus prouentus», nauda, vaisius metuose imamas «prowent, annona», nauda iš tiesos «przezysk sądowy». Lit.-łot. naud- to formacja na SO do niezaświadczonego SE *niaud- < pie. *neud- "używać, korzystać z czego". Por. goc. niutan "spożywać, zużywać, otrzymywać", niem. geniefien ts., nomina: stisl. naut "bydło użytkowe, rzeźne a. pociągowe", ang. neat ts., stwn. nuz, nutzes m. "użycie, korzyść, dochód". — Drw. naudingas "pożyteczny", SD też «zyskowny, zysk przynoszący», naudingai adv. SD «zyskownie, z zyskiem». Cps. benaudis "bezużyteczny", nenauda a. nenauda c. "ktoś nieudolny, niezdara, niedołęga", nenaudėlis m. ts., svetimnaūdis (zob. svetimas). Vb. denom. naudauti "zyskiwać, korzystać z czego, odnosić korzyść", naudauju eldiju SD «szypruię», panaudauti DP "skorzyścić", pasinaudoti "skorzystać, wykorzystać". naujas, -a "nowy" — wywodzi się przez dysymilacyjny zanik i z *niaujas < *niau-ias, to zaś z pie. *neu-ios. Paralela: kraūjas < *kriaujas < *kriau-ias. Formację z suf. *-ios poświadczają również gr. jon. veioę, goc. niujis i wed. navya- "nowy". Tego rodzaju derywat odnowił w różnych dialektach ie. starszą formację z suf. -o-, *neu-ó-, por. gr. veoę, wed. navah i — ze zmianą *eu > *ou — scs. novu, łac. nouos, nouus "nowy". Pie. *neu-ó- urobiono wedle reguły vrddhi od przysłówka *nu "teraz, w tej chwili", zob. lit. nū. — Drw. naujenybė "nowość, nowinka", naujiena "nowina, nowość", gw. "ziemia po raz pierwszy wzięta pod uprawę", naujikas "narośl, nowotwór" (war. navikas "narośl", przez zanik i i spirantyzację u > v), naujikas SD «nowak, nowotny» ["początkujący żołnierz, rekrut; człowiek świeżo przybyły, nie przystosowany do określonego środowiska lub zajęcia", SŁXVl], naujintelis "nowiutki" (neosuf. -intelis), naujovė "nowe czasy" (por. senovė), też "to; co jest nowe, nowość, innowacja" (=> naujoviškas "nowoczesny"), pónaujis "prawie, niemal nowy". Cps. naujagimis m. "noworodek", naujakrikštis m. SD «nowokrzczeniec, anabaptista», naujakurys "nowy mieszkaniec", naujametis, -ė "noworoczny", naujamiestis m. "nowe miasto". Vb. denom. atnaujėti "odnawiać się", atnaūjinti "odnowić, odnawiać", ponaūjinti ts. (=> naujintelis "całkiem nowy", SD «nowiuchny», naujintelis ts.). — N. m. Naujoji 2x, Naujėnai, Naujiena 4x, Naujikai 1 lx, Naujininkai 10x, Naujokai 6x, Naujokai 3x, Naujūkai 2x. Złożone n. m.: 1° z członem Nauja-: Naujadvaris 7x, Naujakiemis 1 lx, Naujalaukis 9x, Naujamiestis 3x, Naujasodė 10x, Naujasodis 23x, Naujatriobiai 4x (por. troba), Naujažeris (z elizji w *Nauja.aźeris). — 2° z członem Nau-: Naūdvaris 6x, Naūkaimis 8x, Nausėdai 4x, Naūsodė 3x, Naūsodis 3x. nė ptk. przecząca "nie": Nė, aš nenóriu "Nie, ja nie chcę". Nebūvo kas daryti "Nie było co robić". Por. negū. nė ptk. przecząca "ani": nė vienas "ani jeden", nė kiek, nė maž "ani trochę". Nė sykio ten nebuvau "Ani razu tam nie byłem". Geriaū nė neklausk! "Lepiej ani nie pytaj!". Odpowiednik słowiański nė, por. scs. nėkuto "aliąuis". Zob. nėkas s.v. niekas. nedėlia daw. 1. "niedziela", 2. "tydzień" — zapoż. ze strus. nedėlja albo błr. nedėlja (dziś sekmadienis, -io, dosł. "siódmy dzień"). War. nedėlė. — Również nazwy
419 poszczególnych dni tygodnia, które ukazują się w piśmiennictwie stlit., są zapożyczeniami białoruskimi. Por. 1. paldienykas "poniedziałek" (zob. osobno; dziś pirmadienis), 2. utarnykas "wtorek" błr. utórnik (dziś antradienis; co do intonacji por. kamarnykas), 3. sereda, -os "środa" <= błr. sereda (dziś trečiadienis), 4. četvergas "czwartek", war. čiatvergas <= błr. četvėrg332 (dziś ketvirtadienis), 5.pėtnyčia "piątek" <= błr. pjdtniea (dziś penktadienis), 6. subata, "sobota" <= błr. subóta (dziś šeštadienis). Zob. też savaitė. — N. m. Nedėldaržis 2x. nediėve interi. "nie daj Boże!": Nediėve, gal staigu numirti "Nie daj Boże, mogą nagle umrzeć". Zob. dievas. negalai. Formalnie jest to zaprzeczona postać formy nom. pl. do galas "koniec". Ukazuje sią w zwrotach przysłówkowych: per vargus negalus "z trudem, z wielkim trudem", vargais negalais ts. negii ptk. porównawcza "niż" — powstała z połączenia ptk. negacji nė z ptk. -gu, np. Šiemet geriaū gyvenam, negu pernai "W tym roku lepiej żyjemy niż w ubiegłym". — W DP odpowiedni spójnik ma postać negi: didesnio negi Prandszo «wiątszego niż Proroka». Zmienny wokalizm partykuły widać też przy spójniku DP jeigu ob. jeigi "jeśli, gdyby". — War. apokopowany neg, np. Geriau nepradėti, neg pradėjus nepabaigti "Lepiej nie zaczynać niż zacząwszy nie skończyć". nei ptk. porównawcza "niż, niby": Davė daugiau nei šimtą "Dał wiącej niż sto". Pasipųtąs nei kalakutas "Nadąty jak (niby) indyk". nel ptk. negacji "ani": Tylėk ir nesakyk nei žodžio "Milcz i nie mów ani słowa". Odpowiada słow. ni "ni, ani" i łac. ni "nie, że nie". nel... nel... ptk. negacji "ani... ani...": Neitu kaltas, nei aš "Ani ty jesteś winien, ani ja". Też w znaczeniu pol. "ni... ni...": Nei šis, nei tas "Ni sio, ni to". Nei ūž š{, nei ūž tą ėmė bartis "Ni z tego, ni z owego zacząli sią kłócić". neigti, neigiu, neigiau "zaprzeczyć czemu, nie uznać, nie przyznać" — verbum utworzone od ptk. negacji neigi "ani" < nei-gi (por. nei). Drw. neigiamas "negatywny, ujemny", neigimas "zaprzeczanie", neiginys "przeczenie". nekaip ptk. porównawcza "niż": Gyvi pavojingesni, nekaip mirą "Żywi Įsą] groźniejsi niż umarli". Daugiau ežerą, nekaip žemės "Wiącej jezior niż ziemi". neklaužada 1. c. "nieposłuszne dziecko, urwis, psotnik", 2. bibl. "nieposłuszeństwo". Przez degeminacją z *neklauž-žada < *neklaus-žada. Złożenie o znacz. etym. "kto nie słucha tego, co sią do niego mówi", por. klausyti, žadas, žadėti. Paralele: neklaūsėlis m. "osoba nieposłuszna", aklžada "mówiący (prosto) w oczy". — War. gw. neklauža c. "ktoś nieposłuszny" powstał drogą (nieregularnego) obciącia końcowej sylaby. nelabasis, gen. sg. nelabojo sb. "ten zły" (war. nelabasis) — eufemizm dla "zły duch, diabeł". Forma anaforyzowana przymiotnika nelabas "niedobry, zły", zob. labas. — Drw. gyvas nelabasis adv. "bardzo dużo",pats nelabasis ts.; nelabošius "diabeł", neldbšis m. ts., nelabukas ts. nendrė "trzcina jeziorna, nadrzeczna, Phragmites communis", SD nindrė «trcina». Wraz z łot. niėdre "trzcina" z pb. *nendr-V. Związki zewnątrzne nierozpoznane. — Drw. nendrynas "pole trzcinowe", SD «trcia, trcinisko», nendrinis "trzcinowy, z trzciny". — War.
332
Por. stpr. *ketwirtice,
pis. (ketwirtire) E V "czwartek, Donirstag", co jest kalką hybrydalną pol.
czwartek.
420 gw. 1. mėndrė (rozpodobnienie n-n > m-n), n. rz. Nendrė, 2. lendrė, lendrė (rozpodobnienie rc-ft > /-«), 3. endre (dysymilatywny zanik rc-, por. ugnis), 4. jėndrė, jendrė. Por. n. m. 1. Mendrynė, 2. Lendrės (n. rz. Lėndra 2x, Lendrė 4x, Lėndrupis 8x), Lendrynė, Palėndriai, 3. Paindrė wsch. < *Paėndrė (por. Panėndrė). Inne: Nėndriai, Nendriniai (=> Nendriniškiai), Nendrytė. neprietelis, -/o daw. gw. "nieprzyjaciel, wróg" — ze zmiany *nepriatelis < *neprijatelis, co oddawało zapożyczenie błr. nėprijatelb (por. rozwój prieras z *prijeras). War. neprietelius. Zob. prietelius. Por. SD: įveikt neprietelių «pożyć nieprzyiaciel^» ["pokonać n."], išduomi kų neprietelamus «wydaię kogo nieprzyiaciołom». — Drw. neprieteliškas, -a "nieprzyjazny". nepuotis 4 p.a. daw. "wnuk", f. neptė 4 p.a. daw. "wnuczka". Formacje pokrewne: scs. netiji, serbsko-cs. netiji "kuzyn" (rcs. f. nestera), stpol. nieść m. "wnuk stryja a. wuja" (nieściora "wnuczka stryja a. wuja"), < *nept-iio-, por. gr. dveiĮrioę "brat stryjeczny a. cioteczny", dvei]/id "kuzynka". Dalej por. sti. napat-, acc. sg. napatam "potomek, wnuk", nom. pl. napatah, dat. pl. nadbhyah "dla wnuków", f. napti "wnuczka" < *nept-fh2, acc. sg. naptiyam, aw. nafsu loc. pl. "u wnuków" (*napt-su), f. napti-, łac. nepós, acc. sg. nepótem, f. neptis, -is, stir. necht "wnuczka", stwn. nift(a), niem. Nichte ["bratanica, siostrzenica"]. Dziś w jęz. literackim panuje zapożyczenie słow. anūkas "wnuk" (zob.), natomiast w gwarach spotyka się rozmaite neologizmy, np. sūnaitis m. (dosł. "syn syna", suf. jak w ponaitis, kalvaitis, vaikaitis), vaikavaikis a. vaikvaikis m. (dosł. "dziecka dziecko"). — Uwzględniając materiał porównawczy, można odtworzyć pralit. rzeczownik o temacie na -t-: sg. nom. *nepuo, acc. *nepatin, gen. *neptes. Temat stlit. nepuoti-, scharakteryzowany suf. powstał ze skrzyżowania formy nom. sg. *nepuo (z pie. *nep-ot-s) z formą acc. sg. *nepatin (z pie. *nep-ot-m), której zakończenie zinterpretowano jako -i-n (*nepat-i-n), mianowicie przez analogię do osnów na -i- (por. np. acc. pat{< *pat-i-n < *pot-i-m dopatis "mąż"). Uogólnienie tematu nepuoti- nastąpiło przez eliminację takich form odziedziczonych, jak acc. sg. *nepatį(=> nepuot-į) i gen. sg. *neptes (=> nepuot-ies. Por. osnowę nepót- w łac. gen. sg. nepótis (zam. *neptis < *nep-t-es). Z form pluralnych por. stlit. gen. nepuočių, dat. nepuotims, acc. nepuoćius. Stlit. drw. żeński neptė pochodzi —jak w innych językach — od osnowy słabej *nep-t-, z tym, że należy tu odnotować zastępstwo plit. formacji na -1, *nepti < pie. *nept-ih2 jak wed. napti (paralela: lit. pati "małżonka" < *pati < *pot-ih2) przez produktywne fem. na -ė. Por. też stlit. neptis m. "wnuk" jako drw. od neptė. Jeszcze młodszym neologizmem jest stlit. nepuotė "wnuczka" (Bretkun). N.B. W bałtyckim napt- nie ulega wpływowi nazw pokrewieństwa na -ter- i nie przekształca się w *napter- (por. sti. naptar- "wnuk", sg. acc. naptaram, gen. naptur, instr. naptra, rcs. nestera). neršti, neršia (war. neršti, neršta), neršė "ikrzyć się, rzucać ikrę (o rybach, żabach), dur. neršėti, nerši, -ėjo ts., sb. nerštas "czas i miejsce tarła", nerštai m. pl. "ikra", nerślai ts. Łot. nėrst, nėršu, nėrsu 1. "rzucać ikrę", 2. "parzyć się, łączyć się w pary". Odpowiedni refleks SE ukazuje się w nomen psł. *ners-ti f., *ners-tu m. "ikrzenie się ryb, tarło", por. ukr. nėrestb, strus. nerestu, ros. nėrest, stczes. nerest oraz z wtórnym m-\ słń. mrest, serbskie mrest, chorwackie mrijėst, pol. gw. mrzost. Bez jasnych nawiązań ie. Transponat pie. *nerk-. — SO narš-: naršinti caus.: Aš žuvis naršinu, t.y. laukiu, kad anos neršėtų "Czekam, aby się ryby zaczęły ikrzyć", naršytis "ikrzyć się", nomina: apnaršaT a. išnaršai m. pl. "ikra ryb", išnaršos f. pl. ts., naršas ts. (=> vb. denom. naršytis "rzucać
vi
r 421
ikrą"), narsa, naršatis a. narstva "pora rzucania ikry", naršiai m. pl. "ikra", narštas ts. (•=> vb. denom. narštytis "rzucać ikrą", z *narś-sty-). Por. łot. narsts a. narstei, narstė "ikra", ==> narstit a. narstitiės "ikrzyć się". Również narš- znajduje odpowiednik słow., por. ros. nórostb ob. nórost "żabia ikra". nertėti, -ėju (gw. nertu), -ėjau "gniewać się, srożyć sią; grymasić, upierać się (o dziecku)". Bez etymologii. — SZ nirt-: niršti, nirštu, nirtaū "wpadać w gniew, w złość; upierać sią, być upartym", nirstu SD «bestwię się» (syn. gailauju), nirstus arklys SD «zacinaiący sią koń», apnirsti DP "rozgniewać sią", apnirto SD «roziadł się», įniršti "rozgniewać sią; wziąć sią do czegoś zażarcie, z zaciekłością, stać sią zawziątym, rozochocić sią", SD įnirstu «roziuBam sią». Ze zmianą rs > rš: įjuršti, įnirštu, įtūršaū "rozgniewać sią; wziąć sią do czegoś z zaciekłością", nirštas "wzburzenie, złość". Nomina: nirtis m. "gniew" :: stpr. steises nierties gen. sg. "gniewu, des Zorns", czyt. [steisss nirtis], nirtulys "wściekłość, gniew; narów, zły nawyk" (=> nirtulingas "wściekły, rozwścieczony"). — SO nart-: ųiartinti "rozzłościć, rozeźlić kogo", SD «bestwią kogo; roziątrzam [syn. Iširdinu]', roziuszam», ųiartintas SD «zaiątrzony», nartus "uparty, narowisty - o zwierząciu", arklys nartus SD «koń twardousty» ["koń, który niełatwo daje sobą kierować"]. — Neopwk. nars- (<= nirs-): narsa "wielka złość, odwaga, śmiałość; wielka chęć" narsybė "śmiałość"), narsas "wielka złość" (por. garsas <= girsti, karsti <= kirsti), narsias DP "zapalczywość", narsumas "odwaga, śmiałość", narsuolis m. "śmiałek, zuch", narsūs "odważny, śmiały" (=> narsėiva c. "śmiałek"). Neoosn. narš-: įnaršinti "rozdrażnić, rozgniewać", SD naršinu «jątrzę». — Niejasna jest osnowa neršt- w neršti, nerščiū, nerščiaū "złościć sią skrycie". nerti I, neriu, nėriau "nurkować, zanurzać sią, pogrążać sią" < pie. *nerH-. Refl. nertis 1. "nurzać sią", 2. "zrzucać skórą". Drw. neris, -iės m. "bóbr, Castor fiber", nerta "ciężarek nawlekany na dolną linką sieci w celu jej obciążenia, grąz", nertūvas ts., nerūnė b.z.a. "roślina wodna Lemanea". N. rz. Neris (SD Wilia rzeka), Nerys, Nereta. — WSE nėr-: nereti, nėriū, nėrėjau "nurkować". — SO nar-: nardyti 1. caus. "zanurzać", DP "ponurzać", SD nardau «nurzę, nurzam; pławię konie», 2. iter. "nurkować, pływać pod wodą; zanurzać się, pogrążać się", przen. "ganiać, biegać, włazić, latać", narinti 1. "zanurzać", 2. "(głowę) pochylać, opuszczać", narstyti frq. "nurkować; biegać, latać". Nomina: naras 1. "ptak wodny nur, Colymbus, Gavia", SD «nurek ptak, Mergus» (por. n. jez. Narinis, n. rz. Narańtis, Narasa, Narūtis, Nar-ūpis), 2. "człowiek pracujący jako nurek", SD «nurek człowiek», naromis adv. "w zanurzeniu": tiaromis plaukti "płynąć nurkiem", narta 1. "grąz" (ob. nerta), 2. "wir wodny, nurt rzeki, prąd", nartas "węgieł domu". Ze słowiańskiego por. SO nor- w caus. scs. simoriti "djtoppiTiTeiv", sch. nóńti "zanurzać się", zanóriti "zanurzyć", ros. nóritb "wypatrywać, szukać, węszyć", nóritb rybu "łowić ryby pod lodem niewodem", czes. norit "zanurzać, pogrążać", ponoriti a. unoriti "zanurzyć, zatopić" (neol. ponorka "łódź podwodna"). Dalej por. pol. daw. no rzyć "pogrążać w wodzie", wynorzyć "wydobyć, wynurzyć", zanorzyć sią "pogrążyć się", norzać "pogrążać w wodzie, zagłębiać; udzielać chrztu przez zanurzenie w wodzie", norzać sią "nurzać się", nomina: nor a. norek "człowiek, który pływa pod wodą", nor "nurek, Mergus", nora "prąd, nurt wody", nort "prąd wody, rzeki, koryto rzeki, głęboka woda". — WSO *nar-: słc. ponaraf, vnarat' "zanurzać, zatapiać" do norit'. — SZ nir-: nirti, nirstu (war. nirū, nyrū), (įjniraū "włazić do wody, zanurzać się", išnirti "wynurzyć się, wyleźć z wody, wychynąć, wyłonić się", panirti "zanurzyć się, ugrzęznąć; uciec,
422 umknąć". Odpowiednik łot. nlrt, nirštu a. nųu, niru "zanurzyć sią". Por. scs. SZ vu-nirą (*vun-) w alternacji ze SE inf. vū-nireti "zanurzyć sią", aor. ponretū. — WSZ nyr-: nyrėti, nyri, nyrėjo 1. "być zanurzonym pod wodą", 2. "stać lub siedzieć, zwiesiwszy głową; patrzeć spode łba", panyrėti "nurkować", przen. "zagłąbiać sią w myślach, w pracy" (zob. też s.v. niūras); nyrinėti "chodzić, rozglądając sią", nyrūnas "ktoś wścibski, wnikliwy, wsządobylski". Ze słowiańskiego por. WSZ *nlr- w rcs. nirjati "nurzać sią", ukr. nirjaty Cnirnūty), sch. pdnirati "(o wodzie) znikać, płynąć pod ziemią". — Zapewne trzeba tu dołączyć nirdyti "chować, skrywać", nunirdyti "doprowadzić do zguby", sunirdyti "zawieruszyć, tak schować, że nie można odnaleźć". Byłoby to przenośnie użyte causativum o znacz. etym. "zanurzyć, ukryć pod powierzchnią wody". — Obocznym do nir- st. zanikowym było *nur-, o czym świadczy WSZ *nūr- w refleksie słow. nyr-, por. rcs. nyrjati "zanurzać sią", ros. nyrjdtb m.in. "wymykać sią, chować sią" < *nūr-ia- od *nrH-C. Do tego drw. ros. nyrók "nurek", bg. nirėc ts., ros. pronyra "krątacz, oszust" (pronyrlivyj "szczwany, przebiegły, wścibski"), czeskie n. m. Nyrsko, Nyrany. — Wystąpująca w słowiańskim neoosn. nur- wywodzi sią z *naur-, tj. z formy st. pełnego, którą dotworzono do *nur-. Por. pol. nurzyć, nurzać jako formy konkurencyjne do norzyć, norzać (SO *nar-!-, *nor-a-). nerti II, neriu, nėriau "nizać, wiązać, robić na drutach, dziać, wiązać sieć, mocować; nawlekać igłą; obdzierać, łupić", sunerti "spleść, połączyć, związać; złożyć (o rąkach), zacisnąć (o palcach)", užnerti "nanizać, nawlec, nałożyć pątlą". Por. łot. nėrt, ne?u, nėru "die Spitze des Bastschuhs zusammenziehen". Refl. įsinerti "wdziać (odzienie), włożyć na siebie", nusinėrti "rozwiązać sią (o pątli), odwiązać sią". Dur. na -ė-: nereti, nėri, nerėjo "wisieć, być zawieszonym" (znacz. etym. "być przywiązanym, uwiązanym"). Nomen: nėrinys "robótka szydełkiem; wiązanie", paneralas "wiązadło, którym przymocowuje sią bat do biczyska", panerklas ts. (metatonia jak w padėklas, pabūklas). — WSE nėr-: nėriau, nėri (zob. wyżej), nėrinys "koronka, dzianina". — SZ nir-: nirsta a. nyra, (iš)niro, nirti "wybić sią ze stawu, zwichnąć sią" (neopwk. nirs-: nirstelėti "trochą sią wywichnąć"), nunirti ranką, sprandą "skręcić rąką, kark", sunirti "spleść, spleść sią". Cps. basnirčia adv.: vaikščioti basnirčia "chodzić obutym na gołą nogą". — SO nar-: išsinarinti "wywichnąć sobie (członek ze stawu)", narinti "zawiązywać (sznur)", narstyti 1. "rozbierać, rozkładać", 2. "wiązać, wyplatać", sunarstyti "posplatać, powiązać". Nomina: (narai m. pl. "uprząż końska", {naras "wełniana rąkawica wkładana pod spód drugiej", narys (zob.), panarklas "rzemień, którym przywiązuje sią bat do biczyska", ūžnara "pętla", ūžnarvė "pętla, węzeł; zwężenie w więcierzu; ustronie, zakątek; ustęp" (gw. užūnarvė). Tu też narva "komórka matki w ulu". Etymologicznie zapewne identyczne z vb. nerti "nurkować, zanurzać się". nes 1. spójnik przyczynowy "bo, gdyż, ponieważ" (SD1 «owszeki»), np. Nespjauk [vandenį, nes pats sugersi "Nie pluj do wody, bo sam [ją] wypijesz". — 2. gw. spójnik przeciwstawny "lecz", np. Norėjo jipavyti, nes veltui "Chciał go dogonić, lecz na próżno". — W funkcji (1) są trzy war. gwarowe, wszystkie z długim ė: nės, nėsa, nėsang. Już w DP ukazują się oprócz nes «bo, abowiem» war. nėssą «bo» i nėssąg «abowiem». SD ma nes «bo, bowiem» obok nessa i nesung «abowiem» (< nesang). Są też war. trój zgłoskowe: nesanga, nesangi, nesangu. Postaci nėsang, nėssąg wskazują na formę początkową nėsą a. nesą, z samogłoską nosową (później długą) w wygłosie. Chodzi tutaj o ptc. prs. act. w
i
423 formie nom. sg. n. "będące", które poprzedzono przeczeniem ne. Znacz. etym. spójnika można odtworzyć jako "w przeciwnym razie". Por. adv. esą "rzekomo, niby, jakoby". nešti, nešu, nešiaū "nieść, przynieść", cps. apnešti sniegu "zanieść, zawiać śniegiem", išnešti "wynieść, wyrwać", panešti ( ką "przypominać kogoś, być do kogoś podobnym", pranešti "powiadomić, obwieścić", pranešu SD 1. «przekładam na insze mieysce [syn. prakeliu]', przenoszę», 2. «prorokuię; przepowiadam co przyszłego» (por. pranašas), sunešti "znieść w jedno miejsce", sunešu SD «znoszę co do kupy». Por. łot. nest, nąsu, nesu ts. :: scs. nesą, nesti. Pbsł. *neś- ma wtórne znacz, "portare, gerere" na miejscu pie. ^ n e k - "dostać, dosięgnąć czego, osiągnąć", por. wed. aśnóti "osiąga", naśati "dostaje", aor. anat; het. henkzi "przekazuje, oddaje", gr. f)veyxa "osiągnąłem" (zam. *eneka). — Iterativa: nešinėti iter. "nosić, -naszać": nešinėju SD «naszam», nešioti iter. "nosić", nešioju unt kelių SD «piastuię», neoosn. nėšio-: nešiotoja vaikų SD «piastunka», nešiotė "niania, piastunka" (znacz. etym. "nosicielka", por. važiotė). — Nomina na SE: nešėjas SD «nosiciel», nešyklė SD «nosidło», nešinas, -a "niosący" (Eina moteris vaiku nešina "Idzie kobieta z dzieckiem na ręku"), nėšliava "danina" (neosuf. jak w mezliava, vėliava), nešmenė "brzemię, ciężar", neštuvai m. pl. 1. "nosze, lektyka", 2. "narzędzie do noszenia kamieni", nešulys "ciężar, pakunek". Cps. lytnešis (zob. lytis I). — WSE neš-: atsinešti "wdać się w kogo, być do kogo podobnym" (por. niżej panašūs), nėšcičti, -ju, -jau "nosić", nėščia "brzemienna, ciężarna" — przekształcenie adi. nešti f. "ciężarna" (por. pol. brzemienna <= brzemię), nėščiai m. pl. "nosidła na wodę", nėštūmas "okres ciąży". Do tego łot. nesat iter. "nosić", nesis "nosidło na wodę, koromysło" (pl. nėši a. nešas ts.), scs. nėsū aor. "niósł" < *neś- < ^ n e k - s - . — SO naš-: našinti(s), našinu SD «głoszę, rozgłaszam [syn. girdenu]; obwieszczam co komu [syn. gerdenu]», našina SD «gruchnęło co» (syn. girdena), našinasi SD «rozgłasza się co». Por. łot. *nasat, gw. wsch. nosuoju "noszę tu i tam". Na iteratyw o formie lit. *naśy(tis) wskazują pośrednio takie derywaty, jak našyklė "nosidło, nosze", SD (naśikłe Ss. Sakramento) «monstrancya» oraz našystd gw. "noszenie się, strój" (por. zenystos f. pl. "zamęście" <= zėnytis). — Nomina na SO naš-: apnašos f. pl. "osad naniesiony przez wodę powodziową, nalot (na meblach, sztućcach)", išnaša 1. "wyrwa, rów wyryty przez wodę", 2. "przypis (w tekście naukowym)", išnašūs "wysoki i szczupły, smukły (o mężczyźnie, też o koniu, o drzewie); piękny, okazały: obszerny, przestronny", naša "urodzaj, wydajność", našta "brzemię, ciężar; siano niesione na plecach", łot. nasta "ciężar" (=> naščiai m. pl. "nosidła na wodę, koromysła", SD «lektyka; mary»), naštinė SD «lektyka» (brak w LKŽ), našuliai SD m. pl. «biesagi; mantyka» ["worek podwójny z podłużnym otworem w środku długości przewieszany na piersi i plecy", SŁXVL], našūs "wydajny, owocny, plenny",panašūs Iką "podobny do kogo" (<= panešti),ponašis, -ė "dość szybki (o koniu)",pranašas (zob.), pranašūs "przeważający, wyższy, wybitny" (=> pranašumas "przewaga, wyższość"), sąnašos f. pl. "namuł, osad naniesiony przez wodę", sąnašūs ts. (<= sunešti). W czasowniku sekundarnym usunięto apofonię na korzyść neš-, stąd iter. nešioti "nosić", nie *naśyti (por. słow. nositi, nošą). — Zwraca uwagę SZ typu RiT: *nišneš-, poświadczony derywatem na SW panyšėti "ponieść przez pewien czas" (por. pavyzėti do *viž- <= vežu). Brak jest refleksów SZ *inś/ *unś- z *nś- < pie. *h,nk-. net (1) przysłówek "aż do": net' ik' vakari DP "aż do wieczora", net kraujas stingsta "aż krew krzepnie", por. łot. net lldz "aż do", (2) spójnik "aż, tak że, nim", np. Nevalgysiu, net pakalbėsiu žodžius mano "Nie będę jadł [tak długo], aż nie wypowiem
424 słów moich". Pochodzi z apokopowania *ne-ti, zrcejako negacją. Ptk. -ti jak w bet < beti, stpr. tenti "teraz", łac. poste "z tyłu" < *pos-ti. nie- ptk. przecząca "ni-" w złożeniach i zrostach: niekada "nigdy", niekas "nikt, nic", niekur "nigdzie", niekuomet "nigdy". Zob. nei. medėti stlit. "ganić, strofować" (prs. niezaświadczone), ptc. prt. pass. paniedėtas ir izpeliotas DP "naśmiewan i ukrzyżowan", lit. niedėtinas "naganny, zasługujący na naganą". — WSZ md-: łot. nidet, -w, -ėju obok nist / nist, nistu / nizu "krzywo patrzeć, nie cierpieć, nienawidzieć", refl. nisties "nienawidzieć sią, być skłóconym z kimś; brzydzić sią czymś". — SO naid-: łot. naids, natdus, ienatds "wrogie nastawienie, wrogość, nienawiść". Z pb. *neid- / *nid- <= pie. *h3neid- "ganić, lżyć". Por. gr. oveióo<;, -eoę n. "zarzut, nagana, obelga; wstyd, hańba" (proteza o- ma odpowiednik a- w orm. anicanem "klną, przeklinam", anėc "przeklął"), sti. nindati "gani, strofuje", nidana- "zganiony", goc. -naitjan SO "lżyć". Wynika z tego, że intonacja pierwiastka lit. jest sekundarna. Rekonstrukcja: *niedū, *niedėti. niekas 1. "nikt, nic", 2. "drobiazg, błahostka". Złożenie nie-kas < pbsł. *nei-ka< *nei-kuo- (zob. kas) jest porównywalne z jednej strony ze strus. ni-ku "nikt", z drugiej strony ze scs. ni-kuto "nikt", ni-cito "nic". — War. gw. ne-kas "nikt, nic" (zob. nė) przypomina scs. nė-kuto "aliąuis, ktoś". Człon I może być wzdłużonym alternantem morfemų negacji ne333. Por. stlit. nesti < ne esti "nie jest", goc. nist ts., łac. nemó "nikt, żaden" < *ne hemo. — Drw. niekai a. niekai m. pl. 1. "drobiazgi, bagatela", 2. "brednie, niedorzeczności, głupstwa, bzdury", niekai SD «bayki to, plotki, brednie; błazeństwo; obłuda, mara; widok fałszywy, obłuda», niekų kalba SD «baianie, bayka». Inne: niekalas "lichy, wybrakowany towar", niekieno "niczyj" (zob. kienas), niekingas "błahy, marny, nądzny; żałosny", niekšas (zob.), niekutis m. "błahostka, bagatela", perniek adv. "na darmo, na próżno, na marne", póniekis, -ė "niezły, znośny". Złożenia tautologiczne: niekaniekis m. SD1 «fraszka», niekaniekės f. pl. SD «bałamuctwo; fraszka», niekniekis m. "drobiazg, drobnostka, błahostka, bagatela" (por. mažmožis, šūdšūdis), ničniekas "zupełnie nic, nikt, żaden". — Vb. denom. niekinti "mieć za nic, gardzić, lekceważyć, poniżać, znieważać, szkalować, hańbić, plamić (dobre imią)". Por. ros. uničižitb "upokorzyć, poniżyć" ze strus. u-ničiž-iti <= ničiže "nic"; ros. uničtožitb "zniszczyć, wytąpić, zniweczyć; zgnąbić, przytłoczyć" strus. ničitože "nic". — Nowy SE neik-: niekti, niekiu, niekiau obok neikti, neikiu, neikiau "nie szanować, poniewierać, poniżać, gardzić; mączyć, drączyć", intr. neikti, nėikstu, nėikau "słabnąć, umierać, konać, zdychać". — SO naikniek- / neik-: naikinti a. naikinti "niszczyć, tąpie, trzebić, pustoszyć", išnaikint SD «wyikrzyć kogo» ["wycieńczyć co do sił, majątku, lub pieniądzy", L.], išnaikinu SD «wniwecz obracam; wyniszczam», panaikinti "skasować, usunąć, odwołać co", išnaikyti: išnaikau SD «kasuią co; zagubiam; znoszą co precz» (=> naika "zaraza niszcząca plony"). niekšas "łotr, nikczemnik, podlec" (Jis iš visų niekšų niekšiausias pasirodė "On okazał sią najgorszym ze wszystkich łotrów") — formacja urobiona sufiksem -ša- od zaimka niekas "nikt". Co do formantu por. nemokša(s), netikša. — Drw. niekšybė a. niekšystė "nikczemność, podłość", niekšingas "nikczemny, podły", niekšiškas ts.
333 Por. sti. na-kis "nikt, żaden", aw. naečiš ts., łac. ne-uter "żaden z dwóch, obojętny", nihil "nic" < ne hilum "ani trochę", non "nie" (w odpowiedzi na czyjeś słowa) < *noin < *ne oinom "ani jedno" (arch. noenom), niem. kein "nikt, żaden" < stwn. ni-hein "ani jedno".
i
i
425
niežėti, niežti (prs. atemat., obok niėzta, nieži), niežėjo "świerzbieć, swędzieć", niežtimi liežuvis SD «świerzbi mię co» [tu: język], niežai m. pl. "krosty, świerzb". War. gw. miežėti. Odpowiednik łot. niezt a. niėzet "swędzieć", niėzis a. niežulis "świerzb". Bez etymologii. Transponat pie. *neigh-. — Z prs. niežti a. niėžta wyabstrahowano neopwk. niezt-, stąd oboczny pdg. niežtėti, niežti, niežtėjo "świerzbieć, swędzieć". — Drw. niežas "świerzb", niežulys "świerzbienie, świerzb", niežūotas "zarażony świerzbem". Neoosn. niežėj-: niežėjimas SD «świerzbiączka», niežėjimas akių SD «świerzb oczu, zapalenie». — SZ niž< nižti, nyžta a. nĮžta (*ninž-sta), nižo "parszywieć, krostowacieć; zaczynać świerzbieć", apnižti a. nunižti "pokryć się krostami", įnižti a. sunižti "zaświerzbieć, zaswędzieć". — SO naiž- (brak odpowiednika lit.): łot. naiza a. naizs "krosty, świerzb", naizains "krostowaty". nykštys, -cio 3 p.a. "pierwszy, najkrótszy, najgrubszy palec ręki, kciuk", SD (nikBtis) «palec wielki u ręki» — przekształcone ze stlit. inkštis "kciuk" bądź metatezą, bądź adideacją do czas. nykti (zob. nikti). War. nykstis m.f. Drw. nykštukas "bajkowa postać wielkości kciuka, krasnoludek, skrzat". — Odpowiednik łot. ikstis "kciuk" < *inkstis, gen. sg. ikšk,a, od tego neologizmy gw. tkšŲs, ikšis "kciuk". Stpr. instixs EV "kciuk, Durne" może być błędem odpisu zam. (inxstis), czyt. [inkstis]. Związek z "nerką", inkstas, jest mało prawdopodobny. Może z *insutis "krótki (palec)". Byłby to drw. od adi. *insa-, jak w stpr. Tnsan "kurz", lit. wsch. įsas, ysas "krótki, kusy", łot. iss, i-k-ss "krótki". Zakładane zmiany, to (1) synkopa: *insutis > *instis, (2) insercją k: *instis > *inkstis, (3) welaryzacja ks > kš: *inkstis > inkštis. Paralele: łot. rieksts "orzech" wobec lit. riešutas oraz lit. ankštas "ciasny" wobec scs. ęzukil. nikti: apnikti, -ninku, -nikaū "obstąpić, otoczyć; napaść", [nikti "wziąć się do czegoś zażarcie, stać się zawziętym, rozochocić się", sunikti "zawziąć się, zacząć gorli-wie". Por. łot. apnikt "znudzić się, dokuczyć", nikti.es "narzucać się", nikns "zły, złośliwy; szkodliwy (o chwastach), powodujący szkody (o wichurze)". Do pie. *neik"podnosić się", por. het. ninikzi "podnosi", SE gr. veixoę "spór, kłótnia"334. — SO naik-: łot. naiks "gwałtowny, zły, gniewny". nykti, nyksta, nyko "niknąć, tracić zdrowie, siły, opadać z ciała, mizernieć, upadać; przepadać, ginąć", išnykti DP "wniwecz się obrócić", nunykti "przepaść, zginąć, zdechnąć", sunykti "zmizernieć, zmarnieć, zubożeć; rozpaść się, zginąć; upaść (na duchu, zdrowiu)". Odpowiednik łot. nikt, prs. nikstu a. niku, prt. -niku "cherlać, niedomagać, męczyć się, wykańczać się". — Łot. prs. niku, pochodzące z *ninkó, wskazuje, że dublet nikstu pochodzi z nawarstwienia się sufiksu -st- na temat infigowany, pb. *nink-stó. Lit.-łot. nik- jest więc neopierwiastkiem, który upowszechnił się na miejscu *nik- w okresie konwersji samogłosek nosowych w samogłoski długie. — Drw. nykūs "niesamowity, ponury, nieprzyjemny, smutny". — Trzeba tu zaznaczyć odrębność słow. nik-, które wygląda na wzdłużony st. zanikowy *nlk- <= nik-. Por. scs. vūzniknąti "pojawić się, ukazać się", sch. gw. niknuti "chylić się, pochylić się", ros. niknutb "pochylać się, schylać się, podupadać, słabnąć, marnieć", pol. niknąć "stawać się niewidocznym, ginąć z oczu,
334
W y m i e n i a n a w związku z tym f o r m a stpr. neikaut "wandeln" (hapaks) nie jest pewna, ponieważ może być
błędem druku zam. (ueikaut), por. lit. veikiu,
veikti.
426 chudnąć, słabnąć; ginąć, zanikać". Znacz. etym. "pochylać sią do samej ziemi" => "padać (przodem) na ziemią" => "zapadać sią w ziemią" (Bańkowski 2000, II, 316). niokoti, -ju, -jau "niszczyć, pustoszyć" — synkopowane z *nijókoti, przez synkopą w sylabie przedakcentowej. Z pochodzenia vb. denom. do nijóks "żaden, ni jeden". Por. niekinti <= niekas. Paralele na synkopą: niaūgi "czyż nie?" < nijaūgi < nejaugi\ &5ftV'rozdziawiać sią" < *žijotis. nisti, nystu, panitaū gw. "zniknąć, zginąć" (Juszkiewicz). Z uwagi na całkiem izolowany charakter osnowy nit- nasuwa sią pytanie, czy nie weszła ona na miejsce odziedziczonej osnowy *nis-, która była alternantem na SZ do *nes- < pie. *nek- "zginąć, zniknąć" (por. mizg- <= mezgsmig- <= smeg-). Zastąpienie *niś- przez nit- mogło nastąpić drogą fałszywej restytucji pierwiastka z formy praesens na -sta-: *niś-stu > *nistu (restytucja) *nit-stu. Stąd inf. *nit-ti zam. *ništi, prt. *nitau zam. *niśau. Odpowiedniki ie.: SE wed. naśanti 3 pl. coni. "oni zginą", SZ: wed. naśyati "znika, uchodzi" (*nk-ie-), SO: wed. nanaśa pf. "zniknął", naśayaticaus. "unicestwia, niszczy", łac. noceó "szkodzić, być przeszkodą" (*nok-eie-). Jeśli ten wywód jest słuszny, to nisti stoi w związku eymologicznym z našlė (zob.). niūras a. niūras c. "ponurak, mruk" (Mūsų Jonas toks niūras: sėdi, kaip žemą perdavąs, nei kalba, nei juokiasi "Nasz Jan to ponurak: siedzi jakby ziemią sprzedał, ani mówi ani sią śmieje"), paniūrėlis m. "ponurak, mruk". Vb. denom. paniūrti, paniūra (*niu-n-ra), paniūro "zasąpić sią (o ponurym, smutnym wyrazie twarzy), wpaść w senność; zachmurzyć sią (o niebie)". — W drw. *niur-skus grupa r-sk w uległa perseweracyjnej sonoryzacji, stąd niurzgūs "gderliwy, swarliwy" (por. r-st > r-zd w žvirzdas). — WSZ niūr-: niūrūs "ponury, posąpny, mroczny" (niūri diena "ponury dzień"), niūra c. "ktoś smutny, przygnąbiony, ponurak, mruk", niūromis a. paniūromis žiūrėti "patrzeć spode łba", niūrčnas "ponurak, mruk" (por. syn. dilbčnas, dūronas), niūroti "patrzeć ponuro, złowrogo, spode łba". — SO niaur-: niaura c. "człowiek przygnąbiony, ponury, posąpny", niaurūs a. niaūrąs "ponury, przybity, posąpny", vb. denom. niauroti 1. "mówić niewyraźnie, mamrotać", 2. "ryczeć (o niedźwiedziu, lwie)", 3. "złościć sią, irytować sią". — Fakt, że czas. niūroti alternuje z nyroti, nyro "patrzeć spode łba, ponuro, posąpnie, ze złością" skłania do pytania, czy nūr- nie wywodzi sią fonetycznie z n'Tr- (swego rodzaju dysymilacja samogłoski u wzglądem spółgłoski palatalnej). Jeśli tak, to można tu nawiązać z jednej strony takie formy, jak įsinyroti "zagłąbić sią, zapamiątać sią (w pracy)" oraz nyrėti, nyri, nyrėjo "stać a. siedzieć ze spuszczoną głową", z drugiej zaś strony nyrėti, nyri, nyrėjo "być zanurzonym pod wodą", panyrėti "nurkować". Czas. nyr- w znacz, "patrzeć ponuro itd." może wiąc polegać na przenośnym użyciu czas. nyr- "zanurzać sią, pogrążać sią", należącego do rodziny nerti I. Znacz. etym. "mieć pochyloną, spuszczoną głową". Por. pol .ponury "przygnąbiony, posąpny, smutny" <= ponurzyć "pochylić, schylić", adv. ponurkiem daw. "posąpnie, ze wzrokiem wbitym w ziemią". nókti, nókstu, nókau 1. "dojrzewać": vaisiai nóksta "dojrzewają owoce", SD noksta vaisius «źrzeie, dostaie sią owoc» (išnokus SD «dostały, doźrzały»), 2. "starzeć sią, dogorywać", por. Jis jau panókąs vyras ir dar nevedąs "On już podstarzały i wciąż nieżonaty". Jis noks, noks be jokios ligos kaip obuolys ir nunoks "On bądzie sią starzeć, starzeć, zestarzeje sią bez żadnej choroby, jak jabłko (na gałązi) i umrze", 3. "więdnąć": Nóko rūta, nóko mėta, nóko lelijėlė, nóko mano jaunos dienos kaip žalia rūtelė "Dojrzewała ruta, dojrzewała miąta, dojrzewała lilia, jak zielona rutka wiądły dni mej
i
427 młodości". Odpowiednik łot. nakt, ndku, nacu "przyjść, stać sią, nastąpić, zajść", izndkt "wyjść; stać sią, powstać; starczyć; wyrzynać sią - o zębach", nakuóss "przyszły, następny" < *nakant-. Poza tym bez nawiązań. Transponat pie. *neh2k-. — Cps. išnokti "dojrzeć (o owocach, zbożu); zmizernieć, wychudnąć, zmarnieć, wygłodnieć" (išnokus SD «dostały, doźrzały»), nunókti m.in. "(z głodu) umrzeć, zdechnąć", panókti m.in. "podeschnąć (o sianie); wygłodnieć, zgłodnieć". — W znaczeniu "podążać za kim z tyłu, ścigać, gonić" pokazuje czas. nókti odmienną fleksję: prs. nóku a. nókiu, prt. nókau a. nókiau. Por. cps. panókti a. prinokti "dopędzić, doścignąć, dogonić", pranokti "wyprzedzić, przegonić, prześcignąć, pozostawić kogoś w tyle; przewyższać, górować nad kimś" (.Avižos pranoko miežius "Owies dojrzał szybciej niż jęczmień"), prinokti "doścignąć" (neprinókstamas DP "niedościgły"), užnokti "zaskoczyć kogo, złapać na gorącym uczynku". — Drw. nókeleti, -ju, -jau "niedojadać; być wycieńczonym chorobą", nokinti caus. 1. "(wcześnie spadłe owoce) doprowadzać do dojrzałości335, obijać (kwaśne jabłka), aby zmiękły", 2. "morzyć głodem", nokenti ts. Nomina: nokėjas stlit. "prześladowca", nokus "dojrzały", pranokėjas "poprzednik; pionier w jakiejś dziedzinie; przodek". nómetas daw. "ubiór głowy zamężnych wieśniaczek, tzw. namiotka; rodzaj chusty kobiecej; czepiec; biała chustka na głowę" — zapoż. z błr. namėtka, z odrzuceniem sufiksu -ka. SD (narnėtas) «rąbek» i «tafta» [tkanina jedwabna, tkana jak płótno, kitajka"]. War. nuometą, nuometas. — Drw. nometėlis m.: 1. nometėlis šilkinis, drobinis, plonas, ištiestas unt altoriaus, unt vainiko SD «binda opuszczona, kitajka, płotno cienkie u wieńca, u obicia, u Ołtarza», 2. "przepaska, bandaż": apvyniotas nometėliais SD «bindami otoczony» [dosł. "obwiązany bandażami"]. — Drw.panometis m. "wielka chusta okrywająca plecy", SD (panametis) «płachta; podwika, rańtuch», panametis medžiavilninis SD «bawełnica, bawełnianka» ["tkanina z bawełny, spódnica bawełniana"]. — War. gw. pdlmetis m. "namiotka"336 pochodzi z dysymilacji *panmetis, to zaś z synkopowania formy *panametis. War. palmetas. norėti, nóriu (3 os. nóri), norėjau "chcieć, mieć wolę, mieć chęć (ochotę), pragnąć, życzyć sobie, zamierzać", DP też "być gotowym, usiłować, domagać się, żądać, umyślić" (=> norėj-imas "chęć, ochota"), refl. norėtis DP "chcieć się, być rad", įsinorėti "zachcieć, powziąć wielką chęć". Czasownik ten był dotąd uważany za deverbativum i porównywany z pwk. ner-t- (nertėti "gniewać się, srożyć się", nirstu, niršti "wpadać w gniew"), z czego wynikały różne trudności. Raczej jest to vb. denominativum, mianowicie od sb. nóras "chęć, wola, ochota, chcenie, pragnienie", < *nara-. To z substantywizacji adi. vb. *na-ra- < pie. *neh2-ro- "pragnący czego, chętny". Pwk. pie. *neh2-, jak w luw. nahhuwai- "zależeć na czym, leżeć komu na sercu" (het. nahzi "obawia się"). Paralele: storėti "grubieć" <= stóras; łot. karėtiės, -ėjuos refl. "zachciewać się czego, mieć ochotę na co", vb. denom. na -ė- od adi. kars "żądny, ciekawy" z pie. *keh2-ro- (por. łac. carus "drogi, miły, cenny", goc. hórs m. "cudzołożnik"). — Drw. od nor-: įnoringas "kapryśny, grymaśny", noringas a. noringas "chętny", SD «dobrowolny» (DP noringai adv. "ochotnie"), nórmais nenórmais adv. "chcąc nie chcąc", noromis nenoromis ts., norūs "chętny" (DP nóriai adv. "chętliwie, z chęcią, z chucią, rad, ochotnie, z ochotą"). Cps.
335
Por. Aš nokinu varpas, brandinu grūdus, sarpinu uogas, spėjinu vasaroją (varstą) "Doprowadzam do
dojrzałości kłosy, ziarno, j a g o d y , oziminę". 336
Seniau moterys susukdavo galvas su palmečių "Dawniej kobiety owijały głowy namiotkų".
428 daugiandris m. "człowiek zachłanny, chciwiec", liuosanoris SD «dobrowolny», savanoris m. "ochotnik", svetnora c. "chciwiec" (dosł. "pożądający cudzego"). — Denominatywami od nóras są również trzy inne czasowniki: 1. nórautis "zaspokoić sią, zadowolić sią", issinórauti "spełnić swoją chąć, uczynić zadość swojej namiątności, nasycić sią czym", 2. nórinti "zachącać", panórinti "wzbudzić chąć", DPpanorina "czyni ochotnym", 3. norti, norstū, noraū "mieć chąć, chcieć" (war. norti), atnorti "stracić ochotą, przestać chcieć", įnčrti "nabrać (wielkiej) ochoty", panorti "poczuć chąć, ochotą na co, zachcieć sią": Jis panoro miegóti "Zachciało mu sią spać". Jis panoro silkės "Zachciało mu sią śledzia". norint (1) spójnik "chociaż, choć": Man liūdna, nórint visi linksmai šneka "Mnie smutno, chociaż wszyscy wesoło gwarzą". — (2) partykuła składowa przysłówków o znaczeniu nieokreślnym, np. kas nórint "ktokolwiek": Gal kas nórint ateis "Może ktokolwiek przyjdzie"; kada nórint "kiedykolwiek": Gali ateiti kada nórint "Możesz przyjść kiedykolwiek". Postać nórint wynikła z apokopowania nórinti (por. nórintig DP "aczkolwiek"), skostniałej formy przypadkowej (dat. sg.?) participium prs. act. do nóri, norėti "chcieć". — Wariantem nórint jest norįs, skostniała forma nom. sg. m. wspomnianego participium. Zwykle używa sią jej w skróconej postaci nórs: (1) spójnik "chociaż, choć", np. Nórs retai sėjome, bet tankiai dygo "Chociaż rzadko sialiśmy, to jednak gąsto wzeszło", (2) ptk. nieokreśloności: kas nórs "ktokolwiek, cokolwiek", koks nórs "jakikolwiek", kada nórs "kiedykolwiek", kur nórs "gdziekolwiek", kaip nórs "jakkolwiek". — Wariantem nórs w funkcji spójnika jest gw. nes (ze zmiany ners < nórs), np. Nes tu būk žmogus! "Choć ty bądź człowiekiem!" nósis, -ies f. "nos" :: łot. nasis f. pl. "dziurki w nosie, nozdrza", stpr. nozy EV "nos, Naze" (cps. noseproly EV "dziurka w nosie, Naseloch", ponasse EV "górna warga, Obirlippe", dosł. "to, co jest pod nosem"). War. nóse, nosa "nos", nósos "nozdrza". Forma na st. pełnym *nas-, jak np. w łac. naris, -is f. "otwór nosowy, nos", narės pl. "dziurki w nosie, nozdrza". — SZ nas-: nasrai m. pl. "nozdrza, pysk zwierząt, paszcza", dawniej "usta" (zob.). Usamodzielnione leksykalnie osnowy *nasi- i *nasr- wywodzą sią z pie. pdg. apofonicznego z allomorfami *neh2-s- (mocny) i *nh2-s- (słaby) > *nah2s- i *nh2as-. Por. sti. nasa du. "dziurki w nosie", gen. du. nasóh (od tego nńsa f. "nos"), łac. narės (zob.) oraz scs. nosu m. "nos", stwn. nasa ts. Złożenia wed. urū-nasa- "szerokonosy", fjū-nas- "prostonosy" sugerują obecność spółgłoski lrg. w nagłosie pie. nomen pierwiastkowego: *Hneh2s-. — Drw. nosėtas, -a "mający wielki nos", nosinė "chustka do nosa", nosinės f. pl. 1. "katar", 2. "nosacizna u zwierząt", nósuotas "(koń) chory na nosacizną". Tu też stpr. *nosingo, pis. (nolingo) EV "wodza, lejc" < *[na:s-ing-]. — Cps. bukandsis a. buknosa (zob. būkas), bulbnosd (zob. būlbės), didzianosis SD «nosal», kraivanosis SD «nosa zakrzywionego», nosiaragis SD «nosorożec», nósiarikas, -a "(padający) twarzą do ziemi, na twarz" (war. nósiarekas, nósirikas, nósrikas, z insercją t: nóstrikas', nósrakas), nósiarikom adv. "twarzą do ziemi", nóskubilis, -ė "ktoś z wielkim nosem" (por. kūbilas), plačianosis SD «nosa kto szerokiego». notrė 4 p.a. "pokrzywa, Urtica" :: łot. natrę, natra ts. Chyba z synkopowania noterė (1 p.a.) lub noterė (3 p.a.), tj. formy z suf. -ter-, < pb. *na-ter-. Jedyne nawiązanie w stpr. noatis EV "pokrzywa, Nessel" i psł. *nati "nadziemna cząść rośliny" < *na-ti-, por. słń. nat, nati "nać", pol. nać, naci "liście z łodygami, liście roślin wyrastających prosto z ziemi" (nać pietruszki, marchwi, nać kartoflana), ukr. natyna ts. Dalsze związki nierozpoznane. Transponat pie. *(s)neh2-. — Drw. notrynas "miejsce porosłe pokrzywą".
% i:
f
429 nožilgai adv. SD «po chwili, paulo post» — pokazuje prepozycją nož-, która wywodzi sią z *naž- przez kontrakcją (*na-až-) i asymilacją samogłosek (*ne-až-)337. Wypadek uniwerbizacji syntagmy *ne až ilgai "nie za długo" ze wsch.-lit. przyimkiem al "za". nū, nugi adv. "teraz" :: łot. nu (stpr. tei-nu "teraz", es-teinu "od teraz"). Odpowiada scs. nūne "teraz", strus. none, stczes. nenie ts. < pie. *nu "teraz". — WSZ nū-: nū adv. "teraz; dziś", SD «teraz» (syn. dabar), nūnai" dziś, teraz, obecnie" (war. nūn), => nūnaig(i), nūnaik, nūnaT-gi-k, nūnai-ki-k ts., nūnajus, nūndis ts., stlit. nūngi, nung "teraz". — Formie nwrcaf odpowiada scs. nyne "teraz", strus. nynė, jiyw/a (ros. nyne), stczes. rcymč (czes. nyni), stpol. nynie, ninie (kasz. ninia) ts. Inne odpowiedniki ie.: sti. nu, ml, nūnam "teraz", aw. nū, gr. vij, vuv, vuv, łac. nun-c, stwn. rcw ts. — Drw. nūdien adv. "dzisiaj, teraz, obecnie", nū diena adv. "dotąd, do teraz, do dziś", nūnaikščias "dzisiejszy, teraźniejszy", nūnainykštis ts. (por. suf. w naminykštis), nūnajis DP "niniejszy", nūnas "dzisiejszy", nūndien b.z.a. "dziś", nūnykštis "dzisiejszy, teraźniejszy". Zob. też naujas. nugara 1 p.a., nugara 3 p.a. "grzbiet, plecy", SD też «tył». Por. łot. mugara, mugura "grzbiet", mugurs ts. Bałtyckie zapożyczenie do jąz. fińskiego brzmi nukero "grzbiet". Poniekąd przemawia to za wtórnością nagłosu m- w odpowiedniku łotewskim. Bez etymologii. Akcent kolumnalny w nūgara przedstawia zastanawiającą anomalie (jedyna paralela to nūkysla "pośmiewisko", wyraz o niejasnej budowie). — Drw. nugarėlė "grzbiet książki", nugarinė "polądwica". Cps. baltanugaris "o białym grzbiecie" (> baltnugaris, balnugaris), juodnugaris, -ė "mający czarny grzbiet (wół, krowa)", kupranugaris m. "wielbłąd" (m.in. SD), nugarkaulis m. "krągosłup". — N. m. Nugarai, Nugarės, NugariaT, Nugariškės, cps. Óznugariai, Óznugariai, Užnugaris (zob. ozy s). nūmas żm. "dom; obora; kuchnia letnia; sień biegnąca przez cały dom", numai m. pl. "dom; dom z podwórzem i zabudowaniami gospodarskimi, obejście", numiė adv. "w domu; do domu" {numiė eiti "umierać"), nurnien ts. Niejasne. Sądzi sią, że stoi w apofonii do namas "dom" (zob.). Jeśli tak, to stosunek num- :: nam- można wyprowadzić z prajązykowej alternacji *dum-V :: *dam-V < pie. SZ *dmh2-es (gen. sg.) :: SP *domh2-s (nom. sg.). — Drw. numinė sb. "samogon", numinis "domowej roboty", numiškis, -ė 1. "członek rodziny", 2. "kto zostaje w domu pod nieobecność mieszkańców", syn. nūmsargism. — N. rz. Numikė. — Cps. nūmgalis m. "cząść dawnego domu przeznaczona dla zwierząt domowych", nūmsargis (zob. wyżej). — Tu może też stpr. nomaytis I£\ "wieprz, Burg", czyt. [numaitis]. Drw. z suf. -ait- od sb. *numas "chlew", znacz. etym. "wieprz tuczony w chlewie". numirąs "umarły" — ptc. prt. act. do numirti "umrzeć, skonać". Por. pakasu, išdemi numirusi SD «grzebią kogo». Numirėliai keliasi iš numirusių DP "Umarli zmartwychwstają". Iš tą ateis sūdytų gyvų ir nuomirusių Mž "Stamtąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych". —numirėlis, -io "umarły, nieboszczyk", SD «trup, cadaver», rzadziej nūomirėlis a. nūomirulis m. "nieboszczyk". Drw. na -ėlis, -ulis od formy numirąs. Zastąpienie prvb. nu- prefiksem nuo- jest typową cechą rzeczownika dewerbalnego, por.
337
Por. prepozycją stlit. not- (notguldiiamas,
338
Kurs numus sergi, tas nūmsargis
notmenamas)
< *nat-, to z *na-at-, po asymilacji w *ne-at-
"Kto domu pilnuje / strzeże, ten [jest] «numsargis».
430 nuobrada, nuodvasa, nuomaras itp. W numirėlis nastąpiło jednak wyrównanie do prvb. nu- osnowy czasownikowej. nuo praep. z gen. "z, od", np. Nuo stógo nugriuvo "Z dachu spadł". Jis bėga nuó manąs "On ucieka ode mnie". Jis dirba nuó ryto ligi vakaro "On pracuje od rana do wieczora". Jis mirė nuó džiovos "On umarł na suchoty". Šviesu nuo mėnesio "Jasno od księżyca". Ko tu nóri nuo manąs? "Czego ty chcesz ode mnie?" Slaptai nuó tėvų "W tajemnicy przed rodzicami". Odpowiada łot. nuo "od, z", słow. na "na" (znacz, przeciwstawne względem lit.-łot.), < pbsł. *nó. — W czasownikach złożonych jako praeverbium ukazuje się krótkowokaliczne nu-, np. nulipti "zleźć", numirti "umrzeć". Odpowiednie derywaty postverbalne pokazują prefiks nuo-, np. nūoskina "wyrąb (lasu)" <= nuskinti "zerwać (liść), wyrąbać (las)", nuodėmė "grzech" <= nusidėti "przewinić, zgrzeszyć". nuobara, zwykle pl. nuobaros 1. "runo z wiosennego strzyżenia owiec, przed ich wypędzeniem na pastwisko; wełna gorszego gatunku"339, 2. "wełna z pierwszego strzyżenia; wełna z jagnięcia". Obok tego żm. nńbaras "ubranie, odzienie". Derywat od vb. cps. *nubarti "ostrzyc", gdzie leksem -bar- stanowi refleks SO, pie. *bhorH-, do pwk. *bherH- "robić ostrym narzędziem". Podobny wywód dotyczy wyrazu baras (zob.). nuddai m. pl. "jad, trucizna", DP "czary, trucizna", SD «czarowanie, czary [syn. ciustai]',jad, trucizna [syn. apypenai]». Pochodzi od neoosn. nud-, z morfonologiczną zmianą nu- (vb.) => nuo (sb.). Neoosn. nud- pojawiła się w wyniku metanalizy vb. cps. nu-dėti m.in. "zabić" jako nud-ėti. Paralele s.v. dėti. Tam też o nuodzia nu-si-dėti. nuodėmė "grzech", SD mirtina nuodėmė SD «śmiertelny grzech» — pochodzi od neoosn. nudėwyabstrahowanej z vb. cps. nu-si-dėti "przewinić, zgrzeszyć". W SD s.v. grzech wymieniono nuodėmė wraz z syn. nusidėj-imas (od nusidėjo prt. "zgrzeszył"). — nuodėmu adv. DP "usilnie" (por. (dėm, perdėm, pradėm). — Tu też nuodzia "występek, grzech" — drw. od neoosn. nud-, to z reanalizy wspomnianego już nusidėti. Paralele s.v. dėti. nuogas, -a "nagi, goły" (m.in. SD) :: łot. gw. nuógs "goły, biedny". Wraz ze scs. nagu "nagi", sch. nag, ros. nag, pol. nagi kontynuują praformę pbsł. *nog-a- < pie. *nogy-o-. Pierwiastek ma tu postać wzdłużonego SO w stosunku do refleksów pie. *negy-, *nogy- w innych językach. Por. ir. nocht "nagi" (*nokto- < *nogy-to-), goc. nagais < *nóg"-ot-, łac. nūdus < *nogu-edo-, wed. nag-na- < *nogu-no-340. SE: het. nekumant"nagi". — Drw. nuogalė "nagość", nuogalas ts. (=> nuogalis a. nuogalius "golec, nagus", vb. denom. nuogaliuoti "pokazywać swoje gołe ciało"), nuogame "nagość"341, nuogybė SD «nagość», nuogius SD «gołota, nie osiadły», nuoguma "golizna, nagość", cps. pliknuogis (zob.). N. jez. Nuogis. Vb. denom. nuogauti "być źle, skąpo ubranym" (Kad gerai ausi, tai nenuogausi "Jak dobrze będziesz tkała, to nie będziesz źle ubrana"), "być nieobsianym (o polu)", nūoginti "obnażyć", nuoginu SD1 «nażę».
339
Por. Kalėdinės
vilnos geros,
o kitos tik nuobaros
"Wełna ze strzyży b o ż o n a r o d z e n i o w e j jest dobra, inna
to tylko «nuobaros». 340
Por. aw. mayna-
z *nag-ma-, m o ż e też gr. yufivoę "nagi, nie odziany, nie u z b r o j o n y " (z metatezy *mugnós,
to zam. *nug-mó-?). 341
S p o d z i e w a l i b y ś m y się raczej t n u o g m ė , por. drw. odprzymiotnikowe sausmė <= sausas, šlopmė <=
drėgmė
<=
drėgnas.
šlapias,
431
nuogūsis, -io, żm. nūgūsis m. "wolna chwila, czas wolny (od pracy, obowiązków)"342. Od osnowy werbalnej *nugūs-, którą wyabstrahowano z prs. inchoat. *nusigūstu "dostają dla siebie, zyskują dla siebie", inf. *nu-si-gūti. Na temat SZ °gūti zob. s.v. gauti. Oparciem dla rekonstrukcji *nusigūstu jest z jednej strony vb. cps. nusigaunu, -gauti "skorzystać z dogodnej chwili, z dogodnego czasu", z drugiej strony łot. prs. na -sta-, gustu, do gūt "chwytać, łapać". — Drw. wstecznym deprefigowanym jest tu gūsis m. "chwila, moment": Vieną gūsi W° "Przez chwilą padało". Od tego adv. gūsiais "chwilami", por. Man gūsiais galva skauda "Chwilami boli mnie głowa". Gūsiais lyja, gūsiais giedra "Chwilami pada, chwilami jest pogodnie"343. nuoma 1 p.a. "wynajem, wynającie; opłata za wynającie mieszkania, czynsz" (war. nuoma 4 p.a.). SD «lichwa, płat» (syn. nauda už palūki pinigų), nuomų imu SD «lichwią». Z *nūoima przez zanik i. Nomen postvb. *nuoima < *nuo-ima, utworzone od vb. cps. nusiimu "biorą sobie", nusiimti. Podobnie zbudowane psł. *najimū "najem, wynającie" (sch. najam, ros. najem, czes. najem) od vb. cps. *najimę, *nająti. Prefiks nuoi usuniącie ptk. zwrotnej jak np. w nuodėmė <= nusidėti. — Drw. nuominis SD «lichwiarski», nuominykas SD «lichwiarz». Vb. denom. išnuomuot SD «wylichwić co», nuomauju SD «lichwią». nuostolis, -io "strata, szkoda, uszczerbek" — drw. od neoosn. nusto-, którą wyabstrahowano z czas. złożonego nustoti m.in. "stracić, postradać" (por. nūostogė <= nustóti). War. nūostojis (l' > j). Formant -lis powraca w antstolis, priestolis i ūžstolis. Drw. nuostolingas "przynoszący straty, nieopłacalny". nuožmus, -i 1. "okrutny, bezwzglądny, bezlitosny", 2. "uparty, zawziąty". Złożenie z nuo- privativum i leksemem žm-, jak w žmuo "człowiek". Znacz. etym. "nieludzki" (por. nūo-žmogis m. "odludek"). — Drw. nuožmybė "srogość, okrucieństwo", nuožmūmas "okrucieństwo". Vb. denom. nuožmėti, -ju, -jau "stawać sią bezwzglądnym". nusidėti, nusidedu, nusidėjau "zawinić, przewinić, zgrzeszyć". Prs. atematyczne w SD: nusidemi «grzeszą [syn. prastoju, pražingiu, dasileidžiu piktybės, impuolu kai ten przewiniam co; wystąpuią, wykraczam». — Neoosn. nusidėjprt.: nusidėję jas SD «grzesznik» (syn. nusidėtojas, prastotojas), por. typ p adė j-ė jas, prastoj-ėjas; nusidėjėlis "grzesznik", nusidėjimas "grzech", SD «grzech [syn. nuodėmė, prastojimas, kaltybėJ; wystąpek [syn. pražunga\» \ pirmgimtinis nusidėjimas «pierworodny grzech». — Neoosn. nusidėinf.): nusidėtojas "grzesznik" (por. gėlbė-tojas).
342 Por. Laikas, kuĄ nusigauni del savąs nuo pavynasčių, vadinas nugūsis, t.y. p rašap imas nuo pryziūros, nuo darbo, liuosa valanda. 343
ulewa".
B ł ę d n a jest sugestia LKŽ III 762, j a k o b y gūsis było zapożyczeniem z niem. Guss m. "odlew, zalew;
o ó spójnik wyrażający przeciwieństwo (identyczny ze słow. a, pol. a): Visi susirinko, d jis liko namie "Wszyscy sią zebrali, a on został w domu". obeRs, -ies, acc. sg. obeli 3 p.a. "jabłoń, Pinus malus", nom. pl. óbeles, gen. pl. obelų CKokia obelis, tokie ir obuoliai "Jaka jabłoń, takie jabłka"). Odpowiada łot. dbele "jabłoń" < pb. *abel-. Dalsze szczegóły s.v. obuolys. War. obelė\ obalė, obalis; óbuolis. S D o f o / i s «jabłoń; pigwa drzewo», obelis Armėnijos «morela drzewko». — Drw. obelynas "sad jabłoni", obelinis "z drzewa jabłoni". — N. rz. Obelė a. Obelia, Obelis a. Obelia, n. jez. Obelija. N. m. Obeliai 4x, Obelija, Obelynas, Obelinė 4x, Obelynė 3x, Obeliškiai 3x, Obelytė, Obelninkai (=> Obelninkėliai), cps. Obėlkalnis, Obelaūkiai (*Obel-laukiai), Obelūpiai 2x oraz Paobeliai, Paobelys. obuolys "jabłko, owoc jabłoni", łot. abuols344 ts. < pb. *abol-. War. óbuolas, óbuolis (m.in. DP) oraz óbalas, obalys, óbelas, obelys, obuły s, obūlys. SD (abuolis) «jabłko; citryn owoc», (abuolis auxinas) «pomarancza», (abuolis pukuotas) «pigwa owoc». Pokrewne derywaty ukazują sią w słowiańskim, por. 1. *(j)abl-uko "jabłko" (ros. jabloko, sch.7«&wA;ćO, 2. *(j)abolni "jabłoń" (cs.jablani). Niejasna jest budowa stpr. EV "jabłko, Appel". Cechą wyróżniającą wymienionych formacji jest st. wzdłużony pwk. *ab-. W pośredni sposób poświadczają one apofonią sufiksalną dl:: el:: l. Por. pdg.: nom. sg. *ab-ol-0, gen. sg. *ab-ėl-s (zob. obelis), instr. sg. *ab-l-óh1. — Drw. obuolienė "kasza jabłeczna", obuolinis, -Ć' "jabłkowy, jabłeczny", sb. "kto handluje jabłkami". Cps. obuolmušis adi. "(o maści końskiej) jabłko wity", war. obuolmušas, obuolmuštis — kalka formy pol. daw.jabłko-bity "(o maści końskiej) siwy w ciemne, okrągławe plamy" ( S Ł X V i ) , dosł. "zbity jabłkami" albo "(mający takie plamy) jak na zbitym jabłku". Por. gradobity "(o maści końskiej) biało nakrapiany", dosł. "zbity gradem". Sb. obuolmušys, -Ć a. obuolmušis, "jabłkowity koń, jabłkowita kobyła". Vb. denom. obuoliauti "zrywać jabłka", przen. "kolegować, przyjaźnić sią". oda 1 p.a. lub oda 4 p.a. "skóra" (łot. óda), oda ir kaulai "skóra i kości", SD 1. «skora na ciele, cutis», 2. «skora odarta ze zwierzącia, pellis», SD1 oda «łupież; skora». Bez etymologii. Transponat pie. *Heh2d(h)-eh2- lub *h2oHd(h)-eh2-. — Drw. odelė SD «łupina, łuszczyna», SD1 (adełe) «skora, skoreczka», odinis "skórzany, ze skóry" (=> odinūkė "skórzana kurtka"), ddzius "garbarz". Cps. odadirbys "garbarz", odalupys "kto ściąga skóry", przen. "zdzierca, wyzyskiwacz", odminys a. odaminys "garbarz", pirmodė daw. "napletek" (por. pirmas). ola 4 p.a. "nora, jaskinia, pieczara", SD «gruba, doł, loch, jama, jaskinia, pieczara», < plit. *ala-. Bez SW: łot. ala "nora (lisia a. borsucza), dziura, jama wypłukana przez wodą, gniazdo raków". Niejasne. Zwraca uwagą brak nazw miejscowych od ola. Por. uola. opa 4 p.a. 1. "wrzód" (skrandžio opa "wrzód żołądka"), 2. "rana, czuła rana, miejsce bolące"345, 3. "szrama, blizna". Izolowane w materiale lit. Bez nawiązań ie.
344
Por. j e s z c z e krievabuols
345
Por. Opa — kur sópa "«Opa» jest tam, gdzie boli". Skola ne opa — neuzgys
"ogórek", dosł. "rosyjskie jabłko".
się".
6
Vi
"Dług nie rana, nie zabliźni
433 Może zmienione z *sopa? Por. s.v. sopėti sb. sópa "ból; bolący wrzód, czyrak" :: łot. sopes a. sapas f. pl. "ból", sapums "miejsce bolące, bolesne". W kwestii aferezy spółgłoski por. ókas ob. vokas, ėndrė ob. nendrė. — Drw. opumas "zbytnia wrażliwość, nadwrażliwość", opūs a. ópus "wrażliwy, delikatny, zbyt czuły; trudno gojący sią; nabrzmiały, aktualny, ważny", DP "pieszczony" (=> opiai adv. "ostrożnie, delikatnie"). Vb. denom. opinti "sprawiać, wywoływać ból; powodować wrażliwość na ból (o mrozie), refl. ópintis: Nelabai sopa — nesiópink "Tak bardzo nie boli — nie przejmuj sią (nie zamartwiaj sią)". opšrūs 4 p.a. lub opsras 2 p.a., opšrys 4 p.a. "borsuk, jaźwiec, Meles meles". Różni sią sufiksem -r- od łot. apsis m., gen. sg. apsa ts. (=> neol. dpsa f. "borsuk", drw. dpsene "jama borsuka; miejsce, gdzie znajdują sią jamy borsucze"). Pwk. pb. *apswyklucza strukturą odziedziczoną z pie., ale szczegóły są trudne do ustalenia. Nie ma pożytku z hapaksu stpr. wobsdus EV "borsuk, Dachz", ponieważ on sam nasuwa problemy paleograficzne i fonetyczne (proteza w-?). — N. rz. Opš rija. N. m. od Opšr-: Opš rūtai 4x, => Obšrūtėliai ob. Opšrūtėliai. N. m. od Opš-: Opškalnis (=> Paopškalnis). Prócz tego są warianty z krótkowokalicznym Apšr-: Apšriūtai, Apšrūjai. Zob. barsūkas. óras 1. "powietrze", 2. "pogoda", 3. "pole, podwórko" (išeiti f órą "wyjść na dwór, wyjść na pole"), SD «podniebie na dworze; powietrze». Analiza: *ar-a-. Stoi w związku z czas. ariū, arti "orać ziemią" (zob.) i jego drw. na S W orė, orė "orka, oranie", w pierwszym rządzie jednak z łot. wyrazami ars a. are "otwarta, wolna przestrzeń", dra adv. "na dworze, na polu, na zewnątrz". Znacz, "powietrze" rozwinąło sią ze znacz, "otwarta przestrzeń", to z "pole orne". Por. stlit. orė loc. sg. "przed domem, na dworze", lit. oran adv. "na podwórze, na dwór, na zewnątrz" (skostniały ill. sg.). Konsekwencją użycia wyrazu óras w wyrażeniach opisujących stan lub jakość powietrza (suche, wilgotne, parne) jest to, że oznacza on również "pogodą", por. gražūs orai m. pl. "piąkna pogoda", pikti orai "zła pogoda", per dieną keli orai pereina "w ciągu dnia pogoda zmienia sią parą razy". — Drw. išorė "strona zewnątrzna czegoś", lš išorės adv. "z zewnątrz" (=> išorinis "zewnątrzny"), orinis "powietrzny; pogodowy; zewnątrzny - o kieszeni, o drzwiach", SD «nadworny, podniebny, powietrzny», orūjis "zewnątrzny". Cps. oreivis m. "lotnik" (neol., por. eiti), => oreivystė "lotnictwo"; orlaidė "wywietrznik, lufcik w oknie". — Od tego odchyla sią pod wzglądem znaczeniowym orūs "poważny, godny, dumny; doniosły", oriai adv. "godnie, z dumą; solidnie". Inny etymon? otus, -i "pilny, naglący, nie cierpiący zwłoki". Drw. otrūs "żwawy (o koniu, którego nie trzeba poganiać), skory, porywczy, gorliwy, pracowity; chciwy" :: łot. atrs "szybki, prądki; gwałtowny, porywczy; nagły, stromy" (cps. atrputra "w gorącej wodzie kąpany, raptus"), dtrinat "przyspieszać". Prabałtycki pwk. *at- pozostaje niejasny. Transponat pie. *Heh2t-. ožėkšnis, -io "krzew trzmielina, Evonymus". Niejasne. W związku z ožys "kozioł"? Neosuf. -ekšnis ukształtował sią w ten sposób, że pewne derywaty z suf. -esnis (por. kalbesnis m. "rozmowa, pogawądka", żm. mokesnis m. "podatek"), wytworzyły warianty ze wstawnym k, po czym jeszcze ks zmieniło sią w kšM<\ Paralela: šaltekšnis m. "krzew kruszyna, Frangula", juodėkšnė "czarna wrona", juodėkšnis, -ė "o czarnych brwiach".
346
Por. bakštyti
obok ba-k-styti
"bóść, szturchać" j a k o war. do bastyti
< *bad-sty-, frq. do badyti
"bóść'
434 ožys, acc. sg. oži 3 p.a. "kozioł, samiec kozy" :: łot. azis ts. (drw. stpr. wosux EV "kozioł, Bok"). SD ozy s romytas «kozieł czyszczony, Hircus castratus", ozy s neromytas «kozieł nieczyszczony, Haedus". Wraz z lit. ozinis adi. "koźlęcy" i rcs. jazino n. "skóra" (znacz. etym. "koźla skóra"347) pokazuje wzdłużony wokalizm a, co przemawia za derywacją pbsł. typu vrddhi: *až-iia- a. *aź-ina- od *až-a- < pie. *h2eg-ó- (por. sti. ajinam n. "skóra zdarta ze zwierzęcia"). Stan dawny w sti. aja- m. "kozioł", aja- f. "koza", aw. aza"kozioł" (niejasny jest dyftong w gr. aig, aiyóę f. "koza"). Co do vrddhi por. scs. agną, -ąte n. "jagnią", drw. od psł. *ognu "Lamm", co było odpowiednikiem łac. agnus, gr. &|ivóę (*abnós) < pie. *h2egu-no-. — Drw. oželis m. "koźlą, koziołek", oželis paukštis SD «koziełek ptak, baranek, Capella», ožiai m. pl. "kozły, tj. drążki, belki zbite na skos, służące za stojak, podpórką", SD «kozły, kobylice do tarcia drew», ožinis m. "wiatr z południowego wschodu", ožiukas "koziołek", ožiūkštis m. ts. Cps. ožiabarzdis m. "kozia bródka; diabeł", ožiaragis m. "owad Cerambyx". — N. m. od ožys: Ožionys 3x, Ožiškės 2x, cps. Óznugariai, Ožnugaris, Ožtakiai (por. stpr. n. m. Wosispile ob. Wosepille, dosł. "Kozi Gród"). N. m. od ožel-: Oželiai 4x, Oželiškės, n. rz. Ožėliškė a. Oželytė. N. rz. Ožainis, Ožiškis, cps. Ožnugaris (od n. góry Ožnugarys dosł. "Koźli Grzbiet"), Ožragis, Ožupis, Ožiaraistys (obok n. bagna Ožiaraistis). ožka, acc. sg. ožką 3 p.a. "koza, Capra". Femininum mocyjne na -ka- od ožys348 (zob.). Do neoosn. ožk- należą: ožkelis m. "młode kozy, koźlą" (SD), ožkena "kozia skóra", ožkinis "kozi; uszyty z koziej skóry", ožkinė punė SD «koziarnia», ožkytis m. "koźlą, koziołek" (SD), ožkiūkas gw. "koźlą", ožkūtis m. gw. "koźlą". Cps. ožkabarzdis m. "kozia bródka", też "skrzyp, Eąuisetum arvense", ožkakojis m. SD «kozionogi», sb. "diabeł", ožkamelžė "lelek, nocny ptak przelotny", SD «kozodoy pastucha, caprimulgus», ožkariėtis m. dosł. "kozie krocze" (tak mówi sią o kimś chudym, na cienkich nogach). — N. jez. Ožkabalis, n. bagna Ožkabalis 2x, n. rz. Ožkabalis, Ožkaklė (*Ožk-kaklė, por. kaklas), Ožkalaukis, Ožkupis. N. m. Ožkėnai, Ožkyčiai, Ožkiniai 4x, Ožkiniai 2x, cps. Ožkabaliai 3x, Ožkamedinis, Ožkasviliai 2x (por. svėlti).
p pa- 1. prvb. złożeń czasownikowych, np. panešti "ponieść trochą", padirbėti "popracować nieco", palūkėti "poczekać trochą", Jis dar nepaeina "On jeszcze nie potrafi chodzić", Ar panėši tą maišą? "Czy uniesiesz ten worek?". - 2. prefiks rzeczowników odczasownikowych, np. pabaiga "dokończenie, zakończenie" <= pabaigti, pabaida "postrach" pabaidyti. — 3. człon złożeń imiennych, np. patiltė "miejsce pod mostem lub koło mostu", papadė "podeszwa stopy", pamotė "macocha". Por. praep. po. padargas "narządzie, przyrząd, narząd", daw. "narządzie gospodarskie, rolnicze, oręż", padargai m. pl. "uprząż końska". Formacja urobiona od czas. padaryti "czynić,
347 Por. scs. koza f. "skóra zwierzęca" — produkt substantywizacji p r z y m i o t n i k a *kozja "kozia" (<= koza "Ziege") w y s t ę p u j ą c e g o w grupie atrybutywnej *kozja skora "kozia skóra". 348 E w e n t u a l n i e m o ż e tu należeć stpr. wosee EV "koza, Czege" — o ile ten hapax jest błędem odpisu zam. (wosce).
Vi
robić" sufiksem -kas, z towarzyszącym udźwięcznieniem *padar-kas > padargas (por. *viener-kis > vienėrgis). Paralelne drw. z suf. -k-\ paspirkas, pridurkas, duburkis. Zmiana r-k > r-g jest jednym z przejawów perseweracyjnego asymilowania sią obstruentu do poprzedzającego resonantu. Por. l-k > l-g (vertėlka > vertelga), n-k > n-g (aplinka > ablinga). — Drw.paddrginė "miejsce (szopa) do przechowywania narzędzi gospodarskich". padas "podeszwa (stopy, buta), klepisko (w stodole), spód pieca chlebowego", SD «stopa w nodze; podeszwa u nogi; podeszwa u obowia; podwalina, podeszwa w budowaniu». Drw. tematyczny od sb. pie. *pod-/*ped- "stopa, noga", por. gr. Tiouę, TioSóę itp. s.v. pėda. Por. psł. *podu "dolna część czego, spód, dół czego", ros. pod, poda "spód, dno", ukr. pid, pódu "dolna część stogu siana", błr. pod "dół, podnóże góry", słń. pod, póda "podłoga", czes. puda "gleba, grunt", pol. spód, spodu "dolna część". Znacz. etym. "to co znajduje się pod stopami". N.B. Niektórzy utrzymują, że od tego rzeczownika wywodzi się przyimek słow. podu "imó, pod". — Drw. padai iš medžio SD «kośle, narty» ["narty, łyże", L.], padziai m. pl. "podstawa pod beczkę" (por. stpr. paddis EV "chomąto, Commot"),papadė "podeszwa stopy", cps.puspadis m. "zelówka" (dosł. "pół podeszwy"). padėlkas gw. "to co się podkłada pod coś, np. jajo pod kurę". Jest to drw. na -kas od neoosnowy padėl- <= padėlis m. "jajo kładzione pod kurę, żeby się niosła" (od vb. cps. padėti)349. Inne derywaty urobione sufiksem -kas od neoosnowy: pridėtkas, sandėtkas. padvarija daw. "gospoda, dom zajezdny", też "podwórze" — zapoż. z błr. podvorbe. SD «gospoda, hospitium, diuersorium», azurašau padvarijų «zapisuię komu gospodę», mokestis nuog stovėjimo padvarijoj «gościnne» [dosł. "opłata za stanie w gospodzie"]. Drw. padvarningas "gościnny". — padvarnykas daw. "właściciel zajazdu, karczmarz", SD «gospodarz, co goście przyimuie» — zapoż. z błr. podvomik. Drw. padvarnykė SD «gospodyni, co goście przyimuie». — N. m. Padvdrninkai 7x, Padvarninkai 12x. Nazw. Padvariėtis (suf. -ietis zam. -nykasl). pagal praep. z acc. "koło, przy, według": Pagal tvorą važiavo "Koło płotu jechali". Plaukti pagal srovą "Płynąć z prądem". Pagal savo paprotį "Według swego zwyczaju". Zob. galas. — W DP pojawia sią pagalef < pagaliai "według", co może być przekształcone ze zwrotu przyimkowego *pa gali, por. iki gali daw. "(aż) do końca" oraz łot. pa galam adv. "aż do końca; zupełnie, bardzo". pagaugai 3 p.a. m. pl. "ciarki, mrowie, dreszcze": Kūnas pagaugais eina "Ciarki przechodzą po ciele"; war. pagaugai 1 p.a.; gaūgaras "ciarki". Brak osnowy werbalnej gaug-, fgiaug-. Niejasne. pagonis, -ies c. "poganin", daw. pagónas a. pagonas (SD «poganin, pohaniec»), f. pagonka (SD «poganka») — zapoż. z błr. pogan, poganka. Z tekstów XVI w., m.in. z DP, znane są warianty pahonas a. pahonis, f. pahonka, zachowujące błr. spirant [y |. — pagonybė "pogaństwo" — nowotwór literacki, który zastąpił stlit. pagonystė lub pagonstva (z pol. pogaństwo).
349
Z b ę d n a w y d a j e się hipoteza zmiany *padėt-kas w padėlkas,
p r z y j m o w a n a przez Otrębskiego 1965, 272.
436 pagrabas I SD «piwnica, ziemianka» — zapoż. z błr. pógrob. — Drw. pagrabinis "trzymany w piwnicy", SD «piwniczny, cellaris», pagrabnykas SD sb. «piwniczny, cellarius». pagrabas II gw. "pogrzeb" — zapoż. z pol. pogrzeb, błr. pógreb. — Vb. denom. pagrabauti "modlić sią, śpiewać na pogrzebie". palbelis, -io pot. 1. "zguba, nieszczęście", np. Eik pas jį, kad nori savo paibelio! "Idź do niego, jeśli chcesz swej zguby!", 2. "diabeł" — w przekleństwie, np. Kad tave palbelis! "Niech cię diabli!" Paibeliai žino, kaip te iš tikrųjų buvo "Diabli wiedzą, jak tam naprawdę było". Zapożyczone z błr. pohibeh < pogibelb "zguba, nieszczęście" (por. pol. na pohybel "na zgubę"). Dyftong lit. ai powstał drogą kontrakcji wywołanej usunięciem błr. spółgłoski szczelinowej [y]. Podobnie w naika. paldienykas DP, SD, gw. "poniedziałek"350 — z padielnykas (gw.) przez metatezę spółgłosek d-l, to z nieregularnej kontrakcji *panedielnykas <= strus. ponedėliniku, błr. ponedėlbnik. Por. war. panedėlis. O nazwach innych dni tygodnia s.v. nedėlia. palet, palei praep. z acc. "wzdłuż, obok": Eiti palei ūpą "Iść wzdłuż rzeki". Jis gyvena palei ezerą "On mieszka obok jeziora". Pochodzenie niejasne. Albo przekształcone z pagaliai (zob.), albo zapożyczone z błr. pol. podle. paleistūvas 1. "rozpustnik", 2. "dziecko rozpuszczone", SD1 (pałayjtuwas) «rospusny, samopas», paleistūvė "nierządnica, rozpustnica", SD1 (pałayjtuwe) «kurwa, małpa, niecnotliwa, nierządnica» (syn. kurva), SD (pałeyjtuwe) «cudzołożnica [syn. draugala], nałożnica [syn. padriaubėlė], nierządnica». Drw. od neoosn. paleispaleisti "popuścić, wypuścić, uwolnić; spuścić; roztrwonić" (por. ėstūvas "żarłok" <= ėsti). Zob. leisti. palios f. pl. "wielkie bagno, trzęsawisko" :: łot. palas, zwykle palas f. pl. "błotnisty brzeg jeziora", pali m. pl. ts. (paleja "nizina"). Możliwe są tu dwa nawiązania etymologiczne. Albo do pwk. pal-, jak w nazwach barw palšas "popielaty" i palvas "płowy" (motywem znaczeniowym byłaby barwa roślinności bagiennej). Paralela: łac. palus, -udis f. "bagno, bagnisko", sti. palvala- n. "kałuża, sadzawka". Albo do pwk. na st. o, pal-, należącego do pilti "lać", užpilti "zalać". W tym drugim wypadku lit. palios, łot. palas, palas można by połączyć z łot. nazwą "powodzi, wiosennego lub jesiennego wylewu rzek": paįi m. pl. obok palas f. pl. Por. też ros. pólaja voda — o bagnach nadrzecznych (zob. pilti). — Zwracają uwagę liczne hydronimy z osnową Pal-, por. n. rz. Pala (łot. Pala), Palanga (n. m. Palanga, pol. Połąga), Palėja, Palonas, Palónis, Papalis, Užpalė, cps. Kumpalė (z *Kump-palė), n. jez. Prapalė (gw. Prapala). N. m. Užpaliai 2x (por. Užpelkiai). Zob. też póły mas. palivarkas daw. gw. "folwark, mały dwór, dworek", war. palivarkas — zapoż. z pol .folwark, przy pośrednictwie błr. xvalivarak. Insercją i dla rozwiązania polskiej grupy -lv-, podobnie np. w gw. Siliveistras "Sylwester". — Drw. palivarkinis, -ė "folwarczny". — N. m. Palivarkas 2x, Polivarkas. palšas, -a (3 p.a.) lub palšas, -a (4 p.a.) "popielaty, szarobiały, siwy, płowy", SD «płowy» :: łot. palss "popielaty". Drw. palšis a. palšė "płowy wół, płowa krowa". Tu też
350
Pasnykavo tris arba keturias dienas..., tatai yra paldienyką, seredą, pėtnyčią ir subatą DP "Pościli trzy albo
cztery dni, ... w poniedziałek, środą, piątek i sobotę".
i i
437 palša "leszcz, Abramis brama" (war. palša). Są to formy na SO do pwk. pel(H)- (zob. pelė, palvas) i alternują ze SZ pil- (zob. pilkas). War. sufiksalny palš-vas, z insercją k: palkšvas "płowy" (por. balkšvas ob. balsvas). — N. rz. Palšis, Palš-upis, n. jez. Paišini s, Palšlnis. paltas "palto, płaszcz" — zapoż. z pol. palto (błr. palbtó). Akut przypadkowy. Drw. paltuotas "w palcie, w płaszczu". — Gw. palitas "palto" pokazuje wstawne i, najwidoczniej służące oddaniu miękkiego l' w pol.-błr. grupie spółgłoskowej. paltis, -ies f. "połeć, słonina z całego boku świńskiego", SD «połeć». Por. Dar liko pusė palties lašinių ir du kumpiai "Zostało jeszcze pół połcia słoniny i dwie szynki". Przekształcone synkopą z *palatis, co oddawało pożyczkę błr. pólotb. Akut sylaby początkowej jest skutkiem wzdłużenia zastępczego po synkopowaniu sylaby wewnętrznej, podobnie jak w aivas, šalmas (zob. s.v.). palvas, -a (4 p.a.) "płowy, bladożółty, białożółty, myszaty", war. palvas, -a (3 p.a.). Odpowiada z jednej strony psł. *polvu, scs. plavū "AeuKÓę", ros. polovoj, ukr. polovyj, czes .plavy, pol. płowy, z drugiej strony stwn .falo, niem .fahl "płowy, szarobiały" < pgerm. *falwa- oraz łac. pallidus "blady, bladozielony, żółtawy" (*paluodo-). Formacja na SO, *pol-uo- (co do sufiksu por. šyvas) do pwk. *pel(H)-, oznaczającego jakiś niezdecydowany, niewyraźny kolor. Por. gr. izekióc, "siny, zsiniały" (irsAiSvoę "siny") obok noX\6ę "szary, siwy, biały", sti. palita- "szary, siwy" (rekonstrukcja *pelH-itó-?), parusd"szary, popielaty". Zob. też palšas, pelė i pilkas. pamėdėti, -medžiu (3 os. -medi), -medėjo "przedrzeźniać kogo, naśladować (złośliwie) czyjeś gesty, ruchy, sposób mówienia". Atematyczna forma prs. pamėmi w SD «kugluię [syn. nie kaby lauju]; podrzeźniam komu», z *pamėd-mi. — Drw. pamėdėjimas SD1 «podrzeźnianie», SD «kuglowanie, plęsy, skoki», pamėdėtojas SD1 «podrzeźniacz», SD «kuglarz, figlarz, skoczek». — Prócz tego jest osnowa na -au-: pamėdauti "przedrzeźniać", pėrmėdauti ts. — W SD1 127 pojawia się prs. pamėdau «podrzeźniam» do inf. pamėdyti, co ma nawiązanie w łot. mėdit, -u a. -iju, -Tju "przedrzeźniać, szydzić z kogoś", refl. mėditiės "przedrzeźniać, wyśmiewać" (=> mėdinat iter. "drwić, naśmiewać się", mėdtšana "przedrzeźnianie, naigrawanie się z kogoś, czegoś"). Etymologii mėd- dotąd nie ustalono. To samo odnosi się do syn. mėgdžioti, zob. mėgdyti. Por. może pie. *med- w wed. mddati "cieszy się, syci się; podchmielą sobie, upija się", SZ łac. madeó, -ere "być mokrym, wilgotnym, ociekać, broczyć; ociekać winem, być pijanym". pamestinis, -io 1. "porzucony, podrzucony (o noworodku, dziecku)": kūdikis pamestlnis m. "dziecko porzucone", 2. "zgubiony": pamestiniai pinigai m. pl. "zgubione pieniądze". Drw. z suf. -in- od ptc. prt. pass. pamestas "porzucony, podrzucony, zgubiony" (zob. mesti), pamestinūkas, -ė "podrzutek". pamotė " m a c o c h a " (stlit. " n a ł o ż n i c a " ) — z a s t ę p s t w o z a o g ó l n i e w j ę z y k u stlit. r o z p o w s z e c h n i o n y r u t e n i z m močeka ( z o b . ) . SD p r o p o n o w a ł tu pamomė « m a c o c h a » ( o d moma " m a m a " ) , a l e t e n n e o l o g i z m n i e p r z y j ą ł s i ę . pampti, pampsta, pampo "nabrzmiewać, wzdymać się, pęcznieć, grubieć, tyć, puchnąć", wulg. "żłopać, chlać, żreć", išpampti "wzdąć się, np. o krowie (po świeżej koniczynie)", nupampti "utyć; zdechnąć". Dźwiękonaśladowcze, podobnie jak np. syn. łot. paupt, -pstu, -pu "nabrzmiewać, wzdymać się". — Drw. pampsóti "leżeć do góry brzuchem, wylegiwać się; sterczeć, wystawać", nomina: pampa "guz, bąbel", pampla c. "człowiek mały i brzuchaty; zwierzę z wielkim brzuchem", pamplys, -ė "brzuchacz,
438 grubas; małe dziecko; kto potrafi dużo zjeść i wypić". — SZ pump-: pumpti, pumpsta, pumpo "nabrzmiewać, pęcznieć" (łot. pumpt, pumpstu, pumpu ts., sapumpt "spuchnąć"), išpumpti "nabrzmieć, napuchnąć (o guzie)", też o twarzy pijaka, pumpsóti "być wypchanym (o kieszeni)". Nomina: pumplys, -ė "brzuchacz, grubas", pumpūkas "człowiek małego wzrostu", pumpūlis, -ė "coś okrągłego, nabrzmiałego" (por. łot. pumpulis "wybrzuszenie, zgrubienie w nici; człowiek mały a gruby"), pumpuras 1. "pączek, zawiązek kwiatu" (por. łot. pumpurs "wzniesienie, wybrzuszenie, garb; pąk, pączek" ob. bumburs "twardy występ, narośl, garb; zmarzła gruda; kula, gałka"), 2. "ropny wykwit na skórze, pryszcz, krosta", 3. "kłak wełny a. pakuł, który podczas przędzenia powoduje pogrubienie nici", 4. "małe dziecko". panedėlis, -io daw. gw. "poniedziałek" — przekształcenie zapożyczenia strus. ponedėliniku za pomocą sufiksu -is i w nawiązaniu do wyrazu nedėlia "niedziela, tydzień" (<= rus. nedelja). War. panedėlė b.z.a. Por. stpr. ponadele EV "poniedziałek, Montag" obok nadele EV "niedziela, Sontag" (zapoż. z jęz. polskiego). — Lit. n. m. Pandėlys pochodzi — w świetle odpowiednika pol. Ponedele — z synkopowania formy lit. *Panedėlys, utworzonej od panedėlis. Nazwa miejscowości związana jest z targiem, który odbywał się tam w poniedziałek". Paralele: n. m. Seredžius, Subačius. — Drw. panedėliuTadv. gw. "co drugi tydzień", por. Turėtą panedėliuT mazgoti: viena vieną nedėlią, kita kitą "Miałyby [one] zmywać co drugi tydzień: jeden tydzień jedna, drugi tydzień druga". Por. pasavaičiuTod savaitė. — Żmudzkimi wariantami tego przysłówka są (1) panedėliuo, por. Anidvi [aniedvi] panedėliuo kepa duoną "One dwie co drugi tydzień [na zmianę] pieką chleb" oraz (2) panedėlesiuo (zakończenie niejasne), por. Gyvolius ganiau panedėlesiuo su broliu: aš vieną, jis kitą nedėlą "Bydło pasłem co drugi tydzień [na zmianę] z bratem: ja jeden tydzień, on drugi". Zob. jeszcze paldiėnykas. pantis, -čio "pęto, wiązadło" < *pant-ia-, drw. od *pan-t- < pie. *ponh r t-. Ma odpowiedniki w stpr .panto EV "pęto, Vesser" (z *panta?) oraz psł. *pęto "pęto", por. sch. puto, ros. pūty pl. "pęta, więzy", czes. pouto, pol. pęto, pl. pęta "więzy". Formacja na SO do czas. pinu, pinti "splatać, wiązać, łączyć". SE: pentis (zob.). — Drw. pantėlis m. "wiązadło u cepów; sznurek, którym przywiązuje się bicz do biczyska; sznur łączący przednią oś z hołoblą; skobel", cps. šalipantis (zob. šalis). Vb. denom. pančioti "pętać, zakładać pęta na przednie nogi koni, bydła", punčioju ką SD «pętam kogo», įpunčioju SD1 «uwikławam» (syn. įraizgau), išpunčioju SD «rospętać». Osnowa palatalna jak np. w medžioti <= medžias, pinklioti <= pinklės. Por. psł. *pętati "pętać, nakładać pęta", ros.pūtatb "plątać, gmatwać, mącić w głowie, pętać", czes. poutat "związywać, nakładać pęta, kajdany, krępować, przywiązywać, łączyć", pol. pętać. panūovolis, -io 1. "miejsce na pagórku łąki przy samej roli (skąd zbiera się lepsze siano); wzniesiony skraj łąki przy bagnie, jeziorze a. rzeczce", 2. "urwisko w dnie rzeki a. jeziora, głębina", 3. "pochyłość". Chodzi tu o drw. prefiksalny z pa- od *nuovolis, będącego sb. postverbale od nuvolioti "stoczyć się (w dół), potoczyć się". Znacz. etym. "stok, pochyłość". — Obok tego są dwa warianty literackie z -vai-: panuovalis ts., też "stromy brzeg jeziora" i nuovalys "podłużne wzniesienie, wał na łące a. polu". Ponieważ żaden z nich nie ma oparcia w gwarach, trzeba je zakwalifikować jako neologizmy. Por. valyti i vaistyti (s.v. velti II), jak też syn. panūovarta (s.v. versti). papartis, -čio "paproć, Dryopteris filix mas", war. papartis m., papartis f. :: łot. paparde, papards (zmiana rt > rd). Pod względem wokalizmu odchyla się psł. *paporti
Vi
439 < *paparti-, por. ros. paporotb, sch. puprūt, pol. paproć (wtórnie zmienione: słń. prdprot, praprat, czes. prapradi n.). Dalszy wywód niepewny. — Drw. papartynas "miejsce porosłe paprociami", SD «papvocma», papartinis "z paproci" (duona papartinė "chleb z domieszką paproci"). — N. m. Paparčiai, Paparčiai, Paparčiai, Papartėliai 2x, Papartynai 2x, Papartyne 3x. N. rz. Pap arčia, Paparčius. papas I 1. "cycek, pierś kobieca, sutek" (Mama, duok vaikui papą "Mamo, daj dziecku cycka"), 2. "smoczek" — twór języka dziecinnego. Podobieństwo do łac. papiliu "brodawka piersi, pierś" przypadkowe. — Drw. papinga "(kobieta) o wielkich piersiach, (krowa) z wielkimi wymionami", papūota ts., cps. stačiapapė a. statpdpė "(dziewczyna) ze sterczącymi piersiami" (por. stačias, statas). Przenośnie: papūotas dalgis "kosa nierówno wyklepana", papuotai adv. (tylko o ostrzu kosy): papuotai ištintas dalgis "kosa źle wyklepana, z pozostałymi na ostrzu wypukłościami". papiešti, -piešiu, -piešiau (b.z.a.). Czasownik znany jedynie z SD: papiešiu «podszczuwam» (wymieniono go wraz z syn. pusiumdziu). Drw. papiešėjus SD «podszczuwacz; naprawiacz na kogo zdradliwy» (syn. užrciišy tojus). Niejasny pozostaje stosunek papiešti do czas. piešti "mazać sadzą, rysować". par gw. praep. z acc., odpowiadająca liter, pas "u, do". Por. np. Buvaū par ji "Byłem u niego". Aik par mani "Chodź do mnie!". — Praeverbium par- oznacza 1. "z powrotem do domu", np. parbėgti "przybiec (do domu)", pareiti "wrócić (do domu)", pargena karves "pędzi krowy do domu", stlit. parnešti "z powrotem odnieść", parsiųsti "odesłać, odprawić z powrotem dokądś", 2. "(zwalić się) w dół, na ziemię", np. Arklys ant ledo pargriuvo "Koń zwalił się na lodzie". Tokį vyrą pargriovė "Takiego mężczyznę powalił". para 4 p.a. "doba, dzień i noc" — zapoż. z błr. poru. parabkas 3 p.a., parabkas 2 p.a. "parobek" — zapoż. z pol. parobek, -bka "robotnik najemny w gospodarstwie rolnym". — Drw. parubkė a. purubkė "służąca", parabkd ts., cps. zydpurupkė "służąca u Żydów". Vb. denom. pcirabkduti "być u kogoś parobkiem". p a r a k a s "proch strzelniczy", SD «proch ruszniczy» — zapoż. z błr.
pórox.
parakaunyćia SD «prochownica» — zapoż. z pol. prochownicu. — Obok tego był rutenizm paraknyčia, -yčios ts. z błr. poroxmcu. paramas "prom na rzece" (1 p.a.), starsza akcentuacja: purumus (2 p.a.) — zapoż. z błr. porom. parapija "parafia" — zapoż. z pol. daw. purufiju "najniższa jednostka administracji kościelnej, osiedle (teren) podległe jednemu proboszczowi, też społeczność tego osiedla" (SŁXVI). Drw. parapinis "parafialny". — War. żm. parakvija 2 p.a., parukviju 1 p.a. "parafia" — zapoż. z pol. gw. paruchwiju (gdzie chw zastąpiło obce/; war. parachija, parochija
SŁXVI).
parapijoms, -ė "parafianin, mieszkaniec parafii, wiemy należący do parafii", war. parapijonas, -ė — zapoż. z pol. daw. parafijan 1. "parafianin", 2. "pleban, proboszcz"
(war. parochijan
SŁXVI). — Z substytucją sufiksu -onis przez -ietis: parapijietis,
-ė, żm.
parapiėtis, -ė. parduoti, parduodu, parduviau "sprzedać, sprzedawać". Jedno ze złożeń czas. duoti "dać" (zob.). Budowa odpowiada stpol. prze-dać (psł. *per-dati). — Drw. parduotuvė
440 "sklep". Neoosn. pardav-: pardavinėti iter. "sprzedawać", pardavėjas "sprzedawca". — Na temat pardósas "sprzedaż" zob. s.v. dosnūs. parėdkas DP "porządek, obrzęd, zrządzenie", parėtkų darau SD1 «porządzam», gw. 1. "porządek, następstwo rzeczy po sobie, ustalony porządek", 2. "orszak weselny" — zapoż. ze stbłr. porjadok "porządek". War. parėdka. parėdnas DP "porządny" — z a p o ż . z błr., por. ros. porjadnyj. parėdnia 2 p.a. g w . "strój, u r o c z y s t y ubiór", DP "strój, o b r z ę d , b u d o w a n i e , ubiór" — zapoż. z błr., por. ros. porjadnja "porządek, urządzenie". War. parėdnė, parėdniai, parėdniai m. pl. "strój". — Drw. parėdnūs "kto lubi się stroić". pareTna adv. "należy, trzeba, wypada" — skostniała forma 3 os. prs. do pareiti "pójść, przyjść (do domu)". — Drw. pareiga "obowiązek, powinność, (pełniona) funkcja", pareigingas "obowiązkowy, sumienny, karny", pareigūnas "osoba urzędowa, funkcjonariusz". parendyti, -iju, -ijau daw. "spowiadać; przygotowywać do komunii" — ze zmiany *parandyti351, to zapożyczone z pol. porządzić "urządzić, zarządzić, pokierować czym". — Drw. postwerbalny pareńdas daw. 1. "przygotowanie do spowiedzi", 2. "spowiedź" (war. parenda), 3. "przygotowanie do komunii", 4. "komunia". paršas "prosię" :: stpr. *parstian, pis. <prastian> EV "Ferkel". Substantywizowany refleks przymiotnika pie. *pórk-o- "cętkowany, nakrapiany, pstry" vb. *perk"kropić". Por. psł. *porsę, -ęte n., sch. prasę, ros. gw. porosja, pol. prosią, -ącia, czes. prasę oraz stwn. farah n. "prosię" (*farhaz), ir. orc m. "świnia". — Drw. paršėkas "prosiak", paršidė "chlew dla prosiąt", paršiena "mięso prosięcia", paršiščias "prosię", paršiūkas "prosię, prosiaczek, prosiątko". Cps. paršavedė "maciora, locha" (por. vėsti "wydawać potomstwo"), pirmaparšė "świnia, która się po raz pierwszy oprosiła" (por. pirmaveršė). Vb. denom. paršiuotis: Kiaulė paršiūojasi "Świnia się prosi". — Zdrob. paršelis m. "prosiaczek" przypomina stwn. farheli, niem. Ferkel ts. oraz łac. porculus "świnka" (osnowne łac. porcus, -i zmieniło znaczenie na "wieprz", stąd też porca, -ae "świnia"). — N. m. Paršeliai. N. jez. Paršelis, cps. Paršežeris, n. rz. Paršupė, Paršupis, nazwy terenowe Paršgulis (dolina), Paršpelkė (bagno), Paršpievis (łąka), Paršravis (źródło), Paršūpjaunis (łąka). Część tych nazw może stać w związku z osnową Perš-, zob. peršėti. pas praep. z acc. "u, pod, do", np. Pas mūs sako "U nas mówią". Aš buvaū pas bičiūli "Byłem u przyjaciela". Eikš pas manė! "Chodź tu do mnie!". Stovi pas duris "Stoi pod drzwiami". Gw. Jis sėdi pas stalą "On siedzi za stołem" (liter, ūž stalo). Lit. pas zestawia się z takimi przysłówkami, jak gr. rcóę gw. "przy czym", scs. pozdė "późno" < *pos-de, łac. post "po, za" < *pos-ti oraz sti. pašeū "w tyle, w tył, z powrotem; później", paścat "z tyłu, do tyłu, wstecz", aw. pasća "po, w tyle, później". pasak a. pasak praep. z gen. "według (kogo)", np. Ir Petras, pasak jo, nieko priešingo neturėsiąs "I Piotr, jak on mówi, nie będzie miał nic przeciw temu". Przyimek ten wywodzi się z apokopowanej formy instr. sg. pasaka do sb. pasaka "opowiadanie, opowieść" (zob. sakyti). Akcentuacja pasak jest wtórna. Synonimem pasak jest anót.
351
Wtórne e zam. a pojawia się np. & kremslė / kremzlė, paverdė, serbentą, sergyba, jak również w slawizmach: narevas < naravas, sejonas < sajónas, varvelis < varvalis. Por. też parandas b.z.a. "przygotowanie do kolacji" (bez ilustracji tekstowej w LKŽ).
V
441 pasaka "baśń, bajka" (sekti pasaką "opowiadać bajkę"), SD1 1. «powiastka, rumusculus» ["pogłoska", SŁXVI], 2. «przypowieść, parabola, prouerbium», SD «bayka» — sb. postvb. do vb. pasakyti "powiedzieć, oznajmić; wygłosić (mowę)", zob. sakyti. — Drw. pasakėčia "bajka" (=> pasakėtininkas "bajkopisarz"). Odpowiedniki łot. pdrsaka "bajka, powiastka", gw. pasaka, pasaga ts. — Vb. denom. od pasaka jest pasakoti, -ju, -jau "opowiadać",papasakoti is. (=>pasakorius "gawędziarz, bajarz",pasakotojas "opowiadacz, narrator"), pripasakoti "naopowiadać, wiele opowiadać", refl. pasipasakoti "opowiadać o sobie", išsipasakoti "opowiedzieć (wszystko o sobie)". pasaulis, -io "świat" (łot. pasaūle), stlit. też "świat doczesny, żywot doczesny". Drw. od zwrotu przyimkowego po saule "pod słońcem"; oznacza to, co istnieje w sferze słońca, dzięki słońcu. Por. pasaulinis, po saulei essųs SD «podsłoneczny». Pod względem etymologicznym należy do saulė (zob.). Por. slawizm svietas. paskui adv. "w ślad za kimś, z tyłu; potem, później", SD «nawstecz, w z a d ; pozad». War. paskum, paskum. Przez kontrahowanie pasakui o d sb. *pasaka "śledzenie, stąpanie po śladach", <= seku, sekti "iść za kim, naśladować" (zob.). Por. iš paskos obok iš pasakos "w ślad za kimś, z tyłu". — Compar. paskesnis "późniejszy, następny, kolejny". — Drw. przymiotnymi od paskui są 1. paskūj-is gw. "ostatni" (=> paskūjis ts.) i 2. paskui-tlnis (zob. paskutinis). Do adi. paskūjis należą cps. paskuigalis m. "pośladek, zadek" (por. pastiirgalis) oraz paskuilakos f. pl. "poślad" (por. pasturlakos). — Praep. paskui, paskum z acc. "w ślad za, za, po": Eik paskui manė! "Idź za mną!", Paskui vienas kitą "Jeden za drugim". paskutinis, -ė (war. paskutinis) "ostatni, ostateczny, końcowy; pośledni, najgorszy" — z dysymilacyjnej zmiany paskuitinis, paskuitinis, czyli derywatu na -tinis od adv. paskui(zob.). — War. paskutinas, -a— "ostatni", sb. paskutinei "czas umierania", ant paskutinds adv. "koniec końców", iš paskutinos adv. "ze wszystkich sił", lig paskutinas adv. "do cna, całkiem, zupełnie". — Drw. paskutinioji a. paskutiniojo f. "nieszczęście, bieda, kłopoty; śmierć" — substantywizacja anaforyzowanej formy przymiotnika (podobnie ukształtowanym eufemizmem jest sb. trumpoji). Od tego adv. iš paskutiniosios "zc wszystkich sił; za wszelką cenę", ligi paskutiniosios "do upadłego". — N. m. Paskūtiškiai. Jej budowa świadczy o resegmentacji adi. paskut-inis. paslikas, -a 1. "leżący jak długi, na całej długości ciała" (syn. išdrikas), np. Arklys gulėjo paslikas po ilgios kelionės "Koń leżał wyciągnięty po długiej podróży". Šuo po medžioklės paslikas guli "Pies po polowaniu leży jak długi", 2. "bardzo słaby, ledwie żywy, z osłabienia nie mogący się ruszać" (Mūsų senelė išgulėjo tris metus paslika patale "Nasza babcia trzy lata przeleżała [bez ruchu] w pościeli"), 3. "nieprzytomny z upicia". Morfem slik- przedstawia SZ do sliek-, zob. sliekas. — War. g w. pdsliukas lub paslidukas ts. (wokalizm niejasny). pasnykas daw. "post" — zapoż. z błr. pósnik. Dziś pasninkas, z zastępstwem suf. -yka- przez -inka- (war. zdysymilowany paslinkas, por. seliūnas). — Drw. pasnykauju SD «poszczę, ieiuno» (dziś pasninkauti "pościć"), pasnykautojas SD «postnik, ieiunator». Zob. też gavėnia. pastaras, -a "ostatni, pośledni", DP "ostateczny, ostatni, sądny" :: łot. pastars "ostatni". Ze zmiany pasteras (por. antaras, vakaras), co pociągnęło za sobą zatarcie cechy słowotwórczej -ter-. Formacja porównywalna z łac. posterus "następujący, przybywający" (=> posterior "tylny, późniejszy, następny, ostatni, młodszy, gorszy"), <
442 *pos-ter-. Por. łac. poste, post adv. "z tyłu, przy końcu, następnie, potem, później" z *pos-ti (scs.poz-de "późno"). Od pie. przysłówka *pos- "potem, później", zob. wyżej pas. — Z innym suf. pasturas "ostatni, pośledni". Od tego cps. 1. pasturgalis m. "tył, tylna część (wozu, łodzi); tyłek, pośladki, zad", por. galas (=> pasturgalinis "tylny"), 2. pasturlakai m. pl., pasturlakos f. pl. "ziarno gorszego gatunku, które przy wianiu pada w pobliżu plew, poślad" (syn. paskuTlakos, por. lėkti). pasterndkas "pasternak, roślina warzywna Pastinaca sativa" — zapoż. z błr. pasternak. War. pastarnokai SD (syn. burkantai). paštas "poczta" — zapoż. z błr. pósta. Por. łot. pasts, pastę z niem. Post. — Drw. paštininkas "pocztowiec, listonosz, pracownik poczty". patalas "pościel, posłanie", SD «łoże do sypiania» (lova, patalas kuriami svetimi nešdinasi ir vežimas kuriami mūsiškiai važinėjo SD «kareta, lektyka»). Drw. svetimpatalis, -ė DP "cudzołożnik". Por. stpr. talus EV "podłoga w izbie, Boene", łot. tale "bielenie lnu", talinat "bieleć (o rozścielonym lnie)". SO tal- łączy się z alternantem SZ til- takich wyrazów, jak scs. tUa n. pl. "grunt, podłoga", na tilėxū "%dpai", ros. tlo "grunt". Dalej por. łot. tilat, -aju "leżeć w stanie rozesłanym (o lnie do bielenia, o sianie do suszenia)", iztilat "rozścielić do bielenia", tilėt, -u a. -ėju, -ėju "leżeć rozścielonym do bielenia (o lnie, konopiach)", tilinat "rozścielać (do bielenia); leżeć w stanie rozesłanym". Pie. *tel- / *tl-, por. wed. talam "płaszczyzna, równia, podeszwa", łac. tellūs, -ūris f. "ziemia, grunt, podłoga". pataškalas, pataškalas "sos do zamaczania kartofli lub chleba" — drw. od czas. pataškyti "pokropić (wodą, octem, olejem), omaścić", pasitaškyti "rozprysnąć się na wszystkie strony, rozbryzgnąć się", zob. tėkšti. — Od tego drogą niemorfologicznego skrótu powstały dwa drw. wsteczne: patašynė gw. "sos, omasta" i patašas gw. "płynne odchody zwierzęce, gnojówka". — N. m. Patašiai, Patašinė 3x, Patašinė 2x, Patašiškė, Patašiškės. patįs m., gen. sg. paties 4 p.a. daw. "mąż, małżonek" (patsai SD «małżonek», z patsai <= pats < patis, por. patsai DP "samże"). Odpowiednik łot. pats, gen. sg. paša "mąż, gospodarz, pan". Pokrewne wed. patih "pan, małżonek" (acc. patim, dat. patye), gr. Ttóoię "mąż, małżonek" (gen. Ttóoioę, dat. Ttóaei), cps. goc. brū^-faĮD "pan młody", łac. compos, -potis adi. "posiadający coś w pełni, mający coś w swej mocy, władający czymś" < *kon pots. — Fem. pati, gen. sg. pačios "żona, małżonka" :: łot. pati, gen. sg. pašas "pani, gospodyni" (=> nom. sg. paša; obok tego pate) Rekonstrukcja: pb. *patl, gen. sg. *patias < pie. *pot-ih2, gen. sg. *pot-ieh2-s. Paralela: marti, marčios. Zob. też fem. °patni, viėšpatni s.v. viėšpatis. — Drw. pačiūjis, -o "swój, swojak" (w odróżnieniu od svetimas "cudzy, obcy"), pačiūkas a.pačiūlis "mężyk", patelė "samica, samiczka", patėlka "samica; żonka; rowek wydrążony w desce; pętelka". Od fem. pati utworzono: patikę "samica", patinas "samiec" (=> patinėlis m. stlit. "niemowlę płci męskiej", patiniškas "taki jak u samca" (por. stpr. pattiniskun lembtwey "cudzołożyć, ehebrechen"), patiniūkas "haftka, pętelka"), patytė "samica". Cps. antrapatė "druga żona" (syn. antravada), pačiaėdžiai m. pl. SD1 «samojad, samojedź, ant[h]ropophagus», viėšpatis (zob.), žemėpatis m. "bóstwo pogańskie: opiekun siedziby ludzkiej". Zob. jeszcze pats. — Vb. denom. od fem. pati: 1. pačiuotis, -ūojuos, -avaūs "żenić się, brać sobie za żonę", apipačiūoti "ożenić kogo z kim", apsipačiūoti "ożenić się" (=* apsipačiavimas "ożenek"), 2. patintis, -inuos, -inaus "żenić się, brać żonę".
s
443 patogūs, -i "poręczny, wygodny", daw. patógus DP "podobny, słuszny, godny"; SD «godziły, godziwy, pogodny, porządny, potemny, sposobny, wczesny», SD «naraźny, potemny, przygodny, przydatny, sposobny do czego; wczesny, na czas padaiący», też «porządny», nepatogus SD «niegrzeczny; nieraźny» (ant gyvenimo nepatogus «nieosadny, inhabitabilis»), patogus esmi SD «godzę się na co» (syn. paderu unt ko, susieimi), metas patogus SD1 «pogoda». W jęz. łotewskim odpowiada temu patags gw. "o narzędziu: poręczne, wygodne" {patags cirvis, grabeklis), też "przestronny, obszerny, np. pokój" (pataga istaba). Etymologicznie należy do czas. tógti, ale stosunki znaczeniowe w tej rodzinie wymagają jeszcze badania. — Drw. patogybė SD «wczas, wczesność», patogumai m. pl. "wygody". Od tego odchyla się pod względem znaczeniowym adi. atogūs "odważny" (*at-tag-?). Vb. denom. patoginti: SD patoginu «sposabiam kogo», refl. prisipatogint daw. "przysposobić się". patrainykas SD «potroyny grosz» — zapoż. z pol. daw. potrojny sb. "moneta trzygroszowa srebrna lub złota" (SŁXVI), z dodaniem suf. -ykas. pats, f. pati "sam, sama, we własnej osobie", DP patsai "samże", patis-di-g ts. — zaimkowa funkcja rzeczowników patis "pan", pati "pani" (zob. wyżej). — Inne zastosowania: (1) wzmocnienie zaimka dzierżawczego, por. jo paties žodžiai "jego własne słowa", (2) składnik peryfrastycznej formy stopnia najwyższego, np. pats gerasis "najlepszy", f. pati geróji "najlepsza" — kalka rus. samy j xorósij, (3) złożone formy zaimkowe: tas pats "ten sam, to samo", f. ta pati "ta sama"; toks pats "taki sam", f. tokia pati "taka sama". — Nieodmiennej formy pat "samo" używa się (1) z zaimkami tasai, tóji, np. Toji pat moteriškė "Zupełnie ta sama kobieta", (2) z zaimkami tóks, tokia: toks pat "taki sam", f. tokia pat "taka sama", (3) w zwrotach przysłówkowych, np. nuo pat mažens "od małego, od czasów dziecinnych", iš pat pradžios "od samego początku". paukštis, -čio "ptak", war. paukštė. Gdy się uwzględni fakt, że lit. grupa kšt nierzadko wywodzi się z *kst < *st (insercją k przed st, fakultatywna welaryzacja ks > kš, por. svirkštis, šaukštas), to będzie można paukštis wywieść z praformy *paukstis < *paustis. Sb. *paustis wygląda jak drw. postvb. od *paustytis "wykluwać się z jaja" < *paus-styti < *paut-styti, co było vb. denom. do pailtas "jajo" (zob. s.v., tamże o czas. paūsti, paūsta, pauto). Etym. znacz, wyrazu Spaustis: "to, co się wykluło z jaja". — Drw. paukščiukas "ptaszek" (war. pauščiūkas), paukštėnas "ptaszek", paukštyka ts., paukšt inyčia: klėtelė, kurioj paukščius peni, paukštinyčia SD «kociec ptaszy, klatka karmna». paūkštiškas "ptasi", paukštytis m. "pisklę", paukštūika ts., paukštūitis m. "ptaszek" (por. lapūitis). Cps. paūkštlakis, -ė "(o koniu) równo, lekko biegnący", dosł. "jak ptak lecący", paūkštlekis a. paūkštlėkis m. "czas przylotu lub odlotu ptaków" (zob. lėkti), paukštvanagis m. "krogulec, Accipiter nisus". Vb. denom. paukščiduti "łowić ptaki" (por. žuvauti Žuvis), rzadziej paukštauti, SD paukštauju «łowię ptastwo» (syn. gaudau paukščius). — N. m. Paukščiai, Paukštės, Paukštyne, Paūkštiškės. paustis, -ies f. 4 p.a. gw. "włos na skórze zwierzęcia domowego (krowy, kozy, psa)". Niejasne. Było zestawiane z germ. *fuhsa- "lis" i sti. pūcchah "ogon, (ptasi) kuper". pautas "jajo, jajko; jądro samca" :: łot. pauts ts., stpr. pawtte "jaja, Eier". SD «iaie», sudėjo pautų «zniosła kokosz iaie», baltumas pauto «białek w iaiu». Pb. *paut-a-, drw. na SO do put-, zob. pūsti, pūsti. Znacz. etym. "coś wzdętego, wydętego". — Drw. pautienė "jajecznica" (m.in. SD), pautinga višta "kura, która złożyła jajo", pautudcius "byk zarodowy" (dosł. "mający jądra"). — N. rz. Bepaūtis (war. Bekiaūšis). — Cps. łot. 1
444 paut-turis, pauturs "nie kastrowany byk", dosł. "mający jądra" (por. łit. aržilas). Vb. denom. paūsti, paūsta (*paut-sta), pauto "(o ptakach) sadowić sią do składania jaja", caus. paūtinti: Ana paūtina vištą, kad pripaustum "Ona sadza kurą, aby ta zniosła jajo". pavasaris, -io "wiosna" :: łot. pavasaris (war. paūsaris, pausaris) —jest drw. od wyrazu vasara "lato" (zob.) i oznacza porą roku poprzedzającą lato. Złożenie z paprzypomina formacją czes. podzim m. "jesień" od zima "zima", dosł. "czas pod zimą". Pie. nazwa "wiosny" była rzeczownikiem dwutematowym, heteroklitycznym: nom. *ues-r :: obi. *ues-n-, później nom. *ues-r :: obi. *ues-n-. Por. łac. uer, ueris n. "wiosna", gr. ėt (*uesar), potem eap n. (*uesar), eapoę ts. Obok tego scs. vesna "wiosna", które ma budową *uesn- + -a- (por. łac. uernum "wczesna wiosna" < *uesnom). Znacz. etym. "jasna pora roku (przychodząca po mrocznej zimie)". Motywowane być może pierwiastkiem pie. *h2ues- "rozjaśnić sią", wed. uvūsa pf., ucchasi prs. (=> wed. vasanta- m. "wiosna", vasanta "wiosną"). paveikslas "obraz, wygląd; obraz malarski; scena, odsłona w sztuce teatralnej; przykład, wzór do naśladowania". SD1 «przykład», SD: «kształt, forma, figura, wzor [syn. veidas, būdas]', przykład, exemplum, paradigma; wizerunk, archetypus, exemplar», paveikslų sau darau iš ko «konterfetuią co» (syn. išvaidau, išžinklinu, imu vaidų). Forma zróżnicowana za pomocą insercji k wzglądem paveislas (zob.). Por. vaikstas ob. vaistas. — Drw. paveikslingas "wzorowy; malowniczy", pavėikslinis "przedstawieniowy (o sztuce malarskiej); (strona banknotu) na której jest obraz", SD «wizerunkowy», paveikslus "przykładny, wzorowy". Vb. denom. paveiksluoti "fotografować; zobrazować na papierze, zilustrować". paveislas stlit. "przykład" (Postylla Morkūną z 1600 r.), SD1 «postawa; sposob; wzor». Z *paveisslas < *paveid-slas — drw. denominalny od sb. veidas m.in. "obraz" (zob.). Akut wtórny, tak jak w osnownym veidas. Por. paveikslas. — Drw. paveislingas SD1 «przykładny», paveislus SD «przykładny» (brak w LKŽ). pavydėti, -vydziū (3 os. -vydi, -vydzia), -vydėjau "zazdrościć". SD pavydžiu «zayrzą komu, zazrzą, zazdroszczą komu czego». Odpowiada łot. pavidėt 1. "zazdrościć", 2. "mignąć, zamigotać". Zawiera pwk. vyd- jako alternant na WSZ do pie. *uid- / *ueid"widzieć", o czym dokładniej s.v. veidas. — Drw. pavydas "zazdrość, zawiść" (=> pavydūs "zazdrosny, zawistny"), pavydingas SD1 «zazdrościwy». Neoosn. pavydėj-: pavydėjimas SD «zazdrość». pavietrė, paviėtra daw. "zaraza, epidemia" — zapoż. z błr. povėtrbje "morowe powietrze". Co do intonacji por. biesas, svietas, prietelius. pažastis, -ies f. 1. "pacha, wgłąbienie pod ramieniem, pod stawem ramiennym; miejsce miądzy ramieniem a bokiem klatki piersiowej" (laikyti pópažastimi "trzymać pod pachą"), SD «pacha u człowieka, podpasze», 2. "pachwina, cząść podbrzusza miądzy nasadą nogi a brzuchem". Segment žas- stoi w apofonii do *źes-, które miało odpowiednik w indo-irańskiej nazwie "rąki": sti. hasta-, aw. zasta-, stpers. dasta- < *ghes-to- m. Por. też łac. praestó adv. "pod rąką, w pogotowiu", wywodzone z *prai ghestót. Z innym suf.: *ghes-r- "rąka", gr. xz\ę> = [kher], gen. %eipóę, orm.jern, pl.jerk c , het. kesri loc. "w rące", toch. A tsar, B sar. Werbalne *ghes- nie zachowało sią. Lit. °žas-ti- kontynuuje formacją na SO, pie. *ghos-ti-, znacz. etym. "miejsce pod rąką". — Neol. zastas "ramią, cząść kończyny od barku do łokcia", też "wyprostowana kiść rąki", powstał przez derywacją wsteczną (=> cps. žastikaulis m. "kość przedramienia"). — W jąz. łotewskim jest formacja
i:i
445 prefiksem pa-: paduse f. "pacha", która nawiązuje — wraz z cs. pazuxa "zanadrze", słń. pazducha ts. (prefiks jak w cs. paznoguti "paznokieć") — do pie. *dous / *dus- "ramią, przedramię", por. sti. dós- n., nom.-acc. sg. doh, gen. sg. dosndh, nom. du. do s ani, aw. daos ["bark"], stir. doe, gen. sg. doat. pečius, -iaus gw. "piec do pieczenia" — zapoż. z błr. pečb. Z powodu palatalnego wygłosu osnowy zostało włączone do deklinacji na -iu- (por. np. karalius). Por. SD: kuriu pečių «palę w piecu», pečius trobos «piec izdebny», pečius duonos «piec chlebowy», mielo pečius «wapiennia, wapiennica, wapienny piec», kakta pečiaus «czeluść pieca» (dosł. "czoło pieca"), molinis pečius "gliniany pizc", plytinis pečius "ceglany piec". Wyraz pečius odnosi sią w zasadzie do pieca ulepionego z gliny. Obok tego jest krosnis "piec (grzewczy) postawiony z kamienia polnego". — Drw. pečelis m. "miejsce pod piecem (gdzie trzyma sią drewno i kury)", pečionė "wgłębienie w boku pieca, schowek", pečiūkas "część pieca kuchennego przeznaczona do przechowywania ciepłych potraw, duchówka". Cps. pėčangė "otwór pieca chlebowego" (por. anga), pečiadangtė "pokrywa pieca chlebowego" (war. pečdangtė, z insercją k: pekčdangtė), pečiakurys SD «piecuch» ["palacz"], pečialinda "ptak świstunka" (war. metatetyczny: čepelinda). — N. m. Azupiečiai 2x (zam. -pečiai), Papečiai, Papėčiai. N. rz. cps. Pečiupys, PeTčiupis, Pečūpė, Pečvieta a. Pečvietis (dosł. "miejsce po piecu smolarskim"), n. jez. Pečkūltė (II człon niejasny). pėda, acc. sg. pėdą 3 p.a. "stopa; odciśnięty ślad stopy, trop zwierzęcy", SD «stopa wyrażona nogą» (pėdomis adv. "w ślad, śladem"). Odpowiednik łot. pėda "podeszwa; ślad nogi, stopy; stopa jako miara długości", pėdu mėrs "calówka", linu pėda "wiązka, garść lnu", arkla pėda "drewniana podstawa sochy", masta pėda "osada masztu". Obok tego pėdas 1. "ślad stopy a. kopyta", 2. "snop zboża", SD «kopyto wyrażone na ziemi, stopa kopytna»; pėdė "luśnia, drążek podtrzymujący drabinę wozu". Por. łot. pėds "ślad stopy", stpr. peadey EV "skarpety, Sacken". — Drw. (pėdin (zob.), pedele SD «soszka» ["podpórka"], pėdelė kojos SD «kula na ktorey chory na nogi chodzi», pėdulas "o białych nogach (np. koń)", pėdžia "rosochaty słup żurawia studziennego", SD «podpora; socha rosochata do podparcia» (n. m. Pėdžiai 3x, Pėdiškiai 2x). Por. łot. papedis "pięta; obcas w bucie". Cps. pėdsakas "ślad, trop" (por. łot. pėdsaka "tropienie", pėdsaku darlt "iść tropem"), pėdsakis m. "pies tropiący", SD pėdsake «pies łowczy, ogar», pėdsekys "tropiciel; tropowiec" (zob. sekti I), n. m. Pūstapėdžiai. Vb. denom. pėdinti pot. "kroczyć, sunąć" (nupėdinti "odejść pomału"), pėdūoti "zostawiać ślady; dreptać, deptać". — Wszystkie wymienione formacje mają za osnowę przymiotnik wytworzony techniką vrddhi: *ped-ó- "należący do stopy, nogi". Jest to drw. od formy słabej atematycznego rzeczownika *pód-s, *ped-ós "stopa, noga" (por. łac. pės, pedis, gr. Trouę, 7ioóóę). Por. wed. pada- n. "ślad stopy, trop; koleina", substantywizowane adi. Co do WSE ped- por. gr. 7tr|óóv n. "pióro wiosła" wobec 7ieóov n. "grunt pod stopami, ląd", ódue6ov n. "powierzchnia ziemi, grunt". — Krótkowokaliczny alternant na SO w drw. *pod-ó-, lit. padas (zob.). — Przysłówki stlit. pėstomis ėjo "szedł pieszo", gw. pėstčms a. pėstoms, też pėstos "pieszo, na piechotę" zakładają zanikłe sb. *pėsta o znaczeniu "trop łowiecki" (adv. "pieszo" <= "idąc po śladach stóp zwierzęcych"). Od tego rzeczownika pochodzą również nazwy "pieszego, idącego piechotą": daw. pėstas, dziś pėsčias (*pestias), z insercją k i
446 zmianą ks > kš: gw. pėkščias352 (do tego wtórny war. z ks: pėksčias). Od neoosn. pėstutworzono pėstinykas SD «pieehota, ieden z pieszych», pėstinykai m. pl. SD «piechota, lud pieszy», dziś pėstija coli. "piechota jako rodzaj wojsk", pėstininkas "pieszy, piechur". — Niejasny z punktu widzenia znaczenia jest wyraz nepėsčias, -ia "silny, mocny, wytrwały; sprytny, przebiegły". peikti,peikiu,peikiau "ganić kogo, potępiać, napominać", SD «ganię, gardzę [syn. niekinu]; lżę kogo, łaię sromotnie, szkaluię; przyganiam komu; strofuię o co kogo [syn. baru]», peikiu su šauksmu «krzykam przeciw komu», papeikti "zganić, udzielić nagany", papeikiu SD «ponieważam kogo». SE peik- jest formą zapewne sekundarną na miejscu *piek- (podobnie w kreikti, smeigti, veikti). Związki zewnętrzne niejasne. Wymienia się np. goc. bifaihon "skrzywdzić, oszukać", stang. fah "wrogi, wyjęty spod prawa", śrwn. gefech "wrogi, nieprzyjazny". — Drw. papeika "nagana", SD «obyczaiow ganienie, satyra; pogardzanie; przygana, nagana», papeikimas "nagana, upomnienie", peiktinas SD «przygany godny», nepeiktinas "nienaganny". — SZ pik-: piktas "zły, gniewny" (łot. pikts), DP "zły, niesposobny, lichy, marny, złośliwy, przeciwny, niezbedny, szkodliwy, niepobożny, niezbożny, niewdzięczny, grzeszny, mizerny, niedoszły, niebezpieczny, haniebny, ganiony, nikczemny", => cps. piktazolė "zielsko, chwast", n. m. Piktagalys 2x, Piktakiemis, Piktaraistis. Tu też kipšas "zły duch, diabeł" (Eik po kipšais! "Idź do diabła!") — z metatezy *pik-šas. Przestawka skrajnych spółgłosek leksemų jak w kepti < *pekti. — Neoosn. pikt-: pikčiurna, żm. piktumą c. "złośnik", nazw. Pikčiurna, Pikturna (=> pol. nazw. Pikczurno, Piktumo, -a), pikčius "złośnik", nazw. Pikčius, Pikčiūnas, piktai adv. "źle", pikčiau, "gorzej". Vb. denom. piktėti "złościć się, stawać się coraz gorszym", piktinti "gorszyć, siać zgorszenie; pobudzać do złości, podjudzać", SD papiktinu «pogardzam co», refl. pasipiktinti "oburzyć się, rozgniewać się" (=> pasipiktinimas "oburzenie, gniew"). — WSZ pyk-: pykti (zob.). — SO paik-: paikas "głuptas, dureń", SD «krnąbrny, uporny, ociętny», paikybė SD «upor, krnąbrność, ociętność», paikšas "głuptas, dureń". Vb. denom. paikstū, paikaū, paikti "głupieć, durnieć, baranieć", papaikti "stracić głowę, oszaleć" (=> papaikėlis, -ė "szalony, obłąkany"), paikauti: paikauju SD «upieram się na co, uporem idę» (syn. paiku esmi), paikinti "ogłupiać; rozpieszczać", paikstyti "ganić, łajać". peilis, -io "nóż" :: łot. peilis ts., stpr. peile "nóż", cps. kalopeilis EV "tasak do rąbania mięsa, Hackemesser". Por. duoninis peilis m. "nóż do chleba", skutiklis peilis SD «brzytwa», peilis kurpinykų SD «gnyp» ["nóż szewski"], peilis čebatorių SD «gnyp» ["nóż szewski"], briauna peilio SD «tylec noża», makštis peilio SD «nożenki» ["pochwa na nóż"]. — Dyftong ei stoi w niejasnej alternacji z dyftongiem ie wyrazu pielą, acc. sg. pielą "piła" (nutrint pielu SD «popiłować czego, pogładzić»), cps. kūšpielis "marny, krótki nóż, nóż o ułamanym ostrzu" (I człon do kūšys, kušis). Odpowiednik scs. pila "npicov", ros. pila, pol. piła. Innowacja bsł. pekla, gen. sg. peklos a. peklós (2, 4 p.a.) daw. "piekło", m.in. SD1 — zapoż. z pol. piekło n., ze zmianą rodzaju na żeński. — Drw. peklinis SD1 «piekielny». pekus, -aus d a w . " b y d ł o " , SD « b y d l ę , b y d ł o , s k o t » ( s y n . keltuva « b y d ł o r o b o t n e » ) , ganau peką « p a s ę b y d ł o » , gyliojimas pekaus « g i e s , g ż e n i e » , priganyt, pripenėt
352
Por. gulsčias
"leżący, poziomy, pochyły" z wariantem gw. gullcščias.
£
V i
pekų «napaść bydło». Wyraz znany z jednej strony z gwar wschodnich, z drugiej strony z autorów starolitewskich (Mażwid, Bretkun, Dauksza, Chyliński). Ma odpowiednik w stpr. peckan acc. sg. "bydło, Vieh", stesmu pecku dat. sg. Problematyczne. Jeśli pekus jest wyrazem odziedziczonym, to należy wraz ze smakras, scs. svekry itp. do grupy form z nieoczekiwanym refleksem k zam. š (*peśus) z pie. k. Por. sti. pasu- "bydło", aw. pasuts., łac.peeus, -oris n. ts. (pecus, -uclis f. "sztuka bydła"), goc. fafhu "majątek", stwn. feho, fihu "bydło", < pie. *peku- "bydło, dobro ruchome". Jeśli natomiast pėkus nie jest wyrazem odziedziczonym (por. brak odpowiednika łot. i słow.), to może być zinterpretowane jako prutenizm jęz. litewskiego. Pruski wyraz peck(an) można z kolei uważać za germanizm, mianowicie za przejęcie formy śrwn. vėhe n. "bydło", z substytucją/; za niem. v/f, k za niem. h oraz e za niem. ė. Por. np. stpr. kelmis EV "kapelusz, Huet" <= śrwn. helme-huot. pelčiai a. pėlčiai daw. gw. pl. 1. "rozwidlone drewno do suszenia skóry", 2. "rama (okna, obrazu)" — zapoż. z błr. pjalbcy. War. pelčius ts., SD «rama abo listwy drzewiane do obrazow», pelčius lungų SD «rama, ramy okien». Zob. też išpėlioti. peldėti, pėldu, peldėjau stlit. "szczędzić, żałować, skąpić". Niejasne. Powiązanie z pilti "sypać, lać" jest problematyczne, ponieważ stopniem e odnośnego pierwiastka jest *pleh r "napełniać (sią)", nie zaś *pelH-. Pozostaje przypuścić, że peldu przedstawia sobą drw. na -d- od SE pel-C, formacji innowacyjnej, dotworzonej do SZ pil-C (zob. pilti). Paralele: perku <= pirkti, peršu piršti. Przejście znaczeniowe do "szczędzić, skąpić" mogło nastąpić na podstawie formy zaprzeczonej *nepeldu "nie leję, nie sypią". pelė 4 p.a. "mysz, Mus", SD1 też «szczurek, glis», marių pele SD «popielica, mus ponticus» ["gryzoń o szaropopielatym, srebrzystym futerku i puszystym ogonie, Glis glis", S Ł X V I ] . Drw. pelekas "myszaty, popielaty" (łot. pąlėks), pelėnas 1. "jastrząb myszołów, Buteo" (zwany też pelių vanagas), 2. "gryzoń nieco wiąkszy od myszy, Arvicola", pelytis a. peliukas "małe myszy, myszka", peliūkštis m. ts. Cps. pelė gaudai m. pl. "łapka na myszy a. szczury", pelėgaudis m. m. "myszołap (o kocie)", SD «myszołow, mures capiens» (por. gaudyti), pelėkautai m. pl. "pułapka na myszy", SD «łapica, łapka mysza» (por. kauti), pelėsakalis m. "sokół myszołów, Falco tinnunculus" (zob. sakalas), peliaaūsis, -ė "kto ma uszy jak u myszy" (zob. ausi), pėliatakis (zob. pėlšūdis). Por. stpr. pelemaygis EV "jastrząb myszołów, Rotilwye". Vb. denom. peliduti "łapać myszy", pelinėti ts., pelióti ts. Alternanty pierwiastka pel-, mianowicie SO pal-: palšas, palvas (zob.) oraz SZ pil- (zob. pilkas) wskazują na to, że "mysz" została nazwana wedle barwy owłosienia — jako istota płowa, popielata. Zob. też pelėda, pėlšūdis. — Sb. pelė jest wraz z łot. pele. stpr. pele° "mysz" neologizmem na miejscu odziedziczonego wyrazu pbsł. *mūs-i-, por. scs. myši, -i "mysz" (pie. *muH-s, gen. sg. *muH-es / -ós: gr. fiuę, |luóę m., łac. mūs, mūris m., sti. mūs- m. "mysz"). pelėda "sowa" :: łot. pelėda ts. — złożenie o znaczeniu dosł. "zjadająca myszy", por. pelė i ėsti. Podobne budową są mažėda, žuvėda oraz vyrėda. pelenas 1. "otwarty ogień, ognisko" (syn. pelenė), 2. "popielnik", 3. "płatek popiołu" :: łot. pąlns "ognisko", stpr. pelanno EV "Hert". — pelenai m. pl. "popiół" :: stpr. pelanne EV "Assche", łot. pełni ts. — Drw .peleninis "popielny, popiołowy", pelenai švęsti, SD (pelenay Bwisty) «popielec, cinis consecratus», pelenynos f. pl. SD «popielec, dzień popielny» ["dzień bądący początkiem wielkiego postu"], peleninykas SD «popielnik co popioł robi» — kalka ze stpol. popielnik "trudniący sią wyrabianiem popiołu, uzyskiwa-
448 niem potażu z popiołu drzewnego" (por. peleninis :: stpol. popielny "popiołowy"), pelenius "uwalany w popiele; nieokrzesaniec, grubianin", SD pelenius «grobijan», cps. pelenrūsa ts. —N. m. Pelenė, Peleniai 8x, Peleniai, Pelėniškiai 2x. — Niejasne. Dawniej porównywano pod względem pierwiastka z wyrazem pelė "mysz" (zob.). Może raczej do pie. *pel"płonąć, palić się". Wtedy osnowa reduplikowana perfecti *pe-pol- pozwoliłaby nawiązać tu słowiańską neoosnowępol-. Por. scs. poleti, polją "palić się, płonąć", ros. polėtb, stczes. poleti, poli ts., nomen psł. *poleno "to co się pali, co jest palone": strus. polėno "krótki kawałek drewna", czes. poleno "polano, szczapa" (pol. polano "kawał drewna, bierwiono", znane dopiero od XVIII w., może być rutenizmem)353. pelėti, pelėja (war. pėli, pėla), pelėjo "pleśnieć, pokrywać się pleśnią", supelėti "spleśnieć", SD1 supelu ob. pelėj u «pleśnieię», supelu «popleśnieię», supelės f. pl. «pleśń» (syn. susenėjimas). Z pochodzenia jest to vb. denom. na -ėti od adi. *pel-a- "szary" (zob. pelė), znacz. etym. "pokrywać się (zielonkawo)szarym nalotem". Drw. pelėsiai a. pelėsiai m. pl. "pleśń" (=$ vb. denom. pelėsiūoti "pleśnieć"). — Niezbyt jasna jest proweniencja osnowy *ple- w psł. *ple-sni "pleśń", por. cs. pleśni, ros. plėsenb, czes. pliseń. — Neoosn. pelėj-', pelėjai m. pl. "pleśń", war. pelėjai, pelėjai', pelėjimai ts. — pelyti, pelija, pelijo "pleśnieć" — gw. wariant do pelėti, z denominatywnym formantem -ytU-ija (por. dalyti). Drw. pelydyti caus. "doprowadzić do spleśnienia, np. chleb, mąkę". Zob. syn. plėkti. pelkė, pl. pelkės "bagno, trzęsawisko, błoto". Odpowiednik łot. pelce a. pelcis "kałuża" (pelcėt "oddawać mocz, szczać"), stpr. pelky EV "bagno, Bruch". SO: łot. palce "potok deszczowy". Niejasne. Może do SZ pilk-, jak w adi. pilkas "szary", znacz. etym. "miejsce porosłe szarawą, szarzejącą roślinnością" (por. bala balas). — Drw. pelkėtas "bagnisty", pelkynas "miejsce bagniste, błota", pelkinis "błotny, żyjący na błotach", užpelkis m. "miejscowość za bagnem". Vb. denom. pelkėti, -ja, -jo "zabagniać się". — N. m. Pelkės 2x, Pelkyne, cps. Kumpelkė (*Kump-pelkė), Papėlkiai 2x, Pušinpelkis, Užpelkiai 12x, Užpelkiai, Užpelkis. N. rz. Gypelkis (*Gyv-pelkis, dosł. "Żywe Bagno"), Pėlkupis 7x, Pelkupis, Pelkupys. Por. stpr. n. m. Bitpelkis, Ilgenpelke, Weispelke. pelnas "zysk, zarobek, dochód" (=> vb. denom. pelnauti "zarabiać"; osobno zob. pelnyti), łot. nudpėlns "zasługa, zysk", częściej pėĮųa f. "zasługa, zysk" (=> vb. denom. pėlnit "zarabiać, zyskiwać"). Drw. nuopelnas "zasługa", pelningas "dochodowy, zyskowny, przynoszący zysk, intratny", pelnininkas "szukający dużego zysku, spekulant". — Wyraz bsł., por. psł. *pel-no- "zdobycz, zysk": scs. pienu "Ad(|)upa, ta oxi3Aa, łup, zdobycz wojenna" i "aix|iodcoaia, niewola", sch. plijen "łup, zdobycz", słń. plėn ts., ros. daw. polón "niewola; jeńcy, niewolnicy", czes. plen "łup, rabunek", stpol. plon - o łupie wojennym (dzielić plony "dzielić łup"), pol. "żniwo, co zebrano z pola", gw. "przyrost ziarna; obfitość zboża". Związki ie. pozostają nierozpoznane.
353
Dalej por. psł. inchoat. *pol-ne-: scs. vusplanąti są "zapalić się, zapłonąć", czes. planout "płonąć, palić się", stpol. wspłonąć "buchnąć płomieniem", pol. płonąć "palić się płomieniem; błyszczeć, jaśnieć". — Psł. *pol-men-: scs. plamy, acc. sg. plameni "c|)Aó£", sch. plamen, -mena, ros. gw. pólomja, pol. płomień, -mienia. — WSO *palwidać z jednej strony w caus. scs. palją, paliti "(jjAeyeoOai, niecić ogień, palić" do intr. poleti (por. ros. paljū, paltib, pol. palą, palić, opalić, spalić), z drugiej strony w intens. *palati < *pól-a-, por. stczes. pdlati "palić się, płonąć", pol. daw. pałać "gorzeć, palić się, płonąć; świecić się, błyszczeć; być w stanie zapalnym, mieć gorączkę" (przenośnie pałać ogniem, gniewem, miłością).
č i
449 pelnyti, pelnau, pelniau "zyskiwać, pozyskiwać, zasługiwać; zapracować na co, zarobić", DP "zasługiwać, odnosić, nabywać", SD1 nupelnau «korzystam; płużę; pozyskawam; skorzystawam; wysługuię; zasługuię». Poświadczona w gwarach fleksja na -ijū, -ijaū (inf. pelnyti, drw. nupelnijimas "zasługa") potwierdza denominatywną genezę tego czasownika, zob. pelnas. Odpowiednik łot. pėlnit, -u a. -iju, -iju "zarabiać, zyskiwać, zdobywać". — Neoosn. pełny-: įpelnymas DP "dostanie", nupelnymas "zasługa", SD «wysługa, wysłużone», pelnytai adv. "zasłużenie, według zasług", pelnytojas "kto zarabia". Neoosn. peln-: pelnikduti, pasipelnikduti "szukać łatwego zysku" (brak pośredniego nomen *pelnikas). pėlšūdis, -dzio "mysie łajno" — złożenie z pelė "mysz" i šūdas "łajno". Wychodząc od takiego przykładu, jak kėlgrinda < *kelia-grinda- (zob.), wypada tu postulować akcentowaną na I członie praformę *pelia-sūdis. Akut jest więc objawem wzdłużenia zastępczego, które zostało wywołane synkopowaniem łącznikowego -a-. Drugim złożeniem z pelė, które pokazuje intonację, jest pėltakis m. "ścieg stebnowany", dosł. "mysia dróżka, mysia ścieżka". Tu szczęśliwym trafem utrzymała się wyjściowa forma czterozgłoskowa, z akcentem na I członie, por. pėliatakis, -io. Wynika z tego, że war. literacki peltakys 3 p.a. jest innowacją. Tak samo gw. peltakis, -io, gdzie cyrkumfleks (brak intonacji) jest sprzeczny z trójzgłoskową strukturą wyrazu. W tym świetle również war. peliašūdis 1 p.a. będzie miał innowacyjną akcentuację. Być może wzoruje się ona na war. pelėšūdis 1 p.a. pėlūs m.f. 4 p.a. "plewy, odpadki pozostałe po wymłóceniu zboża i odwianiu ziarna" (m.in. SD) — forma nom. pl. m. od tematu na -u-. Por. dawny instr. pl. pelumis (molis su pelumis mintas SD «oblepa ściany») :: strus. sū pelūmi "z plewami". W jęz. literackim ustalił się młodszy temat na -o-: pelai, -iį: grūdai sū pelais "ziarno z plewami", atskirtipelūs nuo grūdų "oddzielać ziarno od plewy". Odpowiednik łot. pąlus pl. "plewy" obok pąlvas (z pąluvas przez synkopę) i pąlavas f. pl. — W słowiańskim ustalił się drw. na -a-, *pelua-, por. sch. pljėva, ros. pelėva, ukr. poldva (scs. plėvy f. pl. "a%upov"). Słowotwórczo odmienne są sti. palava- "plewa" i łac. palea, -ae ts. Zob. też spaliai. — Drw. pelūdė "plewnik, zasiek, miejsce na plewy", SD «plewnik» (suf. -dė, jak w aludė, por. łot. pąlūde, gw. pąlude "plewnik"), peluotas "oblepiony plewami, np. worek", SD «plewisty», pelutlnis, -ė "z plew, z plewami (o chlebie)". Cps. miėzpeliai (zob. miežiai), pėlnešis m. "płachta do przenoszenia plew", pelūkinė "plewnik" (por. kinis), pelūsietis m. "sito do przesiewania plew" (por. sietas s.v. sijóti). pempė "ptak czajka, Vanellus vanellus", SD «czayka». Niejasne. — Drw. pempėtas "pstry jak jajo czajki", pėmpinas "samiec czajki", pempynė "miejsce, gdzie czajki wysiadują jaja; podmokła, zarośnięta krzakami łąka". — N. m. Pempės 3x, Pėmpiai, PempiaT, Pempynė, Pėmpiškiai 2x. penėti, prs. peniu (3 os. peni, war. pėna, penia, pėnsta), prt. penėjau "karmić, żywić, chować, tuczyć", SD peniu «chowam; częstuię [syn. girdžiu, priimu kųJ; karmię; strawuię kogo; żywię kogo, żywność daię», apipeniu SD «truię kogo», papeniu arklį SD «podpasam, podkarmiam konia», pripenėt pekų SD «napaść bydło» (syn. priganyt). Refl. penėtis "żywić się", penisi žvėris SD «żeruie zwierz», įsipenėti "roztuczyć się", nusipenėti "ukarmić sobie, utuczyć sobie", pasipeniu SD «wyżywię się». Por. łot. penėt "rozpieścić, znarowić". — Drw. nominalne: apypenai m. pl. "trucizna", SD «jad, trucizna» (iĮeidžiu apypenus «napuszczam co iadem», apypenais pagadinu ts.), apypenas: Menkas apypenas
450 paršų "Marne żywienie prosiąt", nepena c. "niezdara", nuopena a. nenūopena c. "żarłok, nienasycony", nuopenas DP "trucizna", penas "pokarm" (suzistų penų ėsti SD «papać, pappare, mansium cibum comedere»), penyba SD «karmienie, żywność», peni-mas "tuczony" ptc. prs. pass. (=> penimis m. "tucznik"), penūkšlas a. peniūkšlas "żywność, pokarm, karma" (=> penūkšlis a. peniukšlis m. "tucznik"), penulys "tucznik", pęslas żm. "karmna świnia" (z *pen-slas, akut wtórny). — Neoosn. penė-: penėtinis SD «karmny; strawnik», meitelis penėtinis SD «wieprz karmny», penėtojas SD «karmiciel» (por. kalbėtojas <= kalbėti), penėtuvė SD «karmnik» ["pomieszczenie dla świń, chlew", SŁXVI], pavargusių penėtuvė SD «szpital ubogich» (por. gulėtuvė gulėti). — Zwraca uwagą brak form na SO *pan- i na SZ *pin-. Na mocy zestawienia z łac. penus, -oris n. "zapas żywności, żywność, potrawy" i penus, -ūs m.f. ts. odtwarza sią pwk. werbalny pie. *pen"karmić". N.B. Jeśli damy pierwszeństwo reflexivum penėtis "żywić sią", to otworzy sią inna możliwość, mianowicie, 1° że jest to kontynuacja *spenėtis via s-mobile, 2° że *spenėtis było vb. denom. od spenys "cycek, sutek" (zob.), znacz. etym. "ssać sutek". penki, f. penkios 4 p.a. "piąć". Forma mąska penki (łot. pieci) stoi na miejscu *penke z pie. *penkue (indecl.). Por. gr. Ttevie, wed. pańca, goc. fimf, orm. hing (łac. ąuTnąue). — Ord. penktas "piąty" :: łot. piekts, stpr. penckts, pyienkts, piencts ts. — odpowiada psł. *pąktu, scs. pętu. Pie. *penkll-to-, por. goc. fimfta, gr. TteĮJTiuoę (z *penp-tos), łac. ąuintus (z *kyenk(y)-tos). Grupa lit. -nkt- jest uderzającym archaizmem, porównywalnym tylko z ńkt w toch. B pińkte. W słowiańskim na podstawie ord. pętu "piąty" zbudowano nowe card. pęti "piąć". Wyparło ono odziedziczony refleks tpąće < *penke < *penkue. pentis, -ies f. (1 p.a.), pentis, -ies f. (4, 3 p.a.) "obuch, tąpa strona siekiery", SD1, SD «obuch» (pinčių kų mušt SD «obuszkować»). Odpowiada łot. piėts, pietis, piėte m.in. "obuch siekiery", stpr. pentis EV "piąta, Verse". Przenośne użycie wyrazu, który pierwotnie oznaczał "piątą, tylną cząść stopy", por. SD pintis «piąta, calx» (dziś w tym znaczeniu używa sią wyrazu kulnas). Bałtyckiej formacji na -ti- odpowiada scs. pęta "Trtepva", pol. pięta, ros. pjata, sch. peta, pętu < *pen-ta- a. *pin-ta-. Jeśli akut litewski jest odziedziczony, to przemawia on na rzecz pwk. setowego, pb. *pen-ti- < *penh,-ti-, i za skróceniem w słowiańskim długości pochodzenia laryngalnego. Pie. *(s)penh,"ciągnąć, napinać, naprążać" s.v. pinti. — Drw. atapentė a. atapentis f. 1. "tylna cząść stopy, zapiątek", 2. "tylna cząść obuwia nad obcasem; obcas", 3. "zapiątek w łapciach", papėntis m. "piątka, pierwsza kromka odkrojona z bochenka" (war. pepėntis), pentėlė "obuszek do klepania kosy", pentinas a. pentinas 1. "ostroga u koguta lub gąsi, tj. pazur wystający z tyłu nóg i ku tyłowi skierowany", 2. "ostroga u buta, tj. kabłąk metalowy, służący jeźdźcom do pobudzania konia do biegu" :: łot. pieši m. pl. "ostrogi", kaulu pieši "ostrogi koguta" (z tym zestawia sią cs. pętino "ostroga"); ūzpentis a. uzūpentis m. "tylna cząść stopy, zapiątek; ostroga (u koguta, gąsi); ustronie, zakątek". Cps. kirvapentė a. kirviapentė "obuch siekiery". — N. m. Pentiškės, Pentiškiai, cps. Pentupiai, Pentviršiai. per praep. z acc. "przez, poprzez, przez czas jakiś, z powodu", np. Jis perbrido per upę "On przebrnął przez rzeką". Arklys šoka per tvorą "Koń skacze przez płot". Per visą nakti budėjau "Przez całą noc czuwałem". Per tók\ vėją nelis "Z powodu takiego wiatru nie bądzie deszczu". per- 1. prvb. złożeń czasownikowych, np. perbristi "przebrnąć", perplaukti "przepłynąć", perduoti "oddać przez kogoś", perimti "schwytać i przejąć", pėrsenti "stać
V
451
sią za starym", pėrsiėsti "przejeść sią", persitvarkyti "uporządkować sobie wszystko na nowo", pervaryti "przepędzić (bydło)", peržydėti "przekwitnąć". — 2. człon złożeń imiennych, np .perviršis m. "nadwyżka", pereiga "przejście". — Prvb. per- ma odpowiednik z jednej strony w psł. *per- (scs. prė-, ros. pere-, pol. prze-), z drugiej strony w łac. per- (percurró "przebiegać", perdó "zgubić, zniszczyć", peruertó "przewracać"). Pie. *per < *peri, por. wed. pari "w koło", gr. Tiepi "w, przy". Tymczasem w jęz. łotewskim ukazuje się par-. perdėm adv. "na wskroś, na wylot". Do vb. dėti. Por. (dėm, pradėm. perdien adv. "przez dzień, w ciągu dnia" — z apokopy w zwrocie per dieną, zob. diena. perėti, periu (3 os. peri), perėjau "siedzieć na jajach, wysiadywać (pisklęta), wylęgać, wyprowadzać z jaja", peri SD «nasiada kokosz», išperėti "wysiadywać", išperi paukštis SD «wylęga ptak», išsiperėjo vištelis SD «wylęgło się kurczę», užperėti "zalęgnąć (o jaju)". Por. łot. perėt, per, perėja "wylęgać, (o zębach) wyrzynać się". Pwk. pie. *perh3" wystarać się, dostarczyć" (zob. niżej). Z uwagi na seto wy charakter pierwiastka prs. peńu musi być uznane za innowację na miejscu *peru < *perh3-e- (por. semiu obok starszego semii s.v. semti). — Caus. perinti "posadzić kurę na jaja, pozwalać wylęgać się", išperinti "wylęgnąć" (łot. perinat "wylęgać; ogrzewać pod skrzydłami", zuobus perindt "dostać zębów"). Nomina: išpera "niezalężone jajo, zbuk", przen. "wyrodek, łotr", paperai m. pl. "jaja pszczół", paperas "niezalężone jajo, zepsute jajo; wyrodek" (war. paperd), peraTm. pl. "zarodki, larwy" (łot. pąri ts., też peres), peras "poczwarka, zarodek, larwa (owada, pszczoły); rybie jaja, ikra" (łot. pąrs "wyląg; więzienie"), vištelių perėjimas SD «kurcząt chowanie», pereklė "kokosz, kwoka, kura wysiadująca jaja" (łot. perekle), perekšlė ts., višta perekšlė SD «kokosz nasiadła» (n. m. Perėkšliai), pervė b.z.a. "ryba, która rzuciła ikrę" (por. gleivės b.z.a., gleivės gliėti). Por. łot. pere "kokosz na jajach", perėklis a. perekle "gniazdo ptasie; wylęgłe pisklęta", synkopowane pėrklis "gniazdo, miejsce wylęgu". — W jęz. bałtyckich znajdujemy wyłącznie antewokaliczny allomorf pierwiastka pie. *perh3-. Z innych języków por. SZ gr. 87iopov "dostarczyłem, dałem", wed. prnati "daje, daruje, ofiarowuje" (*pr-ne-h3-ti), łac.paró, -are "przygotować, załatwić; zamierzać, chcieć" (*prh3-ie-), parió "wyprowadzać, wydać, spłodzić, porodzić; nabyć, zyskać", pars, partis f. "część, kawał, rodzaj, gatunek" :: wed. pūrti- "dar, podarek" < *prh3-tf- (brak lit. *pir-C). perkūnas "piorun, uderzenie lub grzmot pioruna". Por. łot. pėrkūns (też pėrkuons, pėrkauns) "piorun", stpr. percunis EV "Donner". Bez dobrej etymologii. Z u w a g i na suf. -ūn- ruskiego pochodzenia może to być przekształcenie *perūnas, tj. formy transpozycyjnej wyrazu błr. pjarūn (por. ros. perūn, -d, ukr. perūn). — N. m. Perkūnai, Perkūniškė 2x, Perkūniškis. Obok tego Perūnai 2x. pernai adv. "zeszłego roku, łoni", łot. pąrn ts., drw. pąrns, pąrndjs "zeszłoroczny"). War. gw. pėrn, pėrnaik (*pernai-gi), pėrneik (> pėrnak, pėrnek), peniais, pėrnait, pėrnėje, pėrnot i pėrniai. Niejasne. Jeśli sufiksem jest -nai, to wyraz może być odziedziczony (pb. *per-C) i kontynuować przysłówek pie. *perh2-. Por. goc. fairra "daleko" < *perh2-eh2 (rr z *rH). Z drugiej strony nie można wykluczać zapożyczenia niemieckiego, por. śrwn. vėrn "zeszłoroczny", => bałt. *pern-, z dodaniem suf. przysłówkowego -ai\ akut byłby wtedy sekundarny. — Drw. pernykštis, -ė "ubiegłoroczny, łoński" (z neosuf. -ykštis, zob. naminykštis), war. pernykšcias, -ia, => pernykštūkas a. pėrnykštulis,
452 pėrnykštūlis m. "urodzony w ubiegłym roku (koń, dziecko)"; z perseweracyjnym n w osnowie: pėrninkštis, -ė "ubiegłoroczny" (por. bažninčia). Cps. pėmaimet adv. "zeszłego roku, łońskiego roku" (=> pernaimėtis, -ė "zeszłoroczny"), própernai adv. "w zaprzeszłym roku, dwa lata temu" (zob. pro-). pernakt adv. "przez noc, w nocy, w ciągu nocy" — z apokopy w zwrocie per naktį zob. naktis. pernelyg adv. "zbyt, zbytnio, zanadto, za dużo" — ze skrócenia *per-ne-lygiai (por. per daug "za wiele"). Zob. lygūs. peršti, pėrdziu, pėrdziau "pierdzieć, głośno wypuszczać gazy jelitowe" :: łot. perdu, pirst ts. Akut wtórny. Do pie. *perd- / *prd-, por. gr. T t e p ó o j i a i , pf. neTiopóa, stwn. ferzan, alb. pjerdh', psł. *pirdeti, por. ros. perdėtb, perzu, stpol. pirdzieć, pol. pierdzieć. — Cps. perdakaulis m. gw. "kość kończąca stos pacierzowy". Zob. też bezdėti. — SZpird-: pirdzioti iter. "pierdzieć". — Neopwk. pirs- (<= prs. *pirsta, do *pirsti "zacząć pierdzieć"): pirsćioti "pierdzieć" (Jei arklys pirsčio\ja], viduriai sveiki "Jeśli koń pierdzi, to kiszki ma zdrowe"), pirsnóti "pierdzieć; biec pomału", pirstelėti "piardnąć krótko a cicho". Nomina: pirskus n. agt. "pierdziel" (paralela: smirskus smirsta), pirsla a. pirsla "tyłek, dupa", przen. "pierdoła", też "hałas" (Buvo pirslos ir alaso, o naudos maž "Było [dużo] hałasu, a pożytku mało"). Tu też pirznius "pierdziel", z sonoryzacji *pirs-nius (suf. jak w sūsnius susti, udźwięcznienie jak w triznius). Od tego drw. wsteczny pirza c. "pierdziel" (=> pirzius ts.). peršėti, perši, peršėjo "swędzieć, palić, piec", perši žaizdą "swędzi, piecze rana". War. prs.: perša, peršia, peršėja "swędzi". Prócz tego prs. atem. perš-ti, z cazsem zreinterpretowane jako prs. na -i-: peršt-i lub tematyzowane jako peršt-a a. peršč-ia "swędzi". Prs. peršt-i dało początek paradygmatowi perštėti, prt. perštėjo. Gdy się sparafrazuje "swędzieć" na "wywoływać chęć drapania", to jasny stanie się związek peršz pwk. pie. *perk- "drapać, ryć, kopać". Por. ślady nominalne tego pwk. w stang. furh "rów odprowadzający wodę", stwn. furuh ts., nwn. Furche "bruzda". — Drw. peršulys "swędzenie, ból, palenie", praperša a. properša 1. "miejsce na jeziorze, rzece lub bagnie, które w zimie nie zamarza, nie pokrywa się lodem" (=> neosimplex perša b.z.a. ts.), 2. "przerębel", 3. "prześwit między chmurami", 4. "rzadsze miejsce w lesie, polana". Por. n. m. Praperša. N. jez. Peršąs, Pėršaja, Peršokšnai, rz. Peršėkė, Peršokšna. — SO parš-: praparšas SD «row, fossa» (syn. perkasas), < *pork-o-, praparša (war. do praperša). pertis, perluos, pėriaūs "(w łaźni) chłostać się wienikiem, chwostakiem; kąpać się", periuosi SD «kąpię się [syn. maudausi]', myję się [syn. mazgojuosi, prausiuosi]». Odpowiednik łot. pėrtiės "kąpać się w łaźni, smagać się wienikiem" obok pert, peęu, peru "bić, okładać, chłostać". Nomina: perenė "chłostanie się wienikiem; łaźnia", pertuvė "łaźnia". — Do pie. *(s)per- / *(s)pr- "bić, uderzać". Por. 1° scs. perą, pirati "deptać, dławić, dusić; prać" (typ berą, birati), popirati "zdeptać, stratować, gwałcić", zapirati "zdeptać", ros. peru, pratb "prać (bieliznę) kijanką", popratb "zdeptać, stratować, pogwałcić", 2° scs. peretu "szybuje, unosi się w powietrzu", 3 pl. perątu (inf. *pirati?). Z s-mobile należy tu lit. sparnas "skrzydło" (zob.). — SZ pir-: łot. pirinat "chłostać wienikiem w łaźni". Nomina: pirtis "łaźnia" (zob.), scs. pirja, -ą "sprzeciw, zastrzeżenie; spór, brak zgody; proces sądowy; pytanie, przypuszczenie; przeszkoda", stpol. prza "spór
Vi
466 pyvoras daw. "piwowar" < *pyvaras — przez haplologią z *pyva-varas, to zapożyczone z błr. pivovar. — Drw. pyvdrius "piwowar". — N. m. Pyvorai364. pjauti, pjauju a. pjaunu, pjoviau "rznąć, ciąć, piłować; żąć (żyto), ścinać, kosić (łąką, trawą), zarzynać, szlachtować (zwierzą); ciąć, kąsać (o owadach)". Odpowiednik łot. pĮaūt, pĮaūju a. plaunu, pįavu "kosić (trawą, zboże); uderzać, wymierzać cios", przen. "mówić, opowiadać". Cps. apipjauju SD «obrzezuią cokolwiek», įpjauju SD «nacinam, karbuią», įpjauju pirštų «zarzynam sią w palec», papjaut SD «zarzezać człowieka, owcą», pripjauti "naciąć, narznąć (nożem), nakosić (kosą), napiłować (piłą)", refl. pjautis "gryźć sią, żreć sią, żyć w niezgodzie, kłócić sią", susipjauti "porżnąć sią; pogryźć sią - o psach". — Drw. apypjauklas SD «obrzezek obrzezowania żydowskiego, praeputium», atpjauklas SD «odrzezek», išpjautinis m. SD «trzebieniec, exsectus, castratus», pjaunys "sianożąć na bagnie", war. pjaunė, pjaūnis m. (n. rz. Pjaūnė, Pjaunys 7x, Pjauniam. m. Briedpjaunis, Papjaunys), pjautynės f. pl. "rzeź, masakra", przen. "waśnie, kłótnie", pjautinis: pjautinė žaizda "rana ciąta", pjautuvas "sierp". Iter. pjaustyti "krajać, przecinać, piłować; strugać, rzeźbić, wyrzynać ozdoby" (łot. pĮaūstit, -u, -iju frq. "kosić po trochu, cząsto"), apipjaustyti "obrzezać", od tego dwie neoosnowy: l.pjaust-: pjaustinėti "obcinać, strugać, krajać, wycinać, rzeźbić" (=> pjaustinys "sieczka" i "rzeźba w drzewie"), pjaustiklis m. "gilotyna introligatora; nóż do rozcinania papieru", 2. pjausty-: apipjaustytinis m. SD «obrzezaniec», dziś apipjaustytasis ts., mėsa pjaustytinė «bigos», pjaustytojas SD1 «krayczy» (syn. raikytojas) ["służący krający i podający pokarmy przy stole", S Ł X V i J . — Formacja praesens z pb. *piau-ie-. St. pełny dotworzony do SZ *piū- < pie. *piuh2-C, to z kolei z metatezy *pih2u-C (por. SE pie. *pieh2u-). Por. gr. Triaico "uderzyć, wpądzić na coś, rozbić o coś" (*piau-) obok Tuaia) "bić, uderzyć, tłuc, walić, ranić" (z dysymilacją nagłosu: *pauie- < *piauie-), łac. pauió, -Tre "bić, ubijać". — SZ pojawia sią w dwu postaciach: pjū-C i pjuv-V (hiat lrg.). Przykłady: (1) pjū-: pjūdyti "szczuć, podszczuwać, podżegać", dawne prs. pjūdžiu SD «szczuią kogo» (syn. siundžiu)365; pjūklas "piła, ostrze", gw. "sierp" :: stpr. piuclan EV "sierp, Sychel" (n. m. Pjūklai), pjūtis, -iės a. pjūtis, -ies f. "czas żącia, żniwa", vidurių pjūtis "ostry ból brzucha, kolka", pjūtys f. pl. "walka na noże", stlit. pjūmenė "żniwo, żącie", cps. javapjūtė "żniwa", (2) pjuv-\ pjūvenos f. pl. 1. "opiłki drewniane, trociny, drzazgi", 2. "ostrze kosy", pjuvėsai a. pjuvėsiai m. pl. "trociny". — WSZ *piūu-V: papjūvėti "pożąć przez pewien czas" (por. pasiūvėti). Nomina: apjūvos b.z.a. (Dowkont) f. pl. "uroczystość z okazji rozpoczącia żniw" (z *ap-pjūvos?), pjūvenos f. pl. 1. "drzazgi", 2. "ostrze kosy", pjūvės f. pl. "trociny", pjūvis m. "rzniącie, piłowanie; zboże dojrzałe do żącia" (por. spjūvis m. "spluniącie" s.v. spjauti), też "nazwa miesiąca sierpnia". Cps. šienapjūtė SD «koszenie», šienapjūvis m. "sianokosy", šiėnpjūvis m. "sianokosy", też "miesiąc lipiec", "najjaśniejsza gwiazda na nieboskłonie, Syriusz", šienpjūvys "kosiarz", SD «kosiarz, kośnik», veršapjūvis m. "kto zarzyna cieląta", n. m.
364 Od tego należy odróżnić n.m. Pivorai (rej. Ignalina), ponieważ pochodzi ona od nazw. Pivoras "Pior" (imię własne). 365
Dubletem do pjūdyti
jest pjudyti
"szczuć, podżegać", užpjudyti
šunimis
błr. P\vór
"zaszczuć psami". Niezwykły
wokalizm u można wytłumaczyć tym, że pjud- pojawiło się jako alternant na st. zanikowym do neoosn. pjaud-, por. atpjaudyti
"odciąć, oderznąć", papjaudyti
gdy akcent formacji etymologicznej pjau-dyti
"pokroić, pokrajać". Neoosn. pjaud- ustaliła się w tym momencie, został przeniesiony na sufiks, metanaliza: pjaud-yti.
sposób można objaśnić pojawienie się SZ spjud- (spjudóti
"spluwać") obok neoosn. spjaud-,
6 i
zob.
W podobny spjauti.
479 z kimś w sądzie", ros. prja ts.354, scs. pirici, -a "prawnik, jurysta". — WSZ *pTr-: scs. prėpirati "deptać, gwałcić", ros. popirdtb "deptać, tratować, łamać, poniżać, gwałcić, upokarzać" (por. °birati <= birati "brać"). — WSO *par- (<= *par-): scs. paritu, pariti "latać", ros. paritb "szybować, latać, bujać w powietrzu" — iter. do *per- / *pir-, zob. wyżej scs. peretu. pervirš adv. "za wiele, zanadto" — z apokopy w zwrocie per viršų, dosł. "przez wierzch", zob. viršūs. Paralele: perdien, pernakt. peslys gw. "ptak drapieżny kania, Milvus". Analiza: peš-lys, drw. agentywny od vb. pešti "rwać, drzeć", znacz. etym. "porywający (drobne ptaki i zwierzęta)". Por. fakt, że vb. plunkiu, plūnkti "skubać (drób), rwać (pierze)" w odniesieniu do jastrzębia oznacza "porywać drób". Budowa jak w baublys baūbti, kranklys krankti, šauklys <= šaukti. Por. analizę wyrazu vanagas. — Przez reinterpretację *peš- + -slys (por. patvdrslės "lejce", pūslė "pęcherz", tikslas "cel") pojawiła się postać literacka z s\ peslys (tak już w DP). Niejasny jest dyftong w war. gw. pieslys. — N. m. Pesliai 2x, Pesliškės. N. rz. Pėsl-upis ob. Pasl-upis. pešti, pešū, pešiaū "skubać, drzeć, rwać, wyrywać; (o kosie) źle ciąć", peš u plaukus SD «obrywam włosy», przen. "zdobyć, odnieść korzyść". Refl. peštis "bić się, drzeć się, kłócić się; linieć". Por. łot. pestiės, pešuos, pesuós "zaczepiać słowami, prowokować do kłótni". Pie. *pek- "rwać, skubać", por. gr. Ti8xoo, zuz^a "czesać, gręplować, strzyc" (7ióxoę "wełna, runo"), łac. pectó, -ere, pexT "czesać", stwn. fehtan "fechtować, szermować", goc.fahs "włos z głowy". — Drw. peščioti "poskubać", pešioti "skubać (wełnę, pióra), szczypać, rwać, szarpać". Nomina: pešimas SD «obrywanie» (syn. raškimas a. raiškimas), peštynės f. pl. "bójka, bijatyka, kłótnia", pešėklis m. a. peštukas "hak do wyrywania siana, zadzieracz", pešlys (zob.). Cps. kdlpešis "garbarz" (zob. kailis). — SO paš-: pašyti iter. "zwijać, skręcać len dla kądzieli, targać, tasować karty", nupasyti "powydzierać", pašioti "rwać (włosy, pióra, wełnę, odzienie), wyrywać, targać". Nomina: nūopašos f. pl. "włókniste odpadki lnu a. konopi, używane na powrozy" (ob. nūopešos ts.), pašai m. pl. "nici wyskubane a. wyczesane z płótna". — Według modelu TeT TiT stworzono SZ piš-. Por. z jednej strony sb. pišd daw. "rana na ciele", z drugiej strony nową formę SO paiš- (<= piš-) w pdišioti "skubać, rwać, drzeć" (syn. pešioti) oraz paišyti ts. Paralela: kaišioti <= kišti <= *keś-. peteliškė "motyl", SD «motyl; mucha do lamp abo świec przylatuiąca». Drw. na -išk- od petel-, które mogło być osnową werbalną, mianowicie skróconą z ;i:petelėti "wzlecieć, pofrunąć". To znów było punctivum na -elėti do pwk. *pet- < pie. *peth2"bujać w powietrzu, latać" (<= "rozpostrzeć skrzydła", zob. s.v. petys). Por. gr. Tietapai poet., Tićuojiai klas. "bujać, latać, fruwać (o ptakach i owadach)", łac. pęto, -ere "dążyć do czego, chodzić za czym, szukać czego; żądać, domagać się" (znacz. etym. "latać za czym"). W jęz. łotewskim od osnowy petel- utworzono adi. peteligs "ruchliwy, żywotny, żwawy". petys, pečio "bark, łopatka, ramię" obok petis, peties m.f. ts., petys į petį "ramię w ramię", petys prie peties "jeden przy drugim; zatłoczony (o izbie)", Šautuvus ant peties!
354
Por. łot. piretiės,
-nos, -ejuos
"sprzeczać sią, kłócić sią", z czym łączy sią scs. pTreti, pirjų
"sprzeciwiać
sią, zaprzeczać", refl. pireti są "spierać sią, dyskutować; walczyć", sch. p ret i se "kłócić sią, sprzeczać sią", stpol. przeć
sią o co "być w sporze przed sądem", przeć sią czegoś
"wypierać sią".
454 "Na ramią broń!", kirsti iš (viso) peties "uderzyć z całej siły". — Drw. pečiai m. pl. "ramiona, plecy": nešti ant pečių "nieść na plecach", plačių pečių vyras "barczysty mężczyzna", pečiūkas ts., iš pečių kų darau SD «silą sią», iš pečių imimas SD «silenie sią», už pečių "za plecami, z tyłu", sutraukiu pečius SD «zżymam sią» [dosł. "ściskam ramiona"]; papetės f. pl. "krótka koszula kobieca", perpetė "naramiennik", cps. petnešos f. pl. "szelki". Por. stpr. pette EV "bark, Schulder", pettis EV 1. "łopatka, Schulderblat", 2. "łopata do wsuwania chleba do pieca, Ouenschufel", perpetta[n]s waitiat "mówić za plecami, obmawiać". — Osnowa pet-, w bałtyckim ograniczona do nomen, jest z pochodzenia antewokalicznym allomorfem pwk. *peth2- "rozpościerać, rozwijać". Por. gr. inźxaoa, aor. do Tretawupi "rozpostrzeć, rozwinąć, otworzyć", SZ 7uuvr|[ii "rozpościerać, rozciągać; podniecić, pobudzić", łac. pateó "stać otworem, rozciągać sią, być wystawionym, być widocznym". Etymologicznym znaczeniem petys "łopatka" było "płaska kość". Przybliżone paralele znaczeniowe stanowią greckie wyrazy Tieiodov "liść, płatek metalu, blaszka", Tteuaaoę m.in. "szeroki blaszkowaty liść; baldachim" i Tiatravri "rodzaj półmiska". Por. też fakt, że wyraz scs. piešte n. "(I)|io<;, VGOTOV, bark, ramią", ros. plecó "łopatka", pol. piece ts. < psł. *plet-ia- jest drw. od pwk. *pleth2- "rozszerzać, rozwijać" (zob. s.v. platūs). pėtmė 4 p.a. 1. gw. "plama (na ubraniu), znamią (na skórze, sierści)", 2. "piątno, skaza, zmaza" (Marija be pėtmos "Maryja niepokalana"). War. pėtmė, pėtma. Drw. postwerbalny do czas. pėtmyti, -iju, -ijau "piątnować, wypalać piątno - znak własności (na skórze konia, krowy), znaczyć, oznaczać". Czasownik ten został zapożyczony ze strus. pjatniti "piątnować, opatrywać znakiem własności" i przekształcony dysymilacją tn > tm. Stan sprzed tej zmiany zaświadczają formy Szyrwidowe: pėtniju SD «cechuią», įpėtniju SD1 «napiątnuię», pėtnavoju SD1 «cechuią». Zob. pėtnas. pėtnas b.z.a. "plama, znak szczególny", SD «cecha, character, stigma» — zapoż. z błr. pjatnó "piątno". War. pėtmas "plama na sierści (krowy), łata": Karvė baltais pėtmais "Krowa z białymi łatami". Vb. denom. pėtnyti, -ija, -ijo "wypalać piątno". Por. pėtmė. pėtnyčia daw. gw. "piątek", SD «dies veneris» — zapoż. z błr. pjatnica7,55. War. pėtnyčia, pėtninčia. Vb. denom. pėtnyčioti, -ju, -jau "pościć" (dosł. "piątkować"). pydyti, pydau, pydžiau żm. 1. "z trudem wlec, ciągnąć, nieść coś ciążkiego, taszczyć" (Aš pydau akmenį t.y. sunkiai nešu, sunkiai ritu akmeni "Z trudem niosą a. toczą kamień"), 2. "gnać kogo, pądzić" (Šuo zuikiišpydė imišką "Pies zapądził zająca do lasu"). Z innym suf.: stpr. pldai "niesie" < *[pi:da:ja], inf. *[pi:da:t]. — Analiza: py-dyti, caus.-iter. do niezachowanego czas. prymarnego *pyti. Paralele: lydyti lyti, pūdyti <= pūti. Refleks lit. py-C pochodzi prawdopodobnie z pie. *pih2-C :: SE *pieh2- "bić, uderzać". Por. gr. Tiaia) "bić, uderzać, tłuc, walić, ranić; wbić coś w coś, wpądzić; odpądzać" < *pauie-, to z dysymilacji *piauie*pia(h2)u- (LIV 2 481-482, bez czas. lit.). piemud, acc. sg. piemeni m. "pasterz, pastuch" < *pai.men- < *paiH.men- < *pa.Hi.men- < pie. *po.h3i.men-, por. gr. 7roi|ir|v, 7toi|j8va. Co do metatezy spółgłoski lrg. zob. dieveris. War. gw. 1. piemuoj (por. sesuój), 2. piemudn (por. sesuon), 3. piemenis (por. šunis, seseris), 4. piemenys (por. akmenys, vandenys), 5. piemenis (por. akmenis, vandenis). — Drw .piemenė "pasterka", piemeniškas "pastuszy; niedojrzały, niepoważny",
355
Por. frazeologizm gw. Pėtnyčia
tau pratenka pro sūbatą "Wychodzi ci bielizna spod sukienki".
%
481 piemenukas "pastuszek", cps. piemengalys "marny pastuch; niedojrzały młodzieniec". Vb. denom. piemenauti "być pastuchem". — N. m. Piemenys. pienas "mleko" :: łot. piėns, pienas tirštas rūgis SD «kańpust, oxygala» ["kwaśne mleko", SŁXVl] — z pb. *pai-na- lub *pei-na-. Trudne. Są tu dwie możliwości. Po pierwsze, "mleko" jako "to, co wydojono". Por. pwk. py-\ pyti, pyja (z p\ja < *pinja), pijo "nabierać mleka - o wymieniu, wzbierać mlekiem" (syn. tėšti\ išpyti "rozmoknąć - o gruncie, drodze". Caus. pydyti: išpydyti karvą "rozmasować wymię krowie, aby napłynęło doń mleko", papy dyń intr. "o wymieniu: wezbrać mlekiem" (Karve jau papydė — ko nemeili? "Wymiona krowy już wezbrały — czemu nie doisz?"). Do pie. *peiH- / *piH- "wzbierać, nabrzmiewać, obfitować w co", por. wed. pipaya "jest nabrzmiały", pdyas- n. "sok, woda; mleko". Po drugie, *pai-na- można wywodzić z ie. *pói-no- < pie. *poh3i-no- < *peh3i-no-, drw. od pwk. *peh3i- "pić". Znacz. etym. "picie, napój" > konkretyzacja: "mleko". W tym wypadku pienas by nawiązywało do czas. słow. piti "pić" < *pih3-tei, gr. 71101 ipv. "pij!" < *pih3-dhi (neopwk. *pih3- z metatezy *ph3i-, por. *sih2- < *sh2i- s.v. sień.). — Drw. pienė (zob.), pieninė "mleczarnia", pieniny kas SD «mlecznik, co robi koło mleka», pienininkas "mleczarz", pieniškas valgis "potrawa mleczna", pieniškas sb. "mleczne jadło" (por. mėsiškas). Cps. pienburnis m. "młokos, żółtodziób, smarkacz", piengrybis m. "grzyb o mlecznym soku, mleczaj, Lactaria", pienligė "pleśniawka, choroba jamy ustnej". pienė, pienė 1. "roślina mlecz, Sonchus" (łot. pienis), 2. "ryba-samiec", pienė SD «mlecz w drzewach, medulla» ["miękki rdzeń rośliny"], pienė žuvų SD «mlecz rybi, lactes piscium», pieniai m. pl. "płyn nasienny u ryb samców, mlecz rybi" (=> pienius "rybi samiec"). Drw. od pienas "mleko" (zob.). — N. rz. Pie na, Pienė a. Pienia, Pienaujd. pieska 2 p.a. "piasek; grunt piaszczysty, nieurodzajny" — zapoż. z błr. pesók, -skd "piasek" (ze zmianą rodzaju). War. piėskas, peska. — Drw. piėskinė "dół, z którego wydobywa się piasek", pieskynė "piaszczyste miejsce na polu", pieskūitė "sito druciane do przesiewania piasku". piesta, acc. sg. piestą 2 p.a. "drewniany moździeż do tłuczenia, stępa", piestas "tłuczek, stępor", SD «stąpor» i «wiercimak» ["wałek do wiercenia czyli do rozcierania czego, np. maku w donicy", L.]. Por. łot. piesta, z insercją k: pieksta "moździeż, s t ę p a " , też "tłuczek, ubijak, tłuczek, stępor". Dyftong ze jest dwuznaczny. Może pochodzić zarówno z *ei (*peis-ta-), jak i z *ai, przy czym za tą drugą możliwością przemawia r e f l e k s słowiański *pest- < *pais-tV- 1. "moździerz, stępa", 2. przen. "piasta, głowica k o ł a obejmująca oś", por. słń. pėsto, ros. pest, łuż. pėsta, pol. piasta, czes. pist a. pista. Dalsze szczegóły s.v. pisti. — Drw. piestelė skaistavarinė SD «możderz» ["kuchenny moździerz mosiężny"], piestelė "młynek (do pieprzu), solnica; słupek, żeński organ rozmnażania u pewnych roślin", piestėlis m. DP "tłuczek", SD "tłuk", też "skrzyp, Eąuisetum arvense", plėstis m. "moździerz, górny kamień w żarnach", przen. "tępy człowiek"; piesta, piešto lub piestu w połączeniu z czas. stotis adv. "dęba stanąć, wspiąć się na tylne nogi - o koniu, stanąć na tylnych łapach - o niedźwiedziu", przen. o człowieku: "stawić o p ó r , sprzeciwić się, stanąć okoniem" vb. denom. piestótis "stawać dęba", supiestyń "zmusić do skakania, do stawania dęba"), piestomis a. piestoms adv. "(stawać) na tylnych nogach". Cps. piestakójis, -ė "z drewnianą nogą", piestalaizys "skąpiec, sknera" (por. laižyti), piėstkaulis m. "ręka bez palców, kikut" (por. kaulas).
482 piešti, piešiu, piešiaū "rysować, ciągnąć linie węglem, mazać sadzą, pisać". Prapokrewny pdg. słowiański pis- / pis-: scs. pisą, pisati "ypd(Į)eiv", czes. piši, psati "pisać" każe założyć dla pralitewskiego koniugacją *pieśiu, *pišaū, *pišti. Pbsł. opozycja apofoniczna SE *peiš- / SZ *piš- została w rozwoju lit. zniesiona na korzyść SE *peiś> pieš-. Podobną zmianą pokazują w późniejszej epoce jąz. słowiańskie, por. ros. pisatb jak pišū, pol. pisać jak piszą i sch. pisati jak pišėm. Pbsł. *peiś- / *piś- "mazać, robić znaki" odzwierciedla pie. *peik- / *pik- "wycinać, zdobić wycięciami", por. wed. pimśati "wycina (siekierą), przycina (drewno), ozdabia" < *pi-n-k-, piśana- "zdobiący", SO gr. TioiKiAoę "pstry, barwny, kolorowy, haftowany barwnie, wzorzysty, malowany". — Drw. piešimas "rysowanie węglem, mazanie sadzą" — odpowiada psł. *pis-Tmo-, cs. pismo, bg. pismo "pisanie, list", ros. pisbmó "list", pol. pismo "scriptum" (stara formacja na -men-, scs. pismą, -mene "litera, pismo", nie ma lit. odpowiednika); piėšinas "uwalany w sadzy" (syn. paišinas), piešinys "rysunek", piešos f. pl. "sadze" (syn. paišo s), pieštukas "ołówek". — SZ piš- jest słabo poświadczony, por. stlit. piša a. pišė w zwrotach be pišos "bez zmazy, bez skazy"356, nebuvo pišės ant jo "był bez zmazy" (z Biblii Bretkūną), lit. pišai m. pl. "płatki sadzy, sadza", pišūs "zabrudzony sadzą". Odziedziczone *piš-ra- < pie. *pik-róprzetrwało w cs. strus. pistru "7ioixiAoę, barwny, wielobarwny, rozmaity", s\ń. pester, ros. pėstryj, czes. pestry (daw. pester, pstry), pol. pstry — z insercją t z psł. *pisru, czego odpowiednik w gr. 7uxpóę "zaostrzony, ostry, (o smaku) ostry, gryzący; przenikliwy, przykry". Jeśli chodzi o czasownik lit., to pis- jest poświadczone w formacji inchoatywnej pyšta, pišo, pišti — o sadzy nawarstwiającej się w kominie. Gdy pyšta zanalizujemy jako *pinš-sta, zobaczymy w tym odnowienie prs. infigowanego *pinśa < *pi-n-k-e/o-, por. wyżej wed. pimśati. — SO paiš-: paišinti "babrać w sadzy" (war. puišinti), paišyti 1. "brudzić sadzą", 2. "rysować, szkicować" (piešinius paišo "rysuje rysunki"), išpaišyti: SD išpaišau «rysuię co wąglikiem, ołowem», paiśas "plama od sadzy", paišelis m. "ołówek" (syn. pieštukas), paišinas, -a "umazany sadzą", palšos f. pl. "sadze", paišaim. pl. ts. (syn. suodžiai). Neoosn. paišy-: paišyba "rysowanie, nauka rysunku", paišymas "rysowanie", SD išpaišymas «rysowanie wąglikiem». pietūninis, -ė "południowy (o mleku)". Jest to drw. na -inis od formy gen. pl. pietų, używanej w znacz, przymiotnym: "południowy" (zob. pietūs). Formacja ta została resegmentowana jako piet-ūninis, co dało początek neosufiksowi, widocznemu w takich przymiotnikach, jak saldūninis "słodki" (m.in. o mleku), kartūninis "gorzki", rūgštūninis "kwaśny". Następnie wskutek dysymilacju n-n > d-n ustalił się oboczny suf. -ūdinis, por. saldūdinis, kartūdinis (por. też kietūdinis "twardy"). pietūs 4, 2 p.a. m. pl. "południe; pora obiadowa, posiłek południowy, obiad" < *pei-tu- a. *pai-tu-; pietus valgau SD «obiaduię». Młodszy temat na -o-: pietai di. pietai ts. Było etymologizowane w nawiązaniu do scs. piteti, pitati "żywić, karmić", sch. pitati "karmić bydło", ros. pitatb "karmić, dawać jeść"357, co jest vb. denom. od zanikłego abstr. *pitu < *pl-tu- < *piH-C. To jednak prowadzi do pierwiastka setowego *peiH- (zob. pienas) i tym samym do pytania, jak wytłumaczyć brak intonacji w pietūs. — Drw. apypietė "pora południowa; odpoczynek poobiedni", papietuvė "czas po obiedzie; przerwa
336
Natomiast pisa "rana" w zdaniu Numazgojo
357
Por. drw. *pit-ia-, stpol. pica "sucha pasza dla koni a. bydła" ros. pišča
Vł
jų ronas (pišas)
z Bretkūną należy do czas. pešū, "jedzenie", słń. pica ts.
pešti.
483 obiadowa", papietuvės f. pl. SD «południe» (syn. vidudienis) i «odwieczerze» ["pora dnia od obiadu do wieczora"], papietuvis SD «poobiedny», pietykštis pienas "mleko z południowego udoju", pietinis, pietinis "południowy, przypadający, dziejący się w południe; odnoszący się do południa - kierunku i strony świata", pietys vėjas SD «wiatr południowy», piėtiškis "południowy (o mleku)", pietūkštis SD «obiadowy», pietumis adv. "w południe", pietūninis (zob.), pietuvnykąs SD «obiadnik» ["gość na obiad"]. Cps. naktipiečiai m. pl. "bardzo późny obiad", popiečiai m. pl. "podwieczorek", popietė "popołudnie, pora poobiednia; poobiedni odpoczynek" (=> popietinis "popołudniowy, poobiedni"), priešpiečiai m. pl. "czas przed południem, przed obiadem; późny ranek; drugie śniadanie, podobiadek". Vb. denom. pietauti "jeść obiad". pieva "łąka", łot. pieva — z pb. *paiua < *paiH.uaH, co było skutkiem metatezy spółgłoski lrg. w praformie *paHi.uaH < pie. *po.h3i.ueh2. Por. odpowiednik gr. dor. Tioia, att. iróa "trawa, ziele, roślina, murawa, czas koszenia traw". — Drw. pievinis "łąkowy", zdrob. pievelė, pievūlė) cps. pievagrybis m. "pieczarka". — N. m. Pievdičiai, Pievėnai, Pievininkai, Pieviškės, cps. Pievagaliai, Daržidpievė, Dvarapievis (por. Dvaralaūkiai), Ilgapievis, Naujapieviai, Papieviai, Skerpieviai(por. skersas), Zaliapieviai. N. rz. Pievys, cps. Pievėlupis, Pievupis 2x, Pievulupis 2x. pigūs, -i "tani", daw. pigas, por. DP "łacny, tani, snadny, łatwiutki, nietrudny, pośledni", SD «łacny, łatwy, snadny, spory, tani», pigas pardavimas priekių SD «oclbyt kupi» ["sprzedaż za gotówkę"], nepigas SD «trudny». Bez etymologii. — Drw. bepigu adv. "łatwo, dobrze" (war. bepiga, bepig), pigai SD adv. «łacno, snadnie, tanie», dziś pigiai "tanio". Vb. denom. piilga, pigo, pigti "tanieć", atpingu SD «potanieię» obok atpigstu SD «tanieię», nupigti "potanieć, stanieć". pykti, pykstu, pykau "gniewać się, złościć się", pyksta mi širdis SD1 «krtanię się, krtuszę się» ["krztusić się ze skłonnością do wymiotów", SŁXVl], SD «ckliwo mi, ckni mi się», papykstu SD «gorszeię» (syn. piktesnis tumpu). Odpowiednik łot. pikt, pikstu, piku "wpaść w złość", refl. "złościć się". Leksem pyk- jest z pochodzenia neopierwiastkiem, wywodzi się z metanalizy formy prs. pyksta < *pįksta <= *pinkt-sta (<= *pi-n-kta) — ostatecznie z infigowania nominalnej osnowy pikt-, por. piktas "zły, gniewny" s.v. peikti. — Drw. pykdyti caus. "wywoływać złość, złościć, gniewać", pykinti ts., też "zemdlić, pobudzić do wymiotów", papykinti SD «zapsować co». Nomina: papykėlis SD «ckliwy», papykimas SD «skażenie, zapsowanie», papyktis m. SD «nakażenie», pyka "gniew, złość" (nazw. Pykas, Pykis), pykmė "złośnica, jędza", pyktis m. "gniew, złość". — Z prs. pyksta wyabstrahowano neopwk. pykst-, stąd pykstanti "gniewać się, złościć się" (paralele: blėstanti, nerimstauti, vargstanti). Por. łot. pikstindt "rozzłościć kogo". pildyti, pildau, pildžiau "sypać, nalewać, napełniać, wypełniać" (łot. pildit, -u, -iju), dawne prs. pildziu (m.in. SD «pełnię»), atpildyti DP "nadgrodzić", SD atpildziu «czynię dość komu; nagradzam co komu», išpildžiu SD «spełniam; wykonywam co». Refl. pildytis "napełniać się", przen. "spełniać się, ziszczać się, potwierdzać się". Analiza: pil-dyti, causativum do pilti "sypać, lać". Znacz. etym. "sprawić, że się sypie, leje". Brak refleksu na SO tpalyti (por. valyti, varyti, daryti, manyti), jak też f paldyti (por. skaldyti, taldyti, tardyti, lamdyti). Powtórzenie wokalizmu osnowy, czyli sztywność apofoniczna, znajduje paralele w kildyti, girdyti (anit: gimdyti, guldyti). — Neoosn. pild-: pildinėti iter. "napełniać", pildinti "lać, dolewać, sypać, dosypywać" (por. łot. pildindt frq. "napełniać"). Neoosn. pildy-: atpildymas SD «nagroda», pildymas "spełnienie (warunków, przykazań)",
484 išpildymas SD «wykonanie; wypełnienie», papildymas "uzupełnienie", daw. "spełnienie (życzeń)", pripildymas SD «dopełnienie; napełnienie», pildytojas "kto przy stole napełnia kieliszki", pildytojas {sakymo SD1 «porucznik, mandatarius». — Ciekawy jest rozwój znaczeniowy formy zwrotnej pildytis: "kłaść sobie do głowy, zapamiętywać (piosenki, bajki, lekcję)", įsipildyti "zapamiętać, zachować w pamięci", np. Nesu įsipildąs, kaip tą vadin "Nie zapamiętałem, jak go zwą". Neisipildziau, nieko neatsimenu [zč senovės] "Nie zapamiętałem, niczego sobie nie przypominam [z przeszłości]", pasipildyti "zauważyć, zwrócić na co uwagę". pylė "kaczka" :: łot. pile. Onomatopeiczne, od zawołania "pyl, pyl". War. pylė, pylė oraz pylis f. Por. antis. — Drw. pylėlis m. "kaczę", pylėna a. pylėna "mięso kaczki", pylinas "kaczor", pylytis m. "kaczę". Interi. pilėkšt a. pylėkšt (przy odpędzaniu kaczek). pilynė "piłka do gry, wypchana sprężysta kula wykonana z płótna a. skóry" (war. pilinė, pylynė, pylinė), SD (piliny ^ayd^iu) «piłę gram» ["gram w piłkę"]. Analiza: pil-ynė — drw. od pila 4 p.a. "piłka, kula do gry" (war. pilė, pyla), tj. od wyrazu zapożyczonego z pol. piła (tu z łac. pila, zob. Bańkowski 2000, II, 582). pilis, -iės 4 p.a. f. "gród, zamek obronny, twierdza" :: łot. pils "gród, zamek", też pile, stpr. -pil, -pile, -pille358. DP "zamek, ogród", SD «twierdza» (syn. apginklė), «zamek dla obrony». War. pilis (2 p.a), pilia (4 p.a). Formacja na SZ-V: pil-i- < pie. *plh r i-. Por. SZ-C pilti m.in. "sypać". Znacz. etym. "nasyp, usypany z ziemi wał" > "to, co się w obrębie takiego wału znajduje" > "twierdza". Co do strony znaczeniowej por. pylimas (s.v. pilti) oraz takie paralele leksykalne, jak ang. town "miasto" (< "miejsce ogrodzone") wobec niem. Zaun "ogrodzenie, płot" < pragerm. *tūna- (por. pol. daw. tyn "płot, mur", n. m. Tyniec pod Krakowem). — Tematyczna formacjapil-i- ma odpowiednik atematyczny w wed. pūr f., acc. sg. pūram, gen. sg. purah, loc. pl. pūrsu "ściana z kamieni scalona gliną, palisada, szaniec". Temat samogłoskowy, który wyparł odziedziczony temat spółgłoskowy, tłumaczy się reanalizą formy acc. sg. pili < pb. *pil-in < pie. *plh,-m (por. wed. pūram) według wzoru rzeczowników na -i- (paralele: bruvis, žuvis). W apofonii do lit. SZ pil- stoi grecki SO nókię, -eoę f. "miasto" < pie. *polh r i-, cps. dxpÓ7ro/U<;, -6G>ę f. "gród na górze, warownia, zamek". — Drw. pilaitė "grodzisko" (rzadkie), pilietis m. "obywatel" (=> pilietybė "obywatelstwo", pilietinis "obywatelski"). Cps. piliakalnis a. piliakalnis m. "góra zamkowa, grodzisko" — dosł. "usypana góra" (zob. kalnas), war. pilakalnis, pilėkalnis, pilikalnis oraz pilkalnis', pilkapis m. "kurhan grobowy". Por. łot. pilsąta "miasto" (*pils-sęta), pils-kalns "góra zamkowa". — N. m. Pilis 3x, Pilės, Pilaitė, cps. Pilakainys, Piliakalniai, Piliakalniai, Piliakalniai 2x, Piliakalnis, Piliakalnis 10x, Piliakiemiai, Pilialaukis, Piliamantas, Pilkalnis 2x, Pilkapiai, Pilsūdai 2 x359, Piltekai oraz Papiliai 5x, Papilys 2x, Taurapilis. N. rz. Pilupis, Pilupys, synkopowane: Pilpis, Pilpys.
358
P o ś w i a d c z o n e j a k o człon złożonych nazw miejscowych, por. Mergci-pil,
mergo "panna, dziewica"), Sassen-pile Wose-pille Pylawkin 359
(por. stpr. wosee "koza"), Waistoten-pil
Merga-pel,
Merga-pille
(por. stpr.
człon I d o stpr. sasins "zając"), Wosis-pile
(od n. os. Waystot) oraz Pille-kaym
przez d e g e m i n a c j ę z *Pil-lauk- (por. stpr. laucks "pole" oraz lit. n. m.
Por. Piłsudy
Piłsudzki,
(z glosą niem. Hcisenberg,
(por. stpr. caymis
ob.
"wieś"),
Pilia-laukis).
(w płd. Ż m u d z i ) j a k o polską replikę tej nazwy. Od niej s u f i k s e m -ski urobiono nazwisko
w pisowni rosyjskiej:
Piłsudski. £
459 pilkas, -a 3 p.a. "szary, myszaty" (war. pilkas, -a 1 p.a.) — formacja z suf. -kas od pwk. pil-, stojącego w alternacji z pal-, zob. palvas-, tam też o etymologii. W związku z pilkas cytuje sią alb. plak "stary człowiek" (< *plHko- "siwy, posiwiały"?). — Drw. pilkis m. "szarak (o zającu); wilk szary", pilkučiai m. pl. "szary groch". pilnas, -a "pełny" :: łot. pilns "pełny; pijany; gruby, otyły", stpr. pilnan acc. sg. (inipilnan perdaisan dauns "pomniejszony towar dawałem"). Odpowiednik psł. *pilnu, scs. plūnu, sch. pūn, ros. pólnyj. Z pbsł. *pflna- < pie. *plh,-nó- "napełniony", por. wed. pūrnd-, aw. pd/na- (piir. *pūlna-), goc. fulls (*fulna-). Zob. też pilti, pilvas. — Drw. apypilnis "prawie pełny", mėnesio pilnatis SD «pełnia ksieżyca» (por. jaunatis f.m. "księżyc w nowiu, młodzik"), pilnokas "dosyć pełny", priešpilnis m. "księżyc przed pełnią". Cps. plepūnas a. pitpilnas "całkiem pełny, pełniuteńki" (zam. *pil-pilnas?), pilnakraujis "pełnokrwisty", pilnametis "pełnoletni", pilnapddis "płaskostopy", pilnateisis "pełnoprawny". Vb. denom. pilnėti, -ja, -jo "zapełniać sią". pilti, prs. pilu (war. pilių), prt. pyliau "sypać, lać", SD: pilu «leią co» (syn. leju), «sypią co w co», pilu pylimų «tamuią», cps. apipilu žemėmis medžių «obsypuią drzewo», ažupilu «zasypuią co», nupilu «ulewam czego», pripilu «nasypuią statek», supilu «zlewam co pospołu»; užpilti "zalać, zasypać, zaparzyć (miętą, rumianek), wypić nieco". Refl. {sipilti "wlać sobie, nalać sobie". Por. łot. pilt, pilsiu, pilu "kapać, ciec, sączyć sią kroplami". Lit. pil-C, pil-V odzwierciedla odziedziczony SZ *plh r do P' e - *pleh r "napełniać (sią)". Por. gr. TtA,r|0G), aor. intr. nXf|to i tr. enArioa (prs. 7U[_i7iA,r||ii), wed. prnati, aor. dprat. — Zwraca uwagą brak refleksów SE *plė-. Zamiast tego jest nowy SE pel-, wytworzony dopiero na gruncie lit.-łot. w oparciu o SZ-V pil- (lit. pilu). Por. łot. peldu, peldėt "pływać, kąpać sią", caus. peldindt "pławić (konie, bydło)". Z jąz. litewskiego można tu przytoczyć tylko drw. nominalne: pelekas, pl. pelekai "płetwa, narząd ruchu u ryb", war. pėlakas, pl. pelakai oraz peleką, pelekas, pelegas, pėlega (paralele s.v. lenciūgas). Znacz. etym. "to, co służy do pływania", por. psł. *ply-tva, stczes. plytva, pol. daw. plytwa "płetwa" <= *plyti "płynąć, pływać". — Drw. na SZ-C: pildyti (zob.), pilstyti frq. "lać, rozlewać, przelewać, rozsypywać, wysypywać", od tego dwie neoosnowy: 1. pilst-, por. pilstalioti "rozlewać, przelewać, lać po kropli; (o dziecku) przesypywać piasek" (o neosuf. -alioti zob. s.v. sirgti), z wtórnym dyftongiem ai: pilstailioti "przesypywać" (suf. jak w edailióti, vartailioti), pilstelėti a. pilstė rėti "wlać nieco, kropelką", pilstinėti "lać, nalewać", l.pilsty-, por. pilstymas "rozlewanie, nalewanie (np. mleka, wina, gazu)", pilstytojas "ten, kto rozlewa, nalewa", pilstytūvė "(przemysłowa) rozlewnia". — Nomina z pil-C: pilnas (zob.), pil sena "padanie deszczu, dłogotrwały a. ulewny deszcz" (neosuf. -sena), pilta "czerpak do wylewania wody z dna łodzi", piltas "sypany", piltuvas SD «lejek» (syn. varanka), dziś piltuvėlis m. "lejek", pilve "namuł, obszar pokryty naniesionym przez wodą namułem, miejsce grząskie". — N. rz. tyiltis (też n. m.). — SZ-V: pilduti "przesypywać (piasek), nalewać (do butelek)", pilóti "przesypywać (piasek)". Nomina: antpila "nasyp, ziemia naniesiona", antpilas a. antpilas "naddatek przy czubatym napełnieniu", dmpilas ts. (z asymilacją np > mp w *anpilas), antpilai m. pl. "czub, naddatek" (su antpilais adv. "z czubem - nasypać, nalać"), gw. dnčpilas, ancpilaT ts., antpilas "nalewka, napój z owoców zalanych spirytusem", atdpilos f. pl. "powtórne zalanie (kwasu) wodą", impilas, Įpiląs "wsypa na pierze" (*in-pila-), impilos f. pl. "zboże, które otrzymuje ksiądz przy kolędzie" (*in-pila-), nepripilamas SD «nienapełnisty», pdpilas "mleko a. śmietana dodawane dla rozcieńczenia płynnego tłuszczu (w kaszy)",
pilaga "ulewa", pllynė (zob.),piłis (zob.), sampilas (zob.), užpilas "nalewka". — WSZ pyl-: pyliau (prt.), drw. papylėti "(trochę, jeszcze) nasypać, rozsypać", pylauti "sypać", pylinėti "nalewać po trochu; popadywać - o deszczu; bawić się piaskiem - o dziecku; okopywać kartofle", pylinti: ipylinti cur. "kazać nalać (wody)", supylinti "zdzielić kogo", pylioti a. pylióti iter. "lać, przelewać, rozlewać" (por. pynioti, trynioti), pylóti iter. "lać, sypać". Nomina: pyla "silny deszcz, ulewa; lanie, chłosta; tama, grobla, nasyp, zsyp; danina w zbożu; odbytnica, rectum" (typ byla, vyma), pylėjas "kto nalewa, szynkarz, karczmarz", SD1 pylėjas, kursai karaliui gėrimų paduost «podczaszy», pyliava a. pyliava (3 p.a.) "osep, danina w zbożu, podatek w postaci sypanego zboża", pylikas "kto nalewa, rozlewa płyny", pylimas "lanie, sypanie", SD też «tamowanie» obok pylimas "nasyp, wał, grobla", SD «tama, tamowanie, wał około miasta», pylimas iš akmenų SD «kamienny parkan, grobla» (por. n. m. Pylimai 2x, Pylimas, n. rz. Pylimas, Pylimėlis), pylynė, pylinė (zob. pilynė), pylius 1. "danina w zbożu", 2. "grodzisko". Por. łot. atpUe a. atpilis m. "na nowo zamarzły wylew wody na lodzie", atpilęs f. pl. "niezamarzłe miejsca na bagnie, tzw. płonie". — SO pal- jest zaświadczony tylko w formach antewokalicznych: atapalas "zamarzły wylew wody u studni" (Pas šulnijau atapalas išsikėlė), ampalas ts. z *anpalas < *ant-pala- (ś= antpilti), gw. antpalai m. pl. ts., antpalas a. ančpalas ts., impalas "woda, która wypłynęła spod lodu i zamarzła", prfepalas "worek do składania ryby" (<= pripilti), ūžpalas a. ūžpalas "lód zamarzły warstwami" (<= užpilti). Do tego z jednej strony łot. pali m. pl. a. palas f. pl. "powódź", z drugiej strony formy słowiańskie: ros. pólaja vodd "woda przelewająca się przez brzegi", też o bagnach nadrzecznych, które wzbierająca rzeka zamienia w jeziora, vodopolbje a. polovodbe "powódź", pol. daw. gw. płoń, -ni f. "dziura w powłoce lodowej; nie zamarzłe miejsce na bagnie, jeziorze, rzece" < *pol-ni (ukr. polónka "przerębel", co do znaczenia por. lit. plūtis). Osobno zob. palios. — WSO pol- < *pal-: pólymas (zob.). pilvas "brzuch", SD1 «kałdun». Substantywizacja przez -a- przymiotnika plit. *pil-ū-s < pie. *plh!-u- "pełny, napełniony". Był on odpowiednikiem wed. puru- "pełny, liczny, obfity"360. Pwk. *pleh r / *pelh r "napełniać się" (zob. pilti). Plit. *pilus "pełny", potem zwł. o wydatnym brzuchu. Co do budowy por. purvas. — Drw. pilvainis m. "brzuchacz", pilvelis m. "żołądek; łydka; opuszka palca, brzusiec", SD «brzuszek, uterculus», pilvės f. pl. "wełna z podbrzusza owcy" (por. papilvė), pilvinis "brzuszny", pilvočius "człowiek brzuchaty", SD «brzuchacz», pilvotas "brzuchaty (człowiek, garnek"), pilvazas, pilvozas a. pilvūzas "brzuchacz". Cps. didžiapilvis m. SD «brzuchacz», papilvė "podbrzusze", pilvaburys a. pilvakalbys "brzuchomówca, człowiek umiejący mówić z zamkniętymi ustami", pilvapenys "żarłok, darmozjad", SD «pasorzyt, pasobrzuch» (por. penėti), pilvaplėvė "otrzewna", pilvaskaudė "ból brzucha", pilvasopis ts. Por. jeszcze per visą pilvą adv. "bardzo, zupełnie, nieskończenie", kvailas per visą pilvą "głupi jak but". Vb. denom. pilvinti "chodzić z odkrytym brzuchem, z gołym brzuchem na wierzchu", pilvyti, -iju, -ijau "napierać, przyciskać brzuchem", pilvoti, -ju, -jau "nabierać brzucha; cierpieć na biegunkę" neoosn. pilvoj-: pūvojimas "czerwonka, dyzenteria", por. voliojimas <= vołióju).
360
W odróżnieniu od s t w n . f i l u "liczny", stir. il ts. < S E * p e l h r u i gr. noAuę "liczny, częsty" < S O *pólh,-u-
487 pinigas " p i e n i ą d z ; m o n e t a , b a n k n o t " — p r z e z d y s y m i l a t y w n y z a n i k n w s t l i t . gw. Starszy war. peningas, penįgas DP " p i e n i ą d z , p i e n i ą ż e k , z a p ł a t a , k o s z t " . Z a p o ż y c z e n i e n i e m i e c k i e , p o r . stwn.phenning, ś r w n . phenni(n)c, pfenni(n)g, śrdn. pennink
piningas.
- n a z w a ( n a j m n i e j s z e j ) m o n e t y . — Z t e g o s a m e g o ź r ó d ł a p s ł . * p e n ę g u < * p e n i n g - , p o III
penądzi, p o l . pieniądz, c z e s . peniz, r o s . pėnjazb. — Drw. piniginė pinigingas " p r z y p i e n i ą d z a c h , b o g a t y " , piniginis " p i e n i ę ż n y " , pinigius " k t o m a d u ż o p i e n i ę d z y " , SD « p i e n i ę ż n y » , piniguočius " b o g a c z " . Por. t e ż mokėti grynais pinigais " p ł a c i ć g o t ó w k ą " l u b mokėti grynais ts. Cps. ragpinigiai b . z . a . m . pl. " p o d a t e k o d r o g a c i z n y , tzw. r o g o w e " , war. ragpenig(i)ai b . z . a . , ragpiningiai ts.; sekminpinigiai ( z o b . Sekminės), tiltapinigiai ( z o b . tiltas), zolpinigiai ( z o b . zolė). — N. rz. Piningius b . z . a . , n. łąk Piningė, Pinigėkšta, Pinigyčia. pinti, pinu, pyniau "pleść, splatać, wiązać, plątać, wić", ažupinu SD «zapleść chrostem». Por. łot. pit, pinu, pinu "pleść, splatać". Iter. pinóti "pleść płot; podplatać podeszwy pod łapcie; bić, tłuc" < *pin-a- (typ kilóti). Wraz ze scs. pbnę "napinam, naciągam", aor. pątū, inf. pąti "piąć", siipąti "związać, spętać", z,apąti "zwalić z nóg, spętać" reprezentuje pbsł. SZ *pin-C / *pin-V < *pnh r do pie. *(s)penh r "napinać, naprężać". Por. gr. Trevojjai "trudzić się, pracować, być zajętym" (znacz. etym. "wysilać się"), łac. pen-dó "powiesić, wieszać, ważyć", SO gr. TtoveoĮiai "pracować ciężko, trudzić się, starać się usilnie", stwn. spannan "napinać, naprężać". Bałt. SE-C: pentis :: łot. piėts (zob.), SE-V: łot. matpeniųa "wstążka do włosów". — Nomina na SZ-V: pinai m. pl. "gałęzie świerkowe do wyplatania płotu", pinučiai m. pl. 1. "płot ze splecionych gałęzi", 2. "kraty", cps. kaspinas "wstążka do włosów" (por. łot. matpina ts.). SZ-C: pi n kia s SD «plecienie; plotka, plecionka» (materia pinklo SD «koszałek, koszykow materia»), pinklės a. pinklės f . p l . " s i e c i , s i d ł a , z a s a d z k a " 3 6 1 — r e f l e k s n o m e n a g t . * p l n - t l - , d o c z e g o jest o d p o w i e d n i k p s ł . * p ę d l o , p o r . s t p o l . g w . piądla n. p l . " r a m a d o r o z p i n a n i a i s u s z e n i a s k ó r " , s t c z e s . padła n. pl. " k r z y ż j a k o n a r z ę d z i e tortur", s c h . propėlo " k r u c y f i k s " , r o s . pjdla " r a m a " ; pintinė a. pintinė " k o s z w y p l a t a n y , k o b i a ł k a , p u d e ł k o p l e c i o n e , s i a t k a d o n o s z e n i a " , pintuvės f . p l . " w i e c z ó r p a n i e ń s k i , o b r z ą d ż e g n a n i a s i ę p a n n y m ł o d e j z m ł o d z i e ż ą " , pintuvių vakaras ts. — WSZ pyn-\ prt. pyniau ( z o b . ) , pynioti a. pynioti iter. " p l e ś ć p o t r o c h u , s p l a t a ć " ( t y p trynioti, pylioti), pynė SD « k o s z ; m a t a z s ł o m y , z i e l s k a , t r z c i n y ; p l o t k a , p l e c i o n k a ; r o g o ż a » , sampyna " s p l o t " ( < = supinti " s p l e ś ć " ) , ł o t . mat pine " s p l o t w ł o s ó w " . W s ł o w i a ń s k i m p o r . pin-V: s c s . zapinati " z a p i n a ć ; z w a l a ć z nóg; o k ł a m y w a ć " , p o l . rozpinać, spinać, zapinać. — SO-C: panta " g r z ę d a w k u r n i k u " , pantas palatalizacji:
scs.
"portmonetka",
"poprzeczna belka łącząca krokwie; przęsło w płocie; sieć rybacka z połączonych rzy", d a w .
też
"grzęda w
kurniku",
łot.
pańts
"sąsiek
w
stodole;
rząd,
więcie-
szereg"
(stąd
pantis m . " p r z ę s ł o w s t o d o l e , s ą s i e k " ) , pantis ( z o b . ) . — SO-V: apipanoti b.z.a. "owijać, zawijać w co", atpanoti b.z.a. "odwijać, rozwijać" :: łot. pat] d t "grubo odziewać (dziecko)", łot. matpaniųa "wstążka do włosów". W słowiańskim por. pon-V-\ scs. opona "zasłona", rasponū "krzyż", supona "przeszkoda, zwłoka", słń. z.apdn "zapinka", ros. zapón "przykrycie, okrycie", < *(s)ponh,-V. — Nowy SO pain- <= pin-: painioti "plątać, wikłać, mieszać, leźć pod nogi", painioju SD «machluię ["podrabiam, fałszuję"]; wiklę co, plątam», įpainioju SD «więznie co, kogo; wplatam [syn. ų?inu\», zapożyczono żm.
361
Do tego vb. denom. pinklioti,
-ju, -jau "plątać, robić zasadzkę", DP refl. "bawić sią" ["zajmować sią").
488 įpainiotas «uwikłany», išpainioju SD1 «odwikławam» (syn. išraizgau), supainioju SD1 «gmatwam [syn. suraizgau]; zawikływam» , refl. įsipainioti "wplątać sią", painiotis DP "bawić sią, parać sią". Paralele dla SOpain-: skainioti <= skinti, trainioti trinti. Nomina postvb.: painiava "plątanina, nieporządek, bezład", painios f. pl. "komplikacja", painūs "zawikłany". pipiras "pieprz, Piper", zwykle w pl. pipirai — zapoż. ze strus. pipiru. Co do lit. i za strus. jer por. krikštyti. SD pipirais azudarytas «pierny» ["pieprzem przyprawiony"], pipirais azutrint «opieprzyć». — Drw. pipirinė 1. "pieprzniczka", 2. "wódka pieprzówka", pipirnė "pieprzyca, Lepidium" (suf. jak w brūknės). Cps. pipirgrūdis m. 1. "ziarnko pieprzu" (por. grūdas), 2. "moździerz do tarcia pieprzu" (por. grūdu, grūsti), pipirmalė "młynek do pieprzu", pipirtrinė ts. Sb. pipiras ma też znaczenie przen. "małe dziecko", zdrob. pipiriūkštis. Vb. denom. pipirinti "pieprzyć", 2. "robić coś z mocą, gwałtownie", pipiryti: atpipiryti "zemścić sią, odegrać sią", uzpipiryti "zażądać, rozkazać". — N. m. Pipirai, Pipirai, Pipiriai, Pipiriškės. pyragas "ciasto, wypiek z pszennej mąki" — zapoż. z błr. piróg. — Drw. pyragaitis m. "ciastko, placek", pyragius "kto lubi ciasto". Vb. denom. papyragyti, -iju, -ijau "dać łapówką, przekupić". pirkia 2 p.a. "chata z jedną izbą, kurna chata", SD «piekarnia». Jest to chyba drw. od neoosn. pirk-, którą wyabstrahowano z pirkcia "chata, izba". Samo pirkcia pochodzi z przekształcenia wyrazu pirčia "chata, zwł. kurna chata" za pomocą insercji k (por. pekčdangtė < pečdangtė s.v. pečius). W końcu pirčia < *pirt-ia- jest drw. od pirtis f. "łaźnia, suszarnia, kurna chata". — Drw. pirkaitė "ciemna izdebka w chacie, przeznaczona do składania warzywa na zimą"362, S D pirkaitė «chatka», papirkia "miejsce p r z y chacie, przy domu", papirkys ts., papirkiai adv. "od chaty do chaty" [recte: papirkiail] — mówi sią o pracy nauczyciela, któremu utrzymanie dają kolejni gospodarze, por. Jumkytojas vaikus jumko papirkiai (zob. jūnkyti "uczyć"). W przeciwieństwie do pirtis uderza brak nazw własnych od osnowy pirk-. pirkti, perku, pirkaū "kupować" (SD pirku kų «kupuią co») :: łot. pirkt, perku, pirku. Drw. pirkioti a. pirkinėti iter. "kupować, kupczyć", nomina: pirkamas SD «kupny», pirkėjas "kupujący, klient" (łot. pircėjs), pirkias SD «kupno warowne» ["gwarantowane"], papirka a. papirkas "łapówka", war. metatetyczny: paprika, paprikas. Cps. ząsiapirkis m. "kto skupuje gąsi". — SO park- <= perk-: parkstyti iter. "kupować", gw. parkalióti ts. (war. parkailióti, por. z jednej strony gyvailioti, z drugiej strony łot. pirkaĮat "kupować drobiazgi"). Nomen: paparkas, paparkai a. paparka "przekupstwo, łapówka" (por. ros. podkup "przekupienie"), z metatezą: paprakai. — Związane z pirkti rzeczowniki dewerbalne pokazują w st. e pierwiastek o postaci prek-, nie zaś perk-, jak to jest w prs. perkū. Por. prekė a. prekė "towar", daw. też "handel, kupno; cena, szacunek rzeczy" (klėtkaprekės SD «buda, taberna»), łot. prece "towar; staranie sią o rąką kobiety; ożenek". Od tego: prekijas a. prekėjas n. agt. "kupiec", SD prekijas a. prekautojas «targownik, licitator, nundinator», prekystė a. prekionė SD «kupiectwo», prekiametė a. prekionė SD «jarmark, mercatus, nundinae». Vb. denom. prekauju SD «kupczą, handluią, przekupuią»,
362
D o tego war. metatetyczny prikaitė.
pirtis).
i
Przypomina to n. jez. Pritinąs
< *Pirtinas (por. n. jez. Pirtinis
s.v.
489 prekaujuosi SD «targuią sią» (=> prekavimas SD «kupczenie, handlowanie»), suprekaut SD «stargowac sią», => suprekavimas SD «targ, zmowa o kupno» (syn. suprekci363). Później z osnową palatalną: prekiauti "kupczyć" (por. łot. precėt, "handlować; swatać; brać za żoną"). — SO p rak- <= prakė, prakė a. prakia stlit. "kupiectwo, handel", vb. denom. prakauti "kupczyć, handlować, targować sią"; prakijas a. prakiejus daw. "kupiec" (=» adi. prakijiškas "kupiecki"). — Wynika z tego, że prs. do pirkti musiało kiedyś brzmieć *prekū, i że dopiero z czasem pojawiła sią sekwencja erC zam. reC, mianowicie na skutek wyrównania formy SE do irC form prt. i inf. W ten sam sposób objaśnia sią forma prs. peršu zam. *preśu przy inf. piršti. Związki zewnątrzne niesprecyzowane. Transponat pie. *prek(y)- / *prk(y)-. pirmai adv. "najpierw, naprzód, dawniej, kiedyś" (war. pirmai, pirmai, pirmai). — pirma "najpierw, wcześniej" i "przed, przede" (visiį pirma "przede wszystkim". ETk pirma manąs "Idź przede mną"). Urobienie od ord. pirmas "pierwszy". Drw. pirmiau "wcześniej, najpierw", pirmiausia "najwcześniej; przede wszystkim". — Skrócenie przysłówka pirma prowadzi do pirm, używanego 1° jako adv. "najpierw, zanim", np. Pirm paragauju SD «Kosztuię wprzód», Pirm negu mirsiu, aš tau savo lauką užrašysiu "Zanim umrą, zapiszą ci swe pole", 2° jako przyimek z gen. "przed", np. Negirk pirm ryto mergą, nei pirm vakaro dieną "Nie chwal dziewczyny przed świtem ani dnia przed wieczorem", pirm laiko "przed czasem, przedwcześnie", pirm aušros SD «przede dniem», pirm ko sėdžiu SD «posiadam kogo». — War. metatetyczny: prim adv. "dawniej", praep. z gen. "przed" (Prim saulės reikėdavo keltis "Przed świtem trzeba było wstawać"). pirmas, -a "pierwszy" :: łot. pirmais, f. pirma, stpr. pirmas, pirmois "erster", drw. pirmonnis ts. Pie. *prH-mó-, znacz. etym. "przedni, znajdujący sią z przodu", por. łac. primus, goc. fruma, stang. forma, ags. formo. — Z innymi sufiksami: 1. scs. pnvū "pierwszy", rcs. pirvu, ros. pėrvyj, stpol. pirwy, pirzwy, czes. prvy ts., wed. pūrva"przedni, poprzedzający, wcześniejszy", < *prH-uó-, 2. gr. dor. Tipdioę "pierwszy" < *prH-tó- (gr. klas. TipwToę ma ó zam. a na skutek wyrównania do Tipouepoę "przedni, z przodu"). — Drw. od neoosn. pirm-: pirmauti "przodować",pirmėsnis "przedni, pierwszy", SD «pierwszy ze dwu, prior», pirmiausias "pierwszy, najwcześniejszy", pirmykštis "pierwotny, początkowy",pirminis "pierwotny",pirmutinis "pierwszy, przedni" (pirmutinės kójos f. pl. "przednie nogi", => pirmučiausias "pierwszy, najwcześniejszy"). Cps. pirmadėlė (zob. dėlė), pirmadienis (zob. diena), pirmagimdė (zob. gimdyti), pirmagimis "pierworodny" (por. gimti), pirmgimtinis SD «pierworodny» (por. gimti), pirmai akai (zob. lėkti), pirmamiegis (zob. miegoti), pirmamitis (zob. misti), pirmdparšė (zob. paršas), pirmapradis "pierwotny, początkowy" (por. pradžia), pirmarūšis "pierwszorzędny, pierwszego gatunku" (por. rūšis), pirmąsyk adv. "po raz pierwszy" (por. sykis), pirmašokis (zob. šokti), pirmaveršė (zob. veršis), pirmodė (zob. óda), pirmtakas "poprzednik" (zob. takas). piršys, -ių f. pl. "pierś końska, klatka piersiowa konia" (żartobl. "piersi kobiece"). War. piršės, piršiai, -ių m. pl., też sg. piršis f. ("Pierś ludzka, klatka piersiowa człowieka" to lit. krūtinė, krūtinės ląsta, zob. krūtis s.v. krauti). Pbsł. *pirś-i- < pie. *prk-. — Odpowiednik słow.: scs. prūsi f. pl. "auriOoę", sch. prsi "piersi, klatka piersiowa", ros. persi, ukr. pėrsy ts., pol. piersi 1. "przednia górna cząść tułowia", 2. "piersi kobiece". SZ
363
Czy *sąpreka? Brak w LKŽ.
490 też w paszto pusta! "żebro" < *prsu-. SO wed. paršu- f. "żebro", aw. pardsu- ts. < pie. *perk-u-. Bsł. znacz. etym. "okolica żeber". — Drw. pirśingas "(o koniu) o szerokich piersiach", piršinga merga "dziewczyna o wydatnych piersiach", pirśininkas "napierśnik w uprzęży końskiej". pirštas "palec u ręki" :: łot. plrksts "palec u ręki a. u stopy" (war. plrsts), stpr. pirsten E V "palec, Vinger" —jest odpowiednikiem scs. pristu a. prustu " ó a K u u A o ę " , sch. prst, ros. gw. perst, czes. prst "palec" (por. pol. naparstek "osłona palca przy szyciu", pierścień "obrączka noszona na palcu"), < pbsł. *pirśta-, to ze zmiany *pirsta- (paralele: garsas, veršis, viršūs). Prawdopodobnie złożenie pie. *pr-sth2-ó-, z prewerbialnym członem *pr- "wy-, przed-, na zewnątrz" i werbalnym członem *sth2-ó- "stojący" (SP *steh2- "stanąć", zob. stóti), znacz. etym. "wystający, sterczący". Por. wed. prstham n. "plecy, grzbiet, sterczący grzbiet, wierzchołek", łac. postis, -is m. "odrzwia, podwoje drzwi" (*porstis), stisl. fyrst "szczyt dachu", stwn. first ts., niem. Dachfirst. — W SD wymienia się s.v. palec następujące nazwy palców: nykštys «palec wielki u ręki», smaguris m. «palec wtóry u ręki», vidutinis m. «palec trzeci», žiedinis m. «palec czwarty» (zob. žiedas), galinis m. «palec mały» (zob. galas). — Drw. pirštukas SD «naparstek», pirštinė "rękawica", pirśtikai m. pl. "palce w rękawiczce", pirštinėtas "w rękawiczkach". Cps. ampirštė "(w chodakach) pas skóry, który osłania palce nóg" < *anpirštė (war. antpirštė a. antpirštė ts., impirštė ts. < *in-pirštė), antpirštis m. m.in. "naparstek". Cps. penkpirštis m. "palce dłoni, dłoń", właśc. "pięć palców" (por. penki), => penkpirščiai m. pl. "roślina łubin, Lupinus", do czego należą dwa warianty: z asymilacją ijp > mp: pempirściai "łubin" oraz dodatkowo z epentezą k: pempifkściai ts. (por. łot. plrksts). piršti, peršu, piršaū "swatać, radzić komu małżeństwo z kim, pośredniczyć w zawieraniu małżeństwa", įsipiršti "postarać się o czyjąś rękę". W SD1 praesens brzmi piršu «dziewosłębię [syn. sukalbu], naraiam [syn. sukalbu kam moterį], raię», SD «dziewosłębię». Polega to na wyrównaniu wokalizmu pierwotnego e(r) do i(r) form praeteriti i infinitivi. — Drw. pirśailióti "swatać, raić kogo na współmałżonka" (por. gyvailioti), piršauti ts., piršinėti "raić". Nomina: piršėjas "swat", piršikas ts., piršlės f. pl. "swaty", piršlys, -ė "swat, swatka", łot. pirslis, -e ts., SD «dziewosłąb» (z insercją k: gw. pirkšlys "swat"), piršliai m. pl. 1. "narzeczony wraz ze swatem", 2. "swatanie, swaty" (Atvažiuos piršliūosna "Przyjadą w swaty"), vb. denom. pirślauti "swatać", piršliauti "być czyim swatem". — Pie. *prek- / *prk-, por. łac. precor, -ari "prosić, modlić się", precės, -um f. pl. "prośby, błagania", wed. aprat aor. "zapytał", goc. fraihnan "pytać". Jako iteratyw na SO należy tu prašyti, -aū, -iaū "prosić, żądać" :: łot. prasit, -u (-iju), -Tju "pytać, pytać się o co, żądać" :: scs. prositi, prośą "prosić" (isprositi "wyprosić", vuprositi "spytać", vusprositi "poprosić"), <= pie. *prok-, por. łac. proció, -ere "ubiegać się o rękę (kobiety)", procus, -f "zalotnik". Taki stosunek derywacyjny, jak kratyti "potrząsać" kret- (nie tkert-) dowodzi, że SO praś- opiera się o SE *preś-. Znaczy to, że historycznie dane prs. peršū jest formą innowacyjną na miejscu *prešu z pie. *prekoh2. Zmiana ta dokonała się przez zastąpienie ReC => eRC w praesens pod naciskiem form prt. i inf., które zawierały sekwencję iRC (pirš- < pie. *prk-), a więc z samogłoską w pozycji przed R. Por. wed. prcchati "pyta", łac. poscó, -ere "żądać, wymagać, badać, pytać". Triada lit. praš- :: pirš:: *preś- poucza nas, że i w prasłowiańskim obok pros- (iter.) istniały alternanty *pirs- i *pres- (np. w prs. * p r e s Q "proszę, precor"). — WSO *praś-: scs. povūprašati "zapytywać",
491 vūprašati "rozpytywać sią, badać", uprašanije "pytanie sią, zapytywanie" (brak odpowiednika bałt.). pirtis, -ies 4 p.a. f. 1. "łaźnia", SD1 SD «łaźnia» :: łot. pirts "łaźnia, łaźnia parowa", 2. "kąpiel w łaźni, pranie sią (brzozowymi miotełkami)", 3. "suszarnia lnu a. zboża", 4. "ilość lnu do suszenia, odpowiadająca jednemu wozowi", np. Linų buvo dvi pirtes "Lnu było dwie łaźnie". Suzdańs pora pirtiį "(Lnu) zbierze sią ze dwie łaźnie" (wsch.-lit. formy atematyczne na nom. pl. i gen. pl.), 5. "pomieszczenie w stodole, przeznaczone do suszenia zboża przed młóceniem a. lnu przed miądleniem", 6. "licha chata, kurna chata". — War. gw. pirktis ma k na skutek zmieszania z synonimami pirkia i pirkcia. — Odpowiednik strus. pirti f. "łaźnia", ros. gw. pertb ts., => ros. priperetok "przedsionek w łaźni", papertb f. "kruchta w cerkwi". Formacja na SZ do pwk. per-, por. perenė m.in. "łaźnia", pertuvė ts. s.v. pertis. — Drw. pirčia "chata wiejska, zwł. kurna chata; izba w kurnej chacie" < *pirt-ia- (por. dęcia ob. dėtis), pirtelė SDJ «łazienka», pirtikė gw. 1. "spiżarnia", 2. "sień, przedsionek", 3. "pomieszczenie dla żaren", pirtikia SD «izba czarna, fumarium» (syn. grinyčia), pirtininkas "kto pali w łaźni i jej dogląda; kto cząsto chodzi do łaźni" (pirtinykas SD1 «łaziennik», SD «łaziebnik»), pirtynė gw. "wądzarnia", pirtūkė "chatka". Cps. pirčkuris, -ė "kto pali w łaźni". — N. rz. Pirčiupis, Pirtupis, n. jez. Pirtinis, Pirčezeris, Pirćiakampis, n. wyspy na jeziorze: Pirčidsalis. N. m. Papirčiai, Pirćiupiai. pisti, pisū, pisaū wulg. 1. "futuere" (łot. pist, pisu, pisu ts.), 2. "moczyć sią, mimowolnie oddawać mocz". Znacz, seksualne jest przenośne, stoi w związku z obróbką ziarna w stąpię, rekonstrukcja: "rytmicznie unosić i opuszczać stąpor". Por. refleks *pis-aw słowiańskim *pTxati, *pixajQ, stpol. pchać "otłukiwać ziarno stąporem w stąpię", < *pis-a-. Do tego nawiązuje lit. pisóklis m. "samiec zwierząt", żartobl. "kochanek", ponieważ jego osnową jest werbalne piso- < *pis-a-. Dalej por. scs. pišenica "aiuoę", drw. od adi. *piśenu < *pixenu < pbsł. *pis-ena- "otłuczony z łuski". Por. słń. pšėno "ziarno (prosa) oczyszczone z łuski w stąpię", ros. psenó ts., pol. pszono ts., ukr. psonó "kasza jączmienna". Pie. *peis- / *pis-, por. SZ łac. pinsó, -ere, pistum "tłuc, rozcierać; bić, chłostać; kłuć, dziobać", wed. pinasti "tłucze, miażdży". — Drw. pisa wulg. "cunnus", piselis m. "kto guzdrze sią z robotą, kto robi coś nieudolnie" (=> vb. denom. piselioti "długo i powoli coś robić, robić nieudolnie"), pisynė wulg. "dłubanina, długotrwała i nudna praca", pislūs 1. "rozpustny", 2. "o dziecku, które sią moczy", pisnius, -ė "osoba rozwiązła, rozpustna". Cps. lappisas — obelga (dosł. "kto spółkuje z lisicą", por. lapė), pūstpislys, -ė daw. "bezdzietny" — jako synonim wyrazu bebernis m. w "Clavis Germanico-Lithuana" (por. pūstas). — SOpais-: paisyti "otłukiwać łodygi lnu, jęczmienia" :: łot. pdisit "miądlić len" obok paisyti "zwracać na co uwagą, baczyć" (znacz, przenośne); łot. paistit "tłuc w stąpię" < *pais-stT- obok lit. paistyti "pleść bzdury, bredzić, bajać" (znacz, przenośne) < *pais-styti (por. pol. pierdolić "mówić nie do rzeczy, pleść"). Neoosn. paist-: paista a. pdistena c. "kto plecie bzdury", paistas "bzdury, głupstwa", paistalas ts. (por. pol. pierdoły <= pierdolić). Dwuznaczny jest wokalizm w piesta (zob.).
467 Vilkapjūviai. — WSO pjov- < *pįau- lub neoosn. pjov-, wyabstrahowana z formy prt. pjoviau (por. krov- s.v. krauti): pjovėjas "żniwiarz, kosiarz (siana); rzeźnik", pjovikas "rzeźnik", pjovykla "rzeźnia", pjovimas "krojenie, piłowanie, żęcie (zboża), koszenie (trawy), zarzynanie, ubój (zwierząt)",popjovis m. "zarznięcie", uipjova "nacięcie, wcięcie, żłobek, rysa", sampjova "zbiór zboża, siana; żniwo, plony, zbiory", war. sanpjova (=> sampjovūs o zbożu, sianie: "które się zbiera w obfitości". Por. łot. pįava, pĮūve, pĮave "plon, żniwo; czas żniw; zboże do zżęcia i zebrania". Cps. arklapjovis (zob. arklys), avipjovis (zob. avis). plakas, -a DP "podły, prosty, sprośny; lekki, ubogi" — zapoż. z błr. plóxij. — Drw. plakumas DP "podłość, nieudolność". plakti, plakit, plakiau "bić, tłuc, chłostać, biczować, klepać (kosę), trzepać (len), bełtać (mleko), chlustać, mieszać płyn, zarabiać (ciasto)", DP "biczować, karać, siec", SD plaku rykštėmis «siekę kogo rozgą», išplakti SD «wezbrać kogo», išplaku SD «wybijam, wybić kogo» (syn. išmušu), suplakti "zbić, wychłostać, zmiętosić, zmieszać, zbełtać (płyn), zaciąć (konia batem), zabić (o sercu)". Refl. plaktis, plakasi, plakėsi "chłostać się, smagać się; powiewać, trzepotać (na wietrze)", prisiplakti "wkręcić się, wślizgnąć się, wejść gdzie mimo przeszkód". Odpowiednik łot. plakt, plūoku (*planko), plaku "spłaszczyć się, zmniejszyć się". — Drw. nūoplakos f. pl. "włókniste odpadki lnu a. konopi, brane na powrozy, pęta", paplakai m. pl. "mąka do zaprawienia barszczu", pldkanas żm. "płaski, równy" ob. blakanas "gładki (o powierzchni morza przy bezwietrznej pogodzie)" :: łot. plakans "płaski, gładki"366, blakas "gładki, równy" (n. rz. Blakė) :: łot. plaks ts.; plakate "płynne jadło dla koni (mieszanina mąki i wody)", plakėjas, kuris plaka SD «biczownik», plakimas "chłosta, smaganie batem", plakšnoti "poklepywać" (por. tapšnoti), plaktas "duży młot" (zob. plaktukas), plciktė SD «bicie; chłosta», plaktinas SD «bicia godny» (syn. klestinąs), plaktinis SD «smaganiec» ["smagany, wysmagany; kara smagania", L.], plaktukas "młotek", plaktūvai m. pl. "młotek z kowadełkiem do klepania kosy", plaktuvė "trzepaczka do lnu", plakuma "ta część ostrza kosy, którą się wyklepuje", plakūtis, -ė "ten, kto się umartwia biczowaniem, biczownik" (por. łot. plakts "pluskwa" z *plaktis < *plakutis), prieplaka c. "przybłęda", prisiplakėlis m. "lizus, pochlebca". — Sb. plakštas "chłosta; kij, pałka" pochodzi z *plakst-as, formacji postwerbalnej od zanikłego frq. Aplakstyti "chłostać, uderzać" (por. kapstas <= kapstyti, gabštas ob. gabsta <= *gabstyti). — Pdg. litewski opiera się o plak-, st. zanikowy, który został dotworzony do *plak-, < pie. *plah2k- < *pleh2k-, tj. do etymologicznego st. e. Por. scs. placu są "bić się w piersi, biadać, lamentować", gr. nXr\oo(x> "bić, uderzyć, razić, ugodzić", lit. plokis m. "uderzenie, cios, cięcie". Oparciem dla derywacji plakplak- była analogia do takich stosunków, jak np. rad- :: rad- (ródyti "pokazywać" :: radaū, rasti "znaleźć"). Tylko bsł. — Jest prawdopodobne, że stary SE *plak- < *pleh2k- tkwi również w lit. plokščias "płaski" (plokščiu mušu SD «płazuię»). Analiza: *plakst-ia-, od vb. iter. *plak-stT- "uderzać" (> *plókstyti > *plókśtyti, zob. wyżej plakštas). Co do znacz, "płaski" por. plónas. Drw. plokštė a. plokštė "płaski kawałek czegoś; płaz, strona płaska, szeroka broni siecznej;
366 Por. także zwroty plakans puisis parobek", dosł. "okrągły parobek".
"żonaty parobek", dosł. "płaski parobek" :: apaįš
puisis
"nieżonaty
468 niedojrzały płaski strąk grochu". Dublet gw. z wtórną palatalnością: pliokščias "płaski", drw. pliokštis, -ies f. "niedojrzały strąk grochu, bez ziaren". plaštaka "płaska dłoń, kiść ręki wyprostowana, nie ściśnięta w pięść", war. plaštaka, plaštakas. Postać plaštaka wywodzi się z praformy *plaśk-ata- przez metatezę na odległość k-t > t-k (paralela s.v. vilkatas). Suf. jak w lamata, lamatas, lupata. Osnowa plit. *plaśk- ma nawiązanie z jednej strony w łot. plaskains "płaski i zarazem szeroki", z drugiej strony w słowiańskim, por. scs. plosku "Ti^aiuę", słń. plósk, f. plóska "płaski" (sch. plosan), ros. plóskij "płaski, równy, poziomy" (plóskostb "płaszczyzna, pochylnia", ploščadb "płaszczyzna, powierzchnia, przestrzeń; miejsce o równej, płaskiej powierzchni, plac"), ukr. plóskyj, stczes. plosky ts., stpol. płoski "płaski, gładki" (pol. daw. ploskun "osobnik męski konopi", gw. ploszczyca "pluskwa"). — N. m. Plaštaka, Plaštaklškės, Antaplaštakis. — N.B. Dawniej plaštaka zestawiano ze słow. formami plastiti "układać siano", plastū "bróg siana; płast (miodu)", nie bacząc na różnicę wokalizmu. Wyrazy słow. lepiej się jednak wywodzą z pbsł. *plóst-, ze wskazaniem na lit. pluoštas "pasmo, garstka" itp., zob. plėšti. platus, -i "szeroki" :: łot. plats ts. (drw. plašs "szeroki, przestronny, rozległy"). Refleks stopnia o, który był właściwy dla pie. nom. sg. *plóth2-u-367. Ie. odpowiedniki adi. platūs, w szczególności refleksy SZ w gr. rdotTuę "szeroki, płaski" i wed. prthū"szeroki, obszerny, liczny, wielki" < *plth2-u- świadczą o tym, że przymiotnik miał pdg. alternacyjny: *plóth2-u-s (nom. sg.):: *plth2-eu-s (gen. sg., po lit. byłoby *pilći-au-s) i że grecko-indyjska forma nominatiwu sg. jest — w przeciwieństwie do litewskiej — innowacją opartą o alternant przypadków słabych. Por. wedycki SP w formach stopniowania prathiyas- "szerszy", prathistha- "najdalszy". — Drw. platnūs gw. "rozrastający się, rozkrzewiający się" (neosuf. -nus, por. laknūs), cps. samplata (zob.). N. rz. Plačioji, Plačiūkė, Plačiuva, Platone, Platonis, Platuonė, Platuma, cps. Platupys, Platūpis, Platvagė. — Zakończenie formy żeńskiej lit. plati "szeroka" < pb. *platul (SO zam. SZ *piltul) koresponduje z zakończeniem wed. -vi w prthvf "szeroka" (sb. "ziemia"), < pie. *plth2u-ih2-. — Prasłowiańskim odpowiednikiem *platul było *plot(v)i. Prawdopodobnie jest ono kontynuowane w drw. na -ka-: ros. plot(v)ica "ryba Cyprinus idus", ukr. plotycja, pol. daw. płocica "ryba Rutilus rutilus" (pol. plotka, ploć ts.), czes. plotice "Rutilus", głuż. płocica ts. Dalej por. ros. plotva "Cyprinus idus", które wywodzi się z drw. na -w-, *ploty, *plotūve < *plat-ū-. — WSO: lit. plot- < *plat-: paplonis a. paplónis m. "rodzaj płaskiego placka zrobionego z ciasta chlebowego, podpłomyk", paplotis a. paplotis ts., plotis m. "szerokość, rozległość", plotma "przestrzeń", plotmė "płaszczyzna, przestrzeń, zakres", plotmena "równina, płaskowzgórze". — N. jez. Plótas, Plotelis, n. łąki Plótai, n. rz. Plót-upis. N. m. Plotai 5x, Ploteliai. — SE plet- / plėt-: zob. plėstis. plaučiai, -ių m. pl. "płuca" :: łot. plau(k)šas f. pl. ts., stpr. plauti EV "Lunge". Por. SD skylės plaučiuose «oskrzele, skrzele». Słowotwórczo bliski refleks psł. *pliau-tia(< ie. *pleu-tio-), por. scs. pljušta, strus. pljuča, sch. plūča "płuca" skłania do przypuszczenia, że kontynuant bałtycki był pierwotnie identyczny ze słow., ale uległ zmianie przez dysymilatywny zanik i: *pliautia- > *plautia-368. Formant -tia- / -tia- przekształcił pie.
367
Podobna b u d o w a w gr. 7ioAuę "liczny, częsty" < pie. *pólh,-u- i stir. fó "dobry" < pie. ^ u ó s - u - .
368
Taką samą dysymilacją tłumaczy się polskie brzmienie pluce (daw.) => płuco, pl. płuca zam. *pluce, z psł. *pliutie < pbsł. *pliautia-.
VI
494 osnową spółgłoskową na -men-, *pleu-mon- "płuca", por. gr. TIASUĮJGOV, -jjovoę, sti. klomdn-, łac. pulmó (*pliimó). Zapewne z tego powodu brak jest refleksu lit. tpliaumuo, -mens. — Cps. plaūčkepeniai m. pl. "potrawa z płuc, wątroby i serca", też o podartej książce. Vb. denom. plaučiuoti 1. "chorować na nosacizną (o koniu)", 2. "mieć katar". plaukas, pl. plaukai 3 p.a. "włos na skórze człowieka a. zwierzęcia, włosy", SD «włosy na głowie; sierść», SD1 też «kosmaciny», paleisti plaukai SD «roztarchane włosy», susukti, azuriesti plaukai SD «kędzior, kądzierze, kędziorki». Por. łot. gw. plauki m. pl. "to, co podczas tkania odpada od grzebienia; łupież; płatki śniegu". Bez dobrej etymologii. Może stać w związku z czas. plaukti "kłosić sią" (zob.). — Drw. plaukius, -e "ktoś z długimi nieczesanymi włosami", plaukuotas SD1 «włosaty, włosisty». Cps. gyvaplaukiai a. gyvaplaukiai m. pl. "cienkie włoski na skórze człowieka, puch" (war. gyvplaukiai ob. gyplaukiai — zanik v jak w gyragis), plaukgaurys (zob.), plaukapalaikiai m. pl.: Plaukdpalaikiai susvėlą "Włosiska sią skudłaciły". — SZ pluk-: łot. plūkt, -cu "skubać (trawą), rwać (len, włosy), zrywać (liście)" — długość uogólniona z prs. intr. *pluku < *plunkó, inf. *plukt "odrywać sią, rwać sią"; lit. plunksna (zob.). plaukgaurys "zarost, cienkie włoski na skórze człowieka" — złożenie tautologiczne, por. plaukas "włos" oraz gailras "kosmyk", gaurai pl. "kudły". Paralela: vėtrdvėjis. plaukyti, plaukau, plaukiau "pływać", naromis plaukau SD «nurkiem pływam», gwarowo też caus. "pławić w wodzie". Refl. plaukytis "kąpać sią". Jest to iteratyw na SO do pwk. *pliauk- "płynąć" < pie. *pleuk-. Neoosn. plauky-: plaukytojas SD «pływacz». Obok tego powstał ąuasiprymarny czas. plaukti, -iii, -iaū "płynąć (o człowieku, o promie), toczyć swe wody (o rzece), podróżować łodzią, pływać (o przedmiotach), być oblanym wodą", zbudowany na iteratywnym prs. plaukiu do plaukyti (paralele: kaiipti, raukti, raūsti). — Caus. plaūkdinti "pławić (konia), spławiać (tratwy)", perplaukdinti "przeprawić wpław", ašaras plaūkdinti "wylewać łzy". Iter. plaukioti "pływać, płynąć wodą", plaukiotojas "podróżnik morski". Frq. plaukstyti "pływać, pływać tam i z powrotem". — Nomina: (plauka a. Įplauka "przystań", Įplaukos f. pl. "wpływy (pieniężne, bankowe)", neplauktinas prūdas SD «niepławny staw», plaukciai m. pl. "prom", plaukiama upė SD «spustny» ["rzeka nadająca się do żeglugi"], plaukikas "pływak", plaukmud "płetwa", pl. plaūkmenys "płetwy", też przyrząd sportowy, plaūksena "sposób pływania", plaūksmas "pływanie; prom; pomost do prania", daw. "bród; tratwa", plauktūvai "pływaki z pęków sitowia, służące do nauki pływania", plauktūvas "prom", prieplauka SD «port». — SZ pluk-: plūkti, plunka, plūko "płynąć (o rzece, o spławnym drewnie), płynąć, pływać (o człowieku)", išplūkti "wylać (o rzece)", caus. plukdyti "pławić (konie), spławiać, spuszczać z prądem wody", nuplukdyti sielius "spławić tratwy", plukyti "pławić". — WSZ plūk-: paplūkėti, -plūkiū "popłynąć trochę". Bez jasnych nawiązań. Por. plauti, plūkti. plaukti, plaukia, plaukė 1. "o zbożu: kłosić się, rozwijać kłosy", 2. "o drzewach: wypuszczać pączki". War. plaūkti. Por. Rugiai jau rasoja, o kviečiai dar tik plaukia "Żyto już kwitnie, a pszenica dopiero się kłosi". Šiemet medžiai labai anksti plaukė "Tego roku drzewa bardzo wcześnie puszczały pąki". Do tego dur. plaukėti, -ėja a. -/', -ėjo "kłosić się: puszczać pąki", plaukioti ts. Odpowiednik łot. plaukt, plaūkstu, plauku "wypuszczać pędy, pączki, zielenić się". Bez etymologii, podobnie jak plaukas (zob.). plausti, plaudžiu, plaudžiau "płukać (bieliznę, naczynia), płucząc zmyć", Ranka ranką plaudžia, kad abi būtų baltos "Ręka rękę myje, żeby obie były białe", plaudžiu SD «płoczę co» (syn. skalauju, skalbiu), nuplaudžiu SD «oczyszczam co» (syn. numazgoju).
470 Refl. pasiplausti "obmyć sią; rozsypać sią; rozbiec sią (o ptakach)". Prs. na -ja- jest zapewne wynikiem tranzytywizacji prs. na -d-, *plau-da "pływa, pławi sią". Dawniej mogło ono mieć obok siebie inf. *plaudyti, por. upėplaudis m. SD «podbieranie rzeki». Zob. plauti. — Od neoosn. plaus- (plausti) utworzono plaūsmas daw. "prom, tratwa; pomost do prania nad wodą", plaustas a. plaustas "prom" (n. rz. Plaūstupis, Plaūstupelis). — WSZ plūd-: plūsti, plūsta, plūdo intr. 1. "być przepełnionym, ciec, wyciekać, broczyć, rozpływać sią, podnosić sią i rozlewać sią, obficie płynąć, zalewać sią (łzami)", 2. "iść tłumnie, walić dokąd", 3. "majaczyć, bredzić, mówić głupstwa, wymyślać, łajać, besztać kogo; kląć, miotać przekleństwa", užplūsti "zalewać". Odpowiednik łot. plūst, -stu, -du "lać sią, rozlewać sią (o wodzie powodziowej), rozpływać sią". Formacja na -st- może być źródłem sekundarnego akutu w SP plaudziu. — Drw. od plūd-: plūdėti, plūdi, -ėjo "płynąć, rozpływać sią; tonąć", plūdinėti "pływać na powierzchni wody; wałąsać sią". Por. łot. gw. plūdinat caus. "rozlewać, wylewać wodą (o źródle), lać łzy" (liter, pludinat pokazuje wtórną krótkość). Nomina: plūdė "pływak u sieci, spławik u wędki", plūdimas "rozlewanie się, przypływ, napływ", przen. "napastowanie, lżenie, łajanie kogoś", plūdis, -iės f. "kawałek kory a. drewna, przymocowany do krawędzi sieci w celu utrzymywania jej na powierzchni wody; spławik u wędki", plūduras "przedmiot, który pływa, pływak, boja, pława" (por. plńtis m. w ts. znaczeniu), poplūdis m. "wezbranie, przybór wód". Por. łot. plūdi m. pl. "powódź; przypływ morza", plūdi un atplūdi "przypływ i odpływ", plūds "spławne drewno". — Frq. plaustyti "pławić, płukać, prać, myć", z *plaus-sty- a. *plaud-sty- (por. bastytis < *bad-sty-, glaistytis < *glaid-sty-). Od neoosn. plaustpochodzi plaustas a. plaūstas "pomost do prania nad wodą; prom" (por. daigstas <= daigstyti, kaustė a. kaustė kaustyti). Inną filiację ma sb. plūostas (zob.). plaušas, zwykle pl. plaušai (4 p.a.) 1. "włókno (lnu, konopi)", 2. "łyko lipowe, wierzbowe, łozowe; wierzchnia część kory". Drw. išplaušos f. pl. "koniec bata a. powrozu, który się rozdzielił na włókna (wskutek długiego używania)" (=> išplaušoti, -ju, -jau "roztrzaskać, wystrzępić, rozdzielić na włókna"), plaušinė "włochata gąbka", plaušingas "włóknisty, łykowaty", plaušinis a. plaušiny s "mata pleciona z łyka (rogoża), ze słomy, z trzciny". — N. m. Plaušai 2x, Plaušiniai 2x, cps. Plaūšvariai. — W apofonii do tego stoi SZ plūš-: plūša, pl. plūšos "łyko lipowe, rogoża z łyka". — Pie. *pleus- / *plus- "skubać, wyrywać po trochu, zrywać", por. śrwn. vlius "kosmyk wełny, runo, wełna wyskubana z owcy; skóra owcza", stang. flėos, flies ts.369; śrdn. vlūs "skóra owcza wraz z wełną", niem. Flaus, Flausch "miękka tkanina wyrabiana z wełny czesanej, flausz"; łac. plūma "puch" z *plus-ma. — W części wypadków jęz. litewski pokazuje krótkie u oraz 5 nie zmienione w š. Por. 1. neoosn. plus-k-: plūskos "długie rozpuszczone włosy; kędziory, pasemka wijących się włosów; gałąź pokryta gęstym listowiem" (=> pluskótas "kędzierzawy, kosmaty; rozgałęziony"), plūskena "rozczochrana głowa; nieczesane, zbite włosy", 2. neoosn. w stopniu o, plaus-k- ob. pliaus-k-: plauska a. pliauska "szczapa, drzazga z polana; łuczywo; odłamek kamienia" (war. pliauzga). plautas "drzwiczki w ulu zrobionym z pnia, dach ula; szeroka ławka w łaźni parowej, podwyższenie, półka w łaźni; deska nabita u boku czółna dla utrzymania jego
369 Paralele: łac. uellus, -eris n. "wełna" <= uelló "skubię, w y r y w a m po trochu"; słow. runo "wełna"
i
471
równowagi; pływak u sieci; prom, tratwa (por. n. rz. Plaūtupis); część siekiery między obuchem i ostrzem; klin do umocowania kosy na drzewcu; rynienka do zbierania soku brzosowego", plaūtai m. pl. "związane pęki trzciny a. tataraku, używane do nauki pływania". Cps. skersaplautis (zob. skersas). Drw. dewerbalny na SO *plou-to- od pie. *pleu- "unosić się na wodzie, pływać", zob. plauti. plauti, plauju a. plaunu, ploviau "myć, zmywać (naczynia), płukać, prać", też o wodzie płynącej: "zabrać ze sobą, unieść", uzplauti "zalać, zatopić (łąkę)". Pokrewne gr. TzXś(jd "płynąć, żeglować", wed. plavate "płynie, unosi się na wodzie", łac. pluit "pada deszcz" (*ploue-), scs. plovą (pluti) "płynę, żegluję", < pie. *pleu-e-. Pwk. *pleu-. Akut lit. wtórny, może analogiczny do plausti lub pluo- (zob. plūostas). Przechodnie znaczenie czas. plauju można tłumaczyć tak, że jest to z pochodzenia caus. na SO *plaviu (*plavyti) "sprawiam, że płynie" do zanikłego vb. *pliavu "płynę" < *pleuo (por. niżej SZ pliu-). — Drw. od plav-V: plavinėti m.in. "obijać się, chodzić bez celu; iść chwiejnym krokiem" (=> paplavūnas "kto słania się po kątach, łazi bez potrzeby"), plavioti "obijać się, chodzić bez celu", plavoti "często prać, płukać", applavos f. pl. "belki, pnie przymocowane po bokach tratwy", paplavos f. pl. "pomyje, popłuczyny", ploviniai m. pl. "bielizna; popłuczyny". Por. n. jez. Plavys, Plavelis, n. rz. Plavėlė, n. bagna Plavos, n. m. Plavėjai. — Drw. od plau-C: pldusena "płukanie", plaūtas (zob.). Zob. też pldudžiu, plausti. — WSO plov- < *plau-: ploviau (prt.), drw. plovinėti iter. "płukać" (por. typ krovinėti). Odpowiednik psł. *plav- (< *plau-): *plaviti "pławić (konie), spławiać (drewno)", sch. pldviti, ros. pldvitb, czes. plaviti\ obok tego scs. plavati "pływać", ros. pldvatb, pldvaju "pływać, żeglować". Nomina: išplovos f. pl. "wypłuczyny, pomyje", nuoplova "pomyje; muł, osad", plovimas "płukanie, zmywanie", ploviniai m. pl. "bielizna", samplova "namulisko, obszar pokryty namułem", samplovos f . pl. "pomyje; namuł, osad naniesiony przez wodę", war. sdnplovos "pomyje". — SZ ma dwojaką postać. 1. SZplu-: łot.pluts "tratwa" wraz z odpowiednikiem psł. *plutu, por. ros. plot, plota "tratwa, pomost z pni lub desek na wodzie", pol. daw. płet, pita "ścięte pnie drzew, niekiedy połączone ze sobą, spławiane rzeką", również "rodzaj tratwy" (Jut siąpłetmi zakryła niemal wszytka Dźwina, SŁXVI) — z substantywizacji adi. vb. *pluta- < pie. *plu-tó-, por. sti. pluta- "płynący", gr. nXmóę "myty, płukany, czyszczony". 2. SZ pliu- (z palatalnym l' na skutek wyrównania do alternantu na SE *pliau-): pliūrė "rzadka kasza; dżdżysta pogoda", pliutė b.z.a. "biegunka" (lepiej zaświadczony jest WSZ pliū- zob. niżej). — WSZ *plū-: paplūti, -plūsta, -plūvo "rozlać się (o powodzi), rozpłynąć się, pogrążyć się w wodzie; zalać się łzami", przen. plūstu SD «pochodzę stąd» (syn. išteku). Nomina: plūtis m. 1. "miejsce na jeziorze, rzece a. bagnie, które w zimie nie zamarza, nie pokrywa się lodem, tzw. «properśa»", 2. "pływak u sieci". — Neoosn. pluv-\ pluvėti, plūva, -ėjo "być pogrążonym, tonąć w czymś; błąkać się", pluvėnti "ciec pomału, płynąć"370, nomen: pluvinė "sadz, drewniana skrzynia do przechowywania żywych ryb w wodzie", n. jez. Pluvijd. Por. psł. *pluveti, stczes. plvėti, plvu "ciec, rozpływać się, rozpuszczać się; topić się (o wosku)". — Słowiańskim odpowiednikiem WSZplū- jestply-, por. ros. plyvū, plytb "płynąć, pływać; wykipieć", sch. daw. gw. plijėm, pliti "pływać, żeglować, płynąć statkiem", stpol. płyć, płyto "(o płynie) lać się, płynąć; spuścić niby deszcz", płyto "płynęło". Nomina: sch. plitak, plTtak
370
Por. sruvėti, srūva obok sruventi
"ciec, płynąć małym strumieniem"
472
"niegłęboki", słń. plitek ts., ukr. gw. plytkyj "niegłęboki", czes. plytky "płytki, próżny, powierzchowny", pol. płytki daw. "(o nurcie rzeki) gwałtowny, bystry; płaski i cienki (o ostrzu)", dziś "niegłęboki (o korycie rzeki, o studni, o naczyniu)" < psł. *plytu-ku (por. chorw. czak. plit "płytki", kasz. pliti "cienki i płaski" < psł. *plitu?), stczes. plytva "płetwa rybia", stpol. płytwa ts., słń. plitva "tratwa". — WSZ pliū- (z l' jak w formie SZ pliu-): pliūra "dżdżysta pogoda, słota", pliūrė "rozmokły grunt, błoto; wolny stolec, biegunka; kura znosząca miękkie jaja; nierządnica" (=> vb. denom. pliūrauti b.z.a. "wypróżniać sią"), pliūrai b.z.a. m. pl. "osad na dnie butelki", pliūroti "pluskać sią w sadzawce a. kałuży (o gąsiach, kaczkach)", łot. pĮūtas f. pl. "rozwolnienie, biegunka (u ludzi i zwierząt)", pĮūtft "mieć biegunką", z czym łączy sią lit. pliūtyti, -iju, -ijau "jeść siorbiąc; cierpieć na biegunką". plazdėti, plazda, plazdėjo "bić, uderzać skrzydłami, trzepotać", 2. "fruwać, latać, szybować", 3. "łopotać na wietrze - o chorągwi, fladze, żaglu", 4. "bić - o sercu", 5. "drgać, poruszać sią - o liściach na drzewie", 6. "ciężko dyszeć" (war. z -e-\ plezdėti). Ze starszego plastėti, plasta, -ėjo ts. przez udźwiącznienie -st- w -zd-. Por. plasta gyslos SD «bije puls». Czasownik pochodzenia dźwiękonaśladowczego, por. użycie wykrzyknika piast w zdaniach: Sparnais plast ir nuskrido varna "Skrzydłami «plast» i poleciała wrona". Kai išsigąsti — plast plast širdis "Kiedy jesteś wystraszony, to serce «plast plast» łomocze". Plast anšoko vanagas ant vištos ir užtūpė "Nagle «plast» spadł jastrząb na kurę i przykucnął". plebdnas daw. "proboszcz, ksiądz na wsi", SD «pleban», bibl. "kapłan" — zapoż. z błr. pleban, pljaban "ksiądz katolicki, proboszcz" (to z pol. pleban). — War. klebonas (zob.). Por. też namai plebono SD «plebania», vietinykas plebono SD «komendarz, vicarius curionis». — plebonija "plebania, probostwo", SD «parafia» (por. parapija), rūpestis apie kieno plebonijų SD «komenda, vicaria cura prarochiae» — zapoż. z błr. plebanija (to z pol. daw. plebanija, dziś plebania). pledėkšnė 1. "cienki, niedojrzały strączek (grochu, bobu)", 2. "resztka mydła, zmydlony kawałek", 3. "płaski kamień", 4. "ryba podobna do płoci, Blicca bjoerkna". War. plėdėkšnė. Wygląda na utworzone od interi. pledėkš (o upadku), bez związku z neosufiksem -ekšnė (o tym s.v. ozėkšnis). Por. jeszcze plėdūoti "iść wymachując rękami; (o ubraniu) rozwiewać się na wietrze", išsiplėdūoti "rozkopać się - o niemowlęciu leżącym w rozwiniętych pieluchach", plėdaruoti - o łopocie rozwianego ubrania, też "paplać, pleść", plėderškuoti "iść w rozwianym odzieniu". plėkti, plėksta, plėko "pleśnieć, pokrywać się pleśnią - o zbożu, sianie, chlebie, mące, naczyniu", paplėkti "zatęchnąć, stęchnąć", priplėkti "przytęchnąć" (priplėkimas SD1 «wstęchlina, wstęchnienie»), suplėkti "zapleśnieć". Bez objaśnienia. Por. syn. pelėti. — Drw. plėkinti caus. "doprowadzać do pleśnienia". Nomina: plėkai m. pl. "pleśń", plėkesai m. pl. "pleśń" (por. puvėsas). — N.B. Formy Szyrwidowe apiplėkstu SD1 «kopcę się» (syn. aprūkstu), apiplėkįs «okopciały» (syn. aprūkytas), «ubrudzony» (syn. išvalkiotas), SD implėkįs «brudny», implėkimas «brud», apiplėkinu «brudzę» (syn. ištepu), azuplėkinu SD1 «zamulam», priplėkimas SD «wstęchlina» mogą należeć do pwk. plėk- o znaczeniu innym niżeli "pleśnieć". plėnis, -ies f., zwykle pl. plėnys, -ių "zarzewie, gorący popiół, płomień; zgliszcze", SD «perzyna». Odpowiednik łot. plene "biały popiół na węglach", pienes f. pl.
i
v i
473 "płatki popiołu", stpr. plieynis EV "zarzewie, Stopassehe" ["Staubasche"]. Niejasne. Łączeniu z lit. pelenai "popiół" sprzeciwia się struktura pierwiastka. plepėti, plepu, plepėjau "pleść głupstwa, mówić dużo i bez potrzeby, paplać; bulgotać (o płynie)". Odpowiednik łot. plepėt, plepinat. Dźwiękonaśladowcze. — Drw. plepalas "paplanina; bzdury, brednie", plepėrza c. "papla" (neosuf. jak w keverza), plepėtas ts., plepys, -ė "papla" (łot. plepis ts.), plėpkus ts. plėstis, plečiuos, plėčiaūs "rozszerzać się, rozpościerać się, rozrastać się" — j e s t formacją nową na miejscu *pletuos, act. *pletu, por. wed. prathate "rozpościera się" < pie. *pleth2-e-. Odpowiednik łot. plest a. plėšt, prs. plešu a. plėšų, prt. plėtu a. pletu "rozszerzać, rozpościerać". W słowiańskim jest do odnotowania nomen *plet-ia- > scs. piešte n. "OBI-ioę, VOTOV, bark, ramię", sch. pleće "łopatka, scapula", ros. plecó ts., pol. piece ts. (=> nom. du. plecy "obie łopatki"). Co do znaczenia por. lit. petys. — WSE piet-: prt. plėčiaūs (prt.), drw. plėtotis "rozwijać się, rozkrzewiać się; rozkraczać się". — SO: zob. platūs. — SZ ma postać plit- zam. *pilt- < pie. *plth2-; li pojawiło się drogą wyrównania do le formy SE piet-. Por. plisti, plinta, plito "rozszerzać się, rozrastać się", plitiis "łatwo, szybko się rozszerzający, szerzący". — WSZ plyt-: plytėti, plyti, plytėjo "rozpościerać się", plytóti, -ju, -jau pot. "szybko iść". — Nowy SO plait- <= plit-: plaitytis "rozpościerać się", atsiplaityti "chełpić się, wynosić się". pleška 4 p.a. "flaszka", SD «flasza; łagiew, łagiewka», pleška iš medžio SD «bukłak». Zapoż. z błr. pljaška (to z pol .flaszka). War. stlit. gw. plėčkd pokazuje zmianę šk > ck (por. rėčka, minyčka). — Drw. plėškelė SD «flaszka». plėšti, plėšiu (gw. piešiu), plėšiau "rwać, drzeć, zdzierać, łupać; orać nowe pole; bezcześcić", dawniej też "grubo mleć, śrótować" (SD plėšiu «krupię; szrotuię», plėšimas javų «szrotowanie, mielcie grubo, krupienie», plėštas «szrotowany, na poły zmełty»). War. plėšti. Odpowiednik łot. plėšt, plėšų, plėsu "rwać, drzeć". Cps. išplėšti "wyrwać, wydrzeć; ograbić, obrabować", išplėšiu SD «wyzuwam kogo z czego" (syn. ištraukiu), nuplėšti "zrywać, zdzierać, niszczyć", garbą nuplėšti "zhańbić, pohańbić". Pb. *pleś- z pie. *plehjk-, por. st<xng.jlean "zdzierać (skórę), oprawiać", stnord. fld ts. — Drw. nuoplėša SD «łup, spolium», nuplėšėjas DP "złupiec", nuplėšimas "złupienie z czego", plėša "łyko, dranica", plėšikas "rabuś, bandyta", plėšimas "darcie, zdzieranie, karczowanie i oranie nieużytków; zdzierstwo, rozbój, grabież", DP "drapiestwo, łupiestwo, szarpanie, łupy", plėšimas javų SD «szrotowanie, mielcie grubo, krupienie», plėšinys "nowina, zorany odłóg", plėštinis "darty, zdzierany" (SD (płeBtine łynta) «dranica», tj. "cienka, wąska deska łupana z pnia", (kamanos płeBtines) «monBtuk koński»), plėšimas "kto prędko zdziera ubranie lub obuwie", plėšūs SD «łupieżny». — Iter. plėšyti "łupić, drapać, targać, zrywać, skubać (pióra)", SD plėšau «drapię co, drę; drapię szatę; łupię (miasta, ludzie); plondruię co; szarpam co», apiplėšau «gołocę» (syn. apdraskau), suplėšau «rozszarpać co» (syn. sudraskau), suplėšyt SD «roztargać», suplėšyt plaukus SD «roztarchać włosy», refl. plėšytis "rozrywać się, dwoić się; drzeć się, wrzeszczeć". Neoosn. plėšy-: plėšy toj as SD «grabiezca», išplėšytojas SD «wydzierca». — SO pluoš- < *ploś-: łot. pluósit, -u, -ijn frq. "zrywać, zdzierać", pluósities "drzeć się, wydzierać się, podnosić wrzask" (=> pluosa "hałas"); lit. pluoštas "włókno; pęk, naręcze (siana, słomy), pasmo, garstka (lnu), kosmyk, kłak (włosów), plik (papierów)" < *ploś-ta-, znacz. etym. "to, co zerwano, zdarto, wyszarpnięto", z pie. *plóh,k-to-; war. z insercją k: plūokštas "włókno", łot. pluoksts "strup na głowie". Odpowiednik psł. *plastu: sch. bg. piast "pokos siana, kopka siana", ros. plast
474 "warstwa, skiba", stpol. piast "plaster miodu", vb. denom. plastiti "układać warstwami". Co do apofonii uo t=e por. ruožas <= rėz-, sluogas <= slėg-, suodžiai sėd-. — SZ plyš-: zob. plyšti (tam też o nowym SO plaišyti). plėvė 4 p.a. "błona, błonka, skórka otaczająca organy wewnętrzne, przepona brzuszna; napletek", przen. "cienka warstewka na powierzchni płynów, kożuch na gotowanym mleku a. kaszy" (łot. plėve ts.). Pokrewne psł. *pleva, słń. pieva "powieka", ukr. pliva "błona, skórka; przepona". Drw. plėvelė "błonka", plėvėtas "błoniasty, żylasty (o mięsie), plėvingas ts., pievinis, -ė "mający cechy błony, rozpostarty jak błona (o skrzydłach, płetwach)". — Z innym suf. plėnė "błona, cienka skórka; przepona; cienki ostatek czego", SD plėnė «błona w ciele; kożuch na mleku warzonym», plėnė žarnas azudingiunti «kałdun, omentum». Por. stpr. pleynis EV "skóra na czaszce, Hirnuel", łot. plene "cienka warstewka czegoś". Pokrewne psł. *plena, czes. plena "cienka skórka", słń. plena "pielucha". Por. jeszcze psł. *pelena, ros. peleną "pielucha", sch. pelėną ts. pleventi, plevena, pleveno "uderzać skrzydłami", 2. "fruwać, latać, szybować", 3. "łopotać, powiewać na wietrze; szeleścić (o liściach)", 4. "rozwiewać (włosy)", 5. "lśnić, świecić się". Z uwagi na brak odziedziczonej sekwencji *ev należy (pleventi) uznać za allofoniczny zapis brzmienia *pliaventi, por. kevalas ob. łot. čaula, ševelys ob. šiava. War. plavėnti, blavėnti. Prawdopodobnie drw. od interi. *pliau - o uderzeniu skrzydłami. Por. pliaukšt, pliaukšt - o uderzeniu dłonią, płetwą ogonową, o trzaśnięciu batem, o mlaśnięciu. Od tego vb. pliaukšėti,pliaukši "trzaskać, klaskać; pluskać; mlaskać". plieksti, plieskiū, plieskiaū "jasno świecić, razić oczy, oślepiać światłem", uzsiplieksti, -plieskia, -plieskė "zapalić się, stanąć w ogniu", iter. plieskóti, -ja, -jo "wybuchać płomieniem, buchać - o ogniu", nomen: plieskūs "jasno oświetlony, błyszczący". Od interi. *pliekst, por. plykst — na oznaczenie nagłego wybuchu ognia, ukazania się płomienia, rozświetlenia, od tego vb. plykstelėti "wybuchnąć płomieniem, zapalić się, zapłonąć, rozbłysnąć", plykscioti "rozbłysnąć - o błyskawicy, o płomieniu". pliekti, pliekiu, pliekiau "smagać, chłostać, batożyć, bić, tłuc; strzelać", DP "rysować", supliekti "smagnąć (batem), pobić, zwyciężyć". Akut niejasny, por. war. gw. pliekti. Bez etymologii. — SZ plik-: plikas (zob.). — SO plaik-: plaikstyti "plątać, wichrzyć, poruszać jak wiatr chorągiew", refl. plaikstytis "łopotać, powiewać (o chorągwi)". Nomen: samplaika "skojarzenie, połączenie, powiązanie, ogół, zespół". — Wtórny SEpleik- <= plik-: pleikiu, plėikiau, plėikti "oprawiać, płatać rybę" (por. skleisti ob. skliėsti, speisti ob. spiesti). pliekti, pliekiu, pliekiau, "łączyć włókna przy splataniu", pripliekti "przyłączyć, dołączyć, dodać", refl. pliektis "rozpościerać się; lgnąć do kogo, garnąć się". Niejasne. — SO plaik-: plaikstyti "rozrzucać, plątać, wikłać", refl. plaikstytis "plątać się, wikłać się; lgnąć do kogo, przestawać z kim". plienas "stal" :: łot. pliens ts. Odpowiednik stpr. playnis EV "stal, Stoi" wskazuje na pierwiastkowy dyftong ai i derywację od pwk. *plei-. Dalsze objaśnienie niepewne. plikas, -a "łysy; goły, nagi" (łot. pliks), przen. "biedny". Zapewne należy do czas. pliekti (zob.). — Drw. plikė "łysina", plikymė "miejsce bez drzew", plikis m. "ubóstwo", plikis, -ė "łysy; golec, biedak", plikma "marna, słabo zazieleniona łąka", plikšis, -ė ts. Cps. plikagalvis, -ė "ktoś wyłysiały, łysy" (łot. plikgatvis), plikakaktis, -ė ts. plikarahkis, -ė "z gołymi dłońmi, bez rękawiczek; z pustymi rękami", plikarūris a. pliksubinis, -ė "z gołym tyłkiem (o dziecku); biedny, biedak", plikbajoris, -ė "zubożały szlachcic, szlachcianka",
V i
475 pllkbarščiai m. pl. "barszcz bez mięsa", pllkdirvė "nieurodzajna gleba", plikšala "mróz bez śniegu; gołoledź" (łot. plikšala, pliksals), plikšalai m. pl. "gołoledź". Vb. denom. išplikti, -plinkū, -plikau "wyłysieć, wylinieć; oparzyć się", plinku SD «łysieię, obłażą mi włosy» (syn. nušuntu), praplikti "wyłysieć" (=> praplikėlis, -ė "ktoś łysawy"); plikinėti "chodzić niedość ciepło ubranym";plikinti a. plikyti "oparzać, zaparzać; ogalać, ogałacać", apiplikyti "oparzyć, oblać ukropem, sparzyć (kapustę)", užplikyti "zalać wrzątkiem, zaparzyć (herbatę, zioła)", nusipllkinti a. nusiplikdyti "oparzyć się". — N. m. Plikiai 3x, cps. Pllkakalnis, Pllkšilis. — Z nowym SE pleik-: pleikė "golizna, łysina, miejsce nieporośnięte", łot. pleiks "łysy". pliknuogis, -ė 1. "golutki, goluteński", 2. "całkiem biedny, ubogi" — złożenie tautologiczne, por. plikas "łysy, nagi", nuogas "nagi" (paralela: vėtravėjis). Por. wyrażenie łot. pliks un kails "goły jak święty turecki, bardzo biedny". plynas, -a "(o miejscu) gołe, nie porosłe drzewami, krzakami; bez włosów, nagi, nieokryty, niezabudowany" (syn. tyras), też "równy, gładki (o powierzchni wody, lodu), bez sęków (o drewnie), otwarty (po plynu dangumi "pod gołym niebem"), czysty - o wodzie, powietrzu". Odpowiednik \ot.plins "gładki, równy". Brak osnownego czasownika. Transponat pie. *pliH-nó- (co do budowy por. *kih,-nó- > pbsł. *ślna- > scs. s i nit "siny, niebieskawy"). — Drw. plynė a. plynia "miejsce równe i gołe; bagno, trzęsawisko" :: łot. plins "zarośnięta trzciną przestrzeń między brzegiem a głęboką wodą, płycizna". Cps. plynabalė "bagno niczym nie porosłe", plynakalnis a. plynkalnis m. "płaskowyż", plynliedis m. "goły nieośnieżony lód, świeży lód, trzeszczący lód, ślizgawica", plynšerė "świnia pokryta równą, gładką szczecią". Vb. denom. išplyninti "wyrównać, ubić (klepisko z gliny)". — N. m. Plyniai, Plyniai, cps. Paplyniai. plyšti, plyštų, plyšau "pękać, trzaskać, rwać się; rozrywać się, drzeć się, zdzierać się, niszczyć się (o butach, odzieży)", plyštų SD «padam się». Odpowiada łot. plist, plistu, plisu "pękać, rwać się, rozpadać się, trzaskać". Iter. plyšoti "drzeć się, wrzeszczeć (na całe gardło)". Nomina: atoplyšis m. 1. "odłamek (gałęzi); oderwany kawałek", 2. "człowiek stroniący od ludzi", plyšys "szczelina, szpara". Morfem plyš- przedstawia innowacyjny st. zanikowy do plėš- "rwać, drzeć" < pie. *pleh,k- (zob. plėšti), który ustalił się na miejscu *pilś- < pie. '^plhjk-. Urobiono go przez analogię do st. zanikowego pierwiastków krótkowokalicznych (por. regułę RiT <= ReT s.v. bristi). Paralele: bryž- <== brėz- (brėžti), ryz- <= rėz- (rėžti). — SO plaiš- <= plyš-: plaišyti a. plaišlnti "rozrywać, rozsadzać, szczepać", czemu odpowiada łot. plaisities: debeši plaisas "chmury się rozchodzą, rozpraszają się": išplaišinti "rozrywać", plaišioti "pękać, rozpadać się". Por. braiz- <= bryz-, rai z- <= ryz-. Nomina postvb.: atplaiša "drzazga", papldiša "drzazga, ostry kawałek drewna, wiór: konar drzewa, odgałęzienie" (war. paplaišd, paplaiša), plaišd "szczelina; łyko lipowe", plaisas "łyko", plaišena ts. Por. łot. plaisa "rysa, szczelina", od czego vb. denom. plaisdt "pokrywać się rysami, pękać"; plaisna "łyko zdarte dla związania miotły". Paralela: raiz<= ryz- s.v. rėžti. — Nowy SE pleiš- (<= plyš-): pleišėti, plėiša a. pleišėja, -ėjo "pękać, trzaskać, łupać się", pleiškanos SD «otręby w głowie» ["łupież"]. plyta, gen. sg. plytos 2 p.a. "cegła" — zapoż. z błr. plita. — Drw. plytinė "cegielnia", plytinis "wykonany z cegły, ceglany". SD: plytų darymas «strycharstwo», plytinycia «cegielnia» (gw. plytnycia), plytinykas «strycharz, cegielnik» (gw. plytininkas). — N. m. Plytinė lx, Plytnycia 3x, Plytninkai.
476 plóti, plóju, plojau "płaszczyć, klaskać w dłonie", priploti "spłaszczyć, przyklepać" :: łot. piat, plaju "poszerzać, robić cienkim" < pie. *pleh2- "bić, uderzać, płaszczyć". Neoosn. ploj-: plojimas "spłaszczanie, walcowanie" (por. jojimas, lojimas), plojimai m. pl. "oklaski, głośna pochwała", plojinys "spłaszczony przedmiot". — Adi. plónas "cienki (o tkaninie), wysoki (o głosie)" — wraz z łot. plans "płaski, równy; cienki, słaby" (sb. plans "klepisko, podłoga") z pb. *pla-na- < *pleh2-no-, znacz. etym. "spłaszczony, zbity" (SE przy suf. -no- jak np. w lėnas). — Neoosn. plon-: ploninys "cienka tkanina", plonuma "cienkie miejsce", cps. plóngalis m. "cienki koniec". Tu też plónimas a. plonimas "skroń, kość skroniowa" —jako szczególnie wrażliwa na uderzenie cząść czaszki"; gw. plonima "skroń", znacz. etym. "cienkość", por. siaurima "wąskość". — Łac. planus "równy, płaski" z pie. *plh2-nó- sugeruje, że odpowiednia formacja bałtycka mogła brzmieć tpiłnas. Widocznie dla uniknięcia konfliktu homonimicznego z formą "pełny" (zob. pilnas) przymiotnik "cienki" przejął SE z motywującego go czasownika. plūgas "pług", war. plūgas — zapoż. z pol. pług (<= niem. Pflug. Por. stpr. plugis EV "Pflug"). War. z wtórną palataiizacją: pliūgas, pliūgas (por. abriūsas ob. abrūsas). — Drw. plūgėlis m. "pług w zaprzęgu jednokonnym", plūginis arklys "koń do orki" (dosł. do pługa). Vb. denom. plūguoti "orać pługiem". plūkti, plunka, pluko "płowieć, blaknąć (o niciach, tkaninie, chuście, ubraniu)", liter, blukti (zob.), išplūkti tr. "wyparzyć", nuplūkti tr. "sparzyć, oparzyć", intr. "odpaść (o szczecinie na parzonym prosięciu)". Odpowiednik łot. plukt, plūku (*plunko), pluku 1. "sparzyć się (ukropem, ługiem)", 2. "tracić barwę, płowieć, blaknąć". Etymologia nierozpoznana. Por. plūkti "płynąć" s.v. plaukyti. plūkti, plūkiū, plūkiaū lub plūkti, plūkiu, plūkiau "ubijać (glinę na klepisku, w piecu); trzepać, międlić len, konopie; tłuc, bić, okładać kijem; ciężko pracować; z trudem pokonywać drogę, brnąć", apiplūkti m.in. "okopać (kartofle, kapustę)", suplūkti "ubić (glinę na klepisku); położyć zboże, len (o deszczu, gradzie)", uzplūkti m.in. "zabić, zatłuc, ubić klepisko; dobrnąć, przybrnąć, przyjść z wielkim trudem". Refl. nusiplūkti "zmęczyć się, zmordować się; odbić sobie (nogi od chodzenia)". Jest też war. krótkowokaliczny: gw. plūkti, plukū, plukau (plukiaū) "tłuc, bić, trzepać (len)". Dźwiękonaśladowcze. — Drw. nūoplūkos f. pl. "włókniste odpadki lnu a. konopi". plunksna "pióro; pióro do pisania, stalówka; sprężyna zegarka", plūnksnos pl. "pióra, upierzenie". Gw. plūksna ts. < *plųksna oraz splūsna. SD1 plūksna «kwap; perz; piorko, pioreczko», SD plūksna «pioro ptasze», plūksna rašytojų «pioro pisarskie», plūksna zųsies «pioro gęsie nierobione ieszcze», plūksnos f. pl. «pierze», drw. plūksnotas SD «pierzysty», plūsningas SD1 «pierzysty», vb. denom. plūksnoju SD «pierze puszczam». Odpowiednik łot. plūksnas, plūksnes f. pl., plūksni m. pl. "to, co wyskubano, wyszarpano; odpadki lnu, plewy; włókna; kora brzozy", plūksnas "puch ptasi". Abstractum na -sn- od tematu infigowanego *plunku, inf. *plukti "rwać pierze itp." Por. neoosnowę plunk- w czas. plūnkiu a. plūnku, plūnkiau, plūnkti m.in. "skubać drób, rwać pierze; porywać drób (o jastrzębiu)", łot. plūkt, plūcu, plūcu "skubać, drzeć, rwać, zrywać", plūkat, -aju frq. "rwać, wyrywać, targać; trzeć, pocierać, masować". — SZ *pluk- należy do plaukas "włos" (zob.). Dalszy wywód niepewny. pluostas "prom na rzece" (gw. pluoštas) — drw. postwerbalny od *pluost-yti, to z metanalizy formy *pluo-styti. Paralele: plaustas <= plaustyti, daigstas daigstyti. Formacja na -styti była iteratywem do zanikłego czas. *pluoti "płynąć", prs. *pluoju <
V
i-
477 *pló-ie- < pie. *pleh3-ie-. Por. gr. jon. TTAÓGO "płynę, żegluję, odbywam podróż morską; unoszę się na wodzie" (aor. hom. aTieu^c*)), stang. flówan "płynąć (o rzece), ciec (o wodzie)" <= pgerm. *flo-ja-. Pwk. pie. *pleh3- był synonimem anitowego pwk. *pleu- (zob. plauti), podobnie jak np. *dreh2- ob. *dreu- "biec, uciekać" (zob. drovėtis). — Hipoteza czas. *pluoti umożliwia dołączenie tu wyrazów łot. pluota, pluote a. pluóts "masa lodu", zivju pluota a. pluote "ławica ryb", viena pluótf adv. "na jeden raz, w jednej wodzie".
pluta 2 p.a. "twarda skórka (na chlebie, wędzonej słoninie)", SD «skorka na chlebie», w gwarach też "warstwa lodu, warstwa rzęsy (na powierzchni wody), skórka na ranie, tłusty kożuch (na wystygłej zupie)", w jęz. literackim również "skorupa (ziemska)". Etymologicznie należy do łot. plutas f. pl. "goła skóra, skóra na głowie, delikatna, cienka skóra; barwa skóry", też "wnętrzności", pluta "mięso". Odpowiednikiem lit.-łot. *plu-tajest słowiański temat na -ti-, psł. *pluti, -ti "skóra na żywym ciele", por. scs. pluti f. "aapš, mięso w żywym ciele", słń. polt, polti "skóra na ciele, barwa skóry", sch. put "skóra, barwa skóry" (sch. póput "podobny do kogo"), ros. plotb, plóti "ciało" (oblėčb v plotb i krovb "ucieleśnić, wcielić w życie"), stczes. piet, plti "skóra", pol. daw. płeć, pici "natura, właściwości, skłonności; powierzchnia ciała ludzkiego, skóra (zwł. twarzy), wygląd i kolor skóry", daw. płeć konieczna "napletek, fałd skóry na końcu członka męskiego", daw. ziemska płeć "powierzchnia ziemi" (z tym por. lit. žemės pluta "skorupa ziemska"), pol .płeć "sexus, zespół cech wyróżniających istoty męskie i żeńskie". Związki ie. niejasne. Transponat *plu- / *pleu- "okryć, osłonić". p5 praep. z gen., dat., acc., instr. (1) "po, za": Jau po pietų "Już po obiedzie". Pó mėnesio kito ir pavasaris
"Za miesiąc, za dwa i wiosna", (2) "pod": Nesimaisyk
po
kojų "Nie plącz się pod nogami!", (3) "po, według": Pd senovei "Po dawnemu". ETk po dešinei "Idź po prawej stronie!", (4) "po": Vaikščioja pd pievą "Chodzi po łące". Padalijo vaikams po gabalą sūrio "Wydzieliła dzieciom po kawałku sera", (5) "pod": Pd stali) palindo "Pod stół polazł". Dobilai pd metais užauga "Koniczyna co rok wyrasta". pó- 1° człon złożeń imiennych wyrażających podobieństwo, np. pódukra "pasierbica" :: duktė "córka", pokalbis m. "rozmowa, obmowa" :: kalba "mowa", pórytis m. "poranek" :: rytas "ranek", 2° pó- < *pa-, prefiks rzeczowników derywowanych od złożeń czasownikowych z prvb. pa-, np. posakis m. "powiedzenie, sentencja" pasakyti (por. pra- => *pra- > pró- w typie proskyna). pókim praep. z gen. stlit. "przed kim, wobec, w obecności kogo", np. pókim tavąs "przed tobą", pókim jų "przed nimi", kliipau pókim ko SD «klękam przed kiem». Z *pakim, to z kontrakcji zwrotu przyimkowego *pa akim, później po akim + gen., dosł. "na oczach, przed oczyma (kogoś)", np. O Jezus stojos po akim Storastos DP "A Jezus stanął przed starostą". Por. jeszcze z SD: poakim «ustnie, coram», pókim «obecnie, coram». pult pókim ko «pokłon czynić komu», statausi pókim «występuię na widok». Forma wyjściowa: po akima (instr. du.). Zob. akis. pólymas gw. 1. "miejsce nisko położone, podmokłe, grząskie, bagno", 2. "duża powierzchnia lasu a. pola". W pierwszym znaczeniu nawiązuje do pilti "lać", užpilti "zalać, zalewać", ponieważ pol- z *pal- da się objaśnić jako wzdłużony SO pal-, taki np. jak w palios "wielkie bagno" (zob.) i w hydronimach typu Pala, Palanga. Neosuf. -ym-, wyodrębniony w typie pūdymas "ugór" <= pūdyti. Por. juodymas "czarne miejsce na ziemi (po skoszeniu siana)", laukymė "rzadkie miejsce w gęstym lesie". — N. jez. Pólymas 2x, Polymėlis, n. bagna Pólymas 3x, n. łąki 4x.
478 pomėtis, -ies f. daw. "pamiąć" — zapoż. z błr. pdmjatb. pona 4 p.a. daw. "panna", SD (ponna) «dziewka, panna, virgo» (war. pana, zob.) — zapoż. z pol. panna. — vienavietė ponnų Dievui atsidavusių SD «klasztor panieńskie Drw. ponystė "dziewictwo, panieństwo", SD (ponnijte) ts. (syn. mergystė). — War. pana 4 p.a. ts. Drw. panelė "panna, panienka". Vb. denom. panauti "być panną, kobietą niezamężną", panautas, -a "odnoszący sią do stanu panieńskiego", ponautieji drabužiai m. pl. "odzież panieńska", kūdikis panautas m. "niemowlę urodzone przez panną", sūnūs panautasis m. "nieślubny syn" (syn. pavainikis). ponadiėvas, pdnadievas, też pdnedievas "Pan Bóg" — uniwerbizacja połączeń ponas dievas i (voc. sg.) póne dievas. War. pondievas, pdndie, ponediev, ponedie. ponas daw. "pan, właściciel ziemski", hist. "możnowładca, władca" — zapoż. z pol. błr. pan. Na pograniczu polsko-litewskim też jako forma grzecznościowa "Pan" (=> ponai m. pl. "Państwo"). Zob. ponia. — Drw. ponaitis m. "syn możnego pana, panicz", żm. ponalis m. ts., poniava gw. "panowie", ponija "panowie, wielmoże, szlachta", poniškas 1. adi. "pański, wielkopański", 2. sb. "pan" (por. sb. vyriškas, berniškas), poniškai adv. "po pańsku, z pańska" (=> vb. denom. poniškauti "być panem"), poniūkštis m. "panek". Cps. dvarponis (zob.). Vb. denom. ponauti "być panem, panować, rządzić" (m.in. u Mażwida). — ponia 4 p.a. "pani, ziemianka, arystokratka", war. poni — zapoż. z pol. pani, błr. pani, panja. — ponstva 2,4 p.a. daw. "władcy, państwo, ludzie pochodzący z możnego rodu", gw. "pan i pani" — zapoż. z pol. państwo. — ponavoti, -ju, -jau "panować" — zapoż. z błr. panovdcb. popa (4 p.a.) a. pópa (1 p.a.) 1. "ból, miejsce bolące; wrzód", 2. c. "człowiek przewrażliwiony, ciągle kwękający" (war. pčpė, pópe) — zapewne z języka nianiek, por. Popa, popa pirštukui, duok papūsiu, tai neskaudės "Boli, boli paluszek, daj podmucham, to nie będzie boleć". popas a . popas, popas " p o p , d u c h o w ń y p r a w o s ł a w n y l u b g r e c k o k a t o l i c k i " , d a w n i e j papas " p o p " , p o r . SD papas, gudų kunigas « p o p r u s k i , s a c e r d o s Graeci r i t u s » — z a p o ż . z błr. pop a. s t p o l . pop. — N. m. Papiškės 8x, Papiškiai 12x. popierius, -iaus "papier; pismo urzędowe, dokument, pl. popie rai "tapety"371, war. popiera (popieros pl. "tapety") — zapoż. z pol. papier. Por. łot. papirs ze śrdn. papir "papier". popiežius, -iaus "papież" — zapoż. z pol. papież (akut przypadkowy, por. jómarkas, Povilas, stórasta). — Łot. odpowiednikiem jest pavests, zapoż. ze śrdn. pawest "papież". pora, acc. sg. porą 3 p.a. lub porą 4 p.a. "para, dwie jednakowe lub podobne sztuki czegoś", SD «para czego» — zapoż. z pol. para (to z niem. das Paar). — Drw. paporiuTadv. "parami, w parach", porainis m. "część pary, od pary", porąkart a. pórąsyk adv. "parę razy", porinis, -ė "zaprzężony w dwa konie; parzysty, występujący parami", porinis m. "wóz dwukonny, sanie dwukonne; chłopak w tańczącej parze; półlitrowa butelka (wódki)", por. Vienas veža su porinėm, kitas su vienkinkėm rogėm "Jeden jedzie (wozi) dwukonnymi, drugi jednokonnymi saniami", => porin-inkai m. pl. "wóz dwukonny".
371 W użyciu przenośnym gw. popierał ma sią dobrze: umarła mu żona".
pl. to "położenie, sytuacja", por. Jam ne koki popie rai: pati mirė "Nie
£
% i
479 Vb. denom. poruotis, -ūojasi, -avosi "łączyć się w pary, parzyć się". — N.B. War. gw. póras "para" 1 p.a. {jaučių póras "para wołów", jaunasis póras "młoda para, para młodych") uchodzi za zapożyczenie niemieckie, por. gw. pór "para". posmas "pasmo, motek nici", przen. "strofa, zwrotka", war. pčsmė — zapoż. z błr. pasmo. — Drw. pósminis "ułożony w zwrotki". Vb. denom. pósmikauti "opowiadać, pleść, paplać" (od niezaświadczonego n. agt. *pósmikas). Por. meilikauti <= meilikis, tūpčikauti <= tūpčikas. posnaga, gen. sg. posnagos 2 p.a. 1. "kopyto końskie" (syn. kanópa), 2. "racica, tj. rozdwojone kopyto u bydła, kozy, owcy, świni". War. posnagas. Uchodzi za złożenie członów *pos- (forma na wzdłużonym SO w stosunku do gr. arkad, TTÓC; "od, z, ku", lit. pas "u, przy", łac. post "po, za") oraz naga m.in. "kopyto". Paralelne złożenie stanowi cs. paz-nogūti "cm^rj, kopyto, racica" (zn wskutek pozycyjnej sonoryzacji s-n). Jeśli tak, to trzeba uznać, że lit. pos- stoi na miejscu *puos- (podobnie jak prefiks pro- zam. *pruow prosenis itp.). — W części gwar w znaczeniu posnaga pojawia się forma pusnaga 2 p.a., war. pusnaga a. pūsnage 1 p.a. Jest to złożenie z pus- (do pusė "połowa") i naga "kopyto". Określenie "półkopyto" odnosiło się z początku do "racicy". — Gw. snaga "racica", zwykle pl. snagos przedstawia decompositum od pus-naga, które zostało zinterpretowane na *pus-snaga. poterėlius, -iaus SD «paciorki, na których się modlą, koronka». Drw. na -ėliits od poterius (zob. poteriai). Kalkuje zdrobnienie stpol. paciorki m. pl. "różaniec" pacierze m. pl. ts. poteriai m. pl. "pacierze, modlitwy mówione z pamięci" (atkalbu poterius SD «odmawiam pacierze»), w gwarach też "zapowiedzi, publiczne ogłoszenie w kościele o czyimś zamiarze zawarcia małżeństwa; stypa z modlitwami za zmarłego" oraz "różaniec; korale". — Daw. poterius, -iaus SD 1. «pacierz, oratio Dominica», 2. «korona, koronka, rożaniec», obok poteris, -io "pacierz" (Biau moki poteri byloti? Mž "Czy umiesz mówić pacierz?") — zapoż. z pol. pacierz, -a. Por. łot. patari m. pl. 1. "modlitwa" (war. pćitąri), 2. "nagana, reprymenda". — Vb. denom. poteriauti "odmawiać pacierze, modlić się", też "gderać, zrzędzić, utyskiwać", uipóteriauti "zarobić żebraniną",poteryti, -iju, -ijau "mówić cicho, ledwo poruszając wargami", uzpotėryti "zaplątać, zasupłać", poteriuoti "odmawiać pacierze". póti, póju, pójau gw. "rozumieć, pojmować", supóti "zrozumieć, pojąć", por. Tu supojai jo kalbą, o aš nepóju, t.y. nesuprantu "Ty pojąłeś jego mowę, a ja nie pojmuję, tj. nie rozumiem". Tamsta nesupósi, kur ana gyven "Pan nie pojmie, gdzie ona mieszka". Izolowane. W literaturze dotąd nie dyskutowane. Z uwagi na prymarną strukturę można tu podejrzewać czas. odziedziczony, należący do serii góti, klóti, móti, stóti, gdzie pierwiastkowe o < *a wywodzi się z pie. *ah2C < *eh2C372. pra- 1. prvb. złożeń czasownikowych, np. votipradūrti "przekłuć wrzód", durys praviro "drzwi się rozwarły", pro šaliprabėgti "przebiec mimo". — 2. prefiks rzeczow-
372
Warte rozważenia jest powiązanie z pwk. pie. *(s)peh 2 - / *(s)ph 2 - "wyciągać", por. S Z gr. OTidco "wyciągać,
w y d o b y w a ć ; wciągać, wchłaniać, ssać; korzystać z czegoś, zaznać czegoś; pobierać, czerpać; brać, wywodzić, w y p r o w a d z a ć coś z czegoś" < *(s)ph 2 -ie-, S P orm. hanem " w y c i ą g a m " < *pa-ne- (drw. od zanikłego aor. *pa-). Znacz. etym. "wyciągać" > przen. "wyciągać wniosek" > "zdawać sobie sprawę z czego, być ś w i a d o m y m czego" > "rozumieć".
480 ników odczasownikowych, np. prakasas "przekop" <= prakasti, pranašas "prorok" <= pranešti (zob. też s.v. pro- I). — 3. prefiks intensyfikacji przymiotników, np. pranaujys "całkiem nowy, nowiuteńki". pradėm adv. "ustawicznie, bez ustanku". Do vb. pradėti. Por. (dem, nuodėmu, perdėm. pragaras 1. "żarłok", 2. "otchłań", przen. "piekło", SD «otchłań piekielna; piekło»373, stlit. pragarai m. pl. "piekło" (Nužengė ing pragarus DK "Wstąpił do piekieł"). Lit. °garas wraz z °gara (zob. bdbštagara, zūgara) przedstawiają sobą altemanty na stopniu o do gerti (zob.). Model pie. *guorh3-o- widać w takich formach, jak gr. -pópoę: hom. ór)|iopópoę "pożerający własność ludu" (epitet do PaoiAeuę "król"), wed. -gara-: ajagara- m. "kozy pożerający - o wężu boa", łac. -uoro-: earniuorus "mięsożerny" (=> uorare "pożerać, pochłaniać", vb. denom. od *uora < *guora "żarcie" < *guorh3-eh2-, por. gr. Popa "żer, pożywienie drapieżnika"). Etymologiczne znaczenie wyrazu pragaras należy odtworzyć jako "rozdziawienie się do pożarcia". — Drw. pragarėlė 1. "miejsce grząskie, przez które nie można przejechać", 2. "karczma", pragarinis, -ė "piekielny; trudny do zniesienia; żarłoczny", sb. pragarinis m. "diabeł", pragarinykai m. pl. SD «piekielnicy», pragarininkas "kto zamieszkuje w piekle; kto wszczyna piekło, kłótnik; drapieżnik", pragaris m. "diabeł; żarłok", pragariškas "piekielny", pragarmė "przepaść, głębia", pragarus "żarłoczny". Vb. denom. pragarūoti "wrzeszczeć, hałasować", atpragarūoti "odpokutować za winy". pranašas "prorok, zwiastun", SD «prorok»374 — n. agt. na stopniu o od vb. cps. pranešti stlit. "przepowiedzieć, odsłonić przyszłość", SD pranešu «przepowiadam co przyszłego, prorokuię» (znacz, prymarne "przenoszę, przekładam"). Odpowiednie femininum brzmi w SD pranašėja «prorokini», w SD1 pranašinė ts., poza tym pranašienė. Inne formacje z alternantem naš- do neš- wymieniono s.v. nešti. — Drw. pranašingas "proroczy", pranašystė "proroctwo, przepowiednia", pranašiškas "proroczy" {pranašiški žodžiai m. pl. "prorocze słowa"). Vb. denom. pranašauti "prorokować", => pranašavimas "prorokowanie, proroctwo". prastas, -a "prosty, zwykły, zwyczajny, pospolity; marny, lichy, mizerny, podły", łot. prasts — zapoż. z błr. prosty, które weszło pod względem znaczeniowym w styczność z derywatami od rodzimego czas. prasti, takimi jak įprastas, paprastas. War. gwarowy prasnas. Cps. prastymetis a. prastmetis m. "rok nieurodzaju", prastnagis m. "niedołęga". — Neoosn. prast-: drw. prastėti "stawać się gorszym, lichym, marnieć", suprastinti "uprościć"; poprastis, -ė "dość marny", prastybė SD1 «prostość, prostota»,/?ra<>róv
373
C o do znacz, "otchłań, piekło" por. pragorė
piekielne)
w o b e c stpol. czeluść
ts., j a k również pol. czeluść
"wielki otwór, głębia" (czeluście
"szczęka" i "przestrzeń między szczękami, paszcza" (scs. ćeljusti
374
Nie jest jasne, d l a c z e g o w SD pranašas SŁXVI].
i'
ukazuje się również s.v. przerwa,
abruptum
"szczęka").
["przepaść, otchłań",
481 priprasti "przywyknąć, przyzwyczaić sią", suprasti "zrozumieć, pojąć" (łot. saprast ts.), DP też "domyślić sią, pojąć", supruntu SD1 «domyślam sią» (syn. nugodau), susipruntu SD «obaczam sią». Z uwagi na wokalizm prs. prantū może być denominatywnego pochodzenia. — Pie. *pret- "rozpoznać", por. goc. frafcjan "rozumieć", toch. B eprete "odważny", toch. A pratim "postanowienie, decyzja". — Drw. pratinti "przyzwyczajać" (neišpratintas SD «niećwiczony; niewyćwiczony; młodzik w czym niewprawny»), nomina: pratybos f. pl. "ćwiczenia", pripratimas "nawyk", samprata "rozumowanie, koncepcja", suprantamas "zrozumiały". — Neopwk. pras- (<= prasti): atprasdyti "odzwyczaić sią, odwyknąć", priprasdinėti "przyzwyczajać sią, przywykać"; įprastas "zwykły, stały", paprastas "zwyczajny, zwykły, prosty, pospolity; łatwy", prasius "pojątny (o dziecku)", prasmei "zdolność do czego, umiejątność", prasmė "sens, znaczenie, celowość" (=> prasmingas "sensowny, mający sens", prasminis "znaczeniowy, semantyczny"). Por. stpr. isspresnan acc. sg. "rozum" < *isprat-sna-. — WSO prot- < *prat-: protas (zob.). — Zwraca uwagą brak form na SE *pret- (podobnie przy vb. rasti, tapti). prastyrė gw. "płótno, prześcieradło, obrus", daw. też "okrycie, toga, całun" — zapoż. z błr. daw. prostirja. War. prastyria (m.in. SD «prześcieradło»), prastyrd. prastotojas SD «grzesznik» — drw. od neoosn. prasto-, którą wyabstrahowano z czas. złożonego prastóti m.in. "zgrzeszyć". Jeden z rzadkich wypadków sufigowania -tojas do pierwiastka, por. ar-tójas, uzjo-tojas. — Syn. prastojėjas SD 1 «grzesznik» j e s t oparty o neoosn. prastojprastóju SD «grzeszą». Zob. też nusidėti. pratiesas "maszt żagla", SD w pisowni (pratesas): pratiesas eldijos vytinės «maszt» (dosł. "maszt na szkucie"), vidus pratieso «masztu srzodek», viršus pratieso arba skylė «masztowy wierzch abo dziura». Drw. wsteczny od vb. pratiesti "przeciągnąć" (zob. tiesti). — pratiesinė "bom", SD pratiesinė skersa «masztowy drąg poprzeczny». prausti, prausiū, prausiaū "myć, obmywać (twarz, ciało), kąpać (dziecko); czyścić zgrzebłem (konia); ganić, strofować", apipraūsti "obmyć", papraūsti "umyć (recc, nogi)", išprausti m.in. "wyćwiczyć; odkarmić, odżywić", praprausti "przemyć (oczy)", przen. "nabrać ogłady (o wieśniaku, który pobył trochą w mieście)". Refl. praustis "myć sią", pasipraūsti "umyć sią, umyć sobie (rące, nogi)". Czas. ąuasiprymarny, oparty o prs. iter. *prausiu do Aprausyti < pie. *prous-eie-. Do zanikłego alternantu na SE *priaus- < pie. *preus- "polewać, spryskiwać wodą". Por. wed. prusnuvdnti "pryskają, kropią", stisl. friósa "zamarzać". — Drw. praūsdinti "umyć komu co, np. dziecku twarz", atprausdyti "spowodować odmycie"375, nomina: prausa "nagana", prausyklė "umywalka", prausylas, tepalas raudonas dėl veido SD «barwiczka, rumienidło», prausynos "obrząd mycia noworodka", praustuvė 1. "umywalka, umywalnia" (war. praustuvas), 2. SD «wanna» (=$ praustuvėlė SD «wanienka»), 3. DP "kąpiel", cps. praustdkis, -ė "czyścioszek". — SZ prus-: prūsti, prunsū a. prūstū (*pruns-stu), prusaū "dobrze rosnąć, rozwijać sią; dojrzewać umysłowo, kształcić sią, nabierać ogłady, poloru", išprūsti "poprawić sią na zdrowiu, rozwinąć sią, nabrać ogłady",praprūsti "poduczyć sią, nabrać manier, ogłady". Nomen: prusna a. prūsnos f. pl. "morda, pysk, paszcza (u zwierzącia, np. konia, krowy, owcy)" :: łot. prusnas "wargi, usta", stpr. prusnan obi. sg. "oblicze, twarz", => lit. dmprusnis m. "rzemień ogłowia końskiego" (por. ampalas, ampirštė). — WSZ prūs-: išprūsti, -prūsių,
375
Por. Anos [tokios žolėsJ labai atpraūsdo kojas "One [ziołaj dobrze odmywają nogi
482 -prūsau " r o z p u ś c i ć s i ą , wpaść w n i e s u b o r d y n a c j ą , r o z p i e ś c i ć sią". Odpowiednik słow. prys-: płn.-słow. * p r y s k a t i , ros. pryskatb "pryskać, tryskać; padać drobnymi kropłami", czes. pryskat "tryskać, strzykać", refl. pryskat se "trzaskać, pękać", pol. pryskać "rozprysk i w a ć co, zraszać kroplami; pękać na kawałki, rozlatywać się" — intens. na -ka- do SZ *prusnQti "prysnąć, bryznąć" (pol. daw. pryskać "prychać, parskać" pochodzi z metatezy pyrskać, por. ukr. pyr skaty, Bańkowski 2000, II, 806). pravadai m. pl. daw. "niedziela przewodnia, pierwsza niedziela po Wielkanocy", SD «przewodna niedziela» — zapoż. z błr. pravody m. pl. W tymże znaczeniu atvelykist (zob. Velykos). preikšas "kto poślubił wdowę i zamieszkał w jej domu" (też "kochanek; narzeczony, pan młody"). Drw. żeński: preikše "kobieta, która wyszła za wdowca i zamieszkała w jego domu". Formacja na -šas opiera się o pwk. hipokorystyczny preik-, wynikły ze skrócenia wyrazu preikuras (zob. s.v.; skrót niemorfologiczny). Znane są nazw. Preikšas, Preikšą (spolszczone Prejksza, Prejkszo), PreTkštas, patron. Preikšaitis. N. rz. Preikšupis. preikuras b.z.a. hist. "zięć przyjęty do domu teściów". Jest to synonim wyrazu užkurys (zob.) i jak tamten stoi w związku z czas. kurtis "osiedlać się, urządzać się na nowym miejscu". Por. vb. cps. prikurti "dołożyć drew do pieca; dorobić coś brakującego; dostawić, dobudować do innego budynku". — N. m. Preikurai. prėskas, -a "łagodny w smaku, niekwaśny, niesiony, niesfermentowany; upieczony z niekwaszonego ciasta (o chlebie); świeży, słodki (o mleku, śmietanie, wodzie)", przen. "(o mrozie) nie za duży, umiarkowany", prėska duona f. SD «przaśnik, przasny chleb». Drw. prėskiėnis "z niekwaszonego ciasta", prėskiem duona f. SD1 «przasnik, paniš azymus», prėskienos f. pl. SD «przasnikow święto» ["żydowskie święto Paschy"], prėskinys 1. "bezmięsna kartoflanka zabielana śmietaną", 2. "odwilż". Brak odpowiednika łot. i stpr. Nawiązanie słowiańskie w drw. na -n-: *presk-na- > psł. *pre.snu, por. cs. prėsinu "niesfermentowany", słń. prėsen "świeży, niekwaszony, niegotowany", sch. prijėsan "surowy, niegotowany, bez zakwasu", ros. prėsnyj "słodki, niekwaśny, świeży" (prėsnaja voda "słodka woda"), stpol. przasny "(o chlebie i cieście) nie poddany fermentacji, nie zakwaszony; świeży, o nie zmienionym jeszcze smaku; (o roli) pole wy karczowane i uprawiane" (wtórne š w pol. przasny). Z jęz. starocerkiewnego por. oprėsnūkū "aCupoę, chleb wypieczony z niekwaszonego ciasta" — drw. od *presnu, z nawiązaniem w stpol. przasnek "chleb z ciasta nie poddanego fermentacji", później przasnik przaśnik ts. (=> przaśnice a. prześnice f. pl. ts., też "żydowskie święto Przaśników"). Bałto-słowiańskie. N.B. Związek z rodziną stwn. frisc, niem. frisch "świeży, nieużywany, nowy; zimny" jest z powodu różnicy wokalizmu wątpliwy. prėslas gw. 1. "(w stodole) przedział, sąsiek wypełniony zbożem a. sianem", 2. "część płotu między dwoma słupami" — zapoż. ze strus. prjasło "przestrzeń między dwiema podporami dachu" (por. cs. prąslo, ros. prjaslo, pol. przęsło, czes. praslo). Akutowane ė też w gavėnia, nedėlia. — Drw. wsteczny: presas "sąsiek", od tego prėsmas ts. pribūti, pri.esū a. pribūnū, pribuvau daw. "być obecnym, być przytomnym", por. 1. daug jūsų čionai priesenčių [(priejienczu)] yra Mž "wielu z was jest tu obecnych, przytomnych" (od ptc. prs. act. priesąs < pri-es-ant-), 2. nepriesmi SD «nieprzytomny iestem, absum» (obok tego ne esąs SD «nieprzytomny, absens» < ne esąs dosł. "nie
v i'
483 będący", jak też abstr. nepribuitis f. SD «nieprzytomność, absentia»). Drw. pribuvimas SD1 «obecność, przytomność, praesentia». Zob. būti, buv-. — Trzy inne użycia czasownika pribūti: 1. "urodzić, wydać potomstwo" (por. Pribūsima karvė, t.y. kuri pribus "Krowa, która się ocieli", zwrot z ptc. fut. pass.). 2. "powiększyć sobą liczbę lub ilość czego, zwiększać się" (kalka z pol. przybyć + gen., przybywać + gen.), np. Pribūna vandens į valtį "Przybywa wody w łódce", Metų ne pri.est, bet visada nu.est žmogui DP "Lat nie przybywa, lecz zawsze ubywa człowiekowi". 3. "nadejść, przyjechać" (kalka z pol. przybyć w ts. znaczeniu), np. Ažu penkių dienų pribus "Przybędą za pięć dni". — Z formy prt. wyabstrahowano neoosn. pribuv-, a świadczy o tym drw. pribuvėja "starsza kobieta pomagająca przy porodach, akuszerka, położna". Paralele: buvėjas, siuvėjas. pridėtkas "dodatek, przydatek" — drw. z suf. -kas od neoosn. pridėt- <= ptc. prt. pass. pridėtas <= pridėti "dołożyć, dodać". Paralela: sandėtkas <= sandėtas. Obecność formy gw. pridotkas "dodatek; przybudówka", która jest zapoż. z błr. prydatak lub ros. pridatok, skłania do przypuszczenia, że pridėtkas jest raczej kalką ze słowiańskiego niżeli spontaniczną derywacją lit. — War. ze zmianą t-k > ć-k: pridėčkas "dodatek" (podobna dysymilacja spółgłosek zwartych w lit. uzyćkas b.z.a. daw. "pożytek" < *užytkas <= pol. użytek). pridurkas "coś dosztukowanego, doszytego u spodu ubrania; dodatek do czegoś" (syn. priedural, prieduras), też "kto podąża z tyłu; pomocnik". Jest to drw. z suf. -kas od osnowy vb. cps. pridurti "dodać, dosztukować" (zob. durti). Paralela: paspirkas «= paspirti376. prie praep. z gen. (1) "przy", np. Medis prie medžio, kelmas prie kelmo "Drzewo przy drzewie, pień przy pniu". Vaikai augo prie tėvų "Dzieci rosły przy rodzicach", (2) "do", np. Sėdu prie knygos "Siadam do książki". Rekonstrukcja: pbsł. *prai < pie. *prah2i < *preh2-i adv. "na przedzie, przed" (skostniała forma loc. sg.). Dyftong wtórny, powstały drogą kontrakcji samogłosek a-i po zaniku interwokalicznej lrg. Por. łac. prae 1. adv. "na przedzie, z przodu", 2. praep. "przed" (cps. praeceps, -eipitis "głową do góry, głową w przód; na łeb na szyję"), scs. pre-du "przed"377. prie-jest prefiksem nominów, które wyderywowano ze złożeń czasownikowych z praeverbium pri-. Przykłady z apofonią: priepalas <= pripilti, prievarta <= priversti, bez apofonii: priespauda <= prispausti, priesakas <= prisakyti. Prvb. pri- przedstawia intrabałtycki st. zanikowy do prie (prepozycja "przy", zob. wyżej). — Intonacja prefiksu jest oznaką wzdłużenia wokalizmu widocznego w prepozycji prie "przy": *prai (prie) => *prai > prie-. W dial. żmudzkim odpowiedni prefiks ma postać pry-, co polega na wzdłużeniu SZ pri-, np. pryvarta priversti. Wzdłużenie to jest objawem formalnej dyferencjacji prefiksu względem praeverbium, a koniec końców służy pogłębieniu różnicy między nomen dewerbalnym a leżącym u jego podstawy vb. compositum. — Wtórnie prefiks prierozpowszechnia się w drw. denominalnych, w pierwszym rzędzie tam, gdzie wchodzi w grę motywacja przez zwroty przyimkowe z prie, np. priekrosnis m. "przypiecek", tj.
376
Nie m a potrzeby rekonstruowania praformy *pridurt-kas (Otrębski 1965, 272), ponieważ w pridur-kas
inaczej niż w wypadku pridėtkas, 377
sandėtkas
— o s n o w a była równa pierwiastkowi
—
{dur-).
Postać pri przyimka słowiańskiego "przy" wywodzi się z f o r m y pośredniej *prei, gdzie d y f t o n g e i powstał
z ai (pbsł. *prai) przez nieregularną asymilację. Podobnie w wypadku scs. vlūci n o m . pl. "wilki" < *uTlk-T, to z *uTlk-ei < *uilk-ai, por. lit. vilkai, gr. Xuxoi ts.
484 "miejsce przy piecu" prie krosnies "przy piecu". Inne wypadki: prfekelis m. "droga boczna" <= kelias, priemotė "nałożnica" 4= motė "kobieta". priedėlis, -io "dodatek, przydatek" — drw. z suf. -lis od neoosn. priedektórą wyabstrahowano ze złożonego czas. pridėti "dodać, dołożyć". Formacja podobna do Indėlis, išdėlis, sandėlis, itzdėlis. Co do prefiksu prie- por. priestolis. priekalas 2 p.a. "kowadło; przybory do klepania kosy", daw. preikalas SD «nakowalnia, kowadło». War. prakalas "przybory do klepania kosy". Wymienione postaci odchylają sią pod wzglądem akcentowym od formy gw. priekalas 1 p.a., która jako pochodnik od vb. cps .prikalti "przybić, przybijać" jest zgodna z modelem derywacyjnym, zob. przykłady s.v. prieN.B. Anomalijny i dotąd niewyjaśniony wokalizm prei- formy Szyrwidowej powtarza sią w stpr. preiealis EV "kowadło, Aneboes". Co do pierwiastka zob. kalti. priekis, -io "przód", priekyje "na przedzie", priekin adv. "naprzód, do przodu" (skostniały ill. sg., por. šalin), (priekį "do przodu, naprzód", iš priekio "z przodu, od przodu". Formacja na -k- od przyimka prie (zob.). Akut wtórny, podobnie jak w adv. priešais. Drw. priekinis "przedni". priemenė 3 p.a. "sień, przedsionek, tj. pomieszczenie przylegające z jednej strony do wyjścia z domu, z drugiej do jego wnętrza", żm. preimenė, prymenė. Inne war.: priemena a. priemena, priemenia (żm. prymenia), prieminia (żm. pryminia), też m. priemenis, priemenys. Z synkopą sufiksalnego e\ priemnė, z uproszczeniem grupy mn: priėmė a. prienė. Zapewne chodzi tu o derywat na -en- (-in-) od przymiotnika *priemas < pb. *prai-ma- "przedni, znajdujący sią na przedzie" (zob. prie). Znacz. etym. "pomieszczenie znajdujące się w przedniej części domu". — N. rz. Papriemenis. prieras SD1 «fryjerz, procus, amator», lekcja [prieras] — z kontrakcji *prijeras, co było transpozycją brzmienia pol. fryjerz "cudzołożnik" (z niem.). Por. neprietelis z *neprijatelis <= błr. neprijatelb. Obok tego jest forma żeńska prierka SD1 «fryierka, amica, amasia; gamratka, amica, amasia, scortum, lupa», oddająca brzmienie [prierka], z kontrakcji *prijerka <= pol. fryjerka "cudzołożnica". — Od neoosn. prier- pochodzą następujące drw. w SD1: prierauju «cudzołożę» (=> prieraunykas «cudzołożnik», prieraunykė «cudzołożnica»), prieruoju «gamratuię, amo, fornicor», prierystė «cudzołostwo, adulterium» (syn. su svetimu nusidėjimas). — W zabytkach z XVI w. ukazują się starsze, nieskontrahowane postaci fonetyczne omawianego polonizmu względnie jego derywatów. Por. 1° u Bretkūną, Bibl. (priarka) "cudzołożnica", czyt. [prijarka], zapoż. pol. fryjarka, 2° u Daukszy, Kat. (pryieraut) "cudzołożyć", czyt. [prijeraut], (Ne pryierauk) "Nie cudzołóż!", czyt. [neprijerauk]. priestolis, -io "człowiek przychylny komu, pomocny" — drw. na -lis od neoosn. priesto-, którą wyabstrahowano ze złożonego czas. pristoti m.in. "przystać do kogo, stanąć po czyjejś stronie". Formacja podobna do antstolis, nuostolis i ūzstolis. Co do prefiksu prie- por. priedėlis. priešakys 3 p.a. lub priešokis, -io 1 p.a. "przód, przednia część, miejsce na przedzie; przyszłość" — z uniwerbizacji zwrotu przyimkowego prieš akis "przed oczyma"
485 (por. Prieš akis yra priešakis)m. — Drw. priešakinis "przedni, znajdujący się z przodu", priešakinis m. "fartuch". — Zagadkowa pozostaje budowa formy prieščia lub prieščia (war. prieščius) 1. "przód, miejsce z przodu, w przodzie" (Aš sėsiuos prieščion, tu — užpakalin "Ja siądę z przodu, ty z tyłu". Uzyaziavo išprieščios "Zajechali od przodu"), 2. "przednia część ubrania" (Andaroko prieščius ilgesnis, nei užpakalis "Przód spódnicy jest dłuższy niż tył". Visas prieščius taukais išteptas "Cały przód wysmarowany tłuszczem"). priešas "przeciwnik, nieprzyjaciel, wróg" (akut niejasny). Drw. z suf. -ša- od prepozycji prie "przy, koło czego". Por. stpr. preisiks "wróg", co jest formacją pochodną z suf. -ik- od niezachowanego sb. *preisis "przeciwnik". — Drw. priešingas "przeciwny, przeciwległy, przeciwstawny, odwrotny", SD «nieprzyiacielski, nieprzyjazny» (=> priešingai adv. "wbrew, przeciw, na przekór"), priešininkas, -ė "przeciwnik, rywal w zawodach", priešinis "przeciwny, np. wiatr" (=> priešinystė «nieprzyiaźń», vb. denom. priešintis "sprzeciwiać się, przeciwstawiać się, stawiać opór", pasipriešinti ts.), priešystė prigimta SD «nieprzyiaźń wrodzona», priešiškas "wrogi" (=> priešiškumas "wrogość"). — Vb. denom. priešauti "okazywać sprzeciw", DP "sprzeciwiać się" (=>priešavimas DP "przeciwieństwo"). — Od adv. priešais "naprzeciw", które jest skostniałą formą instr. pl. do sb. priešas (Anys gyveno priešais bažnyčios "Oni mieszkali naprzeciw kościoła"), pochodzi przyimek prieš z acc. "przed, naprzeciw, do, na", np. Prieš namus auga ąžuolas "Przed domem rośnie dąb". Neik prieš vakarą "Nie idź przed wieczorem". — priešiai adv. "naprzeciw; z przodu, na przedzie; do przodu, naprzód", priešiaū adv. "najpierw, bliżej", priešpriešiais adv. "jeden przed drugim, naprzeciw siebie". prieštarti, -iu, -iau "sprzeciwić się" (zob. tarti), iter. prieštaryti daw. "sprzeciwiać się, zaprzeczać". — Drw. neprieštartinas "niezaprzeczalny", prieštara "sprzeczność, przeciwieństwo, przeciwstawienie", prieštariekas "kto się stale sprzeciwia", prieštarnykas SD «odpornik, odganiacz, przeciwnik» (też w znacz, przymiotnym «uporny, krnąbrny, ociętny»), prieštartė su kuo SD «przegadywanie się z kiem», prieštarūs "sprzeciwiający się". — Vb. denom.prieštarauti "sprzeciwiać się, oponować, przeczyć czemu, sprzeciwiać się", SD «odpor daię komu; przeczę; sprzeciwiam się», war. ze zmianą a > e: priešterauju su kuo SD «przegadywam się z kiem, dysputuię się», prieštaravimas "sprzeciw, sprzeczność", DP "przeciwieństwo, rostargnienie", SD «sprzeciwianie się; upor, krnąbrność, ociętność». prietelius, -iaus lub prietelis, -io daw. i gw. "przyjaciel". Zapoż. z błr. p rijate Ib, które w początkowej fazie przyswojenia zostało zlitewszczone jako *prijatelius, następnie uległo kilku przekształceniom dźwiękowym. Por. 1. *prijatelius > *prijetelius (zmiana ja w je) > 2. *prjetelius (synkopa /, wzdłużenie zastępcze) > 3. prietelius (akutowany dyftong CieC jako objaw fonotaktycznego dostosowania grupy *CjeC). priežastis f. "powód, przyczyna" — należy wraz zpražastis do neopwk. žas-, zob. žasti. prireikus adv. "w razie potrzeby, gdy zajdzie potrzeba" — skostniała forma ptc. prt. act. do prireikti "być potrzebnym, stać się potrzebnym; odczuwać potrzebę". Zob. reikėti.
378
Paralele: pńesaudris
priešpiečiai
"czas przed burzą", priešaušris
"przedświt", priešbrėkšmis
m. pl. "czas przed południem, przed obiadem".
"czas przed zmierzchem"
486 privalėti, privalau, privalėjau "potrzebować, musieć, być zobowiązanym", DP "potrzebować, używać", SD privalau «nie mam czego; potrzebuię czego». War. privalyti, privalaū, privalėjau (m.in. DP). Dwuznaczne. Z jednej strony może być rodzime (zob. valia), z drugiej strony może być zapożyczeniem z błr. privolitb "zmusić do czego" (?). — Drw. privala "potrzeba" (privalos DP "potrzeby"), privalas b.z.a. ts., privalomas "obowiązkowy, obowiązujący", privalūs "potrzebny, konieczny, nieodzowny, niezbędny" (=> privalūmas "konieczność, dodatnia cecha, zaleta", DP "potrzeba"), DP privalingas ts. Neoosn. privaly-: privalymas DP "potrzeba, niedostatek, doległość", SD «potrzeba». denom. privalauti DP "potrzebować". Neosimplex valomas: nevalomas DP "wzgardzony, małej wagi" (znacz. etym. "nie chciany, niepożądany"). pro praep. z acc. (1) "przez, poprzez": Žiūri pro dūrą plys{ "Patrzy przez szparę w drzwiach", (2) "mimo, koło": Ir pro mūs daūg važiavo "I koło nas wiele (wozów) jechało". O prefiksie pra- zob. osobno. pro- I: refleks *pra-, tj. st. wzdłużonego do pra- (zob.). Taki st. apofoniczny charakteryzuje niektóre rzeczowniki pochodzące od złożeń czasownikowych z prvb. pra-, np. proskyna "przesieka leśna" <= praskinti, provėža "koleina" pravežti. W części wypadków wzdłużenie praeverbium nie zachodzi, por. np. prakasas "przekop" <= prakasti, pranašas "prorok" <= pranešti. pro- II. Jako prefiks takich nominów, jak prosenis a. prosenelis m. "pradziad", próainis m. "praprzodek", própernai "przed dwoma laty", jest z pochodzenia członem kompozycyjnym o charakterze przysłówka "przed". Jego starszą postacią było jednak *pruo- < ie. *pró < pie. *preh3- a. ^pro-hj (instr. sg.), o czym świadczą takie odpowiedniki, jak łac. pro "przed - o miejscu; za, zamiast" (cps. próauus "pradziad", pronepos "prawnuk"), gr. ii;pa)r|v "niedawno", Ttpoai, irpon "wcześnie, rano", stwn. fruo "wcześnie", wed. pratar- "wcześnie, o świcie", scs. pradedu "pradziad". — Zapewne trzeba tu wymienić jeszcze łot. pruójam adv. "na bok, precz, z drogi", choć segment -jam pozostaje nadal niejasny. — Lit. o pojawia się na miejscu etymologicznego uo również gdzie indziej. Por. 1. pos- zam. *puos- w złożeniu posnaga "kopyto, racica", 2. ropóti "pełzać, czołgać się, sunąć na czworakach" (łot. rapat ts.) obok rudptis "gramolić się z trudem" (*rop- jest SO do rėp-, por. repl(i)óti "pełzać, czołgać się"), 3. glóbti "okrywać, otulać; otaczać opieką" zam. *gluob- < pb. *gl5b-, SO do glėbti (zob.). prdtas "umysł, rozum, rozsądek" :: łot. prats ts., też "zmysł; wola, chęć" — pb. *prat-a-, drw. na SW do prat-, zob. prasti "nawykać". — Drw. beprotis m. "szaleniec, wariat", beprotis m. "kluski ze skwarkami", nevisprotis m. "ktoś niespełna rozumu, niezupełnie normalny"), protingas "mądry, rozumny, rozsądny" (łot. pratigs), samprotis m. "rozumowanie, rozumienie, pojęcie, rozsądek", war. sanprotis (=> vb. denom. samprotauti "rozumować, myśleć, sądzić, przypuszczać"). — Inne podobne drw. na SW: įprotis a. įprotys "nawyk, nałóg", paprotys "zwyczaj, obyczaj" (=> paprotinis "zwyczajowy ")• — Tu może też stpr. wargan pratin acc. sg. "zła rada". prūdas d a w . g w . "staw, s a d z a w k a " — z a p o ż . z błr. prud. SD: prūdas « s t a w w o d n y » , iškuopiu prūdų « s z l a m u i ę s a d z a w k ę » , ištakas prūdo « u p u s t , s p u s t w s t a w i e » , neplauktinas prūdas « n i e p ł a w n y s t a w » . — N. j e z . Prūdas 7x (n. rz. 7x), Prūdelis 5x (n. rz. 15x). N. m. Prūdai 2x, Prūdai, Prūdiškė, cps. Antaprūdė, Azūprūdis, Aįūprūdziai, Didžprūdėliai, Didzprūdziai, Paprūdziai, Paprūdziai 8x, Uzūprūdziai 2x, Ūzprūdziai 2x.
% i
487 psalmė "psalm, uroczysta pieśń religijna" — zapoż. z błr. psalbma f. "psalm" (por. ros. psalóm, gen. sg. psalma ts.). — W XVI w. używano polonizmu psalmas m. — Drw. psalmynas "zbiór psalmów, psałterz", psalmininkas "psalmista". — Anomalijna grupa nagłosowa ps- stała sią przyczyną przekształceń gwarowych tego wyrazu, stąd warianty 1. apsalmė, apsalma, apsalmas — z protetycznym a- (jak np. w akmynas), 2. pasdlmė, pasalmas — z anaptyksą a (jak np. w šaratas "śrut"). pūčka, gen. sg. pūčkos 2 p.a. SD «działo», pūčka kareivinė SD «możderz woienny» ["moździerz"] — zawiera ck pochodzące ze zmiany šk, jak w wariancie gw. puška "działo". Jest zapożyczeniem z błr. puška. Por. jeszcze šaudau pūčkomis ing miestų SD «biję z dział do miasta» oraz pūčkorius SD1 «puszkarz», z czym łączą sią n. m. Pūčkdriai 2x, Pūčkoriškė, Pūckoriškiai. pūdas daw. "pud, rosyjska miara wagi, równa 16,3 kg" (war. pūdas, pūdas), łot. puóds — zapoż. z błr. pud. puika, -os 2 p.a. "pycha, wygórowane mniemanie o sobie, zarozumiałość, wyniosłość", SD1 «pycha, superbia, arrogantia» (syn. aukštybė širdies, pasikėlimas) — zapoż. z pol. pycha. War. pūika, puikė. Substytucja y ui jak w muilas itp. — Drw. pulkas SD «pyszny, superbus, arrogans, elatus», «zuchwały, petulans» {puiku tumpu «pysznieię»), dziś puikūs "piękny, ładny, wspaniały, świetny; pyszny, zarozumiały, dumny" (co odpowiada zakresowi znaczeniowemu pol. adi. pyszny), z lit. zapożyczone łot. gw. puiks "ładny, piękny"; puikybė "piękno, uroda; pycha, zarozumiałość", SD «zuchwalstwo», puikuolis m. "człowiek zarozumiały, butny; zarozumialec, pyszałek". Vb. denom. puikauju SD «pysznię się» (syn. didziauju), puikti, -sta, -o "stawać sią zarozumiałym, pysznym", puikuotis "pysznić sią, chełpić sią". pūkas "źdźbło puchu", pl. pūkai A p.a. "puch, miąkkie piórka u ptaków" (pūkų pagalvė "poduszka puchowa") — zapoż. z błr. pux. Drw. pūkis m. "pisklę", pūksmė "wiecha". — Starszym zapożyczeniem jest żm. puokas, zwykle puokaTm. pl. "puch" — ze strus. puxū, z substytucją uo za strus. u (por. kuodelis). Z tegoż źródła łot. puokaiųš "puchowy, z puchu". pūkšti, pūkščiū, pūkščiaū "dyszeć, sapać; stękać", przen. "brnąć z trudem (przez błoto, zaspy), płynąć (o kaczkach, psie)", gw. też o wietrze: "wiać". SD (pukśćiu) «pucham; sapią spiąc», (pukśćiu vnt ko) «napuchać na kogo» ["mocno nań chuchać"]. Są to formy pochodzące od interi. pūkšt! — Inne drw.: pūkštanti "tchnąć, dyszeć", SD (pukBtauiu) «dąsam się» (syn. pasipučiu), «pucham» (syn. pūkščiu), pūkštelėti "buchnąć; plusnąć", pūkštyti, -tau, -čiau "zawiewać (o wietrze); chuchać, grzać oddechem (zgrabiałe palce)", przen. "doglądać, pielęgnować czule, pieczołowicie". —pūkštinti "chuchać, tchnąć, wydychać", SD (appukBtinu) «otchnąć kogo», išpūkštinti DP "rozwiewać" — od interi. pūkšt! — Tu też pūkštąs a. pūkštis f. "wiecha, pęk słomy zatknięty na żerdzi oznaczający granicę (pola, łąki), zakaz przejścia lub przejazdu". pūliai m. pl. "ropa, wydzielina gnilna z rany", forma sg. w SD pūlis m. «posoka, otok, sanies, tabum». Wraz z łot. pūlis m. "rana, która zaczyna ropieć", pūįi m. pl. "sczerniałe kłosy jęczmienia" wywodzi się od przymiotnika pb. *pūla- "gnijący" < *puH-ló-, do pwk. *peuH- "gnić", zob. s.v. pūti. Por. goc.fūls, niem. faul "zgniły", słow. pyłu "pył, proch, drobny kurz", pol. pył. Co do suf. por. siūlas "nić, nitka", tūlas "mnogi, liczny" oraz scs. gnilū "zgniły" < *gniH-ló- do gniti "gnić". — Drw. pūlinas "ropny, zaropiały", pūlinys "ropień". Cps. pūlakis, -ė "o zaropiałych oczach; śpioch" (por. akis),
513 vulgaris" (łot. karšu pupa, turku pupa). Może być motywowane czasownikiem typu łot. paupt, paupstu, paupu "wyciągnąć kopyta, zdechnąć", 2. "nabrzmiewać, puchnąć". Por. też pūmpti. — Drw. pupelė "fasola, Phaseolus", też "ziarno różnych roślin" (pupelių kava "kawa w ziarnach, ziarnista"), pupiena "pole po bobie" (por. žirmena), pupiėnė "zupa z bobu", pupienójai m. pl. "nać bobu", SD (pupinaiey) «bobowiny, fabale, fabalis stipula», pupójas a. pupojys "łodyga bobowa" (por. łot. pupaji m. pl. ts.), pupytė a. pupūlis "bobek", przen. o dziecku (Tai mano pupytė "To moje bobiątko"), pupulėlis a. pupuliukas "bobeczek, bobiątko" (Pupulėliau, ko verki? "Czemu płaczesz, bobeczku?"). — N. m. Pupiai, Pupial, Pupiniai, Pūpiškiai, P upójai, cps. Pūpkaimis, Pūpkuliai, Pūplaukiai. pūrai (4 p.a.) m. pl. "pszenica ozima, Triticum". War. pūras (4 p.a.), pūrai (2 p.a.). Odpowiada łot. pū?i "ozimina", stpr. pure EV "stokłosa żytnia, Trespe". Prawdopodobnie jest to drw. od pb. *pćra- < pie. *puH-ró- "pszenica", z metatonią cyrkumfleksową. Por. gr. nupoi m. pl. "pszenica" oraz rcs. pyro "chwast zbożowy", sch. pir, słń. pira, czes. pyr, drw. ros. pyrej "perz", stpol. pyrz, pol. perz, -u 1. "Triticum repens, pospolity, bardzo uciążliwy chwast", 2. "dzika pszenica" < psł. *pyr!ji. Dalszy wywód niepewny. Łączono z vb. pjauti "rznąć, ciąć". — Drw. pūriena a. pūriena "rżysko pszeniczne". pūras "miara zbożowa równa 24 garncom; miara zboża", przen. "mnóstwo" (łot. purs "skrzynka ziarna siewnego") — zapoż. z błr., ros. pur "miara zboża", pol. pur™0 (tu z jęz. niemieckiego?). Zob. też purka. — Drw. pūravietė "pole zasiane purem zboża". purka gw. "miara zbożowa": Berlyno pūrkam — zapoż. z ros. purka. Zob. wyżej pūras. purkšti, purškiū, purškiaū 1. "pryskać, spryskiwać", 2. "mżyć - o mżawce, deszczu", 3. "parskać, fukać - o kocie; wybuchać śmiechem". Od interi. pūrkšt, purkšt. — Drw. pūrkščioti "fukać, parskać, prychać", purkštauti "fukać, parskać", nomina: purkšlys, -ė "porywczy, popędliwy człowiek, gorączka", purkšna "mżawka, drobny deszcz". Obok tego puršk-V: pūrškauti "złościć sią, prychać, fukać w gniewie", nomina: purškalas "mżawka; rozbryzg, bryzgi; płyn do spryskiwania czego; przyrząd do rozpryskiwania", purškė 1. "mżawka", 2. "woda gazowana", purškius, -ė "człowiek łatwo wpadający w gniew; płaksa - o dziecku", purškulys "przelotny deszcz". pūrti, pūra a. pūrsta, pūro "stroszyć sią, podnosić sią do góry (o piórach, włosach, sierści), rozczochrać sią; robić sią sypkim, pulchnym, miąkkim (o glebie); pącznieć, nabrzmiewać, brząknąć, puchnąć", pūrtas "dreszcz"; purūs "sypki, miąkki, niespójny, pulchny, gąbczasty", => vb. denom. purenti a. pūrinti "spulchniać, czynić (ziemią) pulchną; potrząsać (wygniecioną poduszką, pierzyną), żeby przywrócić puszystość, miękkość". Por. łot. izpurt "nastroszyć się",puret, -u, -ėju "potrząsać (głową); drżeć, trząść się". — WSZ pūr-: pūrt, pūrstu, pūru "rozczochrać się", pūrinat "rozgrzebywać, przewracać". Nawiązanie w ros. pyritb "stroszyć pióra, sierść". — Z adi. pūrtas "nastroszony" wyabstrahowano neoosn. purt-, por. purtėti, pūrtu, purtėjau "drżeć, trząść się", pūrtinti "trząść, potrząsać (jabłonią), trzepać, wytrzepywać na wietrze", pūrtyti,
380
Por. za SW (t. V, s. 4 3 5 ) : Pur, -a, lm. ->> 1. "miara zbożowa": D o pura wchodzi garncy 16, więc d o beczki
wileńskiej wchodzi p u r ó w 5; gdy zaś 45 purów wchodzi do łasztu rygskiego, z a t y m 8 beczek i j e d n a ośmina składają łaszt rygski. 2. "miara zawierająca 24 garnce". 381
W e d ł u g standardu giełdy berlińskiej miara ta wynosiła 187 g r a m ó w dla pszenicy lub 178 g r a m ó w dla żyta
— na ćwierć litra, por. N i e d e r m a n n , Senn, Brender, t. III, 1957, s. 457.
V. i'
514 purtau (war. pūrtiju), purčiau (war. pūrtijau) "trząść (drzewem), potrząsać ( g ł o w ą ) , trzepać (odzież), przewracać (siano), robić rewizję", šaltis purto "zimno trzęsie", refl. purtytis "otrząsać się", przen. "wzbraniać się przed czym, wymigiwać się, robić uniki". Etymologia niejasna. Por. purvas. purvas "błoto; brud" :: łot. pūrvs ts. (war. purvis, purve). Niejasne. Jeśli stoi w związku z przymiotnikiem gr. nuppóę "ognistej barwy, płomienny, żółtoczerwony, rudy, rumiany, płowy", to oznaczało pierwotnie — przez substantywizację — glinę żółtoczerwonej barwy. Jeśli zaś ma związek z adi. purūs "sypki, pulchny, gąbczasty" (zob. pūrti), to przedstawia sobą substantywizację za pomocą suf. -a-, *puru-a- "grząski, w którym można ugrzęznąć" (paralela: pilvas). Co do suf. por. pilve m.in. "miejsce grząskie". — Drw. purvinas, -a "zabłocony, brudny", purvynas a. purvynė "błoto, miejsce błotniste", purvingas "błotnisty", SD «błocisty, błotny» (por. łot. pūrvains ts.). Cps. purvabridis m. "czas, gdy drogi rozmokły i nie nadają się dojazdy", purvabridys, -ė "kto ciężko pracuje na roli, kto ima się najcięższej roboty" (dosł. "kto brodzi w błocie"). Vb. denom. purvinti "błocić, brudzić, walać", SD «błocę; kalam». — N. m. Purvai\ PurviaT 3x, Purveliai 4x, Purvynė 2x, Purviškės 3x, cps. Ažpurviai, Lapurviai i Lapurvis (*Lap-purvis, por. lapė "lis"), Papurviai, Ūžpurviai (dosł. "Zabłocie", por. Ažubaliai). N. rz. Puh>as, Purve 4x, Purviai, Purvynas 2x, n. jez. Purvis 2x, Purvinis, Purvynas. pusantro "półtora", f. pusantros "półtorej", np. pusantro kilogramo "półtora kilograma", pusantrós valandos "półtorej godziny". Złożenie z pusė "pół, połowa" i antras "drugi". Podobnie pustrečio, -ids "dwa i pół", pusketvirto, -os "trzy i pół", puspenkto, -os "cztery i pół", pusšešto, -os "pięć i pół", pusseptinto, -ós "sześć i pół", pusaštunto, -os "siedem i pół", pusdevinto, -os "osiem i pół", pusdešimto, -os "dziewięć i pół". pusė "pół, połowa; strona" (war. pusia) :: łot. puse ts., stpr. pausan, pauson obi. sg. "połowa" < *puson. Bez etymologii. — Człon złożeniowy pus-: perpūs adv. "na wpół, na połowę; dwa razy", perpūs mažiau "dwa razy mniej", pūsamžis "w średnim wieku", pūsbačiai m. pl. "półbuty", pūsbadis, -ė "na pół głodny" (=> vb. denom. pusbadžiduti "żyć nie dojadając"), pūsbernis m. "podrostek, wyrostek, parobek", pūsbrolis m. "kuzyn", pūsdieniai m. pl. "podwieczorek; drugie śniadanie", pūsdykis "na pół pusty, prawie wolny", pūsdykiai adv. "za pół darmo, za bezcen", pūsgyvis "półżywy", piisilgis "niezbyt długi", pūskiaulis m. "warchlak, młode prosię przeznaczone na tucz", pūslapis m. "strona, stronica", pūsmėnulis m. "półksiężyc", pūsmergė "podlotek, nastolatka", pusmetis m. "półrocze", pūsnaktis m. "północ", pūspadis m. "zelówka", pūsrūsis m. "suterena", pūsseserė "kuzynka", pūstekis (zob.), pūsvakariai (zob.), pūsvyris m. "chłopak, młodzieniec" (dosł. "na pół mężczyzna"), pūsžalis "półsurowy". — N. m. PusdešriaT, Pusgudžiai, Pūskelniai, Pūskepuriai, Pūslovis, Pūstilta. — Alternant -pusė: ndmpusė "przedział w stodole". — Alternant pusia-: pusiabrolis m. SD «połbrat» (dziś pūsbrolis), pusiagirnis m. "jeden z kamieni żaren", pusianaktinis SD «połnocny», SD (puferitis) pusiarytis m. «śniadanie» (=> vb. denom. pusiarytauju SD «śniadam»), pusiasalis m. "półwysep", pusiavakaris (zob.), pusiavaškis SD «lotowy, semiuncialis» (brak w LKŽ). Por. stpr. possi-sawaite EV "środa" — kalka śrwn. mitte-woche. — Adv. pusiau, gw. pusiaū "po połowie, na pół, wpół", SD «na poły» (łot. pušu adv. "na dwoje"), por. Obuolį perpjauti pusiau "Przekroić jabłko na pół". — Drw. pusiau-jas "pas, talia, lędźwie, krzyże" (iki pusiaujo adv. "do pasa, po pas"). Adv. pusiau w złożeniach: pusiaudienis m. "południe", pusiaukelė "połowa drogi", pusiaunaktis m. "północ", pusiausvyra "równowaga",
488 pūlianagis m. "krzemień, kamień używany do krzesania ognia". Vb. denom. pūlėti, -ja, -jo "ropieć" (pūlėjančios žaizdos "ropiejące rany"), pūliauti SD "jątrzyć sią", pūliuoti "ropieć", pūliuoja SD «ropi się» (=> pūliuotas "ropny, zaropiały", SD «ropisty»). pulkas "gromada, grupa, tłum; pułk (wojska)" — zapoż. ze strus. pulku "gromada ludzi, tłum, lud" (tam z germ. *fulka- "lud, ludzie", por. niem. Volk). Z tego samego źródła łot. pulks "gromada, mnóstwo; pułk (wojska)", ganams pulks "stado", bišu pulks "rój pszczół", jatnieku pulks "pułk kawalerii", kajnieku pulks "pułk piechoty" (war. pulks, też f. pūlka). SD: pulkas «assistentia [SD1 «orszak»]; połk; stado bydła», avių pulkas «owiec stado», pasakėjų pulkas «fraucymer, persony», pulkas pėstinykų «rota żołnierzow pieszych», pulkas raitinykų «rota konnych». — Drw. pulkininkas "pułkownik", SD «połkownik», cps. pulkavedys: pulkavedys pėstinykų arba raitinykų SD «rotmistrz». Vb. denom. pulkuoti "gromadzić sią, skupiać się". pulti, puolu, puoliau "paść, padać; rzucać się, porywać się; napadać, atakować, uderzać; zelżeć (o mrozie), dobrze leżeć (o ubraniu)", war. prs.: pulū, pulnū, pūlstu, war. prt. puolaw, SD puolu «padam, upadam, powalam się, lecę», puolu unt veido «upadam na twarz»; į ašaras pulti "zalać się łzami, wybuchnąć płaczem", refl. puoluosi kitop SD «uciekam się do kogo». Cps. apipulti "opadać, otaczać, oblegać (o psach, pszczołach)", atpuolu SD «odpadam w co znowu; odpadam, odstępuię», įpulti "wpaść, upaść, dopuścić się", impuolu SD «wpadam na co», išpuolu SD «wyciekam, wycieka żołnierz; wypadam», nupuolu SD1 «lecę; [syn. skrindu]; osierocieię [syn. vargstu]; spadam; ubywam», parpuolu SD1 «obalam się [syn. pagriūstu]; polegam [syn. pagulu]; powalam się; upadam», prapulti "przepaść, zginąć; zgubić się, zapodziać się" (Prapuolė kaip akmuó f vandeni "Przepadł jak kamień w wodę"), prapuolu SD «zginę», uzpuolu unt ko SD «napadam na co, popadam kogo». Por. łot. pult, puolu, pulu daw. "paść, padać". Stosunek wokalizmów u v. uo jest jedyny w swoim rodzaju i nie wyjaśniony. Zestawia się z orm. pclanim "upadam" i odtwarza pie. *peh3lH- / *ph3lH- (Liv2 463). Struktura taka wydaje się jednak problematyczna. — Drw. od pul-: prapuldyti "zgubić, zapodziać, zaprzepaścić", prapultis f. "zguba, zniknięcie; nieszczęście, bieda", SD «zginienie», puldinėti "padać, przewracać się" (Pons pats ... padesti tiems, kurie puldinėja PK «Pan sam ... podpiera tych, którzy upadaią»), też "napadać, atakować". Nomina: pultis SD «ucieczka, zbieżenie do nieprzyiacioł», uzpultojas SD «naiezdnik». — Drw. od puol-: atpuolis SD «odbiianie się wiatru; odpadnienie [syn. atsispirimas]; odpadnienie w chorobę», nuopuolis m. DP "wypadek; zgrzeszenie", nupuolimas SD1 «upad, upadek, upadnienie», SD «spadnienie», nupuolis m. SD1 «klęska», prapuolėlis m. "zaginiony", prapuolingas SD «niebeśpieczny», prapuolis m. SD «niebeśpieczeństwo» (syn. pražūva), priepuolis m. "atak", širdies priepuolis "atak serca", priepuolis SD «przypadek, przygoda; spadek maiętności», też «trefunek» (syn. prietykis), priepuoliu adv. SD «trefunkiem», dėl priepuolio adv. SD «od przy gody», puolinėti "napadać, napastować", saulopuolis m. SD «podwieczor» (dosł. "zapad słońca"), užpuolimas SD «naiazd», užpuolis m. "napad", SD «naiazd, napadnienie na co». pundas "pud jako jednostka wagi", SD «gwicht, waga szalna, pondus, sacoma» (syn. svaras) i «kamień waga, pondus triginta librarum» — zapoż. ze strus. *pQdu, zaświadczone pudu "pud, jednostka wagi (soli, miodu)". Zob. też pūdas. punė 4 p.a. lub pūnė 2 p.a. "plewnik; obora, chlew; okólnik dla bydła; buda, szałas na polu lub łące; nora, pieczara", SD pūnė «chlew» (syn. gurbas), «obora» (syn. namas), ožkinė pūnė «koziarnia», cps. šalipūnis (zob. šalis). Wyraz pūnė jest również
i i
516 używany w znacz, "szerszy, grubszy koniec jaja" (Kiaušinio du galai: laibagalis ir pūnė "Jajo ma dwa końce: węższy i szerszy"). Por. łot. pūne a. pūnis "plewnik; buda do przechowywania słomy, składania narzędzi". Bez etymologii. Zapożyczone do błr. ros. jako punja "plewnik, chlew". — N. m. Punia, Puniai, cps. Papunė319. puodas 1. "garnek gliniany" (łot. puóds), 2. "sagan żeliwny"; SD «dzban, garniec», też "garniec jako miara objętości": pusė puoda SD «poł garca», pus untro puodo SD «połtora garnca». Odpowiednik łot. puóds "garnek", drw. stpr. podalis EV "Bosetop" ("stłuczony garnek"?). Rekonstruując pb. *pod-a-, przyjmuje się, że jest formacja na st. wzdłużonym (WSO) w stosunku do jej odpowiednika pgerm. *fata, por. stwn. f a j "naczynie, pojemnik, skrzynia", śrdn. vat, ang. vat, niem. Fafi "beczka". Pie. *ped- / *pod- "ująć, objąć, pomieścić". — Drw. puodelis m. "garnuszek, kubek, filiżanka", puodynė "gliniany garnek (zwykle na mleko)", puodynė "drewniana misa do ucierania maku, konopi", puodininkas a. puodžius "garncarz". Cps. puod(a)dangtis m. "pokrywka", puod(a)kelis a. puod(a)kilis m. "szmata służąca do podnoszenia garnka znad ognia", puodakilės šakės "widły do wyjmowania garnków z pieca", puodinktė SD «pokrywka kuchenna», pūodšakės f. pl. "widły do garnków", puodšukė "skorupa garnka", pūodvežis m. "nicpoń, niezguła", pūodžiedis m. stlit. "garncarz". — N. m. Puodžiai lx, Puodžiai, Puodžiškiai 2x, cps. Puodžialaukė. puošti, puošiu, puošiaū "zdobić, ozdabiać, przystrajać, upiększać", refl. puoštis "stroić się (o dziewczętach), ubierać się odświętnie". Odpowiada łot. pūost, -šu, -su "czyścić, sprzątać, zamiatać, karczować; zdobić, upiększać; szybko iść, biec", ref\. pūostiės "stroić się; doprowadzać się do porządku, szykować się". Czas. ąuasiprymarny, oparty o prs. iteratywno-kauzatywne puošiu do *puośyti, to z pb. *poś-T- <== pie. *pók-eie-. Pwk. w formie wzdłużonego SO do pie. *pek- "doprowadzać do porządku, sprawiać zadowolenie", por. stang. gefėon "cieszyć się", śrwn. fėgen "czyścić, zamiatać", SO goc. fulla-fahjan "czynić zadość, zadowalać, służyć komu", fagrs "odpowiedni, właściwy", stwn. f agar "piękny, gorący", WSO stisl. fógja "ozdabiać, stroić" (*p5k-ie-). Zwraca uwagę brak refleksów lit. tpeš-, tpaš-. — Drw. papuošalas "ozdoba", puošeiva a. puošeika c. "kto lubi się stroić; strojnisia, modnisia", puošmena "ozdoba, ozdóbka", puošnūs "ozdobny, piękny; wspaniały; strojny, wykwintny" (=> puošnius, -ė "kto lubi się stroić", puošnėiva c. ts.). — Z insercją k może tu należeć pūokštas "pęk, garść" (syn. kuokštas), puokštė, puokštė "pęk, garść ziół, kłosów, kwiatów, piór; bukiet". puota 4 p.a. lub pūota 1 p.a. "biesiada z piciem", SD puota «bankiet [syn. girte]-, biesiada, kolącya», puota pakasynų «pogrzebny obiad», puota paleistuvų «rozgardias, biesiada rospustna», skalsi, gausi, apstinga puota, girtė «hoyne częstowanie». Vb. denom. puotauti "ucztować, bankietować, balować", SD «biesiaduię». Jeśli pilota jest postacią starszą, to może ona kontynuować pie. *póh3-teh2-. SO też w gr. nib\xa "napój". SE gr. 7i(ivG) eol. "piję", wed. apat "wypił" < *peh3-. Wyrażanie treści "pić" formą lit. gerti polega na innowacji, zob. s.v. pupa, zwykle pl. pūpos 1. "bób, Vicia faba maior" (łot. cūku pupa), 2. "biały łubin, Lupiinas albus" (łot. vilką pupa), 3. "fasola, Phaseolus coccineus, Phaseolus
379 Tu należy pol. n.m. Puńsk, daw. Puńsko w Sejneńskiem (replika lit. Punskas, slawizacji nazwy lit. *Pūn-išk-is, por. n.m. Punlskiai.
gw. Pūnckas),
to ze
492 pusiaužiemis m. "środek zimy", adv. pusiaumirka žiūrėti "patrzeć przez przymknięte powieki". N.B. Zwraca uwagę nieobecność nazw miejscowych z członami Pusia-, Pusiau-. pūstas, -a gw. "pusty, próżny; jałowy, daremny" — zapoż. z błr. pusty. — Cps. pūstagalvis, -ė "głupiec, dureń", pūstakiaušis, -ė "głuptas, nieuk", pūstdirvė "niezasiane pole", pūstpislys b.z.a. "bezdzietny" (zob. pisti). — N. m. Pūsčia, Pūsčiai 2x, cps. Pūstagiris, Pūstakiemis, Pūstalaukiai, Pūstalaukis, Pūstapėdziai oraz Pūsdvaris, czyt. [pūzdvaris], to z *[pūzd-dvaris] < *[pūst-dvaris] < *Pūsta-dvaris. pūsti, puntū, putaū: išpūsti, -puntū, -putaū "wzdąć się, napuchnąć", papūstj "nadąć się, spuchnąć", puntųs SD «opuszaiący, nadymaiący», supūsti "opuchnąć, obrzęknąć", uzpuntu SD «spucham». Caus. pūtinti "powodować wzdęcia", atpūtinti "odkarmić (prosię)", nupūtinti "utuczyć". Nomina: išpūtas "wypukły, wydęty", išpūtėlis "spuchnięty, wzdęty", paputimas SD «opuszenie», pwfa (zob.), pūtalas "potrawa, która powoduje wzdęcia", putėkšlis m. "bąbel na wodzie, na cieście, pęcherz na skórze (po oparzeniu), pryszcz, wrzodzianka", SD «pryszczel na ciele», też "pędzel do golenia", pūtelis m. "człowiek tłusty, otyły", pūtena c. "istota żarłoczna (kura, człowiek)", pūtinas (zob.), putlūs "miękki, pulchny, (o cieście) dobrze wyrosłe; nadęty, pyszny, (o wełnie) puszysty" (=> vb. denom. putlauti DP "pysznić się"), putra (zob.). Morfem put- to st. zanikowy do pwk. *peut-. Dalsze szczegóły s.v. pūsti. pūsti, pučiū, pūčiau "wiać, dąć, dmuchać, zawiewać, zanosić (deszczem, śniegiem)", SD pučia vėjas «wieie wiatr, zawiewa wiatr», apipučiu «otchnąć kogo; owiewam kogo», appučia «opusza» ["nadyma"] (syn. apputina), supučiu ugni «poddymam ogień, rozdymam ogień». Refl .pūstis "nadymać się, pysznić się, zadzierać nosa", atsipūsti "odetchnąć, wysapać się (o zmęczonych koniach)", įsipučiu "rozdmuchuję sobie (żar), niecę (ogień)",pasipučiu SD «bucznieię [syn. didinuosi]; dąsam się [syn. pūkštauju]; kokoBę się [syn. didinuosi, didžiauju]; nadymam się [syn. papuntu]». Por. łot. pūst, prs. pūšu a. pušu, prt. putu "wiać, dąć, ciężko oddychać, stękać". Pwk. *peut-, *put- "dąć, nadymać", poza bałtyckim nieznany. Brak refleksu SE pb. *piaut-. Krótkowokaliczny pdg. s.v. pūsti. — Drw. pustyń "(o wietrze) dąć, dmuchać, wiać, podmuchiwać, zanosić (śniegiem, piaskiem)", pusto vėjas SD «powiewa», apipustau SD «odmuchnąć co z prochu» < *pus-sty- < *put-sty-; putėnti "lekko wiać (o wietrze)", perpučiamas SD «wiatrom otworzysty». Neoosn.pusty- (<= pustyti):pustynė "zamieć śnieżna". — WSZpūt-: pūčiau (prt.), drw. pūčioti "powiewać" (*pūt-ia-), pūtauti "ciężko oddychać, sapać, ciężko pracować", papūtėti "nieco powiać" (por. pasūpėti). Nomina: pūtėklis m. "miechy w kuźni", pūtena "wydma", ūžpūtis m. "zawianie jako choroba", łot. sauspūta cps. "suchy wiatr, sucha i wietrzna pogoda". — Z inf. pūsti wyabstrahowano neoosn. pūs-, stąd drw. pūsčioti "powiewać" (por. wyżej pūčioti), pūsdinti "kazać dąć w trąbę", pūsdyti "wiać", pūslys "kto dmie, dmucha" (=> pūslioti, -ioja "powiewać; dmuchać, dąć pomału") oraz pūslė "pęcherz" (łot. pūslis m. ts.), SD «macharzyna; pęcherz u ryb» (=> pūslėtas "w pęcherzach - o dłoniach pokrytych pęcherzami i zgrubieniami od pracy"), z insercją k: gw. pūkšlė "pęcherz, nabrzmienie". Tu też z wtórnym pūs-: pusnis f. "zaspa, zamieć", SD «zamieć śniegów, piasków», n. m. Antapusnė 2x. — Tylko w SD występują wyrazy (pūstis) «luty, februarius» i (pustinis) «lutniowy, lutnia miesiąca bywaiący». Ocena pisowni (u) pozostaje sporna. — SO paut-: lakapaūtis (zob. lakti), papautas "pęcherz od natarcia, nagniotek", pautas (zob.).
V i-
493 pustyti, pustau, pusčiau "ostrzyć kosę, brzytwę". Niejasne. Z powodów znaczeniowych musi być oddzielone od pustyń "dąć, dmuchać (o wietrze)", zob. pūsti. — Neoosn. pust-: pūstas "rzemień do ostrzenia brzytwy; osełka", pusteklis m. "osełka", pustiklis m. ts. Neoosn. pusty-: pustyklė "osełka do kosy" (por. mėtyklė, svaidyklė), war. pustyklė ts., też nazwa pewnej rośliny, pustynė "ostrzenie". pušis, -iės 4 p.a. f. "sosna, Pinus", SD «sosna borowa», < pie. *puk-i-. Nawiązania jedynie w stwn.fiuchta ob. fiochta, niem. Fichte "sosna", śrdn. vuhte ts. oraz w gr. ne()xr] "sosna; pochodnia sosnowa", < SE *peuk-. Stpr. peuse EV "sosna, Kynboem" może pochodzić z *pus- przez dyftongizację, widoczną również w dauris E v "wrota" < *duris (zob. dūrys). Wobec tego mamy tu do czynienia z apofonicznie sztywnym pwk. pb. *pus-. — Drw. pušynas "las sosnowy, sośniak", SD «bor, sośnina», pušinė "miotła sosnowa", pušiniai rąstai m. pl. "belki sosnowe". — N. m. Pušynai, Pušinė, Pušyne 2x, Pušiniai, cps. Pūšalotai 2x, Pūšalotas 2x, Pūšiliai (z *Puš-šiliai, długość wtórna) oraz Laukiapušis. pušnys f. pl. "buty z cholewami; buty rybackie z wysokimi cholewami", sg. pušnis, -iės (4 p.a.). Odpowiednik stpr. pusne EV "but z cholewą, Stefel". Bez etymologii. Jeśli leksem puš- pokrywa się z tym, który tkwi w pušis "sosna" (zob.), to można postulować wywód od czas. *puśti "kłuć, przeszywać". puta 2 p.a. "piana, piana na piwie, na wodzie deszczowej, piana morska", akmuo iš putos marių SD «kamień z piany morskiey», arklys putose "spieniony koń" [ "spocony, zmęczony"]. Drw. postwerbalny do puntū, pūsti "wzdąć się" (zob.). — Drw. putótas "pienisty, pokryty pianą" (Šiandie ežeras putótas "Dziś jezioro spienione"). Vb. denom. pūtinti "robić pianę", SD putinu «pienię co», putóti "pienić się, pokrywać się pianą (o piwie, jeziorze), wydawać pianę (o mydle)", przen. "pocić się; okazywać gniew", SD putoju «pienię się». putė 1. "kura" (w języku dzieci), 2. "lekkomyślna dziewczyna", 3. "cunnus". Zdrob. putytis m. "pisklę, ptaszę, kurczę", w pieszczotliwym zwrocie Mano putytl "Pisklę ty moje". Od put put lub put' put' — zawołania na kury. Te dwa wyrazy lit. są tradycyjnie zestawiane ze słowiańskimi nazwami ptaka i pisklęcia, por. czes. ptak, pol. ptak < *put-ak-; strus. potka (rcs. puta) < *put-uk-; ros. ptiea, sch. ptica < *put-Tk-; scs. putenieT, ptenee < *put-en- oraz scs. pūtišti "pisklę, szczenię", sch. ptić "pisklę", słń. ptič ts. < *put-Tt-. — Gwarowym derywatem od pūtė jest putinas "kogut", zbudowane na wzór žąsinas <= žąsis. pūti, pūsta a. pųva, pūvo "gnić, butwieć, próchnieć, murszeć", SD pūstu « g n i i ę » . Por. łot. pūt, pūstu, puvu "gnić, butwieć", też "długo spać, zalegać w posłaniu". Por. wed. pūyati "gnije, śmierdnie, cuchnie" < *puH-ie-. Pie. SE *peuH- zostawił ślad w nominach lit. pjaulas "przegniłe lub spróchniałe drewno", pjaulai m. pl. "próchno używane do okurzania pszczół; osad, męty na dnie beczki" oraz łot. praūls m. "zbutwiały kawał drewna" (z dysymilacji *pjauls, to zaś z *piaulas). Do tego n. m. Pjdulės, Pjauliai, n. rz. Pjauja z *Pjaulia. — SZ-C pū- pochodzi z pie. *puH-C, por. inf. pūti oraz nomina: 1. pūliai m. pl. "ropa", drw. od adi. vb. *puH-ló-, 2. pūrai m. pl. "galaretowata postać zrobaczywiałego mięsa lub słoniny", od adi. vb. *pūra- < pie. *puH-ró- "gnijący", 3. pūtra c. "coś spróchniałego, zbutwiałego; człowiek niechlujny, brudny". N.B. Łacińskie vb. denom. pūteo, -ere "cuchnąć zgnilizną" pozwala zrekonstruować adi. vb. *pūtus " z g n i ł y " < *puH-tó-. — SZ-V puv- pochodzi z pie. *puH-V na mocy hiatu lrg. Por. pūvo (prt.) oraz
494 drw. miegpuvys, miegpuvis m. "śpioch" (por. miegoti), sampuvis m. "stary człowiek a. zwierzą" (łot. piepuvis "zgniły", puspuvis "na wpół zgniły"). Tu też rzeczowniki oznaczające "próchnicą, zgnilizną, przedmioty zmurszałe, zbutwiałe": puvenos f. pl. (łot. puveni m. pl.), puvesys a. puvėsas, puvėsis, puvėslis (łot. puvėsi "ropa, zgnilizna"). — WSZ-V pūv-: išpūvėti "zgnić do reszty", cps. pūvazirniai m. pl. "powalony, gnijący groch", sampūva a. sampūvos pl. "spróchniałe drzewo, próchno; stary człowiek". — Forma ptc. prs. pass. pūda-mas "gnijący" jest pamiątką po praesens pb. *pūda "gnije" < pie. *puH-dhe-. Por. dokładne nawiązanie w gr. n;i>0o|iai "butwieć, gnić", ptc. TtuOopevoc; "gnijący". Od tegoż pb. praesens pochodzi caus. pūdyti "powodować gnicie, gnoić, doprowadzać do gnicia", daw. prs.pūdžiu SD «gnoią» (historycznie: pūd-yti <= prs. *pūda; synchronicznie: pū-dyti inf. pūti). Neoosn. pūdy-: pūdymas "gnojenie; ugór" (paralele: siundymas siundyti, maišymas maišyti). Neoosn. pūd-: pūdiklis m. "deszcz przychodzący w porze żniw lub sianokosów". Por. łot. pūdinat "doprowadzać do gnicia" (=> pūdiųa "ugór"). putinas "kalina, krzew o białych kwiatach i czerwonych owocach, Viburnum", gw. putelis m. ts. Jest łączone z czas. puntū, pūsti "wzdąć sią, napuchnąć" (zob.). putra, też pl. pūtros 2 p.a. "zupa żytnia lub jączmienna w postaci rzadkiej kaszy; zaprawiona mąką polewka dla cieląt lub koni", łot. putra "kasza", war. sonoryzowany: pudra "kupa, pryzma". Drw. z suf. -ra- od czas. puntū, putaū, pūsti "wzdąć sią". Znacz, etym. "potrawa powodująca wzdącia" (por. pūtalas ts. od tegoż czasownika). SZ wystąpuje w połączeniu z suf. -ra- również w šutra "parność" i kupra "garb". — Drw. pūtrinas "uwalany «putrą»", putrynė "rozmiąkła, grząska droga", putrinis "służący do przyrządzania «putry»; marny, z ł y p ū t r i s m. "zarobione masło", putrūlis m. "maślanka". Cps. pūtrabulvės f. pl. "wczesne kartofle", pūtralakė wulg. "morda, pysk, ryj" (por. lakti "chłeptać, żłopać"), put ramentas "dziecko, które siorbiąc «putrą», brudzi nią ubranie", por. menčiū, mąsti (nazw. Putrameńtas => pol. Putrament, n. m. Putramefitiškė). Vb. denom. putróti "jeść jak świnia; paprać sią, brudzić jedzeniem", atsiputróti "ubrudzić sią" (Valgo net atsiputrójąs "Je [z takim apetytem, że] aż sią ubrudził"). — N. m. Putriai 3x, Pūtrinė, Pūtriškiai 3x.
R raba DP "niewolniczka", odpowiednik żeński do vergas "niewolnik", por. dirbt uždraudė vergamus ir rabomus "pracować zabronił niewolnikom i niewolniczkom". W SD1 ukazuje sią 1° s.v. «gburka, rustica» jako odpowiednik żeński do muzikas (zob.), 2° s.v. «niewolnica, serua captiua» jako odpowiednik żeński do vergas «niewolnik, seruus captiuus» (brak w SD). Zapożyczenie z błr. raba lub stpol. roba "niewolnica". rabytelis a. rabytelis, -io gw. "długa cienka żerdź (np. do strącania jabłek); długi kij, pałka" — zapoż. z błr. hrabidla "trzonek grabi", z substytucją zakończenia błr. -idla przez lit. -ytelis. Co do akutu w sufiksalnym morfemie zapożyczenia por. bažnyčia, Velykos. radasta "rdest, roślina Polygonum", war. radastas, redestas — zapoż. z pol. rdest, z anaptyksą samogłoski dla rozwiązania obcej fonotaktycznie grupy rd-. Wtórny wokalizm a-a-a przypomina vakaras.
495 ragaišis, -io "chleb pszenny, jęczmienny; placek, blin" — stoi w związku z ragas "róg", podobnie jak raguolis m. "rodzaj placka z tartych kartofli; podpłomyk". Formant jak w kepaišis m. "placek z nadzieniem". ragana, też ragana 1. "wiedźma, czarownica", SD «jędza; latawica», 2. (w bajkach) "zła wróżka, kobieta mająca związek ze złymi mocami", 3. pogardliwie o złej kobiecie, "babsztyl", 4. o człowieku porywczym, popędliwym: Jis toks ragana! "To taki gorączka (raptus, choleryk)!". Rzadkie warianty: ragena (por. geršvci < garšva), ragina, ragyna. Odpowiada łot. ragana "wiedźma", paragana "wieszczka". Dewerbalna formacja na SO, rag-ana- do regėti "widzieć", refl. regėtis "wydawać się". Znacz. etym. "widząca, jasnowidząca", to z konkretyzacji abstr. "widzenie, jasnowidzenie". Por. łot. paredzet "przewidzieć przyszłość, przepowiedzieć", raga adv. "na widoku". Co do budowy por. dargana "słota" dergti, gabana "wiązka, naręcze" <= geb-, drapanos "odzież" :: łot. drebe. — Drw. raganynas "czarownik", raganius "czarownik; zły człowiek" (=> f. raganiuvienė "żona czarownika"). "Córkę czarownicy" nazywa się wyrazami raganyčia, raganiuke, raganiūkštė, raganiūtė, raganūitė. Vb. denom. raganauti "odprawiać czary, czarować", raganóti "nazywać wiedźmą". ragas "róg" :: łot. rags, stpr. ragis EV "róg, Horn", scs. rogu "xepaę". Do pwk. pie. *regh- "podnosić się, sterczeć, wystawać" (zob. regėti). Chodzi tu o neologizm bsł., który zastąpił pie. tematy od pwk. *ker- i z suf. -s-, -n- lub -h2~, zob. stirna, širšud. — Drw. ragainė ""pałka z nabitym na nią rogiem", ragaišis (zob.), ragdlis m. "smoczek" (suf. -alis wyraża podobieństwo do rogu; por. kurpalis s.v. kurpė), ragelė "rogalik; zakrzywiony kij do mieszania w garnkach znajdujących się w piecu; rożek na tabakę, tabakierka", ragelis m. "rożek; smoczek; rogalik; słuchawka telefoniczna", ragena "rogówka", ragės (zob. rogės), raginė "nóż z trzonkiem rogowym", raginės f. pl. "podatek od rogacizny, tzw. rogowe" (zob. niżej ragpinigiai), ragingas "z wielkimi rogami", ragingis m. "zwierzę rogate; renifer" (por. stpr. ragingis EV "jeleń, Hircz"), raginis "z rogu, rogowy", ragis, -ė "z rogami, rogaty", sb. "człowiek pyszny, wyniosły", ragins, -ė ts., ragosas "wielki róg, zwykle jelenia" (suf. jak w galvosas), ragšė "owca z wielkimi rogami", raguolis (zob.), raguotas "rogaty", SD (ragotas) «rogaty, cornutus» (=> raguotis, -ė "zwierzę rogate", raguočiai m. pl. "bydło rogate, rogacizna"), raginis "ucięty róg, służący do napychania jelit mięsem kiełbasianym", raguva "wąwóz, wądół", gw. ragava ts. (semantyka pozostaje do zbadania). Tu może jeszcze raglaim. pl. "ostrogi", przy czym trzeba się zastrzec, że denominativa z suf. -la- są rzadkością. Por. stpr. ragusto EV "naczynie do upuszczania krwi, Loskop". — Cps. beragis, -ė "bezrogi, np. wół", gyvragis m. "żywe mięso w rogu" (war. gybragis, gyragis), ragpinigiai b.z.a. m. pl. "podatek od rogacizny, tzw. rogowe", war. ragpenig(i)ai b.z.a., ragpiningiai. Vb. denom. ragauti (zob.), ragėti, -ju, -jau "rogowacieć, stawać się twardym; drętwieć, sztywnieć, kostnieć z zimna", raginti (zob.), ragóti, -ju, -jau "rogacieć, dostawać rogów; drętwieć, kostnieć z zimna, grabieć (o palcach)". — N. m. Ragava 2x, Rageliai, Ragenai, Raginė, Ragiškė, Raguva 4x, Ragūvė (=> Raguvėlė 6x), cps. Medragiai, Paragai, Paragiai, Tauragė (*Taur-ragė < *Taura-ragė), Vilkaragis. N. jez. Ragožius, Ragož.ė, Ragožis, cps. Beragis, n. rz. Raguva 3x, cps. Ragupis 3x, Ragupys. ragauti " p r ó b o w a ć , s m a k o w a ć p o t r a w ę , k o s z t o w a ć " , SD « z a k u s i ć c z e g o , z a s m a k o w a ć » o r a z duomi paragaut « k o s z t o w a ć d a i ę » , ragauju « k o s z t u i ę c z e g o u k ą s z e n i e m » , paragauju « d o t y k a m s i ę k ą s e k » , pirm paragauju « k o s z t u i ę w p r z o d » , paragautojas
496 gėrimo ir valgyklos «podczaszy», ragavimas «kosztowanie czego». Jest to vb. denom. od ragas "róg", znacz. etym. "kosztować, pijąc z rogu". Por. łot. raguót 1. "stawiać bańki" <= ragi m. pl. "bańki" (dosł. "rogi"), 2. "zażywać tabaki" <= tabakas rags "rożek na tabaką, tabakierka rogowa"382. raginti "zachęcać, pobudzać (do pracy, nauki, kupna), nalegać, napominać; (gości) zachęcać do jedzenia i picia; popędzać (do pracy), przynaglać (do ruchu, do pośpiechu, do szybkiego robienia czego)". SD ragint «przypilnować czego», ragina kas mani «napominaią mnie» (syn. mini kas mani), SD1 raginu «donaglam; napieram; poganiamy SD raginu «nalegam komu [syn. užgulu; lošiu unt ko]; napominam kogo [syn. miniu kų]», raginu arklius «poganiam kogo» (syn. varau), raginimas «naleganie, napominaniem Por. łot. radzinat "zachęcać do jedzenia i picia; popędzać, przynaglać (do pracy)"383. Pod względem słowotwórczym jest raginti causativum do regėtis "być widocznym" (por. łot. raga adv. "na widoku"). Znacz. etym. "sprawić, że coś jest widoczne", następnie w odniesieniu do (leżącego) bydła: "zmuszać do powstania; pilnować, żeby się pasło" => zmuszać do ruchu" => "popędzać, pobudzać, zachęcać". Przyjmowane dotąd powiązanie z ragauti "kosztować, smakować potrawę" jest mało prawdopodobne. ragočius, -iaus "grądziel (dyszel) u sochy z dwiema rękojeściami, na którą wzięto młodą jodłę lub brzozę z odpowiednio ukierunkowanymi korzeniami" — zapoż. ze stbłr. rogač (błr. rahač). Inne znaczenia wyrazu lit.: "socha; motowidło; żerdź sękata do zawieszania garnków do suszenia". — War. z substytucyjnym sufiksem: ragažius, m.in. SD «grządziel, temo aratri». Por. rekėžas "coś rozkraczystego", kerėža "drzewo gałęziaste". raibas, -a (3 p.a.) a. raibas, -a (4 p.a.) "pstry, różnobarwny, nakrapiany, cętkowany, pstrokaty (zwykle o upierzeniu ptaków)", war. raibus, -i. Odpowiednik łot. raibs "pstry, plamisty", stpr. roaban EV "pasiasty, gestreift". Formacja na SO do rib-, ribėti, riba, ribėjo "błyszczeć, jaśnieć, połyskiwać, migać, lśnić" (zob. riba). — Drw. raibis, -ė "pstry ptak, pstra krowa", raibuliai m. pl. "migotanie w oczach". Vb. denom. raibti, raibsta, raibo "mienić się komu w oczach (o złudzeniu barwnego migotania); kręcić się w głowie", war. reibti. Odpowiednik łot. z wtórnym e i: rėibt, rėibstu, rėibu "mieć zawroty głowy, być zamroczonym, oszołomionym". raidyti, raidau, raidžiau "ładować piec drewnem" — formacja iteratywna na SO do rid-, zachowanego w czas. łot. rist, riedu (*rindu), ridu "porządkować". Por. też łot. ridit "robić porządki", sb. ridas a. ridi pl. "graty, rupiecie". — Neopwk. *rind-, wyabstrahowany z prs. infigowanego typu łot. riedu, jest widoczny w drw. rinda "rząd, szereg; rząd snopów na polu", vb. denom. surindóti "uszeregować". raistas "miejsce bagniste porośnięte krzakami i drzewami, trzęsawisko", SD «bagnisko, bagno, trzęsawica» (wymienione wraz z syn. bala, klumpa, liūnas), SD1 «ługowisko», grindžiu kelių raišti SD «gacę» ["moszczę drogę na bagnie"]. Niejasne. Może od neopwk. rais-, który wyabstrahowano z prs. *rais-tu "pogrążam się, grzęznę, topię się (w bagnie)", etymologicznie: *rai-stu, do prt. *rajau, inf. *raiti. Byłoby to vb. denom. od rajūs "chłonny, żarłoczny" (<= rij-V / ry-C, por. rijaū, ryti "łykać, chłonąć,
382
Por. polski f r a z e o l o g i z m Ciemny jak tabaka w rogu — o kimś nic nie w i e d z ą c y m , nic nie u m i e j ą c y m .
383
Czas. radzinat
o znaczeniu "stawiać bańki" należy do rodziny lit. ragas,
vį.
zob. w y ż e j
ragauti.
497 pożerać"). Paralela formalna: baikštūs < *baistus od prs. *baista (inf. *balti) <= bajūs "bojaźliwy" (<= bij-V, zob. bijóti). W kwestii semantyki por. wyrazy praraja "otchłań, przepaść" (paralela: pragaras gerti), prarijimas "zapadlisko na drodze". — Drw. ūzraistė "miejscowość położona za bagnem". — N. m. Raistai 2x, Raisteliai, Raistiniai 2x, cps. Aiuoraistis, Azūraistis 4x, ParaTsčiai 3x, Paraisčiai 3x, Šienraistis, Uzūoraistis, Uzūraistis 3x, Vilkaraisčiai 2x. N. rz. Raistas, Raistikis, n. jez. Raistinis 3x. raišas, -a (3 p.a.) lub raišas, -a (4 p.a.) "chromy, kulawy" < pie. *uroik-o"skrzywiony". Formacja na SO do riš- (zob. rišti), porównywalna z gr. poixóę "krzywy, zgiąty" obok pixvóę "skurczony, zdrętwiały; zgięty, skulony (ze starości a. choroby); zniekształcony, koślawy, skrzywiony". Pwk. *ureik- "krzywić, zginać, kręcić, skręcać" w bałtyckim użyciu czasownikowym rozwinął się w zasadzie w kierunku "wiązać", przy raišas utrzymał jednak dawną semantykę. Vb. denom. (1) raistu, raišau, raišti "zacząć kuleć, utykać", (2) raišoju SD «chramię», (3) raišuoti "chromieć, kuleć, utykać", (4) raiščio t i ts. raišioti, raišioju, raišiojau "wiązać, związywać", nuraišioti "poodwiązywać" — iteratyw na SO do riš-, zob. rišti. — Pokrewne: raiščioti iter.-demin. "wiązać", raišyti 1. "wiązać, zawiązywać; patroszyć świnię", 2. "(obmową, intrygą) udaremnić zamierzone małżeństwo", apraišyti DP "oskarżyć", apraišau SD «obwiniam kogo; skarżę na kogo» (=> apraišytojas SD «oskarżyciel»), uzraišyti SD «naprawiać kogo na kogo» ["poduszczać, kogoś namawiać do czego"] (=> uzraišytojas SD «naprawiacz na kogo zdradliwy»). Neoosn. raišy-: raišytojas "kto sprawia świnię", raišytojas "kto wiąże snopy". — Osnowa raiš-yznajduje odpowiednik w psł. *res-i-, prs. *rėŠQ, por. scs. otrešiti "odwiązać, uwolnić", razdrešiti "uwolnić, oswobodzić kogo", przen. "rozsądzić, zdecydować", stpol. roz(d)rzeszyć "rozdzielić, odłączyć; uwolnić od odpowiedzialności, udzielić rogrzeszenia". raištyti, raištaū, raiščiaū "wiązać, związywać" < *raiś-styti, czyli frequentativum do raišyti (zob. raišioti). Neoosn. raišt-: raištai m. pl. "rozswatanie", raiščiai m. pl. "więzy, pęta", apraišiotas raiščiais SD «bindami otoczony» ["bandażami owinięty"]; raištis m. "wiązadło, sznurek, podwiązka", SD «uwiązek, którym uwięzuią», šunų raištis SD «smycz, numella», raištis untpamazgojimo sūdų SD «kiść pomywalna kuchenna». Cps. galvaraištis m. SD «binda do zawiązywania głowy, rany» (syn. raištis zeizdos). — War. z insercją k: raikštyti "wiązać, związywać". Neoosn. raikšt-: raikštelė SD1 «wstęga», raikštinykas SD1 «wstęgarz», suraikštis m. SD «swora, copula, vinculum». Cps. keliaraištis m. "podwiązka", keliaraikšte SD «podwiązka». raitelis, -io "jeździec, kawalerzysta" — z *raiteris przez dysymilację r-r > r-l. Zapożyczenie niem. Reiter "jeździec"384. Dysymilacja wytworzyła formę wyglądającą jak zdrobnienie na -elis. W następstwie tego doszło do resegmentacji wydającej neoosn. rait-. Od niej pochodzi cała seria derywatów, por. raitas "jeżdżący wierzchem, konny", SD «jeździec», raiti, -ų m. pl. "jazda, kawaleria", SD «jezda», raitininkas "jeździec, kawalerzysta", raitinykas SD «jeździec», raitinykai SD «jezda», arklys raitinykas SD «koń wierzchowy», raitójas "jeździec" (zdrob. raitojelis w dajnach), raitūnas "jeździec" oraz przysłówki raita a. raitomis "konno", raitai SD «konno, wierzchem». — N. m. Raičiai.
384
Por. rūsvelkis
z rūsverkis
(s.v.) oraz stlit. verdelis
"wyspa na rzece" z *verderis
niem.
Werdcr.
498 raižus, -i "ostry (o głosie), rażący (o świetle), przenikliwy" — formacja postwerbalna od raižyti, raižyti "wyrzynać, nacinać", podobnie jak paraizos (zob. rėžti). Znacz, etym. "rznący". Można porównać z psł. przymiotnikami 1. *rezu-ku (słń. rėzek "ostry, przenikliwy, nieprzychylny", ros. rėzkij "ostry, przenikliwy, gwałtowny", ukr. rizkyj ts., pol. rzeźki "czujący się świeżo, zdrowo") oraz 2. *rezvu (ros. rėzvyj "ruchliwy, żwawy, szybki, rączy", ukr. rizvyj gw. "dziarski, żwawy", pol. rzetwy "dziarski, raźny, zdrowy, ruchliwy"), mianowicie przy założeniu, że formacje te powstały w oparciu o starszą osnową na -u-, psł. *rezu, gen. sg. *rezu < pbsł. *raiž-u-, i że pokazują one derywację apofoniczną *riž- (por. scs. riznąti "rznąć") => SO *raiź- (> słow. rez-, które nie różni sią od rėz- z pbsł. *rež-, zob. rėžti). rakanda 2 p.a. "niewielki owalny koszyk bez kabłąka, w którym przenosi sią mąką lub ziarno". Niejasne. Przy założeniu dysymilacyjnego zaniku n analizowano *rank-anda, tj. jako drw. od ranka "ręka". Por. suf. w balanda, skalanda, taranda oraz w lūškandė ("wielkie naczynie drewniane"). W kwestii dysymilacji por. ugnis z *ungnis, griešingas z griešningas. rakandai m. pl. 1. "sprzęty kuchenne, naczynia", 2. "meble", 3. "graty, rupiecie". Stoi w związku z rakanda (zob.), ale szczegóły pozostają niejasne. rakas "oznaczony czas, termin, data" —zapoż. z błr. rok. Drw. bernūrakis m. lub bernūrakai m. pl. "pora, gdy kończy się okres pracy parobków". rakštis, -ies 4 p.a. f. 1. "drzazga, zadra" (war. rakštys), 2. "trumna", SD «tarn, trzaska w ciele», też «grób, trumna» (znacz. etym. "dół wyryty"), rakštys gw. "trumna", ausiu rakštelė SD «uszka, auriscalpium, auricularium» ["drewienko do czyszczenia uszu"]. Są to pochodniki od neoosn. rakšt-, którą wyabstrahowano z vb. *rakśtyti, to ze zmianą kš < ks z *rak-sty-ti "kopać, dłubać" itp., frq. do rakti (zob.). Na skutek sekundarnego odniesienia wyrazu rakštis do inf. rakti wyodrębnił się neosufiks -štis (por. likštis, likštis). Od rakštis "trumna, grób" pochodzi adi. rakštinis, por. SD akmuo rakštinis m. «kamień trunny, grobowy», užrašas rakštinis m. «nagrobek, epitaphium» (syn. raštas unt rakšties). — Z jęz. łotewskiego por. raksts "drzazga", pl. raksti "znaki pisma, pismo, wzór, deseń", vb. denom. rakstit "pisać, rysować, wyszywać", znacz. etym. "dłubać, żłobić ostrym narzędziem". — Vb. denom. parakštinti 1. "wbić sobie zadrę (pod paznokieć), drzazgę (w dłoń)", 2. "uwieść dziewczynę" (czy tutaj również rakštinti "karmić, dawać żreć"?), pasirakštyti "zranić sobie (palec, dłoń)". rakštūs, -i "ostry, kolący (o rżysku, o plewach), spiczasty, ościsty, (o skórze) szorstki, spierzchnięty, (o lodzie) chropowaty, gęsty (o lesie)", przen. "zawiły, (o piśmie) nieczytelny". — N. jez. Rakštinis, n. m. Rakščia, też n. łąki i n. wyspy na jeziorze; n. łąki Rakščioja. — Prawdopodobnie od interi. rakst lub rakšt, opisującej ruch przeszywający, przebijający. Por. vb. raksėti, -iū, -ėjau "szturchać, kuksać, kłuć" od interi. raks. rakti, raku, rakiau "kopać, ryć, wykopywać, dłubać; okrywać, zakrywać" :: łot. rakt, ruoku (*ranku), raku "kopać". Cps. išrakti "wyczyścić, wydłubać (drzazgę)", prarakti "przekłuć (wrzód, palec), przebić (dziobem skorupę jaja), przekopać (rów)", užrakti "zatkać się, zapchać się, zakleić się", refl. prasirakti "przedłubać się, wykluć się". Intr. rakti, ranka, rako "wylęgać się, wykluwać się z jaja". — Drw. rakėnti "kłuć; pleć", rakinėti "dłubać, nakłuwać, powoli kopać, pleć", atrakinti "otworzyć kluczem", užrakinti "zamknąć na klucz" (rakintūvas "wytrych"), surakinti "skuć, okuć", rakinėti iter. "dłubać, kłuć, kopać, pielić", przen. "badać, studiować", też "zamykać, odmykać". Refl. rakintis
\. %
499 "wykluwać się - o pisklętach", susirakinti "złączyć się - o parzących się psach", Nomina: atrakas "niezamknięty na klucz", rokas "wykluwanie się piskląt", raktas "klucz" (=> raktininkas "klucznik", visraktis m. cps. "wytrych"), raktūvas "wykałaczka, patyczek do czyszczenia fajki". Zob. też rakštis. randas a. randas 1. "ślad po zagojeniu się rany, blizna, szrama", 2. "pręga na skórze od uderzenia (rózgą, batem)", 3. "pierścień na rogu krowim", SD rundas «blizna; dęga, pręga; szram». Z *rantas przez sonoryzację nt > nd (paralela: kantapyti > kandabyti "dręczyć"). Staje jako wariant fonetyczny obok rantas 1. "wcięcie, nacięcie, karb", 2. "pierścień na rogu krowim", 3. "blizna, szrama"385 — sb. postvb. od rantyti "rąbać, ciąć". Znacz. etym. wyrazu randas: "blizna po ranie rąbanej a. ciętej". Zob. ręsti. ranka, acc. sg. ranką 2 p.a. "ręka". Odpowiedniki: łot. riioka, stpr. rancko (obi. sg. rankan, obi. pl. rankans), scs. rąka "xeip", bg. rhka, sch. rūka, słń. róka, ros. ruka, pol. rąka (gen. pl. rąk). Z pbsł. *ranka < *urónk-a — abstractum na SO do vb. *urenk- / *urnk-, por. lit. renkuos, rinkaus, rinktis "zbierać sobie, zbierać się, gromadzić się". Abstractum to uległo konkretyzacji jako nomen instrumenti o znacz, "to, co służy do zbierania, zgarniania"386. — Drw. {rankis m. "narzędzie, środek do czego" (odpowiada łot. ieruocis', por. įnagis :: nagai), parafikis, -ė 1. "ktoś, kim można się wyręczyć, pomocnik, chłopiec na posyłki", 2. SD po dešinei sujungtas arklys, parunkis «naręczny koń» ["koń idący z prawej strony dyszla w zaprzęgu złożonym z pary koni", S Ł X V l l , parankūs "poręczny, dogodny, wygodny w użyciu", rankelė a. rankutė "rączka (kosy, sierpa, pługa), uchwyt (piły, wideł), ucho, kabłąk (naczynia)", rankena "rękojeść", rankius "zbiórka" (SO też w landžius, lakius, tanius), rankovė "rękaw" (co do suf. por. psł. *rQkavu "manica", bg. rbkav, ros. rukav, pol. rąkaw\ łot. ruokavs "Arinei" jest neologizmem wzorowanym na odpowiedniku lit.), => prierunkoviai auksini SD «manela» [ "złote bransolety, naramienniki"]. — Adi. rankinis "ręczny, wykonywany rękami, przystosowany do noszenia na ręku, trzymania w ręku", rankinis vaikas "dziecko w okresie, gdy nosi się je na ręku", rankinis arklys "koń zaprzęgany z prawej strony", < *rankinia-. Ta formacja przymiotna jest porównywalna z psł. *rQĆinu "ręczny" z pbsł. *rank-ina-: scs. rącinū, sch. rūčni, ros. ručnoj, pol. rączny. Podobnie można zestawić zdrob. rankikė "rączka" z psł. *rQĆika ts., pol. rączka, słń. ročka, ros. rūčka (też "uchwyt"). — Cps. berankis, -ė "bezręki", rankdarbis m. "ręczna robota, rzemiosło" (kalka niem. Handwerk lub pol. rąkodzielo, ros. rukodėlie), rankšluostis m. "ręcznik", rankpinigiai m. pl. "zadatek, pieniądze wręczane w celu zabezpieczenia wykonania umowy", rankraštis m. "rękopis", ranktūris m. "uchwyt, rękojeść" (przekład złożenia ros. rukojdtb, rukojdtka, por. też rankavėtas). ranka vėtąs gw. "uchwyt kosy (trzymany prawą ręką), rękojeść różnych narzędzi, rączka pługa" (war. rankavėtis, rankaviėtas, rankaviėtis) — kalka hybrydalna złożenia błr. ros. gw. rukovjatb (ruko- => lit. ranka-, -vjatb lit. -vietis). Por. ranktūris s.v. ranka.
385
Por. Išgijo, tik rantas dar liko "Wyzdrowiał, tylko blizna pozostała". Vyras buvo su dideliu
rantu per \is([
veidą " M ę ż c z y z n a miał wielką s z r a m ę przez całą twarz". 386
Paralele: 1. scs. grūsti f. "garść" <= *gūrtati (por. pol. garść f. <= garnąć,
stpol. ogartać)
obok łot. gūrste
"przygarść lnu", sb. postvb. do iter. *gur-stlt "zgarniać" < *h 2 gr- <J= *h 2 ger- (gr. hom. d y e p o v i o "zebrali się", klas. ayeipG) "zbieram"), 2. lit. gruobstas do kupy, zgrabiać".
"garść, naręcze" — sb. postvb. od *gruob-styti, iter. na S O do grėbti
"zbierać
500 rasa, acc. sg. rasą 4 p.a. "rosa" (rasa krinta SD «rosa pada»), łot. rasa "rosa, mżawka". Wraz ze scs. rosa "ópóooę, opPpoę" z pbsł. *rasa- < pie. *h1r-os-eh2-. Drw. od pie. nomen z suf. -s-, *hjr-os-. Por. wed. rasa- "sok roślin, sok, płyn, syrop, esencja". Pwk. niejasny. — WSO: łac. ros, róris m. "rosa, kropla rosy, mgła", też "wilgoć, jakakolwiek ciecz, pot". — Drw. rasingas "rosisty" (m.in. SD), rasótas "pokryty rosą, zroszony", przen. "zroszony potem, spocony". Cps. rasabraukys a. rasabraūkis m. "kto późno skądś wraca, nocny włóczęga" (dosł. "kto zgarnia rosę", por. braūkti), rasakilė "roślina Alchemilla vulgaris" (por. kilti, kelti), war. rasakila, rasakila, rasakilys i raskila, raskilas\ rasakrėtis m. "Alchemilla vulgaris" (por. krėsti), rasakrita a. rasakritė ts. (por. kristi). Vb. denom. rasóti "padać - o rosie; mżyć, popadywać; skraplać na sobie wilgoć - o m i ę s i e , o s z y b i e , p o c i ć s i ę 3 8 7 ; k w i t n ą ć - o z b o ż u " , rasuoti " p a d a ć - o r o s i e " , SD rasuoja « r o s a p a d a » . rąstas " z r ą b a n y i o c i o s a n y z g a ł ę z i p i e ń g r u b e g o d r z e w a , k ł o d a , b i e r w i o n o , b e l k a " , SD « k l o c , s z t u k a k ł o d z i n y a b o d r e w n a g r u b e g o ; t r a m , k ł o d z i n a , p i e ń , p n i a k » — j e s t t o d r w . w s t e c z n y o d f o r m y v b . * r ą s t y t i f r q . " c i o s a ć " , z * r a n t - s t y - , z o b . ramstyti s . v . ręsti. — Drw. rąstinis miškas "las kłodowy, tj. z drzewami nadającymi się na kłody", rąstinis aułys "ul wydrążony w pniu drzewa", rąstištis m. "gruba kłoda" (por. suf. w arklištis). Cps. rąstagalys "kloc drzewa", SD «kień, kłodziny sztuka, kloc» (war. rąstigalis, rąstgalys). — N. rz. Rąs-kirstys (zanik -t-), Rąst-upys. rasti, randu, radaū "znaleźć, znajdować" :: łot. rast, rūodu (war. ruonu), radu "znaleźć; przywyknąć". Cps. išrasti "wynaleźć, odkryć", prarasti "zgubić, stracić, roztrwonić", DP "przemarnować, strawić", surasti "znaleźć, odnaleźć". Refl. rastis "znajdować się, zdarzyć się, zjawić się" (por. łot. rastiės "znajdować się"), prasirasti "przewinić". — Forma 2 sg. fut. rasi "znajdziesz" funkcjonuje sekundarnie w roli adv. "być może, a może" (por. łot. rasi ts.): Rasi šiandien nelis "Być może dzisiaj nie będzie padało". — Brak form na SE, podobnie jak to jest przy vb. prasti, tapti. Jako pie. punkt wyjścia przyjmuje się pwk. *(u)redh- / *(u)rodh- "ukazać się, pojawić się". Caus. łot. radit, -u, -Tju "rodzić, wydawać na świat potomstwo" (refl. raditiės "rodzić się; mnożyć się, rozmnażać się; starczać, wystarczać; pojawiać się") oraz scs. rozdą, roditi "rodzić", < pie. *(u)rodh-eie-. — Drw. praradimas "strata, utrata, zguba", radinys "rzecz znaleziona", radybos f. pl. "znaleźne wypłacane osobie zwracającej znaleziony przedmiot", SD rady ba «naleźne». Cps. radvila a. radvilas "znajda, podrzutek" (por. nazw. Radvila, Radvila, Radvilas, Radvilas). Por. łot. radš "krewny" (viųš man rada "on jest moim krewnym"), radi m. pl. "krewni; pokrewieństwo", raza "obfity plon; liczna rodzina" (*rad-ia-). — Neopwk. ras-: rasdinėti iter. "znajdować, natrafiać na co", rasdinti caus. "znaleźć", nomina rasmė "urodzaj" (por. łot. rasma "obfitość, wydajność, urodzaj"). Neoosn. rast(<= ptc. rastas): rastinis "znaleziony" (=> rastinūkas, -ė "znajda, podrzutek"), rastiniai pinigai m. pl. "znalezione pieniądze", rastojas SD «naleziciel, naleźca». — WSO rod- < *rad-: ródyti (zob.). rašyti, rašaū, rašiaū "pisać (ołówkiem, atramentem)", SD aprašau «okre6am co; opisuię co», aprašau kų, kam «opisuię przez list». Refl. rašytis "podpisywać się". Bez
387 Por. Matyt, keisis oras, ba langai rasója "Widać zmieni sią pogoda, bo szyby się pocą". Jei mesa bus lietaus "Jeśli mięso się poci, będzie deszcz".
rasója,
501
dobrej etymologii. Proponowano *rakyti jako punkt wyjścia i powiązanie z reikti "ryć, dłubać". Zob. rakštis, gdzie też mowa o łot. rakstit "pisać". — Drw. rašomasis darbas "praca pisemna", rašomasis stalas "biurko", raštas "wzór (w tkaninie); pismo" (=> raštelis m. "list, liścik", raštija "piśmiennictwo", raštinė "kancelaria", sąrašas "spis, lista" (<= surašyti "spisywać"), SD sąrašas «formuła w prawie, w kontraktach; kronika; protokoł, spisek; reiestr, dobr spisek; spisanie, spisowanie». Neoosn. rašy-: aprašymas SD «opisanie», aprašymas vaisto SD «recepta», rašyba "pisownia, ortografia", rašytinis "pisany (zabytek), pisemny (dowód)", rašytojas "pisarz". ratas "koło, krąg" :: łot. rats. Drw. ratai, acc. pl. ratus "wóz", zwł. "wóz nienaładowany"388 (łot. rań "wóz"), SD «woz chłopski, kolasa». Forma pluralna na miejscu starszego rzeczownika zbiorowego na *-a-, por. łac. rota "wóz; koło, krąg" < pie. *rot-eh2 "koła". Drw. z suf. na SZ i formantem tematycznym, *rot-h2-ó-, jest widoczny w wed. ratha-, aw. rada- "wóz, wóz dwukolny". Podstawa werbalna to pie. *ret- / *i;t"biec" (por. stir. rethid "biegnie"). W jęz. litewskim jest ona reprezentowana przez SZ rit-, zob. risti. — Drw. račiukai m. pl. "wózek", račius "rzemieślnik zajmujący sią wyrobem kół i wozów, kołodziej, stelmach" (nazw. Račius, Račiūnas), rateliai m. pl. "wózek dziecinny", SD1 «wozek» (syn. vežimėlis), ratelis m. "kółko, kołowrotek", rdtininkas "kołodziej". Cps. ratadaila, ratadailė (m.in. SD) "kołodziej", ratadailis (m.in. SD) m. ts., rdtadirbis m. "kołodziej", rdtalankis m. "obwód koła, obręcz, obłąk", SD «obod, okrąg», liter, ratlankis (war. metatetyczny: latarankis, latrankis, por. gaivi rkis), rdtapėdis m. "szprycha w kole wozowym", liter, ratpėdis. — N. m. Račiai 2x; Ratininkai; Radailiai (< *Rat-dailiai, przez synkopę lub haplologię z *Rata-dailiai, dosł. "Kołodzieje"). raudas, -a "rudy, czerwonożółty, (koń) kasztanowaty, lisiej maści": Arklys raudas, karvė žala, o šuo rūdas "Koń [jest] gniady, krowa czerwona, a pies rudy". Por. łot. raūds "czerwony, czerwonobrązowy, (koń) gniady". Przymiotnik ten jest refleksem pie. *h,roudh-o-, formacji na SO do *h,reudh- (gr. epeuOa) "zaczerwienić", pass. "czerwienić sią"). Por. z jednej strony psł. *rudu: sch. rud "czerwonawy", ros. rudój, czes. rudy, z drugiej strony goc. rau/js "czerwony", ir. rūad ts., łac. rilfns "czerwonawy, rudy, ryży, rudowłosy", wed. róhita- "czerwony, krwawy". Osobno zob. raudonas. — Sb. randa 1. "czerwień, czerwoność, barwa czerwona", 2. "nici czerwone", 3. "łuna na niebie", 4. "ryba płotka, Rutilus - o czerwonych płetwach", n. rz. Rauda (syn. raudonsparnė, raudotisparnis), raūdė m.in. "farba czerwona; ryba Rutilus rutilus, używana jako przynęta na szczupaki". Drw. z suf. -el-\ raudelė "wielka dzika kaczka o różowiejącym upierzeniu, Anas penelope". Pierwsza z wymienionych formacji ma odpowiednik w łot. rauda, rauda "ryba Leuciscus erythrophtalmus" a. "Leuciscus rutilis". Dalej por. w słowiańskim pol. ruda "ruda żelazna łąkowa, limonit (uwodniony tlenek żelaza)", potem "każdy minerał, z którego wytapia sią kruszec", scs. ruda "peTaAAov", ros. ruda "ruda", też "krew", ukr. ruda "bagno z żelazistą wodą; rdza". — Od adi. raūdas pochodzi vb. denom. rausti, rausta, raudo "być lub stawać sią czerwonym, czerwienieć, rumienić sią (z zimna, gorąca, gniewu, wstydu)". Neoosn. raus-: rausvas "czerwonawy, różowy", n. rz. Raūsvė (por. rūsvas od rūsti). Tu też raūzganas "rudawy, różowawy" (o sufiksie zob. s.v. balzganas). Reanaliza raūsvas wydaje neoosn. rausv-: rausvokas "czerwonawy", rausvūkai obuoliai
388
W odróżnieniu od vežimas
"wóz naładowany" (SD «woz»).
502 "czerwonawe jabłka", rausviūkas "pewien kwiat łąkowy", rausvuma "rumieniec, różowe zabarwienie policzków", rausvūtė "różowawy mech w borze sosnowym, Ceratodon purpureus", vb. denom. parausvėti "poczerwienieć", parausvinti "zaczerwienić co, zrobić rumianym", rausvuoti "czerwienieć (o dojrzewających wiśniach), różowieć (o niebie w porze brzasku)". W apofonii do raud- stoją rud- i rūd-, zob. rūdas. — N. m. Raūdiškė 3x, Raudžiai 3x, cps. Raūdgiriai, Raūdgiris, Raūdsparnė. raudonas, -a "czerwony, rumiany", SD «szarłatny». Analiza *rauda-na-, pochodnik od sb. rauda "czerwień, czerwoność" < *rauda (por. geltonas gelta). Zob. raūdas. — Drw. raudonasis daw. "moneta czerwona (złota), czerwoniec", raudonikis m. 1. "człowiek rumiany, o zaróżowionych policzkach", 2. "odmiana borowika, Boletus versipellis, koźlarz" (war. raudonikas, raudonykas), rauddnis m. "rumieniec; czerwona łuna na niebie; rumień; czerwone jabłko", raudonūkė "wysypka dziecięca". Cps. raudondvaris m. — o żeńskich organach płciowych, raudonsparne a. raudonsparnis m. "ryba płotka, Rutilus (dosł. "o czerwonych skrzydłach, płetwach"), raudonžemis m. "czerwona gleba". Vb. denom. raudonyti, -iju, -ijau "czerwienieć - o pomidorze, o niebie wieczornym; rumienić się". — N. m. Raudonė 10x, cps. Raudónbale, Raudondvaris 7x, Raudónplynis, Raudónupis 2x. raudoti, raudu, raudojau "płakać, szlochać". Dawne prs. na -oju: raudóju SD «narzekam». Por. łot. raudat, raudu, raūdaju intr. "płakać" i tr. "opłakiwać kogo". W stlit. prs. atematyczne: 1 sg. raumi SD «krzyczę żałośnie z płaczem» ob. raumu ts. (syn. stūgauju, staugiu), 3 os. apraust "opłakuje". Do pie. *reudH- / *rudH- "krzyczeć, płakać", por. wed. rodisi "płaczesz", aw. raosta aor. "płakał". — Drw. raudinti a. raudinti caus. "doprowadzić kogoś do płaczu" (zam. *raudyti). Por. psł. *rudi- w stczes. ruditi "zasmucić", głuż. wurudźić "bardzo kogoś zmartwić", < *raud-I-. Nomina: rauda, acc. sg. raūdą "płacz, lament, opłakiwanie; pieśń lamentowa, pieśń pogrzebowa" (łot. rauda "płacz"), raudalius "płaksa, beksa", raudulys "płacz, szloch". — Od neoosn. raudo(raudóti): raudotojas, -toja "płaczek, płaczka", raudótinipinigai m. pl. "pieniądze zbierane przez pannę młodą podczas wesela". Od neoosn. raudoj- (zob. prt.): raudója "płaczka", raudojimas "płakanie, lamentowanie", SD «krzyk żałosny». — Nie ma w bałtyckim refleksu SE *riaud-. Refleks raud- współistniejący z suf. -a- należy uznać za st. o, właściwy dla formacji iteratywnej lub intensywnej. Dla intonacji akutowej nie widać uzasadnienia historycznego. — SZ rud-: rudis SD «biedny, miserandus», rudulis SD ts., DP "niebożę" (=» vb. denom. rūdulti, rūdulu, rūdulau "płakać"). Por. łac. rudo, -ere, -Tui "ryczeć, rżeć" (metonimicznie też o ludziach), przen. "skrzypieć", ruditus, -ūs "ryk, rżenie". — WSZ rūd-: rūdau, zob. rūsti. raugti, raugiu, raugiau "zakwaszać". Co do etymologii zob. riaugėti. — Drw. rauginti 1. "kwasić, kisić", 2. "garbować skóry, dębić". Nomina: raugas "zakwas, zacier; zaczyn chlebowy" (=> raūgalas ts.), raugė "chwast zbożowy kąkol, Agrostemma githago", raugiėnė "kwas z żytniej mąki", cps. kailiaraugis m. "kwas garbarski, garbnik" (syn. kailiarūgštis). — SZ rūgti (zob.). — N. m. Raugai, Raugalai (=> Raūgališkis). raukti, raukiū, raukiaū "marszczyć, fałdować; ściągać; szyć byle jak; zwierać, rozwierać". Refl. rauktis "marszczyć się; (o ranie) zasklepiać się, goić się; (o niebie) zaciągać się, chmurzyć się", przen. "krzywić się, okazywać niezadowolenie, gniewać się, złościć się", susiraukt SD «zasępić się», susiraukiu SD «marszczę się». Prawdopodobnie mamy tu czasownik ąuasiprymarny, oparty o prs. na SO raukiū, z pochodzenia iteratywne,
503 kiedyś należące do inf. raukyti "marszczyć co, zmarszczać" (*rouk-eie-), raukyti kaktą "marszczyć czoło", raukyti nós{ "kręcić nosem, mieć muchy w nosie". Refl. raukytis "marszczyć się, dąsać się, być niezadowolonym; kąsać (o koniu)", raukausi SD «marszczę się». — SO raukiu należał do prymarnego prs. *riauku < pie. *(H)reuk-e-. Odpowiedni pierwiastek tkwi może w drw. riaukė (zob.). — Neoosn. rauky-: raukyla c. "osoba o ponurym wejrzeniu", raukylas "fałda, plisa; zmarszczka", raūkymai m. pl. "grubszy koniec sera". — Intens. raukstytis "okazywać niezadowolenie, grymasić, kaprysić; kąsać - o kobyle". — Nomina: raukai m. pl. 1. "pęk fałd stanowiących zawiązanie worka", 2. "grubszy koniec sera", 3. "zwieracze odbytu", 4. "tyłek, dupa", raukas 1. "zmarszczka", 2. "człowiek wiecznie posępny", raūketa a. rauketci "ktoś zasępiony", raukėtas "złośnik, złośnica", raūkšlas "zmarszczka" (*rauk-slas), raukšlė "zmarszczka", SD «zmarsk», war. sonoryzowany: raugzlė (por. Kriogzlys < Kriokšlys s.v. kriokti), raukšlys "kto się zmarszczył, zasępił", war. raugzlys (=> vb. denom. raukšlėtis "marszczyć się", war. raugžlėtis). — SZ ruk-: rūkti, runkū, rukaū "marszczyć się", surūkti DP "skurczyć się", rūkšlas "zmarszczka" (*ruk-slas). — SZ *riuk-: łot. rukt, ęūku, ruku "zmarszczyć się, pofałdować się, skurczyć się, zmniejszyć się". Por. x w SE ęaūkt, ęaūcu "zwęzić, zewrzeć, ściągnąć". — WSZ rūk-: rūkti, rūkstū, nurūkaū "skurczyć się; pomknąć w dal", rūkšla a. rūkšlė "zmarszczka"389. raumuo, gen. sg. raumens, acc. sg. raūmeni m. "mięsień, muskuł; chude mięso zwierząt, mięso bez kości i tłuszczu", SD «mięsista część abo sztuka w zwierzęciu», pl. raūmens lub raūmenys, gen. pl. -nų "mięśnie, muskulatura". Por. łot. raūmins "mięsień". Praforma *raud-men-, przekształcona przez zmianę d-m > m-m > m na granicy morfemowej (por. skiemuo, skiemens < *skied-men-). Formacja na -men- denominalna, oparta o sb. rauda "czerwień, czerwoność" (zob. raūdas). — Drw. raumenims "mięsisty; zrobiony z chudego mięsa", dešra raumeninė f. SD «kiełbasa». raupai 4 p.a. m. pl. "ospa". SD wymienia ten wyraz w pięciu miejscach: «odra choroba», «ospice białe», «ospice czerwone», «petocie» ["choroba objawiająca się gorączką i wysypką", S Ł X V l ] , «trąd choroba»; raūpas "krosta, pryszcz" (vb. denom. raupėti "pokrywać się wysypką, krostami"). — Drw. denominalne: raupys, -ė "człowiek o ospowatej twarzy, zeszpeconej bliznami po ospie", raūplės f. pl. "ospa" (=» vb. denom. išrauplėti "o skórze: stracić gładkość, pokryć się krostami ospowymi", rauplėtas "dziobaty, ospowaty"), rauplys "człowiek o ospowatej twarzy", raupsai m. pl. "trąd". Por. nazw. Raupys, Raūpis, n. m. Raupiai, Raūpiškis 2x. — Wydaje się, że raupai {o nomen postvb. do czasownika raupyti "podkopywać kartofle gołymi palcami i wydobywać je spod krzaka; wydrążać (chleb)". Na dawnym prs. iteratywnym raupiū do raupyti zbudowano ąuasiprymarny pdg. raupiaū, raūpti "wykopywać kartofle, buraki". — Przy raup- ustalił się dublet z uo: ruopiū, ruopiaū, ruopti "wydrążać, dłubać", => ruopd "żłób, ściek, koryto, rynna, rynsztok". Por. pary typu dauz- / duoz-kaup- / kuop- oraz uwagę s.v. duobė. — SZ rup-: ruplėtas "szorstki" (zakończenie analogiczne do rauplėtas), rupūs "gruby, szorstki, chropowaty", => vb. denom. rumpa, nurūpo, rūpti "stawać się nierównym, chropowatym, owrzodziałym (o skórze), grubym, przerośniętym (np. o korze)" (war. riibti,
389 Nie należy tu łot. ru/ęėt "niestrudzenie, pilnie pracować". Jest to zapożyczenie ze śrdn. rilken " z a j m o w a ć sią, troszczyć się, dbać o co".
504 rumbu). Osobno zob. rupūžė "ropucha". Pwk. pie. *reup-, por. łac. rumpó, -ere, rūpi "rozerwać, zerwać, rozedrzeć; łamać, przełamywać, rozbijać, torować (drogą)", przen. "niszczyć, usuwać, przerywać, przeszkadzać" (rūpės, -is f. "skała, urwisko"), wed. lumpati "tłucze, rozbija", rūpyati "ma kolkę", stisl. reyfa "przewiercić, rozedrzeć". Brak refleksu SE lit. *riaup-. — WSZ rūp: rūpėti (zob.). rausti, rausiu, rausiau "ryć, robić doły, grzebać, podkopywać", įrausti "zakopać", išraūsti "wyryć, wykopać, wygrzebać" (Kurmis išrausė darzą "Kret zrył ogród"), SD «wyryć co z ziemie» (syn. išknist), refl. raustis "grzebać sią w czym, przetrząsać, szperać", įsiraūsti "wryć sią (o krecie), zapuścić sią w głąb", pasirausiu SD «szańcuią sią» (syn.pasikasu). Por. łot. raust, raušu, rausu "garnąć, zgarniać do kupy, zmiatać", pierdust "zgarniać do kupy, gromadzić". Pie. *reus- "ryć, wywracać", por. lit. riaušės f. pl. "bunt, zamieszki". Pdg. rausti jest ąuasiprymarny, oparty o prs. iteratywne rausiū, należące kiedyś do inf. rausyti. Dzisiejsze iter. rausyti "ryć, rozkopywać, rozgrzebywać" (gw. raušyti) jest odpowiednikiem scs. rušiti, rušą "rozwalać, niszczyć", razdrušiti "zrujnować" < pbsł. *raus-I- < pie. *rous-eie-. Neoosn. rausy-: parausytas SD «lochowaty, iamisty, dolisty», rausykld "miejsce na polu lub łącą poryte przez świnie, ryjowisko", rausynė ts., rausyklė "ryjowisko", SD dochowanie, lochowatość» (syn. rūsys), rausytai adv. SD «lochowato». Nowsze iterativa to rausióti a. rauslioti "(o krecie) ryć ziemią", raušinėti "ryć, rozgrzebywać, rozkopywać", raustyti "grzebać" (*raus-sty-). Nomina: raūsis m. "dół wygrzebany; ziemia zryta przez świnie", też "kret", rausikas "grzebiący, ryjący", rausiklis m. "ryj świński", rauslys "grzebiący", raūsvis m. "kopczyk kreta, kretowina", cps. kūrmiarausis m. ts. (zob. kūrmis). Vb. denom. išrausūoti "wyryć (o kretach)", => rausuotas SD «lochowaty, iamisty, dolisty». — SZ rus-: rusinėti "ryć, kopać (o krecie)", refl. "guzdrać sią z robotą, dłubać przy czym". Por. łot. aprušinat "rozsypywać, np. popiół", apruslis m. "kopczyk z piasku, piaskownia, żwirownia". — WSZ rūs-: rūsis, -iės f. "ziemianka na kartofle, piwnica", rūsys, rūsio m. ts., SD «lochowanie, lochowatość» (=> denom. rūšiuoti "zakopywać, np. kartofle na zimą"), rūslys "ziemianka na kartofle, buraki, warzywa". Cps. pelenrūsa "człowiek nieokrzesany, grubianin" (SD pelenius «grobijan»), war. pelenrūsis m. ts., pelenrūiis ts. (wtórne -£-), znacz. etym. "popielarz, trudniący sią wyrobem popiołu, potażu". Dalej por. łot. rūsa "kupa; kopiec kartofli, przykryty słomą i ziemią; jama do przechowywania kartofli; wysypisko odpadków; przegniły gnój". Ze słowiańskiego por. adi. ryxlu, stpol. rychły "ruchliwy, szybki, porywczy: wczesny", czes. rychły "prądki, zrączny, zwinny", ros. ryxlyj "pulchny, miąkki, kruchy", gw. "chory", < pbsł. *rūs-la-. rauti, rduju, roviau 1. "rwać, mocno ciągnąć ku sobie, wyrywać z korzeniem, oczyszczać grunt z karczów po ściątych drzewach i krzewach, karczować", 2. "dźwigać, nieść z trudem, targać; wlec", 3. "ciągnąć (o koniu)", przen. "szybko biec, jechać; bić, tłuc", refl. rautis m.in. "bić sią, mocować sią; kłócić sią; ciążko pracować". Odpowiednik łot. raut, raūju, ravu "rwać". SD: išrauju «wykorzeniam co, wyrywam» (syn. ištraukiu), samanas aprauju «mech obrywam z drzewa», velėna su vetu išrauta «darn» ["darń, gąsty splot traw wraz z ziemią"]. Prs. rduju stoi na miejscu *riauju < *reuH-C (paralele: gaūju, mauju, šauju). Caus. raudinti "kazać a. prosić, by ktoś rwał (len, konopie, rzodkiew)". Por. łot. raūstit, -u, -iju frq. "rwać, szarpać, targać". Nomen: linarautis m. "czas rwania lnu". — SZ-C rū-\ rūtis, -ties f. "jama, piwnica" (< *ruH-tf-, znacz. etym. "jama wyryta"), linarūtė "czas rwania lnu". W słowiańskim por. scs. ryti, ryję "ryć, grzebać", ros. gw.
t
505 rytva "dół, rów, wyrwa wymyta przez wodą", głuż. rytva "rzeźba". — SZ-V *ruu-: scs. ruvQ, rūvati "rwać, pleć" < *ruH-e-, *ruH-eh2-, drw. rūveniku "jama, dół z wodą, studnia", riivenica "fosa", rūvatva "rwanie, darcie", stpol. zarwek "staw rybny z przerwaną groblą" (brak refleksu lit. *ruv-V). Por. łac. rud, -ere m.in. "wywrócić, rozbić". — Lit. ravėti, raviu (3 os. ravi) "pleć, plewić, tj. oczyszczać ziemią z chwastów, wyrywając je spośród roślin uprawnych" (łot. ravėt, -ėju ts.) można określić jako dawne durativum na -ė- do prs. *ravu "wyrywam" < *reuH-e-, por. wed. ravat coni. "zrani". Nomina na SO: išravos f. pl. "zielsko wypielone", parava a. parava "krótszy, lichy len pozostawiony na polu", ravalas daw. "chwast", rautinė "narącze związanych konopi", rautūvas "karczownik", ravas "rów" (zob.), sąravūs "(o lnie) urodzajny, obfity". — WSO rov- < *rau-V: roviau (prt.), drw. parovėti, -roviū, -rovėjau "spądzić pewien krótki czas na rwaniu lnu, konopi" (por. movėti <= moviau). Nomina: linų sąrova "zbiór lnu, pewna ilość zerwanego lnu", sąrovūs linai m. pl. "obfity plon lnu". Cps. linarovis m. "czas rwania lnu". — N. m. Parovėja 2x. — Por. łot. raviėns "szarpniącie, pociągniącie", ar vienu ravienu adv. "nagle, niespodzianie". ravas 1. "rów"390, 2. "rzeczułka", 3. "wgłąbienie na plecach zwierzącia" :: stpr. rawys EW "Grabe". SD1 ravas «row». Drw. ravelis SD1 «rowik», ravokšlis m. "rowek", cps. ravakasys a. ravkasys "kopacz rowów" (dziwi brak w LKŽ war. fraukasys). Nie ma pewności, czy jest to slawizm, czy też odpowiednik psł. *rovu, scs. rovū "dół, Xaxxoę", ros. rov, rva "rów, przekop", czes. rov "mogiła, grób", pol. rów, rowu "przekop", cs. prėrovu "przekop, kanał, fosa". Refleks pie. *rouH-o-, drw. od pwk. *reuH-, zob. rauti. — N. m. RavaT2x, Ravėliai, cps. Gūdravis, Paravė, Tauravas (*Taura-ravas). N. rz. Ravas 6x, Ravalis, Ravelis, Ravinis, cps. Ravupys, Raūpis (*Rav-upis), Sarkravis (por. šarka), Sventravis (por. šventas), n. źródła Paršravis (por. paršas). ražančius, -iaus daw. gw. "różaniec, sznur paciorków, na których odlicza sią odmawiane modlitwy" — zapoż. z pol. różaniec. Na skutek wyrównania do wyrazu rožė (zapoż. z błr.) pojawił sią war. rožančius, który dziś uchodzi za literacki. Jest też gw. rožinčius. — Drw. ražantinis a. rožančinis "różańcowy", war. rožantinis. ražas 1. "rózga, prąt ogołocony z liści, łodyga, miotła zużyta", 2. "ząb wideł" (šakė su trimis ražais "widły z trzema ząbami"), SD ražas «zdźbło; zdziebłko s u c h e , knowie», ražai m. pl. "ściernie". Formacja na SO do *rež- / *riž- "rznąć" <= pie. *ureg-, zob. rėžti. — Drw. ražis m. "gałązka, prąt", pl. ražiai "rózgi, prąty" (por. n. m. Ražiai), ražiena "rżysko, ściernisko". Cps. baltražis m. "dojrzałe zboże jare", dviražė "widły z dwoma ząbami", kailinražiai m. pl. "zdarty kożuch" (por. kailiniai), triražė a. trirdžė "widły z trzema ząbami", žemynražiui adv. "(kłaść strzechą) łodygami w dół" (por. žemynvarpiui s.v. verpti). rėčka, gen. sg. rėčkos 2 p.a. daw. gw. 1. "szerokie naczynie drewniane z klepek", 2. "drewniany kubek z uchwytem", 3. "kosz, np. na kartofle" — ze zmiany *rėška, co zostało zapożyczone z błr. rjažka. Por. plėčka, minyčka. — N. rz. Rėčk-upis. rėdyti, rėdau (war. rėdžiu, rėdiju, rėdyju), rėdžiaū daw. gw. 1. "rządzić, kierować", 2. "ubierać, odziewać (dziecko), ozdabiać, upiąkszać, przygotowywać, szykować" — zapoż. z błr. rjaditb. Por. SD rėdau «stroią, ubieram co», rėdausi «stroią sią», svodbu rėdau «goduią, gody sprawuią». Neoosn. redy- w SD: {rėdytas «stroyny», rėdyklos
390
Por. Ravas, kur vanduo išrovė ir teka "Rów, (miejsce) gdzie woda wyryła i (gdzie) płynie'
506 f. pl. «aparat; stroy, ubiór; wyprawa corki», rėdyklos brungios «kleynot; noszenie drogie», rėdyklos moterų «naramiennik białogłowski», rėdyklos žirgo «halzbant koński», rėdymasis m. «stroienie się», rėdytojas «ubieraez». — rėdąs daw. gw. "rząd, szereg, porządek, następstwo; stan społeczny" (arklių rėdąs "rząd koński", galvos rėdąs "kara śmierci") — zapoż. z błr. r ja d. regėti, regiu (3 os. regi, gw. regia), regėjau "widzieć, uważać, obserwować", SD regiu «widzą, baczę», dažnai regiu «widam, widywam», nepriregiu SD «nie doyrzę», praregėti DP 1. "przejrzeć (na oczy)", 2. "przewidzieć" (kalka pol. czasownika). Refl. regėtis: regisi "widać, wydaje sią, jest widoczne", SD «zdaie się», SD1 regi-mi-si «mniemam» (syn. tariuosi, gerbiu). Skostniała forma 3 os.: regis adv. "zdaje sią". Odpowiada łot. redzet, redzu, redzeju "patrzeć, widzieć; doglądać, pilnować", refl. redzetiės "zobaczyć, widzieć; stawać sią widocznym", man rądzas "zdaje mi sią". Do pie. *regh- "podnosić sią, ukazywać sią, stawać sią widocznym", por. śrwn. regen, niem. sich regen "budzić sią, poruszyć sią". — Drw.perregimas "przezroczysty, przejrzysty", regimas SD «widoczny, widomy», dziś "pozorny, złudny", regimai DP "jawnie, oczywiście, widomie", regykla "scena, spektakl, widowisko, widok", regyklė SD «widok, dziwowisko krotofilne» (=> regyklinis SD «widokowy»), reginys "widowisko", reginti "kazać patrzeć, (ludziom) oczy na coś otwierać". Cps. aiškiaregys, -ė "jasnowidz", trumparegis "krótkowzroczny", m. "krótkowidz". Neoosn. regė-: regėtas SD «widany, familiaris oculis meis», regėtojas "widz, świadek; wizjoner", regėtinai SD «jawnie, oczywiście, widomie». Neoosn. regėj-: regėjimas "widzenie", SD też «widok; widzenie wzrok» (por .judėjimas). Od ptc. prs. act. regi-nt- wywodzi sią adv. beregint "na poczekaniu, w tej chwili, od razu, zaraz". — WSE reg-: łot. rąguóties a. rągatiės "(w ciemności) ukazywać sią oczom, stawać przed oczami", 2. "gapić sią, oglądać sią za siebie", 3. "płoszyć sią (o zwierzętach)", nomen regi m. pl. "zjawa, widmo, urojenie" (*regai). — SO rag-: ragana (zob.), raginti (zob.), ragus "mający dobre, bystre oczy, dokładnie widzący, przenikliwy". regzti, rezgu, rezgiaū "splatać, wiązać (sieć, siatkę)". Dawne prs. rezgiū: SD aprezgiu «nawięzuię co; oplatam co» (syn. appinu). Do pie. *resg- "wikłać, splatać", por. wed. rajju- f. "sznur, lina", łac. restis, -is f. "powróz, lina, sznur". Jako czasownik poświadczony tylko w bałtyckim. Co do grupy *sg por. mezgu, megzti. — Drw. rezgelė SD «koszałka», rezginės f. pl. "spleciona ze sznurków, umocowana na dwu drewnianych łękach siatka, służąca do przenoszenia siana, słomy a. plew na plecach" (ten sam wyraz w dial. żmudzkim oznacza "łapcie wyplatane z łyka"), regzčiai m. pl. lub rėgztys f. pl. "siatka do przenoszenia siana a. słomy". Por. łot. rezgit, -u, -iju "plątać, przewracać, rozgrzebywać", rezginat "przesiewać na przetaku, przewiewiać ziarno". — N. m. Rezgiai, Rezgys, cps. Parezgys. — WSE *regz-C: regzčiai m. pl. "siatka do przenoszenia siana a. słomy" <= *regz-tia-. War. zasymilowany: rėkščiai ts. — SZ rizg- (t= rezg-, typ RiT<= ReT): rigzti, ryzga (rinzga), rizgo "plątać się, wikłać się", surigzti: surizgąs "splątany", rizgūs "zaplątany". — SO razg-V: razgyti iter. "wiązać, splatać, plątać" (łot. razgit), razgióti ts. Alternant ragz-C: ragztyti iter. "wiązać, wikłać" — pisownia morfologiczna dla [rakstlti], z *raks-sty- < *ragz-sty- (paralela: magztyti s.v. megzti). Nomina: razgai m. pl. "sidła, pułapka na ptaki" (por. łot. razga "stara miotła", słow. rózga "pręt, rózga"), vb. denom. pasirazgauti "poróżnić się, pokłócić się"; razginos f. pl. "chodaki, trepy". — Nowy SO raizg- <= rizg-: raizgyti "wiązać, pleść, wikłać, gmatwać", SD azuraizgau «zapleść chrostem», apraizgyti "oplątać, omotać" (por. maizgyti <= mizg-), raizgióti "wiązać" (por.
507 maizgióti <= mizg-), raizginys sąraizga " s p l o t , p l ą t a n i n a ( n i c i ) "
"plecionka, plątanina", (<=
surigzti),
raizgūs
adi. "zaplątany,
zawiły",
SD ( s u r a y z g a ) « m a t a n i n a , z a m o t a n i e » , p o z a
t y m ( s u r a y z g i t a s ) « p o w i k ł a n y » , ( s u r a y z g i m a s ) « p o w i k ł a n i e » . — N. m . Raizgiai 2x, Raizgyne. reikėti, reikia, reikėjo "być potrzebnym", reikia impers. "trzeba, powinno sią, należy, wypada", SD «potrzeba iest, trzeba». Zastąpuje zwrot reika yra "jest potrzeba". Etymologia nomen reika nie jest ustalona. — Cps. pėrreikėti "przestać być potrzebnym", prireikti "być potrzebnym, stać sią potrzebnym; potrzebować, odczuwać potrzebą" (Mcm prireikė šitos knygos "Potrzebna mi była ta książka"). — Od reika "potrzeba, sprawa" pochodzą:, reikalas "sprawa, potrzeba" (=> reikalingas "potrzebny", vb. denom. reikalauti "wymagać, żądać"), reikiamas "potrzebny, odpowiedni, właściwy", SD «potrzebny» (reikiami daiktai m. pl. SD «potrzeby, rzeczy potrzebne»), reiklūs "(dużo) wymagający", reikmė "potrzeba", reikmud m. "narządzie, przybór", reikmenys m. pl. "przybory, przyrządy, wyposażenie", reikóti "używać", išreikoti "zużyć, spożytkować, roztrwonić (pieniądze, majątek)", cps. reikiavietė SD «prywet, wychod; wychod pospolity» ["ustąp, wychodek"]. rek-: w pewnej grupce wyrazów pwk. rek- wywodzi sią z ker- przez metatezą skrajnych spółgłosek. Por. rekėtis m. "drzewo gałąziaste, rozkraczyste; motowidło" :: kerėtas "który sią rozrósł wszerz, rozkrzewił", kėretas "(stworzenie) małe, nie rosnące"; rekežis m. "drzewo niskie i gałąziaste; słup z obciątymi gałąziami, służący do suszenia garnków; motowidło" :: kerėza "krzew niski i rozgałęziony". Chodzi tu o derywaty czas. kerėti "rosnąć wszerz, rozgałęziać się" (zob.), które w następstwie metatezy uległy pewnemu zróżnicowaniu znaczeniowemu. Co do metatezy por. gerbti, kepti, žiesti. rėkšti: nurėkšti, nūreškiu, nūrėškiau "zerwać, zrywać (owoce, kwiaty, liście, gałązki)", SD žiedų nureškiu «kwiat obrywam», nureškiu, raškau «obrywam owoc», nureškiu obuolį «urywam iabłko». Refl. nusirėkšti "zerwać sobie (pojedynczy owoc)". — WSE rėšk-: nūrėškiau (prt.), drw. nurėškimas SD «urywcza, urywka» ["urywanie, rwanie", L.], rėškūs "wysoki, gęsty" (np. o trawie). — SO rašk-: nuraškyti "zrywać (owoce)". nusiraškyti "zerwać sobie, np. kilka jabłek, gruszek", priraškyti "narwać, nazbierać (owoców)", SD raškau «obrywam owoc [syn. nureškiu], rwę [syn. rauju], sczypię»: raškinėti "zrywać (owoce)". Nomen: raška a. raškės f. pl. "tyczka do zrywania jabłek a. gruszek z wyższych gałęzi". Neoosn. rašky-: raškymas "zrywanie (owoców, jagód)". — Do pwk. rešk- / rašk- należało kiedyś *rišk- jako forma SZ typu RiT <= ReT. Por. z jednej strony drw. riškėlė "chusta na szyję", z drugiej strony prs. infigowane *ri-n-śka "rwie się", prt. *riśko, inf. *rikśti391. Z chwilą, gdy praesens zostało odnowione w postaci *rinśksta, to rozwój fonetyczny doprowadził przez fazy *rinkś-sta i *rinkšta do historycznego rykštei "rwie się, strzępi się, obrywa się, rozłazi się (o tkaninie, odzieży, miotle)". Akut wtórny, uwarunkowany sufigowaniem -sta-. Z kolei resegmentacja formy praesentis jako rykš-ta wytworzyła neopierwiastek, na którym oparły się nowe formy dla inf. rykšti (zam. *rikśti) i prt. ryško (zam. *riśko). Paralela: pdg. trykšti s.v. t rėkšti. — Tutaj mogłoby też należeć rykštė "gałązka bez liści, rózga, witka", analiza: rykš-tė. Alternatywne objaśnienie dla tego
391
Paralele: 1. dąska < *dri-n-ska "rwie się", prt. dńskau, inf. driksti, sb. Udriskos f. pl. "łachy, szmaty", 2. myzga < *mi-n-zga "splata się, plącze się", mizgo, mlgzti, 3. ryzga < *ri-n-zga "plącze się, wikła się", rizgo, ńgzti.
508 wyrazu s.v. rėžti. — Na SZ *rišk- zbudowano nowy SO raišk-: *raiškyti "obrywać", o czym świadczy drw. raiškymas SD «obrywanie» (dotąd emendowane na raškymas, chyba niesłusznie). Por. raižriž- s.v. rėžti. rėkti: surėkti, surenku, surekaū intr. "wykrzyknąć, zacząć krzyczeć (o zwierzęciu) wydać głos", tr. "zawołać kogo", iter. rėkinti "pokrzykiwać", caus. rėkdyti "doprowadzić do wybuchu krzyku a. płaczu" (z prvb. iš-, nu-, pra, pri-, su-, už-). Lit. rek- ma odpowiedniki w słow. rek- (scs. reką, rešti "eiTteiv", strus. reći, pol. rzec) oraz w śrwalij. reg"kląć, przeklinać"; SO sti. racayati "szykuje, tworzy", goc. ragin n. "postanowienie" (toch. A rake, B reki "słowo"). Pie. *rek- "porządkować; kazać" ( L I V 2 506). — Najszerzej w jęz. litewskim rozpowszechnionym alternantem jest WSE rėk-, por. rėkti, rėkiu, rėkiau, rėkti "krzyczeć, wrzeszczeć" (rėkti visa gerkle "krzyczeć na całe gardło"), krzyczeć na kogo, ganić, łajać kogo; głośno płakać, szlochać; jęczeć, skarżyć się; (o bydle) ryczeć, (o ptakach) wydawać głos", por. łot. rėkt, rėcu, rėcu "ryczeć (o niedźwiedziu, lwie), głośno krzyczeć, wyć; głośno płakać, szlochać". Iterativa: rėkaloti, rėkauti, rėkčioti, rėkinti, caus. rėkdinti lub rėkdyti "doprowadzać kogoś do krzyku, do płaczu". Odpowiednikiem rėk- jest słow. rėk-: scs. prėrėkati "sprzeciwiać się", pńrekati "dopowiadać", stczes. riekati, czes. rikati "mówić", pol. narzekać', scs. narėkovati, -rekują "obwieszczać, oznajmiać". Nomina: scs. reći"mowa, słowo", sirėčiadv. "to znaczy", narećije "rozstrzygnięcie, postanowienie, wyrok". — Aor. scs. rėxū z *rek-s-om sugeruje, że lit. paradygmat ze WSE rėk- może się opierać o praeteritum pochodzenia aorystycznego. — SO *rak- jest poświadczony w nomen słowiańskim, por. scs. roku "granica", narokū "umówiony termin; głos, decyzja przy głosowaniu", obroku "żołd", priroku "przezwisko, cognomen", suroku "zarządzenie", ros. porók "przywara, wada", pol. rok "czas roczny, annus", daw. narok "przykazanie boskie; oszczerstwo" (narokiem adv. "pozornie, na pozór")392. — SZ rik- <= rek-: rikti, rinku, rikaū: atrikti "odkrzyknąć", surikti "krzyknąć, zakrzyknąć, zawołać", užrikti "skrzyczeć kogo, zbesztać, złajać; głośno zaśpiewać", nomen: riksmas "krzyk, wołanie". Caus. rikdyti "zmuszać do krzyku; doprowadzać do płaczu". — W słowiańskim por. SZ w scs. rici ipv. "powiedz", stpol. rcy. Prs. stczes. rku (do rėci), strus. rku (do reći). Prs. na -ną-, *riknQ (czes. zarknouti "zakląć, zaczarować", gw. porknūt "pomówić, obwinie") tak się ma do litewskiego prs. infig. rinku jak scs. suxną "schnę" (*sus-nó) do lit. sunsū i jak psł. * b r f d n Q (pol. brną) do lit. brindū. — WSZ rik-: lit. rykauti a. rykauti "pokrzykiwać, nawoływać". Por. scs. naricati "nazywać, nadawać imię, wzywać, oznaczać, ustanawiać" (naricajemu "rzeczony, wymieniony, [tak] zwany"), priricati "dodawać (słowami), dopowiadać", < psł. *rlketi. remestas daw. "rzemiosło" — przekształcenie formy remestva f. (Bretkun), którą zapożyczono z błr. remestvo n. "rzemiosło" (por. ros. gw. remestvo, scs. remistvo "T6xvr)") 3 9 3 . War. sonoryzowany: remesdva (Bretkun). Drw. remėsnykas "rzemieślnik" (m.in. SD), remėsninkas ts., remėstnykas a. remėstininkas ts. — Obok tego stlit. gw. remėslas "rzemiosło" — zapożyczenie z błr. remesló (por. ros. remesló, czas. remesló).
392 Za refleks wzdłużonego S O *rók- uchodzi scs. racą, raciti "mieć chąć, chcieć", czes. rdčit "życzyć sobie, chcieć", stpol. raczyć ts., dziś "częstować, ugaszczać", ironicznie "chcieć łaskawie coś zrobić, uczynić coś z łaski" (Może raczysz wstać).
Zestawiany z tym wyraz stpr. romestue EV "topór o szerokim ostrzu, Barte" wydaje się niejasny.
509 Drw. wsteczny: remesas "rzemieślnik, zwł. cieśla". Wyrazy remėstas i remeslas zostały z czasem wyparte przez pożyczkę niemiecką amatas (zob.). remti, remiu, rėmiau "podpierać, opierać; wspierać kogo, pomagać komu". Cps. ataremiu SD1 «odpieram» (syn. atrumstau), iremti "napierać, naciskać", šaknis {remiu SD «korzenię się» (syn. iįeidziu, šakninuosi), išremti "wyprzeć (drzwi z odrzwi), wysadzić", paremti "podeprzeć, podpierać", užremti "zamknąć (na zasuwę); zmusić (do nauki)". Refl. įsiremti "wziąć się pod boki", susiremti "ściąć się, zewrzeć się, zetknąć się", užsiremti "oprzeć się łokciami". Łot. rėmdėt "uspokoić, ukoić, złagodzić (ból)", aprėmdėt "ostudzić" (frq. rėmdinat) z jednej strony i lit. nuramdyti (zob. niżej) z drugiej strony może się opierać o prs. na -d-, *rem-da "uspokaja się" (zob. łot. dzėmdėt s.v. gimti). Do pie. ^hjrem-, wed. ramate "uspokaja się", ramayati caus. "uspokaja, koi", gr. r]p8[ia adv. "łagodnie, delikatnie, ostrożnie". Oprócz nagłosu gr. rj- na spółgłoskę laryngalną wskazuje długość kompozycyjna w staroperskim imieniu Ariyaramna- < *ariya-Hramna-. — Podwójny refleks SZ rim- / rum-. 1. SZ rim-\ rimti, rimstu, rimaū "siedzieć, zachowywać się spokojnie; lubić gdzie przebywać" (łot. rimt, rimstu, rimu "uspokajać się, zadowalać się; przestawać, milknąć; zagrzać się - o wodzie"), cps. aprimti DP "odpoczywać", nerimti "niepokoić się", nerimstu SD «tesknię sobie», nurimti "ucichnąć, uspokoić się" (vaikas nurimo "dziecko ucichło"). Akut wzorowany na sta-praesens tworzonym od pierwiastków setowych. Neopwk. rimst-: nerimstauti DP "tęsknić sobie" ["nudzić się"], por. vargstanti <= vargsta. Nomina: nenūorima c. "człowiek niespokojny, ciągle będący w ruchu", rimša "człowiek cichy, spokojny", rimtas a. rimtas "poważny, odpowiedzialny, nielekkomyślny" (rr> rimtėti, -ju, -jau "poważnieć, stawać się poważnym"), rimtai adv. "poważnie, serio", rimtis f. "spokój, powaga". 2. SZ rum-: gw. rumtas "poważny", rumtai "poważnie". Antewokaliczne rum-: rumūs "(o koniu) spokojny, powolny, leniwy; ciężki", rumiai adv. "spokojnie". — WSZ rym-: rymoti a. rymóti "siedzieć, podparłszy głowę rękami i rozmyślać" (por. dyroti, kyboti, styroti, tvyroti). — SO ram-: ramdyti a. ramdyti "uspokajać, uśmierzać" (por. lamdyti <= įimti), nuramdyti "stłumić, uśmierzyć (bunt)" :: łot. ramdit "okiełznać, poskromić; pochować" (ramditiės "uspokajać się"); raminti "uśmierzać, uspokajać, pocieszać" :: łot. ramit "chować, grzebać (nieboszczyka)"; ramstyti "podpierać (gałęzie drzew)", atramstau, SD1 atrumstau «odpieram» (syn. ataremiu), refl. ramstytis "podpierać się laską, szczudłem", ramstytis sienos "opierać się o ścianę", => neoosn. ramst-: ramseióti a. ramscioti "podpierać", ramstinėti ts., ramstis m. "podpora, podpórka, szczudło, poręcz, balustrada"), SD1 atarumstis m. «odpieranie, odpor, odparcie». Formacja ramsdinti "uspokajać, uśmierzać" zakłada neoosnowę rams-. Wyabstrahowano ją z ramstyti, rozumianego jako *rams-styti (por. kaus-dinti <= *kaus-sty- <= kau-styti:: kauti). — Nomina na SO: atrama "podpora, poręcz", nenuorama c. "człowiek niespokojny, ciągle będący w ruchu", ramentas a. ramaiitas "kula, szczudło" (suf. jak w lamantas), ramovė "miejsce, gdzie jest spokój", ramtis m. "laska do opierania się przy chodzeniu", SD rumtis m. «kostur», rumtis kaulinis m. S D «kościan» ["laska, kij, kostur", S Ł X V I ] , ramūs "spokojny, cichy; uległy, pokorny" (=> ramybė "spokój", n. m. Ramybė). — WSO rom- < *ram-: romūs (zob.). rėmuo, -mens a. rėmud, -mens m. 3 p.a. "zgaga" (używa się z czas. degina "pali", ėda "żre", graužia "gryzie", pjauja "rżnie"). Odpowiednik łot. rėmens (rėmins) "zgaga" świadczy o tym, że war. gw. riemuo ma wtórne ie na miejscu ė. Izolowane
510
nomen na -men- do pwk. *rė- "piee, palić". Znacz. etym. "pieczenie, palenie w przełyku". Brak nawiązań ie. Transponat pie. *(H)reh r (pwk. paralelny do *h,reh r , zob. irti). rėmžti, rėmžiu, rėmžiau 1. "rąbać, żąć (żyto), kosić (siano); bić, uderzać", 2. "łupać, obierać z łupin", 3. "drapać, skrobać", 4. "wygrzebywać, wykopywać (kartofle)", uzrėmzti "wymierzyć cios, uderzyć", refl. susirėmzti "pokłócić sią". Postać remi- jest zapewne neopierwiastkiem. Mogła ona powstać drogą dysymilacji nC > mC z *re-n-ž-394, tj. z tematu infigowanego od pwk. rėz- "rznąć, kroić" < pie. *ureh,g-, ^pr. gr. pf|Yvu|ii "łamać, rozbijać, druzgotać, szarpać" (zob. rėžti). — Brak alternantów *ramž-, *rimž-. Jest za to SZ w postaci rwmz-, por. rūmzti, rūmziu, rumžiau "skrobać, obierać (kartofle); mocno skrobać; zbierać z pola, wykopywać (kartofle), kopać (doły, groby), rwać (trawą), drapać (skórą); zdzierać ubranie", refl. rūmztis "mocować sią; kłócić sią". Uderza brak derywatów nominalnych. rengti, rengiu, rengiaū "szykować, przygotowywać, organizować; ubierać (dziecko)", refl. rengtis, -iuosi, -iaūsi "szykować sią, przygotowywać sią; ubierać sią", išrengti "rozebrać; wyprawić w drogą", įsirengti "urządzić sią, sobie", nusirengti "rozdziać sią, rozebrać sią", pasirengti "przygotować sią". Należy do pwk. pie. *urengh- "kręcić, skręcać", por. stang. wringan "skręcać, wyżymać", niem. wringen "wyżymać", stwn. ringan "starać się, usiłować, walczyć". Zmiana *ur- > r- też w rėžti, rišti. — Podwójny refleks SZ ring- / rung-. 1. SZ ring-: ringa c. "kto siedzi skurczony, zwinięty w kłębek", ringė "skręt, zakręt", ringė "linia falista, zygzak; pręga, szrama, blizna". N. rz. Ringa, Ringė llx, Ringys 7x, Ringuva, Rińg-upis 4x. Vb. denom. ringuoti "wić się (o rzeczce), zwijać, skręcać (powróz); śpiewać z modulacją". — 2. SZ rung-, zob. rungti. — SO rang-: rangtis "stawać do wyścigu, współzawodniczyć", nurangti, -rangiu, -rangiau "odbić, pokonać (współzawodnika, rywala)". Drw. rangyti "kręcić, skręcać, zwijać, wywijać", rangytis "zwijać się, skręcać się", įsirangyti "wywijając się wpełznąć", susirangius (sėdėti, gulėti) "skurczywszy się (siedzieć, leżeć)", rangsóti ts. Nomina: rangcia DP "kwapienie" ["pośpiech"], rangčiomis, rangčiom adv. "na wyścigi", rangūs "giętki, zwinny, sprytny" (nerangūs "nieruchawy, ociężały", nesūoranga c. "ktoś nieruchawy a. niedbały"). rėpti, rėpiu, rėpiau (poza jęz. literackim rėpti) "chwytać, garnąć do siebie", cps. aprėpti "otoczyć ramionami, ogarnąć, ochwycić, objąć, pojąć (umysłem, wzrokiem); otoczyć ze wszystkich stron", išrėpti "roztrwonić", prarėpti ts., surėpti "zgromadzić, zapracować". Drw. rėpsoti, rėpso, -ójo "leżeć, siedzieć bez zajęcia; sterczeć, zawadzać" (Akmuo rėpso vidury kelio "Kamień sterczy na środku drogi". Ko rėpsai kaip senas kelmas? "Czemu sterczysz jak stary pień?"). Nomina: aprėpnai DP "hojnie", aprėpnas DP "zupełny", aprėpnumas SD «szczodrobliwość», berėpa c. "nienasyceniec", nerėpa c. "żarłok, nienasyceniec, chciwiec". Alternant rėp- przedstawia wzdłużony SE względem rep-, jak w replės f. pl. "obcęgi, szczypce", SD «kleszcze», gw. raplės :: stpr. raples EV "szczypce, Czange", zdrob. replelės f. pl. SD «kleszczki; kleszczki do orzechow» (syn. gnyblės). St. wzdłużenia ma nawiązanie w psł. *repiti, por. słń. vrėpiti se "przyłączyć się", pol. wrzepić sią "utkwić, uwięznąć"; nomen scs. rėpije n. "rzep, kwiat ostu okryty
394 Paralele: 1. kumštas SD1 «kunszt, lusus, facetiae, iocus» < kunštcis (zapoż. z pol. kunszt), 2. siūmdyti "szczuć, p o d s z c z u w a ć " obok siundyti "szczuć, judzić, podżegać", to z *siunt-dyti (do siunčiu, siųsti "słać, posyłać"). G d y b y do dysymilacji *nž > mz nie doszło, to mielibyśmy do czynienia z b r z m i e n i e m tręžti, por. rąztis < *renž-, gręžti < *grenž-.
Vi-
511
czepliwymi łuskami", bg. rėpej, ros. repėj, pol. rzep. Do pie. *h,rep-, por. gr. eperctoa "skubać, żywić sią", alb. rjep "zdziera, wyciąga", SZ łac. rapió, -erć "porwać, gwałtownie, szybko chwycić, coś wydrzeć; porwać (jako łup, zdobycz), uprowadzić; pospieszyć gdzie, udać sią dokądś". ręsti, renčiū, renčiaū "rąbać, ciosać, stawiać ściany z bierwion, (studnią) budować, cembrować" (Iš rąstų renčia rentini "z bierwion budują zrąb studni"). Nomen: rentinys "zrąb studni, drewniana jej oprawa, cembrowina". Odpowiednik łot. apriest "obciąć", nūoriest "uciąć, odciąć". Etymologia nieustalona. Mimo różnicy spółgłoski zestawiano ze sti. randhra- "otwór, szczelina, wgłębienie", stang. rendan "rozerwać, uciąć", stwn. rinta "kora, skorupa". — SO rant-: rantyti iter. "rąbać, ciąć, nacinać; kastrować" (ze zmianą nt > mt: ramty ti), runtau SD «rąbam, rąbię» (syn. šakalu), runtau malkas SD1 «rąbię» [drwa], runtau medžių SD «knuię» ["rąbać, rozłupywać drzewo"]; frq. ramstyti "ciosać", zdysymilacji *ranstyti < *rant-sty-. Neoosn. ranty-: rantydinti "nacinać, haratać; rąbać", {rańtymas "nacięcie", SD runtymas «rąbanie». — Nomen na SO: rantas 1. "wcięcie, nacięcie, karb", 2. "pierścień na rogu krowim", 3. "blizna, szrama", war. rantas, randas (zob.), rdmdas. Vb. denom. rantyti "robić nacięcia, karby, karbować". Por. łot. ruotit obok gw. kuroń. rantit "przecinać, odcinać; rąbać tępą siekierą", ranta "karb, nacięcie". — Podwójny refleks SZ rint- / runt-: 1. SZ rint-: rińtis m. "nacięcie, karb; pierścień na rogu krowim; słój w drzewie; fałda, zmarszczka; plasterek (kiełbasy); oznaczony czas, pora (jedzenia)", rintė "tarka do prania; gwint (śruby)", 2. SZ runt-: rūntinti 1. "kopać, wykopywać (kartofle)", 2. "rwać, rozrywać, rozszarpywać (o wilku)", nurūntinti "oskubać; zbić kogo". retas, -a "rzadki, niegęsty, nieczęsty" (łot. rąts). Niejasne395. Z uwagi na oboczność kresnas :: resnas "krępy, barczysty" (łot. rąsns ts.), kretilas :: rėtilas "rzadkie sito" warto rozważyć wywód retas z *kretas przez (nieregularne) uproszczenie nagłosu, znacz, etym. "przerzedzony przez przesiewanie". Zob. krečiū, krėsti. — Drw. apyretis "rzadki, niegęsty, rzadko rosnący", parėtas 1. "rzadko rosnący" (Šiemet rugiai parėtus "Tego roku żyto jest rzadkie"), 2. o człowieku "powolny, ślamazarny", prarečiuT adv. "od czasu do czasu, czasem" (por. prameciuT), retikai m. pl. "sieć o dużych okach", retókas "dość rzadki". Cps. retkarčiais adv. "z rzadka, niekiedy", rėtmiškis m. "rzadki las". — N. m. Retynė. — Vb. denom. rentū, retaū, rėsti "rzednieć", retėti "rzednąć, przerzedzać się, stawać się rzadkim" (łot. retėt), retinti "czynić rzadszym, przerzedzać las". — WSE ret-: próreta, prorėtmė "rzadsze, jaśniejsze miejsce w lesie", rėtis m. "nie uprawiane pole, odłóg; rzadkie miejsce w lesie". — Neopwk. res- (<= rėsti): resvas "rzadki, niegęsty", => resvėti "rzednąć", prarėsvinti "przerzedzić (rośliny)", WSE rės-: rėsmė "rzadki las", parėsvas "rzadko rosnący - o zbożu", resvas "rzadki; powolny, ślamazarny", => apyrėsvis "rzadki, rzadko rosnący (o życie)". rėtilas "rzeszoto, rzadkie sito", retys "szrama, blizna" — drw. od adi. retas "rzadki" (zob.). — WSE rėt-: rėtis m. "sito, przetak, rzeszoto", rėtis kareivių SD «kosz szańcowy», sūdarėtis m. SD1 «kosz» (syn. pintinis kraitis)396. — Drw. rėčius "rzemieślnik
395
O s o b n o stoi łot. rąds "niegęsty, np. o zbożu na polu" wraz ze sės. redū-kū "pojedynczy, nieliczny, rzadki", < pbsł. *red-V. Bez etymologii. 396
Z uwagi na współistnienie lit. rėt- z ret- pod znakiem zapytania staje p o r ó w n a n i e z o d o s o b n i o n y m łac. retw rete, -is n. lub f. "sieć, sidło, matnia".
512 w y k o n u j ą c y sita, sitarz" (=> rėčiuvienė " ż o n a sitarza", z n e o s u f . -iuvienė j a k np. w sukčiuvienė), rėtelis m . SD « k o s z y k , k o s z y c z e k ; p y t l i k , w o r e k s i a t k o w y » . rėžti, rėžiu, rėžiau "rznąć, kroić; robić linią", SD «ryię, rzężą obrazy» (syn. drožiu), išrėžiu SD «rysuię co na drzewie, kamieniu», surėžti "zaciąć; uderzyć, zdzielić". Drw. išrėžtas SD «ryty, rzezany», rėžyti iter. "kroić, wyrzynać, rzeźbić". Nomina: rėžimas SD «rycie, rzezanie obrazow, pereł», rėžis m. "znak wyrżnięty; pas (ziemi), zagon", SD «karb, kreska narzniona, napisana», rėžtūvas SD «rylec złotniczy, sznicerski». Cps. Dvirėžiai (n. m.), kreivarėža (zob.). — Odpowiednik słowiański: scs. rėŽQ, rėzati "rzezać", < pbsł. *rež-ie-, *rež-a-. Pdg. zbudowano na aorystycznym temacie *rež- < pie. *ureh,g-, por. gr. eppr|£a aor. "złamałem, rozdarłem" :: prs. pfiyvupi "łamać, rozbijać, druzgotać, szarpać; krajać, pruć". Zmiana *ur- > r-jak w czas. rengti, rišti. — SO ruož- z pbsł. *roźa< pie. *uróhlg-o- (por. gr. eppcoye , pf. "złamał się, rozbił sią"): lit. ruožas "linia, rysa, pręga; zagon, pas ziemi" (drw. ruožtas "zagon"), łot. ruoza m.in. "wąski pas ziemi" :: scs. razb "uderzenie, cios", pol. raz "machnięcie, uderzenie, cios", uraz "uszkodzenie", uraza: mieć do kogo urazą. Apofonia uo :: ė z pb. *ó <= *e, por. bruožas <= brėžiu, luomas <= lėmiau, šuoras <= šėriau. — SZ ryž-'. prs. paryšta a. paryžta "ubywa, zmniejsza sią - o księżycu" < *paryž-sta (-ryžo, -ryžti), znacz. etym. "urzyna sią" (paralela s.v. deltls). Od ryž- urobiono drw. *ryžtė "to, co wyrżnięto", z insercją k: rykštė "cienka gałązka bez liści, rózga, witka", SD «bijak u cep [syn. kultuvė, spragilinė]; rozga», lazda arba rykštė įpjaustyta SD «karbowa laska», rykštės f. pl. «dyscyplina, którą sią biczuią», plaku rykštėmis SD «siekę kogo rozgą», zdrob. rykštelė "rózeczka", SD1 «rozczka» ["różdżka"]. Por. stpr. riste EV "wić, rózga, Rute", łot. riste ob. rikste "rózga". Alternatywne objaśnienie wyrazu rykštė podano s.v. rėkšti. — Morfem ryž- przedstawia sobą innowacyjny st. zanikowy do rėž- (zam. firž- < *Trž-), który urobiono przez analogię do st. zanikowego pierwiastków krótkowokalicznych (por. regułę RiT <= ReT s.v. bristi, kristi, tristi). Paralela: plyš- <= plėš- s.v. plėšti. — Pewne okoliczności wskazują na obecność obocznego pierwiastka nielaryngalnego: *rež- / *riž- "rznąć" pie. *ureg-. Po pierwsze por. formę słowiańskiego prs. rizną, -nąti, pol. rzną, rznąć < *riž-ne-. Po drugie por. lit. formę na st. o: raž- <= *rež-: ražas (zob. osobno). — Nowy SO raiž- <= riž- / ryž-: raižyti a. raižyti "wyrzynać, nacinać, robić rysy, rytować, grawerować" (por. plaišyti <= plyšti), suraižioti "zaciąć (batem)", nomina: (raižą "ryt, rysa; nacięcie", paraižos, -ų f. pl. "ostatnia kwadra księżyca, schyłek księżyca; okres między pełnią księżyca i pierwszą kwadrą" (war. paraižos, paraižai, sg. paraižą, paraižis), raižinys "sztych, drzeworyt", raižytojas "grawer, rytownik", raižus (zob.). ręžtis, rąžiuos, rąžiaus "naprężać się, napinać się, natężać się", atsiręžti "wyprężyć się", įsiręžti "wyprężyć się, naprężyć się, wytężyć siły (o koniu, wołu)". Odpowiada łot. riėzties, -žuos, -zuós "wyginać się, paczyć się (o deskach)". Pb. infigowany temat *renž- stoi na miejscu pb. *rež- < pie. *h3reg- "wyprostować, naprężyć". Por. gr. ópeyo), aor. ćipe£a "wyciągnąć (rękę), podać, wręczyć", med. "wyciągać się, sięgać po coś, zmierzać do czegoś", łac. regó, rexT, rectum "kierować, rządzić, panować; pouczyć kogo", regimen, -inis n. "kierownictwo, zarząd, ster", SW wed. rūsti "panuje". Pb. *renž- mogło powstać bądź przez infigowanie SE *reź-, bądź przez innowację apofoniczną: dotworzenie stopnia pełnego *renž- do infigowanego SZ *rinž-. Akut nie ma uzasadnienia historycznego. — WSĘ pb. *reź- może tkwić w łot. rėzėt, -ėju "(o koniu) unosić, podnosić głowę do góry". — SZ ryz- (< riž- < *rinž-, zam. *riž-): ryžtis, ryžiuos,
513 ryžaus "postanawiać, zamierzać", pasiryžti, -ryžtu, -ryžau "zdecydować sią, postanowić". Por. wed. pijate 3 pl. "posuwają sią szybko na wprost" < pie. *h3rng-ntoi. — SO rąz- < *ranž-: rąžytis iter. "przeciągać sią (po przebudzeniu, po zasiedzeniu), wyprążać sią", sb. rąžulys "dreszcze, ograżka; łamanie w kościach", rąžąs "usposobienie do przeciągania sią, senność". Por. łot. ruózTties "wyciągać sią, przeciągać sią, ziewać, wyginać sią, odczuwać łamanie w kościach", sb. ruóza m.in. "wzniesienie na równinie, wzgórze; kąpa, suche miejsce na bagnie" < *ranž-a-. N.B. Zwraca uwagą brak refleksów SO *raž- < pie. *h3rog- (goc. -rakjan "rozciągać, wyciągać"). riaugėti, prs. riaugėjo (war. riaugi, riaugia, riauga), prt. riaugėjo "odbijać sią czym (o wydobywaniu sią przez usta gazów z żołądka); czkać, mieć czkawką", ridugcioti ts., riaugsėti ts. Przytoczone formy pokazują refleks pie. *h,reug- "odbijać sią, rzygać, wymiotować", por. gr. epeuyopai "wymiotować, wyrzucać; zionąć (o wulkanie)", aor. ripuyov "zwymiotowałem" (pie. ^e-h^ug-o-m), łac. ėrūgo "wydzielać sią, wytryskać". Akut lit. wtórny. — W słowiańskim nie ma wprawdzie refleksu *riug- < *riaug-, zachował sią jednak ślad po nagłosie ri- w formie WSZ *riūg-a-, por. scs. oturigajetū "epeuyeTai", pol. rzyga "wymiotuje", czes. rihati. — SO raug-: raugėti, -ju, -jau "odbijać sią", išrdugėti "wymiotować, rzygać", refl. atsiraugėti 1. "czknąć, beknąć", 2. impers. valgis atsiraugėjo "jedzenie sią odbija", nusiraugėti "rzygnąć". Dawniej praesens miało formą m.in. atematyczną: raugmi SD «rzygam», išraugmi SD «wyrzygnąć». Neoosn. raugė-: raugėtojas SD1 «rzygacz, rzygawiec». Sb. parduga "podmokła łąka, ziemia; błotniste, grząskie miejsce na drodze; dół wypełniony rdzawą wodą" (war. pariauga), paraugaTm. pl. "skisły płyn, kwaśne mleko". Osobno zob. raugti "zakwaszać". — WSZ rūg- (przy braku frug-): atsirūgti, -rūgsta, -rūgo "odbijać sią", przen. "dawać sią we znaki" (poza tym złożeniem czas. rūgti oznacza "kisnąć, kwaśnieć", zob. osobno), rūgauti "odbijać sią", nomen: išrūgos f. pl. "serwatka" (m.in. SD). W słowiańskim por. osnową ryga- < * r ū g - a - w cs. otūrygati "eructare, wymiotować", sch. rigati, rigam, ros. rygdtb, -aju ts. (pol. daw. rygać "rzygać" jest pożyczką z jąz. ukraińskiego). riaukė 1. "szczelina w pniu drzewa, spowodowana uderzeniem pioruna", 2. "wyrwa w ziemi" (Vanduo išrovė kalne didelę riaukę "Woda wyrwała dziurą w zboczu góry"). Założywszy, ża akut jest wtórny, można ten izolowany wyraz powiązać z pie. pwk. *h3reuk- "kopać, ryć". Por. SZ gr. opuocco "kopać, wykopać, ryć w ziemi; wydłubać, wyłupić, wybić" (att. ópuTtco) < pie. *h3ruk-ie-, aor. ep. opu£a, klas. dópu^a. Temat infig.: sti. luńcati "zrywać", łac. runcó, -are "wyrywać chwasty, pielić" < pie. *h3ru-n-k- (bez odpowiednika bałt.). — Być może, że dałoby sią tu podciągnąć jeszcze vb. lit. riaukti, -/'//, -iaū "pić chciwie, łapczywie, dużo, żłopać". Trzeba by tylko przyjąć, że jego znaczenie jest przenośne i wywodzi sią z "kopać, ryć". riba 4 p.a. "granica, miedza oddzielająca pola, dukt leśny, przecinka w lesie, ścieżka miądzy dwiema łąkami". N. rz. Riba. — Sb. postverbale od ribėti, riba, ribėjo "błyszczeć, jaśnieć, połyskiwać, migać, lśnić". Znacz. etym. "prześwit w lesie" (por. spindžius <= spindėti). — Drw. ribinis "graniczny (słup), pośredni, przejściowy", cps. riboženklis m. "znak graniczny". Vb. denom. apriboti "ograniczyć, pomniejszyć, zmniejszyć", atriboti "oddzielić, odgraniczyć" (=> ribótas "ograniczony"). — SO raib-: zob. raibas. ridikas 1. "rzodkiew, Raphanus", 2. "główny korzeń drzewa" — ze zmiany *redikas, zapożyczenie ze śrdn. redik (redek) "rzodkiew". W jąz. łotewskim pochodzące z tego samego źródła zapożyczenie zostało przekształcone adideacją do adi. ruds
514
"czerwonawy", stąd *ruduks > rutks. Podobnie lit. gw. rudikas "rzodkiew" (zob. rūdas). — Drw. ridikėlis m. "rzodkiewka". — N. m. Ridikai, Ridikiškė. rydyti, rydau (war. rydziu), rydžiau 1. "dawać jeść (gołębiom), dawać żreć (świniom), karmić, częstować (wódką), upijać kogo", 2. "szczuć, judzić", surydyń "skłócić, zwaśnić". Odpowiada łot. ridit "szczuć (psa, psem)", przen. "podburzać, podżegiwać" (co zresztą stoi obok SO raidit "szczuć, podburzać"). Jest to formacja kauzatywna z suf. -dyń do pierwiastka set w SZ ryti "łykać, żreć" (zob.). Paralele: gydyti, lydyti i pūdyti, sūdyti. — Neopwk. ryd-: rydėnti "dawać jeść, dawać żreć, karmić", rydelis m. "ten, kto zjada, pożera" (,Svoteliai rydeliai, jūsų pilvai dideli "Swaci «rydeliai», wielkie [są] wasze brzuchy»). riebus, -i 3, 4 p.a. (war. riebas, -a 3 p.a.) "tłusty, zawierający dużo tłuszczu (o mięsie, słoninie, o potrawie)", 2. "otyły, tęgi, gruby, wypasiony, utuczony" (Kol riebūsis sulys, tai liesasis padvės "Nim tłusty schudnie, to chudy zdechnie"), 3. "żyzny - o ziemi, o nawozie", 4. "dorodny, bujny, plenny, wydający obfity plon", DP "tłusty, utuczony", SD sūrelis riebus «małdrzyk», vaikiukas riebus «pucek». Formalnie stoi w związku z czas. łot. riebu riėbju, riebu "brzydzić się, czuć wstręt; stać na przeszkodzie, przeszkadzać; złościć się; mścić się" (rieba "wstręt, odraza", SO raiba "wstręt, obrzydzenie"), ale przejście stąd do znaczeń lit. pozostaje niewyjaśnione. — Drw. riebalai m. pl. "tłuszcz; maść" (=> riebalingas "bogaty w tłuszcz", riebaluoti "smarować tłuszczem"), riebuliai m. pl. "tłuszcz", riebulis, -ė "tłuścioch", riebūmas "tłuszcz; miejsce tłuste (w mięsie)", DP "tłustość", SD «tłuste» (syn. taukai), riebūzas pot. "tłuścioch". Vb. denom. riebėti, -ju, -jau "tyć, tłuścieć", ńebinti "tuczyć, dobrze karmić; tłuszczem zaprawiać potrawę; smarować tłuszczem". riedėti, rieda (war. rieda), riedėjo "toczyć się - o kole, wozie, kamieniu, jabłku (Obuolys nuo obelės netoli terieda "Niedaleko pada jabłko od jabłoni"), o kłębku nici, o łzach, też o słońcu na nieboskłonie; rozchodzić się - o głosie; jechać wozem, autem; iść szybko małymi krokami; wstawać z posłania; wykluwać się z jaja", išriedėti m.in. "wyjechać, wytoczyć się, wykluć się", przen. "powstać, ukształtować się, pojawić się". Formacja ta opiera się na morfemie w st. e, ried-, który został dotworzony do powstałego drogą metanalizy st. zanikowego rid- (<= *rit-din-), zob. ritū, risti. Drw. riedulys "głaz narzutowy, (okrągły) kamień polny; krążek (hokejowy)", rieduolis m. "wijąca się roślina". — SO raid-: raidyti, raido, raidė "biegać (o bydle), dokazywać". Nomina: raida "stopniowa zmiana, rozwój, ewolucja" (neol.), raidė, raidė "litera" (neol., który zastąpił litera, SD litera «litera, czcionka», gw. litara, litaras — zapoż. z jęz. polskiego), raidynas "alfabet" (neol.); raidūs "wyraźny, przejrzysty, czytelny, dogodny; prosty, wyprostowany, niesplątany" (por. łot. raids "gotowy"). riekti, riekiu, riekiaū "kroić chleb; orać po raz pierwszy, orać ugór", aźuriekiu SD «zarzynam czego, zakrawam», nuriėkti "okroić, odkroić", parlekiu žemi SD «pórzę ziemię», perriekiu SD «przekrawam co; rozkrawam co». Por. łot. riekt, rieeu "orać ugór, kroić chleb". Pb. *reik- przedstawia wariant z *k do pwk. pie. *h,reik- "rozrywać, rozcierać", por. gr. epeixo) "rozdzierać (o orce), rozcierać, tłuc", epeixó|j£vo<; "przeszyty (włócznią)", ėpripiyiievoę "zmielony, starty", wed. rišate a. liśate "obrywa, zrywa". — Drw. aprieka a. apriekė "kromka z szerokości całego bochenka", atarieka "wielka kromka, pajda", riekė 1. "odcięty kawałek (fchleba, ciasta), kromka, pajda", SD «skiba chleba», 2. "skiba, odkrojony pługiem pas ziemi, bryła ziemi", SD riekė žemės «bryła» (=> drw. riekelė
I s
515 duonos džiovintos SD «grzanka», riekiotė "pajda"), riekimas "pierwsze oranie ugoru, pole zorane po raz pierwszy", cps. duonriekis m. "nóż do krajania chleba". Por. łot. riekums "grunt orany po raz pierwszy", rieciens "kromka, porcja odkrajanego chleba". — SZ rik-: rikti "rozpadać sią" (zob.), nomina: łot. rika "wielka pajda chleba", sniegą rika "lód ze śniegiem nabity przy podkowie". — SO raik-: raikyti iter. "krajać (chleb), krajać drobno" (por. łot. raicit, -ku, -ciju "robić bruzdy; spulchniać ziemią"), apraikau SD «okrawam», nomina: apyraika "odkrojony kawałek", SD «okrawek», apraikas "kromka z całej szerokości bochenka", atraikas "okrajka, kawał, pajda" (por. łot. raika "bruzda"). Neoosn. raiky-: paraikymas "pokrojenie": SD kuris menasi sąnariųparaikymo} sųnarių paraikytojas «anatomik» (por. maišymas <= maišyti, rašytojas rašyti), raikytojas SD1 «krayczy» (syn. pjaustytojas) ["służący krający i podający pokarmy przy stole", S Ł X V I ] . riesti, riečiū, riečiaū "giąć, wyginać, pochylać, zadzierać, zwijać, krącić, podkrącać, krzywić", cps. {riesti audeklų SD «osnować krosna», išriečiu SD «wytaczam» (syn. išritu), suriesti "skrącić, podwinąć, zwinąć tkaniną" ({džio ragą suriesti "zapądzić w kozi róg"), suriečiu SD «kurczą, skurczam», užriečiu audaklų SD «nawijam co, iako krosna, etc.», refl. riėstis "wyginać sią, garbić sią", susiriečiu SD «kurczą sią». Odpowiednik łot. riešu, rietu, riest "połączyć, przybliżyć do siebie". Morfem riet- jest dwuznaczny: może być refleksem pie. SE *ureit- (por. stang. wridan "krącić, zwijać") lub też innowacyjnym stopniem e, dotworzonym do pb. SZ rit- <= pie. *ret- "biec", zob. ritu, risti (paralela: ried- <= rid- s.v. riedėti). Tam też o SO rat- oraz rait-. — Drw. rietimas "zwój, bela lnu, tkaniny" (Suritinom rietiman drobą "Zwinąliśmy płótno w zwój, belą"), daw. rietimas popieriaus SD «libra papieru», rietimas gelumbės SD «postaw sukna» (brak w LKŽ). — Tu pewnie ttż atariečiai m. pl. "pszenica jara", atuoriečiai ts., SD «jarka, jara pszenica» (war. atóreciai) oraz parietė "sąkowate drzewo z pnia brzozy, czeczotka" (=> ūd\. parietingas). — Neopwk. ries- (<= riesti): riestas "wygiąty, zagiąty, schylony, zwinięty, zadarty, kręty", riestuvas "nawój w warsztacie tkackim", SD «wał krosienny». Neoosn. riest-: riestainis m. "obarzanek", riestinis "zgięty, skręcony", riestuma "zagięte miejsce, krzywizna, skręt; najtrudniejsza sytuacja". Cps. riestanósis "z zadartym nosem", riestaragis "z podwiniętymi rogami", riestasprahdis, -ė "o zgiętym karku". Zob. też rietas. riešas 1. "nadgarstek, kostki łączące rękę z przedramieniem", 2. "staw w nodze końskiej przy kopycie", 3. "niedojrzałe ziarno w kłosach" (war. riešas 4 p.a.) < *reiśa- < *ureik-o- (akut wtórny). Do pie. *ureik- / *urik- "skręcać, owijać", jak w lit. rišu, rišti "wiązać". Por. śrwn. rihe "podbicie stopy", śrdn. wrist "kostka u nogi". — Drw. riešinė "rękawica z długim wzorzystym nadgarstkiem", riešinis, -ė "zapinany na nadgarstku (zegarek)". — N. rz. Riešė 2x, też n. jez., n. m. Riešė 2x. riešutas "orzech". Por. łot. rieksts "orzech", z insercją k z *riests, to z *riesuts (por. ankštas). Stpr. °reisis ukazuje się tylko w cps. buccareisis EV "orzeszek bukowy", które kalkuje niem. Buch-ecker. — Drw. riešutinis "orzechowy". Drw. wsteczny riešas "orzech". Vb. denom. riešutauti "zrywać orzechy, chodzić po orzechy". — Słow. odpowiednik z samogłoską e (rcs. orexu "xapvuov", sch. órah, słń. óreh, ros. orėx, pol. orzech), zaleca wyprowadzenie lit.-łot. ries- z praformy bałt. *raiś- i tym samym uznanie, że stpr. °reisis pochodzi ze zmiany *°raisis. Pod względem sufiksu riešutas stoi w jednym szeregu z ašutas "włos z końskiego ogona" i lukutas "łachman, ścierka". Pbsł. *raiś- można objaśnić jako alternant na SO do *reiś- < pie. *(h,)reik- "rwać, drzeć,
516
łamać". Por. gr. epeixo) "rozdzierać, przeszywać (włócznią); rozcierać, tłuc". Rekonstrukcja znaczenia: "owoc orzecha" jako "coś, co sią otłukuje z twardej łupiny". rietas "górna cząść uda", rietai, -ą m. pl. "krocze, miejsce miądzy odbytem a narządami płciowymi", przen. rietai žagrės SD «kroy pługowy, dens aratri, vomeris». Odpowiednik łot. riėta "noga". Pb. *reit-a-, *reit-a-. Zapożyczenie bałt. w fińskim reisi "udo, lądźwie". Bliskie nawiązanie w psł. *riti "tyłek, podex", cs. riti i., sch. rit, riti, czes. rit', stpol. rzyć, -ci. Należy do rodziny czas. riećiii, riesti "giąć, wyginać" (znacz. etym. "zaokrąglenie, zaokrąglona cząść ciała"). Akut niejasny. — Drw. parietė "dolna czejść krocza". rieti I, rejū, rėjau, liter, rieju, riejau, rieti 1. (o psach) "napadać, obszczekiwać i kąsać", 2. (o ludziach) "gderać, strofować, łajać kogo, wymyślać komu, lżyć", aprieti DP "pokąsać". Refl. rietis "sprzeczać sią, kłócić sią, wymyślać sobie; o psach - szczekać, oszczekiwać sią", rejuosi SD «przeczam sią» (syn. baruosi, vaidinuosi), susirieti "posprzeczać sią, pokłócić sią" (.Susiriejo anuodu kaip du šunys, o, rodos, taip gerai gyveno "Pokłócili sią ci dwaj jak dwa psy, a zdawało sią, że tak dobrze [ze sobą] żyli"). Apofonia utrzymana również w odpowiedniku łot. riet, rej u, rėju "(o psach) szczekać i kąsać". Pie. *reiH- / *riH-. — Wyjątkowo spotyka sią praesens w postaci rijas "kłóci sią". Mogło ono powstać tylko w oparciu o prt. refl. *rijos < *riH-eh2-, z j jako wypełniaczem hiatu lrg. Por. vijas gw. "wije sobie (gniazdo)", prt. vijos do vytis. — Drw. riemenys m. pl. "kłótnie, awantury, swary" (=» riemeniūs, -iaūš ts.), rietenos f. pl. "kłótnie, swary", rzadziej rietiėnės ts. Neopwk. riej- (<= rieju): riejenos f. pl. "kłótnie", riejesćiai a. riejestys ts., riejimas "kłótnia", riejūnas "człowiek kłótliwy, swarliwy, kłótnik" (por. ryjūnas ryju). rieti II, rieju (war. rejū), riejau "układać drewno, szczapy w stos; składać torf na stos". Niejasne. rikti, rinkit, rikaū 1. "rozpadać sią (o związku), kończyć sią", 2. "mylić sią, plątać sią", refl. apriktis DP "mylić sią", apsirikti "omylić sią", apsirinku SD1 «omylam sią» (syn. apsiviliu). Dalsze objaśnienie niepewne. Porównywano z riek- jak w riekti "kroić, orać"? Por. s.v. trėkti czas. trinku, trikti m.in. "mylić sią, zbijać sią z tropu". — Drw. rikdyti caus. "wprowadzać w błąd, mylić, przeszkadzać, rozstrajać" (brak SO, jak np. w likdyti, migdyti), syn. trikdyti; rikinti "mylić". Nomina: apriktinas DP "omylny", riklūs "zawiły, zagmatwany", riklius "błąd, pomyłka", riktas ts. rinkti, renkū, rinkau "zbierać, zbierać do kupy, gromadzić, pobierać (podatki)". Cps. aprinku SD «obieram co», dokli atrinku SD «pobor odbieram», parinka SD «rozbieraią co, rozebrali ksiągi», parinku SD «chowam, poprzątam co», surinku SD «gotuią [syn. dabinu, prirėdau], gromadzą [syn. sukrauju, sugaminu], sumuią co, zbieram co». Odpowiednik stpr. senrinka "zbiera, gromadzi" < *san-renka. Tymczasem łot. rinkt, rinkstu a. rinku, rinku "zbierać" jest lituanizmem. Pie. *urenk- / *urnk-. — SO rank-: rankioti "zbierać", DP też "zgromadzać, skarbić", nurankioti "pozdejmować (gąsienice z drzewa)", por. landžioti, slankioti. Por. stpr. *[isrankint]: isrankinna "wybawia, zbawia" obok *[isranki:t]: isrankiuns ast "wybawił", isrankit "zbawieni", isrankeis mans "wybaw nas!". Nomina: ranka (zob.), išrankos f. pl. "wysortowane rzeczy", paranka "wybór", parankos f. pl. "resztki, rzeczy przebrane". ristas "bystry, rączy (o koniu)". Wraz z takimi drw., jak parislas "okrągłe drewno, które podkłada sią pod łopatą przy wsuwaniu chleba do pieca" (war. parėslas), ristójas "ten, kto toczy", ristūvas "wałek, walec", ristūvai m. pl. "dźwignia do podnoszenia
517 ciężarów", risvas "rączy (koń)", jak też czasownikami ńsdinti "potoczyć (beczkę, kamień)", risnóti "biec truchtem, kłusować" ma w podstawie neopwk. ris-, wyabstrahowany z formy inf. risti do ritu (zob.). — Z kolei metanaliza przymiotnika ristas wytworzyła neoosnowę rist-, widoczną w takich derywatach, jak sb. risčia "kłus, bieg konia pośredni między stępem a galopem lub cwałem", SD «gręda», < *rist-ia, adv. risčia, risčiomis a. risčiaTs "kłusem - biec, jechać, wieźć się", gw. "truchtem" (=> vb. denom. riscióti a. risčiuoti "kłusować") — obok irsčia, irščia (metateza r); próriscia adv. "powolnym kłusem"; riste a. ristis f.m. "kłus"; ristikas "zapaśnik", ristikė "lekki kłus", ristynės f. pl. "zmaganie się, zapasy", ristinińkas "koń, który dobrze biega kłusem", ristokas "koń kłusak", ristūkas "jajko do taczania w zabawie", ristūnas "szybki, rączy koń a. kobyła", ristutė "lekki kłus". — Stopniem o do neopwk. ris- jest rais-: raistyti iter. "zwijać (tkaninę), wikłać, plątać" < *rais-sty-, raistytis "(o zwierzętach) łączyć się w pary, parzyć się" (=> postvb. raistas "czas rui", => vb. denom. raistūotis "parzyć się"). Paralela: °spaistyti < *spais-sty- do spisti, spitaū. risti, ritu (gw. rentų), ritau (gw. ričiaū) "toczyć, toczyć kołem, obracając co przesuwać (beczkę, belkę, kamień), wprawiać w ruch", ritu SD «toczę co, taczam co», cps. apiritu SD «obtaczam», iritu SD «wtaczam, wwalam» išritu SD «wytaczam» (syn. išriečiu), nuristi "stoczyć (z góry na dół)", nuritu SD «zwalam co», paristi "podołać, zwalić kogoś z nóg; potoczyć", paritu SD «powalam co pod co». Refl. ristis "toczyć się, (o wezbranej wodzie) kłębić się, (o dymie) wydobywać się kłębami, (o czasie) upływać; iść z trudem, (o dziecku) leźć, gramolić się (przez próg, na piec); zmagać się, mocować się z kimś; spierać się, kłócić się; (o pisklętach) wykluwać się". Nomina: paritas a. rita "drąg, dźwignia do podważania i toczenia pnia, belki, kamienia" (por. brida, liga), ritė "szpula, cewka", ritybė "zdolność do toczenia się", SD «potoczystość», ritinys "zwój, rulon", rituliai m. pl. "taczki" (m.in. SD), ritulaT ts. — N. jez. Apiritys, dosł. "Okrągłe" (por. Apskritys). — O neopwk. ris-, rais- i ich derywatach zob. s.v. ristas. — Pwk. rit- jest dwuznaczny. Może to być SZ bądź do pie. *ret- "biec" (por. stir. rethid "biegnie"), bądź do pie. *ureit- "kręcić, zwijać" (por. stang. wridan ts.). — SE ret- jest widoczny w formach gw. suretėti 1. "zwinąć się, skręcić się (o włosach)", 2. "zrosnąć się (o złamanej kości), pokryć się (naskórkiem), zasklepić się (o ranie)". Infigowanie ret- zaświadcza prs. rentū gw. "toczę" (por. typ brendu do bridau). — Drw. werbalne na SZ: paritinti a. paridinti caus. "potoczyć (kłodę, beczkę, kamień)", ritenti "taczać" (atritenti "przytoczyć beczkę, kamień"), ritinėti a. ridinėti iter. "taczać, turlać", paritinėju SD «potaczam», paritus "łatwo się toczący, potoczysty". W derywatach z suf. -din- granica morfologiczna uległa zatarciu na skutek degeminacji: *rit-din- > *rid-din- > ridin-. To otworzyło drogę do metanalizy ridinti rid-inti, ridinėti => rid-inėti, skąd neoosn. nc/-, por. ridenti "toczyć" a. "toczyć się", ridinąs, -a "tocząc, tocząc się" (obok ritinąs ts.), rida "tok, przebieg, przejazd", apridūs "okrągły, owalny", paridūs "łatwo się toczący". Zob. też riedėti, raida. — WSZ ryt-', gw. išrytėti, išryta "wytoczyć", rytėti, ryčiu (3 os. ryti a. ryčio), rytėjau "leżeć skulonym, zwiniętym w kłębek, siedzieć a. stać skulonym". — Zwraca uwagę oboczny refleks SZ w postaci rut- < *rt-. Por. rutuląs "zwój, garstka (grochu, koniczyny), kulka, gałka", rutulys "gałka" (łot. rutulis "okrągły kawałek drewna"). Vb. rūntinti a. -yti "przewracać, walać, toczyć (ciężki przedmiot)" — zakłada prs. infig. *runtu "toczę się" (por. ritinti). Tu też sb. runtiklis m. "drąg do toczenia kłód", runtulis m. "człowiek krępy, przysadzisty". Oboczność rit- / rut- przypomina krit- / krut- (s.v. krutėti). — Stary SO rat-
518
<= ret- reprezentują: 1. nomina ratas "koło" (zob.), 2. vb. iter. *ratyti pod formą prs. ratau "toczę, veluo, roto, torno", która pojawia się jedynie w I wydaniu Dictionarium Szyrwida na s. 18 1 397. — Werbalny SO został odnowiony w postaci rait- <= rit- (por. braidbrids.v. bristi): raityti "giąć, zginać, skręcać, zwijać, podginać, podkasywać", atraityti "zakasać", užraityti rankoves "zawinąć rękawy" (=> neoosn. raity-: ataraitytas SD «bramowany»), raitytis "skręcać się, wić się - o rzeczce, wywijać się" (o syn. raistyti(s) zob. s.v. ristas); raičioti "toczyć (beczki), taczać, tarzać", raičiotis "toczyć się, kulić się, kurczyć się, wić się, tarzać się", raitoti, at-, pa- "zakasywać (rękawy)". Nomina: ataraitė SD «brama, u szaty listwa; wyłoga u szaty» (syn. apsiuva), atraitas "zakasany", atraitai m. pl. "mankiety", kelnės su atraitais "spodnie z mankietami". Tu chyba też apraita "bolące miejsce na podeszwie stopy; czarny włochaty robak". — Do pary rit- / rait- dotworzono nowy SE riet-, zob. riečiū, riesti. rišti, rišu, rišaū (war. rišiaū) "wiązać, związywać, przywiązywać, krępować, spajać; oprawiać (książki)" :: łot. rist, risu (war. ristu, ristu), risu "wiązać", stpr. per-rėist "zawiązać", senrists "związany". Cps. įrišti "zawiązać, okręcić; oprawić (książkę)", įrišimas "oprawa (książki)", SD įrišu «wwięzuię co», įrišu turtėn «wwięzuię kogo w maiętność» (syn. iįeidziu turtėn) ["w sposób prawny wprowadzam kogoś w posiadanie czegoś"], neišrišamas SD «nieroziętny», refl. įsirišu SD «wwięzuię się w maiętność» ["wchodzę w posiadanie czegoś"]. Nomina: rišėjas a. rišikas "ten, kto wiąże zboże w snopy", też "introligator", cps. rungriša (zob. rungas). Pwk. riš- to SZ *urik- do pie. *ureik- "kręcić, okręcać, owijać" (aw. uruusiieiti "kręci się, obraca się" < *urik-ie-, SO uruuaėsaiieiti "kręci, obraca" < caus.-iter. *uroik-eie-). Por. SE łot. gw. riešu "wiążę" < *reiš-įo, lit. riešas (zob.). Uproszczenie *ur- > r- też w rengti, rėžti. — WSZ rys-: ryšėti, ryšiu, ryšėjau dur. "nosić chustkę zawiązaną na głowie", paryšėti "przez pewien czas wiązać snopy". Nomina: ryšelis m. "zawiniątko, pakuneczek; sznurowadło; węzeł", SD «wiązanka, wiązka», ryšelis siūlų SD «motek nici», ryšys "powrósło; węzełek, pakunek", przen. "związek, łączność, więź, stosunek", šieno ryšys SD «wiązań siana» (por. kyšis <= kišti), ryšulys "toboł, tłumok, pakunek". — SO raiš- < *uroik-: iter. raišioti, raišyti (zob.). Nomina: paraišalas "podwiązka", prieraišūs "przywiązany, wierny, oddany", raišalas "powrósło ze słomy do wiązania snopów", też "podwiązka" (=> vb. denom. raišalioti "zawiązywać"). rytas "ranek, rano" (łot. rits), SD «poranek, zaranie», Labas rytas! a. Labą rytą! "Dzień dobry!". Bez ugruntowanej etymologii. Może z *rih,-tó-, znacz. etym. "wschód (słońca)". Allomorf *rih r C pochodzi z metatezy spółgłoski lrg. w sekwencji *h,ri-C. Pwk. w SZ do *h1rei- "wstawać, unosić się". Por. orm. ari ipv. "wstań!", het. arai, ariyanzi "podnosić się, wstawać". — Drw. {ryčiau adv. "bardziej na wschód", išgryto (zob.), rytai m. pl. "wschód jako strona świata" (łot. riti), rytój adv. "jutro, nazajutrz" (łot. rita, ritu, rit ts.), rytój ryto "jutro rano", stlit. gw. rytykščias "poranny" obok rytykštis ts., SD «porankowy, zaranny», rytinis adi. "ranny, poranny", rytuose "na wschodzie", rytójus "dzień jutrzejszy" (atidėti rytojaus dienai "odłożyć na jutro"). Cps. apyrytis m. "przedświt, wczesny ranek", poryt adv. "pojutrze" (łot. parita, paritu, parit), pūsryčiai m. pl. "śniadanie" (por. pusė) => pusryčiauti "jeść śniadanie", rytdiena "dzień jutrzejszy" (por.
397
LKŽ XI 244 w b r e w świadectwu Szyrwida przypisał czasownikowi *ratyti f o r m y prs. f r a t i j a i prt. jratijo.
^
\
$
i
519 diena), rytmetys "poranek, wczesny ranek" (gw. ryknięty s, por. mėtas), užporyt adv. "pozajutrze, za trzy dni". ryti, ryju (riju), rijau "łykać, chłonąć, żreć, pożerać", SD «chlapam, chlam; łykam, żrę, łoczę». Odpowiednik łot. rit, riju (gw. ńnu), riju "łykać, żreć", refl. rities, rijas "żreć sią między sobą, ustawicznie się kłócić". Cps. nuryti "połknąć, przełknąć", praryti "przełknąć, pożreć", refl. apsiryti DP "ożerać się", užsiryti "zadławić się". — Drw. rydyti caus. "dawać żreć" (zob.), łot. ristit, -u, -iju frq. "łapczywie, szybko pożerać", ristities "dławić się". — Nomina od SZ-C ri-: ryklė "gardziel, przełyk", rysnūs "żarłoczny, niewybredny" (neosuf. jak w laksnūs, trupsnūs). Por. łot. rikle "przełyk, gęba, głos", riklis m. "żarłok, nienasyceniec", runa c. ts. — Nomina na SZ-V rij-: atarija "żujka u krowy, połknięty pokarm powracający z żołądka do jamy gębowej" (syn. atrajd), rijalas "przynęta na ryby", rijimas "żarcie, pożeranie" (snapso rijimas "opilstwo"), prarijimas "zapadlisko na drodze", SD «łokanie» ["obżarstwo"], rijus "żarłoczny", rijikas "żarłok, obżartuch", rijotas ts., rijūnas ts., rijuoklis ts. — N. m. P arija 4x. — Neopwk. ryj- (<= ryju): ryji mas "obżarstwo", ryjūnas "żarłok" (por. riejūnas rieju), ryjinėti "pożerać". — Alternacja ri-C :: rii-V wskazuje na pierwiastek zawierający spółgłoskę lrg.: pie. *rih2-, z metatezy *rh2i-, SZ do *reh2i-, to ostatnie z metanalizy formy prs. *reh2-ie do pie. *reh2-. Por. łot. raju do rat "łajać, wymyślać, ganić, besztać",parrat "napomnieć, skarcić", refl. rdties "kłócić się". — SO raj-V rij-V: rajóti "żuć, przeżuwać", nomina: {rajis a. (rajis m. 1. "rzecz przełknięta", 2. "rybka - przynęta, którą znajduje się we wnętrznościach innej ryby, np. szczupaka" (war. (rajas, irajys), rajūs "żarłoczny" (por. bajūs, gajūs, vajys, atvajūs), rajūnas m. "żarłok", rajus "przynęta na ryby", SD «ksieniec» ["żołądek niektórych ryb lub wieloryba, wnętrzności", S Ł X V I ] , atrajd "żujka u krowy", praraja "otchłań, przepaść" (por. pragaras <= gerti), rajomis adv. "pożerając coś w pośpiechu i dławiąc się przy tym" (skostniały instr. pl. do *raja). ródyti, ródau (war. rodžiu), rodžiau "pokazywać, okazywać", aprodyti "pokazać wszystko", parodyti "pokazywać, okazywać", parodžiu SD «pokazuię co», też "świadczyć przeciw komuś" (kalka ros. pokazatb, -kažū). Refl. ródytis "pokazywać się, zdawać się, wydawać się, zdawać się". Dawne prs. rodžiu SD1 «okazuię, ukazuię», rodžiuosi SD1 «okazuię się», sapny rodžiuosi S D * « przysnywam się», rodžiuosi kų darus S D «czaię się» (paralele s.v. gydyti). Por. łot. radit, -u, -iju "pokazywać, wskazywać". Niejasne. Proponowano ująć rod- jako WSO *rad- do rad-, jak w randu, radau "znajduję" (zob. rasti). Inna możliwa analiza: *ra-dl- "robić widocznym", caus. do *ra-, jak w łot. rat, raju "wycinać las, karczować, uprzątać, opróżniać". — Drw. od rod-: rodiklis m. "dyszel; wskaźnik, strzałka" (por. šaudiklis). Od neoosn. rody- utworzono: rodyklė "wskazówka, strzałka, skorowidz w książce", SD 1. «okaska, monstra, armilustrum ...» ["przegląd wojska"], rodyklės vieta «okaski mieysce», 2. «potwora, monstrum»,parodybė SD «pozor, okazałość» (por. łot. raditajs "wskazówka zegara, drogowskaz"). — Apokopowana forma 3 os. prs. ródosi > rods ukazuje się w roli adv. "zdaje się", berods "zdaje się; wprawdzie". rogės f. pl. "sanie", rógos f. pl. gw. "wielkie sanie". Obok tego z krótką samogłoską: ragės gw. "sanie", do czego nawiązują łot. ragavas, raguvas pl. "sanie", ragus pl. ts. Morfem rog- < *rag- przedstawia SW do rag-, jak w nazwie "rogu", zob. ragas. Pierwotnie wyraz oznaczał chyba zrobione z rogów zakończenia płóz sań. Por. słow. sani m. pl. "sanie", co wywodzi się od pbsł. wyrazu *śana-, oznaczającego "żebra, kości z boku ciała", zob. šonas. — Drw. z rag-: ragūilos f. pl. "sanki", rdgutės f. pl.
520 "sanie" (łot. ragutas), => ragutėliai m. pl. "małe sanie, sanki", ragutditės f. pl. ts. (łot. ragutiųas). — Drw. z rog-: roge "płoza sań", przen. "kochanka", roginis kėlias m. "droga usłana śniegiem, droga dla sań, sanna". Cps. rdgiakelis m. "sanna". rogsóti, rogsaū, rogsójau 1. "sterczeć, wystawać ponad coś", 2. "stać a. siedzieć długo i bezczynnie" (war. riogsoti). Jeśli znacz, "sterczeć" wywodzi się z "wystawać jak róg ze łba", to można tu mówić o durativum stanu398, które derywowano od sb. *rogsa "ten, kto sterczy" < *rag-sa- <= ragas "róg" (SW *rag-, jak w rogės). Por. vb. denom. vėpsoti "stać z rozdziawioną gębą" od vėpsa "gapa" s.v. vėpti. Wariantowi riogsoti wypada przypisać ekspresywną palatalizację (podobne zjawisko w kioksóti "sterczeć gdzieś" ob. keksóti ts.). — Czas. rogsóti ukazuje się z odmiennymi znaczeniami w SD, por. (roksau) «nalegam komu» ["domagam się, natarczywie żądam", SŁXVI], (roksa mi kas) «ochapia mi się kto abo co» ["wydaje mi się podobnym do czegoś już widzianego, znanego; przypomina mi coś", SŁXVI].
rojus, -aus "raj" — zapoż. z pol. błr. raj. Podobna transpozycja w gojus. romus, -i "cichy, spokojny, cierpliwy", SD też «łagodny» (syn. meilus), «skromny w obyczaiach». War. rómus, romas. Odpowiada łot. rams "cichy, spokojny, opanowany, (o zwierzęciu) kastrowany"399, stpr. rams "obyczajny, sittig". Formacja na wzdłużonym SO *ram- od ram-, zob. ramūs s.v. remti. — Drw. romiai adv. "spokojnie", SD «skromnie; spokoynie», romybė "spokój", SD «cichość», romlkas, -ė "kastrator", romlklis m. "nóż kastratora", romumas SD «cichość, łagodność; skromność w obyczaiach; spokoyność». Vb. denom. rómyti, -iju, -ijau "kastrować", SD1 «kapłunię; kleśnię; wałaszę», SD «czyszczę, trzebię», => rómytas "kastrowany", išromytas SD1 «kles[z]czyniec» ["eunuch", SŁXVI]; por. prefiks wy- w pol. daw. wyrzezaniec "eunuch", wyrzniony ts. ropė "rzepa, Brassica rapa", war. ropė 3 p.a., nom. pl. ropės, < pb. *rap-. Odpowiada łac. rapum a. rapa "rzepa" i stwn. raba, ruoba "burak, rzepa". Stoi w niejasnej alternacji z *rep- refleksu słowiańskiego, por. rcs. rėpa, ros. repa "rzepa", sch. repa "burak, marchew, rzepa" (gw. "ziemniak"), pol. rzepa. Zapożyczenie z trudnego do ustalenia źródła. — Drw. ropūčiai m. pl. "liście rzepy", ropūkai m. pl. gw. "kartofle", ropūtės f. pl. 1. "kartofle", 2. "pole kartofli, kartoflisko". — N. m. Ropiškė 3x, (=> Ropiškėlė), Roputėnai 2x, cps. Rópkepiai, Ropkojai (por. Sauskójai), Róplaukiai. róti, roju, rójau "zdążać, nadążać za kimś idącym a. za kimś koszącym" (Aš tau neróju, tj. aš nesuskumbu, tu greitesnis. Aš neróju tau griebt rugių, nekirsk tep greitai), też "zdążyć na czas z robotą polną". Por. łot. rat, raju "karczować; sprzątać zboże z pola a. siano z łąki". Mamy tu chyba refleks pie. *h3r-eh2- > *HraH- > pb. *ra- od pry marnego pwk. *h3er- "poruszać się" itp. Por. gr. cbpTO "podniósł się, wyruszył", SZ wed. iyarti "wprawia w ruch", łac. orior "podnieść się, powstać, zaczynać się". Co do budowy por. 1. pie. *gy-eh2-, lit. góju, góti, 2. pie. *h,i-eh2-, lit. jójujóti, 3. pie. *sl-eh2-, łot. slaju, siat (s.v. slatyti).
398 Stanu przez ogół źle widzianego, jak zauważa Otrębski 1965, § 576. Por. np. dilbsóti łba", klaksóti "leżeć n i e r u c h o m o , będąc zesztywniałym; stać - o rozlanej wodzie", pampsóti w y d ę t y m od przejedzenia lub przeżarcia się", žiopsoti "stać z rozdziawioną gębą".
"stać patrząc spode ob. bambsóti "leżeć
399 Z n a c z e n i e "pobożny, pius" w tekstach X V I - X V I I w. tłumaczy się tym, że f o r m ę śrdn. vrame " f r o m m " podstawy niemieckiej z i d e n t y f i k o w a n o pod względem d ź w i ę k o w y m z w y r a z e m łot. rams (spostrzeżenie P. Vanagsa).
\ f
521
rožė "roślina i kwiat róża, Rosa" — zapoż. z pol. błr. roža. Por. SD rožė «roża», rožių vainikas «rożaniec abo różany wianek», krūmas rožių «rożany chrost, drzewko», rožynas «rożany ogrodek». — Drw. rožavas gw. "różowy", rožėlis m. "wianek różany, różaniec", rožinė "odmiana wczesnych ziemniaków", rožinis "różowy", SD rożaney maści», rožinis m. "różaniec", rožinys ts., rožiškas "podobny do róży", rožytė "kwiat malwa", cps. rožmedis m. "różany krzew". rūbas daw. "odzież, szata", dziś "ubranie (męskie, damskie)" — zapoż. z błr. rub. SD: rūbas «odzienie [syn. dungalas], szata», rūbas ilgas «szata długa», minykų rūbas «kapica», rūbas kunigų lininis trumpas «komża kapłańska», nusišėręs rūbas «oblazły, deflocatus». — Drw. rūbynas "stare, marne odzienie, szmaty", rūbinė "szatnia, garderoba", SD «szatnica», rūbynė "szafa na ubrania", rūbingas SD «szatny, odziany», rubiny kas SD «szatny, vestiarius», dziś rūbininkas "szatniarz". rubėžius, -iaus daw. gw. "granica (terytorium, pola)", war. rubėžis f., SD1 «granica; kopiec; ograniczenie», rubėžiai pl. "granice" — zapoż. z błr. rubėžb m. (por. łot. rūobeža "granica"). — Drw. rubėžinis a. rubežinis "graniczny" (m.in. SD), "oddzielający pola", rubėžinykas a. rubėžininkas "mieszkaniec pogranicza; przemytnik", rubežytojas SD «granicznik» ["który graniczy z kim, sąsiad", L.]. Vb. denom. aprubežyti: aprubežiju SD1 «ograniczam» (syn. rubežių darau), rubežioju SD «graniczę» ["oznaczam granice"] (syn. sienų darau), rubežiuoti "przekraczać granicę z kontrabandą", rubežiūotis "graniczyć, stykać się granicami". rublis, -io "rubel, pieniądz rosyjski", war. rublys, rublius — zapoż. z ros. rublb m. — Drw. rublinė "moneta a. banknot o wartości jednego rubla", rublinis "rublowy". Zob. też siklis, siklius. rūbulti, rūbula, rūbulo "(ciasto) rolować w dłoniach, zwijać w gałki, zawijać (w papier, pieluchę), zwijać siano w kłęby" (war. rūbulti), rūbulas "gałka ugnieciona w ręku, bryłka; siano zwinięte w kłąb" (=> vb. denom. rūbulioti "obtaczać, np. kluski, płaty ryby; zawijać"). Drw. nacechowany ekspresywnie zmianą wokalizmu sufiksalnego u na ui: rubuilis, -ė "tłusty, krągły", sb. m. "tłuścioch, (o dziecku) tłuścioszek" (paralela: kabūilos ob. kabūlos <= kabėti). Tu też nazwa ryby rubuilis m. "kiełb, Gobio gobio". rūda 4, 2 p.a. "ruda" — zapoż. z błr. ruda. Też pl.t. rūdos "ruda", SD rūdos «kruszec, metallum». — Drw. rūdinis SD «kruszcowy, metallicus», rūdų kasėjas SD «kruszcowy kopacz». — N. m. Rūda 4x, Rūdiškės 4x, Rūdyne 2x, cps. Rūdabestis (por. mólbestis), ze skróconą samogłoską: Rudakasiai (por. Kuolakasiai), Riidakasos. rūdas, -a "ryży, rudy, brązowozłoty (tytoń), brązoworudy (samodział), bury (pies), ciemnoszary z brunatnym odcieniem, brunatny (węgiel)", SD «ceglasty, lisowaty, lisawy, rusy; szary», rudas krosylas SD «cisawa farba, spadix» ["ciemnokasztanowata" ]. Por. łot. ruds "czerwonawy". Przymiotnik rūdas wywodzi się przez dysymilacyjny zanik r z praformy *rudras < pie. ^ r u d ^ r ó - . Por. z jednej strony psł. *rud-ru, rcs. rodni a. ridrū (ros. gw. rėdryj "rudy, ryży, ciemnobrązowy - o bydle", czakawskie rdar "czerwony"), z drugiej strony gr. epuOpóę, łac. ruber, wed. rudhird- "czerwony"400. — Drw. rudinė "siermięga, wierzchnie ubranie uszyte z grubego samodziału, z sukna
400
Paralela na dysymilatywny zanik r: gr. apyóc; "błyszczący; prędki" z *<xpY-póę < pie. *h,rg-ró-
522 domowej roboty", SD «sukmana» (nazwana według brązoworudej barwy sukna401), rudukas 1. "bury pies", 2. "rydz, Lactarius rufus", ruduke "wiewiórka", rudulys "czerwona plamka na skórze", ruduokė "rydz", SD «rydz, Boletus» (por. suf. w veiiūoka), ruduólis, -ė "stworzenie rude; ptak o rudym podgardlu lub podbrzuszu; wiewiórka", ruduotė "karmazynka - o kurze" (por. kuoduotė, šlakuote). — Vb. denom. 1. rūsti, runda, rūdo "zacząć rudzieć, brązowieć" (=> neoosn. rus-: rūsvas "jasno brązowy", war. sonoryzowany: rūzvas', rusnūs "pstry, pasiasty"; por. łot. rusls "brązowy, czerwonawy, popielaty", ruslans "czerwonobrązowy"), 2. rudėti, -ju, -jau "rudzieć, pokrywać sią rdzą, rdzewieć" (azurudu SD «zardzewiam», surudu SD «rdzewieią») — odpowiednik w rcs. rūdėti sja "czerwienieć, rumienić sią ze wstydu", czes. rditi se ts., ros. rdetb "czerwienieć", 3. ruduoti "(o liściach, strąkach bobu, o trawie) tracić zieleń, rudzieć, brązowieć", zob. ruduo "jesień". Por. formant -ė- w łac. rubėre "być czerwonym, czerwienieć" ruber. — Nie ma bałtyckiego odpowiednika dla wyrazu scs. rūzda "rdza (na metalu)", sch. rda, ros. rza, pol. rdza, < *rud-ia-, znacz. etym. "czerwień, substancja czerwonobrunatna". — WSZ rūd-: rūdis, -iės f. "rdza", rūdys f. pl. ts., => vb. denom. rūdėti, -ja, -jo "rdzewieć, pokrywać si ą rdzą; psuć sią; cierpieć" (war. prs. rūdi, rūda, rūdzia), rūdyti, -ija, -ijo "rdzewieć, pokrywać sią rdzą" (war. prs. rwd/, r w ć f o , S D surūdu «rdzewieią»); rūdija "bagno z rudą żelazną łąkową, z wodą żelazistą, torfowisko" (n. m. Rūdija), rūdynas ts. (n. m. Rūdyne 2x, Rūdiškės 4x). Co do znaczenia zob. pol. rwda s.v. raūdas. Ze słowiańskiego por. cs. ryzdi "Ttuppóę", bg. rizd "rudy", sch. rid "rudy, Iisowaty", ros. ryzij "ryży, rudy", czes. ryži "złocistobrązowy, czerwonożółty", pol. daw. rydzy "rudy, czerwonożółty" (rydzy koń, rydze złoto), rydz sb. "grzyb Lactarius" (co do znaczenia por. lit. rūdmėsė), < psł. *rydji < pbsł. *rūd-ia-. Zob. też raūdas, raudonas, ruduo. rūdmėsė "grzyb rydz, Lactarius deliciosus" — z rūdamėsė (gw.) przez synkopą nieakcentowanego a. Jest to złożenie z rūdas i mėsa, znacz. etym. "rudawe miąso" (?). W replice żm. rūdmeisė widać w II członie temat meis(a) "miąso". War. rudamesė, rūdmėsa, też ze skróceniem: rūdmėsė. ruduo, gen. sg. rudens, acc. sg. rūdeni m. "jesień" (łot. rudens, -s ts., rudens mėnesis "wrzesień" a. "październik"). Nazwa tej pory roku stoi w związku z przymiotnikiem rūdas "ryży, rudy, czerwonawy" (zob.) i z czasownikami rudėti "rudzieć, rdzewieć", ruduoti "tracić zieloną barwą", wiąc oznacza czas, kiedy rudzieje, brązowieje to, co wcześniej było zielone. Jest to innowacja w porównaniu ze słow. jeseni / osenif., które jest kontynuacją pie. *(h,)os-r, obi. *(h,)es-n-. Por. gr. cmópa f. "koniec lata, pora żniw" < *opohara < *op-osar-a, goc. asans "upał", stwn. aran "żniwa", stisl. ąnn "roboty polowe". Gdyby było pewne, że stpr. assanis EV "jesień, Herbist" jest wyrazem odziedziczonym (a nie polonizmem, o formie zmienionej z *esenis), to byłaby podstawa do założenia praformy w postaci bałt. *asenis, -eis. — Drw. rudeninis "jesienny" (por. łot.
401
Por. za LKŽ użycie adi. ruclas w odniesieniu do "siermięgi, sukmany": Sermėga
rudine paukščių
medžiot.
Rudas rudziausias
šinielynas
ruda. Vaikščiojau
l"milinė"]. Zagadka: Ruda rudinėlė,
žalia kepurėlė
ruda "Ruda
siermięga, zielona czapeczka". Odpowiedź: Marchewka. — Por. pol. daw. szara suknia, szary płaszcz — o odzieży szytej z samodziału. Słownik L i n d e g o przytacza s.v. szary następujące zdanie: « O j c o w i e nasi szarą szlachtą
się
zwali, iż nie używali b ł a w a t ó w i purpur świetnych; komentowali się suknem, które w d o m u robiono, a cnotą się świecili» (podkreślenia m o j e , W.S.).
523 rudeųains ts.), rudeniop adv. "pod jesień", rudeniškas "jesienny" (Diena buvo rudeniška "Dzień był jesienny"). rugys, zwykle pl. rugiai 4 p.a. "żyto, Secale; ziarno tej rośliny" :: łot. rudzi pl., stpr. rugis EV "żyto, Rocke". Drw. na -la- od *rug-. Pokrewny wyraz w słowiańskim: strus. ruži f. < *rug-io-, ros. roįb, rzi, stpol. rei, rży (mąka rżana "mąka żytnia", rżysko "żytnisko"), jak i w germańskim: stisl. mgr, stwn. roggo, śrwn. rocke, niem. Roggen (pgerm. *rugón). — Drw. rugiena "pole po życie, rżysko", SD rugienos f. pl. ts. (por. łot. rugaine "rżysko"), rugienojai m. pl. "słoma żytnia", ruginė duona "chleb żytni, razowy", rugojai m. pl. "słoma żytnia" (por. łot. rugaj i a. rudzaji ts.). Cps. rugiagėlė "chaber, bławatek, Centaureacyanus", rugiapjūtė "żniwa", rugpjūtis m. "sierpień" (dosł. "pora żącia żyta"), rugsėjis m. "wrzesień" (dosł. "pora siania żyta ozimego"). — N. m. Rūgiai, Rugeniškis, Rugieniai, Rugienos, Ruginiai, Ruginiai, cps. Rugiagėliai. rūgoti, -ju, -jau daw. gw. "urągać, złorzeczyć, wygadywać na kogo, łajać, wymyślać, wyrzucać co komu" — zapoż. z błr. rugatb. Por. rūgoju SD1 «gniewam sią» (syn. rūstuoju) i «urągam», išrūgoju ing akis kam SD «urągam sią, natrząsam sią z kogo; wyrzucam na oczy» (syn. išmetinėju), rūgojimas SD1 «narzekanie» (syn. skundimasis) i «urąganie». rūgti, rūgsta, rūgo "kisnąć, kwaśnieć, fermentować (o cieście chlebowym, o piwie); nabierać wilgoci, gnić, psuć sią", też "chorować; złościć sią; długo spać, kisnąć w łóżku", SD rūgštu a. surūgstu «kisam, kisną, kwaśnieję». Odpowiednik łot. rūgt, rūgštu, rūgu "kisnąć, fermentować, podnosić sią (o dymie)". Morfem rug- przedstawia WSZ do riaug- (zob. riaugėti) i raug- (zob. raugti). — Z uwagi na anitowy charakter pierwiastka pie. *reug- należy postulować SZ *rug- i pdg. inchoatywny w postaci *rugti, runga (gw.), *rugo. Po odnowieniu prs. runga przez *rung-sta > rūgsta (por. būgsta < *bung-sta do būgti) i po metanalizie rūg-sta ustaliła sią neoosn. rūg-. Por. rūginti a. rūgėnti caus. "kwasić", daw. rūgyti, SD rūgiu «kwaszą, kwaśno czynią», rūgėti, -ja, -ja dur. "kisnąć, kwaśnieć (o mleku, kwasie, kapuście, ogórkach); rozmakać, butwieć (o drewnie)". Nomina: antrūgos f. pl. "woda, która podczas odwilży napłynąła na lód i potem zamarzła" (antrūgotas ledas "wierzchni lód o nierównej powierzchni"), rūgimas "kiśniącie", SD «kisanie», rūgd a. rūgalas "długotrwały deszcz, dżdżysta pogoda", rūgė "ściek na gnojówką (w chlewie)", rūgelis m. "zsiadłe mleko". Cps. miegrūgtis m. "śpioch, leń", dosł. "kto kiśnie w pościeli"402 (paralele s.v. miegóti). — W praesens obok rūgsta istniał war. rūgšta, ze zmianą ks > kš. Dowodzi tego z jednej strony pdg. rūgšti a. rūgšti, -ta, -to "kisnąć, kwaśnieć", który jest oparty o neoosn. rūgšt- (<= prs. rūgšt-a), z drugiej zaś strony liczne drw. postwerbalne od rūgšt-, por. rūgštas a. rūgštūs "kwaśny" (dotąd objaśniane raczej jako *rūg-stas), => rūgštuolis m. "kwaśne jabłko", rūgštis, -iės f. "kwas, zakwas", SD «kwas, kwasek, kwaśność, kwas na ciasta», rūgštimas "coś kwaśnego", rūgštymai m. pl. "szczaw, Rumex", rūgštynė ts., rūgštinė "dzieża, naczynie do rozczyniania i zagniatania chleba", rūgštūninis: rūgštūniniai obuoliai m. pl. "kwaśne jabłka" (co do suf. -ilninis zob. pietūninis). Cps. kailiarūgštis m. "kwas garbarski, garbnik". Vb. denom. rūgštinti "kwasić, robić kwaśnym" (dublet do rūginti, zob.). — Gdy adi. rūgštas a. rūgštūs zostało
402 Por. Rūgsta kiauras dienas, jokio darbelio neužsijema "Kiśnie (śpi) całymi dniami, nawet najmniejszej roboty sią nie ima". Lyg dienai rūgsta "Kiśnie (śpi) aż do białego rana". Saulė žeme railioja, o tu dar lovoj
teberūgsti
"Słońce po ziemi wędruje, a ty j e s z c z e w łóżku kiśniesz".
524 zinterpretowane jako formacja na -tas a. -tus, pojawiła sią neoosn. rūkš-. O tym świadczy taki derywat, jak rūškanas "zachmurzony, pochmurny (o niebie), mroczny (o dniu)", przen. "ponury, posępny, zły (o człowieku)". Znacz. etym. "kwaśny, (o człowieku) z kwaśną miną, niezadowolony". Allomorf rūšk- to antewokaliczny wariant do rūkš-. Por. suf. -anas w rūkanas, ūkanas. rūklėdžiai m . p l . 1. " p r z e d m i o t y g o s p o d a r s t w a d o m o w e g o , k t ó r e w y s z ł y z u ż y c i a (stare m e b l e , narzędzia,
naczynia)", 2. "drobiazgi ( w
szufladzie)". Z
pluralizacji
stlit.
ruklėdis m . SD « s p r z ą t w s z e l a k i , a p p a r a t u s , s u p e l l e x » — z a p o ż . z błr. ruxljadb. rūkti, rūksta, rūko "dymić sią, kurzyć sią, kopcić sią; popadywać (o deszczu)". Nomen: rūkas "mgła", SD «kopeć» (syn. garas), rūkai SD1 «kurzawa» (syn. dulkės), => rūkanas "mglisty" (por. rūškanas), rūkiklis m. "przyrząd do okadzania pszczół". Bez etymologii. Transponat pie. *reuk-. — Prs. rūksta uległo dwojakiej metanalizie, por. (1) neoosn. rūks- <= rūks-ta, widoczną w drw. rūksmas "dymienie, kurzenie, mżawka" i rūksnoti "dymić sią trochą, mżyć o deszczu", (2) neoosn. rūkst- <= rūkst-a, leżącą u podstawy drw. rūkstėti "dymić" (kaminas rūkstėja), rūkstėnti "ledwie sią dymić" (rūkstėna pirtis), rūkstotas "mglisty, zamglony" (diena rūkstota). — Caus. rūkyti "kurzyć, palić (tytoń), kadzić, wądzić (miąso, wądliny, rybą)", dawne prs. rūkiu SD1 «kadzą; kurzą», aprūkiu SD «kopcą; kurzą; przykurzam», parūkiu SD «podkurzam co», užrūkyti "zapalić papierosa". Neoosn. rūkyrūkylas "kadzidło; tytoń", SD «kadzenia materya; trociczka» (=> rūkilnyčia SD «kadzilnica»), rūkykla "wądzarnia (miąsa, ryb); palarnia (tytoniu)", rūkymas "wądzenie", SD «kadzenie», rūkynė "wądzarnia; kurna chata", rūkytojas "kto wądzi mįeso a. ryby; palacz tytoniu", SD «kadziciel». rūmai m. pl. "pałac, gmach", dziś też "izba (w parlamencie)" — zapoż. ze śrdn. rūm "przestrzeń" (stąd też łot. rūme "przestrzeń"). Obok tego gwarowe formy sg. rūmas "pałac" i "dom mieszkalny"403, rūmė a. rūme "przestrzeń, miejsce na co"404. — rūimas a. ruimas "(wolne) miejsce, (wolna) przestrzeń, plac; pomieszczenie, pokój", np. Kiek čia to ruimo: galėsim keturias lovas pastatyt "Ileż tu miejsca: bądziemy mogli cztery łóżka postawić". Ankštas ruimas "Ciasny pokój". Zapożyczone z niem. gw. ruim "przestrzeń". Drw. rūimingas "przestronny, obszerny, szeroki". rungas a. rungas "kłonica, drążek wspierający bok wozu" — zapoż. z niem. Runge "Wagenrunge". Z tegoż źródła łot. ruńga "kłonica". Drw. rungriša "powróz ściskający siano na wozie, mocowany na kłonicach" (por. rišti), rūngvirvė ts. (por. virvė). rungti, rūngiu, rūngiau (war. rungti): aprūngti "prześcignąć, wyprzedzić (w ruchu, w robocie)", išrūngti "odzyskać; wygnać (do roboty)", nurūngti "odbić (komu dziewczyną); pokonać, zwyciążyć (w zawodach)", parūngti "ubiec kogo, zrobić co wcześniej a. szybciej od kogo", SD parungiu «uprzedzam kogo, poprzedzam» (syn. pralinkiu), parungiu ką sau «ozionąć» (syn. apžioju daiktų,, kuri vilėju). Refl. rūngtis "ubiegać sią o zwyciąstwo, współzawodniczyć, walczyć", susirūngti "pójść w zapasy, bić formy
403 Por. Pastatė gražų rūmą, tik da neintaisė "Postawili piękny dom, tylko jeszcze (go) nie urządzili". Senam rūme tėvai gyvena "W starym domu rodzice mieszkają". — Wsch.-lit. rūmas oznacza 1. "obejście znajdujące sią pod j e d n y m dachem (chata, chlew i stodoła na siano)" i 2. "budynek bez stropów i dachu" {Rūmas seniai jau pastatyta, ale nėra kam gynėt "Budynek dawno już postawiony, ale nie ma komu skończyć"). 404 Por. Užteks visiems čia rūmės "Dla wszystkich wystarczy tu miejsca". Klojime nebėra rūmės vežimams stodole nie ma już miejsca na wozy".
tu.
"W
525 sią". Alternant rung- stanowi oboczny do ring- refleks st. zanikowego do reng-, zob. rengti. — Drw. rungčiomis adv. "na wyścigi, jeden przez drugiego", rungčios f. pl. "wyścigi, zapasy", rungtis, -ies "zawody, mecz; dyscyplina sportowa", =» rungtynės f. pl. "zawody, zapasy, mecz". ruoštis, ruošiuos, ruošiaūs 1. "zajmować siec pracą domową", 2. "szykować sią (do podróży), tr. rudšti "szykować, przygotowywać". Trudne. Prawdopodobnie ruošpojawiło sią jako innowacyjny alternant do rauš-, por. pary typu dauz- / duož-, gauz- / guoz- oraz uwagą s.v. duobė. Jeśli riaušės f. pl. "bunt, zamieszki" powstało z *riausės (pie. *reus-) przez zmianą us > uš, to możliwe jest nawiązanie ruoš- do rauš- w takich formach na SO, jak raušės gw. "kłótnie, niesnaski" i raušyti gw. "rozkopywać, rozgrzebywać". Por. liter, rausyti s.v. rausti I. — Drw. ruoša "sprzątanie, obrządzanie". rūpėti, rūpiu (3 os. rūpi), rūpėjau "niepokoić, martwić, obchodzić, interesować" (jam rūpi "obchodzi go"). Por. łot. rūpėt, rūp, rūpėja "troszczyć sią". Inchoat. parūpti, -rūpsta, -rūpo "zatroszczyć sią, zaciekawić sią" (man parūpo "mnie zaciekawiło"); rūpintis "troszczyć sią o co", rūpinuosi SD1 «domagam się» (syn. geidžiu), SD «dbam o co, stoią o co; staram sią o co; usiłuię», įgyt rūpinuosi «domagam sią czego», => rūpintojėlis m. "Chrystus frasobliwy" (rzeźba w drewnie). — Morfem rūp- stanowi wzdłużony SZ do rup-, zob. s.v. raupai. Lit. rozwój znaczeniowy w kierunku "troskać sią" opiera sią na przenośni. Paralelą semazjologiczną podsuwa tu psł. *troska, por. pol. troska "kłopot, zmartwienie" wobec czes. trosky pl. "rozwaliny, ruiny", stpol. troski pl. "opiłki metalu", co jest sb. postverbale do *troskati "trzaskać, pąkać, rozpadać sią". — Drw. rūpestis m. "troska, frasunek, niepokój, zmartwienie, zgryzota", SD «staranie», war. rūpesnis (=> rūpestingas "troskliwy, staranny, dbały, pilny"), rūpūs "troskliwy, dbały", SD pieczołowity, frasowliwy, pilny; pilny w czym; usilny». rupūžė "ropucha, Bufo vulgaris". Analiza: rup-ūžė. Denominativum od adi. rupūs "gruby, niedrobny; nierówny, szorstki, chropawy, chropowaty", też "grubo zmielony, gruboziarnisty" (rūpūs miltai m. pl. "grubo zmielona mąka"). War. rupūžė, rūpuzė, rūpuizė. SD1 rupuozė «żaba ziemna, odrodna, parchata». Znacz. etym. "istota pokryta chropowatą, brodawkowatą skórą". Paralele znacz.: krūpė / krūpis (s.v. krūpti), łot. kaūpiųš (s.v. kaūpti). Suf. -ūž- jest w tym wypadku izolowanym wariantem zwykłego -už-, por. rūpužė oraz bernūžis m. "parobek", me rgūžė "dziewczyna", vaikūžas "łobuz, urwis". — Z innym wokalizmem w pierwiastku: daw. raupėžė b.z.a. "ropucha", SD «żaba wielka krostawa» (tenże wyraz ukazuje sią w SD s.w. «ślimak» i «żółw», => raupėžinis SD «żółwi»). Analiza: raupė-žė "istota krostawa", drw. od neoosn. raupė- <= raup-ėti "pokrywać sią wysypką, krostami" (vb. denom. od raupai, zob.). Paralela słowotwórcza: kerėž.a kerėti keras. Z tego powodu wątpliwa jest lekcja z zakończeniem -ežė, raupežė ( L K Ž ) . rūra 4 p.a. "tyłek", wulg. "dupa" — zapoż. z błr. rura. — Drw. karvarure wulg. o kobiecie "która ma tyłek (wielki) jak krowa", plikarūris (zob.). Vb. denom. rūrinti 1. "pracować powoli, ospale; iść powoli", 2. "futuere". rūsti, rūstu (war. rūdu), rūdau "wpadać w przygnębienie, zasmucać sią", surūsti "rozpłakać sią, wybuchnąć płaczem, zaszlochać"; rūsti, rūstu, rūdau "robić sią złym, gniewnym", {rūsti a. surūsti "rozgniewać sią, wpaść w gniew". Caus. rūdyti, rūdaū, rūdžiaū "krzywdzić, drażnić", išrūdyti "wygnać, wypędzić", nurūdyti "skrzywdzić". Nomen: rūdalis m. "bieda, nędza". Morfem rūd- stanowi st. wzdłużony względem SZ rud(.rudis, rudulis, rūdulti) pozostającego w alternacji z raud- (pie. *roudH-), zob. raudoti.
526 Formy łot. (pa)rūdindt "doprowadzić do płaczu" wraz z psł. *rūd-a-: scs. rydają, rydati "0pr|V6G), xźlcnoo", sch. ridati "lamentować, biadać", ros. rydatb "głośno płakać", czes. rydati ts. pozwalają postulować praformę bsł. *rūd-. — Neopwk. rūs- (<= rūsti): rūstas a. rūstus daw. "smutny, gniewliwy, zły", SD rūstus «gniewliwy, ziadły», dziś rūstūs "surowy, srogi, gniewny". Neopwk. rūst- (<= rūstu, rūstas): rūstauti DP "gniewać sią, srożyć sią", įrūstinti "rozgniewać, rozzłościć", daw. įrūstyti ts., rūstinu ką SD «gniewam kogo». Nomina: rūstybė a. rūstybė DP "gniew, niełaska, ciężkość", SD nuleist rūstyb{ «opłonąć» ["ochłonąć, opamiętać się"], rūstis m. "gniew", rūstokas "dość srogi", rūstūmas "złość, gniew", DP rūstumas "gniew, surowość". r u s v e l k i s , -io gw. "kierat konny" — przez dysymilację sekwencji r-r z rūsverkis, to zapoż. z niem. Rofiwerk (por. raitelis z *raiteris). War. rūzvelkis, rūzvertis (por. rūzvas z rusvas). r u z g ė t i , ruzgu, ruzgėjau stlit. "wyrażać cicho swoje niezadowolenie, sarkać, szemrać, narzekać", gw. "poruszać się; tlić się", rūzga brūzgą "ucztuje i hałasuje"; rūzgintis "niespokojnie siedzieć", pasirūzginti "poruszyć się", prasiriizginti "przecisnąć się (przez tłum)". Dźwiękonaśladowcze. Por. interi. rūzge rūzge — o ciężkim chodzie. — Drw. ruzga "bryza, wiatr wiejący od morza" (=> ruzgóti "lekko falować - o morzu"), ruzgėtojas DP "szemracz", rūzgis m. DP ts., dziś "grubas, tłuścioch" (syn. rūzla). — N. m. Ruzgai 3x, Rūzgiškės 3x. r ū ž i o s f . pl. S D (rupios) «naczynie; narzędzie», też «rynsztunek woienny» (syn. šarvai), rūžios kunčios Viešpaties «męki Pańskiey narzędzie» — pluralizacja formy rūžia, która była transpozycją zapożyczenia stbłr. ružbe n. (błr. ružžo).
s s a b a l a s "soból, ssak drapieżny Martes zibellina" — zapoż. ze strus. soboli, -Ija (por. ros. sóbolb)405. Por. akcent sakalas, parakas, žalabas. Strus. temat miękki odzwierciedlił się w stlit. war. sabalius, -iaus SD1 «sobol», sabalią SD1 adi. «soboli». — Drw. sabala daw. "sobol", sabalditis m. "małe sobola", sabalenos f. pl. "futro z soboli", sabalinė sb. "czapka sobolowa" (ob. sabalinė kepurė ts.). — W jęz. łotewskim odpowiednie zapożyczenie ruskie przybrało formy *sabulis, *sabalis, jak świadczą zdrobn. sabulitis, sabalitis w roli epitetów kierowanych do psa, np. Sunit manu, sabuliti. Por. jeszcze sabulis m. "ospały, senny człowiek", też nazwa własna psa. — N. jez. Sabala a. Sabala (też n. rz.), n. łąki Sabaliai. N. m. Sabaliai, Sabaliai, Sabališkė 2x, Sabališkiai. s a j ū s , -i 1. "(o ziarnie) którym można wiele zasiać" (war. atsajūs, įsajūs), 2. "(o kartoflach) którymi można sporo zasadzić". Z powodu synonimicznego przymiotnika sėjūs (<= sėju) było dotąd wstawiane w związek etymologiczny z czas. sėti "siać", a to na przekór faktowi, że taka apofonia, jak a :: ė nie znajduje potwierdzenia w materiale. Wydaje się, że sajūs należy etymologicznie do czas. sijóti "przesiewać (na sicie)", ponieważ jego pwk. saj-V objaśnia się najłatwiej jako alternant na stopniu o do sij-V. Forma SO saj- tak się ma do formy SZ sij- jak 1. gaj- do gij- (por. gajūs :: gijaū s.v.
405
LKŽ XII, 2 sugeruje rodzimość tego wyrazu.
ii.
527 gyti), 2. kraj- do krij- (por. k rajus :: krija, łot. krijat s.v. krytis), 3. raj- do ńj- (por. rajus :: rijau s.v. ryfz). Taki sam stosunek apofoniczny łączy formy sparus <= zr/z i varūs <= vzrft. — Synonimia SA/MS1 :: s^/ws świadczy o wtórnym zazębieniu sią pól znaczeniowych czasowników "siać" (*se-) i "przesiewać" (*sij-V). — Vb. denom. sajinti "siać, rozsiewać" (por. uzgajinti gajūs oraz stpr. pobaiint :: lit. bajūs s.v. bijóti). sakai 4 p.a. m. pl. "sok drzew iglastych, żywica, smoła", SD «kley, bitumen, glutinum, colla», «kley z drzew ciekący», sakais laša medžias SD «kley puszcza drzewo», sakai skysti SD «kley ognisty, mokry, rzadki». Odpowiednik łot. gw. saki m. pl. "żywica", liter, svąlęi m. pl. ts. Razem z psł. *soku, cs. sokū "cmcję", sch. sok, sóka, ros. sok, sóka "sok", też "sok drzew" wywodzi sią przez z pie. *suokLlos (zanik u jak w sapnas, sesuo, šešuras). Por. gr. ćmóę "mleczny sok roślinny, sok drzewa figowego (ścinający mleko na twaróg), ostry, kwaśny sok" — forma z psylozą, zam. *ćmó<;. — Drw. sakingas "mający dużo żywicy", SD «smolny», sakinykas SD «smolarz», sakūitas: sakūita pušis "żywiczna sosna", sakūs "żywiczny". Cps. gyvasakiai m. pl. "żywica" (war. gyvasakiai, gyvasakiai). Vb. denom. sakauti "zbierać żywicą", sakauju SD «nasmalam», sakinti "spuszczać żywicą; smarować żywicą", sakuoti "smarować, pokrywać żywicą", sakuoja SD «kley puszcza drzewo», ažusakuoju SD «zasmalam co» (=> azusakuojimas SD «nasmalanie»). sakalas "sokół, Falco" (m.in. SD) — zapoż. z błr. sókol (por. akcent sabalas) — Drw. sakal(i)ninkas "sokolnik", sakallnis "sokoli", sakališkas "jak u sokoła". Cps. pelėsakalis m. "sokół myszołów" (zob. pelė). — N. m. Sakalai 8x, Sakališkė 3x, Sakal-ūpis. N. rz. Sakalas, Sakal-ūpis 3x. sakas 1. "tropiciel", 2. "(koń) który trzyma sią drogi", 3. "kto idzie w ślad za kimś", 4. "szereg", drw. sakūs a. sakliis "(o psie, koniu) który potrafi odnaleźć ślad i wrócić do domu". N. agt. z suf. -a- i na SO do seku, sekti "iść za kim" (pie. *sok"-o*soku-e-). Znajduje ono nawiązanie w psł. *sokii "oskarżyciel", por. cs. soku "oskarżyciel", stpol. sok "potwarca, oszczerca, oskarżyciel", vb. denom. *soćiti, stpol. osoczyć "oskarżyć, obwinie (przeważnie niesłusznie)", w XVI w. "osaczyć", tj. "wytropić zwierzyną i nagnać ją w sieci, sidła lub na ustawionych strzelców" (dziś tylko iter. osaczyć), ros. soćftb, soću "ścigać, tropić", ukr. soćyty "czyhać, dybać", sch. sóćiti "chwytać złodzieja", też "swatać". — Do tego cps. pėdsakas "ślad, trop", pėdsake SD «pies łowczy; ogar» (por. pėda m.in. "trop zwierzęcy"), pėdsakis m. "pies tropiący, idący po śladach". sakyti, sakaū, sakiaū "mówić" (łot. sacit, saku, saciju), w DP też "powiadać, wyznawać, kazać, dać znak", sakau SD «powiadam co; każę, kazanie czynię», sako SD «powiadaią». Z pochodzenia jest sakyti iteratywem na SO do vb. seku, sekiau, sekti "opowiadać, ciągnąć opowieść" (zob. sekti I), SD sekmįseku lub sekinį sakau «baię, bayki powiadam», => sėkmės f. pl. SD «baśń, bajka» (ob. sakmė). Pie. *sek11-, por. stłac. Tnseąue "opowiedz!", gr. eweTio) "opowiadam" (*en-sep-), stwn. sagėn, niem. sagen "powiedzieć". WSE sėk-: sėkčioti a. sekćióti "podpowiadać" (=> sėkčiotojas "sufler"). — Cps. apsakyti "opowiedzieć" (neapsakomas "niewypowiedziany, niewysłowiony, wielki, ogromny"), atsakyti "odpowiadać", ažusakau SD «zakazuię komu czego», ažusakau bylas SD «sądy zapowiedzieć», ažusakau tiesos darymų SD «gaię sąd», {sakyti "rozkazać, nakazać, polecić co komu", įsakau SD «każę [syn. liepiu]; poruczam; wskazuię», pasakyti "powiedzieć, oznajmić; wygłosić (mowę)", prisakau SD «poruczam co komu, przykazuię co komu, zalecam co, kogo», užsakyti "ogłosić w kościele; zamówić (robotę, przedmiot)". Refl. apsisakau SD «oświadczam się», «spowiadam się» ["wymieniam swoje imię"], nesisakyti
528 "nie przyznawać sią", pasisakyti "przyznać sią do czego; zabrać głos (na zebraniu)", pasisakau kam S D «otwarzam sią komu» ["odkrywać sią przed kim", S Ł X V I ] . — Ptk. sakykime "przypuśćmy, załóżmy", znacz. etym. "powiedzmy!". — Drw. šūkalioti gw. "mówić, gadać"406 (suf. jak w sargalioti), sakinėti "mawiać, cząsto powtarzać; głosić kazania", pasakinėti 1. "mawiać, powiadać", 2. "podpowiadać", sakinti "zmuszać do powiedzenia (prawdy), wymuszać zeznania (torturami)", => sakintoja "ława tortur", sakintojas "śledczy". Nomina: įsakmu a. įsakmu adv. "jasno, wyraźnie, stanowczo" (=> įsakmūs "stanowczy, rozkazujący"), pasaka (zob.), priesakas "przykazanie", pńesakis m. DP "nieprzyjaciel, morderz, prześladownik; kacerski" (analiza: *prieś-sakis, znacz. etym. "przeciwnik, sprzeciwiający sią", por. priešas), sakalas "to, co sią mówi, mowa; opowieść" (suf. jak w plepalas, šnekalas), sakmė "baśń, opowieść" (por. tarmė), ūzsakai m. pl. "zapowiedzi, publiczne ogłoszenie w kościele o zamiarze zawarcia małżeństwa", užsakovas "klient, zamawiający". — Neoosn. saky-: sakydinti cur. "kazać mówić, opowiadać". Nomina: apsakytojas "apostoł", atsakytojas SD «auditor biskupi; odpowiadacz», azusakymas įstojunčių moterystėn SD «zapowiedź małżeństwa», azusakytas SD «zapowiedziany», įsakymas "rozkaz, rozporządzenie; przykazanie (boże)", SD «mandat królewski; nakazanie czego; roskazanie; wskazanie; wyrok zwierzchności» (pildytojas išsakymo SD1 «porucznik, mandatarius»), pasakymas kaltės SD «odniesienie sprawy», numanymo pasakymas SD «wotowanie, suffragatio, sententiae dictio», sakykla "kazalnica, ambona", sakymas SD «kazanie», sakytojas "mówca, orator", SD «kaznodzieia; powiadacz», uzsakytinis "zrobiony na zamówienie". — Na podstawie segmentacji sakyt-ojas Szyrwid utworzył neologizm sakyt-inycia «kazalnica» (por. mokslinyčia SD «kazalnica», varpinyčia "dzwonnica"). sala I 4 p.a. "wieś" :: łot. sala ts. N. m. Sala 4x, Salos 12x. Łączy sią ze stwn. sal m. "mieszkanie, izba" i łac. solum n. "ziemia, grunt", przen. "podstawa, podłoże, podeszwa" jako drw. na SO do pwk. *sel- "zatrzymać sią gdzie, osiedlić sią". Por. werbalny SO w łac. soleó, -ere "mieć zwyczaj, przyzwyczaić sią", goc. saljan "zatrzymywać sią, bawić gdzie, przebywać", < pie. *sol-eie-. Wynika z tego, że etymologicznym znaczeniem sala było "przebywanie gdzie, pobyt", stąd "miejsce pobytu" oraz "miejsce zasiedlone, zagospodarowane". Por. jeszcze WSO: toch. B sale "grunt, gleba" < *s5l-o-. — Comparandum słowiańskie: scs. selo n. "aypóę, pole, ziemia uprawna", ros. seló "wieś" i "ziemia uprawna", czes. selo "pastwisko", pol. sioło "wieś". Wokalizm e stanowi tu problem, ponieważ nie ma dlań paraleli ie. Możliwe, że psł. *solo "wieś" < pie. *sol-o-m zmieniło wokalizm o pod wpływem synonimu *sedlo "osiedle", utworzonego od pie. *sed"siedzieć, osiedlać sią". Por. goc. sitls "siedzenie". Z drugiej strony por. łac. sella "stołek, krzesło", orm. etl "miejsce, przestrzeń" z pie. *sed-leh2-. Refleksy zach.-słowiańskie: stczes. sedlo "osada, siedziba", sedlak "chłop, wieśniak", pol. daw. siadło "gniazdo, siedlisko" (zam. *siodło, por. stpol. osiedle "siedziba, zagroda" < *ob sedle "przy wsi", przysiodłek "grupa domów"), siodłak "chłop". Refleksy płd.- i wsch.-słowiańskie ze zmianą dl > /: scs. selo "oxr|vf|, namiot, buda, chata; oxr|VG)pa, mieszkanie, dom", bg. seló "wieś", sch. sėlo, pl. sela, ros. seló, gen. sėla "wieś". — Pochodne n. m.: Didžiasalis
406
Np. Žmonės
sakalioj(o),
kad bus karas "Ludzie gadali, że będzie wojna"
529 3x, Naujasalis (por. Naujasodis), Jūodasalės, Pasaliai, Pasalis, Sėnasalis, Užusaliai, Varnasalis, Vilkasalė (cząść tych toponimo w może mieć za osnowę sa/ó II). sala II 4 p.a. 1. "wyspa (na rzece, jeziorze, morzu)", n. rz. Sató, Upsala, 2. "suche wzniesienie na bagnie", 3. "błotnisty brzeg rzeki", 4. "działka ziemi, zagon" (Da ć/W s^/os rwgz^ A:z'm "Zostały jeszcze dwa zagony żyta <jło zżęcia"), 5. "kawałek ziemi ornej wśród łąk", 6. "polana w lesie" (Visa salelė eglyne išknista šernų "Cała polanka w świerczynie rozryta przez dziki"). Odpowiednik łot. sala "wyspa; wzniesienie na bagnie", bėrzu sala "lasek brzozowy w wielkim lesie", saliųa "lasek świerkowy a. sosnowy". W tym związku wymienia się również stpr. hapax salus EV "potok deszczowy, Reynflis" wraz z n. m. Range-salus, Wuskewi-salus. — Drw. atsala "miejsce, gdzie rzeka wrzyna się w ląd, zatoka rzeczna, buchta; płycizna, mielizna w rzece", pasały s "brzeg rzeki przeciwległy do wyspy", salava "piaszczysta łacha lub wyspa na rzece", salija "łąka nadrzeczna". — N. jez. Sala 2x, Salaičiai, Salakas a. Salahal', Salantas, Salinis 9x, Salinėlis, cps. Sala-pėraugis. N. rz. Saliėtis, Salinė, cps. Salupis, Salūpis oraz Salipys (ze zmiany *Sal'upys < *Sali.upys, por. zipsnis < žiupsnis), n. wyspy na jeziorze: Pircia-salis (por. pirtis). — Niejasne. Wychodząc od takiego derywatu, jak atsala, można dopatrywać się w sala formacji deprefigowanej, kiedyś należącej do czas. złożonego *at-selti "odpływać" lub *ap-selti "opływać". Gdy chodzi o pwk. *sel-, to w SE jest on zaświadczony ze znacz, "podchodzić chyłkiem, skradać się", zob. selėti. Natomiast w SO ukazuje się znacz, "ciec, rozlewać się", por. Vanduo atsalo iki vartų "Woda doszła do wrót" (LKŽ XII 86, s.v. 2 salti, sąla, salo). Por. też caus. saldyti: Aš sunis nū ano atsaldziau "Ja psy od niego odpędziłem". Godny uwagi jest tu jeszcze czas. salvėti (zob.). sąlaja daw. "zlanie się w jedno, spłynięcie (dwu rzek)" — drw. na SO laj-V do lej-V, jak w susileju gw. "zlewam się", zob. lieti. — Inne podobne formacje: atlaja "mielizna, miejsce płytkie w jeziorze" (war. atlajis m., atlajus), atlajūs m. "woda wezbrana, która zalewa brzeg", (lajai, też lajai m. pl. "glina, czasem z dodatkiem łajna krowiego a. wapna, służąca do zalepiania dziur w klepisku, ścianie, piecu" (syn. lais tas, glaistas), užlaja a. užlaja "miejsce zalewane przez wezbraną rzekę", uzuolaja ts., uzlajūs "zamarzły wylew wody", adi. uzlajūs "zalewany, zalewowy", užlajos pievos f. pl. "łąki zalewowe". — W związku z (ijlajai stoi vb. denom. lajóti "zalepiać dziury w piecu, ścianie", war. lajūoti. N.B. Nie wiadomo, w jaki sposób łączy się z tym laja "korona drzewa, górne rozgałęzienie drzewa". — W słowiańskim stoją do porównania następujące wyrazy: 1. ros. polój a. zalój "miejsce zalewane przez wodę" (por. palejai s.v. lieti), ros. gw. nalój "ulewa", 2. stpol. wzlój "rozlanie się, wylanie, wylew", rozlój "zagłębienie w ziemi, w którym się zbiera woda, odpowiednie na staw, sadzawkę", 3. cs. loji, -ja "tłuszcz zwierzęcy, łój jagnięcy, owczy", słń. ląj "tłuszcz zwierzęcy", rcs. loji, -ja "cokolwiek stopionego, np. siarka", ros. loj gw. "topiony tłuszcz zwierzęcy, zwykle wołowy, barani", pol. łój, łoju "tłuszcz zwierzęcy o twardej konsystencji" (znacz. etym. "lanie, topienie (tłuszczu)" "tłuszcz topiony, lejki"), 4. psł. *suloji "coś zlanego w jedno" *su-liti, por. słń. słój "kałuża", sch. słój "warstwa, ławica", ros. słój "słój, warstwa, pokład", pol. słój "słój w poprzecznym przekroju drzewa, pierścień rocznego przyrostu drewna". saldūs, -i "słodki" :: łot. sałds < pbsł. *sald-u-. saldū a. saldu n. "słodko": Kas saldū, tai gardū "Co słodkie, to smaczne". W słowiańskim temat na -u-, *saldu, został
530 przesłonięty na skutek sufigowania *-ko-, por. scs. sladuku "aXixóę, słodki"407, słń. sladek, -dka, sch. sladak, ukr. solódkyj (ros. sladkij jest pożyczką cerkiewną), czes. sladky, pol. sfod&z. Paralela: lit. saldūkai obuoliai m. pl. "słodkie jabłka". — Formacja *sald-u- jest nie do końca jasnym neologizmem, który ustalił się na miejscu pie. *sueh2d-u- "smaczny, słodki" (wed. svadū-, gr. rióuę). Osnowa dentalna ukazuje się poza bsł. w łac. saliere "solić" (z *saldese, por. salsus "posolony, słony" < *sald-to-), jak również w germańskim, por. goc. saltan "przyprawiać solą", stang. sealtan, śrdn. solten, stwn. salzan ts. Bsł. specyfika polega na przesuwce znaczeniowej od "przyprawiony solą" via "smaczny"/io "słodki". Pwk. pbsł. *sal- wiąże się z pie. nazwą "soli", mianowicie ze słabym alternatem *sh2al- < pie. *sh2-el-, zob. sólymas. — Vb. denom. 1. salsti, salsta (*sald-sta), pasaldo (war. salo) "stawać się słodkim" (inf. salsti po resegmentacji stał się źródłem neoosn. sals-, por. salsvas "słodkawy - o piwie, jabłku"), 2. saldėti, -ja, -jo "stawać się słodkim", 3. saldinti, saldinti a. saldyti "słodzić, osładzać" (por. łot. saldinat obok cs. sladiti, ros. soloditb "słodzić"; prs. cs. slaždą ma odpowiednik w lit. gw. saldžiu). — Drw. nominalne: saldainis m. "cukierek", saldė "słód; chleb razowy", saldėsis m. "słodycz", saldinis "słodki" (saldiniai obuoliai m. pl. "słodkie jabłka"), saldokas "słodkawy", saldokus SD «przysłodszy», saldumynai m. pl. "słodycze", saldūninis: saldūniniai obuoliai m. pl. "słodkie jabłka", war. saldūdinis: saldūdiniai obuoliai ts. (o suf. -ūninis, -ūdinis zob. s.v. pietūninis). Cps. salddturgis m. "targ poprzedzający większe święta, zwł. Boże Narodzenie", saldymėsės f. pl. b.z.a "mięso nie nadające się do solenia, np. serce, płuca" (dosł. "słodkie mięso"), war. gw. saldmeisės. Zob. też sald. salpas "mała zatoka, buchta na rzece lub jeziorze", n. rz. Šalpas a. Scdpas, n. łąki Šalpai (łot. Salpene)\ salpa (4 p.a.) 1. "teren zalewowy rzeki", 2. "mała zatoka", n. rz. Salpa. Nawiązanie słowiańskie: psł. *solpu, por. rcs. slapu "fala, wir wodny", słń. sch. slap "wodospad", daw. gw. "fala", czes. slap "skalny próg na rzece". — Formacja na SO do niezachowanego w bałtyckim pwk. werbalnego *selp- "ciec, tryskać", por. rcs. vuslėpati "wyciekać - o strumieniu", SZ slipati "bić - o źródle"408. Pwk. *selp- uchodzi za rozszerzenie przez -p- tego *sel-, które widać w lit. selėti "skradać się". salti, sąla (ob. salsta), salo "stawać się słodkim a. słodszym" (SD salstu «słodnę»), też "bardzo chcieć, pragnąć; przygasać (o ogniu); poczuć się sennym, poczuć osłabienie, zemdleć". Chodzi tu o neopwk. sal-, który wyabstrahowano z prs. sal-sta, będącego refleksem *sald-sta (prt. *saldo, inf. *salsti), czyli formacji denominatywnej do saldūs "słodki". War. prs. sąla, sedna i sala są z pewnością młodsze od salsta (akut uwarunkowany sufigowaniem -sta-). — Drw. salėti "stawać się słodkim; bardzo chcieć; źle się palić", salinti "słodzić, zwł. o słodzie". Nomina: salia "słodkość", salyklas a. salykla "słód" (=» salyklinis "słodowy"), salkanas a. salkanas "słodkawy" (o neosuf. -kanas s.v. sarkanas). Z jęz. łotewskiego por. lesals "słód" (por. wsch.-lit. {salas ts.), lesalinat "mieszać słód". — Gdy salsta uległo metanalizie na sals-ta, pojawiły się drw. salstelėti a. salstelti "nabrać słodkawego smaku", salzganas "słodkawy, ledwo słodki, za mało słodki" (na temat formantu por. balzganas).
407
O słow. rozszerzeniu -kū zob. s.v. glodūs,
408
kartūs,
raižūs.
R e f l e k s st. z a n i k o w e g o *slp- ukazuje się być może także w nazwie ros. Solpa (próg skalny na rzece Msta; też n a z w a kilku rzek).
t
531 salvėti, salva, salvėjo "ciec, cieknąć, spływać małą strugą, sączyć się", też o smarkach. Np. Iš bėrio pavasari salva sula "Wiosną z [naciętej] brzozy wydziela sią oskoła". Iš kopūstų bačkos salva "Cieknie z beciki kapusty". Salta, net iš nosies salva "Zimno, nawet z nosa sią sączy"; prisalvėti: Pamažu sulos prisalvėjo pilnas puodelis "Powoli wyciekł / wysączył sią cały kubeczek oskoły". Prawdopodobnie jest to durativum stanu z suf. -ė-, które utworzono od nomen kalvas "płyn, ciecz". Por. salti, sąla, salo "ciec" s.v. sala II oraz n. rz. Salva, Salvūkas. Paralelne denominativa: varvėti <= varvas, šalvėti <= *šalvas. sąmalas 1. "mąka grubo zmielona", 2. "zapas mąki, mający wystarczyć do przyszłorocznych żniw" — deverbativum od vb. cps. sumalti "zemleć, umieć" (por. niżej sankalas). War. sąmalos, sąmalmas. Zob. też san-. — Drw. sąmalinis m. "zapas mąki, mielony zimą", 2. "to co sią na raz zmełło, mlewo", sąmalinis, -ė "grubo zmielony" (miltai sąmatiniai, t.y. nepitliavoti "mąka niepytlowana, tj. nieprzesiewana na pytlu"), sąmalinys "zimiowy zapas mąki". samanos f. pl. "mech, Bryophyta". SD samanos «mech drzewny», samanas aprauju «mech obrywam z drzewa», samanos, žolė marių «porost wodny, morski», samanomis apaugis, samanuotas «mchem obrosły, mszysty». Analiza: sam-ana-. Budowa jak w garbanos, plaskanos, strazdanos. Związki etymologiczne leksemų nierozpoznane. — Drw. samanė 1. "dzika pszczoła, trzmiel, Bombus", 2. "torfowiec, Sphagnum", 3. "bimber, samogon", samanyne "miejsce porośniąte mchem", samanius "kto zbiera mech; kto chodzi zaniedbany, zarosły włosami" (por. skarmalius, skrandžius), samanojai m. pl. "kłaki mchu służące do uszczelniania drewnianych ścian domu", samandkai m. pl. "kąpki mchu na dachu (strzesze)". Vb. denom. samanoti "pokrywać sią mchem", tr. "wtykać mech miądzy belki domu". — N. m. Samanai, Samanė, Samaniai, Samanyne 2x, cps. Pasamanė 2x. sąmatas "rzemień chomątowy" (war. sąmata), np. Sąmatas yra apatinis ir viršutinis "«Sąmatas» jest spodni i wierzchni". Jest to deverbativum na SO od vb. cps. sumesti "(o sznurze, rzemieniu) ściągnąć, ciasno opasać". Por. użycie sumesti w zdaniach: Kiečiau sumesk sąmatą "Mocniej ściągnij rzemień chomątowy". Palaidai sumetei sąmatą — išsikinkis "Luźno opasałeś rzemień — [koń] sią rozprzągnie". Atleisk sąmatą, kad arklys atsigertų "Poluzuj rzemień, aby koń mógł sią napić". —sąmata "kosztorys", sąmatos f. pl. "kupa śmieci" <= sumesti "rzucić na kupą, złożyć do kupy". Paralele: sąmalas, sąmalos sumalti, sąnašos <= sunešti. samdyti, samdau, samdžiaū "najmować kogoś do pracy; werbować (ochotników do wojska); wynajmować (u kogoś pokój)" — formacja iteratywna na SO z suf. -dyń do semti "czerpać" (zob.). Budowa i apofonia jak w tramdyti tremti, tvardyti <= tverti, ramdyti rimti. Zatrata intonacji (*samdyti) niewyjaśniona. War. sėmdyti, semdyti, semdyti. Cps. pasumdau SD «naymuią czego u kogo; przenaymuią kogo na co», pasumdyti namai SD «komora naiemna», meluoja kaip pasamdytas "kłamie jak nająty". Refl. pasisamdyti "nająć sobie", lója kaip pasisamdąs "niejasno sią wyraża" (dosł. "szczeka jak nająty"), parsisamdyti "najmować sią (do roboty)". Neoosn. samd-\ samdinėti "najmować", nomina: pasumdytas SD1 «naiemny; jurgieltnik», samdas a. samda "najem", samdininkas a. samdiny kas "parobek", SD1 sumdinykas «naymit, naiemnik» (=> samdininkauti "być parobkiem"), samdinys "najmita, parobek, wyrobnik", SD sumdinys «naiemnik» (==> samdiniauti "być parobkiem"). Neoosn. samdy-: pasamdytojas: SDpasumdytojas «arendarz
532 [syn. azupirkėjas]', naymacz [syn. ažuduotojas]», samdytojas "kto najmuje do pracy; kto wynajmuje (mieszkanie)", SD1 sumdytojas «naymacz». sampilas 1. "zapas mąki lub zboża zsypany do beczek, przeznaczony na zimą i przednówek", hist. "danina w zbożu", 2. "kopiec, kupa kamieni", war. sanpilas "zapas ziarna; miejsce na ziarno; plewnik". Rekonstrukcja: *san-pil-as <= vb. cps. supilti "zsypać (w jedno miejsce)". Co do asymilacji por. impilas. Zob. też san-. — Drw. sampilinis "dotyczący zapasu zimowego", np. sampilinis pienas "zapas (kwaszonego) mleka na zimą". samplata a. samplata adv. "po brzegi, równo z brzegiem, równo z krawądzją naczynia" (syn. lygmalas). Brak vb. cps. fsu-plet- (inf. fsuplėsti, zob. plėsti) skłania do przypuszczenia, że samplata zostało utworzone przez analogią, drogą prefigowania samdo osnowy nominalnej platūs (zob.). Paralele: santaupos, santausa. san-. Praeverbium złożeń czasownikowych su- ma w derywowanych nominach odpowiednik w postaci prefiksu san-, sam- lub są-, przy czym zróżnicowana forma tego prefiksu jest zależna od jakości nastąpującej spółgłoski. 1. san- ukazuje sią przed zwartą ząbową i tylnojązykową, np. santaka "ściek, spływ, zbieg (dwu rzek)", sandūra "zetkniącie sią, styk", sankalba "zmowa", sangrūdis m. "ścisk, ciżba", 2. sam- stoi przed zwartą wargową p, b, np. samplaika "skojarzenie, połączenie", sampūva "zgnilizna, próchno", sambrėškis m. "zmrok", sambėgis m. "zbiegowisko", 3. są- pojawia sią (a) przed resonantami r, l, m, n, j, v, np. sąraizga "splot", sąlyga "warunek, okoliczność", sąmalas "zapas mąki na lato", sąnašos f. pl. "nasyp", sąjūdis m. "wspólny ruch", sąvoka "pojącie", (b) przed szczelinowymi s, š, z, np. sąspara "róg, wągieł (domu)", sąšlavos f. pl. "śmieci", sąžinė "sumienie" oraz (c) przed samogłoskami, np. sąauga "zrost, zrośniącie sią (kości)". Także słowiański odpowiednik lit. prefiksu ukazuje sią w trzech allomorfach: są-, sun-, su-. Por. 1. scs. są- przed spółgłoską zwartą lub szczelinową, por. sąpiri m. "przeciwnik" (stpol. sąpierz, gen. sg. sąprza "pozwany a. powód w procesie sądowym; przeciwnik") do supirėti "sprzeczać sią"; sąprągū "zaprząg" do *sūprąšti "sprząc, złączyć (w jednym jarzmie, w jednym zaprzągu)"; sąsėdu "sąsiad", dosł. "razem, obok siedzący" (susėsti "siąść razem"), 2. scs. sun- przed samogłoską, por. sūnėsti "zjeść, spożyć", sūnąti "zdjąć", sunąti są "zgromadzić sią" (sūnimū "zgromadzenie", stczes. snem "sejm"), sūniti są "zejść sią, spotkać sią" oraz 3. scs. sū- przed spółgłoską nosową, np. sumesti "zmieść", sumėsiti "zmieszać", sunesti "odnieść"; brzmienie sū- tłumaczy sią asymilacją i degeminacją w sekwencjach *sum-n., *sun-n. — Prepozycja ta wywodzi sią od liczebnika "jeden", pie. *sem / *sm. Rekonstrukcja: 1. pbsł. SP *san < *sam < pie. SO *som adv. "razem, wespół". Por. wed. sam prv. i praep. "razem, z, jednocześnie", w złożeniach sam-V/ sa-C, np. sam-iti- f. "zejście sią, spotkanie", sa-patni- f. "współżona, Mitfrau"; staw. hdm "razem", mław. hąm ts. — 2. pbsł. SZ *sun < *sum < pie. SZ *sm. Por. gr. aSeA^óę m. "rodzony brat", starsze a.6eX<\)EÓę ts. z *hadelpheios < pie. *sm-gyelbh-eios "pochodzący z jednego (*sem-) łona". Paralela: sti. sa-garbhyah "eodem utero natus" (garbha- m. "łono" < pie. *gyolbh-o-). O praep. lit. sū zob. osobno. sandėlis, -io "skład, spiżarnia, magazyn; złożony na zimą zapas serów i masła" — deverbativum na -lis od vb. cps. sudėti "złożyć w jedno miejsce". Zob. san-. Paralele słowotwórcze: indėlis, išdėlis, ūždėlis. sandėtkas "mleko, masło od krów trzymanych na obcym pastwisku". Drw. z suf. -kas od neoosn. sandėt- <= ptc. prt. pass. sandėt(as) żm. "co złożone zostało na zapas" sudėti "złożyć w jedno miejsce". Paralela: pridėtkas pridėt(as). Zob. też sandėlis.
533 sankalas "poprzeczka łącząca boki krosien; miejsce w wozie, gdzie mocuje sią dyszel" — deverbativum od vb. cps. sukalti "zbić razem". Zob. san-, sąmalas. santaika "zgoda, pokój" (dawniej też "składnia", neol.) — deverbativum na SO od vb. cps. suteikti "zgadzać sią ze sobą, żyć w zgodzie" (zob. san-); nesantaika "niezgoda, niesnaski, wrogość" <= nesuteikti "nie zgadzać sią ze sobą". Drogą deprefiksacji powstał drw. taika "zgoda, ugoda, pokój". Inne: santaikūs "zgodny, niekłótliwy", santaikingas ts., taikūs "zgodny, spokojny, miły, łaskawy". santara, santara "zgoda, zgodność, harmonia" (dawniej też "spółgłoska", neol.) — deverbativum od vb. cps. sutarti "zgadzać sią ze sobą, żyć w zgodzie". War. sdntaras ts., santarai m. pl. "umawianie sią co do wesela (miądzy kawalerem i rodzicami panny młodej)", => santarios a. santarios f. pl. ts. — Drw. santaryba neol. "sobór (np. trydencki)", santaris m. "umowa, transakcja (pieniążna)", santarmė "zgoda; umowa, porozumienie", santartis f. "zgoda; umowa", santarūs "zgodny", santarvė "zgoda, zgodność, jedność; porozumienie, umowa" (war. santervė). santuoka "małżeństwo, związek małżeński" — deverbativum od vb. cps. su-si-tuokti "pobrać sią, zawrzeć małżeństwo" (zob. san-). Por. išsituokti "rozwieść sią, zerwać małżeństwo", sutudkti "zetknąć sią z kimś, zejść sią, zawrzeć znajomość, zwąchać sią"409. Leksem tuok- nie został dotąd wyjaśniony. Warto zauważyć, że obok su(si)tudkti istnieje bliskoznaczny czas. sutógti, -stu, -au "zawrzeć znajomość, koleżeństwo, przyjaźń, zaprzyjaźnić sią; spowinowacić sią" (związany z łac. con-tag-es "zetkniącie sią" < pie. *teh2g-, zob. tógti) i że ten ostatni jest poświadczony również w wariancie z -k-\ prt. sutókau do prs. sutókstu, inf. sutókti (LKŽ XVI 482). To spostrzeżenie pociąga za sobą pytanie, czy tuok- w santuoka nie ustaliło sią na miejscu starszego *tuog-? Nomina deverbativa z prefiksem san- pokazują nieraz stopień o jako nacechowanie apofoniczne wzglądem osnowy, por. np. santaka <= sūteku, sąmatas <= sūmetu. Trzeba wiąc zapytać, czy santuoka nie zastąpiła takiego *santuoga, w którym leksem miał formą SO, tuog- < pb. *tóg- < pie. *toh2g-, w stosunku do osnowy werbalnej na SE, mianowicie tog- < pb. *tag< pie. *teh2g- ("dotknąć, ująć", zob. tógti). Stosunek apofoniczny SE o => SO uo znajduje paralelą w klóti kluonas. W związku z tym należałoby podaną na wstąpię formułę derywacyjną zmodyfikować nastąpująco: santuoka — deverbativum na SO od vb. cps. sutókti. To zamiast starszego *santuoga <= sutógti. Prajązykowe *san-tóg-a <= *su-tag-ti. Wynika z tego, że tuok- nie jest leksemem prymarnym (niemotywowanym), lecz neopierwiastkiem, który wyabstrahowano z drw. nominalnego santuoka. — Drw. santuokinis a. santuokinis "małżeński". Vb. denom. santokauti gw. "przyjaźnić sią, kochać sią", gdzie -tok- różni sią apofonią od -tuok- (por. sutókti :: sutudkti). sapelka 2 p.a. daw. gw. "piszczałka, fujarka" (war. sapelka 1 p.a.). SD sapelka «piszczałka; surma», sapelka didė «szrot, tibia magna», sapelka ilga «pomort, bombyces» ["piszczałka najgrubsza basem oddająca, sztort", L.], sapelka raginė «kornet, cornu». Zapożyczenie z błr. sopelka. — Drw. sapelkinykas SD «piszczek, fistulator», sapelnykas SD «surmacz, tubicen, flator».
409
Por. Su vagimis sutuokąs, vagiu ir liksi "Gdy z w ą c h a s z sią ze złodziejami, pozostaniesz już złodziejem" Pati sutudko su kitu "Żona zeszła sią z innym".
534 sapnas "marzenie senne" (war. sapnys, sapnis m., sapnis f.) :: łot. sapnis (.sapns, sapenis, sapans, sapins), sapm rafečr "mieć sen, śnić". S D sapnas «spanie, sen, to co sią śni, somnium», sapnas išsireiškia «wyiawia sią komu sen». Pochodzi z pb. *suapnaprzez uproszczenie nagłosu *su-, jak w wyrazie sakai (zob. też sesuó, s/rg?/, šešuras). Formacja na SO, pie. *suóp-no- "sen", por. wed. svapna-, aw. xvafna-, łac. somnus "sen" (=> somnium "marzenie senne"). Pwk. *suep-, *sup- "usnąć", por. stisl. svefn "sen", wed. svapant- "który usnął". Werbalny SO: wed. svapayati "usypia", łac. sópió, -ire "uśpić; ogłuszyć". SZ sampras. *sup-: scs. usupe aor. "usnął", supati "spać", sb. sunū "sen" :: gr. UTivoę "sen, drzemka" < *sup-no- (budowa jak w dugnas). Lit. czasownik "spać" wyraża sią neologizmem miegóti (zob.). — Drw. sapnininkas 1. "kto objaśnia sny", 2. "sennik", sapnys, -ė "ktoś senny, ospały, niewyspany", sapnius "kto śni, marzy; marzyciel; człowiek roztargniony". Vb. denom. sapnuoti "śnić, marzyć we śnie": sapnavau sapną "śnił mi sią sen, miałem sen", SD sapnuoju «plotą; sni mi sią», sapnavau «przyśniło mi sią co». Neoosn. sapnuo-: sapnuoklis m. "komu sią coś przywiduje; kto przez sen mówi lub we śnie chodzi; kto mówi głupstwa", sapnūomirša c. "ktoś roztragniony", sapnuotojas "kto śni; marzyciel, fantasta", daw. "jasnowidz, prorok" (por. apmeluoto j as). sńrgas "stróż, dozorca"410, pl. sargai (3 p.a.) :: łot. sargs "stróż" (pl. sargi "klocki drewnianego zamka"), stpr. but-sargs "gospodarz" (kalka niem. Haus-halter). SD «stroż», anielas sargas SD «anyoł stróż, angelus custos», namykštis sargas SD «parobek, stróż domowy». Nomen agt. z suf. -a- i na SO do sėrgiu, sergėti "strzec, pilnować" (zob.). Paralele: naras <= neriu, ganas <= genu, vadas vedu. — Drw. be sargo adv. SD «samopas», sargaitis m. "dziecko stróża", sargautas gw. "świąto Matki Boskiej Anielskiej (2.X.)", sargyba "straż, warta, czaty", SD «straż, strzeżenie, wachta», war. sargybė sargybinis m. "wartownik, strażnik, stróż"), sargykla "strażnica, punkt obserwacyjny; stróżówka", sargyklė SD «strażnica», sarginė "stróżówka", sarginykas SD «strażnik», sargis m. "pies podwórzowy", sargūtis m. ts. Cps. sargšulis m. "słupek przydrożny" (por. šulas). — Vb. denom. sargauti "być stróżem, stróżować", sargoti, -ju, -jau "strzec, pilnować", łot. sargat, -u a. -aju, -aju (=> sargovas "stróż", por. žinovas). — N. m. Laūk-sargis 2x, Lauksargiai. N. rz. Sargūtė, Sarg-upė, n. gór Sargiškis, Sarga-kalnis, Sargė-kalnis, Sargū-kalnis. sarkanas, -a "różowy, rumiany, o zdrowym wyglądzie; jaskrawy" (n. rz. Sarkainis). Odpowiada łot. sarkans "czerwony, rumiany" (=> sarkanis "jasnobrązowy koń, lis"). Etymologicznie biorąc, jest to drw. na -ana- od nomen *sar-ka- "czerwień" a. *sar-kas "czerwony"411. Od neoosn. sark- pochodzi vb. denom. nusarkti, -sarksta, -sarko b.z.a. "poczerwienieć", łot. sarkt, -kstu, -ku "czerwienieć". Pwk. *ser- "czerwony" ukazuje sią w alternancie na SO sar- w wyrazach sartas i sarmata (zob.). — Gdy na wzór sar-tas dokonano segmentacji sar-kanas, pojawił sią neosufiks -kanas. Widać go np. w adi. salkanas (zob. salti). sarmata, gen. sg. sarmatos 2 p.a. "wstyd", SD1 «sromota» (syn. gėda) — drw. od zanikłego nomen *sarmas lub *sarma, przy użyciu suf. -ata (por. gyvata, sveikata,
410
W użyciu p r z e n o ś n y m sargas
oznacza m.in. "celownik karabinu", "pióro klucza" (Nulaužiau rakto
sargą
"Złamałem pióro klucza") oraz "izbicą, konstrukcją zabezpieczającą filar mostu od uderzeń kry" ( K a d nebūt sargų, būt tiltą išnešą "Gdyby nie było izbic, zniosłoby most"). 4,1
Por. darganas
"słotny" <= darga,
rūkanas "mglisty" <= rūkas, ūkanas "mglisty, p o c h m u r n y " <= ūkas.
535 valkata), będącego alternantem suf. -eta (por. elgeta, valketa). Również odpowiednik słowiański, sch. sramota, ros. soromota, pol. sromota < psł. *sormota "uczucie wstydu", wywodzi się z odziedziczonego nomen *sormu "wstyd" < pie. *sór-mo-. Por. scs. s ramii "aia^uvri, 8 V T p o 7 i f | , wstyd, hańba" (war. stramū), sch. słń. sram, srama, ros. gw. sórom, -a, stpol. srom "wstyd, gorszące postępowanie" (dziś "zewnętrzna część narządów płciowych u kobiet i samic ssaków"). Z uwagi na pewne derywaty od pb. *sar-, stojące w związku z adi. "czerwony, rumiany" (zob. sartas, sarkanas), można dla sarmata przyjąć znacz. etym. "zaczerwienienie, rumieńce na twarzy". Odpowiedniki w germańskim: stnord. harmr "smutek, zmartwienie, troska", śrdn. har(a)m "zmartwienie; wstyd, hańba", niem. Harm "zmartwienie; ciężka obraza"412. — Z intralitewskiego punktu widzenia za rekonstrukcją *sarmas lub *sarma przemawia vb. denom. sarm-óti, -óju, -ójau gw. "wstydzić się", zwykle refl. sarmótis (Drąsi su juo buvau, nesisarmójau "Śmiała z nim byłam, nie wstydziłam się". Nebeateina dabar, sarmójas "Teraz już nie przychodzi, wstydzi się"). — Młodszym denominatywem jest sarmatytis, -juos, -jaus "wstydzić się", sarmatyti tr. "zawstydzać, wywoływać w kim uczucie wstydu", por. Nereikia sarmatytis, jei niekas nesarmatija "Nie trzeba się wstydzić, jeśli nikt nie zawstydza". SD sarmatiju «lżę kogo» występuje s.v. «lżę kogo, łaję sromotnie, szkaluię» w następującej grupie czasowników: kolioju, išgėdinu, gėdų darau kam, lojoju, sarmatiju, peikiu. Do tego n. agt. sarmatytojas «lżyciel» (syn. koliotojas). — Inne drw.: sarmaciaū adv. "większy wstyd", sarmacidusia adv. "największy wstyd" (Kad ir sarmačiausia būtų, eik, prašyk, — o ką daugiau darysi! "Choćbyś odczuwał największy wstyd, idź, proś, bo cóż możesz więcej zrobić!"), sarmatingas "wstydliwy", sarmatlyvas ts. (suf. słow.). — Pie. *kór-mo- opiera się na pwk. *ker-. Do niego jest drw. na WSE *ker- w wyrazie łot. sermelis "dreszcz, przerażenie, odraza"; formacja na -el- od *ser-m-? sartas "jasnogniady, czerwonożółty, bułany (koń, łoś)" :: łot. sarts "(o człowieku) czerwony (na twarzy), rumiany, zarumieniony, zdrowo wyglądający". Pb. pwk. *ser-, *sar"czerwony". Zob. sarkanas, sarmata. — Drw. sartelė "ruda mrówka, Formica rufa", cps. sartamyzė a. sartmyžė "ruda mrówka" (por. myžti), do tego niejasny war. šaltmyžė. — N. jez. Sartai, n. rz. Sarta, Sartė, Sartalė, cps. Sartupis 8x ob. Sertupis, Sart\>alkys, Sie sarti s 3x (por. I człon w n. jez. Sie-sikas, n. rz. Siė-srautas, Siė-struvas), war. Sesertis. N. m. Pasarčiai, Pasartė, Sartininkai, cps. Sartupis. sarvalai 3 p.a. m. pl. 1. "zanieczyszczona, brudna ciecz", 2. "ropna wydzielina z rany", 3. "ciekły osad w fajce" — pochodzi ze *srav-alai (metateza r), to od sravėti "ciec, płynąć" (zob.). Suf. -ala- jak w bezdalai, myžalai, vėmalai. Drw. sarvaliaT m. pl. "ropa". Tu też n. rz. Sarva. — War. ze zmianą a > e: servalai "ciekły osad w fajce". Przypomina on czas. servėnti gw. "ciec, powoli płynąć" < *sarventi jako wariant do sravėnti "płynąć". Nowe serv- również w n. jez. Servas (por. wyżej Sarva), wtórnie Stervas. sąsėdos f. pl. "ostatnia przed ślubem narada rodziców nowożeńców" — deverbativum od vb. cps. susėsti "razem usiąść, zasiąść (np. na naradę)". War. sąsėdžiai m. pl. ts. Zob. sėdėti. — Drw. sąsėdais adv. "obok siebie": Sąsėdais sėdėti "Siedzieć jeden obok drugiego", sąsėdybos f. pl. "posiedzenie, sesja".
412 Formy irańskie, aw.fscirdma "wstyd, uczucie wstydu", pers. šarm ts., oset. / s a r m "wstyd, wstydliwość", dotąd wiązane z bsł., mają inną filiację. Z uwagi na to, że aw. f s - pochodzi z *ps-, szuka się tu raczej związku z gr. TTiupopai "być przestraszonym, spłoszyć się".
536 Sasna 4 p.a. — n. rz. w rej. Marijampolė. Drw. Sasn-ava n. miasteczka w tymże rejonie. Dwie te nazwy zawierają temat sasn-, które nawiązuje do stpr. wyrazu sasins EV "zając, Hase". Z tego powodu wiąże sią te nazwy z substratem jaćwięskim. saugoti, -ju, -jau "strzec, chronić, ochraniać", refl. saugausi SD «strzegę się», nepasaugomas SD «niepostrzegły, niepostrzeżony». Por. łot. saūdzėt "szanować, przechowywać" < *saug-e-. Bez etymologii. Ma wygląd formacji duratywnej na stopniu o i z suf. -a- od *siaug- < *seug-. sauja 1. "garść, tj. "dłoń zwarta, złożona w sposób umożliwiający uchwycenie, objęcie, utrzymanie czegoś" (Visa sauja peša plaukus "Całą garścią rwie pióra", sauja miltų "garść mąki"), 2. "miara długości", np. Nusipirkau dalgi devynių saujų "Kupiłem sobie kosą długą na dziewiąć garści". Odpowiednik łot. sauja "otwarta dłoń, dłoń wyciągnięta do pozdrowienia", 2. "zwinięta dłoń, garść; zawartość garści, tyle, ile się mieści w garści", sauja miltu, zirųu "garść mąki, grochu", rikšču sauja "pęk rózeg". Obecność intonacji zachęca do powiązania tego wyrazu z pwk. setowym. Po pierwsze por. rekonstrukcję *souh3-ieh2 abstr. "napełnienie" od pie. *seuh3- "napełniać się" (por. SZ het. suu- "pełny", sunnai "napełnia", zob. też sūdrus)413. Po drugie, gdyby znacz, "garść" wywodziło się ze znacz, "pięść, kułak (dłoń mocno zaciśnięta)", to można by rozważyć związek z pwk. *seuh r "pchać, trącać, popędzać" (por. het. suwezzi "pcha", wed. suvati "popędza, pogania"). — Drw. saujaitė "garstka", saujyka ts., saujinis "mieszczący się w garści, np. kamień". Vb. denom. saujūoti "brać garściami". saulė, -ės "słońce" :: łot. saūle, stpr. saule EV "Sunne". Wyraz saulė jest podobnie jak žemė "ziemia" substanty wizowanym przymiotnikiem z suf. -iia-. Ze względu na akut odtwarza się osnowę z dyftongiem długim *saul-. Dalsza analiza jest sporna, ponieważ jedynym językiem ie., który poza bałtyckim dopuszcza rekonstrukcję osnowy z długością jest grecki: kret. afiekioę, dor. eol. arkad, aekioę, ep. rjeAioę m. z pragr. *hauel-iio-. To wywodzi się z ie. *seh2-uel- przy założeniu, 1° że osnowa taka została przekształcona z pie. formy nom. sg. *seh2-ul i 2° że zanik lrg. pociągnął za sobą wzdłużenie zastępcze ah2 > a. Problem lit. dyftongu akutowanego ma rzekomo rozwiązać rekonstrukcja *seh2-ul#. Skoro zanik spółgłosek laryngalnych datuje się po wokalizacji sonantów sylabicznych, to trzeba powiedzieć, że z praformy *seh2-ul(s) oczekiwałoby się jakiegoś plit. fsauil#, lit. fsóvil#, nie zaś *saul. W tej sytuacji są dla saul- dwie możliwości: albo trzymać się rekonstrukcji sugerowanej przez rozwój grecki, albo przyjąć, że rozwój bałtycki był niezależny od greckiego. W pierwszym wypadku przejście od tsauil# do saul- dałoby się usprawiedliwić tylko synkopą i w segmencie należącym do pierwotnego sufiksu *-uil- < *-ul-. Jako paralelę można tu wykorzystać akutowane du w wyrazie lit. šiauras (zob.). — Gdy chodzi o scs. slunice, -a n., to formacja ta odzwierciedla *sulni-ka- (por. psł. *sirdice "serce" < *širdi-ka- s.v. širdis). Drw. ten opiera się o temat *sulni- = *sul-ni- (suf. -ni- wzorowany na wyrazie ogni "ogień"?), gdzie *sul- było refleksem pie. *sh2-ul-, będącego słabym alternantem do *seh2-ul# (zob. wyżej). Struktu-
413 W związku z obecnością form lit., które świadczą o dysymilatywnym zaniku pierwiastkowego i w pozycji przed segmentem į sylaby sufiksalnej, np. naujas "nowy" < *niaūjas, kraujas "krew" < *kriaūjas, a także šauju "sunę" < *šiauju (= łot. šaūju) < pie. *keuH-ie-, można w wypadku sauja dopuścić tłumaczenie alternatywne. Mówi ono, że jest to pierwotna formacja na stopniu e, *siauja < pie. *seuh 3 -ieh 2 -, która przybrała postać sauja dopiero na skutek dysymilacji.
537
ralnie najbliżej stoi wed. sūr-(i)ya- m. "słońce" z *sūl-, bo gdy sią uwzględni, że długość została spowodowana metatezą spółgłoski laryngalnej (*suh2l- < *sh2-ul-, por. alternant wed. svar- z *suel- < *sh2-uel-), to punkt wyjścia będzie tu identyczny z prasłowiańskim. — Drw. pasaulis (zob.), pasauliui adv. "w kierunku, jak się słońce posuwa po niebie", saulyka a. saulyka "słoneczko", "miejsce słoneczne, na słońcu", saulingas "obfitujący w słońce, słoneczny (dzień, jesień)", saulinis "związany ze słońcem" (saulinė zolė SD «słonecznik ziele», adynykas saulinis nešiojamas SD «kompas»), sauliškas "słoneczny; jasny, wspaniały (we wspomnieniu)", saulutė "stokrotka, Beilis", ūzsaulis m. "miejsce zacienione". — W złożeniach ukazuje sią z jednej strony osnowa na -ė-, por. saulėgrąža "przesilenie dnia z nocą; słonecznik" (por. gręžti), saulėkaita "spiekota, skwar; miejsce nasłonecznione" (por. kaisti), saulėleidis m. SD «zachod słońca, miesce gdzie słońce zapada», saulėlydis m. "zachód słońca" (por. nusileisti), saulėtekis m. "wschód słońca" (por. užtekėti), z drugiej strony cztery inne osnowy, por. ł. -a-: saulabrolis m. "księżyc", saulažolė "słonecznik", n. m. Saulažoliai, 2. -ia-\ sauliabrolis, sduliažolis, 3. -o-: saulólaidis m. "zachód słońca", saulėlydis m. ts., saulopuolis m. SD «podwieczor», saulótekis m. "wschód słońca" (w SD jeden raz zaświadczono gen. sg. na -os: až.usileidimas saulos «zachod słońca»), 4. -y-: saulyleidis m. "zachód słońca". Brak samogłoski łącznikowej: saulleidis, saultekis, saulžolė. sausas, -a "suchy" :: łot. sauss ts., stpr. sausai adv. "suchą stopą". Razem z scs. suchu, gr. auoę a. auoę oraz zach.-germ. *sawza- (stang. sear, śrdn. sór, niem. sohr "wyschły, wysuszony") kontynuują ie. *sauso- < pie. *sh2ous-o-. SZ susti (zob.). — Drw.: pósausis, -ė "suchawy", sausainis m. "sucharek" (por. saldainis), sausatis, -ies f. "posucha" (por. bjauratis <= bjaūras), saūsis m. "miesiąc styczeń", sausitelys a. sausytelis "suchutki, suchuteńki" (neosuf. -itelys, -ytelis), saūskė "bezdzietna kobieta; jałowa krowa, owca; kobieta krótko karmiąca" (por. veps-ka <= vepsd), sausos dienos SD «suche d n i » ["cztery kroć do roku, post trzydzienny w tydzień kościelny", L.j, sausra "susza, posucha", sausuma 1. "posucha" (D ab argi pati sausuma "Przecież teraz największa posucha"), 2. "miejsce suche, ląd" (w przeciwieństwie do morza). Cps. sausgėla "reumatyzm", sausgyslė "ścięgno", saūskarda c. "ktoś bezdzietny", saūskarvė "krowa nie dająca mleka". saūskekšis, -ė wulg. "ktoś bezdzietny" (por. saūskė, kekšė), saūsledis m. "cienki lód", saūsmedis m. "uschłe, suche drzewo", saūsmetis m. "susza", saūsupė "zanikająca, wysychająca rzeczka, suche koryto rzeki". Vb. denom. sausėti, -ja, -jo "schnąć, wysychać", saūsinti "osuszać, wysuszać", saūsti, saūsta, saūso "schnąć, wysychać". Zob. też sudsti. — N. m. Sausdraistis, Sausdravai (por. drevė), Sausgiriai, Saūslaukis, Saūšilis (*Saus-šilis, por. Slapiašilis). N. rz. Saūsupis. savaitė "tydzień" — zapoż. ze stpr. sawayte EV "Woche", które wyparło w tym znaczeniu rutenizm nedėlia (zob.). Forma stpr. kontynuuje ze zmianą v < b starsze *[sabait'e:], to z *[sabat'e] — zapoż. z pol. sobota (dyftong ai jest objawem antycypowania miękkości w spółgłosce t'). — Drw. pasavaičiuTadv. "co drugi tydzień", savaitinis "tygodniowy", cps. savaitgalis m. "koniec tygodnia, weekend", savaitraštis m. "tygodnik". savas, gen. sg. savo — przymiotnik dzierżawczy "swój" (łot. 5mw), sb. "krewny". Por. manas, tavas. To samo sav- w zaimku dzierżawczym savo, war. savo " s w ó j " i z zaimku zwrotnym, por. sg. gen. savęs "siebie", dat. sau "sobie" (stlit. savi), acc. save "się", instr. savimi "sobą", loc. savyje "w sobie". Od pie. *seu- / *su- (por. gr. śóę ob. e), z fonetyczną zmianą SE na *sou- > pb. *sau-, co ma paralelę z jednej strony w refleksie
538
lit. tavas < *teu-o-, z drugiej strony w rozwoju łac. suus "swój" < souos (inskr.) < *seu-o-s. — Drw. 1. nesavas "nieswój", nesavoji f. "nagła śmierć" (w złorzeczeniu), nesavąja adv. "nieludzkim głosem (ryczy, wrzeszczy); przedwcześnie (umarł)" — skostniała forma instr. sg. do nesavoji; nuosavas "własny", savasis m. "ukochany; mąż", savoji f. "ukochana; żona", savieji m. pl. "swoi". — 2. saviškas, -a "swój, swojski, własny; swoisty, osobliwy, oryginalny". — 3. saviškis, -ė "swój człowiek", saviškiai m. pl. "swoi, krewni". — 4. savaitis m. "krewny, dalszy krewny" (znacz. etym. "ktoś ze swoich, swojak", por. giminaitis, sūnaitis414). — 5. savybė "cecha, właściwość", gw. "pokrewieństwo" (=> savybingas "swoisty, specyficzny", savybinis "dzierżawczy (zaimek)". — 6. savininkas "właściciel". — 7. savitas 1° "swoisty, osobliwy, oryginalny; samodzielny" (por. nazw. Savitis, n. m. Savitiškė, Savitiškis), 2° "podwójny (o oknie), dwukrotny", savitai adv. "dwa razy tyle, dwa razy więcej, w dwójnasób, podwójnie" 415 , war. zavitai ts. — 8. vb. denom. savinti "uważać za swą własność", apsisavinti "oswoić sią z czym", savintis "przyswajać sobie", nusavinti "wywłaszczyć"; savotis: apsisavoti gw. "oswajać sią (o zwierząciu), uważać za swoje, (o młodzieńcu) wybierać sobie dziewczyną na żoną" (por. savotiškas), savūotis gw. "spokrewniać sią" (=> savuotė coli. "krewni, ród", savūotinis m. "krewniak" jako singulativum). savotiškas "osobliwy, swoisty, oryginalny" — drw. na -iška- od neoosn. savot-, która została wyabstrahowana z ptc. necessitatis savotinas "taki, którego trzeba sobie oswoić". Analiza: savó-tinas. Por. czas. apsisavoti s.v. savas. sėbiržė "zagon zasiewany za jednym zachodem" — ze zmiany *sėja-biržė (zanik sylaby -ja-, por. kogalviai, vėpūtė). Por. sėja "siew, siejba" oraz biržė "wiecha oznaczająca granicą zasiewu". sėbras pot. "kumpel, kompan", daw. SD «towarzysz» — zapoż. z błr. sjabr "krewny, brat, towarzysz" (por. ros. sjabėr, sjabra "sąsiad, towarzysz, wspólnik, uczestnik", strus. sąbru "sąsiad, członek wspólnoty"). — Drw. sėbrą "grupa złoczyńców, zgraja, szajka", sėbravimas SD1 «obec, obcowanie [syn. apsiėjimas]; pospolitowanie; społkowanie», sėbrinas "wspólny", sėbrinai adv. "wspólnie (hodować)", np. Latko bitės sėbrinaT "Trzymają wspólnie pszczoły", sėbrystė "bycie towarzyszem, wspólnikiem; złe towarzystwo", SD «towarzystwo». Vb. denom. sėbrauti "mieć coś do spółki z kimś, dzielić coś z kimś", sėbrauju SD «społkuię z kiem; towarzyszą s kiem» (syn. draugi turiu su kuo), SD1 «obcuią [syn. apsieimi, su kitu gyvenu]; pospolituię», susėbrinu SD1 «stowarzyszam» (=> susėbrinimas «stowarzyszenie»). sėdėti, sėdžiu (3 os. sėdi), sėdėjau "siedzieć" — dur. z suf. -ė- do sėsti, sėdu, sėdau "siąść, usiąść, siadać, osiedlić sią, zamieszkać" (nusėdu išg arklio SD «zsiadam z konia»), war. sėsti, sėdžiu, sėdžiau ts., refl. sėstis, sėduos, sėdaus "siąść, usiąść", atsisėsti ts. Odpowiedniki łot. sėdu, sėdėt "siedzieć" :: sėžu, sėdu, sėst "siąść", atsėstiės "usiąść". Odpowiedniki scs. sėždą, sėdėti "siedzieć" :: sądą, sėsti "siąść, usiąść" (ros. sižū, sidėtb :: sjadu, sėstb). — Pbsł. *sed-jest formą na st. wzdłużonym w stosunku do pie. *sed-, por. wed. asadat "usiadł", SO sasada "siedzi". — Drw. sėdinėti iter. "siadać, siadywać",
414
D e r y w a t e m II stopnia j e s t tu savaitinis,
415
Por. Savitai didesnis i drūktesnis "Dwa razy większy i mocniejszy". Ans savitai daugiau už mune suvalgo
-io "krewny, swojak". Zob. o s o b n o o svainis
"On zjadł d w a razy w i ę c e j o d e mnie". Pažyčiok javų, aš rudeni savitai atduosiu ci w d w ó j n a s ó b " .
*t
< *savainis.
"Pożycz zboża, jesienią oddam
539
sėdinėju SD «siadam», prisėdinėju SD1 «przysiadam», pėrsėdinėti "przesiadać się, np. z pociągu na autobus". Nomina: apsėda! m. pl. 1. "czuwanie przy zmarłym", 2. "częstowanie swata przez dziewczynę i jej najbliższą przyjaciółkę", war. apisėdai ts., apisėdos f. pl. "ramy", atsėda a. atsėdis m. "miejsce zalewowe w zakolu rzeki", posėdis m. "posiedzenie", sėda a. sėdimas "zachód słońca", pasėdas "siedzenie wstawione na wozie", sėdėika "dziecko, które długo siedzi, nie zaczyna chodzić", sėdykla "areszt", sėdymas "wąskie pole oddalone od obejścia, domostwa", sėdžia "matnia niewodu", sėdžia tinklo SD «matnia» (syn. kūlis tinklo), persėda "przerębel do łowienia ryb". Cps. dvisėda a. dvisėdd, dvisėda adv. "we dwóch, we dwoje (jechać na koniu)", dvisėdais a. dvisėdomis, dvisėdoms ts., dvisėdziai m. pl. "dwaj gospodarze sąsiadujący ze sobą (w lesie)", nenūosėda c. "kto nie może usiedzieć na jednym miejscu", nepasėda c. ts., sąsėdos (zob.). — N. m. Medsėdziai, Naujasėdis, Naujasėdziai, Traksėdis, Traksėdžiai. — Neopwk. sės- («= sėstis): sėsdinėtis "sadowić się (za stołem)", nomina: pasėstai m. pl. "siedzenia w wozie", sėslys "człowiek osiadły", sėslūs, -i "osiadły, zamieszkały". — SO suod-: caus. *suodyti "sadzać, sadzić (rośliny)" *sód-eie- (scs. saditi, saždą "sadzić" zostało odnowione pod względem apofonicznym, co widać w refleksie sodinti (zob.) *sad-T-. Prawidłowy refleks SO zachował się w sb. sūodžiai (zob.) i vb. żm. svadinti. segti, segū, segiaū "zapinać, zaszpilać, przypinać, rozpinać, przyczepiać, nakładać", apsegu SD «opinam co, ociągam», nusegti "odpiąć i zdjąć", pasegti "podszpilić, podpiąć; podkuć", persegu SD1 «przenikam, penetro» (syn. persėdu), užsegti "zapiąć". Refl. atsisegti "rozpiąć się", įsisėgti "wpiąć sobie", nusisegti "zdjąć z siebie (spódnicę)", užsisegti "zapiąć się, zapiąć sobie". Por. łot. segt, sądzu a. sągu, sedzu 1. "przykryć, pokryć, zakryć", 2. "zaszpilić, zapiąć (na guzik)". Nomina na SE: segūtė "siermięga" (syn. rudinė), užsegtūvė "skórzane obszycie kołnierza", užsegtuvės voverinės f. pl. SD «koski księże, epomides, pelliciae sacerdorum» [pol. daw. kotki, koski, koski f. pl. "rodzaj futrzanej pelerynki z kapturkiem, oznaka godności duchownej", SŁXVI]. Cps. vainiksegė "starsza druhna", dosł. "która przypina wianek" (por. vainikas). — Pie. *seg-, por. wed. sdjati "przylega, przywiera", asdjati "przypina". W słowiańskim widać neopwk. sąg-: dosągnąti "wyciągnąć rękę, aby się dostać do czego", pol. dosięgnąć czego, ros. sjagnūtb; scs. prisągą, -sąšti "przysiąc, przysięgnąć, zaręczyć co pod przysięgą". Pierwotnie był to temat prs. infigowanego: albo *s!-n-g- od SZ *sTg-, albo *se-n-g- od pierwiastka na SE. — SZ sig-: gw. siga "zapinka, spinka" (typ TiT <= TeT, paralele: dignd, gisti, kisti, siklas). Brak drw. na SO fsaigsig-. — SO sag-: sagyti "zapinać, odpinać, przypinać", nusagyti a. nusaginti "poodpinać", prisagyti DP "przybijać", persagioti DP "przebić", prisagioti DP "przybić"; sagstyti "zapinać", nusagstyti "poodpinać", refl. atsisagstyti "rozpinać się" (=> 1. neoosn. sagst-: sagstinėti "zapinać", 2. neoosn. sagsty-: sagstymas "spinanie, zapinanie", užsagstymas "obszycie dziurki do guzika" (por. slapstymas). Nomina na SO: pasaga 1. "popręg", 2. "podkowa, okucie kopyta końskiego", pasagas "podkowa" (<= pasegti "podkuć konia"), pasagalas "spódnica pod spód wkładana", saga "sprzączka, guzik" (por. stpr. sagis EV 1. "sprzączka, klamra, Rincke", 2. "hufnal, podkowiak, Hufnagil"), sąsaga "spinka", sagtis f. 1. "sprzączka u pasa a. buta" (SD «przęcka, fibula»), 2. "części rodne u kobyły". — WSO *sag-: scs. sagati "ya|i£iv", cs. posagati "poślubiać, wychodzić za mąż" => postvb. cs. posagu "nuptiae", ros .posag "wesele", też "posag, wyposażenie panny młodej" — od obrządku weselnego, kiedy to panna siągala za rękę pana młodego.
540 seilės f. pl. "ślina". Niejasne. Lit. sėil- może być alternantem slie- oraz łot. sliew sliekas a. slienas "ślina, lepki śluz", zob. s.v. sliekas. — Drw. seiliūgas "kto sią ślini, kto bywa zaśliniony" (por. smaliūgas), seilūnas "śliniące sią dziecko", cps. seilėtekis m. "ślinotok". Vb. denom. seilėtis "ślinić sią", seilinti "ślinić (palec, nić)", seiliniikas "śliniak". sėkla a. sėkla (3 p . a . ) " n a s i e n i e , s i e m i ę " , SD « n a s i e n i e , s i e m i ę » :: ł o t . sąkla "nasienie" < pb. *setl-a drw. kolektywny od *setlom < pie. *seh r tlo- "nasienie", znacz. etym. "to, czym się zasiewa rolę", zob. sėti. — Drw. sėklidė "męski gruczoł płciowy, jądro" (neol.), sėklynas "uprawa nasienna", sėklinis "nasienny". seklyčia, gen. sg. seklyčios 2 p.a. gw. "lepsza izba w chacie chłopskiej, pokój gościnny" (Seklyčią dar vadina šviesoji trioba, svečių trioba, svečių suėjimas "Świetlicą nazywa się teraz jasna izba, izba dla gości, zebranie gościnne") — ze zmiany stlit. sveklyčia, to zapożyczone z błr. sbvjaklica "świetlica". War. saklyčia, seklyčia, seklyčia. sekmas, -a stlit. "siódmy" — pochodzi z praformy *setmas416 lub *sepmas, którą poprzedzały następujące fazy rozwojowe: 1. *septmas (uproszczenie grupy ptm, por. stpr. sepmas ob. septmas "siebenter") < 2. pbsł. *septimas (synkopa i) < 3. pie. *septm-h2ó- (im jako refleks pie. m). Z tego samego prototypu pie. wywodzą się formy łac. septimus (*septemo-), wed. saptamah oraz gr. epóopoę (zam. *heptamos < *septamo-). W słowiańskim widać sedrnu scs. "siódmy", z antycypacyjną sonoryzacją zam. *setmu, to z *septmas < pbsł. *septimas. Do sedrnu dotworzono nowe card. sedmi. Zastąpiło ono psł. *seti. — Drw. Sekminės (zob.), cps. sekmadienis m. "niedziela", dosł. "siódmy dzień". Sekminės f. pl. "Zielone Świątki", przypadające na siódmą niedzielę (czterdziestego i czterdziestego pierwszego dnia) po Wielkanocy. Dawniej też sg.: Sekminė SD «świątki, pentecoste». Z suf. -in- od liczebnika sekmas "siódmy". Por. Šeštinės. — Drw. atsekminis m. "pierwsza niedziela po Zielonych Świątkach" (war. atsekminės f. pl., por. atkalėdis, atvelykis), sekminaitis m. "upominek wręczany pastuchowi na Zielone Świątki", cps. sekminpinigiai m. pl. "pieniądze wręczane pastuchowi na Zielone Świątki". sekti I, seku, sekiaū "iść za kimś, obserwować, naśladować", nusekti "udać się (w ślad za kimś), pójść, dojść", nuseku SD «schodzę kogo na czym złym». Refl. sektis "powodzić się", nusisekti, nusiseka, nusisekė "udawać się, powodzić się", nenusekamas SD «niepoślakowany», pasisekti, pasiseka, pasisekė ts., susekti "wytropić (złodzieja)"; neseka adv. "nie wypada, nie można" (skostniała forma 3 os. prs.), nesusekamas SD «nieczuły, co go nie czuć» (syn. nepamatomas, neprisekamas). Do pie. *seku- "przyłączyć się, towarzyszyć", por. gr. eTtopai, łac. seąuor, SZ wed. sašeati 3 pl. "towarzyszą". — O użyciu czas. sekti w znacz, "ciągnąć opowieść" zob. osobno s.v. sakyti. — Drw. na SE: pėrsekdinėti daw. "prześladować", sekinėti "chodzić za kimś i szpiegować, ścigać, tropić", sekióti "śledzić", SD «naśladuię kogo» (=> neoosn. sekio-: sekionė «naśladowanie», sekiotojas «naśladowca»). Por. łot. sąkuót "iść w ślad". — Nomina: pasekėjas "naśladowca, zwolennik, stronnik, następca; sługa", pasekmė "skutek, wynik, rezultat, następstwo czego", sekantis "następny, który przyjdzie", sekėjas "idący w ślad, tropiciel, wywiadowca;
416 Grupa tm, stanowiąca zbieg dwu morfemów, zmieniła się w km w wyrazach rykmetys gw. < rytmetys "ranek" i šdlkmėtės gw. < šaltmėtės f. pl. "mięta, Mentha piperita". Por. też gw. dukmonas "naczelnik" z *autmonas, to zapożyczone z niem. Hauptmann.
k
541
naśladowca", sekykla "punkt obserwacyjny", seklys "tropiciel, wywiadowca, detektyw, tajniak, szpicel", seklūs "(pies) umiejący iść śladem, (koń) nie błądzący w drodze do domu", sektinas "godny naśladowania", cps. pėdsekys "tropiciel; pies tropowiec". — WSE sėk-: sėkčioti "podpowiadać" (zob. sakyti), sėkme "powodzenie, sukces, pomyślność" (=> sėkmingas "pomyślny, udany"). — SO sak-: sakióti "tropić, śledzić, naśladować kogo", issakióti "idąc śladem przeszukać", issisakióti "szukać (drogi), chodząc, biegając wszędzie", sakstytis "tropić". Nomina: pasakėja SD «służebnica, famula, pedisequa» (znacz. etym. "chodząca w ślad za kimś"), pasakėjas SD1 «frauzimer», pasakėjų pulkas SD «fraucmer, persony» ["poczet kobiet stanowiący najbliższe otoczenie, dwór królowej lub innej możnej pani, panny dworskie, dworki", SŁXVI]417, sakas (zob.). Zob. też adv. paskui. — Bałtyckim SZ było sik-, derywowane według modelu TiT<= TeT, por. łot. sikat, -aju "poruszać się z trudem, iść drobnym krokiem". Por. też sik- s.v. sekti II. sekti II, senka, nuseko "o wodzie - opadać, ubywać, wsiąkać, wysychać; stawać się płytkim, miałkim", išseku SD1 «osycham» (syn. apdziūstu), nusekus vandenims "gdy opadły wody". Pwk. pie. *sek-, por. wed. d-saśeant- "niewysychający". Nomina: apseka "woda popowodziowa", apsekys "płycizna, bród", sekliava a. sekluma "płycizna", seklūs "płytki, niegłęboki" (==> seklėti "stawać się płytkim"). — N. jez. Seklė, Seklys, Sėklinas. — WSE sėk-: sėkis, -io lub sėklius "płycizna, mielizna", SD «miałkość», seklūs "płytki, niegłęboki" :: sch. osjeka "odpływ morza", sch. gw. sika "płycizna" < *seka. — SO sak-: apsaka a. apsaka "woda zalegająca w dolinach i zagłębieniach po powodzi". — Podwójny refleks SZ sik- / suk- (typ 777 a. TuT <= TeT). 1. SZ sik-: łot. sikt, prs. sieku (*senkó), siku (*sinko) a. sikstu (*sinksto), prt. siku "o wodzie - opadać, ubywać", izsikt "opaść - o wodzie, wyschnąć - o źródle, strumieniu", nomen: siklis m. "małe bagno w lesie, kałuża na wyschłym bagnie". W jęz. litewskim ukazuje się tylko neopwk. sink-, wyabstrahowany z prs. *sinku do *sikti (por. łot. siku), por. išsinkti tr. "wysączyć, odsączyć", nusihkti: Nūsinkė vandenys "Wody opadły". Tu też chyba n. jez. Sfe-sikas418 (=» n. m. Siesikai). — 2. SZ suk-: neopwk. sunk-, por. sunktis, sunkiasi "sączyć się, ciec, przesiąkać, wyciekać", tr. išsunkti "wycisnąć, wysączyć", nusunkti "odsączyć, odcedzić", prasunkti "przesączyć", frq. sunkstytis (=> suńkstymas "przesączanie, odsączanie"). Por. łot. sukt, sūcu "ssać - o pijawce; odsączać, przesączać, cedzić", => neopwk. silk-: sukat "ssać, wysysać; żuć (tytoń)". Nomina: lit. sunka (zob.), sunkimas "cedzenie". — Lot. prs. siku < *sinko wskazuje na to, że temat lit. senk- (senka), oparty o SP, może być innowacją. — Cs. sąk-, cs. isąknęti "wysączyć się", isącetb "wysycha (o źródle)" jest dwuznaczne: albo z *sinkalbo z *senk-. SO *sank- > psł. * S Q k - : isųčiti, isąčą caus. "wysączyć, sprawić, żeby wypłynęło". °sekti, °sėkti: isekti "naciąć, wciąć". — WSE sėk-: stlit. {sekti "wyryć", išsekti "wyrżnąć, wyciąć, wyrzeźbić", do czego jest nawiązanie w scs. seką, sėšti "siec, ciąć na kawałki", sch. sjeći "siec, siekać, rąbać, krajać, wyrzynać". Pbsł. pdg. *sek- opiera się o prs. akrodynamiczne *sekH- (Liv2 524). — Nomina: pasėkelis m. gw. "wielki młot kowalski", łot. seks "sierp, piła" (bez otoczenia werbalnego) i scs. sėčivo "TieA,exuę, siekiera", sch. sječivo "rodzaj młota". Do pie. *sekH- / *skH- "ciąć", por. łac. secó, -are
417 418
Por. wed. sdkhay- m.f. "towarzysz, przyjaciel" < pie. *soku-h2-oi-. Paraleli dla I członu dostarczają n. rz. Sie-sartis 3x, Sie-srautcis, Sie-struvas. Dalsze szczegóły s.v. sietuva.
542 "ciąć, odcinać", secula "sierp", secūris, -is f. "topór, siekiera; cios, rana" (por. scs. sekyra "siekiera", które może być pożyczką). — W formie st. zanikowego oczekuje sią refleksu sik- 4= sek-, por. sig- <= seg- s.v. segti, kiskes- s.v. kasti. Do porównania stoją dwa wypadki. 1° siklas a. siklis, siklius stlit. "srebrna moneta" (znacz. etym. "odrzezany, odrąbany kawałek kruszcu", por. strus. rezana "moneta" obok rezani "kawałek" <= rezati "rzezać, krajać"; ros. rublb "rubel" rubitb "rąbać"); vb. denom. siklyti, -iju, -ijau "rąbać". 2° Temat infigowany sink- z pierwotnego pdg. *sinku, *sikau, *sikti. Por. drw. przymiotny sinkus "drobny, drobno mielony", do czego jest nawiązanie w łot. siks "drobny, mały, cienki, delikatny, (o głosie) wysoki"; lit. sinkūs miltai "mąka drobno zmielona", sinkamilčiai m. pl. ts., sinki duona "chleb z takiej mąki" (adv. sinkiai pjaustyti "ciąć na drobne kawałki, siekać"). Drw.: vb. denom. sinkinti "dzielić na mniejsze kawałki (o drewnie)"; sinkinė "sieć rybacka o małych okach", sinkliai m. pl. "paprochy siana, słomy; ziółka lecznicze", sinkuma "drobiazg", sinkumos f. pl. "drobiny (mąki, cukru), drobne resztki". sėlenos f. pl. "otręby, łuski ziarn zboża pozostałe po zmieleniu ziarna", war. sėlynos ts. (m.in. SD). Są to drw. na -en- względnie -yn- od niezachowanej formacji prymarnej na -1-, np. *se-la- "wysiany, odsiany" < *seh r lo-, od pwk. *seh,- (zob. sėti). Paralela słowotwórcza: mėlenas (żm.) obok mėlynas "siny, niebieski, modry" od osnowy mėlas o ts. znaczeniu. — Odpowiednik łot. sąnalas f. pl. "łuski ziaren, otręby" zawdzięcza swą postać metatezie l-n > n-l w praformie *selanas (por. inals < ilans "szydło"). selėti, selū, selėjau "czyhać, skradać się, podchodzić gdzie chyłkiem, po cichu, czołgać się", selu SD «czyham», «dybię, dybkiem idę» (syn. selomis eimi), įselėti "wkraść się, zakraść się", suselu SD «nazdybam», selinti a. selėnti "podkradać się (o psie, kocie, wilku), iść wolno, powoli". Do pie. *sel- "pełzać", por. wed. tsarati "pełznie". — WSE sėlsėlinti "skradać się, podkradać się", nusėlinti "pójść chyłkiem, ukradkiem". — SO sal-: pasala "podstępność, chytrość", pasalūs "podstępny, działający z ukrycia", pasalomis adv. "milczkiem, po kryjomu, znienacka, bez uprzedzenia", iš pasalų ts., pasaluonis m. "(pies) który napada i kąsa ukradkiem", pasalūkas ts., pasalūnas ts., też "człowiek podstępny". Zob. siaty ti. selezėnius, -iaus g w . "kaczor", SD selezianius ts. — z a p o ż . z błr. selezenb. sėmenys, -nų m.f. pl. "nasiona lnu, siemię lniane; nasiona, ziarno siewne". War. sėmenes f. (końcówka atemat.), sėmens f. m., Sėmenai, sėminiai, sėmenės. SD1 sėmenes «siemię» (sėmenis «siemienie, semen canabinum»), SD sėmenes «sianie, siew». Odpowiednik stpr. semen EV "nasiona, Somen". Wraz ze scs. sėmą, sėmene "nasienie, siemię" (pol. siemią, siemienia, ros. sėmja, semeni) odzwierciedla pbsł. *se-men- < pie. *seh r men-, drw. od pwk. *seh r "siać" (zob. sėti). Por. łac. sėmen, -minis n. "nasienie, sadzonka; pień, ród", stwn. samo "nasienie", z innym suf. goc. mana-sefys "ludzkość", dosł. "ludzkie nasienie". — Na podstawie dawnej formy nom. sg. sėmuč < *se-mó(n) ustalił się paradygmat rodzaju męskiego: sėmuč (3 p.a.), acc. sg. sėmenių gen. sg. sėmenio (zam. *sėmen-(e)s) 1. "siemię lniane", 2. "ziarno siewne", 3. daw. "potomek". — Drw. sėmenija "pora, kiedy należy siać", semenójai m. pl. "wymłócone główki lnu" (por. aguonojai, avižoj ai). semti, semiū (war. semū), sėmiau "czerpać", SD semiu «czerpam», cps. apsemti "objąć, zalać (o wodzie)", išsemti "wyczerpać". Pie. *semH- "czerpać, zaczerpywać". Por. gr. dpr| a. a\ir\ "wiadro" < *hama < *sama < *sam.HaH < pie. *smH-eh 2 -. — Drw.
ts.
543 neišsemamas SD «nieprzebrany», semióti iter. "czerpać", sėmlioti ts. (z insercją Ir. sėmblioti, z insercją g: sėmglioti). Nomina: apsema "miejsce zalewane przez rzeką", semtuvas a. semtuvė "czerpak". — WSE sėm-: sėmiau (prt.), drw. sėminėti iter. "czerpać", sėmėjas "kto czerpie (ziarno, wodą)", sėmyklė "miejsce nad rzeką, gdzie czerpie sią wodą, poi sią bydło", sėmys daw. "czerpacz wody". — SZ sim-\ issimóti "wyczerpywać (wodą)". Brak SZ-C. — SO sam-: atsamai m. pl. "to co sią odczerpuje z garnka przy gotowaniu, szumowiny", išsamūs "wyczerpujący, dogłąbny, szczegółowy", nuosamai a. nūosama ts. (<=r nusėmti "odczerpnąć"), pasania, pasama "zaczerpnięcie", samtis m. "czerpak, warząchew, chochla, łyżka wazowa", też "sak na ryby", SD sumtis «sak, sieć» (z asymilacją mt > nt: santis m. "sak na ryby"), samūs "pojemny - o wiadrze; taki, którym wygodnie się czerpie". Pochodne verba: 1. samauti "czerpać (wodę ze studni); łowić ryby sakiem" (suf. -auti przy SO też w pasirazgauti, tairautis), 2. samdyti "najmować" (zob.), 3. samstyti "czerpać, zaczerpywać" < *sam-stT- (war. sėmstyti), od tego neoosn. scimst-: samsčioti "czerpać jedno po drugim" (war. sėmsčioti) oraz neoosn. samsty-: sdmstymas "czerpanie, samstytojas "kto czerpie wodę". senas, -a "stary, zniszczony, przestarzały, były (np. dyrektor), nieświeży", SD «dawny, letny, podeszły w leciech» :: łot. sąns "dawny, starożytny". Wraz z wed. sdnah, gr. evoę, orm. hin z pie. *seno- "stary". Por. drw. goc. sinista "najstarszy", łac. senex, senis "stary, podeszły", senior "starzec". W słowiańskim *senu zostało wyparte przez neologizm staru (zob. stóras). Por. też vėtušas. — Drw. apysenis "podstarzały", senatis f. "przedawnienie" (neologizm wzorowany na jaunatis <= jaunas), senatvė "starość" (sulaukti senatvės "doczekać starości"), senelė "babcia dla wnuka, staruszka", senelis m. "dziadek dla wnuka, staruszek", seneliai m. pl. "dziadkowie dla wnuka", seniai adv. "dawno", senimas coli. "starzy ludzie", senis, -ė "staruch" (senis besmagėnis "bałwan ze śniegu"), seniūnas "starosta, sołtys", gw. selifmas (=> seniūnija "starostwo", seniūnystė ts., zob. też stórasta), senyvas "w podeszłym wieku", senoliai m. pl. "przodkowie, pradziadowie", senovė "starożytność, zamierzchłe czasy" (=> po senovei adv. "po staremu", senovinis a. senoviškas "starożytny"). Cps. senagalys "księżyc w ostatniej fazie", senakurys (zob. kurti), senamiestis m. "stara dzielnica miasta, starówka", senbernis m. "stary kawaler", senbuvis, -ė "stary, dawny mieszkaniec", sendaiktis m. "graty, rupiecie, starocie", senmergė "stara panna", sentėviai m. pl. "przodkowie" (łot. sąntėvi), sentikis, -ė "starowierca", senvagė "stare koryto rzeki", łot. sąnvącs "prastary" (złożenie tautologiczne. por. vėčas, vėtušas). Vb. denom. senti, senstu, senaū "starzeć się, psuć się, jełczeć; wychodzić z użycia", pasenstu SD «wietszeię». Poza tym: sendinti "postarzać, czynić starszym, dodawać wieku", senėti, -ju, -jau "starzeć się", įsenėti, pasenėti SD «zastarzeć się» (isenėjis «zastarzały»). — N. m. Senabūdis, Senddvaris 4x, Sendlaukis, Senamiestis 2x, Sėnasalis, Senaūtis, Sendvariai, Sendvaris 2x, Sėnkaimis, Sėnlaukis, Sėnmiestė. septyni, f. septynios "siedem", łot. septiųi a. septiųi, f. septiųas. Przekształcone z *septinl <= *septin + -T (por. aštuoni "osiem") <= pb. *septin < pie. *septm (łac. septem, gr. 87itd, wed. sapta). — Ord. septintas "siódmy" jest innowacją na miejscu stlit. sekmas (zob.). serbentą a. serbentas "porzeczka, Ribes". War. sarbentd a. sdrbentas, nom. pl. sarbentai. Najprawdopodobniej serb- jest wtórnym wariantem do sarb- (por. gw. sergyba < sargyba, gw. servalai < sarvalai). Formacja dewerbalna z suf. -ent- i na SO do serp-
544 / sirp- jak w sirpti "dojrzewać" (zob.). — N. rz. Serbentą Serbentlnė, Serbento jus, Serbent-upė, Serbent-upis 4x.
a. Serbentas,
Serbentas,
serdokas gw. "wierzchnie ubranie bez rękawów", daw. SD «kabat, kaftan, karacena, pancerz, serdak» — zapoż. z pol. daw. serdak "kaftan wkładany pod pancerz; ciasny kaftan nakładany na kolczugę; pancerz" (w polskim z kolei jest to zapoż. ze śrdn. sar-dók cps. "kaftan wkładany pod pancerz"). Por. jeszcze SD serdokas gelazinis «pancerz», serdoku gelaziniu apvilktas «pancerznik». sereda, -os 3 p.a. daw. gw. "środa", DP "śrzoda" (Kas seredą būna
Klaipėdoj
turgus "Co środę bywa w Kłajpedzie targ") — zapoż. z błr. sereda (zob. też nedėlia). SD sereda «srzoda», azugavėtinė sereda «wstępna środa» ["pierwszy dzień wielkiego postu"]; pelenių sereda "środa popielcowa". — N. m. Seredžius < *sered-iu-, drw. od nazwy dnia, w którym odbywał się targ (por. pol. n. m. Środa). Paralele: Ketvergiai, Pandėlys, Subačius. sergėti, sėrgiu
(3 os. sergi),
sergėjau
"strzec, pilnować", SD sergiu
«straż
trzymam; strzegę czego», refl. serg[i]uosi «chronię się» (syn. linkiuosi, saugaus i). W stlit. prs. atematyczne sergmi, 3 os. sergti (Pons ... serkti ir keleivius
PK «Pan ... strzeże też
pielgrzymow»). Por. stpr. absergisnan acc. sg. "opieka, ochrona" *serglt "strzec" (zapewne ze zmiany *serget). Bez dobrej etymologii. — SO sarg-: sarginti "doglądać chorego, pielęgnować" (zob. sirgti). Nomina: atsarga "zapas czego; ostrożność, przezorność" (=» atsarginis, -ė "zapasowy", sb. m. "rezerwista"), atsargūs "ostrożny", pasarga SD «ostrożność» (syn. apydaira), sargas (zob.), sargūs "czujny, np. pies" SD «ostrożny» (syn. apvaizdus,
apy dairus).
sermėga, gen. sg. sermėgos 2 p.a. gw. "siermięga, wierzchnie ubranie z grubego samodziału" — zapoż. z błr. sermjaga. Co do lit. ė za błr. 'a por. dėdė, lėlė, klėštarius.
—
Drw. sermėginis m. 1. "(samodział) na siermięgę", 2. "kto nosi siermięgę", sermėgiotė "wytarta, poszarpana, marna siermięga", sermėgius "kto chodzi w siermiędze". sesė, -ės 2 p.a. "siostra". Z pochodzenia jest to forma voc. sg. "siostro!" do sesuo. Utworzono ją analogicznie do formy voc. sg. dūktė "córko!" (DP dūkte, dūkte), gdzie nastąpiło przesunięcie akcentu na sylabę początkową w kontraście do nom. sg. duktė. Por. nom. sg. seseria gw. "siostra", który wywodzi się z voc. sg. sėseria. — Na wzór nominatiwu duktė pojawił się też war. akcentowy sesė (4 p.a.). — Drw. od neoosn. ses-: seselė 1. "siostrzyczka", 2. "siostra zakonna, zakonnica", 3. "pielęgniarka". Inne zdrobnienia o znaczeniu "siostrzyczka": seslkė, sesytė (=> sesytūžė),
sesutė,
sesūzė.
1
seserėčia "córka siostry, siostrzenica", SD «siestrzanka» — drw. na -ėčia do seser- "siostra" (zob. sesuo). Co do suf. por. brolėčia,
dukterėčia.
seserėnas "syn siostry, siostrzeniec", SD «siestrzanek, siestrzeniec» — drw. na -ėnas do seser-
"siostra", zob. sesud. Por. brolėnas
i gwarowe zdrobnienia, jak np.
paukštėnas "ptaszek", varlėnas "żabka", varnėnas "młoda wrona; szpak", žiurkėnas "chomik" (žiurkė "szczur"). Z innym suf. seserynas "siostrzeniec" (por. avynas, brolynas). sesuó, gen. sg. ses-er-s, acc. sg. ses-er-i f. "siostra". Warianty gw.: 1. sesva (z
*sesua, z przejściem u > v i skróceniem a > a), 2. ses-uva (zastępstwo słowotwórcze za ses-va), 3. sesuój (por. piemuoj),
4. sesuon (por. piemuon),
5. sėserė (por. dukterė),
6.
seseris (por. dukteris), 7. sesera. Rekonstrukcja pb.: nom. sg. *sesó, acc. sg. *ses-er-in, to z pie. *sues-ór, acc. sg. *sues-er-m, gen. sg. *sues-r-ós. Odpowiedniki ie.: wed. svasar-\ voc. svasar, nom. svasa, acc. svasaram
*svasaram, loc. svasari, dat. svas-r-e,
instr.
545
svds-r-a, abi.-gen. svdsuh (*sues-r-s); nom. pl. svdsarah, nom. du. svdsarau), aw. xyarjhar orm. fcoyr, łac. soror, ir. siur. Resztki form atematycznych w odmianie lit.: gen. sg. sesers < daw. gw. seseres, dat. sg. seserie (końcówka *-ei, por. wed. svasr-e, scs. mater-i); nom. pl. sesers < daw. gw. seseres (liter, seserys). — Odmienność formy słowiańskiej, scs. nom. sg. sestra, gen. sg. sestry, ros. sestra, -y polega na dwu szczegółach: (1) sufiks jest w SZ -r-, stąd zmiana *sues-r- w sestr- w przypadkach zależnych, (2) przekształcenie osnowy atematycznej (por. stlit. gen. sg. seseres, nom. pl. seseres, gen. pl. seserų) przez sufigowanie por. lit. gw. sesera. Skutkiem tego było zastąpienie nom. *sesa (< *suesor, por. sesuo) najpierw przez *sesra, później przez sestra (segment t został wprowadzony do formy nom. sg. przez analogię do gen. sg. sestry < *sesry; z nominatiwu rozpowszechnił się na cały pdg.). Uproszczenie pie. *su- > s- jest tak słowiańskie jak litewskie, por. sakai, sapnas, šešuras. Obecność tematu słabego *sues-r- i jego zmiana przez insercję t ma paralelę w germańskim, z tym tylko zastrzeżeniem, że tutaj *suestrpod wpływem wyrazów "brat", "matka" i "ojciec" zmieniło zakończenie na *-ter-, stąd goc. swistar, stwn. swestar, stnord. systir. — Drw. sesė (zob.), seserėčia (zob.), seserėnas a. seserynas (zob.), seseriškas "siostrzany", gw. sesūika "siostrzyczka" (por. duktuika), sesuva coli. "wszystkie dzieci sióstr" (por. akmuva). sėti, sėju, sėjau "siać, sypać ziarna w ziemię" :: łot. sėt, sėju, scs. sėti, sėjų ts. < pbsł. *seie-. Prs. na -ie- / -io- dotworzono do aor. *se- (scs. vūsė "zasiał"). Pwk. *seh r "siać, sadzić", por. łac. pf. sė-ui (prs. sero < *sisó- < *si-sh r e-). — Drw. sėkla (zob.), daw. sėmuo "siew, siejba" < *semo < *se-món-0 (por. łac. Semó, -món-is "bóg siewu"); sėmenys (zob.), sėmėnė, sėmenė 1. "siew", SD sėmenės metas «siew» (dosł. "czas siewu"), 2. "ziarno siewne", 3. "święto Matki Boskiej Siewnej (8.IX.)", sėtuvė a. sėtuvė "kosz ze słomy, z którego sieje się żyto". Cps. sėbiržė (zob.). — Drw. od neoosnów: 1. atsė-: atsėlis, -io lub atsėlys "powtórny posiew, sianie ziarna na gruncie, gdzie był siew jesienny" <= atsėti "siać powtórnie", 2. pase-: póselis, -io "posiew, zasiew" ob. pasėlys ts. pasėti "posiać", 3. prisė-: priesėlis m. "ziarno siewne zmieszane z innym" <= prisėti m.in. "dużo wysiać, zasiać". — Neopwk. sėj-: atasėja "odsiew" (at(a)sėti "odsiać, odsiewać"), persėją "zagon pominięty podczas siania" (persėti "zasiać na nowo"), sėja "siew; czas siewu zboża" (por. užuovėja, kloja), sėjėjas a. sėjikas "siewca" (por. klojikas), sėjimas "sianie", Sėjinė "święto Matki Boskiej Siewnej (8.IX.)" — substantywizacja adi. sėjinė "siewna"; sėjinėti "siać po trochu", sėjynid gw. "zasiew, zasiane pole" (z -ynia jako neosufiksem, por. kasynia kasyti), sėjinti "hodować, doprowadzać do dojrzałości" (=> sėjinūkas "rozsada, sadzonka, młode drzewko przeznaczone do przesadzenia"), sejóti "siać po trochu", sejótis "(o roślinach) wysypywać, rozsiewać nasiona", sėjūs "(o ziarnie) takie, którym można sporo zasiać". Paralelnym neopierwiastkiem jest słow. sėj-: scs. sėjati "siać" <= prs. sėją, ros. sėjatb, sch. sijati, pol. gw. siejać "rozsiewać". Por. neopwk. dej-, lėj-, spėj-, v ė j-. siauras, -a "wąski, ciasny, obcisły", SD też «ścisły» :: łot. šaurs "wąski". Z pb. *siau-ra- < pie. *seu-ro-, znacz. etym. "ściśnięty, ścieśniony, stłoczony". Pwk. *seu"ścisnąć, wywrzeć ucisk", który w indo-irańskim wyspecjalizował się w znacz, "zgnieść, wycisnąć sok z roślin, wytłoczyć". Por. wed. sunóti "wyciska (somę)", aw. hunaoiti ts. < *su-ne-u-ti. St. zanikowy odpowiedniego pierwiastka tkwi w lit. sula (zob.). — Drw. siaurima "wąskość, zwężenie" (por. plonima, storima), siaurókas "nieco za wąski", siauruma "wąskość, zwężenie". Cps. siaurakaktis, -ė "o wąskim czole", przen. "tępy,
546 ograniczony" (por. kakta), siauraprotis, -ė "tępy, ograniczony" (por. protas). Vb. denom. siaurėti, -ja, -jo "zwążać sią", siaurinti "zwężać". — N. m. Siaūrkampis (zob. kampas). siausti I, siaučiū, siaučiau, 1. "przesiewać na sicie", 2. "dokazywać, szaleć, swawolić" (iaudra siaūčia "burza szaleje", siaučia marios SD «burzy się morze», vaikai siaūčia "dzieci dokazują, szaleją"), 3. "wkładać lub zdejmować komuś okrycie z pleców" (siausti pečius skara "narzucać chustą na ramiona", nušiaušti skarą nuo pečių "zdjąć chustą z ramion"), 4. "okrążać" (kariuomenė priešą siaūčia "wojsko okrąża nieprzyjaciela"), cps. apsiaūsti DP "ogarnąć, otoczyć, odziać", refl. nusisiaūsti "zrzucić z siebie okrycie", pasisiaūsti "przykryć sią, schować sią pod osłoną". Odpowiednik łot. šaust, šaušu, šautu "siec rózgami, chłostać, biczować" (por. niżej lit. siūtis). — Lit. siautwywodzi sią z pie. *h2seut- "burzyć sią, wrzeć, "poruszać sią gwałtownie", por. stang. sėodan, stwn. siodan, niem. sieden "wrzeć, kipieć, gotować sią". Co do *h2- por. gr. dut[if| "dech, oddech (pl. o płomieniach, o miechach); powiew; woń, zapach" < *ahutma < *HasutmaH < pie. *h2sut-meh2-. — Deverbativa: siautėti, siautėju (gw. siautu), siautėjau "hałasować, dokazywać, swarzyć sią". Por. łot. šaustit frq. "chłostać, siec rózgami, biczować". Nomina od siaut-: atsiauta "miejsce na rzece, gdzie woda stoi lub płynie wstecz; miejsce zalewowe w zakolu rzeki; zatoka, buchta", atsiautos f. pl. "drobne i nieoczyszczone ziarno (dla konia)", pasiauta "pochyłość, spadzistość obmarzłej drogi", sąsiautos f. pl. "odsiewki, osłony ziarn", siautimas marių SD «burzenie morza, nawałność». — Neopwk. siaus- (<= siaūsti): siaustuvė 1. "powijak, pielucha", 2. "cepisko, dzierżak u cepów", siaūsmas "szał, huk wiatru, siaūstas "swawolny, rozpustny". — SZ siut-: siūsti, siuntū, siutaū "wpaść w szał, wściec sią, szaleć". Por. łot. šust, šutu, šutu "rozzłościć sią, wybuchnąć złością". Nomina: siūtas, siutimas a. siutulys "wściekanie sią, szał", siutilmė DP 1. "szaleństwo", 2. "szaleniec" — z suf. -me od neoosn. *siutil- (sb. *siut-ila(s) "szał", por. sprogila <= sprógti). — Neopwk. sius- (<= siūsti): siūsmas "szał, wielka radość", SD "szaleństwo", siusna "szaleniec". — WSZ siūt-: siūtis m. "cios, raz", vienu siūčiu adv. "jednym zamachem". siaūsti II, siaudžia, siaudė 1. "szumieć, szeleścić" (miškas siaudžia "las szumi"), 2. "brzączeć" (bitės siaūdžia "pszczoły brzączą"). Niejasne. Albo dźwiąkonaśladowcze albo wariant do siaūsti, siaučiū (wtedy: z sonoryzacją wygłosu pierwiastkowego t > d w pozycji po u). sidabras "srebro". Pochodzi z dysymilacji *sirabras (d-r < r-r), to z jeszcze starszego *sirebras, które było zapożyczeniem strus. sirebro "srebro". Pożyczką słowiańską jest też łot. sidrabs ts., z metatezy formy *sidabrs. Podobna zmiana w stlit. sidrabas "srebro". Dysymilacją r-r w r-l widać natomiast w stpr. sirablan acc. sg. < *sirabra-, co zapożyczone ze stpol. šrzebro "srebro". Zwraca uwagą fakt, że "złoto" ma jednak w jąz. litewskim nazwą rodzimą, zob. auksas. — Drw. sidabrinis "srebrny". Vb. denom. sidabruoti "posrebrzać" (=> sidabruotas šaukštas "posrebrzana łyżka"). — N. rz. Sidabra, Sidabrinė, Sidabrinis, Sidabr-upis, n. jez. Sidabrinaitis. N. m. Sidabriai, Sidabrinė 4x, Sidabrynė 2x, Sidabriškiai. siekti, siekiu, siekiau "siągać, wyciągać rąką, aby dostać sią do czego, aby wziąć co, aby dotknąć czego; dążyć do osiągniącia czego" (gw. siekti, siekiu, siekiau). SD: siekiu, pasiekiu «siągam czego», SD siekiu, prisiekiu «przysiągam, iure iurando affirmo»; prisiekti "dosiągnąć czego; przysiąc, przysiągać", drw. siekas a. siekas "miara zboża" (por.
ti
547 łot. sieks "Drittel Lof"), siekis a. siekis m. "cel, rozpiętość, zasięg"419, sieksnis m. "sążeń, zasięg rozpostartych rąk"420. Pie. *seik- / *sik-, por. gr. i'xa> < *si-sik- "(o osobach) przyjść, przybyć, (o rzeczach) dojść, zbliżyć się, nastać; dosięgnąć czegoś; ogarniać, nawiedzać", ixveo|ica < *sik-neu- "przychodzić; dosięgnąć, osiągnąć". Akut lit. wtórny. — SO saik-: saikyti a. saikyti iter. "sięgać", DP "chwytać się, dosięgnąć, doświadczać", SD saikcin «chwytam» (syn. gaudau, grėbstau), saikioti iter. "sięgać po co" (Saikiok obali, bene prisieksi nuskinti "Sięgnij po jabłko, może zdołasz zerwać"), refl. sdikiotis "idąc po bagnie, stąpać z jednej kępy na drugą", saikdinti "zaprzysiąc, zmuszać do przysięgi", saikinti "zaprzysiąc, kazać przysięgać, odbierać od kogoś przysięgę, siłą zmuszać do przyznania się" (war. saiginti b.z.a.), saikstyti frq. "sięgać po coś; przysięgać". Nomen: priesaika "przysięga". — Oboczny do siek- stopień e seik- jest ograniczony do znacz, "mierzyć objętość (np. zboża), odmierzać": seikiu (3 os. setki, war. seikia, setka, seikėjo), seikėjau, seikėti (gw. seikėti), seiku SD «mierzę abo miarkuię co czym» obok atseikiu SD «odmierzam». Drw. seikiklis m. "miara, skala, podziałka, dozownik". Uogólnienie -ė- na prs.: seikėju, -ėjau, -ėti "mierzyć". Neoosn. seikė-: seikėsena "sposób mierzenia" (por. kalbėsena). — SO saik-: saikyti "mierzyć zboże, płyny", saikstyti ts., saikas "miara, norma; umiar w czym; naczynie do mierzenia ciał sypkich" (=> saikūs a. saikingas "umiarkowany"). — WSZ syk-: sykas "miara objętości", sykelis m. "czwarta część miary zwanej «pūras»", sykis m. "raz" (zob.). sielis, -io stlit. "tratwa, płyt", SD «tratfa, ratis», < *sfe-l-. War. siela, sielė, sielius. Ponieważ chodzi o pnie drzew, ułożone obok siebie i powiązane linami w jedną taflę, nasuwa się przypuszczenie o związku osnowy sie- z pwk. seto wy m sy- jak w czas. susy t i "związać", uzsyti "zawiązać, np. bat na biczysku" (zob. hasła sieti, siena). Byłaby to formacji vrddhi *sei-lio- od *sT- < pie. *sih2-C. Potwierdza to (anitowy) odpowiednik łot. sielajs, sielėjs, który oznacza "taflę powiązanych ze sobą pni", por. sielejus laist "spławiać tratwy". Por. jeszcze łot. sielains "mała tratwa; drewniany pomost do prania" oraz siel(it)is "mały prom". — Drw. sielininkas "flisak", daw. sielinykas SD «traftarz». siena 1. "ściana, mur", 2. "miedza, granica", 3. "oznaczona na ścianie w domu miara długości dla snutej przędzy albo dla tkaniny (kalka znaczeniowa z pol. ściana?). SD1 «granica [syn. rubezius]', kopiec; pogranicze; ściana». Najprawdopodobniej jest to formacja oparta o neopwk. sien-, wyabstrahowany z prs. sienū (zob. sieti). — Drw. užsienis m. "zagranica" (=> užsienietis m. "cudzoziemiec"). — N. m. Siena, Pasieniai 2x, Ažūsieniai 2x, Ažūsienis 5x, Užsieniai 6x, Užūsieniai 2x, Užusienis 6x. N. jez. Sienis, n. rz. Sienyčia, Sien-grabis. sienojas "bierwiono, belka, kłoda, okrąglak w ścianie drewnianego domu", SD «balka, tram», drw. sienójinis, -ė "belkowy", SD «balkowy». Wchodzą tu w grę trzy hipotezy etymologiczne. Po pierwsze: drw. od neopwk. sien-, wyabstrahowanego z prs. siena (<= sie-na, sień "wiązać, łączyć", prt. sinė\ por. niżej sijci). Po drugie: drw. od neoosn. sieno-, wyabstrahowanej z inf. *sienóti "wiązać, łączyć" <= *sien-óti (do siena, sieti, paralela: kapoja <= kapóti). Po trzecie: drw. od nominalnej neoosnowy sien- <= siena "ściana" (paralela: śilójas <= šilas).
419
Por. j e s z c z e siekis a. siekis m. — nazwa miesiąca grudnia albo stycznia.
420
Por. scs. sąžM
m.f. "sążeń" <= sęsti, sągati "sięgać", gr. o p y u i a "sążeń" <= ópźyew
"sięgać"
548 siėsti, siečiū, siečiau gw. "wiązać", pasiesti "przywiązać, zawiązać". Neopwk. na -t- do prymarnego siė-ti (zob.). Z metanalizy ptc. sietas "wiązany". sieti, sieju, siejau "wiązać, wiązać snopy, łączyć, mocować, uwiązywać" obok wsch.-lit. sieti, sejū, sėjau albo sieti, sienū, siniaū. Odpowiednik łot. siet, sienu, sėju "wiązać, robić węzły" (sluotas siet "robić miotły", sieru siet "robić ser", stenamais "powrósło, sznur"). Literacka postać czasownika, odznaczająca się uogólnieniem wokalizmu ie (z inf.), jest stosunkowo młoda. Odziedziczone stosunki odzwierciedlają w tej rodzinie trzy formy gwarowe na SZ. Po pierwsze por. SZ-C: syti "wiązać" < pie. *sih2-C, cps. atsyti "odwiązać, uwolnić", intr. "oderwać się od czego", susyti "związać z czym", užsyti "zawiązać, np. bat na biczysku". Sb. postvb. atsytė gw. "pewna część krosien tkackich, do której przywiązuje się nici" (liter, atsiėtė), atsytūvė ts. Osobno zob. systyti. — Po drugie por. SZ-V sij- < *sih2-V (segment j wypełnia hiat wywołany zanikiem lrg.): sijaū (prt.), drw. atasija (zob. atsija), atsijusi sąvoka "pojęcie oderwane", atsijusiai adv. "w sposób oderwany, w abstrakcji". Prs. syjū a. sijū < *sin-io pochodzi od neopwk. sin-, zob. niżej). — Po trzecie por. gwarowe prs. sinū "wiążę", które wygląda jak refleks pie. *si-n-h2-e-. Infiksacja według odziedziczonego modelu; zanik lrg. przed samogłoską. Por. wed. sinati "wiąże, pęta nogi" < *si-ne-h2-ti, od SZ *sih2-. Paralele: glinū (s.v. gliėti), trinu (s.v. trinti), łot. vinu (s.v. vynioti). Na neopwk. sin- zbudowano gw. pdg. sinū, siniaū, sinti "wiązać", zwykle z prvb. at-, į-, su-, už- itp. (n. agt. sinėjas "kto wiąże zżęte zboże w snopy"). Obok tego war. sinti, sinū, syniau "wiązać", z akutem jak w synonimie pinti. — WSE sėj-: sėjau (prt.), drw. atasėja (s.v. atsija). — Alternant *sih2- (syti, sijaū) pochodzi z metatezy lrg. w formie st. zanikowego *sh2i-, który należał do neopwk. *sh2ei-. Ten ostatni wyabstrahowano z praesens na -i-, *sh2-eie- a. *sh2-ie-. Por. wed. ava syati "odwiązuje", het. ishiyanzi 3 pl. "wiążą, pętają". Pierwiastek prymarny miał postać pie. *seh2- "wiązać", por. wed. asat aor. "związał", vi sat "odwiązał", het. sahhan"obowiązek lenny" (< "zobowiązanie"). Brak refleksu bałt. *sa-C, lit. *sóti. — WSZ syjsij-: syjėti, syji, syjėjo "trwać w stanie związanym" (paralele: pagynėti, palyjėti, pamynėti, pavyjėti), sąsyjis m. "związek, powiązanie" (syn. sąsaja). — Na podstawie SZ *sih2- bałtycki wytworzył nowy SE *seih2- (vrddhi), por. wyżej lit. sejū z *seih2-e-. Na prezentalnym temacie sej- oparte są następujące formacje: 1. WSE: prt. sėj-aū, 2. inf. siė-ti (eiV => ieC), drw. sietas "wiązadło, postronek do uwiązywania krowy w oborze", 3. prs. sie-nū "wiążę" (por. lie-nū lej-ū, glie-nū «= glej-ū), 4. SO saj-V (zob. niżej). Podobnie łot. sienu "wiążę" do siet (=> sietavas f. pl. "owijacze na stopy, onuce"). Osobno zob. siena, sienojas. — SO sai-C: saistyti "zawiązywać, owijać, kutać, otulać (niemowlę), rozwieszać sznury (do suszenia bielizny); zobowiązywać do czego", nusaistyti 1. "(o niemowlęciu lub małym dziecku) rozwinąć, rozebrać, rozpiąć odzież", 2. "pomóc dziecku załatwić się", pasaistyti "wysadzić dziecko" (zob. systyti). Por. łot. saistit "wiązać, pętać". Nomina: sailas "powerek, drąg do przesadzania przez kabłąk wiadra i noszenia wody; kabłąk wiadra" (war. seilas), saitai m. pl. "troki, rzemienie, pęta, więzy, kajdany, okowy", DP też "więzienie, ciemnica, wieża", SD «więzy» i «więzienie» (=> saitinys DP "więzień, wsadzony"), saitas "trok, rzemień, sznur", war. seitas (por. łot. saite "pęto, sznur", saiklis "powrósło, powróz skręcony ze słomy"), sąsaika "połączenie, komunikacja (między częściami miasta)", cps. balnasaitis m. "pas przytrzymujący siodło, popręg". — SO saj-V <= sej-V: atsajóti "rozwiązać pęta, rozpętać (owcę)". Nomina: atasaja a. atsaja, atsaja (zob.
t
%
549 atsija), atsaja "abstrakcja, pojęcie oderwane", sąsaja "powiązanie, więź, łączność". Zob. też siesti. sietynas "skupisko gwiazd w gwiazdozbiorze Byka", SD «baby gwiazdy, Pleiades, Vergiliae». Syn. gw. sytelis m. "sietynas". Chyba do sietas "sito, drobne sito", zob. sytas. sietuva, acc. sg. sietuvą 3 p.a. "szerokie i głębokie miejsce w rzece, głębia na jeziorze, odmęt, topielisko", gw. sietuva, sietuvas. War. synkopowany: sietva (por. pietvis ob. pietuvys). Z innym suf. łot. sietava "głębia w rzece" ob. siets, sietus ts. < *sie-tū-s). Por. oboczność lit. keltuva "bydło" :: żm. i wsch. kėltava ts. Analiza: sie-tuva, sie-tava. Leksem sie- (pb. *sei- a. *sai-), wciąż jeszcze etymologicznie nierozpoznany, powraca w hydronimii, por. n. jez. Sie-sikas (por. sekti II), n. rz. Sie-sartis 3x (por. sartas), Siesrautas, Sie-struvas (por. sravėti, sruvūs). — SZ si-: łot. sitava "głębokie miejsce w zakolu potoku". — N. rz. Sietuva 2x, Sietuvos, Sietuvėlės, n. jez. Sietuviškis. sija 4 p.a. "belka wiążąca konstrukcję, więź", SD «balka, tram» — z plit. *si.ia< *sih2-eh2- (wtórne i w hiacie lrg.). Por. łot. sija "belka nośna (w moście, w powale), belka poprzeczna", też sijs ts., sijas f. pl. "Oberlage". Cps. atasija gw. "pręt lub sznur łączący osie przednich kół z hołoblą", liter, atsija ts. (war. na SO: atasaja a. atsaja), sąsija "związek, powiązanie". Co do formy pierwiastka por. sijaū s.v. sieti. sijonas "spódnica" — zmienione z sejonas SD «letnik, mulieribus stola» < sajónas gw. "spódnica", to zapożyczone z błr. sajan "letnia suknia kobiet". Zmiana a.j > e.j też w dveji. — Drw. sijonuota "w spódnicy", sijonūotis "wkładać spódnicę". sijoti, -ju, -jau "przesiewać, przesiewać mąkę przez pytel, pytlować", atsijoti "odsiewać", smulkiai sijoju SD «przesiewam; pytluię» {persijotas SD «przesiewany»), łot. sijat, -aju "przesiewać, pytlować", < pb. *sii-a- < pie. *sih,-eh2- (SZ-C sy-: zob. sytas). Nomina: atasijos, atsijos a. išsijos f. pl. "wysiewki, odsiewki; otręby", nūosijos ts. (por. łot. izsijas a. sijas f. pl. "wysiewki, otręby", pasijas "to, co odsiano"). Derywację sij-V saj-V pokazują nomina: atsajos f. pl. "plewy pozostałe na sicie po przesianiu mąki". atsajūs "(o ziarnie) takie, którym można obsiać dużo pola" (Sėmenys labai atsajūs), zob. s.v. sajūs. — Allomorf sij-V opiera się o metatetyczny st. zanikowy *sih,- < *sh,i- do *seh1i-. Formę SE wyabstrahowano z prs. na -ie-, *seh,-ie- (por. scs. sėją, sėjati "przesiewać"), które miało za podstawę pwk. aorystyczny *seh r "posiać, wysiać". Por. lit. sėju, sėti, scs. vusė aor. "posiał", łac. sėui pf. do seró. — Nowy SE: sietas (zob. s.v. sytas). sykis, -io "raz; cel" — skostniała forma acc. sg. sykl w użyciu przysłówkowym: l pati syki "w sam raz", kitą syki "innym razem, kiedy indziej", pirmą syki "po raz pierwszy". Z uniwerbizacją i apokopą -į: anąsyk "tamtym razem, wtedy" (war. anaisyk, anaisykm), antrąsyk "po raz drugi, powtórnie", šįsyk < ŠĮ syki "tym razem", tąsyk "wtedy" < tą syki "wtedy, tamtego razu", vienąsyk adv. "pewnego razu". Poza tym anuosyk "tamtego razu" < instr. sg. *anuo sykiu, susyk "od razu" < sū sykiu. Morfem sykprzedstawia WSZ do siek-, zob. siekti. silė żm. 1. "dzieża na ciasto", 2. "jasła, żłób", 3. "koryto do solenia mięsa" — zapoż. z łot. sile "żłób; kołyska".
421 Chodzi tu o zmianą dyftongu n o s o w e g o *an w d y f t o n g g l a j d o w y *ai w pozycji przed spirantem, na co liczne paralele z n a j d u j e się w materiale staropruskim.
550 silkė "śledź, ryba morska Clupea harengus", łot. sifte "śledź, solona ryba w ogóle", stpr. sylecke EV "śledź, Hering" — zapoż. ze stnord. sild a. sūd, stszw. sildi "śledź", szw. sili, ze zmianą grupy *lt na Ik. Z tego samego źródła zapożyczono płn.-słow. wyraz *seldi, por. śrrus. selbdb, ros. selbdb, 4 f. (zdrob. seledka), ukr. gw. (o)seledecb, błr. seljadecb, pol. śledź, 4a, czes. słc. s/ed'. — Drw. silkinis, -ė "śledziowy" (,silkinė bačka "beczka na śledzie", silkinė statinė ts.), silkinė sb. 1. "beczka na śledzie", 2. "półmisek na śledzie". Vb. denom. silkiuoti "brudzić (nóż, talerz, palce) przez zetknięcie ze śledziem". silpnas "słaby, bez siły". Starsza jest tu chyba postać gwarowa z akutėm, silpnas (3 a. 1 p.a.). W świetle analizy czas. slópti "słabnąć" itd., łot. slabt]dko opartego o pwk. pb. *slab- < pie. *sleh2b- (zob.), spodziewamy się w formie st. zanikowego refleksu *sllb-na- < pie. *slh2b-nó- (por. pilnas < *plh r nó-). Postać z p mogła się ustalić pod wpływem vb. denom. silpstu, silpaū, silpti "słabnąć, wątleć, maleć, pogarszać się, robić się słabym" (war. silpti) <= *silbstu, *silbau, *silbti. — Gwarowy war. simplas 4 p.a., simplas 3 p.a. "słaby" tłumaczy się 1° metatezą silpnas w *sinplas, 2° asymilacją np > mp. — Drw. silpnybė "słabość; niedostatek, brak, wada", silpnokas "za słaby, zbyt słaby", SD «przysłabszy» (Tokiam darbui jis silpnokas "Do tej roboty on [jest] za słaby"), silpnumas "słabość". Vb. denom. silpnėti a. silpnėti "słabnąć, wątleć", silpninti a. silpninti "osłabiać" (SDpasilpninu «osłabywam co, kogo», pasilpnintas «naruszony», pasilpninimas «zwątlenie»), silpnūoti "nie mieć sił, niedomagać" (=> silpnuolis m. "ktoś słabowity, chorowity, wątły; słabeusz"). — Neoosn. silp- (zob. silpti): silpdinti "silpninti", silpėnti "silpinti", silpėti "silpnėti", silpinti "silpninti". sirata, gen. sg. siratos 2 p.a. daw. gw. "sierota" (war. sirata) — zapoż. z błr. siróta. — Zdrob. siratėlis, siratėlytis, siratūitis, siratūtis, siratužėlis. Vb. denom. apsiratinti "osierocić", daw. apsiratyti, 4ju, 4jau ts., siratas "osierocony". sirgti, sergu, sirgaū "chorować, być chorym", azusirgt SD «zachorzeć», įsirgt SD «rozchorzeć się», refl. įsisirgti "rozchorować się". Odpowiada łot. sirgt, sirgstu a. sąrgu, prt. sirgu. Drw. na SZ: sirgalius "człowiek chorowity, słabowity", sirginėti "często zapadać na zdrowiu, niedomagać". — SE serg-: sergu (prs.), drw. sergąs "chory", serganti "chora". WSE sėrg-: łot. serga "choroba, choroba zakaźna". Należy do pie. *suergh"martwić się czym, być chorym", por. sti. sūrksati "troszczy się o co", goc. saurga "troska, zmartwienie", stwn. sorgą, niem. Sorge ts., stir. serg "choroba", nir. sergaim "usycham". Co do uproszczenia nagłosowej grupy *su- por. sakai, sapnas, sesuo, šešuras. — SO sarg-: sarginti "doglądać, pielęgnować chorego", sarginti "doprowadzać do choroby, zarażać chorobą", apsisarginti "udawać chorego". Nomina: pasarga "choroba, grypa", pósargos f. pl. "niedomaganie, lekka choroba, grypa", sarganas "chory, niedomagający" (suf. jak w alkanas)', sargalius "kto stale niedomaga, ktoś chorowity", sargalis m. ts. (suf. jak w smirdalis) — od tego vb. denom. sargalioti a. sargalioti "zapadać na zdrowiu, niedomagać". Z resegmentacji sarg-alioti pochodzi neosufiks takich czasowników, jak kaipalioti, kaišalioti, pilstalioti, vartalioti. Por. też ėdalioti s.v. ėsti. — Ze słowiańskiego przytacza się tu refleks na SO psł. *sorgu, cs. sragu "straszny", pol. srogi "surowy, okrutny, budzący postrach" (por. też sroga zima), ros. strógij "srogi, surowy, ostry, ścisły". sirmėtė a. sirmėtis f. "skóra surowa, niewyprawiona" — zapoż. z rus. syromjatb. Wzgląd na akcentuację odpowiednika ruskiego wymaga założenia pośredniej formy lit. *siramėtė. W chwili, gdy forma litewska (z nieznanej przyczyny) przybrała akcent na I
551
członie złożeniowym (*siramėtė), powstała możliwość synkopowania łącznikowego -a-. To doprowadziło do wzdłużenia zastępczego, którego objawem jest intonacja akutowa wyrazu. Paralela: linmarka "moczydło do moczenia lnu" < llnamarka. — sirmėtnykas SD «białoskornik» ["garbarz wyprawiający jasne skóry na kożuszki i rękawiczki"l, z synkopowania *siramėtnykas — zapoż. z rus. syromjatnik. Synonimami tego wyrazu są baltūšnykas i kazemėkas. sirpti, sirpsta, sirpo "dojrzewać (o jagodzie, śliwce)". War. sirbti, sirbsta, sirbo ts.; sirpsóti "(o jagodzie, śliwce) być dojrzałą, uwydatniać swoją dojrzałość". — SO sarb/ sarp-: sarpinti caus. "czekać nim dojrzeje (jagoda, śliwka)", prasarpinti "przesuszyć (siano)", prasisarplnti "wyhodować sobie (prosię)", sarpūs "dojrzały". Paralela apofoniczna: sarginti sirgti, nartlnti <= niršti. Nomen: serbentą (zob.). Bez etymologii. Transponat pie. *serbh- a. *suerbh-. sirti, syra (*sinra), slro, zwykle cps. apslrti DP "ogarnąć (o ciemnościach); otoczyć, okrążyć", < *s!r-C < *srh3-C. SZ-V: łot. sųi m. pl. a. siras f. pl. "obce, wrogie wojsko", sitęa c. "włóczęga, wędrowny żebrak" (=> apsiruót "przemierzać okolicę jako żebrak"). — SE-V ser-: znany tylko z hapaksu serojimas SD «czata, excursio, praetentura», drw. od zanikłego czas. *seróti, -ju, -jau. Prawdopodobnie stoi w związku z pie. pwk. *serh3- "nachodzić we wrogich zamiarach", por. het. sarhieddu "winien napaść", gr. póopai "ruszać się szybko a. gwałtownie, uwijać się, krzątać się, tańczyć", SO óp|if) f. "szybki ruch, napaść, atak; zapał, żądza" (*sorh3-meh2-), SZ łac. sarió, -Tre "okopywać, plewić". W jęz. łotewskim rozpowszechniła się w pozycji przed spółgłoską anitowa postać pierwiastka, por. sirt (prs. sųu, prt. siru) "urządzać grabieżcze wypady, pustoszyć (o napadach wojska lub rabusiów), polować, odwiedzać, żyć cudzym kosztem". — WSZ łot. sirat a. sirėt "ciągnąć (o nieprzyjacielu, o maruderach), plądrować", siraji m. pl. "maruderzy, włóczący się żołnierze nieprzyjaciela". — SO sar-: sarióti "pustoszyć, plądrować". Tu może n. m. Sariai, n. rz. Sarid, n. łąki Sarai (łot. n. rz. Sarija, n. m. Sarupe). systyti, systaū, sysčiaū: nusystyti a. pasystyti "pomóc dziecku załatwić się, wysadzić dziecko" np. P asy styk vaiką, matai, kad lauku prašos. Analiza: sy-sty-, formacja frekwentatywna do czas. syti, sijaū "wiązać" (zob. s.v. sieti). Znacz. etym. "rozwiązywać becik dziecinny, rozdziewać dziecko". Potwierdza tę analizę drw. apofoniczny nusaistyti, którego używa się w dwóch znaczeniach: 1. "(o niemowlęciu lub małym dziecku) rozwinąć, rozebrać, rozpiąć (ubranie)", 2. "pomóc dziecku załatwić się", pasaistyti "wysadzić dziecko". — Neoosn. systy-: systydinti "wysadzić dziecko". Neoosn. sys-: systi, sysia (war. sinsct), sysė intr. "sikać, szczać", tr. (systi "nalać (np. mleka)", nusysti "pomóc dziecku przy sikaniu". sytas "wielkie sito do przesiewania ziarna, przetak; siatka pszczelarska" < *sT-ta-. Pwk. sy- przedstawia antekonsonantyczny SZ *sih,-C, komplementarny z *sih r V (o tym jest mowa s.v. sijóti). — sietas "sito, drobne sito" :: łot. siėts "sito; grzebień tkacki". Odpowiada psł. *sito "narzędzie do przesiewania, sito", por. sch. sito, ros. sito, czes. sito, pol. sito. — SD: «sito, rzeszoto; pytel; krata mularska drociana», sietas drobinis smulkų miltų «pytel»; sijóti miltus sietu "przesiewać mąkę przez sito", rietas kaip sietas "rzadki jak sito". — Cps. pelū-sietis (zob.pelūs), siet-rėtis m. "gęste sito" — złożenie tautologiczne (por. rėtis m. "sito, przetak"; paralela: plaukgaurys). Forma sietas jest refleksem *sei-ta-
552 < pie. *seih,-to- i odzwierciedla formacją typu vrddhi, utworzoną od SZ *sih r (zob. sijoti)422. siūlyti, siūlau, siūliau "polecać, proponować" — zapoż. z błr. sulitb, z niejasną palatalizacją nagłosu (por. pliūgas, abriūsas) i przesuwką akcentową (por. łot. sūolit <= strus. suliti). — Drw. pasiūlymas "propozycja, oferta". siulpti, siulpiū, siulpiaū 1. "jedząc płynną potrawą, głośno wciągać ją ustami, siorbać", 2. "wciągać powietrze przez zaciśniąte ząby, syczeć z bólu", SD siulpiu, čiulpiu «sarkam gąbą». Drw. siulpėti, -ju, -jau "ssać", siūlpstyti "powoli pić, wsysać (o krowie); syczeć; syczeć z bólu", neoosn. siulpst-: siulpstauti "siorbać, wsysać; przełykać śliną (na widok czegoś smacznego); płakać, biadolić nad utratą czego" (por. kūrstauti kurstyti). Prawdopodobnie siulpti przedstawia dyferencjacją formalną czas. čiulpti (zob.) i jest jak tamten pochodzenia dźwiąkonaśladowczego. Zob. też siurbti s.v. srėbti. — War. z niepalatalnym nagłosem: sulpti "siorbać; wysysać (szpik z kości, miód z plastra)", SD1 «sarkam» (syn. čiulpiu), sulpimas SD «sarkanie». Drw. sulpėti, sulpėti a. sūlpyti "ssać, siorbać, smoktać, cmoktać" (por. łot. sulpit "wsysać płyn"), iter. sulpstyti. siųsti, siunčiu, siunčiau "słać, posyłać, wyprawiać", nusiunčiu SD «zasyłam co precz», parsiųsti "posłać, posyłać do domu". Pwk. na SZ siunt- (zob. niżej). Drw. siuntinėti iter. "posyłać, wysyłać, przesyłać", SD «syłam», siunčioti ts., nomen: nusiuntinys SD «poseł, posłaniec». — Neopwk. siųs-: siųsdinėti iter. "posyłać, wysyłać", siųsdinti cur. "troszczyć sią, aby coś lub kogoś wysłano", siųsdyti "posyłać", siųstyti iter. ts. (z *siųs-sty-), nomina: atsiustójas "ten, kto coś przysyła", siųslys "posłaniec", užsiųstas SD «naprawiony na kogo». — Z iter. siųstyti wyabstrahowano neoosn. siųst-, którą widać w takich drw., jak siųstinėti "posyłać", siųstinis m. "posłaniec, poseł" siųstuvas "nadajnik radiowy" (neol.). — W znacz, specjalnym "szczuć psa", przen. "podjudzać, podżegać" wystąpuje forma siundyti < *siunt-dyti (granica morfologiczna zatarta przez degeminacją d-d < t-d). Prs. siundau, pasiundau SD1 «podszczuwam» obok starszej formacji na -ja-: siundžiu SD «szczuią kogo», pasiundziu SD «namawiam kogo na co [syn. perkalbu, privedu]; napomykam kogo, powod daią [syn. parodziu būdų)\ poduszczam do czego», pasisiundziu unt ko SD «kuszą sią o co», išsiundyt SD «wyszczwać kogo». — Neoosn. siundy-: pasiundymas SD «napomknienie; pobudka, podnieta», siundymas SD «szczwanie» (por. pūdymas <= pūdyti). — Dysymilacja nd > md wytworzyła war. siumd-, stąd siūmdyti "szczuć, podszczuwać", pas iumdžiu SD «podszczuwam» (syn.papešiu). Paralela: gramdyti ob. grandyti s.v. grąsti. Neoosn. siumdy-: pasiumdytojai DP "podszczuwacze" (por. žudytojas <= žudyti). — Dane porównawcze wskazują na to, że nagłos palatalny [s'unt-] ustalił sią w jąz. litewskim wtórnie, mianowicie jako forma kompromisowa miądzy sinti sunt-, tj. miądzy alternatywnymi refleksami st. zanikowego *snt- do *sent-. Por. (1) sinčiū, sintėti żm. "myśleć, sądzić", {sintėti żm. "o chorobie - wzmóc sią, nasilić sią", (2) sūndyti < *sunt-dyti jako war. do siundyti. Z tym por. *sunt- w łot. sūtu, sūtiju, sūtit "słać, posyłać", izsūtit "wysłać, posłać (np. na Syberią)". Pwk. *sent- "iść, podążać" ukazuje sią m.in. w goc. sandjan "posyłać" (caus. do *senį>nan, por. stwn. stang. sinnan "iść, wądrować"), stir. sėt "droga" oraz w użyciu przenośnym w łac. sentió, -ire "widzieć,
422
Por. wtórny dyftong w wyrazach dievas, diena, žiema.
553 słyszeć, czuć, spostrzegać coś; odczuwać, doznawać, doświadczać; uświadamiać sobie coś, pojmować, myśleć, sądzić" (tu też scs. sąšti "mądry"?). siūti, siuvu, siuvau "szyć" :: łot. šūt, šuvu, šuvu. Stoi obok scs. siti "szyć", do czego utworzono nowe prs. si-ją zam. psł. *ŚIV-Q (por. niżej cs. siv-ici :: lit. siuvikis). Drw. ze SZ-V siuv-\ maišasiuvis cps. m. "kto szyje worki", susiuva "miejsce zeszycia dwu kawałków", sąsiuvinis m. "zeszyt" (war. sąsiuvas), siuvelė "szew", siuvinys "robota, przedmiot szycia", siūvena "wesz bydlęca" i "człowiek niespokojny, wiercipięta", siuvinėti iter. "szyć, wyszywać". — Do siuvikis daw. "krawiec", stpr. schuwikis EV "szewc, Schuwert" nawiązuje cs. sivici "szewc", ros. daw. švec, šveca "krawiec", czes. švec, ševce "szewc", stpol. szwiec, szewca "krawiec, szewc" pol. szewc, szewca. — Starą formacją jest też siuvėjas "krawiec" :: łot. šuvėjs i strus. šveji "szwacz", f. siuvėja "krawcowa", SD «szwaczka» (=> neoosn. siuvėj-: siuvėjauti "być krawcem, trudnić się szyciem", siuvėjinis "związany z krawiectwem", siuvėjiškas "krawiecki"). Paralele: buvėjas, pribuvėja. — Drw. ze SZ-C siū-: siūdyti a. siūdinti "dać do uszycia", łot. šūdit a. šūdinat ts. Nomen: siūlas "nić kręcona423, nić, nitka" (łot. sula a. šūle m.in. "nić, pasmo"), iyeriu siūlų SD «przetykam nić, igłę» (z innym suf.: stpr. schumeno EV "dratwa szewska, Drot" < *siū-men-, por. sti. syiiman- "nić"), siūlė "szew" (=> siūlinis "niciany", vb. denom. siūlėti "obrębiać, obszywać", siūloti "nieudolnie zszywać, cerować"). Por. psł. *śidlo "narzędzie do szycia", sch. siło "gruba igła z trzonkiem służąca do przekłuwania skóry przy jej zszywaniu", ros. šūo, czes. sidło, pol. szydło. — WSZ-V siūv- <= siuv-: pasiūvėti "zajmować się szyciem od czasu do czasu, po trosze" (por. papjūvėti), siūvis m. "szycie" i "ucho igielne". Alternacja pbsł. *siuu-V :: *siiū-C jest uwarunkowana traktowaniem laryngalnej w formach SZ, pie. *siuH-V :: *siuH-C (-w-jako wypełniacz hiatu powstałego po zaniku spółgłoski lrg.). Por. goc. siujan "szyć" < *siuH-ie-, łac. suo "szyję" < *siuuo < *siuH-e-. Wed. sTvyati "szyje" zawdzięcza swą długość metatezie spółgłoski lrg. w pozycji przed sufiksem: *siHu-ie-ti < *siuH-ie-ti. SE pie. *sieuH- nie jest zaświadczony. syvas, zwykle syvai m. pl. 1. "sok roślinny, żywica", 2. "syrop, młody miód, niescukrzały, lejki", 3. "wydzielina z ust trupa", SD syvas «miod wyborny, treść miodu, patoka» :: łot. sTvs "oleista ciecz, żrąca ciecz, garbnik", < pie. *sih,-uó-. Pwk. taki jak w czas. sijoti (zob.). Por. gy-vas :: gyti, gijaū. Substantywizacja adi. vb. na -uo~. Znacz, etym. "to, co się wysączyło lub przecedziło". Objaśnienie wychodzi od przypuszczenia, że znaczenia "cedzić" i "przesiewać" wywodzą się z ogólniejszego znacz, "oczyszczać z domieszek, z osadu". skabyti, skabau, skabiaii "skubać, szczypać, zrywać (owoce, strąki, liście), zdzierać (łupinę), targać (tkaninę), rozrywać (na kawałki); żreć skubiąc (o zwierzętach)" :: łot. skabit "obcinać gałęzie"; skabėti, skabū, -ėjau "rznąć, ucinać". Do pie. *skabh-, por. gr. 0X071X0) "podkopać, wykopać, podważyć" (zam. *oxdcĮVUG), por. aor. eoxd(j)r)v), oxd(j)r| "koryto, wanna, czółno, skrzynka, kosz", oxafyzTÓę "dół, jama, rów", łac. scabó, -ere "drapać, skrobać", goc. skaban "skubać wełnę", stwn. scaban "skrobać, zeskrobywać", stnord. skafa "skrobak". Alternant ze WSO: skobti (zob.). — Drw. išskaptė "mała kosa (do siana)", skablys "hak do wyciągania siana", skabtūvas "dłuto", skabūs "ostry - o ostrzu siekiery, noża", skabtas a. skaptas "dłuto, rylec".
423
W odróżnieniu od gija "nić niekręcona, nić przędzy
554 skaidrus, -i "jasny, jaskrawy (o blasku), pogodny (o niebie, dniu), słoneczny, przezroczysty, niezmącony, dźwięczny, czysto brzmiący", przen. "wesoły, miły, o pogodnym usposobieniu". Gw. saidrūs. War. skaidras, skaidras sugerują wtórność tematu na -u-, podobnie jak to jest w skaistūs ob. skaistas, skaistas. Praforma *skaid-ra-, drw. do skaidyti "dzielić, drobić, rozpraszać", które było kauzatywem do skysta, skysti (zob.). Akut uogólniony z prs. na -sta-. — Drw. skaidriai "jasno, klarownie", skaidrioji sb. f. "wódka czysta". — N. m. Skaidriai. skaistus, -i 4 p.a. "jasny, czysty, przejrzysty, przezroczysty, klarowny", przen. "niewinny, niepokalany; ładny, piękny, śliczny", DP "gładki, świetny, śliczny", SD «błyszczący się; lsknący się, lśniący się; oświecony; świetny; zacny». War. skaistas 4 p.a., skaistas 1 p.a. Temat na -u- wszedł w miejsce starszego tematu na -o-. Praforma *skaid-ta-, drw. do skaidyti "dzielić, drobić, rozpraszać", które było kauzatywem do skysta, skysti (zob.). Akut uogólniony z osnowy. — Drw. skaisčias b.z.a. żm. "piękny", skaistenis m. "roślina ozdobna i lecznicza, Pyrethrum", skaistybė SD «świetność [syn. svidybė]', zacność [syn. aiškybė]», skaistykla "czyściec" (neol. w miejsce obcego ćyścius), skaistudlis, -ė "dorodny, piękny, śliczny". — N. rz. Skaistė (n. jez. 2x), Skaistis, Skaist-upis lx. N. m. Skaisčiai, Skaistd-kaimis, Skaist-giriai 2x, Skaist-ūpis. — Vb. denom. skaistėti, -ja, -jo "przejaśniać się, rozjaśniać się (o niebie), wypięknieć (o twarzy)", skaistinti "rozjaśniać, klarować; zrobić czerwonym, zarumienić", atskaistinti "odnowić (obraz), odświeżyć kolory", refl. skaistinuosi SD «lsknę się». — N.B. Formy įskaistėti "zaczerwienić się" oraz skaistinti w znacz, "robić czerwonym, rumienić", paska Ts tinti "zarumienić, opalić, (twarz) oblać rumieńcem, zaczerwienić" należą jako warianty s-mobile do czas. kaičiū, kaisti "ogrzać, zagrzać". skaityti, skaitau, skaičiaū "liczyć, rachować, czytać", refl. prisiskaityti "naczytać się", skaitytis "liczyć się z czym, rozliczać się". Odpowiada łot. skaitit "liczyć, odmawiać (modlitwy, różaniec), czytać", apskaitit "oglądać". Formacja na SO *skait-I-. — SE *skeit-: łot. šlęist, šJęietu, śJęitu "sądzić, uważać, mniemać, przypuszczać", bezosobowo: "zdawać się, wydawać się", slęietams "pozorny". Pie. *(s)kyeit- "zauważać, poznawać", SO np. w wed. cetayati "pokazuje, ukazuje co komu", zam. *ketayati < pie. *(s)kyoit-ėie-, pf. tikėta "zauważa, zna, rozumie", zam. *caketa < *kye-kyóit-e. — Drw. prisiskaitėlis m. "pożeracz książek", sąskaita "rachunek, konto w banku; koszt, koszty" <= suskaityti "zliczyć, policzyć" (suvesti sąskaitas "załatwić porachunki, odpłacić komu za wyrządzoną krzywdę"), skaičius "liczba, ilość" (=> vb. denom. skaičiuoti "liczyć, wyliczać, podliczać"), bė skaičiaus adv. "bez liku", skaitalas "czytadło", skaitiklis m. "licznik" (SD skaitikliai m. pl. «liczmany», tj. "żetony"), skaitlius "liczba, ilość" (=> vb. denom. skaitliuoti "liczyć"), skaitmuo "cyfra", skaitovas "recytator; rachmistrz". Por. łot. skaits "liczba". Neoosn. skaity-: skaitykla "czytelnia", skaitymas "czytanie", skaitysena "sposób czytania; czytanka, lektura", skaitytojas "czytelnik", skaitytūvai m. pl. "liczydła". — SZ *skit-: łot. šfytu prt. "sądziłem, myślałem", ślęitums "pozór, przypuszczenie". Por. psł. *kit-: scs. eitą, čisti "ti|ida), oePopai, avayiyvGioKG)", ros. počtū,počėstb "uważać za, szanować, czcić", stpol. cztą, czciesz, czyść "czytać", czes. čtu, čisti "czytać, liczyć". Nomen: scs. čisti"Tipr)", ros. čėstb "cześć, Ehre" (por. sti. citti- "zamiar, rozsądek"). — WSZ *(s)kTt-: scs. poćitati "czytać", sch. čitati, ros. čitatb ts., czes. poćitati "liczyć, uważać za", ros.poćitatb "uważać za". skalauti, skalauju, skalavaū 1. "o rzece: wypłukiwać grunt z brzegów" (Upio vanduo skalauja krantus), 2. "płukać bieliznę przez zanurzanie w rzece lub jeziorze", też
555 "płukać gardło; bić, prać kogo; mieć rozwolnienie; plotkować, obmawiać", SD skalauju «płoczą co» (syn. skalbiu, plaudžiu). Suf. -auti wskazuje na vb. denominativum od *skala lub *skalas (por. isskalos f. pl. "woda, którą wypłukano jakieś naczynie"). Takie nomen mogło należeć do rodziny skeliu, skelti m.in. "łupać, rąbać". Znacz. etym. "bicie, uderzanie"? Obok tego istnieje wariant z suf. -uoti, skalūoti "płukać". Por. łot. skalinat "płukać". — Drw. skalautojo "praczka", skalavimas "przybój, uderzanie fal o brzeg; płukanie (bielizny, gardła)". skalbyti, skalbiju, skalbijau b.z.a. "bielić": SD skalbiju veidų «bielą twarz» (syn. baltinu veidų). Odpowiada gw. skalbinti 1. "prać bieliznę, uderzając ją kijanką", 2. "malować, bielić". Drw. od skalbti (zob.). skalbti, skalbiu, skalbiaū "prać bielizną kijanką; mocno uderzać, bić, tłuc", przen. "zachłannie jeść; szybko iść, biec", žlugtą skalbti "prać bielizną"424. Ma wygląd czas. ąuasiprymarnego, zbudowanego na prs. skalbiu do iter. *skalbyti. Osnowne *skelbti nie zachowało sią. Por. np. dngti, angiu obok angyti <= engti. — Drw. skalbėjas, -ėja "pracz, praczka", skalbynė "pomost nad wodą, służący do prania, płukania", skalbiniai m. pl. "pranie; bielizna", skalbyti (zob.). skamrakas, skamrdkas daw. "grajek, dudarz, muzykant" — z synkopowania formy skamarakas ts., co zapożyczone z błr. skomoróx. skanskonis, -io "smakołyk" — złożenie tautologiczne, łączące w sobie alternanty skan- (SO) i skon- (WSO) przymiotnika "smaczny", zob. skanūs. Paralele: mažmožis, g ė rgėris. skanūs, -i "smaczny, mający dobry smak (o potrawach, napojach)" :: łot. skans "nienaturalnie kwaśny, kwaskowaty, słodkokwaśny" (=> skanėt "skwaśnieć"). — Drw. skanėstas "przysmak, smakołyk", skanliža cps. c. "smakosz", skanulys "smaczny kąsek", skanumynai m. pl. "smaczne rzeczy, potrawy", vb. denom. skaninti "poprawiać smak", skanintis "rozkoszować sią smakiem". Bez etymologii. Formalnie biorąc, skan- może być alternantem SE skenū i SZ skinu m.in. "zrywać owoce", zob. skinti. — WSO skon- < *skan-: skanskonis (zob.), skonis m. "smak", przen. "gust" (por. grožis, lobis, možis), skonis, -ies f. ts. Vb. denom. skonėti "mieć jakiś smak, smakować; kosztować, dochodzić smaku czego; być do smaku, w smak, podobać sią". Niejasny jest żmudzki wariant z m: skomas "smak, zapach, woń, kolor" (=> skomėti "skonėti"). skapas "kastrowane zwierzą", zwykle "kastrowany baran" (Skapą pjauk, ne baroną — bus riebesnis "Zarżnij skopa, nie barana — bądzie tłustszy"), gw. s kabas — zapoż. ze strus. lub błr. skop. — Vb. denom. skapinti a. skapyti "trzebić, kastrować", => skapintojas "kastrator". — N. m. Skapiškiai 3x, Skapiškis 4x. skara 4 p.a. "chusta wełniana zarzucana na plecy a. głową; (cienka) chustka na głową; gałgan, strząp, frądzla; włókno (lnu, konopi)", skaros f. pl. 1. "pieluchy", 2. "odzież, suknia, bielizna", 3. skaros šaknių SD «kosmaciny, włochaciny». Łot. skara "kądzierzawa wełna, kudły, sukno, oderwany kawałek, strząp". Jest to skonkretyzowane abstr. dewerbalne typu TO |ir) do pwk. sker- / s kir- < pie. *(s)kerH- / *(s)krH-. Znacz, etym. "to, co oderwano, oddzielono". Co do stopnia e zob. skėrti. Odpowiedniki: psł.
424
skablit
Nie należy tu łot. skalbit
"usuwać włosie ze skóry zwierzęcej", ponieważ jest to metatetyczny wariant do
"skrobać, zeskrobywać", c z a s o w n i k a z a p o ż y c z o n e g o z ros.
skobh%.
556 *skora ob. *kora: ros. daw. skóra "skóra na ciele" ob. kord "kora, skorupa", pol. skóra ob. kora, czes. daw. skora "kora drzew" ob. kura "kora, skórka, skorupa"; stwn. scara "oddział wojska", niem. Schar f. "gromada, tłum; zastąp, hufiec", ang. share "udział w czymś" (znacz. etym. "to co oddzielono"); por. jeszcze stwn. scaro, niem. Schar f.n. "lemiesz, krój pługa", ang. share ts. — Drw. skarainis, -ė "kędzierzawy (o psie)", skarotas SD «kosmaty, włochaty», skarelė "chustka na głową; chustka na szyją; chustka do nosa; pielucha", skarelė nosiesp SD «chustka do nosa», skarelis m. "strzęp, szmatka", skarinės f. pl. "miesiączka" (znacz. etym. "to, co plami bieliznę", por. drapanės), skarinis m. "ręcznik", skarulys "ścierka, strzęp, szmata", atskaras "strzęp wiszący, frędzla". Cps. skaradriskis, -ė "oberwaniec", skarmatas "onuca" (por. metu, mesti), skaramedis m. "krzew trzmielina, Evonymus", skargaliai m. pl. "łachmany, szmaty", skarmalai m. pl. "łachmany" (II człon jak łot. mala "brzeg, skraj", zob. lygmalas, upėmalis), skarmalius "obdartus". Por. łot. skarums "przyprawa" (znacz. etym. "coś ostrego, tnącego"). Vb. denom. skarstu a. skąru, skaraū, skarti "drzeć się, rwać się, obdzierać się, łachmanie się". skardis, -džio 1. "stromy, urwisty brzeg rzeki; strome, urwiste zbocze góry", 2. "przylądek, cypel" (termin geogr.). War. skardys, f. skardis (4 p.a.). Z innym suf. skardžius 1. "stromy, urwisty brzeg, zbocze", 2. "zagłębienie, zapadlisko". — N. rż. Skardis 2x, Skardžius 24 x, z anaptyksą a: Skaradžius, Skardėnis, Skard-upis, Skardži-upė. N. m. Skardžiai 2x, Skard-upiai 6x, Skerd-upis. — Pochodzi od przymiotnika skardūs "spadzisty, stromy, urwisty", który jest z kolei drw. na SO od skerd- / skird-, jak w czas. skersti, skirsti (zob.). Znacz. etym. "który pękł, oddzielił się", por. skirstą m.in. "pęka - o ziemi". skasti, skantū, skataū "zabrać się do czego z ochotą, porwać się, poruszyć się; wszcząć, zacząć", iskasti "nabrać ochoty, wziąć się z ochotą, żarliwie (do pracy)", suskasti: Visi vyrai suskato dirbti "Wszyscy mężczyźni zabrali się z ochotą do roboty". Kai karvė paspringo, visi suskato gelbėti "Jak krowa się zadławiła, wszyscy rzucili się ratować". Tadu kap regi suskato "Wtedy zarazże nabrał chęci". Bez etymologii. Brak pokrewnych form na SE, podobnie jak przy vb. prasti, rasti, tapti. — Drw. skatėti, skata a. skati, -ėjo impers. "obchodzić, korcić": Durniaus neima miegas, jam skati valgyt "Głupiego sen nie morzy, jego korci, żeby zjeść"; skatėntis "odczuwać wielką chęć"; skatinti "zachęcać, pobudzać; ponaglać" (caus. do skasti); skatytis a. skatytis, -osi, -ėsi "szukać czego wzrokiem" (np. o głodnych prosiętach), por. odpowiednik łot. skatit, -u, -iju "uważnie spoglądać, rozglądać się"; skastytis (*skat-sty-) "niespokojnie rozglądać się": Tik i šalis skastos, skastos, ką čia suvalgius "Tylko na strony spogląda, spogląda, co by tu zjeść". — Nomina: paskata "bodziec, zachęta", skatulys "zachęta, podnieta". skatikas "grosz; drobny pieniądz", SD «osmak litewski» — zapoż. ze stpol. skociec, -ćca "jednostka pieniężna o wartości 1/24 grzywny". — Drw. beskatikis, -ė "biedny, bez grosza", galvos skatikai m. pl. "podatek kościelny", šilinge skatikūnė "roślina Lysimachia nummularia" (o liściach przypominających monety). skaudėti, skauda, skaudėjo "boleć", pilvą skaūda "boli brzuch". Jest to durativum stanu związane z czas. skaudžiū, skausti "krzywdzić, obrażać", refl. skaudžiuosi SD «skarżę się». Inchoat. skausta (*skaud-sta), skaudo, skaūsti "zacząć boleć, boleć". Caus. skaūdinti "sprawiać ból; martwić kogo". Nieco inny rozwój znaczenia w łot. skaust, -žu, -du "zawidzieć, być nieżyczliwym,^szkodzić z zazdrości", skdudet a. skaudit "nienawidzieć". Bez jasnych nawiązań zewnętrznych. — Drw. pilvaskaudė cps. "ból brzucha", skaudulys "ból; wrzód". Neoosn. skaudėj-: skaudėjimas "ból" (por. stenėjimas stenėjau).
t
%
557 Neoosn. skaus-: skaūsmas "ból" (=> skausmingas "bolesny"). — SZ skuci-: suskusń, -skuncla. -skūdo "zacząć boleć; zaboleć, ścisnąć (o sercu)", skudinti caus. "powodować ból". Por. skundžiuos s.v. skųstis oraz skūdras, skudrūs s.v. skaudūs. skaudūs, -z "bolący, bolesny" (zob. skaudėti), poza tym "silny, mocny (wiatr), rzęsisty (deszcz), przenikliwy, przejmujący zimnem", dalej "skory, szybki, prędki, energiczny, gwałtowny, okrutny; bystry, wartki (o nurcie rzeki); stromy (o zboczu); mający ostry smak a. zapach; gorący, rozgrzany (piec), kruchy, łamliwy (o drzewie)", SD «niełagodny, asper, inhumanus». Por. łot. skaūds "(o wietrze) ostry, zimny, przenikliwy", z suf. -ra-: skaudrs "ostry, nieprzyjemny". Należy do vb. skaudėti (zob.). — SZ skuci-: skūdras, częściej skudrūs "obrotny, energiczny, skory, żwawy, ruchliwy, prędki, szybko i dobrze rosnący (drzewo, prosię), bardzo ostry, dobrze tnący (nóż, sierp, siekiera), szorstki, dokuczliwy" (==> vb. denom. skūdrinti "ostrzyć; naglić do pośpiechu"). N.B. skūduras "szmata, gałgan; znoszone ubranie, łachman" należy raczej do kedėti (s-mobile). skauka gw. 1. "krzemień", 2. "iskra" — zapoż. z błr. skauka, pol. skałka "odłupek krzemienia do krzesania ognia" (używany dawniej przy broni palnej). War. z aferezą .v-: kauka "krzemień". — Cps. skauka-spenis m. "strzałka piorunowa, pręt kwarcowy utworzony z piasku stopionego przez piorun". Dosłowne tłumaczenie tego złożenia to "krzemienny cycek", por. spenys "cycek, sutek". Synonimiczne wyrażenie laumės papas "strzałka piorunowa" znaczy dosłownie "cycek istoty mitycznej, zwanej «laumė»". War. kontrahowane: skaūspenas, skaūspenis. Jeszcze bardziej przekształcone: skaūspinis, skaūsmenis. — Forma literacka brzmi kaūkaspenis i pokazuje dysymilatywny zanik 5--. Por. Kaūkaspeniai randami dirvoje, jie yra geltonos spalvos, panašūs ( karvės speni "Strzałki piorunowe znajduje się w roli, są one żółtej barwy, podobne do krowiego cycka". Bez samogłoski łącznikowej: kaūkspenis. skaurada, gen. sg. skaurados (2, 3 p.a.) daw. gw. 1. "patelnia", 2. "gliniana misa w kształcie patelni" — zapoż. z rusko-cerk. skovrada (por. scs. skovracla "ea/ópa, Triyavov", ros. skovoroda). — N. m. Skauradai. Drw. skauradka daw. "gliniana patelnia". War. skauragas, skauragė b.z.a. — War. metatetyczne: 1. skarvada, gen. sg. skcirvcidos (2 p.a.) "patelnia", SD «brytfanna, rynka, rygiel», por. n. m. Skar\>adiškės, 2. skavarda, gen. sg. skavardos (2 p.a.) "patelnia". skelėti, skeliu (3 os. skeli a. skelia), skelėjau "być dłużnym komu za co, być winnym czego". Dawniej praesens miało formację z suf. -a-, por. DP skėla, skėlame, ptc. prs. act. skeląs, f. skelanti. Z tym stanem rzeczy zgadza się imiesłów stpr. skeliant s "winien (grzechów)", czyt. [skelants], < *skela-nt-. Do pie. *(s)kel-, goc. skal- "jest winien". — SZ skil-: daw. skylū (*ski-n-lu), skilaū, skilti DP "wpaść w długi, zadłużyć się; być winnym czego", apskilti a. praskilti "zadłużyć się". — SO skal-: skalnas "dłużny" (suf. jak w dažnas, traknas). Z s-mobile i suf. -tas należy tu też kaltas "winien, dłużny" (zob.). — W jęz. staropruskim hapaks skallisnan (ains antersmu laikūt) acc. sg. "zobowiązanie (jeden drugiemu okazać)" daje oparcie dla odtworzenia z abstractum na -sn- czasownika intensywnego na SO i z suf. -i-, mianowicie *skallt. — WSO skol- < *skal-: skola "dług, pożyczka" (atsėdziu skolų kalinėj SD «odsiedzieć w wieży dług»), => vb. denom. skolintis "zadłużać się", apsiskolinu SD «dłużę się», skólinti "pożyczać komu"; skolingas "dłużny", SD «dłużen, dłużnik, dłużny». skelsti, prs. skelsia ( w a r . skelsta, skelsa, skelsi), prt. skelsė intr. "być pod d o s t a t k i e m , w y s t a r c z a ć ( n a d ł u g o ) , o b f i t o w a ć " , SD skelsiu « o b f i t u i ę » , tr. " o s z c z ę d z a ć " ;
558 skelsėti a. skėlsėti "wystarczać" (Skelsi jam šienas, kad moka gerai šerti, t.y. yra skalsus), skelsiu SD «obfituję», ne-mi-skelsa SD «niesporo mi», praskelsia SD «zbywa, na z b y t iest». — SO skals-: skalsėti, prs. skalsi (war. skalsia, skalsėja) "być sporym, starczać na długo", ne-mi-skalsu SD «niesporo mi». — Caus. skalsinti "używać oszczędnie, tak by na długo starczyło; dawać obficie, hojnie", DP "pomnażać", refl. "przybywać, obfitować", skalsinu SD «obfito czynię» (syn. gausinu), => skalsintojas "ten, który przysparza, Bó^". — Nomina na SO: skalsa "dostatek, dobrobyt; wielka ilość, obfitość; majątek; zrośnięte ze sobą dwa owoce", SD «obfitość; przybywanie; przymnożenie», skalsūs "obfity, dostateczny, długo trwający, ekonomiczny", DP "spory, długo trwający", skalsybė SD «dostatek» (syn. apstas), adv. skalsiai SD «obficie; sowicie, sowito». Zwraca uwagę brak form na SZ *skils- lub *skuls-. Bez etymologii. Wysuwane dotąd połączenie skels- z czas. skalauti "płukać" nie wydaje się prawdopodobne. skelti, skeliu, skėliau "(drewno) szczepać, łupać na szczapy, rozłupywać, rąbać; rąbnąć, uderzyć kogo (skelti per ausi "rąbnąć w ucho"), też "krzesać ogień". Cps. atskelti "odłupać (szczapę, drzazgę)", atskeliu SD «odszczepiam», iškeliu SD «naszczepiam drewna» (syn. ijcalinėju), išskeliu ugni SD «krzeszę ogień», perskeliu SD «rozłupuię», refl. atsiskėlti "odłupać sobie", atsiskėlti nuo bažnyčios "wystąpić z kościoła". Por. łot. šlęelt, šlęeĮu, šlęėlu "szczepać drewno, dzielić wzdłuż; krzesać ogień". Do pie. *skelh r / *sklh r , por. het. iskallari "pruje, płata", orm. ecel "rozłupał", stnord. skilja "oddzielić, odróżnić", gr. axdAA,o> "kopać, dłubać; szukać, badać" (*sklh r ie-, por. lit. SZ skiliū). — Drw. na SE: atskeltas — z emendacji SD (atikiałtas) «odszczepieniec od kościoła», => atskeltinis m. SD1 «odszczepieniec» (syn. atskaluo, atsiskelis), skelėnda "drzazga, szczapa" (ob. skalanda), skeliauda "drzazga, odłamek; wszelki mały kawałek" (=> skeliaud-ra "drzazga"), skeltinė a. skeltinė "drzazga; (trójkątna) chustka na głowę", skeltinis "szczepany, łupany", skėltuvas "krzesiwo". Ze słowiańskiego por. *ščeli "szczelina, szpara": ros. ščelb, drw. pol. szczelina. — WSE skėl-: skėliau (prt.), drw. atsiskėlimas SD «odszczepieństwo, schisma», išsiskėlė vištelis SD «wykluło się kurczę» (syn. išsikalo), skelióti "rozszczepiać, dzielić (zapałkę na części)", skėlis m. b.z.a. "pęknięcie w drzewie", skėlimas "rozszczep (drzewa); gra w karty", SD «łupanie», praskėllmas "rozcięcie, miejsce rozcięte; wycięcie w ubraniu", atsiskėlimas SD «odszczepieństwo». Ze słowiańskiego por. słń. gw. ščalja "drzazga, odłamek". — SO-V: skala 1. "odłupany kawałek drewna a. kamienia, szczapa, szczapka, łuczywo", 2. "glinka, skała zawierająca materiały ilaste", skalanda "drzazga, szczapa" (ob. skelėnda), skalūnas "łupek skalny" (neol.), skalūs "łupki, szczepki", SD «łupny, szczepny», cps. skalamedis m. "bierwiono, z którego łupie się szczapy"425. Por. łot. skals a. skala "drzazga, łuczywo", skalgans a. skangals "szczapa, gont" < cps. skal-gals (l-n lub n-l z dysymilacji /-/), skaliųš "zapałka". — SZ skil-: skiĮū, skilaū, skilti intr. "(o drewnie) łupać się, pękać, rozdzielać się, rozpadać się", išskilti "wykluć się, wylęgnąć", tr. skiliū, skyliau, skilti "krzesać ogień", išskilt ugni SD «wykrzesać ogień z kamienia» (łot. šlęilt, šfyĮu, škflu), skila "drzazga, szczapka, skiltuvas "krzesiwo" (n. m. Skiltuvai). — Nowy SO skail<= skil-, por. lit.-łot. refleksy z s-mobile: kailis m. "skóra owcza" (zob.), łot. kailis ts. obok katls "goły, nagi, pozbawiony łuski (o ziarnie)". — WSZ skyl-: skylė "dziura", skylės
425 Wyraz skalūnas "siekiera o wielkim ostrzu do rąbania drewna" jest pożyczką z j ą z . białoruskiego (błr. koluń). Został on wciągnięty do rodziny skelti na zasadzie adideacji.
1
559 plaučiuose SD «oskrzele, skrzele» (=> skylėti, -ja, -jo "dziurawić, przedziurawiać", skylėtas "dziurawy"), cps. skylmuša "dziurkacz biurowy", skylmušys "przebijak kowalski". — Zwraca uwagę neopwk. na -d- w SE skeld-: skėlda, -ėjo, skėldėti "szczepać się, łupać się, rozpadać się", por. łot. šlęelda "szczapa drewna". SO skald-: skaldyti caus. "szczepać, łupać, rąbać (drewno), tłuc (kamień), kruszyć, płatać, rozłupywać, rozbijać" (=> skalda a. skaldė "szczapa, łuczywo", skalda też "tłuczeń, drobno tłuczony kamień"). Analiza historyczna: skel-da < *skelh r d h e-, prs. intr. do *skilti (por. verda <= virti). Potem resegmentacja skeld-a, dająca początek paradygmatowi odrębnemu od skel- i skil-. skepeta a. skepeta "chustka, ścierka, kawałek płótna", skėpsnė "kawałek tkaniny", skėpšė "ścierka". Odpowiednik łot. šk,epsne a. słęepste "garść". Werbalny SE utrzymał się w psł. *ščepati, por. ros. ščepatb "rozszczepiać, łupać" (=> ščepa "odłupany z kloca kawałek drewna, szczapa", pl. "wióry, dranice"), pol. szczepać "rozłupywać drewno" (,szczepić drzewko przez rozszczepienie i włożenie zaszczepki). Do pie. *(s)kep- "rąbać, łupać, ryć ziemię", por. z jednej strony gr. XÓTTTW "bić, uderzyć, odciąć, odrąbać, rozbić", z drugiej strony gr. ox87iapvos, -ov m.n. "dwusieczny topór, siekiera". Bsł. war. bez sjest reprezentowany w lit. kepurė oraz kapti, kapóti, słow. kopati. — WSE *skep-: łot. šlęėpele "odłupany kawałek, szczapa", šlęeps "oszczep, dzida". Do tego psł. *śćap-: serbsko-cs. štapu "baculum", sch. štap, štapa "pałka, kij", słń. śćap "pałka, kij, laska", ros. sćap "nacięcie, karb", pol. szczapa "kawałek odłupany z kloca drewna". — SO *skap-: scs. skopiti, skoplją "kastrować" (pierwotnie przez zbijanie jąder wkładanych między dwie deszczułki), => sb. skopu "wykastrowany baran", skopici "eunuch". skerbti I, skerbsta, skerbo "kurczyć się": Kadugys skerbst, t.y. neaug įaukštumą, aug idrūktumą "Jałowiec nie rośnie wzwyż, rośnie w grubość". Do pie. *(s)kerb- "kurczyć się", por. stwn. rimpfan "skurczyć się, zmarszczyć się", śrwn. schrimpfen "kurczyć się", stnord. skreppa "wyśliznąć się, usunąć się". — SZ skirb- < *skrb-: apskirbti "zmarnieć, wychudnąć (o prosięciu)", suskirbusi žievė "kora, która (wysychając) skurczyła się". skerbti II, skerbiū, skerbiaū "głęboko nacinać, wrzynać, robić karby", per skerbti "przeniknąć". Do pie. *(s)kerbh- "robić ostrym narzędziem; być ostrym", por. stang. sceorfan "obgryzać, kąsać", stir. cerb "ostry", stwn. scirbi "skorupa, Scherbe". Miesza się z refleksami pwk. *(s)kerb-, zob. skerbti I. — War. z nagłosem skv-: skverbti "drążyć, przenikać, wykrawać (darń szpadlem), ciąć coś twardego, zeschłego", przen. "żądać, domagać się", refl. skverbtis "cisnąć się, wciskać się gdzie, przedostawać się; rwać się do czego", įsiskverbti "przeniknąć, przedostać się", prasiskverbti ts. — Podwójny refleks SZ skirb- / skurb-. 1. SZ skirb-: skirbti, skirbsta, skirbo "kwaśnieć, kisnąć - o mleku, piwie"; skirbis m. "szpara (w ścianie stodoły)" :: łot. šfyrba "szpara, rysa, szczelina" :: psł. *ščirba "szczerba, miejsce wyszczerbione", słń. ščrba, ros. ščerba, czes. štėrba. 2. SZ skurb-: skurbti, -sta, -o "martwić się, smucić się" :: scs. skrūblją, -ėti "troskać się, smucić się". — SO skarb-: łot. skarbit "rozłupać (drewno); szorstko komuś odeprzeć" (skarba "drzazga"), skarbs "ostry", przen. "przykry, dokuczliwy, kłótliwy, nieznośny", skarbans "skwaśniały". — War. z nagłosem skv-: lit. skvarbyti "świdrować, wyrzynać", skvarbas "dziura wy świdrowana". skersas, -a 1. "poprzeczny, krzywy", 2. "obżarty; upity, zataczający się, na chwiejnych nogach", 3. "sprzeciwiający się, krnąbrny", 4. "pyszny, nadęty". — Drw. skersai adv. "w poprzek", skersai išilgai adv. 1. "wzdłuż i wszerz", 2. "na oścież, na całą szerokość", skersinis "poprzeczny", skersmuo "średnica", skersomis adv. "w poprzek,
560 krzywo (patrzeć)". Cps. skernagis (zob. nagas), skersakis, -ė "zezowaty", skersaplautis m. "poprzeczna belka w wozie" (por. plaūtas), skersaragis, -ė "z krzywo rosnącymi rogami", skersgatvis m. "zaułek", skerskelė a. skerskelis m. "rozdroże", skerskryziais (zob. kryžius), skerslatvis, -e' "mieszkaniec pogranicza łotewskiego, złotewszczony Litwin", skersvagė "poprzeczna bruzda", skersvėjis m. "przeciąg". — Łączy sią z łot. Ąers "poprzeczny, opaczny, zły" i przez s-mobile ze stpr. kerschan praep. "nad, ponad" oraz cs. črėsu praep. "przez, na wskroś", strus. čeres, ros. čėrez ts. Dalej może do kertu, kirsti "ciąć, rąbać". — Praep. skersai "w poprzek" (z gen. lub acc.), np. Guli skersai lovos "Leży w poprzek łóżka". Skersai kelią kiškis perbėgo "Drogę przebiegł zając". — N. m. Skersa-baliai 3x, Skers-viečiai, Sker-pieviaT (*Skers-pieviai). N. rz. Skersė 2x, Skersinė, Skersūtis, Skersravis, n. jez. Skersa-balis. skersti, skerdžių (war. skerstu), skerdžiau (war. skerdaū) 1. "kłuć, zakłuwać, zarzynać (świnię, owcę), szlachtować", 2. "rozszarpywać zębami (o psie)", 3. "mleć grubo". Odpowiednik łot. Ąer^, šlęėržu, šk,ėrdu "płatać zabite zwierzę, rozcinać na kawałki; robić sekcję zwłok". Osnowa skerd- jest dwuznaczna: 1° może być refleksem pie. *skerdh- "uciąć", jak w stir. sceirtid "skrobie, zdrapuje", wed. krdhū- "okaleczony, mały" (Liv2 558), 2° może być wyabstrahowana z prs. intr. *sker-de- < *sker-dhe-, urobionego od pwk. *(s)ker- "uciąć", jak np. w gr. xeipa) "obciąć, ostrzyc; ścinać, wycinać", aor. exepoe. Por. skėrda (war. skėrdi, skėrdėja) inf. skėrdėti "rozpadać się, pękać - o skórze, pniu drzewa, ziemi, kamieniu". — Drw. skerdena "bydło bite wypatroszone", skerdiena "świeże mięso z uboju", skerdikas "rzeźnik" (n. m. Skerdikai), skerdykla "rzeźnia" (neosuf. -ykla, por. kepykla), skerdiklis m. "nóż do zarzynania świni", skerdimas 1. "rzeź, ubój", 2. "polana wykarczowana w lesie" (n. m. Skerdimai 5x), skerdynės f. pl. "rzeź, pogrom, zbrodnia", skerdinys "zwierzę przeznaczone na rzeź" (n. m. Skerdynai). — Neopwk. skers-: skerstójas "rzeźnik", skerstuvės f. pl. "zakłucie wieprza; poczęstunek ze świeżego mięsa dla rzeźnika i sąsiadów" (por. pol. wileńskie skierst-uny ts., wymiana sufiksu). — SZ skird-: skirstą < *skird-sta prs. inchoat. "zaczyna pękać - o skórze rąk, nóg, o ziemi; pierzchąć" do skirdo, skirsti; apskirsti "o ziemi: obmarznąć po deszczu, pokryć się lodem" (zob. apskarda). — SO skard-: skardyti a. skardyti caus.-iter. "kłuć, zakłuwać, szlachtować, zarzynać" (por. łot. skardit, -u, -Tju "rozdrabniać, rozbijać, rozdzielać"). Nomina: apskarda a. apskardas "żłódź (gdy deszcz pada i zamarza)", skardis (zob.). Do tego psł. *skord-: ros. skorožu, skoroditb "bronować, spulchniać rolę" (=> skoroda "brona"), śrwn. scherze "odcięty kawałek". skerti, skąra, skėro "odstawać, odłączać się, odrywać się, (o ubraniu) strzępić się", apskėrti "być oblepionym (owocami), chylić się, zwisać pod ciężarem czego", np. Koriai bičių apskąrą "Plastry miodu oblepione pszczołami". Šįmet visi medžiai apskąrą obuoliais "W tym roku wszystkie drzewa obsypane (oblepione) jabłkami"; atskėrti m.in. "otworzyć się": Buvo delne žaizda užgijus, kaip pradėjau linus rauti, ir vėl atskėro "Miałam na dłoni zagojoną (już) ranę, jak zaczęłam rwać len, to znów się otworzyła". — Obok tego jest war. bez 5- (mobile): kerti, zwykle atkerti, -kąra (war. -kėrsta, -kerna), -kero "odstawać, odłupiać się, oddzielać się częściowo od całości, odwisać, zwisać" (zob. s.v. karna). Czasowniki te stanowią pewnie kontynuację pie. *(s)kerH- "rozdzielać, oddzielać" (LIV2 558), tj. pierwiastka setowego, różnego od *(s)ker-, który wymieniono s.v. kirvis. Por. psł. *čerti, *cirQ"ciąć, nacinać", ukr. gw. čru, čėrty (čėrsty) "zdzierać korę drzew", stwn. skerran "skrobać" < *skerH- (rr < rH). — SZ-C skir-: skirti (zob.). — SO
561 skar-: skara (zob.). — SO kar- (war. s-mobile): atkaras, częściej atkarūs 1. "odgięty, odchylony", 2. "przeciwny, przekorny, odpychający, nieprzyjemny", karna "łyko" (zob.). skęsti, skąstū (*skend-stu), skendaū "tonąć", SD skįstu ««grążę się; potonę» (syn. grimstu) — ingressivum w stosunku do dur. skendėti, skėndziu (3 os. skendi), skendėjau "tonąć, topić się, pogrążać się". Nomen: paskindimas SD «potop», skenduonls, -ies m. "topielec", skenduolis m. ts. — N. rz. Skendė, Skendinys, Skindinys. — SO skand-: skandinti caus. "topić, zanurzać, pogrążać" (Pats skąsta ir kitą skandina "Sam tonie i drugiego topi"), SD nuskundinu «pogrążam», paskandinti "utopić, zatopić", SD paskundinu «posądzam kogo, potępiam», SD1 «potępiam; potopiam», refl. nusiskandinti "utopić się". Nomen: paskanda "potępienie", SD paskunda «potop». Odpowiednik stpr. -skand- w peryfrazie assai... auskandinnons "pogrążyłeś, du hast ersauft". — Dawniej łączono bałt. skend- z gr. oxiv06ę m. "nurek; rozbitek na morzu", które ze swej strony nie ma jednak dobrej etymologii. Może byłoby lepiej wyjść od pie. *skend- "skoczyć, wyskoczyć" (wed. skandati "skacze", zam. fścandati < *skend-e-, śrir. scendid, scennid "skacze", łac. seandere "wejść na co, wstąpić na co") i przyjąć zwężenie znaczenia etymologicznego do "skoczyć do wody" > "pogrążyć się w wodzie"? skėstis, skečiūos, skėčiaūs "rozwierać się, rozkraczać się", tr. skėsti "rozpościerać, stawiać (żagiel), otwierać (parasol)", apskėsti "objąć, ogarnąć", išskėsti "rozpostrzeć, rozewrzeć (ręce, parasol), rozstawiać, rozczapierzyć (palce), rozkraczyć (nogi), szeroko otworzyć (oczy)", uzskėsti "zasłonić, zagłuszyć (roślinę)", uzsiskėsti "zamierzyć się, podnieść rękę na kogo, chcieć uderzyć". Drw. sketėnti "(o dziecku) machać rączkami", sketera (zob.). — N. rz. Skėt-upis, Sket-upys. — WSE skėt-: skėtė "ważka, Libellula", skėtis m. "parasol, baldachim", skėtrūs "łatwo rozszerzający się; lubieżny, jurny", daw. skėtrus "złośliwy, zły", DP "zuchwały" ["zarozumiały, arogancki, bezczelny") (=> vb. denom. skėtrauti "złościć się, gniewać się", skėtrioti "wymachiwać rękami, chodzić wymachując rękami"). — Neopwk. skės-: skėsčioti "rozwierać i zamykać, rozkładać (ręce), wymachiwać (rękami)", skėsnoti ts., skėstelėti a. -terėti "nieco rozewrzeć, rozłożyć (ręce)", skėstūvas "przyrząd do rozwierania". — Po zmianie formy išskėsti na iškėsti i po reanalizie iš-kėsti ustalił się neopwk. kės-, por. pdg. kėsiū, kėsiaū, kėsėti "zamierzać się na kogo, podnosząc rękę" (z *kės-sėti, por. versėti). Zob. war. s-mobile kėstis. sketera a. ketera 3 p.a. "(u zwierząt) szyja, kark, grzbiet, włosie a. szczecina na grzbiecie, grzywa; (u ryb) płetwa grzbietowa", przen. "grzbiet dachu dwuspadowego, kalenica" (war. sketerė, sketeras, sketara, sketaras); sketerą statyti "najeżać się, stroszyć się", przen. "srożyć się". Należy do czas. skečiū, skėsti (zob.). skiaūbras, -a "o wąskim grzbiecie (koń, świnia). Niejasne. Transponat *skeubh-ro-. Odpowiednikiem na st. zanikowym może być skub- w skubėti (zob.). Por. bliskoznaczne skiaūbsčias i skiaūsčias. — Drw. skiauberis f. "pierwsza odcięta z bochenka kromka, piętka, przylepka", skiauburys ts., skiaubruma "szczyt, wierzch". Cps. skiaubraburnis, -ė "o pociągłej twarzy", skiaubranugaris, -ė "(zwierzę) o wąskim grzbiecie". skiaūbsčias, -la "skierowany wąskim końcem w dół lub w górę". Niejasne. Por. bliskoznaczne skiaūsčias. -b- według skiaūbras? skiaūsčias, -ia "skierowany wąskim końcem w dół a. w górę" < *skiaust-ia-. Por. skiaust-uma "ostra krawędź": Kaip lėkiau nugara ant pačios akmenio skiaustumos "Jak
562 leciałem plecami na samo ostrze kamienia". Do skiaut-, jak w czas. skiaučiū, skiaučiaū, skiaūsti "zetknąć ze sobą bokami", paskiaūsti "położyć na boku". Dalej niejasne. skiedra 3, 4 p.a. "drzazga, szczapka, wiór; gont" — deverbativum na -ra- do skiedziu, skiesti (zob. s.v. skisti), znacz. etym. "to, co rozszczepiono". Inna możliwość: denominativum na -ra- do skieda "drzazga". — Drw. skiedrynas "miejsce na wióry", skiedrinis stógas "dach gontowy". — N. m. Skiedryne. — War. metatetyczny: skriedd 3 p.a. (=> skriedla a. skriedla "drzazga, wiór"). Niejasny jest war. švėdra. skietas "(w krosnach) ruchoma deseczka do przybijania wątku, płocha tkacka; poprzecznik w wozie lub saniach do zawieszenia orczyków; poprzecznik w bronie". War. skietas. Brak alternantów skit-, skait-. Wraz z łot. Słęiets "płocha tkacka; trzepaczka do czyszczenia lnu" jest wyprowadzane z pbsł. *skeįta- i zestawiane z psł. *śćitu "tarcza, osłona", scs. štitu "OTTAOV, 8upeóę", sch. štit, štita, ros. ščit, ščita, stpol. szczyt. Odpowiednik stir. sciath "tarcza" < *skeito-. — Jeśli stpr. (staytan) EV "tarcza, Schilt" jest błędem zam. *scaytan, czyt. [skaitan], to może odzwierciedlać pb. alternant na stopniu o. Do tego nawiązuje łac. scūtum, -i "tarcza podłużna" < *skoitom. Dalszy wywód nieznany. — Drw. skiečius "rzemieślnik wyrabiający płochy tkackie" (=> skiėčiuvienė "jego żona"), skietininkas ts., skietūkas "mała płocha". skilvys 4 p.a., skilvis 2 p.a. "żołądek u ptaków", też "wole u ptaków", gw. "żołądek u ludzi". Razem z lit. skiltis, -ies f. "część naturalnie się wydzielająca (ząbek czosnku, płat płuc, płat wątroby), część składowa czegoś, odkrojona część (jabłka, buraka), działka, pasmo, szpalta; gatunek, rodzaj" należy do czas. skil- / skel-, zob. skelti. skinti, skinu426, skyniau "zrywać (owoce, gałązki, kwiaty, liście, korę); rąbiąc trzebić, karczować las, torować sobie drogę; zabijać (wroga)". Tylko w gwarach pojawia się prs. na SE skenū421. Cps. nuskinti "zerwać (liść), wyrąbać (las)", praskinti "przerzedzić (las), utorować (drogę)", praskinu SD «przerębuię las». Odpowiednik łot. slęit, slęinu, prt. šlęinu a. slęinu "zrywać (liście, korę), karczować krzaki". — Drw. skinauti "zrywać po trochu", apskinauti "oczyszczać (łąkę) z chrustu, z suchych gałęzi", skindyti "zrywać", nomen nuoskina, nuoskina "wyrąb (lasu), miejsce wykarczowane". Tu może też kinis, -io (zob.). — WSZ skyn-\ skyniau (prt.), drw. proskyna "przesieka w lesie" (por. praskinti), skynimas "zrywanie (owoców), trzebież", skynimas "miejsce w lesie oczyszczone z krzaków, wytrzebione, ziema uprawiana po wykarczowaniu lasu" (war. skynymas, skynymas), SD «nowina, rola abo pole nowo kopane» (syn. lydimas). — N. m. Skynimai, Skynimai 9x, cps. Skynimiėčiai, Skynimiškiai oraz Paskynai, Paskynai. — Pwk. pie. *sken(H)- "oderwać, zedrzeć". Zwraca uwagę rozpowszechnienie się w bałtyckim alternantu setowego na st. zanikowym *sknH-. — Do SZ skin- dotworzono SO o formie skain-: skainioti iter. "zrywać (kwiaty, liście buraków), szczypać, skubać trawę (o koniu, owcy); wyrąbywać, trzebić" (paralele dla SO s.v. pinti). — Por. formy germańskie z rozszerzeniem dentalnym w pierwiastku: stwn. skinten, śrwn. schinden "zdzierać skórę a. korę, skorupę, obierać ze skóry, ogołocić; znęcać się, maltretować", nwn. schint "skórka owocu", śrdn.
426 427
Do tego niejasny war. skimū. Por. skomas ob. skonis s.v. skanūs. Por. Medžius skena "Wycina drzewa". Skenu mišką "Wycinam las". Dėko anie tus karklynus
neskena
lauku? " D l a c z e g o oni nie karczują tych łóz?". Du bėga, du gena, du kelią skėna " D w a j b i e g n ą , d w a j gonią, d w a j d r o g ę torują".
%
563 schinne "łupież", stnord. skinn "zdarta skóra", szwedz. skinn "skóra, futro" < *sken-t-, w apofonii stnord. skan "kora", szw. skan "strup". skirti, skiriu, skyriau "dzielić, rozdzielić, rozłączyć, przydzielić" {perskiriu SD1 «rozwodzę»):: łot. šfyrt, š/ęiru, š/ęiru "ucinać, oddzielać, rozdzielać, kawałkować"; paskirti "naznaczyć, przeznaczyć, mianować, przydzielić, przyznać (nagrodą), poświęcać (siły)". Refl. skirtis "różnić się, odróżniać się, wyróżniać się", też "rozstawać się z kimś": sveikinu skirdamasis SD «żegnam kogo, żegnam się z kiem», "rozwodzić się": žmona su vyru skiriasi "żona rozwodzi się z mężem", persiskirti "rozłączyć się; rozwieść się". Formacja na SZ *sk!r-C < pie. *(s)krH- do skerti (zob.). — Drw. skirstyti iter. "rozdzielać, robić podział, przeznaczać, wyznaczać" (.skirstau SD1 «rozwadzam», syn. suderinu), łot. sk,irstit "rozdzielać, wertować (książkę)". Nomina: išskiriant a. išskyrus adv. "wyjąwszy, z wyjątkiem, oprócz" — skostniała forma ptc. prs. act. względnie ptc. prt. act. do išskirti "wydzielić"; kima, pl. kirnos "zwalone drzewa, pnie w bagnie; ostry karcz pozostały po zrąbaniu łozy, wierzby" (zob. s.v. keras), paskirmaTs adv. "według wyboru, do wyboru" (paralela: pakrikmais), perskirimas SD «rozwod małżeństwa», skirmaT a. skirmui adv. "oddzielnie, osobno", skirtingas "odmienny, różny", skirtumas "różnica". Cps. sauskira adv. "oddzielnie, osobno" (dosł. "biorąc każdy składnik sam dla siebie"), sauskiras, -a "oddzielny; osamotniony", sauskyris a. sauskyrius "odludek". Na SZ też umbr. karu- "część", łac. caró, carnis f. "mięso" (znacz. etym. "kawałek mięsa" <= "sztuka, kawałek"). — WSZ skyr-: skyriau (prt.), drw. atsiskyrėlis m. "odludek, samotnik", išskyros f. pl. "wydzielina", pėrsiskyrėlis m. "rozwodnik", skyrybos f. pl. "rozwód", skyrimas "dzielenie, rozróżnianie, przydzielanie", skyrimas "przedziałek we włosach", skyrius "dział, oddział, różnica". skisti, skinda, skido "rzednąć, zdzierać się, strzępić się, rozłazić się (o odzieży), rozchodzić się (po lesie), oddzielać się od grupy, rozłączać się, zrywać związek, rozcieńczać się, rozpraszać się". Do pie. *sk(h)id-, SE *sk(h)eid-, por. łac. scindó, scicidi, scissum "rozciąć, rozerwać, rozdzielić, rozłamać", wed. chinatti "odcina, rozbija, tłucze", gr. 0/1(00 "rozszczepić, rozłupać, rozedrzeć; rozdzielać, rozłączać" < *skhid-ie-. — Po odnowieniu formacji infigowanej *ski-n-d- sufiksem -sta- pojawiło się prs. skysta = skįsta (< *skind-sta) obok prt. skido, inf. skisti; jego akut był analogiczny, wzorowany na sta-prezentiach tworzonych od pwk. set. Z chwilą, gdy prs. skysta uległo reanalizie jako *skyd-sta (długie y wywodzi się z denazalizacji 0, pojawiła się neoosn. skyd- i zbudowany wokół niej intranzytywny pdg. skysti, skysta, skydo "stać się miękkim, grząskim (o gruncie), rzadkim (o płynie), cienkim lub przezroczystym (o płótnie); oddzielić się (od stada, gromady), rozejść się (o małżonkach, o kolegach); stracić panowanie nad sobą". Por. łot. škfst, šlęistu, škįdu "rozpaść się, rozejść się, rozproszyć się na wszystkie strony". — Na neopwk. skyst- (<= skyst-a) polega adi. skystas "rzadki (o płynie, włosach, zbożu), lejki, wodnisty, przeźroczysty", łot. šlęists "rzadki (o kaszy, zupie), cienki (o tkaninie), przejrzysty, klarowny; czysty, nieskalany, obyczajny", stpr. skijstan "czysty", skistai adv. "niewinnie". Analiza *skld-ta-jest niemożliwa z uwagi na późne pojawienie się alternantu skid- (lit. skyd- < sk{d- < skind-). Z tego samego powodu odpada identyfikacja etymologiczna skystas z psł. *klstu "czysty", scs. eistu "xa0apćx;", sch. eist, ros. čist, pol. czysty (hipoteza s-mobile). — SO skaid- <= skid-: skaidyti caus. "dzielić, odłączać, rozpraszać, drobić; analizować", refl. "rozdzielać się, rozłączać się, rozchodzić się", łot. skaidit "rozcieńczać". Temu odpowiada psł. *cediti "cedzić, oczyszczać, przesączać płyn", cs. cėditi "óii)A,i(eiv", ros. cezu, ceditb, z caus. pbsł. *(s)kaid-T-. Nomina na SO: atóskaida
564 "drzazga; pęknięcie w kłodzie drzewa", išskaida "rozłąka, rozwód", skaidrūs (zob.), skaistūs (zob.). — SE skied-: skiedžiu, skiedziau, skiesti "rozcieńczać, rozrzedzać" (inepraskiestas medus, alus SD «nieprzebrany miód, piwo»), łot. šviežu, šfyėdu, šlęiėst "rozsypać, rozproszyć, roztrwonić" — najprawdopodobniej młody drw. od SZ. Intonacja wtórna, podobnie jak w prs. skysta. Nomina od skied-: skieda "drzazga", SD «trzaska, wior», skiedara "drzazga, trzaska, wiór" (por. dešera ob. dešra), skiedalas a. skiedinys "roztwór", skiedra (zob.). Vb. denom. skiedóti "zaśmiecać drzazgami, szczepkami". — Ze zmianą d-m > m-m > m na granicy morfemowej: skiemuo, -ens, skiemenį 3 p.a. "otwór pomiędzy dwoma pasmami osnowy, przez który przechodzi czółenko z wątkiem; zgłoska, sylaba", < *skied-men- (paralela: raumuo). Neoosn. skiemen-: skiemenys m. pl. ts. (por. łot. šlęiemele ts.). W tymże znaczeniu pojawiają się formy z restytuowanym d: gw. skiedmuo, skiedmenys b.z.a. skleisti, skleidziū, skleidžiau "rozpościerać cienką warstwą (len do bielenia), rozgarniać (rękoma), rozpraszać, trwonić (pieniądze)", atskleisti "oddzielić, rozdzielić (włosy na głowie), otworzyć (książkę)", ujawnić (podstęp)", refl. skleistis "rozpościerać się, krzewić się; rozwijać się (o liściach)", atsiskleisti "roztworzyć się, rozkryć się (o odzieniu)". Z s-mobile należy tu żm. kleisti, klėidziu, klėidziau "trwonić, rozpraszać". — Alternatywny SE sklied- pokazuje vb. skliedziū, skliedžiaū, skliesti "słać, rozpościerać" (por. spiestis ob. speisti). — Neopwk. skleis-: sklėisčioti "rozpościerać", (pra)skleisdinėti ts., skleistas "przedziałek we włosach", skleistinis "(o lnie) ścielony, rozpostarty". — SZ sklid-: sklinda, sklido, sklisti "rozchodzić się, rozpraszać się, rozpływać się, posuwać się powoli, oddzielać się od gromady". Nomen: sklidinas "wypełniony po brzegi, czubaty" (war. skliūdinas, ze zmiany l'i > Vu). — Gdy prs. sklinda zostało odnowione sufiksem -sta-, powstało sklysta < *sklind-sta), a to pociągnęło za sobą rozpowszechnienie neoosnowy sklyd-, stąd nowe formy prt. s klydo (zam. sklido) i inf. s klysti (zam. sklisti). Nomen: sklydis m. "przedział". — SO sklaid-: sklaidyti "rozdzielać, rozrzucać, rozpraszać", atsklaidas "otworzenie (książki)". — Do neopwk. skleis- (zob. wyżej) należy SO sklais-: sklaistyti iter. "rozdzielać", przez degeminację ze *sklais-styti. Z kolei od sklaist-yti wywodzi się sklaistas a. sklaistis m. "przedziałek we włosach" (por. sklastas a. sklastė s.v. skiesti). — Pwk. skleid- nie ma nawiązań zewnętrznych. Z uwagi na obecność vb. skliejū, skliejaū, sklieti o bliskim znacz, "słać, rozścielać (np. słomę)", refl. sklietis "rozwijać się (o liściach)" można postulować pojawienie się obok prs. *skleju do *sklie-ti (por. skrejū :: skrieti) formacji z sufiksem d-, *sklei-de-. Jest prawdopodobne, że prs. intr. *skleTda "rozprasza się" itp. uległo tranzytywizacji przez sufigowanie -ia-, zob. skleidžia, skliėdžia. Przy tym ujęciu sklaidyti będzie drw. na SO i z suf. -yti od neoosn. *skleid-. sklęsti, sklendžiū, sklendžiaū 1. "szybować nie poruszając skrzydłami (o bocianie, orle, jastrzębiu)", 2. "(o saniach) ślizgać się, suwać się na strony", 3. "suwać zasuwą (u drzwi)", užsisklęsti "zamknąć się na zasuwę". Por. łot. sklenst, sklenžu, sklendu "sunąć się w bok". — SO skland-: sklandyti "szybować; zasuwać i odsuwać zasuwę". Nomina: sklanda "zasuwa", skląstas lub skląstis m. "zasuwa, rygiel, zawór" (są to drw. od zanikłego iter. *skląstyti < *skląs-styti neopwk. skląs-). — SZ sklind-: sklindąs "zasuwa". Niejasne. SE sklend- można było dotworzyć do infigowanej osnowy sklind-, por. więc sklinda do sklido, sklisti "rozchodzić się, rozpływać się, rozpraszać się; oddzielać się od gromady".
565 skiesti, skiečių, sklėčiaū "krzewić, rozpościerać, rozkładać" — dublet ^-mobile do czas. klėsti (zob.). Neopwk. sklas- (<= sklės-1): sklastyti 1. "robić przedziałek", 2. "rozwierać", 3. "rozrzucać", atsisklastyti "rozpiąć sobie guziki, rozdziać się", atsisklastęs "rozpięty, rozchełstany". Neoosn. sklast-: sklastas a. sklastė "przedziałek we włosach". Neoosn. skląsty-: sklastymas "przedziałek". skliausti, skliaučiū, skliaučiaū "zewrzeć, stulić; stulać uszy a. strzyc uszami (o zaniepokojonym psie, świni, koniu)", przen. "brać w nawiasy", nuskliaūsti "zasklepić, zaokrąglić, zrobić skośnym",priskliaūsti ausis "stulić uszy",priskliaūsti duris "przymknąć, domknąć drzwi". Niejasne, transponat pie. *skleut-. — Drw. skliautas "sklepienie nad pomieszczeniem" — znacz. etym. "to, co zwarto, zetknięto ze sobą" (rūsio skliautas "sklepienie piwniczne"), skliaūtinis lub skliautótas "sklepiony". — Iter. skliautyti lub skliaustyti "strzyc uszami (o koniu, psie)" < *skliaus-sty- (w tym samym znaczeniu spotyka się też skliaudyti, ze *skliaut-dyti?). Neoosn. skliaust-: skliaūstas "nawias; sklepienie". — SZ skliut-: skliūtas "siekiera ciesielska" (=> skliutūoti "robić taką siekierą"), łot. siute, šĮute "siekiera o szerokim ostrzu". skobas, -a żm. "kwaśny" :: łot. skabs ts. War. skobūs "kwaśny". Zob. rūgštus. Niejasne. Łączono z czas. skdbti przy założeniu dla niego znaczenia etym. "robić ostrym narzędziem". Zmiana "ostry" > "kwaśny" jak w łot. skarbs, skarbans, zob. skerbti II. — Vb. denom. skóbti, skóbsta, skóbo "kwaśnieć" :: łot. skabt, skdbstu, skabu. skobti, skobiū (war. skabiū, skabu), skobiaū 1. "żłobić, drążyć rylcem, wyrzynać dłutem (łyżki, niecki, trepy), rzeźbić w drewnie", 2. "zrywać owoce, kwiaty, liście". Morfem skob- < *skab- przedstawia wzdłużenie SP skab- < pie. *skabh-, zob. skabyti. — Drw. skobiklis m. "narzędzie do robienia wcięć w drewnie", skobinys "rzeźba w drewnie", skobtūvas "dłuto". skomia, -ós 4, 2 p.a. daw. "stół", DP "stoł, bank", SD «stoł, mensa», skomia prekijo pinigais prekaujunčio «bankierski kram, stoł», sūdai skomiosp prideru «służba stołowa, abacus, vasa abaci mensale argentum» — zapoż. z rusko-cerk. skamija (ros. skambja). — Dziś gw. skomas "stół", skomija "blat stołu", por. Išneškim stalą laukan: tu imk kojas, o aš skdmiją "Wynieśmy stół na dwór: ty weź nogi, a ja blat". — Być może, że skomia zmieniło się w *skomnia, skąd przez dysymilację skobnia "stół". Por. gw. pritapnas z pritamnas "przytomny, świadomy; winny". Następnie skobnia zostało skojarzone z czas. skobiū, skobti "żłobić, rzeźbić" i przybrało formę skobnis, -iės i', "stół". skrandis, -dzio "żołądek (ludzki lub zwierzęcy)". Kierując się faktem, że skilvys "żołądek" stoi w związku z czas. skilti "rozszczepiać się, rozpadać się, rozdzielać się", można skrandis zestawić z derywatami pierwiastka skrend-, por. (1) skrandas "bierwiono, z którego łupie się szczapy", (2) skrandas "poła płaszcza", (3) skranda, gw. skrandas "futro, kożuch stary, kożuch bez pokrycia; stary, znoszony kożuch", skrandai m. pl. "kożuch, znoszony kożuch" (=> skrandžius "kto nosi stary kożuch") oraz łot. skrandas f. pl. "stare ubrania, łachy, szmaty" (kuronizm, por. rodzime nūoskrendis "obdarty, postrzępiony"). Por. lit. skrąsta a. skrendžia, skrendo, skręsti w znacz, "znosić się, zużyć się przez używanie, noszenie". Czasownik ten przeważnie jednak oznacza "brudzić się, pokrywać się brudem, błotem; przypalać się (o kaszy przywierającej do dna garnka); sztywnieć pod warstwą, skorupą brudu - o odzieży i butach". — N. m. Skrandžiai, Skrandinė. skrebėti, 3 os. skreba a. skrebi, skrebėjo "wydawać chrobot, chrzęst, chrupot, chrobotać (o myszach), chrzęścić (o śniegu pod nogami), szeleścić", przen. "z trudem,
566 ledwo si ę poruszać", skrebiu SD «chrobocę». — skrėbti, skremba, skrebo 1. "zastygać, tężeć (na mrozie), kostnieć", 2. "przypalać się na patelni", 3. "chrzęścić, chrobotać", apskrėbti "pokryć się skorupą, strupem". Nomina: skrebai m. pl. "kożuch" (=> skrebeliai "kożuszek, futerko", skrebučiai ts., też "grzanki"). Do pie. *(s)kreb- "zdrapywać, zdzierać", por. stang. serepan "skrobać, drapać", ros. skrebu, skresti "drapać, zdrapywać". Dźwiękonaśladowcze. — SO skrab-: skrabėti, skraba, -ėjo "chrobotać, chrzęścić", por. łot. skrabėt, -ėju "skrobać, drapać", psł. *skrobati "zdzierać wierzchnią warstwę", pol. oskrobać, wyskrobać, zeskrobać. Nomina: apskraba a. apskrabas "żłódź (gdy deszcz pada i zamarza), gołoledź; ziemia a. błoto pokryte skorupą lodową". Cps. kailinskrabiai m. pl. "znoszony kożuch" (por. kailiniai). skrepliai 4 p.a. m. pl. "flegma, charkociny", też "smarki". Przez s-mobile łączy się z war. krėplės f. pl. "flegma" oraz łot. krępas a. krępučas f. pl., krepeći a. krępući m. pl. "flegma, charkociny; wypluta flegma". Sugerowano związek etymologiczny via SO *krap- ze scs. kroplją, kropiti "pryskać, polewać kroplami, skrapiać" (lit. krapyti "kropić" jest zapożyczeniem polskim). Pwk. może być dźwiękonaśladowczy, podobnie jak w wypadku czas. scs. kaplją, kapali "padać kroplami, kapać". Vb. denom. skreplióti "wypluwać flegmę", krepliótis ts., łot. krępucat ts. skresti, skrentū, skretaū "pokrywać się brudem; zasychać - o błocie, resztkach jedzenia na ubraniu, robić się sztywnym - o zabłoconym ubraniu lub butach podczas schnięcia", cps. įskresti "mocno się zabrudzić", nuskrėsti "owrzodzieć, zaskorupieć się", priskrėsti "przyschnąć, przysychać" (Purvas priskrėto prie batų "Błoto przyschło do butów"). Bez etymologii. — Drw. skrėtenos f. pl. "przyschłe nieczystości" (Karvės skrėtenomis aplipusios "Krowy oblepione odchodami", skretalaT m. pl. ts., skrėtnas "ubrudzony, ufajdany". skriausti, skriaudžiu, skriaudžiau, "krzywdzić", nuskriaūsti "pokrzywdzić, skrzywdzić". Refl. nusiskriaūsti "zrobić sobie krzywdę". Nomina: skriauda 4 p.a. "krzywda, szkoda (moralna, fizyczna, materialna)", skriaudėjas a. skriaudikas "krzywdziciel", skriaudūs 1. "krzywdzący, wyrządzający krzywdę, przykry", 2. "kruchy, łamliwy, stromy (brzeg), rwący (potok), przejmujący (o zimnie, wietrze), srogi". Neopwk. skriaus-\ skriaūsmas "krzywda", skriaustójas "krzywdziciel". Prócz tego z antycypacyjną sonoryzacją 1. sl > zl: skriaūzlas, -a "wysoki i chudy", skriauzla c. "chudzielec" (brak war. *skriausl-, por. kremzlė z kremslė), 2. sn > zn: skriaūznas "chudy, wątły, cherlawy, marnego zdrowia" (rzadki war. skriaūsnas\ por. graūzmas z graūsmas). — SO skraud-: skrauda "krzywda", skraudūs 1. "bolesny, bolący; przejmujący (ziąb), srogi (los)", 2. "chropowaty", SD skraudu, rupu tampu «chropowacieię». Por. łot. skraustėt, -w, -ėju "zgrzytać, skrzypieć, szczękać, trzaskać". Alternacja skriaud- / skraud- odzwierciedla pb. apofonię jakościową *skriaud- / *skraud-. Transponat pie. *skreud(h)-, *skroud(h)-. Bez nawiązań zewnętrznych. St. zanikowy ukazuje się w dwu postaciach, starszej skrud- i młodszej skriud-, dostosowanej do SE skriaud-. — SZ skrud-: skrusti, skrunda, skrudo "palić się bez płomienia, tlić się, opiekać się nad żarem" (gw. prs. skrusta < *skrund-sta, zob. niżej skrusti), apskrūsti "podpiec się, zarumienić się". — SZ skriud-: paskriūsti, skriunda, -skriūdo "przypiec się, przypalić się", skriūdesai m. pl. "przypalone części jedzenia". — W S Z skriud-: skriūdėti, skriūdi, skriūdėjo "przypalać się, przywierać do dna, prażyć się". Por. też skrūd- w znacz, przenośnym: skrusti, skrūsta, skrūdo "smucić się, martwić się, żałować".
567 skrieti, skrejū, skrėjaū, liter, skrieti, skrieju, skriejau "kręcić się, obracać się w koło, lecieć, latać, prędko iść, biec, jechać", tr. apskrieti "obwodzić kołem, wyrzynać w koło, rznąć zaokrąglając". Odpowiednik łot. skriet, skreju, skrėju "biec, lecieć". — SE skrej-V, prs. skrej-ū, prt. skrėj-aū w alternacji ze skrie-C, inf. skrieti (*skrei-C). Por. via s-mobile kreivas "krzywy, zatoczysty" jako drw. od osnowy prs. krej-V (paralela: šleivas <= šlejii). Na podstawie infinitiwu ustaliło się innowacyjne prs. na -nu, por. apiskrienu SD1 «okrążam», apskrienu SD1 «okrężam, okrysam», SD «okrągło co czynię [syn. apvalinu]; okreBam co [syn. aprašau]», apskrienamas SD «okreśny». Na temat d-praesens, *skrei-de-, które dało początek neopierwiastkowi skreid- / skrid-, zob. s.v. skristi. — SZ sfcn-: apskritas (zob.), skrltas "dzwono, człon drewnianego obwodu koła" (=> sfcntó ts.). Złożenie *skrita-daila "rzemieślnik wyrabiający dzwona" po synkopowaniu w *skrit-daila brzmi Skridaila (nazwisko, paralele s.v. dailinti). SZ skri-C tak się ma do SE skrej-V jak šli-C (pašiltas) do šlej-V (šlejūos), zob. šlietis. — SZ-V: skrij-a "obwód sita zrobiony z łyka; koło; sklepienie mostu" (por. krija s.v. krytis). — SO skraj-V / skrai-C: skrajoti frq. "bujać w powietrzu, latać, fruwać; unosić się w powietrzu (o kurzu, liściach)". Nomina: pirmskrajai m. pl. "ziarno przednie" (syn.pirmtakai), skraitas "odgięta poła", war. skreitas (por. šlaitas <= šlejūos), por. łot. skrajš "gorliwy, prędki, zwinny". Tylko bałtyckie. Transponat pie. *(s)krei-. skrynia, gen. sg. skrynios 2 p.a. daw. gw. "skrzynia", war. skrynė, skrynė, SD (skrinie) — zapoż. z błr. skrynja. — Drw. skrynelė "skrzynka, skrzyneczka; ul w formie skrzyni; tornister", SD «szkatuła, szuflada», skrynelė balbieriaus skutiklinė «barwierska szkatuła do brzytew», skryninykas "kto robi skrzynie lub je sprzedaje", SD «skrzynnik». skristi, skrendu (war. skrindii, skrandu), skridau "lecieć, unosząc się na skrzydłach", nuskrindu SD «ulatam», perskrindu SD1 «przelatam», uzskrindu SD «wzlatam. podlatam». Iter. skridinėti "latać, przelatywać, biegać". Nomina: skridėjas "kto lata", skridimas "latanie, lot; szybki ruch", skridinė "rzepka kolanowa", skridinys "krążek", į skridinladv. "w koło, wokół", skńdulas "koło garncarskie", skridulys "krąg, okrąg, tarcza, krążek", skrydūlis ts. — Morfem skrid- wygląda jak alternant na SZ do neopwk. skreid-. Ten ostatni stoi w związku z praesens na -d-, plit. *skrei-da "buja w powietrzu", które urobiono od pwk. skrej-V- / skrie-C, zob. s.v. skrieti. — WSZ skryd-: prs. gw. skrystu a. skrystū do skristi, skridaū — pochodzi z odnowienia prs. infigowanego, < *skrind-stu (akut może według wykrzyknika skryst - o szybko wzlatującym ptaku); skrydauti "szybko się poruszać (o żarnach)", skrydėti "bujać w powietrzu, latać, biegać", nomen: skrydis m. "lot. przelot; rejs samolotu". — SO skraid- <= skrid-: skraidyti iter. "latać, fruwać, szybować; biegać w koło; zmuszać kogo do biegania", skraidinėti "latać, fruwać", skraidinti "popędzać, naglić, przynaglać", też "wozić samolotem" (war. skreidinti), skraidžioti iter. "latać, fruwać", nomen: skraidūnas "lotnik". Por. łot. skraidit "biegać, latać", skraidins "niespokojny, ruchliwy", sb. postvb. skraida c. "wałęsa, obibok". — Nowy SE skried- (<=-skrid-): skriedžiū, skriedžiaū, skriėsti "obwodzić kołem, wykonywać ruch kolisty; latać (o ptakach), lecieć (o rzuconym kamieniu); rozchodzić się (o chmurach), rozpraszać się, opadać (o kurzu)", atskriėsti "przylecieć (o bocianie); okrasić, dodać do jedzenia tłuszczu, mleka", išskriėsti "wyrżnąć, wykroić coś okrągłego, owalnego", perskriesti "rozproszyć. — Trudna do wytłumaczenia jest monoftongiczna postać pwk. skrad-, jaka ukazuje się w iter. skradžioti "latać, fruwać", war. skredžioti ts., SD skredžioju «latam», skredžiojimas «latanie» (re ze zmiany rai, por. kremslė < kramslė).
568 skrdbłas "grab, Carpinus betulus", war. skroblas (3 p.a.), skroblus (m.in. SD), skrobliūs, skrūoblas (3 p.a.), f. skrobia (4 p.a.). Odchylają się od tego łot. skabardis, skabarda "buk czerwony" i stpr. *scoberwis, pis. (stoberwis) EV "grab, Haynbuche". Niejasne. Zagadkowa jest też słowiańska nazwa "grabu": psł. *grab-ru, słń. graber, gaber, sch. grabar, gabar, bg. gabbr, stczes. hrabr, czes. /za&r, pol. grab. Zob. jeszcze skirpstas s.v.fcifpft'.— Drw. skroblynas "las grabowy", skroblinis "z drzewa grabowego". — N. m. Skroblai, Skroblus 2x, Skroblynai 2x, Skróblis. N. rz. Skrdblė, Skroblis, Skroblus, Skróblupis 2x, Skróblupalis. skrosti, skrodžiu, skródziau "ciąć, przecinać, płatać zabite zwierzę a. rybę; robić sekcję zwłok; czyścić, skrobać (jelita)", išskrodžiu žuvį SD «płatam rybę», perskrosti "przeciąć, przebić", perskrodziu SD1 «przekałam, rozpłatam». Czasownik tzw. quasiprymarny. Jego pdg. został zbudowany wokół prs. iter. skrodžiu do skródyti "płatać, sprawiać (wieprze, ryby); rozrywać na kawałki; ranić rogami". Alternacja między skradžia a. skradžiai adv. "na wskroś, na wylot" i skrodžia žemė "przepaść" wskazuje na lit. apofonię ilościową *skrad- => *skrad-. — Drw. [skroda "rowek wydrążony, wyżłobienie, żłobek", skrodė "rów wypłukany przez wodę; głęboka koleina", skrodėjas "kto sprawia (zwierzę, rybę, ptaka); kto kraje zwłoki", skrodinėti "patroszyć (ryby)", skrodinys "przecięta, otwarta rana", skrodis m. "nacięcie, cięcie chirurgiczne". Neopwk. skros- (<= skrósti): skrósdinti "rozcinać, robić sekcję zwłok", skrostinis, -ė "z wyżłobieniami, żłobkami (o cierlicy do lnu)", skrostójas "kto żłobi rowki, rzeźbiarz", skrostuvas "dłuto do rowków, nóż do skrobania skóry, strug" (por. skustójas, skustuvas). — Osnowa wyjściowa *skre-d-. Jest to war. typu "Schwebeablaut" do sker-d-, zob. s.v. skersti. skruostas, zwykle skruostai O, 1 p.a.) 1. "policzki", 2. "brwi", 3. "powieki" :: łot. skrudste "łuk brwiowy". Z suf. -/-: skruoslai "rzęsy". War. s-mobile: kruoslai "powieki" (Bretkun). Wyrazy te są zbliżane z czas. łot. skruostit, -u, -Tju "nacinać, zginać, załamywać" i lit. skrodžiu, skrósti "rozcinać, płatać", ale szczegóły pozostają niewyjaśnione. skruzdėlė 3 p.a. "mrówka, Formica". War. skruzdė, skruzdis f., skruzis f.; skrudėlė, skrude. Odpowiednik łot. skruzda, skruzde ob. skudra "mrówka czerwona". Niejasne. Grupa -zd- zapewne wtórna. — Drw. skruzdėlynas a. skrudėlynas "mrowisko", skruzdynas ts. — N. m. Skruzdėlės, Skruzdėlyne 3x, Skruzdinė, Skruzdynė, Skrūzdžiai. skubėti, skubu, skubėjau "śpieszyć się" — durativum typu judėti, krutėti. Gwarowe prs. infig.: skumbū (skubau, skūbti) "zdążać, śpieszyć (się)", np. Ans skumba ( darbą "On spieszy do pracy". Ans sakė skumbąs (turgų "Powiedział, że spieszy na targ". SZ *skubh- do pie. *skeubh- "pchać, sunąć", por. goc. afskiuban "wypędzać", stwn. scioban, niem. schieben "sunąć, pchać". Co do ewentualnego refleksu SE *skiaub- zob. skiaūbras. — Drw. skubinti caus. "naglić, nakłaniać do pośpiechu", refl. skubinuosi SD «skwapiam się», nomina: skubinas: Bėk skubinas "Biegnij szybko", skubus "spieszny, prędki, pilny" (por. dilbinas, tekinas). skuja 2 p.a. "igła, szpilka, szyszka (na drzewie żywicznym), gałąź sosnowa", też "łuska rybia". Por. łot. skuja "igła sosnowa a. jodłowa". — Drw. skujinė "gałązka sosnowa służąca do wymiatania pieca chlebowego" (war. synkopowany: skuinė), skujinė šluota "miotła sosnowa", n. m. Skujinė. — Przy uwzględnieniu s-mobile można tu dołączyć kuitas "młody las, gaj". Bez etymologii. Dotychczasowe porównanie skuja z ros. xvója a. xvoja "gałęzie drzew iglastych" nie da się utrzymać, ponieważ słow. x- nie może być odpowiednikiem lit. grupy sk-.
%
569 skurdūs, -i "biedny, nędzny, marny, żałosny (widok)". Morfem s kurd- jest zapewne dubletem skird- jako st. zanikowym do skerd-, zob. skersti. — Drw. skurdas "bieda, nędza", skurdėiva "biedak, nędzarz", skurdžius ts. Vb. denom. skursti, skurstu, skurdaū "klepać biedę, cierpieć nędzę, marnieć, cherlać", skurdinti "doprowadzać do nędzy" (nuskurdinu SD1 «udręczam»). skusti, skutu, skutaū "golić, drzeć, obierać, skrobać (ryby z łuski), obłupiać z kory; kosić trawę; powierzchownie, płytko orać". Dawniej też "czesać", por. SD skutu «skrobię ryby, czeszę». Refl. apsiskūsti "ogolić się". Odpowiednik łot. skųst, prs. skutu a. skušu, prt. skutu "skrobać, golić, strzyc (krótko), łupać". — Nomina: skutas "kawałek, szmata, strzęp, resztka", skutėjas "golibroda", skūtena a. skutena "łupina, obierzyna, łuska, strzęp", skutmena ts., skutiklis peilis m. SD «brzytwa», sūskutos f. pl. "łupiny, obierzyny", SD suskutos iz drobės «fleytuch» ["zwitek szarpi, służący do opatrywania ran, tampon", S Ł X V l ] . Cps. barzdskutis a. barzdskutys "brzytwa" (zob. barzda). — Neopwk. skus- (<= skusti): nuskūsdinti "oskrobać, ogolić", skustójas "golarz", skustuvas "brzytwa; przyrząd do zdzierania kory". — SE *skiaut-: lit. skiautė "odkrawek, obcinek tkaniny", skidutas "strzęp", skiauteris a. skiauterė "grzebień u koguta". War. s-mobile: kiautas "skorupa, twarda łuska (jaja, orzecha, raka), koncha, porzucona skóra" (=> vb. denom. kiaūsti, kiaustū, kiautaū "okrywać się łuską, skorupieć"). Pwk. *(s)keut-, *(s)kut-, tylko bałtycki. skųstis, skundžiuosi, skundžiausi "skarżyć się na co, użalać się", SD «uskarżam się», apsiskųsti "poskarżyć się", nusiskųsti "uskarżać się, narzekać". Niezwrotne: skųsti, skundžių, skundžiau "oskarżać", apskųsti "donieść na kogo, zadenuncjować". Neopwk. skund- pochodzi z prs. infig. suskunda, należącego do pdg. suskiisti, -skiido "zacząć boleć, zaboleć", zob. skaudėti. — Drw. skundėti, skundžių a. skundėju, -ėjau "skarżyć się" (łot. skundėt, -u a. -ėju "sarkać, szemrać, narzekać"). Nomina: skundas "skarga", skundėiva a. skundikas "zausznik, donosiciel, skarżypyta", skundimasis SD «uskarżanie się». skutūlė 1. "okrągłe naczynie drewniane z pokrywką, służące do przechowywania sera, masła, śmietany i do noszenia jedzenia na pastwisko", war. skučiūlė, 2. "drewniane naczynie na pieprz a. na sól"; skutula "miska z drewna" — zapoż. ze śrdn. schuttel (stąd też łot. skutuls "misa"). — Od skučiūlė pochodzi drw. wsteczny skučid a. skūčė 1. "donica, makutra" (syn. terlyčia), 2. "podłużne naczynie gliniane do pieczenia". slastai 2 p.a. lub slastai A p.a. m. pl. "sidła, pułapka" :: łot. slasts "łapka na myszy, sidła na ptaki" (war. slazds). Niejasne. Por. syn. spąstai <= spęsti. — Cps. sūrslasčiai m. pl. "przyrząd do wyciskania serów" (zob. sūras). — N. m. Vilkaslastis. siatyti, slatiju, slatijau "być gnuśnym, niedbałym", obok siatyti, slataū, slačiai1 "wymigiwać się, wykręcać się". Drw. slatijimas DP "gnuśność, niedbalstwo", slačiūkas DP "gnuśny, leniwiec". Mamy tu vb. o osnowie siat-, która pochodzi z resegmentacji nomen *slata-. Odwołując się do dobrze rozpoznanej historii derywacyjnej vb. denom. statyti <= stata- < pie. *sth2-etó-, przyjmiemy dla slatyti wywód od siat-, które jest neopierwiastkiem wyabstrahowanym z adi. vb. *slatas "powolny w ruchach" < pie. *slh2-etó-. Pierwiastek w SP, pie. *sleh2-, zachował się w jęz. łotewskim: siat, sldju "pełzać, wlec się, iść powoli", drw. siana c. "obibok". Brak lit. *slóti, *slóju. Z etymologicznego punktu widzenia chodzi tu o pwk. sekundarny *sl-eh2-, który powstał przez sufigowanie pwk. elementarnego *sel- / *sl-, jak w lit. selėti "czyhać, skradać się, czołgać się" (paralele: jóti, róti).
570 slaugyti, slaugaū, slaugiau "zastępować w robocie, pomagać, służyć pomocą; doglądać, pielęgnować (ojca, matkę) w chorobie". Refl. slaugytis "kryć się, taić się" (intens. slaugstytis "ukrywać się"). Nomina: paslauga "usługa, przysługa" (=> paslaugūs "uczynny, usłużny", slauga "pielęgnowanie, pielęgnacja" (war. slauga), slaugūnas "zbieg, uciekinier", slaugūs "usłużny; skryty". Neoosn. slaugy-: slaūgymas "pielęgnowanie (chorego), usługiwanie", paslaūgymas ts. — W słowiańskim odziedziczony jest tylko odpowiednik nominalny: scs. sługa "imripeurię, óidxovoę, służący", ros. sługa, pol. sługa < pbsł. *slaug-a- (zob. niżej slūga). Od tego vb. denom. sluziti "być sługą, służyć": scs. SIUZQ, služiti "AaTpeua), óiaxoveca, posługiwać komu", ros. śluzu, sluzitb "służyć" i "odprawiać nabożeństwo", czes. slouzit "służyć, usługiwać", pol. służą, służyć. Jedyne comparandum znajduje się w celtyckim: stir. slóg, slūag m. "wojsko", teg-lach "wielka rodzina" (*tego-slougo-), walij. Ilu "wojsko". — Brak refleksów SE *sliaug- < pie. *sleug-. Podobny stan rzeczy przy czas. daužyti, klausyti, laužyti, spaudyti, traukyti. Brak również refleksów SZ *slug-. slėgti, slėgiu, slėgiau "ciążyć, gnieść, przygniatać, dusić, cisnąć, naciskać, uciskać", apslėgti "przycisnąć (kamieniami kapustę szatkowaną w kadzi)", suslėgti "ścisnąć, stłoczyć". Drw. slėga a. slėgis m. "ciśnienie", slėgtūvas "prasa". Odpowiednik łot. slėgt, slądzu, slėdzu "zamykać" (lit. užslėgti "zamknąć"), przen. "wyciągnąć wniosek". — Stary SO *slóg*sleg-: sluogas "ciężar, rzecz ciężka, brzemię; pawąz, balast", łot. sluógs "ciężar służący do przyciśnięcia, kamień umocowany do sieci" (paralela: sūodžiai sėd-), vb. denom. łot. sluódzit a. sluódzet "obciążyć, przygnieść ciężarem (np. len w moczydle)". Inne: sluoksnis a. slūogsnis m. "warstwa, pasmo, słój", => vb. denom. sluoksniuoti "nawarstwiać, układać warstwami" (por. łot. sluoksne a. sluogsne "wąskie pasmo"). — Neologizm z sekundarną apofonią *slag*sleg-: slógti, slogiu, slógiau "cisnąć, naciskać, dusić, dławić", sloginti "uciskać, naciskać", apsloglnti "obciążyć; zakatarzyć kogo", nomina: sloga "ciśnienie, nacisk; katar" (=> slogūoti "mieć katar"), slógas "ciężar", slogūs "ciężki, duszny, przygnębiający", slogūtis m. "koszmarny, ciężki sen; męka, udręka". Por. łot. slaga a. slags "szkoda, dolegliwość, choroba, plaga". Paralele: bog- zam. buog- (s.v. bėgti), brož- zam. bruož- (s.v. brėžti), sod- zam. suod- (s.v. sėdėti). slėnys "wąwóz, dolina, nizina". War. slėnis, slėnis; f. slėnė, slėnis, slėnia, slėna. Odpowiednik łot. slėne "trawiaste pasmo między lasami; dolina, miejsce nisko położone". Drw. slėnūs a. slėnas "pochyły, niski, położony nisko, w dole" (por. łot. slėns "pole nisko położone, podmokłe"). — N. rz. Slėnė. — Niejasne. Brak nawiązań poza bałtyckim. Może łączy się z bliskoznacznym slėsnas, -a 1. "pochyły, nisko położony", 2. "niegłęboki, płytki (np. talerz)", 3. "łagodnie opadający (o zboczu góry)", do czego jest war. z samogłoską długą: slėsnas. Dalsze war.: slėsnūs ob. slėsnūs. slėpsna, zwykle pl. slėpsnos 1. "pachwina, zagłębienie między dolną częścią brzucha i nasadą nogi (u człowieka i czworonożnych)", 2. "lędźwie" (syn. strėnos), SD slėpsna «słabizna, hypochondrion». Drw. paslėpsnis m. 1. "podbrzusze, okolica pachwin u zwierzęcia" (war. paslėpsna, paslėpsnė), 2. przen. "rola odległa od domu", 3. przen. "górna część stajni, chlewu, do składania siana". Por. łot. slėpenes f. pl. "pachwiny u konia", slėpsna "kawałek, który zawiera więcej ścięgien niż mięsa do jedzenia", paslėpene(s) "pachwiny". Bez etymologii. Por. n. m. Slėpsniai 2x. slėpti, slepiū, slėpiaū " c h o w a ć , u k r y w a ć , taić, t r z y m a ć w t a j e m n i c y " :: łot. slėpt, slėpju (slepju), slėpu " c h o w a ć , u k r y w a ć " , intr. "skradać się". SD slepiu « t a i ę c z e g o » ,
% 'i
571 slepiuosi «kryię siec, wchodzę w kąt; taię się», azuslepiu «kryię co», nuslepiu «kryię», paslėpti "schować, ukryć": Ylos maišė nepaslėpsi "Wyszło szydło z worka", dosł. "Szydła w worku nie ukryjesz". Lit.-łot. slep- przeciwstawia się pie. *klep- "ukrywać, brać ukradkiem, kraść", por. gr. TITCO, łac. clepó, goc. hlifan. Dla uzgodnienia tych form trzeba może wyjść od wariantu ^-mobile (*sklep-) i założyć dysymilatywny zanik k, np. w formie typu lit. imperatiwu *nu-si-sklėp-ki > nusislėpk "schowaj się! ukryj się!". — WSE slėp-: slėpiaū (prt.), drw. slėpykla a. slėpynė "kryjówka", slėpinys "tajemnica", slėptuvė "schron". Por. wyżej łot. slėpt. — Zwraca uwagę niemal zupełny brak drw. od SE slep-. LKŽ wymienia tu tylko dwa terminy botaniczne: slepišeriniai "rodzina Isoetaceae" i slepkūtė "niezapominajka, Myosotis". Za to z jęz. łotewskiego można przytoczyć slepėt, -u, -eju "chować w tajemnicy, zatajać", slepėtiės "ukrywać się", slepindt bibl. "tuszować, zacierać jakąś sprawę, aby o niej zapomniano" oraz nomina: siąp s a. sląpąns "potajemny, ukryty", sląpstu, slepšu a. sląpu adv. "po kryjomu, w tajemnicy", sląpuks "kryjówka", cps. siąp kava, daw. sląpkavs "skrytobójca, morderca, bandyta" (por. kauti), => sląpkavtgs "morderczy", vb. denom. sląpkavuot "mordować". — SZ slip-: nuslimpu, -slipau, -silpti "ukradkiem, po cichu oddalić się (od roboty)", atslipti "powrócić do roboty", praslipti "przepaść, zniknąć z oczu, zginąć". Por. niżej cs. oslinąti "oślepnąć". Neopwk. slimp-: slimpinti "iść powoli, po cichu", {slimpinti "wśliznąć się", slimpinėti "wałęsać się bez zajęcia". Neopwk. slamp- (<= slimp-): slampinėti "chodzić z kąta w kąt, obijać się bez zajęcia, włóczyć się, szwendać się", slampinti "iść powoli, wlec się", war. sonoryzowany: slambinti ts., slambytis "wałęsać się bez zajęcia". Paralele: klamp- <= klimp-, dramb- <= drimb-. — WSZ slyp-: slypiu, slypėti, slypi, slypėjo "ukrywać się, czaić się". — SO slap-: slapytis "kryć się", DP «taić się, tułać się», slapausi SD «kryię się, nie ukazuię się na świat», slapstyti "chować, ukrywać, taić", refl. slapstytis "chować się, ukrywać się". Z drw. intensywnego na -sty- wyabstrahowano dwie neoosnowy: 1° slapst-: slapstinėti "chować, ukrywać", išsislapstinėti "przechować się, przetrwać w ukryciu", 2° slapsty-: slapstydinti "ukrywać", slapstymas "ukrywanie", slapstynės f. pl. "zabawa w chowanego" (,slapstynės žaisti "bawić się w chowanego". Por. jeszcze war. slapstytynės z neosuf. -tynės), slapstytojas "ten, kto kogoś lub coś ukrywa". — Nomina na SO slap-: slapčia a. slapčiomis adv. "potajemnie, po kryjomu, ukradkiem", slaptas a. sldpcias "skryty, potajemny, tajny, poufny", slapta "kryjówka; tajnik", SD «taiemnica», slaptė SD «potaiemność, skrytość; skrytość, skryte miejsce», slaptėmis SD «kryiomo; potaicmnic, skrycie», paslaptis f. "tajemnica, sekret", daw. paslaptė DP ts., slapukas "pisklę, które się wykluło po kryjomu; nieślubne dziecko; samotnik, odludek; konspirator; kłusownik", slapūkas "człowiek, który lubi się ukrywać", slapus SD «taiemny». — Nowy SO *slaip<= slip- widać w słow. (za)slėpiti "zamknąć otwór, zaślepić" < *slaip-T-. Por. SZ cs. oslinąti "oślepnąć" (z restytucją/;: oslipnąti), stczes. oslnuti, czes. oslnouti, stpol. oślnąć, z metatezą: olsnąć ts. < psł. *oslipnQti. Paralela: scs. pńlepiti "przylepić" <= pńlinąti (zob. lipti I). slibinas "smok, istota mityczna pod postacią latającego gada", SD " s m o k " . Całkiem izolowane, niejasne. Ze stanowiska formy slib- przedstawia SZ do pwk. pie. *sleib-, który jest poświadczony tylko w czasowniku germańskim, por. s t w n . slTfan "ścierać się, ustępować, przechodzić" < *sleib-e- (?), SO sleifen "niszczyć" < *sloib-eie( ? ) , LIV2 5 6 6 .
572 slidūs, -i "śliski, o gładkiej powierzchni" :: łot. slids ts., też "ukośny, pochyły". War. sklidus "śliski". Drw. slidžiai adv. "ślisko", slidės f. pl. "narty" (=> slidinėti "ślizgać sią, jeździć na nartach"), sliduma "czas, kiedy jest ślisko, ślizgawica" (por. sausuma, tamsuma). Por. łot. slidėt, slidu "ślizgać się", slidinat "jeździć na łyżwach" obok slidas f. pl. "łyżwy", war. slidas. Lit.-łot. slid- to refleks st. zanikowego do pie. *h3sleidh-. Por. st. pełny w łot. sliėde "odcisk kół lub płóz sań; ślad wygnieciony w zbożu a. trawie"428 :: psł. *slėdū "odcisk stóp, nóg, kół; trop" (scs. slėdū "fyvoc;", sch. slijed, ros. sled, -a, ukr. slid, czes. daw. sled, pol. ślad) — z pbsł. *slaid- < pie. *h3sloidh-. Z drugiej strony por. wed. srėdhati "ślizga sią, ześlizguje sią, błąka sią" < *slaidh- < *sleidh-, stang. slidan "ślizgać sią", śrwn. sllten ts. (SZ: niem. Schlitten m. "sanie" < *slidon, => schlittern "pośliznąć sią na lodzie"), SZ gr. óXio0dvo) "pośliznąć sią, upaść na śliskiej drodze; zwichnąć kończyną przez pośliźniącie sią". — Neopwk. slyd: slystu, slydau, slysti "pośliznąć sią" (pierwotny pdg. na SZ slid-: *slind-stu *slindū, *slidaū, *slisti), nuslysti "ześliznąć sią", => slys-cioti intens. "ślizgać sią". — SO slaid-: slaidziotis "ślizgać sią", łot. slaids m.in. "skośny, ukośny, stromy, spadzisty; gładki, ładny". sliekas "dżdżownica, glista ziemna, Lumbricus" (war. sliekas), daw. slieka, łot. slieka ts. Odpowiednik stpr. slayx EV "Regenworm" wskazuje na praformą bałt. *slaika-. Stoi w apofonii do st. zanikowego slik- i st. o, slaik-. Por. 1° lit. paslikas "leżący jak długi" (zob.), 2° łot. slaiks "wyciągnięty, szczupły, płaski". Związek ze znacz, "posuwać sią po śliskiej powierzchni, ślizgać sią" zdradzają drw. łot. slaika "rodzaj nart" i sliece "płoza sań". Dalej por. vb. denom. slaikstitiės "powoli sunąć, z trudem sią poruszać (po przebytej chorobie)", slaikst-uoųa "próżniak, nierób". Podstawa etymologiczna nieustalona. Stwn. slihhan "pełzać" różni sią spółgłoską g w wygłosie pierwiastka. — Ze wzglądu na wyrazy łot. sliekas f. pl. "ślina, lepki śluz" i sliėnas f. pl. ts. sliekas było łączone z jednej strony z psł. *slina "ślina", z drugiej strony z psł. *slimaku "Cochlea", ros. ślimak, czes. ślimak, gr. AeipaJ;, -axoę f. "ślimak bez skorupy" (=> łac. limax ts.) oraz śrwn. slim "śluz, Schleim". — Drw. sliekinis, sliekinis "cienki, podłużny, przypominający glistą", cps. sliekpaūtis, -ė "coś bardzo cienkiego". Vb. denom. sliekauti "zbierać dżdżownice" - o kurach, kaczkach, też o rybaku, sliekinėti ts. sliekti, sliekiu, sliekiau "cienko prząść, tj. snuć włókno na nici", pėrsliekti "zrobić przerwą". War. sliekti. Niejasne. Do sliekas? — Drw. slieke "bardzo cienka nić przędzy". slinkti, slenku, slinkau, "sunąć się, posuwać się powoli, pełznąć, zbliżać się, o czasie - upływać, mijać; o włosach - wypadać", nuslinkti "wypełznąć, popełznąć, spełznąć, osunąć się, przejść", praslinkti " przesunąć się, (o czasie) upłynąć, minąć", refl. slinktis, slenkūos, slinkaūs "sunąć się, pełznąć, zbliżać się, ruszać się powoli, upływać". Do pie. *slenku- / *slnku-, por. stnord. slyngva "wymachiwać, ciskać", stwn. slingan "zapadać się, upadać". — Drw. na SE: slenksnis m. "próg" (łot. slieksnis), slenkstis m. ts., ==> slenkstėta upė "rzeka z licznymi (skalnymi) progami", n. rz. Sleńkst-upis. — Drw. na SZ: poslinkis m. "zmiana, postęp, skok", slinka a. slinkius "włóczęga, wałęsa"; vb. denom. slinkinėti "wałęsać się, błąkać się", slinksóti "leżeć, wylegiwać się, lenić się". — SO slank-: slankioti(s) iter. "łazić, przenosić się z miejsca na miejsce, wałęsać się, tułać się, błąkać
428
Por. j e s z c z e sliedne
"ślad, koleina", sliedes a. sliėdes f. pl. "szyny kolejowe", vb. d e n o m . sliedėt a. slieddt
"depcząc niszczyć zasiew, trawą, tratować", sliednėt
%
ts. — Lit. sliedas
"ślad" jest z a p o ż y c z e n i e m z błr. sled.
573 sią, łazić ukradkiem (w celu podglądania)", slankstyti(s) ts., => neoosn. slankst-: sla/lkstis m. "próg". Nomina: slankūs "osuwający się (brzeg); ruchomy, ruchliwy", paslankūs "żwawy, ruchliwy; ruchomy". slyva, gen. sg. slyvos 2, 4 p.a. "śliwa, Prunus" (war. slyvas) — zapoż. ze strus. a. błr. sliva. — Drw. slyvomis m. "potrawa ze śliwkami, placek ze śliwkami", slyvynas "sad śliwkowy", slyvinis a. slyvinis "śliwkowy", slyvūkės f. pl. "wzór na wełnie robionej na drutach", cps. slyvanosis a. slyvanosis, -ė "kto ma nos koloru śliwkowego, pijak", slyvplaukis, -ė "(o koniu) ciemnogniady". Vb. denom. slyvdnti "zbierać śliwki". Por. grūšia, vyšnia. slopti, slópstu, slópo "słabnąć, mdleć, dusić się, gasnąć, wygasać, ucichać", uzslópti "zadusić się, zatchnąć się (o rybach)". Caus. slopinti "dusić" {Manė dusulys slopina "Dusi mnie astma"), tłumić (ogień, dźwięk), zagłuszać" {slopintuvas "tłumik"), nuslopinti "stłumić, zniweczyć, zniszczyć". Nomen: slopulys "ból, ciężar, mdłości", slopūs "mdły, duszny, ciężki, przygniatający; przytłumiony". Odpowiednik łot. sldbt, slabstu, slabu "słabnąć, dusić się" obok slapt, slap stu, slapu "mieć pragnienie, dusić się, być bliskim omdlenia; zmięknąć (o obrzęku); słabnąć, ustawać (o bólu)", sldpes f. pl. "pragnienie, uczucie suchości w ustach". Czasownik lit.-łot. ma wtórną postać *slap-, wprowadzoną zamiast *slab- z pozycji przed suf. -stu, -ti. Stan dawny z jednej strony w łot. slabs "osłabiony, obwisły, znużony, słaby", slabans "zmęczony, znużony" (vb. denom. sldbet "słabnąć", tr. "osłabiać"), z drugiej strony w scs. slabū "słaby", sch. slab, ros. sldbyj, czes. slaby, pol. slaby (stpol. też "nieskory do wysiłku, opieszały"). Praforma bsł. *slab- a. *slób-. Transponat pie. *sleh2b- "luźno zwisać, wiotczeć, tracić jędrność" lub *sloh,b- (*h, z uwagi na goc. slėpan "spać" < *sleh,b-). — SZ *sllb- < *slHb-: silpnas gw. "słaby, niemocny, bez siły", zam. *silbnas < *slHb-nó-, zob. silpnas. slūga, gen. sg. slūgos 2 p.a. daw. gw. 1. "sługa, służący", 2. "posługiwanie, służba" — zapoż. z błr. sługa. War. shlgas. — Drw. slūginis, -ė "służący, służąca", slūginaitis, -ė "młody służący, służąca". Por. rodzime slaugyti. slūgti, slūgsta, nuslūgo "opadać (o rzece, o cieście), ubyć, zmniejszyć się (o zapasie), złagodnieć (o mrozie, bólu), stać się mniej nabrzmiałym (o miejscu opuchniętym)", atshlgstu SD «tęchnę», atslūgo SD «utęchło», {slūgti "wpaść, zapaść, wklęsnąć" (zėmė (slūgo "ziemia zapadła"), nuslūgti "opaść" (Nuslūgo vanduo upio "Opadła woda w rzece"), suslūgti "(o ziemi) pozapadać się w wielu miejscach; ułożyć się warstwami: wylęgnąć się". Drw. sliigsóti "stać (o wodzie powodziowej), zalegać (np. o pokładach kopalin)", slūgtelėti "opaść nieco; ustąpić nieco (o bólu)". Nomina: atoslūgis m. "odpływ morza" (potvynis ir atoslūgis "przypływ i odpływ"), atslūgimas SD «utęchnienie», nuoslūgis m. "opadanie (rzeki, wody powodziowej)", siūgynas "grząskie miejsce na łące", slūgis m. "spadek (wody)". — Gwarowe prs. slunga "opada, ubywa" pozwala odtworzyć pierwotny pdg. anitowy, oparty o SZ *slug- do *slįaug-: *slunga, *slugo, :i:slugti. Dopiero odnowienie praesens sufiksem -sta- (*slung-sta > :i:slųksta > *slūksta) pociągnęło za sobą długowokaliczny neopwk. slūg- oraz innowację akcentową w postaci akutu, mianowicie wzorowaną na prezentiach -sta-, które urabiano od pwk. setowych. Do pie. *(s)leug-, por. ang. slouch "zwieszać głowę, wlec się ze spuszczoną głową", norw. slauk "osłabiony, słaby człowiek", stisl. slokna "gasnąć, umierać".
574 slūžyti, -iju, -ijau daw. gw. "służyć, usługiwać, pełnić służbę" (war. šlūzyti), SD1 slūziju «służę» (syn. tarnauju) — zapoż. z pol. służyć. Stąd też stpr. schhlsitwei "dienen". War. słUzinti, -inu, -inau. — slūžba, slūžbos (2 p.a.) "usługiwanie, służenie, praca, posada, zarobek" — zapoż. z pol. służba. War. slūžba, slūžma / šl-, slūžbas / £/-, slūžmas / smailas, -ó daw. "spiczasty", SD1 «kończasty, kończysty», SD «kończaty», smailas tuinas SD «koł ostry, zaciosany abo żelazem nasadzony». Dziś smailūs "ostro zakończony; ostry, kłujący, przenikliwy; złośliwy, zjadliwy". Por. łot. smails "spiczasty". Lit.-łot. formacja na stopniu o należy do pwk. pie. *smei- / *smi- "obrabiać drewno lub metal", por. stwn. smid "kowal", śrdn. smit, smet, ang. smith ts. (pgerm. *smi-[3a- m. "kowal, cieśla"). Z suf. -/-: gr. opiArj f. "nóż, dłuto rzeźbiarza, lancet chirurga, nóż szewski, scyzoryk" (-T- analogiczne, *smi-la-, por. drw. opiAiov n. "lancet, skalpel"). — Drw. smailė "wierzchołek, ostrze" (łot. smaile ts.), smailinti "ostrzyć, czynić spiczastym". smakras "broda jako dolna cząść twarzy, podbródek", war. smakra. Por. łot. smakrs a. smakris "podbródek", smakri m. pl. "szczęki", smakurs "szczęka, zwł. dolna". Z opisowego punktu widzenia smakras wygląda jak formacja z suf. -r-, por. gaurai "kudły", nasrai "pysk, paszcza" oraz przymiotniki w rodzaju storas, sūras. — Drw. pasmakris a. pasmakrys "podbródek, mięsista część twarzy pod szczęką dolną", też "rzemień w ogłowiu końskim", smakronė "szpicbródka", tarpūsmakrė "dołek, wgłębienie na brodzie" (duobelė smakre). Vb. denom. smakrūoti "zawiązywać pod brodą (chustkę, tasiemkę, rzemień)". — Etymologizację wyrazu smakras komplikuje sekwencja s...k, ponieważ inne języki jej nie pokazują. Z jednej strony może ona pochodzić z dysymilacji plit. s...š w praformie *smašra- od pie. *smók- (zob. niżej). Z drugiej strony nasuwa się przypuszczenie, że kr może być wynikiem uproszczenia grupy kšr w formie pośredniej *smaksras, powstałej przez insercję k do *smaśra-429. Tak czy inaczej postać smakramusi pochodzić z przekształcenia starego tematu na -w-, pb. *smaśru-, ponieważ taki sugeruje brzmienie odpowiednika sti. śmaśru n. "broda jako zarost", przez asymilację ze *smaśr-u < pie. *smókr-u (stir. smech "podbródek", orm. morukc "broda"). Temat na -unie jest jednak pierwotny, lecz jest pochodną metatezy r, która zaszła w suf. -ur-, por. het. zamankur = [zmaqkur] n. "broda" < pie. *smók-ur (temat na -uer- / -ur-). Podobną dysymilację spirantów oraz metatezę widać w wyrazie scs. svekry f. "świekra" (zam. *svesry < *suekru-h2 pie. *suekur), por. sti. švašrū (ze *svaśru-), łac. soerūs, -ūs f. — N.B. Łot. *smek- w smecere a. smeeele "ryj świński" nie jest alternantem na SE do pwk. *smok-, lecz pochodzi ze zmiany pierwotnej formy *smak- pod wpływem czas. smeeet "ryć ryjem". smakrės f. pl. "szpik kostny". Stosunek względem formy smakras pozostaje niewyjaśniony. smaugti, smaugiu, smaugiau "dławić, dusić, ściskać, gnieść", SD «dawię kogo, zadawiam» (syn. nudžiovinu), refl. smaugiuosi SD1 «dawię się». Cps. nusmaugti "udusić", nusmaugiu SD1 «udawiam», persmaugti "ścisnąć w pasie", refl. susismaugti "ścisnąć się pasem". Prs. smaugiu należało kiedyś do smaugyti i miało kiedyś charakter iteratywny. Do niego dotworzono ąuasiprymarny inf. smaugti, podobnie jak laužti do laužiu, laužyti
429
Co do insercji przed grupę šr por. mikšras < mišras, gw. dekšra < dešra.
%
575 lub plausti do pldudžiu, plaudyti. Brak form ze SE *smiaug- < pie. *smeug(h)-. Geneza intonacji niejasna. Por. bliskie znaczeniowo vb. smaukyti "ugniatać, masować, ściskać". — Drw. sąsmauga "przesmyk, wąski pas wody między dwoma obszarami lądu; wąski pas lasu, łąki" (<= susmaugti "ścisnąć, zwęzić"), smaugai m. pl. "choroba zakaźna dyfteryt, błonica", smaugėjas a. smaugtojas SD «dawiciel, dusiciel». — SZ smūg-: smūgis m. 1. "(nagłe) uderzenie, cios, raz", 2. "udar mózgu, apopleksja". smaukti, smaukiū, smaukiaū "zdejmować, zsuwać (pierścień z palca), zawijać, podwijać (rękawy), zrywać całą garścią (liście, jagody), rwać, kosić". Cps. apsmaūkti "zmieść z grubsza, powierzchownie", przen. "oszukać kogoś", atsmaūkti "zakasać sobie rękawy", nusmaūkti "ściągnąć, zsunąć, zdjąć", pasmaūkti "zerwać nieco (liści, owoców), szarpnąć, podciągnąć (spodnie)", užsmaūkti "zsunąć (czapkę na oczy)", refl. prasismaūkti "przeleźć, przecisnąć się". Z s-mobile dołącza tu alternant maūkti (zob.). — Drw. dewerbalne: smaukcioti 1. "(o kurze) nieść się z przerwami", 2. "chodzić pojedynczo, dawać po trochu", smaukėnti "gładzić, wyrównywać". — Formacja na SO smauk- < *smouk- do smuk-, zob. smūkti. Brak refleksów SE *smiauk- < pie. *smeuk-. Prs. smaukiū przy inf. smaūkti ma charakter ąuasiprymarny. Z pochodzenia jest to prs. iteratywne, które kiedyś należało do inf. *smaukyti. Por. smaukyti, -aii, -iail "pocierać, masować, wyciskać (wymię); zbierać porzeczki (całą dłonią); zdejmować (pajęczynę)", refl. "przeciskać się (o rybach)", rzadki war. maukyti ts. < pie. *(s)mouk-eie- (por. stnord. smeygja "tulić się, przytulać się"), apsmaukyti 1. "wymasować wymię; zetrzeć (szmatą), obetrzeć, wyrównać", 2. "zapłodnić". Z jęz. łotewskiego por. smaūksėt "trzaskać z bicza" (war. smaūksėt, šmaūkstėtts.), z wtórnym nagłosem sm~: smaukt, smaucu "ściągać, zwinąć skórę, uderzyć, uciec, oszukać". Nawiązania słowiańskie: rcs. smuču, smucili "pełzać" < *smauk-T-, pol. daw. smukać sią "wymykać się», smuknąć "ręką głaskać, pogłaskać, gładzić gałązkę ścierając ręką liście", smukowny "gładki", smukły "szczupły, cienki i wysoki", daw. też "wymuskany, gładki". Na temat WSO smyk- < *smūk- (scs. smykali są) zob. s.v. smūkti. smegenys f. pl. "mózg; dziąsła; szpik w kościach; rdzeń pacierzowy". War. gw. smagenai, smagenės, smegeniai, smaginai, smūginės, smaginidi, smaginys. Starszą postacią było tu smagenys a. smagenes f. pl. "mózg", smagenys kauluosa SD «śpik w kościach». smagenos f. pl. SD «ciemię, dzięsła, mozg» (gw. smagenos). Odpowiednik łot. smadzenes ts., war. smadzeųi, smadziųi m. pl. Zmiana lit. a > e jak np. w sejonas, serbentą. Postać smagen- wyprowadzą się przez metatezę z pb. *mazg-en-, por. stpr. musgeno EV "szpik kostny", co spokrewnione ze cs. mózgu "mózg" (zob. s.v. megzti). — Drw. besmagenis m. "półgłówek, głupiec", senis besmagenis m. "bałwan ze śniegu". smėgti, smenga (war. smėgsta), smego "zsiadać się, zapadać się, wklęsać; stawać się zakalcowatym (o chlebie, cieście), wnikać (o ostrzu), zagłębiać się (w ziemi)", įsmegti "utkwić w czym", nusmegti "zaginąć, przepaść, zaprzepaścić się", persmegiu SD «przebijam co, kogo» (syn. perduriu), prasmegti "przepaść, zginąć" (kiaurai žemą prasmegti "zapaść się pod ziemię"). Formacja infigowana na SE ma paralele w brenda, deńga, genda, skrenda. — Obok tego tr. smėgti, smegiū, smegiaū "kłuć, przeszywać", 2. "rzucać, ciskać (kamieniem)", įsmegiu SD «utykam nożem, włócznią w co» (syn. įdiiriu), šaudyklė įsmegta SD «postrzał», persmegiu SD «przebiiam co, kogo [syn. perduriu]; przerażam», persmegiųs SD «przeraźliwy», persmegtinai «przeraźliwie». Bez nawiązań zewnętrznych. Bez etymologii. — SZ smig- (typ RiT<^=ReT): smlgti, sminga, smigo "wpijać
576 sią (w ciało), przeszywać, włazić, kłuć", įsmigti "utkwić" (syn. įsrigti, įstrigti). — WSZ smyg-: smygsóti "być utkwionym, tkwić; zapaść w pamiąci i trwać; mieć wzrok w czym utkwiony". — SO smag-: smagyti "bić, chłostać, uderzać", smagióti "kłuć, nakłuwać", prismagiójau rankas "pokłułem sobie rące", nomen: smaguris m. "palec wskazujący" (dosł. "służący do tykania, wtykania"). Por. też drw. łotewskie: smadze "kleszcz, Ixodes; robak; pewien chwast", smadzis a. smadzitis "kleszcz", smadzi m. pl. "drobne owady różnego rodzaju". — Nowy SO smaig- <= smig-: smaigyti "wtykać (żerdzie, tyczki), wbijać, wsadzać, kłuć, przekłuwać", apsmaigyti "obtykać chmiel żerdziami", smaigstyti ts., apsmaigstyti "obtykać głową kwiatami, rutą", refl. smaigstytis "wciskać sią, włazić", smaigčioti "wtykać, wbijać". Nomina: smaigas a. smaiga "prąt, żerdź, tyka, drąg", smaigas też "cierń, ząb ościenia do kłucia ryb, bagnet". Cps. smaTgalis a. smaigalys "ostry, spiczasty koniec" — przez haplologią ze smaiga-galis dosł. "koniec żerdzi". — Neoosn. smaigst- (<= smaigst-yti): smaigstis m. "prąt, tyka, żerdź, drąg, dzida; kołek do uwiązywania krowy", gw. smaigstis m. "tyka, żerdź; rożen", smaigstas a. smaigstė "tyka, żerdź". Paralele: slankstis slankstytis, daigstas daigstyti, skraistė <= skraistytis. — Po stabilizacji pary smig- / smaig- pojawiła sią innowacyjna formacja na SE smeig-: smeigti, smeigiu, smeigiau "wetknąć, wbić (kół w ziemią), wkłuć (igłą do kłąbka), wlepić, wbić (wzrok)", refl. smeigtis "starać sią, dążyć do czego", įsismeigti "utkwić, wbić sią". smėlis a. smėlys, -io "piasek" :: łot. smėlis "drobny piasek" — formacja na WSE do *(s)mel-. Por. SZ s.v. smiltis. — Drw. smėlėtas "piaszczysty", smėlynas "piaski, miejsce piaszczyste, grunt piaszczysty", smėliuotas "posypany piaskiem, z piasku", cps. smėliakalnis m. "wydma piaszczysta, góra piasku". SE-C: smėlta a. smėltas, smėltė "ziemia piaszczysta, czarnoziem zmieszany z piakiem", smeltys f. pl. "drobny piasek". Vb. denom. smėliuoti "posypywać piaskiem". — N. m. Smėliai 3x, Smėlynė 4x. smelktis, smelkiasi, smelkėsi "przenikać, wciskać sią, włazić, wtłaczać sią", tr. smelkti, -ia, -ė "zagłuszać (rośliny), zaciemniać, tłumić", nusmelkti "tknąć (o uczuciach, myślach), ogarnąć" (Nėrimas manė nusmelkė "Ogarnął mnie niepokój", Baisi mintis ji nusmelkė "Tknąła go straszna myśl"). Bez etymologii. — SZ smilk-: smilksta, smilko, smilkti 1. "palić sią bez płomienia, tlić sią" (syn. skrunda, skrusti), 2. "dymić sią, czadzić, kopcić sią; wądzić sią", przen. "zaczynać boleć", nusmilkti "okadzić sią, zakopcić sią; zdrątwieć", prismilkti "napełnić sią dymem, czadem"; smilksėti, smilksi, smilksėjo "kłuć z wolna, cząsto, dolegać cząstym kłuciem", smilkterėti "kolnąć, ukłuć". Nomina: smilkalai m. pl. "aromatyczne zioła do spalania w kadzidle; dym z kadzidła", smilkalas "kadzidło". Tu może też smilga "mietlica" (zob.). Caus.-iter. smilkyti a. smilkinti "kadzić, okadzać; palić (tani) tytoń". Neoosn. smilky-: smilkyklė "kadzielnica", smilkytuvas ts. Neoosn. smilkin-: smilkinycia "podkurzacz pszczelarza". — SO smalk-: smalkinti "zaczadzać", nomina: smalkės f. pl. "czad, swąd", smalktis m. "czad", smalkūs "pełen czadu, zaczadzony (o kuchni, izbie)", smalkūmas "czad, zaczadzenie". Związane ze znacz, "zagłuszać rośliny" są nastąpujące drw.: smalka "miejsce, do którego nie dochodzi słońce, gąszcz leśny, w którym drzewa nawzajem sią zagłuszają; miejsce ciemne w lesie, gdzie rosną cienkie drzewa", smalktas "młody, gąsty las", łot. smalksne ts. smerkti, smerkiū, smerkiau "potąpiać, piątnować, osądzać", pasmerkti "potąpić (postąpek), skazać (na karą, na nądzą)", drw. pasmerkimas DP "potąpienie, sąd, zatracenie". Refl. smerktis "wciskać sią, wtłaczać sią", įsismerkti "wedrzeć sią, wtargnąć gdzie". Bez wyraźnych nawiązań. Wskazuje sią tylko na związek z dn. gw. schmorgen
%
577 "głodować, biedować, klepać biedę". Być może istnieje via s-mobile związek z czas. merkiu, merkti "zamaczać, moczyć" (zob.). — SO smark-: smarkūs "prędki, porywczy, gwałtowny, srogi, tęgi, silny (wiatr, mróz), mocny (alkohol)", DP "srogi, okrutny, mocny, groźny, przykry, dotkliwy, straszny, straszliwy", SD «okrutny, haniebny [syn. gailas, baisus]; surowy w obyczaiach», drw. smarkiai adv. "mocno, silnie", smarkinykas DP "okrutnik", smarkuma "pasja, porywczość, popędliwość", smarkumas DP "srogość, okrucieństwo", smarkuolis, -ė "człowiek energiczny, porywczy, srogi". Vb. denom. smarkauti "wpadać w szał, furię, szaleć, srożyć się, dopuszczać się gwałtów", smarkėti "wzmagać się, nabierać siły", smarkinti "wzmagać (tempo), przyspieszać". smetona, -ónos 2 p.a. daw. gw. "śmietana", SD «śmiotana, flos lactis» — zapoż. z błr. smetana. — Nazw. Smetona, => n. m. Smetdniškės, n. rz. Smetonupis, n. góry Smetdnakalnis. smilga "mietlica, roślina z rodziny traw, Agrostis", przen. "ktoś chudy i wysoki". War. smilga 4, 3 p.a., smilgas. Por. łot. smilga, smilga "mietlica". Dotąd bez etymologii. Jeśli smilga pochodzi z sonoryzacji *smilka430, to wyraz ten stanowi drw. dewerbalny od czas. smelkiū, smelkti m.in. "zagłuszać rośliny" (zob.). Akut niejasny. — Drw. smilge "miotła z mietlicy", smilgėnė "roślina Aira a. Deschampsia", smilgynas "miejsce zarośnięte mietlicą", smllginė 1. "miotła z mietlicy", 2. "wódka pędzona z żyta zmieszanego z mietlicą". Vb. denom. nusmilgėti "pokryć się, zarosnąć mietlicą" (=> smilgėtas "zarośnięty, zachwaszczony mietlicą"), nusmilgti, -smilgsta, -smilgo "zarosnąć mietlicą". — N. m. Smilgiai 17x (z metatezą l: Smigliai), Smilgėliai 4x, Smilgynai, Smilgynė (=> Smilginiškė 4x), Smilgiškis. smilkinys "skroń, boczna część czoła" (ze zmianą Ik > Ig: gw. smilginys). Może do czas. smilkti m.in. "zaczynać boleć" (zob. smelkti), znacz. etym. "ból w skroniach". Por. smilkulys "uciskający, przenikliwy ból", por. Šone mano dieglys diegia, smilkulys smelkia, verulys veria "W boku kłuje mnie «dieglys», przenika «smilkulys», przeszywa «verulys»". smilti, smylū a. smilstū, smilaū (pa-, pra-) "po skosztowaniu czego powziąć wielką chęć, mieć na coś chęć, apetyt, rozsmakować się, rozłakomić się" (Gavąs medaus ragauti, pasmilsta medų valgyti ir smailauja prie medaus), įsmilti "rozsmakować się, upodobać sobie co". Jest to vb. denom. do smilūs "łasy, łakomy, ciekawy, wścibski, palący się do czego". Drw. nesmilis, -ė "ktoś wybredny", smilius "palec wskazujący" (znacz. etym. "służący do kosztowania", por. laižius). — SO smal-: smalūs "ciekawy, łakomy", smaliūgas "łakomy, łasy, ciekawy". Częściej niż smalūs używa się form smalsūs a. smalstūs. Nie są to drw. denominalne na -su- lub -stu-, lecz twory dewerbalne, urobione od praesentiów na -st-. Najpierw do smalūs utworzono vb. denom. smąlii a. smalstū, smalaū, smalti ((-, pa-) "rozłakomić się, nie móc się powstrzymać (przed jedzeniem, przed piciem wódki)", prismalti "przyzwyczaić się (do palenia), przywiązać się do kogoś" (por. też caus. pasmalinti "przyzwyczajać kogo do przysmaków"). Reanaliza smals-tū wydała neopwk. smals-, który widać w smalsūs "ciekawy, ciekawski, dociekliwy; łakomy, łasy (na przysmaki, słodycze)". Dalej por. smalsybė "ciekawość, zaciekawienie",
430 Por. niżej smilginys < smilkinys. Ponadto: gulbė z *kulpė, velbėsas "kto szepleni" ob. švelpėsas, ob. vertėlka "handlarz" (s.v. versti). Z jąz. łotewskiego por. np. smulgans < smulkans "szczupły".
vertelga
578 pasmalsauti "zaciekawić sią, zainteresować sią", susmalsėti "bardzo sią zaciekawić", smalstyti "budzić chąć, kusić, wabić" (*smals-sty-), smalsuolis m. "ciekawski; łakomczuch". Z kolei od smalsūs urobiono vb. denom. smalstū (*smals-stu), smalstaū (zam. *smalsau), smalsti "rozłakamiać sią, rozchciwiać sią", ismalsti "przyzwyczajać sią". Teraz nastąpiła reanaliza prs. smalstū => smalst-ū, co pociągnąło za sobą derywacją adi. smalstūs "ciekawy, łasy (na przysmaki, słodycze)". Do tego war. z insercją k\ smalkstūs "kto lubi dobrze i smacznie zjeść; wścibski, ciekawski". Dalej por. smalstas stlit. "skąpiec, chciwiec", smalstauti "łasować, być łakomczuchem", smalstynė "ciekawska, wścibska dziewczynka". Dwuznaczne jest sb. smalsčius "łakomczuch, łasuch", SD «łakotliwy, łakotka, łakotnik» — albo od neoosn. smalst- (suf. -ius), albo też od neoosn. smals(neosuf. -čius). — W końcu drogą derywacji apofonicznej CiC CaiC (por. mailius mil-) pojawił sią w tej rodzinie nowy st. o o postaci dyftongicznej, por. smailūs m.in. "wścibski, łakomy na przysmaki, pożądliwy, zalotny, chątny do czego" :: łot. smails "pożądliwy, żądny, łakomy", => smailius "zalotnik, amator (dziewcząt)", smailizis a. smailizius "łakomczuch, łasuch". — Eymologia opisanej rodziny nie jest zdecydowana. Wskazywano na związek z formami łot. smelt, smeĮu, smelu "czerpać, zaczerpywać (płyn), uderzać, ciąć (ostrym nożem)", iter. smalstit "czerpać; chłostać". Teraz należy tu dołączyć lit. refleks SE w adi. smelnūs "umiejący wsządzie wleźć, wścibski; szybki (koń), bystry (strumień), silny (wiatr), celnie rzucający; (kamień) wygodny do rzucania", war. smelnas. smiltis, acc. sg. smiltia. smilti f. (p.a. 4 obok 3, 1) "piasek" — wariant s-mobile do SZ mil-C jak w miltai "mąka", zob. malti. Oboczniki: smilta, smiltė, smiltė i smiltai "piasek". Por. łot. smilts "piasek" (drw. smiltains "piaszczysty"), z insercją k: smilkts, smilkts "piasek" (=> smilkšains "piaszczysty"), może pod wpływem adi. smalks "drobny, miałki". — Drw. smiltainis m. "kamień piaskowiec", smiltėtas "piaszczysty, zapiaszczony" (Kelias buvo akmenuotas, smiltėtas ir kalvotas "Droga była kamienna, piaszczysta i pełna pagórków"), smiltynas "piaski, ziemia piaszczysta, grunty nieurodzajne", smiltininkas "piaskarz, kto kopie lub wozi piasek", smiltinis "z piasku, z piaskiem", smiltys f. pl. 1. "drobnoziarnisty piasek" (smilčių laikrodis "zegar piaskowy, klepsydra"), 2. "piasek nerkowy, pącherzowy", 3. "płatki popiołu", cps. dyksmiltė "piaszczysta gleba", smiltkalnis m. "piaskowa góra". — N. m. Smiltynai, Smiltinė 3x, Smiltynė 6x, Smiltiniai. Zob. smėlis. smirsti, smirsta (*smird-sta), susmirdo "zacząć śmierdzieć, zaśmierdzieć sią", Odpowiada łot. smirst, smirstu, smirdu ts. Cps. pasmirstu SD «wśmiardnąć sią» (pasmirdęs SD «wśmiardły, stąchły»). Dur. smirdėti, smirdi, smirdėjo "śmierdzieć, cuchnąć", oboczne formy prs.: smirda, smirdzia, smirsti (por. łot. smirdėt, -u, -ėju). Odpowiednik słow.: scs. smrudėti, smrūždą "oCeiv", ros. smerdėtb, smerzū, pol. śmierdzieć, śmierdzą. Nomina: smirdalas "śmierdzący przedmiot", smirdalis m. "śmierdziel" (smirdas ts.), smirduole "czarna porzeczka" (suf. jak w spanguolė), por. ros. smoródina, niem. Stinkbaum ts. — SO smard-: smardinti "smrodzić; trzymać aż zacznie śmierdzieć, doprowadzić do zaśmierdniącia", zam. *smardyti :: scs. smraditi "smrodzić". Nomina: smardūs "śmierdzący", DP "smrodliwy", smardas daw. "smród, zły zapach" (łot. smards, scs. smradu, ros. smórod), smarda 1. "cunnus", 2. "kto smrodzi, puszczając wiatry". — Analiza infinitiwu jako smirs-ti prowadzi 1° do neopwk. smirs-, por. smirsdinti "doprowadzić do zaśmierdniącia", smirsnóti "stąchnąć, zacząć śmierdzieć - o miąsie", smirskus "śmierdziel - o kimś brudnym, cuchnącym" (paralela: pirskus), 2° do wytworzenia SO smarssmirs-, por. smarsas a. smarsas "tłuszcz jako okrasa; zapach przypalonego miąsa a. słoniny; przykry
%
579 zapach, smród; przynęta na raki a. zwierzęta", smarstas m.in. "zły zapach", smdrstvas "zaśmierdziała słonina" (paralele słowotwórcze s.v. brasta). Wreszcie reanaliza wyrazu smars-as jako smar-sas pociąga za sobą neoosn. smar-, a świadczą o tym takie derywaty, jak smaras "smród" i smarvė "smród", łot. smarve ts. (później smarvė zmieniło sią w smardvė na skutek restytucji d według smardas43Czasownik bsł. *smird- / *smard-, ukazuje sią bez formy na stopniu e *smerd-. Do porównania wciąga sią tu łac. merda "odchody, kał, nieczystości" (merdaleus "powalany kałem, brudny"), a to prowadzi do rekonstrukcji praformy z s-mobile, pie. *(s)merd-. smogti, smogiu (gw. smagiu), smogiau "ciąć, uderzyć, zadać cios, rzucić (coś ciążkiego)", įsmogti "chlasnąć, smagnąć", nusmogti "porazić, zabić" (=> smogis m. "cios, raz, uderzenie"). — Adi. smagūs m.in. "rzutki, rączy (koń), gwałtowny, silny (deszcz, wiatr), mocny (o piwie)", przen. "przyjemny, przytulny (pokój), wygodny; wesoły, sympatyczny". Vb. denom. smagintis "weselić sią", pasismaginti "zabawić sią, rozerwać sią". — Pdg. łączy w sobie temat prs. na SO smag- i temat non-prs. na WSO *smag- (por. vagiū :: vogti). Morfem smog- ma odpowiednik w słow. smag- < pbsł. *smag-, por. ros. smagatb "bić, uderzać", ukr. smahaty ts. (ros. smaga "żar, płomień; uczucie suchości w ustach, pragnienie"), pol. smagać "uderzać biczem, rzemieniem; (o wietrze, deszczu) wiać z siłą, zacinać". Dalsze związki nierozpoznane. smuikas "skrzypce, kontrabas" — zapoż. ze strus. smyk. War. smūika, smūikas, smuike, smūikė, smuikos (f. pl.). Lit. ui za rus. y też w muitas, tuinas. — Drw. smuikininkas "skrzypek", gw. smuikorius. Vb. denom. smuikuoti "grać na skrzypcach". smukti, smunkū, smukaū "spełzać, spadać, zsuwać sią, złazić, obłazić (o skórze), wypadać (o włosach); opadać, zapadać sią (o chacie), grząznąć; blaknąć (o kolorach), słabnąć (o mrozie); tracić na wartości (o pieniądzu); biednieć, ubożeć, mizernieć; biec prądko, umykać", išsmūkti m.in. "wygłodnieć; wycchudnąć, zmarnieć; stopnieć (o lodzie)". Nagłosowe alternuje z 0- (s-mobile): mūkti, munkū, mukaū "smukti", łot. mukt, mūku, muku 1. "osuwać sią, odpadać, obluzować sią", 2. "zapadać sią, grząznąć", 3. "uchodzić, uciekać". Formacja infig. (s)munkū ma odpowiednik w wed. muńcati "rozwiązuje, uwalnia, oswobadza" (zam. 3 sg. *munakti :: 3 pl. muńcanti). Oboczna forma prs. lit. smūkstū polega na sufigowaniu -st- do osnowy infigowanej (*smunk-stū). Cps. {smukti "wsunąć sią, osunąć sią, zapaść, uwiąznąć", nusmūkti "zsunąć sią; wypadać (o włosach); zbiednieć, zubożeć", pasmūkti "uciec, podbiec i podleźć pod coś, zanurzyć sią (pod lód)". Por. łot. smukt, šmūku, smuku "spełznąć, wymknąć sią" (z wtórnym š-, por. rzadkie smukt ts.). Brak lit.-łot. refleksów SE *smiauk- < pie. *smeuk-. Por. stang. smūgan "pełzać, tulić sią", stnord. smiuga "wcisnąć sią, wśliznąć sią", smuga "ciasny otwór". — Drw. smukćióti iter. "spadać, zsuwać sią", smukinėti frq. "spadać, opadać", smukdyti caus. "doprowadzać do upadku, rujnować, niszczyć"; mukóti "brodzić w błocie, rozjeżdżać (rozmokłą) drogą, ryć (o świniach), deptać, tratować (zboże)". Nomina: smuklūs ob. muklūs "grząski" (łot. mukls ts., sb. "grząskie bagno"), smūklė 1. "grząskie miejsce (na łące)", 2. "sidła, wnyki", 3. przen. "karczma", smukūs ob. mukūs "grząski". Do tego łot. muka "grząskie bagno; coś co sią łatwo oddziela" (viena muka adv. "bez ustanku, za jednym zamachem"). — SO
431
Hipoteza starszeństwa smardvė
i j e g o późniejszej zmiany w smarvė
p r a w d o p o d o b n a , ponieważ nie m a m y paraleli na uproszczenie rdv w rv.
(Otrąbski 1958, 367) jest mniej
580 smauk-: smaukyti, smaukti (zob.). — WSZ (s)mūk-: scs. smykati są "aupeoOai", strus. smykati sja "pełzać, sunąć po ziemi", ros. presmykatbsja "przemykać się", pol. daw. smykać sią "wymykać się", stpol. mykać "pociągać, posuwać, umykać; obrywać, skubać" (iter. do mknąć "posuwać, sunąć", mknąć sią "pełzać, posuwać się"). smulkus, -i "drobny, szczupły, miałki", przen. "dokładny, drobiazgowy", SZ «drobny, miałki, drobniuchny». War. smulkūs (3 p.a.). Adv. smūlkiai a. smūlku "drobno (mleć, przesiewać)". Odpowiednik łot. smulk-ans "szczupły" (smulgans "chudy, wątły, chuderlawy"), który stoi obok smalks "drobny, subtelny", dowodzi, że mamy przed sobą formację na SZ *smlk- do *smelk-. Por. może smelktis. — Vb. denom. smulkėti "drobnieć, maleć", smūlkinti "drobić, rozdrabiać, kruszyć", išsmūlkinti "rozmieniać pieniądze na drobne", susmulkinu SD1 «pokruszam» (syn. sutrupinu, sugurinu), refl. gw. smūlkintis "rodzić", smūlkti, -sta, -o "drobnieć, maleć", susmūlkti "schudnąć, zmizernieć". Nomina pochodne: smulkmė coli. "małe dzieci; małe zwierzęta domowe; małe przedmioty; drobne pieniądze", smūlkmena "drobiazg, drobnostka" (=> smūlkmeniškas "drobiazgowy"), smūlkūs, -ių m. pl. "drobne (pieniądze)", cps. smulkiagrūdis, -ė "drobnoziarnisty", smūlkbajoris m. "drobny, zubożały szlachcic". smurtas "przemoc, gwałt", DP też "niebezpieczeństwo". SZ *smūr-C < *smrh2do pie. *(s)merh2- "gwałtownie chwytać, zgniatać", por. wed. mrnńti "chwyta; gniecie, miażdży", gr. p a p v a p a i "walczyć z kimś, kłócić się, ubiegać się o coś", papaivo) "gasić, wycieńczać, stępiać, łagodzić". Brak SE *smer-C. Refleks ur < *r jak np. w būrtai, dūrti, gurklys. Dotąd było łączone z rodziną smerkiū, smerkti, co wątpliwe już choćby ze względu na segment -k- rozszerzający pierwiastek i anitowy charakter odnośnego czasownika. — Drw. smurtingas "gwałtowny, niebezpieczny", smūrtininkas "ciemiężca, gwałciciel". Vb. denom. smurtauti "dokonywać gwałtów, ciemiężyć". snapas "dziób ptasi" :: łot. snaps ts. Wygląda jak n. instr. z suf. -a- i na SO od czas. *snep- / *snip-, por. svaras sveriū, sparas <= spiriū, valas veliū. Wskazuje się na pokrewieństwo ze stwn. snabul, śrwn. snabel, niem. Schnabel "dziób". Dalszy wywód niepewny. snarglys a. snargliai 3 p.a. m. pl. "smark, sopel u nosa; smarki, wydzielina śluzowa z nosa". War. snerg- w SD: snerglys «smark», snerglius «smarkacz». Formacja na -lys od osnowy onomatopeicznej *snark- / *snerk-, oddającej odgłos smarkania. — Drw. snargla "nosacizna", snarglinė "katar", snarglius, -ė "kto chodzi zasmarkany", przen. "chłopiec, młody niedojrzały człowiek". Vb. denom. snargliuoti "smarkać, oczyszczać nos z wydzieliny śluzowej", war. snarglėti, snarglióti oraz snergloju SD «smarkam». — Od snerg- pochodzą gw. snerglės a. snėrglės f. pl. 1. "nozdrza końskie" (syn. šnėrplės, šnervės), 2. wulg. "nos" oraz snėrglos ts. Do tego dołączają się łot. snerglis "ślina", snerdze "smark", šųargĮi "smarki". snausti, snaudžiu, snaudžiau "drzemać, zasypiać", SD «drzemię, napadł mię sen», przen. "zwlekać, marudzić" :: łot. snaūst, snaūžu, snaūdu "drzemać, zasypiać" (=> dur. snaūdėt, snaūdu, snaūdėju "drzemać, zasypiać", snaūdelėt "chwilami wpadać w drzemkę"). Nomina: snaućas c. "kogo senność ogarnia; ktoś powolny, nieudolny" < *snaud-śas (por. snūčas, ginčas, krūčas), snauda "drzemała, śpioch", snaudūs "skłonny do snu, ospały", snaudalius a. snauduolis m. "ospalec", snaudulys "drzemka; ospałość". — SZ snūd-: snūsti: apsnūsti, -snūstu, -snūdau "zadrzemać" (SD «mży mi się; usypiam»), nusnūsti "zdrzemnąć się", susnūsti ts. Nomen: snūdis m. "senność, apatia". Inf. i prs. stały się źródłem dwu
%
581 neopierwiastków, por. 1. snūs-: snūskis m. "senność, drzemka" (por. džiūskis <= džiūsta); z ekspresywnym skróceniem samogłoski: snūsčius, -tė "ktoś senny, ospały", snūskis, -ė ts., snūstelėti "zdrzemnąć sią (na krótko)", 2. snūst-: snūsč-ioti "co chwila zasypiać" (albo: snūs-čioti), snūstinėti "chodzić zaspanym" (pór. kilstinėti <= kilst-, kilsta). Z wtórną krótkością snud-: snūčas "kto łatwo zasypia, zaspaniec" (< *snud-śas, por. gūčas, tričas), snūdis m. "śpioch", snūdžius "ospalec". — Czas. snaud- / snūd- jest zapewne innowacją bałtycką. Z powodu akutowanej długości (snūd-) problematyczne jest zbliżenie z greckim vb. vuo-taCo) "drzemać, zasypiać; zwiesić głową" (drw. ten może zresztą należeć do vb. V6UO) "skinąć, kiwnąć; pochylać sią, upadać, obniżać sią"). sniegas "śnieg" (gw. sniegūs, sniėngas) — wraz z łot. snlegs, pl. śniegi, stpr. snaygis EV "Sne" oraz scs. snėgū (sch. snijeg, snėg, czes. snih) wywodzi sią z pbsł. *snaig-a- "śnieg". Przekształcenie pie. osnowy atematycznej *snoiguh- :: *sniguh- "śnieg". Por. z jednej strony goc. snaiws m. "śnieg", stisl. snjar, snjór, stang. snaw ts. < pgerm. *snaiwa- < *snaigua-, z drugiej strony (s-mobile) łac. nix, niuis, niuem f. "śnieg", gr. xr\v vic|)a acc. sg. do *vii|/ "śnieg" (drw. vi(Į)dc;, -aóoę f. "płatek śnieżny; śnieżyca, ulewa, grad", vi(])8TÓ(; m. "śnieżyca, deszcz"). Drw. sniegala "śnieżynka", sniėgana ts., też "głąboki śnieg", sniegudlė "śnieżynka". — Obok tego jest verbum prs. z wokalizmem *ei: lit. gw. sniegą "pada śnieg" jak gr. veikei ts. < pie. *sneigyh-e-. War. atemat. sniėgti daw. "pada śnieg", temat, sniėgna, sniėgsta. — SZ snig-: snigti, sninga (war. snienga, sńiga), snigo "(o śniegu) zaczyna padać, pada", łot. snigt, prs. śnieg (war. snig, snigst), prt. sniga ts. Formacja infigowana ma paralelą w łac. ninguit. Por. też sti. snihyati "lgnie, lepi sią, jest wilgotny", przen. "odczuwa pociąg do kogo, czego", stir. snigid "kapie, pada deszcz". — Drw. od snig-: snigcióti "(o śniegu) padać od czasu do czasu, po trosze, popadywać", snigdyti "zostawiać, trzymać co na śniegu"432, sniginti: prisniginti "czekać (z kopaniem kartofli), aż spadnie śnieg", snignóti "(o śniegu) popadywać", snigsena "śnieżyca". — WSZ snyg-: snygurti a. snyguriuoti "śnieżyć po trosze". — Nowy SO snaigsnig-: snaigyti "padać powoli (o śniegu)". Nomina: (snaigas a. (snaigos f. pl. "śnieg na gałąziach drzew", snaigala "płatek śniegu" (=> vb. denom. snaigalioti "śnieżyć"), snaigė "płatek śniegu", snaiguolė "płatek śniegu". — Nowy SE sneig- <= snig-: snėigėti, snėigi, -ėjo "prószyć śniegiem, śnieżyć" (por. gėižėti «= gižti, ėižėti ižti). — Na tym tle warta odnotowania jest izolacja apofoniczna wyrazu słow. snėgū. snukis, -io "pysk, morda" (też wulg. o twarzy ludzkiej), SD «dziubas, nos u zwierząt, pysk», snukis paukščių SD «nos ptaszy». War. gw. sniūkis (palatalizacja ekspresywna?). Por. łot. snucis, snulęis "pysk" ob. šnucis, šųucis (nagłos sn- mógł zostać zmieniony pod wpływem niem. Schnauze). Bez etymologii. Por. snujóti gw. "leźć, wtykać nos", iter. snujinėti ts. — Drw. antsnukis a. ańsnukis m. "kaganiec", apsnukys "rzemień poprzeczny u uzdy", snuklnis m. ts., snukelis m. SD «pyszczek». Vb. denom. snukiūoti wulg. "walić po pysku". sddas "sad, ogród owocowy" — zapoż. słowiańskie, por. błr. pol. sad. Slawizmem jest też łot. sads "sad". — Drw. sodininkas "ogrodnik, sadownik", sodinis "ogrodowy".
432 Por. Geras ūkininkas padargų łasce śniegu, deszczu".
nesnigdo,
nelydo
lauke "Dobry g o s p o d a r z nie z o s t a w i a narzędzi na polu na
582 sodyba "zagroda, obejście, dom wiejski z podwórzem i zabudowaniami gospodarskimi", valstiečio sodyba "zagroda chłopska", SD1 sodyba «siedlisko», SD «plac prożny». Drw. do sodžius, z suf. -yba, który przypomina ukr. sadyba "siedlisko, siedziba". — N. m. Sodyba, Sodybos 3x. sodinti, sodinu, sodinaū 1. "sadzić rośliny", 2. "wsadzać (chleb do pieca)", 3. "sadzić kwoką" (tj. wkładać jaja pod kwoką), 4. "ozdabiać" (sodintas SD «sadzony, sadzoną robotą robiony»), pasodinti "posadzić, pomóc komu usiąść, wsadzić, wsadzić do wiązienia". SD1 sodinu «sadzą, sadzam», SD «sadzą płonki, kapustą etc., flancuią», cps. SD apsodinupili«osadzam zamek», apsodinu žemį šalįžmonėmis «osadzam pusty kray», apsodinu žimčiūgais «osadzam co perłami», nusodinu «zsadzam kogo». Dawny akcent na pierwiastku poświadcza DP sódint "sadzać". Formacja kauzatywna do sėsti(s) "usiąść", sėdėti "siedzieć", scharakteryzowana innowacyjną apofonią ė => a, *sed- => *sad-433. Odziedziczona apofonia ė ó, *sed- => *sód-, zostawiła ślad z jednej strony w żmudzkim caus. svadinti, -inū "sadzać, sadzić", gdzie svad- pochodzi ze zmiany *suod-, z drugiej strony w drw. nominalny, suodžiai "sadze" (zob.). Innowacyjny wokalizm o zam. uo pokazują również takie wyrazy, jak isddas "ziąć przyjąty do domu teściów", sostas "tron" (zob.), sodžius "osada" (zob.). Paralele apofoniczne: bog- zam. buog- (s.v. bėgti), brožzam. bruož- (s.v. brėžti), slog- zam. sluog- (s.v. slėgti). — Suf. -inti alternuje jak zwykle z -yti, por. gw. sodyti "sadzić itd.", prs. sodaū a. sodžių, prt. sodžiau. W świetle odpowiednika słowiańskiego, scs. saditi "(Įmeueiv, sadzić rośliny" < *sodI- (ros. saditb, czes. sadit, pol. sadzić), sufiksalne -T- jest starsze od lit. liter. -in-. Jeszcze inny sufiks w łot. sadinat "sadzić". Prs. gw. sodžių ma nawiązanie w psł. *sód-ie- (scs. saždą, ros. sažu, pol. sadzą), jest wiąc formacją starszą od sodaū (suf. *-a-). sódrus, -i 1. "bujny, obficie rozrastający sią, dorodny", 2. "dobrze zbudowany, tągi, przy kości, krąpy, krzepki", 3. "obfity, rzęsisty (deszcz)", 4. "pożywny, sycący (posiłek)", 5. "dźwięczny, donośny (głos)", 6. "jaskrawy (kolor)". War. sodrūs (4 p.a.). Osnowa sód- jest całkiem izolowana. Bliskoznaczny przymiotnik sūdras, sūdrus (zob.) podsuwa analizę *sidru-, starsze *sid-ra drw. od zanikłego prs. *s5-da "syci się, jest syty" < pie. *seh 2 -dhe-. Pwk. pie. *seh2- / *sh2- "sycić (się), być nasyconym". Por. lit. sótis f. "sytość, uczucie sytości" (*seh2-ti-), SZ goc. saps "syty", stisl. sad r ts. (*sh2-tó-). Dla sódrus można więc postulować znacz. etym. "sytny, sycący". — Drw. sódreti, -ja, -jo 1. "udawać się, dobrze wyrastać (o zbożu)", 2. "obficie padać". sodžius, -iaus "wieś, osada", wsch.-lit. sodžia, -ós ts., żm. soda, -ds ts.; naujas sodžius SD «osada nowa pustego kraiu, colonia». Wyrazy te zawierają prawdopodobnie wtórne sod- zam. suod-, chodzi bowiem o derywat na SO, *sód-, do pwk. sėd- "siedzieć", zob. sėdėti, sodinti. Paralele: sostas (zob.) zam. *suostas; boginti obok łot. buódzinat; glóbiu zam. *glūobiu. N.B. Wyrazy łot. sadža, sadža "wieś, osada", też m. sadžus, pl. sadži ts. są lituanizmami. — Drw. sodyba (zob.), sodietis m. "wieśniak, chłop, mieszkaniec wsi", sodžionis ts. (por. kiemionis). — N. m. Sódai, Sodalė 9x, Sodeliai 4x, Sodėnai 3x, Sodynė', Sodžiai, Sodžiūnai, cps. Mėdsodžiai (dosł. "osada leśna", por. Medsėdžiai), Pasóda 2x, Šilsodis.
433 JQZ. staropruski p o ś w i a d c z a odpowiednie causativum bez wzdłużenia samogłoski pierwiastkowej, por. saddinna "stellt", sien priki sedinna "sprzeciwia się, przeciwstawia się".
583 sokoras b.z.a. daw. "cukier". DP (sókoras), acc. sg. (sókorą), instr. sg. (sokorų), gen. pl. (sokorų). Być może wyraz ten byl akutowany, por. pisownią DP (popiežius) = popiežius, DP (Powiłaś) = Povilas. Zapożyczenie z błr. saxar "cukier". Por. cukrus. sólymas "solanka, roztwór z soli (do konserwowania mięsa, ryb), zacier, zakwas". Drw. na -ma- od neoosn. *soly- <= *sól-yti "solić, posypywać solą, zalewać roztworem soli"434 (czasownik *sólyti został zastąpiony przez sūdyti, o czym s.v. suras). Analizą taką dyktuje odpowiednik łot. salims "roztwór soli" (war. salims), który należy do czas. salit, -u a. -iju, -Tju "solić (miąso, rybą), nacierać solą", też "bić, uderzać". Tu jeszcze salits "solony, słony, przyprawiony; drogi (o towarze)", saligs "słony" oraz sdlijums "roztwór soli" (od neoosn. salij-). Czas. salit jest denominatywem utworzonym od sb. sals, -s f.m. "sól", pl. saĮi "sole, np. chemiczne" < pb. *sal-, acc. sg. *sal-in. Drw. saĮš "solny, słony", przen. "drogi, teuer" < *sal-ia-, salijs "solny, słony", saligs ts., salsgraūds cps. "ziarnko soli" (kalka z niem. Salzkorn), salnica "solnica, naczynie do przechowywania soli" (suf. słowiański, podobnie jak w stlit. druskinyčia "solnica"435). — Pie. nazwa "soli" miała pdg. apofoniczny: *seh2l- :: *sh2-el-, por. łac. sal, salis n., gr. aXę, aX6ę m. "sól". Scs. jo/rf.jest z pochodzenia formą acc. sg. s-ol-i< *s-al-in, pie. *sh2-el-m lub *sh2-ol-m (gen. sg. soli). sopagas daw. gw. "but z cholewą, but dojazdy konnej", zwykle pl. sopdgai — zapoż. z błr. ros. sapóg, pl. sapogi. Drw. sopagaitis m. "roślina Aconitum", cps. sopagbernis m. "lichy parobek". Vb. denom. sopagūoti "obuwać cholewy". — zopagas daw. gw. "but" — zapoż. z błr. zapóg. sopėti, sópa, sopėjo "boleć". Zwykle bezosobowo: Sópa galva, rankos sópa nuo darbo "Boli głowa, rące bolą od roboty". Obok tego: Maną visą sópa "Mnie całego boli, tj. wszystko mią boli". Aš visas sópu "Mnie całego boli". SD Atmisopėjo kas «odbolałem, odbolało mi co». Odpowiednik łot. sapėt, -u, -ėju 1. "boleć", 2. "zadawać ból", apsdpėt a. apsapt 1. "rozchorować sią", 2. (z zależnym inf.) "przerwać, przestać coś robić", atsdpėt a. atsapt "stracić zdatność z powodu bólu". Nie widać nawiązań ie. Transponat pie. *seh2p-. — Inchoat. sopti, sópsta, sópo "zaczynać boleć", caus. sópinti "powodować ból, dręczyć" (łot. sapinat). — Nomina: sopė a. sópa "ból; bolący wrzód, czyrak" (łot. sdpes a. sapas f. pl. "ból"), sopulys "ból, bolenie", SD apima mani sopulys « z e y m u i e m i ę boleść», rzadsze synonimy: sopčius a. sopčiūs, sopstas, sopsčius "ból". Cps. pilvdsopis m. "ból brzucha". Zob. też opa. sóra, zwykle pl. sóros "proso, Panicum miliaceum", SD «jagły, milium» (drw. sórinis «jaglany»), łot. sare daw. "proso, jagły" (Eiger) obok gw. sura ts. Bez etymologii. Może *sar-a- jako drw. z pochodzenia abstrakcyjny (kolektywny?) "sytość" od przymiotnika dewerbalnego na -ro-: *sa-ro- < *seh2-ro- "sytny, sycący". Wtedy pwk. byłby wspólny z lit. só- w sótis (zob.). Co do strony znaczeniowej por. pol. syta " w o d a
434
Paralele słowotwórcze: pūdymas "gnojenie; ugór" pūdyti "doprowadzać do gnicia", kinkymai m. pl. "uprząż" <= kinkyti "zaprzęgać", maišymas "zakwaszone, lecz jeszcze nie wyrobione ciasto" maišyti "mieszać". — Z sufiksem -ma- wymienionych formacji nie należy mieszać neosufiksu -yma-, który ukazuje sią w takich derywatach, jak pylymas a. pylymas "nasyp, grobla" <= pilti albo baltymas "białko; biel drzewa" <= baltas. 435 Lit. salanka, ukazujące sią w SD j a k o salunka «solnica», jest zapożyczeniem z błr. solanka.
584 miodowa, wywar miodowy" :: syty "satiatus, saturatus". — N.B. Starą nazwą "prosa" kontynuuje w jąz. litewskim wyraz mainos f. pl., spokrewniony z łac. milium i gr. peźUvr|. sostas a. sóstas "tron, stolec", SD też «zedel, sedes, sedile», sostelis m. SD «zedelek na iednego, sedicula». Drw. na SO *sas- do neopwk. sės- jak w vb. sėstis "usiąść, siadać" (zob. sėdėti). Co do nowej apofonii *e => *a por. sodinti <= sėd-. Starszy wokalizm uo tkwi może w n. m. Suostas (miasteczko na płn. od Biržiai), o ile od *sóssės-. — Pochodne: sostinė "stolica, miasto stołeczne". W SD s.v. «stołeczne miasto, urbs regia, civitas regia» znajduje sią wyrażenie miestas pirmiausias, tj. "miasto najpierwsze". sótis, -ies f. "sytość, uczucie sytości", SD «nasycenie» (valgau, geriu iki soti SD «doiadam, dopijam») < *sati- < pie. *sėh2-ti- (budowa jak w stotis / stótis, votis / votis). War. sotė, sota, sótas "sytość". Adi. sotus, -i "syty" (Sótus alkano neuzjaūčia "Syty głodnemu nie współczuje"), war. sotūs, sótas, SD sotus «nasycony» (syn. prisotintas), drw. sotinas "syty". Odpowiednik łot. sats, -a "sytość", sata, sate "uczucie sytości, umiar w jedzeniu" 436 , adi. sats "sycący, wystarczający, umiarkowany", satns "pożywny, szybko sycący". — Vb. denom. sótinti "sycić, nasycać" (Sotink Dieve! "Smacznego!"), refl. sotinuosi SD «nasycam się», prisisotinu SD ts., nepasotinamas "nienasycony". Por. stłot. satinat "żywić, sycić", łot. satinat "zapewnić pomyślność, błogosławić, żegnać krzyżem", refl. satinatiės "zadowalać sią czym", stpr. *satinnei, pis. (satuinei) 2 sg. prs. "sycisz, nasycasz" od inf. *[sa:tina:t]. — Pie. *seh2- / *sh2- "być nasyconym, sycić". Por. SZ goc. safcs "syty", stisl. sad r ts. < *sh2-tó-; łac. satis adv. "dosyć, dostatecznie" (od sb. *sa-ti< *sh2-ti- "sytość"), gr. hom. aonroę "nienasycony" (z *ahato- < *a-s-ato- < *n-sh2-etó-). Zob. też sódrus. — Być może, że na SP należy tu jeszcze adi. łot. sajš "mdły, bez smaku (o potrawie), mdlący, wywołujący mdłości; gorzki, cierpki", mianowicie przy założeniu znaczenia etym. "odczuwać obrzydzenie na skutek przesytu". Por. gr. aar| "przesyt" i "obrzydzenie, wstręt, smutek, udręka", a o a o p a i "przesycić się, odczuwać niechęć, wstręt, mieć obrzydzenie do czegoś"437. soželka daw. gw. "sadzawka" — zapoż. z błr. sazalka. War. sóziauka ts. (tak m.in. SD) — zapoż. z błr. sazevka. — War. sódziauka przybrał afrykatę -dż' pod wpływem wyrazu sodzauka, zapożyczonego z pol. sadzawka. spageti, spagū, spagėjau "mocno płakać", spagcióti a. spakcióti "kropić kroplami (o deszczu)", spagnóti ts., spaksėti, spaksi, -sėjo "lać się (o łzach)". Nomina: spagas "kropla", przen. "mała ilość, odrobina", spaksnis m. "kropla", stlit. spaksnelis m. "kropeczka"438. Podstawą tej grupy form jest interi. spakt (o spadającej kropli), por. Aplei pietus spakt spakt pradėjo lyti "Koło południa krop krop zaczęło padać". Formy z -g- są wobec tego wtórne. spaliai m. pl. "paździerze, wewnętrzne części łodygi lnu a. konopi, odpadające przy międleniu" (łot. spa\i ts.), SD «paklepie» ["zgrzeble lniane albo konopne", SŁXVi], «paździor» ["sucha cząsteczka rośliny, źdźbło", SŁXVi]. Formacja na SO-V do zanikłego
436
Por. Dievs,
437
Lit. sótus nie jest s p o k r e w n i o n e ze słow. sytu "satiatus, saturatus", ros. sytój, czes. syty, pol. syty "taki, który
duod satu! — f o r m u ł k a w y p o w i a d a n a przy napoczynaniu b o c h e n k a chleba.
zaspokoił s w ó j głód". T o ostatnie m a b u d o w ę *sū-ta- < pie. *suh 3 -tó- i jest m o t y w o w a n e czas. het. sunnai "napełnia", p w k . pie. *seuh 3 - (znacz. etym. "pełny, napełniony"). 438
Por. Apie popiežiškąją
mišią visame tame aprašyme
... nerasime
nė mažiausiojo
spaksnelio
mszy papieskiej w c a ł y m t y m opisaniu nie znajdziemy ani najmniejszej kropeczki napisanej".
%
parašyto
"O
585 vb. *spėlti "rozszczepiać, rozłączać", < pie. *(s)pelH-, por. sti. phalati "pęka, rozdwaja się". Pokrewne scs. pieva "plewa, łuska okrywająca ziarno w kłosie zbożowym" (=> vb. denom. pievą, plėti "plewić, wykorzeniać", pierwotnie: "wiać ziarno"), ukr. polova "plewa", jak też lit. pėlūs (zob.). — Drw. spalinas "pokryty paździerzami (worek, ubranie)", spalynas "kupa paździerzy", spalis m. "miesiąc październik". sparnas "skrzydło, narząd lotu". Też sparnas žuvies SD «pletwa, u ryby pioro». Ze *(s)por-no-, dosł. "to, czym uderza się (powietrze, wodę)". Z s-mobile do sti. parna"skrzydło", aw. pardna- "pióro, skrzydło" (het. partawar "skrzydło"). Pie. *(s)per- "bić, uderzać", zob. pertis. St. o przy sufiksie -no- też w sapnas, kluonas. spaudyti, spaudžiu, spaudžiau "cisnąć, gnieść, tłoczyć", prispaudžiu SD «dogrzewam komu» (syn. prispiriu, primugu), suspaudžiu SD «sciskam, stłaczam», suspaudžiu nastrus SD «stulam gębę». Akut wtórny. Temat na SO spaud-T- stanowi drw. iteratywny do prs. *spjaudu (< *speud-e-). To ostatnie jest dane w sposób pośredni w formacji infinitiwu (spiaujti) "driicken", (iBJpiauJti) "drucken", który zapisano jedynie w Lexieon Lithuanicum, na s. 25, lekcja *spjausti. Por. gr. GTreuÓG) "przyspieszać coś, ponaglać", intr. "spieszyć się, pędzić co tchu". Do prs. iter. spaudžiu dotworzono ąuasiprymarny inf. spausti "gnieść, cisnąć", apspausti "obcisnąć, wyżąć (nieco bieliznę)", įspausti "wcisnąć, znaczyć piętnem", refl. dasispaust SD «docisnąć się», įsispaust SD «wtłoczyć się». Paralela: traukti <= prs. traukiu :: traukyti. Nomina dewerbalne: (spaudas "piętno", nuospauda "odcisk, nagniotek" (<= nuspausti "odcisnąć"), priespauda "ucisk" (<= prispausti "przycisnąć"), spauda "prasa, druk", cps. sūrspaudis m. "przyrząd do wyciskania serów" (por. sūris). — Neopwk. spaus- (<= spausti): spausdinti "tłoczyć, drukować", spaustai a. spaūstai m. pl. "przyrząd do wyciskania sera", też "sidła", spdustyti "ściskać (ręce)" < *spaus-sty-. Neoosn. spaust- (<= spaust-yti): spdustojas daw. "drukarz", spaustūkai m. pl. "przyrząd do łupania orzechów; przyrząd do wyciskania sera", spaustuvai m. pl. "przyrząd do wyciskania sera lub soku, do wydobywania miodu z plastrów", spaustuvaim.o\. "imadło", spaustuvė "tłocznia, drukarnia", sūrspaustis m. cps. "przyrząd do wyciskania serów". — SZ spud-: spudėnti "lekko, trochę przycisnąć" (,spūstelėti ts., od neoosn. spus-). — WSZ spūd-: spūdėti, -ja, -jo dur. "być przyciśniętym", impers. "trochę boleć, pobolewać", spūdinti "iść powoli, w zamyśleniu, w zawstydzeniu, jak wypędzony", spūdoti, -ju, -jau "mieszkać w ciasnocie"; (spūdis m. "wrażenie" (=> įspūdingas "robiący wrażenie, okazały, imponujący"). — Neoosn. spūs-: spūsčioti iter. "ściskać", spūstelėti "nacisnąć (boki konia, guzik), uścisnąć (rękę)", spūsnis a. spūsnis m. "nacisk, naciśnięcie, odcisk", spūstis, -iės (4 p.a.) a. spūstis, -ies (1 p.a.) f. "ścisk, tłok". spelgti, spelgia (war. speigą), speige "o roślinach: tłumić, hamować wzrost, zagłuszać", intr. "marnieć, usychać (w cieniu); o bólu: przeszywać, kłuć (w boku)". Bez etymologii. — SZ spilg-: spilgti, spilgsta, spilgo "o roślinach: niknąć, marnieć - bez słońca, w cieniu wyższych roślin". — SO spalg-: spalginti "zaciemniać, zasłaniać (o drzewach)", nomen: spalgena "żurawina, Oxycoccus", war. spalgenas, spalg inas, spal g ė (znacz. etym. "krzew rosnący w cieniu drzew"). spenys, acc. sg. spenį "cycek, sutek u samicy zwierzęcej", SD «cyc u zwierząt» (w odróżnieniu od krūtis SD «cyc u niewiast»), też "smoczek". Por. stpr. spenis EV "sutek, Citczcze", łot. spenis "pypeć na języku". Pb. *spen-ia- jest odziedziczoną nazwą "sutka, brodawki, w której znajdują się ujścia przewodów mlecznych", por. i ryj. sine (*spenio-),
586 stnord. spene (*spenan-), SO ags. spanu spanan "odstawić od piersi"), SZ stwn. spunne. — Zdrob. spenelis m. "cycuszek; wszelki wyrostek; smoczek". Zob. też s.v. penėti. spęsti, spendžiu, spėndžiau "stawić, zastawiać sidła", SD paspindžiu «sidlę», paspindžiu tinklų «zastawiam sieć», sp(stas «usidlony». Odpowiednik łot. spiėst, spiėžu, spiėdu "cisnąć, uciskać, zmuszać; łowić, polować". Do pie. *(s)pend- "napinać, naprężać", por. łac. pendó "wieszać, powiesić, ważyć (na szalach)". Akut wtórny, chyba na wzór pwk. *spenh r , por. pinti "pleść, wiązać". — SO spandyti iter. "zastawiać sidła; łapać w sidła; podpierać; popychać, ściskać, zgniatać", daw. "napinać cięciwą łuku". Paralele: grandyti grąsti, tampyti <= tempti. Postvb. spanda "podpora, rosocha u studni". Bałtycki SP spend- / spand- łączy się przez s-mobile z cs. pąždą, pąditi "pędzę, pędzić", sch. puditi "gnać, wypędzać, płoszyć", ros. puditb, pužu "płoszyć, straszyć". — Frq. spąstyti "stawiać, napinać sidła" wywodzi się ze *spąs-sty-, gdzie spąs- jest alternantem na SO do neopwk. spąs- (<= spęsti). Tu też spąslai m. pl. "sidła" = spąs-la- oraz gw. spąsnos f. pl. "sidła" = spąs-na-. Reanaliza spąst-yti wytworzyła neoosn. spąst-, por. spąstai m. pl. "potrzask, sidła, pułapka", przen. "matnia" (łot. spuósts "potrzask, klatka" < *spanst-), gw. spąsčiai ts. Paralela: sprąstas <= *sprąstyti. — W jęz. łotewskim do SE spied- dotworzono SO spaid-, por. spaidit "gnieść, uciskać, dręczyć, gnębić", nomina: spaids "ucisk, przymus; prasa, tłocznia", spaidi m. pl. "tortury, katusze". — SZ spind-: spindis m. "rewir leśny zastrzeżony do polowań". spėti, spėju, spėjau "domyślać się, przypuszczać, zgadywać, przepowiadać; zdążyć, zrobić coś na czas, nie spóźnić się; dojrzewać (o zbożu, o owocach)", cps. apspėti "zdążyć na czas", atspėti "odgadnąć zagadkę; wrodzić się, wdać się w kogo; mieć (wolny) czas", atspėjamas "(o czasie) wolny, nie zajęty, pozostający do dyspozycji" (por. atspėjis žodžiais SD «odpor słowny»), įspėti "zgadnąć; uprzedzić, ostrzec; upomnieć kogo", SD įspėju «domyślać się czego» (syn. dasigodau, numanau, supruntu), vardu įspėti DP "imieniem nazwać", nuspėti "zgadnąć, przepowiedzieć", perspėti "przestrzec przed czym", suspėti "zdążyć na czas, nadążyć za kimś (idącym, wykonującym jakąś czynność), zdołać, podołać", užspėti "zastać, zaskoczyć, przyłapać na gorącym uczynku"; įspėjamas a. {spėtinas SD «domyślny». Odpowiednik łot. spėt, spėju "zdołać", izspet "móc, być w stanie",piespėt "złapać (na gorącym uczynku)". — Pwk. pie. *sp ( h ) eh r "powodzić się", por. scs. spėją, spėti "mieć powodzenie, udawać się" (=> spexu "pośpiech"), łac. spės, -ei f. "nadzieja, oczekiwanie", SZ wed. sphira- "tłusty, żwawy". Czasownik bsł. jest apofonicznie sztywny, podobnie jak dėti, sėti, vėti. — Drw. spėlioti "domyślać się, przypuszczać, snuć przypuszczenia, zgadywać, odgadywać zagadki" (=> neoosn. spėlio-, por. spėlionė "domysł"). Nomina od spė-: spėka 4 p.a. "siła, moc, krzepa" lub spėkas 4 p.a. ts., łot. spėks "siła, moc; mnóstwo" 439 (=> lit. devynspėkė "ziele Verbascum", używane na bóle brzucha, łot. deviųviru spėks "Neunmannskraft"), war. sonoryzowany: nespėga "brak czasu" < *nespėka (por. nūostogė ob. stoka, lenciūgas < *lenciūkas), vb. denom. spėkauti "domyślać się, zgadywać, spekulować"; spėmė "pośpiech" (nespėmė "brak czasu"), spėrus a. spėrūs "szybki, prędki, (o robocie) pilny, niezwłoczny; szybko pracujący, szybko biegnący (koń)", spėtas "wolny czas" (nespėta "brak czasu"). — Neopwk. spėj- (<= spėju): spėjoti, -ju, -jau "domyślać się, przypuszczać, zgadywać" (paralele: jaujóti, sėjoti),
439
Metatoniczny d e r y w a t d e w e r b a l n y z suf. -k-. Paralelą może być stoka (4 p.a.).
%
587 įspėjėjas S D 1 «praktykarz» ["wróżbita, przepowiadacz przyszłości, prorok", S Ł X V i ] (por. padėjėjas), perspėjimas "ostrzeżenie, przestroga", spėjikas "człowiek umiejący odgadywać" (por. sėjikas), spėjimas "zgadywanie", spėjinys "domysł, przypuszczenie", vb. denom. atspėjinėti "odgadywać (zagadkę, czyjeś życzenie)",perspėjinėti "ostrzegać, przestrzegać". Tutaj też nespėiga "brak czasu", analiza: *ne-spei-ga (neologizm A. Baranauskasa). Por. łot. nespėjniėks "człowiek bezsilny". spiestis, spiečiasi, spietėsi "roić się, skupiać się, gromadzić się", spiečiasi bitės SD «roią się pszczoły», įsispiėsti "wejść, zamieszkać (o pszczołach)", susispiėsti "skupić się w jednym miejscu, zebrać się", suspiesti "zebrać w jedno miejsce, skupić, zgromadzić, skoncentrować". Nomina: spiečius a. spiečius "rój", spietlius ts., ataspietis m. "drugi rój umieszczony w tym samym ulu". Por. łot. spiėst, spiesu, spietu "roić się - o pszczołach", spiets "rój", war. spietls, spietls. Czas. bałtycki *speit- / *spit-. — SZ spit-: spisti, spintų, spitaū "otaczać ze wszystkich stron, okrążać, osaczać", apspisti "obstąpić, oblec, otoczyć ze wszystkich stron, zgromadzić się wokół" (Visi spiste apspito maną "Wszyscy mnie obstąpili"), atspisti "wylewać, rozlewać się (o rzece, o rosnącym cieście); roić się, rojem wylecieć lub przylecieć (o pszczołach); przyjść, przyjechać", paspisti "rozproszyć się, porozłazić się (o bydle na pastwisku); wziąć się do roboty", prispisti "zlecieć się (o pszczołach); zejść się, zgromadzić się (o ludziach)". — Nomina: spitas "rój", spitras "krótkowidz, niedowidzący" (=» vb. denom. spitrėti, -ju, -jau "wytężać wzrok, śledzić", spitrióti "chodzić po omacku", refl. pasispitrėti "wypatrzyć sobie, upatrzyć sobie"), cps. spitrakis, -ė "krótkowidz, niedowidzący". Czy tu należą wyrazy spitė "cunnus" i spitulys "iskra; biała plama na łbie zwierzęcia"? — WSZ spit-: łot. gw. spitenis "rój", spitls ts. — SO spait-: spaityti, spaitaū "rozpędzać, rozpraszać", išspaitytis "rozproszyć się, rozbiec się na strony", spaitytis, spaitaūs "rozglądać się (po domu)". — SO spais- od neopwk. spis-: išspaistyti "rozpraszać, rozrzucać, rozpędzać, płoszyć (kury)" < *spais-sty- (paralela: raistyti < *rais-styristi; por. też vais- <= išvysti). — Nowy SE speit- (<= spit-): speisti, speičiū, speičiaū "obchodzić, okrążać, zapędzać kogoś w kąt, przyciskać do muru" (por. kreikti <= krik-), prispeisti "zapędzić w kąt, przyprzeć". spindėti, prs. spińdi (war. spindi, spindžia, spinda), prt. spindėjo (war. spindė) "lśnić, promienieć, błyszczeć, iskrzyć się, świecić, jasno świecić" :: łot. spidet a. spidet, -u, -ėju "lśnić, błyszczeć, świecić", refl. spidėtiės ts. — Inchoat. spisti, sp(sta (ze *spins-sta < *spind-sta), spindo, z prvb. į-, pa- "zaświecić, zacząć świecić (o słońcu, księżycu, gwiazdach), rozbłysnąć", suspisti "zalśnić, zabłysnąć", war. gw. spisti, splsta, spindo. Por. łot. spist, spistu, spidu "lśnić, błyszczeć". Neopwk. spis- a. spist-: spustelėti a. spūsterėti "zaświecić nieco, krótko (o słońcu)". Caus. spindinti "glansować". — Bez nawiązań zewnętrznych. Transponat pie. *spnd(h)- (z tym nie da się pogodzić gr. a7iiv0f|p "iskra"). Zob. synonimiczny czas. spingėti. — Nomina: spindalys "blask świecy", spindesys "blask (słońca, oczu)", spindis m. "prześwit, odblask, światło; dukt, droga leśna powstała przez wyrąbanie drzew", spindulinė liga "choroba popromienna", spindulys "promień" (=> vb. denom. spinduliuoti "promieniować, świecić się, błyszczeć"), spindžius "dukt leśny" (znacz. etym. "prześwit w lesie"), cps. spindakis, -ė "o błyszczących oczach, np. krowa" (=> spindakiuoti "patrzeć błyszczącymi oczyma"). Neoosn. spindėj-: spindėjimas "lśnienie, blask". — SO spand-: atspanda "odbicie (w szybie)", łot. spuóds "błyszczący, świecący, jasny", spuozs ts. (*spand-ia-), spuódrs "błyszczący, przezroczysty, blady, jasny" (*spand-ra-).
588 spingėti, spingi (war. spingi, spinga), spingėjo "lśnić, błyszczeć, świecić słabym światłem". Drw. spingčioti "pobłyskiwać", spingsėti a. spingsóti "wydawać słaby blask, słabo świecić", neoosn. spings-: spingsulė "lampka słabo świecąca", gw. spingsūkė a. spińgse ts.; spingulys "iskra, słabe światło". Por. łot. spigana, spigana "błędny ognik na bagnie; przywidzenie", spigulis m. "co sią świeci, błyszczy". Lit.-łot. sping- zalicza sią do pie. *speng-, por. stang. spincan "iskrzyć, wydawać z siebie iskry", ang. spunk "iskra; huba, żagiew". — SO spang-\ spańgti, spangstū, spangaū "niedowidzieć, widzieć źle, ślepnąć": Apspangaū, nė grybo neįžiūriu "Zacząłem niedowidzieć, nawet grzyba nie dojrzą", Vaikštai kaip apspangąs "Chodzisz jak ślepy". Caus. spanginti "oślepiać (o silnym świetle); starać sią dojrzeć, zaglądać (w karty); iść jak ślepy", spanginėti "chodzić po ciemku", spangsóti "(pilnie, natrątnie) wpatrywać sią, wytrzeszczać oczy, wybałuszać oczy; połyskiwać - o żarze". Nomina: spangas, -a "niedowidzący, ślepy" (=> vb. denom. spangióti "niedowidzieć"), spańges f. pl. "ślepia zwierzęcia" (pogardliwie też o oku ludzkim), spangis, -ė lub spangys, -ė "niedowidzący" oraz spangė "żurawina, Oxycoccus", liter, spanguolė ts.440 (znacz. etym. "krzew zagłuszany przez drzewa", por. spalgena s.v. spelgti), cps. spanguogė "żurawina" (por. uoga). — Z prs. na -sta-, *spygsta < *sping-sta "rozbłyskuje", wyabstrahowano neoosn. spygs- (spyks-). Świadczą o tym takie drw., jak spygsėti a. spygsóti "słabo się świecić, połyskiwać", spygsė "lampka (naftowa)", spygsynė a. spygsotė "mała lampka naftowa (bez klosza)", spygsulys "słabe światło widoczne w oddali", spygsūtis m. "świecidełko". Gdy formacje spygs-ėti i spygs-óti uległy resegmentacji na spyg-sėti i spyg-sóti, pojawiła się neoosn. spygpor. drw. spygtelėti a. spygterėti "o słońcu - wyjrzeć spoza chmur, zaświecić", spygulys "promień światła, słabe światło, ognik", špygutė "fiołek, niezapominajka". spinta "szafa" — stanowi odmiankę wyrazu spinda, zapożyczonego z niem. gw. spind, por. śrwn. spint, -des n. "szafa". spirgėti, spirga, spirgėjo "smażyć się, skwarzyć się, piec się" (Lašiniai j aū suspirgėjo "Słonina już się wysmażyła"), przen. "denerwować się". Inchoat. spirgti, spirgsta, spirgo "smażyć się, prażyć się", przen. "unosić się zapałem, gorączkować się", nuspirgti "uprażyć się, spalić się". Z etymologicznego punktu widzenia jest spirgrefleksem *splrg- < pie. *sp(h)rh2g- i przedstawia st. zanikowy do sprógti "pękać, rozrywać się, wybuchać; wypuszczać pączki", ze *sprag- < pie. *sphreh2g-. Stosunek morfemów spirg- :: spróg-, nieregularny z opisowego punktu widzenia, znajduje wytłumaczenie w kontekście oddziaływania spółgłoski laryngalnej. — Drw. spirgyti caus. "smażyć", dawne prs. spirgiu SD1 «prażę, skwarzę, smażę», prispirgiu SD «przysmażam» (co do SZ por. mirkyti, vilgyti, žindyti), dziś spirginti "skwarzyć (słoninę), przypiekać (o słońcu), doskwierać (o mrozie)", refl. spirgintis "skwarzyć się, smalić się, piec się, doskwierać (o słońcu, mrozie)". Nomina: spirgas "skwarek", spirginiai m. pl. "skwarki" (=> łot. gw. spirgiųi ts.), spirgutis "skwarek". Cps. ziemóspirgis m. 1. "trzaskający, tęgi mróz; mroźny okres zimy", 2. "spowodowane przez mróz pęknięcie w drzewie", 3. "choroba skóry u koni". — Obocznym do spirg- st. zanikowym jest spurg- (por. dirti :: durti): spurgas a. spurga "pączek, zarodek liścia, kwiatu, bazia (olchy, brzozy), kwiatek chmielu, szyszka chmielu; kłak włosów a. wełny", przen. "frędzla" (m.in. SD1), spurganos f. pl. "szyszki
440
C o d o sufiksu por. smirdudlė
"czarna porzeczka".
\
589 chmielowe". Vb. denom. apspurgti "pokryć się pączkami", atspurgti "wystrzępić się". — SO sparg-: spargyti "oparzać wrzątkiem", sparginti "piec, prażyć, smażyć" (zwraca uwagę brak intonacji, por. spirginti). — Obok splrg- pojawiła się nowa postać st. zanikowego, sprig-, gdzie sekwencja ri stosuje się do rV w formie SE sprog-, por. sprigii, sprigau, sprlgti "dać prztyka, prztyknąć, lekko trącić, uderzyć; odskoczyć po przyciśnięciu; trysnąć (o krwi); energicznie rzucić", sprigćióti "podskakiwać". spirti, spiriu, spyriau "kopać nogą (o koniu), wierzgać kopytem; podpierać coś", przen. "nalegać, naglić, przymuszać", refl. spirtis "sprzeciwiać się". Cps. at spirti "odkopywać, odbijać nogą; podeprzeć (płot), podpierać", azuspiriu SD «tarasuię» (syn. azumetu), išspirti "brykając wyrzucić", nuspirti "kopiąc, brykając zrzucić, odrzucić", paspirti "kopnąć, odrzucić nogą; podeprzeć", refl. atsispiriu SD «opieram się komu», isispirti "weprzeć się nogami; wsunąć nogi (w drewniaki, chodaki)". Nomina: ataspiras "nogi łóżka (przeciwieństwo wezgłowia); podpora, wsparcie", basspiras (zob. basas), paspirkas "podpora, podpórka; pomoc" (por. pridurkas <= pridurti441), paspirtis, -ies f. ts., cps. avispira a. avispiris "łajno owcze" (zob. avis). — SE sper-: łot. spert, spėru, spėru "(o koniu) bić kopytami, wierzgać, zrzucać", sperties "opierać się, zapierać się (nogami)". Tu też psł. scs. oprėti są, opiretu są "oprzeć się o co", pol. oprzeć sią, uprzeć sią, zaprzeć sią (nogami, kopytami). Do pie. *(s)pherH- "bić kopytem, wierzgać" (Liv2 585), por. stisl. sperna ts., stwn. spornón "uderzać piętą", wed. sphurati "odpycha, odrzuca", het. isparranzi "depczą; rozszerzają", łac. spernó, sprėui, sprėtum "oddalić, oddzielić; odrzucać, lekceważyć, gardzić" (ze zmiany płac. *spera- :: *spra-). — SZ: podwójny refleks spir- / spur-, por. 1° spir- jak wyżej, 2° spur-: spurdėti, spūrdu, spurdėjau "rzucać się, miotać się, wyrywać się"; możliwe, że chodzi tu o refleks prs. intr. *sphrH-dhe- (por. spird-: paspirdyti DP "podeprzeć")442. — WSZ spyr-: spyriotis "opierać się, sprzeciwiać się" ob. spyriuoti(s) DP "wierzgać" (por. oboczność suf. w dyroti / dyruoti, klejóli / klejuoti). Nomina: atspyris m. "podpora, filar", sąspyris m. "sprzeczka, zetknięcie się, starcie się", spyris m. "kopnięcie", spyry s "podpórka", SD «szczebel u drabiny». — SO spar-: spardyti iter. "wierzgać, kopać (kopytami, nogami), brykać, podrygiwać" :: łot. spardit ts. SD spardau «biję nogą; brykam [syn. murmu, vumburoju\\ wierzgam», apspardyti "(o psie) zagrzebać tylnymi łapami", atspardau SD «odwierzgam», nuspardyti "(o koniu) brykając, wierzgając zrzucić z siebie", nusispardyti "wyciągnąć nogi". Paralele: ardyti, tardyti, tvardyti. — Nomina na SO: atspara "opór; opora, podpora, oparcie; odporność", atsparas "podpora", atsparūs "odporny, wytrzymały" (=> atsparumas "odporność, wytrzymałość"), sąspara "róg, węgieł, złączenie dwu belek", n. m. Besąspariai, SD (suspara) «grań, angulus; węgieł w budowaniu» ((susparinis) SD «narożny, węgielny»), gw. saispara "węgieł" (por. ai w saišlavos), sparas "krokiew" (z tym por. pol. por- / pór- w podpora, zapora, spór, odpór, upór), sparva a. sparva "giez, ślep, Oestrus", SD «bąk robak, Tabanus» :: łot. sparvs "bąk, Bremse" (por. narvd <= panirti).
441
Nie m a potrzeby odtwarzania *paspirt-kas (Otrębski 1965, 272), bo w paspir-kas
niż w w y p a d k u pridėtkas, 442
sandėtkas
Inna ewentualność, to odniesienie do pwk. *sperd h -, por. wed. spdrdhate
rywalizuje", dsprdhran f. "tor w y ś c i g o w y " .
i pridur
kas — inaczej
— o s n o w a była równa pierwiastkowi.
"stanęli do współzawodnictwa", het. isparzasta
"ubiega się o wygraną,
"uniknął czego", goc. spaurds,
stwn. spuri
590 spjauti, spjauju, spjoviau "plunąć, pluć" :: łot. spĮaūt, spĮaūju, spĮavu ts. SD krauju spjauju «krwią pluię», nusispjauti "splunąć (sobie)", nuspjauti "doplunąć, dosięgnąć śliną". Pie. *(s)pieuH- / *(s)piuH-, por. łac. spuó, spuT "wypluwać", spūtum "ślina, plwociny", goc. speiwan "speien". Ze słowiańskiego por. scs. pljują, pljivati, pol. plują,, plwać; inf. z antewokalicznym SZ- *(s)piuu-a- < *(s)piuH-eh2- (w wtórne, wypełniacz hiatu lrg.). Formacja słow. infinitiwu nasuwa przypuszczenie, że praeteritum bałtyckie brzmiało kiedyś *spjuvau i że zostało ono odnowione formą na wzdłużony m SO-V *spįau- (lit. spjovė). — SZ-C: scs. plinąti "plunąć" < *pįū-ne-, gr. TTTUGO "pluć" < pie. *(s)piuH-ie-. — WSZ-V spjūv-: spjūvis m. "splunięcie" (zob. pjūvis "rznięcie" s.v. pjauti). W słowiańskim por. scs. oplivati "opluwać" < *pljiva- < *piūu-a-. — SO-C spjau-: spjaudyti, spjaudau, spjaudžiau iter. "plwać, -pluwać" (łot. spĮaūdit), dawne prs. spjaudžiu. Z tego iteratywu wyabstrahowano 1° neoosn. spjaud-: spjaūdalas, zwykle spjaudalai m. pl. "splunięta, wypluta ślina, plwociny, flegma" (por. JcosalaT, vėmalaispjaudėlis m. SD «plwacz», spjaudinėti iter. "pluć, -pluwać", 2° neoosn. spjaudy-: spjaudyklė a. spjaudykla "spluwaczka, naczynie przeznaczone do spluwania", spjaudymas DP "plwanie". — WSO s pjov- < *spiau- albo neoosn. spjov- od prt. spjoviau: drw. spjovimas a. spjovimas "plucie, spluwanie" (por. pjovimas s.v. pjauti), kraujo spjavimas SD «krwią plwanie», nusispjovimas "splunięcie", spjova c. "kto (często) spluwa", spjovėjas ts. — N.B. Ciekawą innowacją apofoniczną było dotworzenie do neopwk. spjaud- (zob. wyżej) alternantu w st. zanikowym: 1° spjud-: spjudóti "spluwać" (por. pjudyti s.v. pjauti), spjuda, spjūdas "plwacz", spjūdelis ts., spjudčnas ts., 2° WSZ spjūd-: spjūdauti "spluwać; wymiotować", spjūdas "splunięcie". spragėti, spraga, spragėjo "prażyć się, trzeszczeć (pod wpływem gorąca lub mrozu)", spragcióti "trzaskać", spragsėti "trzeszczeć". Caus. spraginti "prażyć, podpiekać; (o mrozie) doskwierać". Pwk. sprag- przedstawia sobą alternant na SZ, który dotworzono do SP *sprag-, zob. sprógti. — Drw. spraga "otwór, wyłom, wyrwa, luka, przerwa (między zębami), szczerba; brak, niedostatek; rozporek w ubraniu", spragatis, -ies f. "tęgi, trzaskający mróz; upał letni" (por. degatis dega, genatis <= gena), spragė "mszyca, pchła ziemna (szkodnik roślin)", spragelė "bijak, krótszy kij u cepa", spragilas "cep do młócenia", spragilinė "długa rączka cepa", SD «bijak u cep», spraguma "tęgi mróz". — Są w tej grupie dublety z s-mobile, por. praga "otwór, dziura" {Kieno praga, to ir iškada "Czyja dziura [w płocie], tego i strata"), praguma "przerwa, rozstęp", pragumai m. pl. "podstawy czego, początki", pragumas a. pragumas "okazja, sposobna chwila, sposobność, możliwość", też "sposób (postępowania), podstawa". Derywatami apofonicznymi z WSO *prag- sąpróga a. proga "okazja, sposobna chwila" i prógyme a. próguma "polana leśna". sprandas 1. "kark, tylna część szyi granicząca z grzbietem" (nusisukti sprandą "skręcić sobie kark"), SD sprundas «kark, krczyca», 2. "ciągło, żelazna część pługa łącząca go z orczykiem", 3. "wygięta część kosy". Jest to pochodnik na SO do czas. sprendžiu, sprąsti m.in. "napinać, naprężać" (zob.). Znacz. etym. "napięcie, naprężenie" :=> "mięśnie, które się napręża przy wysiłku (przy ciągnięciu, przy orce)". Por. zdania Jaučiai stiprūs, jie sprandu i traukia "Woły [są] silne, one właśnie karkiem ciągną". Avies visa syla sprande "Cała siła owcy w karku", jak też użycie wyrazu w znaczeniu n. instr. "ciągło". — Drw. sprandinė "karkówka", cps. sprandagalvis, -ė "człowiek o krótkim grubym karku", sprandikaulis m. "krąg szyjny".
591
sprausti, spraudziu, spraudžiau "wtykać, wpychać, wciskać, wtłaczać, wbijać (klin)", cps. įsisprausti "wcisnąć sią, wtłoczyć s i p a s p r a u s t i "podwinąć, wtulić (ogon)". Osnowa spraud- jest ąuasiprymarna, podobnie jak np. spaud- (zob. spausti). Por. iteratyw na SO spraudyti "wtykać, wplatać; rozpierać, rozwierać; szczepić rośliny", => neoosn. spraudy-: spraudyklė "proca" (por. vėtyklė vėtyti); spraudiklis m. "drewno do rozpierania nóg zwierzęcia podczas zdzierania zeń skóry". Transponat pie. *spreudh-, *sproudh-. Bez nawiązań zewnętrznych. — Neopwk. spraus-: spraustas "drewniany przedmiot służący do rozpierania", spraustūkas "drewniany guzik, klin, zatyczka", spraustūvai m. pl. "kleszcze". — SZ sprud-: spruduklas "drewno, pręt do rozpierania płótna przy tkaniu" (por, stebuklas na temat formantu), spruduklis m. "zasuwka", sprudulas "drewniana zatyczka". — WSZ sprūd-: įsprūsti, -sprūstu, -sprūdau "wpaść (w ciasne miejsce), wcisnąć się, wbiec". Neopwk. sprūs-: sprūsčioti "ześlizgiwać się, ślizgać się", sprūstelėti "pośliznąć się mocniej", sprūstis, acc. sprūsti "mnóstwo stłoczonych ludzi, tłok, ścisk, tłum", sprūstojas "kto, umyka, zbieg", sprūstūvas "część krosien tkackich". sprengti, sprengiū, sprengiaū "pchać, wpychać w ciasne miejsce; rozpinać (żagiel)", intr. "utkwić (w gardle), utknąć (we wrotach). Cps. įspreńgti "wetknąć, wepchnąć; zaprząc (konia do wozu)", pasprengti "coś czymś podeprzeć, rozpiąć (żagiel, sidła), zaprząc (konia do wozu)", intr. "utkwić, uwięznąć w czym" (Pasprengė paršas į tvorą "Prosię utkwiło w płocie"). Refl. sprengtis "wpychać się, wciskać się; kłócić się", įsprengtis "utkwić, utknąć (o ości w gardle, o wozie w wąskich wrotach"), rankas įsisprengus stovėti a. įsisprengąs stovėti "stać, trzymając się za boki, wziąwszy się za boki". Drw. sprėngsėti, sprėngsiu (3 os. sprėngsi), sprėngsėjau "krztusić się przy zadławieniu, kasłać, kaszlać" (akut wtórny). — SZ spring-: springstū, springaū, springti "krztusić się, dławić się", įspringti "uwięznąć, utkwić, stanąć (w gardle)" (syn. įsmigti, įsrigti, įstrigti), pasprinkt SD «zachłystnąć się», paspringstu SD1 «dawię się» (syn. smaugiuosi). — SO sprang-: sprangyti "jeść suche jedzenie, dławiąc się przy tym", susprangyti "wetknąć coś pod naciskiem", spranglioti a. -lióti "pożerać, chciwie jeść, opychać się, jeść krztusząc się", sprangstyti "wtykając zaplatać, pleść; ciasno zapiąć ubranie na sobie" (=> neoosn. sprangst-: sprangstis, -ies f. "kołeczek do zapinania odzieży"). — Do pie. *(s)prengh- "naprężyć się, skoczyć, pęknąć". Por. psł. *pręg-: scs. prągą, 3 os. prąžetū, prąšti "napiąć, naprężyć", ros. prjagū, prjačb a. prjaćf, sch. sprėgnėm, spreći, stpol. sprzegą, 3 os. sprzęte, sprząc (do-, prze-, s-, w-, wy-, za-, dziś zaprzęgną, zaprząc "nałożyć koniowi, wołowi uprząż i połączyć ją z pługiem a. wozem" (=> uprząż, przyprząż, sprzążka, sprzątaj); iter. *pręgati, pol. sprz.ągać, zaprzęgać, wyprzągać (konie). — SO pręg-: cs. prąziti, sch. prūziti, ros. prūzitb, pol. prątyć "napinać, wyprężać (pierś, mięśnie, grzbiet)", naprątyć "napiąć, natężyć". Nomina: scs. prągu "skoczek, konik polny", pol. poprąg, poprągu "pas, rzemień przytrzymujący siodło a. kulbakę", pl. poprągi; scs. sąprągū "(euyoę", rcs. suprugū "para małżeńska; małżonek", f. supruga "małżonka"; *prQga, sch. prūga "pasmo", pol. prąga "smuga krwawa na skórze od uderzenia rózgą, biczem; pasmo odmiennej barwy na sierści zwierząt" (zdrob. prątek "cienka pręga, smużka, wąski pasek, kreska", krawat w prątki), też "uchwyt rzemienny lub żelazny, którym przypinano skazańca do słupa", sprątyna "pręt, pasek ze sprężystego materiału" (do sprątyć "ściągnąć, napiąć, wyprężyć"), por. ros. pruzina "sprężyna", też "pawąz, drąg do przyciskania snopów lub siana na wozie" <= prūzitb. Z germańskiego por. stisl. springa "pęknąć, zerspringen", stang. springan "pękać".
592 spręsti, sprendžiu, sprendžiau "wcisnąć, wepchnąć, rozeprzeć; napiąć, rozciągnąć (sidła), rozewrzeć (palce dłoni), mierzyć piędzią; zaprzęgać (konie)", przen. "rozpatrywać, rozważać, osądzać, rozwiązywać (zadanie), wnioskować, decydować", nuspręsti "postanowić, zawyrokować, uchwalić". Refl. išsispręsti "ująć się pod boki". Odpowiednik łot. spriėst, spriėzu, spriėdu "rozewrzeć, rozciągnąć; mierzyć, oceniać, rozważać". Pbsł. *(s)prend- < pie. *(s)prend- (akut lit. niejasny). — Drw. sprendimas "decyzja, stwierdzenie, rozwiązanie", sprendinys "uchwała, decyzja", sprendžiamasis balsas "decydujący głos". Neopwk. spręs- (zob. inf.): spręsdinti "mierzyć piędzią", spręsena "sposób wnioskowania", spręsmas "wniosek, rozstrzygnięcie (w rozumowaniu)", spręstūvai m. pl. "rama do rozpięcia tkaniny przy szyciu", spręstūvas "część krosien", sprązlis (Spręzlis, kad netrauktus audeklas) — ze *spręslis przez udźwięcznienie sl > zl (por. mezliava < mėsliava s.v. mesti). — SZ sprind-: sprindis m. "piędź, tj. miara odległości od końca kciuka do końca środkowego palca rozpostartej dłoni" (por. łot. spridis "piędź", spriditis "paluch w rękawicy"), sprindinis adi. "o szerokości piędzi", sprindiniai lašiniai m. pl. "słonina na piędź szeroka". — SO sprand-: sprandyti "koziołkować, skakać", sprandas (zob.). Frq. łot. spruostit "zamykać (w klatce, w więzieniu)" < *spranstlt < *sprand-stl-. — Lit. gniazdo sprendsprindsprandznajduje przez s-mobile nawiązanie w słowiańskim. Por. SE prąd- < *(s)prend- lub *(s)prind-: scs. prędą, prąsti "vf|0G), nere", ros. prjadū, prjastb, czes. predu, pristi, pol. przędą, prząść "wysnuwać i skręcać nitkę z przędziwa, przerabiać włókno na nici" (znacz. etym. "ścieśniać pasmo włókien w celu skręcenia go w nić"), ros. prjadatb, prjanutb "skakać, podskakiwać". Nomen: *prędia, cs. prąžda, ros. prjaža, pol. przędza (=> przędziwo "materiał, z którego wyrabia się przędzę"). — S O *pręd- < *(s)prand-: psł. *prQduku, pol. prędki "odbywający się w krótkim czasie, w szybkim tempie, pospieszny, szparki", ukr. prudkyj "szybki, nagły". — Z reanalizy formacji intensywnej *sprąstyti < *sprąs-sty- (SO do spręs-, por. wyżej łot. spruostit) pochodzi neoosn. sprąst-: sprąstis m.f. albo sprąstas "deseczka do naciągania płótna, kołeczek do zapinania odzieży; kołek do rozwierania; poprzecznie położony drąg do zawieszenia sprawianej świni a. owcy" (por. spąstai <= spąstyti < *spąs-styti). sprigčioti, -ju, -jau "skakać, podskakiwać" — drw. od interi. sprigt (np. o ruchu konika polnego), war. sprygt (o skoku, nagłym upadku, wypadnięciu). Drw. spriginti "prztyknąć w butelkę" (dla sprawdzenia odgłosu szkła), nuspriginti "pobiec, polecieć", sprigsas a . sprigtas "prztyk, szczutek", sprigis m. ts. — SE sprieg-: spriegti, spriegiu, spriegiau 1. "prztyknąć, dać prztyka, szczutka", 3. "zepchnąć", 3. "odskoczyć (o desce)", 4. "skoczyć, wyskoczyć (o świerszczu, rybie)". — SO spraig-: spraigyti "podskakiwać, brykać (o cielętach, kozach, prosiętach); pękać z gorąca, trzaskać (o drewnie w ognisku); prztykaC, paspraigyti "szybko skądś wrócić", spraigstyti "prztykając usuwać (np. okruchy ze stołu)". sprogti, sprogsta, sprógo 1. "pękać, rozrywać się, wybuchać", 2. "wypuszczać pączki", 3. wulg. "żreć; zdychać", įsprógti "nadpęknąć", išsprogti "wystąpić na wierzch, wyłupić się; rozwinąć się (o pączkach, liściach)", nusprogti "rozpęknąć się; zdechnąć", prisisprógti "nażreć się, nażłopać się", sprogsta medžias SD «pąkowie puszcza drzewo». Odpowiednik łot. spragt, spragstu, spragu "trzeszczeć, rozrywać się, rozwijać się (o pąkach)". Pb. *sprag- z pie. *sphreh2g-. Łączy się via ^-mobile z psł. *prag-, pol. pragnąć "chcieć pić; usilnie chcieć czego", sch. zapragnėm, zapraći "(o krowie) przestać dawać mleko", caus. cs. pražiti, pol. prażyć "oddziaływać gorącem, piec, przypiekać". — Drw.
%
593 nuosproga "zdechlak, cherlak", sprógena a. sprogena "padlina, ścierwo" (por. nusprogti), sprogėlė "szczapka, która odskoczyła od palącego się drzewa", sprogila "skacząca iskra" (por. suf. w augila), sprogimas "wybuch, eksplozja", SD «pąkowia puszczenie», sprógyme "szczelina, szpara". Cps. issprógtakis m. "mający wyłupiaste oczy" — przez elizję z *išsprogta-akis. — Neopwk. sprogs-: sprogsmas a. sprogsmas "wybuch" (por. rūksmas <= rūksta, vyksmas vyksta). — Caus. sproginti a. sprogdinti "wysadzać w powietrze, rozsadzać (wybuchem); powodować pękanie pąków", stlit. "prażyć", SD sproginu «prażę» (žirniai sproginti m. pl. SD «groch prażony»). Iter. sproginėti "pękać, wybuchać, eksplodować". — SZ spirg-: nuspirgti, -spirgsta "uprażyć się, spalić się", spirgėti "smażyć się" (zob., tam też o nowym SZ sprig-). Por. sti. sphūrjati "pęka, rozrywa się; pojawia się". — Drogą intrabałtyckiej apofonii SP a => SZ a powstał neopwk. sprag-, zob. spragėti. spūgti, spungū, spugaū "pryszczyć się, pokrywać się pryszczami" (war. z .y-mob.: pūgti). Bez etymologii. Neoosn. spung-: spungė "ropny wykwit na skórze, pryszcz, krosta". — SO spaug-: spaugas "pryszcz, krosta", vb. denom. spaugūoti "pokrywać się krostami". Obocznik z dyftongiem uo: spūogas "pryszcz, krosta", też "plamka, kropka; bąbel na powierzchni wody", => spuogūotas "pryszczaty, krostowaty; nakrapiany, plamisty", vb. denom. spuogūoti "pokrywać się krostami". Por. oboczność daiib- / duob-, kaup- / kuop- oraz uwagę s.v. duobė. sravėti, prs. sravi (war. srava, sravėjo), prt. sravėjo (war. srdvo) "ciec, płynąć". Prs. srava zaświadcza też stlit. participium prs. act. srava-nt- "ciekący", por. kaip fMakai krauio srawanciio temeń DP "jak krople krwi ciekącej na ziemię". War. z insercją t: stravėti, war. ze zmianą a > e: strevėti, war. z niejasnym wzdłużeniem: strėvėti. Do pie. *sreu- / *sru-, por. gr. peo) "płynę", wed. sravati "płynie, ciecze". Z uwagi na brak refleksu SE *sriav- pwk. lit. srav- trzeba uznać za wieloznaczny: 1° może być refleksem SO pie. *srou-, 2° może być refleksem SE pie. *sreu-, który zmienił się w *srou- przez asymilację antycypacyjną (por. scs. novu "nowy", łac. nouus ts. wobec gr. veoę < pie. *neu-ó-), 3° może być osnową nominalną (jak np. w srava, prasravd, prasravas), zaś formacja na -ėti denominatywna (por. varvėti <= varvas, drevėti <= drevė). — SZ sruv-V: srūvo "sączył się, ciekł" — prt. do prs. srųva, inf. srūti (zob.). Neopwk. sruv-: sruventi "ciec małym strumieniem", przen. "rozchodzić się (o głosie, świetle)", sruvėti, srūva, -ėjo "ciec, lać się strugą, strumieniem", nusruvėti "wsiąknąć w ziemię", sruvūs "wartko płynący (potok)". — N. rz. Siė-struvas < *Sie-sruvas (por. Ste-sikas, Sie-srautas s.v. sekti II). — SZ sru-C: srūtos f. pl. "gnojówka" (zob.). — War. sriu-C, snwy-V(palatalność wtórna): sriūtos f. pl. "gnojówka", sriuvėnti "ciec małym strumieniem" (ob. sruventi ts.), prasriuvd "przerębel, dziura w lodzie". Nagłos sr'- polega na uogólnieniu palatalności z formy SE *sriau- (por. bliūti jak bliauti). — SO srav-V-: prasrava a. prasravas "przerębel; źródło wody", sravūs "wartki (o płynącej wodzie)", war. stravūs, strevūs oraz strėvūs (niejasne wzdłużenie, por. wyżej strėvėti; n. rz. Strėva, n. jez. Strėvys, n. m. Strėvininkai); srava "pęd wody", łot. strava "prąd" — odpowiada gr. porj f. "ciek, tok" < pie. *srou-eh2-. Tu też scs. ostrovū "wyspa; strumień", ros. ostrov, stpol. ostrów "wyspa na rzece lub jeziorze" < *ap-srau-a-, znacz. etym. "to, co jest oblane wodą, miejsce opływane przez wodę". Zob. też sarvalai< *srav-alai. — SO srau-C: 1. sraujas a. sraujūs "bystry - o wodzie, prądzie, nurcie", srauja ūpė "bystra rzeka" :: łot. Strauja upe; srauja "pęd, nurt wody" :: łot. strauja "silny prąd wody", scs. struja "potok, strumień", 2. łot. straūga "nisko położone, grząskie miejsce" :: słow. struga "prąd wody, strumień" <= pbsł. *srau-ga- od pie. *sreu-
594
(por. eiga), 3. lit. srautas "strumień" :: łot. straūts "nurt w strumieniu, deszczowy potok", 4. lit. sraumuo ob. sriaumuo "nurt, prąd rzeki" (=> vb. denom. sriaumėti, -a, -ėjo "płynąć - o rzece"), łot. straume "prąd" :: gr. peupa n. "rzeka, prąd", stisl. straumr m. "prąd", psł. *strumy < *srau-men-, pol. strumień, strumyk. Por. jeszcze lit. sraūnas a. sriaunas "bystry - o wodzie", sraunūs ts. (war. sriaunūs, straunūs, striaunūs), łot. straujš "wartko płynący, prędki, szybki, spieszny, (o koniu) porywczy, (o wietrze) przenikliwy, (o zboczu) strome". - N. rz. Srautas, Sriautas, Strauja, Pastrauja, Straūtas, Striaūtas, Striaūnė. — WSO srov< *srav-: srovė "prąd wody, nurt, strumień; kierunek", elektros srovė "prąd elektryczny", drw. sroventi "ciec, płynąć", pasroviui adv. "z prądem". Por. łot. strava "prąd" ob. strava. Porównywalny wokalizm w svoris, tvora, vora. srėbti, srebiū, srėbiau "siorbać, jeść zupę lub pić cmoktając, pijąc co lub jedząc, głośno wciągać ustami". Odpowiednik łot. strėbt, prs. strebju a. strėbju, prt. strėbu ts. Drw. srebóti "przez pewien czas głośno jeść zupę", srėbalas gw. "polewka, zupa". Por. czes. strebati, słc. strebaf "siorbać". Pwk. *srebh- / *srbh-, pochodzenia dźwiękonaśladowczego, por. łac. sorbėre "połykać, chłeptać, wciągać w siebie", gr. po^eco "chłeptać, siorbać, łykać, żłopać; żywić się zupami, papką" (z *hroph- < *srobh-). Słowiański pokazuje w stopniu e *serbh- (strus. sereblju, słń. srebljem), co jest młodszym alternantem, porównywalnym np. z alb. g/er/? "siorbać". — WSE srėb-\ srėbiau (prt.), drw. srėbčioti "siorbać", srėbalas "polewka, zupa śledziowa; licha zupa; płynne jadło" (por. bėralas), łot. strėba "kasza". — SO srab-: srabūs "o jedzeniu: które się siorbie" (srabūs valgis, srabi strova, srabūs barščiai). — SZ reprezentują cztery refleksy: surb-, siurb-, śrub- i sriub-. 1° SZ surb- < pie. *srbh-, refleks fonetyczny, por. surbti, surbiū, surbiaū "siorbać", apsurbti 1. "nieco siorbnąć", 2. "obsięknąć wodą, błotem", išsurbti "wyssać" :: łot. swr&r, surbju, surbu "siorbać". Nomen: kraūsurba c. lub krausurbys m. "krwiopijca, wampir" (por. kraujas). Tu też psł. *sūrb-, scs. srūbati "siorbać", słń. srėbati, ros. serbatb, -<2/w (war. serbatb, sterbatb), ukr. serbaty ts., pol. daw. sarbać "cedzić przez zęby". 2° SZ (palataiizacja wtórna, por. syn. siulpti): siurbti, -/w, -/aw "ssać, wysysać; sączyć, popijać; pompować", siurbčioti "powoli popijać", siurbsėti "pić małymi łykami". Nomina: siurbalas "napój" (=> vb. denom. siurbalióti "popijać"), siurbėlė "pijawka, Hirudo", przen. "wyzyskiwacz", siurblys "kto pije siorbiąc; pijak; pompa", dūlkių siurblys "odkurzacz", siūrbsnis m. "łyk, łyczek", cps. kraūsiurba c. lub krausiurbys, kraujasiurbys m. "krwiopijca, wyzyskiwacz" (por. kraujas). 3° SZ śrub-, kontynuacja zakłócona przez analogię, mianowicie dostosowanie SZ surb- do SE sreb-\ śruba "polewka, zupa" (wariantem dziś dominującym jest sriuba), łot. struba "potrawa, którą się siorbie", srubyti vaiką "dać dziecku (jedzenie) do siorbania, dać żeby siorbało". 4° SZ sriub- (palatalizacja wtórna): sriubčioti "siorbać powoli", sriuba "zupa", sriūbsnis m. "łyk". Por. n. rz. Sriuba, Sriūb-upis, ze zmianą r'u > ri: Sribulis. — WSZ srūb- a. sriūb-\ sr(i)ūbčioti a. sriūbsėti "powoli siorbać zupę, po trosze łykać zupę", sriūbauti "szlochać, połykając łzy; siorbać gorącą zupę". — Nowy SO sriaub-sriub-: sriaubiū, sriaubiaū, sriaūbti "wsysać, głośno pić", SD sriaubiu «połykam co rzadkiego» (=> sriaubimas SD «połykanie»), refl. sriaūbtis "wpijać się", apsriaūbti "(o wodzie) ociekać, podchodzić pod stopy (na bagnie)". Nomen: sriaublė "trąba u słonia; pysk, pyszczek". sriegti, sriegiu, sriegiau (war. sriegti) 1. "nacinać gwint, gwintować", 2. "wtykać (igłę), wbijać (kół)" — w tym 2. znacz, jest synonimem czas. sreigti, 3. "męczyć, dręczyć (np. o głodzie)". Refl. sriėgtis "schylać się (np. przy żęciu lnu), pochylać się nisko (np.
%
595 dla zaczerpnięcia wody ze stawu, ze studni)". Niejasne. Na skutek gw. epentezy t (striėgti, striegti) doszło do częściowego zmieszania z rodziną czas. streTgti (zob.). — Drw. sriegas "łuska rybia" (=> srieguotas SD «łuskowaty, łuskawy»), sriegis m. "gwint, nacięcie". — SZ srig-\ sriginti caus. "zmuszać do schylenia się". — SO sraig-: sraigyti "wtykać; ciskać, rzucać; narzynać śrubę, gwint", nusraigyti "naciąć, narznąć (gwinty); poutykać, pooznaczać zatkniętymi gałęziami", refl. pasisraigyti "uchylić (sukni), podkasać się". Nomina: sraigas "zatknięta wiecha jako znak graniczny", sraigtas "śruba, gwint" (=> sraigtinis "kręty, kręcony", => sraigtiniai laiptai m. pl. "kręte schody"), cps. sraigtasparnis "śmigłowiec" (por. sparnas). Tu pewnie też sraigė a. sraigė "ślimak, Gastropoda", n. rz. Sraigė a. Straigė. srija 2 p.a. żm. "obszar, okolica, kraj"; sritis, -iės "pas ziemi; obszar, kraj". Takie paralele dla SZ-V, jak formy skrija, \slijas, które alternują ze SZ-C skritas, pdslitas przy stopniu e o formie skrej-V, šlej-V (zob. skriti, šlietis) nasuwają wniosek, że srij-V i sri-C są formami st. zanikowego do SE *srej-V. To prowadzi do hipotezy o prs. *sreju, które było refleksem formacji pie. *sr-eie- (typ scs. stoją < *staie- < *sth2-eie-). Por. pie. SE *ser- w łac. seró, -ere, šertum "spajać (z drobnych części), splatać; tworzyć coś, sprawiać że trwa", gr. eipco "związywać, łączyć kolejno, nanizywać" (zam. *heiro z *her-io, to z *ser-ie-). sruoga 1 p.a. lub sruoga 4 p.a. "pasmo (włosów, wełny, lnu), kosmyk; motek nici; (w lesie) pas wyciętych drzew, (na niebie) pasmo deszczu; mała rzeczka, potoczek". War. sriūoga. Por. stlit. sruoga DP "runo", SD «kosm, kosmek wełny», sruoga suriesta SD «kutner na gacie». Zestawia się z łot. strūoga (t wstawne) "wąski przesmyk między dwoma domami, przecinka między dwoma lasami". Dla plit.-łot. *sróg- nie znaleziono na razie nawiązania. — Drw. jupa sruoginė, pilna sruogų, sruoguota SD «barwista, kosmata suknia». srūti "ciec, płynąć", prs. srūva < *sru-n-va (war. srūsta, srūja, srūna), prt. sruvo (war. srūjo). Cps. išsrūti "wyciec strugą, wypłynąć", pasrūti "zalać się wodą (o ziemi, łące), wezbrać (o rzece), napełnić się, nabiegnąć (o krwi, łzach)", prasrūti "pociec, zacząć płynąć" (Prasrūvo man nósis "Krew puściła mi się z nosa"). Z uwagi na to, że chodzi tu o pwk. anitowy, pie. *sreu- / *sru- (zob. sravėti), zarówno długość, jak i akut w formach stopnia zanikowego muszą być uznane za innowację, taką mianowicie, która się wzoruje na sta-praesentiach tworzonych od pierwiastków setowych. Forma prt. srūvo może pochodzić z proporcji analogicznej plūti : plūvo = srūti : X (X = srūvo). Od neopwk. sruvurobiono sruventi, sruvėti, sruvūs, o czym s.v. sravėti. — Drw. srūdinti caus. "doprowadzać do płaczu, do łez" (war. sriūdinti), daw. "poruszać, drażnić", srūdyti: įsrūdziu SD «rozkrwawić» (syn. kruvinu), prasrūdytą šird{ DP acc. sg. "zakrwawione serce". — Nomina: srū-klys "struga, strumień", warianty: 1. z sonoryzacją kl > gl: srūglys "struga, strumień" (por. eiglūs < eiklūs), 2. z insercją t: strūklys a. strūklė ts. (lyja strūklėmis "leje się strumieniami") < *srQ-kl-, 3. z wtórnie palatalnym r': striūklys a. striūklė (por. łot. strūkla "struga wody, żyła wodonośna, sopel lodowy", też "promień światła"); srūvis m. "struga, strumień; powiew (wiatru)". — Reanaliza sb. srūglys jako srūg-lys dała początek neoosnowie, którą widać w vb. denom. srūgti, -sta, -o "moknąć, moczyć się", nusrūgti "przemoknąć"; war. ze wstawnym t: nustrūgti "przemoknąć", war. z wtórnym r': nusriūgti "tarzać się w gnoju (o świniach)".
596 srutos f. pl. 1. "płynny gnój, gnojówka", 2. "mocz, uryna", 3. "nieczystości, pomyje". Z insercją t. gw. strūtos. Odpowiednik łot. strutas f. pl. 1. "ropa z rany", 2. "szumowiny powstające przy gotowaniu mięsa", 3. "gnojówka". Z substantywizacji adi. vb. *sru-ta-, należącego do pie. *sreu- / *sru- "ciec, płynąć" (zob. sravėti). Pokrewne sti. śruta- "płynący, ciekły", gr. putóę ts. — Drw. srūčius, f. srūtė "brudas, niechluj" (=> srūčiuvienė "niechlujna kobieta", por. mėšliuvienė), srūtė "mocz, uryna", srūtkis, -ė "byle co". — N. rz. Srūt-upė, Sriūt-upis, z insercją t: Striūt-upis. Vb. denom. susisrūtinti "powalać się gnojem". — War. metatetyczny: sūtros (por. šatrai < šratai), z wtórną palatalizacją: sriūtos (,Sriutos sriujója "Cieknie / sączy się gnojówka"). — N. rz. Sūtrė, Striūt-upis, n. jez. Sutrinis, Sutrūkas. N. m. Sūtrė 3x, Sutrėnai, Sutrūkas. stabas 1. "porażenie, paraliż" (stabu ištiktas SD «paraliżem zarażony»), 2. "słup", 3. "bałwan, posąg bożka pogańskiego" ( stačiokiškai adv. "po chamsku"). Cps. stačiaburnis a. stačiakalbis m. "niewybredny w mowie, pyskacz, grubianin", stačiapapė "(dziewczyna) ze sterczącymi piersiami" (por. papas), stačiašikė żartobl. "natłok pilnych prac polowych", dosł. "wypróżnianie się na stojąco" (por. šikti), stačiatikis a. stačiatikis, -ė "wyznawca prawosławia". stadala 2 p.a. DP "gościniec", SD1 1. «gościniec» ["zajazd, karczma; droga, trakt, wytyczona trasa", SŁXVl], syn. ėjamas kelias, viešas kelias, 2. «stodoła» (syn. kluonas), gw. "stajnia dla zajezdnych koni, szopa" — zapoż. z błr. stadóla, stodoła. stagaras "łodyga, sucha gałąź" (war. stagarys) — odpowiada z jednej strony łot. stagars "długi pręt, żerdź, kij", z drugiej strony psł. *stožerū, bg. stózer, stózar "słup w stodole", sch. stozer ts., też "zawias drzwiowy", ros. stozar "słup w stogu, ogrodzenie wokół stogu". — Dalej por. lit. stagūtas "radełko, rodzaj małego pługa" oraz psł. *stogu, cs. stogu "0r||ióv", ros. stog, stóga, pol. stóg, stogu "ułożona w kształcie stożka większa ilość zboża, siana, słomy", co się zestawia ze stisl. stakkr "stóg siana", staki "drąg; kopia jako broń kłująca". Znacz. etym. "słup, wokół którego wznoszono stóg siana, zboża, słomy". — Temat stag-ar- ma obocznik steg-er-, por. stegerys "wyschnięta łodyga, sucha bezlistna gałąź, chrust; dutka pióra ptasiego" :: scs. stezeru "pal, słup", bg. stėzer "słup w stajni do wiązania koni; słup w stogu".
%
597 staklės f. pl. 1. "warsztat tkacki, krosna", 2. "obrabiarka", staklos f. pl. "stojak dla małych dzieci" :: łot. stakle a. staklis "rozwidlona gałąź", stakles f. pl. "rusztowanie, podpory; warsztat tkacki". Są to drw. z suf. -kl- od neoosn. sta- <= statas (zob.). — Z kolei z reanalizy stak-lės pochodzi neoosn. stak-, widoczna w drw. stakta, pl. staktos "futryna (drzwi, okna); kół, słup w płocie". Por. dók-se dók-las. stalas "stół". Fakt, że wyraz ten oznacza wyłącznie "mensa", nigdy zaś "sprzęt do siedzenia, sella" — j a k to jest w starszych fazach słowiańskiego, skłania do przypuszczenia, że mamy tu do czynienia z zapożyczeniem z błr. stoi "sprzęt domowy, służący do spożywania na nim posiłków". Por. scs. stołu "0póvoę, xa0ćópa", bg. stoi "krzesło, krzesło władcy, tron", stpol. stoi "tron królewski, sella regia" (=> stolec "krzesło, stołek, krzesło władcy a. sędziego", stolica "krzesło, stołek, krzesło władcy"), później stoi używa się też w znacz, "mensa". Psł. *stolu odzwierciedla *st-ala- z pie. *sth2-eló-, drw. od pwk. *steh2-, jak w stóti "stanąć" (por. paralelę słowotwórczą w postaci lit. statas). Z inną apofonią pgerm. *sto-la- "sprzęt do siedzenia" < pie. *stóh2-lo-, por. goc. stóls "krzesło", stwn. stuol "siedzenie, tron", niem. Stuhl "krzesło", ang. stool "stołek, taboret". — Drw. stalčius "szuflada", stalius "stolarz", užustalė a. užstalė "miejsce za stołem" (Pilna užstalė valgytojų "Za stołem pełno jedzących"). Cps. stalatiesė a. staltiesė "serweta, obrus" (por. tiesti), staladengė a. staldengtė ts. (por. deńgti). starkas gw. "bocian, Ciconia" — zapewne zapoż. z łot. staĄis, g w. starks (tu zapoż. z dn. stork "bocian"). War. starkus, SD starkus «bocian», sterkus. — Drw. starkditis "bocianię1' (m.in. w SD). Cps. starkakojis m. zioło "Geranium palustre", "Geranium pratense" a. "Delphinium consolida" (dosł. "bociania noga"), starkalizdis m. "bocianie gniazdo", starkasnapis m. zioło "Erodium cicutarium" lub "Geranium" (dosł. "bociani dziób"). — N. rz. Starke, Starka-lizdis, Stark-upis, n. łąki Starke, Stark-lizdis. N. m. Starkai 3x, Starkiškė, Starka-kampis, Stark-lizdis. War. Sterk-: Stėrkiškis, Sterkonys. statas 1. "rząd snopów ustawionych na polu, mendel; tyle zboża, ile można zabrać na jeden wóz", 2. "kół w płocie", 3. "część ubrania okrywająca tułów, kibić", 4. "skład drukarski" (kalka niem. Satz). Odpowiednik łot. stats "pal, słup". Z substantywizacji adi. vb. *stata- "postawiony, stojący" (por. niżej stačias). Analiza etymologiczna: *st-ata< *sth2-ató- < pie. *sth2-etó- (od pwk. *steh2-, zob. stóti)443. Formacja lit.-łot. nie może być uważana za odpowiednik form gr. auauóę "stojący, ustawiony" i łac. status "postawiony" (do sisto), ponieważ te ostatnie są w świetle teorii laryngalnych refleksami pie. *sth2-tó-, czyli praformy z odmiennym sufiksem. Dołączenie sufiksu o nagłosie spółgłoskowym pociąga za sobą sekwencję *Ch2C, a ta jest w obu wymienionych językach rozbijana samogłoską anaptyktyczną a. Takiego rozwoju nie spotyka się nigdy na gruncie bałtyckim. — Następstwem resegmentacji stata- => stat-a- są rozmaite derywaty od neoosn. stat-, por. stačias (zob.), stata "mendel", statikas "kto ustawia snopki zboża na polu", statinė "beczka", statinas "pionowy", statinis ts., statinys "częstokół, palisada", statiniai m. pl. "płot z gałęzi jodłowych", statiniai m. pl. "słupki na zrębie domu, na których spoczywa belka zwana «ilginis»" (por. łot. statiųi m. pl. "żerdzie a. sztachety w płocie; rząd
443
C o do suf. *-eto- w połączeniu z pierwiastkiem na S Z por. z j e d n e j strony gr. d a r o ę "nienasycony" z
*ahatos < *asatos < *ash 2 atos z pie. *n-sh 2 -eto- (wobec goc. safrs "syty", stisl. sad r ts. z pie. *sh 2 -tó-, łac. satis "dosyć, dostatecznie" < pie. *sh 2 -tf-), a a n e t o c ; hom. "niewypowiedziany, nie dający się w y p o w i e d z i e ć " < pie. *n-sk--eto-, z drugiej strony lit. gretas,
metas.
598
snopów na polu, sterta snopów"), statmud m. 1. "prostopadła", 2. "zenit" (=> statmenas "pionowy"), status "stromy, spadzisty, prosty (status kelias "prosta droga"); szorstki, surowy, uparty", nėpastatis, -ies e. "ktoś ruchliwy, kto nigdzie nie zagrzewa miejsca". Por. łot. atstats "oddalony, odległy, daleki". Cps. statakys "ktoś z wytrzeszczonymi oczyma", statmala a. statmala "drobno zmielona mąka" (==> statmalas, -a "drobno zmielony"), statmergė "dziewczyna wykonująca ciężkie prace fizyczne", statpapė (zob. papas). Vb. denom. statyti (zob.). — N. rz. Statasis, Stat-ūpis, Stat-upelis, n. jez. Statikaitis. statyti, statau, stačiau, "stawiać pionowo, stawiać (dom, stodołę), budować", atstatyti "odbudować; wypiąć (pierś)". Odpowiednik łot. statit, -u, -Tju "stawiać, ustawiać (snopki), sadzić", atstatit "odstawić, np. krzesło". Jest to czas. denominatywny na -yti od neoosn. stat- <= statas (zob.)444. Podobny model derywacyjny: slatyti <= *slatas. Stpr. preistattinimai 1 pl. prs. "przedstawiamy" wskazuje na paralelne vb. denom. z suf. -in-, *statint. — Cps. atstatyti krūtiną "wypiąć pierś", atstatau kų SD «odsadzam kogo od czego», azustatyti SD «arendować komu; zastawiać», pastatyti "postawić, wznieść budowlę", SD pastatyt ausis «nastorzyć», pastatau «odważam sobie szkodę», čėtrų ištiesiu, pastatau «rozbijam namiot woienny», pastatau tavorų «zakładam warstat»; pristatyti "przystawić, dobudować, wybudować; dostarczyć; przedstawić kogo", sustatyti "ustawić, poustawiać". Refl. nusistatyti "zdecydować się", prisistatyti "przedstawić się; pojawić się, przybyć", statausi SD1 «stawiam się» (syn. pasirodziu), statausi pókim SD «występuię na widok». — Drw. azustata SD «stawidło u młyna», pastatas "budowla, gmach", pastatytas SD «nastorzony» ["wynoszący się, chełpliwy", SŁXVI], sąstata "system", sąstatas "zestaw, skład (np. pociągu)" sustatyti. — Neoosn. staty-: statydinti "troszczyć się, aby zbudowano", nomina: atstatymas tarno SD «odprawa sługi», įstatymas "prawo, ustawa, przepis", SD «stanowienie czego», įstatytojas SD «stanowiciel» (<= įstatyti "wstawić; stanowić co", por. (statai m. pl. "statut, regulamin"), pastatytojas "budowniczy", SDł «ustawca, założyciel», statyba "budowa, budownictwo", statykla "stocznia", statytinis m. "protegowany", statytinės f. pl. "wzajemne częstowanie się piwem lub wódką" (<= pastatyti m.in. "postawić piwo, wódkę do picia"), statytojas "kto ustawia snopy w mendle; budowniczy; rolnik, który dostarcza mleko, żywiec na podstawie kontraktu". staugti, staugiu, staugiau "o psie - wyć, skowyczeć, wydawać urywane, żałosne dźwięki" (przen. też o głośnym płaczu, o wietrze), gw. staugti, SD staugiu «skowyczę, skowyczy pies», Isistaugti "rozwyć się", nusistaugti "zawyć". Drw. staugesys a. staugliava "wycie", staugūnas "wrzaskliwie płaczący, wyjący". — SZ stug-: sustungū, -stugaū, -stūgti "zawyć", młodsze sustūgstu, -stūgau, -stūgti ts. — WSZ stūg-: stūgauti "wyć - o wilku" (typ dūsauti, šūkauti), pastūgos f. pl. "wycie (psa na wilka)". Bez etymologii. Transponat pie. *steug-, *stoug-. stebėti, stebiu (3 os. stebi), stebėjau "wpatrywać się, spostrzegać, obserwować, śledzić (np. lot ptaków)", įstebėti "dostrzec, zaobserwować". Refl. stebėtis "dziwić się, zdumiewać się", stebiuosi SD «dziwuię się, dziwno mi; zdumiewam się» (łot. stebėtiės "być zdumionym, dziwić się"), atsistebėti "nacieszyć się widokiem", nusistebėti "zdziwić się". Caus. stebinti "dziwić, zadziwiać, zdumiewać". Nomina: nuosteba SD «zdumiewanie się, zdumienie się» (por. nuostaba), stėbaras gw. "sucha łodyga, badyl" (war. stabaras),
444
Por. gr. aTcm(G) "umieścić, postawić"
o i a i ó ę "stojący, ustawiony".
599
stebykla "obserwatorium" (neol.), stebuklas "cud" (zob.), stėbulas "dziwny", stebulė "piasta w kole". Neoosn. stebė-: stebėtinas "godny podziwu" (.Nestebėtina, kaci... "Nic dziwnego, że..."), stebėtinai adv. SD «zdumiale», stebėtojas "obserwator" (por. kalbėtojas). — Do pie. *stebh- "sztywnieć, (o roślinach) drewnieć", por. wed. stabhndti "podpiera, umacnia". — Infigowanie morfemų w st. pełnym: nustebti, nustembu, -stebaū "wpaść w podziw, zdziwić sią, zdumieć sią". Neopwk. stemb-: stembti, stembia, stembė "drewnieć, wyrastać w łodygą, mocnieć na ciele, grubieć", stembėti -ja, -jo ts., drw. stėmbras a. stembras "nasada ogona" (łot. stiebris). — SO stab-: stabčioti "stawać", DP "ustawać", stabdyti "wstrzymywać, zatrzymywać, hamować" (nustabdau SD1 «uskramniam»), stabyti "zatrzymywać, podziwiać, zadziwiać", stabtelėti "zatrzymać sią nagle", stabterėti "przystanąć". Nomina: įstabūs "zwracający na siebie uwagą, okazały; dziwny", nuostaba "zdziwienie, zdumienie, podziw" (=> nuostabūs "zdumiewający, zadziwiający, wspaniały"), stabas (zob.), stabys "hamulec", stabaras "sucha łodyga, badyl" (war. stėbaras, por. łot. stebere "nasada ogona") :: cs. stoborū "kolumna" (stoborije n. "sala kolumnowa"). — Nowy SO stamb- <= stemb-: stambas "łodyga, trzon, trzonek; rózga, kij; ogonek liścia; ogon", stamblys "łodyga", stdmbras "łodyga; ogonek jabłka" (akut wtórny), stlit. stambrai b.z.a. "ściernisko, rżysko" (por. łot. stūobrs "źdźbło, trzcina"), stambūs "gruby, wielki, okazały, sprążysty". — Ze zmianą b > v należy tu osnowa stav-1 stev-, por. stcivarys "sąk" (war. steverys), stėveras "sucha bezlistna gałąź", be stavarių SD «bez kolanko w», stavariuotas SD «sąkowaty» (w kwestii v z b zob. vyskupas). — St. zanikowy stib- <= steb-, widać w stibilas (zob.). Alternatywnym do stib- st. zanikowym było zapewne stub-, zob. stūburas. stebuklas "cud", DP "dziw, dziwowisko, podziwienie", SD «dziw», => stebuklingas "cudowny", SD «dziwny». Por. łot. stebeklis "dziw, cud". Formant -uklas jest neosufiksem, powstałym przez nawarstwienie sią -las na suf. -uk- pierwotnego *stebukas. Por. z jednej strony kabūk-las "rodzaj haka" ob. kabūkas ts., z drugiej strony sprud-ūklas "pręt do rozpierania" (do sprūsti), žeb-ūklas ts. (do žėbti). steigti, steigiū, steigiaū "urządzać, tworzyć, zakładać, organizować", w stlit. też intr.: "spieszyć sią, starać sią", cps. įsteigti "założyć, sporządzić, ufundować (stypendium)", susteigti "zdążyć, zdołać, postarać sią o co", refl. steigtis, steigiūos, steigiaūs "spieszyć sią, dążyć do czego, starać sią, wysilać sią, usiłować", įsisteigti "sporządzić sobie, sprawić sobie, np. ubranie". Odpowiednik łot. steigt, steidzu intr. "spieszyć sią", tr. "ponaglać, przyspieszać" (refl. stigtiės "spieszyć sią"). Razem ze słow. stig- z pbsł. *steig< pie. *steigh- "stąpać, kroczyć". Por. scs. stigną, stignąti "c|)0dveiv, prześcignąć, wyprzedzić" i "i)Tio(Į)0dveiv, wyprzedzić, uprzedzić", sch. stignėm, stici "przyjść, zdążyć", ros. dostignu, dostičb a. dostignutb "dotrzeć do jakiegoś miejsca, dopiąć (celu), osiągnąć, doczekać (dożyć, dojść do) sędziwego wieku", postićb "pojąć, zrozumieć; spotkać" {postizimyj "zrozumiały, poznawalny"), czes. stihat "ścigać, gonić, śledzić", stihnout "złapać, schwycić, zdążyć; dotknąć (o nieszczęściu)", stpol. ścignąć "nadążyć za czyimś krokiem, dotrzymywać kroku", poścignąć "dopędzić, dogonić; osiągnąć, otrzymać, uzyskać co", uścignąć "dopędzić, dogonić", pol. doścignąć "dogonić", prześcignąć "wyprzedzić w ruchu". Dalsze odpowiedniki ie.: gr. aiei/o) "kroczyć, przychodzić, udawać się dokądś, zbliżać się dokądś, przychodzić skądś" (aor. 8GTI%OV), goc. steigan "stąpać", niem. steigen "iść pod górę, wspinać się", stir. tiagu "kroczę, idę". — SZ stig-: stingū, stigaū, stigti "spokojnie pozostawać w pewnym miejscu" (war. stygti, zob.), stińga
600 a. stygsta "braknie, nie starcza" (stigo, stigti, drw. stiglius "brak"), {stigti "zawziąć się, uprzeć się coś zrobić, uparcie zażądać czego", nustigti "ustać, przestać", pristigti "zabraknąć czego". Por. łot. stigt, stiegu, stigu "ugrzęznąć, zapaść się (w bagnie, błocie)", stigat, -aju "iść na przełaj, brnąć przez zboże a. wysoką trawę", nomina: stiga "ścieżka; przesieka w lesie", stigznis "grząskie miejsce na łące lub na bagnie", stigums "kałuża". — Do łot. stiga nawiązuje słowiańska nazwa "ścieżki, drogi", psł. *stiga, scs. stidza "ipipoę, Tpoxid", sch. staza, stpol. stdza a. sdza, gen. sg. stdze "ścieżka" (zdrob. stedzka, stecka)\ drw. strus. stizja, ros. stezja "ścieżka, dróżka". Obok tego drw. *stigna: scs. stigna "ulica; rynek", strus. stigna, roś. stógna "plac, ulica", bg. stugda "rynek, plac targowy", słń. stegne, -gen f. pl. "ogrodzony wygon dla bydła", stchorw. stagna "ścieżka", stpol. ścięgna a. stegna "ścieżka, zwł. droga do wypędzania bydła na pastwisko". Co do znaczenia por. niżej goc. staiga. — WSZ styg-: stygstu (*sting-stu), stygau, stygti "stać, siedzieć w jakimś miejscu, spokojnie zachowywać się", stygoti 1. ts., 2. "brakować", stygius "brak, niedostatek". Por. łot. stfdzet, -ėju "(o roślinach) piąć się, kiełkować; wyciągać się na długość", stiga "pęd czepny u chmielu; ozdoby wyszywane; drut metalowy, struna" (lit. styga "struna"). — SO staig- <= stig-: staigyti "oszczędzać, być oszczędnym", nustaigyti "uspokajać się", staigytis stlit. "spieszyć się", staikstyti "kręcić się dla zwrócenia na siebie uwagi" < *staig-stl- (por. steigtis "starać się, wysilać się"). Nomina: staigūs "nagły, niespodziany, zapalczywy, gwałtowny; stromy", DP "prędki, nagły", {staiga "urząd, instytucja, zakład, biuro", staigmena "niespodzianka", staiga a. staigiai adv. "nagle, raptem", DP staigiai adv. "sprędka, z prędkością, z kwapieniem, spieszno". Por. łot. staigat, -aju "iść, chodzić, spacerować", refl. staigdties "odwiedzać się nawzajem", staiga "chód, spacer; grzęzawisko, błoto", staigs "błotnisty, grząski". Z drugiej strony por. refleksy stopnia o w gr. oToixoę "rząd, warstwa (kamieni), szereg (żołnierzy, okrętów), rząd tyczek do rozpinania sieci" oraz goc. staiga "ścieżka, droga". — Niejasna pozostaje forma SE *stieg- w łot. stiedzet "kiełkować, puszczać pędy, piąć się - o chmielu, dzikim winie" (por. wyżej syn. stidzėt). stelbti, stelbia, stelbė "zagłuszać - o roślinach, chwastach" (Piktžolės stelbia daržoves "Chwasty zagłuszają warzywa"). Niejasne. — SZ stilb-: stilbūs "wyrastający w cieniu, wysoki i cienki", łot. stilbs, stilba "przedramię; goleń, kość strzałkowa; część nogi zwierzęcej; cholewa buta", stilbainis "długonogi człowiek", stilbuks "przedramię; długonogi człowiek". stemple "przewód pokarmowy", SD (stimple) «krtań, gardziel, rura do płuc oddechowa, głosowa» (wymienione jako syn. do gerklė). Por. łot. stemple "Luftróhre". Bez etymologii. stenėti, stenū (gw. steniū), stenėjau "stękać, jęczeć, wydawać przeciągłe żałosne dźwięki", też "jąkać się". Odpowiednik łot. stenėt, stenu, stenu (war. stenėju) "stękać", stpr. stenuns a. stinons ptc. prt. "który wycierpiał, gelitten". Nomen: steneklis m. "kto stęka; kto jąka się, jąkała", SD «szepluń; zaiąkliwy, zaiąkaiący» 445 , vb. denom. stenėkliju, -ijau, -yti "jąkać się", SD «zaiąkam się; blekocę; szeplunię», steneklióju SD «zaeinam się w mowie». Neoosn. stenėj-: stenėjimas "stękanie, jęczenie, jęk" (por. drebėjimas <= drebėjau, judėjimas <= judėjau). — Rzuca się w oczy sztywność apofoniczna
445
Łot. o d p o w i e d n i k steneklis
funkcjonuje tylko j a k o obelga: Tu vącas mates
%
steneklis!
601
czasownika (brak SZ *stin- i SO *stan-). — Pie. *sten-, por. scs. stenję, stenati "oieveiv, atevd(eiv", ros. stenaju, stenatb, gr. OTCVG) intr. "jęczeć, wzdychać", tr. "opłakiwać", aTsivco "ścisnąć, otoczyć tłumnie", pass. "stać się ciasnym, wąskim; napełnić się, być obciążonym" (SO auovoę m. "jęczenie, jęk, wzdychanie"), sti. stanati "grzmi, grozi", sta. stenan, śrdn. stenen "stękać", niem. stdhnen ts. — WSE sten-: stėna c. "kto opowiada wolno i nudno, ględzi" (vb. denom. stėnauti "ględzić, opowiadać jak starzec"). — SO *stan-: strus. stonati, stonju, czes. stonati, stuńu "jęczeć, wzdychać" — vb. denom. od sb. typu ros. ston "jęk". stengtis, stengiuos, stengiaus "starać się, silić się; podołać, zdołać, potrafić; wysilać się, usiłować coś zrobić, wkładając w to pewien wysiłek; sprzeciwiać się, spierać się", DP "usiłować, kwapić się", (sistengti "sporządzić sobie, sprawić sobie, np. ubranie"; įstengti lub išstėngti "potrafić, móc, być w stanie, mieć dość siły, by coś zrobić" (Jis dirba kiek įstengia "On pracuje jak potrafi, jak może"). Por. łot. stąngs a. stąngrs "mocny, silny, napięty, surowy, krnąbrny, uparty". Pwk. pie. *stengy-, por. goc. stigąan "zderzać, uderzać, potrącać", łac. distinguó "rozróżnić, wyłączyć, wydzielić", extinguó "zgasić, zgładzić", restinguó "przytłumić, uśmierzyć, stłumić". Z anitowego charakteru pierwiastka wynika, że lit. akut jest innowacją. — Podwójny refleks SZ sting- / stung-. 1. SZ sting-: sting-: stingstu, stingau, stingti "drętwieć, prężyć się, krzepnąć" (łot. stingt, stingstu, stingu "krzepnąć, sztywnieć"), nustingti "ustać, przestać", SD (sustinksta) = sustingsta «zsiada się mleko" (sustingis pienas SD «zsiadłe mleko»). 2. SZ stung-: stungys "osoba nieudolna", stungis m. "stary, tępy nóż". Dalej por. caus.-fact. stinginti "doprowadzić do krzepnięcia" (łot. stindzinat "robić sztywnym"). Nomina na SZ: {stinga "natężenie, naprężenie (sił)", stingimas "drętwienie, twardnienie", sustingimas SD «zsiadanie mleka», łot. stings "sztywny", lit. stingrūs "prężny, sprężysty" (łot. stińgrs "wyprężony, napięty, sztywny", vb. denom. sastingrinat "naprężać"), stingulys "odrętwienie, apatia", łot. stindzenis "wielkie zimno". — SO stang-: stangintis "napinać mięśnie brzucha", pasistanginti "napiąć mięśnie (przy porodzie)", łot. stangat "miesić glinę". Nomina: (stanga "wytężenie sił, wysiłek", pastangos f. pl. "wysiłki", stanga a. stanga "natężenie, usiłowanie, wysiłek; zaparcie stolca, zatwardzenie", stangūs "sztywny, nieugięty; pilny, gorliwy, staranny, troskliwy" ob. tangūs "twardy (o drewnie, filcu), tęgi, mocnej budowy" (=r^> stangrūs "sprężysty, prężny, elastyczny, mocnej budowy, mocno zbudowany", => vb. denom. stangrėti "twardnieć, mocnieć, sztywnieć"). stepinti, stepinu, stėpinau daw. "twierdzić, utrzymywać" (syn. teigti), DP "wychwalać, wysławiać". — SO stap-: stapyti "zatrzymywać", refl. stapytis: SD stapausi «krzepię się», stapinti: pastapinti "morzyć głodem", sustapinti "uczynić sztywnym, nieruchomym". Nomina: pastapas "słup do podparcia, wspornik, podpora", DP "podpora", stapas "pal, podpora mostu"446, łot. stapars "łajno końskie, kozie a. owcze". — Bałtycki SE step- znajduje nawiązanie w nomen scs. stepeni "Pa0p,óc;", z kolei bałtycki SO stapma oparcie w scs. stopa "óiaprjpa", ros. stopa "stopa nogi, ślad stopy", sch. stopa "krok, stopa jako miara" (znacz. etym. "odcisk, ślad stopy w wyschłym a. zmarzłym błocie"). — Podwójny refleks SZ stip- / stup- (typ TiT a. TuT <= TeT). 1. SZ stip-: stipti, stimpu, stipau
446 Paralela: gr. ovvXoę " k o l u m n a , p o d p o r a , słup d r e w n i a n y " <= OTUOJ "robić s z t y w n y m , w y p r o s t o w a n y m " (m.in. o członku męskim).
602 "kostnieć, sztywnieć, marznąć, zdychać, wyciągać sią", {stipti "skostnieć z zimna, stężeć, zesztywnieć", pastimpu SD «martwieię, nie czuię się» (syn. apmirštu, nesijaučiu), stipimas "drętwienie z zimna, zdychanie", stipena "padlina", stipinas (zob.), stipras, stiprūs (zob.). Do tego nawiązuje łac. stipes, -itis m. "kół, pień drzewa, kloc", stipula "źdźbło, ściernisko, słoma". Zob. s.v. stibilas pwk. stib-, który jest alternantem do stip-. 2. SZ stup-: stūplas gw. "zdrętwiały, sztywny", vb. denom. stuplenti "ledwie suwać się, słaniać się", łot. stupę m.in. "rózga z ułamanym końcem, zużyta miotła". — Pwk. *step- to wariant z s-mobile. Por. tipenti "dreptać, wspinać się na palce, chodzić na czubkach palców", łot. tipat, -aju "stąpać niepewnym krokiem, dreptać", frq. tipindt ts., nomen tipa c. "kto niepewnie stąpa" (zwł. o dziecku uczącym się chodzić). — Nowy SE przybiera formę dyftongiczną, mianowicie dwojaką, por. 1° stiep- <= stip-: atstiepti "wyprostować (nogi), postawić prosto; rozciągnąć prosto", refl. stieptis, stiepiūos, stiepiaūs "wyciągać się, wyprężać się, prostować się, stawać na palcach nóg", SD «pnę się; sadzę się; wsadzam się na co; kaszę się na co» (paralele s.v. Uegti, viepti), atsistiepti "wspiąć się na palcach nóg", 2° steip- <= stip-: stėipėti, prs. -ėjal-i, prt. -ėjo "czuć się niezdrowym, niedomagać, odczuwać dolegliwości; uskarżać się na co, utyskiwać, kwękać; chodzić na czubkach palców; (o kurze) zdychać" (=> stėipa c. "kto często niedomaga"). — Nowym SO jest staip(<= stip-): staipytis "podnosić się na palcach". stėrti, stėrstu, steraū, z prvb. nupa"zesztywnieć, zdrętwieć, osłupieć, przerazić się, rozdziawić się, zgrabieć (z zimna i wilgoci)", też z wokalizmem ė: stėrti, stėrstu, stėraū ts. St. pełny, współistniejący z sufigowaniem -sta-, wskazuje na innowację litewską. — SZ-C stir-: stirti, st{rū a. stirstu, stiraū "cierpieć, drętwieć, martwieć (na zimnie), tracić czucie; sztywnieć, skorupieć, skoruznąć, stawać się szorstkim" (sustyrąs / sustyrąs "zdrętwiały, sztywny"), stirta (zob.). — SZ-V stir-: atstiras "sztywny, nie wiotki (o liściu kapusty)", przen. "przekorny, krnąbrny, uparty", pastiras m.in. "rozciągnięty", linaipastiri - o lnie źle wymiędlonym, stirėnti "drżeć od chłodu, bólu, podrygiwać", łot. stirinat "poruszać czym, potrząsać", stirajs "stercząca łodyga", stiraji m. pl. "ściernisko, sterczące części źdźbeł po zżęciu zboża". — WSZ styr-: styrėti a. styroti "sterczeć, wystawać" (zob.). — SO-V star-: starinti, -inū, -inaū "napinać, naprężać (kark), wyprężać (ciało), usztywniać (też o wzwodzie członka), wytrzeszczać (oczy)", {sistarinti "wyprężyć się, natężyć (siły, głowę)", {sistarinąs kaip mietą prarijąs "wyprostowany (sztywny) jakby kół połknął". Formacja kauzatywna na -inti stoi jak zwykle na miejscu -yti, por. więc psł. *storiti "naprężyć, wyprostować": stpol. storzyć daw. "robić sztywnym, sztorcem stawiać, tak żeby sterczało", refl. "wynosić się, chełpić się", storzyszek "ziele Clinopodium" [«od storzenia męzkiego członka nam rzeczone» L.]. Psł. *stor- widać dalej w sb. *prostoru, ros. prostór "przestrzeń, przestwór", bg. prostór. W tym kontekście wymienia się także wyrazy łot. stars "promień (słońca)" i stara "pręga, pasmo". — SO-C ilustruje psł. *stor-na- "strona, przestrzeń przylegająca do czegoś, co dzieli", scs. strana "xópa, Tr6p{xo)poę", sch. strana (acc. sg. stranu) ros. storona (acc. sg. stóronu). Punktem wyjścia dla całej tej rodziny był pwk. pie. *sterh3- "rozpościerać, rozścielać", por. gr. aiopvupi "rozpościerać, rozciągać, słać, rozrzucać, rozkładać, wyrównać, wygładzić", łac. sternó, straul, stratum "rozścielić, rozciągnąć". W rozwoju bsł. nastąpiło przesunięcie znaczeniowe od "rozpościerać" (zob. stirta) do "rozciągać" > "rozpinać" i w końcu "napinać, naprężać".
603 stibilas "łodyga, sucha łodyga, prąt", stibiras "sucha gałąź, prąt, łodyga", stiby na "kość goleniowa, piszczel; łydka", stibynos f. pl. "nogi, łydki" (stibynas pakratyti "wyciągnąć nogi, umrzeć"), cps. stibikaulis m. "kość goleniowa, kość pacierzowa". Por. łot. stiba "kij, prąt, wądzisko", stibis "mały, suchy prąt", stpr. stibinis EV "Sletebeyn", prawdopodobnie "belka łącząca płozy san z siedziskiem". Alternatywnym do stib- st. zanikowym jest stub-, zob. stuburas. Co do st. pełnego steb- < *stebh- zob. stebėti. — WSZ styb-: styblys "łodyga, bezlistna gałąź; trzon pióra ptasiego, stosina", cps. stybakojis m. "kto ma długie i cienkie nogi" (też o bocianie). — Vb. denom. (1) stimbsta, stimbo, stimbti "drewnieć, wyrastać w łodygą", stimbstu SD «kołowacieią, w koł rostą, głąbieią», refl. stimbiuosi SD «chwaścieią», (2) stybsta, stybo, stybti "piąć sią w górą, rosnąć wzwyż, rozwijać sią", išstybti "wyrosnąć cienkim i wysokim", nustybti "zmarnieć, schudnąć; ustać we wzroście (o zagłuszanych roślinach). Punktem wyjścia było tu prs. infig. *stimba (prt. *stibo, inf. *stibti), które odnowiono sufiksem -sta- (stimb-sta) i nastąpnie zdenazalizowano w stybsta (*stjbsta). Pwk. stib- styka sią poprzez temat infigowany stimb- z pwk. steb(zob. stebėti, stembti). — Do bałt. stib- nawiązuje (1) w słowiańskim scs. stibio "łodyga" ob. stibliy -i m. ts. (stiblije "źdźbła słomy, słoma"), stpol. śćbło, ściebła, pol. źdźbło, źdźbła "uciąta cząść łodygi", ros. stebłó, (2) w łacinie tlbia, -ae "goleń; flet, piszczałka" (s-mobile). Por. też intralitewski alternant stip- s.v. stipinas, stipti. — Od SZ stib- urobiono nowy SO staib-: staibis m. "goleń, piszczel, łydka", też "przedramią, kość przedramienia", staibulas "przedramią", cps. staibikaułis a. staibukaulis m. "kość przedramienia", staibuklis m. "nadgarstek". — Nowy SE stieb- <= stib-: stiebia, stiebė, stiebti "rosnąć w górą", stiebtis "wyciągać sią, rosnąć (o dzieciach)", pasistiebti "stając na palcach wyprostować sią, unieść sią do góry", stiebas "łodyga, pień drzewa, słup, maszt", SD «słup wspierający budowanie» (syn. stulpas), ing stiebu išaugu SD «chwaścieią» (syn. stimbiuosi). stiegti, stiegiu, stiegiau "kryć dach słomą", įstiegti "zużyć na pokrycie dachu (o dużych snopach słomy)", pėrstiegti "pokryć dach na nowo". Drw. stiėgius a. stiegikas "kto sią zajmuje kryciem dachów", stiegtinis stogas "dach kryty strzechą", stiegėlė "dachówka". Lit. stieg- wywodzi sią z pb. *steig-, to z pie. *(s)teig- "kłuć, wtykać" (pochodzenie intonacji nieznane). Por. sti. tėjate "być ostrym", gr. G T I ( G ) < *stig-ió "nakłuwać, tatuować, piątnować, wypalać znak", otiypa n. "wytatuowany na skórze znak, piątno; cątka, plama na skórze", ouiypoc; m. "ukłucie, żgniącie", OTIKTÓTIOUC; "o cątkowanych nogach", goc. stiks, stwn. stih "ukłucie, sztych", łac. instigó "podżegać, podniecać, poduszczać", instinguó "podniecać, pobudzać", distinguo "barwić, malować; rozróżniać, wyłączać". Co do znacz, "kryć dach" por. scs. strėxa, ros. strexd "strzecha, dach kryty strzechą" < *straig-sa-, stojące obok czasowników lit. streigti m.in. "wetknąć, wsadzić, wbić" i striėgti "kryć dach (luźną) słomą; mocować przynątą na wądce". stiklas "szkło; szyba" — zapoż. ze strus. stiklo "szkło" (por. stpol. śćkło, śkło). — Drw. stiklainis m. "słoik", stiklelis m. "kieliszek", stiklinė "szklanka", stiklinis "szklany, ze szkła", stikliukas "kieliszek", stiklius "szklarz". Vb. denom. stiklinti "szklić okna, wprawiać szyby", stikluoti "szklić; oprawiać w szkło". stilbos f. pl. gw. "łydki, golenie" — zapoż. z łot. stilbas (V. Urbutis). stipinas "szprycha w kole wozowym, prąt łączący piastą z obrączą koła; szczebel w drabinie", SD «szpica u koła, radius», ratas be stipinų SD «kołko bez szpic, całkowate», stipinai m. pl. "wsporniki wbijane w płozy sań". Wyrazowi lit. odpowiada w słowiańskim pwk. stip- w strus. stipiea "drewniana szprycha" (war. stūpica), ros. spica "szprycha w
604 kole", gwarowo też "pręt do robót ręcznych, drzazga", sch. spića, stczes. stpice (=> czes. špice), głuż. stpica a. stvica, pol. daw. sp/ca "szprycha". Morfem stip- stanowi SZ do pwk. step-, zob. stepinti. Tam też mowa o obocznym refleksie SZ z samogłoską u, stup(lit. stūplas "zdrętwiały, sztywny"). Do niego dołącza się ros. stopka "drewniany gwóźdź", w gwarach też "szprycha" i "drzazga" < *stupiika, jak też łot. stupę m.in. "rózga z ułamanym końcem, zużyta miotła", stupurs "mały kawałek drewna, zużyta miotła"447. — WSZ styp-: stypynės f. pl. "szczudła". Por. bliskoznaczne stib- s.v. stibilas. stiprus, -i "mocny, silny, twardy, sztywny, odporny, trwały, należyty, pożądanej jakości, silnie się objawiający, majętny, bogaty", też "dobrze ubity (o drodze); ciężki, gliniasty (o glebie)", daw. stipras SD «krzepki; mężny, męski» :: łot. stiprs "krzepki". Pb. adi. vb. *stip-ra-, znacz. etym. "zakrzepły, zwarty, sztywny", stąd następnie "twardy" "mocny" itp. Morfem stip- to refleks st. zanikowego typu TiT <= TeT do pwk. step-, por. stimpu, stipti "kostnieć, sztywnieć" s.v. stepinti (paralela: tikras <= tikti tekti). — Drw. stiprėiva c. "siłacz", stiprybė "moc, siła, potęga", SD «męstwo» (syn. vyriškystė). Vb. denom. stiprėti, -ju, -jau "wzmacniać się nasilać się", stiprinti "wzmacniać, nasilać, potęgować". stirna "sarna, Cervus capreolus" (łot. stirna). W SD stirna opisano jako «koza dzika, skalna» oraz «sarna». Jest jeszcze forma stłot. sirna, która zgadza się ze słow. *sirna, strus. sirna, sch. srna, ros. serna, < pbsł. *sirna. Tymczasem akut w lit. stirna <s= * sirna wskazuje na formację vrddhi, *širn-a, dla której punktem wyjścia była osnowa męską *sirna- (por. stosunek vilkė <= vilkas). Dzisiejsza nazwa samca: stirninas. — Zmiana nagłosu š- na st- może być związana z tabu myśliwych (por. lūšis wobec słow. rysi "ryś"). Praforma ie. *krn-o-, a to z uwagi na pwk. *kr- :: *ker-, który jest dobrze poświadczony w nazwach "rogu" i — przez metonimię — w nazwach zwierząt rogatych. Z suf. -n- mamy tu germ. *hurna- "róg" (goc. haurn, stang. Horn, niem. Horn), łac. cornu, -ūs n. "róg", gr. xdpvoę < *krno- w glosie Kdpvoę-pooKTiiiorTtpopaTov Hes., xpayya)v n. "krewetka" (znacz. etym. "istota rogata"?) obok sti. śrńga- m. "róg" < *krn-go-. Dla pbsł. *śirnaodtworzymy więc znaczenie "rogacz" < "rogaty, z rogami". Por. stpr. ragingis EV "jeleń", z substantywizacji adi. rag-ing- "z rogami, rogaty" <= ragis EV "róg". styroti, -o, -ojo (war. styróti, styro, -ójo) obok styrėti, styri (war. styrėja), -ėjo "być w stanie wyschniętym, zesztywniałym, skostniałym, sterczeć"448. Może to być vb. denom. od zanikłego adi. vb. *styras < *stih3-ró- "zakrzepły". Pwk. *stieh3-, por. wed. styayate "krzepnie, zastyga", gr. oćópa n. "ciało" (< *stioma, znacz. etym. "stężałe, martwe ciało"). Paralela formalna: dyróti a. dyrėti. Alternatywne objaśnienie: styr- to WSZ do stirti "sztywnieć, skorupieć", por. tvyroti <= tvirti. stirta 1. "stóg, stos ułożony z siana, snopów zboża, słomy", 2. "złożony z trzech żerdzi stojak do rozesłania (suszenia) słomy, siana, koniczyny", 3. "rząd snopów na polu",
447 N.B. 1. Gr. DTUTioę, -eoę n. "pień, łodyga" nie p o w i n n o być stup- nie stanowi st. z a n i k o w e g o do pwk. *step- (zob. stepinti). — specyficznie bałtycką innowacją apofoniczną w zakresie SZ, nie p o r ó w n a n i a g e n e t y c z n e g o łacińskich f o r m stipula "źdźbło, słoma" drzewa, kloc". 448
W i n n y m znaczeniu SD styri
w tym z w i ą z k u w s p o m i n a n e , ponieważ gr. N.B. 2. Z uwagi na to, że stip- <= step- jest m o ż n a w kontekście stipinas wciągać do ani t y m bardziej stlpes, -itis m. "kół, pień
«ochapia mi sią kto abo co» ["wydaje mi sią p o d o b n y m do czegoś j u ż
widzianego, znanego", SŁXVI], d o c z e g o s y n o n i m e m jest rogso (zob.
%
rogsóti).
605
4. "stos drewna"; stirta SD «brog» (syn. kūgis), łot. stirta "kupa siana a. słomy", < pb. *stlr-ta-. Bałt. formacja na -ta- koresponduje z ie. refleksami na -to-, por. gr. aTpoTÓę "rozesłany, rozpostarty" (do atopvupi), łac. stratus "rozścielony, wygładzony" (do sternó), por. też stramen, -inis n. "podściółka, słoma". Rekonstrukcja: pie. *strh3-tó- "rozpostarty", adi. vb. do pwk. *sterh3- "rozpostrzeć". — SE *ster-C: scs. prostretū "rozpostarł", inf. prostreti (prs. SZ -stirą), sch. próstrijeti, próstrem "rozpostrzeć", ros. proste rėtb, prostni, jak również gr. aiepvov n. "pierś", znacz. etym. "miejsce płaskie" (w przeciwieństwie do szyi), stwn. stirna "czoło". — SO *star-: scs. strana "strona" (zob. s.v. stėrti). — N.B. Lit. wyraz stirta został zapożyczony do słowiańskiego jako błr. sćirta, ukr. styrta, zaś z języka ukraińskiego przeszedł w XVI w. do polskiego jako styrta, z czego dzisiejsze sterta "stos ułożony ze słomy lub snopów zboża". stogas I "dach": skiedrinis stógas "dach gontowy", stiegtinis stógas "dach kryty strzechą". Odpowiednik łot. stags, stpr. stogis EV "Dach". Wyraz izolowany i pod względem etymologicznym sporny. Są tu dwie możliwości. Po pierwsze: pb. *stag-a- jako drw. na wzdłużonym st. o w stosunku do pbsł. *stag-, jak w psł. *stogu, pol. stóg, stogu "sterta siana, zboża, słomy ułożona wokół drąga", słń. stóg "drąg, wokół którego układa się stóg", i dalej do pie. *(s)teg- "okryć, przykryć", por. gr. axeya) "zatrzymywać, nie przepuszczać; ochraniać; zataić, ukryć", drw. oićyoę n. "dach, dom, grób", oTeyri "dach, strop, piętro" oraz łac. tego "kryć, pokrywać, ubierać", drw. toga "szata wierzchnia". Po drugie: pb. *staga- jako refleks pie. *steh2g-o-, znacz. etym. "okap służący do odprowadzania wody deszczowej". Por. z jednej strony gr. OTa(o), aor. E A T O ^ A "spadać kroplami, ściekać, sączyć się, kapać, ciec" < *sth2-ie-, z drugiej strony nomen łac. stagnum "woda stojąca, staw, kałuża, bagno" < *steh2g-no-, znacz. etym. "woda opadowa, deszczowa". — Drw. stogėlinis kryžius "krzyż przydrożny z daszkiem", stoginė a. stoginė "daszek na czterech słupach chroniący od deszczu złożone pod nim siano lub zboże; szopa na siano, odryna. drewutnia; okap" (por. łot. stagene "mała szopa"). Cps. stogadengys "dekarz", stogastulpis m. "słup ze świątkiem, osłonięty daszkiem", stogdažė "sopel lodu zwisający z dachu" (zob. dažyti), stoglazdė "żerdź a. listwa umacniająca grzbiet strzechy, tzw. lemiąż". stógas II, war. stógas 1. "wzrost, miara do której ktoś dorósł" {Žmogus mažo stogo "Człowiek niskiego wzrostu". Jis vyras aukšto stógo "On [jest] mężczyzną wysokiego wzrostu"), 2. "łodyga (zbożowa)". Formacja na -ga- od czas. stóti "stanąć" (zob.), paralelna do stotas "wzrost, figura". stoka 4 p.a. "brak, niedostatek", stoka pinigų "brak pieniędzy". Jest refleksem *sta-ka- (*steh2-keh2-), derywatu z metatonią od vb. cps. typu lit. nustóti m.in. "stracić, utracić". Por. Nustóti didelės dalies savo turto "Stracić dużą część swego majątku". Karvutės nustojus — baigta "Gdy się straci krówkę — koniec (nie ma co jeść)". Znacz, etym. "strata, uszczerbek". Co do tego por. syn. nuostolis nustóti. — War. stog-, wynikły z sonoryzacji stok-, widać w formach gw. nūostogė "przerwa" (Be nūostogės negali gi žmogus dirbt "Bez przerwy nie może przecież człowiek pracować") i perstogė "przerwa; miejsce nieobsiane" (Žmonės be perstogės kruta "Ludzie bez ustanku się krzątają"). Por. nustóti m.in. "przestać, przerwać jakąś czynność", perstoti ts. — Formant -k- jako charakterystykę dewerbalnego rzeczownika pokazują również takie formy, jak spėka a. spėkas "siła, moc, krzepa" (łot. spėks) <= suspėti "zdołać". Ze słowiańskiego por. ręka "rzeka", znacz. etym. "rwący nurt wody" <= rėją, rėjati; znaku "oznaka" <= znają, znati. — Vb. denom. stokóti, -ju, -jau 1. "brakować komu", 2. "odczuwać brak; cierpieć głód,
606 biedą", DP "zejść, schodzić na czym, ustawać" ["braknąć"], inchoat. stokstū, stokaū, stókti "zaczynam odczuwać brak czegoś" (Jie maisto nustdką "Zabrakło im jedzenia", Jie javų pristoką "Zabrakło im zboża"). Pod wzglądem słowotwórczym można pociągnąć paralelą miądzy czas. lit. stokoti i cs. čakati "czekać", bg. čakam, sch. čakati, stczes. čakati, stpol. czakać ts. Tak jak stokóti opiera sią o sb. stoka, tak też čakati implikuje sb. *ćaku a. *caka "czekanie, czyhanie w zasadzce" jako osnową; rzeczownik ten utworzono formantem -k- od vb. čają, cajati scs. "oczekiwać, spodziewać sią" (analiza: ća-ją). storas, -a "gruby (o desce, powrozie, brzuchu, papierze)", SD «miąższy, gruby». War. storus 4 p.a. Wraz ze scs. staru "yepuv, TtpeoPutepoc;", sch. star, stara, ros. stary j, pol. stary kontynuuje pbsł. *sta-ra- z pie. *steh2-ro-, por. stisl. stórr "wielki" (utrata odpowiednika w jąz. łot. i stpr.). Z pochodzenia jest to adi. vb. do pwk. *sta- "stanąć, zatrzymać sią", zob. stóti449. — Drw. storima 1. "grubsza warstwa czegoś"450, 2. "grubszy koniec, np. bierwiona" (paralele: plonima, siaurinta), storymė "gruba warstwa, grubość", storis m. "grubość", storulis m. "grubas", storuma "grubość, tągość; nierówność, zgrubienie; ciąża". Cps. storagalis a. stóragalis m. "grubszy koniec", storagerklis m. "bogacz", storakaklis "o grubej szyi", sb. m. "bogacz", storapilvis "brzuchaty", storžievis, -ė "grubianin", dosł. "mający grubą korą" (=> storžieviškas "grubiański"). Vb. denom. storėti, -ja, -jo "grubieć, tyć", storinti "pogrubiać". stórasta daw. gw. 1. "starosta wiejski", 2. hist. "wybierany przez bojarów naczelnik powiatu", 3. bibl. "namiestnik królewski" (war. stórastas) — zapoż. z błr. starosta. Dla akutowanego o jest paralela w formach popiežius, Povilas. — W SD1 s.v. starosta stoi wprawdzie ažuveizdėtojas, ale zaraz potem nastąpuje lemma starostwo z odpowiednikiem lit. storastystė (syn. ažuveizdystė), czyli drw. na -ystė. Obok tego stórastysta DP "starostwo". Vb. denom. stórastauti DP "być starostą" (por. pol. starostować). stóti, stóju, stójau "stanąć, stawać, wstąpować, wspinać sią". Cps. antstóti m.in. "nastawać, domagać sią czego usilnie" (por. antstolis), apstóti "otoczyć, stanąć dokoła; przestać, ustać (np. o bólu)", atstóti "stanąć, postawić nogą; odstawać, oddzielić sią cząściowo od całości, odłączyć sią; oddalić sią, odejść, porzucić (robotą); zastąpić, zastąpować kogo" (por. łot. atstat "odstąpić, oddalić sią, oddzielić sią; zdechnąć; zostawić, pozostawić"), įstoti "wstąpić, wsunąć stopą (do buta, strzemienia), podjąć (pracą, obowiązki), nastać (o porze roku, o pogodzie)", įstoja kas SD «nastaie co, nastawa», nustoti "źle stąpnąć; przestać (iść, biec, jechać) i stanąć; ustać, przestać, minąć (o deszczu, śniegu, wietrze, bólu); ustalić sią (o pogodzie)", też "stracić, utracić" (zob. nuostolis), pastóti 1. "stanąć na drodze, zagrodzić drogą", 2. "o kobiecie: zajść w ciążą", prastoti "nie trafić stopą na kładką (i wpaść do wody), odejść, odstąpować, porzucić kogo, opuścić kogo (w potrzebie), zaniedbać, zgubić, stracić (konia)", daw. "odrzucić, nie uznawać; zgrzeszyć", prastóju SD «grzeszą» (syn. nusidemi, pražingiu, impuolu kaltėn, zob. prastotojas), pristoti "poustawiać sią; przyczepić sią", užstoti "zasłonić, osłonić", przen. "ująć sią za kim, wziąć kogo w obroną". Refl. stótis "wstać, wstawać, stanąć na nogi", DP "stać sią, nastąpić" (piestu stótis "stanąć okoniem", por. pol. postawić sią), apsistoti "zatrzymać sią (na nocleg)",
449 Stopień e przy sufiksie -ro- pokazują również przymiotniki astras i kiauras. P o z a tym por. łot. kars "żądny, ciekawy" :: łac. carus "drogi, miły, cenny" < pie. *keh 2 -ro- oraz scs. sšrū "szary" < pie. * k i e h r r o - . 450 Por. lšvartyk gerai stórimas, siano d o wieczora wyschło".
kad lig vakaro
išdžiūtų šienas "Dobrze p o w y w r a c a j grubsze warstwy, żeby
607 atsistoti "wstać (z miejsca, z łóżka), przyjść i stanąć; stąpnąć, nastąpić na co; utkwić (o ości), stanąć w gardle", atsistoju SD «ustąpuią komu, daią mieysce», įsistoti DP "przyczynić się, wszczynać sią", pasistoti "stanąć na czymś, aby coś dostać", užsistoti "ująć sią za kim, wziąć kogo w obroną". Odpowiada łot. stat, staju "stanąć, zatrzymać sią; ustać, przestać" (caus. stadit "stawiać, sadzić, zatrzymywać w miejscu", iter. stastitpasakas "opowiadać"), refl. statiės "ustać, przestać, uspokoić sią", stpr. postat "stać sią, zostać kim, werden", postatwei ts. Nomina od sto-: pastokle "przecznica do opierania nóg przy stole; niższa półka w łaźni" (por. pasistoti), stogas a. stogas (zob.), stoka (zob.), stóras (zob.), stótas: stota diena "dzień stawienia sią (do wojska)", stotas "wzrost, figura", stotis (zob.). — Pdg. opiera sią na osnowie *sta- < pie. *steh2-, która pierwotnie charakteryzowała temat aoristi, por. wed. asthat "stanął", gr. EOZV\V "wstąpiłem, stanąłem". Podobnie w słowiańskim: scs. stati, prs. staną, aor. sta "stanąć, wstać, powstać, podnieść sią, ukazać sią" (sūstati są "zejść sią, zgromadzić sią; wystarczyć"), sch. stanem, stati, stczes. stanu, stati, ros. stanu, statb. Słow. imperfectivum zbudowano na neoosn. stoj-: stojati "stać, trwać, znajdować sią, być, istnieć", to z reanalizy prs. stoją < *st-aje- < pie. *sth2-eie- (ta osnowa na -eie- nie jest w bałt. reprezentowana). St. wzdłużonym do stoj- jest staj-: scs. stajati "stać". — Na temacie fleksyjnym stoj- oparte są: perstojas "przerwa, odpoczynek", war. perstoją, p ersto jis m. (be perstojo adv. "bez przerwy, bez ustanku"), prastojėjas SD1 «grzesznik» (brak w LKŽ), ūzstojis m. 1. "osłona (od wiatru), 2. "obrońca, kto sią za kimś ujmuje" (por. ūzstolis). — N.B. Segmenty -sta- i -stu-, które są w literaturze wyodrąbniane w wyrazach apstas i atstūs, nie są członami złożeń ani nie mają nic wspólnego z rzekomo "słabą" formą pierwiastkową -st- "stać" (pie. *sth2-V). W szczególności: (1) apstas daw. "dostatek, nadmiar czego, obfitość", SD1 «dostatek; obfitość [syn. vaislybė]; opływanie [syn. turte]', przelewka, abundantia», SD «dostatek [syn. sutektė, skalsybė, gausybė]', zbywa, nazbyt iest» (=> adi. apstūs "obfity; obszerny - o ubraniu)") —jest derywatem od neoosn. apst-, która wynikła z resegmentacji apst-óti vb. cps. ap-stóti "otoczyć ze wszystkich stron", drw. apsčiai adv. "obficie, w bród", (2) atstūs, war. atastiis adi. "oddalony, odległy, daleki" jest drw. od neoosn. atst-, atast- <= at(a)st-óti <= vb. cps. at(a)-stó-ti "oddalić sią, odstąpić". Drw. atstuma a. atstumas "odległość". Dalej por. dtstas "odległość, oddalenie" (=> adv. iš atsto adv. "z oddali, z daleka"), adi. dtstas "odległy, daleki" (=> atstókas "dość odległy", adv. atstū "daleko, na uboczu", atstuo "daleko", atstui "daleko; oddzielnie od czego, osobno"), atstybė "odległość". Osobno zob. derywaty zawierające w sobie neoosnowy antsto-, atosto-, atsto-, nuosto-, prasto-, pristo- a. priesto-. W kwestii st. zanikowego do sto- zob. hasła statas, statyti. stotis, -iės f. 4 p.a. 1. "miejsce postoju podczas podróży, przystanek (autobusu), stacja (kolejowa)", 2. "(w kościele) stacja mąki Pańskiej", 3. hist. "stacja, tj. obowiązek włościan żywienia i utrzymywania dworu książącego w dobrach, przez które książą przejeżdżał". War. stótis 1 p.a. Odpowiedniki formalne: łot. statis pl. "punkt zwrotny", por. Saule stav statis (lub uz statim) "Słońce stoi w zenicie" oraz psł. *sta-tT w cps. strus. postatif. "strona, cząść", ukr. póstatb "figura", błr. postach "figura, postawa, postać; twarz, lico", stpol. postać "wygląd zewnątrzny człowieka, sylwetka; forma istnienia", pol. gw. postać "rząd żniwiarzy, kosiarzy na polu". Należy do rodziny czas. stóti "stanąć".
608 Odzwierciedla pbsł. *sta-ti- < pie. *steh2-ti-, tj. abstractum o znacz. etym. "zatrzymanie sią, stanie" (SE *a powiązany z suf. -ti- też w sótis, votis / votis)451. stovėti, stoviu (3 os. stovi), stovėjau "stać, trzymać sią na nogach, nie ruszać sią z miejsca", cps. pristovėti "nastać sią (do woli); (o zwierzątach) udeptywać gnój w stajni, oborze", sustovėti "(o zwierzątach) udeptywać gnój". Refl. nusistovi alus SD «dostaie sią piwo» (syn. nugula mielės alaus), susistovėti "ustać sią, odleżeć sią, stwardnieć", užsistovėti "(o koniu) zastać sią, znieruchomieć od dłuższego stania". Odpowiada łot. stavėt, -u, -ėju "stać; pozostawać, być, istnieć, trwać w czasie; przebywać gdzie, mieszkać", atstavėt "bronić, np. zamku; wypełnić, zakończyć", atstavėtiės "zmączyć sią staniem". Pod wzglądem znaczeniowym stovėti przedstawia durativum stanu (essivum na -ė- < *-eh r ) do stóti "stanąć", jednakże nie jest to drw. od pierwiastka, lecz od osnowy nominalnej, mianowicie z suf. -va-, *stóvas < pie. *steh2-uo-. Nomen *stóvas mogło być bądź przymiotnikiem o znacz, "stojący", por. łot. stavs "stojący, wyprostowany, stromy; krnąbrny", stavu adv. "na stojąco", bądź rzeczownikiem o znacz, "stanie", por. 1. łot. stavs "postawa, postura, wzrost; dom bez dachu; piątro; cholewa", 2. lit. stovas "stojak, statyw", 3. słow. *stavu, pol. staw "woda stojąca" (znacz. etym. "zastawienie wody, tama"), stpol. staw małżeński "stan". (Do tego słow. staviti "stawić, sprawiać że stoi" jako vb. denom. od *stavu "stojący"). Por. objaśnienie czas. dėvėti, drovėtis, šalvėti, varvėti. — Z pdg. stovėti wyabstrahowano trzy neoosnowy: 1. stov-: stovinėti "stawać, zatrzymywać sią; stawać na nogi (o chorym); zachodzić, zastąpować komu drogą"452, pastovinėti "iść lub jechać przystając", SD «postawam idąc» (=> pastovinėjimas SD «postawanie w drodze», por. też įsistovinėjimai DP "przyczyny"). Nomina od stov-: pastovai m. pl. "rusztowanie" (war. pastolai), postovis m. "postój, popas", stovą "miejsca zatrzymania sią, miejsce postoju", stdvai m. pl. "krosna tkackie" (łot. stavi ts.), stovė "stójka, dolna cząść kołnierzyka, stojąca, przylegająca do szyi", stovėika a. stovūkas "pewna zabawa z figurką, która nie może sią przewrócić", stovykla "obóz" (=> stovyklauti "obozować", stovyklavietė cps. "miejsce na obóz"), stovynė "miejsce, gdzie stoi bydło na pastwisku; stojak dla dzieci", stovis m. "stan" (karo stovis "stan wojenny"). — 2. stovė-: stovėsena "sposób stania, (długie) stanie w miejscu". — 3. stovėj-: ųsistovėjas DP "przyczyńca", nenusistovėjimas "zmączenie, znużenie, zaniepokojenie" (por. nustovėti "ustać [w jednym miejscu]", kójas nustovėti "zmączyć nogi staniem"), stovėjėlis m. "(na pastwisku) miejsce wyższe i suche, w którym odpoczywa bydło; stojak dla dzieci; stacz, długo w miejscu stojący", stovėjimas "stanie (w rządzie, na jednej nodze)", mokestis nuog stovėjimo padvarijoj SD «gościnne» [dosł. "opłata za stanie w gospodzie"], užstovėjas "kto sią za kimś wstawia, kogoś chroni, broni", DP "zastąpca, przyczyńca". strazdas "drozd, Turdus", SD «jemiołucha ptak, Turdus», war. strazda, strazas, straza. Odpowiedniki łot. strazds (gw. strads) "drozd", stpr. tresde EV "Drosele". Przez
451
W innych j ę z y k a c h widać refleksy pie. S Z *sth 2 -ti-: gr. a i a a i ę f. "ustawianie, słup, filar; stanie,
nieruchomość; miejsce postoju, stanowisko; stan, sytuacja; bunt, rozruchy", łac. statió,
stati-ón-
f. "stanie,
zatrzymanie się; miejsce zatrzymania się; kwatera, przystań, port" (statim adv. "silnie stojąc; natychmiast, wnet, zaraz"), wed. ūpasti452
Por. Stovinėjo
m. "sługa" (ze zmiany *upa-st-ti-), stwn. stat f. "miejsce". an kelio, pinigus
atiminėjo
"Zastępowali drogę, zabierali pieniądze".
609 s-mobile łączy się z psł. *trozdu, gdzie następnie zaszła sonoryzacja tr > dr453: sch. drozd, ros. drozd, -zda, czes. drozd, pol. drozd, < pbsł. *trazda-. Do tego nawiązują nazwy "drozda" w stnord. prąstr, szwedz. rrast, stang. drosńe, śrwn. drossel. Por. też łac. turdus, -f m. "kwiczoł, Turdus pilaris" a. "paszkot, Turdus viscivorus". Pożyczką bałtycką jest fin. rastas, est. rastas "drozd". Wyraz pochodzenia dźwiękonaśladowczego. — Drw. strazdana, zwykle pl. strazdanos "brunatne plamki na skórze, piegi", war. strazdenos (analogia do nakrapianych jaj drozda), strazdinis b.z.a. daw. nazwa miesiąca "września", strazduotas veidas "piegowata twarz", cps. strazdapilvis m. "człowiek mały i brzuchaty". "Małe drozda": strazdelis, strazdynas, strazdūkas, strazdūtis, strazdžiūkas. Vb. denom. strazdinėti "łapać drozdy". streigti, streigiū, streigiaū "wetknąć, wsadzić, wbić, przeszyć; cisnąć, rzucić (kamień); przestać (coś robić), porzucić co, machnąć retką, nie zwracać na co uwagi", pastreigti "pokryć dach cienką warstwą słomy". — Obok tego SE w postaci strieg-4*4: striegiū, striegiaū, inf. sfngfz "kryć dach słomą; nadziewać przynętą na haczyk", war. inf. striegti. Odpowiednik łot. striėgt, striėdzu "nadziewać przynętę na haczyk". Drw. striėgė "krycie dachu strzechą", striegalas "przynęta na ryby", cps. striėglazdė "żerdź umacniająca grzbiet strzechy". — SZ strig-: strigti, stringu, strigau, "tkwić, wtykać się, wbijać się tak, aby coś tkwiło w czymś", įstrigti "wbić się, utkwić (np. o ości w gardle), uwięznąć, utknąć, nie móc ruszyć z miejsca (o wozie, który utknął we wrotach)", łot. strigt, striėgu, sJngw "zapaść się, ugrzęznąć (w błocie)", caus. stridzinat "pogrążać, zanurzać". Nomina: strigtas "ścierwo, padlina, przynęta" (znacz. etym. "to, co w jakimś miejscu zatknięto na kiju"), strigtinis m. "rodzaj sieci" (dosł. "taka, w której ryby więzną"). Por. łot. strigts "padlina, przynęta na ryby", strigals a. strigulis "drzazga". — SO straig-: straigyti a. straigyti iter. "wtykać (tyczki); rzucać, ciskać (kamieniami); chodzić, łazić bez celu", straigas a. straigas "tyczka, gruby kij, kół, pręt jodłowy w płocie, słupek w płocie", łot. straignis m. "błoto, bagno". — Do pie. *streig-, por. scs. strigę, strišti "xe{peiv, strzyc włosy" (ros. strigū, stričb, stczes. strihu, stnci), stwn. strihhan "pociągać, pocierać, kreślić" (niem. streichen), łac. stringó, -ere, strictum "ściągnąć, ścisnąć, związać, zasznurować; dotknąć, ściąć, skrócić; drasnąć, musnąć". — W słowiańskim por. jeszcze: 1. infigowany SZ *string- w pol. zastrząc gdzieś, ustrząc "utkwić, uwięznąć", ros. zastrjatb, zastrjanutb "ugrzęznąć, utkwić (np. o kuli w ciele)", ukr. zastrjdty, błr. zastrjdcb, < psł. *stręgti; iter. ros. zastrevatb "grzęznąć, brnąć, zostawać (w tyle), przepadać", 2. SO *straig-: rcs. stregū "xoupó, strzyżenie", => rcs. strėzici "ten, kto strzyże", 3. SO *straig-: scs. strexa "dach", ros. strexa ts., pol. strzecha "strzecha, dach słomiany; trzcinowe pokrycie dachu", stpol. też "buda, szałas" < psł. strexa ze *straiksa- < *straig-sa- (co do znaczenia zob. wyżej striegti). strėlė 4 p.a. 1. "strzała, pocisk do łuku, kuszy", stlit. strćla ts., SD1 «strzała, telum, sagitta», 2. "młody pęd, latorośl". War. strėla 1 p.a. Wraz z łot. strela "strzała, pocisk, smuga, pręga, strumień wody" spokrewnione z jednej strony ze scs. strela "PeAoę", ros. strela "strzała", ukr. strila, czes. strela, pol. strzała oraz z norw. gw. stril, strfla "promień, żyła, pasmo" (szwedz. strila "pryskać, kropić, zraszać"), z drugiej strony ze
453
Por. scs. nozdri m. pl. "nozdrze" < *nostri, co o d p o w i a d a wsch.-lit. nastrai
por. np. dribnóti 454
< tńpnóti
"biec d r o b n y m truchtem".
Por. oboczności driek- / dreikgrieb-
i greib-, klied- / kleid-.
{zob. nasrai).
Z materiału lit.
610
stwn. strala f. "strzała, błyskawica" (niem. Strahl m. "promień; struga wody"), śrdn. strale f.m. "strzała, żądło". Dalszy wywód sporny. — Drw. strėlinė "pochwa na strzały, kołczan, sajdak", strėlinis a. strėliškas "podobny do strzały", strėlūkė "szczapka drzewa". strėnos f. pl. "krzyż, lędźwie, biodra", SD «biodra», skausmai strėnose "bóle w krzyżu" (war. srėnos). Niejasne. Łot. striena "krzyż, lędźwie" zostało zapożyczone z dialektu żmudzkiego. — Cps. nuleistastrėnis m. SD «koń na poślednie upadaiący, włogawy» ["koń kulejący, upadający na tylne nogi"], strėngalis m. "pośladek, tyłek", strėnkaulis m. "kość krzyżowa". stropūs, -i "pilny, zajmujący się czymś gorliwie, pracowity". Zwraca uwagę różnica znaczenia względem SD, por. 1. «porywczy» (syn. sunkus), 2. «prętki» (syn. graitas, veikus, ūmas), 3. «rzeski, rzeźwy» (syn. sukrus); nestropus «nieprętki», stropyn eimi «czerstwieię» (syn. gaivinuosi). DP "roztropny, czerstwy". Odpowiednik łot. straps "prędki, szybki" (=> strapat "spieszyć się"). — Drw. stropa "pilność, gorliwość", stropybė "pilna krzątanina", SD «porywczość», nestropybė SD «nierączość», stropnūs gw. "dobrze wyrosły, dorodny (o cielęciu)", stropumas "pilność, gorliwość". Vb. denom. stropstū, stropaū, strdpti "mocnieć, wracać do sił, poprawiać się (po chorobie)", SD «czerstwieię» (syn. stropyn eimi, drūtinuosi), stropuoti "ochoczo zabierać się do roboty, pracować szybko, pilnie". — Bez dobrej etymologii. Alternant z samogłoską krótką, strap-, por. z jednej strony stlit. strapus ricerius "silny rycerz" (u Bretkūną), z drugiej strony lit. strapūtis m. "kto drepcze, chodzi małymi krokami, przebiera nogami", strapaila c. "człowiek ruchliwy, nie umiejący usiedzieć spokojnie na jednym miejscu, wiercipięta", strapinėti "tupotać, deptać", strapsėti "skakać, tańczyć z podskokami i przytupem", nasuwa dwa przypuszczenia: 1° że strop- jest wzdłużonym SO *strap- <= *strap-, 2° że strap- zostaje w związku ze st. zanikowym strip-, jak w stripinėti "dreptać, chodzić w koło małymi krokami" (też "iść chwiejnym krokiem, tańczyć"), stripėnti "biec drobnym krokiem (o o koniu), utykać, kusztykać". Alternanty strap- / strip- dadzą się zakwalifikować jako warianty z s-mobile do pwk. pie. *trep- "stąpać, deptać", zob. trepenti. Wynika z tego, że znacz, "pilny, zajmujący się czymś gorliwie" może się wywodzić ze "żwawo poruszający się przy wykonywaniu jakiejś pracy, krzątający się"455. stuburas "słup, (w ciele) kręgosłup, grzbiet", war. stūbaras. Odpowiednik łot. stuburs "pień, słup". Pochodnik od stub-, będącego st. zanikowym do steb-, zob. stebėti. Alternatywny SZ stib- w stibilas. — Drw. stuburinis "grzbietowy", cps. stubargalis, stubūrgalis a. stubėrgalis m. "kość ogonowa", też "kij", stubarakaulis ob. stuburkaulis i stubirkaulis m. "kość grzbietowa, pacierzowa" (syn. stubūrnaris). stuksėti, stuksiu, stuksėjau "stukać, stukać w szybę, pukać do drzwi, stukać butem w podłogę". Drw. na -sėti od pwk. stuk-, który widać również w łot. stukat, -aju "iść drobnym krokiem (też o dziecku), dreptać". Via s-mobile można nawiązać z jednej strony do łot. tukstėt "bić, uderzać; głośno dyszeć, sapać", tueinat "huczeć - o burzy" (war. ducinat "grzmieć, uderzać z hukiem - o piorunie"), z drugiej strony do scs. tuką, tukati 1. "dotykać, popychać, stukać", 2. "tkać, robić tkaninę na krosnach" (znacz. etym. "przetykać nici wątku między nićmi osnowy; uderzać grzebieniem tkackim"), tuknąti "dotknąć, popchnąć, stuknąć" (por. pol. wetknąć, zatknąć, zetknąć). — Pbsł. *(s)tuk- należy
455
Por. pol. zabiegany
a. załatany
"pochłonięty czymś, co w y m a g a biegania".
%
611 do pie. *(s)teuk- "uderzać, pchać", por. gr. eieu^a aor. "zrobiłem, przygotowałem", SZ TUxoę m. "młot kamieniarski, kilof, topór wojenny" (=> Tuxi(a) "obrabiać, ociosywać"). — WSZ tūk-\ łot. tūcit, -u, -Tju "gnieść, ściskać, wyżymać, pchać, wpychać, napychać", tūkat, -o/w "gnieść, zagniatać (ciasto), napychać, nabijać (fajką)". Odpowiada słowiańskiemu iter. tyk-a-tuk-, por. ros. tykatb "wtykać, wsuwać", czes. tykat se "dotyczyć, odnosić sią", pol. dotykać, stykać, wtykać, spotykać. — SO tauk-: łot. taucet, -e/w "tłuc w stąpię, moździerzu". stulpas "słup, belka wkopana do ziemi, słup graniczny", SD «filar, słup wspieraiący budowanie», stulpas akmeninis SD «słup kamienny w budowaniu», stulpas pagoniško Dievo SD «bałwan, obraz rzezany pogański». Cps. koplytstulpis (zob. koplyčia), stogastulpis (zob. stógas). Por. łot. stulps "słup", też "kość goleniowa, łydka". Dokładny odpowiednik słowiański: scs. stlūpū "słup, kolumna; wieża", sch. stup, stupa, ros. stolp, stolpa, czes. sloup "słup" < pbsł. *stulp-a-. Drw. na SZ *stlp- do pwk. *stelp-. — Obok tego jest wariant z dźwiącznym wygłosem pierwiastka: *stlb(h)- => pbsł. *stulb-a-, por. łot. stulbs "słup; goleń, łydka; cholewa", stulbis "stary dom (bez dachu)", lit. apstulbo, prt. do apstulbti "osłupieć, zostać oszołomionym" oraz ros. stolb, stolba "pal, słup". stumbras "żubr", SD «bawół, bubalus, syluestris bos» (jego synonimem w SD jest medinis jaučias, dosł. "leśny byk, wół"), stumbris m. SD «tur, urus», łot. stumbrs, dawniej sumbrs oraz subrs, sūbrs. Niejasne. Segment t uchodzi za wtórny, wprowadzony pod wpływem bliskoznacznego wyrazu tauras "tur" albo też czasowników takich, jak stumti "pchać, popychać", stembti m.in. "sprzeciwiać sią". Niejasny jest też odpowiednik słow. *zQbn w pol. daw. ząbrz "Bison bonasus" (wtórnie pol. żubr, -a), strus. zubru, ros. zubr, zūbraĄ5b. — N. m. Stumbrai, Stumbre, Stumbrės, Stumbriai', Stumbrinė, Stumbriškė, Stumbriškis 3x, cps. S tumb rag iriai, n. jez. Stumbrys, Stumbrinė, n. rz. Strumbagalvės upelis (forma metatetyczna od *Stumbra-galvė, dosł. "łeb żubra"). stumti, stumiu (war. stumū), stūmiau "pchać, popychać, trącać, szturchać, sunąć, suwać, odsuwać zasuwą drzwi, wtłaczać, wypychać, odpychać, naglić, nacierać", atstumiu SD «odmykam czego; odpycham kogo; odtrącam», įstumiu SD «napądzam [syn. užvarau, įyarau]\ wtrącam», užstumiu SD «natrącam kogo, na co». Drw. stumdyti iter. "pchać, popychać, szturchać", stumdau SD «popycham, potrącam, trącam», stūmikas "drewniana zasuwka u drzwi". Por. łot. stūmt, stumju, stūmu "pchać, sunąć", iter. stumdit, stumstft. Bez dobrej etymologii. Jeśli um jest refleksem *m, to wolno postulować SZ *stmH- do *stemH- "pchać, tłoczyć" (podobnie zbudowane są pierwiastki *temH- "słabnąć, mączyć sią", *temh r "ciąć, ucinać", *stenh2- "grzmieć"). Gwarowe prs. na SZ stumū może być refleksem pie. *stmH-e- (typ wed. tudati). — WSZ-V: stūma "zasuwa" (por.pyna <= pinu), stūmas "pewne narządzie". stuomuo, -mens, acc. sg. stūomenl m. "postawa, wzrost; pień drzewa; stan, talia w figurze; kawałek płótna (na koszulą), sążeń jako miara głąbokości". Obok tego jest forma dawna i gwarowa stomuo, -mens, acc. sg. stómeni m. ts., która w świetle porównania zewnątrznego jest postacią starszą niżeli stuomuo. Por. też drw. stomenis, -ies,
456
Nie należy tu hapaks stpr. wissambs'
EV "żubr". Zapis z (s') ma charakter abrewiacyjny i o d d a j e
p r a w d o p o d o b n i e brzmienie [wizamp(ti)s]. Rozwinęło się ono z *vizamtis < *vizantis, m i a n o w i c i e przez t y p o w o pruskie zmiany k o n s o n a n t y z m u : 1. nt > mt (dysymilacja, por. tūsimt- ze śrwn. tūsent "tysiąc") i 2. mt > mpt (epenteza p). W y r a z pruski jest z a p o ż y c z e n i e m ze śrwn. wisant "Wisent, Bisonochse".
612
pis. (stamenis) SD «wzrost». Plit. *sta-men- odpowiada z jednej strony łot. stamen "tułów", krąkla stamen "koszula bez rękawów" (< *stamenis a. *stamens), z drugiej strony łac. stamen, -minis n. "osnowa, nici na krosnach tkackich; tkanina, przepaska", gr. oTf|po)v, -povoę, dor. OTapG)v m. "osnowa tkacka", goc. stoma "podstawa, materiał", <= ie. *stamen < pie. *steh2-men-. Wtórne lit. uo zam. o (*a) ukazuje się również w wyrazach buožė i kuolas. stverti, stveriu, stvėriau "chwycić, uchwycić, ująć; aresztować", też o nagle pojawiającym się bólu, chorobie, refl. stvertis ginklo "chwycić za broń" (syn. imtis). Wariant do tverti (zob.). Wynikł z metanalizy formy nustverti, wywodzącej się z formacji zwrotnej nu-si-tverti przez synkopę i. — Drw. stvarstyti frq. "chwytać", stvarstytis "chwytać się czego", prisistvarstyti "nagrabić sobie, przywłaszczyć sobie". Neoosn. stvarst-: stvdrsčiotis "chwytać się czego", stvarkstis m. "żerdź przy żurawiu studziennym, na której zawiesza się wiadro" < *stvarstis. su, su praep. z instr. "z", np. Tėvas su sūnumi "Ojciec z synem". Su saule atsikėliau "Wstałem ze słońcem, tj. o brzasku". Valgyk sū šaukštu "Jedz łyżką!" Su kailiniais šilta "W kożuchu ciepło". Brzmienie su tłumaczy się skróceniem w warunkach proklizy formy *sū, która pochodziła z denazalizacji *sų. Forma *sų była realizacją morfemų *sun (pie. *sm "razem, wraz z") w pozycji przed spółgłoską szczelinową i płynną. Słowiańskim odpowiednikiem jest przyimek scs. sū obok sun "z". Dalsze objaśnienie s.v. san-. subata, -os 3, 4 p.a. daw. gw. "sobota", DP "sobota, sabath", SD "sobota" — zapoż. z błr. subóta (zob. s.v. nedėlia)451. — Drw. subatėlė "taniec ludowy", subatinė "Wielka Sobota". — N. m. Subaciai, Sūbačiai, Subačius 3x — drw. od nazwy dnia, w którym odbywał się targ w danej miejscowości (paralele: Pandėlys, Seredžius); Subačiškės, Subatiškė, Subatiškės, Subatiškis. sūdąs I daw. "sąd, iudicium" — zapoż. z błr. sud. — sūdyti, -iju, -ijau daw. "sądzić, rozpoznawać czyjąś sprawę w celu wydania wyroku", sūdiju SD «sądzę urzędownie» — zapoż. z błr. suditb. — sūdžia, gen. sg. sūdžios m. 2 p.a. daw. "sędzia", sūdžia mažesnis SD1 «podsędek» ["zastępca sędziego ziemskiego", SłowXVI]. — zapoż. z błr. suddzja < sudbja. Drw. pasūdžia SD «podsędek» (syn. vietinykas sūdžios). sūdąs II daw. "naczynie kuchenne, statek; beczka", pl. sūdai "naczynia" — zapoż. z błr. sud. Por. SD: sūdai «naczynie» (syn. rūžios, indai), sūdai skomiosp priderą «służba stołowa»; sūdąs vyno «kufa» ["beczka"], uksusinis sūdąs «octowy statek», pabaltintas sūdąs «pobielany statek», pradžiuvo sūdąs «rozsechł się statek». sudie, starsze sudieu — formuła pożegnania "Z Bogiem! Do widzenia!". Ze zwrotu su dievū "z Bogiem", przez nieregularne cofnięcie akcentu i apokopę u. Zob. dievas. sūdyti, sūdau, sūdžiau "posypywać solą, solić, konserwować za pomocą soli, przyprawiać do smaku; maczać w sosie, tłuszczu (przy jedzeniu); posypywać nawozem". War. sūdinti. Dawne prs. sūdžiu, por. SD sūdžiu «solę co», persūdžiu SD «przesalam co», prisūdžiu SD «nasalam co». W gwarach też intr. "padać przeciągle - o drobnym deszczu" (Pradėjo sūdyti nū pat ryto ir lys per kiaurą dieną "Zaczęło padać od samego rana i
457
Por. idiom Tam subata
matyti pro pėtnyčią
%
"Widać mu bielizną" (dosł. "sobotą widać przez piątek").
613 będzie lać przez cały dzień"), persūdyti "przelać - o deszczu", uisūdyti "obficie popadać". Z pochodzenia jest to formacja intensywna na -T-, oparta o zanikłe prs. na -d-, *sū-da"sypie się, leje się; nabiera smaku dzięki przyprawie" < pie. *suh2-dhe- (por. sū-ras "słony"). Allomorf *suh2-C objaśnia się metatezą spółgłoski lrg. w formie SZ *sh2u-C. Pie. SE *sh2eu- "sypać, lać; padać - o deszczu", por. het. suhhai "wysypuje", gr. fiei "(deszcz) pada", toch. B suwam ts. ( L I V 2 545 nie uwzględnia wyrazów lit.). sūdrus, -i, gw. sūdras "gęsty, obficie rozrastający się, bujny, dorodny (o zbożu)458, obfity; soczysty; tęgi, gruby; gęsty, ścisły (o tkaninie)", war. sūdrūs (3, 4 p.a.). Analiza: *sūd-ro-, drw. przymiotny od zanikłej osnowy prs. *sū-da "napełnia się" < pie. *suh3-dhe-. Do pie. *seuh3- / *suh3- "być pełnym, napełniać się", het. sunnai "napełnia" (LIV2 539, bez wzmianki o wyrazie lit.). Dla sūdra- można przyjąć znacz. etym. "napełniony, pełny". Podobna sufiksacja osnowy na -d- przy sódrus. — Drw. pasūdrinti "zgęścić, stłoczyć", sūdrūmas "obfitość (jagód)". sukti, sukū, sukaū "obracać coś wokół własnej osi, kręcić, skręcać (nici, powróz), zbaczać z drogi; wić (gniazdo); ubijać śmietanę na masło; oszukiwać", suku SD «kłamam, łgę, matam, szalbieruię». Por. łot. sukt "kręcić, skręcać", sukt, sūku, suku "umknąć, uciec", znacz. etym. "wykręcić się od czego". Cps. apsuku aplinkui SD «otrącam co około czego», atsūkti "odkręcić (śrubę), włączyć (aparat)", atsūkti nūgarą "odwrócić się (od kogoś) plecami", išsūkti "wykręcić, skręcić (rękę), zboczyć (z drogi), wyplątać". Refl. sukuosi SD «uwijam się, obracam się», sukasi kas SD «nawija się co», apsisūkti "obrócić się, okręcić się" (galva man apsisūko "zakręciło mi się w głowie"), nusisūkti "odwrócić się (od kogo)", nusisūkti sprandą "skręcić sobie kark". Iter. sukioti, sukdinėti, caus. sukdyti. Spokrewnione przez prt. sūko z ros. skatb "skręcać nić; wałkować ciasto", < pbsł. *suk-a- (por. stczes. seskany "skręcony"). Brak jest refleksów SE *siauk- < pie. *seuk-. — Drw. apsukalas SD «kołowrót, na którym się co obraca», apsukrūs "zręczny, zgrabny, winny" (SD «obrotny dobrze, prędko»), apsukus SD «okolny» (syn. apiskritas), išsukos f. pl. 1. "smar spływający z osi koła wozowego", 2. "piasek, który spada z koła szlifierskiego", 3. SD «maślanka», sąsuka "skręt drogi, rzeki" (por. niżej sąsūka), (susukos) SD «wykręcanie, wykręty», sukarnis m. "wir" (por. suf. w šakarnis), sukčias SD «wykrętacz», sukčius "krętacz, oszust, szalbierz", SD też «kłamca, łgarz, matacz» (=> sukčiuvienė "oszustka"459), sukma "krętacz, oszust", sūkras "kręty, skręcony, żwawy" (łot. sukrs "mocny, energiczny, prędki"), nowsze sukrūs ts., SD «chybki, obrotny; obrotny wzad; pochopny; wartki» (.sukrus aplinkomis SD «obrotny w koło»), suktiniai siūlai "nici kręcone". Cps. sukavielas "zawiasa drzwiowa (dawniej drewniana), przyrząd do skręcania powrozów". Adv. apsūk, apsukui adv. "naokoło", apsukmu siūvamas "szyty na okrętkę". — WSZ sūk-\ nūosūkis m. "skręt, zakręt", posūkis m. "zakręt, skręt", przen. "przełom, istotna zmiana", prasūkas "głęboka koleina; wyżłobienie w kamieniu", prasūkuotas kėlias "droga pełna kolein, wybojów", sąsūka "(nagły) skręt, zakręt drogi, rzeki; papieros skręcony w palcach; zwyrodnienie stawów", sūkis m. "obrót" (galvosūkis m. "łamigłówka"), sūkurys "wir, zawirowanie". — W słowiańskim znane są również formy na SO *sauk-, por. stpol. sukać
458
Np. Javai yra šįmet tanki, tiršti ir sūdri "Zboże jest w tym roku mocne, gęste i bujne". Tokie sūdri
vasarojai 459
"Takie b u j n e zboże jare".
Z neosuf. -uvienė, por. też rėčiuvienė <= rėčius, šūdžiuvienė <= šūdžius.
614
"skręcać razem kilka nitek", ros. sukatb a. sucftb "skręcać nici", do tego sb. suknó, pol. sukno "tkanina z wełny zgrzebnej". Czasownik bsł. Pwk. pie. *seuk-? *seuky-? sula 4 p.a. "oskoła, słodkawy sok drzewny wydzielający się wiosną po nacięciu kory", SD «miazga, oskoła» :: łot. sula "sok drzew, zwł. brzozy", stpr. sulo EV "zsiadłe mleko, Matte". Praforma *su-la- (por. budowę migla). Drw. na SZ od pwk. *seu- "tłoczyć, wyciskać sok". Por. wed. sunóti "tłoczy somę", aw. hunaoiti ts. < *su-neu-. Brak verbum pb. *siau- / *su-, por. nominalne siau- w siauras. — Drw. sultys m. pl. "sok", => sultingas a. sultingas "soczysty", sultinys "rosół, bulion" (akut niejasny). Cps. sultekis m. "miesiąc kwiecień a. maj" (znacz. etym. "czas, kiedy wydziela się oskoła"). Vb. denom. sulóti a. suluoti "spuszczać sok z brzozy". Por. łot. sulat intr. "wydzielać sok, sączyć się, spadać kroplami". sunka 4 p.a. 1. "płyn, ciecz", 2. "sok, syrop" (vyšnių sunka "sok wiśniowy") — rzeczownik postwerbalny do sunktis "sączyć się, ciec, wyciekać", sufikti m.in. "wyciskać sok", zob. sekti II. Por. SD: sunka medelio syrios «galbanowy sok» ["żywica z rośliny galbanum, używana w medycynie i obrzędach sakralnych", S Ł X V I ] , sunka mirtinė «mirtowy oieiek», sunka my ros «mirowy oleiek», sunka tekunti iš medelio balsamo «balsam oleiek, sok balsamowy», sunka tiršta slyvų, vyšnių «powidła» ["gęsty, zwykle słodki przetwór owocowy", S Ł X V l ] , sunka unt vaisto «dryiakiew, sok przyprawny», sunka iš rūdų juoda, raudona, žalia «koperwas» ["siarczan żelaza", S Ł X V I ] , alyva sunka «oliwa sok», iš yzapo sunka, yzapinis vynas «izopek wino» ["wino zrobione z izopku", S Ł X V l ] . — Drw. sunkótas "soczysty". sunki, -ičs sb. "kobieta brzemienna, ciężarna" (m.in. SD). Np. Sunki tu pastosi, sūnų pagimdysi Mž "Brzemienną będziesz, urodzisz syna". Z substantywizacji zwrotu sunki moteriškė (zob. sunkūs). Też o zwierzętach, np. Mano kumelė jau sunki — greitai turės kumeliuką "Moja kobyła już ciężarna, niedługo będzie miała źrebaka". — Drw. sunkinga Mž "ciężarna"460. Cps. sunkianešys SD «ciężarowy». sunkus, -i "dużo ważący, ciężki; niełatwy, trudny do wykonania, uskutecznienia; nieznośny, uciążliwy, dolegliwy, bolesny; surowy, srogi, straszliwy; niebezpieczny, zagrażający życiu", w SD też «obciążliwy, ociężały, porywczy», sunku mi daryt SD «lenię się, ciężko mi co czynić». Etymologicznie ciemne. Formalnie biorąc, jest to drw. na -uod tematu infigowanego *su-n-k-. Powiązanie z sukū, sūkti "kręcić, skręcać" pozostaje jednak problematyczne. — Drw. sunkiai adv. "ciężko; bardzo, mocno, strasznie" (•Sunkiai keikiasi "Strasznie się kłócą"), sunkimai m. pl. "balast, ciężary", sunkuma "ciężar, trudność, ciąża" (Moteris sunkumoj, nebėr kas darbo dirba "Kobieta w ciąży, nie ma komu robić"), sunkūmas "ciężar, trudność". Cps. sunkmetis m. "ciężkie czasy, kryzys", sunkvežimis m. "samochód ciężarowy, ciężarówka". Vb. denom. sunkėti, -ju, -jau "stawać się ciężkim", sunkinti "obciążać, utrudniać", SD sunkinu «ciężę, dolegam», sunkti, sunkstū, sunkaū "robić się ciężkim, ociężałym, znużonym, zmęczonym", sunkstu SD «cięBkim się staię», apsunkstu SD «ociężeć» (apsunkis «ociężały»). sūnus "syn", gen. sg. sūnaus, acc. sg. sūnų 3 p.a. Por. stpr. soūns "syn", gen. sg. soūnas, saūnas, sunos, acc. sg. soūnan, saūnan, sunun. W jęz. łotewskim odpowiedni
460 Por. Motriskes dzieci karmiące".
vaisiu su[n]kingas,
saugok ir vaikus žindančias
M ž "Kobiety płodem brzemienne, chroń i
615 wyraz został wyparty przez neologizm dels (zob. dėlė). Lit. silnu- to refleks pie. *suH-num. "zrodzony, wydany na świat", derywatu od pwk. *seuH- "rodzić, wydawać na świat", por. SZ wed. sūte "rodzi" (sńtu- m. "ciąża"), aw. kunami "rodzę" z *su-ne-H-mi. Od tej samej podstawy pochodzi pie. nazwa "maciory" *suH-s, *suH-es / -ós. Odpowiedniki: wed. sūnuh "syn" (gen. sunóh, dat. sūnave, loc. sūnavi), aw. kūnu-, goc. sunus, scs. synu (gen. synu, dat. synovi, nom. pl. synove, nom. du. syny), sch. sin, pl. sinovi. — Drw. sūnelis SD «synaczek», išsūnis (zob. isūnis), posūnis m. "pasierb", sūnaitis m. "wnuk" (dosł. "syn syna", por. giminaitis), sūnėnas "syn brata a. siostry". Vb. denom. įsūnyti, -iju, -ijau "usynowić" (=> (sūnis m. "syn przybrany"), SD alusūnij(u) «przysposabiam kogo, za syna przywłaszczam». suodžiai m. pl. "sadze, sadza, kopeć" < *sod-ia-. War. sūodės f. pl., sūodys f. pl. (m.in. SD1 «sadza; zakał»), sūodlios f. pl. (m.in. Bretkun). Odpowiednik scs. salda "aoPoAoę", ros. błr. ukr. sala, słń. saja, stczes. sazė, czes. saze "sadza" jest refleksem pbsł. *s5d-ia-, z czego wynika, że nawiązuje on do war. lit. sūodlios. Znacz. etym. "to co osiadło, osadziło się" (w piecu, w kominie podczas spalania). Inna budowa w łot. suódeji m. pl. "sadze" => suódreji ts., jak też w stisl. sót ts., śrwn. sót, ang. soot ts. Paralele apofoniczne: pluoštas <= plėšti, sluogas slėgti. — Drw. sūodena c. "ktoś ubrudzony sadzą", sūodinas "ubrudzony sadzą, cały w sadzy", suodlius ts., suodskus "człowiek brudny, ubrudzony sadzą" (neosuf. jak w girskus)461. Cps. sūodligė "rdza roślinna" (por. liga), sūodpela c. "brudas" (por. pelė), sūodlemė "sypki czarnoziem na miejscu wypalonego lasu", sūodlialailis, -ė "brudas" (dosł. "sadzę liżący"). Vb. denom. sūodėti "pokrywać się sadzą, nabierać sadzy (o kominie)", suodinti "brudzić sadzą, smarować sadzą". suolas "ława, ławka" :: łot. suóls ts. Z pb. *suola-, z zanikiem u jak w wypadku šuo < *śuó(n). Akut niejasnego pochodzenia. Temat *suól-a- zawiera WSO, drw. apofoniczny od pwk. *suel-, który ukazuje się w germańskiej nazwie "belki, kłody", por. stwn. swelli, śrwn. swelle n. "belka, belka nośna; próg" < *sualia-. Dalsze nawiązanie do gr. oeX[ia, -azoę n. "górny pokład statku, pomost; ławki, rzędy wioślarzy; siedzenie, tron; rusztowanie; kłoda, belka" pozostaje niepewne, ponieważ gr. aeA- może pochodzić również z pie. *tuel-. — N.B. Hipotezę wzdłużonego SO osłabia to, że w bałt. nie ma refleksów odpowiedniego SO ani SE. Tej hipotezie można przeciwstawić przypuszczenie, że suolas pochodzi ze *svalas < *suol-o-. Co do wahania su- / sv- por. sūodys "sadze" < *sód- obok svadinti żm. "sadzić rośliny" < *suodinti < *sód-in-. suosti, suosiū, suosiaū "naprzykrzać się, dokuczać, niepokoić, męczyć", refl. suostis, suosiūos, suosiaūs martwić się, gryźć się czym", {sisuosti "nakłopotać się, nafrasować się". Nomina: suósis m. "frasunek, niepokój", suoslys n. agt. "natręt". Por. n. m. Pasudsiai, Pasuosis. — Alternant suos- polega na dyferencjacji apofonicznej względem saus-, zob. saūsas. Por. zwrot pol. suszyć głową. O apofonii au uo zob. s.v. duobė. supti, supu, supaū 1. "kolebać, kołysać", 2. "okrążać, otulać dookoła, opatulać", nusūpti "odkryć, zdjąć okrycie", refl. apsisupu SD «ocisnąć się suknią», įsisūpti a. susisūpti "owinąć się, otulić się, okutać się". Iter. supstyti "owijać, kutać". Pbsł. *sup- /
461
Z w r a c a uwagą fakt, że LKŽ nie zanotował brzmienia *suockus, które by odzwierciedlało naturalną kontrakcją grupy t.s > c przed spółgłoską. Por. z j e d n e j strony meičkus zam. * m e i c k u s < *meit.skus, z drugiej strony ginčas < *gint.šas, gūčas < *gut.šas.
616
*saup- odzwierciedla sią w psł. * s ū p Q / *suti: strus. sū-supu, sū-suti "zsypać", stpol. sują, suł, swć "tworzyć, wznosić, formować coś przez narzucenie ziemi", nomen scs. isupu "wyspa", stpol. isep, stczes. jesep ts. Spoza bałto-słowiańskiego por. stłac. supare "rzucać", łac. dissipare "rozrzucać, rozpraszać, rozsiewać; zniszczyć, zmarnować". — SO saup-: saupiū, saupiaū, apsaūpti "okryć, owinąć, otulić (dziecko, chorego)", frq. saupstyti "okrywać, otulać". Por. słow. inf. suti oraz nomen *sutu "(na)sypany" < *saup-ta-: ukr. sM/yj "bogaty, obfity", pol. suty "obfity, hojny, obszerny", daw. "obsypany, usypany", adv. suto "w dużej ilości, obficie". — Alternantem do saup- jest suop- (zob. duobė w kwestii au => uo): suópti, suopiu, suopiaū "gawędzić, opowiadać; pleść głupstwa; mówić przez sen, bredzić" (znacz. etym. "mówić do dziecka przy kołysaniu"), suopis m. "ptak kania, Buteo" (syn. klykis, klykis). — Tylko w gwarach ukazuje sią morfem siaupktóry wygląda jak refleks SE pie. *seup-, por. apsiaupiū, -siaupiau, -siaūpti 1. "owinąć sią, otulić sią (chustą)", 2. "otoczyć, oblegać (o wojsku), otoczyć (murem, drzewami)", refl. apsisiaūpti "okryć sią, owinąć sią", iter. siaupstyti. Jest war. z dźwiącznym wygłosem pierwiastka: siaubiuos, siaubiaūs, siaūbtis "okrywać sią, otulać sią", nadto siaubiu, -iaū, siaubti "o dzieciach - hałasować, swawolić". Do tego łot. šaubit "kołysać", šaūbitiės "kołysać sią, bujać sią, wahać sią; wątpić". — W jąz. łotewskim nie ma wprawdzie SE *śaup-, ale jest uwarunkowany przezeń WSZ o nagłosie š-: šūpat "kołysać, huśtać", frq. šūpinat, nomen šūpulis m. "kołyska". Stan starszy w lit. sūp-: sūpoti a. sūpuoti "kołysać", pasūpėti "pokołysać", sūpudklės a. sūpuoklės f. pl. "kołyska", sūpynė "huśtawka". Por. słowiański WSZ syp-a- < *sūp-a-: scs. sypati "sypać, rzucać czymś sypkim", ros. syplju, sypatb (z tym formalnie zgadza sią lit. sūpoti). suras, -a ob. sūrūs, -i "słony", SD «rosołowy, nasolony, salitus» :: łot. sūrs "słony, gorzki, cierpki" < pbsł. *sū-ra- < pie. *suH-ró-. Bałt. przymiotnik znajduje odpowiedniki w scs. syrū "uypóę", strus. syrū "wilgotny, surowy, niegotowany", stwn. sūr "kwaśny", stisl. sūrr "ociekający, mokry, kwaśny". Substantywizacja: scs. syrū "lupóę", sch. sir, sira, roś. syr, syra "ser". Drw. lit. na -ia-\ sūris m. "słoność, słony smak", sūris m. "ser" (zob.) — od osnowy przymiotnej sńras462. Pwk. werbalny sū- widać w czas. sūdyti "solić, przyprawiać" (zob.). — Vb. denom. sūrti, sūrsta, sūro "stawać sią słonym", sūrėti, -ja, -jo "być słonym, robić sią słonym", sūrinti "solić", caus. sūr-dyti, -dau, -diiau "solić". — Neopwk. sūrs- (<= sūrs-ta)\ sūrsvas "słonawy", z wtórną krótkością: sursnóti "nieco posolić". Neopwk. sūrst- (<= sūrst-a): sūrstelėti a. sūrsterėti "być nieco za słonym, słonawym", z wtórną krótkością: sūrstelėti a. sūrsterėti "być odrobiną za słonym"; sūrsterti "(o mleku) kisnąć, zsiadać sią". — Nomina od sūr-: sūreliai a. sūrūčiai m. pl. "ślaz, Malva", sūrėnis, -ė "kto lubi słone jadło", sūrymas "woda osolona, rosół", sūrinas "słony, posolony", sūris (zob.). sūris, -io "ser", też sūris, SD sūris sudėtas «podpuszczany ser» — drw. z suf. -iaod przymiotnika sńras "słony" (zob.). Znacz. etym. "słone jadło". — Drw. sūrinė 1. "serownia; przechowalnia serów; worek do wyciskania serów", 2. "niecka do solenia mięsa" (por. sūrinas "słony, posolony"), sūrininkas, -ė "kto wyrabia sery albo je sprzedaje", sūrinis, -ė "serowy". Cps. sūragrobis, sūrgrobis, sūrgrobis (zob. gróbas),
462 Por. drūtis "grubość" <= drūtas "gruby", gyvis "żyjątko" ob. gyvis "żywość" <= gyvas, margis "krasy wół" <= mdrgas "pstry".
%
617
sūrdėtė a. sūrdėtis m. "przyrząd do wyciskania serów, klinowaty worek do wyciskania serów" (por. dėtas "umieszczony"), sūrdziautė "kosz do suszenia serów" (por. džiauti), sūrlejis, -jo "worek, do którego się wlewa ścięte mleko przy wyrobie sera" (por. lejū s.v. lieti), sūrliečiai m. pl. "przyrząd do wyciskania serów" (por. liečiu s.v. liesti), sūramaišis a. sūrmaišis m. "worek do wyciskania serów" (por. maišas), sūrsenis, -ė "bardzo stary, zgrzybiały" (dosł. "jak ser stary"), sb. sūrsenis m. "stary kawaler", sūrslasčiai m. pl. "przyrząd do wyciskania serów" (por. slastai), sūrspaudis m. albo sūrspaustis m. ts. (por. spaudyti, spaustyti). susiėdas daw. "sąsiad" — zapoż. z błr. sused. — N. jez. Susiedas, n. pola Susiėdiškis. — susiedka, gen. sg. susiėdkos 2 p.a. daw. "sąsiadka" — zapoż. z błr. susedka. susti, prs. sūstū = sųstū (war. sūsū, sunsū, suristu, też s unt u), prt. susaū 1. "pokrywać się parchami, krostami, parszywieć", 2. "usychać, obumierać, marnieć, nędznieć", 3. "płowieć, blaknąć - o tkaninie, czapce", 4. "wysychać, np. o błocie", SD įsūsu «parszywieję» ["dostawać parchu, być zarażonym parchem", SŁXVIJ. Odpowiednik łot. sust, susu (zam. *sūsu < *sunso), susu "schnąć, wysychać". Formacja infigowana *suns-e- < *h2su-n-s-e- opiera się o SZ do pie. *h2seus-, zob. saūsas. Por. suf. nosowy w scs. suchnąti "£r)paiveo6ai", pol. schnąc < *sus-ne-. — Drw. suskis m. "parch, choroba skóry u zwierząt i ludzi; choroba roślin" (=> suskėtas "obsypany parchem"), suskis, -ė "zarażony parchem; mizerak, chudzielec; niedołęga, niezdara" (=> suskius, -ė ts.), susna "parch choroba" sūsnius, -ė "zarażony parchem"). sutemos f. pl. "zmierzch, zmrok". Drw. postvb. od sutemti, sutemsta a. sutema, sutemo "ściemnieć, zmierzchnąć się", zob. temti. svainis, -io "mąż siostry żony" :: łot. svainis a. svains "brat żony, mąż siostry". Forma żeńska svainė "siostra żony, szwagierka". Powstało z *sav-a!nis przez synkopę przedakcentowego a (akut jest objawem kompensacyjnego wzdłużenia po zatracie sylaby). Drw. od zaimka dzierżawczego savas, savo "swój" (zob.), znacz. etym. "swojak". Co do suf. -ainis por. gentainis <= gentis a. gentis, tėvainis a. tėvainis tėvas. svaitėti, svaičiu a. svaitėju, svditėjau "bredzić, majaczyć w gorączce; mówić głupstwa; błąkać się" — vb. denom. do zanikłego sb. *svaita = svai-ta "marzenie" itp., którego osnową był ten sam pierwiastek, co w svajoti (zob.). Drw. svaičioti "bredzić, majaczyć" < *suait-ia- (gw. s aičioti). svajoti, -ju, -jau "marzyć, roić sobie; mówić głupstwa; błąkać się" :: łot. svajai "mówić głupstwa, pleść, zmyślać". Niejasne. svaj-V może być alternantem na st. o do prymarnego pdg. *suei- (*sveju), SZ-V *suii- (*svijau), SZ-C *sul- (*svyti) z pie. *sueiH/ *suiH- (transponat wzorowany na typie lit. veju, vijaū, vyti < *ueih r ). — Drw. svaja "marzenie" (=> svajingas "rozmarzony"). — Neoosn. svajo-: svajokas "włóczęga, obibok, leń", svajoklis m. "marzyciel; kto mówi głupstwa" (por. klajoklis <= klajoti), svajonė "marzenie" (por. vajonė <= vajoti), svajotojas "marzyciel" (por. galvotojas <= galvoti). — Tutaj prawdopodobnie też svaigūs "odurzający, upajający" < *svai-kus; zmiana ik >ig jak w kraigas, tvaigas, sufiks jak w plėpkus, tūpkus. Vb. denom. svaigstū, svaigau, svaigti "odurzać się, upajać się, tracić przytomność", svaigstu SD «zapamiętywam się, odchodzę od rozumu», pasvaigstu SD «głupieię» (syn. padūkstu), pasvaigėlis m. SD «głupiec». svečias, -io "obcy człowiek, gość" (łot. svešs adi. "obcy", sb. m. "gość") — drw. od svetys (4 p.a.), gen. sg. svečio, nom. pl. svečiai. Fem. svečia "gość - kobieta". Dotąd było analizowane jako *sue-tio-, czyli jako drw. od osnowy zaimkowej "swój", znacz.
618
etym. "osobliwy, szczególny". Dla wywodu sve- z pie. *sue- brak jest jednak oparcia, ponieważ odnośna osnowa nie ma kontynuacji w bałtyckim zaimku, zob. s.v. savas. Punktem wyjścia dla nowego tłumaczenia niech będzie założenie, że svetys pochodzi ze zmiany *svatys, czyli że ma takie -e- z -a-, jak np. wyrazy dveji, kremzlė, ielektys. Osnowę pb. *suat- można objaśnić jako refleks cps. *su-at- (usunięcie hiatu przez konsonantyzację u > w), to z ie. *su.at- < pie. *hjsu.at- < (zanik lrg. w II członie złożenia) *h!su-h2at- < *h1su-h2et-, znacz. etym. "ten, kto przychodzi w dobrych zamiarach" (w odróżnieniu np. od wroga), por. wed. su-kft- "dobrze czyniący", su-manas- "mający dobre zamiary". Człon werbalny do pwk. pie. *h2et(H)- "iść, podążać", por. wed. atasi "wędrujesz" (LIV2 273), łac. annus m. "okres roczny" < *at-no- (oskij. umbr. akno-), goc. afmam dat. pl. "annis". Jako tertium comparationis nasuwa się tu wed. atithi- m. "gość" = aw. asti- m. ts., drw. na -i- od *atita- f. < pie. *h2eth,-teh2- "wstąpienie, wejście, das Hineingehen" (Mayrhofer, EWAia I, 58). — Drw. svetainė "pokój gościnny, salon", svetimas (zob.), svetingas "gościnny, lubiący gości", svetur adv. "poza domem, nie u siebie, na obczyźnie, za granicą". Cps. svetnora "chciwiec", dosł. "pożądający cudzego" (por. svetim-noris). Vb. denom. svečiauti 1. "przyjmować gości", 2. "być gościem, być w gościnie", svečiuoti a. svečiuotis "być gościem u kogoś, gościć", pasisvetinėti "pobyć czas jakiś w gościach". sveikas, -a "zdrowy, rozsądny, trzeźwy, rozumny" :: łot. sveiks, sveiks "zdrowy, nietknięty". DP "zdrowy; oczyściony; witaj, pozdrowion; sprawiedliwy". SD też «zbawienny, salutaris», geras, sveikas kūnas iš prigimimo SD «kompleksia, temperatio, habitudo corporis». Brak alternantów *sviek-, *svik-, *svaik-. W ujęciu E. Fraenkla jest to refleks złożenia *su-eikas, dosł. "taki, komu dobrze idzie" (por. eiti). Rekonstrukcja laryngalistyczna: ^ s u . e į k - z *h1su-h1ei-k-. Brak refleksu f su.vei.kas (por. -v- uwarunkowane hiatem lrg. w formie buvo) wskazuje na zanik spółgłoski lrg. w II członie złożenia. Odnośnie do tego szczegółu zob. svečias. Również scs. su-dravu "zdrów" jest złożeniem z członem pie. * h j S U - "dobry, dobrze". — Drw. besveikatė "brak zdrowia, niedomaganie" (=> besveikatis, -ė "człowiek chory"), nesveikas "niezdrów", sveikata "zdrowie" (=> sveikatingas "zdrowy, odznaczający się dobrym zdrowiem"). Vb. denom. atsisveikinti "pożegnać się", pasisveikinti "przywitać się", sveikinti "pozdrawiać, gratulować; witać", sveikintis "witać się" (=> sveikinimai m. pl. "pozdrowienia, gratulacje"), sveikti, sveikstu, sveikaū "zdrowieć, wracać do zdrowia", SD sveikstu a. pasveikstu «wzmagam». svėlti, svelū, sviliaūzm. "opalać, osmalać (ubitą świnię)" :: łot. svelt, sve\u, svėlu tr. "opalać, osmalać", intr. "żarzyć się". Do pie. *suel- "tlić się, palić się", por. stang. swelan, stwn. swellen "płonąć". — SZ svil-: svyla (*svi-n-la), svilo, svilti "palić się bez płomienia, tlić się", apsvilti "osmalić się", {svilti "przysmalić się", prisvilti "przypalić się". Por. łot. svilt, prs. svilstu (a. sviĮu, svąl), prt. svilu "żarzyć się, palić się jasnym płomieniem". Caus. svilinti "osmalać, przypalać", apsvilinti "osmalić, opalić co nad ogniem", išsvilinti DP "wyżegać" ["wypalać"], prisvilint valgyklas SD «przyswędzić potrawę». Nomina: sviltai m. pl. lub sviltos f. pl. "smalenizna", sviltenos f. pl. "spalenizna", łot. svilta "wypalone miejsce w lesie", sviltene "sucha łąka z twardą trawą", svilis m. "marnie palące się drewno". — N. m. Ozkasviliai 2x. — SO sval-\ łot. svala a. svals "para, dym", svaluots "gorący, wrzący", svaluoti a. svaluoši adv. "nagle, prędko, bardzo". sverti, sveriu, svėriaū 1. tr. "ważyć ciężar", SD «ważę co wagą», 2. "wieszać na żerdzi do schnięcia", 3. intr. "ważyć, mieć ciężar, mieć wagę", cps. nusverti "przeważyć
%
619 (na wadze)", przen. "zdecydować", pasverti "zważyć, ustalić wagą; podważyć (dźwignią), podnieść i osadzić (na belkach); powiesić (na płocie, kołku)", persverti "przeważyć", persveriu kitų SD «przeważam co, kogo», uzsverti "zawiesić przerzuciwszy, zarzucić (ubranie na żerdź), przewiesić (płaszcz, buty) przez ramią". Refl. nusisverti "przechylić sią, wychylić sią, schylić sią", užsisverti "zawiesić sobie przerzuciwszy (przez ramią, przez plecy); wesprzeć sią, oprzeć sią o co", užsisveriu unt ko SD «polegam na kiem». Por. łot. svėrt, sveyu, sveru "unosić za pomocą dźwigni, podważać, ważyć", też intr. "mieć wagą, ważyć". Do pie. *suer- "chylić sią, zwisać", por. stwn. swar "ważki, ciążki". — Prs. z suf. -d-: sverdu SD «chwieią sią, potaczam sią» < *suer-dhe-, w postaci odnowionej: gw. sverdziū (3 os. sverdi a. sverdzia). Neoosn. sverd-: svėrdėti "chwiać sią, tracić równowagą, słaniać sią, chylić sią na stroną, kołysać sią", war. sverdėti ts.; sverdinėti "zataczać sią, słaniać sią (o pijanym)", sverdinėju SD1 «chlustam sią»; svėrdyti "wyważać (kamień), išsisvėrdyti "wychylić sią (z okna)". — WSE svėr-: svėriaū (prt.), drw. łot. svėre "żuraw studzienny w formie dwuramiennego drąga", svėriens "cios, raz". — SZ svir-: {sviru a. isvlrstu, -svirau, -svirti "obwisnąć, zwisnąć, opaść", nusvirti "zwisnąć, przechylić sią", pasvirti "zachwiać sią, pochylić sią, przechylić sią", uzsvirti "zawisnąć" (akut związany z sufigowaniem formantu -sta-). Por. dalej łot. svirat "podnosić za pomocą dźwigni, (o żurawiu studziennym) spuszczać i wyciągać", lit. svirinti "ważyć". Nomina: svirtis, -ies lub svirtis, -iės f. "żuraw u studni", SD «żoraw u studzień», svirtis SD «szala», svirtės f. pl. «szale», svirūs "chwiejny", łot. svira "dźwignia, drąg do podważania, unoszenia, żuraw u studni". Neopwk. svirst- (<= svirst-a): svirstis, -iės f. a. svirstė "żuraw u studni", z insercją k: svirkstis ts., ze zmianą ks > kš: svirkštis ts. Tu też należy (świrkBtis) SD1 «proca, funda» (brak w LKŽ). Por. łot. svirkstenis a. svirkstene "rozwidlony słup żurawia studziennego" < *svirst-en-. Neopwk. svirs- (<= svirs-ta): svirsnis f. a. svirsnis m. "żuraw studzienny", z insercją: svirksnis f., svirksnys m. ts. (por. vyks-nis <= vyksta). — WSZ svyr-: svyri, svyrėti "zwisać, pochylać sią (jak łozy nad wodą)", svyroti "zwisać, zwieszać sią w dół", svyrinėti "chodzić, słaniając sią, zataczać sią", svyruoti "chwiać sią, kołysać sią, chwiać sią na nogach, zataczać sią, wahać sią", svyruoju SD «taczam sią» (=> svyruoklė "wahadło", svyravimas SD «taczanie sią»). Nomen: łot. svira "dźwignia, drąg do podważania". — SO svar-: svarstyti 1. "ważyć na wadze", 2. "omawiać, rozpatrywać, rozważać", SD išmonių kų svarstau «dyszkuruią» ["rozprawiać"], svarstau širdij «rozważam», też "karczować" (analiza etymologiczna: svarst-yti, ponieważ svarst- było formą SO do neopwk. svirst-, zob. wyżej), refl. svarstausi SD1 «zawieszam sią» (syn. karstausi), SD «uważam sią» (syn. nusisveriu). Neoosn. svarsty-: svarstyklė SD «waga», svarstyklės f. pl. "waga", svarstymas "omawianie, rozpatrywanie (sprawy)", svarstytūvai m. pl. "bezmian, waga bez szal". Por. łot. svaritiės "wahać sią". — Nomina: švara a. svaras "ciążar, odważnik kładziony na szalą wagi", SD svaras «waga, naczynie do ważenia» (syn. svarstyklė), SD «gwicht, waga szalna», pirkti po svarą a. pirkti svarais "kupować co na wagą", svarba "ważność, doniosłość" (=> svarbūs "ważny, ważki"), svarčiai m. pl. "ramiona u wagi; ciążarki obciążające sieć rybacką, grązy", svarliai m. pl. "grązy", svartis m. "drąg, dźwignia, żuraw studzienny", svarūs "ciążki; ważny, znaczący, doniosły", SD «ważny, wagą dobrą maiący» (=> svariai adv. "znacząco"). — WSO svor- < *suar-: svoris m. "waga", svorai m. pl. "ciążarki u wagi". svėtastis, -ies daw. "sakrament" — zapoż. z błr. svjatostb. W tym samym znaczeniu używa sią polonizmu švefitastis (zob.).
620 svetimas, -a adi. "cudzy, obcy, postronny", DP też "pospolity, daleki", sb. svetimas 1. "człowiek obcy, nie swój" (syn. svetimasis, -ó/z), 2. "cudze, rzecz należąca do kogo innego". Pochodnik z suf. -ima- od svečias a. svetys "obcy, gość" (zob.). Cps. svetimkūnis m. "ciało obce", svetimotėris m. "cudzołożnik" < svetim-moteris (tak m.in. DP, por. svetim-vyrė), => svetimoteriauti "o mężczyźnie: cudzołożyć, zdradzać żonę", svetimnaūdis, -ė "kto żyje na cudzy koszt, darmozjad, pasożyt", svetimnoris, -ė "pożądający cudzego dobra", svetimpatalis, -ė DP "cudzołożnik", svetimšalis a. svetimtaūtis m. "cudzoziemiec", svetimvyrė DP "cudzołożnica, nierządnica", => svetimvyrauti "o kobiecie: cudzołożyć, zdradzać męża" (=> svetimvyravimas DP "cudzołostwo"). sviestas "masło" (SD1 pienas, sūris, sviestas «mleczno») :: łot. sviests ts. — drw. na -ta- od neopwk. svies- jak w sviesti, sviedžiu "rzucać, bić". Znacz. etym. "to, co zbito; bita (śmietana)". — Cps. sviestmušė "maślnica", sviestvarškė "twaróg z masłem". Vb. denom. sviestuoti "mazać masłem, tłuścić masłem". sviesti, sviedžiu, sviedžiau "rzucać, ciskać, miotać; bić, uderzać batem" :: łot. sviėst, šviežu (3 os. pasvied), sviėdu ts. Cps. įsviesti "wrzucić", nusisviesti "zarzucić się", sviesti ratus "smarować (dziegciem) koła wozu". Drw. pasviedėti "rzucić nieco", atsviedinėti "odrzucać (dalej od siebie)". Nomina na SE: atsviedimas SD «odmach» (syn. atmojimas), sviedimas "rzucenie, miotanie, rzut", sviedinys "piłka; pocisk". Pwk. pie. *sueid- / *suid- "rzucać, ciskać". — Neopwk. svies- (<= sviesti): sviestas "masło" (zob.), sviesdyti "rzucić, cisnąć", sviestelėti "rzucić nieco". — SZ svid-: svidinys "pocisk". Por. infigowany temat *svind- w svysta. — WSZ svyd-: svysta (*svind-sta), svydo, svysti "lecieć - o rzuconym przedmiocie", svydis m. "rzut, strzał" (vienu svydžiū adv. "za jednym zamachem, jednym machnięciem"). — SO svaid-: svaidyti "miotać, rzucać" (por. graižyti <= griežti), įsvaidyti "powrzucać" (łot. svaidit 1. "rzucać, miotać", 2. "smarować"), => svaidyklė "rodzaj procy, rozszczepiony patyk do miotania kamieni". Co do stosunku znaczeń "bić, uderzać" i "smarować" por. tepti 1. "smarować", 2. "bić, uderzać" (scs. teti "bić, tłuc"). Nomina: svaidrūs "szybki, rzutki, bystry", svaidūnas "kto szasta pieniędzmi". — Takie drw., jak svaisčioti b.z.a. "rzucać" <= svaist- z jednej strony oraz svaistyklė "proca" i švaistytojas "miotacz" <= svaisty- z drugiej strony wskazują na zanikłe intensivum z suf. -sty-, *svaistyti < *svaid-sty- a. *svais-sty-. svietas daw. "świat, ludzie, lud Boży, wspólnota religijna" (war. svietas) — zapoż. ze strus. svetū "świat, ludzie, ludzkość". Akut też w takich rutenizmach, jak biesas, prietelius. — Ze słowiańskiego pochodzi również stpr. swetan EV "świat", switai, switan ts., ale szczegóły transpozycji pozostają niejasne. Zob. pasaulis. sviklas daw. gw. "ćwikła, gatunek buraka, Beta cicla; burak czerwony, Beta vulgaris" (m.in. SD «ćwikla») — zapoż. z pol. ćwikła, ze zmianą f v- (por. cviklas) > sv-. svirnas "spichlerz, budynek do składania i przechowywania zapasów zboża". War. svirną, svirną, svirne, svirnus. Formacja z suf. -na- przy SZ pierwiastka, podobna do adi. silpnas, silpnas, pilnas i sb. kima. Bez pewnej etymologii. Zestawiano ze sti. svaru- m. "słup ofiarny" < pie. *suer-u-, śrwn. swir m. "pal, pal umacniający brzeg, niem. Schwirre m.f. "pal", stang. sweor m. "słup", łac. sūrus, -i m. "gałąź, drąg". Może początkowo była to konstrukcja wznoszona na palach na bagnie, a służąca do przechowywania siana"? — Drw. svirnelis m. "mały spichlerz", svirnynas "stary, marny spichlerz", svirnininkas daw. "doglądający spichrzów dworskich", cps. svirnavietė "miejsce, gdzie stał spichlerz".
%
621 svodba, gen. sg. svčdbos 2 p.a. daw. gw. "wesele" — zapoż. z błr. svddhba. Rzadkie war. svodva, sodvd pokazują zmianę b > v (zob. vyskupas). SD: svodba «gody, nuptiae, solennia nuptiarum», svodboj esmi «na weselu iestem», svodbu rėdau «goduię, gody sprawuię». — Drw. svddbininkas "uczestnik wesela, weselnik", svodbinis "weselny", SD «godowy, swadziebny», svodbiškas "weselny". Vb. denom. svodbauju SD «goduię, na weselu iestem». svogūnas 1. "cebula, Allium cepa", 2. gw. "czosnek, Allium sativum". SD laiškas svagunų «pioro abo pierze u cybule». War. sogūnas (zanik v jak w sapnas). Pożyczka z karaimskiego suganl — Drw. svogūninis "z cebuli, cebulasty", cps. svogūnlaiškis m. "szczypior". svotas "swat" — zapoż. z błr. svat (łot. svats). Drw. svotfenė "żona swata; swatka", svotija 1. "orszak weselny", 2. "swaty", 3. "dom rodzinny panny lub pana młodego". Vb. denom. svotauti "być swatem, swatać". — svočia "swatka" — zapoż. z błr. svaccja (łot. svača). Drw. svočiolas gw. "mąż swatki", svočiūkštas a. svočiūkštis m. "syn swatki". Vb. denom. svociauti a. svočioti "być swatką, swatać".
s V
šaka 4 p.a. "gałąź, konar, odrośl; sęk; odnoga (rzeki)", DP też "gałązka, rózga". N. rz. Šaka l l x . — šakė 1. "widły" (m.in. SD), 2. "rozwidlona gałąź służąca do suszenia skóry owczej", n. rz. Šakė 5x; šakės f. pl. "widły", SD «widły oracze». Por. łot. saka "rozgałęzienie (strumienia, rzeki)", sakas f. pl. "dwa kawałki drewna tworzące chomąto". Etymologicznie ciemne. Forsowane dotąd powiązanie wyrazu šaka z rcs. soxa "$i3Aov", ros. soxa, pol. socha "prymitywne narzędzie orne" jest niemożliwe z powodów fonetycznych. Antewokaliczne słow. x koresponduje z pb. š lub 5", nie zaś z pb. k (zob. s.v. ašis, saūsas). — Drw. atošaka "odgałęzienie", atšaka a. atšaka "konar, rozgałęzienie; zatoka; ustronie", šakarainis m. "drzewo gałęziaste" — drw. na -ain- od nomen *śak-ar- (por. šakaras "jakiekolwiek narzędzie"), šakarnis, -ė "rozgałęziony", sb. m. "rozgałęzione drzewo" (n. rz. Šakarnė, Šakarnis, też Šakarva, n. m. Šakarniai 2x„ Pdšakarnis 2x, Pašakarniai) — z odpowiednikiem łot. sakarnis "obalony pień drzewa wraz z korzeniami" (war. sakarznis, sakanis, sakams)', šakelės f. pl. SD1 «widełki», SD «widelca widełki», šakenius S D 1 «gałęźnik» ["zasługujący na śmierć przez powieszenie, łotr", S Ł X V i ] , «obieś» (syn. pakaruo), šakiniai m. pl. "długa słoma", šakinis "pleciony z gałęzi (płot)", šakinys "słup w płocie", šaknis (zob.), šakonė "rozgałęzienie", šakotas "rozgałęziony, gałęziasty", SD «gałęzisty» (=> šakotis m. "sękacz"), šakumas 1. "rozwidlone drzewo, rosocha", 2. "miejsce między dolnymi kończynami, krocze; krok w spodniach" (Tavo šakumas per siauras arkliuo apžergti "Twój krok jest za wąski, żeby okroczyć konia"), też "rozporek", šakutės f. pl. "widły; widelce stołowe; widelce w rowerze". Por. łot. saknms "rozgałęzienie, rozwidlenie", sakumi m. pl. "widły do gnoju" (war. sekumi ts.). Cps. šakargalis m. "szczapka, drzazga", šakiakotis a. šakiakotis m. "stylisko u wideł" (por. kótas), war. šakikotis, šakykotis, šakkotis, po degeminacji: šakotis', šakintarpis m. "krocze", šaktarpis m. 1. "rosocha; krocze; rozgałęzienie dróg", 2. "czas wiosną a. jesienią, gdy drogi są nieprzejezdne" (por. bekelė), tarpšakis a. tarpūšakis m. "miejsce wśród gałęzi; krocze; krok w spodniach". Vb. denom. šakotis, -jasi, -josi "rozgałęziać się, rozwidlać się, krzewić
622 sią; rozchodzić sią; sprzeciwiać sią". — N. rz. Šak-tiltis. N. m. Šakiai 8x, Šakiai 2x, cps. Šakaraistis, Šakmušis, Šakupis, Šakvietis oraz Posakiai 2x. šakalys "patyk, szczapa smolna, łuczywo", šakaliai m. pl. "drzazgi", SD «łuczywo». Odpowiednik łot. sakaĮi "łuczywa; żywiczne polana sosnowe, przeznaczone do wypalania smoły". — N. m. Šakaliai 4x, Šakalinė, Šakalynė, Šakališkiai 3x. — Czas. šakdlti, šakalu, šakaliaū gw. "rąbać drzewo", SD «rąbam, rąbią» (syn. rwntaw "rantau") — może przez degeminacją k-k ze zrostu *šak-kalti; ten z uniwerbizacji zwrotu przyimkowego *šakas kalti "rąbać gałązie" (dziś zwykle šakas kapóti). šaknis, -ies 4 p.a. f. "korzeń, rdzeń, pień", SD «korzeń; macica winna». Por. łot. sakne a. saknis "korzeń", saknes "warzywa", stpr. sagnis EV "korzeń, Wurczele". Urobione sufiksem -ni- od šaka (zob.). — Drw. šakningas "mający dużo korzeni", SD «korzenisty; korzenny, aromaticus», šakninis krepšys "koszyk zrobiony z korzeni". Vb. denom. šakniauti "zbierać korzenie (ziół leczniczych)", šaknyti, -ija, -ijo "puszczać korzenie, zakorzeniać sią". šalia 1. adv. "obok, koło, rządem", 2. praep. z gen. "koło, przy" (Sėsk šalia manęs "Usiądź przy mnie") — skostniała forma instr. sg. do šalis "strona" (zob.). šalis, -iės 4 p.a. f. "strona, kraj", DP "strona, kraina, cząstka", SD «dziedzina; kraina, kray» (šalis tunki žmonėmis «nasiadły kray», negyvenama vieta, šalis «nieosadzony, gdzie osady nie masz», šalis nesuderunti, perskirta «sekta, strona rozrożniona»), «powiat, territorium, prouincia, districtus» (šalis nuo vyskupo valdžiama «biskupstwo, powiat duchowny»), «strona» (viena šalis kortos rašytos «karty pisaney iedna strona»), «strona iakiey rzeczy», šalis lovos, patalo «krawądź łoszka». Por. łot. salis a. sallis "połeć słoniny", sala ts., też "tusza świńska". Pie. *kol-i-, por. germ. *halba-, śrwn. halbe "strona, okolica, kierunek" < *kol-bho-. — Drw. atšaliai adv. "na uboczu", bešalis, -ė "bezstronny" (Buvo keli ir bešaliai žmonės "Było też kilku bezstronnych ludzi"), nuošalis m. "ustronie, ubocze, zakątek" (laikytis nuošalyje "trzymać sią na uboczu", => nuošalūs "ustronny, zaciszny; stroniący od ludzi, nietowarzyski"), pašalė "miejsce pod dachem", pašalietis, -ė "osoba postronna", pašalinis "obcy, postronny; uboczny, poboczny", pašalys "kąt, zakamarek", prašalaitis, -ė "osoba postronna", prašalietis m. DP "cudzoziemiec", prašalingas DP ts., prošal, prošal adv. "mimo" < pro šalį (DP proszali "mimo"); šaly adv. "obok, koło" — z apokopowania formy loc. sg. šalyje; šalidė "sąsiek w stodole; plewnik" (por. avidė, veršidė), šalimas "sąsiedni, znajdujący sią obok", šalin adv. "precz! na bok!" (eik šalin SD «precz z tąd», szalina ob. szalin DP "na stroną") — skostniały ill. sg., šalinė "sąsiek w stodole (na siano)", šalinis "boczny", šalinis arklys "koń zaprzągany z boku", šalip 1. adv. "obok, z boku, koło", np. Aš aiškiai mačiau, šalip stovėjau "Ja dobrze (wyraźnie) widziałem, stałem z boku", 2. praep. z gen. "obok", np. Šalip kelio perkasai "Obok drogi [znajdują sią] rowy". Cps. abišalė a. abyšalė "duża kromka chleba okrojona na około bochenka", abišalis obustronny, obopólny, dwustronny, wzajemny" (por. abū, abi), šalibraukas (zob. braūkti), šaligatvis m. "chodnik", šaligrečiai adv. "obok, koło, jeden obok drugiego, rządem" (cps. tautologiczne, por. šalia, greta oraz typ pliknuogis, vėtravėjis), šalikelė "skraj drogi, pobocze", šalinamis m. "przybudówka", šalipantis m. "długi powróz, którym pąta sią nogi dwu koni" (adv. šalipančiais), šalipūnis m. "miejsce zadaszone obok stodoły (do przechowywania plew, sań itp.), šalitakis m. "boczna dróżka", šalitempė "(w saniach) cząść łącząca nos płozy z nasadą", šalitvorė "miejsce koło płotu". Vb. denom. šalinti "usuwać", šalintis "usuwać sią, unikać" (por. ros. ustranjatb,
%
623 ustranjatbsja :: strana "strona"). — N. rz. Ūpiašalis. šalmas daw. "hełm, kask" (Bretkun), DP "przyłbica" — przekształcone synkopą z *šalamas, to zapożyczone ze strus. šelomū "hełm". Por. ros. šėlom obok šolomja "wzgórek; ślemię dachu". W kwestii synkopy i akutu zob. aivas, paltis, čerpė. — Stpr. salmis VE "hełm, Heim" zostało prawdopodobnie przekształcone metatezą / w formie pierwotnej *[slamis], która pochodziła z zapożyczenia stpol. szlom "hełm". šalna 4 p.a. "przymrozek", acc. sg. šalną, to zamiast *śalną 1, 3 p.a., por. pašalna 3 p.a. "nocny, ranny przymrozek". Odpowiednik łot. salna "mróz, przymrozek". Wyraz bsł., por. psł. *sal-na, scs. siana "przymrozek", sch. siana, acc. sg. sianu, słń. siana, czes. siana ts., < pbsł. *šal-na < pie. *kolH-neh2-. Pwk. *kelH- "marznąć, mrozić", zob. šalti. Paralelna budowa: žarna < *ghorH-neh2-, kaina < *kyói-neh2-. — Vb. denom. šalnoti, -ja, -jo "z lekka mrozić". — N. rz. Šalna, Šalnaitė, n. jez. Šalnaitis. šaltas, -a "zimny, chłodny, mroźny". Odpowiada łot. salts "zimny", przen. "goły, nagi, czysty" (salti mąli m. pl. "wierutne kłamstwa"), stpr. salta "kalth". Z pochodzenia jest to adi. vb. na SO i z suf. -to-, *šal-ta- < pie. *kolH-to- (zob. šalti). Paralele apofoniczne: baltas, karštas462,. — Drw. šaltėsiai m. pl. "chłodne potrawy", šaltis m. "mróz, chłód", šaltoji, -dsios f. "zimna, nie opalana izba", pot. "areszt, paka" (substantywizacja zwrotu šaltoji stuba). — N. rz. Šaltoja 3x, Šaltuona, Šalčia. — Cps. plikšaltis m. "mróz bez śniegu" (zob. plikas), šaltagariai m. pl. "czad, swąd", šaltanosiai "pierożki z serem, grzybami, jagodami", šaltapinigis, -ė "skąpiec, sknera", šaltarūsis m. "chłodna piwnica, lodownia", šaltažemis m. "wilgotna gleba z przewagą piasku a. gliny", šaltibarščiai m. pl. "chłodnik, zimny barszcz" — zrost syntagmy zawierającej przydawkę šalti nom. pl.m. (war. šalty-, šalta-, šalt-), šaltkalvis m. "ślusarz", šaltmetis m. "pora chłodów; zimny rok", šaltmirys "zmarźlak", šaltrūgispienas "chłodne zsiadłe mleko", šaltupis m. "wypływająca ze źródła rzeczka z bardzo zimną wodą" (n. rz. Šaltupis l l x , Šaltupys 10x, Šaltupis 8x), šalvėjai a. šalvėjai m. pl. "zimny wiatr; chłodna wilgoć (wychodząca ze ścian)" < *šalt-vėj-. Vb. denom. šaltėti: įšaltėti "wyziębić sią (o izbie)", pašaltėti "oziębić się". šalti, prs. šąla (war. šanla, šalna, šala, šalsta), prs. šalo (war. šalė) "marznąć, cierpieć zimno, ziębnąć; krzepnąć od mrozu, zamarzać", SD šąlu «marznę; ziębnę, zimno mi». Por. łot. salt, salstu, salu "marznąć" :: sals "mróz". Cps. apšalti "zamarznąć", atšalti "ostygnąć; odmrozić", pašalti "o mrozie: pojawić się" (Šiąnakt pašalo "Tej nocy był przymrozek"). Caus. šaldyti "chłodzić, oziębiać, studzić, mrozić", atšaldžiu SD «odziębić ręce», ažušaldžiu SD «zamrażam co» (co do prs. na -ja- zob. s.v. gydyti), įsaldyti "zamrozić", sušaldyti "oziębić, zamrozić" (sušaldžiu SD «ziębię»). Dur. salėti, šali, -ėjo "mrozić, chwytać - o mrozie" (Šiąnakt truputi pašalėj o "Tej nocy był lekki mróz"), šalėnti, šalėna "zaczyna brać mróz" (por. też šalventi). — Nomina: apšalas "żłódź, gołoledź", atašalaTm. pl. "mróz przychodzący po odwilży" *ata-śalti "na nowo zamarznąć"), atašalas "oziębienie przychodzące wiosną po kilku ciepłych dniach", pašalas "zamarzła ziemia, zmarzlina; mróz który przeniknął w głąb ziemi; poranny przymrozek" (por. stpr. passalis EV "mróz, Vrost"), sušalėlis m. "ktoś wrażliwy na zimno, zmarźluch", šalėsis m. "rzecz zamrożona", šalimas "marznięcie", šalna (zob.), šaltas (zob.). Cps. plikšala "mróz bez śniegu", plikšalai m. pl. "gołoledź" (zob. plikas). Por. też šalvėti. — Neoosn. šaldy-:
463
Por. też gr. KOITOC; "łoże, chlew, stajnia; sen, spoczynek"
624 šaldykla "chłodnia", šaldytuvas "lodówka". — Lit. allomorfy šal-V i šal-C są refleksami stopnia o pie. *kolH- od pwk. *kelH- "marznąć, mrozić", por. aw. sardta- "chłodny, zimny", wed. śiśira- ts., oset. salin "marznąć", stisl. hela "przymrozek". Usztywnienie apofoniczne jest w bsł. wtórne. Brak form na SZ (*sil-C < pie. *klH-) może stać w związku z potrzebą uniknięcia konfliktu homonimicznego z vb. šilti "ciepleć, nagrzewać sią". — WSO šol- < *šal-: atšolys a. atošolis m. "przymrozek" (war. atošūlis ts. ma niejasne w), (šolis m. "zamróz, mróz wychodzący z ziemi" (=> vb. denom. {šolėti "przemarznąć"), pašolys "przymrozek; zamróz", sąšolis m. "ktoś wrażliwy na zimno, zmarźlak"464. šaltinis, -io "źródło", Šaltenis, -io ts. — drw. od šaltas "zimny, chłodny". Co do budowy por. aukštinis <= aukštas. Znacz. etym. "źródło zimnej wody". Paralela semazjologiczna: scs. studentei "źródło", słń. studėnec, zdėnec, sch. studėnac, ros. studenee ts. — drw. od adi. studenū "chłodny, zimny" studiti "studzić, chłodzić, oziębiać". — Drw. pašaltinis m. 1. "miejsce przy źródle", 2. "miejsce grząskie". — N. rz. Šaltinis 20x, Šaltiniai 3x. šalvėti, šalvi (war. šalva, šalvėja), šalvėjo 1. "z lekka mrozić", 2. "schnąć na mrozie", išalvėti "wyziębić się (o pomieszczeniu); ostygnąć (o piecu); stwardnieć od mrozu (o gruncie)". Jest to durativum stanu na -ė-, utworzone od nomen *śalvas "mróz" < pie. *kolH-uo- (z innymi suf. por. pašalna, šaltas). Paralele: gyvėti <= gyvas, salvėti <= *salvas. — Drw. šalventi "z lekka mrozić" (syn. šalėnti), apšalvys "żłódź, gołoledź". šamas "sum, Silurus glanis", łot. sams ts. — wraz z psł. *somu (słń. sóm, ros. som, stczes. som, czes. sumec, sumik, stpol. som, pol. sum) kontynuuje nazwę pbsł. *šama-. Możliwe jest nawiązanie do pie. *kamo- (wokalizm a przemawia za pożyczką), mianowicie przy uwzględnieniu wyrazów gr. xcc|jaof|v, -f)voę m. "gatunek ryby; ryba w ogóle" i xć|ia£, -axoę f. "tyka, żerdź, kołek, pal, drzewce włóczni, trzon wiosła". Znacz, etym. "ryba długa jak tyka"? — Drw. šamynas "niewielki sum", šaminis "służący do łowienia suma", cps. šamaūsis m. "z sumiastymi, tj. długimi wąsami" (war. šamaudstis, šamūsis). šarka "sroka, Pica pica" :: stpr. sarke EV "Alester" < pb. *śarka-. Wraz z psł. *sarka (sch. sraka ob. svraka, ros. soróka, czes. straka, pol. sroka) kontynuuje wyraz pbsł. oparty o pwk. pie. *korh2k-. Z inną sufiksacją łac. coruus, -T "kruk", cornix, -is f. "wrona", gr. xópa£, -ocxoę m. "kruk" (*kor-n-k-). — Drw. Šarkinas "sroka - samiec", medšarkė (zob.). Zob. też žagata. — N. m. Šdrkė, Šarkiškės 7x, Šarkiškiai 4x, cps. Zaliašarkiai. N. jez. Šarkis, n. rz. Sarkyčia, Šarkytė, cps. Sarkravis, Sarkup ė, Sarkupis 6x, Sarkv e dis. šarkas "sztuka ubioru, okrycie wierzchnie, siermięga, surdut; kapota na deszcz" (war. šarkai, šarkai) :: psł. *sorka, sch. sraka, cs. sraka a. sraky, scs. sraciea " % I T Ó V " , ros. sorócka "koszula chłopska". Wtórny jest wariant z grupą nagłosową £v-, słow. sv-: lit. švarkas, łot. svarks, zwykle m. pl. "okrycie wierzchnie, ubranie w ogóle", sch. svraka, bg. svraka "koszula". Innowacja leksykalna bsł. šarmas "ług, używany przy praniu środek bielący", šarmas muilinykų SD «kałkusz, ług mocny, ostry», łot. sarms "ług", < pb. *šar-ma-. Akut niejasny. Do pie.
464 Drugi z pie. c z a s o w n i k ó w oznaczających "marznąć, zamarzać", *kieH- (por. wed. siyate), bałtyckim śladu.
%
nie zostawił w
625 *skor-. Było łączone ze śrwn. harn "mocz", śrdn. scharn "nawóz", SZ śrwn. hurmen "nawozić". N.B. Nie ma pewności, czy wokalizm stpr. sirmes EV "ług, Louge" j e s t autentyczny i czy w związku z tym odzwierciedla pb. SZ *šnx — Drw. šarminis "ługowy, zasadowy", koštuvis šarminis m. SD «łużnik» ["cedzidło, kosz do cedzenia ługu", L.]. šarma 4 p.a. "szron, szadź na drzewach; przymrozek, zamróz" (war. šarmas) :: łot. sarma "szron" < pie. *kor-m- (z inną apofonią i suf.: šerkšnas, zob.). — Od tejże osnowy šarmuč "gronostaj" (zob. šermuo). Vb. denom. šarmoti "pokrywać sią szadzią, szronem", šarmuoti ts. (=> šarmotas a. šarmuotas "pokryty szadzią, oszroniony"). — Podwójny refleks SZ šir- / šur- < pie. *kr-. 1. SZ šir-: širmas (zob.), 2. SZ šur-: šurmai m. pl. "szron, szreń", šurmas "o wietrze - przenikliwy, zimny". Por. refleks SE w šermuo. šarvai 3 p.a. m. pl. 1. "łożysko płodu", 2. "krwawienie macicy, miesiączka", 3. "wydzielina z ust i nosa nieboszczyka" (syn. almė, tanės). Vb. denom. šarvoti, -ju, -jau "szykować nieboszczyka do pogrzebu", numirusiapšarvoti "obmyć trupa". Niejasne. Jeśli nagłos š- jest wtórny, to por. sarv- w wyrazie sarvalai. šarvas 1. "pancerz, uzbrojenie", 2. "posag". DP "zbroja, oręż", SD šarvas a. šarvai «broń, rynsztunek woienny, zbroia». Odpowiednik stpr. sarwis EV "broń, Wofen". Zapoż. ze śrwn. sar, sarwes n. "Kriegsrustung". — Drw. šarvinykas DP "uzbrojony, zbrojny", šarvinis SD «posagowy». Vb. denom. šarvuoti "opancerzać" (=> šarvuotas "opancerzony, pancerny"). šašas 1. "strup na ranie lub owrzodzeniu", 2. "wykwit na skórze zawierający ropę, krosta, pryszcz", SD «krosta, parch, strup», šašai m. pl. 1. "świerzb, zakaźna choroba skórna zwierząt i ludzi", 2. "krosty", SD «strupy ciekące na głowie, manantia capitis ulcera» i «liszay, mentagra, impetigo, lichen». Odpowiednik łot. sasi pl. "małe wrzody; ropiejące gruczoły" (sass adi. "niedojrzały", sb. "niedojrzały owoc, jagoda", też "żółtodziób"). Izolowane, bez alternantu na SE *šeš-. Próbowano łączyć ze słow. sosna "Pinus silvestris", co jednak nie jest pewne. — Vb. denom. šašti, prs. šąštū < *šanš-stu (war. šąšū, šanšū, šanštū, šanstū), prt. šašaū "krostawieć, pokrywać się krostami", SD (szuBu) «krostawieię». — SZ typu TiT <= TeT: šiš- <= *śeś-, por. šišti, šyštū (*šinš-stu), šišaū "pokrywać się krostami", nušišąs "krostowaty, parszywy". šatra 4 p.a. "długa cienka żerdź, drążek do suszenia odzieży, łata używana przy kryciu dachu strzechą; sucha gałąź", šatras "pręt, sucha gałąź", pl. šatrai "chrust". Wygląda jak drw. na SO do pwk. *śet- (por. žabra a. zabras žeb-, žėbti), odpowiedni czasownik nie został jednak poświadczony. — Drw. šatrinė "dłuższy kij, pałka", cps. šatrakojis, -ė "ktoś o długich cienkich nogach", šatravarys "kto kieruje siecią przy łowieniu pod lodem", šatravirzė "pawąz, drąg do przyciskania wiezionego na wozie zboża lub siana". Vb. denom. šatrauti "zbierać chrust". — N. rz. Šatrija 2x, Šatra-slynas (war. Šatralynas). šaudyti, šaudau, šaudžiau "strzelać (z łuku, karabinu); zabijać strzałami; sunąć na łopacie (chleb do pieca)", SD šaudau «strzelam z łuku», šaudau pūčkomis ing miestų «biję z dział do miasta», sušaudyt «rozstrzelać kogo» — iter. na -dyti do vb. šauti (zob.). Neoosn. šaudy-: šaudyba "nauka strzelania, strzelectwo" (por. tapyba), šaudykla "strzelnica" (por. jodykla), šaudyklė 1. "strzelba, fuzja" (=> šaudyki -is m. "strzelec"), 2. "czółenko tkackie", SD «czołnek tkacki» (por. vėtyklė, zardyklė), šaudytojas daw. "strzelec, strzelec z łuku, łucznik", SD «strzelec kulny», šaudytojai m. pl. SD «kuszni strzelcy» (por. daužytojas). — Neoosn. šaud-: 1. šaudalas "nabój, pocisk", šaudalai m. pl.
626 "amunicja", 2. šaudlkas "strzelec" (=> neoosn. šaudik-: šaudiklis m. "strzelec"465), 3. šaudmuo, -mens m. "pocisk", šaudmenys m. pl. "amunicja" (neol.; gdyby formacja z suf. -men- była stara, to brzmiałaby dziś tšaumuč, fšaumenys, por. raumuo, raūmenys albo skiemuo, skiemenys). šaukštas "łyżka drewniana, łyżka", daw. też "kielnia murarska". Wywodzi sią z *śaust-as przez dwie zmiany: insercją k oraz perseweracyjną asymilacją ks w kš (paralele: paukštis, svirkštis). Chodzi tu o nomen postverbale od neoosn. šaust*śaust-yti (metanaliza pierwotnego *šau-styti a. *šaud-styti) "sunąć na łopacie (chleb do pieca)". Por. šaudyti i šauti. Wydaje sią, że znaczeniem etym. wyrazu šaukštas było "łopata chlebowa". — Drw. šaukštai a. šaukštai m. pl. "naczynia stołowe, statki" (Susplauk šaukštus, ba musios ės "Zmyj naczynia, bo muchy bądą jadły"), šaukštelis m. "łyżeczka (do cukru, herbaty)", šaukštukas ts., šaukštininkas "kto wyrabia łyżki", cps. šaukštdėtė 1. "łyżnik, półeczka drewniana do wtykania łyżek", 2. "półka na naczynia". — N. jez. Pėršaukštis, Šaukščiukas, n. bagna Šaukštas, Šaukštinis, n. lasu Šaukšt-pelkė. šaukti, šaukiu, šaukiau "wołać, wzywać, krzyczeć, wrzeszczeć (o dziecku)", SD «kraczą na kogo, krzyczą, wykrzykam, wołam, wrzeszczą», iššaukiu SD «wyganiam, na wygnanie posyłam» (=> iššaukimas «wygnanie», iššauktas «wygnaniec»). Odpowiednik łot. saukt, -cu "wołać, wzywać, ogłosić (w kościele), wybrać (np. na sądziego), głośno śpiewać", pailga saukt "wzywać na pomoc", varda saukt "wołać po imieniu". Niejasne. Postać pwk. šauk- mogła zostać uogólniona z formy prs. šaukiu, powstałej przez dysymilacją z *šiaukiū < *keuk- (pwk. tylko bałt.). Inna ewentualność: prs. šaukiu jest z pochodzenia iteratywne (inf. *šaukyti), < *kouk-eie-. — Drw. šaūkdinti "rozgłaszać wiadomość, ogłaszać z ambony, zwoływać (zebranie)", też "parzyć ptaki, łączyć do parzenia" (Vištą su gaidžiu sušaūkdinti), šaūkinti "wołać, aby ktoś odpowiedział, odezwał sią (w lesie), aby przyszedł; rozgłaszać wiadomość na targu (o zgubie, o kradzieży)", šaukoti "pokrzykiwać" (=> šaukdnas "krzykacz"). Nomina: šaukalius "krzykacz", šaukėjas SD «wołacz, clamator, proclamator», šaukimas "wołanie", šauklys daw. "herold, woźny rozgłaszający wiadomości urządowe" (por. n. m. Šaukliai 5x), dziś "głosiciel (prawdy)", šaūksmas "krzyk, wołanie", DP też "zawołanie, zgiełk" (=> šauksmininkas" wołacz", termin gramatyczny), šauksmas kareivių SD «krzyk żołnierski», šauktukas "wykrzyknik", šaukūnas DP "woźny" (por. šauklys). Por. n. rz. Šaūk-upis, n. bagna Šaūk-balė. — SZ šuk-: šunkū, -šukaū, -šūkti: prašūkti DP "zawołać", sušukti DP "zakrzyknąć". — WSZ šūk-\ šūkauti "krzyczeć, podnosić wrzawą, wykrzykiwać, pohukiwać w lesie, nawoływać sią", SD «huczą, krzyczą; wykrzykam jako pijany» (=> šūkavimas "pokrzykiwanie, krzyk, wrzask"), šūkaloti "wykrzykiwać, pokrzykiwać" (Baloj nešūkalok, o tai velnią prisišauksi "Na bagnie nie wykrzykuj, bo diabła sobie przywołasz"), šūkčioti "pokrzykiwać", šūkinti "wywoływać", šūktelėti "krzyknąć, zakrzyknąć". Nomina: pošūkis m. "krzyk, wezwanie, hasło", šūkis m. "hasło, apel", šūksmas "krzyk, okrzyk", šūksnis m. "krzyk, zew". šaunus, -i "dzielny, dobry, poczciwy, wyborowy" (war. šaūnas, -a), šaūniai adv. "wspaniale, świetnie". Należy do rodziny šauti. Neosuf. -nus, jak np. w laknus, platnus. šauti, prs. šauju a. šaunu, prt. šoviau "sunąć, suwać (jak czółenko przy tkaniu, jak chleb do pieca); strzelać; zasuwać rygiel", refl. šautis "zamykać drzwi na zasuwą".
465
Typ derywacyjny šaudik-lis <= šaudlkas stał sią źródłem neosufiksu -iklis, por. jauniklis, rodiklis.
%
627 Cps. atšauti "odryglować (drzwi)", przen. "odciąć sią komu", išauti "strzelając trafić (w coś, do wewnątrz)", nušauti 1. "zastrzelić", 2. "pójść, oddalić sią, dojść", paršduti "przybiec, przylecieć do domu (jak strzała)", sušauti "wsuwając bochny chleba do pieca, zetknąć je ze sobą", užšauti "zastrzelić; trzasnąć, uderzyć (o piorunie); zamknąć w środku; wsunąć do pieca; wypalić prosto w oczy". Drw. šaulys 4 p.a. "strzelec; myśliwy" (n. jez. Šaulys). — Odpowiednik łotewski pokazuje formacją na SE šau- < płot. *siau- < pb. *śiau-C, por. šaut, šaūju a. šaūnu, šavu "wykonać szybki ruch w pewnym kierunku, posunąć, pchnąć, wymierzyć cios, zadać cios, rzucić sią na co, pobiec". Pwk. pie. *keuH- / *kuH- "sunąć, pchać". —• W jąz. litewskim alternant na SE pb. *śiau-C < *keuH-C pozostawił ślady jedynie w nominach, por. 1. šiautuvas gw. "czółenko tkackie", 2. šiaulys 4 p.a. "strzelec; myśliwy" (=> n. m. Šiauliai 6x, dosł. "Strzelce"), 3. šiauža "odłupany kawałek drewna, drzazga" (por. syn. at-šai-za). Te fakty przemawiają za rekonstrukcją czas. prymarnego w formie *śiauju, *śiauti, zgodnej z łotewskim stanem rzeczy. Zastąpstwo formami šauju, šauti może mieć dwie przyczyny: 1° fonetyczną: dysymilatywna depalatalizacja nagłosu przed suf. -j-\ *ś'auju > šauju (albo: dysymilatywny zanik i w fazie *śiau-io), 2° morfologiczną: oddziaływanie form na st. o, šau-, por. iter. šaudau, šaudyti "strzelać". Pewnym śladem po prs. infigowanym *śunu < *ku-n-H-e- może być zakończenie -nu w war. šaunu do šauju (zob. też niżej scs. isunąti "wysunąć"). — SO-V: wsch.-lit. prt. šavaū "sunąłem" zawiera allomorf pozbawiony wzdłużenia (por. gavau do gauti; kavaū do kauti). Drw. sąšava "dwa bochenki, które sią zlepiły po wsuniąciu do pieca". — Dla prasłowiańskiego wolno odtworzyć prymarny czas. *SOVQ (Z *śau-e- < pie. *keuH-e-, inf. *suti466) w oparciu o drw. iteratywny z suf. -a-: strus. sovati "miotać (dzidą)", ros. sovatb, sujū "suwać, wtrącać", dokonane: scs. isunąti "wysunąć, obnażyć (miecz)", ros. sūnutb "sunąć", sūnutbsja "wtrącać sią". Por. też nomen scs. zasovū "zasuwa, rygiel". — WSO šov- < *šau-: šoviau (prt.), drw. pašova "blizna, skaza (w tkaninie, suknie)", šova "pąkniącie w drzewie, szczelina, dziupla; zasuwa u drzwi; polanka w lesie" (=> šovotas "spąkany, ze skazami", rzadziej šovėtas ts.), šovėjas 1. "strzelec", 2. "kto sunie chleb do pieca", šovikas "strzelec", šovimas "strzelenie, wystrzał; strzelanie, strzelanina", šovinys "nabój, pocisk; strzelba; rozstrzelanie (ludzi)". — SZ šū-C < *kuH-C: šūtis, -ies f. "kupa, stos (drew)", šūsnis, -ies f. "kupa, stos drewna, chrustu", war. šūšnis (por. krūsnis s.v. krauti), šūstis, -ies f. ts.467. Sekundarny nagłos š' pojawia sią w war. siūtis, -iės f. "kupa, stos, pąk; mnóstwo" i šiūtė ts. — SZ šuv-V < *kuH-V (hiat lrg.): šuvūs "zrączny, zwinny, szybki w robocie" (šūviai adv. "celnie, trafnie"), => WSZ šūv-V: šūvd "warstwa nierówno położona (przy młóceniu)", šūvis m. "strzał, wystrzał; nabój; błyskawica; uderzenie, raz", tuo šūviu adv. "od razu", šūvūs (war. do šuvūs). šeima 4 p.a. "rodzina". Odpowiedniki łot. saime "czeladź domowa, rodzina w szerokim znaczeniu" oraz rcs. strus. sėmija "rodzina, czeladź, niewolnicy" (gdzie ė implikuje pbsł. *ai), ros. sembja "rodzina", ukr. simja ts. przemawiają za rekonstrukcją formacji na stopniu o, pbsł. *śai-ma < pie. *koi-m- (pwk. *kei- / *ki- "leżeć", gr. xeitai, wed. śaye "leży"). Należy wiąc przyjąć wtórność refleksu ei, podobnie jak w szeregu innych przykładów, por. np. kreitis < kraitis, kreivas < kraivas, seitas < saitas. To samo
466 467
Por. plovQ :: pluti, slovą :: sluti, trovą :: truli.
Przy šūtis itp. należy mieć na uwadze alternatywne powiązanie z pwk. *kueH- "rzucać, ciskać", por. aw. spaiieiti "rzuca" < *kuH-eie-.
628 odnosi sią do pożyczki bałtyckiej w fiń. heimo "ród, pokrewieństwo, rodzina". — Z inną sufiksacją: łot. siėva "kobieta, żona" (pb. *šeį-ua- lub *śai-ua-) oraz łac. cluis, -is m.f. "obywatel, mieszczanin" (cTuitas, -atis m.in. "państwo, gmina, naród"), goc. heiwa-frauja "oixoóeo7iÓTr|<;, gospodarz", stwn. hiwo "mąż", hiwa "żona", hiwiski "wielka rodzina, Hausgemeinschaft". — Drw. seimatls, -ies 1. coli. "powinowaci", 2. "wieś zamieszkała przez szlachtą", šeimyna "wielka rodzina" (zob.), war. daw. gw. šaimyna\ šeiminis "rodzinny", sb. m. SD «czeladnik, famulus». — N. m. Seimatls. šeimyna 1. "rodzina wraz z domownikami, czeladzią: swoi i obcy mieszkający pod jednym dachem", 2. SD «czeladź, familia, famulitium», gw. "parobki, nająci robotnicy", 3. gw. "rodzina"468. Pochodnik z suf. -Ina- od šeima "rodzina" (zob.). Pokrewny sufiks w stpr. seimins "czeladź, Gesinde" oraz w rcs. sėminu m. "jeniec wojenny zamieniony w niewolnika" < pbsł. *šaįįm-In-. — Drw. šeimyninis "rodzinny", SD «czeladny, famularis», darbinykas iš šeimynos, šeiminis SD «czeladnik, famulus», šeimyniškiai m. pl. "czeladź, domownicy", šeimynystis m. "ktoś z czeladzi", war. z insercją k\ šeimynykštis m. "członek wielkiej rodziny; ktoś z czeladzi, parobek" (por. naminykštis), šeimininkas "gospodarz" (=> šeimininkauti "gospodarować", por. łot. saimenieks "gospodarz"), šeimyniškas "rodzinny, silnie z rodziną związany, dbający o rodziną", šeimyniškis m. "ktoś z czeladzi, parobek", šeimynojas "domownik". — N. m. Šeimyniškiai 7x (=> Šeimyniškėliai), cps. Šeimylaukis (z denazalizacji *Šeimį-laukis < *Šeimyn-laukis). šeirys daw. "wdowiec", šeirė "wdowa". Formacja na *-io- od pbsł. *śeira"osierocony, pozbawiony rodziny". Odpowiada scs. sirū "op^avoę, osierocony", też "opuszczony, porzucony, pusty, próżny" (=> vb. denom. scs. osirėti "zostać osieroconym", czes. osireti ts.), ros. siryj "osierociały, osierocony", stczes. siry "osierocony, opuszczony", czes. siry "opuszczony, samotny". Drw. denominalnym na -oto jest scs. sirota "op(Į)av0<;", bg. sirota, sch. siróta, słń. sirota, ros. sirota, pol. sierota (=> vb. denom. osierocić), czes. sirota. Znacz. etym. "osierocenie, bycie sierotą", potem konkretyzacja: "dziecko osierocone". Paralela w postaci wed. śayu- m. "sierota; pozbawiony ojca" z pie. *kei-u- wskazuje na to, że pbsł. *šei-ra- jest refleksem struktury pie. *kei-ro- (aw. sae "sierota" polega na skrócie hipokorystycznym od *saiu-, ale szczegóły nie są jasne). W jązykach ie. brak jest werbalnych refleksów pwk. *kei-. N.B. Lit. nazwą "sieroty" jest našlaitis (zob.). — N. m. Šeiriai\ Šėiriškės. šėkas 1, 3 p.a. "trawa świeżo skoszona dla krowy, konia; niezwiądłe, zielone siano" (war. šėka i šėkas 4 p.a.), šėkas "roślina bagienna wełnianka, Eriophorum", šėkai 4 p.a. m. pl. "marna trawa". — Drw. šėkinis m. "jajko zabarwione w. wy warze ze świeżej trawy", vb. denom. šėkauti a. šėkauti "kosić i zbierać świeżą trawą". N. jez. Šėkinis, n. rz. Šėkynė. — Odpowiednik łot. seks a. seka "świeżo skoszona trawa, koniczyna, wyka na karmą dla zwierząt". Pie. *keH-ko-? Por. sti. śakam n. "trawa jadalna, warzywo", stisl. ha "potraw, otawa", het. kikla- "ziele, warzywo". — N.B. Stpr. schokis EV "trawa, Gras" pozostaje formą niejasną z powodu (sch) zam. (s) oraz wokalizmu (o). Dawniej rekonstruowano pierwiastek w postaci pb. *šiek- / *śiók-. šekštarnė gw. "koło ząbate (we młynie, w kieracie)" — zmienione z šekšternė, to z insercją k i zmianą ks > kš z *šesternė — zapoż. z błr. šestėrnja. War. šeštarnė,
468
Por. Šeimyna tai visi: tėvas su motina, vaikai "Rodzina to wszyscy [razem w z i ą c i j : ojciec z matką, dzieci".
629 šeštėrna, šešternici, šešternis. Paralelny rozwój fonetyczny w šekštis. Por. dantratis. šekštė 1. "marna trawa", 2. "chleb z grubo zmielonej mąki". Niejasne. Por. šėkai s.v. šėkas. šekštis, -čio lub šekštis, -iės f. "żerdź przytrzymująca siano na wozie; drewniane widły do plew; rozwidlony kij do podparcia czego; sękaty kij". War. šekštė "długa tyczka, żerdź". War. sonoryzowane: šegždis, šėgždė. Ze zmiany *še-k-stė, *śe-k-stis, to przekształcone insercją k z *śestis — zapoż. z błr. šest m. "drąg". Podobne zmiany fonetyczne nastąpiły w šekštarnė. — N. jez. Šekštis, n. rz. Šėkštys a. Šekštis, n. łąki Šekštijos. N. m. Pašėkštis 2x. šelmuo 3 p.a., acc. sg. šelmeniu nom. pl. m. šėlmenys "grzbiet dwuspadowego dachu, kalenica". Spokrewnione z psł. *selmę, -mene, rcs. slėmą, -mene "belka", ros. slemja "belka poprzeczna", słń. slėme, -mena, pol. ślemię ts. Bez etymologii. Może do pie. *kel- "schować, ukryć" (łac. oeculd, -ere, goc. huljan)? Budowa jak w wed. śdrman- n. "osłona, przykrycie". — N. jez. Šelmentas, n. rz. Šelmuo, Šelmenta. šelpti, šelpiu, šelpiaū "wspierać materialnie, okazywać pomoc", DP "wspomagać". paśelpti DP "wspomagać, założyć, dopomagać, poratować". Z pie. *kelp- a. *kelb-, por. goc. hilpan, stwn. helfan, stisl. hjalpa "pomagać, ratować". Brak refleksów SZ *śilp-. Drw. šelpėjas "kto wspiera, pomaga", bibl. "wspomożyciel", šelpimas "wspomaganie", šelptinis, -ė "potrzebujący pomocy". — SO šalp-\ pašalpa "zapomoga, datek, wsparcie", DP "pomoc, wspomożenie, ratunek; pomocnik, pomocny", SD «pomoc, ratunek; posiłek wojenny», šalpa "zapomoga". Niejasny jest stosunek wzajemny form werbalnych šelpi gelb- (zob. gelbėti). šėmas, -a "szary, popielaty, niebieskawy". Wywodzi się z pb. *śie-ma- drogą zaniku i przed samogłoską przednią, to z pie. *kieh r mo- (co też wyjaśnia lit. intonację). Por. wed. śyama- "czarny, ciemnej barwy", aw. sama- "czarny". Słowiański pokazuje drw. z innym suf.: scs. seru "szary", ros. sėryj, stcz. šery, pol. szary, < pbsł. *śie-ra-. Pbsł. krewniakiem na st. zanikowym jest *śl-ua-, o czym s.v. šyvas. Do lit. šėm- nawiązuje wysokołotewskie sams "pstry", drw. sėmala a. sėmalis "ptak czajka, Vanellus cristatus". — Drw. šėmis a. šėmys, f. šėmė "wół, krowa popielatej maści", šėmargas, -a cps. "szaropstry" — przez haplologię z *śema-margas (=> šėmargis, -ė "szaro-pstry wół, krowa"). — N. rz. Šėmė a. Šėmis, n. jez. Šemūkas (skrót ė), n. bagna Šėmo-raistis. šėpa, gen. sg. šėpos 2, 4 p.a. daw. gw. "szafa, skrzynia na ubrania", war. šėpa — zapoż. z błr. šapa (to z pol. szafa). — Drw. šėpėlis m. "skrzynia na naczynia kuchenne". šepetys, -eio "szczotka" — drw. na -et- do vb. šėpti "obrastać włosami". Znacz, etym. "szczecina" (por. pol. szczotka <= szczeć "szczecina"). Por. syn. šerys. — Drw. šepetėlis m. "pędzel", šepetėlis tėplėtojų SD «pęzel malarski». — N. rz. Šepetci 2x, Šepetys (też n. jez.). N. m. Šepečiai, Šepeta, Šepėtiškis, cps. Pašėpetis. šėpti, šempii, šepaū "obrastać włosami, zwł. brodą", prišėpti "zanieczyścić się (sierścią, włosami)". Bez etymologii. Nomen: šepetys (zob.). — SO šap-: šapai m. pl. "gałęzie i trawy, które naniosła na pola woda powodziowa", šapas "trawka, źdźbło, słomka, gałązka; drobinka, kruszynka" (znacz. etym. "włos, kłaczek"), war. sonoryzowany: žabas m.in. "rózga, chrust". — Drw. šapėka "żyjątko, pasożyt, pchła", też o wychudłym, wynędzniałym zwierzęciu" (por. žmogėkas), šapinė "siennik", šapinis, -ė "spleciony ze słomek, słomkowy". Tu też šapalas "ryba kleń, Leuciscus cephalus"? Vb. denom. šapėnti "szczypać, skubać i żuć (o owcy, kozie, koniu)", 2. "mówić po cichu, szeptać", sušapėnti
630 "zaszeleścić; wyszeptać bezzębnymi ustami", => n. agt. šaplys, -ė "osoba bezzębna, ktoś sepleniący; niedojda" (=> šaplėnti m.in. "mamrotać pod nosem, półgłosem klepać modlitwy"). — SZ typu TiT<= TeT, šip-469: šipti, šimpa, šipo 1. "tępieć", 2. "(o zębach) cierpnąć", DP dantes šimpa "zęby cierpną", 3. "słabnąć (o wzroku, pamięci)", SD šimpu «tępieię», atšipti "stępieć" (SD atšipįs «tępy»), šipinti "rąbać drewno na drobne szczapki", SD šipinu «tępię», atšipinu «stępiam». Nomina: šiparas "sucha gałązka, chrust", šipulys "szczapa, drzazga"470, šipulūkai m. pl. "zapałki", vb. denom. šipuliūoti "rąbać na szczapy". Por. łot. sipsna "rózga", też "rzemień, pas do bicia" (to na skutek zmieszania z siksna "rzemień"). šerys "szczecina" (łot. gw. seris), šeriai m. pl. "sierść", drw. šerinis "ze szczeciną, z sierścią", šeringas "z cienką, dużą szczeciną", šeriavilnė "wełna szorstka jak sierść". Należy do vb. nusišėrti, nusišeriu, -šėriau "lenieć - o zwierzętach, ptakach, gadach, zmieniać sierść, włosy, pióra; zrzucać skórę lub pancerz chitynowy; zmieniać barwę, płowieć, zblaknąć" :: łot. sertiės, senuos, seruos "zrzucić sierść" (=> iššeros f. pl. "zrzucona sierść", šėriklis m. "kto zrzuca sierść"). — N. m. Serial, Šėrial. N. rz. Šerinė, Šerūna, Šer-upis, n. jez. Šerinis. — Do pie. *ker- obok *ker(s)-. Por. stwn. śrdn. har "włos", ang. hair < pgerm. *hera-. W bałto-słowiańskim są dwa alternanty apofoniczne, *šir- i *šar-. — SZ *šir-: cs. sirsti f. "sierść, owłosienie ciała zwierząt, wełna", ros. šerstb, šėrsti, pol. sierść, sierści < psł. *sirsti; rcs. srixuku "Tpoc^uę" <= psł. *sirxu (wtórne rozszerzenie -ku), słń. srhek "rozczochrany, zwichrzony", sršati "jeżyć się, stroszyć się", czes. srhky "szorstki, surowy", ukr. šerstkyj ts., ros. šeršav(yj) "chropowaty, szorstki" < *śirśćavu (por. pol. nasierszały "najeżony"). — SO *sar-: łot. sari a. sari m. pl. 1. "szczecina, tj. sztywne włosy świni lub dzika", 2. "włosie, tj. sztywne włosy z końskiego ogona lub grzywy", 3. "gatunek twardej, sztywnej trawy", pasari m. pl. "rzadka, drobna szczecina" (z *pasaj*i). W słowiańskim por. temat *sar-s- w strus. vūsorošiti "nastroszyć (włosy)" < *vūz-soršiti. N.B. Jęz. litewski przejął wyraz błr. šerstb jako šerstis a. šerstis f. "sierść", war. z insercją k: šerkštis, šerkštis ts. šerkšnas "szadź, szron, zamróz" (war. šerkšna, šėrkšnis f.), obok tego adi. šerkšnas, -a "szarawy, siwawy, w barwie szronu". Z plit. *šersna-, zmienione przez insercję k i asymilację ks > kš. Odpowiednik łot. sėrsni m. pl., sėrsna "szron, szreń na powierzchni śniegu, nocny przymrozek na wiosnę", z insercją k: serksna "twarda skorupa na powierzchni śniegu". — N. rz. Šerkšna, Šerkšne, Šerkšnys, Šerkšnia, Šerkšn-upis. — Pie. *ker-sno-. Z innym suf. i apofonią: šarma "szron". — Por. psł. *sernu "szron, szadź" < pbsł. *šer-na-: rcs. srėnū "TTOIKIAOC", strus. serenyj "białawy - o koniach", ros. sėren, serėn "zamarznięta, twarda skorupa na powierzchni śniegu", słń. sren, srenj "szron, skorupa na śniegu", czes. strin, striń "pierwszy, cienki lód", stpol. śrzon (zam. *srzon < *srenu), śron, pol. szron "szron", gw. "zamarznięta skorupa śniegu; przymrozek", kasz. śron "rdza a. przedmiot pokryty rdzą". — Podwójny refleks SZ šir- / šur-. 1. SZ šir-: širkšnis m. "szron", širkšnyti, -ija, -ijo "pokrywać się szadzią, szronem". 2. SZ šur-: šurmal m. pl. "szron" (zob. šarma). — SO šar- < *kor-: šarma (zob.).
469 470
Por. zib- <= zeb- (s.v. žėbti), piš- <= peš- (s.v. pešti). Jest też war. z zastępstwem ši => šiu: šiupulys ts., por. gw. šiulkaT ob. šilkaigw.
žiūbinti ob. žibinti.
631 šermukšnis, -io "jarzębina, Sorbus ancuparia". Z insercją k z *šermušnis <= *śerm-us-. Stoi zapewne w związku z kermušė "dziki czosnek" < *kerm-us- (zob.). Jeden z wypadków wahania spółgłosek š / k, por. surhpis (żm.) :: kumpis "szynka", šleivas :: kleivas "o krzywych nogach". — Drw. šermukšnynas "zarośla jarzębiny", šermukšninė "jarzębiak (nalewka)". — N. jez. Šermukšnynas. šermuo, šermens (war. šermuon-iės) 3 p.a. m. daw. 1. "gronostaj, Mustela erminea", 2. "żbik, Felis silvestris". Obok tego šarmuo, -mens "gronostaj", którego wokalizm (stopień o) wydaje się starszy471. Por. z jednej strony łot. sarmulis "gronostaj", z drugiej strony stwn. harmo "gronostaj; łasica", zdrob. harmilo, niem. Hermelin. Rekonstrukcja" pb. *śar-men- < pie. *kor-men-. Z uwagi na utworzone od pwk. *kor- nazwy "szronu, szadzi" (zob. šarma) jest prawdopodobne, że nazwa drapieżnika stoi w związku z określeniem barwy jego futra (ogona) jako "popielatej, przypominającej szadź". Por. war. širmuonėlis "gronostaj" s.v. širmas "siwy, popielaty". — Nom. sg. šarmuo odzwieciedla pb. *śar-món < pie. *kor-món-0. Taki wariant, jak šarmuonis 3 p.a. m. (obok šarmuonis 2 p.a.), świadczy o tym, że na podstawie starej formy nominatiwu *śar-muon — nim ten stracił wygłosowe -n — powstał temat samogłoskowy na -/-: šarmuon-i-s, gen. sg. šarmuon-iė-s. War. šarmuonys 3 p.a. mówi z kolei o tym, że temat na -i- został odnowiony przez temat na -ia-. Paralela: muomuonis <= muomuo "ciemię". — Literacka forma šermuonėlis 1. "gronostaj", 2. "łasica, Mustela nivalis" jest z pochodzenia zdrobnieniem, utworzonym od neoosn. šermuon-. War. šermunėlis, šermūnėlis "gronostaj" pokazują wtórne samogłoski u, ū na miejscu dyftongu uo. — N. rz. Šdrma-upelis, Šermuokė, Šermūtas, n. jez. Šermis, Šermūkas (są to derywaty od neoosn. šerm-, powstałej ze skrócenia šermen- lub šermuon-). šernas "dzik, Sus scrofa", SD «wieprz dziki». Powstało z *šerinas na skutek synkopowania nieakcentowanego i. Synkopa pociągnęła za sobą wzdłużenie zastępcze (*śerinas > *śer.nas), czego objawem jest akutowa intonacja wyrazu. Podstawą derywacji było sb. šerys "szczecina" (zob.). Paralele na synkopę s.v. kelnės i vėlnas. 1 Znacz. etym. "zwierzę pokryte szczeciną", por. węg. sertės "świnia" <= serte "szczecina". — N. rz. Šėrnupis 5x. N. m. Šernai 3x, Šernų Būda, Šerninė, Šėrniškiai, Šern-ūpė, Sern-upys. šerti I, šeriu, šėriau "bić, uderzać, tłuc, walić", nušerti "zdzielić kijem, batem; zatłuc, zabić", sušerti "uderzyć, zaciąć, smagnąć, chłosnąć; zacinać - o deszczu, tłuc - o gradzie". Do pie. *kerh2- intr. "złamać się, pęknąć; stłuc się", por. gr. xepa-: axepcaoę "nietknięty, nienaruszony, niespustoszony", wed. śiryate "pęka, roztrzaskuje się", śaśre "jest pęknięty". W następstwie zaniku spółgłoski lrg. w wygłosie pierwiastka czasownik ten nie różni się od czas. šerti "dawać żreć, karmić", który należy do pie. *kerh3- (zob. niżej). — Stary SO šar- < *korh2-V: šara "pośpiech; uderzenie (wiatru, deszczu); bieda, nieszczęście" < pie. *korh2-eh2, šaras "pośpiech, szybki ruch" (šardis eiti "(o dzieciach) dokazywać, szaleć" < pie. *korh2-o-. Drw. šarūs "prędki, szybki", šariai adv. "prędko, szybko". — Nowy SO *śór- <= šėr-: šūoras 1. "silny podmuch, uderzenie (wiatru, deszczu, zamieci śnieżnej)", 2. "wrażenie nagle się pojawiające i przemijające", šuorais adv. "chwilami, przelotnie (o padającym deszczu)", z pb. *šor-ašėr- (apofonia jak pluoštas <= plėš-, zob.). Stosunek morfologiczny *sor- <= *śer- odnawia się w bałtyckim pod formą
471
Wtórne e sylaby nieakcentowanej też w serbentą, servalai,
terpū.
632 *šaršer (a <= ė na wzór a <= e) i tym sią tłumaczy synonimiczny drw. z lit. o i metatonią cyrkumfleksową: šoras "napad choroby, bólu", šoris a. šorys "uderzenie ulewnego deszczu; pasmo słomy na krytym strzechą dachu", šora, -os "pośpiech; troska, zmartwienie" (šoros lūžta "ludzie sią tłoczą w wielkiej gromadzie"), šdriais adv. "chwilami, czasami, na przemian", vb. denom. šorūoti "bez wytchnienia pracować, krzątać sią, spieszyć sią" (por. uwagą o slógas ob. sluogas s.v. slėgti). šerti II, šeriu, šėriau "zadać karmą zwierząciu, karmić, dawać żreć" (łot. sėrt, seį-u, seru "karmić" oraz "doglądać, dbać"), išėrti "dobrze odkarmić, odpaść, utuczyć", nušerti "odkarmić, utuczyć". Do pie. *kerh3- "karmić, sycić", por. orm. serem "wydają na świat", gr. exópeo(a)a aor. "nakarmiłem" (zam. *e-kero-s-a) do prs. xopevvu|ii. — Drw. šėras "karm dla bydła, jadło" (=> vb. denom. šėrinti "zadawać karmą, dawać żreć"), Šerėne "karmienie bydła", šeryba ts., šermenys, -menų f. pl. "przedpogrzebowe czuwanie przy nieboszczyku", też "stypa, uczta pogrzebowa", cps. arklašeris m. "kto karmi konie". — WSE šėr-: pašėrėti, -šėriū (3 os. -šeri), -šėrėjau "pokarmić przez jakiś czas; podtuczyć (przez zimą)", por. typ panėšėti, pavėžėti. Nomina postvb.: pėršėra "odkarmianie cudzego cielaka", šėrė a. šėrė "karmienie bydła, czas karmienia bydła", šėrybos f. pl. ts., też "chowanie cudzego zwierzęcia, oddanego na wykarmienie", šėrikas "karmiciel bydła, skotarz" (n. m. Šėrikai), šėrimas "karmienie zwierząt domowych; pasza, karma", šėrynė "miejsce karmienia zwierząt", przen. "nieład, bałagan w mieszkaniu". Neoosn. šėrė-: šėrėjas "kto karmi bydło". — SZ-C šir-: širtas a. širtai pl.t. 1. "leże dzikich zwierząt", 2. "gniazdo lągowe ptaków": drw. od adi. vb. *krh3-to- "roszczony, karmiony" (por. łac. crescó "róść, wyrastać; przybierać, wzrastać" < *kraske- < *krh3-ske-). Dalszy drw. to širtva "(zimowe) leże niedźwiedzia", z metatezą: irštva, acc. sg. irštvą ts. Chodzi tu o gniazdo a. leże jako to miejsce, w którym rości sią potomstwo (por. łot. perėklis "gniazdo ptasie":: lit .perėti "wysiadywać jaja, wylęgać"). — SO šar-: pašarai m. pl. 1. "słoma zbóż jarych", 2. "źdźbła słomy wraz z ziarnem", pašaras "sucha karma dla bydła (siano, koniczyna, słoma)" :: łot. pasars "zimowy zapas karmy dla bydła", pašarūdė "część stodoły, gdzie trzyma się paszę" (neosuf. -udė, jak w angludė, namūdė); Šarūnas "koń, który się dobrze pasie". Drw. wsteczny: šaras "karma, pasza". šešėlis, -io "cień", SD (śieśielis) «cień» (syn. unksna). War. šešūolis. Bez dobrej etymologii. šeši, f. šešios 4 p.a. "sześć" :: łot. šeši, f. sešas. Forma pwk. šeš- pochodzi z asymilacji *seš-, to z pbsł. *sues < pie. *sueks. Por. gr. dor. f łac. sex, goc. saihs, stwn. sehs, orm. već, wed. sas- (sat), aw. xšuuaš, toch. A sak, B skas. Co do nagłosu s< su- i asymilacji s-š > š-š por. šešuras z *ses°. — Drw. šešiese, gw. šešiesu adv. "w sześciu", šešiuose, šešiuos ts. (skostniałe formy loc. pl.); šešeli, f. šėšelios "sześcioro", šešeli arkliai SD «poszostne konie, seiuges equi», šešergis, -ė "sześciolatek" (por. vienėrgis), šešeri, f. šešerios "sześcioro", šėšeria adv. "sześć razy" (šėšeria tiek "sześć razy tyle"), šešetas "szóstka, grupa złożona z sześciu; sześć sprzęgniętych koni" (war. šešetas). — Ord. šeštas "szósty". Odpowiada scs. šeštu, wed. sasthah, gr. exio<;, kret. fexToę, łac. sextus, goc. saihsta. W słowiańskim do šeštu dotworzono nowe cardinale šešti', zastąpiło ono psł. *ses, ze zmiany pbsł. *sueš. — Drw. pašeštinis m. SD «poszostny woz, seiugis currus». šešios f. pl. "trwający sześć tygodni okres połogu" :: łot. sešas ts. Zob. šeši. — Drw. šešiauninkė "kobieta w okresie połogu, położnica".
%
633 šeškas "tchórz, Mustela putorius", war. šešką, šeškūs, šeškus, SD (śiaBkus). Odpowiada łot. sąsks, war. ses&a, sąskus. Bez etymologii. — Drw. šeškend "skórka z tchórza", šeškinė ts., šėškenos f. pl. "futro z tchórzy". — N. rz. Šeškinė, Seškynė, Šėškabrastis, Sešk-ūpė, Šėšk-upis. Šeštinės f. pl. "święto Wniebowstąpienia Pańskiego" <= šeštinis m. gw. "szósty czwartek po Wielkanocy" (por. Devintinės). Drw. na -in- od (zob.). Por. SD šeštinis m. «wniebowstąpienie pańskie». šeštokas daw. "moneta o wartości sześciu groszy". Dostosowana do liczebnika porządkowego šeštas "szósty" forma transpozycyjna zapożyczenia z pol. szostak, szóstak "pieniądz sześciorny, grosz poszostny, moneta srebrna dawniej w Polszczę używana" (L.). — N. m. Šeštokai 2 x (pol. Szostaków). šešuras 1. "ojciec męża, świekier", SD1 (śiefiuras) «świekier», 2. "ojciec żony, teść" (Mano duktės šešurai uz Nėmno "Teściowie mojej córki [mieszkają] za Niemnem"), 3. DP "szwagier" (brak w LKŽ). War. šėšuoras, šėšuris, šešūris. Z wtórną palatalnością przed suf. -ur-\ šėšiuras, šeriūras, šešiūras472. Drw. šešurai m. pl. "rodzice męża" (por. łac. soceri "świekrowie"), šešurynė "dom świekrów". — Pochodzi z plit. *seśura- przez asymilację s-š > š-š (paralele: šeši, šąšlavos, šliaūžti). To z uproszczeniem nagłosu z pb. *suešura- < pie. *suėkur-o- (paralele: sesuo, sakai, sapnas, sirgti). Odpowiedniki ie.: wed. švašura- m. "świekier" < *svaśura-, aw. xvasura-, gr. exupóę, stłac. soeerus, łac. socer ts., stwn. swehur "szwagier". W słowiańskim zamiast *svesuru mamy cs. svekūrū "świekier", to na skutek dysymilacji > s...k. — W bałtyckim brak jest formy żeńskiej typu wed. švašrūs, łac. socrus, -ws, scs. svekry, ros. svekrovb, - č- również w takich zapożyczeniach, jak čėpronas < šėpronas SD «szafran» (z pol.) i čička, čiška < šiška "szyszka jodłowa" (z błr. šyška). šiaismet gw. adv. "w tym roku" — ze ściągnięcia i apokopowania zwrotu šiais metais, instr. pl. do šie mėtai "ten rok". — šiamet gw. adv. "w tym roku" — z denazalizacji šiąmet, to ze ściągnięcia zwrotu *śią metą, acc. sg. do šis mėtas g w. "ten rok". Por. š {met. šiąnakt adv. "tej nocy (która była lub będzie), dziś w nocy" — z apokopy šią naktį acc. temporis do ši naktis "ta noc". War. šiąnakt, šiąnakt. Por. šiandien < šiandieną. Zob. też tąnakt. šiandien, šiandien adv. "dziś, dzisiaj" — z apokopy šiandieną, šiandieną, to ze zwrotu *šian dienan, acc. temporis do ši diena "ten dzień". Por. DP šią dieną "dziś". Podobnie łot. šūodien "dziś". Dalsze redukcje: šiądien, šiandie, šiande, šiand, šicina, šian. Zob. šis, diena. Jako paralele formalne por. z jednej strony ros. segódnja adv. "dziś"
472
G w . šešiura
oznacza "wielkiego szczura"
634 wobec strus. sego dine "tego dnia", gen. temporis do *si dini "ten dzień" (ros. sej dem), z drugiej strony stwn. hiutu adv. "dziś" z *hiu-tagu "tego oto dnia". — Drw. šiandieninis a. šiandienykštis "dzisiejszy", gw. šiandykštis (por. šiand). šiaudas "źdźbło słomy", SD «zdziebłko suche, knowie» (syn. ražas sausas), šiaudai 3 p.a. pl. coli. "słoma", SD «wiecheć», ilginiai šiaudai "długa słoma", stógo šiaudai "strzecha" (stógas apdengtas šiaudais "dach kryty słomą"). Niejasne. Brak odpowiedników w łot. i stpr. Może z perseweracyjnego udźwięcznienia (,u)t > (u)d w formie *siautas, która ze swej strony wynikła z synkopowania samogłoski sufiksalnej w wyjściowej formie *šėv-etas. Por. šėvelis a. šėvulis m. "drzazga, wiór, odłamek". Podobną synkopą tłumaczy sią akutowana forma skiautas obok skevetas, skevetas (zob. kevalas). — Drw. šiaudynas a. šiaudynė "stos słomy", šiaudinė sb. 1. "spleciony ze słomy pojemnik na mąką", 2. "siennik", 3. "strzechą kryta chata", šiaudinis stógas, aulys "słomiany dach, ul", cps. šiaudagalys "słomka, źdźbło słomy; marna słoma". — N. m. Šiaudiškiai, cps. Šiaudadūšė, Pašiaudis; Šiaudinė 12x, Šiaudiniai 4x, Šiaudiniškiai. N. rz. Šiaude, cps. Šiaudupis, Šiaudupys. šiaūras, -a (war. šiauras, šiaurūs) "zimny, przenikliwy (wiatr)", przen. "(człowiek) surowy, szorstki", atšiaurus a. atšiaurūs "(klimat) surowy, ostry, (człowiek) srogi, niełagodny, szorstki, nieuprzejmy", sb. šiaurys "wiatr północny", šiaurė (war. šidura, šiaurė) "północ jako strona świata". Z uwagi na trójzgłoskową postać odpowiednika scs. severu "wiatr z północy" i "północ" (sch. sjėvėr, ros. sėver, sėvera, stczes. sėver, pol. n. m. Siewierz) wypada przypuszczać, że pbsł. *še.ue.ras uległo na gruncie pralitewskim syn-kopie w *§eu.ras, skąd *śiau.ras. Z tego punktu widzenia formy akutowane będą starsze od nieakutowanych. Pbsł. *śeuera- wskazuje na ie. *keu-ero-, ze wzdłużoną samogłoską pierwiastka albo też z pierwotną laryngalną, *keHu-ero-. Dalsza analiza niepewna. — SZ šiur-: šiurūs "srogi". — WSZ šiūr-: šiūrūs "ostry, zimny, przenikliwy". šiaušti, šiaušia, šiaušė "stroszyć, jeżyć", šiauštis "stroszyć się", plaukai ant galvos šiaušiasi "włosy jeżą się na głowie", kailis šiaušiasi "pojawia się gęsia skórka; na skutek zimna, strachu skóra ludzka przybiera wygląd przypominający skórę gęsi", przen. "sprzeciwiać się, złościć się". Odpowiednik łot. šaustiės "stroszyć się". Bez etymologii. Transponat pie. *keu(H)k-. — Drw. šiaušinti plūnksnas "stroszyć pióra", šiaūšalas a. šiaušalas "dreszcz, kurczowe drżenie mięśni", šiaušė c. "ktoś z rozczochranymi, nieuczesanymi włosami; złośnik". — SZ šiuš-: šiūšti, šiūšta, šiūšo "stroszyć się, jeżyć się; wzdrygać się; chropowacieć (o skórze), strzępić się (o odzieży); robić się smutnym, ponurym". Nomen: šiūšvalai m. pl. "poślad, gorsze ziarno" (por. valyti). — WSZ šiūš-: šiūštelėti "(o dreszczu) przeniknąć, chwycić". šičia adv. "tu, tutaj, w tym miejscu; oto (pokazując na co)", war. šišia — złożenie osnowy zaimkowej ši- "ten tu" (zob. šis) z przysłówkiem čia "tu". Drw. šičionai "tu, tutaj", war. šičion, šišion. šiekštas a. šiekšta 1. "przewrócone drzewo z korzeniem, złamane drzewo bez gałęzi, drzewo tkwiące w ziemi, w wodzie", 2. "dyby", SD «kłoda do sadzania ludzi». Odpowiada łot. šiekšta a. siėksts "pień wywróconego drzewa, wiatrołom; kloc, kłoda; dyby", šiekšta likt "zamknąć w dybach". Niejasne. Próbowano nawiązać do ros. šest, -a "drąg, żerdź, tyka" < psł. *śisti, mianowicie przy założeniu lit. insercji k przed st/št (šest zam. fšest na skutek wyrównania do drw. šėstik "drążek"). Wciągano do porównania również stpr. hapaks scucto EV "ociosana kłoda, Rone", postulując emendację (saixto). —
635 N. jez. Šiekštas, Šiekštys 3x, Šiekštelis, n. rz. Šiekštė. N. m. Šiekštėliai, Šiekštinės, cps. Azūšiekštis. šiemet adv. "w tym roku" — z apokopowania *šiemetai (por. šiemėtai: Šiemėtai gėryba brangi "W tym roku zboże drogie"), to z uniwerbizacji grupy šie metai nom. pl. m. "ten rok", użytej w roli przysłówka. Obok tego war. šiemet, šiemet. W tym samym znaczeniu šiaismet (zob.), šlamėt (zob.), čįraer (zob.). šienas "siano" (łot. siens), šienai m. pl. "plon sienny", glėbys šieno SD «wiecheć siana». Prapokrewne scs. seno "%ópToę, trawa, siano", sch. sijeno, ros. pol. s/ano wskazuje praformą bsł. na SO, *§aina-. Por. sniegas :: scs. snėgu < pbsł. *snaiga-473. Do porównania indoeuropejskiego stoi jedynie glosa gr. xoivćr%ópToę Hes. Transponat pie. *koi-no-. — Drw. šienauti "siano kosić, grabić, zbierać" (Pieva buvo dukart permetus šienaujama "Łąka była koszona dwa razy do roku"), šiėnuolės f. pl. "źdźbła siana", šienuoliai m. pl. ts., šienuotas "pokryty sianem, źdźbłami siana". Cps. šiėnakartė a. šienkartė "pawąz, drąg do przyciskania siana lub snopów na wozie", šienveržė a. šienvirzis ts., šienapjūtė "koszenie siana", šienpjūvys "kosiarz siana", šiėnvezimis m. "wóz do zwożenia siana", vovėršienis m. "marne siano (z przegniłymi, brązowymi pasmami)". — N. m. Šiėnlaukis 2x, Šiėnraistis. šiėptis, šiepiūos, šiepiaūs "szczerzyć zęby, tj. pokazywać, odsłaniać zęby przez odchylenie warg; pokazywać zęby w uśmiechu; rozdziawiać sią", też "śmiać sią z kogo, szydzić", nusišiepti "wykrzywieniem twarzy okazywać niezadowolenie, stroić fochy", prasišiepti "uśmiechnąć sią, wyszczerzyć ząby". Por. łot. atsiept zuobus "wyszczerzyć ząby". Bez etymologii. — SZ šip-: šipata c. "kto sią wciąż śmieje; kto sią naśmiewa" (=> vb. denom. šipatauti "naśmiewać sią"), šipyta c. "kto szczerzy ząby, śmieje sią" (=> šipitauti "naśmiewać sią"). Por. jeszcze czas. šipti, šimpū, šipaū 1. "tąpieć, tracić ostrość", 2. "doznawać oskomy, tj. cierpniącia, drątwienia ząbów od czegoś kwaśnego", 3. "stać sią obolałym od wysiłku (o palcach, oczach)", dantų atšipintas SD «oskominy». Caus. šipinti "tąpie, czynić tąpym, nieostrym". — WSZ šyp-: šypa c. "ktoś skłonny do kpin, żartów", šypla c. "ktoś śmiechliwy"; šypsotis "uśmiechać sią", neoosn. šyps-: šypsena "uśmiech", šypsnys ts., šypsulys ts. — SO šaip-: šaipytis, šaipaūs, šaipiaūs "szydzić, wyśmiewać sią". Drw. pašaipa "urąganie, szyderstwo, drwiny", šaipūnas "szyderca, prześmiewca", šaipūs "ironiczny, szyderczy", šaipiai adv. "ironicznie, szyderczo". šiėti, šiejū, šiejaū, war. šienū, šieniaū, zwykle z prvb. pa- a. nu- "wbić, wpądzić sobie drzazgą". Etymologia nieznana. — SO šai-: atšaiža "odłupany kawałek drewna, drzazga", pašaiza a. pašaiza ts. (co do suf. por. šiau-za "drzazga"). — SZ ši- zawiera sią w neopierwiastku šin-: pašinti, pašina, pašine "wpądzić sobie drzazgą", np. Pdšiniau pirštą, šakalį pavariau po piršto nagu. Ažūšiniau koją. Pdg. pierwotny: *šejū, *šijaū, *śieti. Neopwk. šin- każe przypuszczać, że obok prs. *šejū istniała kiedyś formacja inchoatywna *śi-nu (por. šlinū ob. šlejū przy vb. šliėti). Resegmentacja *śin-u otworzyła drogą dla pdg. šinū, šiniaū, šinti "wbić drzazgą"474. Nomen: pašinas "drzazga w ciele", SD1 «scios, fragmenta, segmentą, assulae» (syn. skiedas). — SO šainšin-: šainytis
473 Zapożyczenie fin. heina "siano, trawa, ziele" pochodzi z takiego dialektu pb., w którym *šaina- zmieniło się w *seina-. Por. lit. šeima "rodzina" z *saima (fiń. heimo "ród, rodzina"). 474 Prócz tego jest zaświadczone akutowane refl. Sintis "drapać się, skrobać się", przen. "plątać się pod nogami", prs. šinasi (war. šenasi), prt. šynėsi.
636 "zagłębić się, wniknąć", tylko z prvb. į-: Jug aš esu įsišainąs į savo darbą "Przecież jestem pochłonięty swą pracą" (znacz. etym. "zagłębić się jak drzazga w ciele"). Paralele: tvainyti <= tvinti, skainioti <= skinti. šįkart adv. "tym razem" — z apokopy *štkartą š{ kartą "tego razu", acc. temporis do šis kartas "ten raz". Por. kartas, tąsyk. šikšna 4, 2 p.a. "rzemień, pas z grubo wyprawionej skóry", SD «rzemień», kaklinė šikšna SD «naszelnik» ["część uprzęży końskiej zakładana na szyję"]. Odpowiada łot. siksna, sikns "rzemień". Bez dobrego objaśnienia. Z bałtyckiego zapoż. do fiń. hihna "rzemień, pas", est. ihn "rzemień, pas ze skóry". — Drw. šikšnelė "wiązadło w cepach", SD «wstęga, wstążka» (brak wzmianki w LKŽ), šikšnininkas "rymarz" (łot. siksnenieks ts.), šikšnius "garbarz". Vb. denom. šikšninti "garbować skóry" (łot. siksnat "łoić skórę, spuszczać lanie"). — N. m. Šikšniai 8x, Šikšniškės (Šikšnėliškiai), cps. Šikšnalaukys oraz PašikšniaT. šykštus, -i 4 p.a. "przesadnie oszczędny, skąpy; (o glebie) nieżyzny, nieurodzajny; (o drewnie) z trudem dający się rozłupać; twardy (o lodzie jesiennym, o mięsie, o grzybach)", war. šykštas, -a. SD1 šykštus «ścisły [syn. siauras]; skąpy», SD «oszczędny; skąpy; żmindak». Odpowiednik łot. siksts "twardy, wytrzymały, giętki, niełatwy do złamania; skąpy". Bez dobrej etymologii. Może stać w związku z šikšna. — Drw. šykštybė SD1 «skąpość, skępstwo», šykštumas SD «żminda», šykštudlis m. "skąpiec", šykštūnas ts. Vb. denom. šykštauti "skąpić", SD «oszczędzam czego, skąpię czego», šykštėti, šykšti, -ėjo "żałować, skąpić". šikti, MM, šikaū (war. šikiaū) wulg. "wypróżniać się, srać". Z bałtyckim SZ typu TiT <= TeT do *sek- < pie. *keku-. Por. SO gr. KÓrcpoę f. "gnój, łajno, mierzwa" i wed. śakar- n. "łajno, ekskrementy", nom. śakrt, gen. śaknah, pie. *koku-r/n-. Bałt. SE *śekzostawił ślad w sb. łot. sek-ša c. "brudas, niechluj" (drw. sekš-lęis ts.), od czego vb. denom. sekšėt, -ėju tr. "brudzić, zanieczyszczać", intr. "brudzić się, być niechlujnym" (,sekšJęėt, -ėju ts.). — Drw. šikinėti "srać, -srywać; rozrzucać, rzucać bezładnie", šikinti "wysadzać dziecko", iššikinti "przetrzymać (zwierzę) długo bez pokarmu". Nomina: įšiktūvės f. pl. żartobl. "pierwsze zanieczyszczenie nowego ustępu", iššika wulg. 1. "łajno, nawóz", 2. "potomek" ( šikalioti "wypróżniać się", šikaliuoti "nieudolnie pracować"), šikatas a. šiketa "srajda, gówniarz; ktoś nieudolny, niezguła, niedołęga" (por. ros. zasėrja), šikinė "pośladek, tyłek, otwór odbytnicy", też "ucho igielne", šikinyčia "ciasna izdebka", šikininkas "ustęp, wychodek", šikyta "tyłek", šikna "tyłek, dupa; spód, dno garnka; dolna grubsza część snopa" (=> trumpašiknė, zob. trumpas), => šiknius, -ė "kto często się wypróżnia a. często psuje powietrze; ktoś nieudolnie pracujący; smarkacz, gówniarz". Cps. apšikt-kulnis m. wulg. "zasraniec" (dosł. "kto ma zafajdane pięty, osrapięty", por. kulnas), šikibizda c. wulg. "srajda" (dosł. "kto sra i do tego pierdzi", por. bezdėti). — SO šaik- <= šik-: šaikioti "wypróżniać się, zanieczyszczać odchodami (podwórze, ścieżkę, drogę), rozrzucać, rozsiewać, szastać (pieniędzmi)". Paralele: kaišioti <= kišti, laipioti lipti, raišioti <= rišti. šilas 1. "bór, las sosnowy, las iglasty" (war. šile, šilia), 2. "wrzos, Calluna vulgaris, Erica vulgaris", SD «bor, silua pinea, pinetum» (syn. pušynas). Odpowiednik łot. sils "wielki las iglasty", sils a. siła wrzosowisko", siła zeme "piaszczysty grunt", siliąas f. pl. "wrzos", siliųi a. Maęas sils "Thymus serpyllum", žemes siliųš "Euphrasia
i
637 officinalis". Tylko bałtyckie. Możliwa analiza: ši-las, drw. na SZ do sieti "wbić drzazgą", por. pašinas "drzazga w ciele", SD1 «scios». — Drw. šilainė "wrzosowisko, grunt piaszczysty, czarny piasek", šilia "martwy las iglasty na podmokłym gruncie", šilynas "las iglasty; wrzosowisko", Šilinė "święto Matki Boskiej Siewnej (8.IX.)", šilinis "leśny, borowy" (šilinis viržis "wrzos, Calluna"), šilojas "wrzos, Calluna" (łot. silcijs "wrzosowisko, las świerkowy a. sosnowy"), šilojai m. pl. "licha, lekka gleba", šilojis m. "odmiana wrzosu, Erica tetralix", užūšilė "miejsce za lasem sosnowym" (n. m. Azūšiliai 3x, Uzūšiliai 3x). Por. łot. silava "las świerkowy a. sosnowy; młody las; mały las; łąka leśna; wrzosowisko". Cps. šilabudė "borowik, grzyb biały"; šilagėlė "sasanka, roślina wiosenna Pulsatilla": przez stadium resegmentacji šilag-ėlė (por. zdrobnienia na -ėlė) nastąpiła tu derywacja wsteczna: šilag-a "sasanka". Odniesienie do sb. šilas narzuciło analizę synchroniczną šil-aga. W następstwie tego pojawił się neosuf. -aga. — N. m. Šild, Šilai 19x, Šiliai, Šileliai 9x, Šilelis 8x, Šilėnai 18x, Šilinė 13x, Šiliniai 5x, cps. Šilagala, Šilagalys 5x, Šilgaliail\, Šllkalnis, Šilsodis, Šilvietė obok Didziašilis, llgašilis, Pašilė lub Pašiliai(ob\e bardzo częste), Saūšilis, Šlapiašilis, Šlapšilė, Varnašilis, Žaliašilis. N. rz. Šilia 2x, Šilinge, cps. Šilialieknis (por. lieknas), Šilvada (por. vadė), Šil-upė, Šil-ūpė. Do tego Šilaūpė z kontrakcji *Šila.upė, Šilaūpis z *Šila.ūpis. šilkas "jedwab", też pl. šilkai ts. — zapoż. ze strus. šilku, por. ros. šėlk, błr. šolk. War. ze zmianą š'i > š'u: gw. šiulkai. — Drw. šilkinis "jedwabny", austuvas šilkinis plonas SD «kitayka», cps. šilkaverpis m. "jedwabnik, Bomby x mori". šilti, šilu a. šilstu, šilau "ciepleć, nagrzewać się" :: łot. silstu, silu, silt ts., atšilo SD «rozmarznąć, rozmarzło co». Lit.-łot. šil-C < *kl-C przedstawia SZ do pie. *kel"stawać się gorącym", por. łac. ealeó, -ere "być zagrzanym, gorącym", stwn. lao "letni, nie gorący". Akut šil-C zapewne wzorowany na intonacji antonimicznego czas. šalti "marznąć". — Drw. šildyti caus. "grzać, ogrzewać", łot. sildit, sildinat ts. (=> šildytuvas "grzejnik"), nomina: atašilas "odwilż, ocieplenie" (war. atašila, atašilis m.), šiltas "ciepły" (łot. silts), šiltai adv. "ciepło", šiluma "ciepło, ciepłota" (=> šiluminis "cieplny"). — WSZ šyl-: (šylis m. "pora dnia, kiedy bywa najcieplej; upał". — SO šal-: šalima, acc. sg. šalimą "ciepło". šĮmet adv. "w tym roku", to ze zwrotu š[mėtą — acc. sg. w funkcji przysłówka (por. šiemet). — Drw. šįmėtis, -ė "tegoroczny" (Šijnėtis teliukas daug geresnis afii pernykšti "Tegoroczny cielak [jest] dużo lepszy od zeszłorocznego"), => šųnetūkas "tegoroczniak", por. Šįtnetūką kaimyną veršivilkaipapjovė "U sąsiadów wilki rozszarpały cielaka w tym roku urodzonego". šimtas "sto", łot. simts. Grupa -mt- pochodzi z dysymilacji *-nt-, pb. *šinta- < pie. ^hjkmt-ó-m. Por. gr. exon;óv "sto" (zam. *8xon;óv < pgr. ^h^katom, z anaptyksą e do grupy *h,k-), wed. Šatam, łac. eentum (*kemtum), stir. eed (*kent), walij. cant, goc. hund, toch. A kant, B kante415. — Liczebniki oznaczające setki mają postać grup składniowych złożonych z liczebnika jednostkowego i formy šimtai (nom. pl. do šimtas), por. dii šimtai "dwieście", trys šimtai "trzysta", keturi šimtai "czterysta" itd.
475
Scs. suto, pol. sto itd. stoi na miejscu psł. *sęto < pbsł. *sinta-. Historyczna f o r m a słow. jest według
j e d n y c h zapożyczeniem z j a k i e g o ś j ę z y k a zach.-irańskiego, według innych ma u na miejscu ą skutkiem nieregularnej redukcji wokalizmu, właściwej dla wyrazu często używanego.
638 šinkas a. sinkius "szynk, karczma", SD sinkius «szynk, szynkarstwo» — zapoż. z pol. szynk. War. šinka, ze zmianą nk > mk\ simka. Drw. sinkius SD1 «karczmarz» (syn. karčemnykas). Vb. denom. šinkuoti "szynkować", war. šimkūoti. — N. m. Sinkalaukis (por. Vaitakarčmis), Naujašinkis. — šinkauna (2 p.a.) daw. "karczma" — zapoż. z pol. szynkownia. Por. šinkas, šinkavoti. — šinkavoti, -ju, -jau "sprzedawać trunki w szynku, nalewać trunki; handlować", SD šinkavoju «szynkuią» — zapoż. z pol. szynkować. šinkorius, -iaus "szynkarz", f. śinkarka "szynkarka" — zapoż. z pol. szynkarz "ten, co utrzymuje szynk", f. szynkarka. War. ze zmianą nk > mk: šimkčrius, šimkorka, šimkorka, šimkarka, šimkarka. Zob. šinkas. — N. m. Sinkariškė. šioptis: nusišičpti, -ia, -ė "zasmucić sią, zmartwić sią". Jeśli šiop- weszło na miejsce akutowanego *šiop-, to nasuwa sią porównanie z czas. gr. afineiai "psuje sią, gnije (o drzewie), rozkłada sią (o żywym ciele)" < pgr. *kiap-e- od pie. *kieh2-p- (pf. otox\rza\ adi. OT|7ITIKÓ<; "wywołujący gnicie; rozkładający, trawiący"). šiošė "skorupa, łupina (orzecha), łuska (ziarna)", też o "człowieku słabym, wychudłym, wycieńczonym chorobą", siósis, -ies f. "spąkana, odstająca kora drzewa" (Nulupk nuo beržo šiošies pakurui "Zedrzyj z brzozy trochą kory na podpałką"). Izolowane. Z uwagi na akutowaną długość *šiaš- warto rozważyć transponat o formie pie. *kieh2-k- (por. pie. *kieh2-p- s.v. šioptis). — Możliwym alternantem na stopniu o jest czas. šiūošti, -w, -iau "ganić, mieć za złe, potąpiać", < pb. *šioš- < pie. *kioh 2 -k-? Drw. šiuošlys "kto wszystko gani, krytykuje". širdis 3 p.a. f. "serce", gen. sg. širdies, acc. sg. širdį. Por. łot. sirds, stpr. iousai siras "waszego serca", gen. sg. do *sirs < *sirts < *sirds < *sirdis (hapaks seyr EV "serce, Hercze" pozostaje niejasny pod wzglądem paleograficznym). Przez rozszczepienie dawnego pdg. apofonicznego *šerd- / *sird- < pie. *kerd- / *krd- powstały w jąz. litewskim dwa wyrazy o zróżnicowanym wokalizmie. Por. na SE: šerdis f. 1. "rdzeń w drzewie, roślinie, piórze" (SD1 «drzeń, medulla arborum»)476, 2. "serce dzwonu", gen. sg. šerdies, acc. sg. šerdį gen. pl. šerdų a. šerdziiį. Por. na SZ: širdis f. "serce", gen. sg. širdies (daw. širdęs), acc. sg. širdį. Podobnie w słowiańskim mamy z jednej strony refleksy SE *šerda: scs. sreda "fieoov, środkowy dzień tygodnia; środek", sch. srijėda, acc. sg. srijedu, ros. sereda, acc. sg. seredu, stpol. śrzoda, pol. środa, z drugiej strony refleksy SZ *sird-: psł. *sirdice "cor", strus. sirdice, scs. srudice "xapóia", sch. srce, ros. serdce, serdca, czes. srdce, stpol. sierce, wtórnie serce. Akut lit. šerdį) można objaśnić jako uogólnienie formy i akcentuacji starego nom. sg. *šerd-0 < pie. *kerd-0 (WSE towarzyszy końcówce -0). Podobne zjawisko w gr. hom. xfįp "serce" (xfįpo<;, xf|pi), het. ker, orm. sirt. Tymczasem akut w formie širdį jest pochodzenia analogicznego, por. proporcją nom. sg. šerdis :: širdis = acc. sg. šerdį :: X. — SZ šird- < pie. *krd- ma odpowiedniki w gr. ep. xpocóir| "serce" (att. xapóia), łac. cor, cordis, het. kardiaś (gen. sg.). — Psł. *sird!ce n. < *śirdika- polega na rozszerzeniu pbsł. tematu na -i- (psł. *sirdi, gen. sg. *sirdi) formantem *-ka-. Podobnie scs. slunice, -a n. "słońce" z *sulni-ka- (zob. s.v. saulė). — Drw. ze SZ šird-: nuoširdžiai adv. "serdecznie", SD «chątnie, dusznie, serdecznie, uprzejmie» <= nuo širdies "od serca", širdininkas "sercowiec, chory na serce", širdiškas "w kształcie serca, sercowaty". Cps. širdalašiai m. pl. "krople nasercowe",
476
Por. gr. x a p ó i a óevópou "rdzeń drzewa"
639 širdažolė "roślina łąkowa Centaurium", širdgėla "żal, zmartwienie" (išlieti širdgėlą "wylać żal"). Vb. denom. širsti (zob.). — Drw. ze SP šerd-\ šerdė, acc. sg. šėrdą "rdzeń w drzewie" :: łot. serde "rdzeń w drzewie, roślinie, pestka owocu", przen. "środek, centrum", šerdelė "grafit w ołówku", šerdėsas "sworzeń, metalowy drążek na osi koła" (por. žalesas), šerdingas SD1 «drzenisty, medullosus» ["zawierający dużą ilość tkanki wypełniającej łodygą lub pień", S Ł X V I ] . šįryt adv. "dziś rano" — ze zwrotu šį rytą, acc. temporis do šis rytas. Por. šįmet. širmas, -a "siwy (o koniu), popielaty, szpakowaty", war. širmas :: łot. sirms "siwy, szary, srebrzysty" — formacja z suf. -ma- i SZ šir- do šer- / šar- < pie. *ker- / *kor-. Akut może pod wpływem prs. širmsta. Por. širvas. Co do apofonii por. šarma, šermas. — Drw. širmūnė "gatunek mchu, Rhacomitrium". Vb. denom. širmti, širmsta, širmo "o drzewach: okryć sią szadzią", paširmti "posiwieć, osiwieć". — Od formy nom. sg. *širm-uon < *śir-món-0 (sb. z suf. -men-l-mon-) wywodzi sią drw. širmuon-ėlis m. "gronostaj, Mustela erminea" (znacz. etym. "istota o popielatym futrze"), war. širmunėlis, širmūnėkis. Paralele: šarmuo, šermuonėlis s.v. šermuo. — N. rz. Sirn-upis, Sirn-upys. širsti, širstu (*šird-stu), širdaū "złościć sią, gniewać sią, wściekać sią", įširsti "wybuchnąć gniewem" — vb. denom. do širdis "serce". Por. pol. sierdzić sią "wybuchać gniewem, gniewać sią, złościć sią", rozsierdzić kogo "rozgniewać, rozzłościć" (stpol. rosierdzie "gniew, zapalczywość, wzburzenie"), ros. serditbsja "gniewać sią, złościć sią". — Caus. įširdinti "rozzłościć", SD iširdinu «roziątrzam» (syn. įnartinu), įširdyti, -iju, -ijau "rozsierdzić, rozgniewać kogo" (=> įširdijimas SD1 «roziątrzenie»). Drw. postwerbalny širdaim. pl. "kłótnia, niesnaski", np. Anas be širdų su kaimynais neapseina "U niego nie obejdzie sią bez kłótni z sąsiadami". Pas mus nėr nei širdų, nei pletkų "U nas nie ma ni kłótni, ni plotek". širšuo, acc. sg. širšenį 3 p.a. "szerszeń, Vespa crabro", SD «osa, Vespa» (zob. vapsa). Dziś zwykle širšė, -ės f. "szerszeń" (drw. wsteczny) lub širšlys, širšlio ts. Wraz z psł. *ślrs-en- (sch. sršljen, rcs. sbršem ts., pol. daw. sierszeń) odzwierciedla osnową pie. *krh2s-(e)n-. Drw. širšinas "wielki szerszeń". Por. łot. sirsuonis (drw. od nom. sg. *sirsuo), sirsenis. Pokrewne łac. crabro, -ónis m. "szerszeń" < *krh2s-r- + -on-, stwn. hornuz, ang. hornet < *krh2s-n-. Nazwa tego owada została prawdopodobnie przeniesiona z nazwy rogatego zwierzącia (paralela: łot. taurs "motyl", zdrob. tauriųš ts., właśc. "turek", wobec lit. taūras "tur"). — Temat *krh2-s- pojawia sią w ie. w nazwie "głowy, łba" z jednej strony i w nazwie "rogu" z drugiej. Por. 1. wed. śiras- n. "głowa", aw. sarah- ts. < *k(e)rh2-es- (wed. śirs-n-ah < gen. sg. *krh2s-n-ós), gr. x a p a [-a] n. "głowa, szczyt", z *karasa < *krh2s-n, 2. gr. xepaę, -aoę n. "róg" < *krh2-s. širvas, širvas "siwy", SD «szary; szpakowaty (koń)» — formacja z suf. -va- i SZ šir- do šer- / šar- < pie. *ker- / *kor-, równoległa do širmas (zob.). Vb. denom. praširvti, praširvo "osiwieć". — N. jez. Širva, Širvys, Širvina, n. rz. Šinnnta, Širvintoja. šis, šio, f. ši, šios — zaimek wskazujący "ten tu". Por. łot. šis, f. ši (zam. *sis, gen. ša, f. *sl, gen. šas), stpr. schis, sis "dieser", obl. sg. sehien, sien, obl. pl. sehins, sehiens ob. sehans (schai "tutaj"). Wraz ze scs. si, f. si, n. se "OUTOC;, auuóę, oóe", ros. sej, sija, sijė kontynuuje osnową zaimkową pie. *ki-. Por. łac. cis adv. "z tej strony, z mojej strony", citra adv. "bliżej, z tej strony", citró adv. "w tą stroną", gr. ż-xei "tam", goc. himma dat. "temu", stwn. hiutu "dziś" (z *hiu-tagu "tego oto dnia"). — Formy złożone: šis-ai, f. šio-ji', DP (szii) = šy-ji, gdzie długość y w I członie każe wywodzić nom. sg. f.
640 ši ze skrócenia pb. *śl. — šis tas "coś nie coś". — štai "oto, ot, ach" (Štai kaip! "Ach tak!"), z synkopowania formy ši-tai. — šit "oto" (Šit kur jis! "Oto gdzie on jest!"), z apokopy w formie * šitai. — šiaip adv. "tak, tak oto, w taki sposób; inaczej", też "w ogóle". Osobno zob. šitas. šiskat ptk. "oto" (war. šiska, šiskate) — z uniwerbizacji zwrotu *śis-ka t(i), dosł. "ten tu ci (dla ciebie)". Paralele: anskat, taskat. — War. z ptk. -ga-: šisga "oto", šisgatės, šisgaties, šisgatis ts. šyša 4 p.a. 1. "gromada (dzieci)", 2. "wielka rodzina", 3. "gęstwina, mnogość gałęzi". Niejasne. — Drw. šyšynas "gromada", por. Tą jų visas šyšynas gyvena: i marčios, i žentai, i abudu seniai, o vaikų da pulkas "Tam ich cała gromada mieszka: i synowie, i zięciowie, i oboje staruszków, a dzieci jeszcze cały zastęp". Z niejasną krótkością: šišynas "gęsty lasek niskich drzewek, np. sosenek", šišava "zbiorowisko małych dzieci" (por. suf. w šunava). — N. rz. Šyša, Šyšalė, ze skróceniem samogłoski: n. jez. Šišinis. šitas, f. šita — zaimek wskazujący "ten oto" — złożenie form zaimkowych šis i tas (zob.). Por. pol. ten z *tu-nu (por. on), ros. tot "tamten" z *tu-tu. — Drw. šitaip "tak oto, takim sposoben" (por. kaip). siūlė daw. gw. 1. "szkoła", 2. "synagoga", war. šiūile411 — zapoż. z niem. Schule. — šiūlmistras daw. "nauczyciel", war. šiūilmistras — zapoż. z niem. Schulmeister, ale z dostosowaniem II członu do lit. mistras (<= pol. mistrz). — šuolė gw. "szkoła" — zapoż. z niem. gw. Sól. šiųmetis, -ė "tegoroczny" (Ar šiųmetis telukas, ar pernykščias "Czy [ten] cielak tegoroczny, czy zeszłoroczny?"). Jest to drw. od zwrotu šių mėtų gen. pl. "tego roku". Por. šųnėtis. šiuolaik adv. "teraz, współcześnie" — ze ściągnięcia *śiuo laiku < šiuo laiku, instr. sg., dosł. "tym czasem, w tym czasie" (zob. laikas). Drw. šiuolaikinis "współczesny". šiudmet adv. "teraz, obecnie" (war. šiuomet) — ze ściągnięcia *śiuo metu < šiuo metu instr. sg., dosł. "tym czasem, w tym czasie" (zob. mėtas). Drw. šiuometinis "teraźniejszy, obecny, współczesny", šiuomėtis ts. — šiuosmet gw. adv. "w tym roku" — ze ściągnięcia šiuose metuose loc. pl. Drw. šiuosmetinis "teraźniejszy, obecny". šiurpūs, -i "ostry, szorstki; okropny, straszny", šiurpas "dreszcz" (=> šiurpulys ts.). Bez objaśnienia. Vb. denom. šiurpti, šiurpsta, šiurpo "stawać się szorstkim; jeżyć się (o włosach)", šiurpinti "wywoływać dreszcz; rozwiewać, jeżyć, stroszyć". šyvas, -a "siwy, białawy", stpr. sywan EV "szary, Grow". Wraz ze strus. sivū "siwy", słń. siv, f. siva kontynuuje pbsł. *šl-ua- z pie. *kih r uó-. SE pb. *śie-C zachował się w wyrazie šėmas (zob.). Por. wed. šyava- "ciemnobrązowy, gniady" < pie. *kieh,-uó-. — N. rz. Šyvinis a. Šyvinė, n. bagna Šyvė. škada, gen. sg. škados 2 p.a. daw. "szkoda" — zapoż. z pol. szkoda, błr. Škoda. Obok tego war. iškada ts., z protetycznym i dla rozwiązania obcej grupy nagłosowej šk-. Por. iškala ob. škala. — Z niem. Schaden pochodzi stpr. schkūdan a. scūdan "Schaden", ze zmianą ka > ku ze *skadsn. Por. łot. skade "szkoda" śrdn. schade.
477
W sprawie w t ó r n e g o d y f t o n g u ui zob. s.v.
%
buitis.
641 škala, gen. sg. skalos 2 p.a. daw. "szkoła" — zapoż. z pol. szkoła. SD paliekmi skalų «wystaię ze szkoły». — Obok tego daw. gw. iškala "szkoła; bożnica", z protetycznym i dla usunięcia obcej grupy nagłosowej šk-. Por. iškada ob. škada. — Drw. š kalini s m. SD «żak, scholasticus, scholaris», škalinis maistras SD «mistrz szkolny» (syn. mokytojas). šlaistytis, šlaistaūs, šlaisčiaūs "idąc lgnąć do czego (jak pijany do płotu), słaniać się, zataczać się; tulić się, łasić się (o kocie); obijać się, wałęsać się; zalecać się". War. z insercją k: šlaikstytis. Odpowiednik łot. slaistit, -u, -Tju "podnosić do góry, rozciągać, wyciągać", refl. "lenić się, obijać się bez zajęcia". Neoosn. šlaist-: šlaistūnas "obibok, włóczęga" (por. bastūnas <= bastytis), łot. slaists "obibok, bumelant". Analiza šlai-sty intensivum na SO do šlejūos, šlietis "opierać się o co" (zob.). — Nomina na SO šlai-C: atšlainis m. "przybudówka; boczny pokój", atšlaitė "zbocze, stok; stromy brzeg w wodzie", atšlaitys "równina pod górą, zarosła lasem", iššlaitė a. yššlaitė "przełęcz", pašlaitė "miejsce spadziste"; šlainūs "pochyły, spadzisty" :: łot. slains purvs "grząskie błoto, bagno" (por. stir. clóin, clóen "ukośny, krzywy, zezowaty", stisl. hleinn "turnia skalna" < *kloi-no-), šlaitas (zob.). šlaitas "zbocze, stok, pochyłość, porośnięte zbocze; brzeg (rzeki), urwisty brzeg; kawałek ziemi na równinie", šlaite "dolina, kotlina" — formacja dewerbalna na SO do šlejūos, šlietis "opierać się o co" (zob.). — Drw. šlaitinis, -ė "rosnący na stokach", cps. ūba-šlaitė "zasuwa otworu pieca". — N. m. Šlaitai, n. rz. Šlaitas 2x, Šlaito ūpe, n. jez. ŠlaTt-ežeris, Ezerėt-šlaitis (zam. *Ežer-atslaitis). šlamėti, šlama, šlamėjo "szeleścić". Dźwiękonaśladowcze, por. interi. šlamu šlamu lub šlamū šlamū (o szeleście liści, o ruchu w zbożu, o odgłosie kroków w trawie). — Drw. šlamesys "szelest", šlamas "śmiecie, odpadki", šlamštas ts. Tu też pašlamai, pašlemai m. pl. "śmiecie", od czego urobiono pašlemėkas "bezwartościowy człowiek, nicpoń, hultaj, wyrzutek" (suf. -ėkas), znacz. etym. "śmiecie ludzkie". Starsza jest tu postać gw. pašlamėkas (nieakcentowane e < a też w aplnesris, serbentą, vdrvelis, želektys). W tym samym znaczeniu jeszcze pašlamantas (suf. -antas). šlamšti, šlamščiū, šlamščiaū 1. "szumieć (o drzewach, liściach, zbożu, wietrze)", 2. "być zajętym, pogrążonym w pracy", 3. "iść z trudem, ledwie wlec nogi za sobą", 4. "gryźć pokarm szczękami, żreć (trawę, siano) chciwie, pełną gębą; jeść chciwie", sušlamšti "zagarnąć czyjąś własność; znosić (ubranie); złożyć byle jak". Oparciem dla tego pdg. był wykrzyknik šlamšt, šlamšt, opisujący szelest spowodowany przez wiatr a. ruch człowieka. Zob. też s.v. šlamėti. šlankas, šlankas gw. "członek ciała" — zapoż. z pol. członek, ze zmianą obcej grupy cl- na ŠI-. War. wsch. šlunkas a. šlūnkas, por. Akis, galva, ranka, koja bus šlunkas "Oko, głowa, ręka, noga będzie członkiem". šlapias, -ia "mokry, zmoczony, namoknięty", SD «iłowaty; mokry» :: łot. slapjš ts. < pb. *klop-io-? Do porównania ie. stoi tylko gr. xAeir- w glosie xA,87iaę-voT8póv Hes. ["mokrość"]. Vb. denom. šlampū, šlapaū, šlapti "moknąć, moczyć się, stawać się mokrym", ^ ł u m p u ) SD «moczę się [syn. zlungu], moknę na deszczu [syn. sumirkstu\», įšlapti "namoknąć, nabrać wody, wilgoci", przen. "upić się", sušlapti "zmoknąć do nitki". Por. łot. slapt, sluopu, slapu "moknąć". — Drw. šlapinti, šlapinti caus. "moczyć, zamaczać", šlapnoti "mżyć, siąpić". Pochodne nomina: šlapalas "ciecz, mocz, uryna", šlapė "mokra łąka", šlapie żm. adv. "(w czasie) gdy jest mokro, gdy pada", šlapimas SD
642 «mokrość», šlapinimas SD «mocz, uryna», šlapėkas "mokre, wilgotne drewno" (por. smalėkas "polano smolne"), šlapokšnis m. "mokra łąka", šlapūkšnis m. "miejsce podmokłe", šlapuma SD «mokrzyny, mokre mieysca». Cps. šlapdraba "plucha, deszcz ze śniegiem" (łot. slapdrabs), šlapdriba ts., šlapgaris m. "gęsta para", šlapymetis m. "pora mokra, dżdżysta": Šlapymetis suėda visą darbymeti"Dżdżysta pora niweczy [dosł. "zżera"] całą robotą", šlapjurgis m. "deszcz i zimno w dzień św. Jerzego" (23.IV.), šlap-pjūtė "żniwa w deszczu", šlaptryda 1. "rozwolnienie, biegunka" (por. triesti), 2. "zrzęda", 3. "człowiek o chwiejnym nastroju". — Do šlapdraba nawiązuje pod wzglądem znaczeniowym psł. *slota (< *šlap-ta-) "brzydka, mglista, dżdżysta pogoda". Por. sch. slota "mżawka ze śniegiem", rcs. slota "plucha, niepogoda", ros. gw. slota "deszcz ze śniegiem", czes. slota "niepogoda, gradobicie", pol. słota "niepogoda, długotrwały deszcz, szaruga". — N. m. Šlapės 4x, Šlapiai, Šlapios 2x, ŠiapėUai, cps. Šlapabalė, Šlapaberžė, Šlapgirė, Šlapiašilis, Šlapšilė (por. Saūšilis). — WSO šlop- < *šlap-: šlopmė "mokry grunt, miejsce mokre na łące, mokrość", rzadziej šlopė ts. (por. plotmė <= platūs). šlaunis, -ies f. "udo, biodro", SD «ud, udziec», pl. šlaūnys "uda" (n. rz. Šlaunis 2x). Odpowiedniki łot. slaūna, slaūne a. slauns "biodro", stpr. slaunis EV "udo, Oberschenkel". Rekonstrukcja: pb. *šlau-ni-. Spokrewnione z pie. nazwą "lędźwi, pośladka", por. stisl. hlaun n. "pośladek", sti. śróni- f., aw. sraoni- f. ts., łac. clūnis, -is f. "pośladek, zadek, tyłek", < pie. *klouni-. Nie są znane refleksy SE *kleu- (lit. tśliau-). — Drw. šlauningas "mający grube uda", cps. šlaunikaulis m. "kość udowa". šlavė 4 p.a. lub šlavė 2 p.a. "chwała, sława; dobre imię, reputacja", vb. denom. šlavinti stlit. "sławić (imię Boże), błogosławić". Odpowiada łot. slava, slave "pogłoska, plotka; reputacja, dobra opinia, sława, chwała", => vb. denom. slavinat "chwalić, wychwalać", slavėt, -ėju "chwalić", slavėt, -u, -ėju intr. "(o plotce) rozchodzić się, szerzyć się; słynąć, stawać się znanym", slavit, -iju "chwalić, sławić". Sekwencja -av- wywodzi się z pbsł. -au- < *-ou-, to zaś ze zmiany pie. *-eu- przez asymilację antycypującą. Wyraz lit.-łot. koresponduje ze scs. slovo, -ese n. "Aoyoę" < pbsł. *ślau-as- n. Por. też czes. dobrė slovo "dobre imię", zlė slovo "wstyd, hańba". Odpowiedniki: gr. hom. xAeoę n. "pogłoska, wieść; sława, rozgłos, dobre imię", wed. šravas- n. "rozgłos, sława, poważanie", aw. srauuó "wyraz" < pie. *kleu-os-, *kleu-es-. — Tylko w jęz. łotewskim utrzymały się refleksy SZ pb. *ślu- < pie. *klu-: sludėt, slud, sludėja "(o pogłosce) szerzyć się, rozchodzić się", caus. sludinat "ogłaszać, zawiadamiać". Por. gr. xkmóę "słynny", łac. inclutus "sławny, znany", sti. śrutah "słyszany, o którym słyszano". — Do *ślu- dotworzono WSZ *šlū-: łot. slūt "(o pogłosce) szerzyć się". Allomorf antewokaliczny sluv3 os. prt. siuva oraz durativum sluvėt, sluv, siuvėja ts. Pb. *ślu- znajduje nawiązanie w słowiańskim, por. ros. slytb, slyvū "słynąć, mieć opinię, uchodzić za", pol. słynąć, stczes. siūti "nazywać się" (prs. slovu), słń. siūti "słynąć" (prs. slovem ob. slūjem). šleikšti, šleikštū, šleikštaū: apšleikšti "dostać mdłości, nudności", atšleikšti "sprzykrzyć się, obrzydnąć", nomina dewerbalne: šleikštūs "niesmaczny, bez smaku, mdły, wywołujący mdłości, budzący obrzydzenie" (war. šlaikštūs), šleikštulys "mdłości, nudności, torsje". Etymologia nieustalona. Wskazano na możliwość związku z czas. šleikti, -iū, -iaū "ostrzyć kosę, nóż" (war. šlaikti). W takim razie trzeba dla wytłumaczenia grupy št założyć praesens na -st-, *šleik-sta, i uznać, że zmieniło się ono w šleikšta, po czym uległo reanalizie na šleikšt-a, por. prt. šleikšt-o. Pozostają do pokonania trudności znaczeniowe. Brak alternantów z ie, fśliek-, fsliekśt-. — WSZ šlykšt-: šlykštūs
%
643 "niesmaczny, mdły, wywołujący mdłości, budzący obrzydzenie", šlykštulys "uczucie obrzydzenia". Vb. denom. šlykštėtis "brzydzić się, czuć wstręt, odrazę" (Šlykščiūos įburną dėti varią "Brzydzę się wziąć żabę do ust"). šleja 4 p.a. gw. "szleja, jeden z pasów uprzęży końskiej", war. šlaja — zapoż. z pol. szleja. Drw. šlejys 1. "szleja", 2. "wąski pas ziemi". — šlejaT4 p.a. m. pl. gw. "szleje, uprząż złożona z dwóch pasów parcianych lub rzemiennych z postronkami, zakładana na kark i pierś konia" — zapoż. z pol. szleje f. pl.t. (lit. zmiana rodzaju na męski). War. Šlajai, SD (s3łaiey) «szla, helcium sparteum», jak też šlėjos f. pl. — Cps. šlejaraikštė "postronek łączący chomąto z orczykiem", war. šlajaraikštė. Vb. denom. šlejūoti "zaprzęgać w szleje (a nie w chomąto)". šlėkta coli. f. "szlachta" — zapoż. z błr. šljdxta (tu z pol. szlachta). — Drw. singulatywny: šlėkta, gen. sg. šlėktos m. 1. "szlachcic", 2. "spolszczony Litwin", por. np. Nusigando kaip šlėkta kiškio "Wystraszył się jak szlachcic zająca". Pasipūtąs kaip šlėkta, rugius nupjovąs "Nadęty jak szlachcic, co żyto zżął". Apie Pabradą šlėktos, te nemoka lietuviškai "Koło Podbrodzia [mieszkają] spolszczeni Litwini, tam nie umieją [mówić J po litewsku". Inne drw.: šlėktinai gimąs "szlachetnie urodzony", šlėktiškas "szlachecki", šlėktiškai adv. "po szlachecku, jak u szlachty". — Stlit. šlechtičius, -iaus "pan" (Bretkun) albo šlekčičius, -iaus "szlachcic" (Dauksza) jest zapożyczeniem błr. šljaxtic (tu z pol. szlachcic). Akcent padał zapewne na sylabę początkową: šlėch-, šiek-. šlėkti, šlekiu, šlėkiaū "polewać wodą, kropić, kropnąć, bryznąć", išlėkti "nieco wlać, kapnąć czym, nalać, polać (tłuszczem)", prišlėkti "zaprawić potrawę, np. mlekiem", uzšlėkti "obryzgać (gnojówką)". Brak odpowiednika łot. tslek-. — Drw. šlekėti, šiėka, -ėjo dur. "ciec, płynąć", apšlėkinti "sparzyć (kaszę) wrzątkiem", sušlėkinti "zbić (jajko)", nomina: šlekėtas "struga, strumyk", šlekis m. "zbite jajko". — WSE šiek-: šlėkiaū (prt.), drw. šlėktūvas "kropidło". — SO šlak-: šlakėti, šlaka, -ėjo "ciec ciurkiem, kapać", šlakyti "kropić, skrapiać" (łot. slacit, -ku, -ciju ts., też intr. "drobno padać", frq. slacindt "moczyć"), šlakuoti "siąpić, mżyć", šlakstyti "kropić" :: łot. slakstit (=> šiakstyklė "kropidło"), war. šlakštyti. Nomina: šlakas "gruba kropla; piętno; pieg", SD «kapka, kropla» (łot. siaka "kropla"), šlakai SD «piega» (syn. margai), šlakai puola iš dungčio SD «kapie z dachu», šlakys "pstrąg, Šalmo trutta", šlakuotas "piegowaty, cętkowany". šlakuote "kura o nakrapianych piórach" (por. ruduotė). Pochodzenie onomatopeiczne? Por. žlėgti, zlegiū m.in. "rzucać coś mokrego". — SZ šlik-: šlikti, šlinka, šilko "(o wrzątku) rozpryskiwać się i parzyć, bryzgać, kropić", šllkčioti "kropić, padać - o deszczu", sušlikčioti "zlać (śmietanę)", šiikščioti "kropić, padać", šlikšterti "chlusnąć, wylać trochę". — Nowy SO šlaik- <= šlik-: šlaikštyti "mżyć, kropić, siąpić" < *ślaik-sty-, ze zmianą ks > kš (por. smaigstyti <= smigti, drw. smaigstis ob. smaigštis). Neoosn. šlaikš-: šlaikšnoti "mżyć, kropić". šliaukti, šliaukiū, šliaukiaū "zmiatać, zamiatać; bić, uderzać mocno, walić; chciwie pić; lać - o obfitym, długotrwałym deszczu", apšliaūkti "obić (batem)", iter. gw. šliaukyti "zmiatać". Transponat pie. *kleuk-478. — SO šlauk- < *klouk-: lit. slankyti "zmiatać na kupę (plewy przy wianiu zboża)", pašlaukyti "odmieść (kłosy od ziarna),
478
Por. d w a bliskoznaczne pierwiastki pie., różniące sią tylko wygłosową spółgłoską: *kleu-H-, lit.
šluoti "zamiatać" i *kleu-d-, gr. KAUCCO "opłukać, obryzgać, zmyć, oczyścić".
šlavii,
644 zamieść, rąką pogładzić po głowie, pogłaskać" :: łot. slaūcit, slaucit, -ku, -ciju "trzeć, ścierać, wycierać, ocierać (łzy), zamiatać". Do prs. łot. slaucu, z pochodzenia iteratywnego (por. *ślauk-io), dotworzono ąuasiprymarny inf. slaukt o znacz, specjalnym "doić", tj. "ściskać i pocierać dojki". Nowe iter. brzmi slaūcinat "doić". Nomina łot.: saslaukas f. pl. "zmiotki", slaucama guovs "dojna krowa", slaūcene "naczynie, do którego doi sią mleko, dojnica, szkopek", slaucibas f. pl. "dojenie, udój", slauciėns "jednokrotny udój", slaūktava "dojnica". —Drw. na SO: šlaukstyti "zmiatać przy wianiu zboża", šlaukstytis "(o kocie, psie) ocierać sią pieszczotliwie, łasić sią" < *§lauk-stl-. Neoosn. šlaukst-: šlaūkštės f. pl. a. šlaukštis m. "pokarm świni; marna polewka" (kš z ks jak w šaukštas). — SZ šliuk( , š l n a wzór SE): šliūkšlės f. pl. "zmiotki, śmiecie". Stąd przez dysymilatywny zanik pierwszego z dwu V powstała forma liter, šiukšlės ts., SD «śmieci» (paralele: kaklas, žabalas). Drw. šiukšlynas ob. šliukšlynas "śmietnik". Spodziewany refleks SZ šluk-\ šiukšlė b.z.a. "śmieci". šliaužti, šliaužiu, šliaužiau, "suwać sią, pełznąć; leźć na czworakach, brnąć; powoli posuwać sią do przodu; ślizgać sią (na lodzie, śniegu)", šliaužiu SD «czołgam sią, pną sią po ziemi», keliaklupsčiais šliaūžti "czołgać sią na kolanach", šliauždamas rinku uogas SD «ciułam» (dosł. "czołgając sią, zbieram jagody"). Brzmienie šliaužti pochodzi ze šliaužti (gw.)479, gdzie *slįauž- było refleksem pie. *sleug- "ślizgać sią"480. Por. niem.-szwajc. sluche "iść powłócząc nogami", niderl. sluiken "skradać sią", śrwn. slūch "(zrzucona) skóra żmii; rąkaw". — SO *slauž-: łot. slaugzna "skorupa lodowa na powierzchni śniegu", z insercją g481 z pb. *slauž-na- < pie. *sloug-neh2- (budowa jak w kaina, šalna). — Pb. *slauž- ma nawiązanie w psł. *sluzu: ros. sluz "cienka warstewka lodu, oblodzenie, śnieg z wierzchu zmarzniąty, woda na lodzie", naslūz ts., strus. śluzu "wydzielina gruczołów śluzowych", scs. śluzu "xupóę, sok roślinny, ciecz ustrojowa", sch. słń. sluz "śluz", pol. śluz4*2, daw. śluzem adv. "na ukos, w poprzek, krzywo". — SZ *šluž- (pb. *služ-): łot. služat, -aju "ślizgać sią; wlec sią po ziemi" (war. sĮužat), nomina: sluząns "stromy, spadzisty", sluzns "nisko położony" (=> sluzniski adv. "wlokąc po ziemi"). — SZ šliuž- (T uogólnione z formy na SE): šliužai m. pl. "łyżwy", šliužas "ślimak, płaz", war. šliužas (znacz. etym. "istota, która sunie, posuwa sią"). — WSZ šliūž-: šliūžė "wygnieciony ślad, szlak w zbożu a. trawie", SD1 «ślad, vestigium» (gw. šliūžė), šliūžės f. pl. "sanki do wożenia brony, worków, kamieni, kloców drewna; sanie" (gw. šliūžės, też sliūžai b.z.a.). — Nowa apofonia au uo: šliuožti "suwać sią, czołgać sią, pełznąć, wspinać sią (na drzewo); iść powłócząc nogami; ślizgać sią na nartach", nomen: šliuožė "ślad w zbożu, trawie". šlietis, gw. šlejuos, šlėjaūs "opierać sią o co; chylić sią (na stroną)". W jąz. literackim bez apofonii: šlietis, šliejūos, šliejaūs. Odpowiednik łot. sliet, slienu a. sleju, prt. sleju "oprzeć, postawić kierując jeden z końców ku górze", refl. "opierać sią, stawać
479
A s y m i l a c j a s-š > š~š m a paralele w šąšlavos,
šeši, šešuras.
Błędna jest rekonstrukcja pbsł. *šlauža- w
słowniku T r a u t m a n n a 1923, 306. 480
S y n o n i m e m pie. *sleu-g- było *sleu-b h - "ślizgać się, w y m y k a ć się, w y ś l i z g i w a ć się", por. stang.
goc. sliupan
slūpan,
ts.
481
Por. lit. blegzdinga
482
Z a m . *słuz. N a g ł o s śl- ukształtował się pod w p ł y w e m synonimu śliz d a w . "śluz", czes. sliz "śluz, szlam",
"jaskółka" (Bretkun) <
blezdinga.
ros. slizb f. "śluz, śliski nalot", ukr. slyz < psł. *sliz- < pie. *sleig-. Por. stisl. slikr "gładki", stwn. slih "muł".
%
645 dęba". Cps. sušliėti "zetknąć razem, postawić coś naprędce, byle jak", też intr. "wdawać się w stosunki płciowe - o kobiecie" (Ana susieja veikiai su svetimu vyru), prisišlieti "oprzeć się; przylgnąć, przywrzeć". SE šlej-V\ šlejūos "opieram się", šlejū "opieram coś o coś" < *klei-e-. — Pie. *klei- / *kli- "oprzeć się", por. SE wed. šrdyate "opiera się" < *klei-e-, aśret "oparł o co", łac. cliens, -entis m. "klient" (znacz. etym. "który ma w kimś oparcie"); SZ gr. KAIVG), lezb. xAivvo) "skłonić, pochylić, obrócić, oprzeć o co", intr. "schylać się, zniżać się" neopwk. *klini-, z reanalizy prs. *kl-n-i-483. — Neopwk. šlej-: šlejoti, prišlejoti "przywiązać, przyprząc", įsišlejoti "bardzo coś polubić". — SZ šli-C: pašiltas "ukośny, ukośnie postawiony, oparty o co" (por. mitci:: łot. mej u, miet); šlitis, -ies f. "podłużna kopa zboża, złożona z opartych o siebie (zwykle dziesięciu) snopów" — formacja paralelna do gr. xAioię, -ewę f. "pochylenie, schylenie, zwrot, obrót, ułożenie", sti. śriti- "skłon"; šlitė 1. "podłużna kopa zboża", 2. "rząd domów po jednej stronie ulicy"; łot. slita a. slite "płot zbity z poziomo leżących żerdzi, płot spleciony z jedliny"; šiltinas "kto idzie chwiejnym krokiem" (=> vb. denom. šlitinėti "chodzić chwiejnym krokiem, zataczać się; zarzucać - o saniach", šlitiniūoti "słaniać się, zataczać się"). — Allomorf Č//-C ukazywał się kiedyś również w prs. infigowanym *śli-n-u < *kli-n-e-. Odpowiednia formacja przetrwała w gwarach lit. w formie rozszerzonej partykułą zwrotną -si-: šlinūos "opieram się", 3 os. šlinas. Na tym praesens (albo na neopwk. šlin-) zbudowano paradygmat czas. šlintis, šlinūos, šlyniaūs (war. šliniaūs, šlinaūs), atsišlinti "oprzeć się o co", nusišlinti "wymknąć się", susišlinti "ulepić sobie (domek z gliny)". — SO šlai-V: atšlaja "zbocze, stok, wybój", atšlajė "ukos, uskok na drodze sannej", šlajos f. pl. "duże, zwykle dwudyszlowe sanie robocze, używane przy wywozie drzewa z lasu" (zdrob. šlajėlės, šlajikės, šlajūkės), šlajūkai m. pl. "sanie wyjazdowe z siedziskami; sanki dziecinne", Šlajus "krzywy, ukośny, słaniający się", Šlajus I "słoń" (neol.), Šlajus II "dom wieśniaka"; atšlajlmas "podwórze", daw. też "stodoła" — wskutek zmiany miejsca akcentu na *atślajimas dochodzi do synkopowania sufiksalnego -i-, stąd war. atšlaimas "podwórze" (m.in. SD), następnie przez deprefiksację war. šlaimas. — SO šlai-C: šlaistytis (zob., tam też o nominach na SO šlai-C). — Odziedziczona alternacja šlei- / šli- uległa na gruncie litewskim rozszerzeniu o kilka członów. Były to: 1. WSE šlej-: šlėjaūs (prt.), drw. prisišlėjimas SD «przytulenie, skłonienie». — 2. WSZ šli-C: šlyti, šlyjū (war. šlynu), šlijaū "chylić się w dół, na stronę, osuwać się, lgnąć" (por. susyti sejū, sieti). Akut bez historycznego uzasadnienia. Por. jeszcze cps. atšlyti "odchylić się", nušlyti "osunąć się, opuścić się, schylić się", prišlyti "oprzeć się (o coś, o kogoś); garnąć się do kogo, przytulić się, przylgnąć, przystać do kogo", sušlyti "pochylić się (o chacie, o zbożu), połączyć się z kim, zjednoczyć się". Zob. też šlynas. — 3. Antewokaliczny alternant WSZ w postaci šlii-V: šlijo (prt. do šlyti), drw. atšlijas "ukośny, skośny", {šlijas "ukośny, ukośnie", adv. "na ukos, w poprzek" (por. śrir. cle, walij. cledd "lewy" < *kliio- (znacz, etym. "krzywy, przechylony"). — 4. Nowy SE šlei-C (przeniesienie šlej-Vdo pozycji przed spółgłoską): šleivas, -a "krzywy" — drw. z suf. -va- od osnowy prs. šlejū4*4, => drw.
483
Łac. °clinó,
inclinó
"zginać, skłaniać, zwracać", pass. "nachylać sią", dechno
"odgiąć, odwrócić" uważa
się obecnie za d e n o m i n a t i v u m . 484
T r u d n o się zgodzić na zestawienie šleivas
z łac. cliuus,
wzgórze; wejście pod górę" < *kloi-uo- i goc. hlaiw
-f "pochyłość, stok, droga p r o w a d z ą c a pod górę;
n. "mogiła, kopczyk g r o b o w y , kurhan", ponieważ nie
sposób w y w o d z i ć śródgłosowego d y f t o n g u lit. ei z pb. ai < pie. oi.
646 šleivys, -ė "krzywonogi, o kołyszącym chodzie, chodzący jak kaczka; kulawy", šleivakojis, -ė "krzywonogi", šleivoti "iść krzywo stawiając nogi, zataczać sią, kiwać się; wykrzywiać obuwie". Tu też šleima c. "człowiek nie dbający o swój wygląd". šlynas "biała glina garncarska, kaolin; siwa, niebieskawa glina; tłusta glina; glina w ogóle" (war. šlyną). Pod wzglądem formalnym należy do czas. šlyti "chylić sią, osuwać sią, lgnąć", zob. šlietis. Znacz. etym. "substancja, która lgnie, przywiera, jest lepka". — Drw. išlynas a. išlyna "siwa glina" (*iš-šlyna-), šlynynas "miejsce, gdzie sią kopie gliną, glinianka", šlyne "glina; glinianka" (war. šlymė "bagno"), šlynynė "gliniasty grunt; glinianka", šlyninis "gliniany, zrobiony z gliny; z dużą zawartością gliny" (kaip šlyninis — o ładnym, dorodnym człowieku lub koniu). Cps. šlynduobė "glinianka", šlynmolis m. "mieszanina białej i siwej gliny" (zob. mólis). — N. m. Šlynai, Šlynynė 2x, cps. Aukštdšlynis. N. rz. Šlyną, Šlynaitė, Išlynas, cps. Šlynravis, Šlynupys. šliūpti, šliumpū, šliupaū 1. "upijać sią, stawać sią nietrzeźwym", 2. "chciwie jeść, żreć", 3. "pośliznąć sią, upaść, zwalić sią" — drw. od interi. šliūp a. šliūpt "chlup, chlust" (o wylaniu, rozlaniu płynu, też o nagłym ruchu, uderzeniu). — Drw. šliūpinti 1. "chciwie, jeść, żreć", intr. "mocno padać - o deszczu", šliūpterėti 1. "łyknąć trochą wódki", 2. intr. "chlusnąć, wlać sią". Nomina: šliūpinas "pijany", šliūpsnis m. "duży łyk, haust", šliūpšnas "cherlawy, słabego zdrowia, chory", cps. šliupšnagis, -ė "niedomagający starzec, cherlak; ktoś nierozgarnięty; niechluj". Ze wzdłużeniem: šliūpčioti "wysypywać sią", tr. "wsysać płyn, siorbać". šliurti, prs. šliūrū (< *šliųru, war. šliunrū, šliurnū, šliūrstū), prt. nušliuraū 1. "moknąć na deszczu (o pastuchu)", 2. "(o odzieży) tracić fason (po zmoczeniu), niszczeć, dziurawiec, obedrzeć sią", 3. "chodzić w poszarpanej odzieży, biednie wyglądać", 4. "zaniedbać sią, opuścić sią", 5. "zmarnieć (o roślinie), wyjałowieć (o ziemi)". Czasownik ten jest drw. od interi. šliur "chlup", por. Purvai semiasi į batus, kai eini, tuojau šliur, šliur "Błoto wlewa sią do butów, jak idziesz, to zaraz [słychać] «šliur, šliur». — Od tego samego wykrzyknika urobiono šliurėnti "iść powoli, wlec sią noga za nogą", šliūrenti ts., šliurūoti "chodzić zmoczonym, człapać w butach, które nabrały wody", nomina: šliurės f. pl. 1. "drewniaki", 2. "kapcie, miękkie pantofle domowe", šliūrinas "włóczęga". — N.B. Czas. łot. šĮurat "powłóczyć nogami; być dziwacznie ubranym" został zapoż. z niem. schlurren "gerauschvoll schleifend gehen" albo z dn. slurren "schlorfen, den Boden streifend gehen, szurać nogami". šlovė 3 p.a. "chwała, sława; dobre imię, reputacja", SD «sława" (syn. garbė), war. šlovė 1 p.a. (m.in. DP) — z uwagi na długą samogłoskę *a może być zapożyczeniem ze słowiańskiego, por. strus., błr. slava (lit. š- przez wyrównanie do rodzimego šlavė, zob.). — Drw. nešlovus SD «niesławny», šlovingas "sławny, godny chwały". Vb. denom. šlovinti "sławić", šlovinu SD «sławię kogo, chwalę co, błogosławię komu» (syn. garbinu), pašlovintas «błogosławiony». šlubas, -a "kulawy, kulejący, chromy, utykający na nogę" (gw. šliūbas). Bez wyraźnych nawiązań ie. — Drw. šlubis, -ė "człowiek kulawy, kuternoga", šlubučlis, -ė ts. Vb. denom. šlubčioti "nieco kuleć, utykać; (o sercu) niedomagać", apšlūbinti "okulawić (np. konia)", šlūbti, šlumbū, apšlubaū "stać się kulejącym, okuleć, okulawieć", šlubuoti "być kulawym, chromym; iść kulejąc; kuleć, źle działać, szwankować". Por. łot. slubit "schlaff gehen", sluburs "kto powłóczy nogami".
647 šluoti, šluoju, šlaviaū "mieść, zamiatać", SD šluoju «garną; umiatam». W dialekcie żmudzkim mamy prs. w postaci šlavū "zamiatam", która da sią wyprowadzić z *klou-e- < pie. *kleuH-e-. Por. łac. cluó < *klouo, cluere "czyścić", cloaca "kanał, ściek". Inne języki pokazują w wygłosie pierwiastka spółgłoską zwartą, por. gr. xAu(o) "oblać, opłukać, zmyć, oczyścić" < *klud-ie-, goc. hlutrs "dyvoę", stwn. hlutar "czysty, przejrzysty", niem. lauter < *hlūt-ra-. — Setowy charakter lit. pierwiastka znajduje potwierdzenie w drw. šlūvenos f. pl. "to co zmieciono, zmieciny, śmiecie", ponieważ jego składnik v mógł sią pojawić jedynie w warunkach hiatu lrg., < *śluuen- < pie. *kluH-en-. Paralele: puvenos do pūti, pjuvenos do pjauti, siūvena do siūti. Odpowiednia formacja na WSZ: šlūvis m. "(wgłąbiony) ślad od pociągniącia miotłą". — W zakresie SE warto uwzglądnić czas. šliauti (šliauna, šliovė) "zadać cios, zdzielić, uderzyć", ponieważ jego znaczenie stoi w związku ze znacz, "uderzać miotłą", por. pol. zamiatać :: daw. mieść "rzucać, ciskać, zwłaszcza czymś miałkim, drobnym", SZ šliū-sčioti "szorować - o wycieraniu butów". Co do strony semazjologicznej por. też šliaūkti (pie. *kleuk-), używane w dwu znaczeniach: 1. "zmiatać, ścierać"485 i 2. "bić, silnie uderzać, walić". Akutowany alternant šliau- mógł sią dostać do infinitiwu z zanikłego prs. atemat. *śliaumi itd. < *kleuH-mi (inf. *śldti). — Pojawienie sią šiuo- jako alternantu do šlav- jest innowacją morfonologiczną. Derywacja uo-C <= av-Vpolega na odwróceniu stosunku uo-C => av- V, który sią wytworzył w pdg. czasownika "dać": duoti prt. daviaū. Osnową infinitiwu pokazuje drw. šluota "miotła, wiązka rózeg do zamiatania", też "miotełka łaziebna z gałązek brzozowych; pąk, bukiet kwiatów; wiązka słomy zatkniąta na kiju jako znak zakazu (wejścia, wjazdu); kometa, ogon komety; kula ognia, kłąb", zdrob. šluotelė "miotełka, miotełka kąpielowa; czub ptasi", šluotelė rūbų SD «miotełka do szat». Por. łot. sluóta "miotła", pe^ama šluota a. pirts šluota "miotełka łaziebna". — Drw. šluostyti iter. "wycierać, ścierać, podcierać", SD šluostau «ućieram co», nušluostau «śćieram», prašluostau akis «przecieram oczy». Neoosn. šluost-: šlučstas a. šluostė "szmata, ścierka do wycierania, mycia", pašluostė "ścierka, wycieraczka", pašlūostos f. pl. "zmiotki, śmiecie" (paralele: duostė, kaūstė, kraūstė), cps. kaminšluosta, kaminšluostis (zob. kaminas). — Neopwk. šlav- (prt. šlaviaū): šlavinėti iter. "zmiatać po trosze', nomina: iššlavos f. pl. "śmiecie" (SD (i^Blawas)), nūošlavos f. pl. "zmieciny, śmiecie; odwiewki zboża", sąšlavos f. pl. ts., war. šąšlavos "zmieciny, śmiecie"486 (=> sąšlavynas a. šąšlavynas "śmietnik; kupa śmieci"487), war. saišlavos "zmiotki" (por. ai w sdispara), šlavimas "zamiatanie, podmiatanie", cps. klaimašlavė (zob.). Por. łot. slaumi a. slaūmi m. pl. "zmieciny, śmiecie" — ze *slavumi przez kontrakcją. — N. rz. Šlavė, Šlavanta, n. jez. Apšlavas, Šlavantas, Slavinas (Slavina-galis). šmėkšoti, šmėkšo, šmėkšojo "widnieć z dala, pokazywać sią, zarysowywać sią niewyraźnie, we mgle lub w ciemności", też o czymś budzącym strach, o widziadle, upiorze. War. śmeksóti (obok tego šmėksėti). Formacja na -so-, oparta o interi. šmėkš
485
O d p o w i e d n i k łot. slaukt znaczy "doić". Por. stosunek wed. marsti
mardzaiti
"wyciera, czyści" (3 pl. mrjanti),
"potrąca, lekko dotyka, muska" i gr. dpeAyaj "doję", scs. mlesti "doić", lit. melz(i)u,
aw.
milžti ts. <= pie.
*h 2 melg- "pocierać, ścierać". 486
C o do asymilacji s-š > š-š por. šušdlti < su-šdlti
sobie (jedzenie)", j a k też izolowane wyrazy šeši, 487
Przez metatezę / powstał z šąšlavos
"zmarznąć", pasišildyti
< pa-si-šildyti
"ogrzać się; odgrzać
šešuras.
war. šląšavos,
z kolei ze skrzyżowania dwu ostatnich war.
šlcįšlavos.
648 (šmekšt) - o nagłym wrażeniu wzrokowym, krótkotrwałym i niejasnym; też o szybkim ruchu, skoku, machnięciu. W kwestii neosuf. -šoti na miejscu -soti zob. s.v. kekšė. — Neopwk. šmėkš-: šmėkščioti "ukazywać się niewyraźnie, mgliście i szybko znikać, majaczyć", šmėkšla "przywidzenie, widziadło, zmora, upiór", war. šmėkšlė ts.; šmėkšlas "ciemniejsze miejsce, cień (na fotografii)", => vb. denom. šmėkšlinėti "chodzić chyłkiem; poruszać się niespokojnie (o oczach)". Zob. też šmėkla. šmėkla "przywidzenie, widziadło, zmora, cień zmarłego, upiór" — ten literacki wariant stoi obok gw. šmėkšla, šmėkšlė ts. i pokazuje zatratę segmentu š, właściwego dla osnowy czasownikowej šmėkšoti (zob.). — Vb. denom. šmėklinėti "o widziadle: chodzić, przesuwać się; majaczyć przed oczyma", šmėklotis "zwidywać się; wyobrażać sobie co, roić sobie" (war. šmėkliotis). šmūlas, -a "bezrogi" — z synkopowania formacji trój zgłoskowej *śum-ulas. Osnowa *šum- to refleks st. zanikowego do pb. *śem- < pie. *kem- "pozbawiony rogów". Por. sti. śama- "bezrogi" (*kemos), gr. xejiaę, -aóoę f. "cielak jelenia". Porównywalnym refleksem st. zanikowego jest gumulas "bryłka, gałka" < pie. *gm- od *gem- "ściskać", gr. yepco "być pełnym, być pełnym czegoś, obciążonym, ładownym (o okręcie)". Oboczny refleks pbsł. *gim-: scs. zbmę, ząti "cisnąć", ros. zatb, zmu "ściskać, zgniatać". Co do suf. -ula- por. też tóbulas, magulas, stėbulas, pėdulas (gamula "bydlę bez rogów"). Synonimami šmūlas są m.in. baūžas, būolas, duolas, glūmas, glumįas. šnabždėti, šnabžda, šnabždėjo 1. "szeleścić", 2. "szeptać". Onomatopeiczne, por. interi. šnabždu šnabždu - o szeleście. Drw. šnabždesys "szept", šnabždomis a. šnabždom adv. "szeptem". — Obok tego z wokalizmem i: šnibždėti, šnibžda, šnibždėjo "szeleścić; szeptać". Por. interi. šnibždu šnabždu - o szepcie przy konfesjonale. šnekėti, šnekū, -ėjau "rozmawiać, gadać", prišnekėti "nagadać, naopowiadać; namówić kogo", refl. pasišnekėti "porozmawiać, pogadać". Bez apofonii. Pochodzenie šnek- jest onomatopeiczne, podobnie jak w wypadku dn. snaken, snakken "gadać, paplać" (=> nwn. schnacken "gadać, gawędzić"), niderl. snacken ts. — Drw. pašnekinti "zagadnąć kogo", prišnekinti "namówić, namawiać kogo do czego", prašnekti, -šnenkū, -šnekaū "przemówić", įsišnekti "wdać się w rozmowę", ųžsišnėkti "zagadać się". Nomina: pašnekovas "rozmówca", šneka "mowa, sposób mówienia; rozmowa, gawędzenie" (be šnekčs "bez przytomności, nieprzytomny"), šnekalas "puste gadanie, niepoważna gadanina", šnekesys a. pašnekesys "rozmowa, pogawędka", šnekos f. pl. "plotki", šnekovas "gaduła, gawędziarz", šnekta "mowa; narzecze, gwara" (syn. tarmė), šnekūs "gadatliwy, rozmowny, wygadany", šnekūtis, -ė "gawędziarz, gaduła" (=> pašnekučiuoti "pogawędzić"). šnėrplės f. pl. "nozdrza, otwory zewnętrzne nosa" (syn. šnervės) — drw. od bliżej niesprecyzowanej podstawy dźwiękonaśladowczej. Por. šnirpšti, šnirpščiū "wydmuchiwać (nos)". Zob. też snerglės s.v. snarglys. šniokšti, šnidkščiū a. šniokštū, šniokščiaū 1. "huczeć (o wietrze),szumieć (o drzewach, o deszczu)", 2. "sapać", SD (śniakściu) «sapam». Od interi. šniokšt - o nagłym ruchu, uderzeniu, wylaniu sie płynu z naczynia. — Drw. šniokščiavimas SD «sapanie» (od *šniokštauti), šniokšlė "nozdrze", šniokšlys - o dychawicznym zwierzęciu, šniokštulys "napady duszności, astma". šnipauti, -ju, -vau "węszyć, szpiegować" — zapoż. z niem. schniffeln a. schniiffeln "węszyć". Od tego urobiono drw. postvb. šnipas "szpieg, szpicel" (f. šnipė), =$ vb. denom. šnipinėti "węszyć, śledzić, szpiegować".
649 šnipis m. "ostry kąt, róg, kant, coś wystającego, sterczącego, kanciaste zakończenie; wycięcie w kształcie dziobu; lejkowate zakończenie dzbanka, dzióbek; ząb piły". Zapożyczenie z niem. Schnippe "szpic, czubek" (stąd też łot. šųipis "ostry kąt, nos"). — Być może, że od šnipis derywowano wyraz šnipas "ryj (świński), pysk, dziób", mianowicie jako formację ekspresywną względem snukis m. "pysk, ryj". Od tego vb. denom. šnipauti "ryć ryjem". šnypšti, šnypščiū (war. šnypštu), šnypščiaū 1. "syczeć, wydawać syk" (o wężu, ropusze, gęsi, też o mokrym drewnie w ognisku), 2. "wydmuchiwać (nos), smarkać", 3. "sapać, prychać", 4. "szeptać, mówić szeptem", 5. "z pilnością wykonywać drobne prace, dłubać w czym, krzątać się". SD šnypštu «świegocę». Od interi. šnypš, šnypš — o pociąganiu nosem, o węszeniu, šnypšt, šnypšt — o syczeniu, sapaniu, węszeniu. — Drw. šnypštėlė "żmija; gęś", šnypštimas SD «kszyk, kszykanie wężow», šnypštynė wulg. "nos", też "odbyt, tyłek". šnopšti, šnopščiū, šnopščiaū 1. "głośno oddychać przez nos (podczas snu), sapać, posapywać", 2. "pociągać nosem, wciągać nosem powietrze, gdy ma się katar", 3. "okazywać złość". Od interi. *šnopšt, por. šnidkšti, šnypšti. šokti, šoku (war. šokstu), šokau "skoczyć, skakać; szybko, nagle stanąć na nogi; rzucić się (na kogo); okazywać niezadowolenie, złość, kłócić się; zacząć płynąć, ciec, trysnąć (o krwi); buchać (o dymie, parze); rzucić się (do pracy); nagle zacząć rosnąć; nagle pojawić się (o chorobie, wietrze, burzy); plątać się, supłać się (o niciach); rytmicznie się poruszać, poruszać się w takt muzyki, tańczyć; bić, łomotać (o sercu, pulsie)", DP "porwać się". Cps. antšokti żm. "wskoczyć (na konia), trysnąć, wytrysnąć, wylać się (o krwi, ropie z przeciętego wrzodu), popłynąć (o łzach, pocie)", apšokti "obskoczyć, otoczyć (ze wszystkich stron), pokryć się (wysypką, strupami)", SD pašoku «podskakuię; naskakuię», atšokti "odskoczyć (m.in. o skórce chleba, o korze), odbić się (po uderzeniu), odchylić się; zerwać z kim; zelżeć (o mrozie), ocieplić się", SD atšoku «odskakuię; uskakuię», pašokti m.in. "zakrztusić się, zadławić s i ^ , prašokti "przeskoczyć, prześcignąć; przetańczyć", sušokti "zsiąść się, skwaśnieć (o mleku)488, zbić się: w grudę (o ziemi), na masło (o bitej śmietanie); skręcić się, splątać się (o niciach)", užšokti "przebudziwszy się, szybko poderwać się, wstać" (SD azušoku «obskakuię kogo; zaskakuię komu»). Refl. apsišokti DP "rozgniewać się, zagniewać się", apsišokstu SD «obruszam się na kogo; oburzam się na kogo» (syn. apsirūstinu), išsišokti "wymówić się; wtrącić się; wytańczyć się", nusišokti "tańcząc zmęczyć się", przen. "urodzić dziecko" (Boba nusišoko, t.y. gavo vaiką). Odpowiednik łot. sakt, saku (war. sacu) tr. i intr. "zacząć (się), wszcząć (się)". Z pb. *śak- < pie. *keh2k- "skakać, podskakiwać". Por. gr. xr\x(ę, -ióoę f. "wytrysk (krwi), posoka (zwierząt ofiarnych)", xr|xia) "wyciekać, sączyć się, ciec", tr. "wypuszczać coś, zionąć czym". — Drw. šokčioti "podskakiwać, skakać", šokdinti a. šokinti "brać do tańca, prowadzić do tańca; zmuszać do skoku", šokinėti "skakać (ze skakanką, przez sznurek)", DP "skakać, tańcować", šoktelėti "podskoczyć". Nomina: priešokiais a. priešokomis adv. "dorywczo, chwilami", šokėjas "tancerz", šokis m. "taniec", šoklys "skoczek", šokūs "skoczny". Cps. pirmašokis m. "przednie, pierwsze piwo; najmocniejsze, najlepsze piwo" šokti "zacząć płynąć, puścić się" (war. pirmašakos). — N. rz. Sók-
488
Por. trzy synonimy: Pienas
sušoka,
sukreka,
subėga
"Mleko się zsiada"
650 daubis, Sók-takis, Sók-upis. — SO suok- < *šok- < pie. *koh2k-: šuokoti "podskakiwać, posuwać się, iść w podskokach", šūokčioti "skakać (o żabie, wróblu), podskakiwać (o koniu spętanym)", šūokiais adv. "w podskokach", šuoklys "konik polny, Tettigonia viridissima" (budowa dwuznaczna: *śuok-l- lub *šuok-kl-). Paralele dla wokalizmu uo w morfemach na SO: gluodas, kluonas, puota. — SZ: sunkūs "skoczny" (zob.). — Nowy SZ sak-, z apofonią ilościową od SP *śak- (paralela: plakti). Por. atšakas "krnąbrny, przekorny" (atšakai ady. "na przekór"), atšakūs "odległy, daleki; krnąbrny, przeciwny, zły; smutny, ponury", šakūs "skoczny (o koniu), zwinny, żwawy" (syn. šokūs), cps.pirmašakos — war. do pirmašokis (zob. wyżej). — Trudność sprawia osnowa šank- w czas. šankinti "zmuszać konia do skoku, do szybszego biegu; prowadzić do tańca; szybko nieść, wieźć, przyprowadzić pomoc; (dziecko) kołysać na ręku, podrzucać na kolanie", įšankinti "zmusić (konia) do skoku; pozwolić (koniowi) rozskakać się". Po pierwsze, może to być kauzatyw z šank- jako stopniem o do neopwk. šunk- (<= prs. *šunkū "skaczę", zob. šunkūs)m. Po drugie, można się zastanawiać, czy šank- nie pochodzi ze skrzyżowania osnów šak- i šunk-. — Neoosn. šank-: pašankūs "skoczny, dobrze skaczący a, tańczący; zręczny, zwinny", wsch.-lit. šunkus SD «chybki, porywczy», sb. «śmiałek», atšanklės f. pl. "sznurki, za pomocą których zwiera się sieć z rybami, mającą formę worków", pašankinė "pułapka, samołówka, potrzask, sidła; rozpięty na żerdziach sznurek do przeskakiwania", pašanklė "pewien błąd w tkaniu". šonas "bok ciała; bok, strona, brzeg" :: łot. sans "bok, strona", cūkas sans "tusza wieprzowa", zwykle pl. sani "boki" (sanis adv. "obok, z boku"). Z pbsł. *sana-, zapewne w znacz. etym. "żebro". Łączy się ze strus., ros. sani m. pl. "sanie", mianowicie przy założeniu, że dawniej na płozy sań były wykorzystywane kości żebrowe większych zwierząt. Por. łac. costa w znaczeniu "żebro" i "strona". Tylko bsł. Transponat pie. *keh2-no-? *sk6h2-no-? — Drw. įšonūs "uboczny", pašonė "bok" (kūmštelėti { pašonę "szturchnąć w bok"), przen. "sąsiedztwo", šoniena "mięso od boku zwierzęcia", šoninė 1. riebi šoninė "tłusty boczek", 2. SD «schab» ["ziobro, osobliwie wieprzowe", L.], 3. trikampio šoninė "bok trójkąta", šoninis "boczny", cps. šonkaulis m. "żebro" :: łot. sankaūls, dosł. "kość z boku ciała" (por. SD šono kaulas «żebro»). šratas "śrut", zwykle pl. šratai, SD šratas «szrot do strzelby» — zapoż. z pol. daw. szrot. War. z anaptyksą: šaratas, war. metatetyczny šatras (pl. šatrai) — są to objawy regulacji fonotaktycznej, związane z faktem, że brak jest wyrazów litewskich, które miałyby nagłos šr-. — Vb. denom. šratūoti "szrotować (zboże)" odpowiada pol. daw. szrotować "krupić zboże, grubo mleć" (L.), war. šatrūoti, šatravoti "grubo mleć". šūdas 1. "odchody ludzkie a. zwierzęce, kał, łajno", wulg. "gówno", 2. "nawóz"490, 3. pl. t. šūdai "nieczystości"491. Odpowiednik łot. sūds "gnój, odchody; ropa". Dotąd bez objaśnienia. Może to być sb. postverbale po pierwsze od czasownika na -dyti, *šū-dyti *šū-C < pie. *kuH- (por. grūdas <= grūdžiu :: griūti), po drugie od czas.
489
N a rzecz tej hipotezy świadczą takie formacje, j a k 1. slampinti
z infiksacji), 2. lankstyti neopwk. krims490
(zob.
"iść powoli, wlec się" od slimpū,
"zginać, wyginać" od linkstu oraz 3. kramsčioti
"chrupać", kramsėti
krimsti).
Por. Be šūdo nebus
ir grūdo
"Bez nawozu nie będzie ziarna". Šūdus
vežioja
iš staldo
"Gnój wywożą z
obory". 491
silpti (m
"głośno gryźć" od
Por. j e s z c z e g w . ausiu šūdai "wosk w uszach", kalvės šūdai "żużel z pieca kowalskiego".
%
651 *šūd-yti, pochodzącego od prs. intr. na -d-, *šūdu "wyrzucam z siebie, wydalam" < pie. *kuH-dhe-. Pwk. w st. zanikowym do pie. *kueH-, por. aw. spaiieiti "rzuca, miota" < *kuH-eie-. Paralele semazjologiczne: lit. išmatos f. pl. "odchody, kał, ekskrementy", też "odchody zmieszane ze ściółką, gnój" <ś= išmesti "wyrzucić", łot. izmątumi m. pl. "kał, odchody"; išmata "poronienie" išsimėsti "poronić (o krowie, kobyle)"; ros. pomėt "kał, łajno, nawóz" <= pometatb "rzucać, miotać, rozrzucać", ros. zivotnyj vykid "odchody zwierzęce" <= vykidatb "wyrzucać". — Drw. šūdinas "powalany łajnem; gówniany, nic nie warty", šūdynas "kupa gnoju", šūdynė "miejsce, gdzie się wyrzuca obornik, odchody zwierzęce zmieszane ze ściółką", šūdzius "człowiek brudny, niechlujny; powalany łajnem; srajda - o dziecku; kto zbiera odchody (por. pol. gówniarz); człowiek niepoważny, bezwartościowy, nicpoń, hultaj" (=> šūdžiuvienė - pogardliwie, ze złością o kobiecie; neosuf. -iuvienė jak w rėčiuvienė, sukčiuvienė). — Cps. arkliašūdis m. "odchody końskie" (n. jez. Arkliašūdis), kiškiašūdziai (zob.), pėlšūdis (zob.), šūdėda c. "który zżera odchody (o świni)", przen. "skąpiec, sknera", šūdkabė a. šūdkabis m. "drewniane narzędzie do gnoju", šūdkapis m. "kto wybiera gnój z obory" (por. kapti), šūdlenkis, -ė "kto udaje Polaka, a nim nie jest", šūdnagis, -ė "kto kradnie drobiazgi" (=> šūdnagiūoti "kraść rzeczy nic nie warte; partaczyć, fuszerować"), šūdračiai m. pl. "wóz do wożenia gnoju", vištašūdis m. "kurze łajno". Złożenie tautologiczne: šūd-šūdis m. 1. "rzecz nic nie warta", 2. "wysiłek, który się obrócił wniwecz, poszedł na marne" (por. niekniekis). — N. rz. Šūdausis, Šūd-kojis, Šūd-upis 5x, n. jez. Šūdėlis, Šūd-ezeris. — Vb. denom. šūdauti "zbierać odchody (o świni)", šūdeliauti 1. "zbierać odchody (o świni, lisie)", 2. "kupować mało potrzebne drobiazgi", 3. "obijać się bez zajęcia", šūdinėti "walać odchodami; rozrzucać gnój; szukać odchodów; szukać, węszyć, uparcie szukać". šukos f. pl. "grzebień" :: łot. suka "szczotka, zgrzebło końskie", sukas f. pl. "przyrząd do czesania lnu". Pokrewne lit. šūkė "odłamek, skorupa naczynia; szczerba, miejsce wyszczerbione", SD: «szczerbina; skorupa gliniana», šukėtas puodas "wyszczerbiony garnek", «szczerbaty garniec», Šukys «szczerbaty człowiek». Pod względem etymologicznym ciemne. Transponat pie. *kuk-, SZ typu sampras. do *kuek-. Por. sti. śilka"włos u kłosa, żądło owada". — Drw. pašukėlės f. pl. "pacześ z trzeciego czesania; cieńsze nici pacześne", pašukos f. pl. 1. "pacześ, wyczoski lniane a. konopne (z drugiego, trzeciego czesania)", 2. "pacześne płótno, zgrzebne płótno" (=> pašukinis audeklas "płótno z nici pacześnych"). Vb. denom. šukūoti "czesać, zgrzeblić (len)", => nešukuotas "nieczesany", SD «nieczosany», šukuosena "uczesanie, fryzura" (neosuf. -sena). šulas "pień zrąbanego drzewa bez gałęzi; pionowa belka w budowli, we wrotach, w moście, słup drewniany; klepka drewniana", SD šulas Mastas žemėn «słup wkopany w ziemię» — zapożycz, z pol. szuło, pl. szula "słup drewniany w ścianie lub parkanie, w który z obu stron wpuszczano końcami dyle stanowiące przęsła" (<= stwn. sili "słup", dziś niem. Saule obok gw. Saul); bačkos šulai "klepki w beczce", kubilui šulas "klepka na kubeł drewniany", šūlnio šulai "cembrowina studni". — Drw. pašulė "miejsce przy węgarze drzwi", šulaitė 1. "balia do prania", 2. "beczułka" (zdrob. do šulė), šūlė "beczka na piwo, wino" (=> pašulė "miejsce pod beczką"). Cps. sargšulis "słupek przydrożny" (por. sargas). — N. m. Šulai 2x, Šulaičiai 2x. — Z jęz. litewskiego zostało zapożyczone łot. šuls "belka z wrębami", šuli m. pl. "słupy". šulgys, -ė "mańkut, człowiek leworęczny" — zapoż. z błr. ros. šulbgd. Nazw. Šūlga, wariant palatalizowany: Šiūlga.
652 šulinys, acc. sg. šulini "studnia". War. šulenys, šulinė, šulinė, šulinė, stlit. šulinis f. Po synkopie sufiksalnego /: šulnys a. čw/m\y (f.), acc. sg. ts., war. acc. sg. čzHrcę (SD šulnys vandenio iš lytaus, iš rūros «krynica»). Akut jest tu objawem wzdłużenia zastępczego po synkopie, por. kelnės, šėmas, vėlnas. Analiza: šul-in-, drw. z pochodzenia przymiotny od šulas "słup drewniany, klepka drewniana" (zob.). Znacz. etym. "to, co składa sią z «sulai» (właśc. z czterech słupów), to, co stanowi drewnianą obudową (dołu), cembrowiną" ==> "cembrowane źródło" => "cembrowany szyb studzienny, studnia"492. — Drw. pašulinys "miejsce przy studni", šuliniūkas "stos w kształcie czworoboku studziennego", dosł. "studzienka" (.Durpes kraudavo į šulinikiūs "Cegiełki torfowe składano w tzw. studzienki"). Cps. šulinduobė "dół studzienny", šulinkasys "człowiek kopiący studnie, studniarz", šulniakasys ts., šūlnialovis m. "koryto przy studni (do pojenia bydła)", šulniamedis m. "drewno w obudowie, cembrowinie studni". — N. m. Sulininkai, Šulnėliai 2x. N. jez. Šulnys, cps. Šulnėl-daubis. šunkūs, -i "skoczny (o koniu)" — drw. na -u- od neopwk. šunk-, który wyabstrahowano z prs. infig. *šunkū "skaczą". Rekonstrukcja: pie. *kh2-n-k-e-. Sekwencja lit. un-C jest refleksem infiksu nosowego493. Przy takiej interpretacji mielibyśmy tu ślad po st. zanikowym *kh2k- do pie. *keh2k- jak w šokti. šuo 4 p.a. m. "pies, Canis", gen. sg. šuns, acc. sg. šunį, nom. pl. šunys. Por. łot. suns (pl. sunis), stpr. sunis EV "Hunt" — wtórne formacje tematyczne na -ia-. Lit. šuo wywodzi sią ze *švuo < pb. *śuon < pie. *kuón, por. wed. šva a. šuva, voc. sg. švan, acc. sg. švanam (pie. *kuón-m), orm. šown (š < *ku), gr. XUGOV, voc. sg. xuov, acc. sg. xuva. Może to być przekształcenie nominatiwu *pku-on (starsze *peku-on?), który powstał na bazie st. zanikowego przypadków słabych, jak np. gen. sg. *pkun-ės. U podstawy drw. z suf. -on- / -n- leży chyba nomen pierwiastkowe *peku- / *pku- "bydło"494. Drw. "pies" mógł pierwotnie znaczyć "ten, który pilnuje (stada) bydła". — Lit. pdg. jest dwutematowy: nom. šuo, obl. šun- w następstwie zastąpienia formy acc. sg. *švanį< pie. *kuón-m (wed. švanam, het. kuuanam) przez šunį. Gen. sg. šuns, z synkopowania šunės (daw. gw.), odpowiada gr. xuvóę, wed. śunah, < pie. *ku-n-es / -ós. Również nom. pl. šūnes (daw. gw.) ma odpowiednik w gr. xuve<;. War. šuns "psy" jest natomiast bardzo rzadki (w przeciwieństwie do nom. pl. akmens, sesers, dukters). W dat. sg. obok liter, šuniui stoją formy daw. gw. 1. šunie < atemat. *kun-ei (wed. šūne) i 2. šūni (temat na -i-), które zresztą ulega czasem apokopie: gw. šun "psu" (por. akmen, sėser). — W cząści gwar auksztajckich nom. sg. przybiera postać šuo-j (podobnie akmudj, sesuoj, žmuoj). Pochodzenie tego epitetycznego j nie zostało jeszcze wyjaśnione495. — Pochodne: šunauja, šunava, šuniava a. šunija "zgraja psów, psiarnia", przen. "męty społeczne, hołota", šuneika "urwis, psotnik", šunėkas "psisko" (por. arklėkas), šunena "skóra z psa", šunenos f. pl. "okrycie z
492
Por. fakt, że stpol. studnia
jest zaświadczone w dwóch znaczeniach: 1. "otwór w y k o p a n y w ziemi i
zabezpieczony, służący d o w y d o b y w a n i a wody, puteus" 493
Por. s e k w e n c j ę um < * m w formach prs. stumiu,
(młodsze) i 2. "naturalne źródło, fons" gw. stumū
(starsze).
"pcham, p o p y c h a m " < *stmH-e- (pwk.
*stemH-); durniu zam. * d u m u "dmę, d m u c h a m " < *d h mH-e- (pwk. *d h meH-). 494
Por. wed. pas'u- m. "bydło, zwierzę", S Z *pśu- w ksonT- f. "krzyk" < *pśaunT- "ryk bydła", aw.
"stado d r o b n e g o bydła", fšūmant495
fsaoni-
"trzymający bydło", łac. pecū n., stwn. fihu n. "bydło".
Por. j e s z c z e n. rz. Šuoja w rej. Panevėžys. Jest to drw. na -a- od neoosn. šuoj-, a nie p o ż y c z k a ugro-fińska,
j a k to podał V a n a g a s 1981, 336.
%
653 psich skór", šunybė "podłość", šunldė "psiarnia", šuniena "mięso psa", šunikas "psi syn" (wyzwisko), šunykštis m. "piesek" (por. bandykštis), šuniškas "psi", šunytis m. "szczenią, szczeniak" (SD1 «szczenię»), šuniukas ts., šuva, gen. šuns "pies" (por. sesuva, akmuvci). Vb. denom. sušunėti "zejść na psy". — Cps. šunbajoris (zob. bajoras), šūngalis m. "nicpoń", šungalvis m. "łotr, niegodziwiec", šungaudys "rakarz, hycel", šungrybis m. "grzyb niejadalny", šūnkara c. "człowiek wieszający psy", šunkelis m. "zła, zepsuta droga, boczna droga, błądna droga", šunobelė "dzika jabłoń", šunponis m. "zubożały pan" (war. šūmponis), šunsnukis, -ė "drań, łobuz, łotr", šuntakis m. "wąska ścieżka; fałszywy trop", šunuodėgis, -ė "lizus" (=> vb. denom. šunuodegiauti "schlebiać, podlizywać sią", dosł. "jak pies merdać ogonem"), šunvotė "wrzód", šuvavilkis m. gw. "pies jak wilk", liter, vilkšunis ts. — N. rz. Sūnija, Sunykšta, Suna-ūpė, Sūn-upė, Sūn-upis 4x. šuolis, -io "sus, skok", gw. šudlis (2 p.a.), šuolys (4 p.a.), šuoliais a. šuoliais adv. "skokiem, skacząc; galopem, cwałem", SD (szuoleys einu) «pądem idą; kroczą, sporo idą». Drw. pašūolis m. "urwisty brzeg rzeki a. jeziora", šuolikas b.z.a. "zając" (znacz, etym. "skoczek"), cps. trlšuolis m. "trójskok" (*tris-śuolis). Vb. denom. šuoliuoti "galopować". — Etymologia šuolis pozostaje zagadką. Wysuwana dotąd na podstawie porównania z šūokoti (zob.) hipoteza rozszerzeń pierwiastkowych -k- lub -/- nie posuwa nas naprzód, ponieważ pwk. o postaci *suo- nie ma nawiązań zewnętrznych. Przypuszczenie, że šuolis powstało z *śuoklis, falsyfikuje przykład šuoklys (zob.), którego grupa -kl- uproszczeniu nie uległa. šūsti, šunta, šuto "przeć, ulegać rozkładowi na skutek działania ciepła i wilgoci, zaparzać się, gnić, butwieć, blaknąć; (o mięsie) dusić się", šuntu SD «pram, prę» (syn. kaistu nuog karščio), atšūsti "odparzyć się", też "topnieć (o śniegu, lodzie); mięknąć, odstawać (o korze drzew)". Por. łot. sust, sūtu (sūstu), sutu "przeć". Wywód etymologiczny jest niepewny z powodu braku oparcia dla pie. *keut- "przeć"496. — Drw. šutinti caus. "dusić, gotować na wolnym ogniu pod przykryciem; grzać, prażyć (o słońcu), parzyć (wrzątkiem), oparzyć (rękę)", Šutinu SD «parzę», iššutinu SD «naparzam». Nomina: nūošuta, żm. nūšuta c. "człowiek, który się niczym nie brzydzi; niedołęga" <= *nušusti, sanšuta c. "niedołęga, gamoń (o dziecku)" <= *sušūsti, šutas "parność, sparek, wilgoć, pot, zaduch", šutinys "duszone kartofle, duszone mięso", šutra "parność" (łot. sutra "para"). Tu też šutinis m. SD «marzec» — stoi w związku z gw. atšūsti "topnieć; odstawać - o korze drzew" (por. też łot. gw. sutins "pora upalna, duszna"). — Neopwk. šus-: šūstinas "parzony, duszony", šustlnis "zrobiony z parzonego ziarna", šustlnis lub pl. šustiniai "tłokno, potrawa z mąki owsianej, na którą ziarna były zaparzane gorącą wodą i suszone przed mieleniem" (co do budowy por. maltiniai). — SO *śaut-: łot. sautėt, -ėju "trzymać w cieple, dusić (potrawę), moczyć (nogi w ciepłej wodzie); bić, tłuc", saūtėlis m. "nagrzane, duszne powietrze, zaduch". švankus, -i "przyzwoity, porządny; grzeczny, uprzejmy; zręczny", DP "chędożny, świetny, nadobny, ozdobny". Izolowane, niejasne. Por. może czas. švinkti. — Drw. švankiai adv. "szybko, prędko (idzie, biegnie, pracuje", DP "nadobnie, pięknie", švankumas DP "ozdoba, uroda, śliczność". Vb. denom. švankinti "ozdabiać, upiększać", DP "okraszać",
496
Lit. šut- jest c z a s e m p o r ó w n y w a n e ze stwn. siodan,
niem. sieden
"wrzeć, kipieć, gotować sią". Nie jest to
słuszne. Czas. germański opiera sią o pwk. pie. *seut- "poruszać sią gwałtownie", a temu w j ą z . litewskim o d p o w i a d a vb. siaučiū,
zob. s.v.
siausti.
654 pašvankinti DP "ozdobić, oślachcić". švarus, -i "czysty". Wyraz rozpowszechniony w jęz. literackim kosztem starego slawizmu čystas (zob.). Izolowane, niejasne. — Drw. švara "czystość", švaruolis, -ė "czyścioch". Vb. denom. švarinti "czyścić, sprzątać". švedas "Szwed", SD «Szwed, Suecus» (dziś švedas) — zapoż. z pol. Szwed. — N. m. Švedai 2x, Švediškiai, cps. Švedūkalnis (por. Totórkalnis), Švedakampis, Švedlaukis. švelnus, -i 4 p.a. "miękki, nieszorstki, miły w dotyku (o lnie, tkaninie, wełnie, futrze); o gładkiej powierzchni (o stylisku), niechropawy; łagodny (głos, charakter), niesurowy, niesrogi; niezimny (wiatr); delikatny (zapach), lekki, nieznaczny". War. švelnus (2 p.a.), švelnas (4 p.a.). Całkiem izolowane, bez alternantów apofonicznych, niejasne. — Drw. švelnumas "delikatność, łagodność", cps. švelniarankis, -ė "mający delikatne ręce". Vb. denom. švelninti "łagodzić, umilać; polepszać (obyczaje); gładzić, robić równym". švendras, pl. švendrai "trzcina, Typha latifolia" (por. syn. nendrė). Przy założeniu praformy ie. *kuendhro- porównuje się z łac. combrėtum, -i "trzcina o aromatycznym zapachu" (suf. jak w iuncetum "miejsce porosłe trzcinami, sitowiem") < pie. *kuond h ro-. Dalej por. duń. ąvander "roślina Angelica silvestris", stnord. huąnn ts. (*kuond h -na). Z bałtyckiego punktu widzenia chodzi tu o drw. na -ra- od osnowy *śuend-, która może pochodzić z infigowania starszej osnowy *šued- lub *šued-. Z uwagi na akut lit. warto rozważyć związek z pwk. pie. *kueh r "nabrzmiewać, pęcznieć" (Liv2 339), mianowicie zakładając prs. na SE i z suf. *dhe-/o-, *kueh r d h e- (pb. *šueda "nabrzmiewa, pęcznieje"). — N. rz. Švendra, Švendrėlis, Švėndris, Švendrys, Švendrinė, n. jez. Švėndezeris (*Švendr-ežeris). šventas, -a "święty", stpr. swints "heilig"497 — wyraz prapokrewny ze scs. svętū "święty, ayioę, iepóę" (sch. svėt, ros. svjatoj, czes. svaty), aw. spdnta- "heilvoll" < pie. *kuen-to-. Drw. od pwk. pie. *kuen- / *kun- "święcić, czcić". Zwraca uwagę brak refleksów st. zanikowego lit. *švin-, por. łot. svinėt, švinu "święcić święto", goc. hunsl n. "ofiara" (*kun-slo). — Drw. šventasis, -óji "święty, osoba kanonizowana", šventė "święto" (zob.), šventeiva c. "świętoszek", šventikas "kapłan, duchowny (ksiądz, pop)", šventovė "świątynia", šventuolis m. "świętoszek, bigot", cps. šventraštis m. "Pismo święte" (knygos švintos f. pl. SD «biblia», dosł. "księgi święte"). Vb. denom. šventinti "święcić; bić, łupić" (por. stpr. swintint, swintintwey "święcić, czcić, heiligen"), švęsti, švenčiu, švenčiaū "odchodzić święto, świętować". — N. jez. Šventas 4x, Švenčius, Švenčius 3x, Šventišius, cps. Šventežeris, Šventadučnis, Šventa(a)vandenis. N. rz. Šventė, Šventoji 4x, cps. Švenčupis, Šventravis, Šventupė 3x, Šventupis, Šventupys 4x. N. m. Šventakalnis, Šventaragiai\ Šventaragis, Šventežeris 3x, Šventybrastis, Šventupiai 3x, Šventvakariai, Šventv alkis. šventastis, -ies f. daw. "sakrament" — zapoż. z pol. świętość. SD1 (Bwyntastis) «świątość, sacramentum». W tym samym znaczeniu występuje rutenizm svėtastis (zob.). šventė "święto" — drw. od adi. šventas "święty", może na wzór pol. święto "festus dies". SD švintė kas metai švinčiama «święto uroczyste», bažnyčios pašvintinimo metinė švintė «kiermasz, rocznica poświęcania kościoła». — Drw. šventinis "świąteczny",
497
S e k w e n c j a stpr. inC pochodzi z *enC (zwężenie e w / przed n o s o w ą ) . Paralele: senrlnka
renka (por. lit. surenka, "gołębi"); tūsimtons
wsch.-lit. surenka)-, golimban
dat. pl. "tysiąc" z *tūsemt- < *tūsent- (zapoż. ze śrwn. tūsent
%
"zbiera" z *san-
EV "niebieski, blow" < * g a l e m b a n (zapoż. ze stpol. gołąby "tysiąc").
655 šventiškas "świąteczny, odświętny". — N. m. Antašventė, Antšvenčiai. šviesti, šviečiu, šviečiaū "świecić" (saulė šviečia "słońce świeci"), "być wyraźnie widocznym (z dala), świecić się, jaśnieć", tr. "oświetlać, prześwietlać (ciało)", przen. "uczyć, kształcić, oświecać, szerzyć oświatę". Intr. šviečia 1. "(o oczach) widzą, mają zdolność widzenia", por. Menka šviečia mano akes "Marnie widzą moje oczy". Įsenatvą akys nešviečia "Na starość oczy nie widzą". 2. impers. "wydaje się", np. Mum regis teip, o jam gal kiteip šviečia "Nam zdaje się tak, a jemu może wydawać się inaczej". Refl. šviestis "dnieć, świtać, (o niebie) przejaśniać się, rozpogadzać się", przen. "kształcić się, oświecać się". — Morfem šviet- alternuje ze SZ švit- i SO švait- (zob. švisti). Przedstawia refleks pb. *śueit- < pie. *kueit- "rozbłysnąć, rozjaśnić się" (por. sti. švindate "świeci" :: lit. nušvito "rozwidniło się"). Formacja praesens opiera się na SE właściwym dla prajęzykowego aorystu. — Drw. švietalas "ozdoba, upiększenie", "atut, kozera w kartach" (Nukirsti aukštesniu švietalu "Przebić atutem, wyższym kolorem"), švietėjas "krzewiciel oświaty", švietimas "oświata". — Neopwk. švies- (<= šviesti): šviesa "światło", DP też "światłość, jaśnia" (=> vb. denom. šviėsdinti daw. "oświetlać", šviesėti "świtać, jaśnieć, przejaśniać się", šviesinti "rozjaśniać, robić jasnym"), šviesa vakarinė SD «zorza wieczorna», daw. šviesė b.z.a. "światłość, światło", šviesybė DP "światłość, jasność, światło, zorza", šviestuvas "lampa", šviesulys "światełko", šviesuma "jasność", DP też "światłość, światło", šviesuolis m. "człowiek wykształcony, inteligent", šviesuomenė coli. "warstwy wykształcone, inteligencja", šviesūs "jasny", przen. "wykształcony, światły" (DP też šviesas). Cps. šviesiaplaukis, -ė "jasnowłosy", šviesratis m. "krąg świetlny, aureola". — Nowy SE šveit-: šveisti, šveičiū, šveičiaū "czyścić, wycierać, polerować, doprowadzać do połysku", SD šveičiu «chędożę; gładzę [syn. ištrinu, gluodinu]', poleruię co; szoruię co», neiššveičiamas «niezgładzisty» (syn. neištrinamas). Z uwagi na regularność stosunku šviet- / švit- / švait- wypada alternant šveit- uznać za innowację, tj. za SE dotworzony do švit-. Drw. šveitėjas SD «chędożyciel», šveitimas SD «chędożenie; polerowanie; szorowaniem Neopwk. šveis-: šveistinis SD «czyścowy», šveistūvas "szczotka". Neoosn. šveist- (<= šveistas): šveistybė SD «czystość», šveistinis SD «czyścowy». švilpti, švilpiū, švilpiaū "gwizdać, świstać", przen. "pędzić, mknąć", prašvilpti "przelecieć, przemknąć ze świstem; roztrwonić, przehulać". Od dźwiękonaśladowczcgo wykrzyknika švilpt "świst!". Odpowiada łot. švilpt, -pju, -pu "gwizdać". — Drw. švilpa "gwizdek, fujarka" (=> švilpauti "gwizdać, pogwizdywać", SD «krzykam, świstam»), švilpčioti "pogwizdywać, poświstywać", švilpesys "gwizd, świst", švilpikas 1."fujarka", 2. "świstak - gryzoń górski, Marmota marmota", 3. "szpak, Sturnus", 4. "utracjusz, hulaka", švilpūkas "gwizdek". švinas 1. "ołów, Plumbum" :: łot. svins ts. SD švino trupiniai «ołowny proch»498 (war. švinis m.), 2. "ciężarek zawieszony na sznurze, pion murarski", 3. "kula, pocisk karabinowy", 4. stlit. "przedmiot wykonany z ołowiu" (langų švinai m. pl. "ołowiowa oprawa szyb"). Prapokrewne ze strus. svinici, ros. svinėc, -ncd, słń. svtnec, -nca "ołów". Bez dobrej etymologii. — Drw. švininis "ołowiany; ciemnoszary" (švininiai debesys "chmury ołowiane", švininės akys "wytrzeszczone oczy, osłupiały wzrok"), "ciężki
498 Por. j e s z c z e botagas SŁXVl].
šikšninis
gały šviną turis, kiestenius
SD «basałyk» ["bicz zakończony kulą ołowianą'
656 jak ołów" (Kójos lyg švino pripiltos "Nogi jak z ołowiu"), švininis kareivis m. "ołowiany żołnierzyk", švinininkas "rzemieślnik odlewający przedmioty z ołowiu, ołownik", švinius ts. Cps. švinakis, -ė "o jasnych oczach (np. świnia)", švinovietė SD1 «ołownia» ["kopalnia ołowiu", S Ł X V l ] , švinpaiša a. švinrašis m. "Bleistift" (neologizmy mające zastąpić polonizm alavėlis, gw. alavūkas "ołówek"). Vb. denom. švinūoti "pobielać cyną metalowe powierzchnie, cynkować", => švinūotas "zawierający ołów; cynkowany". Por. łot. svinuot "cynkować", svinatns "cynkowany". švinkti, švinksta, švinko "zacząć śmierdzieć, cuchnąć, zaśmierdzieć sią, zepsuć sią (o miąsie, rybie, o padlinie, trupie), zgnić (o sianie)", apšvinkti "opiec sią (o cieście)", prašvinkti m.in. "przeschnąć (o gruncie)", sušvinkti m.in. "zgnić (o drzewie), spleśnieć; zmiąknąć pod wpływem ciepła; być nie w humorze". Gw. war. sonoryzowany šving-. Brak alternantu tšvenk-. — SO švank-: švankūs, -i gw. "duszny, duszący (o powietrzu, zapachu)", por. Pravėdykite svirną - labai švankūs oras atsirado "Przewietrzcie śpichlerz - bardzo w nim duszno", švankulys "astma". — Bez etymologii. Transponat pie. *kuenk-. N.B. Obok tego jest bliskoznaczny czas. švind-: švinsti, švinsta, švindo, war. švinsti "zacząć śmierdzieć, cuchnąć, psuć sią". švirkšti, švirkščiū, švirkščiaū "tryskać (o krwi, piwie z beczki, błocie spod kół), sikać, pryskać; wstrzykiwać (lek)", też "świstać, gwizdać", "ćwierkać". Od dźwiękonaśladowczego wykrzyknika švirkšt, švirkšt "trysk!". — Drw. švirkštas "strzykawka; gwizdek", švirkštimas SD «świst», švirkštis m. SD1 «proca». Neoosn. švirkš-: švirkšlė "struga (krwi, cieczy); sikawka strażacka; prysznic; gwizdek", švirkšlė SD «świszcz» ["strzała świszcząca"]. švisti, švinta, nušvito "rozjaśnić sią, rozednieć; wypogodzić sią". Prs. infigowane uległo odnowieniu przez sufigowanie -sta- i przybrało postać * švinsta, skąd švysta. W słowiańskim widać formacją z sufiksem nosowym, psł. *svit-nę-: rcs. švinu, svinuti, sch. svane, svanuti, stczes. osvetne "rozednieje". Pwk. pbsł. *§uit- < pie. *kuit- "rozbłysnąć, rozjaśnić sią". Również dur. švitėti, švita "świtać, dnieć" ma odpowiednik słowiański, por. scs. švitėti są, svititu są "cj)a{veiv, A.d|i7i8iv", stczes. svtieti sė "świecić sią" (z metatezą v: prs. stvie se). — Nomen: Švitras "papier ścierny, szmergiel" — z substantywizacji adi. švit-ra- (por. mišras, tikras, vikras). N. rz. Svitinys a. Švitinis (por. n. rz. łot. Svite, stpr. Swithe). — SE šviet- < *šueit-: šviečiu, šviesti "świecić" (zob.). — SO švait- <= švit-: švaityti caus. "oświetlać co, świecić", apšvaita SD «czystość», atašvaita, atšvaita "odblask, łuna na niebie" (Jau seniai saulė nusileido, tik atašvaitos matos ant dangaus "Słońce dawno już zaszło, tylko łuną widać na niebie"). Por. scs. svėtiti "świecić", ros. svetitb, czes. svititi; sb. postvb. scs. svėtu "światło" (drw. scs. svėšta, ros. sveča, pol. świeca < *svet-ia). — Inf. švisti dał początek dwu neopierwiastkom, por. 1° švis-, por. švistelėti a. švistelti "błysnąć, zaświecić sią na krótko, nagle sią ukazać", švistra "strojniś", 2° SO švais- <= švis-499: švaisyti "zapalać (latarnie)", prašvaisa "przebłysk słońca miądzy chmurami", švaisa "światło, światłość, poświata", švaisūs "przezroczysty, klarowny" (m.in. SD). — Formacja caus.-iter. švaistyti 1. "oświetlać pochodnią; glansować, doprowadzać do połysku", 2. "wymachiwać (kijem, kosą), pądzić z rózgą w ręku", 3. "rzucać, rozrzucać, rozwiewać; trwonić, marnotrawić" < *švais-sty- (refl. švaistytis "rozpogadzać sią") stała sią źródłem
499
Paralele: mais- <= mis- (s.v. misti), vais- <= vys- (s.v.
vysti).
657 dwu neoosnów, por. 1° švaist-: stroić się", atšvaistė
švaistinėti
"machać (kosą)", švaistintis
"odblask, błysk na niebie", pašvaistė
polarna", SD1 «promień» (=> pašvaistingas "prześwit", švaistas
"upiększać się,
"łuna, odblask, poświata; zorza
«promienistyt»), prašvaistę
"ktoś rozrzutny, kto szasta pieniędzmi", švdistra
a. prašvaisto
"łuna, poświata" (por.
austra <= austyti), švaistus "jasny", švaistūnas "kto lubi błyszczeć, popisywać się; utracjusz" (zob. też žvaigždė), 2° švaisty-: švaistydinti "wymachiwać", švaistybė "rozrzutność", švaistyklė
"ciskawka, rozszczepiony na końcu kij do rzucania kamyków".
T tačiau spójnik przeciwstawny "jednak" (DP "wszakże, przedsię"), por. Kapai veja užaugo, tačiaū žaizdos širdyje neužgijo "Groby murawą zarosły, jednak rany w sercu nie zagoiły się". Pochodzi z *tat-jau, por. tada i ptk. jaū. — War. gw. tečiaūs ma e z a w pozycji nieakcentowej, podobnie jak telpa < talpa, geršva < garšva. tad spójnik wprowadzający zdania skutkowe: "więc, przeto, toteż", np. Jis sirgo, tad negalėjo ateiti "On chorował, więc nie mógł przyjść". Znaczeniem etymologicznym tad było "stąd". Por. tada adv. "wtedy". tada adv. "wtedy" :: łot. tad. Z uwagi na wsch.-lit. refleks tadii wyprowadza się z praformy *tadan, por. tadąng DP "tedy" (zob. kada, kadangi). Z inną budową sti. tada "wtedy" < *ta-da. tąkart adv. "wtedy" — z apokopy *tąkartą tą kartą "tego razu", acc. temporis do tas kartas "ten raz". Por. kartas, tąsyk. takas "ścieżka, dróżka, wąski pas ziemi wydeptany przez ludzi i zwierzęta" :: łot. taks ts., scs. tokū krūve "krwotok", czes. tok "płynięcie, tok" < pbsł. *tak-a- < pie. *toku-o-, nomen prymarne na SO do tek- < *teku, zob. tekū, tekėti "ciec, płynąć, biec". Znacz. etym. "płynięcie, tok" "ścieżka wymyta przez spływającą wodę". Paralele formalne: dagas <=• degū, ganas <= genū, vadas <= vedū. — Drw. takėliai m. pl. "wzory wyszywane", takinas "ścieżka", takynas "ścieżeńka", takinys "krążek tłuszczu na powierzchni zupy, oko na rosole". — Formacje typu takas, f. -taka z prefiksami: apytaka "obieg, krążenie", aptaka a. aptaka 1. "zastrzał, ropne zapalenie przypaznokciowej części palca", 2. "wrzód, czyrak", 3. "wylew (rzeki)", aptakūs "okrągły, korpulentny", cittaka "miejsce, gdzie stoi woda po powodzi; zatoka morska", attakas "odnoga w rzece", ištaka "miejsce, skąd wypływa woda, źródło, początek rzeki" (n. rz. Ištaka, Ištaka), ištakos f. pl. "początki czego", ištakas "wypływ, źródło" (por. ros. istók "źródło"), ištakas prūdo SD «upust, spust w stawie» (n. rz. Ištakas), ištakelis m. SD1 «potoczek», ištakis m. "rzeczułka wypływająca z bagna" (n. rz. ištakis, Ištakys), ištakūs "(o drzewie) wysoki i prosty, strzelisty, (o człowieku) wysmukły", (taka "dopływ rzeki", przen. "wpływ" (=> įtakingas "mający wpływ, wpływowy"), {takas "dopływ, rzeczułka", nuotaka "panna młoda, narzeczona" nutekėti "wyjść za mąż" (vb. denom. nuotakduti "wychodzić za mąż"), nūotakas "zlewnia, dorzecze", nuotakas nuog kalno SD «zbieżenie z gory», santaka a. santaka "zbieg dwu rzek" :: strus. sutokū ts., pol. n. m. Sątok, Santok, santakys a. santakis m. "zbieg dwu rzek", por. łot. satakas "rozdroże, rozstaj"; takilas "toczydło". Zob. też laštaka, laštakas, pirmtakas. — N. rz. Santaka 2x, Santakas, Santakis, Santakys. N. m. Ažūtakis, Minkštakiai (*Minkśt-takiai), O žtaki ai, PaištakiaT (por. Paiždagiai), Pertakas,
658 Santaka 2x, Santaka 7x, Santakai 3x, Santakis, Uįtakai, Vūktakis. takišys żm. 1. "jaz, ruchomy płot upleciony z wikliny, którym zastawia sią rzekę w celu połowu ryb", 2. "zapora spiętrzająca wodą przy młynie". Wywodzi sią przez degeminacją z cps. *tak-kišys, znacz. etym. "zatkanie toku wody, to co do tego służy". Dla I członu por. Ištakas, ųtaka s.v. takas, dla II: kišti "wpychać, wtykać". War. takišas, takiša, takišė oraz takiškis, takiškė. Paralelne złożenie: lėtakis "sopel lodu" < *let-takis, dziś w sztucznej pisowni (ledtakis). — N. rz. Takišius, Takišėlė, n. łąki Takišiai. talka 4 p.a. "wzajemna bezinteresowna pomoc w gospodarstwie, zwł. w pilnych pracach polowych, pomoc sąsiedzka" — abstractum dewerbalne na SO i z suf. -a- od telk-, zob. telkiu, telkti "zbierać, zwoływać ludzi". Przybliżone odpowiedniki psł. *tolku, *tolćiti *telkti "gnieść, tłuc". Por. pol. tłok "stłoczony tłum ludzi, ścisk, natłok, ciżba":: tłoczyć sią "pchać sią gromadnie, cisnąć sią"; ros. tólok, tolók "tłuczek do ubijania ziemi" :: ukr. toloćyty "deptać, tratować"; słń. tlak, tlaka "ubita ziemia; nacisk", czas. tlak "nacisk, ciśnienie" :: tlačit "cisnąć, naciskać, pchać, wygniatać". — Drw. talkėstė "tłoka", talkininkas "uczestnik tłoki, wspólnik, pomocnik" (=> talkininkauti "pomagać, wspomagać"), talkūs "chętnie idący na tłokę, pomocny". Vb. denom. talkinti "iść na tłokę; pomagać w czym, przykładać rękę do czego", war. taikyti, -iju, -ijau. Por. łot. nuotalcit "obić, wychłostać". talokas, -a 1. adi. "dorosły, dojrzały", też "grubiański", 2. sb. talokas, -ė "dorosły młodzieniec a. dziewczyna; grubianin", SD «dorosła córka», SD1 «dorosła, nubilis, virgo, viripotens, matura». Obok tego stlit. "panna", np. Bet tasai švenčiausias talokas, arba merga, tur toki titulą "Ale ta najświętsza panna ma taki tytuł" (Dauksza). Ir ji buvo labai grali merga (gralumi taloku) ant veido "I była ona bardzo ładną panną na twarzy" (Bretkun). Wyraz zupełnie izolowany, brak też śladów w antroponimii (por. jednak nazwę wsi Talokiai w rej. Alytus). Z suf. jak w gerokas "dość dobry", od niezachowanej osnowy *ta-la- "rosnący, dojrzewający". Pwk. ta- może przedstawiać intrabałtycki SZ do *ta- (zob. plakti / plokščias). Transponat pie. *teh2-. Por. SP w gr. iraAię, -lóoę f. "dojrzała do zamążpójścia dziewczyna, dorosła dziewczyna", zapewne drw. od *ta-lo-. tamsta: forma grzecznościowa "Pan, Pani", używana z orzeczeniem o formie 2 os. sg., np. Kur tamsta gyveni? "Gdzie Pan/Pani mieszka?" (dosł. "mieszkasz"), pl. tamstos "Państwo": Kur tamstos valiuojate? "Gdzie Państwo jadą?" (dosł. "jedziecie"). Wywodzi się przez synkopę i ze stlit. tamista, następnie przez skrócenie i > i z tamysta, to zaś z uniwerbizacji zwrotu tavo mylista, będącego kalką z pol. twoja miłość. W paraleli do tego jęz. polski ma twamość z twoja miłość i waść z waszeć < waszmość z wasza miłość. tąnakt adv. "tamtej nocy" — z apokopy *tąnaktį<= tą nakti, acc. temporis do ta naktis "ta noc". Por. šiąnakt, tąkart. tandūs, -i "sztywny, niegiętki, ściśle przylegający; pilny, bardzo oszczędny; leniwy", SD tundus «gnuśny» (syn. tingus, rumbus). War. s-mobile: standūs "sztywny, mocny, gęsty, tęgi, sprężysty" (por. stangūs ob. tangūs). Prawdopodobnie drw. na SO od neopwk. *tend-, wyabstrahowanego z prs. na -d-, *ten-da "napina, napręża, rozciąga". Do pie. *ten- / *tn-, por. wed. atan "naprężył, rozpostarł", tanóti "rozpina, napręża" (*tn-neu-ti, por. gr. Tavutai "napręża"), gr. ueivo) "mocno ciągnąć, napinać, naciągać, rozpinać" < *ten-ie-, łac. tendo "napiąć, naciągnąć, wyprężyć, rozciągnąć; dążyć, maszerować, ciągnąć".
%
659
tankus, -i "częsty" (syn. dažnas), "zbity, ścisły, gęsty - o lesie, zasiewie", šalis tunki žmonėmis SD «nasiadły kray», tankūs plaukai m. pl. "gęste włosy", tankios šukos f. pl. "gęsty grzebień". Problematyczne. Jeśli lit. nk [q] weszło na miejsce starszego mk, to *tamkus może stać w związku z pie. *temk- "krzepnąć, twardnieć", por. het. tamekzi "przyczepia, przytula", wed. tanakti "ściska, stłacza", atanakti "sprawia, że gęstnieje, ścina się", śrir. tėcht "zakrzepły, stężały", stnord. pėtir "gęsty, ścisły, zwarty". Tu też nomen psł. *tQĆa < *tank-ia- (znacz. etym. "zbita masa"), por. scs. tąča "deszcz, ulewa, śnieg", sch. tūca "grad, gradobicie", ros. tuca, głuż. tuča "chmura burzowa", pol. tęcza "wielobrawny łuk, ukazujący się na niebie po burzy". Akut lit. wtórny. — Drw. tankynė "gąszcz", tankis m. "gęstość", tankmė "gęstwina, gąszcz". Vb. denom. tankėti, -ja, -jo "gęstnieć, stawać się gęstszym, częstszym", tankinti "zgęszczać, ścieśniać, przyspieszać". tapat daw. "to samo" — pendant rodzaju nijakiego do tas pats "ten sam" i ta pati "ta sama" (dziś: taip pat, taipat "to samo, również"). Por. hasła tas i pats. — Od tapat utworzono adi. tapatūs, -i "tożsamy, identyczny", od tego z kolei sb. tapatybė "tożsamość" i vb. denom. tapatinti "utożsamiać, identyfikować" (war. tapdinti), sutapatėti "utożsamić się". tapti, tampū, tapaū "stać się", SD tumpa kas «dzieie się co», tumpu vyru «mężnieię» (syn. vyriškystėn eimi). Cps. attapti "odzyskać przytomność, przyjść do siebie", pritapti "przystosować się, przystać, dołączyć do innych", sutapti "zbiec się, stać się podobnym" (mūsų pažiūros sutampa "nasze poglądy są zbieżne"). Odpowiednik łot. tapt, tūopu, tapu "stać się, zdarzyć się", refl. taptiės "spotykać się". Bez etymologii. Brak form na SE, podobnie jak przy vb. prasti, rasti. — Drw. patapėti "stać się, zostać", tapsmas "powstawanie, stawanie się" (neol.). tarnas "sługa", SD «pachołek za panem idący», tarnai m. pl. "słudzy", SD «pacholstwo», atstatymas tarno SD «odprawa sługi». Porównuje się ze sti. tdruna"młody, delikatny, wrażliwy, świeży" < *teru-no- (synkopowane tama- "młode zwierząt") oraz gr. tepr|v "miękki, delikatny, czuły" < *ter-en-, derywatami od pwk. *ter(H)- "trzeć". — Drw. tarnaitė "służąca", tarnikas DP "służka", tarniūkas SD «pacholę» (syn. vaikas), tarniukai kareivių m. pl. SD «ciurowie» (brak w LKŽ). Vb. denom. tarnauti "służyć, być sługą", SD «nasługuię, posługuię komu» (=> tarnavimas "służenie, służba", SD zasługiwanie, posługa»). tarp praep. z gen. "między, wśród", np. Nekišk piršto tarp dūrų "Nie wsuwaj palca między drzwi!". Jie tariasi tarp savęs "Oni naradzają się między sobą". Jis gyvena tarp menininkų "On żyje wśród artystów". Wywodzi się przez apokopę ze stlit. tarpu "między". Chodzi tu o skostniałą formę instr. sg. do tarpas "przedział, odstęp" (zob.). Znacz. etym. przyimka "środkiem" "między czym". Z gwar wschodnich notuje się war. terpū "między", z wtórnym e i nowym akcentem. — Również forma loc. sg. tarpe wchodzi w rolę przyimka, por. Jis stovi dūrų tarpe "On stoi między drzwiami". tarpas "przestrzeń, przedział, odstęp; czas, okres; przedział w stodole lub spichrzu", DP "śrzodek, pośrzodek". Drw. apofoniczny od werbalnego terp-, zob. terpiu, terpti "wsuwać, wciskać". Odpowiednik łotewski pokazuje s-mobile: starpa, starps "odstęp, przedział; rozbrat, niesnaski". — Drw. intarpas "wstawka, wtręt" (<= įterpti "wtrącić"), (tarpais adv. "w wolnych chwilach, czasamiprotarpis m. "odstęp, odległość; przerwa" (=> protarpiais adv. "czasem, czasami, od czasu do czasu"), tarpais adv. "czasami", tarpeklis a. tarpeklis m. "wąwóz, parów, rozpadlina", tarpijos f. pl. "okres
660 miądzy starym i młodym księżycem" (n. rz. Tarpija, Tarpijis), tarpiklis m. "podkładka, uszczelka", tarpinis "pośredni, środkowy" (=> tarpininkas "pośrednik", SD tarpinykas «pośrzednik», tarpintojas «forytarz»). Vb. denom. (sitarpinti "znaleźć dla siebie miejsce, pomieścić sią", ištarpūoti "rozmieścić (w miejscach niezajętych)". tarpti, tarpstū, tarpaū "dobrze, bujnie rosnąć, rozrastać się, rozwijać się", ištarpti "poprawić się, wyzdrowieć" — vb. denom. do tarp- (por. tarpūs "dobrze rosnący, rozwijający się"), to od niezachowanego czasownika *terp- / *tirp- z pie. *terp- / *trp-. Por. wed. atrpam aor. "nasyciłem się" (=> trmpati "syci się, zaspokaja się"), gr. TepTtopai "nasycić się, mieć czego do syta, użyć do woli", TĆpTtco "cieszyć, radować, weselić, sprawiać przyjemność". — Wariant z s-mobile: stirpstū, stirpaū, stirpti "rosnąć, wzrastać, mocnieć", atstirpti a. prastirpti "podnieść się z choroby, odzyskać siły witalne", sustirpti "dojrzeć, dorosnąć". SO starpti "bujnie rosnąć; zdrowieć, wracać do sił". tarpu°: Jest cały szereg złożeń nominalnych z członem początkowym tarpu°. Wywodzą się one ze zwrotów zawierających w swym składzie przyimek "między", zob. tarp. Por. np. tarpuakis m. "przestrzeń między oczami", tarpūkelė "przestrzeń między drogami", tarpūkojis m. "krocze", tarpūlangė "przestrzeń między szybami", tarpūmiškė "polana leśna", tarpupirštis m. "miejsce między palcami", tarpūvartė "otwór we wrotach, w bramie". tarti, tariu (żm. tarū), tariau "rzec, mówić; sądzić o czym". Cps. azutariu SD1 «oręduię; przyczyniam się; zastępuię [syn. azustoju]», SD «przyczyniam się za kiem», įtarti "obmówić, rzucić na kogoś podejrzenie" (=> {tariamas "podejrzany", įtartis, -ties f. "wyrzut, zarzut, skaza; okoliczność", {tarūs "podejrzliwy, nieufny"), ištarti "wymówić, wymawiać", ištariu SD «wymawiam słowo», nutarti "postanowić, zdecydować, uchwalić", nutariu S D «osławiam kogo» ["przynosić ujmę, zniesławiać", S Ł X V i ] ( = > nuotartis f. "obmowa, niesława, hańba; reputacja, opinia500", DP "przygana, przemianka, przymowka", SD «niesława; osławianie; podeyrzenie», war. nutartis), patarti "radzić, poradzić; wstawić się za kimś", patariu SD1 «pobłażam» (=$ patarimas "porada", SD1 «pobłażanie»), pritariu SD «poświadczam, przyrzekam, przyzwalam na co» (=> pritarimas a. pritarma SD «poświadczanie»), prieštarti "sprzeciwić się" (zob.), sutarti "umówić się, żyć w zgodzie; grać lub śpiewać zgodnie, harmonijnie" (=> sutartis, -ties f. "umowa, zgoda", sutartūvės f. pl. "zaręczyny; uczta dla uczczenia zawartej umowy"), užtarti "bronić kogo, ująć się za kim" (por. wyżej azutariu). Refl. tartis 1. "radzić się, umawiać się", 2. "sądzić o sobie, uważać się" (Jis tariasi gerai darąs "On myśli / uważa, że dobrze robi"), tariuosi SD1 « d o m n i m a w a m się» (syn. gerbiuosi),
SD «mniemam» (syn. regimisi,
gerbiu),
pasitarti
"poradzić się". — Prs. tariu należało pierwotnie do iter. taryti "mawiać, wymawiać", sutaryti DP "przyzwolić", inf. tarti jest więc formacją ąuasiprymarną. — Forma 2 sg. fut. tarsi "powiesz" funkcjonuje też jako adv. "jak gdyby". — Ptk. tartum "jakby", wyrażająca niepewność sądu, wywodzi się przez zmianę miejsca akcentu i kontrakcję z *tarytum < tarytum i dalej przez apokopę z formy 2 os. sg. tarytumei < tary-tum-bei "rzekłbyś, powiedziałbyś" (condit. do taryti). — Łot. tarlat "paplać, mówić bzdury" jest swego rodzaju intensivum ze WSO tar- i suf. -la-. — Drw. tarčioti "mówić półgłosem, szeptać", tardinti "namawiać, zachęcać do czego", {tardinti "wciągnąć kogo w rozmowę", pritar-
500
Por. piktos nuotarties žmogus SD «bezecny».
661 dinėti "przytakiwać", įtarinėti "pomawiać kogo, podejrzewać kogo". Nomina: ištarmė SD 1. «wyrzeczenie, wymowienie» (syn. ištartis, išzadas), 2. «wyrok zwierzchności» (syn. dekretas, įsakymas vyresnybės), ištarmu adv. DP "wyraźnie" (por. dpsukmu, pridurmu), įtarlė "potwarz, oszczerstwo", patarlė "przysłowie", pratarmė "przedmowa", prieštara (zob.), prietaras "przesąd, zabobon", santara (zob.), taranda c. "kto często i wiele mówi" (por. suf. w skalanda), taryba "rada, zespół ludzi powołanych przez władzę" (=> tarybinis "radziecki, sowiecki"), tarimas "wymawianie", tarinys "orzeczenie" (termin), daw. tarma SD «mowa», tarmė SD «język, mowa» i «powieść, dictum» (ypati tarmė «powieść znakomita^, dziś tarmė "gwara" (termin lingwistyczny), tartūvės f. pl. "narady", tarūlis m. "gaduła, papla". Cps. vientara adv. "po pierwsze; wszystko jedno". — Brak form na SE *ter- i SZ *tir- obok *tur-. Zaszeregowanie etymologiczne niepewne. Dotąd lit. tarczowo z het. taranzi "powiadają, mówią", < pie. *ter-. — N.B. Forma stpr. ettrdi "oni odpowiadają" wywodzi się przez apokopę -a i metatezę r z prs. *et-tra-ja < *at-tar-ja. Jej odpowiednikiem litewskim jest atitaria m.in. "odpowiadają", inf. atitarti. tas, f. ta — zaimek wskazujący "ten, ta" (łot. tas, ta). Bałtycki stan rzeczy jest porównywalny ze scs. tu, ta (to). Innowacje w zakresie "ten" przedstawiają formy strus. totu, ros. tot < *tu-tu, stczes. tet < *tu-tu, pol. czes. ten < *tu-nu. Nagłos t- w formach bsł. nominatiwu sg. jest zjawiskiem wtórnym na miejscu pierwotnej dwutematowości *so(nom.) :: *to- (obi.). Por. nominatiwy wed. sa m., sa f., tat n., gr. ó (óę) m., i] f. (dor. a), TÓ n., goc. sa, so, fiata, < pie. *só m., *seh2 f., *tód n. Morfem *se- jest alternantem apofonicznym *so-. Forma żeńska *sa wywodzi się z *sah2, ta zaś z *se-h2. — Dla przypadków zależnych por. z lit. masculinum formy sg. acc. tą < *tó-m, gen. td (forma ablatiwu *tad, która zastąpiła pie. gen. sg. *tó-so a. *tó-sio), dat. tam ze stlit. tcimi przez synkopę (por. pie. *tós-smói), instr. tuo < *to < *tó-h,. — Odpowiedni do tds przysłówek pry marny brzmi čia "tu, tutaj" < *tia (por. čionai, skrócone čion "tu, tutaj"). — Pytaj ny m odpowiednikiem tas jest kas (zob.). tąsyk adv. "wtedy" — z apokopy *tąsykį<= tą syki "tamtego razu", acc. temporis do tas sykis "ten raz". Por. sykis, tąkart. taskat ptk. "oto" (war. taskategi) — z uniwerbizacji zwrotu *tas-ka t(i), dosł. "ten tu ci (dla ciebie)". Paralele: anskat, šiskat. — War. z ptk. -ga-\ tdsga "oto", tdsgat, tasgatės, tasgati, tasgatis. tašyti, tašau, tašiaū "ciosać, okrzesywać, ociosywać (drzewo, kamień)", SD tašau «cieszę drzewo», aptašau «ociosuię». Formacja na SO do niezachowanego prymarnego vb. *teśu, *tėšti. Por. łot. tastit, -u, -Tju "ociosywać drzewo z gałęzi, ostrzyc kół" (*taś-stl-) obok SE test, tešu, tesu "ociosać belkę", też tėst, tešu a. tėšu, tesu "(belkę) ociosać, wygładzić". Łotewskiemu prs. na -ie- odpowiada w słowiańskim scs. tešą "ciosam" do inf. tesati. Dalej por. ros. tešu, tesatb, stpol. cieszą, ciosać (=> cps. cieszykamień "kamieniarz", por. niżej akmentašys). Pbsł. *teš- przedstawia uproszczenie *tetś- < pie. *tetk-, por. wed. tasti "ciosa, szykuje, tworzy", 3 pl. tdksati; taksan- "cieśla" :: gr. T8XTG)V, -ovoę "obrabiający drzewo, cieśla, stolarz, budowniczy". — Drw. tašas "belka ociosana a. przepiłowana, dyl", tašėlis m. ts., tašlklis m. "cieślica, strug" (por. drw. hybrydalny na -lyčia, tašlyčid "cieślica"), tašinėti iter. "ociosywać", tašinys "rzecz ociosana; siekiera ciesielska", cps. akmentašys "kamieniarz". Neoosn. tašy-: tašytinis "ciosany (pień, kamień)", tašytuvas "cieślica".
662 taškas 1. "kropka; punkt (oparcia, wyjścia)", SD «kropka», 2. "kropla", SD «kapka», 3. "błoto, bagno", 4. "ogrodzenie ze ściętych nieokrzesanych drzew, ogrodzenie z gałęzi". Sb. postvb. od taškyti "pryskać, kropić", zob. s.v. tėkšti. — Drw. taškalas "sos z mleka, mąki i skwarek; spadająca kropla; rzecz nakrapiana", (taBkieła) SD "kropidło" < taškėlė, taškelis m. SD «kropka pisarska», taškinyčia SD «kropidlnica» ["naczynie do wody święconej"]. Vb. denom. taškuoti 1. "robić kropki, oznaczać; plamić", 2. "robić ogrodzenie z nieokrzesanych drzew, z żerdzi". taukai, acc. pl. taukus 3 p.a. m. pl. "sadło, tłuszcz, smalec, łój", SD taukai «sadło», spirgintus taukus ilieti «zaskwarzyć co». Odpowiedniki łot. tauki m. pl. "tłuszcz" (tauks "tłusty"), stpr. taukis EV "smalec, Smalcz" oraz scs. tuku "oueap", bg. tuk "oka tłuszczu na zupie", ros. tuk, -a "nawóz mineralny" (daw. "tłuszcz"), czes. tuk "tłuszcz, szpik kostny", stpol. tuk "tłuszcz zwierzęcy i roślinny, tłuszcz wytopiony", pol. tuk "szpik z kości wołowej". — Pbsł. *tauk- przedstawia SO do tuk-, por. tunku, tukaū, tukti "tłuścieć, tuczyć się, obrastać tłuszczem" (tuklūs "skłonny do tycia, otyły, tuczny", tukrūs "tłusty, utuczony, żyzny"), czemu odpowiada łot. tukt, prs. tūkstu a. tūku, prt. tuku "tłuścieć" (=> neopwk. tūk-\ tūks m. "obrzęk, guz"), tucinat "tuczyć". Dalszy wywód sporny. Zob. tūkstantis. — Drw. taukinas (zob.), taukinė žvakė "świeca łojowa", taukius, -ė "kto lubi tłusto jeść; ktoś uwalany w tłuszczu; kto w domu rozporządza tłuszczem; ktoś tłusty", taukra "tłustość ziemi, żyzność" (por. dešra, dykra). Cps. zdrnataukiai m. pl. "tłuszcz przy kiszkach", ząstaukiai m. pl. gęsi tłuszcz". — Vb. denom. taūkinti "smarować tłuszczem (patelnię, cholewy)" — ma paralelę w psł. *tućiti "powodować tycie, czynić tłustym", sch. tučiti, ukr. tūcyty, pol. tuczyć (czes. tućit "stawać się tłustym"); częściej taukuoti "smarować tłuszczem, natłuszczać, walać tłuszczem". taukinas, -a lub taukinas, -a "uwalany w tłuszczu, zatłuszczony" < tauk-ina-. Drw. od taukai (zob.). Jego odpowiednikiem słowotwórczym jest psł. *tućinu "tuczny, zawierający w sobie tłuszcz, tłusty", por. sch. tućan, słń. tūčen, ros. tūčnyj, czes. tučny, stpol. tuczny "składający się z rzeczy tłustych, urodzajny; sytny, posilny", pol. "obfitujący w mięso i tłuszcz". — Drw. taukinė a. taukinė 1. "tłuszcz otaczający wnętrzności, sadło", 2. "naczynie na tłuszcz". taupyti, taupau, taupiau 1. "zbierać, ciułać, oszczędzać" (war. taupóti), 2. lūpas taupyti "zaciskać usta", refl. taupytis "wykrzywiać twarz". Formacja na SO do čiaupti a. čiaupti "zaciskać (usta, wargi), ściskać coś w garści", < pb. *tiaup- < pie. *teup-. W tym kontekście wymienia się germańską nazwę "złodzieja", por. goc. piufs, stang. fceof, ang. thief, stwn. thiob, niem. Dieb < pgerm. *į>euba-. — Drw. santaupos f. pl. "oszczędności, zaoszczędzone pieniądze" (budowa jak santausa), taupūs "oszczędny, gospodarny". — Alternantem taup- jest tuop-: gw. tuopyti, tuopaū, tuopiaū "oszczędzać, gromadzić zapas" {Buvo šmotą piningų susituopąs "Nazbierał sobie kupę pieniędzy"). War. tūopoti, -ju, -jau. Drw. tuopa "oszczędność", tuopūs "oszczędny, gospodarny". Zob. duobė na temat stosunku au => uo. — Na st. zanikowym tup- może się z tym łączyć rodzina tupėti (zob.). tauras 1. "tur, Bos primigenius" (dziś wymarły), 2. "żubr, Bison bonasus". Odpowiada stpr. tauris EV "tur, Ewer", łot. taurs "motyl" (zdrob. tauriųš, taūriųš, taurius). Prapokrewne scs. turu "Auerochs" (sch. tūr, ros., czes. tur), gr. -caupoę "byk", łac. taurus, -T 1. "byk; gwiazdozbiór Byka", 2. "ptak bączek, Botaurus minutus", 3. "odmiana chrząszcza", 4. "korzeń drzewa", oskij. taupop "tur" (z metatezą ur > ru: celt. *taruo-, galijskie taruos, śrwalij. tarb). Jeden z rzadkich przykładów na pie. dyftong *au,
663 ukazujący sią poza kontekstem *h2501. — N. m. Taurai 2x, cps. Tauragė (*Taura-ragė), TaurakiaT, Taūrakiemis, Tauralaukis, Taurapilis, Tauravas (*Taura-ravas), Taurupys. taurė 4 p.a. 1. "kielich, puchar", 2. "wypukła bańka przystawiana choremu do ciała", 3. "róg myśliwski lub pasterski", 4. "krater wulkanu", SD «kielich, rostruchan». War. taurė. Odpowiednik łot. taure "róg myśliwski lub pasterski", war. taurė (zdrob. taurius - nazwa pewnego kwiatu, kąkol). Praforma *taur-iia-. Formacja pochodna od tauras "tur". Znacz. etym. "róg turzy używany jako naczynie do picia". — Drw. taurelė "kieliszek" (m.in. SD), taurelė kraujalaidzio SD «bańka barwierska» ["naczyńko do naciągania krwi", S Ł X V I ] , bikerėlis taurelė S D «kruż, krużyk» (syn. kaušelis), taurius "kto wyrzyna kielichy". Cps. taūragė a. tauragė "turzy róg jako naczynie do picia" (przez haplologię z *taura-ragė). taurūs, -i "godny, zacny, przyzwoity, uczciwy, pełen zalet, szlachetny", war. taūras, -a. Sądzi się, że ten przymiotnik wywodzi sią z zestawienia tauras vyras "porządny mężczyzna (człowiek)", znacz. etym. "tur - mężczyzna; mężczyzna jak tur", zob. taūras. — Vb. denom. taurėti "nabierać zalet, szlachetnieć", taurinti "uszlachetniać, podnosić moralnie, udoskonalać, ulepszać, poprawiać właściwości", tauruoti "dobrze rosnąć (o zbożu, bydle); udawać się, wieść się, powodzić się; weselić się, bawić się", taurauti 1. "powodzić się": Jis pats taurauja ir viskas (gyvuliai, medžiai, javai) jo taurauja "Jemu się powodzi i wszystko mu się udaje (zwierzęta, drzewa, zboże)", 2. "kolegować", 3. "być przyzwoitym". tausytis, tausos, taūsės "ucichać - o wietrze". Forma zwrotna od niezachowanego czas. *tausyti "uspokajać" — formacja iter.-caus. na SO do pb. *ćiaus- / *čiauš- < pie. *teus- "być spokojnym, zadowolonym". Odpowiednik psł. *tuśiti funkcjonuje jako kauzatyw do *tuxnQti "uspokajać się, gasnąć, słabnąć", wtórnie *tuxnęti (ros. tuxnutb). Por. słń. potūšiti "zgasić, stłumić", sch. tūšiti "sparzać wrzątkiem, dusić (mięso)", ros. tušitb, tušu "gasić, tłumić, dusić (mięso)", czes. tušit "przeczuwać, domyślać się, pol. tuszyć "spodziewać się, mieć nadzieję", daw. otuszyć "pocieszyć, podnieść na duchu" (=> otucha). Dalszy odpowiednik to sti. tosayati "wprawia w zadowolenie, koi" < pie. *tous-eie-, caus. do tusyati "jest zadowolony, jest rad". — SZ tus-: łot. tusėt, -u, -ėju "sapać, dyszeć", stpr. tussise "niech milczy", lekcja [tusin-sa], 3 os. futuri od vb. *tusint "cichnąć, milknąć", adi. tusnan "cichy, spokojny". Por. SZ het. tuskezzi "cieszy się" (pie. *tus-ske-). tausoti, -ju, -jau "żyć oszczędnie, oszczędzać, odkładać pieniądze; oszczędnie używać, zużywać, (o koniu) pilnować, żeby nie pracował ciężko, nie przemęczył się; dbać o kogo lub co, chronić; szanować (rodziców)", pritausóti "zgromadzić zapas, np. masła", sutausoti "oszczędzając zebrać (pieniądze, majątek). Jest to intensivum na -soti od niezachowanego tematu prymarnego tau-. Ten ostatni przedstawia chyba anitowy wariant do pie. *touh2-C <= *teuh2- / *tuh2- "przybierać na ciele, mocnieć". Dalsze szczegóły s.v. tūlas. — Neoosn. taus-: tausa "oszczędność", sdntausa "rzecz a. rzeczy zaoszczędzone" (prefiks san- nie ma tu motywacji praeverbialnej, podobnie jak np. w santaupos). tauta, -os 4 p.a. 1. "naród, lud, lud pogański, ludzie", 2. "ziemia, kraj" (po visas tautas "we wszystkich ziemiach"). Wariant na SO do pie. *teuta < *teu-teh2. Por. oskij. touto, umbr. tota "państwo", stir. tūath "lud", germ. *|}eudó f. "lud", goc. friuda, stwn.
501
I
Niektórzy odtwarzają j e d n a k pie. *tah 2 uro- < *teh 2 uro- albo *th 2 euro-.
664 diot(a) ts. (brak lit. tčiauta). Znacz. etym. "przyrost, gromada ludzka" (paralela: scs. narodu "naród, ludzie, gromada" "to, co sią narodziło"). Do pwk. pie. *teuh2- "przybierać na ciele, mocnieć, wzmagać sią" (por. cs. iryju, tyti "tyć, tłuścieć", lit. tūlas "mnogi, niejeden"), jednak z zastrzeżeniem, że w jąz. litewskim należałoby sią spodziewać akutowanego refleksu *tauta, -os (1 p.a.), < pie. *tóuh2-teh2-. — Łot. tauta "rodzaj, gatunek; ród, lud, naród", tautas f. pl. "ludzie obcy; żołnierze zaciążni; najmici z odległych okolic". Zach.-lit. tauta oznacza "kraj Niemców" w słownikach Ruhiga (1747) i Mielckego (1800). Stpr. tauto EV "kraj, Lant", en prūsiskan tautan "w pruskim kraju, im Land zu Preussen". Por. niem. Deutschland, co jest zrostem wyrażenia (daz) diutsche lant. — Drw. tautietis m. "rodak", tautininkas 1. "patriota, narodowiec", 2. "wieśniak niemieckiego pochodzenia", tautinis "narodowy", taūtiškas "narodowy, ludowy". Cps. svetimtautis (zob. svetimas), tautosaka "folklor", tautótyra "ludoznawstwo, etnografia". tavas, -a — przymiotnik dzierżawczy "twój, twoja" (łot. tavs, tava), stojący obok zaimka dzierżawczego tavo, war. tavo "twój, do ciebie należący". Z *touo- < *teu-ó-, por. gr. teóę "twój" (asymilacja eu w ou też w łac. tuus). Formacja pochodna od zaimka 2 os. tu (zob., tam też o przypadkach zależnych od pwk. *teu-). — Drw. 1. tavasis m. "członek twojej rodziny, zwł. twój mąż", f. tavoji f. "twoja żona". — 2. taviškas "taki jak twój", SD «twoyski», => adv. taviškai: Aš darysiu saviškai, ne taviškai "Ja zrobią po swojemu, nie po twojemu". — 3. taviškis, -ė "do ciebie należący, ktoś z twoich, zwł. twój (mąż), twoja (żona)". Zob. manas, savas. tavoras daw. 1. "towar", 2. "kram z rzeczami na sprzedaż" — zapoż. z błr. tovar. Por. SD «jata, kramnica, kram». — tavoras knyginis SD «książnica, kramnica książna, taberna libraria». — tavorai m. pl. "obóz wojskowy", por. SD tavorai kareivių «oboz, castra», tavorus darau «oboz rozbijam», tavorus atmainau «oboz ruszam», tavorų pastatymas «obozu rozbicie», pastatau tavorų «zakładam warstat». — tavčrai m. pl. gw. "zielenina, warzywa". — Drw. tavorėlis m. SD «kuczka» ["szałas, buda z gałązi, chrustu"], tavorynė SD «kramarstwo», tavorinis SD «kramarski», tavoriškas SD «kramarski», tavornykas SD 1. «kramarz, kramnik» (tavornykas knygų «książnik, kramarz ksiąg»), 2. sb. «obozny [oboźny], metator castrorum, praefectus rei castrensis, administrator» (vyresnybė tavornyko «oboźnego urząd»), tavornykė SD «kramarka». Por. būda. tavoriščius, -iaus daw. "towarzysz, towarzyszący komu (np. w podróży), kolega, przyjaciel" — zapoż. z błr. tovariščb. — Warianty zmienione pod wzglądem fonetycznym: 1. tavorščius (synkopa nieakcentowanego i) > 2. tavorkščius (insercją k), 3. tavorčius (synkopa i, uproszczenie -šč-), 4. stavorčius (s-mobile), 5. tavorišius (uproszczenie grupy -šč-, por. błr. tovaris) > 6. tavoršius (synkopa i). tė, te ptk. "na, bierz, masz", np. Te savo knygą, pasiimk "Na, bierz sobie swoją książką". Tė rūbl{ ir eik, kur nóri "Masz rubla i idź, dokąd chcesz". Tė, valgyk "Bierz, jedz". — Z sufiksem imperatiwu i końcówką osobową: Tė-ki-t raktus "Bierzcie klucze". tegu ptk. "niech, niechaj", z fakultatywnym -/: tegul — jest używana w konstrukcji permisywnej, np. Tegu sau eina "Niech sobie idzie". Nevarinėk gyvulių, tegul ėda "Nie pądź bydła [z miejsca na miejsce], niech sią pasie". Porównanie z paralelnymi zwrotami tė-neša "niech niesie" lub te-nešiė ts. nasuwa analizą te-gul < te-guli. Oznacza to, że dzisiejsza partykuła permisywna pochodzi ze zrostu starszej ptk. te z formą czasownikową guli (3 os. prs. do gulėti "leżeć"). Jej znacz, etymologicznym było "niech leży". Z tego rozwinąło sią najpierw znacz, "niech będzie" (por. Tegul wardas W.
665 wissadós pagirtas DP "Niechaj imię Pańskie będzie zawsze błogosławione"), potem ogólniejsze "niech, niechaj". Podobny rozwój przeszła ptk. testó (zob.). teigti, teigiu, teigiau "twierdzić, utrzymywać; wmawiać co komu; głosić kazania; mówić, opowiadać" (war. teigti), įteigti "podsunąć, zasugerować". Odpowiada łot. teikt, teieu "powiedzieć, opowiedzieć; pochwalić", ale różnica g/k pozostaje niewyjaśniona. — Drw. teigiamas "pozytywny, sprzyjający, dodatni" (=> teigiamybė "cecha dodatnia"), teiginys "twierdzenie". — Alternant z wokalizmem ie: stlit. tieg 3 os. prs. "mówi, powiada". — SO taig-: taigóti "starać się zrobić co dobrze, starać się dogodzić komu", nomina: ištaiga "wygoda, komfort" (=> ištaigūs "wygodny, komfortowy"), (taiga "sugestia" (=> įtaigūs "sugestywny"). telkti, teikiū, teikiau "udzielać, dawać, sprawiać", SD teikiu «sprzyiam komu; stręczę co komu», inteikiu «czynię dość komu», inteikiu kų «kontentuię kogo; ugadzam komu», impers. neteikia «niepotrzeba» (syn. nėra reikalo), neteikiamas daiktas «niepotrzebna rzecz», išteikiu SD1 «uiszczam się», nuteikti "nastroić, nastawić; dogodzić", pateikti "przedstawić, przedłożyć; dać (j e ść)", pateikiu SD «prożnuię» (=> pateika SD «prożnowanie», => pateikauju SD «prożnuię»), por. łot. pateikt "powiedzieć, opowiedzieć; pochwalić; dziękować", pateikties "powiedzieć, podziękować"; suteikti "udzielić (pomocy, pożyczki, słowa), sprawić (radość, ból), nadać (wygląd, znaczenie), przyznać (tytuł); zgadzać się ze sobą, żyć w zgodzie". Refl. teiktis "raczyć", np. Teikis priimti "Racz przyjąć", teikiuosi SD «raczę», nusiteikęs "nastawiony, usposobiony, nastrojony; udany" (Jis šiandien nenusiteikąs "On dziś nie w humorze"), pasiteikti "nadskakiwać, pochlebiać". Nomina: inteika SD «dogodzenie; powolność; przysługa», teikimas SD «sprzyianie», teikus SD «sprzyiazny». — SO taik-: taikyti "dogadzać komu; godzić w cel, celować", pataikyti "trafić, ugodzić" (war. taikinti), pritaikyti "przystosować, zastosować; dopasować, dorobić (klucz)", refl. taikytis "godzić się, przystosowywać się, trafiać się, zdarzać się", prisitaikyti "dostosować się; wycelować". Dawne prs. taikiu do taikyti ukazuje się w SD w pisowni (teik-), por. inteikiu «czynię dość komu; dogadzam komu, gwoli czynię; kontentuię kogo; ugadzam komu». — Nomina: įtaikūs "chętnie dogadzający, uczynny", nuotaika "usposobienie, nastrój, humor", pataika "łaska, pobłażliwość, dogadzanie, pochlebstwo", DP "lenistwo" (=> pataikūnas "pochlebca, lizus, próżniak", DP "próżnujący"), pataikąs DP "próżnujący", santaika (zob.), taika (tamże). SD (inteyka) «przysługa», (inteyktinay) «gmyśli», (neinteyka) «niedogoda», (pateyka) «prożnowanie; wakacya Gkolna». Vb. denom. pataikauti "pobłażać, dogadzać, pochlebiać", DP "proznować, być próżnym; wdawać się". — Łączy się z czas. tiekti, tiekiu, tiekiaū "podawać, dostarczać, zaopatrywać, przygotowywać", refl. tiektis "przygotowywać sobie";patiekti "podać komu, przygotować, przyrządzić, zrobić (obiad, poczęstunek), dać uszyć (buty, sukienkę), złapać (złodzieja)", patiekalas "przygotowana potrawa, danie". Różnica wokalizmu pozostaje niewyjaśniona, teirautis "dopytywać się, dowiadywać się", pasiteirauti ts. — forma z wtórnym dyftongiem ei < ai, która ustaliła się w jęz. literackim na miejscu prawidłowego refleksu tairautis, pasitairauti (tak w gwarach). Paralele na wtórne ei: deirytis < dairytis, pareitóti < paraitoti, teip < taip. Pwk. tair- przedstawia innowacyjny SO, który dotworzono do SZ tir- / tyr-, por. tirti, tyriau "próbować, badać, dowiadywać się". Paralele na SO z dyftongiem w pozycji przed tautosylabicznym resonantem: airytis <= irtis, dairytis <= dyrėti, kairinti <= įkirti, įkyrėti. Por. także gaiminti, gaivinti. Suf. -auti ukazuje się w połączeniu ze SO np. w gaidauti (do geisti), pataikauti (do teikti), samauti (do semti).
666 teisti, teisiu, teisiaū "sądzić, osądzić, wymierzyć karę; odrabiać pracę zgodnie z zobowiązaniem; spłacać długi", SD «odprawiam co» ["załatwiam, wykonuję"], atateisiu SD «odprawiam kogo», atteisiu SD «rosprawiam co», išteisti "dotrzymać słowa; uiścić się z długu", neišteisiu žodžio SD «zostaię na słowie» ["nie dotrzymuję słowa"], refl. nusiteisti "prawując się zbiednieć". Pwk. teis- przedstawia sobą nową w stosunku do ties- (tiesti) postać stopnia e. Paralele: speisti ob. spiesti, streigti ob. striegti. — Drw. išteisėt SD «dochować wiary» (syn. išpildyt žodi), išteisiųs žodi SD1 «słowny», iteisėti "nabrać mocy prawnej",pateisėti "dotrzymać (słowa, obietnicy)", teisinti "usprawiedliwiać, uniewinniać". Nomina: atateisa SD «rosprawa», atateisimas tiesų SD «odprawianie spraw», teismas "sąd", teisingas "uczciwy, sprawiedliwy, rzetelny, słuszny", SD też «prawdziwy», teisūs "prawy, uczciwy, sprawiedliwy; niedłużny", SD «prawy, sprawiedliwym tėkčioti, -ioja, -iojo "ciec po trochu, sączyć się" — formacja duratywna na -ćioti i ze wzdłużonym SE pierwiastka tek- (zob. tekėti). Por. WSE w łot. tekat, -aju "biegać" oraz w scs. istėkati, -ają "wyciekać, wypływać", słń. tėkati, stpol. ciekać "biegać", pol. ściekać, uciekać (refl. ciekać sią "o samicy w okresie cieczki"). — Nomina od tek-: yštėkis m. "rzeczułka wypływająca z bagna", santėkis m. "zbieg, zlanie się dwu rzek" (war. do santekis, santakys), tėkmė "nurt rzeki, prąd rzeczny, bieg (życia, czasu)", SD «potok, struga, strumień», tėkmelė SD1 «potoczek». Cps. vienatėkis (zob. wyżej vienatekis). tekė-, n e o o s n o w a p o c h o d z ą c a z i n f . tekėti ( z o b . ) : tekėlas " t o c z y d ł o , k o ł o s z l i f i e r s k i e " , ištekėtojas SD « w y c i e k a c z » [ " p o s ł a n i e c n a z w i a d y , a l b o k t ó r y s a m w y b i e g a , n a d o w i e d z e n i e s i ę c z e g o " , L.]. — tekej-, n e o o s n o w a p o c h o d z ą c a z prt. tekėjau d o tekėti: ištekėjėlė " k o b i e t a z a m ę ż n a , m ę ż a t k a " ( p o r . atėjėlis <= atėjau), ištekėjimas SD « w y c i e c z k a » ["wycieczka na nieprzyjaciela, w y b i e g a n i e wojska o b l ę ż o n y c h z fortecy na
zburzenie
tekėjimas " w s c h ó d ( s ł o ń c a , k s i ę ż y c a ) ; z a m ą ż p ó j ś c i e " , tekėja " z a m ą ż p ó j ś c i e " (por. ekėja ekėju). tekėti, teka, tekėjo 1. "ciec, płynąć, wypływać (o rzece), biec", 2. "wschodzić o słońcu", 3. "wychodzić za mąż", tekyniteku SD «zawod biegam abo na zawodzie». Cps. ištekėti "wyciec, wypłynąć; wyjść za mąż", išteku SD «pochodzę stąd», nutekėti "uciec, upłynąć; wyjść za mąż na pewną odległość od rodzinnego domu", nuteku SD «ubiegam; zbiegam z gory», nutekiu kur tolin SD «zabiegam gdzie daleko», pateka upė SD «podlewa rzeka», priteketi SD "przybiec", suteka SD «ścieka co do kąd», susitekėti "zbiegać się". Dwutematowy czas. tek-e- / tek-e- odpowiada łot. tecėt, teku, tecėju "płynąć, biec, toczyć się"; tekė- jest osnową duratywną, kontynuującą pie. *tek u -eh r . Brak rozszerzenia -ė- w słowiańskim, por. scs. teką, teśti "ciec", aor. texu. Pwk. pie. *teku- "biec, płynąć". Por. wed. takti "spieszy się, wypuszcza strzałę, strzela", aw. tacinti "płyną, biegną", stir. teich "ucieka", goc. fcius "sługa", stang. fceow "sługa, niewolnik", pnord. *|DewaR "sługa, lennik" < pgerm. *|?eg-wa- (por. sti. tak-va- "krzątający się, spieszący się"). — Drw. werbalne na SE: tekinti caus. "toczyć, obrabiać na kole tokarskim, ostrzyć na toczydle; puszczać (sok z drzewa, krew)", tekinu SD «toczę iak tokarz», ištekinti "wytoczyć, wycedzić; wydać za mąż; naostrzyć", ištekinu kraujų SD «wytaczam krew z bydlęcia»; tėkdinti "wydać za mąż" (Vesdink sūnų, kada nori, tekdink dukteri kada gali "Ożeń syna, kiedy chcesz, wydaj córkę, kiedy możesz / zdołasz"), iter. tekinėti: tekinėju SD «zabiegam koło czego», pertekinėt SD «schodzić pola, lasy» (syn. pereit), prisitekinėjau SD «nabiegałem się»; tekśóti "rozpościerać się - o wodzie", przen. "wylegiwać się" (o neosuf. fortyfikacyj oblęgających,
z a g w o ż d ż e n i e a r m a t , itd.", L.],
667 -soti zob. s.v. kekšė). — Nomina ze SE: ištekinis, - sdnteklis m. ts.), vfenatekis, -ė "pojedynczy (o nici); z niekręconych nici utkany, spleciony; jedno urodzone - o jagnięciu" (war. vienatėkis), ziemtekys, -ė "zwierzę pozostawione na zimę". — N. rz. Tėkmė, Tėkmė. N. m. Piltekai. — Pdg. tekėti był źródłem dwóch neoosnów: tekė- i tekėj- (zob.). — WSE tėk-: tėkčioti (zob., tam też nomina z tėk-). — Asylabiczny SZ *tk11- został w pbsł. zastąpiony przez tik- według reguły TeT => TiT, stąd wokalizm i w scs. tici ipv. "cieknij, płyń". W jęz. litewskim SZ tik- usamodzielnił się w odrębnym pdg. tik- / tink- (znacz, etym. "zbiega się, zlewa się, spływa w jedno"), zob. s.v. tikti. — SO tak-. Zwraca uwagę brak formacji caus.-iter. *tak-I-, odpowiedniej do scs. točiti "wylewać po kropli, toczyć płyn; biegać, spieszyć się". Częsty jest za to stopień o, nominalny, zob. przykłady s.v. takas. — Z czasowników sekundarnych por. takėnti "chodzić, zajmując się pracą, krzątać się", takinėti ts., taknóti "biec drobnymi krokami". — WSO tok- < *tak-: (toka "miejsce, gdzie rzeka wpływa do jeziora", ištoka b.z.a. "źródło rzeki" (syn. ištaka), n. rz. Ištoka. W słowiańskim por. 1° *tak-a-: scs. rastakati "toczyć na różne strony", 2° *tak-e-: izHićati "wylewać", zataćati "gnać, rozrzucać", pol. taczać "posuwać naprzód coś okrągłego". wytaczać, zataczać sią (=> taczki f. pl. "ręczny wózek na jednym kółku", przetak "rodzaj sita z większymi otworami"). tekinas, -a "biegnący" — adi. od vb. tekū, tekėti. W połączeniu z czasownikami ruchu ma wartość adv. "szybko, pędem" "biegiem", por. Jis atbėgo tekinas "Przybiegł pędem". O aš jau tekina pas tą tetytą lekiu "A ja już pędem do tej cioci lecę". Žmones tekini teka, idant ji pamatytų prakarte gulinti "Ludzie szybko biegną, by go zobaczyć w żłobie leżącego". Paralelę słowotwórczą stanowi psł. *tečinū, bg. tećen "cieknący, płynący", ros. tećnyj ts., słń. tećen "plenny, obfity". — Drw. tekinai adv. "szybko, pędem", tekinomis adv. "szybko biegnąc, w pędzie". tėkšti, teškiū, tėškiau "brzyznąć, chlapnąć; palnąć, cisnąć, uderzać, siec; kupować", ištėkšti "wybryzgnąć, wyrzucić". Drw. tekšnoti "padać kropla po kropli", tėkšlė "malina, borówka, jagoda" (wtórnie tėkšė "owoc podobny do maliny"). — SE-V tešk-: teška, teškėti "rozpryskiwać się, kapać, chlupać", teškiū (zob. wyżej). — WSE tėšk-: tėškiau (prt.), drw. pateškėti "chlapnąć, obryzgać". — SZ tišk- / tikš- (typ TiT<== TeT): tiškėti, tiška, tiškėjo "kapać, kropić; rozsypywać się", sutiškėti "(o szkle) stłuc się i rozprysnąć się", inchoat. ištikšti, prs. ištykšta < *-tykś-sta (war. ištyška < *-tinśka), prt. ištiško "rozbryznąć się, rozprysnąć się", nutikšti "dosięgnąć (o kropli bryzgniętej), kropnąć, bryzgnąć". Nomina: tiškas "krochmal" (=> vb. denom. tiškyti, -iju, -ijau "krochmalić, robić sztywnym,
668 równym, gładkim"), tlškutis m. "uderzenie (pięścią)". — WSZ tyšk-: tyskinti "palnąć, uderzyć; palić (o słońcu)", refl. nusityškinti "wypogodzić się", tyškoti, -ju, -jau "leżeć rozciągniętym". — SO-V tašk-: taškėti, taška, -ėjo "ciec, lać się kroplami"; taškyti "pryskać, kropić, rozpryskiwać, pluskać", aptaškau SD «kropię około», dawne prs. taškiū SD «kropię, pokrapiam», azutaškyti SD «zapluskać co» (syn. azudrab styti), ištaškyti "rozchlapywać, rozbryzgiwać", refl. apsitaškyti "ochlapać się"; taškoti "brnąć przez błoto, brodzić w błocie". Nomina postvb. pataškalas a. pataškalas (zob.), taškas (zob.). Neoosn. tašky-: taškylas SD «kropidło» (por. rūkytas <= rūkyti, dažylai <= dažyti), sutaškydinti "poplamić (ubranie)". — SO-C takš-: takšnoti "kropić (o deszczu)", neoosn. takš-C przeniesiona do pozycji antewokalicznej: takši, takšėti "padać kroplami". tekti, teńka, teko "przypaść komu, dostać się komu; zdarzyć się, trafić się; być zmuszonym, musieć". SD tinka «dostaie, zostaie, zstaie, dostatek iest» (syn. sutinka, pertinka), teko mi kas iš to «dostało mi się» (syn. puola ir unt manįs kasgi). Por. łot. tikt, prs. tieku (*tenku) lub tiku (*tinku), prt. tiku "stać się, nastąpić, przypaść komuś w udziale, wystarczyć". Cps. ištekti "wystarczyć" (=> išteklūs "wystarczający", išteklis m. "zapas", išteklius "dostatek, zapas, zasoby"), įtekti "dostać się (do kogoś) na służbę", netekti "stracić, utracić" (=> netektis, -iės f. "ubytek, strata"), nutekti "dostać, dosięgnąć", patekti "popaść (w biedę); dostać się gdzie, znaleźć się; wyżyć, wytrwać", SD «dotrwać do końca» (syn. iškįst), SD trumpai patinkąs «krotko trwaiący» (drw. patektė SD «dotrwanie; trwanie; trwałość»), pertekti "mieć ponad miarę, żyć w dostatku, zamożnie" {pertekąs "opływający w dostatku"), užtekti "wystarczać", refl. įsitėkti "zmieścić się", išsitekti ts. Bez etymologii. — Neopwk. tenk- (<= tenka): patenkinti caus. "zadowolić, zaspokoić, zadośćuczynić", pasitenkinti "zadowolić się". telėtyna "cielęcina", SD1 «ćieleńćina, vitulina» — zapoż. z błr. teljatina. telias, -io "cielę, cielak; byczek". War. telis, tėlius. Najprawdopodobniej drw. wsteczny od zapożyczenia telyčia "jałówka", a nie wyraz prapokrewny z psł. *telę, *telęte. To samo dotyczy łot. teįš "cielę" telfca. Drw. wsteczny polega w tym wypadku na odwróceniu stosunku, jaki zachodzi np. między wyrazami brólis i brolyčia. — Drw. telelis m. SD1 «ciołek», teliena "cielęcina", telikė "jałówka", telingas, -a: telinga karvė "cielna krowa", teliokas "podrosłe cielę, byczek; głupiec" (łot. teĮaks "nieudolny, opieszały człowiek"), telytė "jałówka", teliūkas "małe krowie, cielę, cielak" (=> teliukiena "cielęcina"). Cps. tėliabuzė "napój dla cielaka" (=> teliabuzis, -ė "płaksa, mazgaj"), teliavietė "łożysko cielęce". Vb. denom. daw. apsitelinti SD «ocieliła się krowa»; apsitelióti, częściej apsiteliūoti "ocielić się". telyčia, gen. sg. telyčios 2 p.a. gw. "jałówka, krowa młoda nie mająca jeszcze potomstwa", SD «iałowica» (łot. telfca) — zapoż. z błr. telica. War. telyčė. Zob. telias. — Drw. telyčaitė "jałówka", telyčena "skóra z jałówki", telyčyka "mała jałówka" (por. karvyka), telyčidtė "podrosła jałówka". telkti, telkiu, telkiaū 1. "zapraszać do wspólnej pracy", 2. "zwoływać (wojsko), zbierać do gromady", patelkti "poprosić do tłoki, wspólnej (jednodniowej) roboty". Refl. telktis "zbierać się, skupiać się, gromadzić się", susitelkti "skupić się, zewrzeć się, zespolić się, zrzeszyć się". Czasownik bsł. z apofonią *telk-, *talk-. — SO talk-: talka (zob.). — Podwójny refleks SZ tilk- / tulk-. 1. SZ tilk-: lit. aptilkąs zmogūs "otrzaskany, doświadczony człowiek" (por. ros. tolócnyj parem ts.). 2. SZ *tulk-: scs. tłuką, tlėšti "xpoueiv, bić, uderzać", bg. tlbča "roztłukuję", ros. tolkū, tolócb "tłuc, rozdrabniać" (tolócbsja
669 "włóczyć sią, obijać sią"), pol. tłuką., tłuc "rozbijać na kawałki, miażdżyć, rozgniatać; walić o co, bić kogo". telžti, telžiū, telžiaū "lać - o obfitym, długotrwałym deszczu; (o dziecku) moczyć sią, (o dorosłym) oddawać mocz, szczać", įtelžti tr. "wlać (wodą, śmietaną), zalać, namoczyć, zamoczyć", istełzti tr. "wyrzucić tak, żeby klapnąło; wylać; nagotować (dużo zupy)", sutełzti intr. "przytyć, zrobić sią tągim, tłustym". Bez nawiązań zewnętrznych. Transponat pie. *telg( h )- — SO talž-: talžyti iter. "bić, grzmocić; chłostać, smagać", aptalžyti "obić, wychłostać", aptalžyti antausius "wymierzyć policzek, spoliczkować", ištalžyti "wychłostać; wypądzić, wypchnąć (za drzwi); zjeść (prądko, dużo), spałaszować". Por. łot. talzit "bić, rąbać, grzmocić, trzaskać". — Podwójny refleks SZ tilž- / tulž-. 1. SZ tilž-: tūžti, tūžta, tūžo "nasiąkać, namakać", ištilžti "rozmięknąć w wodzie (o śledziu), stać się wodnistym", įtūžti "przemoknąć", patilžti "podmoknąć, zwilgotnieć, podejść wodą", por. łot. tilzat a. tilzet "żarłocznie jeść, dużo jeść", tllzat "dużo pić". Tu też n. rz. Tilžė, od której pochodzi nazwa miasta Tilžė (pol. Tylża, niem. Tilsit) w Litwie pruskiej. 2. SZ tulž-: tulžti, tulžta, tulžo "rozmiękać, butwieć; puchnąć, pęcznieć, nabrzmiewać (od wilgoci)", įtulžti "namoknąć i napęcznieć", patulžys SD «wspuchły», patulžėlis DP "opuchły", por. łot. tūlzt, -stu, -zu "nabrzmiewać, puchnąć", tulzis a. tulznis "pęcherz od oparzenia". Z tym łączy się przymiotnik psł. *tulz-tu "gruby, tęgi, tłusty, gruby", por. strus. tūlstū, ros. tólstyj, słń. tolst, sch. tūst, czes. tłusty, pol. tłusty, znacz. etym. "nabrzmiały, opuchły". tempti, tempiu, tempiau "wlec, ciągnąć, naciągać, napinać, naprężać, nadymać (usta)"502, įtempti "napiąć, napinać; wtaszczyć (do wewnątrz), wnieść z trudem", partempti "przyciągnąć (z powrotem), przytaszczyć". Odpowiednik łot. tiept, tiepju, tlepu "rozciągać, naprężać". Drw. templė "cięciwa", temptūvas "naciągacz", cps. šalltempė (zob. šalis). Do pie. *temp- "napinać, naprężać", por. toch. B campam, toch. A campas "może, jest w stanie" (znacz. etym. "wysila się, wytęża się"). Z innych języków poświadczone są tylko nomina: psł. *tętiva "cięciwa łuku" —drw. od *tętu < *temp-to- (scs. tątiva "veupa", ros. tjativa, czes. tetiva, pol. ciąciwa, daw. też "sznur, nić, nić skręcona"), stnord. Įyąmb "cięciwa", łac. tempus, -oris n. "przeciąg czasu, okres życia; czas", anni tempus "pora roku", haec tempora "nasze czasy". — Podwójny refleks SZ timp- / tump-. 1. SZ timp-: timpsta, tirhpti "naprężać się, wydłużać się" (łot. tlpt, -pstu, -pu "o niebie - zaciągać się chmurami"), timpčioti "od czasu do czasu napinać, naprężać (np. lejce)"; timpsóti "leżeć, wyciągnąwszy się", timptelėti "pociągnąć"; timpa m.in. "cięciwa, proca", Itimpa "naprężenie, natężenie". 2. SZ tump-: (tumpas "rozpęd, zamach": vienu (tumpu adv. "za jednym zamachem", (tumpu kuliu, neatleidžiu "młócę bez przestanku". — SO tamp-: tampyti "ciągać, rozciągać, wyciągać", por. kamšyti od kemšu, kramtyti od kremtū. Neoosn. tampy-: tampymas "rozciąganie; konwulsje". Nomina: (tampa "napięcie", tamprūs "sprężysty, elastyczny; twardy, jędrny (o piersi kobiecej), niegiętki, niewiotki, ciągliwy (o cieście), ściśle przylegający", DP "tęgi", war. sonoryzowany: tambrūs; tampūs "rozciągliwy". temti, temsta (war. tema), sutemo "ściemnieć, zmierzchnąć się", SD timsta «mierzcha się, mrok pada» (syn. blįsta), aptemti SD «zamierzchnąć», ažutemsta: saulė
502 W y r ó w n a n i u do tempti zawdzięcza swą postać wyraz stlit. temptyva został zapożyczony z błr. tetiva. a. tjativa.
tetyva
a. tėtyva
"cięciwa", który
670 azutimsta SD «zacimia sią słońce», sutemo SD «zmierzchło się», uztėmti DP "zaćmić sią". Do pie. *temh2- "ciemnieć" i "czuć sią wyczerpanym, słabym", por. wed. tamyati "nuży sią", tamas- n. "zmrok", scs. tomiti caus. "mączyć, wycieńczać". — Drw.: temeti, -ja, -jo "trwać w ciemności", sutemėti "zmierzchnąć sią", uztemėjo "nastąpiło coś przykrego, nieoczekiwanego", temdyti caus. "zaćmić, przyćmić, zaciemnić, uczynić mrocznym, ponurym", przen. "zamroczyć, przytąpić; zwlekać z wyjazdem aż do zmroku" (gw. prs. tėmdžia). Nomina: aptemimas "zaćmienie (słońca, oczu, rozumu)", azutemimas mėnesio SD «zaćmienie książyca», azutemimas saulės SD «zaćmienie słońca», prietema "szarówka, zmierzch, półmrok", prietemis m. SD «mierzch, mierzchanie, mrok», santėmis m. "zmierzch". — WSE tėm-: santėmis m. "pora po zmierzchu, a przed ukazaniem sią księżyca", tėmuoti "majaczyć w ciemności, ukazywać się niewyraźnie, mgliście". — Podwójny refleks SZ tim- / tum-: 1. łot. timt, timst, tima "ściemniać się", 2. łot. tūmst, tumst, tuma ts. Do tego nomina postverbalia: łot. timss, timss "ciemny", tima gw. rzadkie "ciemność", częściej timsa ts. obok tūmss "ciemny" (war. tūmšs), tūmsa "ciemność" (patūmsa a. patūmsis "półmrok"), tumsums ts., tumsis "późny wieczór" (lidz mąlniem tumsiem adv. "do późna w noc"). Dalej por. scs. tima a. tuma "ciemność; wielka ilość", sch. tama, słń. tema, ros. tbma, stpol. ćma "ciemność, cień; wielkie mnóstwo", pol. ćma "motyl nocny", < psł. *tima < pie. *tmh2-eh2-. Adi. scs. timinū " a x o T e i v ó ę , ( o ^ e p ó ę " , słń. temen, ros. tėmnyj, pol. ciemny < pie. *tmh2-ino- (por. stir. teim "ciemny" z pie. *tmh2-i-). — Z praesens plit. *timsta (por. łot. timst) "ciemnieje" został wyabstrahowany neopwk. tims-. Widać go z jednej strony w drw. timsras a. timsras "ciemnoczerwony, kasztanowaty, bordowy" (por. wyżej łot. timsa, timss), z drugiej strony w formach na SO tams-: tamsa "mrok, ciemność" (paralele: karsa kirsti, narsa <= niršti), drw. tamsioji f. "ciemnica, ciupa", tamsis m. "mrok, ciemność", tamsuma "ciemność, ciemnota, nieuctwo", tamsūs "ciemny; nieuczony" (war. tamsus) oraz vb. denom. 1. tamsėti, -ja, -jo "ciemnieć", 2. tamsinti "zasłaniać światło, zaciemniać" {azutumsinu SD1 «zaciemniam», paliauju tumsint SD «odcimiam»), užtamsinti DP "zacimniać, zaćmić" (=> uztamsinimas DP "zaćmienie")503. tenėti, tena (war. tėni), tenėjo "ścinać się, zastygać, tężeć", sutenėti "ściąć się, zastygnąć, zgęstnieć", drw. tenióti "(nici, sznurki) plątać, wikłać". Do pie. *ten- "napinać (się), naprężać (się)", por. wed. tanóti "napręża", gr. TCIVCO "naciągać, napinać, rozpinać" (*ten-io), łac. tendó, -ere "napiąć, naciągnąć, wyprężyć, rozciągnąć; dążyć, maszerować, ciągnąć", wed. tanóti "napręża, wydłuża", atan aor. "napiął, rozpostarł" (tantram n. "naciąg tkacki"), stwn. denen, nwn. dehnen "rozciągać". — SZ tin-: tinti (war. tyti), prs. tinsta (war. tysta), prt. tino (war. tinė) "puchnąć, brzęknąć, nabrzmiewać", užtinti "opuchnąć, obrzęknąć". Drw. tindinėti "nieco puchnąć, brzęknąć". Odpowiednik łot. tit, prs. tinu a. tiųu, prt. tinu "owijać, zawijać (w pieluchę), splatać, motać", partit "przewinąć niemowlę", tistit frq. "zawijać" (od inf.), tiųat iter. "motać, nawijać na motowidło" (od osnowy tių- w prs.-prt.). Do łot. neopwk. ti- dotworzono stopień o w postaci tai-, stąd taistit frq. "owijać, zawijać, np. niemowlę w pieluchy" (Mazu bernu taista stū/ęiti). Nomina: aptinimas SD «spuchlina», tinas, -a "gęsty (o kaszy)", tinėsiai "obrzęk, opuchlina", tinius
503
W y s u w a n e dotąd p o r ó w n a n i e lit. tamsa z wyrazem wed. tarnas-, aw. tdmah- "zmrok, ciemność" wydaje sią iluzoryczne.
671 ts., tinklas (zob.), tintuvas "prącie, penis". Por. łot. tina, tine "rodzaj sieci". Tu też SZ łac. tentus, gr. tatoc;, wed. tatah < pie. *tn-tó- "naprężony, napięty" (co do scs. tątiva zob. s.v. tempti). — WSZ tyn-: tyna "wzbieranie, puchlina wodna". — SO tan-: tanas "opuchłina, obrzęk", tanės f. pl. "wydzielina z ust nieboszczyka" (syn. šarvai), taniai m. pl. "ropa z rany", tanius "obrzęk, opuchlina" (SO jak w lakius, rankius, vaikius), tanūs "łatwo ścinający się, krzepnący". Z jęz. łotewskiego por. tanis "pająk", znacz. etym. "rozpinający sieć" (por. niem. die Spinne "pająk" <= spinnen "prząść"). Osobno zob. tandiis. tepti, tepū, tepiaū "mazać, smarować, nacierać, packać, brudzić; bić, uderzać", też "farbować", aptepti "obmazać, nasmarować (chleb masłem)", ažutepu SD «przekreszam co, zamazuię», intepu SD «plugawię» (syn. bjaurinu), ištepu «brudzę [syn. apiplekinu], smolę, wymazuię co z ksiąg», refl. išteptis SD «oszpecieć». Por. łot. tept, tepju, tepu "smarować". Czas. tepti jest prapokrewny ze scs. tepą, teti "uderzać, klepać, chłostać", ros. tepū, tepti "bić", pol. gw. eiapać "uderzać ostrym narzędziem, rąbać" (> war. sonoryzowany dziabać ts.), eiepać "rzucać, uderzać z rozmachem, międlić (len, konopie), strącać kijem, uderzać w wodę", czes. tepat "bić, uderzać, kuć" < pbsł. *tep- (słń. tėpsti, sch. tėpsti "bić, uderzać, chłostać" pokazują neopwk. teps-). Możliwe pochodzenie onomatopeiczne. — Drw. od tep-: išteptė SD «zmazanie», pateptė SD «plama na ciele, na szacie; poszpecenie; zmaza», pateptinis m. SD «pomazaniec», tepalas "pasta, maść, maź, smar", tepiklis m. "kawałek słoniny do wysmarowania patelni", tepylas SD «olejek drogi», teplióti "malować byle jak, mazać" (=> teplidnė "bohomaz, kicz"), teptinis SD «smarowaniu służący», teptūvas "pędzel". — WSE tėp-: teplioti a. teplioti "walać, mazać, bazgrolić, rysować, malować, pisać", tėpliuoju SD «maluię co», teplionė SD «malarstwo, malowaniem — SO tap-: tapinti 1. "miąć, ugniatać, deptać", 2. "brnąć (przez błoto)", 3. "o kogucie: rościć" (Gaidys vištą tapino, zara pradės dėt), tapyti "mazać, malować (obrazy ), molį tapyti "wyrównywać glinę przez uklepywanie", aptapyti "obmazać, oblepić (rozrzedzoną gliną dziury w piecu, polepie)" aptapyti tešlą "wygładzić, wyrównać rękami powierzchnię ciasta". Por. łot. tapat, -aju "tratować, deptać", też "szczepić drzewa owocowe" oraz ros. topatb "ubijać w stępie". Neoosn. tapy-: tapyba "malarstwo", tapytojas "malarz". — Inne drw.: tapnóti "lekko pocierać, uderzać dłonią, smarować, packać, gryzmolić", tapšnoti "klepać, poklepywać; wyrównywać dłonią", tapšnoti per pet{ "klepać po ramieniu" (neosuf. -šno- jak w bėgšnoti, plakšnoti). Nomina: įtapas a. intapas "znamię na ciele, plama na skórze od urodzenia" <= \tepti "zabrudzić w jednym miejscu", sdntapa c. "niezguła, niedorajda" <= sutepti. terióti, -ióju, -iójau 1. "niszczyć, pustoszyć", DP "psować", 2. "tępić, zabijać", SD «gubię [syn. zudziu]; szkoduię», 3. "dręczyć, męczyć", 4. "tracić", DP "tracić, utracać", terioju SD1 «tracę, utracam», nuterioju SD1 «stracam», paterióti DP "stracić, zgubić, strawić" (war. terioti) — zapoż. z błr. terjatb. — Drw. nuteriojimas SD1 «utrata», nuteńone SD «szkoda» [syn. izeizda, žala], pateriójimas DP "utracenie, utrata". terlė 4 p.a. gw. "gliniane naczynie do ucierania maku a. soczewicy, makutra, donica; naczynie do topienia tłuszczu" — zapoż. z błr. cerla. War. terlė, terlė. — terlyčia 2 p.a. "makutra, donica" (m.in. SD «donica») — zapoż. z błr. tėrliea, z akcentem wzorowanym na zapożyczeniach palyeia, svetlyčia. War. terlyčia, terlyčia. terlioti, -ju, -jau "brudzić, brukać, walać, kalać (gniazdo)", refl. terliotis "brudzić się, peckać się, taplać się w kałuży", terliotis rankas "brudzić sobie ręce", przen. "pomału coś robić, guzdrać się, mitrężyć". — Drw. terla c. 1. "niechluj, brudas", 2. "kto guzdrze
672 si ą z robotą, nie robi czegoś na czas" (=> terliūzas ts., też "ktoś tłusty, otyły"), 1. "rozmiękły grunt, błoto", 2. "źle wykonana robota", 3. wulg. "twarz", terlidnė "dłubanina, praca wymagająca zachodu a. ubrudzenia sią; źle wykonana robota", terliotė "marna, wodnista strawa", terlius, -ė "brudas; fuszer, partacz" (=> terliuvienė "niechlujna kobieta"), terlūs "grząski, błotnisty (o drodze)", cps. terlasnūkis, -ė "ktoś umorusany". — Z etymologicznego punktu widzenia -/-jest formantem rozszerzającym pwk. *ter- "położyć, rozścielić", por. wed. astar "rozpostarł", łac. sternó "rozścielić, rozciągnąć, powalić na ziemią". Można wiąc wyjść od nomen *ter-l- "rozpostarty na ziemi" => "ubrudzony (ziemią, błotem), uwalany". Od *terl- utworzono vb. denom. terlioti, a od tego ostatniego nomina postverbalia typu terlė. terpti, terpiu, terpiaū "wsuwać, wciskać, wstawiać; wmuszać", refl. terptis "wciskać sią, wpychać sią; wtrącać sią (do rozmowy)". Bez dobrej etymologii. — SO tarp-: tarpas (zob.). teršti, teršiū, teršiaū "zanieczyszczać, zapaskudzać, plugawić, brudzić, psuć; natrząsać słomy, śmieci" łączy sią poprzez s-mobile z łac. stercus, -oris n. "gnój, nawóz", < pie. *(s)terk-. Znacz. etym. "zanieczyszczać odchodami (ludzkimi a. zwierzącymi)". War. sonoryzowany: gw. dėrzti, dėrziu, dėrziau "zanieczyszczać, fajdać" (ob. derzti, -iū, -iaū ts.), susidėrzti "wypróżnić sią, sfajdać sią". — SO tarš-: taršyti "rozrzucać, targać, wichrzyć, plątać". — Podwójny refleks SZ tirs- / turš- < *trk-. 1. SZ tirs-: sutirštū (*tirš-stu), -tiršaū, -tiršti "mątnieć", tirštas "gąsty, obfity, soczysty" (=> tirštėti "gąstnieć", tirštinti "zagąszczać", tirštuma "gąszcz, gąstwina"), 2. SZ turš-: turšti, turšiū, turšiaū "mącić wodą, zanieczyszczać wodą (o kaczkach)", išturšti "wymyć, wypłukać (garnek)", išsituršti "wypróżniać sią (o kaczkach)". War. z wstawnym k: turkšti, turškiū, turškiaū "mącić wodą (o kaczkach)", išturkšti "wyjeść (o kaczce wybierającej z wody rzeczy jadalne)". — O należącym do tego samego pierwiastka temacie infigowanym *trinš- < *(s)tr-n-k- zob. s.v. tręšti. tesėti, tesiu (3 os. tesi), tesėjau "mieć siłą do pracy, nadążać z robotą, podołać czemu, być w stanie; wystarczać, być pod dostatkiem; dotrzymywać (słowa, obietnicy)", atitesėti "wyrównać komu co, wynagrodzić (szkodą)". — SZ tis- (typ TiT <= TeT): ištisas "cały; rozciągniąty", patisas "rozpostarty, rozciągniąty". N.B. St. zanikowy tis- może być odnoszony również do czas. tiesti (zob.). tąsti, tęsiu, tęsiaū "ciągać, przeciągać, wydłużać". Por. łot. ties- w cps. attiest zuobus, -tiešu, -tiesu "wyszczerzyć ząby". Drw. tęsimas "włóczenie, marudzenie", tęsinys "ciąg dalszy, kontynuacja", tęstūvas "naciągacz". Pie. *tens-, por. goc. -pinsan "ciągnąć, wlec", wed. tatasrė "przyciągnąli". — SZ tis-: t{sti, t{sta (*tins-sta, gw. tinsa), t{so "rozciągać sią, wyciągać sią, rozpościerać sią", drw. t{scioti "szarpać, ciągnąć i puszczać - o koniu", tisioti "ciągnąć", ištįsėlis, -ė "wysmukły człowiek". — SO tąs- < *tans-: tąsyti "ciągać, wlec, włóczyć", refl. išsitąsyti, SD išsitūsau «targam sią, siły rwą; wysilam sią», tąsytis "brać sią za bary, mocować sią". Nomina: patąsa c. "włócząga", tąsymas "ciąganie", tąsūs "ciągliwy, elastyczny". testó ptk. "niech, niechaj" — używana w stlit. konstrukcji permisywnej, np. Testo maiiėii waikialai waiksczioia manęsp DP "Niechajże małe dziatki do mnie chodzą". Pochodzi ze skrócenia formy te-stóvi "niech stoi" (3 os. prs. do stovėti "stać"). Z permisywnego znacz, "niech stoi" rozwinąło sią najpierw znacz, "niech bądzie" (por. tęstó pagirtas wardas szwentas io DP "niech błogosławione bądzie imią świąte jego"), potem
673 ogólne znacz, "niech". Podobny rozwój przeszła ptk. tegu, tegul (zob.). — W dialekcie wsch.-lit. kontynuantem testó jest testa "niech sobie będzie" (-a ze skrótu *-a), w konstrukcji z 3 os. prs.: testa aina "niech idzie". tešmuo m. "wymię krowie", acc. sg. tešmenį nom. pl. tešmenys, gw. tėšmenes, tešmens "wymiona" (łot. tesmens, tesmenis "wymiona", gw. desmens) < pb. *teś-men- (ten sam sufiks w słow. vymą, vymene < *ūd-men-). Formacja motywowana czasownikiem tėšti, tešia "wzbierać mlekiem" (zob.). — Drw. tešmenlklis m. "smarkacz, gołowąs", tešmeninga "(krowa) o wielkim wymieniu", tešmeniūota "(koza, krowa) o wielkim wymieniu". Neoosn. tešm-: tėšmas "wymię", tešmuvd ts. (por. sesuva <= sesva). tėšti, tešia, tėšė "wzbierać mlekiem, zaokrąglać się (o wymieniu), oddawać mleko (o krowie na krótko przed ocieleniem się)": Karvėpritėšus. Jau karvė tešia, greit teliuosis. Drw. tešla "ciasto", tešmuo (zob.). — WSE tėš-\ tėšė (prt.), drw. tėšlmas "siara, pierwsze mleko krowy przed ocieleniem". — SO taš-: łot. tasla "krowa z wielkim brzuchem, krowa która dużo pije". Obok tego lit. tašla SD «ciasto» (dziś tešla), znacz. etym. "masa rosnąca na drożdżach". Neoosn. tašl-: apsitašloti "oblepić się ciastem", tašlyka "mała dzieża" (por. karvyka <= karvė). — Bez etymologii. Wskazywano na możliwość związku z pwk. *tek-, jak w gr. ex8xov aor. "(o ojcu) spłodziłem, (o matce) urodziłam". To by wymagało założenia przy bałtyckim pwk. teš- pośredniego znaczenia "zajść w ciążę". teta 4 p.a. "ciotka". Jako twór języka dziecięcego łączy się z tėtis "tatuś" (zob. tėvas). — Drw. tetėnas "mąż ciotki", tetulėnas SD «syn ciotki», później "mąż ciotki", tetulėna SD «córka ciotki». tetervinas "cietrzew, Lyrurus tetrix", SD tetervinas didysis «bażant, Phasianus», tetirvinąs didysis «fazyan, bażant, Phasianus», tetervinas kurtinys «głuszec, Tetrao». Drw. na -ina- od tėtervas a. teterva "cietrzew" (n. m. Tėtervos, n. rz. Teteh'ė 2x), SD tetirva «cieciorka ptak, Tetrax faemina»). Ta sama osnowa w stpr. tatarwis EV "cietrzew, Birghun", psł. *tetervi, cs. tetrėvi, -vi "bażant", bg. tėtrev "cietrzew", ros. tėterev "cietrzew", czes. tetrev "głuszec", pol. cietrzew (z metatezą: stpol. gw. cietwierz, cieĆwierz). Inaczej zbudowane gr. trĆTpaż;, -ayoę a. -axoę- m. "jakiś ptak kurowaty" (cietrzew? perliczka?). — N. rz. Tetervine, n. jez. Tetervlnis 2x. N. m. Tetervinai ob. Tetirvinai, Tetervine 4x, Tetervlniai, Tetirvynė. tąvas żm. "cienki"504 :: łot. tiėvs ts. < pb. *tenua- < *tenh2u-o-. Wygląda jak drw. typu vrddhi od przymiotnika o temacie na -u-, pie. *tnh2-u-. Por. wed. tanu-, łac. tenuis, scs. tinu-ku "cienki", gr. tavu° w kompozycji (lit. refleksem byłoby *tinus). Porównywalne vrddhi pokazuje adi. lengvas zam. *lingus (zob.). tėvas "ojciec", tėvai 3 p.a. m. pl. "rodzice", stlit. "przodkowie" :: łot. tąvs "ojciec, stary człowiek", tėvu tėvi m. pl. "przodkowie", ze zmianą ė > a > o: stpr. taws, towis nv "Vater". Porównuje się tėvas z familiarnymi wyrazami tėtė m. "tata, tatuś, ojczulek", tėtis m. ts. (=> tėtulis "ojczulek", tėtušis "tata"), łot. tėte "ojciec", stpr. thetis EV "dziadek, Altvater", ale pochodzenie wyrazu pozostaje niejasne. — Drw. betėvis, betėvis m. "nie mający ojca, osierocony", SD «bękart, baster», įtėvis m. "przybrany ojciec" (por. (motė), patėvis m. "ojczym" (por. stpr. patowelis EV "ojczym, Stiffater"), tėvainis a. tėvainis m. "dziedzic" (por. łot. tąvainis "stary człowiek, starzec; dziad, dziadek; świekier"), tėvynė
504
O d p o w i e d n i k auksztajcki
ptónas.
674 "miejsce urodzenia, dom rodzinny; kraj rodzinny, ojczyzna", tėvystė (zob.), tėviškė (zob.), tėvonas "dziadek", tėvonija "ojcowizna", tėvonis ts. (=> tėvonystė "ojcowizna, dziedzictwo", też bibl. "królestwo Boże"), tėvuonis m. DP "dziedzic, spółdziedzic". Cps. bendratėvainis m. SD «społdziedzic, coheres», devyniatėvis a. devyntėvis m. "bękart" (por. devyni), santėvainis m. bibl. "współdziedzic", santėvonis m. bibl. "współdziedzic, dziedzic wspólnego dziedzictwa", sentėvis m. "przodek", tėvavardis m. "imię ojca" (skrót haplologiczny: tėvardis), tėvažudys m. "ojcobójca". N.B. W językach bsł. brak jest śladu po pie. leksemie *ph2ter- "ojciec". tėvynaitis, -čio "syn gospodarza pozostający na ojcowiźnie, dziedziczący gospodarstwo, dziedzic; rodak", tėvynainis m. "rodak, ziomek, patriota". Drw. na -aitis, -ainis od tėvyn-, zob. tėvynė s.v. tėvas. tėviškas, -a "ojcowski", tėviška turtė SD «oyczyzna, maiętność oyczysta», tj. "ojcowizna". Drw. na -išk- od tėvas "ojciec". Substantywizacja: tėviškė DP "ojczyzna, dziedzictwo", dziś "dom rodzinny, miejsce urodzenia". Z innymi sufiksami: tėvystė "ojcostwo, obowiązki ojcowskie, ród, ojczyzna", tėvykščia a. tėvykštė stlit. "ojczyzna, ojcowizna» (išskiriu nuog tėvykščios SD «wydziedziczam»), też "królestwo Boże" — drw. od *tėvysta a. tėvystė ze wstawnym k i zmianą ks > kš. — Neoosn. tėvykšt-: 1. tėvykštaitis m. "dziedzic" (por. syn. tėvonis, tėvainis), 2. tėvykštystė SD «dziedzictwo, haereditas» (atmetu nuog tėvykštystės SD «wydziedziczam»), 3. tėvykštlnis SD «dziedziczny, haereditarius» i 4. vb. denom. aptėvykštauti DP "odziedziczyć" (=$ tėvykštavimas DP "dziedzictwo"). tėžti, tązta (*tenž-sta), sutėzo "stawać się mokrym, miękkim, błotnistym, rozmakać, rozpływać się, tajać", przen. "stawać się rozlazłym, opieszałym, powolnym". Paralela formalna: glėžti, glązta, suglėzo. Caus. težinti "rozmiękczać". Etymologicznie ciemne. — SZ tiz- (typ TiT <= TeT): tižti, tyžta (*tinž-sta, por. war. tyža, tinža), tižo "moknąć, przemakać, przesiąkać wodą, rozmiękać (o drodze)", przen. "gnuśnieć, rozleniwiać się", aptižti "rozmoknąć, rozmięknąć", przen. "obmierznąć, stać się wstrętnym", išūžti "(o śniegu) tajać, topnieć, (o ziemi, drodze, grzybach) rozmoknąć, rozmięknąć, rozpłynąć się", przen. "sflaczeć, zwiotczeć, stać się rozlazłym, ślamazarnym", {tižti 1. "namoknąć", 2. "uwziąć się, mocno postanowić", sutižti "zniechęcić się, przygnębić się", drw. ištižinti "rozczynić, rozrobić (wapno)". Por. łot. tizat, -aju "kuleć, utykać". Nomina: ištižėlis m. "człowiek rozlazły, ślamazara", ištižusiai adv. "ślamazarnie", sdntiža c. "ślamazara, niedołęga, ciamajda", tizlis a. tižlius "niedołęga", tižūs "rozlazły, rozmiękły, pokryty czymś śliskim i lepkim, oślizły" (por. łot. tizls "kulawy; jąkający się" obok tisls "chromy, bezsilny", tiziski iet adv. "iść utykając"). — WSZ tyž-: ityžti, -tyžta, -tyžo "uwziąć się, mocno postanowić; przywyknąć, przyzwyczaić się do czego" (jest to war. do ijiiti), santyža)?ko war. do sdntiža. — SO taž-: tažėti, taža, tažėjo "kapać, przeciekać". — Nowy SO taižtiž-: taižytis refl. "miętosić się, kruszyć się, rozmiękać - o starych grzybach" (Maišelėje man labai grybai taižos "Mnie w woreczku grzyby się gniotą"). Natomiast taižyti w znacz, "bić, chłostać, smagać" jest chyba wariantem do talžyti (okazjonalna zmiana V > i). tyčia, tyčiomis adv. "naumyślnie, rozmyślnie; na przekór, na złość", netyčia, netyčiomis, netyčiom adv. "nieumyślnie, niechcący, mimo woli" — skostniałe formy instr. sg. względnie instr. pl. od sb. *tyčia, por. patyčia "ironia, urąganie, pośmiewisko", patyčios f. pl. "drwiny, kpiny, szyderstwa". Niejasne. — Vb. tyčiotis, -juos, -jaus "naśmiewać się, kpić, drwić" (=> tyčiojimas "naśmiewanie się, szydzenie"), pasityčioti "szydzić z kogo, kpić, drwić"; tytyti, -iju, -ijau "urągać" (wygląda jak vb. denom. od
675
*tytas, por. statyti, vėtyti), => tytijimas DP "urąganie"; tyčinis "dokonany z premedytacją, zamierzony". — Łot. titit, -Tju, -Tju "upierać sią, ćwiczyć, musztrować, ganić, odgrażać sią"; titigs "krnąbrny, niesforny, uparty"; titinat "drażnić, irytować, złościć", tidit "drażnić, zaczepiać kogo, nękać" < *tit-di-. Neopwk. tis-: tisuót "robić coś umyślnie, na przekór, sprzeciwiać się", tTšs "umyślny", tisam adv. "pilnie; rozmyślnie; na przekór", tisurns "zły zamiar, umyślna złośliwość" (por. lit. tyčiotis). tiek adv. "tyle, tylu" (Tiek užteks "Tyle wystarczy". Kiek prašė, tiek daviaū "Ile prosił, tyle dałem"), daw. ne tiek DP "nie tylko". Pochodzi przez apokopę -a z tieka, formy nom.-acc. n. do tiekas, -a "tyle, tak wiele, tak dużo". W DP też z ptk. tai: ną tiektai "nie tylko". Odpowiada pytajnemu kiek "ile" (zob.). W DP forma tiekas jest używana jak rzeczownik, por. po tiekam' tūkstančių metų "po tyle tysięcy lat". — Por. dalej antra tiek "drugie tyle", šitiek "tyle oto" (por. šis), tiek daūg "tak dużo", tiek ir tiek "bardzo dużo", tiek kartų SD «tyle kroć», tiek pat "tyleż, tyle samo", vis tiek "wszystko jedno". — Drw. tiekas SD «tyli», tiekčios "tyle = wcale" (Ežeran kai nueis, tai tiekčičs jas [žąsis] matysi "Jak pójdą do jeziora, to tyle je [gęsi] zobaczysz"), tiekis m. "taka (wielka) ilość", tiekutelys "całkiem mały, maluteńki". ties praep. z instr. "naprzeciw, w pobliżu, koło, przy, nad", np. Ties mūsų langais "Naprzeciw naszych okien", Nestovėk ties langu "Nie stój przy oknie", Ties galva bitė prazvimbė "Nad głową pszczoła brzęcząc przeleciała". Przyimek ten stoi w związku z adv. tiesiai "prosto" i adi. tiesūs "prosty". tiesa 4 p.a. 1. "prawda", 2. SD «sąd» (łot. tiesa m.in. "prawo, sąd"), 3. SD «sędzia urzędowy» — drw. postvb. do tiesti. Por. jeszcze daw. pagal tiesos SD «sądownie», tiesų iššaukimas SD «sądów wywołanie». tiesti, tiesiu, tiesiaū "prostować, rozciągać, prowadzić (drogę), kłaść (most), słać (stół)", aptiesti "nakryć, nakrywać", aptiesiu sienas SD «obijam ściany», ištiesiu SD «ściągam rękę», nutiesti kėlią "przeprowadzić drogę", pratiesti "przeciągnąć, zrobić (drogę, tor)". Refl. tiestis "ciągnąć się, rozciągać się (w dali), wyprostowywać się", prasitiėsti "utorować sobie drogę; podać sobie nawzajem rękę". Nomina: aptiesalas "nakrycie", aptiestuvė SD «9pona»505 ["tkanina służąca jako obicie ścienne", SŁXVI], aptiestuvė sienų SD «ębicie» [ścian], pratiesas "maszt żagla" (zob.), tiesa "prawda" (zob.), tiesyklė "sznurek ciesielski", SD «modła do ustawienia prostego muru», tiesiog adv. "prosto, wprost", tiesiógi DP "prosto", tiesiógui DP "zgoła", tiesūs "prosty, prawy, sprawiedliwy", SD «prawdziwy, istny» (por. łot. tiess "prawdziwy", tiešs "prosty, bezpośredni"), => vb. denom. tiesėti "prostować się", tiesinti "prostować, wyrównywać". Cps. dūontiesa a. duontiesys "płótno do nakrywania dzieży z ciastem", stalatiesė, staltiesė "obrus, serweta" (zob. stalas). — Pwk. ties- nie ma dobrej etymologii. Może jest to wtórny st. pełny do SZ tis- <= tes-, zob. tesėti. — SZ tis-: ištisas "cały, rozciągnięty", SD «szczyry, wierny», ištisai SD «do czysta, prosto, po prostu», patisas "rozpostarty, rozciągnięty", vientisas "niezłożony, nieustanny, ciągły" (=> vb. denom. tįsta z *tins-sta, tįsti "rozciągać się"). — WSZ tys-: nuty sėti, -tysiū, -tysėjau "zaszargać, znosić, zedrzeć (o fartuchu)". — SO tais-: taisyti "poprawiać, naprawiać, remontować", taisau plaukus SD «trafię włosy», aptaisyti "ubrać, oprawić (książkę)", pot. "nabrać, oszukać" (=> aptaisas "ubranie, ozdoba,
505
W błędnej pisowni (aptujtuwe).
676 oprawa", => aptaisalas "okrycie, odzież; oprawa, oporządzenie", SD «kortyna»), Įtaisyti "zaprowadzić, sprawić, urządzić, umieścić", pasitaisyti DP "poprawić się, naprawić się" (nepataisomas SD «niekarny, niepoprawiony, niepoprawny»), pataisyti "posłać pościel", pritaisyti "przygotować, zrobić" prietaisas "przyrząd, narzędzie"), refl. taisytis "zdrowieć, wracać do zdrowia; sprawić, np. nowe ubranie; zanosić się (na mróz)". Por. łot. nūotaisit "skończyć, wykonać, umocować; powalać, zabrudzić". Neoosn. taisy-: taisykla "zakład naprawczy", taisyklė "reguła, prawidło", taisyklės f. pl. "przepisy, reguły (gry)", => taisyklingas "prawidłowy". tijūnas daw. "zarządzający dobrami ziemskimi wielkiego księcia, ciwun", DP "włodarz, szafarz", SD «włodarz, villicus» ["dozor folwarku mający, urzędnik, starosta, dwornik", L.] — zapoż. ze strus. tijunu "namiestnik księcia". Por. ros. tijūn "zarządca". Co do substytucji lit. ū za ruskie podakcentowe u por. anūkas, būbinas, kūmas. — Drw. tijūnauju SD «włoduię», tijūnystė SD «włodarstwo». — Przez adideację do wyrazu tėvas "ojciec" u niektórych autorów pojawia się war. tėvūnas "starosta" (np. u Dowkonta), od tego patėvūnis m. "podstarosta". tik lub tiktai adv. "tylko; dopiero; ledwo, omal". Uchodzi za skrócenie formy tiek lub tiektai "tyle", jednak warunki tego procesu pozostają niejasne. tikėti, tikiu (3 os. tiki), tikėjau "wierzyć, dowierzać, ufać" (łot. ticet, -u, -ėju ts.), nedatikiu SD «niedowierzam» (kalka z pol.), refl. tikėtis "spodziewać się", įsitikėti "zdać się (na kogo), zaufać (komu)", pasitikėti savo jėgomis "ufać we własne siły"). Należy chyba do rodziny czas. tikti, tinkū "zgadzać się". — Drw. tikinti "zapewniać, przekonywać", patikinti "zapewnić". Nomina: ištikimas "wierny, pewny, mocny, porządny", patikimas "niezawodny, pewny, niewątpliwy", patikis m. "kredyt" (SD įgyt sau arba kitam patiki «kredyt sobie abo komu uczynić, zjednać», nuteriot patiki «kredyt stracić»), patiklūs "łatwowierny", tikėtinas "wiarygodny", tikyba "wiara, religia", tikimas "wiarygodny, prawdopodobny", SD «wierny, podobny ku wierzeniu» (ptc. prs. pass.) => tikimybė "prawdopodobieństwo". Por. łot. ticiba "natura ludzka, charakter, zwyczaj, zaufanie, posłuszeństwo; wiara, religia"), ticigs 1. "godny zaufania, na którym można polegać, niezawodny (też o koniu)", 2. "wierzący, glaubig". tikras, -a "prawdziwy, rzeczywisty, pewny, niezawodny, naturalny, stosowny, rodzony (ojciec, brat); przekonany, pewny", SD1 «dołożny [syn. tvirtas, mėgintas]; isty; istotny; pewny; prawdziwy [syn. teisingas]; szczyry; własny; wywodny», SD «pewny, nieomylny, szczery, wierutny». Formacja dewerbalna na -ra- od tikti m.in. "zgodzić się, zdarzyć się, być wartym" (paralele: mišras, mitras, stipras, Švitras, vikras). — Drw. tikrovė "rzeczywistość, realność" (=> tikroviškas "prawdopodobny"), adv. tikrai "naprawdę, na pewno, rzeczywiście", iš tikro a. iš tikrųjų "naprawdę, istotnie". Vb. denom. tikrinti "sprawdzać, kontrolować" (=> tikrintojas "kontroler"). tikslas "cel, to, do czego się dąży; sprawa, przeznaczenie; (tarcza) do której się mierzy"; — formacja dewerbalna na -sla- od tikti m.in. "przypadać, być odpowiednim". Paralele: krislas "źdźbło", girslas "pogłoska". — Drw. tikslingas "celowy, należyty, dokładny (zegar)", tikslūs "dokładny" (=> tikslūmas "dokładność, precyzja", tikslinti "sprawdzać, uściślać"). tikti, tinka, tiko "zgadzać się, pasować do czego, odpowiadać, być odpowiednim, być do twarzy, przydawać się, zdarzać się, być wartym", netinka SD «nie dostaie czego; ustaie co, ustawa», netinka to arba to SD «schodzi mu na tym», nemitinka ko SD «nie
677 staie mi czego», aptikti "znaleźć, natknąć sią, natrafić", atitikti (war. atatikti) 1. "odpowiadać ezemu, pasować do czego", 2. "trafić w co" (por. atatinku SD «trafiam do celu»), 3. "zdarzyć sią" (Jeigu višta gieda, atsitiks nelaimė "Jeśli kura śpiewa, zdarzy sią nieszcząście"), atitinkamas "odpowiedni, należyty"; ištikti "zdarzyć sią, nastąpić; spotkać", ištinka "spotyka kogo (nieszcząście), powala kogo (choroba)", stabu ištiktas SD «paraliżem zarażony»,pagaliu ištinku SD1 «chluśnie [syn. sviedžiu]; pogąbkuią; uderzam», SD «biją kijem» (syn. vėzdu išmušu), įtikti 1. "dogodzić", 2. "być w sam raz, (dobrze) wchodzić w otwór, pasować do czego", nutikt kų SD «zdybać kogo», nutinku SD1 «zastaię, zastawam», (nutikis) SD1 «otyły», patinka "podoba sią; spotyka" (=> patinkamas "podobający sią", np. Daryk kaip patinkamas "Rób jak ci sią podoba"), pritikti "być odpowiednim, pasować", pritinku SD1 «dostarczam», sutinka "zgadza sią, żyje w zgodzie" (Sutinka kaip akmuo su kirviu "Zgadzają sią jak kamień z siekierą"), sutinku unt kelio SD «potykam sią z kiem», užtikti "znaleźć niechcący, natknąć sią (np. na grzyby w lesie)". Refl. tińkasi, prt. tikosi "trafia sią, zdarza sią", stlit. "staje sią, dzieje sią, trafia sią co komu, spotyka sią", teip tikosi SD «zdarzyło sią», pagal noro tikos SD «gmyśli» (syn. inteiktinai)\ atsitinka, atsitikti "Zdarza sią" (Atsitinka ir žydui kiaulienos ragauti "Zdarza sią, że i Żyd skosztuje świniny"), pasitinka "spotyka kogoś", susitinku su neprieteliu SD «potykam sią z nieprzyiacielem». — Nomina: atitikmuo m. "odpowiednik, ekwiwalent", atsitikimas "wypadek, zdarzenie", atsitiktinis "przypadkowy" (=> atsitiktinai adv. "przypadkowo, przypadkiem, trafem"), nesutikimas "niezgoda", netikša c. "ktoś nieudolny, nie udany" (por. nemokša, niekšas), sutiktė SD «potkanie sią z kiem; potyczka, bitwa», tikras (zob.), tikslas (zob.). — Morfem tik- stanowi prawdopodobnie SZ do pwk. tek-, zob. tekėti. — WSZ tyk-: atitykis m. "odpowiedniość (miądzy dwiema rzeczami)", nuotykis m. "przygoda, niezwykły przypadek", prietykis m. "przypadek, wypadek, zdarzenie", SD «trefunek» (syn. priepuolis), santykis m. "stosunek, styczność" (=> santykinis "wzglądny", vb. denom. santykiauti "współżyć, utrzymywać stosunki"). W słowiańskim por. scs. sūticati są, -tičą są "zbiegać sią, schodzić sią". tykūs, -i, daw. tykas, -a "cichy, spokojny", SD1 «cichy, skromny» — zapoż. z błr. tixyj. — Drw. pótykis, -ė "powolny, cichy, nierozmowny" (adv. pótykiai: Sėdėk pótykiai "Siedź cicho"), tyka "cisza, spokój", tykumas SD1 «skromność» (stlit. tykastis f. "spokój" odpowiada błr. tixostb). Vb. denom. tyksta, tyko, tykti "uciszać sią, uspokajać sią" (vėjas tyksta "wiatr ucicha"), tykinti "podkradać sią". — Od tego należy oddzielić tykoti, -au, -iau lub -oju, -ojau "skradać sią, podkradać sią, czatować w zasadzce, czyhać", SD tykau «czuham [syn. žioplinu]', godzą na co [syn. dilbstu, dilbinėju]», pritykoti "przyczaić sią" — co wygląda jak zapożyczenie polskiego czas. czyhać, wyrównane do adi. tykas, niby "cicho siedzieć". Drw. tykojimas "czatowanie, czaty, zasadzka". tilkti, tilksta, aptilko "ucichać - o wietrze, burzy, szczekaniu; milknąć, uspokajać sią" (war. tilkti). Czasownik ten przedstawia odnowienie formy tilti (zob.). Punktem wyjścia była tu insercją k w formie prs. z suf. -sta-: til-sta > til-k-sta. Potem nastąpiła resegmentacja tilk-sta, która pociągnąła za sobą nowe formy inf. i prt. Paralele: balksta < balsta\ brėkšta < *breśta (*brėž-sta). — Drw. tilkiai adv. "cicho, po cichu", tilktis f. "cisza, spokój".
678 tilpti, telpū, tilpaū "mieścić się, móc się gdzieś zmieścić, zawrzeć"506, ištilpti "uwolnić się, oderwać się (od obowiązków domowych)". SZ *tlp- do pie. *telp-, por. wed. talpa- m. "obóz, łoże", stir. -tella "daje miejsce, umożliwia", toch. B taptzi "oczyścić" (znacz. etym. "sprzątnąć" "umieścić"). — Alternatywny refleks SZ tulp- < *tlppoświadczają z jednej strony formy lit. gw. tūlpinti "umieszczać, wsadzać; gromadzić, oszczędzać" (=> tūlpinimas "oszczędzanie, oszczędność"), ištūlpinti "zachować, zużywając bardzo oszczędnie" (tulpūs "oszczędny") oraz łot. tulpitiės "zbierać się, gromadzić się, tłoczyć się"507, z drugiej strony dewerbalne nomen psł. *tulpa "tłum ludzi", por. scs. tlupa "%ópo<;", bg. tblpa, ros. tolpa, czes. tlupa. — SO taip-: patalpinti "umieścić, zmieścić, ulokować", patalpa "pomieszczenie", talpa "pojemność; wolna przestrzeń", talpiau adv.: Susispauskite, bus talpiaū "Ścieśnijcie się, będzie więcej miejsca (dla innych)", talpykla "zbiornik (wody), pojemnik", talpsnus "pojemny" (neosuf. -šnus, por. lipšnūs, vilgšnūs), talpūs "pojemny, mieszczący większą ilość czego", netalpūs: Medis šakotas, kumpas, netalpūs "Drzewo gałęziaste, krzywe, zabiera dużo miejsca". tiltas "most" (łot. tilts), daw. tiltas unt kaškų SD «most na palach», tiltas pakeliūnas SD «wzwod, pons mobilis, pons subductilis» ["most zwodzony"], dziś pakeliamasis tiltas. Substantywizowane adi. vb. pie. *tlh2-tó-, znacz. etym. "wzniesiony, uniesiony do góry". Por. łac. (t)latus "niesiony, dźwigany" (do tolló), gr. dor. x\axóą, klas. TA/rycóę "znoszący, znośny, cierpliwy, stateczny". Pwk. *telh2- "podnieść, unieść, znieść, ścierpieć". Paralela: kiltas "prom, most", z pochodzenia adi. vb. *klH-tó- do kelti "unieść, podnieść". — Drw. patiltė "miejsce pod mostem lub koło mostu", tiltava "myto mostowe", tiltelis m. "mostek, podwyższenie; otwór ula; figura taneczna", tiltinė daw. "myto mostowe", tiltininkas "budowniczy mostów", daw. "kto pobiera myto za przejazd mostem", tiltinis "mostowy". Cps. tiltagalis m. "koniec mostu; mostek, kładka; belka mostu", tiltapinigiai m. pl. daw. "myto mostowe", tiltatvoris m. "balustrada mostu". — N. m. Tiltai, Tilteliai, Tiltiškės, cps. Akmentiltis, Naūtiltė oraz TiltagaliaT (por. stpr. n. mostu Stabynotilte, dosł. "Kamienny Most"), Antatilčiai, Dengtiltis, Patilčiai 5x, Patiltė 4x, Pūstilta, Ūztilciai. N. rz. Piktiltis (*Pikt-tiltis), Šaktiltis, Upėltiltis. tilti, tyla (war. tilsta), nutilo "cichnąć, milknąć, uspokajać się", caus. nutildyti "uciszyć, uspokoić, uśmierzyć". Akutowany alternant til- odzwierciedla SZ *tlH-C, zaś nieakutowany — SZ *tlH-V do pie. *telH- "ucichać, uspokajać się" (war. tilti). Prs. tyla przedstawia modernizację pisownianą zam. tĮĮa. To ostatnie pochodzi z *tińla, formy przekształconej metatezą z *tilna < *til-n-H-a < pie. *tl-n-H-V (temat infig. od SZ *tlH-). Por. prs. trina na miejscu *tirna < *tir-n-H-a < pie. *tr-n-H-V s.v. trinti. — SO tal-: caus. taldyti gw. "przymuszać do milczenia, uciszać, uspokajać" (budowa jak w skaldyti <= skilti, lamdyti įimti). Alternant przedsamogłoskowy w scs. utoliti "uspokoić", ros. utolitb < *tolH-V, stpol. utolić (dziecko płaczące), dziś utulić. — WSZ tyl-: tylėti, tyli (war. tylia) "milczeć", nutylėti "przemilczeć, zmilczeć" (budowa jak pagynėti, pakylėti). Nomina: tylūs "cichy, milczący" (=> zdrob. tylutėlis "cichutki"), tyla "cisza", tylomis, tylom adv. "cicho, po cichu, milczkiem", patyliais a. patylom adv. "po cichu", tyluma "cisza, cichość". Zob. też tilkti.
506 Por. Ąsotyje telpa trys litrai "W dzbanie mieszczą się trzy litry". Kaip nórs tūpsime "Jakoś się zmieścimy". Spinta pro duris netelpa "Szafa nie mieści się w drzwiach". 507
Tu nie m o ż n a w y k l u c z y ć kalki z ros. tolpitbsja
"tłoczyć się" <=
tolpa.
679 tingūs, -i "leniwy, niechętnie pracujący", SD «leniwy, leniwiec, nieochotny, ospały» (znacz. etym. "opieszały, gnuśny" "ociężały"), adv. tingiai SD «leniwie, nieochotnie», vb. denom. tingėti, tingiu (3 os. tingi, war. tingia), tingėjau "lenić się", SD «nieochotnym iestem» (syn. vingiu), inchoat. tińgti, tingstu, tingau "rozleniwiać się". Pbsł. adi. *ting-u- < pie. *tngh-u- "ciężki". Por. psł. *tęgu w derywatach II stopnia, z jednej strony scs. otągūčiti "Papew, obciążyć" <= *tęgū-ku, z drugiej strony scs. tągosti a. tąžesti "ciężar, trudność", ros. tjagostb "ciężar, brzemię"; vb. denom. scs. otąžati "Papeopai" < *tęgeti (formalnie zgodne z lit. tingėti). N.B. Scs. tąziku "Papuę, ciężki, niebezpieczny" ma wtórne z, na skutek wyrównania do formy comparativu *tęžiji. — Poza bsł. stopień zanikowy ukazuje się w stisl. pungr "ciężki, mocny; wrogi", fiunge "ciężar", pyngia "obciążyć". SE pie. *tengh- "naprężać, rozciągać", por. scs. rastągą, rastąšti "rozpinać, naciągać", psł. *tęgnQti "wlec, ciągnąć": ros. tjanu, tjanūtb, pol. ciągną, ciągnąć. N.B. SO tang- nie został poświadczony. Forma tangūs "twardy, mocny" jest wariantem s-mobile do stangūs (s.v. stengtis). tinklas "sieć rybacka a. myśliwska", tinklas didis SD «niewod» :: łot. tikls ts., stpr. sasin-tinklo EV "sieć do łowienia zajęcy, Hasengarn". Z pb. *tin-kla- < pie. *tn-tló-. Więcej na temat rodziny pie. *ten- s.v. tenėti. W słowiańskim por. scs. rcs. teneto "sieć, sidła", ros. teneto "sieć, sieć myśliwska, siatka do chwytania ptaszków" (co do suf. por. sch. rešėto, ros. resetó, pol. rzeszoto). — SO *tan-: rcs. tonoto a. tonja "sieć, sidła" (por. gr. uovoę m. "naprężenie, podniesienie głosu"). — Drw. tinklainė "siatkówka oka" (neol.), tinklelis m. "siatka". Cps. voratinklis m. "pajęczyna", war. vortinklė, z sonoryzacją nkl > ngl: vortinglė. Por. jeszcze sėdžia tinklo ob. kūlis tinklo SD «matnia» ["workowate zakończenie sieci, gromadzące złowione ryby"]. tinti, tinū, tyniau 1. "bić, tłuc", 2. "klepać kosę, ostrzyć kosę", ištinti "wyklepać kosę; palnąć, uderzyć", patinti "naostrzyć (kosę, siekierę), poklepać", pratinti "zepsuć klepaniem; roztrwonić (pieniądze)", užtinti "zepsuć klepaniem; zabić". Drw. tintuvai m. pl. "przyrządy do klepania kosy", tintuvas 1. "obuszek do klepania kosy". Do pie. *temh,"ciąć". Wraz ze strus. tinu, tjati "bić, tłuc", pol. tną, ciąć itd. kontynuuje pbsł. prs. *tine-, mianowicie z asymilacją nosowych i degeminacją z *tlm-ne-, < pie. *trph r ne- {mn > nn > n), pwk. *temh r . Por. gr. Tapvco, att. tepvo) "tnę", aor. etapov, łac. contemnó "gardzę, lekceważę". W jęz. litewskim brak jest jakichkolwiek alternantów na st. e i na st. o. — Słowiański SO ton- widać w takich złożeniach, jak czes. ndton m. "kloc do rąbania", słń. drvoton m. "miejsce do rąbania drewna". To zam. -tom < *-tomu < pie. *tomh,-o-, por. gr. ópuTopoę "drwal". — WSZ tyn-: tyniau (prt.), drw. tynėjas "kto klepie kosę". Por. słow. tin- w scs. tini "rzemień", ros. tinb f. "rzemień, bicz, bat". tyras, -a "nie porosły drzewami, pusty, opustoszały, niezamieszkały, bezludny" (syn. plynas), też "czysty, przejrzysty, przezroczysty, klarowny (o wodzie, niebie), niezanieczyszczony, niezabrudzony, jasny", przen. "szczery, porządny, przyzwoity, moralny, niewinny". Odpowiednik łot. tirs "czysty, niezmieszany, niesfałszowany". Pb. *tl-ra- < *tiH-ró- (por. typ vyras). Bez etymologii. — Drw. tyras sb. "grząskie bagno porośnięte niskimi drzewkami", tyrai m. pl. "tereny nie zamieszkałe, pustkowie, pustynia; stepy; tundra", tyrūliai m. pl. "wielki obszar bagienny; tundra", tyruma a. tyrime "pustkowie, step". Vb. denom. tyrėti, -ja "stawać się czystym", tyrinti "oczyszczać, rafinować". — N. m. Patyris 3x.
680 tirpti, tirpsta, tirpo "cierpnąć, drętwieć (o kończynach)", nutirpstu SD «cierpnę, drętwieję, martwieię, ścierpnę, zdrętwieię», drw. tirpčioti "chwilami drętwieć, cierpnąć", tirpsėti ts. Odpowiednik łot. tirpt, -pstu a. -pju, -pu "cierpnąć, drętwieć". Nawiązanie słowiańskie: psł. * t i r p n Q t i , pol. cierpnąć, ros. terpnūtb, sch. trnuti "ścierpnąć", cs. utrupeti "ścierpnąć, zdrętwieć", scs. trupėti "cierpieć" (znacz. etym. "znosić w odrętwieniu, w bezruchu"). Do pie. *terp- "drętwieć", por. łac. torped, -ere "sztywnieć, drętwieć, popadać w bezruch, zamierać z wrażenia, być otępiałym", torpor, -óris m. "odrętwienie, porażenie", torpidus "zesztywniały, obezwładniony". — Lit. tirpti ukazuje się również w znacz, "rozpuszczać się, tajać, topnieć (o śniegu, lodzie)". Do tego caus. tirpyti "topić, rozpuszczać", dawne prs. tirpiu SD «rostapiam; spuszczam wosk», tirpinti "topić, rozpuszczać", tirpinu rūdas SD «zlewam kruszcze, spuszczam, topię co, liquefacio». tirti, tiriu (zam. *tiru), tyriau "próbować, sprawdzać, badać, prowadzić badania, dowiadywać się, doświadczać", ištirti "zbadać, dowiedzieć się, przekonać się", pritirti "doświadczać czego". W "Postylli" Bretkūną ukazuje się dwa razy praeteritum z suf. -a-: ištiro "dowiedział się, usłyszał". Formacja taka daje się bez trudu pogodzić z hipotezą pralitewskiego prs. *tiru. Z jęz. łotewskiego por. tirt "wypytywać, dowiadywać się", iter. tųat, -aju "wypytywać, zmuszać do zeznań" (gw. tirat), frq. tirinat "wypytywać"; tirdit, -u, -Tju "domagać się odpowiedzi, wypytywać w dolegliwy sposób; zaczepiać, trapić, nękać, dręczyć", frq. tirdinat "wypytywać, niepokoić":: lit. tirdinėti daw. "badać". —Pdg. oparty o st. zanikowy *tir-C, który należał do pwk. *ter-C "trzeć, pocierać" < pie. *terh,-. Bałtycki z niewiadomych powodów wyzbył się refleksów st. e. Por. gr. teipco "trzeć, zetrzeć, zniszczyć" < *terió, zam. *ter5 < *terh,-e- (=> drw. tepeupov n. "świder" < *terh r tro-), łac. tero, -ere "trzeć, gładzić", scs. treti, tirą "trzeć" (ros. tru, terefo, stczes. tru, trieti). Etymologicznym znaczeniem tirti było "próbować, badać" <= "badać przez rozcieranie w palcach" (np. dla stwierdzenia jakości gleby, dla identyfikacji rośliny). Cps. ištirti "dowiedzieć się, usłyszeć", ištiriu SD «wyrozumie wam co z kogo», (itirti "nabrać doświadczenia, przekonać się", patirti "doznać, zaznać, doświadczyć, poznać", pritirti "doznać czego, przejść przez co, nabrać doświadczenia, nawyknąć", sutirti "dowiedzieć się". Lit. participium na *-to-, patirtas "doznany, doświadczony", jest formalnym odpowiednikiem gr. t p r | T Ó Ę "przedziurawiony, przebity" < *trh r tó- (por. xpr\\ia n. "dziura, otwór" < *trh,-mn). — WSZ tyr-: tyriau (prt.), drw. prietyris m. "doświadczenie, wprawa", prityręs "doświadczony" (por. pritirti), tyrėti, -ju, -jau stlit. "wywiedzieć się, dowiadywać się, badać", DP tyrėja "bada się (wszystkiego)", DP tyrėjo "wywiedział się", DP tyrėtumbim "abyśmy się dowiadowali" — z odpowiednikiem stłot. tiret "domyślać się, przypuszczać"; neoosn. tyrė(j)-: n. agt. tyrėjas "badacz, eksplorator" (por. gynėjas <= gynėjau)', dasityriu SD «badam się, doświadczam, macam, zrozumieć chcę»; ty rauti DP "wywiadywać się", išsityrauti "wybadać, dowiedzieć się" (por. typ dyrauti, pykauti); tyrinėti "badać, prowadzić badania" (=> neoosn. tyrinė(j)-: n. agt. tyrinėjas "badacz"). — SO tar-: tardyti 1. "badać, przesłuchiwać w śledztwie", 2. "stroić (skrzypce)", por. ardyti <= irti, spardyti spirti. — Ciekawym zjawiskiem jest innowacyjny SO tair-tir-, mianowicie w vb. tairautis (zob. teirautis). tógti, tógstu, tógau: nutógti "odsunąć się od kogo, poróżnić się" (war. nutókti), pritógti "przywiązać się do kogo" (war. pritókti), sutógti "zawrzeć znajomość, koleżeństwo, przyjaźń, zaprzyjaźnić się; spowinowacić się" (war. sutókti). Drw. patogūs (zob.). Jeśli przypuścimy, że etymologicznym znaczeniem złożenia sutógti było "zbliżyć się,
681 zetknąć sią, przylgnąć do siebie", to otworzy sią możliwość włączenia lit. tog- < *tag- do pierwiastka pie. *teh2g- "dotknąć, ująć", por. łac. contages, -is f. "zetkniącie sią", contagium, -ii n. "styczność; zaraza". — SO *tuog- < *toh2g-: zob. santuoka. — SZ *th2gw łac. tag- / -tig- / -teg-, por. tango, te-tig-i, tac-tum "dotknąć, dotykać, ująć; naruszyć, zabrać; trafić, uderzyć", contingó "dotykać czegoś", tagax, -acis "złodziejski", integer "nietkniąty" (gr. hom. T e i o c y c o v ptc. aor. "schwyciwszy"). Zob. też santuoka. tóks "taki, tego rodzaju" (gw. tókias, tokias), f. tokia (DP toki). Por. Tóks mano būdas "Taki mój charakter", Koks paukštis, tóks ir lizdas "Jaki ptak, takie i gniazdo". War. gw. tokis (loc. sg. tokimė DP), po synkopie toks. Pochodzi z *tak-ia-, co było derywatem w stosunku do *taka- (por. scs. taku "taki, tego rodzaju", ros. takój). Osnową zaimka *ta-ka- było pie. *teh2-, jak w paralelnym zaimku łac. talis "taki, takiego rodzaju, tak wielki, tak znaczny" < *teh2-li-. Por. zaimek wskazujący pie. *to- "ten" s.v. tas. Formant -k- też w anóks, jóks, kóks. tókti: atitokti, atitókstu, atitokau m.in. "zelżeć (o mrozie, upale), pulchnieć, miąknąć (o ziemi po deszczu); rozgrzać sią (o zmarzniątym); oddalić sią, odejść; odstać, odstawać (o skórce chleba)", przen. "ochłonąć (z gniewu, strachu), otrząsnąć sią (z przygnąbienia); ocknąć sią, oprzytomnieć, przyjść do siebie, odzyskać siły, wigor; pojąć, zrozumieć", nutókti "rozejść sią, poróżnić sią", sutókti "zejść sią, zbliżyć sią do siebie". Stoi w związku z pwk. *tak- jak w gr. tr|xopai "roztapiać sią, rozpływać sią, tajać, topnieć", przen. "niknąć, niszczeć, marnieć; być przejątym wzruszeniem, rozpłakać sią", < pie. *teh2k-. Pierwiastek porównywalny z tog- < *teh2g-, zob. tógti. — Drw. atótokis m. "odwilż" <= vb. cps. *ata-tokti. tolierka 2 p . a . d a w . g w . "talerz" o b o k torielka m.in. SD « t a l e r z » — z a p o ż . z błr. talėrka, tarėlka (z pol. talerz). tolūs, -i "odległy, daleki" :: łot. tais ts. Adv. toli "daleko", łot. talu ts., stpr. talis "dalej". Sporne. Pierwsza możliwość to powiązanie tematu przymiotnikowego *tal-u- z przysłówkiem tól "dotąd, dopóty", tolei ts., daw. tolai SD «poty, do tego czasu; do tego mieśca», który ze swej strony zbudowany jest na zaimku wskazującym ie. *ta- < pie. *teh2- (por. tóks "taki" < *teh2-k- obok tas "ten" < *to-). Por. formacją na -/-, *teh,-li-, w łac. talis "taki, takiego rodzaju, tak wielki, tak znaczny" < *teh2-li- (obok ąualis "co za jeden? jaki?" < *kueh2-li-) oraz w gr. Tr\Xixoę "bądący w tym wieku, tak stary, tak m ł o d y ; tak duży, tak wielki". Znacz. etym. "tak od tego miejsca odległy". — Druga ewentualność to założenie wtórnego t- zam. d-, co otwiera drogą do powiązania pb. *tal- z psł. *dal-jT-, ros. dalb, pol. dal, -i "przestrzeń odległa, rozciągająca sią w oddali", scs. vii dal ją adv. "daleko" — drw. od adi. *dalu "odległy" < *dvalu < pie. *dueh2-lo-. Pwk. *dueh2- " o d d a l a ć sią", por. gr. ór|v adv. "od dawna, długo" < *duan < pie. *duam < *dueh 2 -m, ó r j p ó ę "długi, zbyt długi", ór|póv adv. "długo" < *dua-ro-. — Drw. toliese a. toliese a d v . " d a l e k o , w oddali", netoliese "niedaleko" obok toliė "daleko" (zob. kadaise), tolimas " d a l e k i , odległy" od toli (por. artimas od arti). tošis, -ies f. "wierzchnia warstwa kory brzozowej", SD «skorka na drzewie cienka, liber, membrana»508, war. tošė. Odpowiednik łot. tass "kora brzozowa", przen. "skóra". Por. bałtyzm fiński tuohi "kora brzozowa". Łączy sią z vb. łot. tast, tašu, tdsu
508
W odróżnieniu od žievė SD «skorka abo skora na drzewie gruba, cutis arboris, cortex»
682 "ociosywać, wygładzać", aptastit "okorować (drzewo)" < płot. *tas-stl- < pb. *taś-stl-. Pb. *taš- nie ma nawiązań zewnętrznych. Transponat pie. *teh2k- "zdzierać, odłupywać (korę)". Strukturalnie podobne są pierwiastki tok- i tog-. — Drw. tošelė "fujarka z kory brzozowej", tošinė "koszyk a. pudełko uplecione z kory brzozy, króbka; tabakierka", tošingas "(brzoza) o grubej korze". Vb. denom. sutošėti "obłożyć, obwiązać korą brzozową". totorius, -iaus, daw. totdris, -io "Tatar", SD «Tatarzyn», pl. totoriai "Tatarzy" — zapoż. z błr. tatar. — totorka, gen. sg. totórkos 2 p.a. "Tatarka", SD «Tatarka niewiasta» — zapoż. z błr. tatarka. — Drw. totoriška žolė SD «tatarskie ziele». Liczne są ślady tego etnonimu w nazwach wsi: Totoriai 2x (por. pol. Tatary), drw. Totorėnai, Totorlnė, Totčriškės 4x, Totoriškis 4x, cps. Totdrkalnis, Totčrkiemis, Totorviečiai oraz Patotorys. trakas "polana w lesie, poszycie leśne". Niejasne. Pod względem pierwiastka bliskie trekiii, trėkti (zob.). Osnowa szeroko rozpowszechniona w toponimii, por. n. m. Trakai m. pl. "Troki" oraz nazwy wsi Trakai 24x, Trakas 7x, Trakėliai 6x, Trakiniai 4x, Trakiškiai 2x, Trakiškiai 3x (pol. Trakiszki), cps. Traklaukas, Trakógalis, Traksėdis 2x, Traksėdžiai 2x, Trakšeliai (por. šalis), Trakupiai oraz llgatrakis, Mergūt rakis, Patrakė 5x, Patrakiai 3x, => Patrakiemis (*Patrak-kiemis), Viltrakiai (*Vilk-trakiai). tramdyti, tramdau (war. tramdžiu), tramdžiau "tłumić, poskramiać, wstrzymywać, przeszkadzać, hamować; uspokajać, koić, uśmierzać" — formacja z suf. -dyti i na SO, pełniąca z jednej strony funkcję caus. do trimstu, trimti m.in. "być niespokojnym", z dru-giej strony funkcję iter. do tremiu, fremft' "odganiać, odpędzać" (war. traminti, tramyti); nutramdyti "uspokoić, uśmierzyć", sutramdyti "okiełznać, opanować (konie), stłumić (ogień, bunt, sprzeciw), zapanować nad czym, zmusić do posłuchu". Odpowiednik łot. tramdit, -u, -iju "straszyć, płoszyć, pędzać, niepokoić, uderzać" :: tremt. Z etymologicznego punktu widzenia powstaje pytanie, czy tramdyti nie jest drw. kauzatywnym od prs. intr. *trem-da- < *tremH-dhe-. — Neoosn. tramd-: tramda "mitręga, strata czasu; ten kto przeszkadza" (łot. tramda c. "niespokojny człowiek"), tramdis m. "płochliwy koń". Neoosn. tramdy-: tramdymas "przeszkadzanie, hamowanie, zwłoka", tramdytojas "poskramiacz (koni, lwów)". tranas "truteń, samiec pszczół" :: łot. trans a. tranis ts. (war. dranis ma dr- pod wpływem śrdn. drane "truteń"). Pod względem pierwiastka nawiązuje do psł. *trQtu (o ile Q wywodzi się z *an, nie zaś z *un), < *tran-ta-, por. sch. trūt, truta, słń. trót, ukr. trut, truta, drw. ros. trūtenb, trūtnja, pol. truteń, trutnia. Dalszy wywód niejasny. trapūs, -i "kruchy, łatwo się łamiący, łupiący (drzewo, krzemień, paznokieć), pękający (o szkle), kruszący się, słaby, wątły (o niemowlęciu, ozdrowieńcu), delikatny, wrażliwy na co; szybki, żwawy" (war. trapnūs), trapūs pyragas "kruche ciasto". Drw. na SO do pwk. trep-, por. łot. trepėt, -u a. -ėju, -ėju "próchnieć, butwieć, tracić spójność, sprężystość" (war. trapėt, -u, -ėju "zwietrzeć, spróchnieć"). Odpowiednik łot. trapjš a. trapans "zbutwiały, spróchniały, kruchy, łomki". Dalsze objaśnienie s.v. trepenti. traukyti, traukau, traukiau "ciągnąć, ciągać, pociągać, wyciągać, wyrywać; targać, rwać, rozrywać, kurczyć", patraukyti pečiais "wzruszyć ramionami", SD traukau «targam», refl. traukytis "kurczyć się". Jest to iteratyw, do którego kiedyś należało prs. traukiu. Wokół tej formy prs. ukształtował się quasiprymarny pdg. traukiau, traukti "ciągnąć, pociągać, przedłużać, narywać (o wrzodzie)". Paralela: spausti ob. spaudyti. Cps. atatraukiu SD «odciągam co albo kogo; odrywam co; odwłoczę co [syn. atvelku]»,
683 ištraukiu SD «wyciągam, wymykam co, wyrywam, wyzuwam kogo z czego», nutraukti "ściągnąć, zerwać", pertraukti "przerwać, przewlec" (por. stpr. pertraūki "zamknął, verschloB"), užtraukiu SD «winduię co», refl. atsitraukti "cofnąć sią, (o wojsku) dokonać odwrotu", traukiuosi SD «targam sią na kogo». — Drw. aptraukas "pokrycie futra" (=> aptraukalas ts.), nuotrauka 1. "wyrwa; przerwa", 2. "zdjęcie, fotografia", 3. c. "wydrwigrosz", nuotraukos f. pl. "pakuły", pertrauka "przerwa", traukinys "pociąg", trauktinė "nalewka", trauktuvė SD «winda», traukulys "skurcz", trauktelėti "pociągnąć". — SZ truk-: trūkti, trunka, trūko "ciągnąć się, trwać; bawić gdzie, marudzić, zwlekać", SD trunku «mieszkam, nie spieszę się», trunku ilgai «bawię się długo», tami trunku «bawię się tym» (=> trunkimas «mieszkanie»), užtrūkti "zatrzymywać się gdzie na dłużej", tr. "zaniedbać". Drw. trūkčioti "pociągać (np. wędkę)", trukdyti "przeszkadzać, mitrężyć (komuś czas)", dawne prs. na -ia-: trukdžiu kitą SD «bawię kogo długo»; trūktelėti "pociągnąć nieco, lekko". Nomina: netrūkus adv. "wkrótce, niebawem, niedługo" (skostniała forma ptc. prt. act.), trukmė "trwanie, czas trwania, przebieg". — WSZ trūk-: trūksta (*trunk-sta), trūko, trūkti "rozerwać się, przerwać się, urwać się; zabraknąć, brakować", aptrūkti: aptrūko bačka "pękła beczka", SD aptrūko aludė «opukła się beczułka», ištrūkti "wyrwać się, wymknąć się", įtrūkti "nadpęknąć", nutrūkti "przerwać się, urwać się, oderwać się" (nutrūktgalvis m. "urwipołeć, urwis"), pėrtrūkti "przerwać się", pritrūkti "zabraknąć, nie starczyć; stracić, np. rodziców" (galvas pritrūkti "zebrać się w dużej liczbie"), užtrūkti "(o krowie) przestać dawać mleko; ustać, ulec zatrzymaniu"; betrūktinas żm. "o czymś, czego jeszcze trochę brak", trūkstamas "brakujący, niepełny"; trūkčioti iter. "targać, szarpać, wzruszać (ramionami)", trūktelėti "pociągnąć silniej, mocniej". Nomina: nūotrūka "przerwa, pauza; ułamek, fragment", c. "obdartus", nūotrūkė "strata czasu, mitręga; przerwa", trūkis m. "pęknięcie, szczelina; szarpnięcie; przepuklina". Brak form na SE *triauk-. Transponat pie. *treuk-. Zestawia się ze stisl. frrūga "grozić", szw. truga "przymuszać", stwn. drucken "naciskać". trečias, -ia "trzeci" :: łot. trešs — odzwierciedla praformę *tretia-, w której wcześniej doszło do metatezy < pb. *trei-ta-. Chodzi tutaj o derywat od neoosnowy *trei- (por. pie. *treies "trzy", lit. treji s.v. trys). N.B. Przyjmowana wcześniej rekonstrukcja *tre-tia- jest trudna do przyjęcia, ponieważ postuluje ona pwk. tre- oraz suf. -tja-. Dla takich morfemów nie znajduje się paraleli w obrębie bałtyckich (ani innojęzycznych) ordinaliów. — Drw. trečiaip adv. "w trzeci sposób" (Vienur vienaip, kitur kitaip, trečiur trečiaip kalba, dirba "W jednym miejscu tak, w drugim siak, w trzecim miejscu w trzeci sposób mówią, robią"), trečiokas "trzecioklasista", trečiur adv. "w trzecim miejscu, w trzecie miejsce" (Vienur, kitur, trečiur pažiūrėjo i rado "Zajrzał w jedno, drugie, trzecie miejsce i znalazł"), trečiųjų teismas "sąd rozjemczy, polubowny". Cps. trečdalis m. "trzecia część" (war. trečiadalis), trėčiądien adv. "trzeciego dnia, na trzeci dzień" (kontrahowany acc. temporis), trečiadienis m. "środa" (dosł. "trzeci dzień"), trečiaeilis "trzeciorzędny",, trečialiekas (zob. likti), trečiarūšis "trzeciego gatunku, trzeciorzędny", trečiamėtis m. "w wieku trzech lat, trzyletni", trėčiąsyk adv. "po raz trzeci". treigys "trzyletnie zwierzę domowe, trzylatek" — z *treikys z perseweracyjnym udźwięcznieniem ik > ig (por. dveigys < *dveikys)509. Formacja z suf. -kys do t rej- jak
509
Co do sonoryzacji w pozycji po į por. kraigas < kraikas, svaigūs < *svaikus.
684 w treji mėtai "trzy lata". Zob. też vienėrgis, ketvergis (suf. -kis). treinija 2 p.a. gw. "rozwora, drzewo z jednego końca mające dwie odnogi, łączące w wozie tylną oś z przednią" (por. Treinija — ratų pasturgalis, dvišakumotai parskeltas). Ze zmiany trainija ts. (Pasturgalio trainija tas dvišakas). Wyraz zapożyczony z błr. ros. trojnja "rozwora" (odpowiednik pol. daw. trójnia). — Drw. wsteczne: treinys a. trainys, treinė a. trainė "rozwora", łot. treinis ts. trėkšti, treškiū, trėškiaū "rozgniatać, kruszyć, miażdżyć, wyciskać; wyciskać tak, że tryska sok" (war. trėkšti), prs. treškiu SD «dłabię [syn. spaudžiu], tłoczę», trėkštas SD «tłoczony». Dur. treškėti, treška, -i/o "trzeszczeć". — WSE ćrćtf/:-: trėškiaū (prt.), drw. trėkštuvė "szpryca, tłoczydło". — SZ trišk-: gw. itrįška (*tri-n-śka), -triško, -trikšti "nadpęknąć; wtrysnąć do środka". Neopwk. trysk- / tryks-ta "tryska" (z metanalizy prs. trykšta < *trinkšta < *trinšk-sta <= *tri-n-ška), do tego prt. tryško, inf. trykšti; drw. tryškynė SD «sikawka». Paralela: pdg. rykšti. — SO trašk-V: traškėti, traška, -ė/o "trzeszczeć", traškinti "chrupać (np. orzechy), wydawać charakterystyczny odgłos przy gryzieniu, kruszeniu czegoś", traškanos f. pl. "ropa oczna, ropa na powiekach" (znacz. etym. "to, co wytrysnęło"), traškūs "chrupiący, trzeszczący". — SO trakš-C: trakšėti, trakši, -ėjo "trzeszczeć (o gałęziach), skwierczeć (o słoninie na patelni)", trakšmas "trzask", SD «łomot». — WSO trošk- < *trašk-: troškimas SD «gruchot», troškis b.z.a. m. "szpara, szczelina (w drewnie, lodzie)", troškūtis m. "placek upieczony w popiele". — Nowy SE treišk- <= trišk-: aptrėiškėti "zaropieć - o oczach" (por. trėikėti <= trikti:: trėkti; krėitėti <= kristi:: krėsti). — Nowy SO traišktrišk-: traiškyti "rozgniatać (owoce, robaki, mrówki), wyciskać, wytłaczać (soki); wycisnąć (małą ilość mleka) z wymienia krowy a. kozy; rozgniatać, kruszyć (ziarno, główki lnu)", traiškytis "tłoczyć się, pchać się gromadnie, cisnąć się". Nomina: traiškanos f. pl. "ropa oczna, ropa na powiekach" (=> vb. denom. traiškanoti "ropieć"), traiškus a. traiškūs "łatwy do wyciśnięcia (o jagodach, porzeczkach); donośny (głos), głośny (śmiech), mocne (piwo, wino)". — Derywacja wsteczna od traiškus wydała neologizm traišus a. traišūs "żyzny, urodzajny, plenny, wydający obfite plony, bujny; dorodny, tłusty (o niemowlęciu), mocny (o trunku), uschnięty, spróchniały". trėkti, trekiū, trėkiaū "psuć, marnować, marnotrawić, niweczyć, trwonić (pieniądze, majątek), brudzić, zanieczyszczać", refl. nusitrėkti "umrzeć, zdechnąć", susitrėkti "zepsuć się - o pogodzie; stracić dobre imię". Niejasne. Bez wyraźnych nawiązań ie. Por. trenkti. — WSE trėk-: prt. trėkiaū. — SZ trik- (typ RiT <= ReT): trikti, trinkū, trikaū "rozstrajać się, psuć się, mieszać się, mylić się, zbijać się z tropu, złościć się", atitrikti "poprawić się, polepszyć się - o zdrowiu", įtrikti "pogrążyć się w czym, wziąć się do czegoś zawzięcie, z zapałem", ištrikti "przedwcześnie urodzić, poronić; umrzeć - o wcześniaku", patrikti "pomylić się, poronić, oszaleć, wściec się (o psie), wpaść w gniew", sutrikti "pomylić się (w liczeniu), zaciąć się (przy czytaniu), zepsuć się, pogorszyć się, nie dopisywać, zawodzić (o pamięci); zmieszać się, stropić się, okazać zakłopotanie". — Drw. na SZ: trikcióti iter. "potykać się, zahaczać się, mylić się co chwila, zacinać się, jąkać się", trikdyti a. trikdyti caus. "przeszkadzać, naruszać, zakłócać (spokój), niepokoić" (Niekuo netrikdoma rimtis "Niczym nie zmącony spokój"), trikinti "mylić kogo, wprowadzać w błąd, psuć, niweczyć", stlit. trikyti caus. "kazić": patrikyta DP "skażona". Nomen: patrikimas DP "trwoga, przekaza". — SO trak-: patrakti, -trankū, -trakau "oszaleć" (patrakąs "szalony"), trakinti "doprowadzić do wściekłości, pasji, buntu". Nomen: trakas "niezrównoważony, tracący panowanie nad sobą, oszalały, wściekły", sb.
685 "szał, wściekłość" (=> vb. denom. itrankū, -trakaū, -trakti "wściec sią, rozgniewać sią, rozbestwić sią"), traknas "zmiąty, starty (o słomie)", 2. "wysoki, mocny, tągi - o człowieku, o koniu", trakniai m. pl. 1. "zmiąta, nieprosta słoma; słoma na strzechą" (war. traknės f. pl.), 2. "źdźbła siana", 3. "ułamki torfu", 4. "barszcz", traknūs "kruchy, łomki". — Nowy SO traik- <= trik-', traiksėti, traiksi "trzaskać, trzeszczeć" (por. traipoti «= trip-). — Nowy SE treik- <= trik-: trėikėti, -ja, -jo "złościć sią, wymyślać, szaleć ze złości; grzmieć (o burzy)", aptrėikėti "złajać kogo, skrzyczeć". Paralele: brėizgėti <= b rizg drėiskėti <= drisk-, krėitėti <= krit-. trempti, trempiu, trempiaū "deptać, bić kopytem w ziemią; (o krowach, koniach) zadeptywać, tratować zboże, łąką, siano; ciążko pracować, harować; depcząc zabrudzić co, nanieść błota do izby", przen. "ciemiążyć, uciskać; pogardzać, lekceważyć, poniżać", pratrempti "wydeptać ścieżką (w śniegu)", refl. issitrempti "wynieść sią, wyprowadzić sią", drw. tremplėnti "deptać, tratować", tremplióti ts., trempsėti ts. Nomina: trempas "łąka, pastwisko", trempimas "tupot nóg". Z pochodzenia jest tremp- neopierwiastkiem, który wyabstrahowano z formy prs. infig. *trempu do trep-, zob. trepenti. Paralele: neopwk. kemp- s.v. kepti i vemp- s.v. vėpti. — SZ trimp-: trimpti, trimpiū, trimpiaū "dreptać z kijem, chodzić pomału, suwać sią (o starcu)", war. s-mobile: strimpti "suwać sią o kiju"; trimpti "tańczyć przytupując", nusitrimpti "zmączyć sią przytupywaniem". — SO tramp-: trampa a. trampa "miejsce wydeptane, zadeptane przez zwierząta; koleina wygnieciona w śniegu płozami sań", vb. denom. sutrampaliuoti "wygnieść, zdeptać, stratować", sutrampasyti ts. War. s-mobile: strampas "polano; kloc drzewa, pień" <= strimpti (por. stambas stembiu, žambas <= žembiu). tremti, tremiū (zam. *tremū), trėmiau, gw. tremti, tremiū, trėmiau "odganiać, odpądzać, wypądzać, wysiedlać; wysyłać na wygnanie, zesłanie, wysyłać w odległe strony; podeptać, zniszczyć, zniweczyć; wzbraniać, nie pozwalać", cps. atatremiu SD1 «odżeniam, depello, repello», nutremti "zesłać (do odległego kraju)", pat remti DP "odpądzić" (=> patremtojas DP "wzgardziciel", budowa jak w klaustojas), tremtinys "wygnaniec, zesłaniec", tremtis, -iės f. "wygnanie, zesłanie". Por. łot. tremt, tremju, tremu "tupać, odpądzać". Znaczenie wyjściowe należy odtworzyć jako "wprawiać w drżenie, budzić strach, płoszyć (zwierząta, ptaki)". Należy do pie. *trem(H)-, gr. tpepo) "drżeć, trząść sią, drżeć z ląku, z obawy", łac. tremo "drżeć, bać sią", alb. tremb "przestrasza, wypądza", toch. A tramas "jest zdenerwowany, drży", SO gr. Tpopiw "trząść sią, drżeć; bać sią czegoś, drżeć przed kimś, ląkać sią kogoś", Tpópoę m. "drżenie (ze strachu, z zimna), dreszcze", -epopeję "drżący, chwiejny, niepewny". — SZ trim-: trimti, trimstu, triniau 1. "trząść sią, drżeć, niespokojnie sią poruszać, być niespokojnym, okazywać nieśmiałość", 2. "ustawać, zmniejszać sią, przechodzić", nutrimti "przejść (o bólu); opanować sią; powstrzymać sią od czego" (Jis nutrimo nuo gėrimo "powstrzymał sią od picia [wódki]"), pratrimti "przetrzymać co, przecierpieć (chorobą), przemóc (atak bólu)", susitrimti DP "przestraszyć sią, strachać sią". Por. łot. trimdit caus. "straszyć, płoszyć", trimdat "wypądzać z kraju". — SO tram-: tramėnti "niepokoić, drażnić, płoszyć (złodzieja)", tramdyti (zob.). Nomina: tramas, -a adi. "niespokojny, błąkający sią" (o budowie przypominającej gr. Tpopóę, zob. wyżej), => vb. denom. tramauti "wprawiać w drżenie, poruszać czym" (Ans su kartimis tramauna žoles, t.y. baido žuvis, kad eitų į tinklą "On żerdzią porusza zarośla, tj. płoszy ryby, aby one weszły do sieci"); tramūs 1. "budzący strach, przejmujący ląkiem" (tramū adv. "strasznie"), 2. "opanowany, kto potrafi stłumić
686 wzburzenie, pokusę". Por. łot. tramigs a. tramjš "płochliwy, pierzchliwy, bojaźliwy", daw. trams zirgs "płochliwy koń", gw. tramifys ts. trenėti, trenėja (war. trena, treni), trenėjo "(o drewnie) butwieć, murszeć, (o tkaninie, odzieży) tracić spójność, rozłazić się" :: łot. trenėt, trąnu a. trenu, treneju "butwieć, wietrzeć". — SO tran-: tranėti, -ju, -jau "starzeć się". — Jest prawdopodobne, że obok prs. trena (zob. wyżej) pojawiło się nowe prs. z suf. -d- jako wykładnikiem nieprzechodniości, *tren-da, i że formacja ta uległa z czasem resegmentacji na *trend-a, dając początek pdg. trendėti, trendėja (war. trendą, trėndzia), trendėjo "próchnieć, butwieć, być toczonym przez robaki, o serze - gliwieć". Dalsza analiza niejasna. Akut w trendą sugeruje związek z czas. trintis "ścierać się, wycierać się". Por. też s.v. trunėti setową formę łot. trūdėt. — SO trand- <= trend-: trandėti, -ėja (war. trańda, trańdzia), -ėjo "butwieć, próchnieć", trandyti, -ija, -ijo "być toczonym przez robaki, korniki, mole, próchnieć, zamieniać się w próchno". Nomina: trandis, -ies a. trandė "czerw drzewny, kornik", trandys f. pl. "próchno". trenkti, trenkiu, trenkiau, "trzaskać, uderzać, razić, odbijać; zagłuszyć; zrzucić", cps. partrenkti "zbić z nóg, powalić", pritrenkti "uderzeniem przygłuszyć", refl. atsitrenkti "odbić się; wpaść z hałasem". Obok tego pdg. apofoniczny: trenku, trinkaū, trinkti "myć (głowę, owce)". Odpowiednik łot. triekt, triecu, triecu "uderzać, bić, potrząsać, rozbić, potłuc, rozgnieść; przepędzić, spłoszyć; pospieszyć, ponaglić". Do pie. *trenk-, por. goc. preihan "napierać, pchać", stang. dringan "napierać, cisnąć się", stwn. drangón "napierać". Zob. też trėkti. — SZ trink-: trinkti, trinksta, trinko "wydać głośny odgłos", sutrinkti, -trinka, -trinko "podnieść hałas" (trinku SD «huczę, krzyczę»), trinkcioti "stukać, hałasować", trinksėti ts. Por. łot. tńcet "trząść się, drżeć", tńcinat "wprawiać w drżenie". N.B. Rzeczownik trinka "kłoda" należy raczej do czas. trinti "trzeć, piłować". — SO trank-: trankyti "uderzać, trzaskać; wstrząsać, trząść", aptrankyti "otrząść, obić", refl. trankytis "trząść się, rzucać się, tłuc się, wałęsać się". Nomina: \tranka "rysa, pęknięcie", trańksmas DP "trzask", SD trunksmas «huk, hukanie» (łot. trūoksnis, truokšųis "zgiełk, hałas, wrzawa; tłum"), trankūs kėlias "wyboista droga". — Jeśli psł. *trQtiti opiera się na neoosn. *trQkt- (z prs. *trQk-tQ), to por. sch. trućiti "rzucić", ros. trutitb "naciskać, popychać", czes. troutit "pchnąć, trącić", pol. trącić "lekko uderzyć, dotknąć" (potrącić, strącić, utrącić), stpol. wstrącić "obalić, odepchnąć, odtrącić", wstrątny "odpychający". trepenti, trepenū, trepenau "przytupywać (w tańcu), dreptać i deptać, przydeptywać (rośliny, suknię); tupać, biec niejako drepcąc, skacząc", trepinėti "przytupywać, rytmicznie podskakiwać, tańczyć; bić kopytami w ziemię; powoli iść", treplėnti "deptać, ubijać nogami" (war. dreplėnti, nudreplėnti "wdepnąć w błoto"),.trepsėti "dreptać, tupać, przytupywać (na mrozie, z niecierpliwości), dreptać koło domu wykonując drobne prace". Brak czasownika prymarnego typu *trepu. — Do pie. *trep- "stąpać, deptać, tratować", por. gr. TpeTioo "zwrócić, skierować", zwalić, przewrócić, pobić, rozgromić", SZ t p a T t e o o "wytłaczać (nogami) winogrona", alb. shtyp "depcze, tratuje, rozgniata" (*trip-). W słowiańskim jest drw. *trep-a-, strus. trepati, treplju, ros. trepatb, treplju "uderzać, potrząsać, międlić (len, konopie), trzepać (wełnę)", pol. trzepać "uderzać, potrząsać dla oczyszczenia" (stpol. trzepać konie "czyścić konie"), trzepać len". Tę iteratywną formację na -a- można zestawić ze stpr. ertreppa 3 os. prs. "przekraczają" (scil. przykazania Boże), co przez apokopę z *ertrepa-ja, inf. *ertrep-a-t. Por. jeszcze scs. trepetu "ipópoę, (|>pixr|", ros. trėpet, -a "trzepot"; *trep-nę. — Temat infigowany tremp-
687 omawia sią s.v. trempti. — SO trap-: trapinėti "deptać; głośno stąpać"510. Warianty z s-mobile: strapinėti "tupotać, deptać", strapsėti "skakać, tańczyć z podskokami i przytupem". Por. ros. tropatb "tupać nogami", trópnutb "lekko uderzyć", jak też stang. firabon, niem. traben "biec kłusem". Nomina na SO: trapūs (zob.), łot. trapa "tłum, ciżba"; strus. tropa, ros. tropd "ścieżka" (=> tropirika ts.), ukr. trip "ślad", pol. trop "trop zwierzęcy" (znacz. etym. "stąpnięcie, ślad stąpnięcia"). — SZ trip-: tripnóti "dreptać" (war. dribnóti "biec truchcikiem"), tripinėti "dreptać, podskakiwać", war. stripinėti "dreptać, chodzić w koło małymi krokami". Forma trip- stoi na miejscu fonetycznego refleksu *tirp< *trp-. Sekwencja ri tłumaczy się wyrównaniem do re w formie SE trep- (por. bridžam. bird- s.v. bristi, tris- zam. *tirs- s.v. trėsti). — WSZ tryp-: trypiū, trypiaū, trypti "tupać, stąpać w miejscu, przestępować z nogi na nogę, deptać, tratować", ištrypti "wydeptać, stratować", nutrypti "stratować, podeptać, zdeptać", užtrypti "zadeptać, zatratować", trypčioti "dreptać, podreptywać w miejscu (o koniu)" (por. mygčioti, vypčioti), trypoti: nutrypoti "podreptać dokądś", trypsėti, trypsi "dreptać", nomina: nūotrypa "miejsce wydeptane", trypsena "dreptanie", tryptinys "dreptanina, krzątanina domowa". — Nowy SO traiptrip- / tryp-: traipoti "deptać (rośliny, zasiew)". Paralele: kaišioti kišti, šaikioti <= šikti. Z s-mobile: straiptis "przytupywać w tańcu", straipinėti "chodzić chwiejnym krokiem, zataczając się" <= strip- (zob. stropūs). trėsti, tresiū, trėsiaū "iść, biec, pędzić, lecieć, dokazywać, szaleć", w DP tresiū «bieżeć w zawod». Por. łot. tresėt "pędzić, gonić", tresit, -Tju "trząść się, dygotać, trwożyć się", trąsa c. "pędziwiatr, lekkoduch". — WSE trės-: lit. trėsiaū (prt.), drw. łot. trėst, prs. trėšu a. trešu, prt. trėšu "poruszać się; trwonić pieniądze". — Pie. *tres- "trząść się, drżeć", por. gr. tpeco "uciekać ze strachu", tr. "drżeć przed kimś, bać się kogoś" (a-ipea-toę "nieustraszony"), wed. trdsati "drży, stracha się", SO łac. terreó "straszyć, płoszyć, odstraszać", zam. *torreo < caus. *trs-eie- (ter- na wzór terror "strach"). — SZ tris- (zam. *tirs- < *trs-; wyrównanie SZ do SE tres-, zob. trip- s.v. trepenti): patrinsū a. patristū, -trisaū, -tristi "oszaleć, doznać pomieszania zmysłów, (o psie) zachorować na wściekliznę", itristi "o zwierzęciu, o psie - poczuwszy silny popęd płciowy, stać się niespokojnym, rozbiegać się", attristi "przybiec, przykłusować". Temat infigowany też w słowiańskim: scs. trąsą są "trząść się". Nomen: vilk-trisa "wilkołak". Z wtórnym e zam. .v: łot. tricet, -u, -ėju "trząść się, dygotać". — SO tras-: trasyti stlit. "biegać w koło", lit. "brykać, biegać wesoło podskakując (o koniach, źrebakach)", trasióti "biegać, latać sobie (bez opieki)", {sitrasióti "rozpędzić się i biec w różne strony, rozbiec się" :: łot. trašdtiės "wiercić się niespokojnie" (ia-iter.). Nomina: trasa kalė "suka w cieczce, rui", cps. vilktrasa "wilkołak, włóczęga". trėsti, tręšta < *trenś-sta (war. trenša, trėša), trešo "próchnieć, butwieć, gnić; mięknąć (o jabłkach, gruszkach)", przen. "starzeć się, opadać z sił, grzybieć". Dur. trešėti, trėša, trešėjo "butwieć, próchnieć" (łot. tresėt, tresu, tresėju ts.), daw. bibl. zėmė trešėjo "ziemia się trzęsła", plaukai nutrešėjo "włosy wypadły"; trėšinti "kłaść (jabłka) na przechowanie", refl. pasitrėšinti "(po)wylegiwać się, leniuchować"; trešingos bulvės f. pl.
510
stallan
G d y chodzi o czasownik stprus. trapt "przystąpić", ukazujący się j e d e n raz w zwrocie pirschdau trapt
«fuer den Tisch tretten», "przystąpić do stołu", to wokalizm a tej formy —
p r y m a r n y m w y g l ą d e m — nasuwa podejrzenie o pożyczce z dn. trappen trepes f. pl. "schody", zapożyczone ze śrdn. treppe
f.
stan
sprzeczny z jej
"stąpać, przystąpić, treten". Por. łot.
688 "kartofle, które szybko gniją". Czasownik lit.-łot. — SO tras-: trasa "próchnica", trasai m. pl. "zgniłe zboże, zgniła słoma; próchnica, pleśń", patrasa "zbutwiałe drewno, gałęzie, patyki", patrašos f. pl. "paprochy słomy". Por. łot. trass "kruchy, łamliwy", traskans "zbutwiały". — SZ tris-: patrišti, -trišta, -trišo "mieć mdłości, odczuwać nudności" (trišulys "obrzydzenie, wstręt", trišus b.z.a. "budzący obrzydzenie"), trisinti, -ina, -ino "wzbudzać wstręt, odrazę" (refl. trisinas "brzydzi się, czuje wstręt"), trisyti, -ija, -ijo: atsi"dokuczyć". N.B. Oboczny SZ *truś- można wnioskować z obecności czas. triūsti, triūsta, triūso "kruszyć się, butwieć; wypadać (o włosach)", mianowicie przy założeniu, że palatalizacja r pojawiła się wtórnie (*truśti). — Nowy SO traiš- <= tris-: nutraišėti "wypadać (o włosach)", nomen: traišai m. pl. "obornik, odchody zwierzęce zmieszane ze ściółką". tręšti, trąšiū, trąšiaū "nawozić, użyźniać ziemię gnojem, gnoić, mierzwić". SD: trįšiu «gnoię rolą», tĄšimas «gnoienie roley», trįštas «nagnoiony», aptrintas «gnoisty, nagnoiony» (syn. mėšlingas). — SO trąš-: trąšinti a. trąšyti "nawozić", trąšinti a. trąšyti ts. Sb. postvb. trąša a. trąšos f. pl. "nawóz, gnój, mierzwa", SD trąšos «gnoy» (syn. mėšlas), SD trąša karvių «krowieniec, gnoy bydlęcy». Od pwk. pie. *(s)terk- "zanieczyszczać (odchodami)", który pozostawił ślad w czas. lit. teršiū, teršti (zob.), utworzono temat infigowanego prs. w postaci pb. *trinšū < pie. *(s)trnk-ė-. Pdg. *trinšū, *triśau, *tristi nie utrzymał się. Śladem po nim jest czas. trišti (zob. s.v. tręšti). Forma prs. *trinśu uległa resegmentacji, wydając *trinš- jako neopierwiastek. Ten dał zapewne początek formie na SE *trenš- > trąš- oraz iteratywowi na SO *tranś- > trąš-. Paralela formalna: grižtū :: grąziū :: grąžyti. tri° "trój-" jako pierwszy człon złożeń (zob. trys): tri.aūsė "czapka z trzema uszami", tridańtis m. "trójząb" (por. łac. tridėns), trigrašis m. daw. "moneta trzygroszowa" (trigraši kišti "wtrącać swoje trzy grosze"), trigubas "potrójny", trikojis m. "trójnóg" (łot. trikoš ts., por. gr. TpiTiouę, łac. tripės ts.), trikampis m. "trójkąt", trikinkis m. "zaprzęg z trzech koni" (por. kinkyti), trilaukis m. "trójpołówka", trilypis "potrójnie złożony, trzywarstwowy, potrójny" (por. lipti I), trimetis m. "okres trzech lat", trinyčiai m. pl. "długa koszula lniana", trinytis, -ė "tkany w trzy nici", sb. m. "tkanina w jodełkę" (łot. trinitis), trispalvis "trójkolorowy", trispalvė sb. "flaga trójkolorowa" (narodowa flaga litewska). Zob. trys. triesti, triedziu, triedziau "wypróżniać się na rzadko, mieć rozwolnienie, biegunkę", przen. "niepokoić się, niecierpliwić się, gorączkować się; pleść, bajdurzyć", nutriesti a. pritriesti "zanieczyścić odchodami". Bez etymologii. Drw. aptńest-kulnis wulg. m. "zasraniec" (dosł. "kto ma zafajdane pięty", por. apšikt-kulnis). — SZ trid-: tridinėti "biegać z powodu rozwolnienia", tridalas "płynne odchody", tričas "kto cierpi na biegunkę" (< *trid-sas, por. gūčas, snūčas), tridzius ts., też "gorączka (o człowieku porywczym, zapalczywym); papla, gaduła". Neopwk. tris- (<= *tristi, zob. niżej trysti) tkwi w dwu derywatach. Por. 1° trizna "biegunka; osoba na nią cierpiąca" — z *trisna przez antycypacyjną sonoryzację sn > zn (paralele: uoznai < uosnai, nuolaiznūs < nuolaisnūs); formacja *tris-na tak się ma do inf. *tristi jak siusna do siusti albo jak stlit. duosna do dūosti (prs. atemat.). Por. 2° triznius "kto cierpi na biegunkę" — z *tris-nius przez sonoryzację sn > zn, jak też w pirznius <= pirs- (suf. jak w sūsnius <= sūsti). — WSZ tryd-: pratrysti, -trystu, -trydau "dostać biegunki (o ludziach i zwierzętach domowych). Długość uogólniona ze zdenazalizowanej formacji prs. *tr(stu < *trind-stu, to zamiast starszego prs. infig. *trindu do inf. *tristi. Nomen: tryda "biegunka, sraczka". — SO traid-: nutraidzióti "ufajdać,
689 zapaskudzić", nomina: traida "biegunka, sraczka", traidalas "odchody, ekskrementy". trynal, -ų 4 p.a. m. pl. "trojaczki", SD «bliźniacy trzey» (Užgimė trynciT vaikai "Urodziły sią trojaczki"), trynys, -ė "jedno z trojaczków". Formacja analogiczna, pochodząca z proporcji dū "dwa" :: dvynai "bliźniacy" = trys "trzy" :: x (x = trynai). Podobnie tryniai m. pl. "trojaczki" wzoruje sią na dvyniai. — Drw. tryndiciai m. pl. "trojaczki", trynaitis m. "jedno z trojaczków", trynukai m. pl. "trojaczki", cps. trynabrolis m. "brat spośród trojaczków". trynys 4 p.a. "żółtko, żółty środek jajka otoczony białkiem" (war. trynis), SD «żołtek». Formacja na wzdłużonym SZ tryn- do trinti "trzeć". trinti, trinu, tryniau "trzeć, piłować, nacierać, rozcierać, nawijać (nici na cewką)", trinu malkų SD «piłuią drwa, trą drwa», batai trina "buty uwierają". Cps. pipirais azutrint SD «opieprzyć» (azutrintas «okraszony»), ištrinu SD «gładzą; wycieram; wyłuszczam, wyłupuią ziarno» (neištrinamas «niezgładzisty»), nutrinti "utrzeć, zetrzeć", SD «upiłować», nutrintpielu SD «popiłować czego, pogładzić», uztrinti "zatrzeć, zacierać; okrasić, omaścić, zaprawić (jedzenie skwarkami)". Refl. trintis "ścierać sią, wycierać sią, ocierać sią", trinuosi SD «czocham sią» ["ocieram sią o co"], apsitrinti "obetrzeć sią", przen. "nabrać ogłady", išsitrina kas SD «wyciera sią co» (syn. išdilsta), prasitrinti "przetrzeć sią, sobie; nabrać ogłady". War. fonetyczny drinti, drinu, dryniau: nudrinti "zedrzeć (drewniaki, buty)", išdrinti "wytrzeć, wybić klepisko (w czasie tańców)". Odpowiednik łot. trit, prs. trinu a. triųu, prt. trinu a. trinu "trzeć, szlifować, ostrzyć", zuobus trit "zgrzytać ząbami", acis trit "trzeć powieki", gaivu trit "myć głową, włosy", refl. t rities "ocierać sią; łuszczyć sią (o łupieżu)". — Nomina: azutrinimas SD «omasta», trinalas "maść do skóry", trinimas SD «piłowanie traczow», trinka "kłoda, duży kawał drzewa, kloc"511 (znacz. etym. "kloc z przepiłowanego drzewa"), też "dyby, kłody" (dėti įtrinką "zakuć w dyby"), trintinė pielą SD «piła do tarcia drzewa», trintūvas "tarka" i "przyrząd do nawijania nici na cewką", užtrinas a. ūztrinalas "omasta, zaprawa do potraw". Cps. pipirtrinė "moździeż a. młynek do pieprzu". — WSZ tryn-: trynioti, trynioti a. trynióti iter. "trzeć po trochu, rozcierać, ucierać" (typ mynioti, pylioti, pynioti), por. łot. triųdt "pocierać, lekko trzeć" (ob. triųat). Nomina: nuotryna "otarcie na skórze (konia)", tryniotas SD «otrątwiały», trynė "odcisk, pącherz, bąbel od otarcia; kornik", SD też «odrątwiałość», trynėklė "tarka do prania", trynėlė "robak toczący drzewo; odcisk", trynios f. pl. "trociny", SD «trocina», trynys (zob.). — SO train-: trainioti iter. "trzeć, pocierać", aptrainioti "obcierać" (typpainioti pinti, skainioti <= skinti). — Lit. trin- jest neopierwiastkiem, który wynikł z przestawki ir > ri w formie prs. infigowanego: trinu < *tirnu, por. pie. *tr-n-h,-e-. Co do metatezy por. dristū "śmiem" zam. *dirstu, < *dirs-stu. Co do formacji infigowanej por. *vinu s.v. vynioti. Regularny fonetycznie refleks st. zanikowego tir- widać w czas. tirti, prs. tiriu, prt. tyriau, ograniczonym do znacz, przenośnego "próbować, badać" (<= "próbować przez pocieranie"), zob. s.v. Mamy tu do czynienia z rozszczepieniem leksykalnym, które było nastąpstwem innowacji fonetycznej. trys "trzy" :: łot. tris. Z kontrakcji pb. *tri.iis po zaniku i, to zaś ze zmiany *treies przez fazą zwążenia ei > ii (por. scs. trije "trzy" z *tnje, stczes. trie). Odpowiada
511
Staropruski odpowiednik tego wyrazu dał początek vb. denom. *per-trinkti "stać się zatwardziałym,
nieczułym". Świadczy o tym hapax o formie ptc. prt. pass. pertrinckta-, pertńncktan
Pharao
«den verstockten Pharao», "zatwardziałego faraona".
którego użyto w zwrocie
stan
690 wed. trayah, gr. tpeię = [tre:s] (lezb. Tpr|ę, kret. ipeeę), tac. tres (*tre.es), stisl. fcrir (*Į)riiiz) — wszystko z pie. *treies. Lit. gw. tris "trzy" polega na wprowadzeniu do nominatiwu formy accusatiwu sg. — Neutrum pb. *trl < pie. *tri-h2 przetrwało tylko w złożeniu: try-lika "trzynaście", por. scs. tri "trzy" oraz wed. tri, aw. dri (łac. triginta "trzydzieści" < *trikenta < pie. *trih r kmt-h 2 ). Fonem *-h2 jest końcówką nom.-acc. pl. rodzaju nijakiego, którą dołączono do leksemų *tri-, znanego z jednej strony z pdg. fleksyjnego, por. loc. pl. wed. trisu, stlit. trisu "we trzech", scs. trixu (ale lit. trise, z końcówką -e jak w loc. sg., co jest porównywalne z gr. tpia-i "we trzech" zam. fcpicJ-iO, dat. pl. stlit. trimus, scs. trimu, instr. pl. lit. trimis :: scs. trimi, z drugiej strony z kompozycji, por. np. lit. tridantis m. "trójząb" :: łac. tridens, lit. trikojis m. "trójnóg" :: łac. tripes, gr. ipiTtouę, wed. tripad-. — Drw. kolektywny: treji, f. trejos "troje" opiera sią o osnowę pie. *trei-, która tkwi w trys (zob. wyżej). Por. z apofonią scs. troji m. pl., ros. tróji (łączone z pluralia tantum), tróje n. :: wed. trayd- "trojaki", trayam n. "troje, trójca". — Drw. od trej-\ 1. trejaip adv. "na trzy sposoby". 2. trejetas "troje, trójka (np. koni)", por. Jų buvo trejetas "Ich było trzech, troje", < *trej-atas (por. suf. -at- w łot. trijata "we troje", cetrata "we czworo", jak również w lit. vienatis "samotność"). Kontrahowany war. żmudzki brzmi treitas "troje, trójka", przy czym akut tłumaczy sią wzdłużeniem zastępczym, które towarzyszy kontrakcji. — Od trejet- urobiono trejetukas "trójka (ocena szkolna)", zaś od tego trejetukininkas "uczeń trójkowy". 3. trejopas "trojaki, troisty, potrójny", w SD stoi obok trejokias (por. dvejokas). — Ord. trečias "trzeci" (zob.). triuba 4 p . a . d a w . g w . "trąba", SD ( t r i u b a ) « t r ą b a » , ( t r i u b a ł y n k t i n e ) « p u z a n » — przekształcenie starszej formy trūba, którą zapożyczono z błr. truba. War. z wtórnym ry widać również w šiurma ob. surma "surma". Drw. triūbinykas DP "trębacz". — triūbyti, -iju, -ijau daw. "trąbić" — przekształcenie starszej formy trūbyti, przejętej z błr. trubitb, por. SD trūbiju «trąbię», trūbijimas SD «trąbienie». Neoosn. trūby-: trūbytojas SD «trębacz» (por. daužytojas, rašytojas). triušis, -io "królik, Lepus cuniculus" (war. trūšis) — zapoż. z błr. trusb albo też rodzima formacja oparta na zawołaniu triuš triūš "truś truś!" (do królików). — Drw. triūšė "królica", triušena "skórka z królika". troba, acc. sg. tróbą 3 p.a. "chata, chałupa; jedna z izb w chałupie", DP "gmach, przybytek", troba kuriama SD «izba, hypocaustum», plati troba SD1 «sala, «sala, aula, palacium», SD «sala, porticus, exedra», tróbos f. pl. "wszystkie zabudowania gospodarskie". War. z wtórną palatalizacją: triobd. Wraz z łot. traba "chata (stara, waląca się), mały domek, szałas z gałęzi postawiony na polu" pochodzi z pb. *trab-a-. W apofonii do *trab- stoi *treb- złożenia łot. viėntrėb "samotny" (znacz. etym. "mieszkający w odosobnieniu"). Wokalizm długi polega na bałtyckim st. wzdłużonym do pie. *treb- "mieszkać", natomiast apofonia e a jest innowacją na miejscu e => o (lit.-łot. e :: uo), zob. sodinti, sodžius. Por. oskij. trubum "dom", acc. sg. tematu spółgłoskowego z apofonią *treb- / *trb-; znacz. etym. "pojedynczy budynek" — w przeciwieństwie do wyrazu tribarakkiuf "budynki". Jeśli łac. trabs, trabis f. "belka, dyl; drzewo, pień drzewa; dach, płyta stołu; drąg, oszczep; pochodnia, łuczywo" stoi na miejscu *torb-, to reprezentuje SZ *trb-, jak w pierwotnej formie gen. sg. *trbes do sb. *treb-s. Nawiązania z jednej strony w s celtyckim: śrir., walij. i bret. treb "mieszkanie" (stir. atreba "mieszkać"), z drugiej strony w germańskim: goc. fraurp "pole, rola", stwn. dorf "zagroda; wieś", śrdn. dorp "wieś", stnord. fcorp "zagroda, chata chłopska, wieś, mogiła" < pgerm. *į>urpa- < SZ *trb-o-. —
691 Drw. trobelė SD «izdebka, salka», trobesys a. triobesys "budynek, zabudowanie" (war. triobėsys), trobėlka "marna chata", trobelninkas a. triobelnykas "chłop bezrolny lub małorolny" (por. pol. daw. komornik <= komora), trobėlšė "marna chata". Cps. trobavietė "miejsce, gdzie stała chałupa", tróbsunis m. "pies pilnujący domu". — N. m. Triobiskiai, cps. Naujatriobiai. Nie wiadomo, czy należą tu jeszcze n. m. Trabūčiai (SO *trab-?) i Tarbūčiai, Tarbiškės (z metatezy Tarb-1). trokšti, trokštu (*trokš-stu), troškau "pragnąć, pożądać, mieć pragnienie; tracić dech, dusić sią (od dymu, z braku powietrza), mieć zadyszką", DP też "domagać sią; winszować", cps. ažutrokšti SD «zatchnąć sią, zadusić sią», ištrėkšti 1. "stać sią spragnionym", 2. "(o rybie w wodzie) wyginąć z braku powietrza", pritrėkšti "zadyszeć sią, zziajać sią; przydusić sią, przygasnąć (o ogniu)", užtrokšti "udusić sią, zatchnąć sią". Niejasne. Może być vb. denominativum od sb. *troś-ka- "pragnienie". Pwk. *troś- < *trak- < pie. *treh2-k"pragnąć" (por. pie. *treh3-g- w gr. upóyGi) "gryźć, chrupać, zjadać, spożywać"). — Drw. troškinti caus. "dusić; mączyć pragnieniem", nomina: troškimas, troškimas "pragnienie, pożądanie", troškulys "pragnienie", SD też «chciwość», troškūs "duszny". trumpas, -a "krótki", SD «krotki» i «spory» (syn. pigas). Por. też SD durų lyneiūgas [lenciūgas] trumpas «wrzeciądz, catenaforium breuis», kalavijas trumpas platus «tasak, semispatha», rūbas kunigų lininis trumpas «komża kapłańska». — Drw. nominalny od osnowy prs. infigowanego trumpa "kruszy sią, drobi sią, rozpada sią" (trupo, trūpti)512. Znacz. etym. "drobny, ułamany" <= "kruchy". Por. łot. gw. trumpjš "tępy, nieostry" :: trumpėt "uciąć wierzchołek drzewa". Paralele na motywację werbalną: 1. łot. strups, strupjš "krótki; tępy" nūostrupėt "skrócić, uciąć", 2. lit. bigas "krótki" od pwk. *bheg- "łamać", 3. alb. škurte "krótki" obok łac. curtus m.in. "obrzezany, kastrowany" (=> stwn. kurz "krótki"). — Drw. trumpė "krótkie okrycie kobiece", trumpickas "bardzo krótki, króciutki"513, trumpitelis b.z.a. "króciutki, malutki" (neosuf. -itel-, zob. mazitelys), war. trumpitėlis "króciutki", trumpoji a. trumpója "niedostatek, bieda, brak pieniędzy" (syn. paskutinioji). Cps. trumpabėgis (zob. bėgti), trumpakalbis SD «krotkomowny», trumpaklškis "krótkonogi" (zob. kiška), trumpakójis m. "diabeł" (zob. kója), trumparegis "krótkowzroczny", m. "krótkowidz" (zob. regėti), trumpašiknė "z krótkim zadem - o kobyle" (zob. šikna), trumpauodegis "o krótkim ogonie, np. koń, zając" (zob. uodega). Vb. denom. trumpėti "stawać się krótszym", trumpinti "robić krótkim, skracać", SD1 trumpinu, nutrumpinu «krocę». trunėti, trūna, trunėjo "próchnieć, butwieć, próchnieć; gnuśnieć (w domu, w pościeli)" :: łot. trunu, -ėju, trunėt "wietrzeć, próchnieć, butwieć, murszeć; gnuśnieć, drzemać". W obu językach są warianty z nagłosem sonoryzowanym dr-: lit. drunėti, drūna (war. drūni), -ėjo "gnić, butwieć; palić się bez płomienia, tlić się; gnuśnieć, spać ponad miarę"514, łot. drunėt "próchnieć, butwieć". War. lit. ze WSZ: trūnėti, trūna a. trūni. Czas. duratywny (statywny) na -ė- jest oparty na neopwk. trun-, który wyabstrahowano z prs. infig. *truna "gnije, próchnieje", < pie. *tru-n-H-e-. Pwk. pie. *treuH- "zetrzeć,
512
Por. klumbas "potykający się, kulawy" <= klumba, klūbti; limpūs "lepki" <= limpa, lipti. Por. Malicka, trumpicka šito(ji) giesme dėl meškų "Malutka, króciutka ta piosenka o niedźwiedziach". Suf. -iekas tego ekspresywnego derywatu pochodzi z nazwisk typu Malickas, Navickas <= pol. Malicki, Nowicki. 514 Por. Vasarą drunėsi, žiemą neturėsi "Jak latem będziesz spał, to zimą nie będziesz miał". Visą dienų 513
išdrunėjo
"Cały dzień przespał".
692 zużyć", por. scs. trovą, truti "zużywać". Forma SZ-C *trū- jest dana 1° w scs. tryti, tryją "trzeć", por. gr. Tpuo) "zetrzeć, wycieńczyć, zgnębić", 2° w łot. trūdėt "butwieć, gnić, wietrzeć, próchnieć" — z pochodzenia jest to durativum stanu do prs. *trūda < *truH-dhe(=> łot. trūdinat caus. "doprowadzać do butwienia, próchnienia, gnicia"). — WSO *tróu- <= *trou- (itrovą): scs. travlją, traviti "spożywać", pol. trawić "przetwarzać spożyty pokarm", stpol. trawić "niszczyć co, spalać (o ogniu), zużywać lekkomyślnie". Por. scs. plaviti "pławić w wodzie" <= plovą "płynę". — W jęz. litewskim oczekuje się stopnia e w postaci *triau-C < pbsł. *triau-C. W związku z tym warto może uwzględnić akutowaną formę lit. nutriaunyti intr. "obłupać się, odstać, odwisnąć - o korze": Eglės žievė nutriaunijo "Kora świerku odstała". Obok tego jest vb. tr. trdunija, -yti i nieakutowane triaūnija, -yti w znacz, "głośno, chciwie gryźć (jabłko), chrupać, nagryzać (orzech); chciwie pić". Czasowniki te wyglądają jak denominativa, ale w sytuacji, gdy brak jest pośredniczącego nomen, filiacja jest trudna do określenia. truotas żm. "osełka" — wraz z łot. truots ts. (zdrob. truotiųs) przedstawia prawdopodobnie formację typu šluota. Znacz. etym. "narzędzie, którym się trze, pociera (ostrze)". Por. łot. tritava a. tritavs "osełka" od trit "trzeć". Jak šluo-C jest drw. od šlav-V
(šlavū, šlaviaū), umożliwionym przez odwrócenie stosunku apofonicznego uo-C => av-V (por. duoti => daviau), tak też truo-C zakłada osnowę o postaci trav-V. Gdyby ta ostatnia się zachowała, brzmiałaby po litewsku *travu "trę, ścieram", a to w odpowiedniości do cs. trovą "avaAioxeiv, wydawać, zużywać, spożywać", natrovą "iJjcopiCeiv, Tpe(J>eiv, karmić, żywić" < *trouH-e- < pie. *treuH-e- (inf. truti < pbsł. *trauti < *trauH-C). St. wzdłużony do trov- widać w iterativum scs. traviti "przetwarzać spożyty pokarm", otraviti "otruć" < *trau-V, stpol. trawić, m.in. "(o ogniu i innych siłach) niszczyć coś, spalać; używać dóbr materialnych, zużywać je lekkomyślnie". Pwk. pie. *treuH- "ścierać, zużywać", por. SZ *truH-C w scs. tryją, tryti "trzeć" oraz gr. tpuo) "wycieńczyć, wyczerpać, zgnębić" (znacz, przenośne; por. Tpu%G> "zużywać, trwonić, niszczyć"). trupti, trumpa, trupo "kruszyć się, drobić się, rozpadać się", aptrūpti "wykruszyć się, zmniejszyć się"; dur. trupėti, trupa, trupėjo "kruszyć się", caus. trupinti "drobić, kruszyć, rozdrabiać, rozbijać". Por. łot. trupt, trūp gw. "próchnieć, murszeć, butwieć", zwykle z udźwięcznieniem tr > dr. drupt, drūpu (*trumpu), drupu "kruszyć się, kruszeć, rozpadać się", dur. trupėt, -u a. -ėju, -ėju "gnić, murszeć, kruszyć się, wykruszać się; próżnować leżąc a. siedząc, (długo) spać", gw. drupėt "butwieć, próchnieć", caus. trupinat "doprowadzać do gnicia, gnoić; zmiękczać (niedojrzałe jabłko) przez obijanie; bić, uderzać", drupinat "drobić, rozdrabniać". Nomina: nuotrupos a.patrupos f. pl. "okruszyny, ułamki", sutrupos SD «gruz», trupmena "ułamek", trupsnūs "kruchy, łomki" (neosuf. jak w laksnūs, rysnūs), trupūs ts., truputis m. "trocha, odrobina, kruszyna", SD też «szczupłość", truputis mėto SD «punkt czasu, momentum», trūputi adv. "trochę, nieco". Por. łot. trupe "próchnica, humus", trupeknis, trupėlesnis "spróchniałe drzewo, próchno, drobne cząstki, pył; leń", trupąns "zgniły, spróchniały, pulchny", a także drupi a. drupas pl. "gruzy, ruiny", drupaćas, drupaklas, drupalas, drupatas pl. "drobiny, okruchy, ułamki, kawałeczki", drupenis "zsiadłe mleko zakruszone chlebem razowym". Tu też stpr. trupis EV "kłoda, kloc drewna, Klocz" (por. niżej rcs. trupu). — SO traup-: traupūs "kruchy, łamliwy", traupienė "roślina Hesperis tristis". Brak refleksów łotewskich, wyjątek: gw. draūpit "drobić, kruszyć". — Pwk. pie. *treup- / *trup-, por. WSZ trūp- w gr. ipuKaco "wiercić, przewiercać, przebijać, dziurawić", też "futuere", tpÓTrri "dziura, otwór",
693 Tpu7ir||ia "otwór na wiosło, ucho igielne". — SO *traup- w słowiańskim: rcs. trupu 1. "pień drzewa, kłoda" (znacz. etym. "gnijące, próchniejące drzewo"), 2. "pobojowisko, martwe ciała", scs. trupije n. "0vr|aipaia, trupy", scs. trupu "ciało zmarłego człowieka a. padłego zwierzęcia, padlina", sch. trup "tułów", słń. trup "kłoda, blok skalny, kadłub okrętu; tułów, ciało, zwłoki". Brak refleksów pbsł. SE *triaup-. trūšis, -io "trzcina, Phragmites communis", zwykle pl. trūšiai, -ių. Też w rodzaju żeńskim: gw. trušis, -iės 4 p.a. Postać literacka triušis m., pl. triušiai zawiera wtórne r (por. kriuša ob. kruša). Odpowiednik łot. trusis m., pl. truši "sitowie, trzcina". Z pbsł. *trus-, ze zmianą us > lit. uš jak w apušė, kruša, vetušas. Z innym suf. psł. *trus-ti: scs. strus. trūsti f. "xdAa[ioę, trzcina, pręt trzcinowy; pióro do pisania", ros. trostb "łodyga trzciny" (loc. v trosti), stczes. trest' "szuwar, trzcina", stpol. trześć "trzcina" (pol. treść "zawartość, substancja wypełniająca coś; przedmiot, temat"). Odpowiednik zewnętrzny: gr. 0puov n. "sitowie, rogoża" z *trusom przez *truhom i metatezę h, która wytworzyła aspiratę d. — SO trauš-: traūšiai m. pl. "skrzyp, Eąuisetum" (liter, triaūšiai ts.), traūšlis a. trauślys "skrzyp" (war. trau-k-ślys ts.), por. łot. trauś\i m. pl. "skrzyp". Obok tego adi. łot. trauss, trausls a. traušs "łamliwy, łomki, kruchy", traušs "(o koniu) płochliwy". tu zaimek 2 osoby "ty", łot. tu, stpr. tu ob. toū, thou, tau (dyftong wtórny). Formy emfatyczne: tūjen, duj en "ty" (por. ašen, ašian "ja") oraz tūjenai, dūjenai "ty" (por. ašenai, ašianai "ja"). Pochodzi z pb. *tū < pie. *tuh2 przez skrócenie -ū. Por. z jednej strony scs. ty, łac. tū, gr. dor. tū, z drugiej strony wed. tuvdm, toch. B tuwe < *tuuom < pie. *tuh2-óm (v z glajdu u, wsuniętego w hiacie lrg.; ptk. *-om jak w wed. ahćun "ja" < pie. *egh2-óm). — Gen. pie. *teue (wed. tava "ciebie") dał podstawę drw. posesywnemu *teu-ó- "twój", zob. tavas. Lit. genetivus przybrał nową postać tavęs, zaś resegmentowane tav- stało się osnową dla trzech innych form: dat. tavi DP > dziś tau (akut jako objaw wzdłużenia zastępczego po apokopie, por. man), acc. tave oraz instr. tavimi. Por. pdg. łot. tevis, tevi / tev, tevi, tevim, z wtórną samogłoską e. tūbas a. tūbas "filc, wojłok; kawałek filcu umieszczany pod szlejami uprzęży końskiej", tūbo batai "filcowe buty", też tūba (4 p.a.) "filc, pilśń, sprasowany materiał z wełny lub sierści", SD «pilśń». Por. łot. tūba "filc wsuwany pod chomąto" (war. tuoba), tūbene "filcowy kapelusz", tūbnieks "pilśniarz", stpr. tubo EV "Filcz". Bez etymologii. — Drw. tūbinis 1. "z filcu, filcowy (obuwie, czapka, kapelusz, rękawice)", 2. "o długim włosie (wełna), o długich piórach (gęś)". Cps. tūbavėlys "pilśniarz" (zob. velti II), tūbvelis lub tūbvelis m. "wał służący do folowania wełny", war. z dysymilatywnym zanikiem v: tilbelis m. 1. "drąg do obracania folowanego sukna", 2. "kosmata skóra" (Vilko tūbelis, meškos gauruotinė "Wilcza skóra [to jest skóra] kosmata, niedźwiedzia — kudłata"). — N. m. Tūbinės 2x, Tūbiškiai. tūkstantis, -čio "tysiąc" :: łot. tukstuót(i)s. Prawdopodobnie wywodzi się z syntagmy atrybutywnej *tūkstantis šimtas "powiększające się sto, rosnące sto", mianowicie poprzez elipsę członu określanego i substantywizację. Temat *tūksta-nt- jest z pochodzenia ptc. prs. act. do *tųksta < *tuńk-sta <= *tuńka "powiększa się" (akut wtórny, uwarunkowany sufigowaniem -st- w prs.). Por. łot. tukt, prs. tūkstu a. tuku, prt. tuku "tłuścieć, tuczyć się", caus. tucindt "tuczyć, powodować tycie", lit. tunkū, tukaū, tukti "tłuścieć, tuczyć się, obrastać tłuszczem", (tukti "utyć, potłuścieć", nutunku SD «otywam» (nutukimas SD «otyłość»), < pie. *tuk-, SE *teuk-. — SO tauk-: taukai (zob.). — Pod względem głosowym lit.-łot. nazwa "tysiąca" nie da się powiązać ani ze scs. tysąšti f.
694 (praforma *tūsint-) ani z goc. pūsundi f., fimf pūsundjos "pięć tysięcy". — N.B. Stpr. tūsimt-ons acc. pl. wywodzi się z *tūsemt- < *tūsent- i przedstawia zapożyczenie liczebnika śrwn. tūsent "tysiąc". Stpr. mt z dysymilacji nt, por. łot. stumdą "godzina" < *stunda, z niem. Stunde. tūlas, -a "niejeden, mnogi, rozliczny, rozmaity" :: stpr. tūlan "viel", < pie. *tuh2-lo-, por. gr. tuA-oę m. "stwardnienie skóry, modzel, nagniotek; gwóźdź drewniany; guz na maczudze", T\3AT| "nabrzmiałość, poduszka, materac". Odpowiedniki słowiańskie: 1. psł. *otylu, pol. otyty "tęgi, gruby", czes. otyły ts. 2. psł. *tylu "tylna część ciała, tył": strus. tylu sb. "kark; tylna straż", ros. tyl "kark, plecy, tył, tylna straż", bg. til "kark, potylica; tyły; obuch siekiery", czes. tyl "tył głowy, kark", pol. tył, tyły i tyłek "pośladki". Z innym suf. łot. tūte "siła, energia (do pracy)". Pie. *teuh2- / *tuh2- "nabrzmiewać, grubieć, mocnieć", por. wed. ūt taviti "jest mocny" (brak pbsł. SE *ćiau-C), SZ cs. strus. tyti, tyju "tyć, przybierać na ciele", sch. titU tijem "tuczyć się, tyć", czes. tyt, tyj i "tyć, wykorzystywać kogo", pol. tyć, tyją < psł. *tyjQ. — Drw. tūlybė stlit. "mnóstwo, moc, mnogość (języków)", SD1 1. daugybė, tūlybė žmonių «gmin, plebs, vulgus, populus», 2. «mnostwo, moc», SD tūlybė «rozmaitość», tūlybė liežuvio «mowy jednegoż narodu, abo ięzyka rozność», tńlimas "niejeden, mnogi, liczny" (suf. jak w artimas, tólimas), tūlingas SD1 «rozliczny», tūlotinė "mnóstwo, gromada (dzieci). Vb. denom. tūloti a. tūloti "grubo, ciepło odziewać w co, zawijać (dziecko), opatulać", apsitńloti "grubo się ubrać". Zob. też tauta, tunus. tūlkas a. tulkas daw. gw. "tłumacz" — zapoż. ze strus. tūlku (por. ros. tolk "sens, znaczenie", tolkovatb "objaśniać, tłumaczyć"). Stąd też łot. tulks "tłumacz". Co do transpozycji wewnętrznego joru por. pulkas, kūrtas, turgus. Akut przypadkowy (por. kūrtas). tulžis, acc. sg. tulži 4 p.a. f. "żółć" (war. tulžė). Przez metatezę z *źultis, por. łot. zulkts "żółć" < *zults (insercją k). Pb. *žul-ti- < SZ pie. *ghl-ti-. Pwk. *ghel- "żółknąć, zielenić się", por. lit. želti (zob.), gr. ^oArj "żółć", łac. fel, stwn. galla ts. Słowiańskie nazwy "żółci" wywodzą się z dwóch praform: (1) *zul-ki-, por. strus. zulči i (2) *zil-ki-, por. scs. zilči (z czasem w nagłosie uogólniono z- pod wpływem adi. *źeltu "żółty", zob. žilas). — Drw. tulžinė 1. "choroba cholera", 2. "złość, gniew", tulžingas "zły, zgryźliwy, dokuczliwy", tulžinis "żółciowy". Por. tulž- s.v. telžti. tumėti, tuma (war. tumėja), tumėjo "gęstnieć (o cieczy, kaszy); mętnieć" :: łot. tumėt, -u a. -ėju, prt. -ėju "tężeć, gęstnieć, pokrywać się kożuchem, mętnieć, gromadzić się (o chmurach deszczowych), robić się dusznym, ciężkim (o zapachu, powietrzu)". Nomina: tuma "mętność", tumė "lepik; coś gęstego, zawiesistego", tumės f. pl. "męty, osad denny", tumulas "kłąb (pary, dymu, kurzu, chmur), gromada, chmara (ludzi), rój (pszczół)", => vb. denom. tumulūoti "(o dymie, parze) wydobywać się kłębami", tumūs "gęsty, zgęstniały, zawiesisty; pochmurny (dzień)". Por. łot. tums "gęsty (o kaszy, zupie), tłusty (o mleku), tęgi, mający dobrą tuszę", tumigs "gęsty, zawiesisty (o jedzeniu), tęgi, dobrze odżywiony, wilgotny, ciężki (o powietrzu, zapachu), donośny (o dźwięku)", tume "(gęsta) zupa z mąki pszennej; śmietana na słodkim mleku". Z lit. tumulūoti można porównać łot. tumuĮat "(o niebie) powoli zasnuwać się chmurami, chmurzyć się; marudzić przy ubieraniu". Morfem tum- stanowi SZ typu sampras. do pie. *tuem- "nabrzmiewać". Por. łac. tumeó, -ere "nabrzmieć, być nadętym, jeżyć się, być wzburzonym, gniewnym", tumór, -oris m. "nabrzmiałość, puchlina; niepokój, wrzenie", tumulus "pagórek, mogiła, grób".
695 tunus, -i "gęsty (o kaszy), mętny (o płynie), mglisty (o dniu)", tunys m. pl. "osad, fusy, paprochy", vb. denom. tunėti, tunu a. tunėju, tunėjau "gęstnieć, tężeć, mętnieć" (por. typ dunėti, trunėti). — Formy antekonsonantyczne: patūnta "gromadka", patūntu adv. "jeden po drugim, po kolei, z rzędu" (war. patūmtu), vienu patuntu b.z.a. adv. "za jednym razem", tuntas a. tuntas "gromada, drużyna", DP "poczet, ufiec", tuntais adv. "gromadnie", SD pulkais, miniomis, tuntais adv. «gromadno, gromadą», war. z dysymilacją nt > mt: tūmtas "gromada, grupa, rój (pszczół)", SD «orszak» (=> adv. tuo tūmtu "od razu, za jednym zamachem"), war. z insercją p: tumptas. Wydaje się, że wszystko to są derywaty od neopierwiastka tun-, który był produktem metanalizy *tun-u <= prs. infig. pie. *tu-n-h2-e-. Pwk. *teuh2- "nabrzmiewać, grubieć, mocnieć", por. cs. tyti "tyć" s.v. tūlas. tupėti, tupiū (3 os. tūpi), tupėjau "o ptakach: opuszczać się na ugiętych kolanach; przykucać, siedzieć w kucki", refl. susitupėti "wciągnąć się, wejść w swoją rolę". Niejasne. Por. może pie. *(s)teup- "pchać, uderzać", gr. TUTITCO "bić, tłuc, okładać; trącać, uderzać, trafiać (pociskami)", łac. stupeó, -ere "zdrętwieć, być oszołomionym, osłupieć; podziwiać coś, oglądać z podziwem", stupeseó, -ere "zdumiewać się, wpadać w osłupienie". — Drw. tupdyti caus. "sadzać (kury na jajach)", įtupdyti 1. "posadzić (jak ptaka)", 2. "wsadzić do więzienia", nutupdyti "doprowadzić do lądowania, zmusić do lądowania (o samolocie)", tupinėti iter. "dreptać; nadskakiwać, płaszczyć się przed kim", tupinti caus.: uztupinu vištų SD «nasadzam kokosz» (syn. užsodinu). — Nomina: atatupstas "tyłem cofający się, rakiem idący" (drw. od frq. *ata-tup-styti?), war. atatupseias; tuplkas "kto kuca, jest w stanie przykucniętym", tupykla "miejsce siedzenia ptactwa; ustęp", tūpkus "kto drepce w miejscu, powoli pracuje" (=> f. tūpkuvienė), tuptūvai m. pl. "miejsce, gdzie siedzą kury", užtupys 1. "trzeci mąż wdowy"515, 2. "mąż idący na gospodarkę żony" (war. ūztupis, ūztupas). Cps. vištupis m. "pora pod wieczór" < *viśt-tupis (dosł. "pora, gdy kury sadowią się na grzędzie", por. višta), zvirblatupis m. "zmierzch wieczorny" (por. žvirblis). — WSZ tūp-: tūpti, tūpia (war. tumpa, tūpia), tūpė "osiąść (w gnieździe), przykucnąć; wysiadywać jaja, wylęgać", aptūpti "osiąść, okryć skrzydłami (pisklęta)", atitūpti "przykucnąć, ugiąć tylne nogi", nutūpti "opuścić się (do gniazda), wylądować (o samolocie)" (=> nutūpimas "lądowanie"), pritūpti "przysiąść, przykucnąć; obsiąść drzewo (o ptakach)", sutūpti "usiąść (o ptakach)", užtūpti "opuścić się, osiąść gdzie", o człowieku: "osiedlić się, zamieszkać", refl. atsitūpti "pójść siedzieć, pójść do więzienia", pasitūpti "przykucnąć, przysiąść". Drw. tūpčioti "przysiadać, kucać", tūpčioti vietoje "stać w miejscu, nie posuwać się naprzód", tūpoti "być przykucniętym, siedzieć w kucki". Nomina: tūplys "dziecko, które nie chce chodzić", užtūpys (war. do užtupys). Neoosn. tupč-: tūpčikas "kto marudzi, ślamazara" (vb. denom. tupčikauti "marudzić"). turbūt adv. "chyba, być może, zapewne" — z uniwerbizacji zwrotu tūri būti, dosł. "musi być" (por. ros. dolžno bytb). Por. galbūt, žūtbūt. turėti, turiū (3 os. tūri), turėjau "trzymać, władać, mieć, posiadać; musieć, mieć obowiązek", SD1 turiu m.in. «dziedziczę», SD nuturėt «utrzymać kogo», refl. susiturėti "wstrzymać się". Odpowiednik łot. turėt, tu^u, turėju "trzymać, obchodzić, świętować".
515
Por. Pirmas — vyras, antras — užkurys, trečias — užtupys, kervirtas — bobkatys, penktas — bobos baigys
"Pierwszy — m ą ż , drugi — «užkurys», trzeci — «užtupys», czwarty — «bobkalys», piąty — «bobos baigys»".
696 gw. "mieć, posiadać", paturėt "potrzymać, zachować (w pamięci)", refl.paturėtiės "rodzić, wydawać na świat (o zwierzętach)", stpr. turrimai "mamy; winniśmy" (z inf.). — Drw. pasiturimas "dostatni",pasiturintis a. pasiturįs "niebiedny, zamożny", pasiturinčiai gyvena "dostatnio żyje", turinys "treść". Neoosn. turė< turėklai m. pl. "poręcze", turėklės f. pl. "wodze, cugle", SD «poręcze u wschodu», turėtojas "posiadacz, właściciel", SD «dzierżawca» (por. laimėtojas "zwycięzca"), apturėtojas SD «nabywacz». Neoosn. turėj-: turėjimas "posiadanie", SD «maiętności cudzey trzymanie na poprawę; mienie czego», SD1 «dzierżawa» (syn. turtas), apturėjimas SD «nabywanie czego». — Refleks tur-Vz *turH-V przedstawia SZ typu sampras. do pwk. setowego *tuerH- (zob. tverti). Alternant ten doznał dwu przekształceń. Po pierwsze wprowadzono go do pozycji przedspółgłoskowej, por. turmė b.z.a. daw. "majętność", turtas a. turte "bogactwo, majątek, mienie, dobytek, nieruchomość", SD «bogactwa, dobra; kaduk, obumarłe dobra; maiętność, mienie czego, osiadłość, puścizna», łot. turta "mienie, majątek" (stare *turH-C musiałoby wydać akutowane fturtas), neturte SD «nędza; niedostatek; ubostwo» (syn. grynybė), tursinti "iść, pochylając się do przodu", tursóti a. tūrsoti "być w stanie zgiętym, jak w starości; iść wystawiwszy tył" (obok tego tvir-C: tvirsoti "leżeć w nieprzyzwoitej pozie"). Po drugie krótkowokaliczne tur-V stało się osnową dla SW tūr-V, por. turėti, tūriu (3 os. tūri), tūrėjau m.in. "trzymać, dzierżeć, nie puszczać" (por. typ patrūkėti, paūgėti); ištūra "wytrzymałość", santūra "opanowanie, wstrzemięźliwość, powściągliwość" (=> santūrūs "powściągliwy, opanowany"), tūrėklai m. pl. "poręcze (kładki, schodów)", tūrėklas "mion w żarnach", tūrėkliai m. pl. "macica zwierząt", tūringas "obszerny, przestronny", tūris m. "objętość czego" (neol.). — Od neoosn. turt- pochodzą: vb. denom. pratursti, -turstu, -turtaū "wzbogacić się", turtėti "bogacieć, bogacić się", praturtėti "wzbogacić się", nomina: turčius "bogacz", turtinis "majątkowy", turtudlis m. "bogacz". turgus, -aus "targ" (łot. turgus), turgų darau SD «cenię; szacuię co» — zapoż. ze strus. turgu. War. turgas "targ". Co do transpozycji por. tūlkas. — Drw. turgas "tłum, gromada ludzi", turgavas, -a "targowy" (turgava diena "dzień targowy"), turgavyčios f. pl. SD «targowisko» (suf. jak w pol. targowica), turgiėtis m. "kto właśnie wrócił z targu", turginė "łódź do przewożenia towaru", turginis a. turginis "targowy, do wyjazdu na targ (wóz, sanie), do sprzedania na targu (prosię, koń)", turginis dantis m. "przedni ząb". Cps. bóbturgis (zob.), turgadienis m. "dzień targowy", turgavietė "plac targowy, rynek", SD «rynek». Vb. denom. turgauti "sprzedaję, handluję czym; kupuję, targuję (się)", turgavoti ts., rzadko turgūoti ts. tuščias, -a "próżny, pusty, znikomy, nieskuteczny, bezużyteczny, niepoważny" (łot. tukšs), SD «czczy, dęty, nieważny [wymieniono obok niekas iš jo, nieko nestovįs], próżny», tuščia vieta nuog vyresnybės «wakuie iaki urząd». Wraz ze scs. tušti "xevóę", ros. toščij, stpol. tszczy "mający puste wnętrze (żołądek, orzech, owies, okręt bez ładunku)", pol. czczy "pusty, głodny", przen. "beztreściwy, nic nie znaczący, bezcelowy", na czczo adv. "bez jedzenia od wstania ze snu" kontynuuje formację pbsł. *tuśt-ia-. Jak stačias < *stat-ia- zakłada osnowę *statas (zob. stóti), tak też tūščias wymaga osnowy pośredniej *tušta-. Ze zmianą us > uš z pbsł. *tus-ta- < pie. *tus-tó-, adi. vb. do pwk. *teus- "stawać się pustym, opróżniać". Por. aw. tusdn 3 pl. "tracą panowanie nad sobą", ags. dost "odchody, nawóz", stwn. dost ts. (znacz. etym. "wypróżnienie"). Lit. tuš- stanowi zatem formę na SZ do zanikłego vb. *čiausti. — Na tušt- polegają też drw. tuštimai m. pl. "pachwiny, tj. dolna część podbrzusza między nasadą nogi a brzuchem" oraz tūštymas
697
"miejsce pod piersią a. pod pachwiną" (co do suf. por. baltymas <= baltas); tuštybė SD «czczość, prożność», tuščiomis adv. "nic nie niosąc, z pustymi rąkami". Cps. pustuštis, - santvarda "opanowanie, panowanie nad sobą"), refl. tvardytis "opanowywać sią", DP "wstrzymawać sią, hamować sią". Iteratyw z suf. -dyń i na SO do tverti "chwytać" (zob.). Neoosn. tvardy-: kardymas DP "wstrzemięźliwość, powściągliwość, pohamowanie". — Frq. tvarstyti iter. "bandażować, przewiązywać" :: łot. tvarstit a. tvdrstit "chwytać, łowić, łapać; starać sią o coś, pragnąć". Neoosn. tvarst-: tvdrstas "przewiązka, bandaż", ftdrstis m. ts. tvartas 1. "obora, chlew, stajnia", 2. "zagrodzona cząść w chlewie, oborze", 3. "płot, bariera", 3. "bandaż na rąką, palec"517 — drw. z suf. -ta- i SO do tver-, zob. tveriu, tverti m.in. "grodzić". Znacz. etym. "zagroda, miejsce zagrodzone". Por. aptvaras "zagroda, ogrodzone pastwisko", ūžtvara "płot". W nieco innym kierunku poszedł rozwój znaczeniowy odpowiednika łot. tvarts "schronienie, kryjówka; sadzawka na ryby". — Drw. tvartynas "licha obora", cps. tvdrtnamis m. "obora połączona z domem mieszkalnym".
5[b
Vb. d e n o m . tvcinėt "robić się parno, gorąco i wilgotno".
517
Tvartas
rankoms,
tvanklys
kojoms
"«Tvartas» to bandaż dla rąk, [zaśJ «tvanklys» na nogi
698 tvaskėti, tvaska, tvaskėjo 1. "błyskać (na niebie), błyszczeć, połyskiwać, lśnić (o metalu, o ostrzu), SD tvasku «błyszczą sią, jaśnieią, lskną sią», 2. "buchać (o ogniu, o płomieniu)", 3. "bić (o sercu, o pulsie). Caus. sutvaskinti "zapalić, spalić". Bez etymologii. — SZ tusk- (typ sampras. do *tuesk-): tuskėti, tuska, -ėjo "dudnić, stukać", SD1 «trzaskam», SD «tłuką co», tuskėnti caus. "stukać, pukać, łomotać" (war. tuzgėnti), SD tuskenu «kołacą, biją we drzwi» (syn. klumbenu < klambenu), ištūskinti caus. "zrobić coś z trzaskiem". tverti, tveriu, tvėriau 1. "chwytać", 2. "grodzić", 3. "przewiązywać, obwiązywać, mocować, przytwierdzać", 4. "wytrzymać, znieść, wytrwać", SD tveriu «grodzą», «tworzą ser» (syn. lipiu). Cps. aptverti "ogrodzić; obandażować", įtverti "osadzić, wprawić (kosą, sochą)", nutveriu SD «imam kogo», pertveriu SD «przegradzam», sutverti "przewiązać (raną), zestawić (złamaną kość), wytrzymać, znieść"518. Refl. tvertis "grodzić sobie; chwytać sią", SD nesitveriąs «nieskromny», susitverti "schwycić sią za rące". Odpowiednik łot. tvert, tve?u, tvėru "chwycić, ująć, złapać". Do pie. *tuerH- "ująć, ochwycić". Por. nomina gr. oeipr| f. "powróz, lina", oopóę f. "urna". — Drw. na SE-V: tverėti, tveri, -ėjo "wytrzymać, wytrwać przez pewien czas i nie rozleźć sią (o kożuchu)", tvoras tverinėti "płoty stawiać", aptverinėti "otaczać ogrodzeniem", (karves) attverinėti "odgradzać (krowy w oborze)", tverioti "zagradzać", nomina: nesitverimas SD «niepowściągliwość; nieskromność», tvėralas "bandaż", tverė "ucho kosy". — SE-C: tvėrdinti "umacniać", nusitvėrdinti "zostać złapanym (na kradzieży)", aptvėrstyti "otoczyć płotem, ogrodzić", nomina: sutvėrtojas "stwórca", SD «stworzyciel», tvermė "wytrwałość, wytrzymałość" (=> tvermingas "wytrzymały, dobrego zdrowia"), tvertūvė "ucho kosy". — WSE tvėr-: tvėriau (prt.), drw. patvėrėti "przez czas jakiś pleść płot"519, nomina: tvėrė "ucho kosy", tvėrėjas 1. "kto splata, stawia płoty", 2. "kto nastawia kości" (war. įtvėrėjas), 3. SD «tworca, stworzyciel (war. sutvėrėjas DP "stworzyciel"), uztvėrėjas "kto zachodzi drogą weselnikom". — SZ w dwojakiej postaci: 1° SZ typu sampras. *turH-V <= *tuerH- w pdg. turėti (zob. osobno), 2° SZ *turH-C: tvirti, tvirstu, tviraū "(o chorym) mocnieć, zdrowieć", adi. vb. tvirtas (zob.). — SZ-V *turH-V: ištviroti "wytrwać, wytrzymać". — WSZ tvyr-\ tvyroti "utrzymywać sią, unosić sią (o mgle, o zapachu), tkwić" (por. styroti stirti). — SO tvar-C < *tuorH-C, zob. tvardyti. — Nomina na SO: aptvaras "zagroda, ogrodzone pastwisko", co przypomina scs. pritvorū "arkada, portyk" (<= pritvoriti "dodać, dołączyć, zaopatrzyć w co"), scs. zatvorū "zasuwa, rygiel; wiązienie" (<= zatvoriti "zamknąć"); atvarslai m. pl. "wodze, lejce", patvarūs "wytrwały, wytrzymały, odporny, mocny, stały", pertvara "przegroda, przepierzenie", santvara "miejsce, gdzie sią schodzi kilka płotów" (<= sutverti "zewrzeć, zestawić"), tvarslas "bandaż", tvarslės f. pl. "wodze, lejce", tvartas "chlew" (zob.), tvarūs "odporny, wytrzymały, twardy, wytrwały", ūžtvara "płot, przeszkoda", ūztvaras "bariera" (<= užtverti "zagrodzić"). W słowiańskim por. jeszcze scs. tvorją, tvoriti "czynić, robić", ros. tvorjū, tvoritb, pol. tworzą, tworzyć "czynić, robić". Osobno zob. tvora. tvieksti, tviėskia, tvieskė 1. "błysnąć, oślepić (o słońcu), buchnąć jasnym płomieniem; opalić sią", 2. "trzasnąć, uderzyć", ištviėksti "zwiąkszyć płomień (w lampie), szybko wyjść, pobiec", nutvieksti "spalić w jednej chwili (o pożarze), opalić (o słońcu),
518
Stlit. też "stworzyć" — j a k o kalka z j ą z . polskiego. Por. SD sutvėrimas
519
Por. Dar patvėrėsiu
svieto
«stworzenie świata».
bent sieksni ir eisiu gult "Jeszcze splotę p r z y n a j m n i e j sążeń i p ó j d ę spać".
699 zarumienić się, poczerwienieć". Prawdopodobnie zmienione z *tviesti przez insercją k przed grupę st formy infinitiwu. Rekonstrukcja: plit. *tvies- jako refleks pie. *tueis-. Por. gr. oeico "potrząsać, wstrząsać", przen. "poruszać, niepokoić", aeiapóę m. "trzęsienie (ziemi), wstrząs (ciała)", wed. atvisur aor. 3 pl. "zapłonęły, rozgorzały", tvesa- "iskrzący się, błyszczący". W następstwie insercji pojawiły się alternanty antewokaliczne tviesk-, SZ tvisk-. Zmiana *tviesti na tviėksti mogła być następstwem zmieszania z bliskoznacznym czas. tvaskėti (zob.). — SZ tvisk-: tviska, -ėjo, -ėti "błyszczeć, błyskać", tvlksterėti "błysnąć, mignąć; kopnąć, wierzgnąć". — WSZ tvysk- / tvyks-: tvyksoti "błyszczeć" z *tvyks-sóti < *tvysk-sóti (por. paistyti), tvyksėti "pobłyskiwać - o błyskawicy" z *tvyks-sėti < *tvysk-sėti, tvyksterėti "błysnąć; kopnąć, wierzgnąć". — SO tvaisk-: tvaiskinti "bić, uderzać, młócić", tvaiskyti "rzucać na strony, rozrzucać; bić, uderzać". tvinti, tvinsta (war. tvysta, tvyna), tvino "wzbierać, wylewać, rozlewać się (o rzece), nawadniać się", tvysta upė "rzeka występuje z brzegów", SD « w y l e w a z brzegów rzeka», aptvinti "zalać się wodą", ištvlnti "podnieść się, wylać (o wodzie, rzece)", pritvlnti "wezbrać; opuchnąć, zaropieć (o palcu)". Caus. užtvindyti "zalewać (o rzece)". Brak alternantu na SO ttvandyti (por. lamdyti), co przypomina mindyti, klldyti, girdyti. Nomen: (tvinolis m. "miejsce zalewane przez rzekę". —WSZ tvyn-: potvynis m. "powódź". — Poza dwoma wyrazami poświadczonymi w Litwie pruskiej w XIX w., aptvenėjimas i nutvenėjimas "zalewanie (wezbraną wodą)", które zakładają zanikły czas. *tvena / * t v e n i , *tvenėti "być rozlanym - o powodzi", brak jest form na SE tven- o znacz, "wzbierającej wody". Są za to takie formy, które odnoszą się do ognia, por. płd.-lit. tvėna, tvenėjo, tvenėti "tlić się, żarzyć się, palić się bez płomienia" (por. niżej d w o j a k i e z n a c z e n i e czasownika tvanoti s.v. tvanas). — WSE tvėn-: tvėna "miejsce (na łące), g d z i e p o p o w o d z i pozostaje woda i ryba", vb. denom. tvėnūoti "żarzyć się, palić się bez płomienia" (Liepsna užgiso, bet žairios tvėnūoja "Płomień zgasł, ale żar się żarzy"). — Związki z e w n ę t r z n e pierwiastka tven- / tvin- pozostają niejasne. — SO tvan-: tvanas (zob.). — WSO tvon- < *tuan-: iponyti "wchlusnąć, wlać za dużo", też "zbić kogo", tvonūoti "jest w e z b r a n y , szeroko rozlany", też o ogniu: "bucha". — Ciekawą innowacją jest SO tvain-, d o t w o r z o n y do SZ tvin-. Por. tvainyti, -iju, -ijau "(wodę) wlewać, nalewać, r o z l e w a ć " : Pripylė pritvainijo pilną lovį vandens "Nalał, napełnił wodą całe koryto", Susimildamas nebetvainyk jau to vandens tiek daug! "Zmiłuj się, nie lej już tej wody tak d u ż o ! " , r e f l . tvainytis "bić się" (por. pol. pot. lać sią "bić się"). Paralele na nowy SO: painpin-, skain- <= skin-, train- <= trin-. — N.B. Możliwe, że bliskoznaczny leksem tvink- w czasowniku tvinksta, tvinko, tvinkti "nabrzmiewać (o wymieniu), puchnąć, p ę c z n i e ć , narywać (o wrzodzie)", tvinkstu pienu SD «mlecznieię, mleka nabieram» jest neopierwiastkiem, mianowicie wywodzi się z reanalizy formy *tvink-sta, która b y ł a i n s e r t o wanym (~k~) wariantem do prs. *tviństa do *tvinti, prt. *tvino "wzbierać - o w o d z i e , wymieniu, wrzodzie". Z czasem nastąpiła dalsza dyferencjacja formalna o b u c z a s o w n i k ó w , która wyraziła się w sposobie akcentowania (wtórny akut w pdg. tvinti). — Drw. nutvinkli "(o wrzodzie) nabrać, przejść w ropienie", pritvinkti "nabrać (o wymieniu, o p i e r s i a c h kobiecych), wezbrać (o rzece), narwać (o wrzodzie)", tvinksėti "bić (o sercu), pulsować, tętnić" (=> neoosn. tvinks-: tvinksnis m. "tętno, puls"), tvinkčioti m.in. "pulsować, b i ć , r w a ć , sprawiać ostry, przerywany ból (o obrzęku, o wrzodzie)". — Do tvink- dotworzono transitivum na SE tvenk-: tvenkiu, tvenkiau, tvenkti "tamować, zastawiać tamą b i e g r z e k i i powodować rozlanie się wody". SO tvank-: tvankinti 1. "(wodę) zatrzymywać, t a m o w a ć ,
700 gromadzić", 2. "przez niedojenie krowy powodować wezbranie jej wymienia" (Pritvanklnta karvė — tešmuo lyg žemės "Niedojona krowa — wymię [sięga] do ziemi"), tvankyti "owijać nogi onucami", tvanksoti "rozlewać się - o wodzie w okresie roztopów", tvankstyti "zatrzymywać wodę, tamować". Nomina: tvanka "tama, grobla, staw; parność, znój", tvankas "parność, duszność", tvankūs "parny, duszny". tvirkti: ištvirkstu, -tvirkau, -tvirkti "rozpieścić się, rozpuścić się; wpaść w niesubordynację, zdeprawować się, prowadzić rozwiązły, niemoralny tryb życia". Caus. tvirkinti a. tvirkdyti "rozpuszczać, psuć, demoralizować". Nomina: ištvirkėlis m. "rozpustnik", ištvirkėlė "rozpustnica", ištvirkimas "życie rozwiązłe, rozpusta", => vb. denom. ištvirkauti "oddawać się rozpuście". Bez objaśnienia. — SO tvark-\ tvarkyti "sprzątać, porządkować, doprowadzać do porządku", tvarka, -os "porządek, ład" (=> tvarkingas "porządny"). tvirtas, -a "mocny, silny, twardy, trwały; zdrowy", DP "trwały, stały, stateczny, mocny, potężny, zupełny", SD «gruntowny, stateczny, ważny», tvirtyn eimi SD «statecznieię». Drw. tvirtybė "siła, moc, hart", SD «gruntowność, stałość», tvirtovė "twierdza", tvirtūmas "moc, siła, trwałość". Cps. tvirtabūdis "odznaczający się mocnym charakterem", tvirtagalis "o grubszym końcu", tvirtagalys "grubszy koniec łodygi". Vb. denom. tvirtėti "wzmacniać się", tvirtinti "umacniać (groblę, wał)", przen. "twierdzić, potwierdzać (podpis, umowę)", DP "twierdzić, utwierdzać, umacniać, posilać, pozwalać, dowodzić", tvirtinu žodžiais SD «twierdzę co słowy», refl. įsitvirtinti "wzmocnić się, umocnić się". tvora 4 p.a. "ogrodzenie, płot, parkan", SD «grodź, ogrodzenie». Odpowiada łot. tvara "płot zrobiony z poziomo ułożonych żerdzi". Dwuznaczne. Z jednej strony może być refleksem *tuar-a- utworzonego od osnowy *tuer-, jak w prt. tvėrė "grodził, stawiał płoty" (por. prs. tveriu s.v. tverti), czyli formacją z apofonią ė a (paralele: sodinti, sostas). Z drugiej strony może być wzdłużony m SO, czyli *tuar- do tvar-. Por. vora :: verti, loma :: lemti. — Drw. ūžtvoris m. "miejsce za płotem, za ogrodzeniem", n. rz. Patvorinis, cps. gyvatvorė "żywopłot" (war. gyvatorė). Vb. denom. tvoroti gw. "głośno a bez sensu gadać" (kalka z roś. goroditb m.in. "pleść"). — W słowiańskim por. tvar- < *tuar-: scs. tvari, -i f. "twórczość, dzieło; twory, stworzenia; forma, kształt", sūtvari, -i f. "budowla, budynek; rzecz, sprawa" (=> vb. denom. tvarjają, tvarjati "tworzyć, kształtować"). tvoti, tvoju, tvojau "mocno uderzać, tłuc, młócić (cepami), smagać, chłostać"; runąć, upaść na ziemię, na lód; robić coś szybko, energicznie; jeść chciwie, łapczywie", ištvoti m.in. "wygarnąć (prawdę w oczy)", nutvoti a. patvoti "zabić", pratvoti "szastać (pieniędzmi), trwonić", pritvoti "zbić, zabić; dużo nalać, nałożyć, nasypać". Etymologia niejasna. Transponat pb. *tua- < pie. *tueh2-. Paralele pierwiastkowe: jóti, klóti, móti, róti, stóti. — Drw. tvodinti "obić (złodzieja)", ištvodyti a. nutvodyti "wymiędlić (len)". Nomina: tvoklė "młotek drewniany; młotek do mięsa", tvotas "uderzany, tłuczony", resegmentacja: tvot-as, neoosn. tvot-: vb. denom. tvotinti "uderzać, bijać", tvotyti, -iju, -ijau ts. — SZ o postaci antewokalicznej *tv-V jest widoczny w formacji *tvatas, którą można by wyprowadzić z pb. *tuata-, zakładając zanik interwokalicznej lrg., < pie. *tuh2-ato- < *tuh2-eto(suf. jajc w statas < *sth2-eto-). Dewerbalne *tvatas uległo resegmentacji, wydając neoosn. tvat-, por. z jednej strony sb. tvata "bicie, cięgi, lanie", z drugiej strony vb. denom. tvatyti, -iju, -ijau "mocno uderzać, bić, grzmocić; mocno palić (w piecu); ciężko pracować; szybko iść, biec, jechać", tvatinti ts. Tu też tvatėti, tvata, -ėjo "mocno się palić, buchać (o płomieniach)", przen. "mówić głośno, paplać". Brak jest refleksów SZ *tū-C < *tuh7-C.
u ūdra "wydra, Lutra lutra, zwierzą wodne z rodziny kun", gw. m. ūdras :: łot. ūdrs a. ūdris, stpr. udro EV "Otter". Wraz ze scs. vydra pokazuje wzdłużone *ūd- <= SZ *ud- jako nacechowanie drw. żeńskiego od pie. *ud-ró- "z wodą związany, wodny". Por. wed. anudrah :: gr. avuópoę adi. "bezwodny", wed. udrah m. "wydra" :: gr. uópoę m. "wąż wodny, Coluber natrix" (obok uópa, joń. uópr| ts.). Co do osnowy pie. *ued- / *ud"woda" zob. vanduo. — Drw. ūdrena "skóra z wydry, futro wydry", ūdrėnas "małe wydry", ūdriūkas ts., ūdriūkštis ts. — N. jez. Ūdrelis, Ūdrinis, Ūdrinis, n. rz. Ūdroklis, Ūdr-upis, Ūdr-upys. ūdroti, -ja, -jo "zajść w ciążą - o świni (też o suce, kotce)", kiaūlė ūdroja "świnia jest prośna", kiaūlė ūdrojanti lub priūdrojus(i) "prośna świnia"520. Vb. denom. od zanikłego sb. *ūdros "wymiona" < *(H)uHdh-r-eh2-, które było litewskim śladem po pdg. heteroklitycznym pie. *(H)óuHdh-r- :: *(H)uHdh-n-es n. "wymię". Por. gr. oi)6ap, -atoę n. "wymię", pl. ouOata "wymiona" < *(H)ouHdh-, łac. ūber, -eris n. "wymię" < *oub- < *oudh- < *(H)oudh- < *(H)ouHdh- (zanik -H- w formacji na SO) obok osnowy słabej w sti. ūdhar, udhnah n., stwn. ūtar, dat. sg. ūtrin (niem. Euter), jak również w drw. psł. *vymę, -mene n. "wymię", por. sch. vime, -mena, słń. vime, -mena, strus. vymja, vymene, ros. vymja, vymeni, stczes. vymė, vymene, pol. wymią, wymienia, < *ūd-men- < pie. *(H)uHd h -men-. Pwk. elementarny *(H)euHdh- nie jest zaświadczony. — Z zanikłym sb. *ūdros wiąże się drw. nominalny: paūdrė "podbrzusze u świni; błona okrywająca trzewia, otrzewna". ugnis, gen. sg. ugnies, acc. sg. 4 p.a., f. "ogień; pożar" (por. łot. uguns "ogień" < *ugns < *ugnis). Wywodzi się z pb. *ung-ni-s przez dysymilatywny zanik n w morfemie pierwiastkowym (por. ėndrė "trzcina" z nendrė :: łot. niėdre). Praforma ie. *h!ng(y)-ni- lub *ng(y)-ni-, por. sti. agni- m. "ogień", łac. Tgnis, -is m. ts. (z *ingnis < *eng-ni-s). Przyjąwszy praformę bsł. *ung-ni-, można scs. ogni "ogień", pol. ogień, ros. ogónb itd. sprowadzić do psł. *Qgni i założyć, że w sekwencji Q..JI doszło do denazalizacji Q > o jako procesu rozpodabniającego. — Drw. ugningas "płomienny", ugninis "ognisty". Cps. ugniagesys "strażak", ugniakuras "ognisko, palenisko", ugniakurys "palacz", ugniavietė "palenisko", SD «ognisko, fairka, piecyk ruchomy». Zob. też anglis. uiti, uju, ujaū 1. "krzykiem odganiać wilka (od stada), psa", 2. "napominać, upominać, gderać, pokrzykiwać, łajać, karcić", DP "strofować", 3. "dokuczać gderaniem". Od interi. ui, ui. Por. łot. ujat, ujinat "nawoływać się (o pastuchach), krzyczeć «uja», wyzywać się". Nie jest spokrewnione ze słow. vyti, pol. wyć (*utei). — Drw. ūidinti "krzykiem pędzić do roboty" (=> uidinys "obibok, leniuch"), ujėti iter. Nomina: iiikis m. "leń" (por. sūskis), ūikla "zgiełk, hałas", ūišis m. "niedołęga", ūitas "napominany", => ūitena c. "ten, kogo stale trzeba pędzić do roboty, ponaglać; obibok, leń", uitūvas, -ė ts., ūjas "człowiek naganiający zwierzynę'na stanowiska myśliwych, naganiacz" (war. ujys, ūjis, ūjus), ujikas, -ė ts. ūkis, -io, stlit. hūkis "gospodarstwo rolne, majętność ziemska; gospodarka", namų ūkis "gospodarstwo domowe". War. ūkys (3 p.a.), f. ūkis, -ies. Niejasne. LKŽ III 791 oraz
520
W odróżnieniu od krowy: karvė turėsianti i od kobyły: kumelė dieni.
702 XVII 408 sugeruje zapożyczenie z niem. gw. Hucke. Jeśli zaś wyraz jest rodzimy, to może stać w związku z czas. vokiu, vokti m.in. "zbierać zboże i chować je pod dachem", łot. vacu, vakt "zbierać, sprzątać zboże" < pie. *ueh2k-. Rekonstrukcja: *ūk-ia- < *uh2k-io-, formacja na SZ sampras. Znacz. etym. "miejsce, gdzie sią składa zboże, plon". Por. apyvoka "gospodarstwo domowe i doglądanie bydła": Ji apyvoką vokiasi "Ona zajmuje się gospodarstwem". — Drw. ūkininkas "gospodarz, właściciel gospodarstwa", daw. ūkinykas, hūkinykas (=> vb. denom. ūkininkauti "gospodarzyć"), ūkinis "gospodarski, gospodarczy", ūkiškas "gospodarski". Gps. kol-ūkis m. "kołchoz" — kalka hybrydalna z ros. kol-xóz (skrót od kollektivnoe xozjajstvo "gospodarstwo spółdzielcze"). ūkti I, prs. ūkia (war. ūka, ūksta), prt. ūkė (war. ūko) 1. "o niebie: chmurzyć sią, zasnuwać sią chmurami", 2. "o oczach: zachodzić mgłą". Cząsto refl. ūktis, ūkias, ūkės, np. Dangus apsiūkė — skubėkiat pry šieno "Niebo zachmurzyło sią — spieszcie sią przy sianie". Toks apsiūkęs buvo rytas, o dabar saulė puikiai šildo "Taki pochmurny był ranek, a teraz słońce piąknie grzeje". Pochodzenie niejasne. Albo wzdłużenie SZ *uk- do pie. *uek(u)- (zob. vakaras) albo też refleks pwk. setowego: SZ sampras. *uHk(u)- do pie. *ueHk(u)- (transponat). — Drw. ūkauti "chmurzyć sią". Nomina: ūkas "mgła, opar" (war. ūkas), ūkana "mgła" (=> ūkanas "mglisty, chmurny, pochmurny"). Vb. denom. ūkanoti "chmurzyć sią, mglić sią" (=» ūkanotas "chmurny, mglisty"). — Od prs. ūksta => ūkst-a utworzono frq. ūkstyti(s) "chmurzyć sią", a także ūkstinėtis ts., ūkstuotis ts. — Reanalizą ūks-ta tłumaczą sią takie drw., jak ūksmė a. ūksmė "cień, miejsce ocienione" (=> ūksmėtas "cienisty", ūksmuotas "zachmurzony"), ūksnė a. ūksnė "cień" (=> ūksniauti "leżeć w cieniu"). Paralele: rūksmas <= rūksta, linksmas <= linksta. ūkti II ūkia, ūkė "hukać, wydawać niski głos (o sowie, puchaczu, gołąbiu)". Iter. ūkauti 1. "hukać (o sowie, puchaczu, zającu)", 2. "nawoływać sią w lesie, pokrzykiwać" (Miške ūkauk, kad nepamestum "W lesie pokrzykuj, żebyś sią nie zgubił"), 3. "ryczeć (o wołu), buczeć, wyć (o syrenie)", 4. "szumieć, huczeć (o lesie, o jeziorze", 5. "jączeć, skomleć", 6. "monotonnie śpiewać" (z tym wiąże sią ūkauti "nosić dziecko na rąku, kołysać"). Czas. pochodzenia dźwiąkonaśladowczego. — Nomina: ūkas 1. "szum, huk, hałas", 2. "bąk, Botaurus stellaris, ptak brodący (wydaje głos podobny do głuchego płaczu), 3. "puchacz, Bubo bubo", 4. "piszczałka w dudach a. organach", 5. "jązyczek, miąsień zwieszający sią w tyle podniebienia miąkkiego nad jązykiem", ūkelis m. "jązyczek", ūkimas "głosy ptaków (w lesie), odgłos pociągu", ūkynės f. pl. "kołyska". — N.B. Czas. ūkotis, -ojasi, -ojosi "o świni: okazywać, zaspakajać popąd płciowy" (Kiaūlė ūkojasi) jest zapożyczeniem z pol. hukać sią. ūlyčia 1. "droga we wsi" (Par tą sodą ilga ūlyčia "Przez tą wieś [prowadzi] długa droga, ulica". Pasišluoj ūlyčią "Zamieć drogą przed swoim domem"), 2. "ogrodzona droga dla bydła, wygon" (Ūlyčios bus gyvoliams išvaryti iš kiemo "Ulice to bądą do wypądzania bydła ze wsi"), 3. "ulica, platea" (m.in. Mž, DP, SD), 4. "podwórze", 5. "wieś" (Per ūlyčią eina kelias "Przez wieś prowadzi droga". Mūs ūlyčiojpalskai nė vieno žodžio nemokėjo "W naszej wsi po polsku ni słowa nie umieli"), 6. przen. "snopy ustawione w dwa rządy". Zapożyczenie z błr. ulica, vūlica. — Drw. ūlyčėnas "wieśniak", ūlyčinis, -ė 1. "wieśniak", 2. "sąsiad z tej samej wsi", ūlyč(i)ninkas "mieszkaniec wsi, wieśniak; kto stale krąci sią po ulicy". Cps. ūlyčgalys "koniec drogi wiejskiej, koniec ulicy; ogrodzony wygon dla bydła". — N. m. Ūlyčėlė 2xx Dlyčėlės 2x, Dlyčninkai 2x, cps. Naujaūlyčis 2x (dosł. "Nowa Wieś", por. Naujasodis).
n.
703 umaras 1. "bardzo silny, wiatr, wicher; trąba powietrzna", 2. "rozpęd, impet, rozmach". Formacja na -aras od adi. ūmūs (zob.). Krótkość samogłoski pierwiastkowej niewyjaśniona. — Drw. ūmaru adv. "wspólnymi siłami, razem; szybko, nagle", umarus "prędki, mocny, energiczny, łapczywy; popędliwy, zapalczywy", umarnūs "prędki, mocny, energiczny". ūmėdė, acc. sg. ńmedą 3 p.a. "surojadka, grzyb jadalny Russula" — złożenie członów ūm- jak w żm. ūmas "surowy" (zob. ūmūs) oraz ed- jak w ėsti "jeść, żreć". Por. ros. syro-jėzka "surojadka". ūmūs, -i "nagły, raptowny, prędki, porywczy, gwałtowny, impulsywny, wybuchowy, energiczny, narowisty (o koniu)", żm. "zielony, surowy, niesuszony (o zbożu, lnie), świeży (o mięsie)". War. ūmus, -/, ūmas, -a. Temat na -o-: ūmas SD «nagły», ūmas tikėjimas SD «lekkowierność» ["łatwowierny"], cps. ūmatikis SD «lekkowierny» ["łatwowierny, naiwny"]. Cps. ūmėdė (zob.). Adv. ūmai "nagle, gwałtownie", SD «nagle, porywczo», war. ūmais. Por. łot. ūmakam adv. "silnie, mocno, gwałtem, w wielkiej liczbie; w pośpiechu; z pełną gębą" (war. aumakam "silnie, gwałtownie"). Można tu widzieć refleks adi. vb. ūma- < pie. *uh2-mó-. Co do budowy por. dūmai, co do pierwiastka por. votis. Porównywalnym przymiotnikiem odczasownikowym jest tu wed. ūna- "niedostateczny, niepełny, za mały" < *uh2-nó-. Pierwiastek ukazuje się w obu wypadkach na SZ typu sampras. do *ueh2- "znikać, ustawać". — Substantywizacja: ūmas, -o 1 p.a. "prędkość, rozpęd, gwałtowność, nagłość; wielka chęć, pragnienie". — Niejasne pozostaje sb. ūmas "nieprzyjemny zapach, smród; kłąb, tuman (dymu)". ungurai stlit. "Węgrzy". Rekonstrukcja nom. pl. oparta o Daukszowe formy gen. pl. Ungūrų, Unguru i loc. pl. Unguruosą. Mamy tu osnowę ungur-a-, która oddaje cerk.-rus. Qgr-, choć nie wprost (fungr-), lecz ze wstawną samogłoską u, która jest objawem substytucji sufiksalnej (~ur~). Istotne jest, że formy dawne, cerk. ągrinu, pl. ągre "Węgier, Węgrzy", strus. ugrinu, pl. ugre (śrgr. Ouypoi) nie pokazują samogłoski w pozycji przed r. Wyrównanie pierwotnego refleksu fungr- do formy śrłac. Ungurus jest mało prawdopodobne. — Obok ungur-a- znajdujemy w DP młodszą osnowę vengr-a-, pochodzenia polskiego, por. gen. pl. Wągru, dat. pl. Wągramus. Dzisiejsza kontynuacja tej osnowy to vengras "Węgier", pl. vengrai "Węgrzy". Por. n. m. Vengriai, Vengriai, Vengris kis 2x, Vengriškis. ungurys, pl. unguriai 3 p.a."węgorz, Anguilla anguilla". Takie stosunki formalne, jak słow. *Qgon "węgorz" *QŽI "wąż" albo łac. anguilla "węgorz" <= anguis "wąż" zalecają powiązanie ungurys z wyrazem angis "wąż" (zob.), mianowicie przy pomocy formacji pośredniej *ang-ur- (> ung-ur- przez asymilację antycypacyjną). W tym kierunku wskazuje 1° refleks stpr. angurgis EV "węgorz, Oel", czyt. [anguris], 2° fin. ankerias "węgorz", będące pożyczką z prabałtyckiego. Jeśli tak, to słow. *Qgon m. "węgorz" (ros. ūgorb, ugrja, ukr. vuhor, vuhra, sch. ūgor, ūgora, czes. uhor, uhore) ma Q- Z sekwencji *anC-, a nie *unC- (ie. *ang- :: *ng-). — Z drugiej strony fakt, że w nazwie "węża" alternują ze sobą tematy na SE i SZ (por. pie. *h2enguh- / *h2nguh- s.v. angis), każe liczyć się z ewentualnością, że tematy stpr. ang-ur- i lit. ung-ur- są refleksami różnych stopni apofonicznych. Za przydzieleniem ung-ur- do st. zanikowego przemawia dublet gw. ing-urys "węgorz". Por. oboczność ing- / ung- s.v. engti. — N. rz. Ungurys 2x, n. jez. Ungurys, Ungurinis. N. m. Unguriai 2x, Ungurinė, Ungurynė, Unguriškė, Unguriškės.
704 uodas 3 p.a. "komar" :: łot. uóds < pb. *ód-a-. N. rz. Uod-upis. Formacja na SO do *ed- "kąsać, żreć", por. lit. ėdu, ėsti ( s c s . j a m i j a s t i "jeść"). Widocznie jest to dawne nomen agt. o znaczeniu etym. "kąsający". — Jeśli ov- w cs. ovadu "owad, insekt" jest członem kompozycyjnym, mianowicie prepozycją pbsł. *au "od-, u-" (z pie. *h2eu, sti. ava-, łac. au-521), to mamy tu refleks pbsł. *auód-a-, tj. drw. apofoniczny od czasownika złożonego *au-ed- "ukąsić, odkąsić" itp., psł. *o-ved-, *ovesti. Por. scs. obėdu "obiad" <= obėsti, lit. išėda c. "ten, kto zjada resztki", išėdos f. pl. "resztki, wyjadki" išėsti "wyjeść". uodega, acc. sg. uodegą 3 p.a. "ogon". Wygląda jak drw. na -eg- od uodas "komar" (por. mėdega <= med-, zob. medžias). Znacz. etym. "to, czym zwierzą ogania sią, opądza sią od komarów, gzów". —Drw. uodeginis "ogonowy", uodegotas "ogoniasty", cps. šunuodėgis (zob. šuo). — Niewyjaśniony pozostaje stosunek uodega wzglądem vėdega "siekierka do żłobienia koryta" (war. vedžiaga, vedziagis). uoga "jagoda" :: łot. uoga < pbsł. *óga- < pie. *ogy-a-. Por. łac. ūua, -ae "grono, winorośl" < *ugua < pie. *og"a (zmiana nieregularna); psł. *ag- w scs. (j)agoda "xap7ióę, owoc", vos. jagoda, sch .jagoda, pol .jagoda, czes .jahoda. Za ślad po wyrazie psł. *(j)aga uważa sią człon złożeniowy cs. vinjaga "Póipuę", słń. vinjaga "dzika winorośl". — Drw. uogienė "konfitura", uogynas "miejsce, gdzie rosnąjagody". Cps. gervuogė ob. gėrviauogė "jeżyna, ostrążyna, Rubus caesius" (zob. gervė), kadaguogė "jagoda jałowca" (zob. kadagys), katuogė "malina, Rubus saxatilis" (zob. katė), vynuogė "winogrono" (zob. vynas), žemuogė "poziomka" (zob. žemas), žvirbliauogės f. pl. "porzeczki" (zob. žvirblis). Vb. denom. uogauti "zbierać jagody". uoksas "dziupla, wypróchniały otwór w pniu drzewa". N. m. Uoksai 2x, Uoksai. Zmienione z *uosas "otwór, ujście" przez insercją k w pozycji przed 5 (por. auksas < *ausas). Plit. *uos- < *os- kontynuuje temat rzeczownika pie. *h3eh,-s- "usta", gen. sg. *h 3 (e)h,-es-os. Por. łac. os, oris n. "usta, gąba, paszcza, dziób; otwór, ujście, wejście, gardziel", het. , gen. sg. "usta", wed. asd instr. sg. "ustami", też adv. "przed obliczem, w obliczu, w widoczny sposób", cps. anas- "bez ust", svas- "z piąknymi ustami", stir. a "usta", stnord. óss "ujście rzeki". — Denominalnymi derywatami od *uossą: (1) lit. uostas "ujście rzeki, port", z insercją k. łot. učksts, ūoksts m. "otwór przewodu pokarmowego, odbyt, tyłek", (2) łot. uoksta "otwór wybity w pniu przez dzięcioła". — N. rz. Vaks-ūpė (war. Vaks-ūpis, Vaks-upis) ze zmiany *Uoks-upė. — N. rz. Uostas, Uostupis, n. jez. Ūstas (ū z uo, zob. s.v. uosis), Avin-uostas. Tu też n. jez. Vastalis b.z.a. < *Uostalis. uola 4 p.a. 1. "skała, opoka", 2. gw. "osełka", SD «gruba, doł, loch; skała», War. uola 1 p.a. Odpowiednik łot. uola "mały okrągły kamień; żwir", uoli pl. "wielkie kamienie" (udlaine "wyścielone żwirem łożysko rzeki; grunt żwirowaty"). Bez etymologii. Łączeniu z czas. velti "kudłać, zbijać, folować" sprzeciwiają sią względy apofoniczne {uolzakłada *ol-, nie *uól-). — Drw. uolingas "skalisty", uolinis "skalny", SD «opoczysty», uolótas "skalisty". Zwraca uwagę brak nazw miejscowych od uola. Są za to liczne nazwy wodne, por. n. rz. Uola, Uolė, Uolia, Uolainis, Uolinta, n. jez. Uolys. Ze zmianą Uol- > ŪI-: n. rz. Ūla (też n. jez.), Ūlyškas (por. Uos- > Ūs-). Z protetycznym v-: n. rz. Vuolasta.
521
Por. scs. ubėžą "aufugio", scs. umyti "umyć", stpr. aumusnan
"obmycie", aulaut
"umrzeć"
705 uolektis, acc. sg. uolektį f.m. "łokieć jako miara długości", gen. pl. uolektų (łot. uólekts "łokieć", stpr. woaltis EV "miara łokciowa") obok uolaktis SD «łokieć, miara łokciowa», uolaktinis, vienų uolakti turįs SD «łokciowy, łokietny», uolakčius SD «łokietnik, pigmaeus» < pb. *ol-ak-. Pod wzglądem wokalizmu pierwiastka przypomina gr. có^8vr| f. "łokieć, przedramię" < *ol-en- < pie. *HoHl-en- (łac. ulna "łokieć, ramią; miara łokciowa" < *olena < *ólena). Dyferencjacja formy pb. *ol-ek- wzglądem alkūnė "łokieć" (zob.) i scs. lakuti < pb. *ól-k- polega na apofonicznej opozycji stopnia o (pie. *HoHl-) i stopnia zanikowego (pie. *HHol-). uolūs, -i 4 p.a. "pilny, staranny; chciwy czego, łasy, łakomy; zapalony (np. do myślistwa)". Pb. *ol-u-. Dalsza analiza nieustalona. Wysuwane dawniej zbliżenie z łac. ad-oleó "spalić, przypalić", dziś rozumianym jako pie. *h2ol-eie- do *h2el- "żywić, karmić, chować" (zob. LIV2 262), wymagałoby założenia nomen na st. wzdłużonym, pie. *h2ol-u-. — Drw. uolūmas "pilność", uolūnas, -ė "ktoś bardzo pilny", uoluolis, -ė ts. uosis, -io "jesion, Fraxinus excelsior", SD (wuosis) «jesion» :: łot. uósis, stpr. woasis EV "Esche". Temat pb. *os-io- od pwk. pie. *HoHs-. Z innym sufiksem psł. *as-en-: ros. jasenb, sch. jasen, bg. jasen, stczes. jasen, czes. jasan, pol. jesion, daw. jasion (suf. *-en- / *-n-, o wartości być może singulatywnej, por. słow. *abol-m wobec lit. obelis). Od tego odchyla sią pod wzglądem apofonicznym łac. omus, -T f. "jesion górski" < *óseno-, walij. onn, stir. uinnius "jesion" < *ós-no-, orm. haci ts., stwn. asc, stisl. askr < *os-k wszystko od SZ pie. *HH-os- lub *Hh3-es-. — Drw. uosynas "las jesionowy", uosinis "jesionowy" (SD (wosinis), (13 wuosio) «jesionowy»). — N. jez. Uosis, Uosys, Uosijus, Ūosintas, n. rz. Uosija, Uosinta, Uosy tis, Uos-upis 6x, Uos-itpis. Ze zmianą Uos- > Ds-: n. jez. Usiai, Dsys, n. jez. Ūs-upis, Ūs-upys, n. bagna Osa (por. Uol- > ŪI-). — N. m. Uosiai, Uoselys, Uosinė (=> Uosiniškis), Uosininkai 4x, Uos-upis 2x (==> Uosupėlis), Uos-vietis. uosti, ūodziu, ūodziau "wąchać", apuosti "obwąchać, wąchaniem poznać" :: łot. uóst, uózu, uodu ts. Lit.-łot. uod- jest zbudowane na neopwk. bałt. *5d-, który prawdopodobnie kontynuował temat perfectum *Ho-Hd- < *h3e-h3d- do pie. *h3ed- "zwietrzyć, zwąchać". Por. gr. hom. óóóóei do 0(0) oraz słow. *badati "erforschen" jako simplex wtórne, wynikłe z resegmentacji cps. *ob-adati "obwąchiwać" (por. cs. ob-agniti są "urodzić jagniąta" => o-bagniti są). — Drw. uostinėti "wąchać, obwąchiwać; poszukiwać czegoś", uostyti: apuostyti "obwąchiwać, wąszyć, wąchaniem poznawać" :: łot. uóstit, -u, -Tju "wąszyć" (z insercją k: uókstit "kierować sią powonieniem, zwł. o pszczołach"), z *uos-stT- < pb. *uod-stT-. Nomina: uoslė 4 p.a. lub ūoslė 1 p.a. 1. "wąch", 2. "zmysł wąchu, powonienie" (drw. od neopwk. uos-), => uoslūs "mający dobry wąch"; uoslys "tropiciel; szpieg". uošvis, -io "teść" :: łot. uósis. Niejasne. Transponat pie. *(H)óku-iio-. — War. z insercją k: ūokšvis. Por. palkšvas < palšvas; vikšva a. viksva z *vis-va; Idiksvė < laisvė. ūpas "stan psychiczny, usposobienie, nastrój, humor; charakter, narów; chąć, ochota, kaprys; szał, wściekłość, furia; atak; poryw (wiatru), uderzenie (deszczu)". Niejasne. Zestawiano z jednej strony z łot. ūpis "sowa puchacz, Bubo bubo" (ūpėt - o krzyku sowy i dzikich gołąbi"), cs. vypu "mewa" < *ūp-a-s, z drugiej strony z ūp- w lit. ūpas 1. "odgłos, echo, hałas" (war. ūpas), 2. "ptak bąk, Botaurus stellaris" oraz scs. vuz-up-iti "zawołać". — Drw. ūpingas 1. "mający dobry humor", 2. "mający zmienne usposobienie, narowisty (o koniu)", ūpus "o zmiennym usposobieniu", ūpūotas ts.
706 upė "rzeka", łot. upe. Substantywizowane adi. *up-iia, które kiedyś w grupie atrybutywnej z nazwą "rzeki" prawdopodobnie nazywało "ujście rzeki". Ponieważ osnową up- można ująć jako refleks SZ sampras. do pwk. vep- (por. išvempū, -vepaū, -vėpti "rozdziawić sią, stanąć z otwartą gębą", vėpė "gęba, pysk"), więc etymonem nazwy "rzeki" będzie "otwarta gęba, otwór ust". Por. žiotys m. pl., które oznacza 1. "paszczę, czeluść", 2. "ujście rzeki" i 3. "krater wulkanu", a pochodzi od vb. ziójuos, žiotis "rozdziawić się" (zob.). Z jęz. rumuńskiego por. giria 1. "ujście" i 2. "rzeka" (pożyczka słow. *gTrdlo "gardło, przełyk", ros. zerló gw. "ujście rzeki", pol. žrodlo "fons"). Z polskiego por. gąba rzeki daw. "miejsce, gdzie wpada rzeka". Porównanie lit. up- z het. ha-pa-a, ha-ap-pa "do rzeki", wed. ap- "woda" nie da się utrzymać (pwk. pie. *h2ep-). — Drw. paupys "okolica nadrzeczna", upėsmas "zarośnięta rzeczułka" (n. rz. Upėsmas a. Upėsmai), upėsnis "miejsce, gdzie wiosną płynęła rzeczka", upynas "dorzecze", upinis "rzeczny". Liczne są nazwy "małej rzeczki, strumyka": upalis, upėkšlis, upėkšnis, upelis, upeliūkštis, upeliūtė, upėsnas, upėsnis, upiūkas, upiūkštis, upokšlis, upokšnis, upūkštis. Cps. upavietė "wyschłe koryto rzeki", upėmalis m. 1. "wezbranie rzeki, powódź", 2. "brzeg rzeki", upėmalis m. SD «podbieranie rzeki» (por. człon w lygmalas, skarmalai), upėplaudis m. SD «podbieranie rzeki», uplplūdis m. "wezbranie rzeki, powódź", upėtakis m. "pstrąg, Salmo trutta", upltakis m. "potok deszczowy". — N. rz. Ūpe 10x, Ūpis 24x, Upelis 57x, Upėsnis, Upyna 3x, Upytė 9x, cps. Upėltiltis, Ūpiašalis, Upsala (z niejasnym Ūpstala) oraz Salipys ob. Sal-ūpis (zob. sa/a). — N. m. t/pe's 2x, Upiai, Upelis (=> Upėliškis 3x), Upyna 3x, Upytė 3x, cps. Obelūpiai, Ūosupis 2x, Užupė 4x, Užupiai 10x, Užupis 4x, por. n. rz. a. Źwp/s (przez aferezę z *Užup- a. *Aźup), Zūpelis. urėdas daw. 1. "rządca, zarządca majątku ziemskiego", 2. "wysoki urzędnik zarządzający lasami", 3. daw. "wysoki dostojnik wielkiego księcia a. dostojnik kościelny", 4. daw. "urząd, godność, organ władzy publicznej", DP "urząd, dostojeństwo, własność, powinność, godność, stan, urzędnik, przełożeństwo, przodkowanie", 5. daw. "obowiązek, powinność (np. księdza wobec wiernych)", 6. daw. "noszona na piersiach oznaka urzędu a. godności" — zapoż. ze stbłr. urjad. War. ūrėdas, ūrėdas, urėdą. — Drw. urėdija 1. "leśnictwo", 2. daw. "urzędowanie". Vb. denom. urėdauti "być rządcą; sprawować wysoki urząd". urmas 1. "gromada, tłum", 2. "sprzedaż a. kupno dużych ilości towaru, hurt" — zapoż. z błr. hurma. Drw. ūrminis "całościowy, hurtowy", ūrmininkas "kupiec hurtowy". — urmais a. ūrmu adv. "w dużej grupie, tłumnie, gromadnie, hurmem" — zapożyczenie lub kalka z błr. hūrmam. urvas 3 p.a. "nora, jaskinia, pieczara", urvas gyvačių SD «nora», < *ūr-ua- < *urH-uó-. Sb. ūrvas pochodzi chyba z substantywizacji przymiotnika o znacz, "wydrążony", który etymologicznie należał do czas. verti (zob.). Co do budowy por. sti. pūrva"pierwszy" z *purH-ua- < *prh2-uó- (pokrewne lit. pirmas < *prh2-mó-). SZ typu sampras. można porównać z lit. šyvas "siwy, białawy" < *kih r uó- <= *kieh r . — Drw. urvinė kregždė "jaskółka brzegówka, Riparia riparia", kregždė urvinė, urvosa gyvenunti SD «grzebielucha» ["ptak gnieżdżący się w norach grzebanych w urwistych brzegach"], cps. lapurvis m. "lisia nora". — N. rz. Urvena (por. Urdena). uržtis, nusiuržiū, -uržiau, -uržti "zedrzeć sobie (skórkę)", iter. -urzyti "pozdzierać". SZ sampras. do pwk. *verž- < pie. *uergh-, por. wed. vrhati "zdziera", pf. vavarha.
707 Możliwe, że SZ o nowszej postaci viri- tkwi w stlit. atviriti DP "udzielić, użyczyć, uczynić uczestnikiem". Do SP veržiuos, veržtis mogą należeć użycia tegoż czasownika w znacz, "wyrywać się, rwać się do czegoś, dążyć". Poza tym homofonia z lit. veri- < *uergh-, o czym zob. s.v. veržti. ūsai m. pl. "wąsy" — zapoż. z błr. ūsy. SD ūsas «wąs», SD1 też ūselis «wąsik». War. ūsai (A p.a.). Inne war. ūstai a. ūstaT OYSLZ uostai a. uostai "wąsy". Warianty z uo zam. ū oraz -st- zam. -s- tłumaczą się skojarzeniem ūsai z czas. uostyti "wąchać, obwąchiwać" na gruncie etymologii ludowej. — Drw. ūsiūkščiai "małe wąsy, wąsiki", ūsočius "wąsal, wąsacz", ūsotas "wąsaty, z wąsami". Cps. didūsis m. "ktoś z dużymi wąsami", didzia.ūsis ts. (por. didis). ušėtkas gw. "naczynie z klepek, zwykle o dwu uchach", SD «ceber, hydria» — zapoż. z błr. ušatok. — Drw. ušėtkėlis SD «szaflik». ušios (b.z.a.) f. pl. daw. "połóg sześciotygodniowy". War. ušai, ušės. Drw. ūšininkė, ūšininkė "kobieta w okresie połogu". Niejasne. St. zanikowy us~, widoczny w żmudzkim wyrazie atuša "odrośl, kiełek, pęd; gałąź" (SE vešėti "rozrastać się, bujnie rosnąć"), przemawia na rzecz znacz. etym. "okres wzrostu noworodka, podrastanie". Zob. też šešios. ūšmalas, pl. ūšmalai3 p.a. "rękawica z jednym palcem lub bez palców (zrobiona ze skóry baraniej lub z wełny)", gw. ūšmalas, pl. ušmalaT. Wątpliwa jest przyjęta dotąd analiza *uź-smal-, mianowicie w nawiązaniu do rodziny smalti "rozłakomić się", smaliis "ciekawy, łakomy". Raczej chodzi tu o ūšm-alas, tj. o drw. od neoosnowy ušm-, z sufiksem -ala-, typowym dla nazw okryć (por. apavalas <= apavas522). Neoosn. ušmzostała wyabstrahowana z czas. ušmauti "włożyć sobie (rękawice)" drogą segmentacji wzorującej się na czasownikach typu uog-auti (denominativa). Okolicznością, która doprowadziła do tej reanalizy, było zatarcie granic międzymorfemowych w pierwotnym vb. cps. *už-si-mauti "naciągać sobie, wkładać sobie (spodnie, rękawice, pierścień)", zob. mauti. Stało się to na skutek 1. synkopowania sylaby przedakcentowej: *uś-s-mauti, 2. asymilacji perseweracyjnej: *uś-ś-mauti i 3. degeminacji: ušmauti. Pod wpływem konstrukcji z niezwrotną formą czas. uz-mauti, mianowicie Užmauk ūšmalus (ušmalais) "Włóż rękawice bez palców", odżyło z czasem poczucie związku deverbativum i verbum cps. To z kolei doprowadziło do pojawienia się dubletu ūzmalas ("rękawica wsuwana na inną rękawicę", por. Uzmalai ant pirštinių užmaunami), a więc z prefiksem ui-9 który jest identyczny z praeverbium uz-. Następnie tendencja do polaryzacji deverbativum względem vb. cps. utorowała drogę rzeczownikowi ze wzdłużoną samogłoską prefiksalną, stąd ūzmalas (akinių ūzmalas "futerał na okulary"). Paralele s.v. ui-. W końcu przez analogię do ūzmalas pojawiła się postać liter, ūšmalas (której dano pierwszeństwo przed ūšmalas). utėlė "wesz, Pediculus" ob. utė ts. (łot. utele "wesz" ob. uts, ute ts.). Trudno zdecydować, która z tych postaci jest prymarna, ponieważ suf. -ėl- z jednej strony oznacza nosicieli stanu (por. numirėlis, pasileidėlis), z drugiej strony służy zdrabnianiu (por. kirmėlė ob. kirmis, skruzdėlė ob. skruzdė). Bez etymologii. Leksem ut- może być de werbalny: st. zanikowy sampras. do *uet-. Por. ewentualnie het. huezta "idzie, wiedzie, prowadzi" < pie. *h2uet-. — Drw. od utėl-: utėlėtas "mający wszy, zawszony", SD
522
Dalsze przykłady: apdangalas, apvalkalas, pamušalas, pasagalas.
708 «wszawy», utėlius "kto ma wszy, jest zawszony", SD1 «wszarz», SD «wszawy». Drw. od ut-\ utėza c. "wszarz" (por. kramėža "młokos"), ūtina 1. "drobiazg", 2. c. "wszarz", ūtinas "obsypany wszami, zawszony". Cps. arkla.utė "wesz końska" (por. arklys), ūtėda "nędzarz, biedak", dosł. "zjadający wszy" (por. pelėda, žuvėda). ūž praep. z gen. i acc. "za, z powodu". Por. 1° Visi susėdo už stalo "Wszyscy zasiedli za stołem". Už gero vyro ištekėjo "Wyszła za dobrego człowieka", 2° Aš padirbėsiu už jl "Ja popracuję za niego". Už ką tū manė skriaudi? "Za co ty mnie krzywdzisz?". Petrą visi giria už darbštūmą "Piotra wszyscy chwalą za pracowitość". Przyimek ūž ma odpowiednik w scs. vūzu (prefiks vuz-)• Dalsze szczegóły niejasne. už- prvb. złożeń czasownikowych, np. užaugti "zarosnąć", užkopti "wspiąć się", užgyti "zagoić się", užkopti "wleźć, wspiąć się", užpūlti "napaść (wroga)". — Gdy czasownik ma nagłos spirantyczny, pojawia się w starolitewskim war. užu-, np. užusakė DP "zakazał", užustot DP "zostać", užušals DP "ostygnie". — W złożeniach imiennych odpowiedni prefiks ukazuje się w czterech wariantach: 1. už-, np. ūžkampis m. "zakątek", ūžlanda "nora, kryjówka", ūžtvoris m. "miejsce za płotem", 2. užu-, np. užūgiris m. "miejsce za lasem", užūstalė "miejsce za stołem", 3. užūo-, np. užuolaida "zasłona na oknie", užūolanda "nora, kryjówka", užuomarša "zapomnienie; człowiek łatwo zapominający", n. rz. užūo.ežeris m. "miejsce za jeziorem", z elizją: n. rz. Užūožeris, 4. w gwarach też ūž- jako wzdłużony wariant do už-, np. ūžpalas "woda, która zalała lód i zamarzła", Užpuolis m. "napad", ūžpūtis m. "zawianie jako choroba", ūšmalas ob. ūšmalas "rękawica z jednym palcem" (paralelami dla ūž- są prefiksy yš- i apy-). — Inne warianty, až-, ažuažuo-, ažū-, zestawia się z łotewskimi prepozycjami az, az i aizūždėlis, -io "zastaw" — drw. na -lis od neoosnowy uždė- <= vb. cps. uždėti "zastawić, oddać w zastaw". Paralele słowotwórcze: indėlis, išdėlis, sandėlis. užkurys "zięć przyjęty do domu teściów, mąż idący na gospodarkę żony", užkurinė "panna, która chce przyjąć męża do swego domu". Drw. od czas. kūrtis "osiedlać się, urządzać się na nowym miejscu", por. stlit. užkūrti "poślubić kobietę". Cps. senakurys "dawny, zasiedziały mieszkaniec". Por. syn. ažyšsūnis, įsodas, preikuras i preikšas, priimčius. — N. m. Užkuraičiai, od nazw. patron. Užkuraitis, Užkuraitis <= nazw. Užkurys. užlos, -ą f. pl. 1. "strop z żerdzi w spichrzu lub w sieni; miejsce nad stropem", 2. "sufit w izbie, zrobiony z desek leżących na poprzecznych belkach; miejsce nad sufitem, strych". War. užlai, ūžlas, ūžlės, ūžliai. - ūžlas "pokrywa komina, chroniąca strzechę przed iskrami". — N. rz. Užla, Užl-upys, n. łąki Ūžla-pievis. — Prawdopodobnie jest to drw. od neoosnowy užl-, która wynikła z resegmentacji wyrazu ūžlanda m.in. "poddasze, strych" <= užllsti "włazić gdzie" (zob. lįsti), mianowicie na wzór formacji z suf. -anda. Por. balanda, rakanda, skalanda. ūžstolis, -io "kto staje w czyjejś obronie, obrońca", DP "zastępca" — drw. na -lis od neoosn. užsto- <= vb. cps. užstoti m.in. "zastąpić; ująć się, wstawić się (za kim), obronić" (zob. stóti). Formacja podobna do antstolis, nuostolis i pńestolis. Por. ūžstojis m. "obrońca" <= užstoj-u. — Od neoosn. užsto- derywowano także užstovas 1. "doglądacz, orędownik, obrońca", 2. "starszy pastuch, opłacany przez całą wieś" (por. atstdvas atstóti). užuot adv. "zamiast", np. Užuot dirbąs, jis kalba "Zamiast robić, on mówi". Užuot keliavąs l miestą, jis pasiliko namie "Zamiast jechać do miasta, został w domu". Por. prefiks užūo- w nominach pochodnych od czasowników złożonych z prvb. užu-luž
v vabalas "chrząszcz" :: łot. vabals ts. Odpowiedniki w stwn. wibiU stnord. vifi.ll "chrząszcz" sugerują, że praformę bałtycką należy odtworzyć w postaci *veb-ela- (zmiana wokalizmu jak np. w vakaras wobec scs. večeru). War. sufiksalny vabuolas SD «chrąszcz, krówka robak», vabuolas ragotas SD «jelonek robak». Inne warianty: vabolas, vabolė. — Ze słowiańskiego por. ros. vėblica gw. "robak, robak w kiszkach". — Cps. maitvabalis m. "chrząszcz żerujący w padlinie, Silpha". — N. rz. Vabala a. Vabale, Vabalas 3x, Vabalys ('Vabalėlis), Vabalka, Vabalkšnė n. jez. Vabalinis. vabzdys 4 p.a. "owad, zwierzą z gromady Insecta", pl. vabzdžiai (war. vdbzdis 2 p.a.) — drogą ekspresywnej sonoryzacji z *vapst-ys523, co było derywatem od interi. vapst - np. o ukąszeniu żmii. Bez związku z vabalas "chrząszcz". Brak jakichkolwiek śladów w materiale onomastycznym świadczy o młodym wieku tej formacji. — Drw. vabzdė "mszyca, pchła ziemna, szkodnik roślin" (syn. spragė), vabzdynas "skupisko owadów, miejsce gdzie jest dużo różnych owadów", cps. vabzdžiaėdis, -ė "owadożerny". Vb. denom. vabzdinėti "łapać owady, zbierać owady", vabzdžiauti ts., vabzdžiūoti "kąsać, kłuć - o owadach", išvabzdžiūoti "toczyć, drążyć, wygryzać - o robakach". vada 4 p.a. "(u zwierząt) miot, potomstwo pochodzące z jednej ciąży lub jednego lęgu" (syn. vėdlius) — formacja dewerbalna na SO do vedu, vėsti "wieść" (zob.), znacz, etym. "wyprowadzenie, wywód". — Inne nomina z vad-\ vadala c. "włóczęga, obibok", vadas 1. n. agt. "wódz, dowódca, przewodnik, (w chórze) głos wiodący" (por. gdnas <= genu, sargas sėrgiu), 2. n. instr. "sieć ciągniona", vadė "lejc, wodza", vadeiva "herszt, prowodyr", vadelės f. pl. "wodze, lejce" (=> vadelėti "zakładać lejce"), vadžios f. pl. "lejce; powrozy". Ze słowiańskiego por. np. pol. powód, przewód, rozwód, podwoda, wodza, wódz. — antravada "druga żona" (syn. pavada, ańtrapate), išvada "wywód, wniosek", (vada "wprowadzenie, podręcznik w formie wstępu", įvadai m. pl. "tylne drzwi", (vadas "wstęp, przedmowa", (vadybos f. pl. "robienie czegoś po raz pierwszy", (vadynos f. pl. "wprowadzenie (do kościoła kobiety po połogu)", (vadus "taki, którego można dużo zjeść a. wypić, mający dobry smak, smaczny, apetyczny" (dosł. "dający się łatwo wprowadzić"). nuovada "cyrkuł, rewir; posterunek policji (w przedwojennej Litwie)", nuovadas "ściek, dren", pavada a. pavada "druga żona wdowca" (Našlys ėmė jauną mergaitą į pavadas "Wdowiec wziął młodą dziewczynę za drugą żonę"), pavadas "drugi mąż wdowy" (syn. preikšas), pavadis m. "wodza, rzemień przywiązany do uzdy, służący do kierowania koniem, lejc" (ant pavadžių laikyti "trzymać na wodzy"), też "powróz, postronek do prowadzenia i uwiązania krowy, konia" :: łot. pavadi m. pl. "lejce" pavadėlis m. "pępowina"), war. pavadė, pavadžia ts.; pavadūs "pomyślny" (Bitės man pavadų "Pszczoły udają mi się"), sąvada c. "oszczerca, intrygant; stręczyciel" (=> vb. denom. sąvadauti "stręczyć, raić komuś kogoś", sąvadautojas "stręczyciel"), užvadas "pomocnik, zastępca" (=$ vb. denom. užvaduoti "zastępować"). — N. m. Ažūvadžiai, Pavadžiai. vadė 1. "miejsce zalewane przez rzekę, podmokła łąka", 2. "zanikająca, wysychająca rzeczka", vada "polana leśna, sianożęć". — N. rz. Vada 2x, Vadas 2x, Vadė, Vaduvd, cps. Kalvada, Kelvadis, Šilvada, n. jez. Vadinis, Vaddkšnas. Por. stpr. Wadangen (jez.).
523
Por. gvazdis
gw. "ogon" < *kvastis, grūzdas
"chrust" < *krustas. Zob. też
ivaigzė.
710
Wadangen-ulis (potok). — Leksem vad- jest prawdopodobnie spokrewniony ze scs. voda "woda", ros. voda, vódu, sch. voda, vodu < pie. *uodor (zob. vanduo). — Drw. vadagis m. 1. "łąka nadrzeczna, podmokła łąka", 2. "sianożęć w lesie", tu też n. rz. Vadaga, -ós, war. Vedega (suf. jak w pilaga, medega ob. medžiaga, kadagys). Neoosn. vadag-: vadaksnis m. 1. "zakole rzeki", 2. "łąka zalewowa, podmokła łąka" (war. vadaksnys 3 p.a.), n. rz. Vadaksnis, analiza: *vadag-snis; vadakšlis "podmokła łąka", analiza: *vadag-slis. Stąd wyodrębniona osnowa vadak- legła u podstawy nazw rz. Vadak-ta (war. Vadak-sta, Vaduksta, por. łot. Vadakste), Vadak-tis oraz Vadak-stis 2x. Por. n. m. Vadaktai (pol. Wodokty) oraz n. rz. Karveda (*Karv-vada, por. iforw, n. m. Karvedžiai. vadėtis, vadėjasi (war. vadasi, vadisi, vadžiasi), vadėjosi "o piwie: wietrzeć, tracić zapach, moc wskutek dostępu powietrza", atsivadėti ts., išsivadėti "wywietrzeć, wyparować", przen. "wyschnąć, stwardnieć (o chlebie, soli)", też "osłabnąć, opaść z sił (o starcu)". Formalnie biorąc, vad- jest SO do ved-, jak w vedu "prowadzić", zob. vėsti. vadinti, vadinu, vadinaū 1. "nazywać", vadinti vardu "nazywać po imieniu, wołać po imieniu", vadinu SD1 «dzieię» (syn. vardų duomi, algoj u), 2. "zapraszać dokądś" (vadinti f svečius "zapraszać w gości"), "zwoływać (ludzi na posiłek), wzywać krzykiem", nevadintas SD «nieproszony, niezaproszon na ucztę»; {vadinti "zaprosiwszy wprowadzić", pavadinti: tieson pavadinu SD1 «pozywam», pravadinu SD1 «przezywam», privadinu SD1 «przywabiam; przyzywam». War. gw. vadyti, -aū, -iaū "nazywać". Refl. vadintis "nazywać się r wzywać do siebie", nusivadinti "zaprosić i zaprowadzić z sobą", iter. vadinėti: iyadinėju SD1 «wzywam», vadinėtis "nawoływać się". Forma wyjściowa *vadyti, caus.-iter. na stopniu o do pie. *h2uedH- "brzmieć; mówić". Por. sti. vadati "podnosi głos", gr. auór| f. "głos". — Ptk. vadinasi, vadinas "więc", np. Tū, vadinasi, nóri likti namie "Ty więc chcesz zostać w domu". Ze skostnienia formy 3 os. prs. refl. "nazywa się". Degradację formy osobowej czasownika do roli partykuły widać też w atseit. vadovas, -ė "kierownik (robót, prac, instytucji), przewodnik, przywódca, wychowawca (klasy), przewodnik chóru", przen. "podręcznik, przewodnik" (Vadčvas po Vilnių "Przewodnik po Wilnie"), vadovas tekys "samiec przewodzący stadu". Takie paralele, jak lydovas <= lydóti, žinovas <= žinoti oraz sargovas <= * sar goti (por. łot. sargat) nasuwają przypuszczenie, że vaddvas zostało urobione od zanikłego czas. *vadoti, który był odpowiednikiem iteratywu łot. vadat, -aju "wodzić, prowadzać tu i tam" (zob. vėsti). Analiza: vadó-vas. Reanaliza vad-ovas — przez odniesienie do sb. vadas — prowadzi do ustalenia się neosufiksu -ovas w derywacji z jednej strony denominalnej (por. ganovas, daržovės), z drugiej strony dewerbalnej (por. mokdvas, užsakdvas). — Neoosn. vadov-: vadovauti "kierować, przewodzić, być na czele", vadovėlis m. "podręcznik", vadovybė "kierownictwo, dowództwo". vadžioti, vadžioju, vadžiojau daw. "wodzić, prowadzać z miejsca na miejsce, przy powożeniu kierować lejcami", apvadžioju SD1 «obwodzę», atvodžioju SD1 «odwodzę», privadžioju SD1 «przywodzę»; iyadžiojamas arklys SD «leycowy koń». Prawdopodobnie jest to vb. denominativum od vadžios "lejce" (zob. vedū, vėsti). Z drugiej strony można się zastanawiać, czy vadžioti nie powstało na osnowie * vadžia, tj. formy prezentalnej do zanikłego iter. *vadyti = łot. vadit, słow. voditi "wodzić". — Z innymi sufiksami: łot. vadat, -aju "wodzić, prowadzać", refl. vadatiės "(o bydle) spółkować, płodzić się, być w ciąży", vadinat "wodzić".
711
vaga 4 p.a. "bruzda, zagłębienie między skibami, rowek między zagonami; skiba; łożysko (rzeki)", SD «brozda; zagon» :: łot. vaga "bruzda, linia prosta". Stoi w związku z sb. vagis m. "hak, klin" (zob.). Znacz. etym. "rowek wyryty narzędziem w kształcie klina". Por. zapożyczenie fin. vako "bruzda", est. vagu ts. — Drw. pavagiuTadv. "wzdłuż bruzdy (prowadzić konia)", vagdklė a. vagotis m. "(mały) pług do oborywania kartofli". Cps. dvivagis plūgas "pług dwuskibowy", senvagė "dawne koryto rzeki", skersvagė "poprzeczna bruzda". Vb. denom. vagoti "robić bruzdy, okopywać, oborywać", SD «brozdzić» (łot. vagat), vagotas "pokryty bruzdami, pobrużdżony", przen. "pokryty zmarszczkami". — N. rz. Vaga 2x, Vagailis, Vag-ūpis, n. jez. Vagiėkai. vagis, -io "hak, kołek, klin, szpunt w beczce a. balii", gw. też "naróg, ząb żelazny u sochy" (war. vagis, -iės f. 4 p.a.). SD «klin; knytel; kołek do zawieszania czego». Odpowiednik łot. vadzis "klin do rozszczepiana twardych materiałów"524. Pod względem etymo-logicznym jest łączone ze stwn. weggi, wekki "klin", stnord. veggr "klin" oraz stnord. vangsni "krój pługa", stwn. waganso ts., łac. uómis, młodsze uómer, -eris m. "lemiesz pługa; rylec do pisania; członek męski", gr. ócjmę-uwię, apoipov Hes., < pie. *uogllh-. valdas "spór, zatarg, kłótnia", SD1 «hadrunek [syn. barnis]; poswar; rozruch», SD «rozterk; zwada». Niejasne. — Drw. valdingas "kłótliwy, swarliwy", SD «buntowny, burzliwy; zwadliwy» (perskirtu valdingus SD «rozwadzam», tj. "rozdzielam kłócących się"), vaidinykas SD «buntownik [syn. maištinykas]; warchoł [syn. barninykas\\ waśniący drugich». — Vb. denom. pavaidinti: pavaidinu SD «poswarzyć drugich» (syn. barn{darau), suvaidinti "skłócić kogo z kim", refl. vaidintis "kłócić się": vaidinuosi SD1 «hadrunkuię» (syn. baruosi, riejuosi), vaidinuosi su kuo SD «wadzę się z kiem» (syn. bylinėj u); suvaldyti, -iju, -ijau "skłócić", pavaidiju SD1 «powadzam», vaidiju kitus SD «waśnię drugich», refl. susivaidyti "pokłócić się", susivaidiju SD1 «powadzam się». vaidyti, vaidaū, vaidziaū (war. vaidyti) "pokazywać się w domu, odwiedzać" Ųau seniai tu mūs nevaidei "Już dawno nas nie odwiedzałeś"), refl. vaidytis "(o przywidzeniach, zjawach) dom nawiedzać, straszyć (ludzi)", pasivaidyti "pokazać się, zjawić się (np. o złodzieju we wsi, o wilku)"; išvaidyti "wyobrazić, odmalować podobiznę czyjąś, uchwycić wygląd", išvaidau SD «konterfetuię co» ["malować lub rzeźbić kogoś lub coś", S Ł X V l ] (syn. S D imu vaidų, ižinklinu, paveikslų sau darau iš ko); vaidinti "przedstawiać, grać na scenie; udawać kogoś", refl. vaidintis "przywidywać się, mieć przywidzenia" (Kurie girti eina, tai tiem vaidinas "Jak idą pijani, to mają przywidzenia"), "straszyć (o zjawach urojonych)", vaidentis ts. Odpowiednik stpr. powaidint "nauczać" (znacz. etym. "pokazywać"). Są to formacje iteratywno-kauzatywne na SO vaid- do *ueid-, por. łot. viedėt "widzieć" s.v. veidas. — Nomina: vaidas SD «obraz; postać; postawa zwierzchnia [syn. veidas]; obraz na fantaziey», vaidai senųjų tėvų SD «obrazy przodkow zacnych», vaidus darau S D «fantastykuię» ["dziwaczyć, być oryginałem", S Ł X V I ] (war. vaidinu, žiedžių), gadintojas vaidų SD «obrazoborca»; vaidila a. vaidilas "czarownik", później "aktor w teatrze", vaidila jako termin historyczny: "(najwyższy) kapłan pogański", vaidilas "widmo, zjawa", vaidmuo m. 1. "rola teatralna, tekst wypowiadany przez aktora", 2. "rola
524 Nie należy tu stpr. wagnis EV "krój pługa, Schar". H a p a k s ten jest błędem odpisu zam. (wagins). T o pochodzi z rozwoju f o n e t y c z n e g o *[vaginss] < *[vaginzis] < *vagenzis]. Z a p o ż y c z e n i e wyrazu śrwn. wagense m. "krój pługa, Pflugschar".
712
w sprawie, udział, znaczenie kogo, czego w jakimś przedsięwzięciu", vaidulys ts., vaiduoklis m. ts. — W niemieckich tekstach historycznych na temat Prusów ukazuje się wyraz waidelotte "pruski kapłan i czarownik" (war. waideler, waidler). Jest to transpozycja stpr. wyrazu *vaidiluts, tj. drw. na -ut- od *vaidila(s), co odpowiada wymienionym wyżej wyrazom lit. z suf. Stpr. *vaidil- "czarownik" dało osnowę czas. denominatywnemu *vaidillt "odprawiać czary, czarować", por. kai mes ni... waidleimai 1 pl. "(abyśmy) nie odprawiali czarów". Niem. waidelotte zostało spolszczone na wajdelota. — Do neoosn. vaidyvaidyti należą vaidyba "gra, sztuka aktorska" (neol.) oraz vaidykla a. vaidyklė "przywidzenie, zjawa". vaikas 1. "dziecko, chłopiec, malec", 2. "młode ptaków lub zwierząt", SD «pacholę, pacholątko; potomek, potomstwo; płod w żywocie», vaikai m. pl. "dzieci, potomstwo" (zapoż. do jęz. łotewskiego w formie vaiki). Odpowiednik stpr. waix "parobek, Knecht", voc. pl. waikai (obok tego drw. wayklis EV "syn, Son"). Zapewne jest to pochodnik apofoniczny do veikiu, veikti "działać, ruszać się" (zob.). Znacz. etym. "ruchliwa istota"? — Drw. vaikaitis m. "wnuk", vaikėsas a. vaikezas "chłopak, parobek", vaikėzas "łobuz, urwis", vaikinas "chłopak, młodzieniec", vaikis m. ts., vaikystė "dzieciństwo", vaikiščias "chłopaczysko", vaikiukas "chłopczyk", vaikiūkštis m. "dziecina", vaikudčiai m. pl. "małżeństwo mające wiele dzieci", vaikuočė 1. "kobieta mająca dzieci, dzieciata", 2. "panna z dzieckiem", 3. "samica zwierząt", vaikūsas a. vaikūzas "łobuz, urwis", vaikūzas ts. Cps. bevaikis, -ė "bezdzietny", (vaikis m. "syn przybrany", išvaikis m. "dziecko przybrane", pavaikiui adv. "w czasie połogu, po porodzie", povaikis, -ė "pasierb, pasierbica" (war.pavaikis), vaikagalys "łobuz, urwis", vaikavaikis a. vaikvaikis m. "wnuk" (dosł. "dziecka dziecko"), vaikveda 1. "kokosz, kwoka", 2. "panna z dzieckiem", vaikžagys "pederasta". Vb. denom. išvaikėti a. suvaikėti "zdziecinnieć", vaikūotis "kocić się". vaikyti, vaikau, vaikiaū "pędzać, rozpędzać, płoszyć, odpędzać" — causativum na st. o do veikiu, veikti "działać, ruszać się" (zob.). SD vaikau a. vaikausi «utarczkę czynię», išvaikau «rospędzam, rozganiam» (syn. išbarstau), suvaikyti "spędzić w jedno miejsce", też "pojąć, zrozumieć", refl. nusivaikyti "poodganiać, pospędzać z siebie (muchy)", pasivaikyti "(o krowie) zostać zapłodnioną, pobiegać się" (por. pol. gw. gonič sią). Z innym suf. łot. vaikdt "pędzać, polować, prześladować". Neoosn. vaiky-: vaikymas "pędzenie, pogoń za czym; wypas", medžių vaikymas "spław drewna" (por. maišymas <= maišyti), do tego stlit. vaikymas a. vaikymasis m. SD «utarczka», vaikytinai m. pl. SD «gonitwa» (syn. vajonė), vaikytojas SD «pogonia» ["ten, kto goni zbiegów"]. vaikščioti, -ju, -jau "chodzić pieszo, wędrować, spacerować" (war. gw. vaiščioti), apvaikščioti "obejść (pola)", pavaikščioju SD «pochadzam sobie», pravaikščioti "przejść spacerem, przespacerować". Refl. nusivdikščioti "zmęczyć się chodzeniem". Drw. z suf. -ia- od neoosn. vaikšt-, vaikštyti "vaikščioti". To z *vaikstyti ze zmianą ks > kš, por. łot. gw. vaikstitiės "(o koniach) chadzać, biegać". Chodzi tu o intensivum z suf. -sty- i SO od osnowy veikti "działać, ruszać się, krzątać się". Paralela: graibštyti z graib-styti "chwytać, łowić w płynie" (pš ze zmiany ps, por. kš < ks) griebti "chwytać, zbierać (śmietankę, pianę)". Od vaikšt- urobiono również: vaikštynės f. pl. "przechadzka", vaikštinėti "chadzać", SD «chadzam, przechadzam się», apvaikštinėti "chodząc obejrzeć (gospodarstwo)", vaikštikas "kto chętnie, dużo chodzi, kto nie lubi siedzieć w domu, wędrowiec", vaikštdkas "szczudło", pravaikšta "marnowanie czasu przeznaczonego na pracę, bumelanctwo" (=> pravaikštininkas "bumelant").
4*.
713 vainikas "wianek, kolisty splot z kwiatów, wieniec; laur, korona", SD «wieniec z ziół», pinu vainikų SD «wiią abo plotą wieniec», vainikas iš lapų medžio lauro SD «bobkowy wieniec». Odpowiednik łot. vainags, vaiųags (wtórne -g-). Formacja zgodna ze scs. vėniei, sch. vijėnae "wieniec", stpol. wieniec "uwita w kształcie koła plecionka z kwiatów, gałązek, liści itp., zwykle służąca jako ozdoba głowy". Analiza: *uaini-ka-, drw. od tematu *uai-ni- "splot". Pwk. *uai- to alternant w SO do *uei-, lit. veju "zwijam, nawijam na cewką" (zob. vyti). Paralela: wed. venih f. "splot włosów, warkocz". — Drw. pavainikis, -ė "nieślubne dziecko" (war. povainikis), povainikė "dziewczyna, która straciła dziewictwo", vainikai m. pl. 1. "świąto Bożego Ciała" (dosł. "wianki"), 2. SD «wiązanie w budowaniu», 3. "wiecha, pąk zieleni zatykany na dachu zbudowanego domu; uroczystość z okazji zakończenia budowy domu". Cps. vainiklapis m. "płatek" (por. lapas), vainiksegė "starsza druhna" (por. segti). Vb. denom. vainikauti "splatać wianki", vainikuoti "ozdabiać wiankami, wkładać wianek na głową, wieńczyć, koronować" (łot. vaiųaguot ob. vaiųakuot "wieńczyć"). vairas "ster łodzi, samolotu, kierownica samochodu; wiosło z krótkim trzonkiem", vaire "zakrąt drogi" — drw. dewerbalne na SO vai-C do vej-V / vij-V, por. veju, vijau s.v. vyti "pądzić" (zob.). Por. suf. w kybra <= kybóti. Co do apofonii por. įvairūs, vajoti. — Drw. vairininkas "sternik; wioślarz", przen. "przewodnik", vairūs "dobry; ważny; ciekawy, zajmujący; różnorodny, rozmaity". Vb. denom. vairuoti "kierować, prowadzić samochód; sterować łodzią; kierować sprawami", => vairūo-tojas "kierowca". vaiskus, -i "przezroczysty, jasny, czysty", SD «klarowny, okazały, przejrzysty, przezroczysty, jasny», vaiskus akmuo SD «kamień przeyrzysty» (syn. švaisus), nevaiskus SD «nieokazały, inconspicuus» ["niewidoczny"] — drw. na -kus od neoosn. vais-, zob. vysti I. — Drw. nevaiskybė SD «cienistość, opacitas». Vb. denom. vaiskinti "czynić przezroczystym": Šaltis vaiskina orą "Mróz sprawia, że powietrze robi sią przejrzyste". vaistas "lek, lekarstwo" (z insercją k: gw. vaikstas). Jako *vaid-ta- znacz. etym. "wiedza (o zamawianiu chorób)" należy do pbsł. *uaid- "wiedzieć". Por. stpr. waist "wiedzieć", waidimai 1 pl. "wiemy" (inf. *vaidlt), waisnan acc. sg. "wiadomość". Z drugiej strony por. scs. vedėti "wiedzieć, znać" (vėmi, vesi, vestu) jako pdg. zbudowany wokół odziedziczonej formy perfecti medii vedė "wiem" < pbsł. *uaid-ai < pie. *uoid-h,eii "zobaczyłem (sobie, na własne oczy)", por. łac. uidi "ujrzałem". Dalej por. strus. vedi "wiedza, znawstwo; czary", ros. vedbma "wiedźma, czarownica". — Drw. vaistažolės f. pl. "zioła lecznicze", vaistinė "apteka", vaistingas "leczniczy". Vb. denom. vaistyti "leczyć" (prs. vaistau, daw. vaistiju DP, prt. vaisčiau, daw. vaistijau DP), => vaistytojas "lekarz", SD «lekarz, doktor, medyk» (war. gw. vaistojas b.z.a. "lekarz"). vaitas daw. "wójt; nadzorca chłopów pańszczyźnianych", SD vaitas miesto «woyt w miastach», vaitas kiemo «woyt na wsi» — zapoż. z pol. daw. wojt, -a. — Drw. vaitditis m. "syn wójta", vaitystė "wójtostwo; obszar zarządzany przez wójta", SD «woytostwo», DP vaitysta. — N. m. Vaitai, Vaitaičiai, Vaiteliai, Vaitiškė 2x, Vaitiškiai 3x, cps. Vaitakarčmis (por. Naujašinkis) oraz Kanėivaičiai, Bėržvaitis. vaivada 2 p.a. daw. "wojewoda, najwyższy w hierarchii urządnik ziemski", SD «woiewoda, palatinus» — zapoż. z pol. wojewoda. — Drw. vaivadinė SD «woiewodzina, palatina», później vaivadienė "żona wojewody", vaivadaitė SD «woiewodzianka, palatinis^ vaivadaitis m. SD «woiewodzic, palatinides», vaivadystė SD «woiewoctwo, palatinatus», DP vaivadysta> — N. m. Vaivadai, Vaivadynė, Vaivadiškės, Vaivadiškės,
714
Vaivadiškiai 3x, Vaivadiškiai. vaivoras "łochynia, borówka bagienna o kwiatach białych lub różowych i sinych jagodach, Vaccinium uliginosum". Budowa vaiv-óras. Rzadki suf. -ora- przywodzi na myśl nazwy drzew, od których derywowano n. m. Beržoras <= beržas "brzoza" i n. rz. Lieporas, Liepóra <= liepa "lipa" (n. m. Liepdrai). Neoosn. vaiv- jak w vaiva c. "kto jęczy, zawodzi" (vb. denom. vaivoti "jęczeć pod wpływem bólu, cierpienia, zawodzić żałośnie"), podstawa w wykrzykniku vai. To chyba w związku z odurzającym działaniem spożytych jagód (nazywanych również girtuoklės f. pl., tj. "pijaczki"). — Drw. vaivorynas "miejsce, gdzie rosną borówki", vaivorinis "borówkowy, koloru borówki". Vb. denom. suvaivorinti "zbić na kwaśne jabłko". Oboczny temat vovor- w cps. vovorakytis, -ė "ktoś niebieskooki". vaivorykštė "tęcza, wielobarwny łuk pojawiający się po deszczu na sklepieniu niebieskim", war. vaivorykštė, vaivėrykšcia, też mase. vaivorykštis a. vaivorykštis, -ščio. Drw. z suf. -ykšt- od nazwy roślinnej vaivoras (zob.). Paralele sufiksalne: bandykštis, naminykštis (tam też o pochodzeniu suf.). N.B. Łotewskie nazwy "tęczy", varaviksna i vaiyiksne, mają inne wytłumaczenie. vaizba 4 p.a. przest. "handel obwoźny" — zapoż. z pol. gw. wojźba < woźba "wożenie (towarów) wozem, przewóz". Dyftong wtórny, tłumaczący się antycypacją miękkości spółgłoskowej, por. ainiolas < aniolas z pol. anioł, kaižukai < kaziukai "kożuch". — Drw. vaizbūnas "handlarz, kupiec" (=> vaizbūnystė "handel, kupiectwo"), vb. denom. vaizbauti, vaizbuoti "handlować, kupczyć" (dziś przest.). Obok tego były dawniej w użyciu polono-germanizmy andlius a. andelis m. "handel", andliorius "handlarz", andliavoti "handlować". Zob. też vazba z błr. vazba. vajoti, vajoju, vajojau "pędzać, nawijać" :: łot. vajat, -dju "prześladować, dokuczać, zadawać ból, znęcać się nad kimś, maltretować" (gw. vaijat, por. też vajatajs "prześladowca") — iteratyw na st. o do vej-V / vi-j, por. veju, vijaū, vyti "wić; pędzić, gonić". — Drw. atvajas a. atvajūs "wir wodny; zakręt rzeki, zatoka", įyajūs "kręty" (por. SO bajūs, gajūs, rajus), nevajus, -aus "wielka ilość, nadmiar", sąvaja "(w bacie) trzeci, cieńszy rzemień, który się zaplata na dwu poprzednich", vaja "murawa, pastwisko" —jeśli to nie jest wariant fonetyczny do veja (zob.), odpowiada stpr. wayos EV "łąki" (n. rz. Vaja, Vajus, Vajota, n. jez. Vajomas, Vajūonis a. Vajuonls, n. m. Vaja, Vajėliai)', vajys,-o "goniec, posłaniec", vajojamasis m. SD «gonitwa» ["zawody, turniej, potykanie się", S Ł X V l ] , vajonė "zawody", S D «gonitwa». Ze słowiańskiego por. sch. povoj "powijaki, pieluchy", ros. povojnik "zawój, chustka na głowę", pol. powój "Convolvulus arvensis" oraz czes. voj "wojsko, oddział wojska", powojnik "roślina Clematis" obok wój, woje "wojownik, rycerz", scs. vojinū "wojownik". — SO vai-C: vairas (zob.), įvairūs (zob.), pavairūs "krzywy, ukośny, pochyły". vakaras "wieczór", Labas vakaras! "Dobry wieczór!" Labą vakarą! ts. Odpowiednik scs. večerū "wieczór" każe wywodzić lit. vakaras z *uekaras < *uekeras, mianowicie drogą asymilacji podobnej do tej, która zmieniła *uesera w vasara (zob.). Próby powiązania bsł. *uekera- < *uekuera- z łac. uespera i gr. eoTtepa < *uekllsperorozbijają się o to, że nie można udowodnić związku bsł. k z grupą spółgłoskową *kusp. Refleksem *uekuspero- mogłoby być tylko pbsł. *uešpera- (š z *ks < *kus). — W gwarach lit. w znaczeniu "wieczór" używa się formy pl.t. vakaraiį co przypomina ros. večera. Forma gen. temporis vakaro albo acc. temporis vakarą, stawszy się przysłówkiem o znaczeniu "wczoraj", uległa apokopie w vakar (=> ūzvakar "przedwczoraj"). Adv. vakarop,
715 vakarop "pod wieczór, ku wieczorowi" wywodzi się przez apokopę z formy all. sg. vakaró-pi\ vakarnakt "wczoraj w nocy", vakarryt "wczoraj rano". Inne drw.: išvakarės, -ių f. pl. "początek wieczoru, późny wieczór, wigilia", pusiavakaris m. SD «podwieczorek» ["posiłek popołudniowy", SŁXVI] t pusvakariai m. pl. ts., vakarai m. pl. "zachód jako strona świata" (łot. vakars, vakari), vakarienė "wieczerza, kolacja" (war. vakarynė), => vb. denom. vakarieniauti "jeść kolacją, wieczerzać", vakarynauti ts.; vakarykščias SD «wczorayszy», vakarykštis "wczorajszy" (por. naminykštis), vakarinė 1. "wieczerza" (daw. gw.), 2. "nocny posiłek dla międlących len, tzw. nocny obiad", 3. "zorza wieczorna", vakarinis, -ė "wieczorny, wieczorowy" (šviesa vakarinė SD «zorza wieczorna»), vakartis m. 1. "przekąska zabierana w drogę lub do pracy", 2. "jedzenie dawane parobkom zwalnianym na Boże Narodzenie", DP "żywność", 3. "podwieczorek", 4. "wieczerza, kolacja", vakaruškos f. pl. "zabawa wiejska z tańcami". Vb. denom. vakaruoti "spędzać wieczór dla rozrywki". — N. m. Vakarai', Vakariai, Vakariškės, cps. Šventvakariai. valakas I daw. "Włoch", SD «Włoch, Italus» — zapoż. ze strus. voloxu z substytucją x przez lit. k (co do akcentu por. ros. volóx). Nom. pl. valakai "Włosi" i "Włochy" (por. strus. volosi), valakų žemė SD «włoska ziemia, Italia, Latium». Co do staroruskich źródeł różnych etnonimów por. lenkas, ungurai. — Drw. valake SD «Włoszka, Italis», valakiškas "włoski", riešutys valakiškas SD «orzech włoski», žirniai valakiški m. pl. SD «cieciorka iarzyna, cicer» ["groch albo fasola", SŁXVl], krapai valakiški m. pl. SD «kopr włoski». valakas II "włóka pola", SD «włoka roley, mansus agri» — zapoż. z błr. volók. Z tegoż źródła też łot. valaks "miara pola". — N. m. Valakai 7x, Valakėlė, Valakėliai 3x, Valakiniai, Valakininkai, Valakiškės, Valakiūkai, cps. Valakbūdis (por. Senabūdis) oraz Girvalakiai 6x, Keturvalakiai, Me dval akiai, Mėdžvalakiai 2x, Miškavalakis, Naujdvalakiai, Vartavalakis. valanda 3 p.a. "godzina" (war. valanda), pusė valandos "pół godziny". SD valunda «chwila, godzina», ketvirta dalis valundos «kwatera godziny», puse valundos «poł godziny». Niejasne. Dotąd zestawiano bądź z adi. vėlūs "późny", bądź z czas. veliu, velti "wikłać, kudłać, spilśniać". Zob. stlit. adyna. — Drw. valandėlė DP "chwilka, godzinka", SD «chwilka», valandinis "godzinowy", valundinis SD «godzinny». valas I "brzeg tkaniny, kosmatość na suknie, kutner", drw. valinys 1. "gruby brzeg tkaniny; kutner", 2. "powijak, pas płótna do zawijania niemowlęcia", 3. "obszycie spodu spódnicy, opaska, szlak dookoła czapki", SD «krayka oderzniona», 4. "tęcza", 5. "zewnętrzna warstwa snopów w kopie, cegiełek w stosie torfu". War. valnys. Dwuznaczne. Albo sb. postvb. do valyti (zob.), albo prymarne deverbativum na SO do veliu, velti, zob. velti II. valas II "włosień, długi włos z grzywy lub ogona końskiego", zwykle valai m. pl. "włosie z końskiego ogona". Drw. valinis botagas "bat spleciony z włosia końskiego". Dotąd było objaśniane łącznie z valas I, tj. w obrębie rodziny velti II "wikłać, kudłać, spilśniać". — Inna ewentualność to wywód z pie. *uol-o-, mianowicie przy uwzględnieniu nawiązania w postaci wed. varah "włos z końskiego ogona", młodsze i częstsze vdlah ts., hindi bal ts. (-a- wzdłużone zgodnie z prawem Brugmanna). — W kontekście vcz/af zwykle wymienia się jeszcze dwie formacje: (1) scs. vlasū "0pi£, xó|ir|", sch. vlas, słń. las, ros. volos, -a, pol. włos, -a, dłuż. los "włos" jako refleks pbsł. *ualśa- < pie. *uol-ko-, por. aw. vardsa- m. "włosy na głowie", sti. vałśa- m. "pęd, latorośl, gałąź" oraz (2) lit. valtis, -ies
716 f.
"kłos
owsa"
(odznaczający
o d p o w i e d n i k i e m ros. refleks pbsł.
volotb
si ę
włóknistymi
włosami)525,
"włókno, kłos", pol. daw.
stpr.
włoć, włoci
wolti
EV
"kłos"
z
f. "kłos (prosa)" — j a k o
*ualti-.
valdymieras, war. valdimieras "gospodarz", hist. "władca". Uchodzi za apelatywizację imienia własnego strus. Volodimėrū, które odnosiło się do księcia Włodzimierza, zwanego Wielkim, który w r. 983 podbił Jaćwięgów. Początkowa transpozycja lit. *valadymieras uległa zmianie na skutek adideacji członu *valady- do lit. valdy- w czas. valdyti "władać, panować". valdžia 4 p.a. "władza nad czym, system rządzenia, rząd, organ władzy" — drw. postwerbalny do valdžių, valdžiau, valdyti "rządzić, panować, władać" (zob. veldėti). Por. DP valdžia "władza, moc, sprawa, dzierżawa, państwo". SD: «panowanie [syn. viešpatystė]; władza, moc; prawo do czego; roskazowanie; podstarostwo», valdžia visotimės «polityka dobra, zła», smarki valdžia «okrutne panowanie», kario valdžia «hetmaństwo», valdžia vyskupo «biskupia władza», valdžia unt dailydžių «budowniczego urząd»; nuvaldžia SD «okrocenie, objeżdżanie koni» <= nuvaldyti «okrocić bydło, konia, uskromić kogo». — Drw. valda "posiadłość, majątek ziemski", valdingas "władczy (ton, spojrzenie)", valdininkas "urzędnik", valdinis "państwowy (budynek), rządowy, służbowy", valdinys "podwładny; poddany; wasal", valdiškas "nieprywatny, będący własnością państwa (np. las, posada)". Vb. denom. valdžioti "rządzić", DP "rządzić, rozkazować, sprawować", 1. neoosn. valdžio-: valdžiotojas "zarządca", SD «rządca, sprawca», miesto valdžiatojas «burmistrz» (por. prastotojas), 2. neoosn. valdžioj-: valdžiojimas SD «hetmanienie; rząd, rządzenie» (por. voliojimas). Gw. valdžiavoti "rządzić, zarządzać, kierować; mieć co na własność; władać (nogami)". valgyti, valgau, valgiau "jeść", SD też «doiadam, pożywam pokarmu» (łot. vaĮgit "jeść szybko i dużo" jest lituanizmem). Refl. atsivalgyti "najeść się (do woli, do syta)". Iter. valginėju SD «jadam» (syn. dažnai ėmi). — Drw. valgis m. "pokarm, pożywienie; danie, potrawa; czynność jedzenia", valgomas "jadalny", SD «sniedny» ["co się zajdzie jeść, jadalny", L.], nevalgoma diena "dzień postny", valgomasis m. "pokój stołowy, jadalnia", valgūs "mający dobry apetyt". — Neoosn. valgy-: valgydinti caus. "dawać jeść, karmić, żywić" (por. statydinti <= statyti), valgykla dziś "stołówka, jadalnia", SD «jadło, potrawa, strawa», pieninės valgyklos f. pl. «mleczno, nabiał», obok valgyklė: šlovinu, žinklinu valgykles SD «żegnam stoł, chleb, trunek», valgyklas stlit. "pokarm, jadło", valgytūvė SD «refektarz, stołowa izba». — Czas. valgyti jest neologizmem, który od XVI w. wypiera z funkcji "jeść, spożywać" odziedziczone ėsti (zob.). Etymologicznie łączy się z pavalga "przyprawa, omasta", łot. pavalga a. pavalgs "zaprawa, dodatek do jedzenia, jarzyna" (valgs, valgans "wilgotny"). Ze słowiańskiego por. scs. vlaga "ixpdę", sch. vlaga "wilgoć", czes. vlaha ts., ros. vologa "płyn, ciekły tłuszcz (jako omasta)". Zestawienie z czas. lit. vilgti "wilgnąć" (zob.), jak też z ros. voložitb "nawilżać" prowadzi do wniosku, że valgyti jest z pochodzenia vb. causativum na SO o znaczeniu "zwilżać (śliną), rozmiękczać (w ustach)", < pie. *uolg-eie- <= *uelg-526. Co do stopnia e por. z jednej
525 526
D o tego war. valkštis "kłos owsa", z zakończeniem -kštis wzorowanym na wyrazach akštis, likštis,
dangštis.
A. Bańkowski p.l. sądzi natomiast, że valgyti jest denominatywem od valgis "pokarm", mianowicie w przypuszczalnym znacz. etym. "jadło mokre, gotowane na wodzie, do jedzenia łyżką". Gdyby valgyti było denominatywem, to spodziewalibyśmy się raczej prs. fvalgiju niżeli valgau.
717
strony łot. vetgt (velgt), veldzu "prać, zamaczać bielizną", velgt gaivu "myć głową", aitas velgt "myć owce przed strzyżeniem" (veldzet ts.), vąlgs "wilgotny", sb. "wilgoć", vąlgans ts., z drugiej strony stwn. wele "wilgotny", wolchan n. "chmura, obłok". valia, -os 2 p.a. "wola, dążenie do osiągniącia czegoś; wolny wybór; władza, siła, moc; swoboda, wolność", vb. denom. valioti (zob.). Formacja prymarna na SO, *ual-iado pbsł. *uel- (zob. velti I) < pie. *uelh,- "wybierać, chcieć". Por. łot. vaĮa "siła, porządek", => vb. denom. vaĮat "opanowywać, poskramiać, narzucać swą wolą". Podobnie w słowiańskim: scs. volja "OeAripa, suSoxia, wola, chąć", sch. volja, ros. volja, czes. vūle, pol. wola, vb. denom. scs. voliti, volją "Pot3/tea0ou, odpeiaOai", słń. voliti "wybierać, obierać", ukr. volyty "chcieć, pragnąć", czes. voliti "woleć, wybierać". Por. privalyti s.v. privalėti. — Drw. ikvaliai adv. "do woli, wystarczająco dużo" (z uniwerbizacji zwrotu iki valiai "do woli"), valiūkas, -ė "człowiek swawolny, nieokiełznany, rozpasany" (por. stačiūkas, pečiūkas). — N. m. Valiai 3x, Vališkiai 3x, cps. Dirvaliai (*Dirv-valiai). valioj I adv. "na swobodzie, nie uwiązany, nie zamkniąty (o zwierzątach domowych)", np. Kam tuos arklius raišiot, tegul valioj būva "Po co uwiązywać te konie, niech pobądą na swobodzie" — forma loc. sg. do valia m.in. "swoboda, wolność". valioj II adv. "otwarte, stojące otworem (drzwi, wrota, okno)", war. valio. Np. Nuėjo — visur durys valioj, žmonių nėra "Poszli — wsządzie drzwi otwarte (pootwierane), ludzi nie ma", Durys valio trobos, o šalta! "Drzwi chaty otwarte, a przecież zimno!", Radom vartus valioj "Zastaliśmy wrota otwarte". Adverbializacja formy loc. sg. do valia, zob. valioj I. valioti, -ju, -jau 1. "móc, podołać, być w stanie (coś zrobić)": Tu vienas nevaliosi visus rugius nupjauti, reiks pasamdyti "Ty sam nie zdołasz skosić całego żyta, trzeba bądzie nająć [pomoc]", 2. "przemóc, dać komu radą, pokonać": Vaikas vyrą nevalios "Dziecko nie podoła mążczyźnie", Rusai tik jau tus vokyčius nuvaliojo "Rosjanie dopiero tych Niemców pokonali", 3. "móc poruszać, władać (cząścią własnego ciała)": Nei rankas, nei kojas valioja "Nie włada ani rąkami ani nogami", Su rankomis nevalioja "Rąkami nie włada", 4. stlit. "rządzić". Vb. denom. do valia (zob.). valyti, valau, valiaii "czyścić, oczyszczać, zbierać z pola", nusivalyti kójas "wytrzeć nogi (buty)" — iteratyw na SO do veliu, velti, zob. velti II. — Nomina na SO vai-: apvalūs (zob.), išvala "wywrócone drzewo, drzewo powałowe" (syn. išgula, išvarta), išvalos f. pl. "odejście łożyska", (valas a. (valis m. "drewniany gwóźdź (do zbijania, spajania), spójnia" (por. refl. veltis "wiąznąć"), nenūovala c. "ktoś zaniedbany, niechlujny, brudny", nevala c. "niechluj" (też nevaleika, nevaleiva ts.), nuovala "łożysko płodu; sprzęt zboża; splątana wełna gorszej jakości", c. "kto plącze sią (vėlas) pod nogami", nuovalai m. pl. lub nuovalos f. pl. "łożysko z pąpowiną i błonami płodowymi, tzw. popłód", sąvalos f. pl. "rzeczy zrzucone na kupą; pilśń, wojłok; kołtun na głowie", valas I, II (zob.). Cps. šiūšvalai m. pl. "poślad, gorsze ziarno" (por. šiauštis). Por. łot. pava\a "fundament, piaszczyste wypełnienie fundamentu; ława przy ścianie domu". — Neoosn. valy-: nevalyvas "niechlujny; niechciwy na żarcie", valyvas a. valybas "schludny, czysty, porządny" (por. dalyvas <= dalytis). valka 4 p.a. 1. "kałuża", 2. "miejsce podmokłe, grząskie", 3. "wąwóz". Por. łot. valks "strumyczek (w lesie), potok (deszczowy); miejsce wilgotne, podmokłe". Niejasne. Może stać na miejscu *valga, por. łot. velgt "prać, zamaczać bielizną", vąlgs "wilgotny", sb. "wilgoć" (ten sam pwk. w valgyti). Inna ewentualność, to nawiązanie do czas. velku,
718 vilkti "wlec", por. zdanie Reikia šieną vilkt iš valkos "Trzeba siano ściągnąć z «valki»". — Drw. valkšnos f. pl. "podmokłe łąki, na których znajdują się źródła" (por. valkšna s.v. vilkti). — N. rz. Valka 2x, Valkupis, n. jez. Valka. N. m. Valkos, Valkiškiai. valkioti, valkioju, valkiojau "ciągnąć po ziemi, włóczyć, bronować; nosić (dziecko) na ręku; nosić lub wozić z miejsca na miejsce; nosić ubranie" (war. valkioti). Ta formacja z suf. -ioti zluzowała starszą formację iteratywną valkoti do velku, zob. vilkti. SD valkioju «włoczę abo wlokę kogo», išvalkiot daiktus švintus «sprofanować», išvalkiotas SD «sprofanowany, ubrudzony, ubrukany». Refl. valkiotis "włóczyć się, chodzić bez zajęcia; (o przedmiotach) walać się, poniewierać się", valkiojuosi SD «wałęsam się». — War. gw. valkoti a. valkoti "włóczyć, ciągać", refl. "włóczyć się". Ma on odpowiednik w łot. valkat, -aju "ciągać, włóczyć; (o psach) szarpać, targać", maizi valkat "wyciągać chleb z pieca dla pokropienia wodą i znów go wsunąć". — Frq. valkstyti "wdziewać (na siebie ubranie) i zdejmować; ubierać a. rozbierać (dziecko)", refl. valkstytis "ubierać się a. rozbierać się; (o niebie) pokrywać się chmurami, zaciągać się", išsivalkstyti "(o chmurach) rozproszyć się" (dosł. "rozwlec się"). — Ze słowiańskiego por. scs. vlačą, vlačiti "włóczyć, ciągać" < *ualk-I-, ros. voločū, voločitb, czes. vlačiti, słń. vlačiti, pol. włóczyć "ciągnąc, przesuwać na inne miejsce", też "bronować", włóczyć jezioro "łowić ryby przez ciągnienie sieci po jeziorze". valsčius I, -iaus hist. "jednostka podziału terytorialnego w Wielkim Księstwie Litewskim, mniejsza od powiatu" — zapoż. ze strus. volosti (ros. volostb, błr. voloscb) "terytorium, okręg administracyjny; państwo; władza". Do tego war. valstis m. 1. "okręg administracyjny, gmina", 2. "władza, panowanie". Por. łot. valsts "państwo" strus. volosti "państwo". — Drw. valstybė "państwo - ludzie i terytorium, organizacja państwowa" (=> valstybinis "państwowy"), valstija "państwo; księstwo; powiat". valsčius II, -iaus SD «włość, latifundium, fundi optimi» ["klucz wsi, wsie rozciągłe z sobą się stykające jednego pana", L.] — zapoż. z pol. włość "posiadłość ziemska", pod względem brzmienia dostosowane do starszego zapożyczenia ruskiego, zob. valsčius I. — Drw. valsčionis m. "rolnik, gospodarz wiejski" — kalka wyrazu pol. włościanin (<= włość). Dalszą lituanizację za pomocą suf. -ietis przedstawia forma valstietis m. "chłop, włościanin, rolnik" (=> valstietiškas "właściwy dla chłopa, włościanina, wieśniaka", valstietiškas gyvenimas "życie wiejskie", valstietiškai adv. "po chłopsku"). valtis, -ies, pl. valtys f. "łódź płaskodenna zrobiona z klepek a. desek" (w odróżnieniu od luotas "czółno"). Wygląda jak drw. na SO, val-ti-, do veliu, velti "wikłać, kudłać, zbijać (wełnę), spilśniać". Uwzględniając znacz, "bić, uderzać", wyraźne przy drw. velėti "prać, uderzając pralnikiem", można przyjąć, że valtis to właśc. "przedmiot powstały przez zbijanie (klepek, desek)". — Łot. vaite oznacza "łódź wydrążoną z jednego pnia". Być może dzieje się tak w następstwie tego, że jęz. łotewski zatracił wyraz odpowiadający lit. luotas "dłubanka, czółno" (?). vamzdis, -zdzio "rura, lufa, fujarka, trąbka", war. atnzdis (> urhzdis). Niejasne. Może postać wtórna zam. lamzdis m. gw. "fujarka" (por. vąšas "hak do wieszania" :: gw. ląšas). Wygląda jak sb. postvb. do *lamzdyti, por. lamstyti "naginać, łamać drzewo". vanagas "jastrząb, Astur palumbarius a. Accipiter nisus", SD «jastrząb, krogulec», vanagas kiškinis SD «rarog, Accipiter leporarius» (syn. kiśkiaimis). Odpowiada łot. vanags ts. Por. złożenia stpr. spergla-wanag EV «sperwer», "krogulec" (por. spurglis E v "wróbel") oraz gerto-[v/]anax EV «habich», dosł. "jastrząb porywający kury" (por. gerto EV "kura"
4*.
719
i niżej lit. višt-vanagis). Bez dobrej etymologii. Przy założeniu, że vanci- pochodzi z vena(por. vakaras "wieczór" z *vekaras < *vekeras), można by *venagas ująć jako złożenie typu bahuvrThi, mianowicie *ven-nagas, z werbalnym I członem do pie. *uen- / *un"pokonać, zwyciężyć; zyskać" (aw. vanaiti "pokonuje", wed. vanoti "zwycięża, obezwładnia", stang. winnan "walczyć, zdobywać") i II członem = lit. nagas "pazur, szpon". Znacz. etym. "taki, który pokonuje (zdobycz) szponami". Granica morfologiczna zatarta skutkiem degeminacji n-n > n. — Drw. vanagai m. pl. "rodzaj brony o długich zębach", vanagėlis SD «kobus, Falco arborarius», vanaginis a. vanagiškas "jastrzębi (nos), taki jak u jastrzębia", zdrobnienia: vanagaitis, vanagėlis, vanagiūkas, vanagiūkštis, vanagūitis, vanagūtis a. vanagūtis m. "małe jastrzębia". Cps. vanagnosis, -ė "osoba z zakrzywionym nosem", vištvanagis m. "jastrząb" (dosł. "jastrząb porywający kury", por. višta), zvirblavanagis m. SD1 «kobus, buteus» (dosł. "jastrząb polujący na wróble", por. žvirblis). Vb. denom. vanagoti "szarpać, drzeć, drapać; skubać, oczyszczać z piór (koguta); ryć, byle jak orać". — N. rz. Vanagas, Vanage, Vanagis, Vanagalis, Vcinag-balis, Vanagupė, Vanagū-pjaunis. N. m. Vanagai 5x, Vanagiai, Vanaginė 9x, Vanagyne 4x, Vanagiškės 2x, Vanagiškiai 2x, Vanagiškiai. vanckaris m. gw. "niezalężone jajo, zbuk", war. vanskaris — zapoż. z łot. vanskars, vanckars (V. Urbutis). vanduo 3 p.a., gen. sg. vand-en-s, acc. sg. vdnd-en-i m. "woda" (por. stpr. wundan EV "Wasser", n. m. Wundi-lauches). Warianty gw.: 1. vandva (z *vandua, z przejściem u > v i skróceniem a > a albo też analogicznie do formy sesvd < *sesua), 2. vand-uva (zastępstwo słowotwórcze za vand-va), 3. vanduo] (por. akmuoj), 4. vanduon (por. sesuoń), 5. vandenis (por. akmenis, rudenis), 6. vandenys (por. akmenys, rudenys). Nom. sg. vanduo jest nowotworem, który ustalił się na miejscu *vaduo < pie. *uod-or (por. scs. voda oraz hasło vadė). Temu towarzyszyły niegdyś w dwa allomorfy słabe: 1. *und- (por. stpr. unds "woda", z metatezy pie. *ud-n-) oraz 2. *ud-en- (pie. loc. sg. *ud-en-, por. drw. łot. ūdens "woda" < *undenis). Szczegóły krzyżowania się wymienionych osnów pozostają niejasne. Por. het. waddr, obi. widen- (coli. widar), wed. gen. sg. udnah, loc. sg. udan. Siad plit. osnowy słabej ud- znajduje się w nazwie "wydry", zob. ūdra. — Drw. pavandeniui ūdv. "z wodą, z prądem "(por. pasroviui), vandenė 1. "puchlina wodna", 2. "roślina wodna Elatine", 3. "nimfa wodna, rusałka", vandenykas SD «Wodnik", vandenynas "ocean", vandeningas "wodnisty", vandenininkas "kto nosi a. wozi wodę" (SD vundeninykas «rurmistrz»), vandeninis "wodny" (v. kibiras a. viėdras "wiadro na wodę"), vanduotas, SD (wunduotas) «wodnisty», prieš vandeni adv. "pod prąd, w górę rzeki", su vandeniu adv. "z prądem, w dół rzeki", vundenio iš žolių degimas SD «wodek palenie» ["pędzenie wódki"]. Cps. vandėnkrytis m. "wodospad" (por. kristi), vandennešys "nosiwoda", vandentiekis m. "wodociąg" (por. tiekti s.v. teikti), vandentraukis m. "rów nawadniający; wodociąg" (por. traukti), vandėnvežis, -ė 1 p.a. "(koń) który wozi wodę, (beczka) do wożenia wody", vandenvežys n. agt. 3 p.a. "woziwoda" (por. vežti), vandėnviris m. "samowar" (por. virti), vandenženklis m. "znak wodny", Vankrikštis m. "święto Trzech Króli, 6.1", war. Vankrikštai b.z.a., z kontrakcji *vand-krikśtis, która nastąpiła po synkopowaniu *vanden-krikśtis — j e s t to kalka złożenia rus. Vodo-krešči m. pl. — Zwraca uwagę mała ilość nazw wodnych z vand-, por. rz. Vandėlė, cps. Vandupė (=$ Vandupiūkas), Pandenis (*Pa-vandenis), stpr. n. jez. Wandy en, Wandeyn, Wandieyn, n. m. Wundilauches, war. Windelauehes, później Wundlaken.
720 vanga daw. gw. "rola, pole", n. rz. Vanga 3x, n. bagna Vanga, n. lasu Vangelės. Zapewne drw. na SO do vengiu, vengti (zob.). Odpowiednik stpr. wangus EV "podmokły las, Dameraw", n. m. Wangen, Wangayten, Wangeniken, Wangitte, cps. Wange-lauken, Wangin-kaym, Wal-wange, n. rz. Wangoien. Por. łot. va/žga "nisko położona, podmokła łąka; namuł rzeczny", n. m. Lfogrć < *Vangre, kuroń. n. m. Vanga, Alš-vanga, Vandzene. vanta "pokryta liśćmi miotełka brzozowa, używana w łaźni parowej, wienik". War. anta. Łotewski odpowiednik nie brzmiał *vuota, lecz *uota (zanik v- przed uo), jak świadczą drw. uotenis a. uotainis "brzoza rosnąca na suchym gruncie, o wznoszących sią w górą gałęziach". Bez etymologii. Por. lanta s.v. lenta. — Vb. denom. vantotis "chłostać sią miotełką brzozową". Szerzej jest rozpowszechniona postać vanotis ts., powstała przez dysymilatywny zanik pierwszego z dwóch t. vapsa 2 p.a. gw. "owad osa, Vespa":: stpr. wobse EV "osa, Wespe". War. vapsas. Temu odpowiada, ze zmianą ps > s, refleks zach.-słow. vosa "osa" (czes., łuż., połab.). Inne jąz. słowiańskie zatraciły nagłosowe v-, por. cs. osa "o(Į)f|£", ukr. osa, acc. ósu (ros. osa, gw. osva, błr. osva), pol. osa. Pbsł. *uapsa- z *uab-sa- < pie. *uobh-seh2-, drw. od pwk. pie. *uebh- / *ubh- "tkać, snuć, pleść" (znacz. etym. "tkaczka"). Por. het. wepta "tkał", toch. A wpantar "tkać", stwn. weban "tkać", SZ: gr. UC^OUVG) "tkać, prząść", SO: stwn. wab pf. "utkał", stisl. vefja "zawijać" (*uobh-). Odpowiedniki ie. pokazują metatezą w grupie ps > sp: łac. uespa "osa" z *uospa < *uopsa, stwn. wefsa, wafs, stang. woesp, ang. wasp "osa". — N. rz. Vapsa, n. bagna Vapsynė, Vaps-raistis. — Wariant z suf. -va: vapsva 2 p.a. (SD1 «ossa»), który jest dziś formą literacką, mógł zostać upodobniony do ruskiej formacji osva. Cps. vapsvalizdis m. "gniazdo os, szerszeni", gw. vapsvikulis m. ts. (por. kuły s "wór, matnia w sieci; gniazdo szerszeni"). N. lasu Vapsvabalys. — Z metatezą s\ gw. vaspva. varanka daw. "lejek", SD varunka «nalewka» (syn. piltuvas) — zapoż. z błr. voronka "lejek". W kwestii akutu por. katėnka "kamizelka" błr. katanka, pastrangas gw. "cienki powróz, postronek" < *pastrankas pol. postronek, -nka. varas "żerdź na płot; listwa poprzeczna dla wzmocnienia drzwi, stołu, krosien, brony", pl. varai "żerdzie, tyczki, drągi" — drw. apofoniczny od czas. veriu, verti "kłuć, wtykać" (zob.). Znacz. etym. nomen instr. "to, co służy do wtykania"527. Paralele: baras "cząść pola, którą sią zasiewa" <= berti "sypać, siać", svaras "odważnik" <= sverti "mierzyć ciążar, ważyć". — Inne nomina prymarne na SO var-\ apivaras "oborka, sznurek do przywiązywania łapcia do nogi", apyvaras SD «binda u czapki» (por. apyvora "szaniec"), atavaras "okno w bagnie" (łot. atvars "otwór, dziura", atvaru "półotwarty"), (vara "gruba nić, którą sią przewleka pod skórą celem uwolnienia ropy z wrzodu; otwór do nawlekania", pavara "wierzchni a. spodni sznur utrzymujący sieć rybacką", SD «nawłoka w sieci» (war. pavaras), pavarė "rząd, szereg", pėrvaras "drążek w poprzek wozu", uzūvaras "płot odgradzający pola od pastwisk". Cps. akivaras "okno w bagnie; grzęzawisko" (por. akis). — Ze słowiańskiego por. np. scs. zavora "zasuwa u wrót, drzwi", pol. obora "pomieszczenie dla bydła" < *ob-wora (znacz. etym. "przestrzeń ogrodzona", por. miejska obora XVI w. "ogrodzony plac należący do miasta"); scs. sūvora "fibula, spinka, sprzączka", czes. svora "zgoda", pol. swora, sfora "smycz do wodzenia wyżłów a. chartów".
527
Por. strus. voru "ogrodzenie, płot; miejsce ogrodzone".
4*
721 vardas "imię, nazwa czego, tytuł" (Kuo jis vardu? "Jak mu na imię?"). Odpowiednik łot. vards "słowo, wyraz, imię; mowa, przyrzeczenie", pl. vardi "zamawianie, formuła zaklęcia". Obok tego forma na SZ: stpr. wTrds "słowo, wyraz, Wort". Pie. *uordho- / *urdho-. Poza bałtyckim znajdują się paralele tylko w st. zanikowym, por. łac. uerbum "słowo, wyraz", pl. uerba "mowa, wyrażenie" (umbr. uerfale "świątynia", znacz, etym. "miejsce konsekrowane słowem, formułą słowną"), goc. waurd, niem. Wort, ang. word "słowo" z pgerm. *wur<3a-. Formant -dtx- jest z pochodzenia werbalny, związany z formacją prs. *ur-dho- "nazywa się". Zaskakujący st. o w rzeczowniku lit.-łot. można rozumieć tak, że vardas, vhrds jest formacją postwerbalną do iteratywu na SO *vardyti, łot. *vardlt, który został utworzony od neopwk. *vird- <= prs. *vir-da. Pwk. *uer- / *urjak w gr. ei'po) "mówić" < *uer-io, ros. vru, vratb "kłamać" (SZ *uir-a-). — Drw. bevardis, -ė "bezimienny",pavardė "nazwiskopravardė "przezwisko, przydomek". SD1 (pawarde), SD (pawerde) «przezwisko, cognomen, agnomen» (por. vardus piktus duomi SD «przezywam, przezwisko sromotne daię»; zob. też prazasčius, prazastis s.v. zdsti), vardinės a. varduvės f. pl. "imieniny". Vb. denom. įvardyti, -iju, -ijau "nazywać po imieniu, wymieniać", vardyti gw. "zamawiać (chorobę), odprawiać czary". — N. m. Labardziai 2x (*Lab-vardžiai, por. rus. Lob-vordi). N. jez. Bevardis 2x (por. Bezūvis). vargas "bieda, ubóstwo, nędza; trud", SD «klęska [syn. sloga]; nędza [syn. nelaima, neturte]', przeciwność [syn. sloga]; trud; trudność [syn. nepigybėj; utrapienie, doległość», adi. vargūs "ciężki, uciążliwy, trudny", SD «trudny». Por. łot. vargs adi. "chory, nędzny", sb. "nędza", stpr. wargs adi. "zły", wargan acc. sg. "zło, niedola, niebezpieczeństwo" (=> vb. denom. *varglt, prs. *vargija > *vargii > *vargei, por. Sta wissa wargę mien «Das alles ist mir leydt» "Żałuję tego wszystkiego"). — Odpowiednik słowiański: scs. vragu "e/Opóę", sch. vrag, vraga "wróg" (drw. vrazda "nieprzyjaźń"), ros. vorog, ukr. voroh, stczes. vrah, pol. wróg, wroga (daw. wrogu) "nieprzyjaciel", bibl. "morderca, zabójca". — varg- uchodzi za alternant na st. o do verg- jak w lit. vergas "niewolnik" (zob.). Dalsza etymologizacja niepewna. Por. pie. *uerg- w łac. urgeó "tłoczyć, pędzić, pchać, naciskać" < *uorg-eie-. — Drw. pavargėlis m. SD1 «mizerak», SD «ubogi», pavargęs: SD pavargįs «gołota [syn. grynas]; mizerny; nędznik; osierociały». varganas "biedny, ubogi, nędzny", vargeta "biedak, ubogi", DP "nędznik" (co do suf. por. elgeta), vargšas "biedak, nędzarz; człowiek nieszczęśliwy", vargū a. vargiai, vargiai adv. "z trudem, ledwo", "wątpliwe, kto wie", vargulis m. SD «nędzny» (syn. pavargus). — Vb. denom. 1. vargsėti, -ju, -jau "klepać biedę" (akut metatoniczny, por. niżej vdrgst-ėti). 2. vargti, vargstū, vargaū "męczyć się, wysilać się, robić co z wysiłkiem, ciężko pracować, mozolić się, biedzić się; trapić się, martwić się czym; cierpieć biedę, żyć w niedostatku, w nędzy" (por. też Javai vargsta "Zboże marnie rośnie"), vargstu SD1 «kłopocę się [syn. sieluosi]; osierocieię [syn. nupuolu]», SD «trapi mię co», nuvargstu SD «osłabieć», pavargstu SD «ubożeię» (syn. neturtėn impuolu); 3. varginti caus. "męczyć, dręczyć", SD1 «dokuczam [syn. nubastu]; dręczę; gnąbię; kłopocę; męczę [syn. maitinu, mūčiju]; trapię», SD «morduię kogo, trapię». Por. łot. vargt, vargstu, vargu "chorować, biedować". — Neoosn. vargst-: vargstauti "cierpieć niedostatek, biedować, klepać biedę; biedzić się, kłopotać się, męczyć się, mozolić się" (por. blėstauti <= blėsta, pykstanti pyksta), vargstauju SD1 «gnaruię się» ["skromnie żyć, poprzestawać na małym", SŁXVl] (syn. elgiuosi, vargiaipeniuosi), vargstuoju SD1 (brak w LKŽ) «haruię» ["przygotowywać, zaprawiać do zawodów (o koniu)", SŁXVI], vargstėti, -ju, -jau gw. "biedzić się, męczyć się",
722 vargstynoti gw. "żyć w biedzie, klepać biedą" (neosuf. -ynoti). vargonai m. pl. daw. "organy" — zapoż. z błr. vargany (<= pol. organy). Drw. vargonėliai m. pl. "organki", vargonininkas "organista", vb. denom. vargonuoti "grać na organach". — Obok tego argonai m. pl. daw. "organy" — zapoż. z pol. organy; argonai nešiojami SD «regał, organum pneumaticum gestatorium» ["pewny rząd piszczałek w organach lub też gatunek mniejszych organków, pozytywka", L.]. Drw. arganadaris SD «organista, co robi organy», arganykas SD «organista, co gra». Por. łot. ėrgeles f. pl. "organy" z dn. órgel. varis, -io "miedź, Cuprum", daw. varias, -io :: łot. va^š528, stpr. wargien EV "miedź". Etymologicznie ciemne. — Drw. varinis "z miedzi, miedziany" (daw. varinas), variokas "pieniądz miedziany, miedziak". Cps. varkala, varkala "rzemieślnik wyrabiający przedmioty z miedzi (kotły, rondle), pobielający cyną, kotlarz", varkalys ts. — człon II do kalu, kalti "kuć". Por. łot. varkalis, varkalis "kotlarz". Z onomastyki por. lit. nazwiska Varkala, Varkala, Varkalis, Varkalys i n. m. Varkaliai 2x (=> Varkališkės, Varkališkiai), n. rz. Varkalis. Vb. denom. variuoti "pokrywać miedzią, miedziować" (łot. va^uots "pokryty miedzią, miedziowany"). varyti, varaū, variau "pądzać (ludzi, bydło)", apvaryti "pądząc (bydło, konie), zmusić do obejścia, obiegniącia czegoś", atvaryti "przypądzić, przygnać", išvarau SD «wyganiam» (syn. ištremiu), nuvaryti "odpądzić, zapądzić, zmączyć", nuvarau šalin SD «zganiam precz», parvaryti "przypądzić z powrotem", privarau SD1 «przyganiam», suvaryti "spądzić, wpądzić, zapądzić", suvarau krūvon SD «zganiam do kupy». Refl. atsivaryti "przypądzić sobie (trzodą), popądzić (z zbiegiem)", įsivaryti "wpądzić sobie; rozochocić sią", nusivaryti "popądzić (swoje)", przen. "zmączyć sią", nusivaryti nuo kojų "upadać z nóg". Por. stpr. epwarlsnan "zwyciąstwo, Sieg", urobione od czas. *epvarlt < *apvanti. Nomina: išvara "miejsce, gdzie spądza sią bydło całej wsi; wygon", pavaras 1. "droga miądzy polami do przeganiania bydła", 2. "pomocnik pastucha", pavarikas "żerdź, którą naganiania sią rybą do sieci", pavarinykas "naganiacz (przy polowaniu)", pavarinis a. pavarinys "pastuch idący na końcu stada", sąvara, SD (suwara) «szpąga» ["spojenie desek u drzwi"], «ankra» ["spojenie w murze"], (suwara walgikłu) «strawienie pokarmu», sąvaras, (suwaras) SD «nagroda». Por. n.m. Jaučiavariai\ Pavarai, Pavaręs 4x, Pavartai (=> Pavariškis), Plaūšvariai. — Neoosn. vary-: išvarymas iš tėvykščios SD «wygnanie z oyczyzny», išvarytojas SD «wyganiacz, expulsor». — Vb. varyti to formacja kauzatywna na SO do pb. czasownika *uer-, por. łot. ve^u, veru, vert "biec", < pie. *uer-. Odpowiedni SO pojawia sią w wyrazach ros. provornyj "zrączny, zwinny, zgrabny", provor a. provora c. "człowiek ruchliwy, obrotny", vor "złodziej". — WSO *uor-: scs. variti, varją "wyprzedzać, uprzedzać", ros. varitb, varjū, < pie. *uor-eie-. — Refleksem st. zanikowego vir- < *ur- jest czas. żmudzki virdyti, virdau, virdžiau (akut wtórny), por. Vilkai avlbevirdo "Wilki owcą porywają", atvirdyti "przywlec, przynieść", išvirdyti "siłą wypądzić, wygnać" (Šunį išvirdė iš trobos "Psa wypądzili z chaty"), parvirdyti "przypądzić (owce z pastwiska)", Šuo zuiki parvirdė "Pies zająca przywlókł", uzvirdyti: Dvijų centnerių maišą uzvirdziau ant aukšto "Dwucetnarowy worek (z trudem) zawlokłem na piątro". War. virdinti "gnać, pądzić".
528
W części gwar używa się germanizmu kapars, kapurs "miedź".
*f
723 varlė 4 p.a. "żaba, Rana", SD kurkia varlės «rzegocą żaby, skrzeczą żaby». Niejasne. War. gw. varglė "żaba" odpowiada łot. gw. varglis ts. (insercją g do grupy r-l, jak w ėrglis, zob. erelis). Niejasne jest d w łot. liter, varde "żaba". — Drw. varlynas "skupisko żab", varlynė "miejsce, gdzie się trzymają żaby", varložis m. "kijanka, larwa żaby" (suf. jak w galvozis ts.), varlūzas "ktoś o wielkiej głowie", varliūzas "żabka (w zwrocie do człowieka)". Zdrobnienia: varlėnas, varliūkštė, varliūtė a. varliūtis "żabka". Cps. kietvarlė "ropucha" (por. kietas), varliagalvis m. "kijanka" (dosł. "o żabiej głowie"). — N. m. Varliai, Varliai\ Varlynė 3x (stpr. Worlyne, Worlien), Varluvd, cps. Pavartys, Varlakdjas, Varlaukis 2x (*Varl-laukis). N. rz. Varlė 2x, Varlėnka, Varla-upis, n. jez. Varlis, Varlys, Varlinis 5x, Varleistis (*Varl-leistis), n. jez. Varl-akys, Varl-ezeris, n. rz. Varli-upis, Varl-upis l l x . varmas "owad, komar, giez". Analiza: *uar-ma-. Formacja na SO do pwk. pie. *uer- "zginać się, pełzać". — N. rz. Varmė (ob. Vermė), Varmija. Tu też nazwa prowincji w Prusach: Warmia, Wormeland, Ermelandt (XIII w.). — Odpowiedniki innojęzyczne pokazują st. zanikowy, por. 1° strus. vermije n. coli. "szarańcza, robactwo" < *virm-ije, drw. ukr. vermjanyj "czerwiony", 2° goc. waurms m. "robak", stnord. ormr "wąż", niem. Wurm "robak" < pgerm. *wur-ma- < pie. *ur-mó-. Tu też łac. uermis, -is m. "robak, gąsienica" z *uormi- < pie. *ur-mf- (oraz gr. gw. pópoę "kornik", o ile jest gwarowym wariantem do *papoę < pgr. *ura-mos). Znacz. etym. "robak pełzający" 529 . varna "wrona, Corvus" (łot. varna) varnas "wron". Intonacja akutowa świadczy o tym, że drw. żeńskiemu oprócz sufiksu właściwe było też wzdłużenie wokalizmu pierwiastka, tzw. vrddhi (paralele: vilkė <=• vilkas, karvė <= *karvas, ūdra <= *ūdras). W słowiańskim por. rcs. vrana "wrona" vranū "wron", sch. vranci <= v ran, ros. vorona <= voron. Obok tego jest przymiotnik opisujący maść końską: scs. vranū "czarny", ros. voronoj, pol. wrony (por. lit. varnas SD «koń wrony»). Pochodzenie niejasne. Może stoi w związku z przymiotnikiem lit. varinis "miedziany" (zob. varis)? — Drw. varnėnas "młoda wrona; szpak" (por. paukštėnas). Cps. varnalėša "łopian, łopuch, Arctium" (II człon niejasny), varnalizdis m. "gniazdo wronie". — N. rz. Varnas, Varnė, Varnėnka, Varn-upė, n. jez. Varnys, Varnynas, V am-akis, Vdrna-kampis. N. m. Varnė, Varnos, Varnaičiai 3x, Varneliai 2x (=> Varnėliškiai 2x), Varnėnai 3x, Varniškės 9x, Varniškiai 8x, cps. Varnabūdė (por. Senabūdis), Varnagiriai 2x, Varnakaliai, Varnakė, Varnakiai, Varnakampis, Varnalaukis, Varnalėšai, Varnaraistis, Varnasalis, Varnašilis, Varnupis 2x oraz Pavarnis. varpas "dzwon" — formacja dewerbalna na SO do virpėti "drgać, drżeć" (zob.), znacz. etym. "coś, co wprawia się w drganie". — Drw. varpelis m. "dzwonek, dzwoneczek", varpinė "dzwonnica" (=> varpininkas "dzwonnik"), varpinyčia "dzwonnica" (m.in. SD, zakończenie jak akstinyčia). — N. m. Pavarpiai 2x, Varpiai, Varpininkai. varpyti, varpaū, varpiaū "kłuć, tykać, kopać; wtykać tyczki, wetkniętym kijem oznaczać miejsce, gdzie zasiano zboże", varpau terpu dantų SD «dłubię w zębach», išvarpyti "podziurawić, powydrążać, powydłubywać, powygryzać (o robactwie)", pavarpau
529
Jeśli stpr. wormyan EV "czerwony, rot" stoi w związku z nazwą "robaka, czerwia", tak jak np. słow. *cTrvenu "zabarwiony czerwiem" <= *cirv-TcT "owad czerwiec, hodowany dla czerwonego barwnika", to można postulować analizą *uarm-iia- "czerwiowy". War. sufiksalny urminan "czerwony" pochodzi ze zmiany gw. *uurmin< *vurmin- < *varm-in-.
724 SD «dziurawię», privarpau virpčiais apvynius SD «obtykam zioła, chmiel». Iteratyw na SO do verpiu, verpti. Neoosn. varpy-: varpytas "podziurawiony, z dziurami", SD «dziurkowaty». — Frq. varpstyti "kłuć, wtykać tyczki", apvarpstyti "otykać, zatykać, oplatać koły płotu witkami". Neoosn. varpst-: varpstė "wrzeciono; oś żaren; mion w żarnach; mątewka; oś koła; tyka, pałka, kij", varpstis m. "kądziel, pęk lnu, konopi a. wełny przygotowany do przedzenia", SD «kądziel, przęślica» (por. dangstis, dangstė dangstyti, klostė klostyti). — N. rz. Varpstė, Varpstė, n. bagna Varpstis. varstyti, varstau, varsčiau (war. varstyti) 1. "przeszywać, nanizywać na sznur" (łot. varstit), 2. "sznurować (buty)", 3. "odmykać i zamykać (drzwi)" — frequentativym na -styti do veriu, verti "kłuć, przeszywać" (zob.). Cps. išvarstyti 1. "rozebrać (naszyjnik)", 2. "częstym otwieraniem drzwi wypuścić (ciepło) z pokoju", iyarstyti "nawlec (wiele nici)". Refl. varstytis "nizać sobie", nusivarstyti "pozwlekać sobie (paciorki z nitki)". — Neoosn. varst-\ varstė a. varstis f. "naszyjnik", varstis m. "sznurek do nizania", apvarstis m. "sznurek mocujący łapeć do nogi" (por. łot. pavarkškj, pavaršlęi m. pl. "rzemyki, sznurki przy łapciach"), n. rz. Varstis, Varst-upis. varškė, acc. sg. varšką 3 p.a. "twaróg", też "ser ze słodkiego mleka". Formacja na SO do viršk-, zob. virkšti m.in. "ścinać się, zsiadać się (o mleku)". Znacz. etym. "zsiadłe mleko". — Drw. varškėtis m. "bułka a. ciasto z twarogiem", varšklnis "twarogowy", cps. sviestvarškė "twaróg z masłem". vartai m. pl. "wrota, brama" :: łot. varti "wrota; furtka w ogrodzeniu; stojak do suszenia koniczyny", stpr. warto EV "drzwi domu". Wraz ze scs. vrata n. pl. "TTUATI", sch. vrata, ros. vorota, pol. wrota, gen. pl. wrót, dłuż. rota przedstawia substantywizowane adi. vb. na SO i z suf. -to-, pie. *uor(H)-to-, do czas. lit. veriu, verti (zob.). Znacz. etym. "to, co jest zamykane i otwierane", por. atveriu, ūžveriu oraz frq. varstyti "otwierać i zamykać drzwi". — Drw. varteliai m. pl. "furtka, bramka", vartinykas SD «odźwierny, ianitor», vartininkas "furtian". Tu też (vartis m. "gol, wbicie piłki do bramki przeciwnika" (neol.). vartyti, vartau, varčiaū 1. "przewracać, obalać, wywracać", 2. "wydobywać karcze, kamienie z ziemi; wygrzebywać (kartofle, o dzikach)", 3. "przewracać (siano), obracać (chorego na łóżku)", 4. "wertować, przewracając kartki książki szukać czego", SD vartau «obracam co; szperam», vartau knygos[e] «wartuię w księgach». Formacja na SO w dwojakiej funkcji: iterativum do verčiu "obracam, obalam" (zob. versti) i causativum do virstu "przewracam się" (zob. virsti. Znacz. etym. "sprawiać, że coś się obraca". Odpowiada z jednej strony łot. vartit "obracać" (stpr. wartint "kehren"), z drugiej strony scs. vratiti, vraštą "wrócić", ros. vorotūb "zawrócić; zwrócić", pol. obrócić, przewrócić, zawrócić ob. wrócić. Por. wed. vartayati "obraca", goc. frawardjan "zepsuć" < pie. *uort-eie-. — Neoosn. varty-: vartykla a. vartyklė "wybój, dziura na drodze", vartykštis m. "wałek, na którym obracają się wrota, biegun" (war. vartykšlis), vartytojas 1. "kto przewraca siano", 2. SD «badacz», vartytūvas, vartytuvas "przyrząd do przewracania". Tu też n. rz. Varty-čial varvalis a. varvalis, -io g w. "ciekły tłuszcz rybi, tran" (war. varvelis, vdrvelis) — zapoż. ze stbłr. vorvolb (war. vorvylb) m. "tłuszcz rybi". Nie stoi w związku z czas. varvėti (V. Urbutis). varvėti, varva (war. varvi), varvėjo "kapać, ciec kroplami, ciec ciurkiem, sączyć się", też "robić się wilgotnym, mokrym; być przemoczonym, zlanym deszczem; lśnić, błyszczeć", varva SD «ocieka co; pluszczy krew» (varvąs «warzysty; wrzący», kraujas
725 varvąs «krew ciekąca z ciała, abo wypuszczona»), užvarvėti "nakapać". Czas. denominatywny na -ėti, oparty o nomen z formantem -v-, por. varvas "kropla". Rekonstrukcja: *uor-uo- "to co się toczy, biegnie", formacja na SO do pie. *uer-, por. łot. veru, vėru, vert "biec", SO lit. varyti. Paralele: stovėti, drovėtis, šalvėti. — Caus. varvinti "lać kroplami, toczyć (łzy); zakrapiać (oczy)", nuvarvinti "stopić (śnieg), odsączyć (ser, grzyby po płukaniu)", refl. nusivarvinti "wyszczać się" (por. pol. pot. odlać sią). Pochodne nomina: nūovarvos f. pl. "ociekłości u palącej się świecy", varva "kapanie, sączenie się", varvai as "ściekający płyn, smarki, sopel lodu", przen. "smarkacz", varvalius "smarkacz", varveklis m. "sopel u dachu" (por. n. rz. Varveklis a. Vervėklis), varvos f. pl. "to co nakapało, wysączyło się", varvūklis m. "sopel, stalaktyt", varvūlis m. "smark u nosa". Cps. varvakys SD «oczu płynących człowiek» ["mający łzawiące a. ropiejące oczy"], varvanosis, -ė "zasmarkane dziecko, smarkacz". Neoosn. varvėj-: varvėjimas SD «ociekłość, flegmina vel flemina» ["spuchnięcie, obrzmienie, obrzęk", SŁXVl], varvėjimas akių SD «oczu płynienie» ["chorobliwe łzawienie", SŁXVI]. varžyti, variau, varžiaū "krępować, ograniczać", DP "oprawiać (sieci)" — iteratyw na SO do veržiu, veržti (zob.). Refl. varžytis 1. "współzawodniczyć, walczyć", 2. "krępować się". Cps. pravaržyti "trawić (o żołądku)", nepravaržau valgyklos SD «nie trawię», nepravarzomas SD «niestrawny», suvaržyti "ścisnąć, ucisnąć, skrępować, ograniczyć", refl. varžytis "krępować się; współzawodniczyć". Neoosn. varžy-: nepravaržytas SD «niestrawiony», varžybos f. pl. "zawody", varžytynės a. varžytinės f. pl. "współzawodnictwo, przetarg, licytacja". Z odmiennym sufiksem: łot. varzat, -aju "splatać na krzyż, plątać; szyć (nieudolnie, byle jak), łatać" (war. varžat, -aju). — Nomina z varž-: išvarža 1. "co odebrano przemocą, zdobycz, łup" išveržti "wyrwać przemocą"), 2. "przepuklina", lvarža "pręga na ciele (od wciśnięcia)", priešvarža c. "współzawodnik, rywal, konkurent", varža 1. "powróz, przy pomocy którego mocowuje się pawąz na wozie z sianem", 2. "więcierz" (por. łot. gw. varža ts.), varžlankis m. cps. "klamra, obręcz", varž.lūs "giętki, sprężysty", varžtas "więzy". W słowiańskim por. psł. *vorz-, np. pol. powróz "sznur" (powrósło "powróz skręcony ze słomy", zam. *powrzosło), obrót a. obroża "opaska na szyję", ukr. voroza "sznur, powróz". vasara (1 p.a.), vasara (3 p.a.) "lato". Można tu założyć praformę *ues-er- + -a-, mianowicie jako drw. tematyczny od formy loc. sg. *ues-er-0 "na wiosnę, wiosną", zob. rekonstrukcję s.v. pavasaris. Por. wed. vasar-ha- "uderzający o świcie" (co do lokatywnego -er- zob. s.v. aušra) obok aw. warjri "wiosną", śrpers. wahar, pers. bahar "wiosna". Następnie ta praforma przekształciła się w *vesara i dalej w vasara przez asymilację samogłoskową tego rodzaju, jaką widać w wyrazach vakaras, kataras. — Drw. 'povasaris m. "koniec lata", vasaris m. "miesiąc luty", vasariškas "letni", SD «letni, latu służący», vasariniai javai m. pl. "zboże jare", vasarnas, -a "ciepławy, letni (o wodzie)", vasarojus (zob.), vasarop adv. "ku latu, bliżej lata", vasarūčiai m. pl. "zboże jare". Cps. vasaragultas i vasaraguolis (zob. gulėti), vasara-augis "larorośl, pęd jednoroczny", SD «latorośl, gałązka młoda; latorośl do szczepienia w priiak» (war. vasara-ūgis, vdsar-ūgis, vasar-ūgis, vasar-ūgė), vasarašiltis SD «letnie ciepło» (syn. mažašiltis), vasaródrung(n)is, -ė albo vasardrung(n)is, -ė "ciepławy, letni (o wodzie)", vasarošiltis, -ė ts., vasarmetis m. "letnia pora", vasarnamis m. "dom letniskowy", vasarvidis m. "środek lata". vasarojus, -aus "zboże jare", też pl. vasarojai, vasarojai ts. Starsza jest forma vasarojas SD1 «jarzyna» ["rośliny uprawiane w ogrodzie, warzywa", SŁXVi], urobiona
726 sufiksem -oja- od sb. vasara "lato", wcześniej "wiosna". Paralele: šilojas <= šilas, mūsojai <= mūsai. — Drw. vasarojiena "pole a. rżysko po zbożu jarym", vasarojinis "jary - o zbożu". vąšas "hak do zawieszania kotła na ogniu". War. gw. ąšas oraz ląšas (por. atlaša ob. atvaša). Niejasne. Jeśli przyjmiemy, że war. ąšas jest tu pierwotny, to otworzy sią możliwość porównania z gr. 6yxoę m. "zakrzywienie, hak" i łac. uncus, -i "hak, klamra" < pie. *h2onkos (pwk. *h2enk-, por. sti. ancati "zgina"). To wymaga jednak hipotezy, że bałtycki kontynuuje wariant pierwiastka o wygłosie palatalnym: pie. *h2enk- => *h2onkos > *anšas > ąšas. vaškas I "wosk" (łot. vasks, też pl. vaski ts.), vaškas nekoštas SD «woszczyny» ["wosk jeszcze nie przetopiony, ale oczyszczony z miodu"], išbaltintas vaškas SD «bielony wosk» (syn. drobė). Drw. vaškinis "woskowy". Vb. denom. vaškinu SD «woskuią, woszezą» (=> vaškinimas «woskowanie»), vaškoju SD1 «nawoszczam», vaškuoti "woskować, powlekać, nacierać, napuszczać woskiem". Praformą ie. jest tu *uokso-, por. pragerm. *wahsa-, stwn. śrwn. wahs, stang. weex\ metateza ks > sk w słowiańskim: scs. voskū "xr|póę". Litewską kontynuacją pie. grupy ks jest pojedynczy fonem š, por. vešėti "rosnąć szybko, bujnie" < *h2ueks-, gr. hom. ae^opoei "rosną", goc. wahsjan "rosnąć". Z tego wynika, że pie. *uokso- musiałoby wydać lit. *vaśas. W tym stanie rzeczy są dla vaškas dwie możliwości: 1° zapoż. ze strus. voskū (por. ros. vosk, voska), ze zmianą sk > šk na gruncie litewskim, 2° przekształcenie odziedziczonej formy *vasas pod wpływem strus. voskū (wprowadzenie segmentu k). vaškas II daw. "miara wagi", SD: vaškas «funt, libra» ["jednostka wagi odpowiadająca przeważnie 12 uncjom (funt aptekarski) lub 16 uncjom (funt kupiecki)", SŁXVl], vaško metų turįs «funtowy», pusė vaško «łot» ["jednostka wagi stanowiąca 1/32 funta, około 12,8 g", SŁXVl], «waga, połunciey, semiuncia», pusiavaškis «łotowy, semiuncialis». Zapożyczenie z pol. daw. ważka, zdrob. do waga "jednostka, według której ważą, odważnik, ołów, kamień". vazba 4 p.a. "wożenie, przewóz wozem; ładunek; opłata za przewóz" (Vazbos nėra — pinigų neuždirbam "Nie ma wożenia, nie zarabiamy pieniądzy") — zapoż. z błr. vazba. War. vazba i važma53°. Vb. denom. vazmūoti: skčlą nuvazmūoti "odrobić dług wożeniem", nusivazmūoti "zarobić sobie na co wozactwem". Por. polonizm vaizba. važas daw. "wóz" (Chyliński), gw. "sanie; woźnica". Odpowiada scs. vozu "wóz" (pbsł. *uaž-a-) oraz gr. o^oę m. "wóz" < pie. *uógh-o- i polega na konkretyzacji abstractum "wiezienie". Dziś w znacz, "wóz" używa sią wyrazów vežimas (zob.) i ratai (zob.). — Pokrewne nomina: važelis m. "sanki jednokonne (ozdobne, wyjezdne)", važimas "ładunek na wozie", važynė a. važynės f. pl. "(zawodowa) jazda wozem, woźba, furmaństwo", važis m. "sanie jednokonne", SD «sanie» (syn. ragutės), važys ts., też pl. t. važės, važiai a. važios gw. "sanie", važūs "o koniu: dobrze ciągnący, wiozący" (Važūs arkliai, nereikia nė botago "Konie dobrze ciągną, ani bata nie trzeba"), pavaža "płoza" (rogių pavažos "płozy sań"), pervaža "przejazd, np. przez bród, rów", provaža "koleina".
530 To używa się również w znaczeniach przenośnych: 1. "gromada, chmara (much)", por. Mokiniai važmom eina "Uczniowie idą gromadą". Čia jų čiela važma susirinko "Tu się ich cała gromada zebrała", 2. "człowiek włóczący się po świecie, włóczęga".
727 važiuoti, -iūoju, -iavaū "jechać (wozem, rowerem, pociągiem)" — vb. denom. od vazas daw. "wóz" (zob.). — Drw. išvažiavimas iš kur SD «ziachanie zkąd», susivažiavimas SD «ziachanie sią z kiem». — Neoosn. valiuo-: važiuotas "jezdny, na wozie wieziony"531, važiuota gw. "ciężarna, w ciąży", valiuotė 1. "jazda wozem, podróż wozem" (syn. valiotė), 2. "zajęcie woźnicy, furmana", važiuotojas "woźnica". vėdaras "kiszka nadziewana tartymi kartoflami lub kaszą", war. vėderas. Odpowiada łot. vėdars a. vėders "brzuch, wydatność, wypukłość" i stpr. w e de rs E V 1. "brzuch, Buch", 2. "żołądek, Mage". Morfem vėd- < *ued- łączono dotąd z alternantem ūd- w paūdrė "podbrzusze u świni" (zob. ūdroti), jak też ud- w sti. uddra- "brzuch". Niepewne. — N. m. Vėdarai 2x, Vėdariai, Vėderai, Vėderlniai 2x, Vėderiškiai. vėdinti, vėdinu, vėdinau "wietrzyć (pomieszczenie), trzymać na wietrze, suszyć; studzić, powodować ochłodą, orzeźwienie", vėdinu SD «wietrzę co, przewietrzam», nuvėdinti "zwiać, zdmuchnąć; ususzyć", prasivėdinti "przewietrzyć sią", vėdintūvas "wywietrznik". Por. łot. vėdinat 1. intr. "wiać", 2. tr. "wietrzyć, wachlować, machać, wywijać" (=> vėdinatajs "wentylator"). Dawniej vėdyti stlit. "wietrzyć, studzić": prs. vėdliu SD «wietrzą, przewietrzam; studzę», atsivėdliu SD «ochłodnąć» (por. łot. vėdit, -iju "wietrzyć, wachlować", też vėdet istabu "wietrzyć izbą", refl. vėdėties "oziębiać się"). Iter. vėdauti "wietrzyć (izbę, odzież, ziarno), studzić, wyziębiać". Zob. też vėsti. Wymienione formacje oparte są na neoosn. vėd-, którą wyabstrahowano z vėdyti. Etymologicznie: vė-dyti, caus. do vėti "wiać, dmuchać" (por. klódyti <= klóti, lódyti <= lóti, pūdyti <= pūti). vėgėlė 3 p.a. "miętus, drapieżna ryba z rodziny dorszowatych, Lota lota", SD «mientus» :: łot. vėdzele. War. vėgėlė 2 p.a. Bez etymologii. — N. rz. Vėgėlė 2x, Vėgėlys, Vėgėlynė 2x, Vėgėl-upis. veidas "twarz, oblicze", veidai 3 p.a. m. pl. "policzki". Por. SD veidas «oblicze; osoba, postać; postawa zwierzchnia [syn. vaidas]; cera ["barwa twarzy"]; kształt, forma [syn.paveikslas, būdas, lymė, liedyklė]; bałwan, obraz rzezany pogański». Akut bez historycznego uzasadnienia. — Drw. beveidis a. beveidis, -ė "kto nie ma własnych poglądów, bez oblicza", neveidūs "o brzydkiej twarzy" (neveidi merga "brzydka dziewczyna"), paveidūs "podobny", paveikslas "obraz" (zob.). Por. stpr. weydulis EV "źrenica oka" :: lit. pavidulis ts. — Sb. veidas ma odpowiednik z jednej strony w łot. veids "postać, wygląd, forma" (=» veidudt "kształtować", veidtgs "ładny; osobliwy") i scs. vidū "eióoę, 08O)pia", ros. vid, vfda "wygląd, postać, rodzaj", z drugiej strony w gr. eióoę, -eoę n. "kształt, postać, wygląd, uroda, charakter, rodzaj, styl". Pie. *ueid-o-, por. sti. vedas- n. "majątek, nabytek", stwn. wisa- "sposób". Pwk. *ueid- "ujrzeć, zobaczyć", łac. uidT "ujrzałem", gr. eióov ts., sti. avidat "znalazł" (dosł. "ujrzał, zobaczył"). — Lit. czas. vėizdliu "patrzyć, uważać", zwykle wymieniany jednym tchem z sb. veidas, ma swoją odrębną historię, zob. s.v. veizdėti. — Oboczny SP ma postać vied- < *ueid- i jest znany tylko z jęz. łotewskiego, por. viedėt, -u, -ėju "widzieć, móc widzieć; widzieć z trudem, niedowidzieć", paviedėt "zazdrościć; zauważyć" (prs. paviėlu) < *ueid-e-; viedams "widoczny, dostrzegalny", vieds "twarz", vieduoklis "punkt widzenia". — SZ vid~. Refleks czasownikowy tylko w łot. vidėt "być niewyraźnie widocznym, ukazywać się niewyraźnie, zdawać się", videlėt gw.
531 Por. Aš važiuotas atkeliavau "Przyjechałem wozem". Nė pėsti ėjo, nė raiti jojo, vis važiavo važiuoti "Ani nie szli pieszo, ani nie jechali na koniach, wszyscy jechali wozem".
728 "widzieć". Do tego nawiązują następujące nomina lit.: 1. nevidonas "niegodziwiec, łobuz" (war. nevidonas), dawniej też "wróg" — drw. od *ne-vida (znacz. etym. "taki, którego nie chce się oglądać"?), 2.pavidalas "kształt, forma, wygląd" (=>pavidalinti "kształtować, formować"), 3. pavidulis a. pavidulys "źrenica oka" oraz 4. adi. pavidūs gw. "podobny, wyglądający podobnie": Sesuo in seserįlabai pavydi "Siostra do siostry bardzo jest podobna". Obok pavidūs używa się adi. paveidūs gw. "podobny"; znacz. etym. "wyglądem do kogoś zbliżony, o podobnym wyglądzie, obliczu". — WSZ vyd-\ 1. išvysti (zob. vysti I), 2. pavydėti (zob.), 3. pavydulis m. "źrenica oka" (zob. wyżej pavidulis), 4. vydys a. vydis m. "źrenica", 5. łot. vidėt, -u, -ėju "widzieć coś w oddali w sposób nieostry; spostrzegać; być widocznym", 6. stpr. ainawidai, ainawijdei (ainaweydi) adv. "jednakowo" (znacz, etym. "o tym samym wyglądzie"). W słowiańskim por. scs. vizdą, vidėti "opav, pAirceiv", ros. vižu, videtb, pol. widzą, widzieć, czes. vidim, vidėti. — SO v aid-: zob. vaidyti. veikti, veikiu, veikiaū "działać, ruszać się, krzątać się, czynić, robić". Cps. įveikti "pokonać, podołać komu", įveikiu SD1 «przemagam» (syn. pergaliu), išveikti "zdołać; zanadto zmęczyć", nuveikti "zdziałać, zrobić, podołać, zwyciężyć", refl. įsiveikti "zmęczyć się, popracować nad siły", nusiveikti "podołać sobie wzajemnie". Odpowiednik łot. vėieu, vėicu, veikt "osiągnąć, wskórać, zdziałać". Kontynuuje pie. *ueik- "być górą, zwyciężać", por. goc. weihan "walczyć", łac. ufcT "zwyciężyłem, pokonałem" < *ueik-, SZ łac. uineó < *ui-n-k-ó (z tym por. lit. vykstū "udaję się, podążam", < *uink-sto). O warunkach uogólnienia refleksu veik- na miejscu spodziewanego *viek- (por. liek-, nie *leik- z pie. *leiku-) nic bliższego nie wiadomo. — Nomina: beveik (zob.), neįveikiamas "nieprzezwyciężony, nieprzeparty", SD SD «niezwyciężony», neveikus SD «nierychły, nieskuteczny, nieskwapliwy, niesprawny», neveiku adv. "trudno, niełatwo", nuoveika stlit. "zakończenie", nūoveikis m. "dzieło, dokonanie" (neol.), poveikis m. "oddziaływanie, wpływ", veikalas "dzieło, utwór, czyn", SD «zabawa, zabawka; akt w komedyey» :: łot. veikals "zajęcie, zatrudnienie, interes" (=> veikalingas DP "skuteczny"), veikėjas "działacz, sprawca", SD (weykieias komedioy) «aktor komedyiny», veikla "czynność, działalność" (=> veiklūs "czynny, aktywny", por. łot. vetkls "pilny, żwawy, zdolny, obrotny"), veiksmas "czynność, działanie, akcja; czyn" (łot. veiksme "powodzenie, sukces"), veiksnys "czynnik; podmiot", veikus "szybki, prędki, bystry, rychły; łatwy" (=> veikiai adv. "szybko" > veik 1. "prędko, szybko", 2. "prawie, niemal"). — SZ vik-: vikras a. vikrūs "zwinny, żwawy, zręczny, wykonujący zręczne ruchy" (=> vikriai adv. "zręcznie, zwinnie"). — Nowy SE viek-: viekūs "prędki, energiczny" (yiekiai adv. "szybko, prędko"), viekutė "wesz ptasia a. zwierzęca, Mallopphaga", war. viekuta, viekutas, viekutis m. — WSZ vyk-: zob. s.v. vykti. — SO vaik-: zob. vaikas, vaikyti. veistis, veisiasi, veisėsi "mnożyć się, płodzić się, pienić się", apsiveisti "zostać zapłodnioną", išsiveisti "wyrodzić się". Niezwrotne: veisti, veisiū, veisiaū "rozpładniać, hodować", įveisti sodą "założyć sad", išveisti "wytrzebić, wytępić, wyplenić, wyniszczyć". Wokalizm ie, nieznany litewskiemu, pokazuje łot. viest, viešu, viešu "chować, hodować, rozmnażać", refl. veistiės "stawać się, być płodnym, rosnąć, mnożyć się". Etymologia nieustalona. Porównuje się z jednej strony stnord. visir "pęd, rostek", stang. wise "kiełek", z drugiej strony alb. vesh "grono". — Drw. veislė "gatunek (roślin, drzew), rasa (zwierząt domowych)", veislūs "płodny". Por. stpr. weisin "owoc", weijsewingi "płodny", gdzie jednak ei może pochodzić z ai (zob. niżej SO). — SZ vis-: įyinsū a. įyįstū (*vins-stu), -visaū, -visti "namnożyć się, rozpłodzić się", išvisti "wyrodzić się", privisti "rozplenić się,
729 namnożyć siet"; caus. nuvisinti DP "rozmnożyć". Nomina: išvisa "niepłodna kobieta, niepłodna samica zwierząt", išvisėlis m. "wyrodek". — SO vais-\ vaisyti: pravaisau SD «rozmnażam», išvaisyti "wyniszczyć, wytępić", refl. vaisytis "rozmnażać się, rozpładzać się", prasivaisau SD «rozrastam się»; vaisinti: vaisinu SD «płodzę», apvaisinti "zapłodnić". Nomina: vaisius 1. "owoc", 2. "zarodek, płód"532 (=> vb. denom. pavaisti, -vaista, -vaiso "zajść w ciążę"), vaisius "plenny", SD «obfity», cps. vaisnešis, -ė "przynoszący owoce". Por. łot. vaisia "spółkowanie, hodowla przez rozród; gatunek, rodzaj", vaisias mate "matka zwierząt", vaisias erzelis "ogier zarodowy". veizdėti, vėizdziu (3 os. veizdi533), veizdėjau "patrzyć, uważać, dbać o co", veizdziu SD «baczę; naglądam; patrzam», vėizdziu iš dungčio SD «wyglądam» [z dachuj, aukštyn veizdziu SD «wzglądam, poglądam w gorę», vidun veizdziu SD «wglądam w co». Cps. apveizdziu SD «obmyślam; oglądywam co; opatruię co; raię», išveizdėti "rozejrzeć się; wymacać (kury)", perveizdziu SD «przeglądam co», priveizdziu SD «doglądam; opiekam się kiem» (Šalis nuo vyskupo valdziama, priveizdžiama SD «biskupstwo, powiat duchowny, diecezya»). Refl. atsiveizdėti "spojrzeć w tył", przen. "rozpogodzić się", prisiveizdziu SD «przypatruię się». — Pdg. został zbudowany wokół formy 3 os. prs. veizdi, która powstała z * veisti drogą udźwięcznienia st > zd w pozycji po rS34. Plit. brzmienie *veisti odzwierciedlało atematyczną formę 3 sg. *ueid-ti od pwk. *ueįd- "patrzeć, widzieć" (zob. veidas). Do veizdi dotworzono formę 1 sg. vėizdmi, która wyparła prawidłowy fonetycznie refleks *veimi < *ueid-mi (por. stlit. giemi "śpiewam" < *gaid-mi, ćmi "jem" < *ėd-mi). Następnie na wzór czas. merdi, merdėti zinterpretowano formę veizdi jako praesens tematyczne z suf. -i-. To z kolei pociągnęło za sobą dotworzenie inf. veizd-ėti i form osobowych 1 sg. vėizdziu, 2 sg. veizdi (por. mėrdziu, merdi). Akut veizdi tłumaczy się wyrównaniem do osnownego czas. (iš)vystu "ujrzeć", gdzie intonacja towarzyszy sufiksacji -st- jako cecha naddana, < *vind-stu535 (analogia do prezentiów na -st- tworzonych od pierwiastków setowych, np. pažįstu <= *gneh3-C, prabilstu <= *bhelH-C). — Drw. veizdinėti: praveizdinėju SD1 «śpieguię»; veizdyklė DP "widziadło". — Neoosn. veizdė-: apveizdėtas SD «opatrzony w co», vištų apveizdėtojas SD «kurnik, co kury opatruie», žirgų apveizdėtojas SD «koniuch, stadowy parobek» (syn. kuoptoj as), geras ažuveizdėtojas visotimas SD «polityk dobry», bičių priveizdėtojas SD «bartnik», nopveizdėtas SD «nieopatrzony». Neoosn. veizdėj-: veizdėjimas SD «patrzenie, spoyrzenie» (syn. žvilkte rėjimas). — SO vaizd-: akivaizda (zob. aki), apyvaizda SD «opatrowanie; opatrzenie czego; opatrzność», apyvaizda unt kelio SD «nadrożne, viaticum», ažuvaizda SD «starostwo», išvaizda "wygląd, wyraz (twarzy)", išvaizdas SD «konterfet, odmalowanie, wyrzezanie czego z wizerunku», (vaizdūs "wyraźny, łatwy do rozpoznania", neprivaizda SD «niedozor», nopvaizda SD «niebaczność», pavaizdūs "jasny, widny, malowniczy" (=> vb. denom. pavaizduoti "zobrazować, przedstawić, odtworzyć" ), prievaizda arklių SD «końskie gospodarstwo».
532
Stopień o przy sufiksie -ius też w daigius "pęd, rostek" diegti, vaikius "zaćma" vilkti, velku, landžius 'włóczęga" <= lįsti, lendu. 533 Np. Nieks ne veizd mano reikimą PK «Nikt niedba na me potrzeby». 534 Paralele: žaizda "rana" z *žaista, žaizdras "łuna na niebie, pożar" z *žalstras (to z *žaTsras, zob. s.v. žiesti). 535 Co do osnowy infigowanej por. aw. vinastT "znajduje, wynajduje" < *ui-ne-d-ti( sti. vinddnti 3 pl. 'znajdują".
730 veja 4 p.a. 1. "łąka pokryta niską, gęstą trawą, zazieleniona łąka", SD «murawa, planities viridis» (syn. lyguma zelunti), velėna su veju išrauta SD «darn», 2. "ogrodzone pastwisko", 3. "wygon prowadzący na pastwisko" (też nazwy dwu roślin: "Polygonum aviculare", "Agropyrum repens"). War. vejė "zazieleniona łąka, darnina". Formacja oparta na neopwk. vej~, który wyabstrahowano z prs. veju do vyti "pędzić, gnać" (zob.). Tu też należy gw. veja "motowidło, przyrząd do zwijania nici, przędzy" (syn. vijurkas). — Drw. vejčnė: SD vejonį darau «utarczkę czynię». — N. rz. Veja (też nazwa łąk i pastwisk), Vejuona, ze wzdłużeniem: Vėj-upis (por. atvėjas s.v. vyti). N. m. Vejos, Vėjukai. N.B. Refleksy veja mogą się w onomastyce zlewać z refleksami wyrazu vaja "murawa, pastwisko" (zob. s.v. vajoti). vėjas "wiatr", łot. vėjš. Analiza: vėj-a-, drw. od neopwk. vėj-, który wyabstrahowano z prs. veja "wieje" (etymologicznie vė-ja, zob. vėti). War. vėjis, vėjus a. vėjus. — Drw. pavėjui adv. "z wiatrem (jechać), w kierunku dokąd wiatr wieje" (por. łot. paveja "miejsce osłonięte od wiatru", war. pavėjš), užuovėja "zacisze, ustronie", dosł. "miejsce zawietrzne" (por. sėja <= sėju, kloja <= klóju), vėjalis m. SD «wiatrek», vėjelis m. SD1 «wiatrek», vėjinis (zob.), vėjuotas "wietrzny (wieczór)"; vėjinykas, vėjininkas "człowiek niestateczny, niestały, lekkoduch", analiza: vėjin-ykas, kalka wyrazu pol. wietrznik "pędziwiatr, próżnowiatr" (L.) <= adi. wietrzny536. Cps. vėjagalvis m. "człowiek niestateczny, niestały, lekkoduch", vėjagaudis m. ts., vėjavaikis m. ts. (=> vėjavaikiškas "lekkomyślny"). — N. m. Vėjinė 2x, Vėjeliai (=> Vėjėliškiai 2x), cps. Vėjalaukis oraz Antvėjai, Didvėjis. vėjinis, -ė "wietrzny (np. o dniu)", SD (weinis) «nawietrzny, wiatrowy», vėjinis malūnas "wiatrak", dosł. "wietrzny młyn" — drw. na -in- do vėjas (zob.). — Od tego vėjinykas SD «wietrznik» ["wywietrznik na dachu"]. Analiza: vėjin-ykas. Kalka słowotwórcza i znaczeniowa z pol. wietrzn-ik <= wietrzny. vėl adv. "znów, znowu" (łot. vel "jeszcze, nawet") — z redukcji vėliai przez fazę vėV. Niejasne. Łączono z vėlus "późny", vėlai adv. "późno" (rozwój od "później" do "znów"?). veldėti, veidu a. vėldziu (3 os. vėldi), veldėjau "posiadać, rządzić, brać w posiadanie, brać w spadku, dziedziczyć", apveldžiu SD «osiadam co», paveldėti "dziedziczyć, odziedziczać, otrzymywać w spadku". Drw. vėldamas 1. "poddany" (np. DP), 2. hist. "chłop pańszczyźniany", veldamasis DP "poddany", veldamieji pl. "poddani", analiza: velda-ma-, — urzeczownikowione ptc. pass. do prs. vėlda; paveldimas, -a "dziedziczny, otrzymany w spadku, sukcesyjny; przekazywany potomstwu" — przymiotnik, z pochodzenia forma ptc. pass. do prs. vėldi, paveldi (paveldima liga "choroba dziedziczna"). — Neoosn. veldėj<paveldėjimas "dziedziczenie, dziedzictwo", veldėjas "spadkobierca, dziedzic". Neoosn. veide-: paveldėtojas "spadkobierca, dziedzic" (por. kalbėtojas), veldė-mė a. vėldė-mė "rzecz a. właściwość odziedziczona" (por. turėklai <= turėti). — S O vald-: valdyti, valdau, valdziaū "panować, rządzić, władać, kierować", DP "władnąć, trzymać; nazywać" (notvaldytas SD «nieogłaskany»), dawne prs. valdžių (Šalis nuo vyskupo valdžiama, priveizdžiama SD «diecezya»). Por. łot. valdit, -w, -Tju "władać, panować" (savaldit "opanować, poskromić") oraz scs. vladą, vlasti "panować, rządzić".
536
Por. A syn też jego płochym był wietrznikiem (L.). W jęz. polskim chodzi o przenośne użycie wyrazu wietrznik (kurek na dachu) "który za wiatrem się obraca".
731 Cps. nuvaldyti "być w stanie, umieć rządzić, kierować", SD też caus. «okrocić bydło, konia, uskromić kogo» (=> nuvaldlia SD «okrocenie, objeżdżanie koni», nuovaldžia liežuvio SD «powściąganie iązyka»), nenuvaldytas SD «popądliwy», pavaldyti "kierować; władać, np. rąką" (pavaldūs "podległy, podporządkowany", pavaldinys "podwładny", hist. "poddany"), suvaldyti "zawładnąć, opanować, poskromić". — Neoosn. valdv-: valdyba "zarząd", valdymas "zarządzanie, kierowanie", valdytojas "zarządca", SD1 «władźca». Osobno zob. valdymieras, valdžia. — Stlit. valdoti, -ju, -jau "władać"337. Neoosn. valdo-: valdonas "poddany", SD1 (paduotas waldonas kieno) «hołdownik», (waldanas) «włodarz» ["zarządca"], SD (waldonas) «spadkobierca, dziedzic» (por. saukónas šaukoti), valdovas "władca" (por. žinovas <= žinoti). Co do suf. werbalnego -a- por. pol. włodać, władać. Z innym formantem: łot. valdėt "hamować, powściągać", valdeties "opanować sią, uspokoić sią". — N.B. Na podstawie prs. prymarnego velda spodziewamy sią akutowanych form prs. iter. * valdau, inf. * valdyti. Czy ich brak to wypadek metatonii? — SZ vild-\ stlit. pavilsta "dostaje, osiąga", apvildo DP "posiadł, osiągnął, opanował", inf. -vilsti. — Rekonstrukcja: *ueld-, *u!ld- < pie. *uelH-dhe-, *ulH-C. Por. stir. follnadar "rządzi", stnord. olla "panował", łac. ualeó "być silnym, zdrowym; mieć wpływ, znaczenie, móc, dokazać czego". U podstawy form bsł. leży praesens na -d- typu stlit. velda, które miało znaczenie intr. "jest w posiadaniu czego, włada czym". Podobnie w germańskim: goc. waldan "władać" prs. *wal-da. velė a. vėlė 4 p.a. "dusza po śmierci, dusza umarłego" :: łot. ve\i m. pl. 1. "duchy zmarłych", 2. "okres miądzy dniami św. Michała i św. Marcina, kiedy to według wierzeń ludu duchy zmarłych mają powracać po ofiarą". War. gw. dvelė "dusza" (upodobnienie nagłosu do wyrazów dvasia, dvėselė). — Drw. Vėlinės a. Vėlinės f. pl. "dzień zaduszny, Zaduszki (2.XI.)", war. Vėlinės\ velionis, -io "nieboszczyk" (war. velionis, -iės m.), veliūoka c. 1. "widmo, mara", 2. "diabeł", DP "czart, szatan", 3. "dusza zmarłego", velnias "diabeł" (zob.). Do tego nawiązują łot. velėnieši m. pl. "duchy zmarłych". — SO: stisl. vai r m. "poległy na polu bitwy". Do pie. *uelh3- "bić, zabijać; umierać", por. lit. velėti (zob.) oraz het. walahzi, walhanzi "bije, biją", toch. A wallastar "umiera", wlatdr "umrze". velėti, iju, -jau "prać, uderzając pralnikiem, kijanką", SD velėju drapanas « p i e r z ą vel piorą chusty, lauo lintea» :: łot. velėt, -ėju "prać pralnikiem, uderzać pałką". Prawdopodobnie drw. od pwk. pie. *uelh3- "bić, zabijać" (zob. s.v. velė). Z drugiej strony nie można wykluczyć powiązania z czas. velti II "zbijać, spilśniać" (zob.). — Neoosn. velė-: velėja "pranie", velėjas, -a "pracz, praczka", velėklė "deska do prania bielizny", velėklės f. pl. "miejsce nad rzeką lub jeziorem, gdzie piorą bielizną", velėklos ts., velėtoja(s) "pracz, praczka" (łot. vąlėtajs), velėtuvė "pralnik". Por. łot. velėklis "bielizna zamoczona do prania", velėknis "ławka do prania". — N. rz. Velėkla 2x, Velėklis, Velėk-pelkis (*Velėkl-pelkis). vėliava "flaga, sztandar, chorągiew" (od XVII w.) — drw. od vėti "wiać, dąć" z neosuf. -liava jak w mėsliava, nėšliava. Znacz. etym. "to, co powiewa na wietrze". Por. czes. vlajka "sztandar, chorągiew" <= vlati se "łopotać na wietrze"538. — Drw. vėliavėlė
537 LKŽ s.v. cytuje m.in. z Chylińskiego: Pripildykit žemą ir valdokit ją, ir viešpataukit and žuvų marių "Napełnijcie ziemią i władajcie nią, i panujcie nad rybami mórz". 538 Inną budową ma wyraz łot. vĘ-luogs "wiatrowskaz, chorągiewka na dachu": człon I do vejš "wiatr", człon II do ludgs "otwór, okno".
732 "chorągiewka, proporczyk", vėliavininkas "człowiek noszący chorągiew, chorąży", cps. vėliav-nešys ts. velyk adv. "raczej, lepiej" — skostniała forma 2 sg. ipv. do velyti "woleć" (zob.). Velykos f. pl. "Wielkanoc", šventė Velykų DP "święto Wielkanocne". Dawniej też w formie sg. velyka; Šventa Velyka DP "Święta Wielkanoc", velyka SD «wielkanoc». Zapoż. z błr. velik [dem]), z substytucją lit. y za podakcentowe ruskie i (por. kodylas "kadzidło", krapylas "kropidło", ūdylas a. ūdylai m. pl. "wędzidło"). Akutowane y również w bažnyčia, byskupas (vyskupas), mylista. — Drw. atvelykis m. "pierwsza niedziela po Wielkanocy, niedziela przewodnia", war. atvelykos f. pl. b.z.a. (por. atkalėdis, atsekminis), velykaitis m. "jajko wielkanocne, pisanka". — N. m. Velykiai, Velykionys, Velykūnai, cps. Velykamiškis. velyti, veliju, velijau DP "woleć, być gotowym, rad", zwykle z ptk. be-: beveliju, velijau, SD beveliju «wolę». Zapoż. z błr. velitb. Por. ros. veljū, velėtb "kazać, nakazać, rozkazać". velnias 1. "zły duch, diabeł, szatan", 2. "człowiek zły, nieprzyjazny, nieżyczliwy, wrogi, niecny, zepsuty, gorszący". Wtórna osnowa na -ia- wobec stlit. vėlnas, łot. vąlns (war. velnius). To z vėlinąs DP "czart", SD «czart, diabeł» przez synkopowanie sufiksalnego i oraz wzdłużenie zastępcze, odzwierciedlające się w intonacji (paralele: ėlnis, kelnės, šernas). Formacja z suf. -Ina- od sb. velė "dusza umarłego" (zob.). — Drw. vėliniškas SD «czartowski», od osnowy veln-: velnaitis m. "diabełek, diablik", velniausias "najgorszy, najpaskudniejszy" (z suf. superlatiwu -iausias), velniauskas "diabelski", velniava "zgraja diabłów; diabelskie sztuczki; trudne położenie, niebezpieczeństwo", velnienė "diablica; megiera", velnynas "diebelskie dziecko", velnionls, -iės m. "diabeł" (jako przekleństwo), velnidnas ts. (=> neoosn. velnion-: velnioniškas "diabelski; wielki, straszny", velnioniškai "diablo, strasznie, bardzo" (v. gabūs "diablo zdolny"), velniškas "diabelski" (por. łot. velnisks), velniūkštis m. "diabeł". Cps. velnanešis a. velnavėjas m. "porywisty, wirujący wiatr", velniaizin, vėlniazin adv. "diabli wiedzą", velniapinlgis m. "skąpy bogacz", velniazolė "chwast". Zob. też slawizmy biesas, čertas, šatonas a. šėtonas. velti I stlit. "pozwolić; woleć", pavėlti "pozwolić", prt. pavėlė, prs. 3 os. pavelt "pozwala", później pavelia. Por. łot. izvėlėt "zapragnąć, życzyć sobie; wybierać", refl. "wybierać sobie", pavėlėt "użyczać, pozwalać; pozostawiać do uznania", bibl. "rozkazywać". Ze słowiańskiego por. scs. velją, velėti "PouAeaOai, OeAeiv, xeA,eueiv, Aeyeiv, chcieć, pragnąć; rozkazywać", słń. velim, velėti "rozkazywać, polecać", ros. veljū, velėtb "kazać, rozkazywać", czes. ve/e/daw. "chcieć", dziś "dowodzić (w wojsku), rozkazywać". Do pie. *uelh r "wybierać" => "chcieć". Por. niem. wollen "chcieć", łac. uoló, uelle "chcieć, pragnąć, pożądać", sti. varah "pragnienie, wybór". — SO vai-: valia "wola" itp. (zob.). W słowiańskim utrzymał się refleks pie. iter. *uolh r eie-: scs. volją, voliti "chcieć, woleć, wybierać", serb. voliti "kochać, lubić", ros. daw. volitb "pragnąć, chcieć", czes. volit "woleć, dawać pierwszeństwo, wybierać", svoliti "wybrać", povoliti "pozwolić", stpol. zwolić "wyratować, ocalić", pol. pozwolić "zgodzić się", ale simplex woleć "dawać pierwszeństwo" zam. stpol. wolić. Odpowiedniki ie.: sti. varayati "wybiera", goc. waljan "wybierać" (do wili "chcę"). — SZ vii-: viltis, viliūos, vyliaus "ufać, oczekiwać, spodziewać się" (zob. osobno). velti II, veliu (zam. *velu), vėliau "wikłać, kudłać, czochrać (włosy), zbijać wełnę na pilśń, spilśniać, folować; gnieść, miętosić; robić coś z wysiłkiem, z trudem".
733 Odpowiednik łot. velt, ve\u, "toczyć (beczką), folować (sukno); bić, uderzać". Cps. nuvelti "zbić (wełną na pilśń, wojłok)", pavėlti "sfolować", też "zrobić sobie odcisk", "zarżnąć, zabić ( ś w i n i p r i v e l t i klaidų "narobić błędów", suvelti "zbić, spilśnić, sfolować (sukno); pokudłać, pomieszać, powikłać". Refl. veltis, vėliuos, vėliaus "wplątywać się, wikłać się, więznąć; kudłać się, gręplować się", też "mocować się; obłapywać się" (Bernai vėlias su mergom), "powoli pracować, obijać się bez zajęcia, plątać się pod nogami, przeszkadzać", įsivėlti "wplątać się, wczepić się", susivėlti "rozczochrać się, splątać się". Do pie. *uelh3- "walić, mocno uderzać", (por. het. walhanzi "uderzają", łac. uelló, -ere "skubać, obrywać") albo pie. *uelH- "toczyć się" (stwn. wallan, stisl. velta). Kontynuanty obu tych pierwiastków prawdopodobnie spłynęły ze sobą w bsł. — Nomina na SE vel-: maknos suveltos SD «kudłaciny, kudły», susivelimas plaukų SD «goździec» ["kołtun, rodzaj strupa na głowie, powstałego ze zbitych w kłąb włosów", por. niżej sąvėlės, sąvalos], velenas "walec, cylinder", SD velanas «wał krosienny», velėkis m. velėna "darnina, gęsty, zwarty splot traw wraz z ziemią", SD «bryła» (syn. riekė žemės), velėna su veju išrauta SD «darn» (por. veja), velenas "wał, walec, cylinder", velenėlis m. "walec do nawijania tkaniny", vėlsena gw. "cios, uderzenie" (neosuf. -sena), vėltena a. vėltana "rozczochrane włosy; rozczochraniec, niechluj, niezguła" (drw. na -ena od ptc. veltas, por. ūitena). Cps. milvelis m. "urządzenie wodne do spilśniania sukna (por. milas), folusz", war. zdysymilowany: milveris (por. dirgėlė). Por. łot. veldinat "zbijać, wikłać" (=> veide "wyległe zboże, powalone przez deszcz i wiatr"), ve\amais "pałka do bicia", vąląna "bryła ziemi, kawał torfu", vąltava a. vąltaves "folusz". — WSE vėl-: vėliau (prt.), drw. vėlėjas "pilśniarz, sukiennik", vėlikas ts., vėlinys, acc. sg. vėlini "wojłok", sąvėla "kłąb zbitej wełny lub pakuł; kołtun na głowie; odcisk na nodze, nagniotek", sąvėlės f. pl. ts., susivėlėlis m. "mający włosy zbite w kołtun". Cps. tūbavėlys SD «pilśniarz», vėlmalūnis m. "folusz". — SZ-V vii-: łot. vilat, -aju "toczyć obracając, tarzać", vildtiės "tarzać się", vilinat a. viĮinat "toczyć, taczać". Por. psł. *obilu z *obvilu < *ap-uil- (udźwięcznienie), por. rcs. obilu "rotundus", ros. gw.' óblyj "owalny, walcowaty", czes. "owalny, zaokrąglony", pol. obły "mający kształt podłużny i zaokrąglony, walcowaty". Znacz. etym. "zaokrąglony przez toczenie". Co do zaniku u po wargowej por. lit. apaliis "okrągły". — SO-C: vaistyti "czochrać (wełnę), folować (sukno), zagniatać (ciasto)", azuvalstau SD1 «zatarasowywam» ["zagradzam tarasem"], refl. valstytis "obijać się bez zajęcia, próżnować". Por. łot. valstit, -u, -Tju "(dużo, mocno) wałkować, folować". — SO-V: valyti "czyścić, zbierać z pola" (zob., tam też nomina na SO). Odpowiednik psł. *voliti został zmieniony w *valiti "przewracać, obalać, toczyć" pod wpływem intens. *valjati (sę) "przewracać (się)", por. scs. valiti są "tarzać się", ros. valitbsja "padać, walić się", valitb "obalać, zwalać; padać - o śniegu", czes. valit "toczyć", pol. walić "uderzać mocno, burzyć, powodować upadek". — WSO vol- < *ual-: volioti "toczyć, tarzać". Por. psł. *valjati (sę): scs. valjati są "tarzać się", sch. valjati se ts., czes. valet se ts., stpol. walać sią ts., sch. valjati "toczyć (beczki)", ros. valjatb "wałkować, folować; zagniatać (ciasto)", czes. valet "wałkować, maglować". Nomen: panūovolis (zob.). veltui adv. 1. "na próżno, daremnie", 2. "za darmo, bezpłatnie". DP "marnie". Niejasne. Drw. veltėdis, -ė "darmozjad, próżniak, nierób" :: łot. vėltėdis ob. vėltėddjs ts. vėlūs, -i "późny", vėlūs laikas "późna pora" :: łot. vėls, vė\š "późny". Niejasne. — Drw. vėlyvas "późny" (vėlyvas pavasaris "późna wiosna"), war. vėlybas, -a (m.in. DP "pozdna"); vėluma "późna pora", vėlūstas "spóźniony", liter, vėlūistas (por. ligūstas ob.
734 liguistas). Vb. denom. vėlinti "spóźniać sią", vėluoti "spóźniać sią" (=> vėlavimasis, -mosi "spóźnienie, opóźnienie"). vemti, vemiū (gw. vemū539, vėmstu), vėmiau "wymiotować, mieć wymioty, zwracać pokarm, rzygać" :: łot. vemt, vemju, vera« ts. SD1 vćw/m «wracam» (syn. verčiu), SD «womytować, zwracać», apsivemti "obrzygać sią". Do pie. *uemh r , por. sti. vamiti, gr. epio) "wypluć, zwymiotować, wyrzucić" (*ueme-io), epeToę m. "wymiotowanie, wymioty" (*uemh r eto-), łac. uomó "wymiotować, wypluwać, zionąć". Pierwotne prs. lit. należy odtworzyć jako *vemu (tak w gwarach). Formacja z suf. -ie-, *uemh r ie- (gr. epeco), musiałaby prowadzić do lit. tvėmiu. — Drw. na SE: vėmdinti a. vėmdyti "zmusić do wymiotów, wywołać u kogo wymioty" (łot. vemdinat ts.), vėmstytis "długo wymiotować" (por. gw. prs. vėmsta). Nomina: vėmalas "wymioty, torsje; licha, cienka tkanina", pl. vėmalai "wymiociny; niesmaczny napój, zupa" (war. vemelaT). Neoosn. vemd-: susivemdinėti "zwymiotować, wyrzygać sią". Wyraz vemdalas DP "plugastwo, zwrócenie" można tłumaczyć na dwa sposoby: 1° jako drw. na -alas od neoosn. vemd-, 2° jako drw. od vemti, urobiony neosuf. -dalas, który wyabstrahowano w typie spjau-dalas "plwocina" <= spjaud. — WSE vėm-: vėmiau (prt.), drw. vūmauti intens. "wymiotować", vėmioti "wymiotować po trochu". Nomina: vėma "wymioty" (Verta ant vėmds "Zbiera sią [komu] na wymioty"), vėmalai m. pl. "wymiociny", war. vėmelai (por. spjaudalai "plwociny"), vėmalas SD1 «wracanie» ["wymiotowanie", L.], vėmėjas n. agt. "kto wymiotuje", SD «bluj» ["blujący cząsto, rzygacz", L.], vėmikas "kto wymiotuje", vėmimas SD «womit, womitowanie», vėmis m.: Vienu vėmiū išvėmė "Za jednym razem zwymiotował". — SZ vim-: pravimti, -vimstu (war. -vymū), -vimaū "zacząć wymiotować", vimdyti caus. "zmuszać do wymiotów, przyprawiać o wymioty" (por. girdyti <= gerti), vimdomieji vaistai m. pl. "środki wymiotne". — WSZ vym-: vyma "wymioty" (paralele: byla bilti,pyla <= pilti). — SO-V: Zwraca uwagą brak czasowników sekundarnyeh z vam-. Nomen: išvamos f. pl. "wymioty, wymiociny" (por. išvalos <= veliu). venčiavoti a. venčiavoti, -ju, -jau 1. "(o ksiądzu) dawać ślub, udzielać ślubu": Kunigas nespėjo nei suvenčiavoti, tai anie jau ir baras "Ksiądz jeszcze nie zdążył dać im ślubu, a oni już sią kłócą", 2. "(o mążczyźnie) poślubić kobietą": stlit. Nesa j i yra vyro venčiavota motė "Albowiem ona jest poślubioną przez mążczyzną kobietą", suvenčiavotis "złączyć sią ślubem małżeńskim". Zapożyczone z błr. vjančatb, dosł. "wieńczyć"540 i przekształcone sufiksem -avoti. — War. vinčiavoti a. vinčiavoti odzwierciedla błr. war. gw. vinčacb "zaślubiać". Por. vinčiavota motė SD «ślubna żona». — Drw. venčiavonė a. vinčiavonė "ślub małżeński, małżeństwo", venčiavonystė ts., vinčiavotinis žiedas "obrączka ślubna". vengti, vengiu, vengiau "unikać, omijać, uchylać sią, wykrącać sią", DP "wiarować sią" ["strzec sią czego"], SD vingiu «lenią sią, ciążko mi co czynić; nieochotnym iestem [syn. tingiu]; ociągam się», išvengti "uniknąć (kary, śmierci)", DP "ustrzec sią", nuvėngti DP "uwiarować sią", privengti "unikać, ląkać sią". Drw. vėngėti, -ju, -jau "unikać, wystrzegać sią". Nomina: neišvengiamas "nieunikniony, nieuchronny", SD: vingimas «nieochota [syn. tingystė]; ociąganie się», su vingimu «ociągaiąc się» < vengi-
539
LKŽ XVIII 700 wprawdzie nie wymienił tej formy w haśle, ale pojawia sią ona wielokrotnie w przytoczeniach, np. Gandras parneša ir atvema varią "Bocian przynosi i zwraca żabę". 540 O ślubie wedle obrządku greckiego (prawosławnego), gdzie nad głowami nowożeńców trzymano wianki.
735 mas. Neoosn. vengėj-: vengėjas "kto robi uniki; kto unika pracy", SD vingėjimas «zbranianie się czego». — Lit. veng- zestawia się z takimi refleksami germańskimi, jak stwn. winken "mrugać oczyma", SO stwn. wenken "chwiać się, uginać się" i wywodzi z pie. *ueng- "giąć (się), krzywić (się)". Akut lit. musi więc być wtórny. — SZ ving-: vingis m. "skręt, zakręt, obejście, objazd; zwój", upės vingis "zakręt rzeki" (n. rz. Vingis, Vingūtė, Vingūtis, Ūž-vingis541), vingris m. "wygięcie, zakręt", vingrūs "kręty; wykrętny" (por. łot. kuroń. vingrs "żwawy, prędki, giętki, niełamiący się, zręczny"), vingurys 1. "zakręt", 2. "węgorz" (=$> vb. denom. vinguriuoti "skręcać się, zakręcać, wić się (o potoku); machać, merdać ogonem". Por. synonimiczne vink- w vinklūs "gibki, giętki, zwinny". — SO vang-: vdngstyti "unikać, uchodzić", DP "warować się" ["strzec się czego"], vangstytis "uchylać się od czegoś, unikać, wykręcać się". Nomina: vanga (zob.), vangūs "leniwy, opieszały, ociężały; oględny" (=> vangimas "lenistwo, ociężałość"). Por. łot. kuroń. vanga 1. "kabłąk u naczynia", 2. "sidła na ptaki". venteris, -io "sieć na ryby w kształcie leja, zwana więcierzem a. żakiem", SD (winteris) «więcierz». War. vėntaris, vėntaras, venteras, venterė a. vėnterė, venterius, vėntierius. Por. łot. venteris "Setznetz, Setzkorb". Formacja z suf. -rįa- od czasownika typu wsch.-łot. ventėt (liter, vietėt) "bić, uderzać"? vėpris a. vėprius m. żm. "prosię" — zapoż. z łot. vepris "wykastrowany wieprz", co prapokrewne ze scs. vepri "wieprz" (na temat etymologii zob. s.v. veršis). — W lit. onomastyce zachowały się ślady po zanikłym wyrazie lit. *vepris lub *veprys, por. n. m. Vepriai (miasteczko i wieś w rej. Ukmergė) :: łot. Vepri (n. m.) oraz nazwy jez. Veprys, Veprinis, Vepry nas, Vepriškiai 2x. Por. stpr. n. m. Weppren, Wepers. vėpti: išvempū, -vepaū, -vėpti "rozdziawić się, stanąć z otwartą gębą", vepėti, vėpa, vepėjo "cicho, niewyraźnie mówić, mamrotać; mówić głupstwa". Przypuszcza się derywację od pwk. *uep- / *up- "odchylać się, krzywić się", dla którego są pewne nawiązania germańskie. Por. stnord. vafa "odwisać, chybotać", vafla "chwiać się, chybotać", śrwn. wabelen "krzątać się", szw. vap "głupiec". — Drw. vepčioti "wykrzywiać twarz; mówić niewyraźnie; mówić głupstwa, paplać", vepsėti "wykrzywiać wargi; poruszać wargami, cicho mówić; paplać". Nomina: vėpalas "paplanina, bzdury", v epas "gapa", vėpčius ts., vėpė "gęba, pysk" (=> vėp-skė ts., neosuf. -skė), vėpelė "gęba", vėpelis a. vėpelis, -ė "gapa, gamoń", vėpeza ts., vepsa ts. (=> veps-ka a. veps-kis ts., por. saūskė), vėpšas ts. (=> vepšla "człowiek o grubych wargach, o obwisłej wardze; gapa; papla", vėpšlos f. pl. "twarz, wargi"). — WSE vėp-\ vėpti, prt. vėpiaū (prs. vepiū) "rozdziawiać gębę, rozwierać usta tak, że obwisa warga; robić się gapą", atvėpti "obwisać, zwisać" (iatvėpusios lūpos "obwisłe wargi"), vėpti, vėpstū, vėpaū rozdziawiać się, obwisnąć (o wargach)", refl. atsivėpti 1. "odszarpać się, odłupać się, schodzić (o skórze)", 2. "rozchylić się, rozkryć się (o ubraniu)". Drw. vėpčioti "krzywić twarz, usta, mizdrzyć się; paplać", vėpsoti "stać z rozdziawioną gębą, gapić się; uśmiechać się". Nomina: vėpla c. "gapa, gamoń, ktoś nierozgarnięty" (łot. vėpla "papla; ktoś lekkomyślny"), vėplys ts., vb. denom. vėplioti "gapić się; mówić głupstwa", vėplionas "gapa" (łot. vėplis "gapa, ktoś nierozgarnięty", => vėpĮdt "mówić głupstwa"), vėpra "gapa", war. sonoryzowany: vėbra
541
Z aferezą u- należą tu jeszcze n. rz. Žvingė (też n. bagna), n. jez. Žvingys i n. m. Žvingiai (por. Ui-lankis,
Azii-lanka).
736 (por. kaubrė ob. kaupra); vėpša "gapa, gamoń", vėpšas ts. — SO vap-: vapėti, vapa, vapėjo "cicho, niewyraźnie mówić, mamrotać; mówić głupstwa, paplać" (=> vapalis a. vapalis m. "gaduła, papla", vapalius ts., => vapalioti "mówić niewyraźnie, mamrotać; gadać głupstwa"). Nomen: atvapas "otwarty, odkryty (o szyi), rozpięty (o ubraniu)" <= atvėpti "odchylić się", zob. wyżej atsivėpti. — SZ vip- (typ RiT<=ReT): vlpti, vimpū, vipaū: atvipti "zwisać, obwisać (o wardze), odstawać (o zelówce)", išvipti "rozdziawić się" (=> išvipa c. "gapa"). — SZ typu sampras. up-: zob. upė. — Nowy SO vaipvip-: vaipytis "wykrzywiać się, robić miny, grymasy" (paralela: kvaipyti <= kvipti). Paralela łot.: vaibstitiės "wykrzywiać twarz". — Nowy SP viep-: atviėpti "rozchylić (usta)", refl. viėptis, viepiūos, viepiaūs "rozdziawiać usta, szczerzyć zęby, krzywić twarz". Odpowiednik łot. viėbtiės, viėbjuos "obracać się, wykręcać, wykrzywiać twarz" (z udźwięcznieniem pj > bj). — WSZ vyp-: Właściwie chodzi tu o neopierwiastek, który wyabstrahowano z prs. išvypstū < *vimp-stu, starsze išvimpū (por. nowe prt. išvypaū, inf. išvypti "rozdziawić się, stać się gapą"). Inne formy: atsivypti "rozdziawić gębę, wykrzywić się (o twarzy, ustach)", vypčioti "robić grymasy", vypsoti "rozdziawiać się, gapić się". Nomen: atvypa c. "kto stoi z rozdziawioną gębą, gapa" (atvypėlis m. "chorowity człowiek"). — Neopwk. vamp- <= vemp- (por. prs. išvempū): vampsoti "gapić się", vampsėti "poszczekiwać", vampterėti "warknąć; chlasnąć", nomina: vampla "gęba", vamplys "gapa", vambra 1. "gęba, pysk", 2. c. "kto paple" (z sonoryzacji *vampra, por. tambrūs), => vb. denom. vambryti, -iju, -ijau "paplać, mówić głupstwa; szczekać". vėpūtė 1. (książkowe) "chorągiewka, kurek na dachu", 2. "zaspa śnieżna", 3. "wydma piaszczysta", vėpūtas "zaspa; zamieć śnieżna", drw. vėpūtinis m. "zaspa; zamieć; wydma". Są to warianty redukcyjne w stosunku do form z I członem vėja-, por. vėjapūtė "chorągiewka, kurek na dachu; pewien wiatr morski", vėjapūta "miejsce wietrzne; zaspa", vėjapūtinis m. "silny wiatr, zamieć" (por. nauveda < *nauja-veda). Złożenie tautologiczne, por. vėjas "wiatr" (drw. od prs. vėja do vėti "wiać") oraz pūt- (pūtena "wydma", ūzpūtis m. "zawianie Jako choroba") jako morfem postwerbalny do pūsti, pučiū "wiać, dąć". Paralela: vėtravėjis. verd-: neopierwiastek, który wyniknął z metanalizy vėrd-a <= ver-da w formie prs. do virti "wrzeć, kipieć, gotować się". Drw. verdinėti iter. "gotować", vėrdinti cur. "nająć kogoś, żeby gotował"542, verda gw. "wrzenie" (Jau vanduo arti verdos "Woda jest już bliska wrzenia"). Pewną grupę pochodnych nominów stanowią nazwy "bijącego źródła wody", por. verdėklis m., verdenė a. verdėnis m. (=> vb. denom. verdėnti "płynąć, toczyć się - o strumyku"), verdūklis m., verduoklė, verduonė. Por. jeszcze verdūlis m. "samowar". Osobno zob. versmė. — Nazwy geograficzne: n. rz. Verdenė, Verdėnis 2x, Verdūlis, n. m. Verdūliai 2x (=> Verduliūkai), n. jez. Vėrd-upis, Verdingis (b.z.a.), Verdūnas, n. m. Vėrdainė, Verdinė, Verdlnės. — Obok verd- pojawił się st. zanikowy vird-, mianowicie drogą proporcji analogicznej ver- :: vir- - verd- :: x. Por. virdūklis m. "źródło", virdulas "bąbel, bańka na powierzchni (wrzącej) wody", virdulys "samowar, kocioł, źródło" (=> vb. denom. virduliūoti "powoli dochodzić do wrzenia - o wodzie; bić, tryskać - o źródle"). — N. rz. Virda. — Proporcją analogiczną ver- :: ur- = verd- :: x
542 Por. Verdina pietus — ne ji pati dirba, bet kas kitas, pasamdytas "Gotuje obiady — nie ona sama pracuje, tylko ktoś inny, wynajęty".
4-,
737 tłumaczy sią st. zanikowy urd- w takich formach, jak urdulys "kłąb pary, kurzu, śniegu" (por. urulys s.v. virti) oraz n. rz. Urdava, Urdena, Urd-upis, Urd-upys. — SO vard- <= verd-: n. rz. Vardas, Vardžiūs, Vardava, Varduva, Vardūkšnė, Apy-vardė, Ne-varda, n. jez. Ap-vardai, Nė-vardas. Tu może też łot. pavards a. pavarda "ognisko, palenisko". vergas, pl. vergai 3 p.a. "niewolnik, człowiek pozostający we władzy swego właściciela" (łot. vąrgs), f. v verksmingas "płaczliwy"), verksnys "płaksa, beksa", verkšla c. "płaksa" < *verk-sla, por. raukšlė (=> verkšlenti "popłakiwać, pochlipywać"), vėrkšna c. "płaksa" < *verk-sna (por. valkšna). — SZ sampras. urk-: urkti, urkia, urkė "warczeć (o psie), mruczeć (o kocie)", też o pomrukach (odległej) burzy, urkyti, -iju, -ijau "wołać, wzywać krzykiem", urkterti "bąknąć, mruknąć", urkioti, -ju, -jau "ustawicznie gderać, nie dawać spokoju, pądzić do roboty", urkčioti "kłócić sią". W słowiańskim por. (1) *urk-e- > (v)ūrč-a-, ros. vorčatb, vorču "warczeć", pol. warczeć, warczą, czes. vrčeti, słc. vrčat' ts. obok (2) *urk-a- > (v)ūrk-a-, słń. vrkati "kwakać, rechotać", czes. vrkati "gruchać". Paraleli dla alternacji urk- / verk- dostarczają czas. dulk/ dvelk- (s.v. dulkėti) oraz urp- / virp- (s.v. verpti). — Młodszy SZ ma postać virk- (<= verk-): virkti, virkštu, pravirkau "rozpłakać sią, zapłakać" (akut uwarunkowany sufigowaniem -st-), drw. virkauti "popłakiwać, kwilić", virkdyti "doprowadzać do płaczu", dawne prs. virgdžiu SD «kwilą dziecią, roskwilam» ["do płaczu je poruszać, łzy mu wyciskać", L.], virkčioti "popłakiwać" (por. virpčioti), virkinti "doprowadzać do płaczu", virkyti: iyirkiu vaikų SD «kwilą dziecią, roskwilam; rozrzewniam kogo» (syn. virkdžiu). Nomen: virkšna "płaksa" (< *virk-sna, zob. wyżej vėrkšna), => vb. denom. virkšnduti "głośno płakać, szlochać". — Pdg. urkšč-ia, urkšt-ė (inf. urkšti)543 "warczeć, mruczeć; cicho wyrażać niezadowolenie" dowodzi obecności neopwk. urkš- / urkšt-, który wyabstrahowano z prs. *urkśta < *urksta = *urk-sta (por. wyżej urkti). Drw. urkšlys "kto warczy", urkštūs "burkliwy, gderliwy", =» vb. denom. ūrkštauti "warczeć", urkstótis "złościć sią". — Jako refleks SO vark- może tu należeć gwarowy czas. varksėti, varksi "szybko i niewyraźnie mówić (o Żydach)". verpelė żm. 1. "beczka na piwo, beczułka", 2. "maślnica", 3. "miara objątości równa czwartej cząści beczki (owsa, żyta, grochu, masła, śledzi, miodu)" — zapoż. z łot. vėrpele (V. Urbutis). War. verpelė, verpelė, verpilė, verpelis. verpti, verpiu, verpiau "prząść, przerabiać włókno na nici, wysnuwać i skrącać nitką z prządziwa" (wtórna długość w odpowiedniku łot. verpt, verpju, vėrpu), cps. išverpiū, išverpti "wyprząść, przepracować prządąc; wydrążyć i wywiercić; wydostać, co
543
War. gw. uršk-ia, uršk-ė, urkš-ti.
738 skręcone", priverpiu SD «przytykam». Refl. verptis "prząść sobie", też "wwiercać się, wciskać się", įsiverpti "zasklepić się; wpić się głęboko (o kleszczu)". Pie. *uerp- / *urp"kręcić, obrócić; złączyć", por. gr. perco) "przechylić się, obniżyć się, spadać, skłaniać się", pairta) "zeszyć, zszywać; obmyślać, knuć" (< *hrapió < *urapio < *urp-ió, por. lit. virp-), het. warapzi "kąpie, myje, trze, pociera". — Drw. verpalai m. pl. a. verpalas coli. "przędza, nici", SD «przędza, przędziwo» :: łot. verpele "kłaki wełny, rozczochrane włosy, zmierzwione kudły zwierzęcia" (por. suf. w šlerpalas), verpatis a. verpatis f. "przędziwo, materiał z którego wyrabia się przędzę; przędzenie; przędza" (por. gaišatis), verpėja "prządka", verpena "przędziwo, przędza", verpetas "wir wodny a. powietrzny, kłąb kurzu, śniegu", war. verpetą :: łot. verpete "wir" (por. suf. w lenkėtas), verpikas, -ė n. agt. "kto przędzie, prządek", verpikas nazwa owada "barczatka dębówka, Lasiocampa ąuercus"544, verpčjas, -a n. agt. "prządek, prządka", neoosn. verpoj-: verpojė 1. "przędzenie, czas przędzenia, prządki", 2. "przędziwo (len, pakuły, konopie)", war. verpojė; verponė ts., verponė "prządka", verpstas "wrzeciono". — N. m. Verpėjai, Verpena, Verpikai, Verpikai. N. rz. Verpelis a. Verpeliūkas, Verpūtė. — SZ typu sampras. urp-, war. urb-: urpiū, urpiaū, urpti "łajać, ganić kogo", urb(i)ū, urbiau, wrto' "wiercić, świdrować, ryć" (perseweracyjne udźwięcznienie rp > rb, por. virbu z virpu "drżeć, trząść się"), išurbti "wydrążyć, zrobić dziurę w czym (nożem, nie świdrem), wyryć (o krecie)", pėrurbinti "przewiercić, prześwidrować", ūrbintis "podkopywać się" (por. urbtūvas "świder"). Por. łot. urbinat "wiercić, dziurawić, robić dziury" (lit. urbinti ts.). — Nowszy SZ virp-: virpu, virpėti (zob.). Por. stosunek urk- / virk- s.v. verkti. — SO varp-: varpyti (zob.). Nomina: varpas (zob.), varpa 1. "kłos", išleidžiu varpų SD «kłosy wypuszczam» (=> varpingas SD «kłosowaty, kłosisty», varpinis SD «kłosiany»), 2. przen. "prącie, penis"545, drw. varputis m. "perz, Triticum repens" (=> iyarputėti "zarosnąć perzem", varputynas "ziemia porośnięta perzem"). — N. m. Varpučiai, Varpučiai\ Varputėnai. N. rz. Varpė, Varpė, Varputys a. Varputis. — Cps. kirmvarpa "kornik, Ipidae, mól drzewny a. mączny", war. kirvarpa, kirvarpas (dysymilacyjny zanik m przed v), kinavarpa, kinivarpa a. kinivarpas "kornik"546; žemynvarpiui adv. "kłosami w dół (kłaść strzechę)", por. zemynraziui s.v. ražas. versmė, versmą 3 p.a. 1. "źródło, wypływ wody podziemnej", 2. "głębia w rzece a. jeziorze, otchłań", 3. "miejsce grząskie", 4. przen. "moc, mnóstwo (gości, pieniędzy)". DP "źrzodło, zdrój". War. versmė 4 p.a., versmė 1 p.a. Analiza *verd-smė, drw. od neopwk. wyabstrahowanego z prs. verda "wrze, kipi" (zob. verd-, virti). Por. SD verda versmė «wytryska źródło», SD1 versmė verdunti «strumień». — Drw. pavėrsmė a. paversmis m. "miejsce w pobliżu źródła, gdzie zawsze jest mokro, gdzie woda nie zamarza", versmėtas "z licznymi źródłami, z wodą podskórną; podmokły, grząski", versminis "źródlany", SD «zdroiowy». Vb. denom. įversmėti "o drodze na wiosnę: stać się grząską, nieprzejezdną". — N. rz. Versmė 3x, Pavėrsmė 2x, Paversmiai, Paversmis 6x, z insercją k: Pavėrksmė, n. jez. Versminis, Versmynas. N. m. Versminė, Versmininkai, Paversmis 2x, Pavėrsmės, Versnūpiai (*Versm-upiai).
544 Por. słc. pricidkovec dubovy, niem. Eichenspinner. Gąsienice barczatki przepoczwarzają się w op rządach między liśćmi na ziemi. 545 Por. varpyti "kłuć, wtykać", verptis "wwiercać się" :: gr. ipi^ato 1. "wiercić, przewiercać", 2. "futuere". 546 Por. Med{ graužia kinivarpa "Drzewo toczy kornik". Kinivarpų suėstos sienos "Ściany przeżarte przez korniki".
739 versti, verčiu, verčiau "walić, przewracać, wywracać; obracać, zmieniać; wyrzucać; tłumaczyć (na inny język); zmuszać do czego". Refl. verstis "dawać sobie radę, trudnić się czym, zajmować się czym zawodowo, trudnić się handlem, obracać się (w coś, w kogoś), zmuszać się". Cps. apverčia SD «obalam co [syn. pagriauju]\ przewracam co», įversti "wwalić", praversti "przydać się" (Sis daiktas man pravers "Ta rzecz mi się przyda"), priversti "przywalić" i "przymusić, zmusić" {priverčiamas "pod przymusem", priverstinas "przymusowy, konieczny"), suversti "zrzucić, zwalić", refl. prasiversti "zdać się na co", susiversti "zwalić sobie", przen. "dać sobie radę". Odpowiednik łot. verst, veršu, prt. versu "obracać, kręcić, uderzyć". Pie. *uert-, por. wed. vdrtate "obraca się, kręci się". — Drw. na SE: verteiva c. "kto handluje końmi; handlarz (obrotny, nie zawsze uczciwy), geszefciarz, kombinator, spekulant", vertėiga ts. (z *vert-eika), vertėlka 1. "handlarz", 2. "krętacz, oszust" (neosuf. -eika)547, war. ze zmianą Ik > Ig: vertelga ts. (por. mainelga), verteklis m. 1. n. instr. "bosak do gnoju; odkładnica pługa", 2. n. agt. "ten, kto wyrzuca gnój; ten, kto handluje końmi", vertimas 1. "zorane pole, rola" (znacz, etym. "odwrócenie, przewrócenie (ziemi)", por. arimas "oranie" => "miejsce zorane"), 2. przen. "przekład, tłumaczenie". Cps. kupetverta a. kūpetverta "siano rozrzucone z kopki do schnięcia" < *kupet-verta (por. kupeta, kupeta). — SO vart-: išvartinti a. (vartinti "zmusić (do jedzenia, picia)", vartyti (zob.), vartoti "używać, stosować, zażywać (leki)", vartoju SD «zażywam czego», išvartoti "użyć na swoje potrzeby; roztrwonić; zbyć komu co". — Neoosn. varto-: vartosena "używanie, sposób użycia". Neoosn. vartoj-: vartojimas "użycie, używanie" (por. voliojimas). — Od interi. vartalai pochodzi vb. denom. vartalioti "przewracać, wywracać, obalać, zwalać na ziemię; przewracać siano; toczyć (kamień); gnieść, ugniatać" (suf. jak w sargalioti), war. vartailioti. — Nomina na SO: apyvarta: paleisti { apyvartą "puścić w obieg", išvarta "co wywrócono, rozwalono; drzewo wywrócone, powałowe, drzewo wyrwane z korzeniami przez wiatr, wykrot" (syn. išgula, išvala), nuovarta "strome zbocze, osuwisko; lawina" (=> panūovarta "głębia przy samym brzegu jeziora a. rzeki; pochyłość, stromizna na drodze"), nūvartos żm. "mnóstwo, wielka ilość", pravartus "przydatny, nadający się, potrzebny, dogodny", prievarta "przymus, gwałt" (gw.pryvarta), sąvarta "rzeczy zwalone na kupę, stos, kupa; nieporządek, bałagan: faza księżyca", sąvartas "grzęda, zagon", SD (suwartas) «oddanie czegokolwiek; wracanie, wrócenie czego», sąvartai m. pl. "odmiany, fazy księżyca", varčia "słup, na którym obraca się skrzydło wrót" (*uart-ia-, por. kerčia), varteklis m. "odkładnica pługa". — N. jez. Vartišys, n. rz. Vartulys, Lók-vartis (por. lokys), n. m. Lap-varčiai (por. lapė). — W słowiańskim por. scs. vratu "Tpdxr)A,oę", sch. vrat "szyja", ros. vorot, vorota "kołnierz", słń. zvrat "obrócenie pługa na końcu zagona". — SZ virt-: zob. virsti. — Starszy SZ typu sampras. brzmi urt*uert-, por. urtinti "przewracać, wytrząsać", išurtinėti "poroztrząsać (siano do suszenia)". — Neopwk. vers- (<= versti, verstis): versdinėti "obracać, przewracać", versdinti "dać (ubranie) do przenicowania", versėti "(o dymie) kłębić się, wdzierać się, wnikać" < *vers-sėti (por. kėsėti z *kės-sėti), verslas "zajęcie służące utrzymaniu, małe przedsiębiorstwo" od verstis "trudnić się czym" (=> verslūs
547
Por. 1. Kurs verčias, maininkauja su arkliais, tas vertėlka "Kto trudni się zamianą koni, to «vertelka»". Būdavo tokių vertėlkų, kas pirkdavo ir veždavo i Rygą žąsis, kiaulieną "Byli i tacy handlarze, którzy skupywali i wozili do Rygi gęsi, świniną". 2. Tai vertėlka moteris, vienam sako vieną, o kitam kitą "To krętaczka, jednemu mówi jedno, drugiemu co innego".
740 "obrotny, przedsiębiorczy", verslinis, -ė "przemysłowy", verslininkas "drobny przedsiębiorca"), versmas "wybuch (wulkanu); zajęcie, np. handel", verstuvė "odkładnica pługa; obłąk u kosy" (gw. verstuvas). Tu też priverstojas SD «przymusiciel». — Neopwk. na SO vars(<= vers-): varsmas daw. "staje", varsna daw. "ciąg w oraniu; trzecia a. czwarta część wiorsty ornej", varsna rašto SD «paragraf», varstas daw. "wiorsta orna", SD «ciąg w oraniu; staie, miara», też "zajęcie, zatrudnienie" (syn. verslas). veršis, -io 1. "byczek, cielę", 2. "byk", SD1 «stadnik», 3. "kastrowany byk, wół roboczy" :: łot. versis, -ša "wół, byk". Pb. *uers-ia- (*rs > lit. rš jak w garšas, viršūs). Brak form na SZ *virš-, SO *varš-. Pokrewne wed. vfsan- "płodny mężczyzna, samiec zwierzęcy (byk, ogier)", dat. sg. vrsnė, gr. apa^v, -evoę "męski". Pie. *h2urs-en-, znacz, etym. "wlewający nasienie". Pwk. *h2uers- "wylewać, (o deszczu) padać", por. het. warsiyezzi "wylewa płyn", SO gr. oupeoo "urynować" (*h2uors-eie-), SZ łac. uerrės, -is m. "wieprz, świnia" (*h2urs-). Paralela znaczeniowa: łot. vepris m. "kastrowany wieprz" (zob. vepris), scs. vepri m., ros. veprb, vėprja, pol. wieprz, wieprza — pwk. werbalny utrzymany w wed. vapati "sieje, rozprasza" nasuwa przypuszczenie, że *uep-r- miało znacz. etym. "zapładniacz" "siejący nasienie". —Drw. veršaitis m. "cielak", veršėkas ts., veršelis m. 1. "cielę", 2. "plecak z cielęcej skóry", veršidė "obora dla cieląt", veršiena "cielęcina" (por. karviena), veršinas "podrosłe, większe cielę", veršidkas ts., karvė veršinga "cielna krowa", veršininkas 1. "obora, zagroda dla cieląt, cielętnik", 2. "łożysko krowie", veršinis a. veršinis "(zrobiony) z cielęcej skóry", SD veršinis «bykowy», veršystė "pierwsze wycielenie się krowy", veršiščias "wielkie, dorodne cielę", veršiškas "cielęcy, jak u cielęcia", veršiūkas SD «ciołek», veršiūkštis m. "liche cielę". Cps. karvė pirmavęršė "krowa, która się po raz pierwszy ocieliła", karvė antraveršė "krowa z drugim cielęciem" (człon °veršė wymienia się z członem °dėlė, por. pirmadėlė, antradėlė a. antradėlė s.v. dėlė), veršapjūvis m. "kto zarzyna cielęta", veršapluokis (zob. apluokas), veršgalviai m. pl. "potrawa z głowizny cielęcej i flaków", veršialūpis, -ė "kto ma grube wargi, veršlūpa c. ts., też "ktoś brzydki". Vb. denom. veršiuotis, -iūojasi, -iavosi "cielić się", zwykle apsiveršiuoti "ocielić się", wulg. "urodzić nieślubne dziecko" (por. łot. vėršuotiės "cielić się; zachowywać się jak cielę", guovs iet veršuos "krowa cieli się"). — N. jez. Veršis, Veršelis, Veršiūkas, n. rz. Verš-upis 3x, Verš-upys 2x. N. m. Veršiai2x, Veršiai, Veršeliai, cps. Veršiobalis, Verškainiai, Verškuliai, Veršupiai oraz Antaveršis. vertas "wart, warty, godzien", SD «godny», nevertas "nie warty", neverta a. neverta adv. "nie warto". Zapoż. z niem. wert (stąd też łot. vąrts, stpr. werts). — Drw. verčia "rzecz o dużej wartości", vertai adv. "godnie" (verčiaū "lepiej, raczej"), vertybė "wartość", SD «godność» (=> vertybinis "wartościowy"), vertingas "cenny, wartościowy". Vb. denom. vertėti, verta, vertėjo "być wartym", vertinti "oceniać". verti, veriū, vėriau "kłuć, przeszywać, przebijać (nożem, strzałą, włócznią), otwierać a. zamykać, przewlekać, nizać, nawlekać (igłę)". Odpowiednik łot. vert, veru, vėru. Cps. apverti "(łapeć) otoczyć oborką, tj. przewlec przez dziurki sznurek a. rzemyk, którego koniec wiąże się na nodze", atverti "otworzyć, odemknąć" (SD ataveriu «otwarzam», atvertas «otworzysty, patens»), įverti "wbić nóż (przy zarzynaniu świni), wbić drut (w ryj świński); nawlec nić na igłę", SD įyeriu siūlų bulin adatos «nawłoczę igłę, zawłaczam», išverti "wykłuć (oko), wywlec, wyciągnąć (nić z igły)", nuverti "przeszyć, przeniknąć, zwł. o nagłym bólu; pchnąć kogo nożem", nusivėrti "przyciąć sobie (palec w drzwiach, przy zamykaniu okna)", paverti "przeszyć, nawlec, nanizać; zarżnąć
741 (prosię); z grubsza zeszyć", perverti "przebić (na wylot), przeszyć ostrym narzędziem", praverti "uchylić (drzwi); przewlec przez coś", suverti "nawlec, nanizać, zamknąć (wrota, okiennice)", užverti "zamykać", SD ažuvertas SD «zawarty, clausus»; akivėrti "olśniewać", dosł. "kłuć oko", veriamas "ostry (o bólu, o spojrzeniu)". — Czasowniki sekundarne: įverdinėti "nawlekać, nizać", praverdinėti "otwierać, uchylać", užverdinėti "zaprzęgać", pėrverdinti "uchylać (drzwi)", suvėrdyti "nanizywać (nici)". — Pie. *Huer- / *Hur"wetknąć, wsunąć", por. wed. apa avar "otworzył", pol. zawrzeć "zamknąć" (*verti), scs. provretū "przeszył, przetknął", łac. aperió, -ire "otworzyć, odmykać", operió "zakryć, zamknąć". W pbsł. zmienione w *uerH-C w następstwie metatezy spółgłoski lrg., która zaszła w formie SZ: *urH-C z *Hur-C. Wnosimy o tym na podstawie akutu takich form, jak lit. verti i urvas. — Nomina na SE: lit. pavermiui adv. "jeden po drugim a. za drugim, po kolei, gęsiego; obok, razem" (war. pavėrmu, pavėrmui), pavėrnė 1. "jama, nora, dziura" (iŠunes vijos, vijos, o kiškis ir irdindo pavėrnėn "Psy goniły, goniły, a zając wlazł do nory", 2. "miejsce położone wśród wzgórz, trudne do znalezienia" (Tokiose pavėmėse gyvena, kas jų tą suras "Mieszka w takich «pavernės», kto go tam znajdzie"), suf. -nė jak np. w barnė, krosnė, bruknės; paverta: Matosi kaip paverta "Jasne jak na dłoni"; veriamas, -a "ostry - o bólu, spojrzeniu" (zleksykalizowane ptc. pass. do prs. veria). Zob. też žuvėrklas. — Ze słowiańskiego por. scs. strus. verėja "|io%Aó(;, zasuwa, zawora", ros. vereja "słup w bramie, węgar u drzwi, wrót; belka podtrzymująca (dach, sufit)", pol. wierzeja "podwój, skrzydło wrót", pl. wierzeje, czes. vereje pl. "drzwi, wrota". — WSE vėr-: vėriau (prt.), drw. pravėrėti "nieco otworzyć, uchylić", suvėrinėti "nanizywać, np. grzyby na nitkę". Nomina: dvivėrės durys f. pl. "dwuskrzydłowe drzwi", vėrimas "nizanie, kłucie, odmykanie i zamykanie", vėrė "zawiasy drzwi", vėrinys, vėrinio "sznur (paciorków), nić korali, naszyjnik", vėrulys, vėrulio "kolka, gwałtowny kłujący ból w jelitach lub nerkach". — SO-V: pervaryti "przebić, przeszyć (gwoździem)" :: scs. otvoriti caus. "otworzyć"548. SO-C: varstyti (zob.). — Nomina na SO-V: varas (zob.). — Nomina na SO-C: apvartis m. "sznurek do przywiązywania łapcia do nogi" (z zanikiem v po p: aparte ts., por. apalus), užvarta "stos, kupa, sterta, usypisko", vartai (zob.). — Alternant vor~: 1° = WSO *uar- do *uar-, 2° = SO *uar- do *uer- (por. vėriau), np. apyvora kareivių SD «szańc», įvora "tuleja, rodzaj metalowej pochewki o przekroju cylindrycznym", vora "szereg, rząd, karawana; nagonka myśliwska", viena vora adv. "za jednym zamachem", pavoras "kołeczek u sieci rybackiej", vóris m. "(metalowa) przykrywka na cybuchu fajki". — Dla SZ są dwa refleksy. Po pierwsze SZ typu sampras. w formie lit. urvas < *ūr-ua- < *urH-uó- (zob. s.v.). Po drugie młodszy SZ o postaci lit. vir-C < *urH-C, por. lit. virtinė "nizanka, wianek, długi szereg", virvė "powróz, sznur" (zob.). Ten ostatni SZ został wtórnie przeniesiony do pozycji przedsamogłoskowej, stąd takie formy, jak 1. lit. atviras "otworzony", zam. *at-ur-as (zob. s.v.), praviras "uchylony, na wpół otwarty", 2. łot. virat a. virinat "otwierać i zamykać", pavirinat "uchylić" oraz psł. *vTrati (*uir-a-), 3. ros. veratb "wtykać, wsuwać", pol. uwierać daw. "nie domykać się, pozostawać uchylonym", zwierać "zamykać, zespalać" (por. łot. virat). — WSZ vyr-: vyriai m. pl. "zawiasy" (zob.). Por. psł. vir-: *otu-virati, pol. otwirać, otwierać.
548 Reanaliza o-tvoriti prowadzi do neologizmu °tvoriti, stąd też nowe cps. za-tvońti "zamknąć" (=> zatvoru "więzienie").
742 veržti, veržiu, veržiaū "ściskać, zaciskać, krępować, zżymać; powściągać, powstrzymywać; cisnąć, nalegać na co". Do pie. *uergh- "wiązać, pętać, krępować". Por. scs. povrūzą, povrėsti "óeiv, wiązać, pętać", wed. vrkati "zdziera" (pf. vavarha). Od tego odchyla sią pod względem znaczeniowym odpowiednik łot. veržu, veržu, vėrzt "obracać". — Refl. veržtis "dążyć, rwać się do czego; wdzierać się (gwałtem, siłą), wyrywać się, ściskać się, sobie", veržiūosi SD «cisnę się; gramolę się», įsiveržti "wcisnąć się", įsiveržiu SD1 «wmykam się», SD «dobywam się; wdzieram się; wrywam się, wtargam» (syn. impuolu), nusiveržti "mocno ścisnąć sobie rękę lub nogę (sznurem)", persiveržiu SD «przedzieram się; przeciskam się przez co», SD1 «przemykam się», prasiveržti "przecisnąć się, przedrzeć się (na zewnątrz)". Inne cps. išveržiu SD «wyciskam co na kiem» (syn. išgaliu), išveržiu kam kų iš runku SD «wykręcam co komu z rąk», nuveržti "odcisnąć coś (werzniętym w ciało sznurem)", paveržti "odebrać, zabrać przemocą; ściągnąć, ścisnąć; zniewolić, zawładnąć", suveržti "skrępować, ścisnąć, ściągnąć przyciskając". Iter. veržėti "dusić, ściskać, ściskać przy obejmowaniu, opasywaniu, wiązaniu" (łot. verzet, -ėju "skręcać, obracać; chłostać"); veržinėtis: isiveržinėju SD «dobywam miasta; wpieram się w co». — Nomina na SE: veržas "cienka żerdź do przyciskania słomy przy kładzeniu strzechy", veržlys "rywal, konkurent" (syn. priešvarža), veržlūs "energiczny, gwałtowny", veržtūvas "imadło". Cps. šienveržė "powróz do ściskania siana na wozie" (ob. šienviržis m. ts.). Por. łot. vąrza "splątana przędza; przedmiot wielki, długi", vąrzaka "splątane pasma przędzy; wielka i niestarannie związana paka, tobół". Neoosn. veržė-: veržėjas "kto ściska, krępuje; kto stara się coś odebrać" (por. pjovėjas, sėjėjas), veržėtuvė "pawąz, drąg do przygniatania siana, snopów a. słomy na wozie", veržėtuvės f. pl. "powrozy do ściskania siana na wozie", veržėtinės ts. — SZ virž-: viržti (zob., tam też nomina na SZ virž-). — SO varž< varžyti (zob., tam też nomina na SO varž-). vėsti, vedu, vedžiau 1. "wieść, prowadzić" (vėsti iš kelio "sprowadzać z drogi"), 2. "kierować, zarządzać czymś", 3. "brać żonę, żenić się", 4. "rodzić - o zwierzętach" (Katė veda vaikus "Kotka rodzi kocięta"). Refl. vestis "wstępować w związek małżeński" (m.in. DP). Cps. apsivesti "zdobyć się na co; ożenić się; rodzić", atsivesti "wydawać potomstwo - o zwierzętach" (Karvė atsivedė veršiūką "Krowa się ocieliła", zob. też paršavedė), išvedu namus SD «buduię», pavesti podprowadzić; poruczyć komu, oddać w opiekę, polecić", suvesti "sprowadzić w jedno miejsce", užvesti "zaprowadzić, wprowadzić; zaintonować (pieśń), zagaić", užvedu SD «naprowadzam». Por. łot. vest, vądu, vedu "jadąc prowadzić, wieść", stpr. west a. westwei "wieść". Do pie. *uedh- "wieść; brać za żonę". Por. scs. vedą, vesti "wieść, prowadzić", strus. vesti ženu "brać za żonę", stir. fedid "prowadzi, niesie, przynosi" oraz drw. sti. vadhū- "panna młoda, (młoda) kobieta", aw. vadrya- "(dziewczyna) zdolna do zamęścia". — Drw. na SE: vedinti 1. "prowadzić, zaprowadzić gdzie", 2. "żenić (syna, brata)", 3. "swatać", 4. "wprowadzać do kościoła kobietę po urodzeniu dziecka" (Vedina į bažnyčią po vaiko), apvėdinti "przyprowadzić samicę do samca" (por. łot. vedinat "wodzić, wabić, zachęcać; sprawować nad kimś opiekę"); vedžioti, -ju, -jau "wodzić, prowadzić, oprowadzać; wodzić pisklęta (o kwoce); śpiewać pierwszym głosem; stale na nowo wydawać potomstwo (o świni, kobyle, myszy), często rodzić (o kobiecie); brać żonę" (zob. vadžioti). Nomina: nevedeklis m. SD «bezżeniec», nevedys "nieżonaty", nevedystė SD «bezżeństwo», nevedžia SD «bezżeniec», nevedžiūlis m. "stary kawaler", vedėklis m. "dojrzały do ożenku młodzieniec", vedlys "kto wskazuje drogę, przewodnik", vėdlius "potomstwo pochodzące z jednej ciąży lub jednego
743 lęgu" (syn. vada). Por. łot. vedama "panna młoda". Cps. antravedė "druga żona; pomocnica akuszerki" (por. antras), nauveda a. nauvedžia "pan młody" < *nauja-ved(por. naujas), vaikveda 1. "kokosz, kwoka", 2. "panna z dzieckiem" (por. vaikas). — N. m. Vėrvedziai, Vilky ėdžiai. — Neopwk. vesvesti: apsivesdyti "ożenić się", vesdinti "prowadzić, żenić", vėsimas, f. vėsima "zdolny do ożenku a. zamążpójścia", vestuvės (zob.). Neoosn. vedžio-: vedžiotojo "niańka, bona", vedžiotojas "przewodnik; kto prowadzi konia podczas «talka», suvedžiotojas "oszust; uwodziciel". Neoosn. vedzioj-: išvedžiojimai "wywody (naukowe)", meškų vedžiojimas po kaimus "prowadzanie niedźwiedzia po wsiach". — WSE vėd-: pavedėti "podprowadzić trochę" (por. pavėžėti), pavėdūs "podobny do kogo", vėdlys "kawaler, pan młody; swat; drużba weselny" (war. vedlys), => vb. denom. parvėdlūoti "przeprowadzić pannę do domu pana młodego (o drużbach)". — Neoosn. vedėj: vedėja a. vedėja "rozpięta na dwu żerdziach sieć w kształcie prostokąta" (por. tekėjo "zamążpójście"), vedėjas I "pan młody", vedėjas II 1. "kto prowadza kogoś, pomaga iść", 2. "kierownik", 3. "kto śpiewa pierwszym głosem". — SO vad-: łot. vadit, -u, -iju "prowadzać, towarzyszyć komu, wzywać do pracy"549, aizvadit "zaprowadzić, zapędzić (bydło na pastwisko)" — z odpowiednikiem słowiańskim: scs. voditi, vozdą "wodzić", ros. voditb, vozu "wodzić, kierować" < pie. *uodh-eie-. Osobno zob. vadžioti oraz vada, gdzie zebrano prymarne nomina na SO vad~. — WSO vod- < *uad-: (voda 1. "pokusa", 2. "rurociąg, wodociąg", 3. "sądowe wprowadzenie gospodarza na przysądzoną mu ziemię", (vodas "wprowadzenie zwłok do kościoła", (vodė a. įyodė "część łąki zachodząca w las lub między pola". vėsti, vėsta (*vėd-sta), vėdo "oziębiać się, wyziębiać się, stygnąć (np. o zupie, piecu); wietrzeć, tracić zapach, aromat (o piwie, winie, chrzanie)", przen. "tracić zapał", atvėsti "ochłodnąć, odświeżyć się powietrzem" — formacja inchoatywna do vėdinti a. vėdyti "wietrzyć, studzić" (zob.); gw. vėsti, vėdžia, vėdė "oziębiać się"; refl. atsivestu SD «ochłodnąć» (dosł. "ostudzam się"). — Neopwk. vės-: atvėsinti "ochłodzić", vėsdinti "studzić, chłodzić", (at)vėsdinėti "ochłodnąć". Nomina: vėsa SD «chłód, ochłoda», atvėsis m. "miejsce ochłody, miejsce cieniste, chłodek", pavėsis m. "miejsce cieniste, osłonięte", SD «ochłoda», vėsyklė SD «oganka do powiewania», "wachlarz", vėsūs "chłodny, chłodnawy, rześki" :: łot. vąss "chłodny" (=» vėsuma "chłód, chłodne powietrze, ochłoda"). vestuvės f. pl. "wesele" — drw. od neopwk. ves- <= vėsti "żenić się" (zob.). Budowa jak w skerstūvės <= skersti. — Drw. vestūvininkas, -ė "gość weselny", vestuvinis "weselny" (vestūvinės apeigos f. pl. "obrzędy weselne"). vešėti, veša (war. veši, vešėja), vešėjo 1. "szybko i bujnie rosnąć, udawać się", np. Veša tenai (riebioj žemėje) miežiai, kviečiai ir kiti augalai "Bujnie tam rosną (w tłustej ziemi) jęczmień, pszenica i inne uprawy". Suvešėjo krūmai, kad baisu "Rozrosły się krzaki, że aż strach", 2. przen. "pomyślnie się rozwijać", (o człowieku) "być dobrego zdrowia, (o dziecku) przybierać na wadze", np. Suvešėjo vaikas, toks patukąs "Przytyło dziecko, takie tłuściutkie". — Inchoat. vėšti, vąšta (*venś-sta, por. gw. venša55°), vėšo "szybko rosnąć, pomyślnie się rozwijać", nevėšąs vaikas "niejedzące, chorowite dziecko".
549 W słowniku bsł. Trautmanna (1923, 344) obok vadit figuruje odpowiednik lit. gw. vadyti, vadai7 "wodzić", cytowany za K. Būgą. Forma lit. nie została jednak potwierdzona w LKŽ XVII 792, wobec czego w tym kontekście sią ją pomija. 550 Paralele: gęsta ob. gąsa, gląžta ob. gląża, tęźta ob. tęža.
744 — Uwzględniając fakt, że lit. š kontynuuje m.in. pie. grupą ks, wolno lit. veš- wywieść z pie. *h2ueks-, tj. *h2ueg-s- "rozrastać sią". Jest to wypadek tzw. «Schwebeablaut», który towarzyszy sufigowaniu -5"- do pierwiastka elementarnego *h2eug- (zob. augti). Paralelami dla lit. veš- z pie. *h2ueg-s- są aw. vaxšt "rości, powoduje wzrost" oraz gr. hom. ds^opai "rosnąć", ae£(o "pomnażać, powiąkszać, wzmacniać", pass. "wzrastać, powiąkszać sią, rozwijać sią". Prócz gr. "protezy" a- na rzecz laryngalnej przemawia wzdłużenie augmentu w aor. T^rioa < *aueks- < pie. *e-h2ueks-. — Drw. od veš-: nėveša c. "źle jedzący, źle rozwijający sią, mizerak, cherlak" (dziecko, prosią, roślina) ob. nevėkšla, nevėkšla ts. (z insercją k i ekspresywnym wzdłużeniem; war. nevėkšlis, nėvėkšlis, -ė), vešlūs "bujny, obficie rozrastający sią, gąsto rosnący, nadmiernie wyrośniąty, żyzny", vešli kiaūlė "maciora wydająca liczne potomstwo", vešlūs javai m. pl. "bujne zboże", vešlėti, -ja, -jo "bujnie rosnąć, (o człowieku) tyć, przybierać na wadze". Por. też n. rz. Vešeta (łot. Vąsąta), Vešėtinis, Vešėt-upis. — SZ uš- (pie. *h2ug-s-): atuša żm. "odrośl, latorośl, młody pąd". Por. wed. ūksant- "rosnący", uksan- "byczek" (*h2ugs-en-), aw. uxšiieitT "rośnie", gr. au$G) "powiąkszać, zwiąkszać, pomnażać; wzmacniać coś, sprawiać rozwój; hodować". — SO vaš-: atvaša a. atvaša "pąd, odrostek osiny, latorośl" (war. atlaša, ataša), atvašas "pąd, latorośl" (war. atašas), atvašynas "zarośla, zagajnik" (war. atašynas), vašūs "bujnie rosnący", vaša "rośniącie, bujny wzrost; wesołość, radość". — N. rz. Vašuoka, Vaš-takė (=> Vaštak-ius), n. jez. Vašuokas, gw. Vašakas (por. suf. w veliūoka), n. łąki Vašikės. — Cps. nakvaša roślina "głowienka pospolita, Prunella vulgaris" — ze zmiany *naktvaša < *nakti-vaša (zob. naktis, nakvoti). Por. SO wed. vavaksa pf. "urósł", goc. wahsjan "rosnąć". /
#
/
/
vėti, vėja, vėjo daw. "wiać, dąć" (czasownik ten został z czasem wyparty przez pūsti, pučiū). Pie. *h 2 ueh r , por. sti. vati "wieje", gr. arioi ts. (*aueti), stwn. wa(h)en "wiać". Caus. vėdyti "wietrzyć" (zob.). Na pierwiastku zbudowano nomina vėtuvė "wiejaczka do zboża" i vėliava chorągiew" (zob.). —Może tu należeć również pavėnis m. a. pavėnė, pavėnia "miejsce cieniste, w cieniu, zacienione" (syn. pavėsis) — od czas. *pavėti. Znacz. etym. "miejsce osłoniąte od wiatru". Por. łot. pavėnis a. pavėne 1. "cień, miejsce zacienione", 2. "schronienie przed wiatrem". — Od adi. vb. *vėtas "rzucany pod wiatr" albo od neoosn. vėt- pochodzą nastąpujące drw.: 1° atavėtos, atvėtos a. nūovėtos f. pl. "odwiewki, poślad" (ziarno gorszego gatunku, które oddzielono przez wianie) — wypadek substantywizacji, vėtlkas "kto wieje ziarno". 2° vb. denom. vėtyti, vėtau, vėčiau "wiać ziarno na wietrze, rzucać na strony, rozpraszać, machać czym, pądzać bydło, owce" (paralele: statyti «= statas, vytyti <= *vytas), dawne prs. vėčiu, SD «wieią, wywiewam zboże», išvėčiu SD1 «wywiewam» (por. łot. vėtit, -u a. -Tju "wiać ziarno", vetij-ums "wianie ziarna"). — Neoosn. vėty-: vėtyklė a. vėtyklė "wiejaczka", SD «opałka; szufla» (por. spraudyklė spraudyti), vėtymas "wianie ziarna", vėtytas, -a "mający duże doświadczenie życiowe, kuty na cztery nogi", ir vėtytas ir mėtytas ts., vėtytojas "kto wieje ziarno" (łot. vėtitajs). Wstecznym derywatem od vėtyklė jest vėtė "wiejaczka". O neopwk. vėj- jest mowa s.v. vėjas. vėtra "wichura przed burzą, burza z wiatrem, burza", SD «wicher» (syn. viesulas). Odpowiednik łot. vętra "wichura" (daw. vėtri m. pl.), stpr. wetro EV "wiatr, Wint". Formacja z sufiksem nomen instr. -tr- do czas. vėti "wiać, dąć" (zob.), < pbsł. *ue-tra- < pie. *ueh,-treh 2 -. Paralela słowotwórcza: mėtra <= *mėti. Podobne struktury w innych jązykach ie., por. scs. vėtrų "wiatr", stisl. večrn. "wiatr, pogoda", stang. weder,
745 stwn. wetar, niem. Wetter n. (pragerm. *wedra- "pogoda"; niejasne skrócenie *e). — Drw. vėtrinė "deska przybijana na końcach łat i zabezpieczająca dach przed zerwaniem", vėtringas "wietrzny (dzień)", SD «burzliwy», vėtrotas a. vėtrotas "burzliwy (dzień, pogoda)" :: łot. vėtruots laiks "burzowa pogoda". Cps. vėtragalvis, -ė "lekkoduch, pędziwiatr, narwaniec, postrzeleniec" (kalka pol. daw. wiatro-głów), vėtralauža, gw. vėtrolauža "wichura łamiąca drzewa; łom drzewa, wiatrołom", vetralūžis vėjas "wiatr łamiący drzewa", vėtravarta ts., złożenie tautologiczne: vėtravėjis, -o "silny, porywisty wiatr" (zob. vėjas, por. vėjapūta). Vb. denom. vėtrauti impers. "wiać - o silnym wietrze", przen. "szaleć", vėtryti, -iju, -ijau "gnać, pędzić, zmuszać do biegu", išvėtryti "wypędzić (z domu), wygnać (bydło ze szkody), przepędzić". vėtušas, -a przest. "dawny, starodawny", SD «dawny; letny, podeszły w leciech» (syn. senas), vetuša boba SD «baba». Formy synkopowane i następnie kontrahowane: żm. večas < *vetśas (war. vėšas), łot. vącs < *vetsas. Lit. uš z *us jak w apušė, kruša, trūšis. Wraz z psł. *vetuxū, scs. strus. vetuxu "stary - o rzeczach", ros. vėtxyj, czes. vetchy "stary", stpol. wiotchy "stary, dawny; zmurszały, zużyty, zniszczony" (=> wiotech daw. "księżyc w ostatniej kwadrze", vb. denom. wiotszeć "słabnąć, niszczeć, wątleć"), pol. wiotki "zwiotczały, niejędrny, niesztywny, cienki, szczupły, gibki" odzwierciedla formację pbsł. *uetus-a-. Inne języki wskazują na temat *uet-es- / -os-: het. uett- / uitt- c. "rok", gr. etoę, eueoę n. "rok", myk. we-to ts. (acc. sg.), łac. uetus, ueteris "stary, sędziwy; dotychczasowy, dawny; doświadczony", ueteres, -um "dawni ludzie" (drw. uetustus "stary, sędziwy; starodawny, starożytny"), alb. vic "cielę" (*uet-es-o- "roczne zwierzę"), wed. tri-vatsa- "trzyletni", stir.feis "maciora" (*uet-s-i). Na tym tle segment -us- praformy bsł. przedstawia fuzję sufiksów -u- i -s- (SZ do -es-). N.B. W językach bsł. brak refleksów od SZ sampras. *ut-, por. gr. Tiepuoi, dor. nźpmi adv. "w ubiegłym roku, łoni". — Drw. vėtušis, -ė "leciwy", vetūšis m. "starosta; dziad kościelny", vėtušis m. "stary wół". vėzdas obok vėzas "kij, prosta pałka drewniana", SD vėzdu išmušu «biję kijem» (syn. pagaliu ištinku). Por. łot. vėzdą "kij, pałka" obok vėza "długa, sękata pałka". Obcy fonem lit. z przemawia za pożyczką słowiańską, por. błr. vjaz "wiąz, Ulmus". Znacz, etym. "kij z gałęzi wiązu". Por. lazda a. laza, co znaczy z jednej strony "drzewo leszczynowe", z drugiej strony "kij, pałka, laska". Grupa -zd- na miejscu - z - tłumaczy się dostosowaniem fonotaktycznym do rodzimej zbitki -zd- pojawiającej się między samogłoskami, por. lizdas < pie. *nisdo-, bezdii < *pesdo. Paralele: bezdas, grūzdas, abrozdas. Por. też razdumas ob. razumas pol. błr. rozum. — Drw. vėzdinis m. "kij", vėzdras "kij, żerdź wyłamana z płotu" (=> vb. denom. vėzdrinti "iść powoli", właśc. "iść o kiju"). Cps. vezdmušė "kijowanie, kara wymierzana kijem", (wezdomuBe) SD «kijowe karanie» (LKŽ czyta z -a-: vėzdamušė). vežimas "wóz naładowany"551, vežimas prikraustytinis SD «woz skarbny» ["pakowny wóz podróżny, najczęściej czterokonny"]. Z pochodzenia jest to abstr. na -imas do czas. vežu, vežti (zob.). Znacz. etym. "wiezienie, przewóz". — Drw. vežimalis m. "lichy wóz" (por. suf. w kurpalis), vežimėlis m. "wózek", SD1 «wozek» (syn. rateliai), vežimininkas "woźnica, furman", synkopowane vežimnykas a. vežjmninkas 1. "woźnica",
551 W odróżnieniu od ratai "wóz nienaładowany". Por. np. Tokius vežimus veždami, sumaitosit kumelą "Wioząc tak wyładowane wozy, zmordujecie kobyłę".
746 2. "(koń) zaprzęgany do wozu". Por. łot. vązums "wóz, fura, wóz załadowany; ładunek na wozie" (war. vązms, vezmis), vązumnieks "woźnica, furman" (war. vezminieks). vėžys, acc. sg. veįį 1. "rak, Astacus" (łot. vėzis), 2. "nowotwór, choroba nowotworowa", votis vėžiu vadinama SD «kancer, wrzód wyiadaiący ciało». Bez dobrej etymologii. Por. pożyczkę z bałtyckiego w est. wahi "rak". — Drw. vėžininkas "chory na raka", vėžinis "rakowy". — N. rz. Vėžys, Vėžius, Vėžus, Vėžiškė, Vėž-griovis, Vėž-upis 9x, n. jez. Vėž-ežeris. vežti, vežu, vežiaū "wieźć", apvežti "objechać (wiele miejsc); nawozić pole gnojem", išvežti "wywieść", SD też "plądrować" (syn. plėšyti), užvežti "zawieźć na górę". Wraz ze scs. vezQ, vežti "wieźć" z pbsł. *uežo < pie. *uegh-e-, pwk. *uegh- "wioząc przemieszczać". Pwk. pierwotnie aorystyczny: wed. avat "zawiózł" (prs. vahati), gr. cypr. ef e£e, łac. uėxT(prs. uehó), scs. otuvėsta "odwieźli" < *uegh-s-. — Drw. apvežėti "cierpieć, znosić", apsivežėti "brzydzić się", vežinėti iter. "wozić, rozwozić", vežioti ts. Nomina: pervežėjas SD «przewoźnik czołnem», vežėčios f. pl. "wóz z bokami, wóz do gnoju", 2. "górna część wozu (bez kół)" (por. suf. w kopėčios), vežėjas a. vežikas "woźnica, furman; dorożkarz", vežimas (zob.), vežinys "bagaż", vežtojas SD «woźnica» (ob. vežėjas), vežtūvas "wózek, taczka". — WSE vėž< vėžinti "wozić, podwozić", nomina: praveža a. praveža, praveža "koleina, ślad kół; rzadsze miejsce w tkaninie", provėža "koleina", vėžė ts. (war. vėža, vėža), pl. vėžės "tory kolejowe". Cps. kalavėžė gw. "głęboka koleina" (hybryda z członem kala- pochodzenia błr., por. kalavartas "kołowrotek"). Przynajmniej akutowane lit. vėž- może zostawać w związku z osnową aorystyczną pie. *uegh-. Por. strus. vėža f., ros. vėža "wóz mieszkalny; namiot przewoźny; wieża jako miejsce schronienia" (psł. *vez-ia) obok vėz-, scs. aor. otuvėsta. — SO važ- < *uogh-: važinėti iter. "jeździć (wozem, na rowerze, samochodem)", apvažinėti "obwozić (kogo po wielu miejscach, po lekarzach)", apvažinėti ratai "zużyty wóz, wozina" (dosł. "zjeżdżony"), išvažinėti "wyjeżdżać; często jeździć; być w podróży przez jakiś czas; zjeździć rolę"; važioti iter. "wozić", apvažioti "powywozić; zwieźć (zboże z pola)". Por. łot. vazat, -aju "ciągnąć, włóczyć po ziemi", z innym suf. scs. voziti "wozić", gr. ó^eopai "wiozę". — Nomina na SO važ-: apvaža żm. "niewrażliwość na rzeczy obrzydliwe" (=> apvažūs "nie brzydzący się, nie wzdrygający się", por. wyżej apvežėti), nuovažūs "obrotny, ruchliwy", važas (zob.), važiatė a. važiatvė "jazda wozem (uciążliwa, przyjemna)", važma "podwoda; prom; ładunek do przewiezienia; opłata za przewóz; zajęcie woźnicy", važta "ładunek, bagaż; wożenie" (suf. i apofonia jak w našta, lakta), SD «podwoda», viena važta SD «fura, woz ieden czego» (mokestis ažu važtų SD «fura, myto od fury», važtų verčiuosi SD «furmanię»). — WSO vož- < *uaž-: nenūovoža c. "ktoś zaniedbany, niechlujny, brudny", pravoža "głęboka koleina", do czego nawiązuje łot. vaza "ślady kopyt". — Ściśle bałtycki jest SZ *viž- <= vež< łot. vizinat "wozić kogoś", vizinatiės "wozić się, jeździć (wozem, saniami, łódką)". W postaci wzdłużonej vyž< lit. pavyžėti daw. "podwozić" (por. panyšėti *niś:: nešu, palyjėti <= lij- :: lejū). — Po st. zanikowym typu sampras. *uź- (por. wed. uhyate "wiezie się") nie ma chyba śladu. Lit. ūžia, ūžė, ūžti "hulać, szumieć (o lesie)", o ile nie jest dźwiękonaśladowcze, może należeć do homofonicznego pwk. *uež- / *už- z pie. *ueg- / *ug- "ożywiać się, wzmagać się". Por. łac. uigeó "być silnym, czerstwym". SO łac. uegėre < *uog- "podniecić, zachęcić", wed. vajayati "daje bodźca, podnieca", goc. wakjan "budzić", niem. wecken ts.
747 vidinis, -ė "wewnętrzny" — formacja oparta o neoosn. vidvidūs (zob.), podobnie jak też złożenia vidgiris m. "środek lasu", vidmanta "środkowa część więcierza, matnia", vidnaktis m. "północ". vidurys, gen. sg. vidurio "środek, wnętrze" — z formantem -r- do sb. vidūs (zob.). — Drw. viduriai, -iiį m. pl. "wnętrzności; żołądek", SD1 «ielito» (syn. žarnos), vb. denom. viduriuoti "chorować na rozstrój żołądka"), viduriai žuvų SD «kuchra», vidurinis "wewnętrzny, średni, środkowy", SD «wnętrzny» (n. rz. Vidurinė, Vidurinis, też n. jez.). — Forma loc. sg. viduryje "w środku" zmieniła się przez apokopę w przysłówek i przyimek: vidury a. vidur "wewnątrz, pośród, wśród". vidūs, -aūs 4 p.a. "wnętrze, środek" :: łot. vidus, gw. vids. Bez dobrej etymologii. Zestawiano ze stisl. vid r "las, drewno, budulec". Cps. vidūaslis m. "środek klepiska" (por. asla) oraz z kontrakcją sekwencji heterosylabicznej u.a w dyftong uo: vidūoslis ts., vidūdienis m. "południe", vidūgavėnis m. "środek postu", vidūgiris m. "środek lasu", vidūkaimė "środek wsi", vidūkelė "środek drogi; połowa przebytej drogi", vidūlaukė "środek pola", vidūnaktis m.f. "północ". — Loc. sg. viduje "w środku" rozwija się przez apokopę w adv. viduj, vidui "wewnątrz" (por. viršuj, viršui) i w przyimek: vidui miško "w lesie". — Drw. przymiotne: vidūjis "wewnętrzny" (por. viršūjis), vidujinis "wewnętrzny, środkowy" (por. też n. rz. Vidujojis Galas), vidutinis ts. (por. viršutinis), SD vidutinis «pośrzodkowy, srzedni, srzodkowy», też sb. «palec trzeci», => vidutiniškas "średni, przeciętny, umiarkowany". — Rzeczowniki: vidūklis m. "łąka pomiędzy rolami", vidurys (zob.). — Taki drw., jak vidutėlis m. "wnętrze czegoś, środek (kartofla, jabłka)" zakłada — wraz z adi. vidutinis — osnowę w postaci sb. * vidutis m. "środek, wnętrze". Potwierdza to obecność sb. vidūtė gw. "środkowa część spichrza; małe i wąskie pomieszczenie w spichrzu". — SE vied-\ vieduolis, -ė "o spróchniałym wnętrzu", sb. vieduolis m. "drzewo spróchniałe w środku, ale jeszcze zieleniejące się", cps. saūsviedis, -ė 1. "o spróchniałym wnętrzu (drzewo)", 2. "bezdzietny", saūsviedis a. saūsviedis m. "roślina wiciokrzew, Lonicera", war. sausvietis ts. Por. łot. saūsviedis "Lonicera", sausveži pl. "wiąz, Ulmus campestris". vien adv. "tylko, jedynie" (vien tik "jedynie tylko") — przez apokopę z viena nom.-acc. sg. n. "jedno", zob. vienas. Por. pol. daw .jeno "solummodo" < jedno. — išvien adv. "razem, wspólnie, wespół; ustawicznie" < iš vieno dosł. "z jednego". vienaip adv. "jednym sposobem, jednakowo, z jednej strony" — od vienas (zob.), z zakończeniem -aip, które naśladuje przysłówki zaimkowe typu kaip "jak". Por. dvejaip "dwojako", trejaip "trojako", ketveriaip "czworako". vienas, -a "jeden" :: łot. viens ts. (paviėųus adv. "oddzielnie, osobno, w pojedynkę"). Z niejasnym v- i nieoczekiwaną intonacją, zamiast lit.-łot. *ienas < pb. *ai-na- < pie. *h,oi-no-. Por. stłac. oinom, łac. ūnus "jeden", gr. ol'vr| f. "oczko (jedynka) na kostce do gry", stir. oen "jeden", goc. ains ts.552 — W słowiańskim brak jest śladu po *janu "jeden" < psł. *enu < pbsł. *ai-na-. Scs. lnu "inny, jeden" (drw. inočądū "|iovoyevr|ę", inokū "samotnie żyjący"), ros. inój "inny, nie ten", czes. jiny "inny", stpol. iny "nie ten sam, nie ten wymieniony, pozostały", rzadko "jeden, jedyny" (gw. iny "inny",
552
Stpr. ains "ein", acc. sg. ainan "einen", które pełni rolą rodzajnika nieokreślonego, jest zapożyczeniem niem. ein, einen, a nie refleksem pb. *aina-.
748 inszy ts., pol. inny) nie może być wywodzone z pie. *h,ei-no-, ponieważ dla stopnia e *h,ei- nie ma oparcia porównawczego. Bardziej prawdopodobna jest rekonstrukcja formacji na st. zanikowym: *j!nu < pie. *h,i-no-. Można też rozważać metatezą *h,i-now *ih r no-, skąd psł. *inu. — Ordinale do vienas jest pirmas (zob). — Drw. vienaitis m. "jedyny, samiuteńki", vienat adv. "jedynie, tylko" :: stpr. ainat adv. "zawsze, allezeit" (=> vienatljas, vienatijis "jedyny", vienatinis ts., vienatystė "samotność", SD1 «iednostayność»), vienatis, acc. sg. vienati f. "bycie samym, samotność", SD «iednakość, iedność, iednostayność», vieneri (zob.), vienetas "jedność, jedynka, jednostka", vienybė "jedność, wspólnota", vienintelis "jedyny", vienišas "samotny", vienišius "samotnik, odludek", vienytis "samotny", DP "samiuchny, samiuczki; jedyny", vienodas "jednakowy" :: łot. viėnads ts. (=> vb. denom. vienodėti "upodabniać sią", vienodinti "ujednolicać"), vienok spójnik "jednak" (DP wienókig "wszakże"), vienokiai "jednakowo", SD «jednako, rownie», vienokias "jednostajny", SD «jednaki» (kalki hybrydalne z jąz. polskiego, por. dvejokas, trejokias), vienoniškas "jednaki, jednakowy"553, vienunta a. vienuntą stlit. adv. "jednego razu, kiedyś", vienuntas stlit. "ktokolwiek, jeden, choć jeden", vienūntelis, -ė stlit. gw. "samotny, jedyny", vienudlis m. "samotnik; mnich, zakonnik" (por. keistuolis). Cps. vičvienas a. vitvienas "całkiem sam" (zam. *vi-vienas? człon I niejasny), vien(a)akis "jednooki", vienadienis (zob. diena), vienąkart (zob. kartas), vienapus adv. "w jedną stroną" (=> vienapūsis "jednostronny", vienįa)pūsiškas ts.), vienarankis "jednorąki, jednorączny", vienąsyk (zob. sykis), vienatekis (zob. tekėti), viengimis "jednorodny, jednorodzony" (zob. gimti), viengyslis "lichy, słaby - o koniu" (zob. gysla), viengubas "pojedynczy" (zob. gaubti), viengungis (zob.), vienkiemis m. "gospodarstwo oddalone od innych, położone z dala od wsi", daw. "zaścianek", vienkihkis vežimas "wóz jednokonny", vienlinkas "pojedynczy" (war. vierlinkas), vienmarškinis "w samej koszuli", vienplaukis, -ė "bez czapki, z odkrytą głową", vienratis m. "taczka", vientara (zob.), vientisas (zob. tiesti), vienturtis, -ė "jedyny (syn), jedyna (córka)", vienuolika (zob. likti). Vb. denom. viėninti(s) DP "jednoczyć (sią)", vienyti, -iju, -ijau "jednoczyć, łączyć". vieneri, f. vienerios "jeden, jedna" — drw. kolektywny liczebnika vienas, urobiony suf. -er- i używany z rzeczownikami o formie plurale tantum, np. vieneri mėtai "jeden rok", vieneri marškiniai "jedna koszula", vienerios kopėčios "jedna drabina", vienerios kelnės "jedne spodnie". War. gw. vieneli, f. vienelios, np. Be vienelių metų septyniasdešimt "Siedemdziesiąt bez jednego roku", vienelios dūręs "jedne drzwi". — Drw. vieneriopas DP "jednostajny, jednaki" (==> vieneriopai adv. "jednostajnie"). — Brzmienie vienėrgis m. "bydlą jednoroczne, roczniak" zam. *viener-kis (od vieneri mėtai), tłumaczy sią perseweracyjnym udźwiącznieniem rk > rg (por. padargas < *padarkas; zob. też dveigys). Sufiks jak w duburkis (<= dūburas) oraz w drūčkis, dičkis. viengungis, -ė "samotny, nieżonaty mążczyna, niezamążna kobieta, ktoś bezdzietny, (o dziecku) jedynak". War. viengūngis, viengungis. Analiza: vieng-ungis. Jest to drw. od neoosn. vieng-, którą wyabstrahowano z używanego w jązyku kościelnym wyrazu viengimis bibl. "jednorodny, jednorodzony". Z początku viengungis miało zapewne charakter żartobliwo-szyderczy. Suf. -ungis jest — w przeciwieństwie do -ingis — ograniczony do nacechowanych ekspresją nazw osób, por. pluduńgis "rozpustnik",
553
Neosuf. -onišk-. Por. kitoniškas i co do genezy: velnioniškas <= velnionis.
749 pludungė "latawica, ladacznica" (do plūdinėti m.in. "włóczyć się bez celu"), burliungis m. "tłuścioch o rozlanej twarzy" (do burlyti "zamiast żreć mieszać żarcie pyskiem i zapaskudzać koryto"), varliūngis m. "dokazujące dziecko" (por. varliūkštė "żabka"). vfentara adv. 1. "po pierwsze" (Vientara nemoku, ė po kita tingiu, tai i nesakysiu "Po pierwsze nie umiem, a po drugie lenią sią, wiąc nie powiem"), 2. "wszystko jedno" (Man vfentara, kap tu darai "Mnie wszystko jedno, jak ty robisz"). Złożenie z vienas "jeden" i °tara należącego do czas. tarti "rzec, mówić". Znacz. etym. "mówiąc coś na początku,vjako pierwsze". viesulas "gwałtowny, silny wiatr łamiący drzewa, wicher, wichura; trąba powietrzna, szkwał", SD «wicher» (syn. vėtra), łot. viėsulis "wicher". Formacja na -ula- od zanikłego nomen na -sa-, *viesa < *uei-sa- "uderzenie wiatru", to od vb. veju, vyti "pędzić, gnać" < pie. *ueih r . Zwraca uwagą brak zmiany *is > lit. iš, por. maišas, riešas. Słowiański zna paralelny drw. *ueis-ura-: rcs. vixiiru "wicher", sch. vihor, ros. vixr, vixor, pol. wicher, -chru554. — Drw. viesulingas "gwałtowny, szalejący - o burzy, deszczu", viesulinis ts. — N. rz. Vieša, Viesėlka, Viesurkis (por. suf. w vij-urkas "motowidło"), n. jez. Vi esy s oraz Veisiėjis. viešas, -a "ogólnie dostępny, publiczny, otwarty, jawny" < pb. *ueiśa- lub *uaiśa"związany ze wspólnotą wiejską", drw. od pwk. pb. *ueiś- < pie. *ueik- / *uoik- "osiedlić się", zob. viėšpatis. — Drw. viešė hist. "podgrodzie, podzamcze; baszta", viėšis, -io daw. "gość" :: łot. viesis, viess "przybysz, obcy, gość"; stlit. viešniai m. pl. "goście", gw. viešni, gen. viešnios "gość - kobieta" (co do formantu por. viėšpatni), liter, viešnia, -iós "gość - kobieta" (łot. viešųa ts.), viešės f. pl. "gościna, goszczenie". Cps. viėšiakelis a. vieškelis m. "gościniec" (gw. viėščiakelis), SD viešas kelias «gościniec, droga torowana, via publica, illustris, lata», viešnamis m. "dom publiczny". Por. n. m. Viešeikiai, Viešintos 3x, cps. Antaviešė. Vb. denom. viešėti, viešiu, -ėjau "być gościem, być u kogoś w gościnie; gościć kogo; udawać się w gościnę" (stlit. też viešauti "gościć", viešoti ts.), refl. apsiviešėti "rozgościć się", isiviešėti ts. Odpowiednik łot. viešėt "być gościem, być w gościnie", refl. viėsėtiės "być w gościnie przez czas dłuższy", też viesuot a. viesuotiės "być gościem, być w gościnie". Inne: apsiviėšinti "oswoić się w gościach, czuć się jak domownik", viešinti "rozgłaszać, publikować". — Neoosn. viešė-: viešėtojas "kto gdzie gości, nocuje", viešėtuvė daw. "gościna, pobyt w jakimś miejscu". — Z form żeńskich viešni, viešnia została wyabstrahowana neoosn. viešn-. Por. 1° vb. denom. viešniduti "być gościem - o kobiecie; być gościem w ogóle" obok twardotematowego viešnauti "o kobiecie: być gościem, zwł. gościć z robótką, np. z kołowrotkiem u innej kobiety", 2° vb. denom. viešnagėti, -ju "być w gościnie", gdzie II człon °nagėti stoi w związku z czas. naginėti "wykonywać drobne, żmudne prace ręczne, łuskać, obierać przy pomocy paznokci" (=> drw. wsteczny: viešnagė "gościna", => n. m. ViešnagiaT), 3° adi. viešnus "taki, który lubi być gościem, lubi odwiedzać innych". — SO vaiš-: vaišinti, vaišinti "częstować gości jedzeniem i piciem, gościć", nusivaišinti "uczęstować się, uraczyć się wzajemnie" (por. stpr. reide-waisines "gościnny"). Nomina: vaišės f. pl. "poczęstunek, goszczenie, przyjęcie gości, gościna" (war. vaišės, vaišiai, vaisios), vaišingas "gościnny, przyjazny dla gości", vaišūs ts., vaišintojas "częstujący, podejmujący gości". Cps. vaišnora a. vaišnora c. 1. "gościnny
554
Tradycyjna etymologia wychodziła od pwk. pie. *ueis- "kręcić, skręcać, zwijać", zob. Pokorny II 1133.
750 gospodarz" (=> adi. vaišnorus "gościnny"), 2. "łasuch". Nazw. Vaišnora, Vaišnoras (> Vaikšnoras, por. insercją & w makšna), Vaišnoras, n. m. Vaišnoriai 4x (=> Vaišnoriškė 2x). — SZ vienvišys cps. "samotnik, odludek", znacz. etym. "mieszkający w miejscu odludnym". Por. lit. vienas "jeden" i wed. vii- f. "ród, klan" < pie. *uik- "siedziba, osiedle", scs. visi, gen. sg. f. "wieś". Złożenie vienvišys znajduje paralelą w łot. viėntrėb adv. "samotnie, w odosobnieniu" (mes dzivuojam ta vientrėb), gdzie treb- jest odpowiednikiem oskij. triibum "domum" (zob. s.v. troba). Viešpatis, -paties a. -pačio daw. "pan, władca", DP "pan, przełożony". Synkopowane: viešpats "pan, władca", SD1 «gospodarz [syn. padvarnykas]\ pan; rządca», SD «pan». War. akcentowe: Viešpatis, -paties (3 p.a., m.in. DP), Viešpatis DP (2 p.a., m.in. DP). — Fem. viešpati "pani, władczyni, kobieta szlachetnie urodzona", SD1 «pani; rządzicielka». War. viėšpatė, viešpatni (zob. niżej). Pl. viešpates SD «państwo, herus et hera», viešpates didžiūnai SD «panowie przedni». — Odpowiednik stpr. waispattin acc. sg. "żona", buttas waispattin dat. pl. "gospodynie" zaleca rekonstrukcją złożenia pb. *uaiš-pati-. Człon pierwszy do pie. *uoik-, SO do *ueik- "osiedlić sią", por. gr. oixoę "dom", łac. uicus "zagroda chłopska, grupa domów, wieś" (uic- z *ueik- < *Ųoik-, pie. *uoik-o-). Człon drugi do pie. *poti- "pan", por. gr. Ttóoię, wed. pań-. Złożenie to jest porównywalne z gr. óeanótrię "pan, władca" < *dems-pót-as dosł. "domu pan" (*dem-s = gen. sg. "dom"), wed. višpati- "głowa rodu, naczelnik klanu rodzinnego"; sb. vis- f. "siedziba, osiedle" < *uik- ma odpowiednik w słow. visi, visi f. "wieś". — Forma żeńska viešpatni przypomina z jednej strony wed. pdtni- "pani, bogini", sapatni- "Nebenfrau", z drugiej strony gr.TCOTVIOC"pani, władczyni", < pie. *pot-n-ih2# (dwojakie traktowanie pie. *-ih2#), do tego drw. óeo7ioiva "pani" < *despotnia, od óeoTiÓTric;. Dalsze związane z tą rodziną formy lit. wymienia sią s.v. viešis. — Drw. viešpataitis m. SD «panic, syn pański, panią, paniątko», viešpatystė "państwo w sensie politycznym" (m.in. DP), SD «panowanie» (syn. valdžia), viėšpatiškas "boski", SD «paniący, augustus, regius; pański, dominicus, herilis», viėšpatienė "władczyni; żona władcy". Vb. denom. viešpatauti "panować, rządzić" (=> viešpatavimas "panowanie"). vieta 2 p.a. "miejsce, miejscowość" (DP też "otchłań"). Odpowiednik łot. vieta "miejsce, przestrzeń, wolne miejsce; miejsce do spania, łoże dla wiącej niż jednej osoby (w przeciwieństwie do gulta)\ posada, miejsce pracy", por. też gultas vieta "miejsce do spania", kapa vieta "grób", majas vieta "zajazd, gospoda" (=> vb. denom. pavietat "mieć miejsce w gospodzie, kwaterować"). Z obecności czasowników scs. obitati "zamieszkiwać" (ros. obitatb ts., scs. obiteli "mieszkanie"), previtati "odejść (na inne miejsce), przesiedlić sią", pol. zawitać "przybyć na pobyt, mieszkanie" wyprowadza sią hipotezą o zanikłym rzeczowniku psł. *vita "miejsce pobytu, osiedlenia" oraz o praformie bsł. *ueita-. — Drw. vietovė "miejscowość", vietinykas DP "namiastek, namiestnik", dziś vietininkas. Cps. darbovietė "miejsce pracy", dvarvietė "miejsce, gdzie znajdował sią dwór", išvietė "ustąp, wychodek" (por. niem. Ab-ort "ustąp", dosł. "ustronne miejsce"), kėlvietė "miejsce po byłej drodze; bród", nėpavietė "miejsce odległe (od drogi, ludzi)", nepaviėčiuo żm. adv. "w odludnym miejscu", reikiavietė "ustąp", teliavietė "łożysko cielące", turgavietė "plac targowy, rynek". — N. m. Vieteikiai, Viėtiškės, cps. Dvarviečiai 13x, Gėrviečiai (*Gerv-viečiai), llgviečiai, Lėnkviečiai 2x (por. lenkas "Polak"), Šakvietis, Šilvietė, Totorviečiai (por. Totdrkiemis), Ūosvietis.
751 vieversys, acc. sg. vieversį 3 p.a. "skowronek, Alauda arvensis" (stpr. werwirsis EV "Lirche", zam. *weiwirsis). War. vieverslys, vieverstys, vievirsys, vievursys, vievurstys. N. m. Vieversiai, Vieversynė 2x. — Obok tego war. z wokalizmem *a: voversys, acc. sg. v kš (por. bakštyti ob. bakstyti < bastyti oraz balkšvas ob. balsvas, kalkšnoti ob. kalsnóti). — Dla bałt. vis- są nawiązania w słowiańskim, por. słń. viš, viši "trzcina, turzyca", ros. viša "rzęsa na powierzchni wody", pol. wisz "trawa bagienna", jak i w germańskim, por. norw. veisa "roślina o soczystej łodydze" obok vise "kłos, łodyga z liśćmi", stwn. wisa "łąka". Dalsze szczegóły niejasne. — Drw. viksvynas "miejsce obfitujące w turzycę", vlksviniai m. pl. "trzcina, Scirpus". — N. rz. Viksvė, n. jez. Viksvčjis, n. bagna Viksvynė. — Z wtórną grupą kš: vikšras "sit, sitowie, Conium maculatum", vikšris m. "sitowie; turzyca; jakakolwiek trawa", n. rz. Vikšras, Vikšrus, cps. Vikšrupis, Vikšrūpis. vikšras "gąsienica, larwa motyla a. pszczoły" — prawdopodobnie z *visras przez epentezę k (*viksras), następnie zmianę ks > kš (por. pūslė > *pūkslė > pūkšlė). Analiza: *uis-ra-. Leksem *uis- przedstawia bałtycki st. zanikowy typu RiT <= ReT do pie. *ues"żreć, żywić się"535, por. łac. ueseor "żywić się, spożywać", stir. fess f. "jedzenie" (*ues-teh2-), stisl. vist f. "pożywienie" (*ues-ti-). Por. objaśnienie łac. uermis, -is m. "robak, gąsienica" s.v. varmas. vykti, vykstū, vykaū "udawać się, podążać; odbywać się, dokonywać się, powodzić się", pavykti "udać się" (Viskas gerai pavyko "Wszystko się udało, dobrze przebiegło"), parvykti "przybyć, przyjechać z powrotem, powrócić", užvykti "zajść, zajechać po drodze; udać się (o urodzaju)". Leksem vyk- jest neopierwiastkiem, który
555
Por. tris- <= tres- s.v. trėsti, dvis- <= dves- s.v. dvėsti, gris- <= gres- s.v. grėsti.
752 wyabstrahowano z formy prs. vykstu. Ta ostatnia wywodzi sią przez denazalizacją z *vįkstu < *vink-stu, i przedstawia odnowienie prs. infigowanego *vinku, o formacji identycznej z łac. uincó "zwyciążam, pokonują" < *ui-n-k-ó (rozwój niezależny). Pwk. *uik- to SZ do *ueik-. Obok tranzytywnego veikiu, veikti (zob.) musiało kiedyś istnieć vb. intr. *vinku (=> *vinkstu), *vikau, vikti. Por. stisl. vega "walczyć, zabijać" < *uik-e-. — Drw. vykdyti a. vykdinti caus. "zorganizować, spełniać, dokonywać, urzeczywistniać", pavykėti, -vykiu "popądzić, przepądzić", nomina: (vykis m. "zdarzenie", nevykusiai adv. "nieudanie, w sposób nieudany". — Metanalizą formy prs. vyks-ta zaświadczają drw. vyksmas "dzianie sią, proces, przebieg" oraz vyks-nis a. vyks-nys "wynik działania, procesu, fakt" (analiza synchroniczna: vyk-smas, vyk-snis). Por. rūksmas, svirsnis. vilgti, vilgstu, vllgau "wilgnąć, wilgotnieć" (akut wtórny) :: łot. vilgt, vilgstu, vilgu ts. — formacja na SZ do pb. *uelg-, por. łot. velgt (vėlgi), veldzu "prać, zamaczać bielizną, moczyć" (refleksy na SO s.v. valgyti). Caus. vilgyti "zwilżać, nawilżać, moczyć (ubranie na deszczu), moczyć (płótno w rzece), trzymać w wodzie". Nomen: vllgšnas a. vilgšnūs "wilgotny, nasycony wilgocią". — Słowiański SZ *v!lg- widać w adi. *vilgu-ku "wilgotny", por. rcs. vulguku, słń. volgek, czes. vlhky, ros. volgkij a. volglyj "wilgotny" (=> vb. denom. volgnutb "wilgnąć"), stpol. wilgki > wilgi a. wilki "mokry, wilgotny" (=$ vb. denom. wilgnąć, wilżyć)', wilgota a. wilgość, wilkość "wilgoć". vilkas "wilk, Canis lupus" :: łot. vilks, stpr. wilkis EV. Wraz z psł. *vilku, scs. vlūkū, słń. volk, sch. vūk, ros. volk, ukr. vovk, błr. vouk, czes. vlk, głuż. dłuż. wjelk, pol. wilk kontynuują pbsł. *uilk-a- < pie. *ulku-o-. Por. sti. vfkah, aw. vdhrka-, stisl. ulfr, goc. wulfs (*wulxua-), gr. A,uxoę < *lukuos (metateza ul > lu, delabializacja k"), łac. lupus zam. fluąuus (pożyczka sabińska), alb. ujk, daw. gw. ulk "wilk". Pochodzenie wyrazu ie. pozostaje niejasne. — Lit. femininum brzmi vilkė "wilczyca", < *ullk-iia *uilk-iia. Intonacja akutowa świadczy o tym, że derywatowi żeńskiemu oprócz sufiksu właściwe jest jeszcze wzdłużenie wokalizmu pierwiastka, tzw. vrddhi556. — W odpowiedniości do wed. vrki- f. "wilczyca" < pie. *ulku-ih2- oczekuje sią pbsł. *uilkl, psł. *vilći. Siady takiego refleksu tkwią prawdopodobnie w dwóch derywatach, por. 1° lit. vilkija (zob.), 2° psł. *vilći- + -ka- > *vilčica "wilczyca", por. słń. volcica, sch. vučica, ros. volčica, czes. vlčice, pol. wilczyca551. — Drw. vilkai m. pl. "futro podbite wilczą skórą; widły do wyciągania garnków z pieca", Vilkaitis m. "wilczek", SD «wilczą», vilkatas (zob.), vilkelis m. "wilczek", przen. "nazwa pewnej zabawy; otwór w drzwiach celi wiąziennej, judasz", vilkena "skóra z wilka", vilkenos f. pl. "futro z wilczej skóry", vilkiena "skóra wilcza" (por. cs. vlučina "skóra z wilka", sch. vūčina ts.), vilkienė "wilczyca", vilkinyčia "wilcza nora", vilkiškas "wilczy", vilkytis m. "wilczek", SD «wilczą, wilczątko» (por. sch. vūčic, słń. volčič "wilczek" < pbsł. *uilkltia-), vilkintis m. "wilczątko". Cps. šuvavilkis m. "pies jak wilk" (zob. šuo), vilkaduobė "wilczy dół", vilkaplaūkė "gatunek trawy bagiennej, Nardus", vilkbūdis m. "człowiek zły, bezwzglądny", vilkgirė "las, w którym płodzą sią wilki", vilkšunis m. "pies jak wilk" (zob. šuo), vilktrasa a. vilktrisa (zob. trėsti). — N. m. Vilkai 4x, Vilkiai, Vilkija 4x, Vilkinė 3x, Vilkinė 2x, Vilkynė 4x, Vilkiškės 9x, Vilkiškiai 5x. Złożenia 1° z członem Vilka-: Vilkabrastis, Vilkabrukiai (por. brūkis), Vilkaduobė,
556
Paralele: vdrna <= varnas, karvė *karvas, ūdra <= *ūdras. Paralela: bg. sterica "jałówka" < *sterT-ka-, por. sti. starł- "jałówka", gr. oteipa poūę "jałowa krowa" < *ster-ia < pie. *ster-ih2-. 557
753 Vilkagiris 2x, Vilkakarčemė, VilkamušiaiVilkanastraT (por. nasrai), Vilkapjūviai, Vilkaraisčiai (por. raistas), Vilkaslastis (por. slastai), 2° z członem V7/&-: Vilkaičiai, Vilkdaržė, Vilkdaubis, Vilkmedžiai, Vilktakis, Vilkupiai, Vūkvedžiai oraz Vilkuriai (*'Vii k-kuriai), Viltrakiai (*Vilk-trakiai). vilkatas "wilkołak, duch osoby zmarłej wcielony w wilka", SD «wilkołek». Formacja z suf. -atf-, jak np. lakatas, skėpatas. Por. n. m. Vilkatėnai, cps. Vilkatupė. Przez metatezą k-t > t-k pojawił sią tu war. *viltakas (por. plaštakas z *plaśk-atas). Gdy zaś ten ostatni został zinterpretowany jako złożenie z członem -takas (por. laš-takas), to otworzyła sią droga dla fałszywych neocompositów vilk-takas, vilk-takas "wilkołak" oraz vilka-takis ts. Do tego n. m. Vilktakis. vilkija "zgraja wilków". Analiza: pb. *uilkii-a < *ulkllih2-eh2 w hiacie lrg.). Prawdopodobnie jest to drw. kolektywny, dla którego osnową była forma feminini pb. *uilkl "wilczyca" < pie. *ulku-ih2, por. wed. vr&f- ts. Z chwilą odnowienia formy nominatiwu sg. f. *uilkls przez vilkė (zob. s.v. vilkas) derywat vilkija przestał być motywowany paradygmatem sb. "wilczyca" i wszedł w zależność od nominatiwu sg. m. vilkas. To doprowadziło do wyodrębnienia sią -ija jako neosufiksu558. vilkti, velku, vilkaū "wlec, ciągnąć; ubierać, odziewać", SD apvelku rūbais «obłoczę kogo w szatą, przyodziewam» (syn. pridingiu), nuvelku rūbus «zwłoczę szatą» (SD1 nuvelku «obłoczę; wyzuwam»), šarvais apvelku «zbroię kogo, ubieram we zbroię» (syn. šarvoju). Refl. vilktis "wlec sią; ubierać sią, rozbierać sią", velkasi SD «wlecze sią co», įsivilkti "wciągnąć, zawlec do siebie; ubrać sią, włożyć na siebie ubranie". Por. łot. vilkt, velku, vilku "wlec, ciągnąć". Odpowiednik słowiański: psł. *uelk-, scs. vieką, vlėšti "eA,xeiv, wlec" (SZ vliklū "wlekł", sch. vūči "wlec"), słń. vlėčem, vlėči, ros. volokū, voločb. Pie. *h2uelk-, por. nomen alternacyjne gr. auAa^, -axoę f. "bruzda przy orce; szrama, draśnięcie, rana; pokos" < *aulak- < pie. *h2ulk- (znacz. etym. "pociągnięcie") :: SO acc. sg. hom. (bXxa < *auolka < pie. *h2uolk-m. — Drw. vilkėti, vilkiu, vilkėjau dur. "nosić (odzież, ubranie)", DP "obłoczyć, przybierać się", vilkinti caus. "(sprawę) przewlekać, odwlekać, marudzić". Nomina na SE: velkė "zasuwa u drzwi (drewniana a. żelazna), zapora; pętla, ucho, uchwyt; zawleczka przetykana przez otwór; spinka, zapinka, sprzączka; długa wędka wleczona za płynącą łodzią" (=> vb. denom. užvelkėti "zasunąć zasuwę drzwi"), velkės f. pl. "nosidła na siano; sanie do wywożenia siana z bagnistych miejsc, sanki do przewożenia pługa lub brony na pole", velkėtas ts., velketa "włóczęga", velkinas, -a lub velkenas, -a "kto idąc, coś za sobą wlecze", też "kto prowadzi kogoś ze sobą", np. Motina velkina vaiką už rankos eina klausti "Matka idzie pytać, prowadząc dziecko za rękę", velkis m. "kto idzie powoli, leniwie, wlecze się", velksnė "(jednorazowe) wyciągnięcie sieci, jej zawartość". — Nomina na SZ: apvilktas "obleczony": kailiniais apvilktas SD «kożuchem odziany, w kożuchu kto», serdoku gelažiniu apvilktas SD «pancerznik», nūovilkis m. "skóra zdarta ze zwierzęcia", SD «zewłoka, exuuise», vilksnė "proca", SD «proca pospolita mała», vilkstynė SD1 «proca» (syn. švirkštis), vilkstė "pętla, pętla z włosia do łowienia zajęcy a. lisów", vilktinis m. "włók, niewód", vilktūvas "widły do suszenia skóry". Cps. akėčvilkos a. akėtvilkos f. pl. "sanki do przewożenia brony",
558
Formant -ija widać w takich derywatach, jak bernija "gromada chłopców" (do bernas), vyrija "zebranie mężczyzn" (do vyras), išeivija "ogół uchodźców" (do išeivis). Sekundarnie został on rozszerzony na rzeczowniki nieżywotne, por. np. akmenija "grunt, gdzie pełno kamieni" od akmuo.
754 garvilka a. garvilkas, garvilkis m. "dymnik, wywietrznik" (por. garas), war. metatetyczny: galvirkis m., kdiliavilkis m. "rozwidlona gałąź do suszenia skóry" (syn. kailiamautis), zemėvilka "włóczenie po ziemi, jazda saniami po zejściu śniegu" (=> zemėvilkais adv. "(jechać lub ciągnąć co) po ziemi nie pokrytej już śniegiem"). — S O valk-: valkioti (zob.). Nomina: apvalkas DP m.in. "odzież" :: łot. apvalks "ubranie, narzuta na ramiona" (=> apvalkalas "pokrycie futra, odzienie"), Išvalka 1. "miejsce, gdzie wyciągają sieć", 2. "przerębel, przez który ciągną sieć", išvalkos f. pl. "brudna, znoszona bielizna", pavalkai m. pl. "chomąto, tj. uprząż wkładana na szyję koniowi pociągowemu", SD «chomąto», pavalkalas "odzienie spodnie, bielizna", SD «powłoka», prievalka c. "włóczęga", sąvalka "to co zwleczono, zgrabiono w jedno miejsce"559, sąvalkos f. pl. "motłoch, męty społeczne", užvalkalas "pokrowiec", SD «poszwa, poszewka» (por. pol. powłoka <= powlec), valkata a. valketa "włóczęga, nierób, obibok" (=> vb. denom. valkatauti "włóczyć się", valkatavimas "włóczęgostwo"), vaikis m. "zaćma, katarakta; mion w żarnach", vaikius "zaćma" (budowa jak lakius, skaičius), valksmas 1. "(jednorazowe) wyciągnięcie sieci", 2. "miejsce połowu, toń rybacka" (por. pol. włok "sieć ciągniona", ros. volok "sieć"), valksnė SD «toń, tonia», valkšna 1. "(jednorazowe) zarzucenie sieci", 2. "miejsce, gdzie wyciągają sieć", 3. "przerębel, przez który ciągną sieć", 4. "kłos owsa" (ksn > kšn jak w vėrkšna), valktis m. "postronek, powróz", valkus "ciągliwy, rozciągliwy, który daje się rozciągać (o glinie, wosku, cieście, serze, nie wypieczony m cieście); giętki (o gałęzi, łozie, rózdze, wędzisku)", valkus arklys "silny, wytrzymały, odporny", vaiki karvė "długo dojna krowa". Cps. akivalka "zaćma, katarakta", giedravalkis (zob.), naktivalka (zob.). — N. m. Valkos, cps. Valkaguliai oraz Pavalkis, Pavalkiai, Pervalkai\ Suvalkai\ Sventvalkis. N. rz. Sąvalka. vilnis, -ies 4 p.a. f. "fala na wodzie" (łot. vilnis ob. vilna ts.), daw. gw. vilnia (4 lub 2 p.a.), SD vilnios f. pl. «wał na wodzie, wełny, wały». Wyraz pokrewny psł. * vilna, scs. vlūna, ros. volna "fala", wed. ūrmi-, aw. vardmi ts. (pie. *ulH-mi-), stwn. wella "źródło". W odróżnieniu od czas. velti II < pie. *uelH-C "toczyć się" drw. vilnis nabrał charakteru anitowego, jednak hydronimy akut przechowały (zob. niżej). — Drw. vilnyti, -ija, -ijo lub vilniūoti, -ūoja, -uojo "pokrywać się falami (o jeziorze), falować (o wodzie, zbożu na wietrze)", vilniškas "podobny do fali, falowy, np. ruch". — Vilnia (1 p.a.) to nazwa rzeki Wilenki i zarazem położonego nad nią miasta Wilna (por. formy błr. Vilnja "Wilno" i łot. Vilųa ts.). Obok tego n. bagna Vilnia-raistis, n. rz. i jez. Vilnoja, n. rz. Vilnūtis. Nazwa miasta Vilnia została z czasem zastąpiona przez drw. męski na -us, stąd dzisiejsze Vilnius, -iaus. vilnos f. pl. "wełna, włosy wełniste pokrywające skórę owcy, strzyża", łot. vilna ts. :: lit. vilna "kłak wełny"; pavasarinės vilnos "wełna strzyżona wiosną", rudeninės vilnos "wełna strzyżona jesienią", pakojinės vilnos "wełna z nóg, wełna gorszej jakości". Pbsł. *uiln-a- < *HuilHnaH- z pie. *Hulh2-neh2-. Por. scs. vlūna, sch. vūna, łac. lana (*Hulana), wed. ūma-, goc. wulla. Z innymi sufiksami: gr. Arivoę n. "wełna", het. huliyats. Motywacja werbalna w łac. uelló "skubać, obrywać" < *uelnó < prs. infig. *Huel-n-h2-e-. — Drw. vllningas "wełnisty, o długim włosie (wełna, kożuch barani)",
559 Por. stpol. zwłoka "to, co z kogoś zwleczono, zdarto", pol. zwłoki pl. "ciało zmarłego", sch. svlak "skóra ściągnięta z węża".
755 vilninis a. vilninis "zrobiony z wełny, wełniany", vilnonas ts. Cps. šeriavilnė "wełna szorstka jak sierść" (por. šerys). vilpišys 3 p.a. "dziki kot, żbik, Felis catus, Felis silvestris", war. vilpišas, vilpišius. Zwraca uwagę brak poświadczeń stlit. i gwarowych. Ten czysto literacki wyraz był dotąd etymologizowany w powiązaniu z nazwą "lisa" (pie. *h2ulop-), co jednak nie całkiem jest pewne, zob. lapė. Jako alternatywa nasuwa się przypuszczenie o związku wyrazu vilp-išys z wykrzyknikiem vilpš (o rzuceniu, o nagłym, szybkim ruchu). Por. suf. -iš- w gaudišas "łapacz", gribišas "złodziejaszek", lakišis "roślina uczep, Bidens cernuus". — N. m. Vilpišiai, Vilpiškiai560. viltis, viliuosi, vyliausi "ufać, oczekiwać, spodziewać się", SD «spodziewam się, tuszę» (=> viltas «spodziany»), apsivilti a. nusivilti "zawieść się (w nadziei), doznać zawodu, rozczarować się". — apvilti "zawieść, zrobić zawód, nie ziścić czyich nadziei, rozczarować, oszukać", apviliu SD1 «mamię [syn. moniju]; omyłam [syn. apgaunu]», apsiviliu SD1 «omylam się» (syn. apsirinku), nuvilti "oszukać, zdradzić, zrobić zawód komuś" (=> vilas DP "zdrajca"), privilti "przymamić, uwieść, zwieść", SD priviliu «oszukiwam kogo, zdradzam» (zob. niżej privylėjas). Odpowiednik łot. vilt, vilu, vilu "oszukiwać, zwodzić", iter. viĮat a. vilstit ts., stpr. prowela-din 3 pl. prt. "zdradzili go", prawilts "zdradzony". — Dalej por. lit. vilioti "wabić podstępnie, zwodzić, nęcić, oszukiwać", vilioju ku SD «łudzę kiem», pavilioti "zwabić, znęcić, uwieść, zjednać sobie", privilioti "przymamić, przywabić, uwieść, zwieść", nomina: viltis, -iės f. "nadzieja, ufność", SD1 «otucha», cps. viltavilys SD «pochlebca» (==> vb. denom. viltaviliauju SD «pochlebuię»). Por. słowiański SZ vii-: scs. dovilją, dovilėti "apxeiv", ros. dovblėtb "starczać, wystarczać". Alternant vil-C przedstawia st. zanikowy do vel-C < pie. *uelh,"wybierać, woleć, chcieć", por. pavėlti s.v. velti I. — Neoosn. vilio-: viliojimas "kuszenie, nęcenie", SD «machlarstwo, szalbierstwo», viličklis m. "zwodziciel", SD «oszukiwacz; szalbierz» (por. klajóklis, svajoklis). — WSZ vyl-: vylius, -iaus "obłuda, podstęp, oszustwo" — abstractum prymarne na -ius (por. vyrius <= virti, gyrius <= girti), SD «zdrada» (išdavimas su vylium SD «wydanie kogo zdradzieckie»), vyliūgas "zwodziciel, oszust", privylėjas SD «zdrajca». Por. ros. viljatb "zmieniać kierunek podczas biegu", ukr. vyldty ts., błr. vilic "zbaczać z drogi", pol. wiła c. "błazen, szalbierz" (=> wiłować "błaznować, szaleć"), czes. vilny "lubieżny". vynas "wino" — zapoż. z pol. wino a. błr. vinó. Cps. vynmedis m. "winorośl", vynuogė "winogrono" (=> vb. denom. vynuogiauti "zbierać winogrona"). — vynyčia DP, SD «winnica» — zapoż. z błr. vfnnica. — vyninykas DP, SD1 «winiarz» — zapoż. z błr. vmnik. vynioti, vynioju, vyniojau "wić, owijać, nawijać, rozwijać, spowijać, wywijać, zwijać, zawijać, zwijać" (war. vynioti), cps. apvynioti "owijać (np. stopy onucami)", apvynioju SD «owijam co czym», azuvynioju SD1 «zawiiam», suvynioju SD1 «powiiam». Czas. vynioti funkcjonuje jako synchroniczny iteratyw do vyti "wić, -winąć" (pwk. *uih,-C <= *ueih r ). Fakt jednak, że nie ma suf. -nioti, wyklucza możliwość derywacji od inf. vyti. Rozważając pochodzenie tej formacji, trzeba najpierw zaznaczyć, że vynioti przypomina iteratywy z pierwiastkowym -n-, takie jak gynioti od ginu, ginti; mynioti od minu, minti;
560 Nie wiadomo, czy należą tu n. rz. Vilpesys, Vilpisis a. Vilpisys. —N. m. Velpesiai (rej. Raseiniai) pochodzi od n. rz. Velpė (tamże), która powstała przez synkopowanie formy *Velupė, por. n. rz. Vel-upys ob. Vet-iuona, Vel-idnė.
756 pynioti od pinu, pinti. Ich cechą charakterystyczną jest wzdłużony stopień wokalizmu: in- V Tn-V. Jest prawdopodobne, że vynioti ma za osnową zanikłe prs. *vinu. Geneza tego ostatniego wiąże sią — inaczej niż w wypadku ginu, minu, pinu — z pie. formacją infigowaną. Rekonstrukcja: *ui-n-h r ė-. Wynika z tego, że vyn- w vynioti byłoby wzdłużonym stopniem neopierwiastka vin-, który został wyabstrahowany z prs. *vinu (hipotetyczny pdg.: *vinu, *vijau, *vyti). Segment n derywatu vynioti jest wiąc koniec końców tożsamy z infiksem nosowym. To samo należy powiedzieć o n w formie trynioti trinu (zob. trinti). Postulowane prs. infig. *vinu znajduje oparcie 1° w prs. łot. vinu do vit "zwijać, splatać". Od neopwk. vin- pochodzi prt. na st. wzdłużonym vinu (zob. s.v. vyti), 2° w drw. lit. vinis (zob.)561. — Neoosn. vynio-: apvyničklis m. "to, czym owija sią skaleczoną nogą, rąką, palec; opatrunek", SD «obwicie» (SD1 «powicie»), iyynioklis m. SD «zawicie powszednie, którym cokolwiek zawiiaią; trąbka z papieru». Neoosn. vynioj-: apvyniojimas SD «obwinienie, obuolutio» (brak w LKŽ). Zob. też apvynys (apynys). vinis, -ies f. 4 p.a. "gwóźdź", SD vinis «goźdź, clauus», išmušu, iškalu vin{ «wybijam gozdź», vinimis sukaltas «zbity gozdźmi». War. vinys. Odpowiednik stpr. winiš EV, czyt. winnis "czop w beczce". Cps. pasagvinė "gwóźdź do podkowy" (por. pasaga). Prawdopodobnie drw. z suf. -i- lub -ia- od prs. infig. *vinu do vyti (zob.). Znacz. etym. "to, co sią wpądza (w deską, belką)". Por. ūžkalas "gwóźdź" užkalti "zabijać (deskami)", (valas a. (valis m. "drewniany gwóźdź; spójnia" <= veltis "wiąznąć". vinkšna 1. "wiąz, brzost, Ulmus" (war. vinkšnas, vinkšnis m.), 2. "kora wiązu", 3. "poprzeczka w saniach" (war. vinkšnas, vinkšla, vinkšra). Por. łot. viksna "wiąz a. brzost". Niejasne. Może kontynuować — z insercją k — pierwotne *vinśna < *vinź-sna-, drw. od prs. infig. *vinžu. Por. prs. vyžtu < *vinž-stu (to zam. *vinźu) do vyžti "pleść łapcie z łyka". — N. rz. Pavinkšnė, Vinkšninė, Vinkšnynė, cps. Vinkšnakelis, Vinkšupis. N. n. Vinkšnėnai 2x, Vinkšninės, Vinkšniškiai, cps. Vinkšnabrastis, Vinkšupiai 2x. viras "wągr", zwykle pl. virai 4 p.a. m. pl. "wągry (w miąsie świni), larwy tasiemca", 2. "wypryski na skórze człowieka" < pb. *uirHa- < pie. *urH-o-. Por. łac. uarus, - f m . "wyprysk na twarzy, brodawka". War. viris, -io, pl. viriai. Osnowa werbalna nierozpoznana. Zanik antewokalicznej lrg. jak np. w wyrazach atviras, atkilas, pinai. — Vb. denom. įviriūoti "dostać wągrów", viriūotas "(o wieprzu) wągrowaty, mający wągry, (o człowieku) pokryty wypryskami, (o dziecku) mający robaki". vyras "mążczyzna, mąż" :: łot. virs, stpr. wijrs. Odpowiada wed. vira- m. "mążczyzna, bohater; syn", aw. vira- < pie. *uiH-ró- "(młody) mążczyzna, wojownik". Akcent lit. cofniąty na pierwiastek jest oznaką substantywizowania pierwotnego adi. vb. *uiH-ró- "silny" (por. toch. B wir "odznaczający sią młodzieńczą siłą")562. Dalej por. łac. uires f. pl. "siły" < *uiH-s formacja na SZ do pwk. *ueiH-, jak w wed. vayas- n.
561 Pozostałości po tematach infigowanych od pwk. setowych spotyka sią w jąz. litewskim stosunkowo rzadko, por. 1. gw. glinū, gliniaū, glinti "lepić, zalepiać (gliną)" od prs. *gli-n-H-e- (pwk. *gleiH-), 2. gw. sinū, siniaū, sinti "wiązać" od prs. *si-n-h2-e- (pwk. *seih2-), 3. trinu, tryniau, trinti "trzeć, piłować", przez metatezą od prs. *tirnu < *tr-n-h,-e- (pwk. *terh r ); obok tego iteratyw na -ioti: trynioti "trzeć po trochu". Z jąz. łotewskiego por. np. sminet, -u, -eju "uśmiechać sią znacząco" — ze SW od *sminu < *smi-n-H-e- (pwk. *smeiH-, por. scs. smijati są "śmiać sią"). Por. też neosuf. -nu, wyabstrahowany z praesentiów infigowanych, a używany przy pierwiastkach o wygłosie dyftongicznym, np. gaunu, grióunu, grienū. 562 Krótki wokalizm form łac. ulr, stir.fer, goc. watr objaśnia sią wpływem złożeń, w których człon *uiHrotracił fonem laryngalny w warunkach kompozycji.
757 "siła życiowa, popęd" < pie. *ueiH-es-. N.B. W jęz. litewskim nie ma śladu po wyrazie pie. *h2ner, por. gr. avf)p, avópóę, avópa "mąż, mężczyzna, małżonek", wed. nar-, nćirah, naram "mężczyzna". — Drw. vyriškas 1. adi. "męski, mężny; małżeński", 2. sb. DP "mężczyzna", SD «mężczyzna, mąż» (por. użycie wyrazu moteriškas), dziś vyriškis m. "mężczyzna" vb. denom. vyriškėti "mężnieć"), vyras moterės SD «małżonek», vyriuvienė "kobieta lgnąca do mężczyzn, szukająca męskiego towarzystwa": Ji tokia vyriuvienė — be vyrą nerimsta (neosuf. -iuvienė, por. sukčiuvienė). Cps. bevyrė "niezamężna", SD «niemężata» (por. bemotėris), bobvyris m. "mężczyzna jak baba, lichy mężczyzna", didžiavyris m. SD «bohatyr» (syn. žymus žmogus), dvivyrė "kobieta, która miała dwóch mężów" (por. dvimotėris), svetimvyrė (zob. svetimas), vyrkalbė "kobieta o niskim głosie", vyrmergė (zob.), vyrmoteriai m. pl. "małżonkowie" (m.in. DP), vyrmotėris m. "małżonek", vyromotė a. vyrmotė SD «małżonka, mężatka», vyrvaikis m. "prawie mężczyzna", vyržarga "kobieta lubiąca obcować z mężczyznami, latawica" (por. pajódžarga), vyržudė "kobieta, która zabiła swego męża". Vb. denom. vyrauti "panować, przeważać, górować", vyroti: iyyroti "zmężnieć, przestać być młokosem", isivyroti "zacząć grać rolę dojrzałego mężczyzny lub gospodarza". virbas "rózga, pręt; suchy pręt, chrust" :: łot. virbs "pręt, patyk, żerdź, rożen" (virba "sztanga żelazna") — odpowiada psł. *virba "wierzba, Salix", sch. vrba, ros. verba, ukr. verba, stpol. wirzba ts., drw. scs. vrubije n. "zarośla wierzbowe". Wyraz bsł., pochodzący od pie. *urb-. W pierwiastku nawiązuje do gr. pdp-óoę "różdżka, wędka, pręt posmarowany klejem (dla łapania ptaszków), drzewce włóczni, laska, laska pasterska", też "młody pęd", z *hrab- < *urab < pie. *urb-. Por. na SE *uerb- łac. uerbėnae f. pl. "pęk, wiązka ziół lub gałązek wawrzynu, oliwki, mirtu", uerbera n. pl. "rózgi do chłosty". — Drw. virbalas "pręt, kij, drut (do robienia swetrów itp.); ząb brony", SD «grafka» ["metalowy rylec, pręt do pisania", SŁXVI], «knutel» ["pałka, kij, patyk", SŁXVi], «lon» ["kołek zabezpieczający koło przed spadnięciem z osi", SŁXVi], virbalas astras SD «kołek ostry», virbtis m. "pręt, sztaba, sztanga". Cps. akėčvirbalis m. "ząb brony". Vb. denom. virbti, virbsta, virbo "wypuszczać pędy". — N. m. Virbalai 5x, Virbalis, n. rz. Virbalas, n. łąki Virbaly nė. virdis, -ies f. "poprzeczna belka pod pułapem w stodole lub odrynie; zawieszona pod sufitem izby żerdź do wieszania lub suszenia ubrań; żerdź umocowana pod szczytem dachu do wieszania (solonej) słoniny i mięsa". Pluralna forma tegoż wyrazu, virdys 1 p.a., oznacza "piętro w stodole, pułap, tj. sufit z desek leżących na poprzecznych belkach". Etymologia nierozpoznana. — SO vard-\ apyvardė "tyczka chmielowa", łot. varde "belka poprzeczna". Por. jeszcze łot. vardes f. pl. albo vardi m. pl. "stosy drzew złożone do suszenia". vyrėda a. vyrėdė "megiera, piekielnica", dosł. "mężojadka": Vyrėda gatava suėsti vyrą iš meilės arba piktumo "«Vyrėda» gotowa jest zeżreć mężczyznę z miłości albo złości". Złożenie typu pelėda (zob.). Zob. też žmogėdra. vyresnis, -ė "starszy od kogo", sb. m. "przełożony, zwierzchnik, naczelnik" (w tej funkcji też forma vyresnysis), vyresnis SD1 «proboszcz, praepositus», w SD zastąpione przez vyresnis kunigas «proboszcz» (=> vyresnybė SD1 «probostwo, praepositura», w SD zastąpione przez vyresnybė kunigystės «probostwo»), vyresnis SD1 «urzędnik», vyresnis kareivių SD1 «woyski» (zob. kareiva), vyresnis minykų SD1 «przeor» (zob. miny kas), vyresnė minyškų SD1 «przeoryssa» (zob. minyška). Formacja urobiona sufiksem compar.
758 -esni- skłania do przypuszczenia, że kiedyś istniała osnowa przymiotna vyra- (zob. vyras). Por. viršesnis <= viršūs. vyriai m. pl. "zawiasy, np. w drzwiach" (sg. vyris, też vyrius) — należy do czas. veriū, verti m.in. "otwierać i zamykać" (zob.). Ma formacją opartą o pwk. vyr-, tj. WSZ w stosunku do vir- widocznego w atviras "otwarty", praviras "na wpół otwarty, uchylony". Budową przypomina vyris "wrzątek" 4= virti, spyris "kopnięcie" <= spirti. Jest to skonkretyzowane abstractum o znacz. etym. "zamykanie i otwieranie"563. vyriausias "najstarszy" — superl. do vyras (por. vyresnis). Formy anaforyzowane: vyriausiasis teismas "sąd najwyższy", vyriausioji būstinė "kwatera główna". — Drw. vyriausybė "rząd" (dosł. "najwyższość"), vyriausybinis "rządowy". vyris a. vyris, -io 1. "wrząca woda, wrzątek", 2. "wir (wodny)". Abstractum utworzone od vyr- jako wzdłużonego st. zanikowego do ver- /vir- "wrzeć, gotować się", por. virti, virė. Znacz. etym. "wrzenie", konkretyzacja: "wrzątek", "wir". Paralele: vyris "zawias" (zob. vyriai), brydis "ślad chodzenia po zbożu a. łące". vyrius, -iaus, też vyriūs, -iaūs (4 p.a.) 1. "wrzenie", 2. "wir (wodny)", 3. "gromada, grupa", 4. "mnóstwo, chmara, np. much" (Vyriūs musių), "klucz żurawi" (Vyriūs gervių). Formacja nomen actionis z suf. -ius i WSZ vyr- do virti "wrzeć", jak w wypadku vyris (zob. wyżej). — Nazwę Vyriūs nosi zakole Niemna we wsi Pavyrė w okolicy Birštonas (Birsztany), por. Vanagas 1981, 387. — N.B. Z powodu takich paralel, jak vylius <= vilti, gyrius <= girti, które świadczą o przynależności vyrius do lit. modelu apofonicznego, nie sposób utrzymywać, że vyrius zostało zapożyczone z pol. wir. Temu sprzeciwia się również zróżnicowana semantyka wyrazu lit. virkšti, virkšta (war. virkščia), virško "schnąć, usychać, więdnąć; krzepnąć - o krwi, ścinać się - o mleku". Niejasne. — Drw. virkščia "łodyga grochowa, grochowina; łodyga kartofla, łęcina", virkščiai a. virkščios pl. "łęciny", virkštelė "pępowina", virkštojai, -ūs (2 p.a.) "łęciny". — SO varšk-: varškė (zob.). vyrmergė "dziewczyna, kobieta o cechach męskich; bezpłodna kobieta", por. vyras, merga. W tym znaczeniu też gw. vlrkrauja (ze skróceniem vyr- > vir-). virpėti, virpu, virpėjau "drgać, drżeć, trząść się (z zimna, ze strachu, w gorączce)". Alternant na SZ do verp-, zob. verpti. Tam też o starszym refleksie SZ w postaci urp-. — Drw. suvirpti, -virpstū, -virpaū inchoat. "zadrżeć, zatrząść się", virpčioti "chwilami drgać (o wargach), drżeć". Nomina: virpesa "drganie, dreszcz", virptis m. "tyka, tyczka, kół", virpulys "dreszcz, drżenie części ciała". Tu też varpas "dzwon" (zob.). virsti, virstū, virtaū "przewracać się, walić się; buchać (o dymie, ogniu); zamieniać się w co", apvirsti "wywrócić się", nuvirsti "spaść z góry na dół", parvirstu SD «obalam się» (syn. parpuolu), pavirst in kų SD «przedzierzgnąć się w co». Formacja na SZ *urt- do pie. *uert-, szczegóły s.v. versti. Por. psł. *virtjQ, *vTrteti "kręcić, wiercić", ros. verčū, vertėtb, czes. vrtėt, pol. wiercą, wiercieć "wiercić", refl. scs. vritėti są, vrištą są "kręcić się, obracać się". — Neoosn. virst- (<= virstąs): išvirsčias "na wywrót, na lewą stronę włożony, np. kożuch", częściej z insercją k: išvirkščias ts., iyirsčias b.z.a. "obrócony do środka, do wewnątrz (o kożuchu)". — Deverbativa: virtėti, virčiū (3 os.
563 Tymczasem w wypadku słow. *zavesu, *zavesa zawiasy są czymś, co służy do zawieszenia obracających się drzwi.
759 virti), -ėjau "być przewróconym, być wyciągniętym, leżeć", išvirtėti "przeleżeć, spędzić pewien czas leżąc" (Išvirtėjo tris dienas paslikas "Przeleżał jak długi trzy dni"), virtinėti iter. "przewracać się", atvirtinėti "zdążać, zbliżać się do śmierci", atsivirtinti krėsle "rozeprzeć się w krześle", pasivirtinti "obrócić się (w łóżku); umrzeć". Inne drw. od virt-: virtauti "wiosłować pod wiatr", virtūoti "iść kiwając się", nomina: virtalius "kto idąc kiwa się", virtėnė a. virtynė "nierówność na drodze, miejsce gdzie często padają, gdzie łatwo się wywrócić", virtykla "miejsce, gdzie się wozy wywracają; miejsce wyryte przez świnie", virtus "chwiejny, chybotliwy, kołyszący się, niestały". virš adv. "u góry, w górze": Virš ant lovos pakabinta lopšį ir supa "U góry nad łóżkiem zawieszona kołyska i kołyszą (niemowlę)". — virš praep. z gen. "nad, ponad, powyżej" — ze skrócenia przysłówków viršuj, viršui "md, ponad, na wierzchu, w górze", które wywodzą się z viršujė, formy loc. sg. do viršūs (por. viduj, vidui). Por. virš miesto "nad miastem", virš galvos "ponad głową". viršum adv. "górą; nad, ponad, wyżej", praep. "ponad", np. Lėktūvas skrenda viršum debesų "Samolot leci ponad chmurami". Z apokopowania formy viršumi, instr. sg. do viršūs (zob.). viršūs, -aus "wierzch czego, wierzchołek, pokrywa", SD «powierzchność», przen. duoti viršaus "dać z okładem, z dodatkiem", gauti su viršum "dostać z okładem", įsakymas iš viršaus "rozkaz z góry". Por. łot. virsus "wierzch, wierzchnia lub górna część". Z pbsł. *uirs-u- ze zmianą *rs > rš jak w garšas, veršis. Por. psł. *virxu < *virsu: scs. vrixu a. vruxu "xopi)(|)f|, axpov", czes. vrh, vrhu "wierzch, szczyt", ros. na verxū "na górze", sverxu "z góry". Do ie. *uers-, *urs-, tj. derywatu od pie. tematu *uer-(e)s-. Por. wed. varsiyas "wyższy, dłuższy, większy", vdrsman-uwzniesienie, wzgórze". — Drw. viršaitis m. "wójt" (=> viršaitystė "bycie wójtem"), viršeliai m. pl. "okładki (książki)", viršelis m. "pokrywka, przykrywka; okładka (książki)", viršesnis "ważniejszy, wyższy (stopniem, rangą), starszy", sb. m. "przełożony, zwierzchnik" (por. vyresnis <= vyras), viršiausias "najwyższy, najważniejszy, główny", viršila "sierżant", viršininkas "zwierzchnik, naczelnik" (=> viršininkauti "bycie zwierzchnikiem, naczelnikiem"), viršininkas "starszy pasterz, kerdžius", viršinis "wierzchni; dodatkowy (dzień)", viršujęjis DP "zwierzchni" (por. loc. sg. viršujė "na wierzchu", => viršūjis, -ė "wierzchni"), viršum (zob.), viršumas DP "wierzch"; viršūnė (zob. niżej), => viršūninis "wierzchni, górny, u góry się znajdujący", viršūninkas a. viršūnykas "jeden z dwóch wołów idących w zaprzęgu ornym" (Virš finy kas prieg vagos, o arimnykas eina vaga "V. idzie przy bruździe, a. idzie bruzdą"); viršutinis (zob.). Cps. viršgalvis m. "jarmułka", viršgamtinis a. viršgamtiškas "nadprzyrodzony", viršūgalvis m. "czubek głowy, ciemię", viršūkalnė "szczyt góry", viršvalandžiai m. pl. "nadliczbowe godziny (pracy)". N. m. Geland-viršiai. Vb. denom. viršauti "być przełożonym, kierować czym", viršinti, -inu, -inau lub viršyti, -iju, -ijau "przewyższać, górować nad kim", perviršyti "przegonić, wygrać, zwyciężyć". — W derywacji denominalnej dochodzi czasem do wzdłużenia samogłoski tematycznej -u-: lit. virš-ū-nė "wierzchołek", łot. viršūne (paralela: łac. uerrūca "brodawka piersiowa, sutek", < *uersū-ka "wzniesienie"); viršūnė kalavijo SD «sztych u miecza». viršutinis, -ė "wierzchni, górny (w przeciwieństwie do spodniego, dolnego)", DP "zwierzchni, zwierzchowny", SD «powierzchny, zwierzchny». Por. jeszcze z SD: akmuo melnyčios girnų viršutinis «kamień młyński zwierzchni» (w przeciwieństwie do apatinis «spodni»), pridungalas viršutinis «welens» ["zwierzchnia suknia nad zbroją", L.], slinkstis
760 viršutinis «nadprożek». Przymiotnik ten zakłada sb. *viršutis, -čio jako osnową, por. vidutinis *vidutis (•vidūtė). virti: išvirti, išverda, išvirė intr. "zagotować sią, ugotować sią, zakipiec; wygotować sią" i tr. "ugotować jedzenie, warzyć": Sriuba jaū išvirė "Zupa już sią ugotowała", Vanduo visas išvirė "Woda cała sią wygotowała", išvirti kiaušini "ugotować jajko"; įvirti "zawrzeć, zagotować sią". Prs. intr. verda564: SD verda «burzy sią morze; wre co, warzy sią», verda versmė «wytryska źródło», SD1 versmė verdunti «strumień, torrens, riuus» (dosł. "źródło bijące, kipiące")565. Prs. tr. verdu: SD verdu «warzą, coquo cibum», daverdu «dowarzam», nuverdu «okipiam; wzwierać przestaią», užverdu «podwieram; wzwieram» ["podgotować, podewrzeć"]; verdamoji f. "kuchnia". Por. łot. virt, prs. vąrdu a. virstu, prt. viru "gotować sią, wrzeć", tr. "gotować", frq. virinat. Do pie. *uerH- / *urH- "być gorącym, gotować sią, kipieć, parować", por. het. urani "pali sią" (z *urari), scs. viritū "wrze, gotuje sią", inf. virėti "(eiv, xoxA,aCeiv". — Litewskie prs. intr. ma formacją na SP i z sufiksem -da-: verda "wrze, kipi, gotuje sią" < *uerH-dhe-. Formy pozaprezentalne mają natomiast SZ, z jednej strony vir- (prt. virė, inf. virti), z drugiej strony SZ typu sampras. ur-V, por. drw. urulys "potok, strumień; kłąb (dymu, pary, śniegu)", uruliais adv. "kłąbami, falami". — Drw. od SZ vir-: virinti: apvirinu SD «obwarzam co», pervirinu SD «przewarzam, znowu warzą», nesuvirinamas SD «niestrawny» (syn. nepravaržomas), užvirinti "zagotować", SD «wzwarzyć». Nomina: nuoviros (żm. nūviros) f. pl. "szumowiny, mąty zbierające sią na powierzchni podczas gotowania miąsa; wywar", viralai m. pl. "warzywa", viralas "zupa, odwar", SD «ogrodna strawa, iarzyna, warzywo», viralinė "spiżarnia", virėjas "kucharz", virimas versmių SD «wytryskanie, wybijanie sią wody», virulys "źródło" (por. sch. vrelo ts., czes. vridlo "gorące źródło"). Neoosn. virt-: virtiėnė "gotowany posiłek", virtūvas "samowar", virtūvė "kuchnia". — WSZ vyr-: vyrius (zob.). — SO var-: nūovaros f. pl. "wywar z ziół, warzyw", varūs daw. "wrzący, nadający sią do warzenia", SD «warzysty, coctilis», łot. atvars "wir wodny". Por. cs. izvoru, sch. izvor "źródło" (=> słń. izvor ts.). — WSO vor-V< *uar-: voras "wrzątek", išvora SD «farmuszka» ["rodzaj polewki z wody, piwa lub wina i tartego chleba lub mąki", SŁXVI], pavoras "chochla" (por. typ tvora, vora). WSO vor-C: vortas gw. "wir nad głąbiną wodną". — Słowiańskim refleksem st. wzdłużonego *uar- jest var-, por. scs. varją, variti "gotować", ros. varjū, varitb ts. (stąd zapoż. łot. varit, -Tju "gotować"), pol. warzą, warzyć, czes. variti — funkcjonuje jako caus. do virėti, znacz, etym. "doprowadzać do wrzenia" (por. pariti "parzyć" <= pirėti "przeć"). Osobno zob. verd-, tam też o SZ vird-, urd-. virvė (2 p.a.) a. virvė (4 p.a.) "gruby sznur skrącony z włókna, powróz, postronek, sznur, stryczek", virvės pl. "sidła". Odpowiednik łot. virve "powróz", gw. vire. SD virvė «postronek, powroz», suktinė, grįžtinė, kanapinė virvė «lina», virvė lunkinė «łyczak, powroz z łyka», SD 1 virvė didė ir drūta «kordela» ["lina okrątowa", SŁXVl]. War. virvas "gruby sznur". Utworzone formantem -v- od SZ do *Huer- "przeszywać, kłuć, przewlekać, nawlekać na sznur", zob. wyżej verti. Co do formantu por. lysvė, dirva. W słowiańskim porównywalną formacją jest strus. virvū, scs. vrivū, vrūvū "o%oiviov", ros.
564
LKŽ notuje oboczne praesentia gw. vira i vera (b.z.a.). Por. Tą vanduo verčias — verda i verda "Tam woda bije, wrze i wrze". Šaltinis virdavo ir virdavo žiemą, vasarą "Źródło biło i biło, zimą i latem". 565
761 vervb "powróz, postronek, linka, sznur" (drw. verėvka ts.), czes. vrv ts., pol. daw. obierz, f. m.in. "pułapka, sidło" (łowcza obierz), drw. obierzka "sznur otaczający sieć rybacką lub łowiecką; powróz, na który nawleczono sieć". — Drw. virvelė "szpagat", SD «powrozek, sznurek; stryczek», virvelinis "ze sznurków, sznurkowy", sb. virvelinis m. "bicz mocno skręcony z kilku żyłek", virveliūtė "sznureczek" (por. upeliūtė), virvininkas "powroźnik", też "kat", SD virvinykas «powroźnik», vlrvintas "związana ze sznurków proca" (war. virbintas). Cps. rūngvirvė (zob. rungas), virvasukis m. "powroźnik", virvagalis a. virvagalys "krótki, lichy powróz; kawałek sznura, szpagatu". — N. m. Pavirvytė 2x, Virvyčiai 2x, cps. Virvagaliai 2x. viržis, -io "wrzos, Calluna, Erica", war. viržis, viržy s, viržė, pl. t. viržiai, viržiai Wyraz lit. różni się dźwięczną spółgłoską ž z jednej strony od odpowiednika łot. virsis < pb. *uirśis (war. virsi, virsaji m. pl.), z drugiej strony od odpowiednika słowiańskiego na stopniu e, psł. *versu < pbsł. *uerś-a-, por. sch. vrijes, ros. gw. vėres, gen. vėresa (liter. vėres-k), czes. vres, pol. wrzos. Transponat pie. *uerk- / *urk-. Jedyne comparandum to gr. epeiKti "wrzos", wyraz uważany zresztą za zapożyczenie z nieznanego języka nieindoeuropejskiego. — Lit. grupa r-z mogła się ustalić na miejscu r-s bądź na skutek asymilacji perseweracyjnej, bądź wskutek skojarzenia nazwy "wrzosu" z czas. veržiu, veržti "ściskać, krępować" lub viržiu, viržėti "wcisnąć się, wpić się (w ciało)". Również w jęz. łotewskim pojawia się war. gw. viržis, pl. t. virži. — Drw. viržynas "wrzosowisko", vb. denom. viržiauti "zbierać wrzosy". viržti: apviržti, -viržta, -viržo "pokrywać się twardą skorupką — o chlebie, kaszy, kartoflach; marnieć, zatrzymywać się we wzroście", atviržti a. paviržti DP "udzielić, użyczyć, uczynić uczestnikiem" (=> paviržis m. "naddatek; jedzenie na drogę"), {viržėti "wpić się, wrazić się w ciało (o sznurze, sznurowadle)", nuviržėti "odcisnąć coś (werzniętym w ciało sznurem)", suviržiu SD «ściągam co, ściskam», suviržo man kojos nuo apvarčių "czuję ból w nogach od (mocno zaciśniętych) wiązań", viržiama šatra "żerdź do przyciskania siana na wozie". — viržėti, viržiu, viržėjau "ściskać, opasując sznurkami, powrozami (m.in. o wozie z sianem)", viržterėti "ścisnąć sznurem", viržūs "pokręcony, nie prosty - np. o drzewie". Iter. viržyti "ściągać, ściskać sznurem" :: łot. at\nrzit "odwiązać, uwolnić", refl. "oddalić się" (virzit "poruszać się w pewnym kierunku", frq. virzinat "sunąć powoli naprzód"), priviržyti "ścisnąć, przycisnąć (siano na wozie pawązem)", suviržyti "związać, skrępować". Nomina na SZ: viržė "(u wozu) postronek zakładany na orczyki", viržis m. ts., viržotė "ost(r)ew, przyrząd do suszenia siana", cps. šienviržė "powróz ściskający siano na wozie", šatraviržė (zob. šatra). Ze słow. por. *virz-a-, strus. virzati "wiązać, krępować", ros. otverzatb "otwierać", razverzatb(sja) "rozwierać (się)", pol. daw. obierzą "sznur, na który nawleczona jest sieć" < *ob-virz-ia. — SZ sampras. urž-: uržiū, uržiaū, uržti tr. intr. "drzeć, rwać z powierzchni, ścierać, zdzierać", nusiuržti "zedrzeć sobie (skórkę)", iter. uržyti, išurįyti "drzeć, zdzierać", nuuržyti "rozedrzeć, rozerwać, rozorać (powierzchnię ziemi)"; por. też ūržintis "kłócić się". vis adv. "wciąż, ciągle, nadal, coraz", vis dėlto "a jednak", vis tiek "wszystko jedno", vis vien(a) ts. (kalka z pol.?). Z apokopowania visa, formy rodzaju nijakiego do visas, -a "wszystek". Por. Ne visa auksas, kas auksu žiba "Nie wszystko złoto, co się (złotem) świeci". — Połączenie visa kas, dosł. "coś wszystkiego" (zob. vis), uległo synkopie i uniwerbizacji, wydając rzeczownik viskas, -o "wszystko". Por. Jis viską žino "On wszystko wie", Pas mūs viskas, ačiū Dievui, gerai" U nas wszystko, dzięki Bogu, dobrze".
762 visada adv. "zawsze" — drw. z formantem -da- od visas (por. kitada <= kitas). Skrócone: visad, visad (por. gan, kad, niekad). visas, -ó "wszystek, cały, zupełny, wszelaki" (łot. viss, stpr. wissan), pl. m. "wszyscy", visos f. "wszystkie". Spokrewnione ze scs. visi"naę, oAoę", f. vsja, n. vse, ros. vesb, vsja, vse, stczes. ves, vse, vše, stpol. wszy (zam. *wiesz), w.s-za, wszć. Forma vfcr powstała z psł. *vixu na skutek trzeciej palatalizacji (*ix > is' przez perse weracją), z kolei *vixu pochodzi z pbsł. *uis-a- przez zmianą *is-V w *ix-V. Dalszy wywód niepewny. Może do vis- s.v. veisti. — Drw. visai adv. "całkiem, zupełnie" (visai kas kita "zupełnie co innego"), visaip adv. "rozmaicie, różnie" (visaip būna "różnie bywa"), "na różne sposoby" (formacja analogiczna do kaip, taip), visata "wszechświat", visybė "całość", visintelis "wszyściutki" (neosuf. -intelis, por. naujintelis), visiškas "całkowity", SD1 «doskonały; powszechny», => visiškai adv. "całkowicie, całkiem, zupełnie", w wielu gwarach synkopowane: *vis-škai > viškai (por. dičkis z *didiškis), visiškystė SD1 «doskonałość; powszechność; rzeczpospolita [syn. bindrystė, visatinė]»; visoks (zob.), visotimė SD «pospolita rzecz wszytkiem; pospolstwo, gmin, populus, vulgus, plebs; powszechność; rzeczpospolita», visotimis SD «gminowy, z gminu, z pospólstwa», visotimis žmogus SD «pospolity człowiek», visuma "całość, całokształt", visuomenė "społeczeństwo" (=> visuomeninis "społeczny, zbiorowy"), visuomet adv. "zawsze", visūotinis "powszechny, ogólny, uniwersalny, walny (o zebraniu)", daw. też "zupełny", visur adv. "wsządzie" — formacja analogiczna do kur "gdzie" (=$ visur-eigis automobilis "samochód terenowy"). Zrosty: suvis < su visu adv. "zupełnie, całkowicie, wcale", suvis < su visu ts. (w gwarze twereckiej ściągniącie prowadzi do sūsu), užvis adv. "najbardziej, nade wszystko, zwłasz-cza" < *uź visa. Cps. visagalis bibl. "wszechmocny", visaregis "wszystkowidzący", visažinis "wszystkowiedzący", visraktis m. "wytrych" (por. raktas), visžalis "wiecznie zielony". vyskupas "biskup", SD vyskupas gudų «władyka, episcopus Graecus». Zmienione z byskupas, co przejąto z jąz. polskiego, por. stpr. biskops <= pol. biskup (łot. biskaps śrdn. bischop). Z tego samego źródła pochodzi arcivyskupas "arcybiskup" (przy czym war. arkivyskupas nawiązuje do łac. archiepiscopus). Swobodna wymiana spółgłosek wargowych v/b jest osobliwością lit. Zachodzi ona m.in. w sufiksie -yvas / -ybas takich wyrazów, jak ankstyvas "wczesny", valyvas "schludny, czysty", kalyvas "z białą szyją". Wyraz pochodzenia białoruskiego botagas "bat, bicz" przybiera w dialekcie żmudzkim formą votagas. visoks, f. visokia "rozmaity, różnoraki, wszelaki" (gw. visoks, -ia 4 p.a.) — drw. z suf. -ak- od visas "wszystek" (zob.). Formacja lit. znajduje odpowiednik w scs. strus. visakū "rudę, TravToSaTToę", sch. svak, słń. vsak < psł. *v!s-aku. Zach.-słow. *vixaku daje stpol. wszaki "wszelaki, każdy", czes. daw. všaky (por. ros. vsjakij, ukr. usjakyj z wariantu psł. *vTseku). vysti I: išvysti, išvystu (z *-vind-stu), išvydau "ujrzeć", SD «obeyzrzą», w DP także "upatrzyć, przejrzeć, obaczyć, obaczywać". Akut uwarunkowany sufiksem -st- został uogólniony na cały pdg. Pierwotny pdg.: *vindu, *vidau, *visti. Por. temat infigowany w aw. vinasti "znajduje, odkrywa, dostaje", sti. vindanti "znajdują", <= pie. *ueid- (gr. eióov "zobaczyłem"). Zob. veidas, gdzie też o pavydėti. — Od neopwk. vys- (<= vysti) urobiono
763 alternant na SO vais-566, widoczny w trzech drw.: 1. vaislys "latarnia, świecznik" (por. baslys <= bes-, besti), 2. vaiskus (zob.), 3. pasivaistyti "ukazywać się we śnie (o zjawie, zmorze)" < *vais-sty- (=> neoosn. vaistvaistas bibl. "widzenie, wizja"). Z insercją k dołącza tu łot. vaikstit "robić miny, grymasy, wykrzywiać twarz" (por. lit. bakstytis ob. bastytis "obijać się, chodzić bez zajęcia"). vysti II, vysta, vyto "więdnąć" :: łot. vist, vistu, vitu ts., pavist "zwiędnąć". Wbrew wcześniejszym analizom należy ten czasownik oznaczyć jako denominativum: *vyt-sta, znacz. etym. "staje się zwiędły". Osnowę dało mu adi. vb. *vytas "zwiędły" < pie. *uiH-tó- od *ueiH-. Por. łac. uiescó, -ere "więdnąć", uważane za drw. od tematu *uie- < *uiH-eh r ; uietus "zgięty, zmięty, skurczony, zwiędły". LKŽ notuje formacje kauzatywne vydinti "dać zwiędnąć, doprowadzić do zwiędnięcia" (Bulbas, prieš sodinant, vydinau, sako, greičiau sudygsta) oraz nuvydinti "ususzyć" (Kap tu nuvydinai žaliąją rūtelę, kap tu nubliedinai skaistųjį veidelį). Tkwi w nich ten sam pierwiastek vy"więdnąć" < *uiH-, jaki założono wyżej dla adi. vb. *vytas. Jako paralela nasuwa się °vydinti a. °vydyti "wypędzić" — caus. do vyti "gnać". — N.B. Można się zastanawiać, czy nie istniało kiedyś prs. na -d-, *vyda "więdnie", od którego można było urobić formację kauzatywną suf. -inti lub -yti. Por. też stosunek form lydyti lyti. — Od *vytas pochodzi też caus. vytyti "doprowadzać do zwiędnięcia, suszyć", w stlit. jeszcze z prs. na -ia-\ pavyčia DP "ususzą" (paralele na to s.v. gydyti). Formacja vytyti tak się ma do *vytas jak (1) tytyti "urągać" do *tytas, (2) vėtyti do *vėtas i (3) statyti do statas. — Innowacyjny SO vait- <= vyt- służy odnowieniu znaczenia kauzatywnego: vaitinti "doprowadzać do zwiędnięcia" (por. łot. vietėt ts.). viškos f. pl. gw. "tzw. górka w spichrzu; przestrzeń nad powałą, strych", daw. SD «ganek, krużganek», stulpus aplinkui turinčios viškos SD «filary w koło maiący ganek», viškos bažnyčioj SD «kor abo chor, mieysce w kościele dla śpiewakow» — zapoż. z błr. vyški f. pl. War. viškai m. pl. Młodszą pożyczką jest gónkas (zob.). Zob. też žalabas. vyšnia, gen. sg. vyšnios 2 p.a. "wiśnia, Cerasus" — zapoż. z błr. višnja. War. vyšnia, vyšnė, vyšnė, vyšnė. — Drw. vyšnynas "wiśniowy sad", vyšninė "nalewka na wiśniach, wiśniówka", vyšninis "zrobiony z wiśni". Vb. denom. vyšniduti "zrywać wiśnie". Por. grūša, slyva. višta 2 p.a. "kura, Gailina", łot. vista. Bez etymologii. SD: višta «kokosz», višta didėja «kokosz», dėsti višta «niesie się kokosz», karkia višta «krekorze kokosz», kvaksi višta «koka kokosz; kwoka kokosz», sėdi višta, peri «nasiada kokosz»; višta nešunti «kokosz nieśna», višta perekšlė «kokosz nasiadła» ["wysiadująca jaja"]. — Drw. viščiūtė "kurka", vištelė SD «kokoszka», vištelis m. SD «kurczę, kurczątko» 567 , vištinyčia SD «kociec kokoszy; kurnik, szopa abo sadz szeroki na kury», vištytis m. "kurczę". Cps. vištagaidas "kuropienie o świtaniu", vištagaidis a. vištgaidis m. 1. "kapłon, kura o cechach koguta, kura nie znosząca jaj i piejąca" (por. jdutkarvė), 2. "mężczyzna, któremu nie rośnie broda, zniewieściały mężczyzna", vištagūžtė "miejsce, gdzie kura składa jaja", vištakis m. "kuroślep, kurza ślepota", vištašūdis m. "kurze łajno", też "nicpoń" (war.
566 567
Co do stopnia o w neopierwiastku por. mais- od mis- (s.v. misti), švais- od švis- (s.v. švisti). Obok tego gaidelis SD «kurczak, kurek».
764 vištšūdis, vlššūdis), vlštkiaušis m. 1. "kurze jajo", 2. c. "niedołęga, niedojda", vlštupis (zob. tupėti), vištvanagis m. "jastrząb" (dosł. "jastrząb porywający kury", por. stpr. gerto[w]anax s.v. vanagas), vištvagis m. "kradnący kury; drobny złodziej". vyti, veju, vijau 1. "wić, zwijać, nawijać (nici na cewką)", 2. "pędzić, gonić, gnać, prześladować", cps. atvyti "rozwinąć (sznur); przypędzić", įvyti "wpędzić, wegnać", nuvyti "uwić, wijąc zrobić; odpędzić, przepędzić", pavyti "dogonić, dopędzić", parvyti "przypędzić, przygonić", suvyti "zwinąć, skręcić; spędzić w jedno miejsce", užvyti "zapędzić, napędzić; namotać (nici)", refl. prisivyti "dognać, doścignąć". Odpowiednik łot. vit, prs. viju a. vinu, prt. viju a. vinu "zwijać, splatać". Łot. prs. viju ma paralelę we wsch.-lit. viju "wiję (gniazdo), skręcam (powrozy)". — Formacja veju przedstawia prs. tematyczne *ueih r e- do pwk. pie. *uieh r / *uih,-. Por. wed. vyayati "zawija, okrywa", zam. *viy-aya-ti < pie. *uih r ėįe- (SZ vita- "owinięty, zwinięty"), łac. uieó, uiėre "wić, giąć", uietus "zgięty, zmięty, skurczony; zwiędły". Pewne poszlaki wskazują na obecność prs. infig. *ui-n-h r e-. Por. wyżej prs. łot. vinu, jak również drw. lit. vinis (zob.) i vynioti (zob.). — Nomen od neopwk. vej- (<= veju): veja (zob.). — WSE vėj-: atvėjas gw. 1. "przypadek, wypadek" (syn. atvejis), 2. "przerwa", be atvejo "bez przerwy", n. rz. Vėj-upis (ob. Veja, zob. veja). — SE-C vie-\ viela "drut" < *uei-la-, cps. sukavielas "zawiasa drzwiowa" (war. sukavylas). —- SZ ukazuje się w dwóch allomorfach: 1. antekonsonantycznym vy-: vyti inf. (< *uih r C), 2. antewokalicznym vij-: vijau prt. (gdzie j tłumaczy się hiatem laryngalnym w pozycji *uih,-V). — Formacje pochodne ze SZ-C vy-: išvydinti "wygnać, wypędzić", nuvydyti "wygnać", pavymu a. pavymui adv. "jeden za drugim, po kolei; z tyłu", vydinėti "nawijać, zwijać w kłębek" (davydinėti gw. "dopędzić, dogonić"), vystyti "spowijać, owijać w pieluchy" (łot. vistit a. vikstit, -u, -Tju "związywać, zawijać"), suvysčiu vaikų SD «powijam dziecię» od suvystyti, refl. įsivystyti "zwinąć sobie, zawinąć się; wetrzeć się; wkraść się, wścibić się". Neoosn. vysty- («= vystyti): vystyklas "powijak, pielucha" (por. łot. vistikls "wiązka, pęk"), SD vystyklai m. pl. «pielucha, pieluszka», vystymas "spowijanie", išsivystymas "rozwinięcie się", suvystymas SD «powicie». — Nomina od vy-: vytis m. a. vytis, -iės f. "pogoń, rycerz pędzący na koniu" (też nazwa herbu państwowego Litwy), vytis, -iės f. "rózga, witka", SD «wić» (łot. vftis "witka"). Neoosn. vyt- (<= vytas): vytulas "lina zwinięta w krąg; zwój drutu, papieru, zwitek kory; spirala" (war. vytūlas), vytulas SD «kręgi powrozow, zwiiania, koła» (=> vytulėlis m. SD «motek nici, stron»), vyturas "bandaż", vytuvai m. pl. "motowidło", SD «kołowrotek do nici, wijadło, motowidło». Ze słowiańskiego por. scs.poviti "uwić" (pol. spowić "owinąć, okryć czymś dokładnie"), suviti "zwinąć, skręcić", sūvinąti ts., povinąti "podporządkować sobie, unterwerfen". Nomina: scs. vuzvitije n. "zdobycz, zysk", słń. svtto n. "nić" (do zviti), psł. *vi-dlo w cps. pol. motowidło "przyrząd do zwijania przędzy, nici w motek". — Formacje pochodne od SZ-V vij- (por. prt. vijau): vijoti "wić, nawijać", vijotis "wić się", nomina: (vija "spirala", įvijai adv. "na ukos, po przekątnej", {vijas "kręty, spiralny", SD «kręcący się, zatoczysty, kręcisty [syn. įvairus]; wężykowaty», (vijas "przyrząd do zwijania nici", pavija "zwitek do nawijania nici w kłębek; pasmo w skręcanym powrozie", pavijos adv. "na ukos" (por. n. rz. Pavijinė), suvijimas SD «zwijanie» (syn. susukimas), vijoklis m. "powój, Convolvulus arvensis" (łot. vijoklis "plecionka, pęk roślin; niespokojne dziecko" obok vijeklis "to, co uwito, spleciono", vijtgs"giętki, gibki, elastyczny"), vijūnas "piskorz, Misgurnus fossilis" (n. rz. Vijūne a. Vijūnka), vijurkas "przyrząd do nawijania nici, motowidło" (por. syn. veja). — N. rz. Vija, Vijėlė, Vijolė, Vijolka. — W słowiańskim
765 por. prs. *VIJQ do viti: strus. vijų, ros. vbju "wiją, kręcę"368. — WSZ-V vyj-: pavyjėti "pognać, przegnać nieco, np. kury z ogrodu warzywnego" < pbsł. *uli-e- (paralela: palyjėti <= lijo). Wzdłużenie pokazuje też vynioti "wić, -wijać", ale obecność n wymaga komentarza morfologicznego (zob. s.v.). Odpowiednik słow. vij-a-ti, pol. nawijać, rozwijać, zwijać, < pbsł. *ulį-a- a. *uii-e-. — SO vaj-V/vai-C: zob. vajoti (tam też nomina z v aj-1 vai-). vytinė a. vytinė, vjfrme "płaskodenny statek z żaglem, używany do spławiania towarów Niemnem", SD «szkuta» — pochodzi z substantywizacji przymiotnika na -in-, który urobiono od ptc. prt. pass. vytas "gnany, pędzony" do vyti. Por. eldija vytinė w zwrocie SDpratiesas eldijos vytinės «maszt». — Drw. vytinykas SD «flis, szkutnik». — N.B. Wyraz lit. vytinė zapożyczono do jęz. polskiego w formie wieina, por. Szkuty w Litwie wicinami zowią (L.). vyturys, acc. vytur{ 3 p.a. "ptak skowronek, Alauda arvensis" (n. rz. Vyturys). Stoi w związku z wykrzyknikami typu vitur, vytur. Por. Vieverselis danguj vytur vytur vyturuoja "Skowronek na niebie «vytur, vytur» śpiewa", vyturti, -a, -o "śpiewać - o skowronku". — Vb. denom. vyturiuoti a. vyturiuoti - o śpiewie skowronka. Zob. też vieversys. vyžti, vyžtu (*vinž-stu), vyžau "pleść łapcie z łyka", też "chodzić w łapciach". Tradycyjnie wywodzi się z nazalizowanego *vįž-, to zaś z *vinž- < pie. *ungh-. Pokrewne scs. vązati "wiązać, łączyć, ros. vjazatb, błr. v jazy m. pl. "kark", czes. vaz ts., stpr. winsus EV "szyja" (por. orm. viz "szyja"). — Drw. vyžos f. pl. "łapcie", SD «kurpie, łapcie» (łot. vize "łapeć z łyka lipowego", war. viza), vyžotas "z łapciami na nogach", SD «kurpie maiący» (łot. viznieks ts.). — N. rz. Vyžinta, Vyžuona, Vyžūnka, Vyž-upis, n. jez. Vyžintas, Vyžūnka. N. m. Did-vyžiai (por. Did-lapiai), Pikta-vyžis. vogonas "okrągłe naczynie drewniane z pokrywką, służące do przechowywania sera, masła, śmietany, do noszenia jedzenia (przez pastucha)" — zapoż. z błr. vagdn. — Drw. vogonė ts., SD «krzynow» ["płaskie naczynie, misa; rodzaj niecki", SŁXVI]. W jęz. łotewskim odpowiednia pożyczka *vagans zmieniła się przez metatezę spółgłosek w vanags "szerokie płaskie naczynie". vogti, vagiū, vogiaū "kraść" (gw. ógti), refl. apsivogti "popełnić kradzież, dopuścić się kradzieży", ažusivagiu SD «zakradam się» (kalka z pol.), įsivagiu SD «wkradam się do miasta» (kalka z pol.). Pdg. łączy w sobie dwa tematy: temat prs. na SO vag- i temat non-prs. na WSO *uag-. Paralele: blask- / blošk-, kar- / kor-, sma£- / smog-. Pochodzenie niejasne. Dawniej porównywano vagiu z łac. uagor "błąkać się, wałęsać się", uagus "błąkający się, chwiejny, zmienny, wolny". — Drw. od vag-: vagiamas SD «kradzieży służący», vagis, -iės m. "złodziej" (žmonių vagis SD «ludokradca»), vagilis a. vagilius "złodziejaszek" (=> vagiliauti "kraść, podkradać", => vagilidutojas "złodziejaszek"), vaginėti "kraść często i po trochu", vagingas SD «kradnący» (=> vagingystė SD «kradzieżność, skłonność do kradzienia») vagystė "kradzież", SD «kradzież, kradnienie» (=> vagystomis adv. SD «kradzieżą, ukradkiem»), vagiškas SD «złodzieyski», vagišius "złodziejaszek". Vb. denom. apvaginti "nazwać złodziejem". Cps. diėnvagis a. dienvagys
568
Tu też sb. sės. rozvinū "łańcuch" (vzemu rozviny izvyty tri na vyjų svoją vTzloži), zapewne ze zmiany *rozvrj-inu (zanik j).
766 m. "kto kradnie w dzień", gyvagis m. "kto kradnie na oczach innych" — przez skrót haplologiczny z *gyva-vagis569 (por. gyvas), žmogiavagis m. SD «ludokradca, plagiarius». — N. m. DienavagiaT2x, Žarnavagiai (zob. žarnos). — Drw. od WSO vog~: apvoginti "nazwać złodziejem", vogčia a. vogčiomis adv. "ukradkiem, po kryjomu, chyłkiem, niepostrzeżenie", voginėti "kraść po trochu", voginys "rzecz ukradziona", vogtė "złodziejstwo", vogtinis "pochodzący z kradzieży", vogtūvai m. pl. "skrytka, schowek (w ścianie, w powale); obszerne kieszenie". vokietis, -ė "Niemiec" :: łot. vacietis. Jest to drw. od vok-. Suf. jak w kaunietis "mieszkaniec Kowna" Kaunas. War. żm. vokytis "Niemiec" (por. żm. šiaulytis "mieszkaniec Szawli"). Od nazwy mieszkańców vokiet- pochodzi dzisiejsza nazwa kraju Vokietija "Niemcy". — Drw. vokietaitis m. "młody Niemiec; syn Niemca", vokietukas 1. "diabeł", 2. "grzyb podobny do muchomora". Vb. denom. vokiečiuoti "mówić z niemieckim akcentem", suvokietėti "zniemczeć, zniemczyć się", vokietinti "niemczyć, germanizować". — W XVI w. lit. Vokia "Niemcy" (m.in. DP):: łot. Vaca ts. (dziś Vacija "Niemcy"); Vokės žemė "Niemcy", Vokioje "w Niemczech". Drw. vokis, -ė "Niemiec" :: łot. vacis ts. (Vokiu žemė "Niemcy"), vokiškas "niemiecki" :: łot. vacisks ts. Etymologia nazwy Vokia pozostaje zagadką. Może jednak rodzime, stojące w związku z czas. voktil Por. wymienione tam nazwy wodne i topograficzne. vokti, vokiu, vokiau 1. "zbierać zboże z pola i chować je pod dachem, oczyszczać", 2. "znajdować (w wyniku poszukiwania)", 3. "pojmować, rozumieć". Cps. išvokti "wydobyć na wierzch", DP "uprzątnąć", nuvokti "umieć, rozumieć, domyślać się", refl. nusivokti "wyczyścić sobie; rozumieć się", susivokti "zorientować się, połapać się w czym". Odpowiednik łot. vakt (prs. i prt. vacu a. valęu) "zbierać, sprzątać; pilnować dziecka, chronić", savakt "dowiadywać się, sprawdzać (wiadomość)", apvakt laukus "sprzątnąć z pola". Co do treści "rozumieć" por. pol. pojąć, pojmować :: jąć "wziąć" i sch. razbirati :: birati "-bierać". Transponat pie. *ueh2k(y)-. Bez nawiązań zewnętrznych. — Nomina: voka "pokrywa", vokas "wieko, pokrywa, denko, koperta" (gw. ókas), akies vokai m. pl. "powieki oczu" (kraštai vokų SD «powiek brzegi, z których włosy wyrastaią»). Por. łot. apvakas "plon", vaks "pokrywa", acu vaki "powieki", vacele "naczynie wyplatane z kory". Cps. apyvoka "sprzątanie, krzątanina domowa; gospodarstwo domowe" (apeiti apyvoką "obrządzić gospodarstwo"), nuovoka "przytomność, świadomość; roztropność, rozum, pojęcie, domysł", SD «baczenie» (=> nuovokūs "zmyślny, sprytny"), sąvoka "pojęcie" (=> sąvokūs "pojętny"). — N. rz. Vokė (pol. Waka), Vokša b.z.a. (=> n. jez. Vokšėlis), Vók-upis, Vok-upys, n. bagna Vokia-balė, n. dołu Vokia-dubis. — Do SP vakutworzono nowy SZ o postaci vak-\ atvakas "odemknięty, otwarty" (por. plakanas ob. plokščias). volioti, -ióju, -iójau "tarzać, przewalać po czymś, toczyć przewracając (kamień, belkę, beczkę), przewracać chorego; wałkować (ciasto); przeżuwać jedzenie; zbierać i wiązać zboże w snopy" (łot. vaĮat "toczyć, taczać, przewalać"), refl. voliotis "toczyć się, tarzać się", voliojuosi SD «walam się». Pwk. vol- < *ual- przedstawia wzdłużony SO valod vel- < pie. *uelH- "toczyć (się)" lub pie. *uelh3- "walić, uderzać" (o tym zob. velti II). Odpowiednik psł. *valjati "toczyć po ziemi" stanowi iterativum do *valiti "przewracać,
569
Por. pyvoras < *pyvaras z *pyva-varas; tėvardis z tėva-vardis.
767 obalać", por. sch. valjati "toczyć, wałkować, maglować", ros. valjatb "folować, tarzać; wałkować, zagniatać (ciasto)", czes. valet "toczyć", pol. daw. walać sią "zataczać sią" (=> postvb. psł. *valu, ros. vai "fala, wał", czes. ūval "dolina", pol. wał "wał, gruby walec"). — Drw. vdlas a. pavčlai m. pl. "drewniany walec rolniczy", volai m. pl. "belki podkładane pod ładunek przy jego przetaczeniu", volė "czop, szpunt w beczce, zatyczka; otwór w dnie beczki", też "drewniany młot" (łot. vale "pałka, kijanka do prania, szlaga, drewniany młot do ubijania gliny na klepisku"), volykla "miejsce stratowane w zbożu", volūoti "wyrównywać pole przy użyciu walca" (zob. volas). — Neoosn. volioj-: voliojimas "tarzanie się", SD «wal anie się» (por. pilvojimas pilvoju). volungė 3 p.a. "ptak wilga, Oriolus oriolus". War. olungė (żm.), volungė, volungis, volundis, volunžė b.z.a., też volingė. Odpowiednik łot. valuodze "wilga" zakłada *val-ang-, czyli różnicę w sufiksie. War. z krótkością w pierwiastku: valuodze. Bez etymologii. — N. jez. Volungis b.z.a., n. bagna Volungė, n. góry Volungė. voras "pająk" :: łot. varis ts. War. vorys (3 p.a.), óras. Tradycyjna etymologia łączy *var-a- z morfemem ver- czasownika veriu, vėriau, verti "nizać, nawlekać" przy założeniu innowacyjnej apofonii a ė zamiast o <= ė (fvūoras) 570 . Znacz. etym. "istota niżąca (scil. sieć)", por. stosunek niem. Spinne f. "pająk" :: spinnen "prząść, snuć nić". — Alternatywne objaśnienie mówi, że voras polega na substantywizacji przymiotnika *uaras, odpowiadającego łac. uarus "rozkraczony, krzywonogi". "Pająk" byłby więc istotą odznaczającą się rozkraczonymi odnóżami (Witczak 2006). W tym wypadku należałoby postulować praformę *ueh2-ro-. Budowa jak w lit. stóras < pie. *steh2-ro-, łac. carus "drogi", łot. kars "żądny, ciekawy" :: goc. hórs m. "cudzołożnik" < pie. *keh2-ro-. — Cps. voratinklis m. "pajęczyna", SD vorotinklas «siatka pajęcza», vorotinkliai m. pl. «paięczyna» (war. vortinklė, vortinglė). Por. łot. vartikls "pajęczyna", gw. vartinkšĮi m. pl. ts. voras, -a 4 p.a. ob. voras, -a 3 p.a. gw. "bardzo stary". — Drw. vorusis, -ė "osłabiony po chorobie człowiek, ledwo chodzący". Cps. vór-pilis "stary gród, zamek", vór-upe "stare koryto rzeki" (syn. sėn-vagė, por. vaga). — N. rz. Voryčia (osnowa zdrob. *Vor-yt-), cps. Vor-upė, Vorūsnė (z *Vor-rusnė, por. rz. Rusnė). — Alternant na SZ ur-: ūr-upė "stare koryto rzeki", n. rz. Urupis. Tu też stpr. adi. urs "stary". — Etymon pozostaje zagadką. Stosunek vor- :: ur- może być przyrównany jedynie do zróżnicowania apofonicznego form vdras "wrzątek" :: urulys "potok, strumień" jako derywatów od pwk. ver-, zob. verda, virti "wrzeć, gotować się". Na tej podstawie można suponować, że vor-, vdras / voras "bardzo stary" stanowi refleks WSO, *uar*uar-, od niezachowanego SE *uer-, natomiast cps. ūr-upė itp. przedstawia SZ typu samprasarana do *uer-. — N.B. W odróżnieniu od virti *ur-ti nie spotyka się odnowionego SZ o postaci *vir- "stary" (fvirušis, fvir-upė). votis, -ies 4 p.a. f. "wrzód", war. votis 1 p.a. SD: votis «wrzedzienica, wrzód ciekący», išsiberia man votis «wrzedzieię», votis vėžiu vadinama «kancer, wrzód wyiadaiący ciało». Odpowiednik łot. vats, -s f. "rana, ropiejąca rana; strup na ranie a. owrzodzeniu", pl. nelabas vatis "syfilis", smalkas vatis "odra". Jeśli uznamy starszeństwo war. akutowanego votis, to otworzy się możliwość zbliżenia z przymiotnikiem łot. vajš
570 Por. wtórne o < *a w lit. glóbiu, glóbti "okrywać, otulać; wspierać, otaczać opieką" (zam. *gluobti < *glóbti) <= glėbiu, glėbti "ujmować, obejmować" oraz cl w łot. snaju, snat "luźno skręcać przy przędzeniu" (zam. *snuot < *snoti) <= *snet < pie. *sneh,- "prząść", por. gr. eol. ewe "naprężył" < *e-sneh,(e)t.
768 "chudy, słaby, chory, zły" (=> vajėt "słabnąć, chudnąć"), który jest oparty o pb. pwk. *ua< pie. *ueh2- "znikać, ustawać". Por. łac. uanus "próżny, wydrążony, daremny, nieprawdziwy", wed. vūyati "znika, robi sią pustym". Rekonstrukcja: *uati- < pie. *ueh2-ti-. Por. budową sb. sótis f. < *sati- < pie. *seh2-ti-. Zob. też ūmūs. voverė, acc. sg. voverą 3 p.a. "wiewiórka, Sciurus vulgaris" :: łot. vavere ts. < pb. *uauer-. War. voverė 1 p.a., voveris, acc. sg. voverį 3 p.a., overė. — Drw. voveraitė 1. zdrob. "wiewióreczka", 2. "grzyb kurka, Cantharellus" (war. voveruška "kurka"), voverena "skórka z wiewiórki", voverenos f. pl. "futro ze skórek wiewiórczych", voveriena "miąso z wiewiórki", voverinas "samiec wiewiórki", cps. vovėršienis (zob. šienas). — N. m. Voverė, Voveriai 5x, Voverys 2x, Voverynė 4x, Voveriškiai 3x, cps. Pavoverė. — Obok tego jest rzadki dublet z wokalizmem pwk. ė, *ueuer-i-, por. vėveris, acc. sg. vėverl f. W części osnownej odpowiada on z jednej strony stpr. weware EV "wiewiórka", z drugiej strony słowiańskiej nazwie wiewiórki, por. cs., strus. vėverica, sch. vjeverica, czes. veverka, veverice, pol. wiewiórka (por. stpol. wiewierzyca "skórka z wiewiórki"). vožti, vožiu, vožiau "zakrywać, przykrywać" :: łot. vazt, važu, "zakrywać i odkrywać". Cps. apvožiu «kryią co [syn. ažuslepiu, išdemi, ažumetu]; okrywam co; pokrywam», atvožti "odkrywać, zdejmować (wieko, wierzch, denko)", SD1 «odkrywam», nuvožti "zamknąć, zakryć", pavožti "zakryć, wsunąć pod spód, odwrócić (naczynie) do góry dnem", parvožti przen. "szybko skąd wrócić", suvožti "złożyć jedno z drugim, kłaść jedno na drugie; (hojnie) odmierzyć ziarno; zdzielić, uderzyć", užvožti "zamknąć, zakryć, przykryć z góry (pokrywą, wiekiem); zarzucić sieć" (ažuvožiu SD «nakrywam; szpuntuię»), refl. apsivožti "przewrócić sią, przewrócić sią do góry dnem", nusivožti "odkryć sią, odkryć sobie (wieko kufra, wierzch pudełka)". Prs. na -ia- należało kiedyś do iter. vožyti (nowsze są formacje prs. vožija a. vožo, z prvb. at-, iš-, per-, už-). Jedynym odpowiednikiem pozabałtyckim jest łac. uag- w drw. dewerbalnym uagina "pochwa miecza; futerał, powłoka w ogóle", przen. "łuska okrywająca niedojrzały kłos; (u kotów) skórna torebka umożliwiająca schowanie pazurów", < pie. *ueh2g- "zakrywać". Co do typu pierwiastka por. kósti, košti, nókti, šokti. — Drw. ūžvožas "pokrywa", ūžvožalas ts., vožtūvas "pokrywa, klapa, zawór, zastawka (sercowa)".
z zerkolas daw. gw. "lustro, zwierciadło" — zapoż. z błr. zerkało. War. žėrkolas DP (substytucja ž- za obce z-). War. metatetyczne: zelkorius, zalkorius. Co do akutu por. kačėrga błr. kočėrga, čvėrtis <= błr. čvercb. ziėgorius daw. gw. "zegar" — zapoż. z pol. zegar. War. žiegorius (m.in. DP), dziėgorius, rzadko dzegorius. zokanas daw. "prawo; dziesiącioro przykazań; testament; zakon mniszy" — zapoż. z błr. zakón. War. zokanas pochodzi z pol. zakon. zokanykas a. zokonykas daw. "zakonnik, mnich" — zapoż. z błr. zakonnik. Por. miny kas. zomatas 1. gw. "ogrodzenie murowane a. kamienne wokół kościoła lub cmentarza", SD «płot kamienny» (syn. tvora iš akmenų, krūsnis), 2. gw. "płot z desek kładzionych poziomo lub stawianych pionowo, płot sztachetowy", SD «parkan; płot
769 dylowany abo z żerdzi», 3. gw. "żerdź, kół do stawiania płotu" — zapoż. ze stbłr. zameth, zamiotb "ogrodzenie, płot z belek, grubych desek" <= zamętu "grodzą" (V. Urbutis). Depalatalizacja tłumaczy sią być może nawiązaniem pożyczki do lit. derywatów typu atmatai\ išmatos <= metu, mesti. War. gw. zamotas, n. m. Zamotiškis (rej. Utena). — Drw. w SD: zomatinė «dyl» (syn. linta ilga) ["gruba deska, tarcica, belka, ociosane bierwiono, żerdź", SŁXVl], zomatis m. «dylowanie» (syn. tvora iš lintų) ["parkan z dylów, tzn. z grubych desek lub pali", SŁXVI]. Vb. denom. zomatyti, -iju, -ijau "stawiać płot, parkan". — N.B. Łot. zdmati m. pl. "parkan z poziomo ułożonych desek" jest zapożyczeniem lit. zoposas daw. gw. "zapas" — zapoż. z błr. zapas. Obok tego jest war. akcentowy zóposas, który wzoruje sią na pol. formie zapas. Zmienione przez epitezą -t- są war. zopostas, zopostas (podobnie: abrūstas, čėstas, zoviėstai). zótag adv. daw. gw. "wnet, prędko", DP "wnet, natychmiast, skoro" — zapoż. z błr. zatogo. zoviesai m. pl. daw. gw. "zawiasy (drzwi, okien)" — zapoż. z błr. žavės. Zmieniony przez epitezą -t- jest war. zoviėstai (podobnie zopostas). zuikis m. "zając, Lepus". Dotychczasowy wywód ze *zuojekas i etymologiczne zbliżenie ze słow. zająei są trudne do przyjęcia z uwagi na prawa głosowe. Chodzi tu raczej o zapożyczenie, mianowicie *zaikė, co było substytucją za błr. zdjka "zając, zajęczyca". Gdy *zaikė zostało na gruncie lit. skojarzone z czas. zuiti, zujū, zujaū "latać, biegać, biegać w koło, zachowywać się niespokojnie" (=> zujikas "wiercipięta", por. gujikas), to w następstwie tego forma *zaikė zmieniła się na zuike. Następnie do zuikė dotworzono męską formę zuikis 2 p.a., gw. zuikis 3 p.a. (por. elnė :: ėlnis), też zuiky s 3 p.a. (por. kumelė :: kumelys). Rutenizmem jest również łot. zakjs "zając" — zmienione z *zail$is (błr. zajka), mianowicie na skutek skojarzenia wyrazu "zając" z wyrazem kalcis "kot". W dialekcie wsch.-lit. odpowiednikiem zuikis jest kiškis (zob.). — Drw. zuikena "skóra zajęcza", zuikiena "mięso z zająca", zuikinė "zajęczyca", zuikinė "czapka z zajęczej skóry", zdrob. zuikaitis, zuikelis, zuikiūkas, zuikūitis, zuikutis, zuikutis. Vb. denom. zuikiauti "polować na zające", zuikinėti ts., zuikinti "biec chyłkiem, skradać sią". — N. m. Zūikos, Zuikinė, Zuikiškė 3x, Zuikiškiai 2x, cps. ZuTkaimis (*Zuik-kaimis). zvanyti, -iju, -ijau daw. gw. "dzwonić (dzwonami lub dzwonkami); wzywać do kościoła; brzmieć", war. zvaninti — zapoż. z błr. zvonitb. — zvanas daw. "dzwon" — zapoż. z błr. zvon. Drw. zvanėlis m. "dzwonek".
V
z žabalas, -a "ślepy, pozbawiony wzroku; ślepy na jedno oko; niedowidzący; zarośnięty (o jeziorze leśnym); ciemny, niepiśmienny, niewykształcony" — wywodzi się z *źlab-alas przez dysymilatywny zanik pierwszego l (podobnie w kaklas, šiukšlės). Formacja z suf. -alas od alternantu na SO žlab-. Prymarna postać pwk. *źleb- nie zachowała się. Por. st. zanikowy žlib- s.v. žlibti "ślepnąć". — Drw. žabalius, -ė "ślepiec, człowiek niewidomy; niedowidzący", też "ktoś nieuważny". Vb. denom. apžabalti, -bąla (*ba-n-la), -balo "oślepnąć", stracić wzrok", zabalinėti "robić co po ciemku, szukać w ciemności; ledwo widzieć; być niewykształconym", zabalinti "iść po omacku", zabalióti "siedzieć po ciemku, bez światła; iść po ciemku; chwytać się po omacku (o pijanym)".
770 — N. jez. Žabalis (co do znaczenia por. Aklis). žaboti, -ju, -jau "kiełznać, zakładać wędzidło i uzdę", zwykle z prvb. į-, įzaboju SD «ouzdam, uzdam», ne{zabotas SD «nieouzdany» :: łot. zabat "zakładać koniowi twarde wędzidło" — vb. denom. od niezachowanego sb. *źabas "wędzidło, pręt wkładany koniowi do pyska, umożliwiający kierowanie koniem". Por. łot. zabene "wędzidło" :: lit. žabas a. šapas "rózga, chrust", žabra "gałąź", žabras "gałąź; socha, radło" (žabraim. pl. "chrust"), žabrys "socha, radło". Co do SE žeb- zob. s.v. žėbti. — Od neoosn. žabo- pochodzi nomen instr. na -kl-: žabčklė a. žaboklės "wędzidło, kiełzno, uzda" oraz žabčklis m. "knebel", SD {žaboklis «knebel». žadėti, žadu, žadėjau "obiecać, obiecywać, zamierzać", žadu SD «ślubię abo ślubuię co komu; ślubuię co Bogu», prižadu SD «osławiam kogo» (syn. nutariu, apkalbu), žada lyti impers. "zanosi się na deszcz". Refl. atsižadu SD «odrzekam się czego», išsižadu SD «wyrzekam się syna». Durativum z suf. -ė- w stosunku do vb. žandu, žadaū, žasti "powiedzieć" (zob.). Cps. apžadėtiDP "ślubie, ślubować, poślubić", atžadėti "odpowiadać, zaczynać mówić", ižadėti "przyobiecać", refl. įsižadėti "ślubować, ślub uczynić", išsižadėti "wyrzec się". Por. łot. zad-: žadinat "zagadywać, (cicho) mówić, gawędzić". Nomina: apžadas SD «ślub, votum, sponsio», bežadis, -ė "niemy, niemowa; milczek", też "nieprzytomny" (Jis gulėjo bežadis "Leżał nieprzytomny"), bežadys "niemowa", išžadas SD «wyrzeczenie, wymowienie», £žadas "ślub, uroczyste przyrzeczenie wobec Boga", nežadąs "nieprzytomność; milczenie", SD «niemota», nežadžia DP "niemy", SD «bluźnierca» (budowa jak nevedžia SD «bezżeniec»), priežadas "przyrzeczenie", prižadėtas SD «osławiony» (syn. nutarytas), žadalas "obiecanka", žadas 1. "zdolność mówienia, mowa, głos" (Ligonis guli be žado "Chory leży, nie wydając głosu"), SD «mowa, język» (wymienione obok kalba, tarmė), 2. "obietnica", žadinys "obietnica". Cps. akižada c. "mówiący w oczy, prosto z mostu", neklaužada "ktoś nieposłuszny" (zob.), piktažadžia SD «bluźnierca» (por. wyżej nežadžia). Neoosn. žadėj-: atsižadėjimas SD «wyrzeczenie się czego», prižadėjimas SD «osławianie, infamatio» (por. tekėjimas). — WSO žod- < *žad-: žodis (zob.). — Brak refleksów SE *źed- i SZ *žid-. Bez nawiązań. Transponat pie. *ghodh-. žadinti, žadinu, žadinau "budzić (ze snu), pobudzać (apetyt), podniecać; zwracać się do kogo po imieniu, wzywać kogo; (dziecko) uspokajać słownie; obiecywać, ślubować; cucić, ratować", žadinu SD1 «wzywam» (syn. meldžiu, vadinėju), žadinu vardu SD «mianuię kogo». Jest to caus. na -inti do pažandu, žasti "przebudzić się". Etymologicznie należy do žasti "powiedzieć" (zob.). — Drw. žadinimas SD1 «wzywanie», žadintuvas "budzik". žagas "sucha gałąź; drąg, żerdź; stóg, mendel". Jedyne nawiązanie w łot. ząga "tułów, korpus", łot. daw. zagata "jarzmo" (słownik Elgera). Pb. *źeg- / *žag- z pie. *gegh- / *gogh-. Por. norw. gw. kage m. "niski krzak", niem. gw. kag m. "głąb w kapuście, stwn. kegil "pal, kołek, palik", niem. Kegel "stożek, kręgiel". — Drw. žagaras "sucha gałąź", žagarai m. pl. "chrust" (suf. -ara- jak w stabaras <= stabas), => žagarynas "miejsce, gdzie jest dużo chrustu"; žaginiaim. pl. "palisada", žaginys "rosocha, rosochaty słup do suszenia siana, ostrokół", žagrė "ząb żelazny u sochy; radło; płoza", SD «lęmiesz; nasad pługowy» (por. žambris <= žambis). Cps. žagvietė "miejsce, gdzie stał stóg". — N. rz. Zagiėnis, Žag-upis, Žag-ūpė, n. łąki Žagė. — N. rz. Žagaris, Žagarynė, Žag-vietis, n. błota Žagar-balė.
771 žagti, žagiu (war. žagu, žangu), prt. žagiaū (war. žagaū) "brudzić, zanieczyszczać (wodę, jedzenie) używając nieswojego naczynia; nie przestrzegać postu, łamać post; oczerniać kogo", išžagti stlit. "zgwałcić kobietę": Neišžaki svetimos moteries Mž "Nie gwałć cudzej kobiety", nužagti m.in. "zabrać pó kryjomu, ukraść", pažagti m.in. "ukraść; zgwałcić", prižagti "zanieczyścić, splugawić", refl. apsižagti "łamać post; nie być na czczo", įsižagti "powalać się, ubrudzić się; złamać post; ukraść, zwędzić". — Drw. išžaginti "zgwałcić", žaginti "gwałcić", žagčioti "czkać", žagsėti "czkać" (=> neoosn. žags-: žagsulys "czkawka")571. Nomina: išžaginimas "gwałt, zgwałcenie", SD (neižagas) = neišžagas «czystość, cnota» (syn. nepateptė šveistybė), (neižagto kuno) = neišžagto kūno «czysty, cnotę maiący», gw. žaglys "złodziej"572 (odpowiada łot. zaglis ts.), žagulys "czkawka", SD1 «szczkanie, szczkawka». Cps. akižaga c. "człowiek mówiący w oczy, bez ogródek" (syn. akižada, akižara), vaikžagys "pederasta". — Tu też žagata "sroka, Pica pica" nužagti "unieść, ukraść". Sroki porywają czasem pisklęta kurze i gęsie, por. Zagatos greiba vištukus mažus, žąsukus. N.B. Łot. žagata "sroka", przen. "gadatliwa kobieta" jest lituanizmem. — Odpowiednik łot. zagt, zūogu, zagu oznacza "kraść", przy czym prs. ziiogu < *zangu i prt. zagu znajdują odpowiedniki w gwarowych formach lit. žangu, žagaū. Czasownik specyficznie bałtycki. Transponat pie. *g(h)eg-, SO *g(h)og-. žaisti, žaidžiu, žaidžiaū "bawić się czym, grać w co, rozgrywać" (też war. akutowany: žaisti), SD «igram», brūzguoliais žaidžiu SD «kuty gram» ["w kości gram"], kauleliais žaidžiu SD «kosteruię, kuty gram» (syn. kauleliuoti), liškomis žaidžiu SD «bierki gram», pilynl žaidžiu SD «piłę gram» ["gram w piłkę"], cps. apžaidžiu SD «ograwam kogo», isižaisti "rozbawić się" (įsižaidė SD «rozigrał się»), pražaidžiu SD «przegrawam, tracę». Bez etymologii. — Drw. žaidinti "bawić, zabawiać, np. dziecko", žaidynės f. pl. "igrzyska, zawody". Neopwk. žais- (<= žaisti): žaislas a. žaislas "zabawka", SD «gra», žaislai tūli m. pl. SD «igrzysko» (=> žaislinis "do gry służący", SD (kaułaley 3aisliniey) m. pl. «kostka abo kostki do grania»), žaismas "zabawa, gra". žala 4 p.a. "strata, (wyrządzona) szkoda, utrata, uszczerbek; kalectwo". Obok łot. zalba "szkoda, uszczerbek na ciele, zranienie, rana; blizna, piętno; krzywda". Nie całkiem jasne. Zestawia się ze słow. zol-, ukr. zolok "najboleśniejsze miejsce w ranie", ros. nazola ob. nazól "zmartwienie, zgryzota, rozgoryczenie" i łączy z pwk. pie. *ghal-, por. stir. galar n. "choroba", stisl. galli m. "wada, usterka, błąd, szkoda". — Drw. žaladarys cps. "szkodnik; o dziecku: psotnik", žalingas "szkodliwy". Vb. denom. žalduti DP "szkodzić", žaloti, -ju, -jau "kaleczyć" (=> neoosn. žaloj-: žalojimas "kaleczenie, uszkadzanie"). žalabas daw. 1. "żłób w stajni lub oborze", 2. "galeria w kościele, zwykle nad wejściem, przeznaczona na organy i dla chóru", DP "ganek kościelny" — zapoż. z błr. žolob. Zob. też viškos. žalas, -a "(o bydle) czerwonej maści" :: łot. zals "maści brązowej, jasnoezerwonej". Drw. Žalys, -ė "wół, krowa czerwonej maści". Formacja na SO žal- do želzob. s.v. želti. Por. też žalias. — Cps. žalaūsė "(krowa) o brązowych uszach", žalmargis, -ė "łaciaty, pokryty łatami, plamami" (žalmargė karvė "łaciata krowa").
571 Jest też wariant z samogłoską e (dawną?): zegsėti "czkać". Por. w SD (jiaksiu) «szczkam» :: iegsiū. (jiakseimas) «szczkanie» :: zegsćjimas. 572 Do tego Žaglys, -io — nazwisko typu przezwiskowego. Spolszczona postać tego nazwiska brzmi Żagiel, gen. sg. Żagla (war. pisowniany Żagiell, -iella).
772 žalga 4 p.a., žalga 1 p.a. "tyczka, żerdź, zwł. giętka żerdź (np. do zawieszania kołyski)", też "pręt, wędka, długa rózga", SD «tycz» (syn. kartis), zalgos f. pl. «laszczki, do których zioła przywięzuią» (war. zalgas, pl. żalgai), przen. "człowiek wysokiego wzrostu; przedmiot nieforemny, niezgrabny, zbyt wielki, zawadzający; uciążliwość, kłopot, utrapienie". War. zalgas. Z intralitewskiego punktu widzenia jest to drw. na SO do zelgti, -iu, -iau "zajmować dużo miejsca". Sądzi się, że žalga ma nawiązanie z jednej strony ormiańskie: jatk "gałąź, pręt, rózga, łodyga", z drugiej strony germańskie: stnord. gelgja "tyczka, belka, kij; miecz", goc. galga "pal, krzyż", stwn. galga, galgo "krzyż jako narzędzie męki", niem. Galgen m. "szubienica", też "urządzenie do zawieszania czegoś (przy studni, przy krosnach)". Rekonstrukcja pie. *ghalg(h)-. N.B. Łot. žalga "długa rózga, wędka" jest zapoż. litewskim. — Drw. nuožalga, żm. nūžalga "kłopot, zmartwienie", nuožalgūs "zajmujący dużo miejsca", nieforemny, niedogodny, niezdarny", žalglnė "długa rózga", žalgdnas "człowiek wysoki, robiący wielkie kroki", žalgras "tyczka zakończona hakiem (służąca do wyciągania wiadra ze studni)", žalgūs "niezgrabny, zbyt wielki (o piecu, krosnach); żmudny, przykry, zły". Vb. denom. žalgti, -sta, -o b.z.a. "dokuczyć (o długiej chorobie)". žalias, -ia "zielony (koloru ziela, trawy, roślin, zieleniejący), niedojrzały (owoc, jagoda, zboże), surowy (niegotowany, niepieczony, niepalony, nieobrobiony, nieopracowany), zawierający w sobie wilgoć, niewysuszony (drewno, zboże, len, słoma, grzyb), niebielony (len, tkanina), niezabielany (o zupie), zdrowy, dobrze się rozwijający, krzepki, mocny; młody, niedoświadczony; beztroski (o życiu)", SD «surowy; zielony», žalia mėsa "surowe mięso", žalios malkos f. pl. "mokre drwa". Odpowiada łot. zalš "zielony, niedojrzały, nie(do)gotowany, niedopieczony, niewysuszony (o drewnie), niedoświadczony, surowy; zdrowy, mocny, wesoły, beztroski" oraz stpr. saligan EV "zielony, grune" (czyt. [zalijan] lub [zaljan]). Formacja na SO žal- do žel-, želti "zielenić się" (zob.). Osobno zob. žalas. — Drw. atžala a. atažala "młody pęd, latorośl", przen. "potomek", SD1 atažala «latorośl, płonka» (syn. šakelė), atažalos SD «wyrostek drew» (por. atželas "odrostek", SD «odrastaiący po wycięciu»), atžalynas "zarośla, młodniak, zagajnik", przen. "młode pokolenie" (n. m. Atžalynas 2x), požalis "trochę za surowy, trochę niedopieczony", žalė 1."niedojrzałe zboże", 2. "pik, kolor karciany, oznaczony czarnym sercowatym listkiem", žalenys m. pl. "zielenina: warzywa, jagody, wczesne owoce", žalenos f. pl. "krzaki, drzewa, trawy, ziele; zielenina", žalesa "zieleniejąca roślinność wiosenna, ruń", žalesas "zielenina", žalesos f. pl. "roślinność wiosenna, zielenina, jarzyny", žalėsiai m. pl. "zielona pleśń; warzywa, zielenina", žaliava "surowiec", žalybė "zieloność, zieleń (łąk); niedojrzałość", SD «surowizna; zieloność», žalienos f. pl. "łąki, pastwiska", žalinys "zielona barwa" (=> žaliniaT m. pl. "zielone nici, wełna, przędza; warzywa"), žaliokas "niezupełnie dojrzały", žaliūkas, -ė "człowiek zdrowy, krzepki, dorodny, mocny" (Eina vyrai žaliūkai kaip žagai "Idą mężczyźni «žaliūkai» jak stogi"), žaliuokė "grzyb zielonka; żaba zielona", žaliuma "niedojrzałe warzywa lub owoce", žaluma "zieleń, zieloność; miejsce pokryte trawą, zadrzewione", žalūs 1. "zieleniejący, zielonej barwy", 2. "(o uprawach) dorodny, duży", 3. "(o człowieku) zdrowy, krzepki"573. Cps. žaliabarščiai m. pl. "chłodnik", žaliakulis "niewysuszony przed młóceniem", žaliamalis "niewysuszony przed mieleniem",
573
Zalūs vyras buvo, ne koks nevėkšla "Krzepki był mężczyzna, nie jakiś cherlak". Por. wyżej drw. žaliūkas.
773 Žalgiris m. "zieleniejący sią las, iglasty las; las iglasty mieszany z liściastym" (akut z synkopy w *žalia-giris). Zob. jeszcze zalkas ob. zelkas s.v. želti. — Vb. denom. žolėti, -ja, -jo "okrywać sią zielenią, zielenieć; mocnieć, robić sią silniejszym", pažalti, -žąla a. žaista, -žalo "zazielenić sią, pozielenieć (o kartoflu)". — Z metanalizy žals-ta pochodzi neopierwiastek takich form, jak 1 .žals-vas "zielonkawy" (=> žalsvokas "nieco zielonkawy; wciąż jeszcze zielony, niedojrzały", vb. denom. žalsvėti "robić sią zielonkawym", žalsvūoti "zielenieć, stawać sią zielonym") oraz 2. žalz-ganas "seledynowy" (o suf. zob. s.v. balzganas). Z kolei reinterpretacja žaista jako *źalt-sta pociągnąła za sobą neopwk. na -t-, por. prt. žalto do žaisti, žaista "być zielonym, zielenić sią; stawać sią zielonym; pokrywać sią rząsą - o powierzchni stawu". — N. m. Žalioji 15x, Žalionė 2x, Žaliasis Ragas, Žaliasis Šilelis, cps. Žalgiris 4x, Žalgiry s, Žalgiriai 4x, Žaliablėkiai, Žaliaklonis, Žaliapieviai, Žaliapurviai, Žaliašarkiai, Žaliašilis, Žalmedžiai. Žalnierius, -iaus daw. "żołnierz" — zapoż. z pol. żołnierz. — Drw. žalnierystė "służba wojskowa". Vb. denom. žalnier(i)auti "służyć w wojsku, odbywać służbą wojskową". — Wystąpujący u Bretkūną wyraz žalna "wojsko, żołnierze" (LKŽ: žalna) jest najprawdopodobniej drw. wstecznym od Žalnieriai m. pl. "żołnierze". žaltys, acc. sg. žalti 3 p.a. "wąż niejadowity, Natrix". Por. łot. zaltis ob. zalktis "wąż". Obecność war. žalktys i oboczników z suf. -ek-, žalektys, želektys, nasuwa przypuszczenie, że žaltys jest tu formą najmłodszą. Wywodzi sią ona z žalktys przez uproszczenie grupy -Ikt-, powstałej wskutek synkopowania trój zgłoskowej postaci žalektys. Do adi. žalias "zielony" (zob.). Przy takim objaśnieniu trudność stanowi brak paraleli na dołączenie suf. -ty s do osnowy na -ek- (por. lydeka, g w. lydekas "szczupak", peleką a. pelekas "płetwa"). — Drw. žaltiškas "wążowaty, jak wąż", žaltytis a. žaltūtis m. "małe wąża". žambas 1. "kant belki, stołu, dachu" (=> žambūotas "kanciasty"), 2. "ostry brzeg", ostrze (siekiery)", 3. "kąt, narożnik", 4. "rzecz zaostrzona, ostra, kątowata rzecz", 5. "poła, połowa dolnej cząści odzieży", SD1 «krawądź». Razem z łot. zūobs "ząb" (płot. *źanbas < *žambas) oraz scs. ząbu "ząb", ros. zub, zuba ts. z pbsł. *žamb-a- < pie. *gombh-o-. Drw. na SO od pwk. žemb-, por. scs. zębą, zęti "rozrywać, rozszarpywać" oraz lit. žembiū "kroić" s.v. žembti. Paralele: stambas stembiu, strampas strimpiū. — Równoległymi do žambą- i ząbu refleksami formacji pie. są sti.jambha- "rząd ząbów", gr. yópcIjoę "klin, kołek, drewniany gwóźdź" i stwn. kamb "grzebień" (znacz. etym. "rząd ząbów"). Znaczenie słow. i łot. "ząb" wywodzi sią z "ząb - kieł" lub "ząb - siekacz". W obu jązykach pbsł. *źamba- wyparło odziedziczony z pie. wyraz *danti-. Zob. dantis, iltis. — Jeśli žambas oznaczało kiedyś "zaostrzony kół", to mogło to dać początek nazwie "sochy, radła", por. z suf. -ia-: žambis m. ts. (nazw. Žambis, Žamba). Chyba pod wpływem synonimu žabrys "socha, radło" pojawił sią tu wariant z suf. -ria-: žambris, -io. — N. m. Žambas, cps. Pažambė. N. rz. Žambas, n. pola Žambinė. žandas "szcząka; policzek", też "ostry brzeg, kant", SD žundas «szczeka kość, maxilla» oraz «czeluść w gąbie, maxilla, mandibula»; daūžti per žandą "spoliczkować". Odpowiednik łot. zuods oznacza "podbródek". Wyraz przekształcony z *źenu- < pie. *genu, por. gr. yevuę f., wed. hanu- f., łac. gena "policzek", goc. kinnus ts. Grupa lit. -ndtłumaczy sią nawiązaniem wtórnej motywacji w czas. žindu, žindau, ž(sti "ssać" (etymologia ludowa). Niejasny pozostaje jednak wokalizm a. — Drw. pažandė 1. "miejsce pod szcząką", 2. "zołzy (choroba koni)", pažundės f. pl. SD «paszcząka», žandenos f. pl. 1. "bokobrody, baki", 2. "miąso z pyska", 3. "boki narządzia", žandinės f. pl. "świnka,
774 zakaźna choroba dzieci i młodzieży", žąslai m. pl. (SD <3ujlay» lub žąslos f. pl. "wędzidło, kiełzno, pręt wkładany koniowi do pyska a umożliwiający kierowanie nim" < *žand-sl-. Cps. kietažandis "(koń) narowisty, trudny do prowadzenia", dosł. "twardy w pysku", žandikaulis m. "szczęka, kość szczęki" (apatinis ž., viršutinis ž. "dolna szczęka, górna szczęka"), war. žandykaulis, žandakaulis, žandokaulis i žandkaulis. Vb. denom. žandūoti "żuć, żreć, łapczywie jeść". žardas "przepłot, szeroka drabina na wbitych do ziemi palach, służąca do suszenia zboża, grochu, wyki" :: łot. zards, pl. zardi ts. (war. zarde, pl. zardes). Nawiązanie w ros. zoród "drewniane rusztowanie do suszenia siana" < psł. *zordu. Transponat pie. *gordh-o-. Akut niejasny. — Drw. žardiena żm. "okólnik dla cieląt koło stodoły", žardis m. "ogrodzone pastwisko większych rozmiarów" :: stpr. sardis EV "umzaunter RoBgarten". Vb. denom. žardyti "umieszczać na «žardas»" (=$ neoosn. žardy-: žardyklė "żerdź do podawania snopów na «źardas»", por. vėtyklė <= vėtyti). N.m. Žardė 2x, Žardėliai 9x, Žardiniai, cps. Pažardis, Žardviečiai, Žardvieta. žarnos f. pl. "kiszki, jelita", SD1 «ielito» (syn. viduriai), žarna a. žarna (3 p.a.) "jelito cienkie", SD žarna «kiszka, w bydlęciu powszechnie», akloji žarna "ślepa kiszka", akllnė žarna ts., vienagalė a. viengalinė žarna ts. Odpowiada łot. žarnas f. pl. "kiszki", zarni m. pl. "wnętrzności". Rekonstrukcja pie. *ghorH-no-, *ghorH-neh2- (por. šalna < *kolH-neh2-). Z inną budową gr. xopór| f., zwykle pl. xop6ai "trzewia, wnętrzności, jelita, flaki; coś sporządzonego z jelit (postronek, struna liry a. harfy); krwawa kiszka, kiełbasa", stisl. gąrn f. "jelito grube", łac. haru-spex, -spicis m. "wieszczbiarz wróżący z trzewi zwierząt ofiarnych", hernia "przepuklina woreczka jądrowego". Por. jeszcze SZ-V wed. hira- f. "żyła". — Drw. žarninė "struna", žarninis "dotyczący kiszek" (=> vb. denom. žarninėti, -ju, -jau "sprawiać kiszki, bebeszyć"), žarnokai, gw. žarnėkai m. pl. "flaki (potrawa)". Cps. žarnagalys a. žarnlgalis "kawałek kiszki", žarnaplėvė "przepona", žarnataukiai (zob. taukai). — N. m. Žarniai, Žarniškės 2x, cps. Apžarniai, Žarnavagiai. žąsis, -iės 4 p.a. f. "gęś, Anser" (war. žąsė, žąsė) :: łot. zuoss a. zuose, stpr. sansy EV "Gans". Pb. *žans-i-. Przekształcenie pie. nomen radicale *ghans lub *gh2ans < *gh2ens w temat na Por. gr. xf|v, x r l v óę dor. %dv, stwn. gans f. (temat na -/-), dalej drw.: wed. harhs-a- m. "gęsior" (=> postwed. harhsi- f. "gęś"), łac. anser, -eris m.f. "gęś" < *ghans-ro- (to zam. płac. *has, gen. *hansis). Resztki form atematycznych w odmianie lit.: gen. pl. žąsų :: łot. zuosu (por. gr. %r|vd)v), gen. sg. žąsės (gw.), nom. pl. žąses (gw.), gen. pl. žąsų (gw.). Nazwą samca jest žąsinas "gęsior" :: łot. zuosins (por. antinas <= antis). Od tego drw. wsteczny žąsas "gęsior". — Problematyczne pozostaje psł. *g g...s, która jest porównywalna z *š...s > k...s w lit. klausyti "słuchać" < *šlausyti (scs. slušati). Hipoteza zapożyczenia germańskiego (por. stwn. gans) jest mniej prawdopodobna. — Drw. žąsėna a. žąsėna "mięso gęsi, gęsina", žąsldė "pomieszczenie dla gęsi, gęsiniec" (por. antidė, avidė), žąsiena "gęsina" (por. antiena), žąsinas (zob. wyżej), žąslnis "gęsi", žąsytė a. žąsytė "gąska; chodak drewniany; łapeć wyplatany", žąsytis m. "gąska, gąsiątko" (=> žąsytaitis m. "gęś podrosła"), žąsiūjis pautas gw. "gęsie jajo", žąsiukas "gąsiątko". Cps. žąsavagis m. "złodziej gęsi", žąsaganis, žąsiaganis, žąslganis a. žąsigonis m. "pastuch gęsi", žąsiašūdis a. žąsašūdis m. "gęsie łajno", žąskiaušis m. "gęsie jajo". — N. m. Žąsyčiai, Žąsinas, Žąsinai 2x (=> Žąsinalis, Žąsiniai, Žąsiniai), cps. Žąsūgalos oraz Pažąsai.
775 žasti, žandu, žadaū "powiedzieć", atžasti "odpowiedzieć, odzyskać, przytomność", išžasti "wymówić, wypowiedzieć" (SD išžundu žodi «mówię»), pažastį "przebudzić sią", pražasti "przemówić, nazwać kogo, przezwać, dać przezwisko", SD pražundu «nazywam kogo» (syn. pramenu), suždsti "umówić sią co do czegoś; obudzić sią". Drw. od žad- s.v. žadėti, žadinti. — Reanalizą infinitiwu žasti tłumaczy sią neopwk. žas- takich derywatów, jak atsižasdyti "odezwać sią, odpowiedzieć" i pražastls f. DP "nazwisko, przezwisko" (=> drw. pražasčius SD «nazwisko, nomen, cognomen, ap[p]ellatio»), priežastis (zob.). — WSO žod- < *žad-: žodis (zob.), žosti (zob.). žavėti, žaviu (3 os. žavi), žavėjau "odprawiać czary, czarować, zamawiać; wprawiać w zachwyt, urzekać, oczarowywać". Łot. žavėt "czarować". Drw. apžavai m. pl. "czary", žavesys "czar", žavingas "zachwycający, czarujący", žavūs ts. (=> žavūmas "czar, piąkno, wdzięk"). Pwk. žav- przedstawia antewokaliczny SO, *ghouH-V, do pie. *gheuH"wzywać" (starsze było może *ghueH-). Por. wed. havate "(rytualnie) wzywa, woła", aw. zauuaiti "przeklina", < *gheuH-e-. Podczas gdy w bałtyckim ukazuje sią tylko alternant na SO, słowiański pokazuje dwa inne alternanty apofoniczne. Por. 1° SE scs. ZOVQ "wołam", ros. zovū < *žau-e- < *ghóuH-e ze zmiany *gheuH-e- (neutralizacja eto > o w sąsiedztwie u), 2° SZ-V scs. zūvati "wołać, wzywać" < *žu.ua- < *ghuH-eh2-. Porównywalnym refleksem z v uwarunkowanym hiatem lrg. jest forma wed. huvė "wzywam, przywołują" < *hu.uai < *ghuH-h2ei. — WSZ *žūu-V: słow. °zyvati, scs. pozyvati "zapraszać", sūzyvati "zwoływać", vūzyvati "wzywać", pol. nazywać, pozywać, wzywać. žėbti, žėbiū, žėbiaū "jeść powoli, przeżuwać, żuć". Dur. žėbėti, žėbu a. žėbėju, -ėjau "zbierać wargami odrobiny pożywienia, (o koniu) podbierać sieczką, siano, owies". Drw. žėblkė "torba na obrok koński, sakwa", žėburoti "żuć leniwie". — W kilku formach utrzymał się niewzdłużony SE žeb-: žeblėnti a. žeblioti "powoli i niechętnie jeść", žeblkė "torba na obrok", žebūklas "wędzidło, uzda" (w kwestii formantu por. stebūklas), łot. zebenieks "torba do obroku; woreczek na złowione ryby". Lit. žeb-, łot. zeb- jest kontynuacją pie. *gebh- "zbierać wargami, dziobem; przeżuwać". Por. infigowany pwk. *gembh-, lit. žembiū s.v. žembti. — SO žab-\ žaboti "kiełznać" (zob.), žabrd "gałąź". Lit. žab- jest pod względem etymologicznym łączone ze słow. zob-, por. scs. izoblją, -zobati "pożreć", strus. zobi "ziarno na pokarm sypane dla ptactwa", pol. daw. zob a. zobia ts., też "przynęta, wabik", zobać "zbierać pokarm dziobem, dziobiąc zjadać". — SZ typu TiT < TeT, žib-574: žibikas a. žibike "torba na obrok" (por. žeblkė, žėblkė). War. žiub-: žiublkas "torba na obrok", žiūbčius a. žiūpčius, žiūbė, žiūbela, žiūbinė, žiubinys ts. (por. SZ šipulys ob. šiupulys przy SE šėpti). — Oddźwięczniony war. žiup- chyba w žiupsnis m. "szczypta; garstka (lnu, siana, słomy), kłak, kosmyk włosów" (war. žlpsnis < *žib-sn-), gw. žiupsmas "garstka". Przy łot. župsnis "szczypta, garstka" trudno zdecydować, czy jest to wyraz prapokrewny, czy pożyczka litewska. Por. też interi. žiūpt - o chwytaniu, np. Av tų uogų žiūpt žiūpt saujom "Ja tych jagód «žiupt, žiupt» (nabrałam) garścią". žegnotis, žegnojuos, žegnojaus "żegnać się, kreślić znak krzyża na piersiach" — zapoż. z pol. żegnać sią. žeisti, žeidžiu, žeidžiaū "zranić, obrazić", žeidžia kas kum SD «wadzi co komu» (syn. kliudžia). Cps. įsižeisti "obrazić się", susižeisti "zranić się", pasižeidžiu SD «obrażam
574
Por. šip- <= šep- (s.v. šėpti), piš- <= peš- (s.v. pešti).
776 się», pazeidziu SD «naruszam, obrażam, ranią, urażam». Nomina: įleidimas "obraza", pazeida "obrażenie (wewnętrzne)", SD «obraza, rana, szwank», pazeidėlė SD «ranka», pažeistas SD «naruszony, ranny». — W SD paralelnie z pazeida ukazują się warianty z grupą -zd-, por. 1. Ižeizda «szkoda» [syn. nuterionė, žala], 2. pažeizda "rana": pažeizda nuog dūrio «szty chowa rana», ažuauga pažeizda «zarasta rana w ciele», ažudžiuvo pažeizda «zapiekła się rana» (pažeizdimas «zranienie»), 3. žeizda "rana": raištis žeizdos «binda do zawiązania rany», knatelis žeizdosp pridedamas «knot do rany». LKŽ IX 706 słusznie interpretuje pisownię (ei) jako ai: pažaizda (zob. niżej (žaizda, žaizda). — Z etymologicznego punktu widzenia žeid- jest neopierwiastkiem. Wyjściowe praesens na -d-, *žei-da "jest ranny", uległo tranzytywizacji przez sufigowanie -ia-: žeidžia "rani, obraża" (paralela: skleidžia *sklei-da s.v. skleisti). Pb. *žei- < pie. *ghei-, por. wed. hinóti "popędza, pogania" < *ghi-neu-. Brak jest refleksów litewskich dla SZ *žid-. — SO žaid-: (žaida a. įlaida, acc. sg. (žaidą "obraza, zranienie", (žaidūs "obraźliwy". — Tu też (žaizda a. žaizda "rana", co zostało zmienione z *žaista przez sonoryzację ist > izd (paralela: gaizdras z gaistras). Tę formację można rozumieć dwojako. Po pierwsze jako sb. postvb. od neoosn. žaist-, *žaistyti *žaid-stl- frq. "ranić, obrażać" (paralele: laksta <= lakstyti, plaustas <= plaustyti < *plaud-stl-, od plaudžiu). Po drugie jako derywat na SO od neopwk. žeis- (<= žeisti), porównywalny np. z žaizdras do žies- (zob. žiesti). — N.B. Przymiotnik įlaidūs na skutek wtórnego nawiązania do žaizda przybrał postać įlaizdūs "obraźliwy". žėkas daw. "uczeń", SD1 «żak, scholasticus, discipulus» (syn. mokinys) — zapoż. z pol. żak "uczeń, student". Sekwencja žė za pol. za także w žėdnas "żaden; każdy", žėlaba, žėlava "żałoba". — Drw. žėkelis m. SD1 «żaczek», też "dziecko śpiewające w chórze kościelnym". Vb. denom. žėkduti "(o pastuchach lub dzieciach) w poniedziałek wielkanocny chodzić po wsi z oracjami i brać za to wynagrodzenie w jajkach" (syn. kiaušiniauti). želti, želia a. želi, žėlė "rosnąć, wydając zieleń (o trawie, krzakach), kiełkować, zielenić się, pokrywać się trawami (o łące), krzewić się, obrastać (brodą, włosami)". Cps. apželti "obróść, porosnąć", DP "zaróść", atželti "odrosnąć", ažužėlti: ažuželiu SD 1. «chwaścieię» (syn. stimbiuosi, ing stiebų išaugu), 2. «leśnieię» (syn. ažuaugu), (želti "narosnąć (o trawie)", nužėlti "przerosnąć, rozrosnąć się", pėrželti "przerosnąć (o trawie, życie)". Odpowiednik łot. zelt, ze\u, żelu "zielenić się". Do pie. *ghelh3- "zielenić się, żółknąć". Por. wed. hari- "płowy, żółtawy, gniady" < *ghelh3-i-, SZ gr. x ^ p ó ę "zielonkawożółty, bladozielony, żółtawy, żółty; szarawy, siwy; świeży, kwitnący, zdrowy; niedojrzały" < *ghlh3-ró-. — Caus. želdyti "rościć, hodować trawę, las, zapuszczać (brodę, włosy), 3 prs. žėldo ob. žeidžia a. žeidi nasuwa pytanie, czy nie należy zrekonstruować intranzytywnego prs. *žel-da < *ghelh3-dhe- "zieleni się" jako formacji wyjściowej dla drw. kauzatywnego na -yti (*želd-yti). Zwraca uwagę brak refleksu na SO *źaldyti. Dziś częściej želdinti niż želdyti. — Tu też adi. želtas "żółtawy" (łot. zėlts "złoty", sb. "złoto") i želvas "zielonkawy, żółtawy" (=> žėlvė "żółw"). Łączy się z tym scs. zelenū "zielony", zelije "warzywa", pol. zioła; želmuo, -mens, želmenį m. "pęd, latorośl, kiełkujące zboże, ruń, świeża trawa" (==> Žeimenai m. pl. "kiełki"). — Niezwykła postać gwarowego sb. želkas (war. žalkas) "kiełek, m.in. na kartoflu" tłumaczy się synkopą zaszłą w formacji *źel-ekas (względnie *žal-ekas). Co do akcentu por. pelekas. Co do synkopowania e por. abeitas < abejetas. Argumentem na rzecz synkopy jest obecność war. želkas "kiełek". Jego intonacja implikuje długość sylaby początkowej, tę zaś można wytłumaczyć wzdłużeniem
777 zastępczym, zachodzącym (fakultatywnie) w następstwie synkopy, por. dvėitas z dvejetas. — WSE žėl-: žėlė (prt.), drw. žėlinėti "odrastać po skoszeniu (o koniczynie)", žėlimas a. žėlimas "rośnięcie, porastanie, wschodzenie", SD też «krzewienie, fruticatio», apžėlimas SD «poroślina ziemie», atžėlimas SD «odrastanie», žėlūnas "ktoś obrośnięty włosami". Osobno zob. žuolis < *žolis. — SZ žil< žilas (zob.). Dubletem do žil- było SZ žul-, por. łot. zulkts "żółć" s.v. tulžis. — SO žal-: žalas (zob.), žalias (zob.). — WSO žol- < *žal-: žolė (zob.). žemas, -a "niski", SD «nadolny; pokorny, uniżony» :: łot. zęms "niski" (pazęms "dość niski, niewysoki"). Niejasne. Może drw. wsteczny, który wyabstrahowano z form stopniowania rzeczownika žemė "ziemia": comparat. *žemėsnis "niższy od poziomu ziemi", superlat. *žemiausias "znajdujący się pod powierzchnią ziemi". — Drw. nuožemūs "uniżony, pokorny" (=> nuožemiai adv. "pokornie"), žemiau adv. "niżej", žemėkas "dość niski, zbyt niski", žemuma "nizina, dół, spód czego", žemutinis "dolny" (žemutinis aukštas "dolne piętro"). Cps. žemakaktis, -ė "mający niskie czoło", žemalūžis, -ė "krępy, niewysoki, lecz mocno zbudowany", SD1 «krępy, ssiadły», war. žemlūžis "krępy - o człowieku, a także o koniu, krowie, jabłoni, wiśni, kapuście", žemapelkė "bagno nizinne", žemavietė SD «nizina», žemgulys, -ė "ktoś niski, krępy, gruby". Vb. denom. žemėti "zniżać się", žeminti "obniżać co", przen. "poniżać kogo" (nužemintas SD «pokorny, uniżony»). žembti, žembiū, žembiaū "ukośnie kroić, rznąć, rozcinać, rozrzynać". Intr. žėmbėti "puszczać kiełki, kiełkować, (o roślinach) wschodzić", prs. 3 os. zėmbi, žemba a. žėmbėja. Prapokrewne ze scs. zębą, zęti "rozrywać, rozszarpywać", iter. proząbati, rcs. zjablju, zjabati "kiełkować" (=> zjablb m. "kiełek"). Pbsł. *žemb- z pie. *gembh- "(zębami) rozrywać, rozdzierać", por. wed. SO jambhayati "miażdży, miele". — SO žamb-: ždmbėti, -ėja, -ėjo "kiełkować, wschodzić", sužambėti "wypuścić korzeń; zazielenić się (o życie)". Nomina: žambus "ukośny, krzywy" (.žambiai adv. "ukośnie"), įžambūs "ukośny, skośny" (įžambiai adv. "skośnie, na ukos"). Zob. osobno žambas. Brak refleksów SZ *žimb-. žemčiūgas "perła" — zapoż. z błr. žemčūg. War. žemčiūgą. SD apsodinu žimčiūgais «osadzam co perłami». — Drw. žemčiūginis "z pereł, perłowy", SD kriauklė žimčiūginė «perłowa macica», krosa žimčiūginė «perłowa maść». žemė 2 p.a. "ziemia, ląd" :: łot. zeme < *žemiia. Por. stpr. same EV "Erde", obi. sg. semmin, semmien, semman. Z pochodzenia jest to przymiotnik żeński ("ziemna"), który kiedyś określał w grupie atrybutywnej rzeczownik o znaczeniu "terra". To samo odnosi się do formy scs. zemlja, pol. ziemia. Pbsł. *žem-iia ma w podstawie neoosnowę ie. *ghem-. Ustaliła się ona w wyniku uproszczenia nagłosu i resegmentacji formy loc. sg. pie. *dhgh-em-0 (por. wed. ksam-i "na ziemi" <= *ksam, het. dagan). Pierwotny nom. sg. "ziemia" miał strukturę *dhegh-om-0, na co wskazuje het. = /degan/, to z */degam/. Gr. %0G)v, -ovóę f. stoi na miejscu *thekh-om i pokazuje aż trzy innowacje: st. zanikowy, metatezę i zmianę -m w -n, która pociągnęła za sobą zastąpienie sufiksu *-omprzez -on- w całym pdg. Por. acc. sg. k!xt!x-ón-a zam. *th(e)kh-om-a < pie. *dhegh-om-m. Allomorf na SZ tak pierwiastka, jak i sufiksu pokazują formy przypadków słabych w jęz. wedyckim: instr. sg. j-m-a < *dhgh-m-eh,, gen. sg. j-m-ah < *dhgh-m-es. Z form tego rodzaju wyodrębnił się w rozwoju bsł. temat *(dh)ghm- > pbsł. *žm-. Znajdujemy go z jednej strony w stlit. žmuo m. "człowiek" (zob.), z drugiej strony w słowiańskiej nazwie "węża" i zarazem mitycznego "smoka": scs. zmiji, -ja "ópdxo)v, ocjnę", żmija "ócInę", strus. zmiji, -ja ts. — z psł. *zmiji, -ja, substantywizowane adi. o znaczeniu "(wąż) pełzający po
3
j
778 ziemi" *žm-iio- "ziemny", w przeciwieństwie do (węża) "wodnego". — Drw. pažemys "miejsce przy ziemi" (=> pažemiu a. pažemiais adv. "przy ziemi, nad ziemią", skostniałe formy instr. sg. a. pl.), žemėn adv.: nužengti žemėn "zejść na ziemię" (SD šulas inkastas žemėn «słup wkopany w ziemię»), žemėtas "uwalany w ziemi, pokryty ziemią", žemietis, -ė "ziomek, krajan" (książkowe, por. ros. zemljak), žemyn a. žemyn adv. "w dół, na dół, na ziemię", žemyną "ziemia, ziemia uprawna, rolna" (Motina žemyną mus šeria "Matka ziemia naz żywi"), žemynas "kontynent, ląd; gospodarstwo; skopana ziemia", žeminė "ziemianka" (por. stpr. *samyne, pis. (samye) EV "pole, rola, Acker"), žemingas "zmieszany z ziemią (o torfie)", žeminis, -ė "kto uprawia ziemię, rolnik", žemyniu(i) adv. DP "na dół", žemionis m. "ziomek" (tu też polonizm žemionis SD1 «ziemianin, nobilis», žemionka SD1 «ziemianka, faem. nobilis»), žemiškas "ziemski" (žemiškoji laimė "ziemskie szczęście, szczęście na ziemi"). Cps. žemagulys "kamień głęboko zaryty w ziemię", žemaslanka "płaz": SD žemaslunka «gadzina, reptile», žemdirbys "rolnik" (=> žemdirbystė "rolnictwo"), žemėlapis m. "mapa" (zob. lapas), žemėpatis (zob. patis), žemėšliūža a. žemėvilka "włóczenie po ziemi, gdy zniknął śnieg" (zob. vilkti), žemgrindą "wymoszczone przejście przez bagno" (zob. grĮsti), žemynražiui (zob. ražas), žemynvarpiui (zob. verpti), žemuogė "poziomka, Fragaria", SD «poziemki», war. žemuogė', žemvaldys "posiadacz ziemski". Akut w członie žėm- jest następstwem synkopowania a w formach žėma-uogė a. žėmia-uogė, * žema-grinda (paralele: kėlgrinda, kėlvirta). — N. m. Laūkžemė, Laūkžemiai. — Vb. denom. žemėti, -ju, -jau "brudzić ziemią", pažemėti, -ju, -jau "zniżyć się". žengti, žengiu, žengiau "kroczyć, stąpać, wstępować, postępować", žingiu SD .«kroczę, sporo idę; postępuię w czym», nužengti "zstąpić, zstępować (po schodach), zrobić krok naprzód, odejść", SD nužingiu «schodzę na doł, zstępuię na doł», pažengti "posunąć się naprzód, zrobić krok do przodu, postąpić, postępować, robić postępy (w nauce)", peržengti "przestąpić, przekroczyć (próg, prawo)", pražingiu SD «okraczam co; przestępuię co; występuię, wykraczam [syn. nusidemi]», przen. «grzeszę» (syn. prastoju), pražingiami metai SD m. pl. «przestępny rok». Refl. nusižengti "przewinić, zgrzeszyć, popełnić wykroczenie" (=> nusižengėlis, -ė "winny, zbrodniarz"). Por. łot. nūoziegtiės, -ziedzuós "przewinić, zgrzeszyć" (=> ziegs, nuoziegums "przestępstwo"). — Do pie. *ghengh"stąpać, kroczyć, postępować", por. stir. cing, cengait "posuwać się naprzód", wed. jańgha- f. "podudzie, goleń", aw. zanga- m. "kostka u nogi", SO goc. gaggan "iść" (gaggs m. "chód; ulica"). — SO žang-\ žangyti "stąpać, kroczyć", SD žungau «stąpam», žangstyti frq. "kroczyć, postępować", SD žungstau «postępuię w czym» (syn. žingiu), neoosn. žangst-: žangstauti "kroczyć" (=> žangstavimas "kroczenie, postępowanie", SD žungstavimas «postępowanie»); žangioti "kroczyć, przechodzić", pėržangioti DP "przekraczać (przykazania)", žangoti "kroczyć". Nomina: pažangūs "robiący postępy, dobrze uczący się (uczeń); postępowy (w języku propagandy)", pažanga "postęp, rozwój", pražanga "wykroczenie, (w sporcie) faul", žangsnis a. žangsnys gw. "krok", žangūs "(o koniu) kroczysty, tj. stąpający szerokimi krokami; prędki, szybki", žangū a. žangiai adv. "prędko, szybko". Vb. denom. žangūoti "stąpać, kroczyć". — N. rz. Žanga. — SZ žing-: žingsnis m. "krok", SD «stopień, gradus scalarum» (didžiais žingsniais eimi SD «kroczę, sporo idę»), žinginė "jazda stępa". Cps. ledžinga "podkowa końska; łyżwa" — z I członem ledas "lód", dosł. "okucie (kopyt) umożliwiające bezpieczne stąpanie po lodzie". Podobnym złożeniem jest stpr. lattako EV "podkowa" < *led-taka-: I człon do stpr. ladis EV "lód", II człon do lit. tekėti lub °takas, °taka (zob. s.v.). Uderza nas fakt, że tym razem jęz. staropruski nie
779 kalkuje odpowiednika niem. hufisen, Hufeisen. Z pochodzenia będzie więc lit. ledžinga "podkową lodową", w odróżnieniu od zwykłej podkowy, zwanej pasaga a. pasagas. Osobno zob. žygis. žentas "zięć" < pbsł. *źen-ta-. Odpowiada scs. zęti m. "VU[I(ĮHO<;", pol. zięć, -cia, sch. zet, zeta, ros. zjatb, zjatja < pbsł. *źen-ti-, znacz. etym. "poznany, znajomy". Paralela znaczeniowa: łot. znuots "zięć" wobec gr. yvcotoę "znany", łac. nótus "znany", sb. "znajomy" < *gno-to-. Pbsł. SP *źen-C przedstawia drw. typu vrddhi, oparty o SZ *žTn-C < pie. *gnh3-C (w kwestii SE *gneh3- zob. °žinti). — Taką samą innowację morfologiczną widać w wyrazie lit. ženklas "znak, znamię", SD žinklas «cud, miraculum; hasło; herb; obraz [syn. vaidas], obraz na fantaziey; znak», žinklas pagonu SD «bałwan, obraz rzezany pogański», žinklas pergalės SD «zwycięski znak, pamiątka zwycięstwa», žinklanešys kareivių SD «chorąży». Z pb. *źen-tla- znacz. etym. "znak rozpoznawczy" (por. pol. znamią <= poznać, gr. yvcopa "cecha, znak" yiyv(x)axa> "poznaję, dowiaduję się")575. žergti, žergiu, žergiau, "rozkraczyć nogi, rozkraczyć się, iść rozkraczywszy się, kroczyć przez coś (np. przez próg), przez kogoś", žergtis "rozkraczać się", apžergti "okroczyć, usiąść jak na koniu", žergliai m. pl. "kozły do piłowania drzewa", žerglės f. pl. "nożyce do mierzenia powierzchni gruntu", žergtūvai m. pl. "szczudła". Rekonstrukcja: *gerg- a. *ghergh-. Bez dobrych nawiązań zewnętrznych. — SZ žirg-: išžirgti, -žirgsta "rozkraczyć się i stracić równowagę", žirgsoti, žirgso "rozkraczyć się i tak stać; rozkraczywszy się siedzieć okrakiem", nomina: žirgas (zob.), žirklės (zob.). — SO žarg-: žargytis "rozkraczać się", žargstyti(s) "okraczać, przekraczać, rozkraczać się" (žargst- <= žirgst-, z resegmentacji prs. -žirgsta), nomina: apžargiai adv. "oklep (jeździć na koniu), bez kulbaki, bez siodła", apžargomis joju, be balno SD «oklep iadę», žargtai m. pl. "krocze, krok w spodniach", ždrgtas "krok", žargūs "kto szeroko stawia nogi". Cps. didžarga c. "kto chodzi wielkimi krokami", didžargis m. "swawolnik, urwis", išžargas "rozkraczony; wysilający się, żeby zdążyć na czas", pajodžarga "urwis", vyržarga (zob. vyras). žerti, žeriū, žėriau "wygrzebywać żar w piecu, zgarniać na kupę; sypać, zasypać (jak śnieg drogę)", przen. žerti tiesą f akis "rąbać prawdę w oczy". Drw. žertuvė "palenisko", žerva gw. "żarzący się węgiel". Pwk. *gher- "promieniować, świecić", przen. "widzieć", poświadczony tylko w bsł. — WSE žėr-\ žėriaū (prt. do žeriū), drw. žėrėti, žėriu (3 os. žėri), žėrėjau "iskrzyć się, lśnić, błyszczeć", žėrūoti "tlić się, żarzyć się, (o oczach) świecić, błyszczeć", žėrūtis m. "mika, łyszczyk". Cps. akižėra c. "kto mówi prosto w oczy, bez ogródek" (Nepyk, aš jau toks akižėra, nieko nepalaikau už dantų "Nie gniewaj się, ja już jestem taki «akižėra», niczego nie trzymam za zębami"), war. akižėra ts. — SZ žir- < *ghr-C: apžlrti "napełnić się iskrami", išžirti "posypać się, rozsypać się (o żarze); roziskrzyć się, buchnąć (o płomieniu)". Akut wtórny. — SO žar-: žarstyti "grzebać w ogniu, zgrzebywać (w ziemi), rozrzucać", išžarstyti "rozgarnąć żar, węgle". Etymologicznie biorąc, žarst- stanowi alternant na st. o do žlrst-a (=$ žarsteklis a. žarstiklis m. "pogrzebacz"). Nomina: akižara (zob. akis), išžaras: Nepalik ugni išžarą "Nie zostawiaj żaru niezgarniętego, niezasypanego", žara a. pažaras "łuna na niebie, zorza wieczorna", šiaurės žara "zorza polarna", žarija SD «węgiel żarzysty», žarijos f. pl. "żarzące się węgle, żar,
575 W wypadku žentas możliwe jest alternatywne powiązanie z pwk. *gemh2- "poślubić drogą kupna", mianowicie przy założeniu antycypacyjnej asymilacji mt > nt w formie pośredniej *žemtas. Por. gr. yaiippóę "powinowaty, zięć, szwagier, mąż siostry, brat żony" < *gamrós, zam. *gmarós < pie. *gmh2-ró-?
780 zarzewie", SD «zarzewie, węgle żywe, żarzyste z popiołem abo w popiele» :: stpr. sari EV "żar, Glut", łot. zars "promień światła". Z całym tym szeregiem zestawia się scs. zorja "c|)ai>oię, światło, blask", pol. zorza "zjawisko świetlne występujące na niebie przed wschodem lub po zachodzie słońca", sch. zora "jutrzenka", czes. zore ts. — Nowy SO zair<= žir-: zaira "żarzące się węgle, żar", zairia ts., zairija a. zairija ts., zairinys "popielnik przy piecu chlebowym", zairus "gorący". Paralele: dairdyr-, kair- <= kir-/kyr-. žiaūbti, ziaubiū, ziaubiaū "jeść pełnymi ustami". Niejasne. Może w związku z žėbti, žėbiū "przeżuwać", ale wtedy problemem staje się dyftong au. — Drw. žiauberis, -iės f. "piętka, przylepka (chleba); zbyt przypalona i popękana skórka chleba" (por. typ koseris). žiaunos f. pl. "szczęki, żuchwy, paszcza, skrzela ryb i zwierząt wodnych" :: łot. zaūnas f. pl. "żuchwy". Drw. od zanikłego czasownika pbsł. *žiauio, *žiūtei pie. *gieuH- "żuć". Ślad po nim utrzymał się w słowiańskim, por. rcs. živati "żuć, żwać" < *ziiva- < pbsł. *žiuu-a- < *giuH-eh2-. WSZ: sch. słń. preživati "przeżuwać", bg. preživam ts. < *ziiva- < *žiūu-a-. SZ także w stwn. kiuwan "kauen", toch. B suwam "je". Rekonstrukcja: *žieu-na- < *gieuH-neh2-. Znacz. etym. "to, czym się żuje, przeżuwa" (co do sufiksu por. žarnos)516. žyčyti, -iju, -ijau daw. gw. "pożyczać". Wtórne simplex, które zostało na gruncie lit. wyabstrahowane z cps. pažyčyti, SD pazyčiju «pożyczam» — zapoż. z pol. pożyczyć — i włączone do koniugacji na -ij-. žydas "Żyd" — zapoż. z błr. zid. Drw. žydė "Żydówka", zydiene "żona Żyda", zydija "żydostwo", žydiškas "żydowski". Cps. zydkaimis m. "żydowska wieś", zydkalė "synagoga", zydkapiai m. pl. "cmentarz żydowski, kirkut", žydparapkė gw. "służąca u Żydów" (zob. parabkas). — žydauka "Żydówka" — zapoż. z błr. židovka. Drw. zydaukėlė "Żydóweczka". — žydava daw. "kraj żydowski", coli. "Żydzi, żydostwo" — zapoż. z błr. židova coli. "Żydzi". — Rozszerzenie sufiksu -ava formantem -ja daje neosufiks -auja: zydauja "żydostwo; miejsce, gdzie jest wielu Żydów". W tym znaczeniu również zydaulia, zydaunia. žiebti, žiebiu, žiebiau "zapalać (zapałkę, łuczywo, lampę), wzniecać ogień", też "nagle, mocno uderzyć; gnać, pędzić, robić coś szybko, energicznie; chciwie jeść, pić; nosić ubranie, buty; oszczędzać, sknerzyć", intr. "świecić się (o lampie, żarówce)", atžiėbti "zapalić na nowo; stępić, wyszczerbić (kosę)", įžiebti "rozniecić (ogień), zapalić (łuczywo, świecę, światło); wzbudzić pokusę", pažiėbti "podpalić, spowodować pożar", pražiėbti "zapalić na krótko; naciąć, przeciąć, przepołowić". Drw. žiėbas "błyskawica", žiebtūvas "zapalniczka". Vb. denom. žiebūoti daw. "błyskać się - o ukazujących się na niebie błyskawicach". Czasownik pochodzenia lit.-łot., bez nawiązań ie. — SZ žib-\ pražimbū, -žibaū, -žibti DP "rozświecić się, oświecać się", dur. žibėti, žibu, -ėjau "świecić światłem odbitym, świecić się, błyszczeć, lśnić", SD: žibu «błyszczę się» (syn. blizgu, tvasku), «jaśnieię» (syn. šviečiuosi, svidu, tvasku), «lsknę się; świecę się», žiba «połyskuie się». Por. łot. zibt, prs. zibu (*žimbu), zibstu a. zibstu, prt. zibu "błyszczeć, migotać, połyskiwać", dur. žibėt, -u, -ėju "błyszczeć". Drw. žibčioti "pobłyskiwać", žibėnti "ledwo palić się, tlić się", žibinti caus. "świecić, oświetlać, palić, zapalać" (=> žibintas "świecznik,
576
W znaczeniu "żuć, żwać" jęz. litewski używa innych czasowników, por. kramtyti, rajóti, želėti, žlembti.
781 latarnia", žibinčius "świecznik, lichtarz", žibintuvas "latarnia", zibintuvis m. SD «lichtarz, świecznik»), žibsėti "słabo świecić". Por. łot. zibinat "zaświecić; szybko, gwałtownie poruszyć". Inne nomina: pažiba a. pažibas "ozdoba, chluba; piękność, okazałość; błyskotka", žibainis, žibainis m. "błyskawica", žibalas "nafta", zibė "lampa, światełko", Žibirkštis f. "iskra" (zob. kibirkštis), žibučiai m. pl. "błyskotki, świecidełka", žibuoklė a. žibutė "przylaszczka, Hepatica" (zakwita wczesną wiosną), žiburys "ogień, światło", SD «łuczywo» (syn. šakaliai). Cps. žibakė "przylaszczka" (por. akis). — Fonetycznym wariantem do žib- jest gw. žiub-: žiubėti "žibėti", žiūbinti "žibinti", žiuburys "žiburys" (por. šiulkaT ob. šilkai, šiupulys ob. šipulys). — WSZ žyb-: žybčioti "błyskać, pobłyskiwać", žybsėti "błyskać się, pobłyskiwać", zybsóti "błyszczeć, świecić się", žybterėti "błysnąć, mignąć". — SO žaib-: žaibas "błyskawica" (por. žiėbas). Vb. denom. žaibuoti "błyskać się (o błyskawicy)". žiedas 1. "kwiat" (łot. zieds ts.), 2. "pora kwitnienia", 3. "barwa, kolor", 4. "pierścień, pierścionek", sutuoktuvių žiedas "obrączka ślubna" — drw. postwerbalny do žiedėti (zob.). — Drw. žiedingas "pełen kwiatów", SD «kwietny, kwiecisty», žiedinis pirštas "palec serdeczny" (dosł. "ten, na który wsuwa się pierścień, do noszenia pierścienia"), też žiedinis ts., SD «palec czwarty». Vb. denom. žieduotis "zaręczać się", => žieduotuvės f. pl. "zaręczyny". žiedėti, prs. žiedėja (war. žiedi, žiesta, žiesti), prt. žiedėjo "czerstwieć, pleśnieć, (o chlebie), twardnieć (o chlebie, trawie, śledziu, śniegu)", sužiedėti "sczerstwieć; zgęstnieć, zestalić się (o miodzie); zbić się (o ziemi, śniegu)", przen. "stracić wrażliwość, rozleniwić się". War. žiedėti, -ja, -jo. Wraz z łot. ziedu, ziedėt "kwitnąć, wypuszczać kwiecie, pstrzyć się" odzwierciedla pdg. oparty o neopwk. *žeid-. Ten ostatni wyabstrahowano z prs. pb. *žei-da- "kwitnie", < *geiH-dhe-577. Pwk. pie. *geiH- "otwierać się (o pąkach), kiełkować (o roślinach)", por. goc. keinan "kiełkować", orm. cii "pęd, kiełek", cii, ceł "łodyga, słoma" (*giH-l-). Nomina: žiedą "zbita ziemia", žiedai m. pl. 1. "kwiecie", 2. "miesiączka"578, žiedas (zob.). — SZ žyd-: žydėti, žydi, žydėjo dur. 1. "kwitnąć, wydawać kwiaty", 2. "połyskiwać, migotać", inchoat. pražysta, -žydo, -ž.ysti "rozkwitnąć, zaczynać kwitnąć", žydras "modry, niebieski, błękitny" (=> dangaus žydrynė "błękit nieba"). — SO žaid-: žaidas 1. "rozkwit; kwiat", 2. "obrączka ślubna" (=> vb. denom. žaidinti "wymienić obrączki ślubne, wziąć ślub kościelny"). žiegždra 4 p.a. "żwir, gruboziarnisty piasek" — polega na przekształceniu wyrazu stlit. žiezdra (zob.) przez epentezę g (*žiegzdra) i alweolaryzację gz > gz. — War. žiegždd tłumaczy się usunięciem r z grupy gždr. — Drw. žiėgždros f. pl. 1. "żwir", 2. "osad ze ^spalenizny w kominie" (Jau kamine yra žiegždrų), žiegždrotas "mający w sobie dużo żwiru (o ziemi uprawnej), žiegždrynas "żwirowisko; pastwisko, na którym jest dużo żwiru". — N. jez. Ziėgždris, Žiegždrelis, n. rz. Žiėgžd-upis (zanik r). žiezdra 4, 2 p.a., też pl. žiezdros 2 p.a. stlit. "piasek, ziemia" (Užmušė jis egipcioką ir pakasė jįžiezdroje "Zabił Egipcjanina i zakopał go w piasku"), gw. "piasek, ziarnko piasku". War. žiezdras, pl. žiėzdrai "piasek". — Drw. žiezdrėtas daw. "piaszczysty,
577
Paralele morfologiczne: giedu, giedóti "śpiewać pieśni nabożne" wobec wed. gclyati (pwk. pie. ^g'-'ciH-); łot. biėdėt "straszyć, wzbudzać strach" — od prs. intr. *biedu "boję się" < pb. *bei-de- < pie. *bheiH-dhe-. 578 Por. Atsiradus ant rūbų žiedam, mergaitė gali tekėti "Gdy na bieliźnie pojawi się ślad miesiączki, dziewczyna może iść za mąż".
782 żwirowaty", žiezdrinis ts., žiezdrynas a. žiezdrynė "miejsce, gdzie dużo piasku a. żwiru". — N. jez. Žiezdras, Žiezdris, Žiezdis (zanik r), n. rz. Žiezdrė, Žiėzd-upis (zanik r), z insercją g: Žiėgzdr-upė. — W odróżnieniu od bliskoznacznego žvirgždas (zob.) wyraz žiezdra pozostawał dotąd nieobjaśniony. Uwzględniwszy sekundarny charakter lit. grupy zd, trzeba postulować *žiestra, a założywszy epentezę t do grupy s-r na granicy morfemowej —jeszcze starsze *žies-ra579. Mielibyśny tu drw. dewerbalny od žies-, jak w inf. žiesti do žiedžių, žiedžiau, "lepić z gliny". Wyraz *žies(t)ra mógł pierwotnie oznaczać "grubszy piasek, który dodawano do gliny garncarskiej". Por. s.v. žvirgždas uwagę o sch. zvrst, które oznacza "kruchy kamień używany w garncarstwie jako domieszka do gliny". Że neopwk. žies- jest faktem słowotwórczym, świadczą adi. žies-tinis i sb. žies-tūvas, žiestuvė (zob. žiesti). — Jeśli ten wywód jest słuszny, to bliskoznaczny wyraz žizdrą (žizdras) "grubszy piasek, żwir; drzazga" nie jest alternantem apofonicznym (tžizd- / fžiezd-), lecz formą zmienioną z žiezdra na drodze fonetycznej, mianowicie przez uproszczenie dyftongu ieC > iC. Por. inne mutacje fonetyczne: 1. gw. žirzdra "piasek" < žizdrą (wstawne r, z antycypacji r w sufiksie), 2. stlit. žrigždai pl. "ziarnka piasku morskiego" z *žirgždai (metateza r) < *žirgzdai (epenteza g, gz > gz) < *źirzdai (metateza r) < *žizdrai, por. gw. žizdrai "piasek". Osobno zob. wywód žiegždra z žiezdra. žiema 4 p.a. 1. "zima", 2. gw. "północ" :: łot. ziema "zima"580. Wywodzi się wraz z scs. zima "xeipo>v", sch. zima, zimu, ros. zima, zimu z pbsł. *źeima. Chodzi tu o urzeczownikowienie formacji przymiotnej. Jej sufiks kolektywny -a- < *-eh2- sugeruje pierwotne znacz, "zimowe" (scil. dni). Osnowny przymiotnik miał postać *gheim-ó"zimowy" i został wyderywowany regułą vrddhi z *ghim-, tj. tematu słabego (por. gen. sg. *ghi-m-es) do pie. *ghi-em- / *ghi-óm- "zima". Por. łac. hiems, -is f. "zima; rok", gr. Xei|id)v, -cbvoę m. "zima; północna część nieba", hom. x e H ia > -axoę n. "zimowa pogoda, ziąb", sti. hėman loc. sg. "w zimie" (=> hemanta- m. "zima"). SZ: wed. hima- m. "zima, zimno, ziąb", het. gimi a. gemi "w zimie", gimmant- "zima", łac. bimus "dwuletni" < *bihimos "dwulatek"581. Kontynuacja takiego st. pełnego, jak w łac. hiems wydałaby lit. *žem- (z zanikiem i między C i e, por. šėmas). Wtórny SP wynikły z derywacji vrddhi pokazują również wyrazy diena, dievas. — Drw. nūožiemiu, żm. nūžemiu adv. "w porze niewielkich mrozów" (skostniała forma instr. sg. do *nuo-žiemis, dosł. "nie-zima", por. nuo privativum w nuožmogis), peržiėm adv. "przez zimę, w zimie, podczas zimy", šiąžiem adv. "tej zimy", žiem adv. "zimą, przez zimę", žiem po žiėm adv. "z każdą zimą" (ciężej), žiemiai (zob.), žiemys "wiatr północny", žieminiai javai m. pl. "zboże ozime", žiemojus "żyto ozime". Cps. žiemamitys, -ė "zwierzę jeden rok mające" (dosł. "przez zimę karmione", por. misti), žiemkenčiai m. pl. "ozimina, zboże zasiane jesienią", žiemkentys, -ė "pozostawiony na zimę (prosię, świnia)", war. žiemkintis (por. kąsti), žiemmitys, -ė 1.
579
Por. gaTstras "pożar" < *gais-ras (war. gaizdras), žaizdras "ognisko w kuźni" < *žaistras < *žais-ras. Izolowany zapis stpr. semo EV "Wintter" pozostaje niejasny. Może być błądem odpisu zam. (seymo). Albo może pokazywać wtórną monoftongizację: [zema]. 581 Dosł. "istota, która przeżyła dwie zimy". Podobnie gr. x ^ a i p a f- "koza" < *khimar-ia < *ghim-r- to "zwierzę, które przeżyło (jedną) zimą", por. gr. xe^epio<; "zimowy; burzliwy", xeinepivóę "zimowy, mroźny; burzliwy", orm. jmern "zima". — W słowiańskim można wskazać na stsch. dviz m, dvize n., gen. dvižeta "dwuletnia owca", co jest derywatem wstecznym od *dvizimu "dwuzimek", który podległ reanalizie *dviz-imu, prawdopodobnie według proporcji rodimū :: rodu = *dvizimu :: JC (^ = *dvizu). Dotąd zrównywano dviz z lit. dveigys "dwulatek", co nie wydaje sią słuszne (zob. s.v.). 580
783 "pozostawiony na zimą (prosię, świnia)" (por. misti), 2. "zwierzą jeden rok mające (cielą, źrebią)", war. ziemómitis ts., ziemóspirgis m. "trzaskający mróz" (zob. spirgėti), žiemryčiai a. žiemryčiai m. pl. "północny wschód", žiemtekys, -ė "zwierzą pozostawione na zimą" (por. tekėti). Vb. denom. žiemoti, -ju, -jau "zimować, spądzać zimą, przetrzymać zimą". žiemiai, -iiį m. pl. "północ jako strona świata", žiemiaū adv. "bardziej na północ". Północ jest rozumiana jako strona świata, z której przychodzi zimno zimowe. Zob. žiema. žiesti, žiedžių, žiedžiaū "formować, lepić z gliny, wyrabiać garnki" :: łot. ziest, ziežu, ziedu "smarować, rozprowadzać gąstą substancją, maź po jakiejś powierzchni, (piec) smarować gliną, (patelnią) smarować tłuszczem". SD žiedžių 1. «formuią kształtnie» (syn. lipiu, lienu), 2. «fantastykuię» ["dziwaczyć, być oryginałem", SŁXVI] (syn. niekus mąstau, vaidinu, vaidus darau). — Drw. žiėdalas "rzecz ulepiona z gliny; forma, postać", žiedžius "garncarz" (daw. pūodžiedžius ts.), žiėdis m. gw. "piec" (por. niżej žaidas), žiedykld "garncarnia", žiedyklė SD «kształt, forma, figura» (wymienione jako synonim wyrazów paveikslas, būdas, veidas, žymė), žiestas SD «garnczarski» (syn. nulietas, por. lieti), žiestas daiktas SD «garnczarska robota». — Neopwk. žies- (<= žiesti a. žiestas): žiestinis "zrobiony na kole garncarskim; ulepiony z gliny"582, žiestūvas "koło garncarskie", žiestūvė a. žiestuvė "warsztat garncarski, garncarnia". — Postać pwk. žied- jest wtórna, ustaliła sią w następstwie metatezy skrajnych spółgłosek pierwiastka w praformie lit.-łot. *dieź- < *deiž-, z pie. *dheigh- "smarować, miesić (gliną)". Por. wed. dėhmi "smaruję", SZ digdhd"posmarowany, powleczony czym", SO dehf- f. "ściana, nasyp, wał, grobla", dėha- m. n. "ciało"; aw. pairi-daėza- m. "mur, obmurowanie", uz-daeza- m. "mur, ściana, grobla, tama", stpers. dida- f. "ściana, mur obronny, twierdza" (pers. diz "twierdza"); gr. xeixoę, -eoę n. "mur, zwł. mur obronny miasta, nasyp, wał obronny, szaniec" (temat na -os-l-es-), tei^iov n. "mur, ściana domu; mur jako ogrodzenie pola" obok SO toi^oę m. "ściana, mur (otaczający dziedziniec), ścianka, bok (w naczyniu), bok (ciała ludzkiego)", pl. "boki, burty (okrętu)", goc. digan "lepić garnki", digand- "ugniatający" (SO daigs m. "ciasto, Teig"), łac. fingó, -ere,fictum "kształtować, obrabiać, formować, przedstawiać" (figulus "garncarz", figūra "ukształtowanie, kształt"), toch. AB tsik- "tworzyć, formować". — Metatezę na odległość pokazują również refleksy słowiańskie: zid- ob. z.id- zamiast *dizob. *diz-, por. scs. ziždą, zidati "murować, budować, stawiać", sch. zid, zida "mur". — SZ žid-: židinas a. židinė "przypiecek", židinys "ognisko, kominek; popielnik", židuikas a. židūika "garnek na mleko". Por. łot. židiųš "garnuszek, kociołek" oraz stpr. siduko HV "garnek do cedzenia, Siebtopf". Na SZ też lit. priežda "ognisko, palenisko, miejsce przed otworem pieca chlebowego" — z synkopowania priežida (gw.). War. prieždas < priežidas ts. — Ze słowiańskiego por. SZ w stpol. zdun "rzemieślnik, który lepi coś z gliny, garncarz", pol. "rzemieślnik stawiający i naprawiający piece" < psł. *zTd-unu (n. agt. do zJdati, suf. jak w stp. biegun "goniec; zbieg" < psł. *begunū). — SO žaid-: žaidžiu, žaidžiaū, žaisti gw. "lepić z gliny" — czas. ąuasiprymarny, oparty o prs. iteratywne do *žaidyti; sb. postvb. žaidas "piec, kominek". — Z reanalizy žaisti powstał neopwk. žais-, widoczny w drw. žaistis m. "miejsce u pieca, gdzie się zgarnia żar; przypiecek" oraz w žaizdras "ognisko kowalskie" — z sonoryzacji *žaistras (to z insercją t z *žais-ra-). Paralela: gaizdras < gaistras < gais-ras. Por. też scs. nozdri s.v. nósis.
582
Por. Zaicizio būta žiestinio pečiaus, vadinasi, plukto iš molio, ne plytinio.
784 žievė 4 p.a. "kora drzew" (por. łot. zievis "kora"), też "skórka owocu, łupina, obierka, skorupka jaja", SD «skorka abo kora na drzewie gruba» (w odróżnieniu od tošis f. SD «skorka na drzewie cieńka»). War. žiebė (por. zióbauti < žiovauti). Formacja z suf. v- przy *žei-, które było może anitową kontynuacją pierwiastka pb. *žei- < pie. *geiH"otwierać się (o pąkach), kiełkować" (zob. s.v. žiedėti). — Drw. požievis m. "to, co się znajduje pod korą drzewa", storžievis (zob. storas), žievinis "z kory". Vb. denom. nužievėti a. nuziėvinti "zdzierać korę, korować drzewo", žievėtas "pokryty korą", SD «korzysty, korą obrosły ». žiežirba "iskra, rozżarzona cząstka płonącego drewna, węgla". Na tle innych wariantów (gw.) wygląda na ekspresywne przekształcenie z žiežilba. To poddaje się objaśnieniu jako udźwięczniony wariant do žiežilpa (Ip > Ib przez persewerację), co dalej przez degeminację z cps. *žiež-žilpa. I człon do czas. žiežti 1. "buchać, huczeć (o ogniu)", np. Buvo jau kaip ir užgesę, o dabar kad dega, tai net žiežia "Jakby już zgasło, a teraz gdy się [znów] pali, to aż huczy", 2. przen. "wybuchać gniewem, złością; łajać kogo": Žiežula žiežia vyrą "Złośnica / megiera łaje męża"). II człon do czas. žilpti, prs. žilpsta "mieni się w oczach" - ktoś ma złudzenie barwnego migotania pod wpływem wrażenia wzrokowego, jak gdyby widział gwiazdy, iskrzące się drobiny, por. Kaip tik priš saulę pažiūri, ir apžilpsta akys "Jak tylko spojrzysz pod słońce, to mieni się w oczach". — Inne brzmienia wyrazu "iskra", zawierającego człon žiež< žiežebra, žiežilka, žiežirga, žiežirka, žiežirža, žiežiūra, žiežiurba, žiežura. žygis, -io "marsz, przemarsz, akcja wojenna, wyprawa, podróż, rejs, czyn (bohaterski); krzątanina domowa, oporządzanie (bydła); wysiłek niezwykły, niecodzienny" (war. žygis, žygys 3 p.a.), => adv. ant žygio "na raz, jednocześnie", tumzyg "tym razem, od razu", tuožyg "zaraz, wnet, natychmiast", vienu žygiu "za jednym razem, za jednym zamachem"; pózygis m. "przestrzeń drogi", žyginis "(koń) pociągowy, pocztowy", žygovas "piechur; goniec", žygūnas "podróżny; goniec, kurier, wysłannik", žygūne "poczta". Vb. denom. pažygėti "trochę postąpić (w jakąś stronę)", DP "postąpić, odejść, iść, ustąpić" (=> pažygėjimas DP "postępek", pažygys DP "postęp, postępek"), žygiuoti, -iūoga, -iavo "kroczyć, maszerować, podążać; sprzątać, robić porządki, krzątać się przy pracach domowych, oporządzać (zwierzęta)", įžygiuoti "wkroczyć (o wojsku)", => žygiuotė "marsz, pochód". Cps. bendražygis m. "współbojownik", ledžyga "podkowa końska; łyżwa" (por. wyżej ledžinga), ledžvyga "kto się z trudem porusza, ledwie chodzi", przez metatezę v z *ledv-žyga — złożenie hybrydalne I członem skróconym z lėdvai a. lėdviai, co z pol. ledwo a. ledwie; žygdarbis m. "bohaterski czyn", zygzygis m. "praca wymagająca wielkiego wysiłku, wielki czyn" (złożenie tautologiczne, por. gėrgėris, skanskonis). — Wydaje się, że leksem zyg- jest produktem (nieregularnej) denazalizacji formy žig-. Forma taka mogła zostać wyabstrahowana z prs. *žygsta "rusza w drogę" < *žįgsta z *žing-sta (por. SE žengiu, žengti "kroczyć"). Pewną poszlakę stanowi tu vb. žangstyti "kroczyć, postępować", które jako drw. iteratywny na st. o zakłada *žingst- jako osnowę. Por. barstyti <= birst-a, svarstyti <= svirst-a, švaistyti <= švysta. žilas, -a "siwy, siwowłosy"583 :: łot. zils, ziĮš "niebieski, niebieskawy". Formacja na SZ do žel- m.in. "zielenić się", zob. želti. — Drw. žilis m. "siwy człowiek", žilokas
583
Przen. "zamierzchły, dawny", por.
ziła senovė "zamierzchła przeszłość",
785 "siwawy, szpakowaty", žiluma "siwizna", žilūnas "starzec", žilsvas a. žilvas ts. Cps. žilabarzdis m. "siwobrody", žilaplaukis m. "siwowłosy". Vb. denom. žilstu a. žilu, žilaū, žilti "siwieć, pokrywać sią siwizną", žlldyti a. žilinti "czynić siwym". žilvitis, -čio "wierzba, Salix" (SD wymienił wraz z synonimami blindė, gluosnis). War. žilvitis 1 p.a., žilvitys 3 p.a., žilvitė 2 p.a. — Formy gw. žilvytis 1 p.a., žilvytis 2 p.a. przemawiają na rzecz rekonstrukcji złożenia *žil-vytis, dosł. "drzewo o szarawych gałązkach, wiciach". Człon I do žilas "siwy, szpakowaty", człon II do vytis, -ies f. "wić, rózga" (zob. s.v. vyti). Paralele: žil-varnis "siwa wrona", žil-vaikis "stary kawaler". — Drw. žilvitynas a. žilvitynė "zarośla wierzbowe", žilvitinė "padalec", žilvitinis "wierzbowy, zrobiony z drzewa, gałązi a. korzenia wierzby; podobny do wierzby". — N. rz. Zilvytė, Žilvitynė, Žilvič-iupis. — Gdy wyraz žilvytis przestał być wyczuwany jako złożenie, nastąpiło nieregularne skrócenie y > i. Odtąd wygląda on jak simplex utworzone sufiksem -it-, por. savitas, dabita, n. rz. Upita. Godne uwagi są warianty, w których suf. -itwymienia sią na -et-: žilvetis, -iet-: žilvietis b.z.a. lub na -ut-\ žilvūtis. Dalszą tego konsekwencją jest derywacja wsteczna, wydająca neologizmy žilvis m. "wierzba", žilvė "wierzba". Ukazują sią one nawet w hydronimii, por. n. rz. Zilvid. žymė 4 p.a. "znak, znamią, stygmat, ślad po czym; oznaka, cecha", też "stempel", w SD «cecha, cyfra, forma (do wybijania pieniądzy); karb, kreska narzniona, napisana; kształt, forma, figura, wzor; wyrażenie», žymė karalystės, bajorystės «herb», taisau ing žymi «zmierzam do celu», kariožymė b.z.a. "chorągiew wojenna" (por. kariožinė ts.). Przez degeminacją z *žym-mė, to z asymilacji *žyn-mė. Pwk. žyn- to WSZ do žin-, por. °žinti, žinoti. Co do wzdłużenia towarzyszącego sufigowaniu -mė por. plotmė, šlopmė. N.B. Wysuwaną do tej pory rekonstrukcją *žin-mė falsyfikuje fakt, że degeminacja w jąz. litewskim nie pociąga za sobą wzdłużenia zastąpczego. — Vb. denom. žymėti, žymiu, žymėjau intr. "być widocznym, zaznaczać sią, pokazywać sią", tr. "znaczyć, oznaczać, piątnować", žymiu SD «cechuią», išžymiu SD «wyrażam» (=> išžymėjimas «wyrażenie»), pažymėti "poświadczyć, zaświadczyć" (=> pažyma "świadectwo, zaświadczenie", požymis m. "oznaka, objaw; cecha, właściwość"), też "zanotować; uczcić, obejść jubileusz", SD «naznaczam», pražymiu SD «przeznaczam» (chyba kalka z jąz. polskiego; por. pražymėtas «przeznaczony»); žyminti a. žyminti "robić znak, oznaczać", SD «cechuię, naznaczam». Inne drw.: žymūs "widoczny, zauważalny, znaczny", przen. "znakomity, wybitny, sławny", SD też «zacny», žymus žmogus SD «bohatyr» (syn. didžiavyris), cps. vienožymis SD «herbowy, gentilitius» ["należący do jednej rodziny"]. *žinčius "kapłan strzegący świątego ognia palącego sią w świątyni wileńskiej". Tak K. Būga zinterpretował w 1922 r. nazwą własną Zincz, która figuruje w łacińskim tekście "Historia Polonica" Jana Długosza. Brak innych świadectw. Formacja dewerbalna, która dopuszcza dwojaką analizą słowotwórczą: 1° *žint-ius, derywat z suf. -iu- od ptc. prt. pass. (pa)žintas "poznany" <= pažinti (zob. niżej °žinti), 2° žin-čius, derywat utworzony od pwk. žin- neosufiksem -cius, jak np. w wyrazach imčius, karšinčius, sukčius (takie było objaśnienie K. Būgi). Znacz. etym. "ten, kto wie, wiedzący" (por. žynys). Na rzecz pierwszej ewentualności przemawia poświadczenie osnowy *žint- na gruncie łotewskim, por. zintėt, -ėju 1. "czarować, czynić czary", 2. "roztrząsać, rozpatrywać" (wyraz o strukturze typowej dla vb. denom.), zintinieks n. agt. "czarownik", zinte "odprawianie czarów", zintėšana ts.
786 žinė a. žinė "wiadomość, zawiadomienie", žinė karionės SD «wici wojenne», kariozinė SD «chorągiew woienna» (brak w LKŽ), sąžinė "sumienie". — žinia "wiadomość, wieść", daw. "biegłość, świadomość; wiedza, nauka o czym", por. np. SD aptiekos žinia SD «aptekarska nauka», dažymo žinia «farbierstwo», žinia irtinė «nauka żeglowania», nežinia "niewiedza, nieznajomość", SD «nieświadomość» (syn. neprityrimas), nežiniomis adv. SD «znieobaczka, de improuiso», žinia adv. "wiadomo, jasne, rzecz jasna", nežinia adv. "nie wiadomo". Osnową wszystkich tych derywatów jest czas. °žinti. žynys "kto wszystko wie; znachor, czarownik", SD «wieszczek [syn. burtinykas], wieszczbiarz». Od tego vb. denom. žyn(i)auti a. žynauti "być czarownikiem, znachorem, czynić czary, odprawiać praktyki magiczne, zaklinać, wieszczyć", SD žynauju «wieszczą» (=> žynavimas SD «wieszczba, wieszczbiarstwo»). Morfem žyn- to WSZ do žin- (°žinti, žinoti). Por. knysys "ryj" <= knisti "ryć ryjem", spyrys "podpórka" spirti "podpierać". žinoti, žinau, žinojau "wiedzieć, znać", dasižinau SD «badam sią; doświadczam kogo [syn. mėginu]; macam, zrozumieć chcą», pažinoti "znać, mieć wiadomości; znać kogoś, być znajomym kogoś". Refl. susižinoti "porozumieć sią, skomunikować się", žinokis "rób sobie, jak chcesz!" (por. dirbkis). Odpowiednik łot. zinat, zinu, zinaju "wiedzieć, znać, rozumieć", zinatiės refl. "znać sią nawzajem, rozumieć sią, być zgodnym co do czego, być świadomym, doglądać, troszczyć sią" (zinatne "nauka, scientia", zinams adv. "wiadomo, naturalnie"), stpr. ersinnat "poznać", posinnat "wyznać (grzechy)", posinna mien "przyznają sią (do grzechu)", posinnats "znany, wiadomy". Ptc. prs. pass. žinomas "wiadomy, znany" (SD «świadomy»). Forma rodzaju nijakiego žinoma skostniała w funkcji adv! "wiadomo, wie sią; rozumie sią". — Osnowa pb. *žina- przedstawia sobą durativum stanu z suf. -a- od pwk. "poznać" w SZ. Krótka samogłoska w alternancie žintłumaczy sią jego charakterem antewokalicznym (*gnh3-V). Zob. °žinti. Tam też o SE *žno- < *gneh3-C. — Neoosn. žino-: dasižinodinėti stlit. "dowiadywać sią", dasižinotojas SD «badacz» (por. dasižinau SD «badam się»), žinovas "znawca" (por. palydovas, vadovas). °žinti: pažinti, pažįstu, pažinau "poznać, poznawać" (np. Aš ji pažįstu iš balso "Poznają go po głosie", też "znać, być znajomym" (np. Aš ji seniai pažįstu "Znam go od dawna"), pažįstu SD «poznawam co, uznawam, znam co». Refl. įsipažinti "bliżej sią z kim poznać", pasižinti "znać sią z kimś, być znajomym", DP "przyznać sią", pasižįstu su kuo SD «poznawam sią z kiem». Odpowiednik łot. pazit, prs. pazistu, prt. pažinu a. pazinu "poznać, poznawać, znać". — Drw. nežinėlis m. "nieuk", pažintinas "godny, warty poznania", pažįstamas "znany, znajomy" (z pochodzenia ptc. prs. pass. na -ma-), substantywizowane: "znajomy człowiek", np. seni pažįstami "starzy znajomi"; pažintis, -ies f. "znajomość", SD «poznawanie». — Refleks SZ pb. *ž!n-C pochodzi z pie. *gnh3-C. Por. gr. yiyvóoxo) "poznawać, dowiadywać sią" *YVÓOXG) < *gnoH.skó < pie. *gnh3-skó584. Formy antewokaliczne st. zanikowego: žinaū, žinoti (zob.), drw. žinė (zob.). — SE *gneh3-: gr. eyvcov "poznałem, dowiedziałem sią", łac. (g)ndui"wiem, znam", scs. znaxu "wiedziałem" (od tego aor. utworzono prs. znają), inf. znati "yiyvóax8iv",
584 Odpowiedniki: orm. čanacem "poznają", alb. njoh "znam". — Tymczasem łac. (g)nóscó "poznać, dowiedzieć się" stoi na miejscu *(g)naskó < *gnaH.sko < pie. *gnh3-ske-. Allomorf na SP gnó- został tu wprowadzony dla odróżnienia czas. *(g)nasko "poznać" od nascor "rodzić się" < *gnh,-ske- (pwk. *genh,-)- — Wtórny SP pokazuje też wed. janćiti "poznaje, zna, wie", zam. *janati, to z prs. infig. pie. *gn-ne-h3-ti.
787 ros. znaju, znatb, sch. znam, znati. Pbsł. SE *źnó-C wydałby w jęz. litewskim *źnuo-C, por. łot. znuóts "zięć", co pokrewne z gr. yvcoioc; "wiadomy, znany, znajomy". Dalej por. ros. znatb f. "znajomi, arystokracja" < *žno-ti- :: wed. prajnati- f. "poznanie". Osobno zob. *žinčius, žinoti. O nowym SE žėn-C zob. s.v. ženklas, žentas. žiogas "konik polny, Locusta, pasikonik, Tettigonia", SD «konik robak». Próba etymologizacji w nawiązaniu do czas. žiotis "rozdziawiać sią" wydaje sią wątpliwa. Raczej dźwiękonaśladowcze. žiotis, žiojuos, žiojaus "rozdziawiać się", atsižioti "rozdziawiać (gębą, paszczę)", apžioti "rozdziawiając się objąć, ochwycić (paszczą, ustami)", SD «ozieniam, hio, oscito», išsižioja SD «otwiera się co», prasižioti "rozdziawić się, otworzyć usta". Nomen žiotys f. pl. "paszcza, pysk; ujście rzeki; czeluść, otwór (pieca, komina)". Forma prs. žiojuos nie jest pierwotna, lecz zmieniona z *źijójuos przez synkopę i w sylabie pretonicznej 585 . Plit. *źiia- było identyczne ze słowiańskim zbja- (scs. zijati, sch. zjam, zjati), z pbsł. *źii-a- < pie. *ghih,-eh2-, iterativum na SZ typu lit. sijóti albo scs. birati. SZ *ghih,pochodzi z metatezy pie. *ghhĮi- (stwn. ginen "zionąć, mieć usta szeroko otwarte"), co było redukcją do ^ e h ^ - , czyli do takiego st. e, który wyabstrahowano z prs. na -ie/io-: pie. *g h eh r ie- > scs. ze j Q "zieję". Odpowiedni SZ antekonsonantyczny *ź!-C widać w formie prs. scs. ziną "otworzyć usta, rozdziawić się, zionąć", jak też w łac. hisco, -ere, stisl. gina ts., het. kinu- "zdjąć pokrywę z naczynia". — Prymarny st. e bez segmentu i pokazuje gr. %r|Įj,r) "małż" < pie. *g h eh r meh 2 -. SZ gr. xaoxo) "otwierać się szeroko, stać otworem", zam. *khesko < pie. *g h h r ske-? žiova 4 p.a. 1. "nozdrze, pysk" 2. "ziewanie" — formacja z suf. -ua- do žio-, zob. žiotis. Obok tego žiova c. "gapa". — Z sb. žiova wyabstrahowano neoosn. žiov-, por. žiovulys "ziewanie, ziewaczka", vb. denom. žiovauti, -auju, -vau "ziewać; stać bez zajęcia, nudzić się", SD «ziewam, poziewam», atžiopčiomis atžiovauju SD «odziewam komu». Znacz. etym. "otwierać usta, pysk". War. žiobauti (por. valybas ob. valyvas). — Od neoosn. žiovav- (<= prt. žiovavau) pochodzi sb. žiovavimas "ziewanie", SD «ziewaczka, poziewanie zbytnie, ziewanie». Por. łot. žavatiės "ziewać" od žava, zwykle želvas f. pl. "ziewanie". Dalej por. pol. ziewnąćziewać obok sb. rozziew, ros. zev, cs. zevu. "pysk". žirgas "rumak, wierzchowiec, koń niekastrowany", SD «czaban, koń», kovo žirgas daw. "koń bojowy, kopijniczy". Odpowiada łot. zirgs "koń", stpr. sirgis EV "ogier". Należy do vb. (iš)žirgsta, -žirgo, -žirgti "rozkraczyć się". Por. bėga išžirgas "biegnie na rozkraczonych nogach", išžirgusios kójos f. pl. "rozkraczone nogi" (zob. SE s.v. žergti). Znacz. etym. "koń dosiadany, używany do jazdy" (nie zaś jako siła pociągowa). Por. Žirgas nedirbamas. Art, akėt — tai arklys, o lengvai važinėt, raitam užsėst — tai žirgas "«Zirgasa» nie bierze się do roboty. Orać, bronować — to «arklys», a lekko się wieźć, dosiąść wierzchem — to «žirgas»". Žirgs yr[a] žergamasis, arklys aramasis "«Žirgas» to [koń] dosiadany, «arklys» to [koń] do orki". — Drw. žirgės (zob. niżej žirgliai), žirgiai m. pl. "rozwidlone drzewo do suszenia skóry owczej, rosocha; żerdzie do suszenia siana, koniczyny", žirgynas "stadnina, hodowla koni", žirginiai m. pl. "bazie, kotki, kwiatostan (łozy, olchy, brzozy)", žirginyčia "stajnia końska", žirginyčios valdžiotojas SD «koniuch», žirginykas SD «koniuch», žirgininkas "hodowca koni" (łot. zirdzinieks "jeździec"), žirgla
585
Paralele: 1. niókoti z *nijók-oti <= nijóks (zob.), 2. niaūgi "czyż nie?" z nijaūgi, to z ne-jait-gi.
788 c. "osoba o długich nogach" (żartobliwie też o kimś krótkonogim), žirglės a. žirglės f. pl. "krocze, krok w spodniach" (por. žirklės), zirglys "pokraka" (=> vb. denom. zirglióti "chodzić na rozkraczonych nogach - o dziecku, starcu, o niosącym ciężar"), zirgliai a. zirgės pl. "krzyżaki do przytrzymywania słomy na strzesze; kozły, belki zbite na skos, używane przy stawianiu słupów", žirgsna "szybkie chodzenie drobnymi krokami", zirgsnis m. "duży krok" (=> vb. denom. zirgsnóti "chodzić dużymi krokami"). Por. jeszcze z SD: rėdyklos žirgo «halzbant koński» ["ozdoba szyi końskiej"], žirgų apveizdėtojas «koniuch, stadowy parobek». — N. rz. Žirgė, Žirgupė, Žirgupis 2x, Žirgupalis, n. łąk Zirgapievė 6x, Zirgapievis 3x, Žirgė, Žirginė, Žirginės. žirklės f. pl. "nożyce, szczypce u raka" :: łot. žirkles f. pl. "nożyce krawieckie, nożyce do strzyżenia owiec". Przez degeminację i asymilację z *žirk-kl- < *žirg-kl-, dosł. "rozkraczone nogi", por. išžirgti "rozkraczyć się". Paralele: auklė, karklas. War. sonoryzowany: žirglės f. pl. "krocze, krok w spodniach" (por. eiglūs < eiklūs). Zob. też žirgas, žergti. žirniai m. pl. "groch, Pisum; ziarna grochu" :: łot. zirųi ts. Wypadek lit.-łot. zwężenia pierwotnego znaczenia "ziarno, nasienie zbóż" (por. stpr. syrne EV "ziarno, Korn"). Razem ze scs. zrino "ziarno, nasienie zbóż", sch. zrno, ukr. zerno, ros. zernó, stpol. żarno pochodzą z pbsł. *žir-na- < pie. *grh2-nó- "ziarno". Por. łac. granum "ziarno, jądro, nasienie", goc. kaūrn "ziarno, zboże", stwn. kerno "jądro, Kern" :: wed. jūrna"zbutwiały, spróchniały". Pwk. pie. *gerh2- "dojrzewać, starzeć się, ścierać się, butwieć, grzybieć", por. scs. suzirėti, -zirėją "dojrzewać", ukr. zrity, zriju, stpol. žrzeč, žrzeją, pol. dojrzeć (scs. zirėlū, ros. zrėlyj, stpol. zrzały "dojrzały"), gr. yepoov, -ovuoę m. "starzec". Znaczeniem etymologicznym formy *grh2-nó- mogło być "to, co się rozciera (na mąkę)". — Drw. žirnelis m. "groszek", przen. "pigułka", žirniena "grochowisko" (=> žirnienojai m. pl. "łodygi grochu"), žirnienė "grochówka", žirnikiai m. pl. "kwiaty groszki", žirninis "grochowy". — N. m. ŽirnojaT - od zanikłego sb. "grochowizna, pole na którym rósł groch". N. jez. Žirnajai, Žirnajis, Žirnajys, Žirnis, n. rz. Žirniaupis, Žirnupis, n. łąk Žirnaraistis, Žirniabalė. — SO-V *žar-: scs. sūzoriti "pozwolić (owocom) dojrzeć", ros. zorftb jagody "rozścielać jagody na macie, umożliwiając ich dojrzewanie", właściwie caus. do intr. suzirėti "dojrzewać". Por. wed.jarayant- "powodujący starzenie się" <= *gorh2-eie-. žįsti, žindu, žindau 1. "ssać, ciągnąć mleko z piersi matki" (žindąs kūdikis m. "osesek, niemowlę przy piersi"), 2. "żuć, przeżuwać", SD sužindu «przeżuwam dziecięciu», też o krowie przeżuwającej pokarm, który jej powraca z żołądka (Karvė guli ir žiuiką žinda "Krowa leży i przeżuwa żujkę"), SD sužįstų penų ėsti «papać, pappare, mansium cibum comedere». Odpowiednik łot. zist, zižu, zidu, caus. pazidinat "nakarmić piersią". Etymologia pwk. žind- nie została jeszcze sprecyzowana. Brak alternantów apofonicznych *žend-, *žand- (zob. jednak žandas). — Caus.-iter. žindyti, žindau "karmić piersią, karmić własnym mlekiem", dawne prs. žindžių SD «karmię piersiami» (paralele s.v. gydyti). Brak stopnia Č? jak w spirgyti, vilgyti, lipyti. — Drw. žindėnė "maciora lub kobyła po oźrebieniu się", žindūs "dziecko lub stworzenie, które dobrze ssie", žindūkai m. pl. "prosięta trzymane przy maciorze lub dopiero co od niej odstawione", žindūkas "osesek" (=> žindūklis m. ts.), žindulys "osesek, niemowlę", SD «ssący; ososek [syn. žindulėlis]», atžindulys "dziecko odstawione od piersi". Por. łot. zidainis "osesek", zidulitis ts. — Neoosn. žindy- (<= žindyti): žindymas SD «karmienie piersiami; ssanie», žindytoja SD «mamka» (por. adytoja adyti), žindyvė SD «mamka, nutrix» (por. gimdyvė gimdyti).
789 žiūrėti, ziuriū (3 os. žiūri), žiūrėjau "patrzeć, oglądać" :: lot. žūrėt "czaić sią, czatować", pažūrėt "zaczaić sią, popatrzeć, zajrzeć". Z opisowego punktu widzenia iiūrstanowi WSZ do žiur-, jak w vb. inchoat. pražiūrstu, -žiuraū, -ziūrti "otworzyć oczy; przejrzeć na oczy, zacząć widzieć". Od prs. žiurst- urobiono iter. žiūrstyti "oglądać, doglądać" (=> žiūrsčioti "spoglądać, zerkać"). Drw. bežiūrint adv. "zaraz w tej chwili" požiūris m. "punkt widzenia, wzgląd, aspekt; podejście, pogląd", žiūrinėti "popatrywać! spoglądać", žiūronas "lornetka", žiūrovas "widz". — Etymologia niejasna. SE fžiaur- o porównywalnym znaczeniu nie wystąpuje. Z uwagi na scs. zirėti, pol. daw. trzeć "patrzeć" (st. wzdłużony: scs. zazirati) należałoby w jąz. litewskim oczekiwać *žirėti, SW *žyrėti (por. įšžirti, -žirsta, -žiro "roziskrzyć sią, o płomieniu - pojawić sią"). To *žir- / *žyrmogło ulec dysymilacji w žiur- / žiūr-. Przy tej hipotezie otwiera sią możliwość nawiązania do pwk. žer- / žar-, zob. s.v. žerti. žiurkė "szczur - samica, Rattus", SD «szczurek». War. žiurkė. Niejasne. Może przekształcone z *šurkė, *šiurkė (por. žabas < šapas s.v. šėpti, žiugždėti ob. šiugždėti "szeleścić"). W jąz. łotewskim pojawiają sią obocznie šurks i žurks "szczur" oraz f. žūrka, žurka ts. Z uwagi na to dopuszcza sią zapożyczenie ze słow. *ś(ć)uru, *š(č)urūka "szczur", por. ukr. ščur, pol. szczur (szczurek "koszatka, Dryomys ritedula"), słc. št'ūr, czes. gw. štfr ("salamandra"), dłuż. šcurk, ponadto z uproszczeniem šč- > š-: głuż. šurk "chomik", pol. gw. szur, kasz. šur "szczur". Wyraz słow. pozostaje bez etymologii. — Drw. Žiurkėnas "chomik, Cricetus", žiurkinas "szczur - samiec; wielki szczur", žiurkiūkas "szczurek", cps. žiurkėkautai "pułapka na szczury" (por. kauti). Vb. denom. žiurkiauti "łapać szczury". žiūžti, žiūžiū, žiūžiaū "chodzić zajmując sią jakąś pracą, krzątać sią powoli", apžiūžti "odrobić swoje, skończyć wszystkie swoje prace sumiennie". Dźwiąkośladowcze. žyvatas daw. 1. "życie, żywot", 2. "łono (matki)", 3. "brzuch, wnątrzności", 4. "biegunka" — zapoż. z błr. život. — Drw. žyvatduti "mieć biegunką", žyvatdvimas "biegunka" (w SD jest synonimem wyrażenia tunkus oran bėginėjimas, dosł. "cząste na dwór wybieganie"). žlėgti, žlegiū, žlėgiaū "bić, ubijać (miąso), nakładać a. rzucać (coś ciążkiego, mokrego)", ižlėgti wrzucić (coś ciążkiego, mokrego)", žlegterėti "upaść z brząkiem, klapnąć". — WSE žlėg-: žlėgiaū (prt.), drw. žlėgtainis m. "bitek, befsztyk" (<= žlėgtas "ubity"). — SO žlag-: žlagstyti "rzucać, rozrzucać (coś mokrego), składać", įžlagstyti "nawrzucać (czegoś ciążkiego, mokrego), žlagsėti "leżeć (o czymś mokrym)". Bez etymologii. Postać žleg- może być sonoryzowanym wariantem do šiek- "kropić, polewać", por. šlekiū, šlakstyti s.v. šlėkti. žlėja 4 p.a. "czas po zachodzie słońca, szara godzina, szarówka; czas przed świtem; zmrok, zmierzch", war. gw. žlėjė, žlėga. Wygląda jak drw. od formy prt. *žlėj-au (WSE do *žleju, *žlieti), jednak zupełna izolacja wyrazu uniemożliwia dalsze wywody. Transponat pie. *ghlei-. Vb. denom. žlėjoja "jest ciemno" (žlėjoti), žlėjūoti "ściemniać sią". žlibti, žlimbū, žlibaū "ślepnąć, tracić wzrok" — alternant žlib- należał kiedyś do pdg. apofonicznego *žleb- / *žlib-. Paralele: dribti <= drebiū, bristi bredū, plisti <^plečiū. — Drw. žlibas, -a "niedowidzący, mający słaby wzrok" (=> žlibis m. "ślepiec"), do tego war. gw. bližas "ślepy" — przez metatezą skrajnych spółgłosek b-ž < ž-b (por. t-ž < ž-t w tulžis), žlibės f. pl. "oczy zwierzącia, ślepia". — SO žlab-: žlabanoti "ciemnieć, zmierzchać". Zob. też žabalas.
790 žlugti, žlungū, žlugaū, žlugti "moknąć (np. stojąc na deszczu)", tr. "moczyć bieliznę w ługu". Drw. žlugdyti "zamaczać (bieliznę); gubić", žlugėti, žlūgi, žlugėjo "leżeć (o czymś mokrym), moknąć"; nomina: žlugimas "ługowanie, zamaczanie; zguba, zagłada, upadek", žlugtas "bielizna zamoczona do prania". — War. palatalizowany žliug-: žliūgti, žliungū, žliugaū "moknąć, podmakać", drw. žliūginas "zmokły, przemoczony", žliuksėti, žliugsi "chlupać". Odpowiednik łot. žįugt, žĮūg (*žliunga), žluga "tajać, topnieć, rozpuszczać się, (o kartoflach) rozgotować się na papkę", => žluga "błotnista breja, topniejący śnieg z wodą, grząski grunt; nieczysta ciecz", žlunga "płynne błoto". — WSZ žliūg-: žliugsėti "leżeć (o czymś mokrym), moknąć". — SE žliaug-: žliaugtu, žliaugiaū, žliaūgti 1. "zamaczać", 2. "beczeć". Bez odpowiedników ie. Transponat pie. *ghleugh-. Co do typu pierwiastka por. pie. *gleubh-, gr. y^u(|)G) "wycinać, wykrawać" oraz ^eng* 1 wyżej s.v. žengti. — SO žlaug-: žlaugiū, žlaugiaū, žlaūgti "ługować, moczyć w ługu". Nomen: žlaūgtas "kadź na piwo; namokły kloc drzewa; coś mokrego" (war. žliaūgtas). Por. łot. zlaugzna "silny deszcz, ulewa". žmogus, -aus 4 p.a. "człowiek". Nowolitewskie zastępstwo za žmuo (zob.). Dalsze objaśnienie sporne. Segment -gus wygląda jak udźwięczniony wariant sufiksu -kus, który pojawia się często w derywacji antroponimicznej. — Drw. žmogėkas "człeczyna" (por. bernėkas), žmogyną a. žmogynas "człeczyna, człeczysko" (por. žmonyna), žmogiškas "ludzki", m.in. SD (=> žmogiškumas "człowieczeństwo, humanitaryzm"). Cps. nūožmogis m. "kto stroni od ludzi, odludek" (nuo- privativum też w nuožmūs, nuožiemiu), žmogėda "ludożerca, kanibal", liter, žmogėdra ts. (por. žuv-ėda ob. žuvėd-ra), žmogėdžiai m. pl. SD «Samoiedź», žmogiavagis m. SD «ludokradca», žmogžudys "zabójca, morderca". Vb. denom. žmoginti "robić człowiekiem, uczłowieczać". žmonės m. pl. "ludzie" (w stlit. jeszcze f. pl.586), SD też «lud, populus». Supletywna forma liczby mnogiej do žmogūs "człowiek". Drw. od osnowy *źman-, którą widać również w wyrazie žmona, acc. sg. žmoną 3 p.a. "kobieta, żona, małżonka", SD «niewiasta, biała głowa», žmona sena SD «baba», žmona didė SD «bohatyrka, heroina» (=> žmonyna "kobiecina"), žmonelė SD1 «niewiastka, muliercula, faemella». Osnowa *źmanwygląda jak derywat na st. wzdłużenia do *žman-, mianowicie w formie acc. sg. *žm-an-į "człowiek" (zob. žmuo). Formacja typu vrddhil — Drw. pažmonys, gen. sg. pažmonio "gościna", žmonija "ludzkość", žmoniškas "ludzki", m.in. SD (=> žmoniškėti "stawać się ludzkim, zaczynać zachowywać się po ludzku"). Od używanej atrybutywnie formy gen. pl. žmonių pochodzi drw. žmoniūjis gw. "ludzki" (por. diėvo-jis "boży"). Vb. denom. žmonėtis, -isi, -ėjosi "gościć, być w gościnie", prisižmonėti "być długo w gościnie". žmuo stlit. "człowiek", acc. sg. žmūn{DP, nom. du. du žmūne DP "dwa człowieki" (końcówka dualna -e, por. gr. xuve "dwa psy"). Dziś gw. žmuo j "człowiek". Z przekształcenia pdg. atematycznego: sg. nom. *žm-on < *ghm-on, gen. *žum-n-es < *ghm-n-ės„ acc. *žm-an-į < *g h m-ón-m. Forma žmūn{ zam. *žmanį ukształtowała się na wzór gen. sg. *žmunės, który ze swej strony zmienił się z *žumnės przez wyrównanie nagłosu do nom. sg. žm-. Zob. też nuožmūs. Najbliższe comparandum w germańskim: goc. guma "mężczyzna", stwn. gomo "człowiek, mężczyzna", cps. brūtigomo "pan młody" (niem. Brautigam), stang. bryd(i)guma, stisl. brūdgumi ts. < pgerm. *brūdi-guman-, dosł.
586
Por. Eidami mokykiat visas žmones Mž "Idąc nauczajcie wszystkich ludzi"
791 "człowiek panny młodej". Por. z nieco innym tematem stłac. hemo "homo", acc. sg. hemónem "hominem" < ie. *ghem-on oraz stir. duine "człowiek" < *gdonio- < pie. *ghdhom-io-. Drw. ten, pochodzący od nazwy, "ziemi" (zob. žemė), miał znacz. etym. "ziemianin, istota ziemska"587. — Drw. žmona (zob. s.v. žmonės). žodis, -džio "słowo, wyraz". Formacja na st. wzdłużenia *źad- do vb. žandu, žadaū, žasti "mówić". — Drw. žodynas "słownik" (=> žodynininkas "słownikarz, leksykograf"), žodinis "ustny" (žodinė sutartis "ustna umowa"). Cps. žodlauža c. "kto łamie dane słowo; kto kaleczy język". Vb. denom. 1. žostu (*žod-stu), žodau, žosti "powiedzieć", apžosti "złajać", atsižosti "odezwać się", išsižosti "wymówić, wypowiedzieć", įžosti "zagadnąć kogo; przepowiedzieć", 2. žodžiūoti "łajać, wymyślać". — Inf. žosti stał się źródłem neopwk. žos-, stąd drw. žosčioti "rozmawiać, gawędzić", susižosčioti "pokłócić się", žoslas "mowa, sposób mówienia", žosmė ts., w DP też "usta" (por. neopwk. žas- s.v. žasti). žolė 4 p.a. "trawa, ziele", pl. žolės "zioła, ziółka, wysuszone rośliny zielne przeznaczone do leczenia", jonošiaus žolė SD «bluszcz, Hedera», visokia jauna žolė daržo SD «jarmusz» ["jarzyna, zwykle ugotowana"], žolė muilinė SD «mydelnyk ziele». Odpowiednik łot. żale "ziele", stpr. soalis EV "ziele, Krewtecht", salin ts. Morfem lit. žol< *žal- przedstawia wzdłużenie SO žal- (zob. žalas, žalias) od pwk. žėl-C < pie. *ghelh3-, zob. želti. Paralele: mčlė do malti (pie. *melh2-), °solis do šalti (pie. *kelH-). — Drw. žolelė SD «ziołko», žolėtas "trawą porośnięty, zarośnięty", SD «zielisty», žolynas "wszelka roślina; zielsko, chwast; ziele lecznicze", žolynai m. pl. SD1 «chwast», Žolinė, Žolinė a. Žolinės, Ždlinės pl. "święto Matki Boskiej Zielnej, przypadające 15.VIII.", war. Žolynijd, Žolininė, Žolyninės (zob. też Ašpaža), žolingas "trawiasty, obfitujący w trawę", žolinynas "trawnik, klomb", SD «chwast», žolyningas SD «chwaścisty», žolyninis "zielny, z ziół (o miodzie)", SD «zielny», žolinis "trawiasty, z trawy". Cps .jonažolė ū.jonžolė "dziurawiec, ziele świętojańskie, Hypericum" (por. Jonas "Jan", zob. Joninės), kėlžolė "zielsko przydrożne", piktažolė "zielsko, chwast", saulažolė "słonecznik", žolėdis, -ė "trawożerny", žolpinigiai m. pl. "zapłata za wypas łąki, Weidegeld". Vb. denom. žoliauti "zbierać trawy, zioła", žolinėti "zbierać zioła, leczyć ziołami; paść się (o krowie)", stlit. "czarować, przepowiadać, wróżyć z ziół", gw. žolinti ts. žudyti, žudau, žudžiau "zabijać, mordować, uśmiercać, zgładzać", starsze prs. žudžiu SD «gubię» (syn. terioju), DP žudžia "zabija, karze, potępia, zgładza, kamień i uje", pražudyti "doprowadzić do zguby, zgubić, zmarnować, stracić (zdrowie)". Caus. na -dyti do žūti "ginąć, przepadać"588. — Neoosn. žudy-: pražudymas "zguba, utrata", žudykld
587 N.B. Możliwe, że słowiańska nazwa "mężczyzny", scs. tnąži, -a, pochodzi z praformy *manzio- < *manž-ia-, przy czym postać leksemų *manž- wywodzi się przez metatezę z pbsł. *žman-. Pierwotnie *žmanbyło tematem acc. sg. do formy nom. sg. typu žmuo (stlit.). Prajęzykowe z- przeszło na koniec pierwiastka także w takich wyrazach, jak lit. tulžis f. "żółć" < *žultis (zob.) i lit. daržas m. "ogród" < *žardas (por. lit. žardai a. žardai m. pl. "przeplot, rodzaj szerokiej drabiny, na której układa się do suszenia len, groch, wykę", žardiena f. "ogrodzone pastwisko, okólnik", žardis, -džio m. "żerdź, gródź"). Na odwrót: ž przeszło z końca pierwiastka na jego początek w wypadku lit. žiedžių < *diežiū (zob. žiesti). Obok tego utrzymała się postać nieprzestawiona lit. dfežiu, dfežti "chłostać, pędzić, spieszyć" (por. słow. deža f. "dzieża do ciasta chlebowego"). 588 W pierwiastkach setowych zdarza się czasem skrót ū-C <= ū-C przed sufiksem -dyti, por. pjudvti obok pjudyti "judzić, podżegać" (do pjauti "rznąć, ciąć"), kliudyti "przeszkadzać" obok łot. kįūditiės "dostać się gdzie, zabłądzić" (do kliūti "zaczepić się, zawisnąć"). Por. też snūčas "śpioch" < *snud-sas obok setowego vb. snūsti, snūdo "wpadać w drzemkę", snausti, snaudžia "drzemać", < *snouH-dh-. Zagadnienie dotąd nie opracowane.
792 "miejsce zabójstwa" (por. šaudykla), žudymas "mordowanie, zabijanie", DP "potępienie", žudynės f. pl. "rzeź, masowy mord, ludobójstwo" (por. kraustynės), žudytojas "zabójca, morderca; prześladowca". Cps. dūšiažudys "heretyk" (zob. dūšia). žugara SD1 «czapla, Ardea» — z zanikiem u z *žūugara, to przez synkopę i z *žūvi-gara. Złożenie z žuvis "ryba" i n. agt. -gara do gerti. Znacz. etym. "pożerająca ryby". Paralele z tematem pie. *guorh3-o- w II członie zostały wymienione s.v. pragaras. Zob. też bobštagara. Pod względem semazjologicznym por. cps. žuvėda a. žuvėdra "mewa". N.B. Literacką nazwą "czapli" jest dziś garnys. žūksmas gw. "garść, zawartość garści", por. Tas žmuoj grašius žuksman ir nuej "Ten człowiek [wziął] grosze w garść i poszedł". Zuksmū aruodo nepripilsi "Garścią sąsieka nie napełnisz". Analiza: žuk-smas (por. dulksmas <= dulkti, verksmas verkti). Tu może też žuk-tūvis m. "worek na obrok koński" (por. žiūbčius, žiūpčius ts. ob. žiupsnis "szczypta"). Morfem žuk- można ująć jako SZ sampras. w porównaniu ze žvikwerbalnym, zob. žvikti. žuobris, -io "socha, radło" — zam. žobris gw. ts., z wtórnym uo na miejscu etymologicznego o, jak to widać również w wyrazach buožė, drūožlės, kuolas i stuomuo. War. z wtórną palatalizacją: žiobris. Morfem zob- stanowi WSO *źab- do žab-, por. žabrys gw. "socha, radło" obok žabras "socha" i žabra "gałąź drzewa", žabrai m. pl. "chrust" (war. do žabarai). Co do etymologii zob. žėbti. — N. m. Pažobris 2x. žuolis, -io "kłoda drzewa, (gruba) belka", 2. "podkład pod szyną kolejową". Prawdopodobnie odzwierciedla pb. *źol- jako alternant na st. o do *źel-. Por. žėlė jako prt. do želti oraz drw. zawierające WSE žėl-V. Stosunek žuolis :: žolė przypomina lūomas :: loma przy lemti. žūtbūt adv. "za wszelką cenę" — z uniwerbizacji zwrotu žūti būti "zginąć lub być". Por. galbūt, turbūt. — Drw. žūtbūtinis, -ė "ostateczny, (walka) na śmierć i życie". žūti, žųyū a. žūstu, prt. žuvaū "ginąć, przepadać, tracić życie; z zapamiętaniem pracować, oddawać się jakiemuś zajęciu", pražūti "zginąć, przepaść, zapodziać się". Nomina: pražūtis, -iės f. "zguba, klęska, zagłada" (=$ pražūtingas "zgubny, przynoszący zgubę"), pražūva SD «niebeśpieczeństwo» (syn. prapuolis), pražuvė SD «zguba», pražuvėlis, -ė "zaginiony", žūtinaTadv. "na śmierć, śmiertelnie" (por. mirtinai), žūtis, -iės f. "zguba, zagłada", žuvinys "padłe zwierzę", przen. "ciężkie położenie". Allomorfy SZ žū-C i žuv-V są w rozkładzie komplementarnym (por. bū-C obok buv-V s.v. būti). Akutowane žūti pozwala na rekonstrukcję pie. *guH-C jako SZ do *geuH- "wprawiać w szybki ruch", por. wed.junati "popędza, zmusza do pośpiechu", javate "spieszy się". N.B. Gwarowy war. žiūti, žiūsta, žiūvo "ginąć" może mieć z - rozpowszechnione z zanikłej formy SP *žiauti (por. niżej žiaurūs). — Alternant na SO, *gouH-eie-, może tkwić w czas. žavyti => nužavinti DP "umorzyć, zgładzić, zatracić, pogubić", z pochodzenia causativum. Jak forma na SE wygląda adi. žiaurūs "(o człowieku) szorstki, srogi, okrutny, bezwzględny, nieobliczalny" (akcentuacja nowa, zam. *žiau-ra-s?). — W łotewskim czas. prymarnym ustaliła się neoosnowa na -d-: prs. zūdu a. zustu, prt. zudu, inf. zust "ginąć, znikać", zūdit "martwić się, trapić się, gryźć się". Do tego SO zaud- w zaudėt caus. "zniszczyć, zniweczyć, zepsuć". žuvėčia 1. "ptak czapla, Ardea", 2. "ptak mewa, Sterna" — drw. żeński od žuvėtis m. "mewa" < *žuv-ėtia- <= žuvis "ryba". Obok tego jest gw. žuvėkė "mewa" (por. suf. w lydeka, lydekis). Zob. też žuvėda.
793 žuvėda "ptak mewa, Sterna" — złożenie o znacz. etym. "zjadająca ryby", por. žuvis i -ėd- do ėsti (paralele: pelėda, žūgara). — Drw. žuvėdra (zob.), žuvėdžia "mewa" < *žuvėd-ia- (por. ėdžia, kandžia). žuvėdra: literacka postać wyrazu "mewa, Sterna". Drw. na -ra- od cps. žuvėda (zob.). — Drw. žuvėdrynas "pisklę mewy", žuvėdriūkas ts. žuvėrklas gw. "oścień, trójząb, ostro zakończone widełki, używane do łowienia ryb" — przez degeminację z *žuv-verklas. War. žuvėrkla. Złożenie z žuvis "ryba" i *verklas < pb. *uer-tla- "to, co służy do przeszywania, przebijania", n. instr. do czas. veriu, verti (zob.)589. — War. ze zmianą v > b: gw. žubėrklas, žubėrkla (por. žiebė < žievė, virbintas < virvintas). Tu też SD žubėrklas «ość do łowienia ryb». Rzadki war. žeburklas ukształtowała metateza samogłosek u-e > e-u. — Literacki war. žeberklas pokazuje prócz -b- nowy wokalizm e-e, pochodzący z asymilacji u-e. Inne war.: žeberklą, žeberklai, žibirklas, z wtórną palatalnością: žiubėrklas (> žibėrklas). žuvis, -iės 4 p.a. f. "ryba". War. gw. žuvė oraz žiuvis, živis, živė. Temat *žuu-i< pie. *ghuH-i-, a więc z uv-V na miejscu *uH-V (paralela: buvo < *buua < *bhuh2-eh2). Wyraz pokrewny orm. jowkn. Odpowiednik gr. i^Ouę m. pokazuje i- jako protezę, poza tym przestawkę spółgłosek z *(i)thkhO- < pie. *dhghuH- (por. x0cóv "ziemia" z *thkhóm < *dhghóm). Nagłos bałtycki został uproszczony w podobny sposób, jak w wyrazie žemė (zob.). Pierwotny pdg.: nom. sg. *žūs, obi. *žuv- i odmiana atematyczna, por. np. gen. pl. žuvų, łot. zuvu :: gr. ix0uoov, nom. pl. žūves :: gr. ix0ueę (viduriai žuvų SD «kuchra»). Lit. temat wokaliczny powstał dopiero na skutek resegmentacji formy acc. sg. *žuv-in (< pie. *ghuH-m) jako *žuvi-n, a to przez analogię do form acc. sg. od osnów na -i-. Odpowiednik łot. gw. zuvs a. zuve, liter. zivs. — Drw. od žuv-: žuvėčia (zob.), žuvėjas "rybak" (=> žuvėjduti "łowić ryby"), žuvėlis "rybak" (=> žuveliduti "łowić ryby"), žuvyčiai m. pl. "narybek", žuviena "mięso rybie", žuvienė a. žuvienė "zupa rybia", žuvikas gw. "rybak", žuviklas a. žuviklis ts., žuvingas, -a "rybny, obfitujący w rybę", žuv iny kas DP "rybak, rybitw" (por. dalinykas dalis), žuvininkas "rybak", žuvinis, -ė "rybi", sb. "rybak; kto lubi jeść ryby". Cps. žūvakė "rybie oko", žuvėda, žuvėdra (zob.), žuvėrklas (zob.). Od wsch.-lit. osnowy živ- pochodzą živinis, -ė "rybi", zdrob. živeikd ob. živyka "rybka" oraz n. rz. Živinta, Ziūpė z kontrakcji *Ziv-upė (por. łot. Zivupe). — N. m. Žuvyčiai, Žuvinčiai, Žuvys, Žūviškė. N. rz. Žuvinė, Žuvintą, Žuvinte, n. jez. Bežūvis (dosł. "Bezrybne", por. Bevardis), Žuvintas. — Vb. denom. žuvauti "łowić ryby" (por. paukščiauti, paukštauti). Obok tego žūti, žūstu590, žuvaū, SD žūvauju, žūstu SD «łowię ryby», išžūstu SD «wyławiam sadzawki». Prs. žūstu pochodzi z *žuu-stu przez kontrakcję uu > ū (por. prt. žuvaū). Natomiast inf. žūti opiera się na neopierwiastku wyabstrahowanym z prs. žū-sta (akut wtórny). — Od žū- urobiono n. agt. žūklys "rybak", od tego žūklė "łowienie ryb" (m.in. SD). Neoosn. žūki-: žūklauti "łowić ryby" (=> žūklavimas "łowienie ryb", DP "rybitwostwo"), žūklijas "rybak", DP "rybitwa, rybak", war. žuklijas. — Szereg derywatów pokazuje temat žv-, pochodzący z synkopowania žuv-, por. žvynas a. žvynas "łuska rybia" (war. žvyną, žvyną, žvynė) z *žuv-ynas (odpowiada łot. zviųi m. pi. "łuska rybia"), n. rz. Žvyne; žvejas,
589
Stopień pełny e przy sufiksie -kl- < *-tl- pokazują takie derywaty, jak gerklė, acc. sg. gerkle, ob. gėrklos f. pl. "gardło" (do gerti), arklas "socha" (do arti, pwk. *h2erh3-), sėkla "nasienie" (do sėti, pwk. *seh r ) oraz z metatonią: panerklas "wiązadło" (do nerti II), padėklas "podstawka, taca" (do dėti). 590 Oboczne formy prs.: žūvu, žūviū, žūnu, žūjū.
794 daw. žvejys "rybak" (por. łot. žveja "rybołówstwo"); n. rz. Žvikė (*Žuvikė), n. m. Žvikai (*ŽuvikaT). — Od žvejys pochodzi vb. denom. žvejoti "łowić ryby" (dosł. "rybaczyć, być rybakiem"). Z kolei od neoosn. žvejo- urobiono žvejoklis "rybak", žvejotė "łowienie ryb, połów" (por. kapoklis i kapotę od kapóti), n. rz. Žvejonė. — W słowiańskim odziedziczony wyraz *zy, *zuve "ryba" został wyparty przez neol. ryba (*rūba). žvaigždė 4 p.a. "gwiazda". Odziedziczone tstėr- < pie. *h2s-ter "gwiazda" (het. hstėrs m., gr. aatrip m., łac. stella < *sterla, goc. stairno, niem. Stern) <= pwk. *h2es"płonąć, palić sią, świecić" zostało w jęz. litewskim zastąpione neologizmem žvaigždė. Dawna postać zvaizdė, w której brak jeszcze wstawnego g (oraz z), sugeruje, że może tu chodzić o udźwięcznienie pierwotnego *śvaiste pod wpływem odpowiedniej formy słowiańskiej, por. ros. zvezda, scs. dzvėzda, zvėzda "gwiazda"591. Podobnie łot. zvaizne a. zvaigzne sprowadza sią do paralelnej praformy *svaisne. Plit. *švaistė to rzeczownik postvb. od czas. švaistyti "świecić, oświetlać" (rozumianego jako švaist-yti), podobnie prašvaistę a. prošvaista "prześwit" od prašvaistyti "prześwitywać"592. Być może, że žvaigždė < *švaistė oznaczało pierwotnie tylko "gwiazdą poranną". Temat lit. švaisty- jest z jednej strony iteratywem na SO (*švais-sty-) do šviės(ti) "świecić", prs. šviečiu, z drugiej strony — wraz z obocznym drw. na -yti, švaityti "oświetlać" — przedstawia kauzatyw do švit- (zob. švisti), < pie. *kueit- / *kuit- "zabłysnąć, rozjaśnić sią", por. wed. vi ašvitan "rozbłysnęły". — Synonimiczny pwk. *kueit- / *kuit- ukazuje sią w łot. kvitėt, -u w znacz, "migotać, błyszczeć". Słowiański wyspecjalizował odpowiedni pwk. w znacz, "pokrywać sią kwieciem, zakwitać", por. scs. cvitų, cvisti. — Jąz. staropruski przechował formacją lawcnos f. pl. "gwiazdy", z insercją k do *lausna-593, < pb. *lauśna- (š < ks) < pie. *louk-sn-a-. Jej budowa jest paralelna do aw. raoxšna- "błyszczący, świecący", łac. lūna "księżyc", <= pie. *leuk-. Słowiański ma odpowiednio scs. luna "księżyc" (pol. łuna "silne światło odbite"), z psł. *luxna < *lausna, to z pbsł. *lauśna. Co do refleksu werbalnego por. wed. rócate "świeci się", gr. A.euooca "widzę, patrzę". žvairas a. žvairūs "zezowaty, kosooki", SD žvairas «zezowaty, świdrem patrzący», žvairas esmi «zezowaty iestem». Cps. žvairakis m. "ktoś zezowaty", SD «oczu wdzięcznie zezowatych» — z elizji w žvaira-akis (por. amžinatilsis). Morfem žvair- można uważać za SO do *žvir-, co było alternatywną formą st. zanikowego do žiur- / žiūr-, zob. žiūrėti. žvakė "świeca", SD też "pochodnia", žvakė graudulinė SD «gromnica», žvakė didė ilga SD «postawnik» ["rodzaj dużej świecy", SŁXVI]. Niejasne. Transponat pie. *ghuoky-. Niewiele daje zestawienie z łac. fax, facis f. "pochodnia, żagiew", gdzie problemem
591 Udźwięcznienie całego konsonantyzmu spotyka się w jęz. litewskim w niejednym wypadku. Oto wybrane przykłady: dvazgėti obok tvaskėti "błyskać", dvozgulys obok tvoskulys "zgaga", gaūgaras "wierzchołek góry" obok kaūkaras "pagórek"; žlegiu "rzucić coś mokrego (ścierkę), nakładać coś mokrego" obok šlekiu "kropić, polewać", žiaurus "dojmujący, okrutny" obok šiaurūs "chłodny, zimny". — Zapożyczony z błr. xvost "ogon" wyraz *kvastis przybrał w pewnej gwarze lit. brzmienie gvazdis m. "ogon", por. Paisyk, kaip mūs telyčiukė ažurietus gvazdį ulioja "Popatrz, jak hula nasze cielątko, ogon zadarłszy". 592 Por. stpr. swaigstan "światło, blask" = [svaikstan] < *svaista- obok vb. prs. erschwaigstinai "oświeca" i prt. peryfrastycznego erschwaistiuns ast "oświecił" ([eršvaistijsns]), które implikują prapruską osnowę werbalną *svaist- = lit. švaist-. 593 Por. wtórne k przed grupą sn w wyrazach lit. alksnis "olcha" z *alsnis < *alisnis (por. słow. olixa, stwn. elira < *aliza) i varksnos f. pl. "staje" z varsnos..
795 pozostaje wokalizm a na miejscu spodziewanego o. — Drw. žvakidė "lichtarz, świecznik" (neosuf. -idė, wyabstrahowany z typu antidė, avidė, žąsidė), žvakigalis a. žvakgalis m. "ogarek świecy; kiepska świeca". žvelgti, žvelgiu, žvelgiau "spojrzeć, spoglądać", įžvelgti "wejrzeć, wglądnąć", nužvelgti "spostrzec, upatrzyć". Do pie. *ghuelg-, por. gr. OeAyco "zaczarować, zamroczyć (umysł), czarować, łudzić, nęcić, zwodzić". — SZ žvilg-: žvilga, žvilgėjo, žvilgėti "błyszczeć, lśnić się, połyskiwać" :: łot. zvildzėt, -M, "świecić się, migotać", też o szybkim ruchu: "migać"; žvz7g/« (3 os. zW/g/), žvilgėjau, žvilgėti "spojrzeć, zajrzeć, rzucić okiem", atžvilgiu SD «oglądam się wzad», atsižvilgiu SD «obeyzrzę się», žvilgčioti "spozierać, zerkać", DP "oglądać się", žvilgterėti DP "pojrzeć, wejrzeć". Nomina: žvilgsnis, žvilgesys "spojrzenie", atžvilga SD «oglądanie się», atžvilgis m. "wzgląd na co" (šiuo atžvilgiu adv. "pod tym względem"). — SO žvalg-: žvalgautis "wywiadywać się"; žvalginėti "doglądać czego": pražvalginėju SD «śpieguię»; žvalgyti "wyśledząc, wywiadywać się, podpatrywać", DP "oglądać, doglądać, obaczać", apžvalgau SD «oglądywam co», refl. žvalgytis "rozglądać się, oglądać się, wywiadywać się", DP "poglądać, oglądać się, oględować się". Neoosn. žvalgy-: pražvalgymas SD «śpiegi, spiegowanie», pražvalgytojas SD «śpieg». — Nomina na SO žvalg-: apžvalga "przegląd", apžvalgai m. pl. "oględziny panny młodej", apžvalgos f. pl. SD «oględziny», apžvalgus SD «baczny», prcdvalga SD «przeyrzenie Boskie», pražvalgas SD1 «śpieg», pražvalgos f. pl. "oględziny panny młodej", žvalgai m. pl. "zwiady", žvalgai m. pl. "ci, co przybywają na oględziny do panny młodej", žvalgūs "bystrooki, oględny". žvengti, žvengiu, žvengiau "rżeć". Drw. arklių žvengesyš "rżenie koni", žvengimas "rżenie". Dźwiękonaśladowcze, podobnie jak np. žviegti "kwiczeć (o świniach)", žvagėti "brzęczeć". Zestawia się z psł. *zvęgQ, cs. zvągQ, zvąšti "oznajmiać", rcs. zvjagu "śpiewam, rozmawiam", strus. zvjaglivu "szczekający", ros. zvjagu, zvjagatb "szczekać bez ustanku" (=> zvjaga "szczekanie, krzyk"). Transponat pie. *ghuen-g-. Obok tego jest 1. psł. *zvęku "brzmienie, dźwięk", rcs. zvjaku "sonus", sch. zvėk, pol. džwiąk, < *ghuen-k- oraz 2. psł. *zvonu, scs. zvonū "brzmienie, dźwięk, hałas, zgiełk", pol. dzwon, < SO *ghuon-. — SZ žving-: sužvingti "zarżeć", žvingalas "rżący koń". — SO žvang-: žvangėti, žvanga "brzęczeć, grzechotać; szczękać, dzwonić (o szkle, broni)", caus. žvanginti "brząkać, szczękać czymś". Nomina: žvangalaT m. pl. "moneta zdawkowa, grajcary", žvangalas "dzwonek", žvangūs balsas "dźwięczny, donośny głos", žvangūtis m. "dzwoneczek". žvėris, žvėries, žvėrį 3 p.a. m.f. "dziki zwierz, zwierzę, bestia", SD «bestya; zwierz» :: łot. zvąrs, -a m. "zwierz", stpr. swirins acc. pl. "zwierzęta". Z tym zgodne scs. zvėri, -i m. 1. "dziki zwierz, bestia, fera", 2. "zwierzę, animal", ros. zverb, zvėrja "zwierzę". Tematyzacja pie. osnowy *g h ueh r r- za pomocą suf. -i- (drw. sekundarnym jest scs. zvėrą, -ąte n. "żywa istota", pol. zwierzą, -ącia). Por. gr. hom. 6rjp, -óę m., acc. sg. 6f)pa, łac .fera, -ae "dzikie zwierzę", ferus "dziki, nieoswojony" (skrócenie *fer- > fer-). Podstawy werbalnej nie stwierdzono. — Drw. žvėrelė SD «zwierzątko, bestiola», žvėriena "dziczyzna, mięso dzikich zwierząt", SD «zwierzyna, caro ferina» (por. ros. zvėrina, pol. zwierzyna coli. "zwierzęta żyjące na wolności"), Žvėrynas "zwierzyniec, ogród zoologiczny", žvėrinis "zwierzęcy" (por. scs. zvėrinū ts.), žvėriškas "zwierzęcy, okrutny, zły". žviegti, žviegiū, žviegiau "kwiczeć (o świniach)", SD «kwiczę». Odpowiada łot. žviegt, zviedzu "rżeć; rechotać ze śmiechu". Dźwiękonaśladowcze, jak np. žvengti "rżeć". Drw. žviegčioti "kwiczeć z przerwami". — SZ žvig-: žvigti, žvingū, žvingaū: sužvigti
796 "zakwiczeć; wydać z siebie krzyk; zagwizdać (o parowozie)", caus. žvigdyti a. žvlgdinti: Šuo žvigdo kiaulą "Pies doprowadza świnią do kwiku". — WSZ žvyg-: žvygauti "kwiczeć", žvygčioti "kwiczeć z zadowolenia (o prosiętach)". žvikti, žvinkū, žvikaū: (žvžfcf/ "mocno zrosnąć się, złączyć się; niełatwo oddzielać się", prižvikti "przystać, przyschnąć, przyrosnąć (o włóknie lnu lub konopi)". Dalszy wywód niepewny, ponieważ nie ma poświadczeń dla pwk. žvek-. Zob. też žuksmas. žvilti, žvįla, žvilo "lśnić, błyszczeć", sužvilti "rozjaśnić się (o świcie)" < pie. *gulH-C. Por. wed. jvalati "pali się, płonie" < pie. *guelH-e-. — Drw. łot. zvilet "lśnić, błyszczeć złowrogo (o ślepiach wilka)", zvilnet, -w, -ėju "płonąć, żarzyć się", zvilnit, -iju "płonąć, palić się bez dymu", zvi}s "błyszczący, świecący", lit. žvilūs "lśniący". — SO žval-: žvalūs "żywy, bystry, rześki", przez metatezę v-l > l-v war. žlavūs ts. SO-C łot. zvalstitiės "bezczelnie patrzeć". — Czas. na SE *žvėlti, prs. *žvelia, jest poświadczony formą partycypialną žveliantį acc. sg. "płonący - o ogarku" (LKŽ XX 1080). žvyras "mieszanina piasku, żwiru i małych kamieni". Wyraz niejasny, o którym można powiedzieć tylko tyle, że zawiera ten sam leksem, co žvirgždas (zob.). Przejęty do jęz. słowiańskich, por. pol. żwir (war. zmazurzony zwir, m.in. u L.), błr. žvir, ros. gw. žvir "gruboziarnisty piasek". — Drw. žvyrėkas "ziemia przy żwirowisku", žvyrynas "żwirowisko; gleba żwirowata", žvyrius "żwir", žvyringas "żwirowaty" (žvyringasis smėlis m. "gruby piasek"), SD1 «dziarstwisty». Cps. žvyrduobė "żwirownia", žvyrkelis m. "droga wysypana żwirem", žvyrmolis m. "gleba gliniasta przemieszana ze żwirem". žvirblis, -io "wróbel, Passer domesticus", SD «wrobl», przen. "mały, słaby człowiek; pewien dawny taniec; penis", poza tym nazwy części składowych różnych narzędzi. Por. łot. zvirbulis, zvirbuls "wróbel". Z uwagi na zgodność co do intonacji porównanie z odpowiednikiem łotewskim może sugerować, że wyraz lit. doznał synkopy samogłoski sufiksalnej, < *žvirbulis. Por. suf. *-ul- w psł. *vorb-ul-ji "wróbel": ros. vorobėj, -bbjd (błr. verebėj), pol. wróbel, -bla (cs. vrabiji "atpouOóę"). Postuluje się tu pbsł. formację apofoniczną *uarb- / *uirb- i wtórną zmianę nagłosu po stronie bałtyckiego (por. jeszcze warianty łot. zviguris, zvigurs, žiguris, žigurs "wróbel"). Akut lit. pozostaje niewyjaśniony. (Może žvirblis pokazuje wzdłużenie zastępcze po synkopowaniu formy na -ulis, *žvirbulis?). — Drw. žvirblaitis m. "pisklę wróbla, wróbelek" (m.in. SD), žvirblėnas ts., žvirbliūkas ts. Cps. žvirblagaudis m. "pora kiedy zmierzcha, szara godzina" (dosł. "czas łapania wróbli", por. gaudyti), žvirblatupis m. "zmierzch wieczorny" (por. tupėti), žvirblavanagis m. SD1 «kobus, buteus» ["ptak drapieżny, Falco subbuteo L.", SŁXVI], dosł. "jastrząb porywający wróble" — złożenie to przypomina stpr. sperglawanag i gerto[w]anax, które wymieniono s.v. vanagas\ žvirbliamušis m. "wyrostek" (dosł. "kto zabija wróble", zob. mūšti), žvirbliauogės f. pl. "porzeczki (czarne a. czerwone)", dosł. "wróble jagody", zob. uoga. Vb. denom. žvirbliauti "łapać wróble". žvirgždas "grubszy żwir, drobno potłuczone kamienie; ziemia, gleba z dużą przymieszką żwiru" (war. žvirgždas), žvirgždai m. pl. ts., SD «piasek». Por. łot. zvirgzds, pl. zvirgzdi "grys, gruby piasek, żwir". Objaśnienie winno wyjść od faktu, że w jęz. starolitewskim przeważają raczej refleksy bez segmentu g, zaś w pozycji po r zachodzi wahanie między Z i ž. Por. žvirzdas a. žvirždas DP "piasek", žvirzdai SD «dziarstwo, kamień dziarstwisty» ["gruboziarnisty piasek, piasek z kamykami, żwir", SŁXVI] obok žvirždai SD «piasek», žvirzdai inkstuose ir kitur sopuli darų didi SD «kamień choroba, calculus, lapis», => adi. žvirždingas SD «dziarstwisty» ["żwirowaty", SŁXVI], z insercją g:
797 žvirgždingas "obfitujący w żwir". — N. rz. Žvirzdė, Žvirzd-upis 2x. — Do porównania zewnętrznego stoi wyraz sch. zvrst m. "kruchy kamień używany przez garncarzy jako domieszka do gliny" (poza tym: "warstwa twardego kamienia; rodzaj rudy"), wywodzące się z psł. *zvirstu. Na tej podstawie wolno przyjąć, że refleks pbsł. miał postać *źuirsta-. Porównanie z kontynuantami bałt. nasuwa przypuszczenie, że *źuirsta- doznało w rozwoju lit.-łot. trzech zmian. Były to: 1° sonoryzacja *žuirsta- w *žuirzda-, zob. wyżej zvirzdas594, 2° fakultatywna alweolaryzacja rz > rž: žvirždas, 3° insercją g przed grupę zd: žvirgždas. Odpowiednik łot. zvirgzds wywodzi się odpowiednio ze *zvirgzdas < *zvirzdas < *zvirstas. — Drw. žvirgžde "żwirowata gleba", žvirgždynas a. žvirgždynė "miejsce z dużą ilością żwiru; gleba z domieszką żwiru". — N. rz. Žvirgždas, Žvirgžde 7x, Žvirgždinis, Žvirgžd-upis, n. jez. Žvirgždys. žvizdras "drobny żwir". Jest to wariant wyrazu žvirgždas (zob.) i tak jak ten ostatni wywodzi się z praformy *źvirstas, tyle tylko, że przez nieco inne zmiany głosowe. Najpierw *źvirstas zmieniło się w *žvistras przez metatezę (wprowadziła ona segment r do pozycji sufiksalnej). Następnie *žvistras przeszło przez udźwięcznienie grupy str w žvizdras (paralele: gaizdras < gaTstras, žaizdras < *źaistras). — N. rz. Žvizdre, Žvizdraupis, n. jez. Žvizdrynė.
594
Por. zmianę r-st > r-zd w czas. spūrzdu (spurzdėti) "wyrywać się, szamotać się, broniąc się, wymachiwać rękami i nogami, opierać się" < *spurstu. Por. spurstu (spuraū, spūrti) "strzępić się", spuraT "frędzle, strzępy".
SPIS TREŚCI Przedmowa
VII
Bibliografia
X
Skróty
XVIII
Objaśnienie niektórych terminów fachowych....XXI Słownik etymologiczny
1-797
