Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò
Á²ËÎÃÎ ËÅËÅÊÈ
Óêðà¿íñüêå òîâàðèñòâî îõîðîíè ïòàõ³â
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò
Á²ËÎÃÎ...
60 downloads
282 Views
7MB Size
Report
This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!
Report copyright / DMCA form
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò
Á²ËÎÃÎ ËÅËÅÊÈ
Óêðà¿íñüêå òîâàðèñòâî îõîðîíè ïòàõ³â
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò
Á²ËÎÃÎ ËÅËÅÊÈ
×åðí³âö³ 2005
ÓÄÊ 598.342 ÁÁÊ 28.693.35 à 35 Ãðèùåíêî Â.Ì. ×ÀвÂÍÈÉ ÑÂ²Ò Á²ËÎÃÎ ËÅËÅÊÈ. ×åðí³âö³: Çîëîò³ ëèòàâðè, 2005. 160 ñ. Ó êíèç³ ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî îäíîãî ç íàéá³ëüø ïîïóëÿðíèõ íàøèõ ïòàõ³â á³ëîãî ëåëåêó: éîãî ïîøèðåííÿ, á³îëîã³þ, îõîðîíó, òðàäèö³¿ òà ì³ôîëîã³÷í³ óÿâëåííÿ, ïîâÿçàí³ ç öèì äàâí³ì ñóïóòíèêîì ëþäèíè. Íàâîäÿòüñÿ êîíêðåòí³ ðåêîìåíäàö³¿ ïî îõîðîí³ ãí³çä, ïîáóäîâ³ øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü, äîïîìîç³ ïòàõàì. Êîìïþòåðíèé ìàêåò Â.Ì. Ãðèùåíêî Õóäîæíº îôîðìëåííÿ ª.Ä. ßáëîíîâñüêà-Ãðèùåíêî Íà îáêëàäèíö³ ôîòî À.À. Ìàòóñà Ðåöåíçåíòè: ê.á.í., äîö. Ì.Í. Ãàâðèëþê, ê.á.í. ².Â. Ñê³ëüñüêèé
V.N. Grishchenko
Magic World of the White Stork Chernivtsi, 2005
Âèäàíî çà ô³íàíñîâî¿ ï³äòðèìêè Naturschutzbund Deutschland (NABU, ͳìå÷÷èíà) òà CICONIAStiftung (˳õòåíøòåéí)
ISBN 9668029984 © Â.Ì. Ãðèùåíêî, 2005 © Óêðà¿íñüêå òîâàðèñòâî îõîðîíè ïòàõ³â, 2005
Öåé çâè÷íèé ³ çàãàäêîâèé ïòàõ
Ù
å çîâñ³ì íåäàâíî ñòîð³íêè çàõ³äíèõ ãàçåò ³ æóðíàë³â ðÿñí³ëè çàãîëîâêàìè: ×îðíå ìàéáóòíº á³ëîãî ëåëåêè, Ïîðÿòóéòå íàøèõ ëåëåê! ³ ò.ï. ×èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè ó Çàõ³äí³é ªâðîï³ øâèäêî ñêîðî÷óâàëàñü. Ïîäåêóäè â³í çíèê çîâñ³ì. Ó Øâåéöà𳿠øëÿõîì òèòàí³÷íèõ çóñèëü âäàëîñÿ øòó÷íî â³äíîâèòè íåâåëèêó ïîïóëÿö³þ. Íàòõíåíí³ ïðèêëàäîì øâåéöàðñüêèõ êîëåã ïðèðîäîîõîðîíö³ ç ³íøèõ êðà¿í òàêîæ ïî÷àëè ðîçâîäèòè ëåëåê ³ âèïóñêàòè ¿õ ó ïðèðîäó. Âèíèêëè ö³ë³ ëåëå÷³ ôåðìè, íà óòðèìàííÿ ÿêèõ âèòðà÷àëèñÿ âåëèê³ êîøòè. Òà í³÷îãî íå äîïîìàãàëî. Á³ëèé ëåëåêà ó Çàõ³äí³é ªâðîï³ òàíóâ ìîâ äîãîðàþ÷à ñâ³÷à
² ðàïòîì âñå êàðäèíàëüíî çì³íèëîñÿ áóêâàëüíî íà î÷àõ. Ïðè÷îìó áåç áóäü-ÿêèõ çóñèëü ÷è ô³íàíñîâèõ âëèâàíü ç áîêó ëþäèíè. ×èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè ïðàêòè÷íî ïîâñþäè ïîïåðëà âãîðó, ìîâ íà äð³æäæàõ. Ïðè÷îìó ñòàëà çðîñòàòè âîíà íàâ³òü ó òèõ âèñîêî³íäóñòð³àë³çîâàíèõ êðà¿íàõ Çàõ³äíî¿ ªâðîïè, äå ùå íåäàâíî öåé ïòàõ áóâ íà ìåæ³ çíèêíåííÿ. Ó âåðåñí³ 1996 ðîêó â ì. Ãàìáóðç³ â ͳìå÷÷èí³ ïðîõîäèâ ̳æíàðîäíèé ñèìïîç³óì ïî á³ëîìó ëåëåö³. Áðàëè ó÷àñòü ó íüîìó áëèçüêî 150 îðí³òîëîã³â á³ëüø ÿê ³ç 30 êðà¿í ñâ³òó. Íà ñèìïîç³óì³ çîêðåìà ï³äâîäèëèñÿ ï³äñóìêè ïðîâåäåíîãî ó 19941995 3
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ðîêàõ V ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ÷èñåëüíîñò³. Ö³êàâî áóëî ñëóõàòè äîïîâ³ä³ îðí³òîëîã³â ç ð³çíèõ êðà¿í, ÿê³ ðîçïîâ³äàëè ïðî ðåçóëüòàòè îáë³êó ³ íàìàãàëèñÿ ïîÿñíèòè ïðè÷èíè çá³ëüøåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê íà ñâî¿õ òåðèòîð³ÿõ. Ó êîæíîìó îêðåìîìó âèïàäêó âñå çâó÷àëî ïðîñòî ³ ö³ëêîì ïåðåêîíëèâî ïîêðàùèëàñü îõîðîíà, çì³íèëàñÿ ñòðóêòóðà ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî âèðîáíèöòâà, çì³íèâñÿ êë³ìàò ³ ò.ä., ³ ò.ï. Àëå ÷èì äàë³, òèì á³ëüøå ñêëàäàëîñÿ âðàæåííÿ, ùî ö³ ïðîñò³ ïîÿñíåííÿ íàñïðàâä³ í³÷îãî íå ïîÿñíþþòü, ³ ìè ëèøå ðîáèìî âèãëÿä, í³áè ðîçó쳺ìî, ùî â³äáóâàºòüñÿ. Ïîñóä³òü ñàì³: ïðîòÿãîì 510 ðîê³â ïî÷àâñÿ ñèíõðîííèé ð³ñò ÷èñåëüíîñò³ (ó äåÿêèõ êðà¿íàõ äîñèòü øâèäêèé) íà âåëè÷åçí³é òåðèòî𳿠â³ä ϳðåíåéñüêîãî ï³âîñòðîâà äî Ñåðåäíüî¿ À糿. Ëèøå ê³ëüêà êðà¿í ñòàíîâèëè âèíÿòîê, àëå äëÿ äåÿêèõ ç íèõ ïðîñòî íå áóëî íàä³éíèõ äàíèõ. ³äáóâàºòüñÿ öåé ð³ñò ó äâîõ ð³çíèõ ï³äâèä³â, ïîïóëÿö³¿ ÿêèõ ìàþòü ð³çí³ øëÿõè ïðîëüîòó ³ ì³ñöÿ çèì³âë³. Ñõîæå, ìè ìàºìî ñïðàâó ç ïðîÿâîì ÿêèõîñü ãëîáàëüíèõ ïîïóëÿö³éíèõ ìåõàí³çì³â, ä³ÿ ÿêèõ ùå äî ê³íöÿ íå âèâ÷åíà. Ïðè÷îìó äàëåêî íå â óñ³õ ÷àñòèíàõ àðåàëó (îáëàñò³ ïîøèðåííÿ) á³ëîãî ëåëåêè â³äáóëèñÿ êàðäèíàëüí³ çì³íè íà êðàùå. Òîáòî º ÿê³ñü âóçëîâ³ ä³ëÿíêè, â³ä óìîâ ó ÿêèõ ôàêòè÷íî çàëåæèòü áëàãîäåíñòâî âèäó â ö³ëîìó. Âò³ì, äèâóâàâ íàø áóçüêî â÷åíèõ óæå íå âïåðøå. Ç äàâí³õ äàâåí ó ªâðîï³ â³í ðîçñåëÿºòüñÿ íà ñõ³ä. Ïðîõîäèòü öå ïîñòóïîâî, êðîê çà êðîêîì, í³áè õâèëÿìè. Çàòóõຠîäíà õâèëÿ ðîçñåëåííÿ, íàñòຠçàòèøøÿ, àëå ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ çíîâó ÷îðíîãóçè ïî÷èíàþòü çÿâëÿòèñÿ ó ì³ñöÿõ, äå ¿õ ðàí³øå í³õòî íå áà÷èâ. Òðèâຠöåé ïðîöåñ óæå òèñÿ÷³ ðîê³â â³ä ÷àñó ïîÿâè á³ëîãî ëåëåêè â ªâðîï³ ï³ñëÿ â³äñòóïó îñòàííüîãî ëüîäîâèêà. Òàê îñü, ö³êàâî òå, ùî ó XX ñòîë³òò³ ðîçñåëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè íà ñõ³ä ïðîäîâæóâàëîñÿ, íåçâàæàþ÷è íà ñêîðî÷åííÿ çàãàëüíî¿ ÷èñåëüíîñò³ âèäó ³ çàíåïàä ïîïóëÿö³é ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ ªâðîïè. ʳëüê³ñòü ÷îðíîãóç³â ó ïðèêîðäîíí³é ñìóç³ ïîïðè âñå çðîñòàëà, âîíè ïðîñóâàëèñÿ âñå äàë³ é äàë³ íà ñõ³ä ³ ï³âí³÷íèé ñõ³ä. ßê ïðàâèëî, óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ïòàõ³â íà ïåðèôå𳿠àðåàëó ìåíøà, í³æ ó éîãî âíóòð³øí³é ÷àñòèí³. Óìîâè äëÿ ïðîæèâàííÿ äàíîãî âèäó òàì ã³ðø³, òîìó, âëàñíå, é îáìåæóºòüñÿ ïîøèðåííÿ äàë³ â³í ïðîñòî íå ìîæå ðîçñåëÿòèñÿ. À îò ó á³ëîãî ëåëåêè, ÿê âèÿâèëîñÿ, âñå íàâïàêè â ñåðåäíüîìó á³ëüøå ïòàøåíÿò âèâîäÿòü ò³ ïòàõè, ÿê³ æèâóòü íåïîäàë³ê â³ä ñõ³äíî¿ ìåæ³ àðåàëó. 4
Öåé çâè÷íèé ³ çàãàäêîâèé ïòàõ Ïåðåë³ò ïòàõ³â îäâ³÷íà çàãàäêà äëÿ ëþäèíè. Íàóêîâå âèâ÷åííÿ öüîãî ïðèðîäíîãî ÿâèùà òðèâຠâæå ÷èìàëî ðîê³â, íà áàãàòî ïèòàíü âäàëîñÿ çíàéòè â³äïîâ³äü, ùå á³ëüøå çÿâèëîñÿ íîâèõ (òàêà âæå ä³àëåêòèêà ï³çíàííÿ). ² íåìàëî öèõ ïèòàíü ïîñòàâèâ íàø äîáðèé çíàéîìåöü. Âèÿâëÿºòüñÿ, ùî ó á³ëîãî ëåëåêè îñîáëèâèé òèï ì³ãðàö³¿, íå â³äîìèé äëÿ ³íøèõ ïòàõ³â. ³í ìîæå ïðîë³òàòè çíà÷í³ â³äñòàí³ íå çóïèíÿþ÷èñü íà òðèâàëèé â³äïî÷èíîê ³ íàâ³òü âçàãàë³ í³÷îãî íå ¿âøè. ßê ïòàõ ³ç øèðÿþ÷èì ïîëüîòîì, ïðèñòîñîâàíèì äî ñóø³, ëåëåêà íàìàãàºòüñÿ óíèêàòè òðèâàëîãî ïåðåëüîòó íàä âîäîþ, òîìó óòâîðþþòüñÿ âóçüê³ ïðîë³òí³ øëÿõè ³ç çíà÷íîþ êîíöåíòðàö³ºþ ïòàõ³â ó ðàéîí³ Ã³áðàëòàðó é Áîñôîðó, äå ïîäîëàòè âîäíó ïåðåøêîäó ëåãøå âñüîãî. ² ïðè öüîìó çíàõîäÿòüñÿ êàñêàäåðè, ùî ñïîê³éíî äîëàþòü Ñåðåäçåìíå ìîðå ó íàéá³ëüø øèðîê³é éîãî ÷àñòèí³. Áóâàþòü âèïàäêè, êîëè ÷îðíîãóçè â³äïðàâëÿþòüñÿ íà çèì³âëþ çîâñ³ì â ³íøèé á³ê, í³æ ðîäè÷³ ç ò³º¿ æ ì³ñöåâîñò³. Ìè âæå íàñò³ëüêè çâèêëè äî á³ëîãî ëåëåêè, ùî çäàºòüñÿ, í³áè â³í áóâ òóò çàâæäè. Âèÿâëÿºòüñÿ, íå âñå òàê ïðîñòî. Íåìà äàíèõ, ÿê³ á ñâ³ä÷èëè ïðî òå, ùî â³í áóâ çâè÷àéíèì ïòàõîì õî÷à á ó Êè¿âñüê³é Ðóñ³, íå êàæó÷è âæå ïðî á³ëüø ðàíí³é ïåð³îä. Òî æ íå äóìàéòå, ùî ìîâà éäå ïðî áàíàëüíîãî ³ äîáðå â³äîìîãî âñ³ì ïòàõà. Çàãàäîê ó íüîãî íå ìåíøå, í³æ ó òàºìíè÷èõ ìåøêàíö³â äàëåêèõ íåòð³â. Çà äîïîìîãó ó âèäàíí³ ö³º¿ êíèãè âèñëîâëþþ ñâîþ ùèðó âäÿ÷í³ñòü ñï³âðîá³òíèêàì îô³ñó Óêðà¿íñüêîãî òîâàðèñòâà îõîðîíè ïòàõ³â Î.Â. Äóäê³íó, Î.². óðíèê, Ë.Ì. ßñêåâè÷, à òàêîæ ².Â. Ñê³ëüñüêîìó òà ª.Ä. ßáëîíîâñüê³é-Ãðèùåíêî.
5
Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà
Â
ò³ì, òàêèì óæå íåçíàéîìöåì éîãî íàçâàòè íå ìîæíà. Ó íàñ âàæêî çíàéòè ëþäèíó, ÿêà á çîâñ³ì íå çíàëà öüîãî ïòàõà. Àëå âñå æ äàâàéòå ñïðîáóºìî ïîçíàéîìèòèñÿ ïîáëèæ÷å.  Óêðà¿í³ éîãî ùå íàçèâàþòü ÷îðíîãóç, áóñîë, áóçüêî, áîöÿí, ãàéñòåð. Íàóêîâà íàçâà Ciconia ciconia. Öå âåëèêèé ïòàõ ç äîâãèìè íîãàìè, øèºþ ³ äçüîáîì. Îïåðåííÿ á³ëå, ÷îðí³ ëèøå ìàõîâ³ ïåðà ³ ÷àñòèíà ïîêðèâíèõ íà êðèëàõ. Êîëè ëåëåêà ñòî¿òü, ñêëàâøè êðèëà, çäàºòüñÿ, ùî ÷îðíà âñÿ çàäíÿ ÷àñòèíà ò³ëà, çâ³äêè é çÿâèëàñÿ íàçâà ÷îðíîãóç. Ñàìåöü i ñàìêà çàáàðâëåíi îäèíàêîâî, àëå ñàìåöü äåùî áiëüøèé çà ðîçìiðîì, ìຠòðîõè äîâøèé ³ ìàñèâí³øèé äçüîá. Íà øè¿ òà ãðóäÿõ ïåðà âèäîâæåí³. Çáóäæåí³ ïòàõè, íàïðèêëàä, ï³ä ÷àñ òîêóâàííÿ, ÷àñòî ¿õ íàñòîâáóð÷óþòü. Íàâêîëî îêà âóçåíüêà ñìóæêà ãîëî¿ ÷îðíî¿ øê³ðè. Ðàéäóæíà îáîëîíêà îêà áóðóâàòîãî êîëüîðó. Âàãà äîðîñëîãî ëåëåêè äîñÿãຠ34 ê³ëîãðàì³â, çð³ñò 80 ñàíòèìåòð³â, ðîçìàõ êðèë 2 ìåòð³â. Ó ìîëîäèõ ïòàõ³â ÷îðíèé êîëið â îïåðåííi çàìiùåíèé áóðóâàòèì, äçüîá i íîãè òåìíî-áóði, à íå ÷åðâîíi, ÿê ó äîðîñëèõ. Ó÷åí³ âèä³ëÿþòü äâà ï³äâèäè á³ëîãî ëåëåêè ºâðîïåéñüêèé ³ òóðêåñòàíñüêèé (³íîä³ ÿê ï³äâèä á³ëîãî ðîçãëÿäàþòü ³ äàëåêîñõ³äíîãî ëåëåêó). Òóðêåñòàíñüêèé ëåëåêà äåùî á³ëüøèé çà ðîçì³ðîì, ìຠäîâø³ êðèëà ³ ì³öí³øèé äçüîá. 6
Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà Ïîøèðåíèé ºâðîïåéñüêèé áiëèé ëåëåêà íà çíà÷í³é ÷àñòèíi òåðèòîði¿ ªâðîïè â³ä ϳðåíåéñüêîãî ï³âîñòðîâà äî Ïîâîëæÿ ³ Çàêàâêàççÿ. Íà ï³âí³÷ éîãî àðåàë äîõîäèòü äî Äàí³¿, ï³âäíÿ Øâåö³¿, Åñòîí³¿, ï³âí³÷íîãî çàõîäó Ðîñ³¿. Ó Ôðàíöi¿ ÷îðíîãóç æèâå ëèøå â êiëüêîõ ïðîâiíöiÿõ, òîìó ìiñöÿ ãíiçäóâàííÿ â ²ñïàíi¿, Ïîðòóãàëi¿ òà Ïiâíi÷íî-Çàõiäíié Àôðèöi âèÿâëÿþòüñÿ âiäiðâàíèìè â³ä ºâðîïåéñüêîãî àðåàëó. Êðiì òîãî öåé ïòàõ ãíiçäèòüñÿ â Òóðå÷÷èí³, ²ðàíi, ²ðàêó, Ñèð³¿, ²çðà¿ë³.  ÑÍÄ ñó÷àñíà ñõiäíà ìåæà éîãî ðåãóëÿðíîãî ãí³çäóâàííÿ ïðîõîäèòü ÷åðåç Ëåíiíãðàäñüêó, Íîâãîðîäñüêó, Òâåðñüêó, ßðîñëàâñüêó, Ìîñêîâñüêó, Òóëüñüêó, Ëèïåöüêó, Âîðîíiçüêó, Ëóãàíñüêó, Äîíåöüêó, Çàïîðiçüêó îáëàñòi, Êðèì. Ïîîäèíîê³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ â³äì³÷àþòüñÿ ùå äàë³ äî ï³âäíÿ Êàðå볿, Âîëîãîäñüêî¿, Êîñòðîìñüêî¿, ʳðîâñüêî¿, Óëüÿíîâñüêî¿, Ñàðàòîâñüêî¿, Âîëãîãðàäñüêî¿, Ðîñòîâñüêî¿ îáëàñòåé, Êðàñíîäàðñüêîãî êðàþ. À çàë³òíèõ ïòàõ³â ñïîñòåð³ãàëè àæ íà Óðàë³ ó Ñâåðäëîâñüê³é îáëàñò³ òà Áàøêîðòîñòàí³, á³ëÿ ñåëà Õîëìîãîðè â Àðõàíãåëüñüê³é îáëàñò³, ³ íàâ³òü íà óçáåðåææ³ Á³ëîãî ìîðÿ ó Ìóðìàíñüê³é îáëàñò³. Ñïîñòåð³ãàþòüñÿ çàëüîòè é ó Ô³íëÿí䳿, Øâåö³¿, Íîðâå㳿, Âåëèêîáðèòàí³¿. Ö³êàâà ³ñòîð³ÿ á³ëîãî ëåëåêè íà Áðèòàíñüêèõ îñòðîâàõ.  Àíã볿 çíàõîäèëè âèêîïí³ ðåøòêè öüîãî ïòàõà, ïðèóðî÷åí³ äî äîáè ðèìñüêîãî ïàíóâàííÿ. ³äîìèé îäèí âèïàäîê ãí³çäóâàííÿ ³ â ñåðåäí³ â³êè ó 1416 ðîö³ â Øîòëàí䳿 íà êàôåäðàëüíîìó ñîáîð³ â Åäèíáóðç³. ² îñü âïåðøå ï³ñëÿ á³ëüø ÿê ï³âòèñÿ÷îë³òíüî¿ ïåðåðâè ó êâ³òí³ 2004 ðîêó ïàðà ëåëåê çÿâèëàñÿ íà ï³âí³÷íîìó ñõîä³ Àíã볿 ó ãðàôñòâ³ Éîðêøèð. Öå áóëè çàõ³äíîºâðîïåéñüê³ ïòàõè: ñàìêà çàê³ëüöüîâàíà ó Ôðàíö³¿, ñàìåöü ó Áåëü㳿. Ëåëåêè îáðàëè äîñèòü íåáåçïå÷íå ì³ñöå äëÿ ãí³çäóâàííÿ âëàøòóâàëèñÿ íà åëåêòðè÷íîìó ñòîâï³. Íà äîïîìîãó ¿ì ïðèéøëè ëþäè. ̳ñöåâà åíåðãîêîìïàí³ÿ ðàçîì ³ç Êîðîë³âñüêèì òîâàðèñòâîì îõîðîíè ïòàõ³â (RSPB) âñòàíîâèëè ïîðÿä ³íøèé ñòîâï ³ç óêð³ïëåíîþ íà íüîìó ïëàòôîðìîþ. Ó Çàêàâêàççi áiëèé ëåëåêà çóñòði÷àºòüñÿ ó Âiðìåíi¿, Àçåðáàéäæàíi, íà ï³âäí³ Ãðóçi¿, à òàêîæ ó Äàãåñòàí³ ó ïîíèçç³ ð. Òåðåê. ³äì³÷àëèñÿ ïîîäèíîê³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ ó Ñòàâðîïîëüñüêîìó êðà¿. Òóðêåñòàíñüêèé á³ëèé ëåëåêà ïîøèðåíèé ó Ñåðåäíié Àçi¿ íà ï³âäåííîìó ñõîä³ Óçáåêèñòàíó, ó Òàäæèêèñòàíi, Êèðãèçñòàíi, à òàêîæ íà ï³âäí³ Êàçàõñòàíó. Ðàí³øå àðåàë äîõîäèâ äî ×àð7
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ ì³ñöÿ çèì³âë³ øëÿõè ïåðåëüîò³â
Ïîøèðåííÿ ºâðîïåéñüêîãî á³ëîãî ëåëåêè.
äæîó â Òóðìåí³ñòàí³, ïîíèççÿ Àìó-Äàð¿, â³äì³÷àëèñÿ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ ³ íà çàõîä³ Êèòàþ ó Êàøãàð³. Çèìóº òóðêåñòàíñüêèé ëåëåêà íà ï³âäí³ À糿, â îñíîâíîìó â ²í䳿. Ãí³çäèòüñÿ öåé ïòàõ ïî äîëèíàõ ð³÷îê, â îàçèñàõ, á³ëÿ áîëîòèñòèõ ì³ñöü, 8
Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà ïîñ³â³â ðèñó, ðèáîðîçïë³äíèõ ñòàâê³â òîùî. ³í ÷àñò³øå ñåëèòüñÿ êîëîí³ÿìè, í³æ ºâðîïåéñüêèé ðîäè÷. Ö³êàâî, ùî áóâàþòü âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè òàêîæ íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ ó ϳâäåíí³é Àôðèö³. Òàê, ò³ëüêè ïðîòÿãîì 19611970 ðîê³â çíàõîäèëè ãí³çäà ó 7 ì³ñöÿõ íà ï³âäí³ Ï³âäåííî-Àôðèêàíñüêî¿ Ðåñïóáë³êè. Ç 1941 ðîêó ïàðà ïòàõ³â ãí³çäèëàñÿ ïðîòÿãîì 7 ðîê³â íà ñõ³ä â³ä ì³ñòà Êàïøòàäò.  Óêðà¿í³ áiëèé ëåëåêà ãíiçäèòüñÿ íà áiëüøié ÷àñòèíi òåðèòîði¿, êðiì ïiâäåííîãî ñõîäó. Áiëüøå âñüîãî öèõ ïòàõiâ ó ïiâíi÷íî-çàõ³äíèõ îáëàñòÿõ. Äàëi íà ïiâäåíü i ñõiä êiëüêiñòü ãíiçä ïîñòóïîâî ñêîðî÷óºòüñÿ. Ìåíøå âñüîãî ¿õ ó ñòåïîâèõ îáëàñòÿõ. Ùå â äàâíi ÷àñè áiëèé ëåëåêà ïî÷àâ ðîçñåëÿòèñÿ ó ïiâíi÷íîìó i ñõiäíîìó íàïðÿìêàõ, çÿâèâøèñü ó ªâðîï³ ï³ñëÿ â³äñòóïó îñòàííüîãî ëüîäîâèêà. Íàéá³ëüø äàâí³ âèêîïí³ ðåøòêè öüîãî ïòàõà, çíàéäåí³ ó Çàõ³äí³é ͳìå÷÷èí³, äàòîâàí³ ïðèáëèçíî 7700 ðîêîì äî í.å. ʳëüêà ñòîë³òü òîìó ï³øëà âåëèêà õâèëÿ ðîçñåëåííÿ ³ç Ñõ³äíî¿ Ïðóññ³¿ ³ ϳâí³÷íî¿ Ïîëüù³, äå ÷èñåëüí³ñòü ÷îðíîãóç³â áóëà äóæå âèñîêîþ. Òîä³ áóëà çàñåëåíà íèìè Ïðèáàëòèêà, à ï³çí³øå âîíè çÿâèëèñÿ ³ â Ðîñ³¿. Íàïðèê³íö³ XVIII ñòîë³òòÿ ëåëåêà âæå ãí³çäèâñÿ â Êóðëÿí䳿 (çàõ³äíà ÷àñòèíà Ëàò⳿). Ìåæà éîãî ïîøèðåííÿ ñïî÷àòêó ïðîõîäèëà ïðèáëèçíî ïî ð³÷ö³ Äàóãàâ³. Íà ïî÷àòêó XIX ñòîë³òòÿ çíîâó ïî÷èíàºòüñÿ õâèëÿ ðîçñåëåííÿ. Ó 1857 (çà ³íøèìè äæåðåëàìè ó 1841) ðîö³ ï³âí³÷íà ìåæà àðåàëó äîñÿãëà Åñòîí³¿. Çà äàíèìè Ì.Î. Ìåíçá³ðà, ç 1880-õ ðîê³â á³ëèé ëåëåêà â³äì³÷àºòüñÿ âæå ÿê äîñèòü çâè÷àéíèé ãí³çäîâèé âèä ó Ïñêîâñüê³é ãóáåðí³¿, õî÷à ðàí³øå òóò ñïîñòåð³ãàëèñÿ ëèøå çàë³òí³ ïòàõè. Òðîõè ï³çí³øå ÷îðíîãóç çÿâèâñÿ íà Ñìîëåíùèí³, Áðÿíùèí³, Êóðùèí³. Ó 1904 ðîö³ çíàéøëè ïåðøå ãí³çäî â Îðëîâñüê³é ãóáåðí³¿, àëå çãîäîì ëåëåêè òàì ïåðåñòàëè ãí³çäèòèñÿ. Ðîçñåëåííÿ âçàãàë³ ïðîõîäèëî äîñèòü ö³êàâî õâèë³ ÷åðãóâàëèñÿ ç òðèâàëèìè â³äêîòàìè. Àðåàë í³áè ïîñò³éíî ïóëüñóâàâ, ïîòðîõó ðîçøèðþþ÷èñü. Ó 1890-õ ðîêàõ á³ë³ ëåëåêè âïåðøå çàãí³çäèëèñÿ íà òåðèòî𳿠íèí³øíüî¿ Ìîñêîâñüêî¿ îáëàñò³. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ óñ³ ãí³çäà çíèêëè, ³ òóò ëèøå çð³äêà ñïîñòåð³ãàëèñÿ çàë³òí³ ïòàõè. ×åðãîâà âåëèêà õâèëÿ ðîçñåëåííÿ ï³øëà ó 1940-õ ðîêàõ, à ï³ñëÿ íå¿ ùå äåê³ëüêà. Íàðåøò³ ó 19801990-õ ðîêàõ ÷îðíîãóçè ïî÷àëè ãí³çäèòèñÿ ïîñò³éíî, ÷èñåëüí³ñòü ïîñòóïîâî çðîñòàº. Ó 1995 ðîö³ â îáëàñò³ áóëî çàðåºñòðîâàíî 22 çàñåëåíèõ ãí³çäà, à â 2004 ðîö³ âæå áëèçüêî 80. Òàêà æ 9
10
Ïîøèðåííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³.
ó 2004 ð.
ó 19871988 ðð.
ó 1974 ð.
Ìåæà àðåàëó:
> 5,0
3,15,0
1,13,0
0,51,0
< 0,5
Ãóñòîòà íàñåëåííÿ çà äàíèìè îáë³êó ó 19871988 ðð. (ïàð/100 êì2)
Â.Ì. Ãðèùåíêî ×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà ³ñòîð³ÿ áóëà ³ â Ëåí³íãðàäñüê³é îáëàñò³. Ïåðøèé âèïàäîê ãí³çäóâàííÿ áóâ çàðåºñòðîâàíèé ùå â 1894 ðîö³. Äî 1910 ðîêó ëåëåêè ãí³çäèëèñÿ â íåçíà÷í³é ê³ëüêîñò³ â ð³çíèõ ì³ñöÿõ, ïîò³ì çíèêëè. Ëèøå ó 1972 ³ 1973 ðîêàõ áóëî çíîâó âèÿâëåíî ê³ëüêà ãí³çäîâèõ ïàð.  Îðëîâñüêèé îáëàñò³ ïîâòîðíî ïåðøå ãí³çäî çÿâèëîñÿ ó 1959 ðîö³. ×èñåëüí³ñòü ëåëåê ñïî÷àòêó çðîñòàëà äóæå ïîâ³ëüíî, ëèøå ç äðóãî¿ ïîëîâèíè 1970-õ ðîê³â âîíè ñòàëè ðîçñåëÿòèñÿ ïî îáëàñò³. Ó 19701980-õ ðîêàõ ö³ ïòàõè ïî÷àëè ïîòðîõó ãí³çäèòèñÿ òàêîæ ó Ëèïåöüê³é òà äåÿêèõ ³íøèõ îáëàñòÿõ. Ìåæà àðåàëó, ÿê áà÷èìî, ïîñòóïîâî ïðîñóâàºòüñÿ âñå äàë³ é äàë³ íà ñõ³ä ³ â ìåíø³é ì³ð³ íà ï³âí³÷. Ö³êàâî, ùî òåíäåíö³ÿ äî ðîçñåëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè çáåð³ãàëàñÿ äîâã³ ðîêè, íåçâàæàþ÷è íà ñêîðî÷åííÿ éîãî çàãàëüíî¿ ÷èñåëüíîñò³.  Óêðà¿íi ïîñòóïîâî çðîñòàëà êiëüêiñòü ãíiçä ó Õàðêiâñüêié, Ëóãàíñüêié, Äîíåöüêié, Äí³ïðîïåòðîâñüê³é, Çàïîðiçüêié îáëàñòÿõ. Íàïðèêëàä, ó Äîíåöüêié îáëàñòi í³ â 1931, í³ â 1958 ðîêàõ ëåëå÷èõ ãí³çä íå áóëî âèÿâëåíî âçàãàë³, ðîçñåëåííÿ ïî òåðèòî𳿠Äîíå÷÷èíè ïî÷àëîñÿ ó 1961 ðîö³.  1974 ðîö³ áóëî âiäîìî âñüîãî 4 ãíiçäà, ó 1982 14, ó 1988 âæå 34, ó 2004 42. Çÿâèëèñÿ ãíiçäà â Êðèìó, äå ëåëåêà óñï³øíî îñâî¿â çîíó ðèñîñ³ÿííÿ íà ï³âíî÷³ é ï³âí³÷íîìó ñõîä³ ï³âîñòðîâà. Ó íàñ ðîçñåëåííÿ òàêîæ ïðîõîäèëî õâèëÿìè: ïòàõè òî ïðîñóâàëèñÿ âïåðåä, òî âiäñòóïàëè íàçàä. Òîìó ñõiäíà ìåæà ïîøèðåííÿ áiëîãî ëåëåêè â Óêðà¿íi ïðîõîäèòü ïðèáëèçíî òàì æå, äå é ó 1930-òi ðîêè, õî÷à çà öåé ÷àñ ìîãëà á ïðîñóíóòèñÿ çíà÷íî äàëi. Íà ïî÷àòêó 1990-õ ðîê³â ïî÷àëàñÿ íîâà õâèëÿ ðîçñåëåííÿ, ëåëåêà çíîâó ïî÷àâ ïðîñóâàòèñÿ íà ñõ³ä. Ó Õàðê³âñüê³é îáëàñò³ ñïîñòåð³ãàëîñÿ çì³ùåííÿ ìåæ³ ïîøèðåííÿ âèäó íà ñõ³ä ó ïîð³âíÿíí³ ç 19741987 ðîêàìè. Ó 1998 ðîö³ âïåðøå çíàéäåí³ ãí³çäà íà ïðàâîìó áåðåç³ ð. Îñê³ë, òîáòî çàðàç ö³ ïòàõè çàñåëèëè âæå ïðàêòè÷íî âñþ òåðèòîð³þ îáëàñò³. Ó Ëóãàíñüê³é îáëàñò³, äå á³ëèé ëåëåêà çóñòð³÷àâñÿ íà ñõ³ä äî ð. Àéäàð, ó 1998 ð. Â.Â. ºòðîâ çíàéøîâ 2 ãí³çäà ó çàïëàâ³ ð. Äåðêóë á³ëÿ êîðäîíó ç Ðîñ³ºþ. Ó Ðîñòîâñüê³é îáëàñò³ ó 1996 ðîö³ ÷îðíîãóçè çíîâó çàãí³çäèëèñÿ ï³ñëÿ 5-ð³÷íî¿ ïåðåðâè. Ó Êðàñíîäàðñüêîìó êðà¿ ïåðøèé âèïàäîê ãí³çäóâàííÿ çàðåºñòðîâàíî ó 1998 ðîö³. Àêòèâ³çóâàëîñÿ ðîçñåëåííÿ ³ â ³íøèõ îáëàñòÿõ Ðîñ³¿. Ó 1996 ðîö³ â³äì³÷åíèé ð³çêèé ñïëåñê ÷èñåëüíîñò³ íà 20% ó Êàëóçüê³é îáëàñò³. Ïðîñòåæèòè, ÿê ïðîõîäèëî ðîçñåëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè äî XVIII ñòîë³òòÿ, çíà÷íî âàæ÷å. Ìîæíà â³äì³òèòè ëèøå, ùî âîíî áóëî. 11
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
³ðîã³äíî, â³äáóâàëîñÿ òàêîæ õâèëÿìè. Íàóêîâîþ îðí³òîëî㳺þ òîä³ ïðàêòè÷íî í³õòî íå çàéìàâñÿ, ³ äîñòîâ³ðí³ â³äîìîñò³ ïðî ïîøèðåííÿ òèõ ÷è ³íøèõ ïòàõ³â çíàéòè äóæå âàæêî. Äîâîäèòüñÿ çàäîâîëüíÿòèñÿ ïåðåâàæíî íåïðÿìèìè ñâ³ä÷åííÿìè ç ð³çíîìàí³òíèõ äæåðåë. Àëå îäí³ é ò³ æ ñâ³ä÷åííÿ ìîæíà íåð³äêî òðàêòóâàòè ïî-ð³çíîìó, òîìó ïðèéòè äî îñòàòî÷íîãî âèð³øåííÿ ïðîáëåìè áóâຠíå ëåãøå, í³æ çíàéòè ñí³ãîâó ëþäèíó. Òàê, çàëèøàºòüñÿ äî ê³íöÿ íå çÿñîâàíèì, êîëè ëåëåêè çàñåëèëè òåðèòîð³þ Óêðà¿íè. Ç ïåâí³ñòþ ìîæíà ñêàçàòè ëèøå òå, ùî ¿õ ùå íå áóëî çà ÷àñ³â Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³, àáî âîíè ò³ëüêè ïî÷àëè çÿâëÿòèñÿ. Ç òåðèòî𳿠Óêðà¿íè º ëèøå äâ³ çíàõ³äêè âèêîïíèõ ðåøòîê á³ëîãî ëåëåêè. Öå ïîñåëåííÿ VIII ñòîë³òòÿ äî í.å. íà îñòðîâ³ Áåðåçàíü ó Äí³ïðî-Áóçüêîìó ëèìàí³ ³ ïîñåëåííÿ Ùó÷èíêà XII XIII ñòîë³òü íà Ñåðåäíüîìó Äí³ïð³. Ó òîé æå ÷àñ òàêèé ñèíàíòðîïíèé ³ íå ìèñëèâñüêèé ïòàõ ÿê ãàëêà âèÿâëåíèé ó 13 ïîñåëåííÿõ. Ïðî ÷àñè êàìÿíîãî â³êó ÷è òðèï³ëüñüêî¿ êóëüòóðè, ÿê áà÷èìî, ìîâà íå éäå çîâñ³ì. Òà é çíàõ³äêà íà îñòðîâ³ Áåðåçàíü ïðèïàäຠíà ïåðèôåð³þ ðåã³îíó. Íå âèêëþ÷åíèé ³ çàë³ò ïòàõà ïî áåðåãó ìîðÿ àáî çàâåçåííÿ ðó÷íîãî ëåëåêè. Á³ëèé ëåëåêà áóâ âåëüìè øàíîâàíèì ïòàõîì ó Ñòàðîäàâí³é Ãðåö³¿, à ãðåöüê³ ïîñåëåííÿ ó ϳâí³÷íîìó Ïðè÷îðíîìîð¿ âåëè àêòèâíó òîðã³âëþ ç âàðâàðàìè ³ ìåòðîïî볺þ.  Îëü⳿ çíàéøëè íàâ³òü ê³ñòêè ï³âí³÷íîãî îëåíÿ, õî÷à í³ ïðî ÿêå ïðîæèâàííÿ éîãî òóò íåìà é ìîâè. Ó ñòåïîâ³é æå ñìóç³ êîëèøíüîãî ÑÐÑÐ çíàõ³äîê ðåøòîê á³ëîãî ëåëåêè âçàãàë³ íå áóëî. Îòæå, çàëèøàºòüñÿ ëèøå Ùó÷èíêà íà Äí³ïð³. Ìîæëèâî, öå áóëî îäíå ç ïåðøèõ îñòð³âíèõ ïîñåëåíü á³ëîãî ëåëåêè, ÿêèé ïî÷àâ çàñåëÿòè íîâ³ çåìë³.  ³íøèõ ðåã³îíàõ á³ëèé ëåëåêà â³äîìèé ç íàáàãàòî äàâí³øèõ ÷àñ³â. Ó ªâðîï³ âèêîïí³ ðåøòêè âèÿâëåí³ â³ä Ôðàíö³¿ äî ×åõ³¿ é Ïîëüù³. Òàê, ó ѳëå糿 öåé ïòàõ â³äîìèé ç íåîë³òó.  ²ðàí³ ïåðøà çíàõ³äêà äàòîâàíà ïðèáëèçíî 4000 ðîêîì äî í.å. Áàãàòî ÷îãî ìîæå äàòè àíàë³ç íåïðÿìèõ ñâ³ä÷åíü. Á³ëèé ëåëåêà çîâñ³ì íå çãàäóºòüñÿ ó ë³òîïèñàõ òà äàâíüîðóñüêèõ ë³òåðàòóðíèõ ïàìÿòêàõ, õî÷à, íàïðèêëàä, ó Ñëîâ³ î ïîëêó ²ãîðåâ³ì ôàóíà äîñèòü áàãàòà. Àâòîð öüîãî øåäåâðó ÷óäîâî çíàâ ïðèðîäó ñâîãî êðàþ. Á³ëèé ëåëåêà çàéìຠíàäòî âèçíà÷íå ì³ñöå â æèòò³ òà â³ðóâàííÿõ ð³çíèõ íàðîä³â, ùîá éîãî ìîãëè ïðîñòî ïðî³ãíîðóâàòè. Íå çãàäóºòüñÿ öåé ïòàõ ³ â äîêóìåíòàõ. Ó ñåðåäí³ â³êè ó áàãàòüîõ ì³ñòàõ Öåíòðàëüíî¿ ªâðîïè, îñîáëèâî â í³ìåöüêèõ çåìëÿõ, çà øêîäó, çàïîä³ÿíó ëåëåö³, êàðàëè ìàéæå 12
Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà
Á³ëèé ëåëåêà îäèí ³ç íàéá³ëüø óëþáëåíèõ â Óêðà¿í³ ïòàõ³â. Ôîòî ª.Ä. ßáëîíîâñüêî¿-Ãðèùåíêî.
òàê æå ñóâîðî, ÿê ³ çà çëî÷èíè ïðîòè ëþäèíè. Öå çíàõîäèëî â³äîáðàæåííÿ ó ì³ñüêèõ ñòàòóòàõ ³ çàêîíîäàâ÷èõ àêòàõ. ̳ñüêà âëàäà íåð³äêî ïðèéìàëà ð³øåííÿ ïðî îõîðîíó ãí³çä, ïðî âèä³ëåííÿ äëÿ öüîãî êîøò³â òà ³í. ͳ÷îãî ïîä³áíîãî íà Ðóñ³ ÷è ï³ñëÿ ¿¿ ðîçïàäó íå áóëî. Óÿâëåííÿ ïðî äàâíº ïðîæèâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè íà òåðèòî𳿠Óêðà¿íè ãðóíòóþòüñÿ ïåðø çà âñå íà åòíîãðàô³÷íèõ ìàòåð³àëàõ. Ó ê³ëüêîõ ñëîâàõ öå ìîæíà âèñëîâèòè òàê: Ëåëåê ó íàñ ëþáëÿòü ³ çàâæäè ëþáèëè. Àëå ÿê äàëåêî ïðîñòèðàºòüñÿ îòå çàâæäè íåâ³äîìî. Ó ôîëüêëîð³ íåð³äêî çóñòð³÷àºòüñÿ ïåðåíîñ ïîä³é ³ ãåðî¿â îäí³º¿ ³ñòîðè÷íî¿ åïîõè â ³íøó, çì³íà ì³ñöÿ 䳿 ³ ò.ï. Òà é îáðà13
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
çè áàãàòî â ÷îìó ñèìâîë³÷í³. Òîìó, íàïðèêëàä, êàçêà ïðî òå, ÿê ëåëåêè ï³äïàëèëè çàõîïëåíèé ìîíãîëî-òàòàðàìè Êè¿â ³ çíèùèëè âîðîã³â, ùå í³ ïðî ùî íå ãîâîðèòü. Ç òàêèì æå óñï³õîì ìîæíà çíàéòè êàçêè, ó ÿêèõ ç ìîíãîëî-òàòàðàìè áîðþòüñÿ çàïîð³çüê³ êîçàêè, àáî êè¿âñüê³ êíÿç³ âîþþòü ïðîòè òàòàð ³ òóðê³â. Ãðàô Ðîëàíä, îäèí ³ç âåëüìîæ ³ìïåðàòîðà ôðàíê³â Êàðëà Âåëèêîãî, ó 778 ðîö³ çàãèíóâ ó Ðîíñåâàëüñüê³é óùåëèí³ â ϳðåíåÿõ ó áîþ ç áàñêàìè, àëå â ϳñí³ ïðî Ðîëàíäà éîãî ñóïðîòèâíèêàìè âèÿâèëèñÿ ñàðàöèíè (àðàáè). Áîðîòüáà ç íèìè áóëà ÿêðàç àêòóàëüíîþ â ªâðîï³, êîëè çÿâèâñÿ öåé òâ³ð. Ïîâÿçàí³ ç òâàðèíàìè â³ðóâàííÿ ìîæóòü äîñèòü øâèäêî ïîøèðþâàòèñÿ, îñîáëèâî ïðè ïåðåñåëåíí³ íàðîä³â àáî ñàìèõ òâàðèí. Òàê, á³ëèé ëåëåêà çîâñ³ì íåäàâíî çàñåëèâ Áðÿíñüêó îáëàñòü ïî÷èíàþ÷è ç ê³íöÿ XIX ñòîë³òòÿ, àëå åòíîãðàôè çíàéøëè òàì óæå çâè÷àéíèé íàá³ð ³ç íàéá³ëüø ïîøèðåíèõ ïîâ³ð¿â. Òàê ñàìî çâè÷à¿â ³ ïîâ³ð¿â, ïîâÿçàíèõ ³ç ëåëåêîþ, íåìàëî âæå ³ â Åñòîí³¿, õî÷à â³í çÿâèâñÿ òàì ëèøå â ñåðåäèí³ XIX ñòîë³òòÿ. ϳñëÿ àðàáñüêèõ çàâîþâàíü êóëüò á³ëîãî ëåëåêè-ïàëîìíèêà øèðîêî ðîçïîâñþäèâñÿ ïî ìóñóëüìàíñüêîìó ñâ³òó. Ñåðåä îðí³òîìîðôíèõ îáðàç³â, ïîøèðåíèõ ó ñõ³äíîñëîâÿíñüêîìó íàðîäíîìó äåêîðàòèâíîìó ìèñòåöòâ³, á³ëîãî ëåëåêè íåìà. À âèøèâàíêè, ìàëþíêè íà êåðàì³ö³, ð³çüáëåííÿ áóëè íå ïðîñòî ïðèêðàñàìè. Çîáðàæåííÿ ìàëè ïåâíèé ñìèñë, âîíè â³ääçåðêàëþþòü ì³ôîëîã³÷í³ óÿâëåííÿ ëþäèíè ìèíóëîãî, ìàëè ìàã³÷íå çíà÷åííÿ, ñëóãóâàëè îáåðåãàìè. Çíîâó æ òàêè, ÿêáè á³ëèé ëåëåêà áóâ çâè÷àéíèì ïòàõîì, éîãî á íàâðÿä ÷è ïðî³ãíîðóâàëè. Ó íàðîäíîìó ìèñòåöòâ³ Öåíòðàëüíî¿ ªâðîïè öå äîñèòü ïîøèðåíèé ïåðñîíàæ. Îäèí ³ç çâè÷àéíèõ ïåðñîíàæ³â âîä³ííÿ êîçè íà ñâÿòêè â óêðà¿íö³â ³ á³ëîðóñ³â æóðàâåëü, ó ï³âäåííèõ æå òà çàõ³äíèõ ñëîâÿí öå ëåëåêà. Áóâ â³í íåîäì³ííîþ ô³ãóðîþ àíàëîã³÷íîãî îáðÿäó ³ â Ñõ³äí³é Ïðóññ³¿. Òå, ùî ðåøòêè ÷îðíîãóçà íå çíàéäåí³ ïðè àðõåîëîã³÷íèõ ðîçêîïêàõ, òàêîæ âàæëèâèé ìîìåíò. ³í ì³ã íå áóòè ìèñëèâñüêèì âèäîì ÷è âçàãàë³ îõîðîíÿòèñÿ ñàêðàëüíèìè òàáó, àëå õî÷ ÿê³ñü çàëèøêè ïòàõà, ùî ãí³çäèòüñÿ áåçïîñåðåäíüî íà ëþäñüêèõ îñåëÿõ, ïîâèíí³ çáåðåãòèñÿ. Íàïðèêëàä, ëåëåê, ÿê³ çàãèíóëè â³ä õèæàê³â ÷è ï³ä ÷àñ ïîæåæ. À ïðè íàá³ãàõ êî÷³âíèê³â ¿õ áóëî íåìàëî. Ïðè öüîìó íå îáîâÿçêîâî ïòàõè çãîðàëè ïîâí³ñòþ, âîíè ìîãëè ëèøå çàãèíóòè â³ä âîãíþ. Óêðà¿íñüê³ íàçâè á³ëîãî ëåëåêè ïîð³âíÿíî ìîëîä³, äî òîãî æ ìàéæå âñ³ âîíè ïîõîäÿòü ç ³íøèõ 14
Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà ìîâ. Âïåðøå çàô³êñîâàí³ ö³ ñëîâà ë³íãâ³ñòàìè ëèøå ó ìîâ³ XVI XVII ñòîë³òü. Ùå îäíå. ª.Ä. ßáëîíîâñüêîþ ³ Â.Þ. Áîæåíêîì áóâ ïðîâåäåíèé àíàë³ç äâîðÿíñüêèõ ãåðá³â ×åðí³ã³âñüêî¿ ãóáåðí³¿, ÿê³ âèíèêëè ó XVII íà ïî÷àòêó XVIII ñòîë³òòÿ, äåÿê³ òðîõè ðàí³øå. Âèÿâèëîñÿ, ùî çîáðàæåíü á³ëîãî ëåëåêè íåìà í³ íà ùèòàõ, í³ íà ³íøèõ åëåìåíòàõ ãåðá³â ùèòîòðèìà÷àõ, íàøîëîìíèêàõ ³ ò.ä. Ïðîòå, íà íèõ äîñèòü ÷àñòî ìîæíà ïîáà÷èòè ³íøèõ ðîçïîâñþäæåíèõ ³ ïîïóëÿðíèõ ïòàõ³â æóðàâë³â, ëåáåä³â, ÷àïåëü òîùî. Òîáòî, ìîæíà ñêàçàòè, ùî êîëè á³ëèé ëåëåêà âæå é çÿâèâñÿ äî òîãî ÷àñó â ôàóí³, éîãî ùå íå áóëî â óìàõ ëþäåé â³í íå ïîñ³â òîãî ì³ñöÿ, ÿêå çàéìຠíèí³ ó ôîëüêëîð³, ë³òåðàòóð³ é îáðàçîòâîð÷îìó ìèñòåöòâ³. À. Øàôîíñüêèé â îïèñ³ ×åðí³ã³âñüêîãî íàì³ñíèöòâà 1786 ðîêó âæå çãàäóâàâ ëåëåêó ÿê çâè÷àéíèé âèä. Õî÷à çà äàíèìè Ì.Î. Ìåíçá³ðà, ó ï³âí³÷íèõ ïîâ³òàõ ×åðí³ã³âñüêî¿ ãóáåðí³¿ â³í, î÷åâèäíî, íå áóâ â³äîìèé ùå é ó äðóã³é ïîëîâèí³ XIX ñòîð³÷÷ÿ. Éìîâ³ðí³øå âñüîãî çàñåëåííÿ Óêðà¿íè á³ëèì ëåëåêîþ ïî÷àëîñÿ ëèøå ï³ñëÿ òîãî, ÿê çâåäåííÿ ë³ñ³â ëþäèíîþ ïðèâåëî äî ¿õ ôðàãìåíòàö³¿ çíèêëè ñóö³ëüí³ ìàñèâè, ÿê³ ïåðåøêîäæàëè ðîçñåëåííþ. Ñïðîáóºìî òðîõè ðîçâ³ÿòè ìîðîê â³ê³â ³ â³äïîâ³ñòè íà ïèòàííÿ: êîëè á³ëèé ëåëåêà çàñåëèâ òåðèòîð³þ Óêðà¿íè? Íå ìåíø âàæëèâå ³íøå ÷îìó öå â³äáóëîñÿ? Âæå ãîâîðèëîñÿ, ùî öüîãî ïòàõà íå áóëî â Êè¿âñüê³é Ðóñ³ ³ ïåðø³ éîãî óêðà¿íñüê³ íàçâè çÿâèëèñÿ ó XVIXVII ñòîë³òòÿõ. Òîáòî öå ³ º ³ñòîðè÷í³ ðàìêè ïåð³îäó, êîëè â³äáóëîñÿ çàñåëåííÿ òåðèòî𳿠Çàõ³äíî¿ ³ Öåíòðàëüíî¿ Óêðà¿íè. Çà äîáè Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ á³ëèé ëåëåêà áóâ â³äñóòí³é ñêîð³øå âñüîãî òîìó, ùî ïðîñòî íå ìàâ çìîãè ñþäè ïðîíèêíóòè. Ðîçñåëÿòèñÿ â³í ì³ã äâîìà øëÿõàìè ç Áàëêàí ÷åðåç ïîíèççÿ Äóíàþ ³ ç Ïîëüù³. Àëå ç ï³âäíÿ çàñåëåí³ ëþäüìè çåìë³ îòî÷óâàëè ñòåïè, äå îäâ³êó æèëè êî÷³âíèêè, ç ÿêèìè ëåëåö³ áóëî íå ïî äîðîç³. Íà Çàõ³äí³é æå Óêðà¿í³ òîä³ ïðîñòèðàëèñÿ ãóñò³ íåïðîëàçí³ ë³ñè. ßê ñâ³ä÷àòü ³ñòîðè÷í³ äæåðåëà, ñóö³ëüí³ ïóù³ ñòâîðþâàëè ïðèðîäíèé ðóá³æ ì³æ Ãàëèöüêî-Âîëèíñüêèì êíÿç³âñòâîì òà Ïîëüùåþ. Çâÿçîê ì³æ äåðæàâàìè ï³äòðèìóâàâñÿ ëèøå ïî âóçüêèõ ïðîñ³êàõ. Çâè÷àéíî, ëåëåêà ì³ã áè ðîçñåëèòèñÿ ïî äîëèíàõ ð³÷îê, àëå ÿêðàç ó òèõ æå ì³ñöÿõ ïðîõîäèòü âîäîä³ë ì³æ áàñåéíàìè Áàëò³éñüêîãî ³ ×îðíîãî ìîð³â. Òîáòî é öåé øëÿõ áóâ çàêðèòèé. Äî òîãî æ ìîíãîëî-òàòàðñüêå íàøåñòÿ ïðèâåëî äî ñïóñòîøåííÿ ³ îáåçëþäíåííÿ çíà÷íèõ òåðèòîð³é. Ó íàñòóïí³ ñòîð³÷÷ÿ ÷åðåç ïîñò³éí³ íàá³ãè êðèìñüêèõ òàòàð ³ íî15
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ãàéö³â ìàéæå âåñü óêðà¿íñüêèé ë³ñîñòåï áóâ òàêîæ äóæå ìàëî çàñåëåíèé. Ñèòóàö³ÿ çì³íèëàñÿ ëèøå â XVI ñòîë³òò³.  îñòàíí³é éîãî òðåòèí³ ïîäí³ïðîâñüêèé ³ ïîä³ëüñüêèé ë³ñîñòåï ïî÷àâ øâèäêî çàñåëÿòèñÿ. Êðèìñüêå õàíñòâî ³ Íîãàéñüêà îðäà ÷åðåç âíóòð³øí³é ðîçáðàò çíà÷íî îñëàáëè, íàá³ãè ñòàëè ð³äøèìè ³ ìåíø ñïóñòîøëèâèìè. Äî òîãî æ íàáèðàëà ñèëó г÷ Ïîñïîëèòà. ̳öíà äåðæàâà âñå-òàêè ìîãëà îðãàí³çóâàòè îáîðîíó ïîðóá³ææÿ. Çàÿâèëî ïðî ñåáå, ÿê ñàìîñò³éíó ñèëó, íà òîé ÷àñ ³ óêðà¿íñüêå êîçàöòâî. Ç ³íøîãî áîêó, ïðîõîäèëî øâèäêå çâåäåííÿ ë³ñ³â. Ç XV ñòîë³òòÿ ó Çàõ³äí³é ªâðîï³ â³äêðèâñÿ çíà÷íèé ïîïèò íà áóä³âåëüíå äåðåâî. ßê ïèøå ². Êðèïÿêåâè÷, çàõ³äí³ óêðà¿íñüê³ çåìë³ ïîòðàïèëè ó ñìóãó ë³ñîâî¿ ãàðÿ÷êè. Çàðàäè íàæèâè çíèùóâàëèñÿ ö³ë³ ìàñèâè ïðàë³ñ³â. Íà åêñïîðò ³øëà íå ò³ëüêè äåðåâèíà. Âåëèê³ ë³ñîâ³ ïðîñòîðè âèïàëþâàëèñÿ íà ïîï³ë äëÿ îòðèìàííÿ ïîòàøó, ÿêîãî ïîòðåáóâàëà ºâðîïåéñüêà ïðîìèñëîâ³ñòü, ùî ïî÷àëà ðîçâèâàòèñÿ. Öå é áóëè ò³ ïåðåäóìîâè, ÿê³ äàëè çìîãó á³ëîìó ëåëåö³ çàñåëèòè Óêðà¿íó. Çâè÷àéíî, ç ïîâíîþ êàòåãîðè÷í³ñòþ ùîñü ñòâåðäæóâàòè âàæêî, àëå ç âèñîêîþ éìîâ³ðí³ñòþ ìîæíà ïðèïóñòèòè, ùî çàõ³äí³ ³ öåíòðàëüí³ îáëàñò³, à òàêîæ Ïîë³ññÿ, áóëè çàñåëåí³ äåñü ïðîòÿãîì XVXVII ñòîë³òü. Ó ñõ³äí³é ÷àñòèí³ Óêðà¿íè ðîçñåëåííÿ ïðîõîäèëî ï³çí³øå, òðèâຠâîíî òàì ³ äîñ³. Ö³êàâî ç³ñòàâèòè ö³ âèñíîâêè ç äàíèìè äëÿ ³íøèõ êðà¿í. Àíàëîã³÷íî â³äáóëîñÿ çàñåëåííÿ á³ëèì ëåëåêîþ Äàí³¿ ³ ϳâäåííî¿ Øâåö³¿. Äàòñüêèé îðí³òîëîã Á. Ëüîïåíò³í, ïðîàíàë³çóâàâøè íàðîäí³ íàçâè öüîãî ïòàõà, ôîëüêëîð òà ³ñòîðè÷í³ äæåðåëà, ïðèéøîâ äî âèñíîâêó, ùî á³ëèé ëåëåêà çÿâèâñÿ òàì ó XVI ñòîë³òò³. Ïðè÷èíîþ öüîãî áóëî òàêîæ âèðóáóâàííÿ ë³ñ³â, ÿêå ó âîëîãîìó êë³ìàò³ äî òîãî æ ñóïðîâîäæóâàëîñÿ çàáîëî÷óâàííÿì çíà÷íèõ òåðèòîð³é. Ö³ëêîì ìîæëèâî, ùî äåñü ó XVI ñòîë³òò³ ïðîéøëà âåëèêà õâèëÿ ðîçñåëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè ç öåíòðàëüíèõ ÷àñòèí ºâðîïåéñüêîãî àðåàëó ó ð³çíèõ íàïðÿìêàõ, ÿêà é ïðèâåëà äî éîãî øâèäêîãî ðîçøèðåííÿ. Áà÷à÷è òàêó âiäðàäíó êàðòèíó ïîñò³éíå ðîçñåëåííÿ ìîæíà ïîäóìàòè, ùî ç ëåëåêàìè ó íàñ âñå áëàãîïîëó÷íî. Íà æàëü, öèôðè ãîâîðÿòü ïðî iíøå. Çà îñòàíí³ ï³âñòîë³òòÿ ÷èñåëüí³ñòü ¿õ â Óêðà¿í³ ñêîðîòèëàñÿ ïðèíàéìí³ âäâ³÷³, ëèøå íåäàâíî âîíà ïî÷àëà çíîâó çðîñòàòè. Ïiä ÷àñ III Ìiæíàðîäíîãî îáëiêó ó 1974 ðîö³ íà òåðèòîði¿ Óêðà¿íè áóëî çàðåºñòðîâàíî 18 183 ãíiçäà, 16
Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà à â 19871988 ðîêàõ 14 762. Ö³ öèôðè ìîæóòü ñâ³ä÷èòè íå ò³ëüêè ïðî ïàä³ííÿ ÷èñåëüíîñò³, à é ïðî ìåíøó ïîâíîòó îáë³êó. Àëå ïîñò³éíå çìåíøåííÿ ê³ëüêîñò³ çàñåëåíèõ ëåëåêàìè ãí³çä ï³äòâåðäæóâàëîñÿ i ñåð³ÿìè îáëiê³â, ùî ïðîâîäèëèñÿ îðíiòîëîãàìè â îêðåìèõ îáëàñòÿõ òà íàñåëåíèõ ïóíêòàõ. Ïðîöåñ ñêîðî÷åííÿ ÷èñåëüíîñò³ ÷îðíîãóç³â â³äáóâàâñÿ ó íàñ óæå â ïåðø³é ÷âåðò³ XX ñòîë³òòÿ. Ó 1931 ðîö³ êðàºçíàâ÷à êîìiñiÿ Âñåóêðà¿íñüêî¿ Àêàäåìi¿ íàóê i êðàºçíàâ÷èé ãóðòîê Êè¿âñüêîãî iíñòèòóòó ïðîôåñiéíî¿ îñâiòè ïðîâåëè îáëiê ëåëå÷èõ ãíiçä. Ïî êîìñîìîëüñüêèõ îñåðåäêàõ, ïiîíåðñüêèõ çàãîíàõ, êðàºçíàâ÷èõ ãóðòêàõ, øêîëàõ áóëè ðîçiñëàíi ñïåöiàëüíi àíêåòè. Óæå òîäi â ñâî¿õ ëèñòàõ ëþäè ïèñàëè ïðî çìåíøåííÿ êiëüêîñòi ãíiçä ó äåÿêèõ ñåëàõ. Æèòåëi ðåñïóáëiêè îõî÷å âçÿëè ó÷àñòü â îáëiêó, òà íà æàëü ðåçóëüòàòè éîãî çàëèøèëèñÿ íåâiäîìèìè íàóêîâîìó ñâiòó. Âîíè íå áóëè îïóáëiêîâàíi. ßêðàç ó öåé ÷àñ ïî÷àëèñÿ ãîíiííÿ íà êðàºçíàâñòâî é îõîðîíó ïðèðîäè. Íåâàæêî çðîçóìiòè, ïiä ÿêèì ñîóñîì âñå öå ìîæíà áóëî ïîäàòè: ó òîé ÷àñ, ÿê êðà¿íà áóäóº ñîöiàëiçì, ÿêiñü òàì ãîðå-íàóêîâöi ìîðî÷àòü ëþäÿì ãîëîâó ïiäðàõóíêîì íiêîìó íå ïîòðiáíèõ ãíiçä. Òàê, ó 1930 ðîö³ áóëî ïðèïèíåíî âèäàííÿ ãàçåòè Ðàäÿíñüêèé ìèñëèâåöü òà ðèáàëêà. ßê ïîÿñíþâàëà ñàìà ðåäàêöiÿ ÷èòà÷àì, ïàïið áóâ ïîòðiáåí äëÿ áiëüø âàæëèâèõ öiëåé... Ëèøå íåäàâíî àíêåòè 1931 ðîêó áóëè ïåðåäàíi ç àðõiâó ²íñòèòóòó çîîëîãi¿ ÍÀÍ Óêðà¿íè íà êàôåäðó çîîëîãi¿ Êè¿âñüêîãî óíiâåðñèòåòó i îáðîáëåíi. Öiêàâî ç³ñòàâèòè äàíi îáëiêiâ 1931 i 1987 ðîê³â Îñü äëÿ ïðèêëàäó êiëüêà ñië ç òåðèòîði¿ ñó÷àñíî¿ Êè¿âñüêî¿ îáëàñòi. Ðîãîçiâ: ó 1931 ðîö³ 12 ãíiçä, ó 1987 1; Äóäàðêiâ 17 i 1; Ëþáàðöi 18 i 2; Ñòàðå 23 i 3; Ïiðíîâå 31 i 5; Ôåíåâè÷i 14 i 3. Êîìåíòàði, ÿê êàæóòü, çàéâi. Âòiì òàê ðiçêî çìåíøèëàñü êiëüêiñòü ëåëå÷èõ ãíiçä äàëåêî íå ó âñiõ ñåëàõ, º é òàêi, äå ¿õ ñòàëî áiëüøå. Àëå â öiëîìó ÷îðíîãóçiâ ó íàñ ñòàëî çàðàç íàáàãàòî ìåíøå. Óñüîãî â 1931 ðîö³ íà òîäiøíié òåðèòîði¿ ÓÐÑÐ áóëî íàðàõîâàíî 4121 ãíiçäî áiëîãî ëåëåêè. Öèôðè öi äàëåêi âiä iñòèííî¿ ÷èñåëüíîñòi. Çðîçóìiëî, ùî â òîé ÷àñ ïîâíèé îáëiê ïðîâåñòè áóëî íåìîæëèâî ëþäè òiëüêè ïî÷àëè îñâîþâàòè ãðàìîòó, òà é íå äî ëåëåê áóëî áàãàòüîì. Ùîá õî÷ ÿêîñü îöiíèòè çìiíè, ìè ïðîâåëè òàêèé ïiäðàõóíîê. Ó 1931 ðîö³ â ñåðåäíüîìó íà îäíå ñåëî, îõîïëåíå îáëiêîì, áóëî áëèçüêî 4 ãíiçä. Ó 1987 ðîö³ 2. Òîáòî ÷èñåëüíiñòü çìåíøèëàñÿ ïðèáëèçíî âäâi÷i. Îòæå â 1931 17
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ðîö³ íà íèíiøíié òåðèòîði¿ Óêðà¿íè ãíiçäèëîñÿ ïîðÿäêà 3040 òèñÿ÷ ïàð áiëèõ ëåëåê. Îöiíêà öÿ, çâè÷àéíî, äîñèòü ãðóáà, àëå âñå æ ïîêàçóº çàãàëüíó êàðòèíó. ϳä ÷àñ ² ̳æíàðîäíîãî îáë³êó â 1934 ðîö³ ëåëåê ó íàñ ðàõóâàëè ò³ëüêè â Çàõ³äí³é Óêðà¿í³. Ö³êàâî ïîð³âíÿòè ç ñó÷àñíèìè äàí³, îïóáë³êîâàí³ ó 1935 ðîö³ ïîëüñüêèì îðí³òîëîãîì Ê. Âîäç³öüêèì äëÿ êîëèøíüîãî Ëüâ³âñüêîãî âîºâîäñòâà. Ïðèáëèçíî ïîëîâèíà éîãî öå íèí³øíÿ Ëüâ³âñüêà îáëàñòü. Âñüîãî áóëî çàðåºñòðîâàíî 7007 ãí³çä á³ëîãî ëåëåêè, ïðè÷îìó, ÿê ï³äðàõóâàâ êðàê³âñüêèé ó÷åíèé Ï. Ïðîôóñ, ïðèáëèçíî 5430 ç íèõ íà òåðèòîð³¿, ùî â³ä³éøëà ïîò³ì äî Óêðà¿íè. Òóò âèÿâëåíî 5 ñ³ë ç ÷èñåëüí³ñòþ ëåëåê â³ä 50 äî 80 ïàð, 10 â³ä 41 äî 50. Íàéá³ëüøå ÷îðíîãóç³â áóëî ó ïîâ³ò³ Ðóäêè 709 ïàð, ãóñòîòà ¿õ íàñåëåííÿ ñòàíîâèëà 105,8 ïàð íà 100 êâàäðàòíèõ ê³ëîìåòð³â. Öèôðà, ÿê íà ñüîãîäí³øí³é äåíü, çîâñ³ì ôàíòàñòè÷íà. Íàâ³òü òîä³ öå áóëî ìàéæå âäâ³÷³ á³ëüøå çà áóäü-ÿêèé ³íøèé ïîâ³ò. Ó 1987 ðîö³ æ íà Ëüâ³âùèí³ çàðåºñòðîâàíî âñüîãî 1442 ïàðè ëåëåê. Öå, çâè÷àéíî, íå ïîâí³ äàí³, àëå âñå îäíî ìàºìî çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ïðèíàéìí³ ó 23 ðàçè. Ëèøå ó 2 ñåëàõ áóëî á³ëüøå 20 çàñåëåíèõ ãí³çä. Çà äàíèìè Î. Ãðàáàðà, ó 19331934 ðîêàõ â Óêðà¿íñüêîìó Çàêàðïàòò³ áóëî 5 ñ³ë, ó ÿêèõ íàðàõîâóâàëîñü á³ëüøå 30 ãí³çä á³ëîãî ëåëåêè. Ó 19871988 ðîêàõ â æîäíîìó íàñåëåíîìó ïóíêò³ Çàêàðïàòñüêî¿ îáëàñò³ íå âèÿâëåíî á³ëüøå 10 ãí³çä. Ó ì. Îñòåð ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³, çà äàíèìè Â.Ì. Áàáêà, ó 1953 ðîö³ áóëî 26 çàñåëåíèõ ÷îðíîãóçàìè ãí³çä, ó 1975 11, ó 1977 6, ó 1979 4, ó 1982 3, ó 1994 5. Çàðàç òàêèõ ëåëå÷èõ ñ³ë óæå á³ëüøå, ïðîòå ð³âåíü ÷èñåëüíîñò³ 1930-õ ðîê³â ùå íå â³äíîâèâñÿ. Òàê, ó 2004 ðîö³ â ñ. Õèæêè íà Ñóìùèí³ áóëî 47 çàñåëåíèõ ãí³çä, ó ñ. Ñì³äèí íà Âîëèí³ 42, ó ñ. Õë³â÷àíè íà Ëüâ³âùèí³ 39.
18
ѳìåéíà õðîí³êà
Ï
îñåëÿºòüñÿ á³ëèé ëåëåêà ó âiäêðèòîìó ëàíäøàôòi ç ïðèäàòíèìè êîðìîâèìè óãiääÿìè ëóêàìè, áîëîòàìè, ïàñîâèùàìè. Ïîëþáëÿº çâîëîæåí³ ä³ëÿíêè ç íåâèñîêîþ òðàâÿíîþ ðîñëèíí³ñòþ, íà ÿêèõ º ãðóïè ñòàðèõ ðîçëîãèõ äåðåâ, îñîáëèâî ÿêùî ëóêè ïåð³îäè÷íî çàòîïëþþòüñÿ, à òðàâà ðåãóëÿðíî âèêîøóºòüñÿ. Ïðè ñïàä³ ïîâåí³ óòâîðþþòüñÿ âåëèê³ ïëîù³ ì³ëêîâîääÿ, òóò áàãàòî ð³çíîìàí³òíèõ äð³áíèõ òâàðèí, ÿêèìè æèâèòüñÿ ëåëåêà. ѳíîê³ñ òàêîæ ñïðèÿº áàãàòîìó ïîëþâàííþ. ϳñëÿ âèêîøóâàííÿ òðàâè êîìàõè, ãðèçóíè, çåìíîâîäí³ ñòàþòü ëåãêîþ çäîáè÷÷þ. Îñü ÷îìó â íàøèõ óìîâàõ äëÿ á³ëîãî ëåëåêè íàéá³ëüø ñïðèÿòëèâèìè º ïðèðîäí³ çàïëàâí³ ëóêè íà ð³÷êàõ ç íåçàðåãóëüîâàíèì ñòîêîì. Ãóñòîòà éîãî íàñåëåííÿ â òàêèõ ì³ñöÿõ ìîæå äîñÿãàòè äåñÿòê³â ïàð íà 100 êâàäðàòíèõ ê³ëîìåòð³â. Ðîçîðþâàííÿ çàïëàâè çíà÷íî ïîã³ðøóº êîðìîâ³ óã³ääÿ, ÷îðíîãóç óíèêຠâèñîêî¿ ðîñëèííîñò³. Âè íå ïîáà÷èòå éîãî íà ïîë³ ïøåíèö³, ùî âæå çàêîëîñèëàñü, àáî òèì á³ëüøå â êóêóðóäç³.  Óêðà¿íñüêèõ Êàðïàòàõ á³ëèé ëåëåêà ãí³çäèòüñÿ äî âèñîòè 700800 ìåòð³â íàä ðiâíåì ìîðÿ, â îñíîâíîìó ï³äí³ìàºòüñÿ â ãîðè â³í ïî äîëèíàõ ði÷îê. Ó Øâåéöà𳿠öèõ ïòàõ³â çóñòð³÷àëè äî 900 ìåòð³â, ó Òàòðàõ äî 1000 ìåòð³â. À îñü ó Âiðìåíi¿ ëåëåêè ãíiçäÿòüñÿ íà âèñîòi 2000 ìåòð³â áiëÿ îçåðà Ñåâàí, à â 19
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Òóðå÷÷èí³ çíàõîäèëè ãí³çäà íàâ³òü íà âèñîò³ 2200 ìåòð³â íàä ð³âíåì ìîðÿ. Ãíiçäà öi ïòàõè âëàøòîâóþòü íà ïîîäèíîêî ñòîÿ÷èõ âåëèêèõ äåðåâàõ, ð³çíîìàí³òíèõ áóäiâëÿõ, ñòîâïàõ åëåêòðîëiíié, âîäîíàïiðíèõ áàøòàõ òîùî. Ç äåðåâ ëåëåêè âiääàþòü ïåðåâàãó òèì, ùî ðîñòóòü ïîáëèçó ëþäñüêîãî æèòëà àáî â çàïëàâàõ ðiê i ìàþòü âåëèêó ðîçëîãó êðîíó. Çà ï³äðàõóíêàìè, çðîáëåíèìè â
Ç êîæíèì ðîêîì âñå á³ëüøå ëåëå÷èõ ãí³çä çÿâëÿºòüñÿ íà åëåêòðè÷íèõ ñòîâïàõ. Ñ. Áóáí³âñüêà Ñëîá³äêà, ×åðêàñüêà îáëàñòü. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.
Óêðà¿í³ ó 1987 ðîö³, áiëüøå ïîëîâèíè ãíiçä íà äåðåâàõ áóëè çáóäîâàíi íà òîïîëÿõ, ÿñåíàõ, âåðáàõ i äóáàõ. Ó 1934 ðîö³ ó òîä³øíüîìó Ëüâ³âñüêîìó âîºâîäñòâ³ Ïîëüù³, ÿê ñâ³ä÷èòü Ê. Âîäç³öüêèé, íàé÷àñò³øå ÷îðíîãóçè ãí³çäèëèñÿ íà òîïîëÿõ, ëèïàõ, ÿñåíàõ, âåðáàõ, äóáàõ. Ëåëåêè äàâíi ñóïóòíèêè ëþäèíè. Âîíè îõî÷å ñåëÿòüñÿ â íàñåëåíèõ ïóíêòàõ. Çóñòði÷àþòüñÿ íàâiòü ó âåëèêèõ ìiñòàõ. Ó ðàéöåíòðàõ æå âîíè íåð³äêî âëàøòîâóþòüñÿ ïðÿìî íà öåíòðàëüíèõ âóëèöÿõ. Àëå òðàïëÿþòüñÿ ëåëå÷i îñåëi i äàëåêî â³ä ëþäñüêîãî æèòëà â çàïëàâàõ ðiê, íà óçëiññÿõ, âçäîâæ äîðiã. Ñåðåä áîëîòà ìîæíà ³íîä³ ïîáà÷èòè ãí³çäî íàâ³òü íà íåâèñîêîìó 20
ѳìåéíà õðîí³êà ïåíüêó. À ïîáëèçó ñåëà Áóáí³âñüêà Ñëîá³äêà íà ×åðêàùèí³ íåâåëèêà êîëîí³ÿ ëåëåê ç 8 ãí³çä ðîçì³ùóºòüñÿ â ðîçð³äæåíîìó ñîñíÿêó. Ïòàõè çáóäóâàëè ¿õ íà çëàìàíèõ ñòîâáóðàõ äåðåâ. Êîëè çâè÷íèõ äëÿ ãíiçäóâàííÿ ìiñöü íå âèñòà÷àº, ïòàõè ïî÷èíàþòü îñâîþâàòè íîâi. Òàê, ëåëåêè äîñèòü øâèäêî îáæèëè åëåêòðè÷íi òà òåëåôîííi ñòîâïè. ʳëüê³ñòü ãí³çä íà íèõ ïîñòóïîâî çðîñòàëà, ïåðåâèùèâøè çãîäîì â³äñîòîê ëåëå÷èõ áóä³âåëü ó òðàäèö³éíèõ ì³ñöÿõ. Ó 1931 ðîö³ íà òîä³øí³é òåðèòî𳿠ÓÐÑÐ ãí³çä íà ñòîâïàõ íå áóëî çàðåºñòðîâàíî çîâñ³ì. Ó 19871988 ðîêàõ ¿õ ÷àñòêà çàãàëîì ïî Óêðà¿í³ âæå ïåðåâèùóâàëà ÷âåðòü â³ä çàãàëüíî¿ ê³ëüêîñò³, ó 1994 1995 ðîêàõ äîñÿãëà òðåòèíè, à çà äàíèìè íåäàâíî ïðîâåäåíîãî VI ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ÷èñåëüíîñò³ ó 20042005 ðîêàõ âæå ïåðåâèùóº 40%. Ïðè÷îìó, ÿêùî ðàí³øå ãí³çäà íà ñòîâïàõ Ëåëåêè ãí³çäÿòüñÿ íå ò³ëüêè íà çâè÷àéíèõ ïåðåâàæàëè ó ï³âäåííèõ ñòîâïàõ, à é íà îïîðàõ âèñîêîâîëüòíèõ ËÅÏ. Ñ. Ñóâ³ä, Êè¿âñüêà îáëàñòü. ñòåïîâèõ îáëàñòÿõ (ç³ Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà. çðîçóì³ëèõ ïðè÷èí äåðåâ òà ùå é âåëèêèõ òàì çíà÷íî ìåíøå, í³æ ó ë³ñîâ³é ñìóç³), òî çàðàç íà Æèòîìèðùèí³ òà Âîëèí³ ¿õ ìàéæå ñò³ëüêè æ, ÿê ³ â Äîíåöüê³é ÷è Ìèêîëà¿âñüê³é îáëàñòÿõ. Ðîçì³ùåííÿ ãí³çä á³ëîãî ëåëåêè çà îñòàíí³ äåñÿòèë³òòÿ âçàãàë³ çàçíàëî çíà÷íèõ çì³í. ßêùî ó 1931 ðîö³ íà òîä³øí³é òåðèòî𳿠ÓÐÑÐ 68% ¿õ çíàõîäèëèñÿ íà áóä³âëÿõ, òî äî 19871988 ðîêàõ ÷àñòêà ñêîðîòèëàñÿ äî 20%, ó 19941995 ðîêàõ ñòàíîâèëà âæå âñüîãî 13%, à â 20042005 ðîêàõ âçàãàë³ ëèøå 9%. Íåâïèííî çá³ëüøóºòüñÿ â³äñîòîê ãí³çä íà ñòîâïàõ ³ âîäîíàï³ð21
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
íèõ áàøòàõ. ʳëüê³ñòü ãí³çä íà äåðåâàõ ñïî÷àòêó çá³ëüøèëàñÿ ìàéæå â ï³âòîðà ðàçè, ïîò³ì ïî÷àëà òàêîæ çìåíøóâàòèñÿ, çà âêàçàíèé ïåð³îä âîíà êîëèâàëàñü ó ìåæàõ 3045%. Öÿ òåíäåíö³ÿ º çàãàëüíîþ, âîíà ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ó ð³çíèõ êðà¿íàõ. Ó Ñëîâà÷÷èí³ â 1934 ðîö³ 63% ãí³çä áóëè íà äàõàõ, ó 1958 ïîëîâèíà, äî 1974 ðîêó ¿õ ÷àñòêà ñêîðîòèëàñÿ äî ÷âåðò³, â 1984 ðîö³ âæå ñòàíîâèëà 11%, à â 1995 ðîö³ âñüîãî 5%. ʳëüê³ñòü ãí³çä íà äåðåâàõ òàêîæ ñïî÷àòêó çá³ëüøóâàëàñÿ, àëå ïîò³ì ï³øëà íà ñïàä ³ â 1995 ðîö³ ¿õ áóëî âñüîãî 2%. ×àñòêà æ ãí³çä íà åëåêòðîîïîðàõ øâèäêî çðîñòàëà: ç 15% ó 1974 ðîö³ äî 38% ó 1984. Àëå â 1995 ðîö³ ¿õ áóëà âæå âñüîãî ÷âåðòü. Ïîâÿçàíî öå ç òèì, ùî ó Ñëîâà÷÷èí³ ïðè ï³äòðèìö³ äåðæàâè áóëà çáóäîâàíà âåëèêà ê³ëüê³ñòü øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü ó 1995 ðîö³ 37% ëåëå÷èõ ãí³çä çíàõîäèëèñÿ íà íèõ. Ó êîëèøí³é ÍÄÐ ÷àñòêà ãí³çä íà äàõàõ ñêîðîòèëàñÿ ç 85% ó 1958 ðîö³ äî 43% ó 1984 ðîö³. Íà åëåêòðîîïîðàõ æå çà öåé ñàìèé ïåð³îä ê³ëüê³ñòü ¿õ çðîñëà ç 0,4% äî 25%.  Óãîðùèí³ ó 2000 ðîö³ âæå òðè ÷âåðò³ ëåëåê ãí³çäèëèñÿ íà ñòîâïàõ. Çã³äíî ïðîâåäåíîãî ².Å. Ñàìóñåíêî àíàë³çó, ìàñîâèé ïåðåõ³ä ëåëåê äî ãí³çäóâàííÿ íà íåòðàäèö³éíèõ îïîðàõ ÿê ó êîëèøíüîìó ÑÐÑÐ, òàê ³ â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ, â³äáóâñÿ ó 1970
Òèïîâå ì³ñöå ãí³çäóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³: âîäîíàï³ðíà áàøòà íà ôåðì³. Ñ. Ñóâ³ä, Êè¿âñüêà îáëàñòü. Ôîòî Â.Ì.Ãðèùåíêà.
22
ѳìåéíà õðîí³êà
Äëÿ ãí³çäóâàííÿ ëåëåêè îáèðàþòü âåëèê³ äåðåâà ç óñîõëèìè, çëàìàíèìè àáî æ çð³çàíèìè ã³ëêàìè. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.
1980-õ ðîêàõ. Ïîâÿçàíî öå, ïåðø çà âñå, ç³ çíà÷íèìè çì³íàìè ó ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêîìó âèðîáíèöòâ³ òà çàáóäîâ³ ñåëà çíèêëè áóäèíêè ç ìÿêèìè äàõàìè, çíà÷íî çìåíøèëàñÿ ê³ëüê³ñòü ð³çíîìàí³òíèõ äîïîì³æíèõ áóä³âåëü, ìåíøå ñòàëî é ìàëåíüêèõ õóòîð³â. Êð³ì òîãî, çì³íèëàñÿ ³ ïñèõîëîã³ÿ ëþäåé âñå ìåíøå ¿õ õî÷óòü áà÷èòè ëåëåêó íà äàõó. Ç ³íøîãî áîêó çÿâèëàñÿ âåëèêà ê³ëüê³ñòü îïîð åëåêòðîìåðåæ³ ³ âîäîíàï³ðíèõ áàøò (ó íàñ ÷àñò³øå âñüîãî ëåëåêè ñåëÿòüñÿ íà íàéá³ëüø ïîøèðåíèõ áàøòàõ Ðîæíîâñüêîãî). ßê ïîêàçàëè ñïîñòåðåæåííÿ íà òåðèòîð³ÿõ, äå ÷èñåëüí³ñòü ëåëåê øâèäêî çðîñòàëà (³ â³äïîâ³äíî áóäóâàëîñÿ áàãàòî íîâèõ ãí³çä), öèì ïòàõàì ó ïðèíöèï³ âñå îäíî, äå áóäóâàòè ãí³çäî íà çð³çàí³é âåðõ³âö³ äåðåâà, íà ñòîâï³, äàõó áóä³âë³ ÷è â ³íøîìó çðó÷íîìó ì³ñö³. Àáè âîíî áóëî. À â òîìó é ïðîáëåìà, ùî ñòîâï³â íà ñ³ëüñüêèõ âóëèöÿõ óæå á³ëüøå, í³æ ñòàðèõ äåðåâ. Ëåëåêè íå òîìó âñå ÷àñò³øå ñåëÿòüñÿ íà åëåêòðîîïîðàõ, ùî âîíè ìàþòü ó íèõ òàêó âåëèêó ïîïóëÿðí³ñòü. Ïðîñòî á³ëüøå í³äå. Îñîáëèâî öå â³ä÷óâàºòüñÿ çàðàç, êîëè ÷èñåëüí³ñòü öèõ ïòàõ³â ïî÷àëà çðîñòàòè. ²íøèìè ñëîâàìè, ëåëåêè âèêîðèñòîâóþòü âñ³ íàÿâí³ ìîæëèâîñò³ äëÿ ïîáóäîâè ãí³çä, íå â³ääàþ÷è âåëèêî¿ ïåðåâàãè ÿêî23
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ìóñü âàð³àíòó. Âëàñíå êàæó÷è, ðîçì³ùåííÿ ãí³çä â³äîáðàæóº íå ñò³ëüêè óïîäîáàííÿ ïòàõ³â, ñê³ëüêè ìîæëèâîñò³ ¿õ óëàøòóâàííÿ. ×îðíîãóçè ñòàëè ãíiçäèòèñÿ íàâ³òü íà çàëiçíè÷íèõ ñòàíöiÿõ, âëàøòîâóþ÷èñü íà îïîðàõ êîíòàêòíî¿ ìåðåæi. Íà øóì ïî¿çäiâ ïiä ñàìèìè íîãàìè âîíè íå çâåðòàþòü óâàãè. Çà äàíèìè Ì.Ñ. Àäàìÿíà, ó ³ðìåí³¿ ó äîëèí³ ð³÷êè Àðàêñ íà 4 ñòàíö³ÿõ ãí³çäèòüñÿ â ñåðåäíüîìó ïî 40 ïàð ëåëåê. Ìîæíà ïîáà÷èòè ëåëåê-çàë³çíè÷íèê³â ³ â íàñ. Íàïðèêëàä, íà ñòàíö³¿ Êðóòè íà ×åðí³ã³âùèí³. Ãí³çäî íà ïàìÿòíèêó â ñ. Íåâèöüêîìó Çÿâëÿþòüñÿ ãíiçäà i íà Çàêàðïàòò³. Ôîòî ª.Ì. Ìàíà. íà ïàìÿòíèêàõ, çâè÷àéíî íå âèêëèêàþ÷è îñîáëèâîãî çàõîïëåííÿ â ëþäåé. Ó ð³çíèõ îáëàñòÿõ ìåí³ äîâåëîñÿ áà÷èòè ïàìÿòíèêè çàãèáëèì âî¿íàì ç ëåëå÷èìè ãí³çäàìè.  ²ñïàíi¿ º ñòàòóÿ ²ñóñà Õðèñòà, óâ³í÷àíà áóä³âëåþ ÷îðíîãóç³â.  Îäåñüêié îáëàñòi îäíîãî ðàçó áóëî çíàéäåíî ãíiçäî íà ñòàðié ñêèðò³ ñîëîìè. Ðàí³øå, äî ðå÷³, òàê³ ãí³çäà çóñòð³÷àëèñÿ íå òàê óæå é ð³äêî. Âiäîìi âèïàäêè ãíiçäóâàííÿ ëåëåê íàâiòü íà çåìëi. Ó ã³ðñüê³é ì³ñöåâîñò³ ö³ ïòàõè ìîæóòü ïîñåëÿòèñÿ íà ñêåëÿõ. Òàê, ó Ïîðòóãà볿 ó 1994 ðîö³ áóëî çàðåºñòðîâàíî 57 ãí³çä íà ïðèáåðåæíèõ ñêåëÿõ. Áóâàëè âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ ³ â çàëèøåíèõ áóä³âëÿõ ñêîïè òà ³íøèõ õèæàê³â. ²íîä³ ëåëåêè âëàøòîâóþòü ãí³çäà ó ïðÿìî-òàêè íåçâè÷àéíèõ ì³ñöÿõ. Ó Ðóìóí³¿ ïàðà çìîñòèëà ãí³çäî íà âåëèê³é êóï³ ãíîþ, â Óãîðùèí³ çíàéøëè ãí³çäî íà êóï³ õìèçó, ³íøå íà ñèðåí³ ïðîòèïîâ³òðÿíî¿ îáîðîíè, à â Åñòîí³¿ íàâ³òü íà ïðèñòðî¿ äëÿ 24
ѳìåéíà õðîí³êà íàâàíòàæóâàííÿ êîëîä ó ë³ñíèöòâ³. Ó ñ. Ãîðîäèùå íà Ëüâ³âùèí³ ó 2005 ðîö³ ëåëåêè âëàøòóâàëèñÿ íà ñòð³ë³ àâòîìîá³ëüíîãî êðàíà, ÿêèé ñòîÿâ áåç ðîáîòè íà òåðèòî𳿠çàâîäó. Çâè÷àéíî ÷îðíîãóçè ïîñåëÿþòüñÿ îêðåìèìè ïàðàìè i íå äóæå äðóæåëþáíî âiäíîñÿòüñÿ äî íàéáëèæ÷èõ ñóñiäiâ. Íåðiäêî ñïðîáè ïðèâàáèòè öèõ ïòàõiâ íà øòó÷íi ãíiçäiâëi áóâàþòü ìàðíèìè ÷åðåç òå, ùî ïàðà, ÿêà ãíiçäèòüñÿ íåïîäàëiê, ïðîãàíÿº íîâèõ êâàðòèðàíòiâ. Àëå ç iíøîãî áîêó, ëåëåêè íåðiäêî âëàøòîâóþòü i ñïðàâæí³ êîëîíi¿, iíîäi íàâiòü ïî êiëüêà ãíiçä íà îäíîìó äåðåâi.  öåíòð³ ñ. Òóæàð íà ×åðí³ã³âùèí³ íà ñòàð³é òîïîë³ ó 1997 ðîö³ áóëî 8 ãí³çä, à ðîê³â äåñÿòü òîìó, çà ñâ³ä÷åííÿì ì³ñöåâèõ æèòåë³â, äî 16. Ó áiëîðóñüêîìó ìiñòi Õîéíèêè äî Âåëèêî¿ Âiò÷èçíÿíî¿ âiéíè íà âåëè÷åçíié òîïîëi áóëî 14 ëåëå÷èõ ãíiçä. À íà îäíîìó ç ñòàðèõ äåðåâ ó Ìàðîêêî çíàéøëè íàâ³òü 28 ãí³çä! Ó ñåëi Ïiðíîâå Êè¿âñüêî¿ îáëàñòi ó 1930-õ ðîêàõ áóëà âåëèêà êîëîíiÿ ç êiëüêîõ äåñÿòêiâ ãíiçä. Íà îäíîìó ç õóò³ðö³â â îêîëèöÿõ Á³ëîâåçüêî¿ ïóù³ ó 1981 ðîö³ îðí³òîëîãè íàðàõóâàëè 22 ãí³çäà íà 12 äåðåâàõ, ùî ðîñëè íà ïëîù³ 45 ãåêòàð³â. Ó Âiðìåíi¿ íà çàëiçíè÷íié ñòàíöi¿ Ìàñiñ º êîëîíiÿ ç 62 ãíiçä. Îõî÷å ñåëÿòüñÿ ëåëåêè i â êîëîíiÿõ ÷àïåëü. Íàéá³ëüøà ç ëåëå÷èõ êîëîí³é ó íàñåëåíèõ ïóíêòàõ çíàõîäèòüñÿ â ì³ñò³ Àëüôàðî íà ï³âí³÷íîìó ñõîä³ ²ñïàí³¿. Âñüîãî â íüîìó â 1994 ðîö³ ãí³çäèëîñÿ áëèçüêî 100 ïàð á³ëîãî ëåëåêè. Ç íèõ 60 íà äàõó êàôåäðàëüíîãî ñîáîðó Ñâÿòîãî ̳ãåëÿ. Æîäíîãî ³íøîãî âèïàäêó ãí³çäóâàííÿ òàêî¿ ê³ëüêîñò³ ëåëåê íà îäí³é áóä³âë³ â ñâ³ò³ íå â³äîìî. Äëÿ ïîä³áíî¿ êîíöåíòðàö³¿ ãí³çä º âñ³ ïåðåäóìîâè. Ïëîùà äàõó íå òàêà âæå é ìàëåíüêà áëèçüêî 3000 êâàäðàòíèõ ìåòð³â. Äî òîãî æ íà íüîìó º âåëèêà ê³ëüê³ñòü ð³çíîìàí³òíèõ áàøòîê, çóáö³â, âèñòóï³â ³ ò.ï. Öå äóæå çðó÷íî äëÿ âëàøòóâàííÿ ãí³çä. Íó é, çâè÷àéíî, ïòàõè ìàþòü âäîñòàëü ¿æ³ ïîðÿä âåëèê³ ïîëÿ çðîøåííÿ ³ çàïëàâà ð³÷êè Åáðî. Âåñíîþ ëåëåêè, ÿê ïðàâèëî, ïîâåðòàþòüñÿ â òó æ ìiñöåâiñòü, äå âèâîäèëè ïòàøåíÿò ó ìèíóëîìó ðîöi, õî÷à çîâñiì íå îáîâÿçêîâî çàéìàþòü òå ñàìå ãíiçäî. Öå ìîæå áóòè áóäü-ÿêà âàðòà óâàãè îñåëÿ, ïðè÷îìó íîâi ãíiçäà ïòàõè áóäóþòü ïîðiâíÿíî ðiäêî. ×àñòiøå çàéìàþòü ñòàði i ëèøå ðåìîíòóþòü òà íàäáóäîâóþòü ¿õ. Âiäîìi é âèïàäêè äèâîâèæíî¿ ïðèâÿçàíîñòi ëåëåê äî ñòðîãî âèçíà÷åíèõ ìiñöü ãíiçäóâàííÿ. Ïðî îäèí ³ç íèõ ðîçïîâiâ îðíiòîëîã Â.Ô. Ãàâðií.  îäíîìó áiëîðóñüêîìó ñåëi ÷åðåç ðåìîíò äàõó ëåëå÷å ãíiçäî âîñåíè áóëî ñêèíóòå. Âåñíîþ ïàðà çíîâó ïîâåðíó25
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ëàñü äî öüîãî æ áóäèíêó. Íà íîâîìó øèôåðíîìó äàõó ïòàõè äîâãî íå ìîãëè çàêðiïèòè áóäiâåëüíèé ìàòåðiàë, ãiëêè âåñü ÷àñ ñêî÷óâàëèñÿ âíèç. Íåçâàæàþ÷è íà öå, ëåëåêè ïðèíîñèëè ¿õ çíîâó é çíîâó. Íàðåøòi ÷àñòèíà ç íèõ ñòàëà çàñòðÿâàòè íà íèæíiõ êðàÿõ äàõó. Çàâäÿêè öüîìó ãíiçäî âñå-òàêè áóëî çáóäîâàíå íà äàõó âèñî÷èëà öiëà ãîðà ãiëîê! Íàéöiêàâiøå òå, ùî âñüîãî çà ñîòíþ ìåòðiâ çíàõîäèëîñÿ ïîðîæíº ãíiçäî, çàëèøåíå iíøîþ ïàðîþ â ìèíóëîìó ðîöi. ϳñëÿ çàòîïëåííÿ íàñåëåíèõ ïóíêò³â ïðè ñòâîðåíí³ âîäîñõîâèù íà Äí³ïð³ ëåëåêè äåÿêèé ÷àñ ïîâåðòàëèñÿ íà ñòàð³ ì³ñöÿ, õî÷ ñië óæå íå áóëî, ïiä âîäîþ âèÿâèëèñÿ ¿õ ðiäíi ëóêè. Ó ïåðøi ðîêè, êîëè ðiâåíü ¿¿ áóâ ùå íåâåëèêèé, ïòàõè âëàøòîâóâàëè ãí³çäà íà âèñòóïàþ÷èõ ³ç âîäè ïàãîðáàõ, ïåíüêàõ, âèêèíóòèõ íà áåðåã ñòîâáóðàõ äåðåâ. Ëèøå ïiñëÿ ïîâíîãî çàòîïëåííÿ ëåëåêè êèíóëè îáæèòi ìiñöÿ. Çàëèøàëèñÿ âîíè äåÿêèé ÷àñ i ó âèñåëåíèõ ÷îðíîáèëüñüêèõ ñåëàõ. Çãîäîì æå ÿê â óêðà¿íñüê³é, òàê ³ â á³ëîðóñüê³é ÷àñòèíàõ çîíè, ëåëåêè â á³ëüøîñò³ íàñåëåíèõ ïóíêò³â ãí³çäèòèñÿ ïåðåñòàëè. Çàðàç ¿õ òóò ìîæíà çóñòð³òè â îñíîâíîìó òàì, äå çàëèøèëèñÿ ëþäè. Ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî, ùî â ëåëåê º ñâî¿ óÿâëåííÿ ïðî íàéá³ëüø ïðåñòèæí³ îñåë³. ßê ïðàâèëî, öå ñòàð³ ãí³çäà, ÿê³ çàéìàþòüñÿ ç ðîêó â ð³ê. Ö³êàâ³ ñïîñòåðåæåííÿ ìåí³ âäàëîñÿ ïðîâåñòè â ñ. Ìóòèí íà Ñóìùèí³. Ïðîòÿãîì òðèâàëîãî ÷àñó òóò çðîñòàëà ÷èñåëüí³ñòü ëåëåê, ïðàêòè÷íî ùîðîêó çÿâëÿëîñÿ ïî ê³ëüêà íîâèõ ãí³çä. Òàê îñü, ñïåðøó çàñåëÿëèñÿ ñòàð³ áàãàòîð³÷í³ ãí³çäà. Çáóäîâàí³ 12 ðîêè òîìó ÿê ïðàâèëî íàîñòàíîê. Íîâ³ æ ãí³çäà áóäóâàëèñÿ âçàãàë³ ëèøå ï³ñëÿ òîãî, ÿê óñ³ ³ñíóþ÷³ âæå áóëè çàéíÿò³. Ñàìå òàê³ ìèíóëîð³÷í³ ãí³çäà çàëèøàþòüñÿ ïóñòóâàòè â ïåðøó ÷åðãó ïðè çíèæåíí³ ÷èñåëüíîñò³. Ó 1996 ðîö³ â Óêðà¿í³ áðàëî ó÷àñòü ó ðîçìíîæåíí³ áàãàòî ìîëîäèõ ëåëåê. Âîíè ïî÷èíàëè ãí³çäóâàííÿ (íåð³äêî íàáàãàòî ï³çí³øå íîðìàëüíèõ ñòðîê³â), àëå ÷àñòî íå äîâîäèëè ñïðàâó äî ê³íöÿ íå â³äêëàäàëè ÿéöÿ âçàãàë³ àáî æ íå ìîãëè âèðîñòèòè ïòàøåíÿò. Óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ó òàêèõ ïàð áóëà äóæå íèçüêîþ. Ó Ìóòèí³ òà ñóñ³äí³õ ñåëàõ ó 1996 ðîö³ ìîëîäèìè ëåëåêàìè áóëî âëàøòîâàíî 6 ãí³çä. Ó æîäíîìó ç íèõ ïòàøåíÿòà íå âèâåëèñÿ. Âñ³ ö³ 6 ãí³çä âèÿâèëèñÿ íå çàñåëåíèìè íàñòóïíîãî ðîêó, êîëè ê³ëüê³ñòü ïàð, ùî áðàëè ó÷àñòü ó ãí³çäóâàíí³, äåùî çíèçèëàñÿ. Ç áàãàòîð³÷íèõ æå ãí³çä ïóñòóâàëî ëèøå îäíå, òà é òå â êîëîí³¿ ç 7 ãí³çä. ßê ïîêàçàëè ñïîñòåðåæåííÿ, óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ëåëåê ó íîâîçáóäîâàíèõ ãí³çäàõ äåùî íèæ÷à, í³æ ó áàãàòîð³÷íèõ, â 26
ѳìåéíà õðîí³êà
Ëåëåêè ëþáëÿòü âëàøòîâóâàòè ãí³çäî òàê, ùîá äî íüîãî áóâ äîáðèé ï³äë³ò, àëå ³íîä³ ïîñåëÿþòüñÿ ³ â ãóñò³é êðîí³ ñåðåä ã³ëîê. Çíàéòè òàêå ãí³çäî, êîëè â íüîìó íå á³ë³þòü ãîëîâè ïòàøåíÿò àáî äîðîñëèõ ïòàõ³â, áóâຠäóæå âàæêî. Ôîòî À.Â. Ãðèùåíêà.
îñíîâíîìó çà ðàõóíîê âèùî¿ ÷àñòêè íåóñï³øíîãî ãí³çäóâàííÿ. Á³ëüø äåòàëüíî öå áóëî ïðîñòåæåíî Õ. Âåðîìàíîì â Åñòîí³¿. Äîñë³äæåííÿìè ó 19541974 ðîêàõ âñòàíîâëåíî, ùî â íîâèõ ãí³çäàõ (678) ëåëåêè âèðîùóâàëè â ñåðåäíüîìó 1,2 ïòàøåíÿòè, ó ñòàðèõ (7113) 2,1. Ó íîâèõ ãí³çäàõ 54% ïàð íå âèðîñòèëè ïîòîìñòâà, ó ñòàðèõ ëèøå 24%. Âñå öå ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî íîâ³ ãí³çäà áóäóþòüñÿ ÿê ïðàâèëî ìîëîäèìè ëåëåêàìè (çâè÷àéíî, òóò íå éäåòüñÿ ìîâà ïðî ïîâòîðíå ãí³çäóâàííÿ, êîëè ïòàõè áóäóþòü íîâ³ ãí³çäà çàì³ñòü çðóéíîâàíèõ). Ñïîñòåðåæåííÿ çà çàê³ëüöüîâàíèìè ëåëåêàìè ïîêàçàëè, ùî óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ó ìîëîäèõ ïòàõ³â íèæ÷à. Áàãàòî çàêîíîì³ðíîñòåé âèáîðó ëåëåêàìè ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ âäàëîñÿ âèÿâèòè çàâäÿêè ê³ëüöþâàííþ. Ó ÔÐÍ ç 480 çàêiëüöüîâàíèõ ÷îðíîãóç³â, ùî ïîâåðíóëèñÿ âåñíîþ, 367 çàñåëèëè ìèíóëîði÷íi ãíiçäà. Ö³êàâ³ ðåçóëüòàòè äàëî âèêîðèñòàííÿ ê³ëåöü, íîìåð ÿêèõ ìîæíà ïðî÷èòàòè íà â³ääàë³ â á³íîêëü.  Îáåðëàóç³ö³ (Ñõ³äíà ͳìå÷÷èíà) ïðîâîäèëèñÿ ñïîñòåðåæåííÿ çà 93 çàê³ëüöüîâàíèìè ëåëåêàìè. 20 ç íèõ çàéìàëè îäíå é òå æ ãí³çäî 2 ðîêè ï³äðÿä, 13 3, 7 4, 3 5. Îäèí ïòàõ âñòàíîâèâ ðåêîðä: 27
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Çàðàç íå ÷àñòî ïîáà÷èø ëåëå÷å ãí³çäî íà áóäèíêó, à íà øèôåðíîìó äàõó öå âçàãàë³ ð³äê³ñòü. Íà íüîìó ïòàõàì çíà÷íî âàæ÷å ïðèëàøòóâàòèñÿ, í³æ íà ñîëîìÿí³é ñòð³ñ³. Ñìò Áîðîäÿíêà, Êè¿âñüêà îáëàñòü. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.
â³í âèâîäèâ ïòàøåíÿò â îäí³é ³ ò³é æå îñåë³ ïðîòÿãîì 19 ðîê³â!  Åëüçàñ³ (Ôðàíö³ÿ) ëåëåêà çàéìàâ îäíå é òå æ ñàìå ãí³çäî 16 ðîê³â. Òàêó ïîâåäiíêó ïåðíàòèõ îðíiòîëîãè íàçèâàþòü ãíiçäîâèì êîíñåðâàòèçìîì. ³í äຠïåâíi ïåðåâàãè â êîíêóðåíöi¿ ç ðîäè÷àìè, àäæå ïòàõ ïîâåðòàºòüñÿ â ìiñöÿ, ÿêi âæå äîáðå çíຠi âèòðà÷ຠìåíøå ÷àñó é åíåð㳿 íà ïîøóêè ìiñöÿ ãíiçäóâàííÿ, êîðìîâèõ óãiäü i ò.ä. Àëå áóâàþòü âèïàäêè i äàëåêîãî ïåðåñåëåííÿ ëåëåê, îñîáëèâî ìîëîäèõ. Òàê, çàêiëüöüîâàíèé ïòàøåíÿì ó 1985 ðîö³ â Åñòîíi¿ ÷îðíîãóç ó 1989 ðîö³ áóâ çíàéäåíèé íà ãíiçäóâàííi àæ ó Øëåçâiã-Ãîëüøòåéíi íà ïiâíî÷i ÔÐÍ. Ç íiìåöüêîþ ëåëå÷èõîþ âií âèâiâ òðüîõ ïòàøåíÿò. À â äåïàðòàìåíò³ Ïðèìîðñüêà Øàðàíòà íà çàõîä³ Ôðàíö³¿ ó 1995 ðîö³ çàãí³çäèâñÿ ëåëåêà, çàê³ëüöüîâàíèé ó 1986 ðîö³ ïòàøåíÿì ó Ïîëüù³. Ïðè÷èí çì³íè ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ ìîæå áóòè áàãàòî: ñòàðå ãí³çäî çðóéíîâàíå, íåïðèäàòíå äëÿ âèâåäåííÿ ïòàøåíÿò ÷è âæå çàéíÿòå ñóïåðíèêàìè, íåñïðèÿòëèâ³ óìîâè äëÿ õàð÷óâàííÿ á³ëÿ íüîãî â äàíîìó ðîö³, çâ³ëüíåííÿ ãí³çäà â êðàùîìó ì³ñö³ ³ ò.ï. Ëåëåêè ìîæóòü êèäàòè îáæèò³ ãí³çäà, íàâ³òü ³ç êëàäêàìè, ³ ïåðåñåëÿòèñÿ ïðè âòîðãíåíí³ õèæàê³â, ³íøèõ ëåëåê àáî ëþäåé. 28
ѳìåéíà õðîí³êà Íàé÷àñò³øå öå ðîáëÿòü ñàìêè, ïðè÷îìó ìîæóòü ïåðåáèðàòèñÿ äî ³íøîãî ãí³çäà íà çíà÷íó â³ääàëü äî 10 ê³ëîìåòð³â ³ á³ëüøå. Ëåëåêè, ùî âïåðøå ïðèñòóïàþòü äî ãí³çäóâàííÿ, òàêîæ, ÿê ïðàâèëî, ïîâåðòàþòüñÿ â ð³äíó ì³ñöåâ³ñòü, õî÷à â áàòüê³âñüêîìó ãí³çä³ ïîñåëèòèñÿ ¿ì âäàºòüñÿ é ð³äêî. Çäåá³ëüøîãî âîíè ãí³çäÿòüñÿ íà äåÿê³é â³ääàë³ â³ä íüîãî. Ñïîñòåðåæåííÿ â ð³çíèõ êðà¿íàõ ïîêàçàëè, ùî áëèçüêî äâîõ òðåòèí ìîëîäèõ ëåëåê âïåðøå ãí³çäÿòüñÿ íà â³ääàë³ äî 50 ê³ëîìåòð³â â³ä ãí³çäà, äå íàðîäèëèñÿ. ×àñòèíà ëåëåê ïåðåñåëÿºòüñÿ çíà÷íî äàë³, íàâ³òü íà ñîòí³ ê³ëîìåòð³â. ³äîì³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ çà 750 ³ 910 ê³ëîìåòð³â â³ä ì³ñöÿ íàðîäæåííÿ. ×àñò³øå ïåðåñåëÿþòüñÿ íà âåëèê³ â³ääàë³ ñàìö³. Ïðèëiòàþòü ëåëåêè âåñíîþ, ÿê ïðàâèëî, ó äðóãié ïîëîâèíi áåðåçíÿ ïåðøié ïîëîâèíi êâiòíÿ, õî÷à ðàííüî¿ âåñíè ¿õ ìîæíà ì³ñöÿìè ïîáà÷èòè é íà ïî÷àòêó áåðåçíÿ. Îêðåì³ ïòàõè ìîæóòü çàòðèìóâàòèñÿ àæ äî òðàâíÿ. Çâè÷àéíî, ïåðøèì çÿâëÿºòüñÿ ñàìåöü, ðiäøå ñàìêà, iíîäi æ îáèäâà ïòàõè îäðàçó. Ñàìêà íàé÷àñò³øå ïðèë³òຠ÷åðåç ê³ëüêà äí³â ï³ñëÿ ñàìöÿ. Ñòàði ëåëåêè ïîâåðòàþòüñÿ ðàíiøå ìîëîäèõ. Íà äóìêó ïîëüñüêîãî îðí³òîëîãà Ï. Ïðîôóñà, â³äì³íè ó ñòðîêàõ ïðèëüîòó ñàìö³â ³ ñàìîê ìîæóòü áóòè ïîâÿçàí³ îñü ç ÷èì. Ñàìöåâ³ âàæëèâî ïðèëåò³òè ðàí³øå, ùîá çàéíÿòè êðàùó ãí³çäîâó òåðèòîð³þ (³ñòîòíó ðîëü â³ä³ãðຠíå ò³ëüêè ñàìå ãí³çäî, à é êîðìîâ³ óã³ääÿ íàâêîëî íüîãî). ³ä öüîãî çàëåæèòü ïîäàëüøèé óñï³õ éîãî ñ³ìåéíîãî æèòòÿ. Ëåãøå çàéíÿòè âàêàíòíå ì³ñöå, í³æ â³äâîþâàòè éîãî â ³íøèõ ïòàõ³â. Äëÿ ñàìêè òåæ âàæëèâî ïîâåðíóòèñÿ ðàí³øå, ùîá çðîáèòè êðàùèé âèá³ð. Àëå íå ìåíø âàæëèâî çáåðåãòè íàêîïè÷åí³ ï³ä ÷àñ çèì³âë³ åíåðãåòè÷í³ ðåñóðñè äëÿ â³äêëàäàííÿ ÿºöü. Îñü ÷îìó ñàìêè ìåíøå ïîñï³øàþòü äîäîìó. Âåëèêî¿ øêîäè ïòàõàì ìîæóòü çàâäàâàòè ðàïòîâi ïîõîëîäàííÿ. Ñèëüíèé ñíiãîïàä i ìîðîçè íàïðèêiíöi áåðåçíÿ 1952 ðîêó ïðèâåëè íà çàõîäi Óêðà¿íè äî ìàñîâî¿ çàãèáåëi ëåëåê, ÿêi ùîéíî ïðèëåòiëè. Îðíiòîëîã Ô.É. Ñòðàóòìàí çãàäóâàâ, ùî â îêîëèöÿõ Ëüâîâà æèòåëi ñië ïiäáèðàëè çàìåðçëèõ íàïiâæèâèõ ïòàõiâ i õîâàëè ¿õ âiä õîëîäiâ. Öiêàâèé âèïàäîê îïèñóº Â.Ì. Øíèòíèêîâ. Ó áiëîðóñüêîìó ñåëi Âèæëîâè÷i ïiñëÿ ïðèëüîòó ëåëåê âèïàâ ãëèáîêèé ñíiã, âäàðèëè ìîðîçè. Ïàðà áóñë³â, ùî ãíiçäèëàñÿ ó äâîði, çàòåñàëàñÿ â îòàðó îâåöü i äàëà ñåáå çàãíàòè ç îñòàííiìè â ñàðàé, çâiäêè îäèí ç íèõ ÿêîñü âèéøîâ i áóâ ïîòiì çíàéäåíèé çàìåðçëèì, 29
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
äðóãèé æå ïðîæèâ ó ñàðà¿ êiëüêà äíiâ äî íàñòàííÿ òåïëà, ãîäóþ÷èñü îâå÷èì ãíîºì. 1962 ð³ê áóâ ó íàñ òàêîæ ïî-ñïðàâæíüîìó ÷îðíèì äëÿ á³ëîãî ëåëåêè. Çà ñâ³ä÷åííÿì îðí³òîëîãà Ì.². ×åðêàùåíêà, íà Ëüâ³âùèí³ ö³ ïòàõè çÿâèëèñÿ 18 áåðåçíÿ. ×åðåç äâà äí³ ï³ñëÿ öüîãî âäàðèëè ìîðîçè, âèïàâ ãëèáîêèé ñí³ã. Ëåëåêè ó ïîøóêàõ ïîæèâè ãóðòóâàëèñÿ âåëèêèìè çãðàÿìè äî ñîòí³ é á³ëüøå ïòàõ³â á³ëÿ çàìåðçëèõ âîäîéì ³ áîë³ò. Âèñíàæåí³ ãîëîäîì ³ õîëîäîì âîíè ìàñîâî ãèíóëè. Ëþäè âèíîñèëè áóçüêàì âàðåíó êàðòîïëþ, õë³á, çàëèøêè ¿æ³ ³ ï³äãîäîâóâàëè ïòàõ³â.  îäíîìó ë³ñ³ íà òåðèòî𳿠íèí³øíüîãî Æèäà÷³âñüêîãî ðàéîíó íà âåëèê³é ãàëÿâèí³ çîñåðåäèëîñü áëèçüêî 150 ëåëåê. Ìàéæå âñ³ âîíè çàãèíóëè ç ãîëîäó... Ãíiçäî ëåëåêè áóäóþòü ç ãiëîê äåðåâ. ̳öí³ ³ äîâã³ ëÿãàþòü â îñíîâó, ìåíø³ íàêëàäàþòüñÿ çâåðõó. Âñåðåäèíi ïòàõè âèñòèëàþòü îñåëþ ñiíîì, òðàâîþ, ìîõîì. Íåðiäêî òðàïëÿþòüñÿ òàêîæ ïàïið, ãàí÷iðêè, êîðîâÿ÷èé i êiíñüêèé ãíié, êàðòîïëèííÿ, øìàòêè öåëîôàíîâî¿ ïë³âêè ³ ò.ï. Ñïî÷àòêó ãí³çäî ïîðiâíÿíî íåâåëèêå áëèçüêî ìåòðà â ïîïåðå÷íèêó ³ âñüîãî ê³ëüêà äåñÿòê³â ñàíòèìåòð³â âèñîòîþ. ²íîä³ íîâîçáóäîâàíå ãí³çäî áóâຠé çîâñ³ì ïëîñêèì. Ìîæëèâî, éîãî ðîçì³ðè çàëåæàòü â³ä òîãî, êîëè ïòàõè ïðèñòóïèëè äî ãí³çäóâàííÿ. ×èì ðàí³øå, òèì á³ëüøå â íèõ áóäå ÷àñó íà áóä³âíèöòâî. Ç ðîêàìè ãí³çäî íàäáóäîâóºòüñÿ i çáiëüøóºòüñÿ â ðîçìiðàõ. ²íîäi òàêi áóäiâëi çàéìàþòüñÿ äåñÿòêè ðîêiâ ïiäðÿä i äîñÿãàþòü 2 ìåòðè â äiàìåòði, 34 ìåòðè âèñîòè i 12 òîííè âàãè! Âåëåòåíñüêå ëåëå÷å ãí³çäî íà äçâ³íèö³ â îäíîìó ç ì³ñòå÷îê ó Áàäåí-Âþðòåìáåðç³ (ͳìå÷÷èíà) ó 1976 ðîö³ äîâåëîñÿ çí³ìàòè ñïåö³àëüí³é êîìàíä³. ²ñíóâàííÿ éîãî òàì ñòàâàëî âæå ïðîñòî íåáåçïå÷íèì ãí³çäî âèñîòîþ áëèçüêî 2 ìåòð³â âàæèëî ïîíàä 2 òîííè. ³ê ëåëå÷èõ áóä³âåëü òàêîæ áóâຠâðàæàþ÷èì. Ó Âiííèöüêié îáëàñòi, íàïðèêëàä, âiäîìi ãíiçäà, ÿêi iñíóâàëè ùå â ìèíóëîìó ñòîëiòòi.  ³íøèõ êðà¿íàõ òàêîæ çíàõîäèëè ãí³çäà â³êîì ïîíàä 100 ðîê³â. À â òþð³íçüêîìó ì³ñò³ Ëàíãåíçàëüöà (ͳìå÷÷èíà) ëåëå÷å ãí³çäî íà ì³ñüê³é áàøò³ áóëî â³äîìå ùå ç ñåðåäí³õ â³ê³â. Çâè÷àéíî, âîíî áàãàòî ðàç³â ðóéíóâàëîñÿ é â³äáóäîâóâàëîñÿ, àëå ïòàõè íåçì³ííî ñåëèëèñÿ íà òîìó æ ì³ñö³. ̳ñüêå êàçíà÷åéñòâî íàâ³òü âèä³ëÿëî ñïåö³àëüí³ êîøòè íà ðåìîíò ãí³çäà, ïðî ùî ñâ³ä÷àòü äîêóìåíòè 1593 ðîêó.  îäíîìó ç ïîëüñüêèõ ì³ñòå÷îê ñåðåä çàëèøê³â ôîðòèô³êàö³éíèõ ñïîðóä º Áîöÿíÿ áàøòà. 30
ѳìåéíà õðîí³êà Ïðîçâàëè ¿¿ òàê ùå â XIX ñòîë³òò³ çàâäÿêè ëåëå÷îìó ãí³çäó, ùî íåçì³ííî óâ³í÷óâàëî øïèëü íå îäíó ñîòíþ ðîê³â. ßê ïîêàçàëè äîñë³äæåííÿ îðí³òîëîã³â íà ×åðí³ã³âùèí³, 37% ãí³çä âèêîðèñòîâóºòüñÿ ëåëåêàìè â³ä 6 äî 10 ðîê³â, 23% 35, 17% 1120, 13% á³ëüøå 20 ³ 11% 12 ðîêè. Ïîáóäóâàòè ÷è ï³äðåìîíòóâàòè ãí³çäî äîñèòü êîï³òêà ñïðàâà. óëêè íåð³äêî ïàäàþòü, îñîáëèâî â îñíîâ³ íîâî¿ áóä³âë³ (÷è íå òîìó ëåëåêè ðàäøå çàéìàþòü ñòàð³ ãí³çäà), äîâîäèòüñÿ ïðèëàøòîâóâàòè ¿õ çíîâó ³ çíîâó. óëêè ïòàõè íå â³äëàìóþòü ç äåðåâ, à çáèðàþòü ¿õ ó ð³çíèõ ì³ñöÿõ. Ìîæóòü ïîöóïèòè áóäìàòåð³àë ³ ç ãí³çäà ñóñ³äà, ÿêèé çàãàâèâñÿ. Äîáóäîâóâàòè é ï³äïðàâëÿòè îñåëþ ëåëåêè ìîæóòü òðèâàëèé ÷àñ. ²íîä³ âîíè ïðèíîñÿòü ã³ëêè âæå é òîä³, êîëè ãîäóþòü ïòàøåíÿò. ×àñòiøå âñüîãî áóä³âë³ ðîçìiùóþòüñÿ íà âèñîòi âiä 2 äî 25 ìåòð³â, àëå íà òðóáàõ ³ äçâ³íèöÿõ âîíè ìîæóòü çíàõîäèòèñÿ é çíà÷íî âèùå. ³äîì³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ ëåëåê íà âèñîò³ äî 40 ìåòð³â. Áóâàº, ùî ïàðà ëåëåê çàéìຠîäðàçó äâà áëèçüêî ðîçìiùåíi ãíiçäà.  îäíîìó ïòàõè âèâîäÿòü ïòàøåíÿò, â iíøîìó âiäïî÷èâàþòü. Ãíiçäà ìîæóòü çàéìàòè òàêîæ i îäèíîêi ëåëåêè, ÿêi íå
Áóâàþòü ãí³çäà é íà îñîáíÿêàõ. Ñìò Áåðåãîìåò, ×åðí³âåöüêà îáëàñòü. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.
31
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ϳñëÿ ñòâîðåííÿ Êàí³âñüêîãî âîäîñõîâèùà ëåëåêè äåÿêèé ÷àñ íàìàãàëèñÿ ñåëèòèñÿ ó çâè÷íèõ ì³ñöÿõ. Öåé ïòàõ çáóäóâàâ ãí³çäî íà ïåíüêó ñåðåä âîäè. Ôîòî Ì.Ë. Êëºñòîâà.
ìàþòü ç ÿêèõîñü ïðè÷èí ïàðòíåðà. Âîíè ÷àñ âiä ÷àñó çÿâëÿþòüñÿ íà ãíiçäi, ïðèëiòàþòü íà íi÷, àëå ìîæóòü i íàäîâãî çíèêàòè. Ó ñòàðèõ ëåëå÷èõ ãí³çäàõ íåð³äêî ìîæíà ïîáà÷èòè êâàðòèðàíò³â. Ñåðåä ã³ëîê îõî÷å ïîñåëÿþòüñÿ õàòí³ òà ïîëüîâ³ ãîðîáö³, øïàêè. ³äîì³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ òàêîæ á³ëî¿ ïëèñêè, âîëîâîãî î÷êà, ãàëêè ³ íàâ³òü õàòíüîãî ñè÷à, ñ³ðî¿ ñîâè, ñèâîðàêø³ òà áîðèâ³òðà. ²íîä³ ìîæíà çíàéòè ñïðàâæí³é ãóðòîæèòîê, ó ÿêîìó æèâóòü äåñÿòêè ïàð ïòàõ³â. Ëåëå÷å ãí³çäî äຠäð³áíèì ïåðíàòèì íå ò³ëüêè ïðèòóëîê, àëå é çàõèñò ãîñïîäàð³ â³äãàíÿþòü ÷îòèðèíîãèõ òà ïåðíàòèõ õèæàê³â.  îäíîìó ç³ ñòàðèõ ëåëå÷èõ ãí³çä ó ïåðåäã³ðÿõ Ãàðöó (ͳìå÷÷èíà), ÿêå ìàëî â âèñîòó 1,5 ìåòðè, ñïîñòåð³ãà÷³ íàðàõóâàëè áëèçüêî ñîòí³ êâàðòèðóþ÷èõ ãîðîáö³â. Ùå á³ëüø ö³êàâèé âèïàäîê ðîçïîâ³â í³ìåöüêèé îðí³òîëîã Ã. Êðîéö.  îäíîìó ç âåëèêèõ ãí³çä ÷îðíîãóçà óãí³çäèëîñÿ çî äâà äåñÿòêè ïàöþê³â. Î÷åâèäíî âîíè ïðîìèøëÿëè òàì çàëèøêàìè ¿æ³. Àëå òàêå íàõë³áíèöòâî çàê³í÷èëîñÿ äëÿ ïàöþê³â ïîãàíåíüêî ï³äðîñòàþ÷³ ïòàøåíÿòà ¿õ ãåòü âèëîâèëè. Ùå á ïàê, òàêèé õàð÷ ï³ä íîãàìè á³ãàº! Îáëþáîâàíå ãíiçäî ùå òðåáà âiäñòîÿòè â æîðñòîêèõ áiéêàõ âiä êîíêóðåíòiâ, òîìó íàéçðó÷í³ø³ ç íèõ çàéìàþòü íàéá³ëüø 32
ѳìåéíà õðîí³êà ñèëüíi ëåëåêè. Ñëàáàêàì i ìîëîäèì äiñòàºòüñÿ òå, ùî ïîãiðøå. Çàéìàòè ãíiçäî ìîæå ÿê ñàìåöü, òàê i ñàìêà, àëå ñàìöi ÷àñòiøå ïðèëiòàþòü ïåðøèìè, òà é ñèëè â íèõ ïîáiëüøå. Òàê ùî êâàðòèðíå ïèòàííÿ öå ïî ÷îëîâi÷ié ÷àñòèíi. Çàéíÿâøè ãí³çäî, ëåëåêà ÷åêຠíà íüîìó ïîòåíö³éíîãî ïàðòíåðà, â³äãàíÿþ÷è ñóïåðíèê³â. Çàëèøຠéîãî ëèøå äëÿ ïîøóê³â ¿æ³. Á³éêè ëåëåê íà ãí³çäàõ áóâàþòü äîñèòü æîðñòîêèìè, ³íîä³ ìîæóòü çàê³í÷óâàòèñÿ íàâ³òü çàãèáåëëþ îäíîãî ç ïòàõ³â. Íàéá³ëüø çàïåêë³ âîíè ïðè íåñòà÷³ çðó÷íèõ äëÿ ãí³çäóâàííÿ ì³ñöü. Àëå ñóòè÷êè ìîæóòü âèíèêàòè ³ ïðè íàÿâíîñò³ ïóñòèõ ö³ëêîì ïðèäàòíèõ ãí³çä. ³ä ñóïåðíèê³â ëåëåêà çàõèùຠíå ò³ëüêè ñàìå ãí³çäî, à é ïåâíó òåðèòîð³þ íàâêîëî íüîãî ãí³çäîâó ä³ëÿíêó. Ðîçì³ð ¿¿ çàëåæèòü â³ä áàãàòñòâà êîðìîâèõ óã³äü. Ó á³äíèõ íà ¿æó çì³íåíèõ ëþäüìè ëàíäøàôòàõ âîíà ìîæå ñÿãàòè ê³ëüêîõ ñîòåíü àáî é òèñÿ÷ ãåêòàð³â. Òàì æå, äå º ãàðí³ ì³ñöÿ äëÿ ïîëþâàííÿ, ãí³çäîâà ä³ëÿíêà çîâñ³ì íåâåëèêà. Ñàìå â òàêèõ âèïàäêàõ âèíèêàþòü êîëîí³¿. Ïàðè óòâîðþþòüñÿ, ÿê ïðàâèëî, âæå íà ãíiçäàõ. ²ñíóº áàãàòî ëåãåíä ïðî ëåëå÷ó âiðíiñòü, àëå, íà æàëü, âñå öå íå áiëüøå, íiæ ë³ðèêà. ßêùî ñóäèòè ç ëþäñüêî¿ òî÷êè çîðó, òî â ëåëåê âiäáóâàºòüñÿ øëþá ç ðîçðàõóíêó, àäæå îáèðàºòüñÿ, âëàñíå êàæó÷è, íå ïàðòíåð, à æèòëîïëîùà. Áiëüøå òîãî, áóâàþòü âèïàäêè, êîëè âæå ñòâîðåíà ïàðà ðîçáèâàºòüñÿ ÷óæèíöÿìè. Íàïðèêëàä, ñèëüí³øà ñàìêà ìîæå ïðîãíàòè ñóïåðíèöþ. ¯¿ æ êàâàëåð ëèøå áàéäóæå ÷åêຠêiíöÿ ïîºäèíêó. ²íîä³ âèíèêຠñïðàâæíÿ ÷åõàðäà çì³íè ïàðòíåð³â. Òàê, ñïîñòåðåæåííÿ çà îäíèì ³ç ãí³çä ó Ïîëüù³ â 1994 ðîö³ ïîêàçàëè, ùî ï³ñëÿ ïðèëüîòó íà íüîìó çì³íèëèñÿ ïðèíàéìí³ òðè ñàìö³ ³ îäíà ñàìêà. Ïåðøà ïàðà ïðîòðèìàëàñÿ 58 äí³â, äðóãà âñüîãî îäèí, ³ ëèøå òðåòÿ êîìá³íàö³ÿ ïàðòíåð³â âèÿâèëàñÿ ñò³éêîþ, ³ ïòàõè íàðåøò³ ïðèñòóïèëè äî ðîçìíîæåííÿ. Áiéêè íà ãíiçäàõ ïðîäîâæóþòüñÿ i ïiñëÿ ïî÷àòêó ñiìåéíîãî æèòòÿ. Ïîñòiéíi êîíôëiêòè ìîæóòü âèíèêàòè ìiæ áëèçüêèìè ñóñiäàìè, ëåëåêà âçàãàëi äîñèòü âåëèêèé çàáiÿêà. Àëå ùå áiëüøèé ðîçáðàò âíîñÿòü íàáiãè êî÷iâíèêiâ. Öå ìîëîäi íåñòàòåâîçðiëi ïòàõè, ùî íå ìàþòü ñâî¿õ ïàð. Âîíè ïðèëiòàþòü ïiçíiøå äîðîñëèõ i âåäóòü áðîäÿ÷èé ñïîñiá æèòòÿ. Òðèìàþòüñÿ, çâè÷àéíî, íåâåëèêèìè ãðóïàìè, àëå ìîæíà çóñòðiòè é çãðà¿. Òàê ùî ïîáà÷èâøè âëiòêó çãðàþ ëåëåê, íå äèâóéòåñÿ, öå ìîëîäi ïòàõè. Òàêi áðîäÿãè ìîæóòü íàïàäàòè íà ëåëå÷i ñiìåéñòâà. Ïðè ïîÿâi 33
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
áiëÿ ãíiçäà ÷óæèõ ïòàõiâ, ÿê ïðàâèëî, áóâຠäîñèòü äåìîíñòðàöi¿ ïîãðîçè ç áîêó ãîñïîäàðiâ, ùîá çàéäè âiäñòóïèëè. Àëå íåðiäêî íà ãíiçäàõ âèíèêàþòü ñåðéîçíi áiéêè, æåðòâàìè ÿêèõ ìîæóòü ñòàòè ÿéöÿ i íàâiòü ïòàøåíÿòà. Âèõîäÿòü òàêi ñóòè÷êè ÷åðåç òå, ùî ó ìîëîäèõ ïòàõiâ âæå ïî÷èíຠïðîêèäàòèñÿ iíñòèíêò ãíiçäóâàííÿ, i âîíè íàìàãàþòüñÿ çàÿâèòè ïðî ñâî¿ ïðàâà. Îñü ÿê îïèñóþòü ïîäiáíó ñóòè÷êó á³ëîðóñüê³ îðí³òîëîãè Î.Â. Ôåäþøèí i Ì.Ñ. Äîëáiê: ... 5 ëåëåê áèëèñÿ ç-çà ãíiçäà, ùî ðîçìiùóâàëîñÿ íåâèñîêî íàä çåìëåþ íà âåðõiâöi çëàìàíîãî äåðåâà. Ïðîòèâíèêè çàïåêëî òðiùàëè äçüîáàìè, íàëiòàëè i ñêèäàëè ç ãíiçäà îäèí îäíîãî, íàìàãàëèñü íàçäîãíàòè çáèòîãî êîíêóðåíòà i â ïîâiòði. Íàïàäàþòü íà ñ³ìåéí³ ïàðè ³ ëåëåêè, ùî âèâîäèëè ïòàøåíÿò ó öüîìó æ ãí³çä³ ìèíóëîãî ðîêó àáî ùå ðàí³øå, à òåïåð çàï³çíèëèñÿ ³ çíàéøëè éîãî âæå çàéíÿòèì. Öå áóëî ï³äòâåðäæåíî ñïîñòåðåæåííÿìè çà çàê³ëüöüîâàíèìè ïòàõàìè. Â÷èíÿòè íàïàäè ìîæóòü ³ ñàìö³, ³ ñàìêè. ²íîä³ òàê³ ëåëåêè, ïðîãíàâøè êîíêóðåíòà, óòâîðþþòü ïàðó ç ïòàõîì, ùî çàëèøèâñÿ ³ íàâ³òü ïðèéìàþòü êëàäêó ÷è âèâîäîê. ßêùî æ ÿéöÿ áóëè ðîçáèò³ ï³ä ÷àñ á³éêè, ¿õ â³äêëàäàþòü çàíîâî. Áóäü-ÿêèé ïòàõ, çàéíÿâøè ãíiçäî ÷è ìiñöå äëÿ éîãî ïîáóäîâè, ïîâèíåí îäðàçó æ çðîáèòè äâi ðå÷i: ñïîâiñòèòè ñóïåðíèêiâ, ùî òåðèòîðiÿ çàéíÿòà, i ïðèâåðíóòè óâàãó ñàìîê. Áiëüøiñòü ïåðíàòèõ ðîáëÿòü öå çà äîïîìîãîþ çâóêîâèõ ñèãíàëiâ. Áiëîãî ëåëåêó ïðèðîäà îáäiëèëà ãîëîñîì, àëå éîãî âiäñóòíiñòü ç óñïiõîì êîìïåíñóºòüñÿ ãó÷íèì òðiùàííÿì çà äîïîìîãîþ ïîëîâèíîê äçüîáà. Ïîçè ïòàõà ï³ä ÷àñ ³íòåíñèâíîãî òîêóâàííÿ äóæå õàðàêòåðí³: â³í çàêèäຠãîëîâó íà ñïèíó, õâ³ñò ï³äí³ìàºòüñÿ âãîðó, êðèëà òðîõè ðîçêðèâàþòüñÿ é îïóñêàþòüñÿ, ïåðà íà ãðóäÿõ ³ øè¿ íàñòîâáóð÷óþòüñÿ. Ïðèëåò³âøè äî ãí³çäà, ñàìêà ñ³äຠñïî÷àòêó òðîõè îñòîðîíü. Ãîñïîäàð ïîâèíåí óï³çíàòè â í³é ïðåäñòàâíèöþ ïðåêðàñíî¿
ϳä ÷àñ òîêóâàííÿ ëåëåêà òð³ùèòü äçüîáîì, îïóñêàþ÷è é çàêèäàþ÷è íà ñïèíó ãîëîâó, ðîçïóñêຠêðèëà ³ ï³äí³ìຠõâ³ñò.
34
ѳìåéíà õðîí³êà
Ãí³çäà ëåëåêè áóäóþòü ç ã³ëîê, ÿê³ çáèðàþòü íàâêðóãè. Ôîòî À.À. Ìàòóñà.
ñòàò³, ³íàêøå ìîæå íàêèíóòèñÿ, ÿê íà êîíêóðåíòà. Êàâàëåð, ÿêèé äîâãî ÷åêàâ ö³º¿ ìèò³, â³òຠïîäðóãó òðèâàëèì êëåêîòîì, çàêèäàþ÷è ãîëîâó íà ñïèíó. Íàäàë³ ïðîòÿãîì âñüîãî ãí³çäîâîãî ñåçîíó ëåëåêè çóñòð³÷àþòü êëåêîòîì ï³äë³òàþ÷îãî äî ãí³çäà ïàðòíåðà. Íåð³äêî ïòàõè âëàøòîâóþòü ñïðàâæí³ äóåòè. Àëå òð³ùàííÿ äçüîáîì ìຠíå ò³ëüêè äðóæíº çíà÷åííÿ. Ç êëåêîòîì ÷îðíîãóç ïðîãàíÿº â³ä ãí³çäà òàêîæ ñóïåðíèê³â ³ âîðîã³â. Ëåëå÷à ìîâà õî÷ ³ íå áàãàòà íà çâóêè, àëå âñå æ, ÿê áà÷èìî, äîñòàòíÿ äëÿ ïîðîçóì³ííÿ. Ñàìêà âiäêëàäຠçâè÷àéíî 35, ðiäøå 12 ÷è 6 ÿºöü, âiäîìi çíàõiäêè íàâiòü 78 ÿºöü. Ó ìîëîäèõ ïòàõ³â, ùî âïåðøå ïðèñòóïàþòü äî ðîçìíîæåííÿ, êëàäêà ìåíøà. ßéöå ÷èñòî áiëå, áëèçüêî 100 ãðàì³â âàãîþ. Çÿâëÿþòüñÿ ÿéöÿ â ãíiçäàõ ó äðóãié ïîëîâèíi êâ³òíÿ íà ïî÷àòêó òðàâíÿ. Ñòðîêè ¿õ âiäêëàäàííÿ äîñèòü ðîçòÿãíóòi. Îäíî÷àñíî ìîæíà ïîáà÷èòè i íàñèäæóþ÷èõ ëåëåê i òàêèõ, ùî òiëüêè çàéìàþòü ãíiçäà. Ïîâÿçàíî öå ç ðîçòÿãíóòiñòþ ñòðîêiâ ïðèëüîòó òà òèì, ùî íå âñiì ïòàõàì óäàºòüñÿ îáçàâåñòèñÿ ãíiçäîì îäðàçó. Äî òîãî æ ÷àñòèíà êëàäîê ðîçîðþºòüñÿ êîíêóðåíòàìè àáî ãèíå ç iíøèõ ïðè÷èí. Òàêi ëåëåêè âiäêëàäàþòü ÿéöÿ ïîâòîðíî, òîìó çíàéòè ¿õ ìîæíà iíîäi íàâiòü ó ÷åðâíi. Áóâàþòü âèïàäêè é íàäçâè÷àéíî ï³çíüîãî ãí³çäóâàííÿ. Ó 1961 ðîö³ â Íèæí³é Ñàêñîí³¿ (ͳìå÷÷èíà) ïàðà ëåëåê â³äêëàëà ÿéöÿ 35
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
íà 3,5 òèæí³ ï³çí³øå íîðìàëüíîãî ñòðîêó. Öå áóëî ïîâÿçàíî ç òèì, ùî ÷åðåç á³éêè íà ãí³çäàõ äâ³ ïîïåðåäí³ êëàäêè çàãèíóëè. ªäèíå ïòàøåíÿ âèëóïèëîñÿ â íèõ àæ 20 ëèïíÿ, êîëè ìîëîä³ ëåëåêè âæå ïî÷èíàþòü çàëèøàòè ãí³çäà. Ïòàõè òàê ³ íå äîãîäóâàëè éîãî, â³äëåò³âøè ó âèð³é. ßéöÿ âiäêëàäàþòüñÿ íàé÷àñò³øå ç iíòåðâàëîì ó äâi äîáè, ³íîä³ ÷åðåç îäíó àáî òðè. Íàñèäæóþòü ¿õ îáèäâà ïòàõè áëèçüêî ìiñÿöÿ. Íàñèäæóâàííÿ ïî÷èíàºòüñÿ Ãí³çäî, ÿêå çàëèøèëîñÿ íå çàéíÿòèì, íåð³äêî ïiñëÿ âiäêëàäàííÿ äðóãîãî àáî òðåòüîãî çàðîñòຠáóðÿíîì. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà. ÿéöÿ ùå äî çàâåðøåííÿ êëàäêè, òîìó ïòàøåíÿòà âèëóïëÿþòüñÿ íå îäíî÷àñíî, à ïîñòóïîâî, ÷åðåç 12 äíi. Çÿâëÿþòüñÿ âîíè â ãí³çäàõ ïî÷èíàþ÷è ç ñåðåäèíè òðàâíÿ. Íîâîíàðîäæåí³ ëåëå÷àòà âäÿãíåí³ ó í³æíèé ñ³ðóâàòî-á³ëèé ïóõ, äçüîá ó íèõ òåìíèé, í³æêè æîâòî-ðîæåâ³. Âàæàòü âîíè âñüîãî 6080 ãðàì³â. Íàðîäæóþòüñÿ ïòàøåíÿòà ñë³ïèìè, àëå î÷³ â íèõ â³äêðèâàþòüñÿ âæå ÷åðåç ê³ëüêà ãîäèí. Äî 3 òèæí³â îäèí ³ç áàòüêiâ ïîñòiéíî çàëèøàºòüñÿ ç ìàëÿòàìè, îá³ãð³âàþ÷è ¿õ, çàõèùຠâiä âîðîã³â òà íåãîäè, çàêðèâຠâiä ãàðÿ÷èõ ñîíÿ÷íèõ ïðîìåíiâ. Ëèøå êîëè ëåëå÷àòà ï³äðîñòóòü, â³äëó÷àòèñÿ çà ¿æåþ ïî÷èíàþòü îáîº ïòàõ³â. Ëåëåêà õî÷ ³ ìèðíèé ïòàõ, àëå çà ä³òåé ïîñòîÿòè ìîæå. Ñïîñòåð³ãàëè âèïàäêè, êîëè ÷îðíîãóçè â³äãàíÿëè ïîäàë³ â³ä ãí³çäà ÿñòðóá³â, îðëàí³â ³ íàâ³òü ïåë³êàíà (ïðî âñÿê âèïàäîê). Òàêå âàðòóâàííÿ íà ãí³çä³ íå çàéâå, àäæå º íåìàëî îõî÷èõ ïîëàñóâà36
ѳìåéíà õðîí³êà òè ëåëå÷àòàìè. Äî ãí³çäà ìîæå âäåðòèñÿ êóíèöÿ àáî ê³ò, ÷àñò³øå áóâàþòü íàïàäè ç ïîâ³òðÿ. Ãèíóòü â³ä õèæàê³â ³íîä³ íàâ³òü äîðîñë³ ïòàøåíÿòà. Òàê, ó 2005 ðîö³ â ñ. Ïåêàð³ á³ëÿ Êàíåâà äâîº âæå îïåðåíèõ ìîëîäèõ ëåëåê ñòàëè æåðòâàìè íàïàäó îðëàíà-á³ëîõâîñòà. Ïîâîäÿòü ñåáå ìàë³ ñïåðøó äîñèòü îáåðåæíî. Ïîáà÷èâøè ÿêóñü íåáåçïåêó, íàïðèêëàä, ïðîë³òàþ÷îãî ïîáëèçó õèæàêà, âîíè çàâìèðàþòü íà äí³ ãí³çäà. Ó â³ö³ 3 òèæí³â ìîëîä³ ëåëåêè âæå ìîæóòü ñòîÿòè íà íîãàõ. ×åðåç 7 òèæí³â çà ðîçì³ðàìè ¿õ íå â³äð³çíèø â³ä äîðîñëèõ. Àëå ðîçï³çíàòè ï³äðîñòàþ÷å ïîêîë³ííÿ âñå æ íåâàæêî: ìîëîä³ ïòàõè ìàþòü òåìíèé äçüîá, ñâ³æå ìÿêå îïåðåííÿ. Äîáðå â³äð³çíÿþòüñÿ âîíè é çà îñîáëèâîñòÿìè ïîâåä³íêè. Äîðîñë³ ëåëå÷àòà âæå ïî÷èíàþòü ïðîáóâàòè êðèëà ìàõàþòü íèìè, ï³äñòðèáóþ÷è ó ãí³çä³. Ç ïåðøîãî äíÿ ïòàøåíÿòà ¿äÿòü ñàìîñò³éíî. Ãîäóþòü ¿õ îáèäâà ïòàõè. Âîíè ïðèíîñÿòü ¿æó ó äçüîá³ ÷è â ãëîòö³ (âîëà ó ëåëåê íåìàº) ³ â³äðèãóþòü ¿¿ â ñåðåäèíó ãí³çäà.  ïåðø³ äí³ ìàëÿòà îòðèìóþòü äð³áíó ³ í³æíó ïîæèâó ÷åðâ³â, ëè÷èíîê êîìàõ òîùî. Ïîñòóïîâî ðàö³îí ¿õ ðîçøèðþºòüñÿ. Ïòàøåíÿòà ï³äáèðàþòü ç äíà ãí³çäà òå, ç ÷èì ìîæóòü óïîðàòèñÿ, ðåøòó çíîâó ïðîêîâòóþòü äîðîñë³ ïòàõè. Ïîêè ëåëå÷àòà çîâñ³ì ìàë³, áàòüêè ïðèë³òàþòü äî ãí³çäà ÷àñòî. Ïîò³ì ïî÷èíàþòü çÿâëÿòèñÿ âñå ð³äøå, çàòå ïðèíîñÿòü á³ëüøå çäîáè÷³. Êð³ì ¿æ³, äîðîñë³ ëåëåêè çàáåçïå÷óþòü ìàëÿò òàêîæ âîäîþ, ÿêó âèëèâàþòü ³ç äçüîáà. Âèïðîõóþ÷è ¿æó, ïòàøåíÿòà õàðàêòåðíî ïèùàòü îäèí ç íåáàãàòüîõ çâóê³â, ÿê³ ìîæíà ïî÷óòè â³ä á³ëîãî ëåëåêè, êð³ì êëåêîòó. Âæå ó â³ö³ ê³ëüêîõ äí³â ëåëå÷àòà êèäàþòüñÿ äî ï³äë³òàþ÷îãî äîðîñëîãî ïòàõà ³ õàïàþòü éîãî çà äçüîá, âèìàãàþ÷è ïîæèâó. ³äðèãíóòó çäîáè÷ ãîëîäí³ ìàëÿòà íåð³äêî ñõîïëþþòü ùå äî òîãî, ÿê âîíà âïàäå íà äíî ãí³çäà. Ëåëå÷àòà ç îñòàííiõ ÿºöü íå çàâæäè äîæèâàþòü äî âèëüîòó. Âîíè çÿâëÿþòüñÿ íà ñâiò ïiçíiøå i âèÿâëÿþòüñÿ â ðîëi áiäíèõ ðîäè÷iâ. ¯ì äiñòàºòüñÿ ìåíøå ¿æi, íiæ ñòàðøèì áðàòàì i ñåñòðàì, ðîñòóòü i ðîçâèâàþòüñÿ âîíè ïîâiëüíiøå. ×àñòî âñå çàêií÷óºòüñÿ òèì, ùî 12 ïòàøåíÿò âèêèäàþòü ç ãíiçäà àáî íàâiòü ç¿äàþòü áàòüêè. Òi, êîìó äîâîäèëîñÿ ñïîñòåðiãàòè çà æèòòÿì ëåëå÷îãî ñiìåéñòâà, ó áàãàòüîõ ãíiçäàõ ìîãëè áà÷èòè òàêó êàðòèíó. Ïðè÷îìó ñïðîáè ïîâåðíóòè âèêèíóòèõ ïòàøåíÿò ó ãíiçäî çàêií÷óþòüñÿ áåçóñïiøíî: ëåëåêè âèêèäàþòü ¿õ çíîâó. Ó íàðîäi âèíèêëî íàâiòü ïîâiðÿ, ùî âèêèäàþòüñÿ ç ãíiçäà íåïàðíi ïòà37
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
øåíÿòà. Íàñïðàâäi æ òàêà ïîâåäiíêà äîðîñëèõ ïòàõiâ íå çàëåæèòü âiä êiëüêîñòi ìàëÿò. Áiëüøiñòü ó÷åíèõ ïîâÿçóþòü ¿¿ ç íàñòàííÿì íåñïðèÿòëèâèõ óìîâ: íåñòà÷i ¿æi, çàòÿæíèõ õîëîäiâ i ò.ï. ³äîìèé ñïåöiàëiñò ïî áiëîìó ëåëåöi íiìåöüêèé îðíiòîëîã Å. Øþö âçàãàëi ââàæàâ, ùî ïåðøi òðè ÿéöÿ ó êëàäöi ñòàíîâëÿòü îñíîâó, iíøi ðåçåðâ íà âèïàäîê ñïðèÿòëèâèõ óìîâ.
Ãîðîáö³ òèïîâ³ êâàðòèðàíòè ëåëå÷èõ ãí³çä. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.
Çàêîíè ïðèðîäè æîðñòîêi, àëå ñïðàâåäëèâi. ßêùî áàòüêè íå â çìîçi âèãîäóâàòè âñiõ ïòàøåíÿò, ºäèíèé ñïîñiá âèæèòè õî÷ ÷àñòèíi ç íèõ çàãèíóòè iíøèì. Òðåáà ñêàçàòè, ùî òàêà îñîáëèâiñòü õàðàêòåðíà íå òiëüêè äëÿ ëåëåê, à é áàãàòüîõ iíøèõ ïòàõiâ. Íàïðèêëàä, ó ãíiçäàõ õèæàêiâ òàêîæ ðiäêî äîæèâàþòü äî âèëüîòó âñi ïòàøåíÿòà. ßê ïîêàçàëè äîñëiäæåííÿ â Óêðà¿í³, âèêèäàííÿ áàòüêàìè ç ãíiçäà îñíîâíà ïðè÷èíà çàãèáåëi ïòàøåíÿò. Íà íå¿ ïðèïàäຠáëèçüêî 40% âèïàäêiâ çàãèáåëi. Çà äàíèìè áiëîðóñüêèõ îðíiòîëîãiâ, ó Áiëîâåçüêié ïóùi ùîði÷íî ìàéæå òðåòèíà ëåëåê âèêèäàþòü ñâî¿õ ïòàøåíÿò ÷è ÿéöÿ. ²íîäi âèêèäàþòüñÿ íàâiòü âñi ïòàøåíÿòà âèâîäêó. Âçàãàëi æ çàãèáåëü ïòàøåíÿò ó ðiçíi ðîêè i â ðiçíèõ ìiñöÿõ äóæå çàëåæèòü âiä ïîãîäíèõ óìîâ. Àäæå äëÿ 38
ѳìåéíà õðîí³êà ëåëåêè ïîãîäà çíà÷íîþ ìiðîþ âèçíà÷ຠçàïàñ íàÿâíî¿ ¿æi. Íàéáiëüø ñïðèÿòëèâå äëÿ íüîãî ó íàñ ïîì³ðíî âîëîãå i òåïëå ëiòî. Íà óñïiøíiñòü ðîçìíîæåííÿ âïëèâàþòü i êëiìàòè÷íi óìîâè òà çìiíåíiñòü ïðèðîäíèõ êîìïëåêñiâ ëþäèíîþ. Å. Øþö ïèñàâ, ùî ó ïiâíi÷íî-çàõiäíié ÷àñòèíi ͳìå÷÷èíè, äå âîëîãèé ìîðñüêèé êëiìàò, áiëüøå ïòàøåíÿò âèæèâຠçà ñóõî¿ ïîãîäè, à â Óãîðùèíi, äå ëiòî ñóõå i òåïëå, ó âîëîãi ðîêè. Ó Áiëîðóñi â ðîêè ç ïîñóøëèâîþ âåñíîþ i ëiòîì çíèæóºòüñÿ êiëüêiñòü çàñåëåíèõ ãíiçä, ïiäâèùóºòüñÿ ñìåðòíiñòü ïòàøåíÿò. Ó âîëîãi ðîêè, íàâïàêè, óñïiøíiñòü ðîçìíîæåííÿ çáiëüøóºòüñÿ. Íåãàòèâíèé âïëèâ íåñïðèÿòëèâèõ ïîãîäíèõ óìîâ ñèëüí³øå ïðîÿâëÿºòüñÿ òàì, äå áiëüøå çìiíåíà ïðèðîäà. Òàê, ó 1994 ðîö³ íà áàãàòèõ ¿æåþ äiëÿíêàõ íåçàéìàíèõ çàïëàâíèõ ëóê Äíiïðà, Ðîñi, Ñåéìó, íåçâàæàþ÷è íà ñèëüíó ïîñóõó, 34 ïòàøåíÿò ó ãíiçäàõ íå áóëè ðiäêiñòþ. Çîâñ³ì ³íøà êàðòèíà áóëà ïîîäàëü â³ä ð³÷îê ñåðåä ïîë³â. ²íîä³ áóâàþòü ñïðàâæí³ ëîêàëüí³ êàòàñòðîôè. Òàê, çà ïîâ³äîìëåííÿì Ê.Ñ. Áàäåöüêî¿, ó ñ. Ìîíàñòèðåöü íà Ëüâ³âùèí³ ó 1998 ðîö³ â³ä ñèëüíèõ çëèâ çàãèíóëè ïðàêòè÷íî âñ³ ïòàøåíÿòà. Âèæèëî ëèøå äâîº ëåëå÷àò ó 19 ãí³çäàõ. ßê ïîêàçàëè ñïåö³àëüí³ äîñë³äæåííÿ, ùå á³ëüøèé âïëèâ íà óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ á³ëèõ ëåëåê, í³æ ïîãîäà â ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ, ìàþòü óìîâè çèì³âë³. Ó ðîêè ç á³ëüøîþ ê³ëüê³ñòþ îïàä³â ó çîí³ Ñàõåëÿ (ïîñóøëèâà ñìóãà ï³âäåíí³øå Ñàõàðè) òà âèùîþ ïðîäóêòèâí³ñòþ ðîñëèííîãî ïîêðèâó çìåíøóºòüñÿ ñìåðòí³ñòü äîðîñëèõ ïòàõ³â, íàø³ ÷îðíîãóçè ïîâåðòàþòüñÿ âåñíîþ ðàí³øå ³ âèâîäÿòü á³ëüøå ïòàøåíÿò. Çðîçóì³ëî, ùî ïòàõè, ÿê³ ìàëè âñþ çèìó âäîñòàëü ¿æ³, øâèäøå ïåðåñóâàòèìóòüñÿ íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó ³ çìîæóòü á³ëüøå â³äêëàñòè ÿºöü. ² ÿêùî â ãí³çä³ çÿâèëîñÿ 57 ÿºöü, òî âæå â³ä ì³ñöåâèõ óìîâ ³ äáàéëèâîñò³ áàòüê³â çàëåæàòèìå, ñê³ëüêè âèðîñòå ïòàøåíÿò. Àëå êîëè ñàìêà ïîâåðíóëàñÿ íàâåñí³ âèñíàæåíîþ ³ çìîãëà â³äêëàñòè âñüîãî 23 ÿéöÿ, òî á³ëüøå ëåëå÷àò íå ñòàíå íà êðèëî, õî÷ áè ¿æà ñàìà ñòðèáàëà äî ðîòà. Ëåëå÷àòà ïåðåáóâàþòü ó ãíiçäi ìàéæå äâà ìiñÿöi. Íàé÷àñò³øå äî âèëüîòó äîæèâຠ24 ìàëÿò, çíà÷íî ð³äøå 1 àáî 5. Ïî 6 ïòàøåíÿò ëåëåêàì âäàºòüñÿ âèãîäóâàòè äóæå ð³äêî. Ïî 7 âçàãàë³ â³äîì³ ëèøå ïîîäèíîê³ âèïàäêè, ÿê³ ðåºñòðóâàëèñÿ â Óêðà¿í³, Óãîðùèí³, Äàí³¿. Íàðåøò³ àáñîëþòíèé ñâ³òîâèé ðåêîðä ïîñòàâèëè óãîðñüê³ ëåëåêè: ó 1999 ðîö³ îäíà ç ïàð âèðîñòèëà 8 ïòàøåíÿò! 39
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Çà äàíèìè ìîí³òîðèíãîâèõ ñïîñòåðåæåíü â Óêðà¿í³ ó 1992 2005 ðîêàõ (5490 ãí³çä ³ç ïòàøåíÿòàìè), 42% ëåëå÷èõ âèâîäê³â ïåðåä âèëüîòîì ìàëè 3 ïòàøåíÿò, 29% 2, 20% 4, 5% 1, 4% 5, 0,3% 6, 0,02% 7 (ºäèíèé âèïàäîê çà 14 ðîê³â ñïîñòåðåæåíü). Ó ñïðèÿòëèâ³ ðîêè çðîñòຠâ³äñîòîê á³ëüøèõ âèâîäê³â, ÷àñòêà ãí³çä ç 3 ³ 4 ïòàøåíÿòàìè ìàéæå âèð³âíþºòüñÿ, à â îêðåìèõ ì³ñöåâîñòÿõ îñòàíí³ ìîæóòü íàâ³òü ïåðåâàæàòè. Ó íåñïðèÿòëèâ³ æ ðîêè, íàâïàêè, ìàêñèìóì çì³ùóºòüñÿ íà âèâîäêè ç 2 ïòàøåíÿò. Ö³êàâî, ùî ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò, ÿêèõ óäàëîñÿ âèðîñòèòè, ìîæå çàëåæàòè â³ä òîãî, êîëè çàãí³çäèëàñÿ äàíà ïàðà. Ó ðÿä³ ºâðîïåéñüêèõ êðà¿í áóëî âèÿâëåíî, ùî ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò, ÿê³ âèëåò³ëè ç ãí³çäà, áóëà òèì ìåíøîþ, ÷èì ï³çí³øå ïðèñòóïèëè äî ðîçìíîæåííÿ ¿õ áàòüêè. Ïîâÿçóºòüñÿ öå ç òèì, ùî ïòàõè, ÿê³ ïðèë³òàþòü ðàí³øå, çàéìàþòü êðàù³ ãí³çäîâ³ ä³ëÿíêè. Äî òîãî æ ó íèõ çàëèøàºòüñÿ á³ëüøå ÷àñó íà â³äíîâëåííÿ ñèë ï³ñëÿ òðèâàëî¿ ³ âèñíàæëèâî¿ ìàíäð³âêè. Âèëiò ìîëîäèõ ó íîðì³ âiäáóâàºòüñÿ ó äðóãié ïîëîâèíi ëèïíÿ íà ïî÷àòêó ñåðïíÿ. Ïiñëÿ âèëüîòó ëåëåêè òðèìàþòüñÿ ñiìºþ íà áëèæíiõ ëóêàõ, ïàñîâèùàõ, ùå äåÿêèé ÷àñ ïîâåðòàþòüñÿ ó ãíiçäî íà íî÷iâëþ. Ëåëå÷àòà íàâ÷àþòüñÿ ïðåìóäðîñòÿì ïîëþâàííÿ. Äåÿêèé ÷àñ äîðîñë³ ïòàõè ùå ï³äãîäîâóþòü ¿õ. Ëèøå ó â³ö³ 3 ì³ñÿö³â ìîëîä³ ëåëåêè ìîæóòü ãîäóâàòèñÿ âæå ö³ëêîì ñàìîñò³éíî. Ñiì¿ ïîñòóïîâî îáºäíóþòüñÿ â çãðà¿. Ìiñöÿ ¿õ ôîðìóâàííÿ çàëèøàþòüñÿ ïîñòiéíèìè ç ðîêó â ðiê. Ó öåé ÷àñ ìîæíà ïîáà÷èòè æîðñòîêi áiéêè ìiæ ëåëåêàìè, êîòði íåðiäêî çàêií÷óþòüñÿ òÿæêèìè ðàíàìè ÷è íàâiòü çàãèáåëëþ äëÿ äåÿêèõ ³ç íèõ. Öi áiéêè íàðîä ïðîçâàâ ëåëå÷èìè ñóäàìè. Ëåãåíäà ãîâîðèòü, ùî âàòàæêè ïðîâîäÿòü ñâîºð³äíèé åêçàìåí ìîëîäèì i ñòàðèêàì íà ãîòîâíiñòü äî äàëåêîãî ïåðåëüîòó, i çãðàÿ âáèâຠàáî ïðîãàíÿº êâîëèõ i õâîðèõ. Ó ñåðïíi çãðà¿ ïî÷èíàþòü òÿãíóòèñÿ íà ïiâäåíü. Ëåòÿòü âîíè âäåíü íà âåëèêié âèñîòi. Ó íàñ çãðà¿ çâè÷àéíî íàðàõîâóþòü âiä 23 äî ñîòí³ ëåëåê. Àëå iíîäi ìîæíà ïîáà÷èòè é âåëèêi áàãàòîñîòåííi ñêóï÷åííÿ. Çãðà¿ ïîñòóïîâî çáiëüøóþòüñÿ íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó i íà Áàëêàíàõ ñêëàäàþòüñÿ âæå ç òèñÿ÷ ïòàõiâ. Íà ×îðíîìîðñüêîìó óçáåðåææi Áîëãàði¿ ÿêîñü ñïîñòåðiãàëè çãðàþ â 21 000 ëåëåê! Íà çèìiâëþ ÷îðíîãóçè ç ðiçíèõ ÷àñòèí ªâðîïè ëåòÿòü ðiçíèìè øëÿõàìè. ²ñíóþòü äâi ïîïóëÿöi¿ ñõiäíà i çàõiäíà, ëiíiÿ ðîçäiëó 40
ѳìåéíà õðîí³êà ìiæ ÿêèìè ñâîºð³äíèé âîäîä³ë ïðîõîäèòü ÷åðåç Ãîëëàíäiþ, Ãàðö, Áàâàðiþ, Àëüïè. Ó íiìåöüêié íàóêîâié ëiòåðàòóði âîíà íàçèâàºòüñÿ ïðîëiòíîþ ìåæåþ. Ïòàõè, ùî ãíiçäÿòüñÿ íà çàõiä âiä íå¿, ì³ãðóþòü âîñåíè íà ïiâäåííèé çàõiä ÷åðåç Ôðàíöiþ, Çàõiäíó ²ñïàíiþ, Ãiáðàëòàð. Âîñåíè ïðÿìî íàä âóëèöÿìè Ãiáðàëòàðó ìîæíà ïîáà÷èòè áàãàòîòèñÿ÷íi çãðà¿. Äàëi ïåðåëiò iäå ÷åðåç Ìàðîêêî, Ìàâðèòàíiþ, çàõiäíó ÷àñòèíó Ñàõàðè. Ìiñöÿ çèìiâëi çàõiäíèõ ëåëåê çíàõîäÿòüñÿ â ñàâàíàõ ïiâäåííiøå Ñàõàðè âiä Ñåíåãàëó íà çàõîäi äî Êàìåðóíó íà ñõîäi. Áiëüøå âñüîãî ¿õ ñêóï÷óºòüñÿ â äîëèíàõ i äåëüòàõ ðiê Ñåíåãàë i Íiãåð òà áiëÿ îçåðà ×àä. Òóò æå çèìóþòü i ëåëåêè, ùî ãíiçäÿòüñÿ íà ïiâíi÷íîìó çàõîäi Àôðèêè. ªâðîïåéñüêi ëåëåêè, ùî ãíiçäÿòüñÿ íà ñõiä âiä ïðîëiòíî¿ ìåæi, ëåòÿòü âîñåíè ó ïiâäåííî-ñõiäíîìó, à ç ÑÍÄ i Ïðèáàëòèêè ó ïiâäåííîìó íàïðÿìêó.  Óêðà¿íi iñíóº êiëüêà ãîëîâíèõ ïðîëiòíèõ øëÿõiâ ä³ëÿíîê, äå ÷èñåëüí³ñòü ì³ãðóþ÷èõ ïòàõ³â íàéâèùà. ×åðåç çàõiäíi îáëàñòi ëåòÿòü ëåëåêè ç Ïîëüùi, ÷åðåç Æèòîìèðñüêó i Âiííèöüêó ç Áiëîðóñi i Ïðèáàëòèêè. Âåëèêèé ïðîëiòíèé øëÿõ ïðîõîäèòü íà ïiâäåííèé çàõiä âiä Ïîëòàâñüêî¿ äî Ìèêîëà¿âñüêî¿ îáëàñòi. Âñi òðè âîíè çëèâàþòüñÿ ó ìîãóòíié ìiãðàöiéíèé ïîòiê, ÿêèé ïðîõîäèòü ÷åðåç âîðîòà ìiæ Êàðïàòàìè i ×îðíèì ìîðåì. Äîñèòü ñëàáêèé ïðîëiò ñïîñòåðiãàºòüñÿ òàêîæ ïî ñõiäíîìó óçáåðåææþ ×îðíîãî ìîðÿ. Äàëi ëåëåêè ëåòÿòü ÷åðåç Áàëêàíè i Òóðå÷÷èíó. Ìàëó Àçiþ âîíè ïåðåòèíàþòü ïî äiàãîíàëi, çâåðòàþ÷è ïiñëÿ Áîñôîðó íà ïiâäåííèé ñõiä. Áiëÿ çàòîêè ²ñêàíäåðà âèõîäÿòü äî Ñåðåäçåìíîìîðñüêîãî óçáåðåææÿ. Ïîòiì çíîâó çâåðòàþòü íà ïiâäåíü i ÷åðåç Áëèçüêèé Ñõiä, Ñèíàéñüêèé ïiâîñòðiâ ïîòðàïëÿþòü ó äîëèíó Íiëó, âçäîâæ ÿêî¿ i ëåòÿòü íà îñíîâíi ìiñöÿ çèìiâëi ó Ñõiäíié i Ïiâäåííié Àôðèöi, äîëàþ÷è çàãàëîì ïîíàä 10 òèñÿ÷ ê³ëîìåòð³â. Ñòîìèâøèñü ïiñëÿ òðèâàëîãî ïåðåëüîòó, ïòàõè ðîáëÿòü çóïèíêó íà 46 òèæíiâ ó Ñõiäíîìó Ñóäàíi, ùîá âiäïî÷èòè é ïîãîäóâàòèñÿ ïåðåä ïîäàëüøîþ äîðîãîþ. ×îìó ÷îðíîãóçè ëåòÿòü òàêèì õèòðîìóäðèì øëÿõîì, à íå íàâïðîñòåöü ÷åðåç Ñåðåäçåìíå ìîðå, ÿê áàãàòî iíøèõ ïåðíàòèõ? Ïîâÿçàíî öå ç òèì, ùî ëåëåêà ïòàõ øèðÿþ÷îãî ïîëüîòó i íå ìîæå äîâãî ëåòiòè íàä ìîðåì, äîâîäèòüñÿ îáëiòàòè éîãî ç äâîõ áîêiâ, êîìó êóäè áëèæ÷å. Àëå æ øèðÿþòü íàä ìîðåì àëüáàòðîñè, ìàðòèíè, ñêàæå ÷èòà÷. Ñïðàâà â òîìó, ùî iñíóþòü äâà òèïè øèðÿííÿ: ñòàòè÷íå i äèíàìi÷íå. Ïåðøå õàðàêòåðíå 41
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ñõåìà ïîëüîòó ëåëåêè ç âèêîðèñòàííÿì âèñõ³äíèõ ïîòîê³â ïîâ³òðÿ.
äëÿ ñóõîïóòíèõ øèðÿëüùèêiâ. Íàä ñóøåþ iñíóþòü ñòiéêi âèñõiäíi ïîòîêè çà ðàõóíîê íàãðiâàííÿ ñîíöåì çåìíî¿ ïîâåðõíi òåðì³êè i òàê çâàíi ïîòîêè îáòiêàííÿ, êîëè â³òåð íàòèêàºòüñÿ íà ïåðåïîíó ïàãîðá, êðóòèé áåðåã, ñòiíó ëiñó i ò.ï. Äëÿ âèêîðèñòàííÿ òàêèõ ïîòîêiâ êðàùå âñüîãî ïiäõîäÿòü øèðîêi êðèëà, ÿê ó õèæèõ ïòàõiâ i ëåëåê. Íàä ìîðåì æå ïîñòiéíî âèíèêàþòü ðiçíîìàíiòíi çàâèõðåííÿ: ïîòîêè ïîâiòðÿ áàãàòîêðàòíî âiäáèâàþòüñÿ âiä õâèëü. Ó ìîðñüêèõ øèðÿëüùèêiâ äîâãi i âóçüêi êðèëà. Îñü ÷îìó âåëèêi õèæi ïòàõè, ëåëåêè òà iíøi øèðÿëüùèêè ó òàêèõ çíà÷íèõ êiëüêîñòÿõ ñêóï÷óþòüñÿ â ðàéîíi Áîñôîðó i Ãiáðàëòàðó. Íàä âîäÿíèìè ïðîñòîðàìè á³ëèé ëåëåêà ïîð³âíÿíî ëåãêî äîëຠâ³äñòàíü äî 4050 ê³ëîìåòð³â, ó ðàç³ ãîñòðî¿ íåîáõ³äíîñò³ ìîæå ïðîëåò³òè é á³ëüøå. Àëå òðèâàëèõ ìîðñüêèõ ìàíäð³âîê ö³ ïòàõè óíèêàþòü. Òåõí³êà ïîëüîòó ëåëåêè íà âåëèê³ â³äñòàí³ â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ò³º¿, ùî ìè áà÷èìî á³ëÿ ãí³çäà. ³í íå ìîæå òðèâàëèé ÷àñ ìàõàòè êðèëàìè, âîíè â íüîãî ïðèñòîñîâàí³ äëÿ øèðÿííÿ. Íà àêòèâíèé ïîë³ò ÷îðíîãóç çàòðà÷ຠçàíàäòî áàãàòî åíåð㳿 ³ øâèäêî ñòîìëþºòüñÿ. Êðóæëÿþ÷è, ëåëåêà íàáèðຠâèñîòó ó âèñõ³äíèõ ïîòîêàõ ïîâ³òðÿ ³ ïîò³ì ëåòèòü ó ïåâíîìó íàïðÿìêó, ïîñòóïîâî çíèæóþ÷èñü. Øèðÿëüùèêè ï³ä ÷àñ ì³ãðàö³¿ ìîæóòü ëåò³òè ò³ëüêè âäåíü, êîëè ñîíöå äîáðå ïðîãð³âຠçåìëþ, àáî ÿêùî º äîñèòü ñò³éêèé ñèëüíèé â³òåð, âèêîðèñòîâóþ÷è ïîòîêè îáò³êàííÿ. Ïå42
ѳìåéíà õðîí³êà ðåä ïîäîëàííÿì ìîðñüêî¿ çàòîêè ÷è ïðîòîêè ëåëåêè äîâãî íàáèðàþòü âèñîòó. ßêùî ïîáëèçó º çðó÷í³ ì³ñöÿ ³ç ñò³éêèìè âèñõ³äíèìè ïîòîêàìè, òàì íåð³äêî ñêóï÷óþòüñÿ áàãàòîòèñÿ÷í³ çãðà¿. ¯õ ìîæíà ïîáà÷èòè, íàïðèêëàä, á³ëÿ Áîñôîðó. Êîëè ìè çíèçó äèâèìîñü íà êðóæëÿþ÷îãî ó âèñîêîñò³ ëåëåêó àáî îðëà, âîíè çäàþòüñÿ íàì íåïåðåâåðøåíèìè ë³òóíàìè. Áåç ºäèíîãî çìàõó êðèë ïòàõè çäàòí³ ðóõàòèñü äîñèòü òðèâàëèé ÷àñ. Àëå âñå òàê ÷óäîâî ëèøå çà ñïðèÿòëèâèõ óìîâ. Øèðÿëüùèêè ìîæóòü âèÿâèòèñÿ é ïîëîíÿíèêàìè ïîâ³òðÿ, êîëè â³òðîì ¿õ íåñå çîâñ³ì íå â òîé á³ê, êóäè ïîòð³áíî. Ïðîòèä³ÿòè æ öüîìó, ìàõàþ÷è êðèëàìè, âîíè äîâãî íå ìîæóòü. ²íîä³ ñèëüíèì â³òðîì çãðà¿ ëåëåê çàíîñèòü äàëåêî â ìîðå. Âîíè íå çäàòí³ òðèâàëèé ÷àñ ëåò³òè íàä âîäîþ ³ çìóøåí³ øóêàòè ïîðÿòóíêó íà îñòðîâàõ àáî é íà êîðàáëÿõ, ÿê³ ïðîïëèâàþòü ïîáëèçó. ßêùî í³÷îãî ïîä³áíîãî íå òðàïèòüñÿ, ïòàõ³â ÷åêຠçàãèáåëü. Ñàìå òàê³ çàáëóêàë³ çãðà¿ çóñòð³÷àþòü ÷àñ â³ä ÷àñó íà îñòðîâàõ Ñåðåäçåìíîãî ìîðÿ, ÷àñò³øå âñüîãî íà ʳïð³ â³í ëåæèòü ïîðÿä ç îñíîâíîþ ì³ãðàö³éíîþ ìàã³ñòðàëëþ ÷îðíîãóç³â. Àëå é ïîñàäêà íà îñòð³â íå çàâæäè âðÿòîâóº. ßêùî â³í çíàõîäèòüñÿ äàëåêî îñòîðîíü â³ä ïðîë³òíèõ øëÿõ³â, ïîâåðíóòèñÿ ç íüîãî ñàìîñò³éíî ëåëåêè âæå íå ìîæóòü. À áóâàþòü âèïàäêè, êîëè ¿õ çàíîñèòü â³òðîì äóæå äàëåêî. 23 ñ³÷íÿ 1983 ðîêó îäíîãî ïòàõà ï³ä³áðàâ êîðàáåëü â Àòëàíòè÷íîìó îêåàí³ çà 185 ê³ëîìåòð³â íà çàõ³ä â³ä ˳ñàáîíà! ×àñ â³ä ÷àñó íåâäàë³ ìàíäð³âíèêè îïèíÿþòüñÿ íà Êàíàðñüêèõ îñòðîâàõ. 17 áåðåçíÿ 1977 ðîêó ñèëüíèé ïóñòåëüíèé â³òåð çàí³ñ íà îäèí ç íèõ çãðàþ ç 35 ëåëåê. Æîäåí ç íèõ çâ³äòè âæå íå ïîâåðíóâñÿ. Çóñòð³÷àëè á³ëèõ ëåëåê íàâ³òü íà Ñåéøåëüñüêèõ îñòðîâàõ, ùî ëåæàòü â ²íä³éñüêîìó îêåàí³ çà 1000 ê³ëîìåòð³â â³ä óçáåðåææÿ Àôðèêè. Áóâàº, ùî é íà ñóø³ âåëèê³ çãðà¿ ëåëåê çÿâëÿþòüñÿ â äîñèòü íåçâè÷àéíèõ ì³ñöÿõ. Òåðèòîð³ÿ Îáºäíàíèõ Àðàáñüêèõ Åì³ðàò³â ëåæèòü îñòîðîíü â³ä ïðîë³òíèõ øëÿõ³â öèõ ïòàõ³â ÷åðåç Àðàâ³éñüêèé ï³âîñòð³â. ßêèì æå áóëî çäèâóâàííÿ ì³ñöåâèõ æèòåë³â, êîëè 15 âåðåñíÿ 1984 ðîêó á³ëÿ ñòîëèö³ ö³º¿ êðà¿íè Àáó Äàá³ çÿâèëàñÿ çãðàÿ ç 3000 á³ëèõ ëåëåê. ×îðíîãóçè, ÿê ïðàâäåøí³ ìàíäð³âíèêè, äëÿ â³äïî÷èíêó âèáðàëè íå ùî ³íøå, à òåðèòîð³þ ì³æíàðîäíîãî àåðîïîðòó, ³ íà äâ³ ãîäèíè ïàðàë³çóâàëè éîãî ðîáîòó. Âñüîãî âîíè ãîñòþâàëè â îêîëèöÿõ Àáó Äàá³ òèæäåíü, ëåëåê áà÷èëè íàâ³òü íàä âóëèöÿìè ì³ñòà. ³äïî÷èâøè, ïòàõè ïîëåò³ëè äàë³. 43
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Êîëè äîðîñëèé ïòàõ ïðèíîñèòü çäîáè÷, ëåëå÷àòà ïðèéìàþòü õàðàêòåðí³ ïîçè, âèïðîõóþ÷è ¿æó. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.
Âçàãàë³ íåãîäà ìîæå çàâäàâàòè öèì ïòàõàì çíà÷íèõ âòðàò. 1856 ð³ê óâ³éøîâ ó ³ñòîð³þ ÿê äóæå íåâäàëèé äëÿ á³ëîãî ëåëåêè. ×åðåç ñèëüí³ øòîðìè íà ïî÷àòêó âåñíè, ïðè÷îìó íà ïðîë³òíèõ øëÿõàõ îáîõ ïîïóëÿö³é, äóæå áàãàòî ÷îðíîãóç³â çàãèíóëî. Ïðàêòè÷íî ïî âñ³é ªâðîï³ ñïîñòåð³ãà÷³ â³äì³÷àëè ¿õ íàäçâè÷àéíî ï³çí³é ïðèë³ò ³ íèçüêó ÷èñåëüí³ñòü. Ó ñåðïí³ 1912 ðîêó â Çàõ³äí³é Ñàõàð³ ïîíàä 500 çíåñèëåíèõ ëåëåê áóëè ñï³éìàí³ òóçåìöÿìè. Ó êâ³òí³ 1935 ðîêó ñèëüíèé ï³âäåííèé â³òåð ç Àðà⳿ ïðèí³ñ ñèëüíó ï³ùàíó áóðþ. Âîíà âñòåëèëà ìàëî íå âñþ Ñèíàéñüêó ïóñòåëþ òðóïàìè ïåðíàòèõ ìàíäð³âíèê³â. 5 ñåðïíÿ 1932 ðîêó á³ëÿ îäíîãî ç ñ³ë íà ï³âíî÷³ Áîëãà𳿠ãîäóâàëîñÿ íà ëóêàõ ê³ëüêà ñîòåíü á³ëèõ ëåëåê ÿêðàç ìîëîä³ ñòàëè íà êðèëî ³ ïî÷àëè îáºäíóâàòèñÿ â çãðà¿. Ðàïòîì ðîçãóëÿâñÿ íå÷óâàíî¿ ñèëè ãðàä. Ç íåáà ïàäàëè øìàòêè ëüîäó äî ï³âê³ëîãðàìà âàãîþ! Äëÿ ïòàõ³â öå áóëî ñïðàâæíüîþ êàòàñòðîôîþ. ϳä ÷àñ öüîãî ãðàäó çàãèíóëî áëèçüêî 200 ëåëåê ³ ùå ç ñîòíþ çàëèøèëîñü íà ëóêàõ ç ïîëàìàíèìè íîãàìè ³ êðèëàìè. Ïðîë³òíà ìåæà ðîçä³ëÿº äâ³ ïîïóëÿö³¿ ÷îðíîãóç³â, ÿê³ âîñåíè â³äë³òàþòü ó ð³çí³ ñòîðîíè. Àëå öå íå ÷³òêî îêðåñëåíà ë³í³ÿ, 44
ѳìåéíà õðîí³êà íàâêîëî íå¿ ³ñíóº øèðîêà ñìóãà çì³øóâàííÿ íàïðÿìê³â ïòàõè òóò ìîæóòü ì³ãðóâàòè ÿê â îäèí, òàê ³ â ³íøèé á³ê. Íàéö³êàâ³øå òå, ùî ð³çí³ íàïðÿìêè ïåðåëüîòó ìîæóòü ìàòè ìîëîä³ ëåëåêè, ùî âèâåëèñÿ â îäíîìó é òîìó æ ãí³çä³. ßêîñü ó 1974 ðîö³ çíàéøëè äâîõ çàê³ëüöüîâàíèõ ïòàõ³â ç îäíîãî âèâîäêó: ïåðøîãî ó Ôðàíö³¿, äðóãîãî â Óãîðùèí³. Ðåçóëüòàòè ê³ëüöþâàííÿ íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ Í³ìå÷÷èíè (òåðèòîð³ÿ öÿ ëåæèòü ñõ³äí³øå ïðîë³òíî¿ ìåæ³ ó çîí³ çì³øóâàííÿ) ïîêàçàëè, ùî ï³ä ÷àñ ïåðøîãî ñâîãî â³äëüîòó 3/4 ëåëåê ïðÿìóþòü íà ï³âäåííèé ñõ³ä ÷åðåç Áîñôîð ³ ÷âåðòü íà ï³âäåííèé çàõ³ä ó íàïðÿìêó óáðàëòàðó. Àëå âæå â íàñòóïí³ ðîêè æèòòÿ ê³ëüê³ñòü ì³ãðóþ÷èõ íà ï³âäåííèé çàõ³ä ïòàõ³â ð³çêî çìåíøóºòüñÿ.  Óêðà¿í³ òåæ ³ñíóº ïðîë³òíà ìåæà, ÿêà ïðîõîäèòü äåñü íà ˳âîáåðåææ³ Äí³ïðà. Òî÷í³øå ïðî ¿¿ ðîçì³ùåííÿ ãîâîðèòè âàæêî ÷åðåç îáìàëü äàíèõ. ßêùî ëåëåêè ³ç çàõ³äíèõ, öåíòðàëüíèõ òà ï³âí³÷íèõ îáëàñòåé ëåòÿòü âçäîâæ çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ ×îðíîãî ìîðÿ ³ Áîñôîð, òî ïòàõè ç³ ñõ³äíèõ îáëàñòåé ì³ãðóþòü ó ï³âäåííî-ñõ³äíîìó íàïðÿìêó äî ñõ³äíîãî ÷îðíîìîðñüêîãî óçáåðåææÿ. Ñþäè æ ëåòÿòü ³ ïòàõè ç³ ñõ³äíî¿ ÷àñòèíè àðåàëó â Ðîñ³¿. Òóò òàêîæ ³ñíóº äîñèòü øèðîêà ñìóãà çì³øóâàííÿ íàïðÿìê³â ì³ãðàö³¿. ×àñòèíà ëåëåê ³ç Ïðèäí³ïðîâÿ ìîæå ëåò³òè íà ï³âäåííèé ñõ³ä. Òàê, ÷îðíîãóç, çàê³ëüöüîâàíèé ïòàøåíÿì ó Ãëîáèíñüêîìó ðàéîí³ íà Ïîëòàâùèí³ ó 1998 ðîö³, áóâ çíàéäåíèé íàïðèê³íö³ ñåðïíÿ òîãî æ ðîêó á³ëÿ ì. Íîâîðîñ³éñüêà. Îðí³òîëîãè ïðîâîäèëè ñïåö³àëüí³ äîñë³äæåííÿ ó âóçëîâèõ òî÷êàõ ïåðåëüîòó á³ëèõ ëåëåê. Îäíå ç òàêèõ ì³ñöü çàòîêà ²ñêàíäåðà íà ï³âäí³ Òóðå÷÷èíè (êðàéí³é ï³âí³÷íî-ñõ³äíèé êóò Ñåðåäçåìíîãî ìîðÿ). Òóò ÷îðíîãóçè ðîáëÿòü ïðàâèé ïîâîðîò, ð³çêî çì³íþþ÷è íàïðÿìîê ì³ãðàö³¿. Ó 19631965 ðîêàõ íà çàòîö³ ²ñêàíäåðà ïðàöþâàëà åêñïåäèö³ÿ í³ìåöüêîãî îðí³òîëîãà Õ. Õåêåíðîòà. Çàòîêà ìຠáëèçüêî 70 ê³ëîìåòð³â ó äîâæèíó, øèðèíà ¿¿ 3040 ê³ëîìåòð³â. Ö³êàâî, ÿê âåäóòü ñåáå ëåëåêè, äîëàþ÷è öþ ïåðåïîíó. ×àñòèíà ïòàõ³â îáë³òຠçàòîêó, àëå á³ëüø³ñòü ïåðåòèíຠ¿¿ ó âåðõí³é ÷àñòèí³. Ëåòÿòü âîíè íèçüêî, íà âèñîò³ âñüîãî 15 ìåòð³â íàä âîäîþ. Çà çàòîêîþ çíàõîäèòüñÿ ã³ðñüêèé õðåáåò Àìàíóñ, ÿêèé ïòàõàì òðåáà òàêîæ ïîäîëàòè, òîìó âîíè ïðÿìóþòü äî ïåðåâàëó Áåëåí. Ó öüîìó ì³ñö³ óòâîðþºòüñÿ äîñèòü âóçüêà ñìóãà øèðèíîþ áëèçüêî 10 ê³ëîìåòð³â, ïî ÿê³é ëåòÿòü äåñÿòêè òèñÿ÷ ëåëåê. Ïðè öüîìó á³ëüø³ñòü ³ç íèõ ðóõàºòüñÿ íå ÷åðåç ñàì ïåðåâàë, à íàáèðຠâèñîòó ó âèñõ³äíèõ ïîòîêàõ 45
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
íàä ñõèëàìè ï³âí³÷í³øå. Çà Áåëåíîì çíàõîäèòüñÿ îçåðî ³ áàãàòà ¿æåþ áîëîòèñòà ì³ñöåâ³ñòü. Êð³ì òîãî, ï³ñëÿ ïåðåëüîòó ÷åðåç õðåáåò Àìàíóñ ëåëåêè ïîòðàïëÿþòü ó çîíó ñò³éêèõ ï³âí³÷íèõ â³òð³â, ÿê³ ñïðèÿþòü ïîäàëüø³é ì³ãðàö³¿ íà ï³âäåíü. Ïåðåëiò ëåëåê â Àôðèöi òà íà Áëèçüêîìó Ñõîä³ ãðàíäiîçíå âèäîâèùå. Ó ìiñöÿõ çâóæåííÿ ïðîëiòíèõ øëÿõiâ ñêóï÷åííÿ ¿õ äîñÿãàþòü âåëåòåíñüêèõ ðîçìiðiâ. Òàê, ó 1955 ðîö³ íàä Ñóåöüêîþ çàòîêîþ â÷åíi ñïîñòåðiãàëè ïðîëiò áëèçüêî 40 òèñÿ÷ ïòàõiâ. Öå ñêóï÷åííÿ ëåëåê áóëî âñüîãî 3040 ìåòð³â øèðèíîþ, çàòå â äîâæèíó âèòÿãëîñü íà 35 ê³ëîìåòð³â! À îñü ÿê îïèñóâàâ î÷åâèäåöü, ÿêèé ñïîñòåð³ãàâ ç êîðàáëÿ ïåðåë³ò á³ëèõ ëåëåê ó öüîìó æ ì³ñö³ â 1903 ðîö³, êîëè ÷èñåëüí³ñòü öèõ ïòàõ³â áóëà çíà÷íî á³ëüøîþ: ʳëüêà òèñÿ÷ ëåëåê ïðîëåò³ëè ëàíöþãîì ç Ñèíàéñüêèõ ã³ð çîâñ³ì íèçüêî íàä â³ääàëåíèì â³ä íàñ íà 3 êì âàíòàæíèì ñóäíîì. Çà íåþ éøëà äðóãà çãðàÿ, êîòðà äîëåò³ëà äî êîðàáëÿ çà ÷âåðòü ãîäèíè, çíèçèëàñü íàä íèì ³ ïîëåò³ëà äàë³ íà Àôðèêó. Ç ñèíàéñüêîãî áîêó íå âèäíî áóëî ê³íöÿ, çÿâëÿëèñü âñå íîâ³ é íîâ³ ìàñè ïòàõ³â. Âîíè ëåò³ëè ºäèíèì æèâèì ëàíöþãîì, ÿêèé í³äå íå ïåðåðèâàâñÿ, â³ä êîíòèíåíòó äî êîíòèíåíòó. 20 áåðåçíÿ 1985 ðîêó íà îäíîìó ç ñïîñòåðåæíèõ
Îñòàíí³ æèòåë³ ñåëà. Ïîêèíóòå ñåëî ×óò³âêà íà ʳðîâîãðàäùèí³. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.
46
ѳìåéíà õðîí³êà ïóíêò³â ó ªãèïò³ çà ï³âòîðè ãîäèíè áóëî îáë³êîâàíî äî 115 òèñÿ÷ á³ëèõ ëåëåê. Ò³ëüêè îäíà âåëåòåíñüêà çãðàÿ íàðàõîâóâàëà áëèçüêî 100 òèñÿ÷ ïòàõ³â! Øëÿõ ³ç ªâðîïè äî ϳâäåííî¿ Àôðèêè çàéìຠó ÷îðíîãóç³â áëèçüêî 2 ì³ñÿö³â. Çà äåíü âîíè äîëàþòü ó ñåðåäíüîìó 150200 ê³ëîìåòð³â. Ñåðåäíÿ øâèäê³ñòü ïîëüîòó áëèçüêî 50 ê³ëîìåòð³â çà ãîäèíó. Äî ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ ïòàõè ëåòÿòü øâèäøå, íà çâîðîòíèé øëÿõ ³äå â íèõ áëèçüêî 1,5 ì³ñÿöÿ. Ïðî òå, äå çèìóþòü áiëi ëåëåêè, òðèâàëèé ÷àñ íå áóëî íi÷îãî âiäîìî. Ñåðåä ó÷åíèõ ïàíóâàëè ñàìi íåäîëàäíi óÿâëåííÿ. Àðèñòîòåëü, íàïðèêëàä, óâàæàâ, ùî öi ïòàõè íà çèìó âïàäàþòü ó ñïëÿ÷êó. Ëèøå â XV ñòîë³òò³ âäàëîñÿ äîâåñòè, ùî öå íå áiëüøå, íiæ ôàíòàçiÿ. Äîñë³äíèêè ïðèðîäè åïîõè Ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ â³äïðàâëÿëè ëåëåê òà é ³íøèõ ïòàõ³â çèìóâàòè... íà äíî âîäîéì. Ó ëåãåíäàõ i ïåðåêàçàõ áàãàòüîõ íàðîäiâ ìiñöÿìè çèìiâëi ÷îðíîãóç³â âêàçóâàëèñÿ ðiçíîìàíiòíi êàçêîâi îñòðîâè òà êðà¿íè i íàâiòü ðàé (ñàìå çâ³äñè, äî ðå÷³, ïîõîäèòü óêðà¿íñüêèé âèðàç ïòàõè â³äë³òàþòü ó âèð³é, âèð³é ðàé äàâí³õ ñëîâÿí). Àëå îñü ó 1822 ðîö³ ó íiìåöüêîìó ìiñòi Âiñìàði áóâ ñïiéìàíèé ïòàõ, ó øè¿ ÿêîãî ñòèð÷àëà àôðèêàíñüêà ñòðiëà. Âîíà ïðîáèëà øêiðó i ìÿçè, àëå íå çàâäàëà ñåðéîçíèõ ïîðàíåíü, i ëåëåêà çàëèøèâñÿ æèòè. Òàê çÿâèâñÿ ïåðøèé âàãîìèé äîêàç òîãî, ùî íàøi ÷îðíîãóçè âiäëiòàþòü íà çèìó â Àôðèêó. Ç òîãî ÷àñó áóëî âèÿâëåíî áëèçüêî 20 òàêèõ ïòàõiâ ³ç çàñòðÿãëèìè â òiëi ñòðiëàìè. Îñòàòî÷íî âèÿñíèòè äàâíþ çàãàäêó ïðèðîäè âäàëîñÿ ëèøå çàâäÿêè øèðîêîìó çàñòîñóâàííþ êiëüöþâàííÿ. Ëåëåêè ç Óêðà¿íè ó çèìîâi ìiñÿöi áóëè çíàéäåíi â ÏÀÐ, Êåíi¿, Òàíçàíi¿. Íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ ÷îðíîãóçè âåäóòü êî÷îâå æèòòÿ. Íàäîâãî çóïèíÿþòüñÿ òàì, äå âäîñòàëü õàð÷³â. Çäåá³ëüøîãî ïòàõè ì³ãðóþòü äî ϳâäåííî¿ Àôðèêè, àëå â îêðåì³ ðîêè ìîæóòü çèìóâàòè é ï³âí³÷í³øå ó Êåí³¿ é Òàíçàí³¿. Öå çàëåæèòü â³ä çàïàñ³â ¿æ³. Õî÷à â³äîì³ âèïàäêè é â³ðíîñò³ ñòðîãî âèçíà÷åíèì ì³ñöÿì çèì³âë³. Òàê, çàê³ëüöüîâàíèé ëåëåêà íà ïð³çâèñüêî Áîá, ÿêèé ãí³çäèâñÿ ó Øëåçâ³ã-Ãîëüøòåéí³ (ï³âí³÷ ͳìå÷÷èíè), ïðîòÿãîì 10 ðîê³â çÿâëÿâñÿ êîæíîãî ðàçó íà îäí³é ³ ò³é æå ôåðì³ â dzìáàáâå. ßê óñòàíîâèâ Õ. Øóëüö, ðîçì³ùåííÿ ëåëåê íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ â Àôðèö³ âèçíà÷àºòüñÿ ïåðø çà âñå çàïàñàìè ¿æ³.  ïåðøó ÷åðãó âîíè âèáèðàþòü âîëîã³ ì³ñöÿ, àëå êîëè çíàõîäÿòü äóæå áàãàò³ êîðìîâ³ óã³ääÿ, ìîæóòü ïåðåáèðàòèñÿ ³ â ïîñóøëèâ³. Çà âåëèêîþ çãðàºþ ñàðàíè çàëþáêè íàâ³äàþòüñÿ é äî ïóñòåë³. Ó 47
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ëåñîòî (ϳâäåííà Àôðèêà) Õ. Øóëüö ó 1987 ðîö³ âçàãàë³ âèÿâèâ 200 çèìóþ÷èõ ëåëåê ó ãîðàõ íà âèñîò³ áëèçüêî 2000 ìåòð³â. Çà ñâ³ä÷åííÿì ì³ñöåâèõ æèòåë³â, áóçüêè çÿâëÿþòüñÿ òàì ùîðîêó. Ùî ðîáèòè öèì òåïëîëþáíèì ïòàõàì ó íåãîñòèííîìó ã³ðñüêîìó êë³ìàò³, çàì³ñòü òîãî, ùîá í³æèòèñÿ ï³ä ï³âäåííèì ñîíå÷êîì? Âñå ïîÿñíèëîñÿ ïðîñòî: âîäîéìè òóò êèø³ëè çåìíîâîäíèìè. À îñü ó òåïë³é, àëå ïîñóøëèâ³é ñàâàí³ íåïîäàë³ê ¿õ íå çíàéäåø. Íàé÷àñò³øå æ ÷îðíîãóçè â Àôðèö³ â³ääàþòü ïåðåâàãó êîðîòêîòðàâíèì ñàâàíàì ³ ëþöåðíîâèì ïîëÿì, îõî÷å â³äâ³äóþòü ì³ëêîâîäí³ âîäîéìè. Îñiííié ïåðåëiò ëåëåê â Óêðà¿íi ïðîõîäèòü ó ñåðïí³ âåðåñíi, ì³ñöÿìè çàòÿãóºòüñÿ äî æîâòíÿ, àëå ïîîäèíîêèõ çàïiçíiëèõ ïòàõiâ ìîæíà ïîáà÷èòè çð³äêà àæ â ëèñòîïàä³. À ß.ª. Øòèðêàëî ñïîñòåðiãàâ 4 ãðóäíÿ 1985 ðîêó íàä ²âàíîÔðàíêiâñüêîì íàâiòü çãðàþ ç êiëüêîõ äåñÿòêiâ ëåëåê. ²íîäi ÷îðíîãóçè âçàãàëi çàëèøàþòüñÿ íà çèìiâëþ â íàøèõ øèðîòàõ. Ïåðåâàæíî öå õâîði, ïîðàíåíi àáî çíåñèëåí³ ïòàõè, ÿêi íå çìîãëè ïðîäîâæèòè âàæêèé ïåðåëiò. Çíà÷íà ÷àñòèíà ¿õ ãèíå, àëå íà äîïîìîãó ëåëåêàì ïðèõîäÿòü ëþäè. Âiäîìî äåñÿòêè âèïàäêiâ, êîëè ÷îðíîãóçè óñïiøíî ïðîâîäèëè çèìó íà îáiéñòi. Çâè÷àéíî ¿õ òðèìàþòü ó áóäèíêó ÷è â ñàðà¿ ðàçîì ³ç äîìàøíiìè ïòàõàìè. Äåÿêi ëåëåêè ìîæóòü íàâiòü âiëüíî ðîçãóëþâàòè ïî çàñíiæåíèõ âóëèöÿõ, ïîâåðòàþ÷èñü íà íi÷ äî ñâî¿õ ðÿòiâíèêiâ.  îäíîìó ç ñ³ë Ðóìóí³¿ ëåëåêà æèâ ó ñòàéí³ ðàçîì ç ê³íüìè á³ëüøå 10 ðîê³â. Ïðî äîïîìîãó õâîðèì i ïîðàíåíèì áóçüêàì ìè ùå áóäåìî ãîâîðèòè, çàðàç æå áiëüø öiêàâi äëÿ íàñ âèïàäêè çèìiâëi öiëêîì çäîðîâèõ ïòàõiâ, ÿêi âñþ çèìó òðèìàþòüñÿ íà âîëi. Ó ñåëi Êðàñíå Äðóãå íà Êè¿âùèíi òðè ðîêè ïiäðÿä çèìóâàâ ëåëåêà. Âií âiëüíî ëiòàâ ïî ñåëó i éîãî îêîëèöÿõ, ãîäóâàâñÿ áiëÿ ði÷êè Êðàñíî¿ i íà ïòàõîôåðìi. Çèìóâàâ íà âîëi, ëèøå çðiäêà çàëiòàþ÷è äî ëþäåé, i ëåëåêà â ñåëi Áåðåçiâöi ²âàíîÔðàíêiâñüêî¿ îáëàñòi. À â ñåëi Þâiëåéíîìó íà Õåðñîíùèíi ó íå äóæå õîëîäíi çèìè ñïîñòåðiãàþòü ïîîäèíîêèõ ÷îðíîãóçiâ íà âîäîñêèäi êàíàëó. Çîâñiì äèâîâèæíó iñòîðiþ ðîçïîâiâ ó÷èòåëü À.². Ãîïöié ç ìiñòà Áàëàêëå¿ Õàðêiâñüêî¿ îáëàñòi. Æèòåëü ñåëà ×åðâîíà Ãóñàðiâêà Áàëàêëåéñüêîãî ðàéîíó ª.Ï. Ïîíîìàðåíêî ïiäiáðàâ âîñåíè ëåëåêó ç ïîøêîäæåíîþ íîãîþ. Ïòàõ áëàãîïîëó÷íî ïðîâiâ çèìó ðàçîì ç êóðàìè i âåñíîþ ïî÷àâ ëiòàòè. Âîñåíè âií çíîâó íå âiäëåòiâ, à çàëèøèâñÿ çèìóâàòè â ñåëi. Ëåëåêà ïîäðóæèâñÿ ç ëþäüìè, îñîáëèâî ç³ øêîëÿðàìè. Éîãî ÷àñòî ìîæíà áóëî ïîáà48
ѳìåéíà õðîí³êà ÷èòè íà ïîëi, äå äiòè çáèðàëè êîëãîñïíi ïîìiäîðè. Íàñòóïíó çèìó ÷îðíîãóç ïðîâiâ ó áðèãàäèðà òðàêòîðíî¿ áðèãàäè ².ß. Ñàðàÿ. Ïòàõà ïðîçâàëè Âàñüêîþ. Âåñíîþ âií çíàéøîâ ñîái ïîäðóãó i îáçàâiâñÿ ñiìºþ. Âèðîñòèëè ÷îòèðüîõ ëåëå÷àò. Çíîâó ïðèéøëà îñiíü, i çíîâó ëåëåêà íå âiäëåòiâ, à çàëèøèâñÿ â ðiäíîìó ñåëi. Âçèìêó Âàñüêà ñïîêiéíî áðàâ ¿æó ïðÿìî ç ëþäñüêèõ ðóê
Ïîêè ëåëå÷àòà ìàë³, îäèí ³ç äîðîñëèõ ïòàõ³â ïðàêòè÷íî âåñü ÷àñ âàðòóº íà ãí³çä³. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.
íà âóëèöÿõ. Íåðiäêî çÿâëÿâñÿ áiëÿ øêîëè, äå ó÷íi òà ïðàöiâíèêè ¿äàëüíi çàâæäè ïðèãîùàëè éîãî ÷èìîñü ñìà÷íåíüêèì. Íà íàñòóïíèé ðiê âñå ïîâòîðèëîñü: Âàñüêà çàãíiçäèâñÿ, ñàìêà i ïòàøåíÿòà âiäëåòiëè, à âií çàëèøèâñÿ â ñåëi. Íî÷óâàâ íà êîëãîñïíié ôåðìi, àáî äå ïðèéäåòüñÿ ïî ñåëó. Ó áiëüø òåïëîìó Çàêàâêàççi çèìiâëÿìè ëåëåê íiêîãî íå çäèâóºø. Òàê, ó Âiðìåíi¿ â äîëèíi ð³÷êè Àðàêñ, çà äàíèìè Ì.Ñ. Àäàìÿíà, ó ñi÷íi ëþòîìó ìîæíà íàðàõóâàòè äî êiëüêîõ ñîòåíü ïòàõiâ. ×èìàëî ëåëåê çèìóº òàêîæ â ²ñïàí³¿, Ïîðòóãà볿 òà äåÿêèõ ³íøèõ êðà¿íàõ. Áàãàòî ö³êàâîãî ïðî ì³ãðàö³¿ ëåëåê âäàëîñÿ âñòàíîâèòè çàâäÿêè âèêîðèñòàííþ ñóïóòíèêîâî¿ òåëåìåò𳿠íà ñï³éìàíîãî 49
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ïòàõà îäÿãàºòüñÿ ñïåö³àëüíèé ïîðòàòèâíèé ïåðåäàâà÷, ñèãíàëè â³ä ÿêîãî îòðèìóþòü ÷åðåç ñóïóòíèê. Òàêèì ÷èíîì ìîæíà äåòàëüíî ïðîñòåæèòè ïåðåñóâàííÿ ïîì³÷åíî¿ îñîáèíè, ñòðîêè ïåðåëüîò³â, ì³ñöÿ ³ òðèâàë³ñòü çóïèíîê. Äî òîãî æ, îñê³ëüêè êîîðäèíàòè ïåðåáóâàííÿ òàêîãî ïòàõà íåâàæêî âñòàíîâèòè (íå ò³ëüêè ÷åðåç ñóïóòíèê, à é ïðè äîïîìîç³ ðàä³îïåëåíãàòîðà), éîãî ìîæíà ñóïðîâîäæóâàòè íà ìàøèí³, ïðîâîäÿ÷è ðåòåëüí³ ñïîñòåðåæåííÿ. Âèÿâèëîñÿ, ùî ì³ñöÿ çèì³âë³ çàõ³äíî¿ òà ñõ³äíî¿ ïîïóëÿö³é íå ³çîëüîâàí³ îäí³ â³ä îäíèõ. Òàê, îäèí ç³ ñõ³äíèõ ëåëåê (ç³ Ñõ³äíî¿ Í³ìå÷÷èíè) çàáðàâñÿ àæ ó ͳãåð³þ äî ñâî¿õ çàõ³äíèõ ðîäè÷³â. Éîãî øëÿõ âäàëîñÿ äåòàëüíî ïðîñòåæèòè ÷åðåç ñóïóòíèê. Ïòàõ äîñèòü äîâãî øóêàâ çðó÷íå ì³ñöå äëÿ òðèâàëîãî â³äïî÷èíêó, íàðåøò³ çóïèíèâñÿ â ðàéîí³ îçåðà ×àä. Çà çèìó â³í ùå äâ³÷³ ïåðåáèðàâñÿ â ³íø³ ì³ñöÿ. Çàê³ëüöüîâàíèõ ñõ³äíèõ ëåëåê çíàõîäèëè ó Öåíòðàëüí³é ³ Çàõ³äí³é Àôðèö³ é ðàí³øå. Òàê, îäèí ç åñòîíñüêèõ ÷îðíîãóç³â áóâ ñï³éìàíèé ï³ä ÷àñ çèì³âë³ â ͳãåð³. Òåïåð æå âñÿ ñóêóïí³ñòü ç³áðàíèõ äàíèõ äîçâîëÿº â÷åíèì ïðèïóñêàòè, ùî â Öåíòðàëüí³é Àôðèö³ ³ñíóº ñâîºð³äíà çîíà çì³øóâàííÿ, äå çóñòð³÷àþòüñÿ ïòàõè ç îáîõ ïîïóëÿö³é. Òóò äåÿê³ ç ëåëåê ìîæóòü çì³íþâàòè ñâîº ãðîìàäÿíñòâî, ïðèñòàþ÷è äî çãðàé ³íîçåìö³â ³ ïîâåðòàþ÷èñü íà ãí³çäóâàííÿ â çîâñ³ì ³íø³ êðà¿. Öå ÿâèùå íàçèâàºòüñÿ U-ïîä³áíîþ ì³ãðàö³ºþ, êîëè ïòàõ ïîâåðòàºòüñÿ ç çèì³âë³ ³íøèì øëÿõîì ³ â ³íøå ì³ñöå. Äëÿ äåêîãî ç ïåðíàòèõ, íàïðèêëàä êà÷îê, òàê³ âèêðóòàñè äîñèòü çâè÷íå ÿâèùå. Àíàë³ç ñóïóòíèêîâîãî ïðîñòåæóâàííÿ 140 í³ìåöüêèõ ëåëåê ïîêàçàâ, ùî â öèõ ïòàõ³â ìîæóòü ó äîñèòü øèðîêèõ ìåæàõ çì³íþâàòèñÿ øëÿõè ³ ñòðîêè ì³ãðàö³¿, ì³ñöÿ çèì³âë³ òà çóïèíêè ï³ä ÷àñ ïåðåëüîò³â, àëå ïðè ìîæëèâîñò³ âîíè çàëèøàþòüñÿ ïîñò³éíèìè. Çì³íè âèêëèêàþòüñÿ çîâí³øí³ìè ôàêòîðàìè, ïåðåäóñ³ì óìîâàìè æèâëåííÿ. À ïåðåëüîòè îäíîãî ç ëåëåê, çàê³ëüöüîâàíîãî ïòàøåíÿì ó 2000 ðîö³ â Êàë³í³íãðàäñüê³é îáëàñò³, âäàëîñÿ ïðîñòåæóâàòè ïðîòÿãîì 4 ðîê³â. Ïòàõ öåé ïîñòàâèâ ïåðåä ó÷åíèìè íåìàëî çàãàäîê, ³ éîãî ìàíäð³âêè âèÿâèëèñÿ ñïðàâæíüîþ ïòàøèíîþ îä³ññåºþ. Ïî÷àëîñÿ ç òîãî, ùî â³í ðàçîì ³ç çãðàºþ ðîäè÷³â ïîëåò³â âîñåíè íà ï³âäåííèé çàõ³ä, õî÷à íîðìàëüíèé íàïðÿìîê îñ³ííüî¿ ì³ãðàö³¿ ïðèáàëò³éñüêèõ ÷îðíîãóç³â ï³âäåííèé ñõ³ä, äî Áîñôîðó. Ëåëåêà ïðèëåò³â ó Ôðàíö³þ, 3 æîâòíÿ äîñÿã óçáå50
ѳìåéíà õðîí³êà ðåææÿ Ñåðåäçåìíîãî ìîðÿ, à äàë³ ê³ëüêà äí³â ïåðåì³ùóâàâñÿ âçäîâæ áåðåãà íà ñõ³ä. Àëå øâèäêî éîìó öå íàáðèäëî, ³ á³ëÿ ì. Ñàí-Òðîïå 7 æîâòíÿ ïòàõ ïîëåò³â íàâïðîñòåöü ÷åðåç ìîðå äî Àôðèêè, ùî, ÿê óæå ãîâîðèëîñÿ, ëåëåêè ðîáëÿòü âêðàé ð³äêî. Íàñòóïíîãî äíÿ íàø ìàíäð³âíèê áóâ óæå â Òóí³ñ³. Íà æàëü, çàëèøèëîñÿ íåâ³äîìèì, ÷è çóïèíÿâñÿ â³í ïåðåïî÷èòè íà îäíîìó ç îñòðîâ³â, àäæå øëÿõ ÷åðåç ìîðå ñêëàâ ÿê ì³í³ìóì 752 ê³ëîìåòðè. Äî ñåðïíÿ 2001 ðîêó ëåëåêà òðèìàâñÿ íà äîñèòü íåâåëèê³é òåðèòî𳿠íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ Òó- Íåáî êëè÷å. Ïåðåä âèëüîòîì ïòàøåíÿòà âñå ÷àñò³øå ïðîáóþòü êðèëà, ìîæóòü íàí³ñó ³ ï³âí³÷íîìó ñõîä³ â³òü ï³äë³òàòè íà ïàðó ìåòð³â íàä ãí³çäîì. Àëæèðó, êî÷óþ÷è ç Ôîòî Â.À. Âîëîøèíà. ì³ñöÿ íà ì³ñöå, àæ ïîêè ïåðåë³òíèé ³íñòèíêò çíîâó íå ïîêëèêàâ ó äîðîãó. À äàë³ â³í çðîáèâ ùå îäèí â÷èíîê, ã³äíèé íàéêðàùèõ ìàíäð³âíèê³â, ïîëåò³â íà ï³âäåíü ïðÿìî ÷åðåç Ñàõàðó, äîñÿãøè ï³âäíÿ ͳãåðó. Çèìó ïòàõ ïðîâ³â ó ðàéîí³ îçåðà ×àä íà ï³âí³÷íîìó ñõîä³ Í³ãå𳿠³ íà ï³âíî÷³ Êàìåðóíó. Êîëè ïðèéøëà âåñíà, ëåëåêà çíîâó ïîëåò³â íà ï³âí³÷, ³ çíîâó íàâïðîñòåöü ÷åðåç Ñàõàðó. 8 áåðåçíÿ â³í áëàãîïîëó÷íî äîñÿã óçáåðåææÿ ìîðÿ íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ Àëæèðó, äå ïðîâ³â äâà ì³ñÿö³. Ó òðàâí³ íåâòîìíèé ìàíäð³âíèê ïîïðÿìóâàâ íà çàõ³ä äî óáðàëòàðó, äå é ïåðåëåò³â íà ºâðîïåéñüêèé áåðåã. Äðóãå ñâîº ë³òî ëåëåêà ïðîâ³â íà ï³âíî÷³ ²ñïàí³¿. Òóò éîìó, ñõîæå, ñïîäîáàëîñÿ, áî âîñåíè äàëåêî íå ïîëåò³â çèìóâàâ íà ï³âäí³ êðà¿íè. Òà âñå æ ìàíäðè ìàíäðàìè, à áàòüê³âùèíà êëèêàëà äî ñåáå, ³ íàïðèê³íö³ áåðåçíÿ 2003 ðîêó íàø Îä³ññåé çÿâèâñÿ íà ï³âíî÷³ 51
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ïîëüù³ íåïîäàë³ê â³ä Îëüøòèíà, çà 220 ê³ëîìåòð³â â³ä ì³ñöÿ íàðîäæåííÿ. Òóò â³í ïðîâ³â óñå ë³òî, íà æàëü íå âäàëîñÿ çÿñóâàòè, ÷è ïòàõ áðàâ ó÷àñòü ó ðîçìíîæåíí³. 24 ñåðïíÿ 2003 ðîêó ëåëåêà çíîâó â³äïðàâèâñÿ ó äàëåêó ïîäîðîæ, öüîãî ðàçó ïðàâèëüíèì øëÿõîì íà ï³âäåííèé ñõ³ä äî Áîñôîðó. Çèìóâàâ â³í ñïî÷àòêó á³ëÿ îçåðà ×àä, ïîò³ì ïåðåáðàâñÿ äî Çàõ³äíîãî Ñóäàíó. 1 áåðåçíÿ 2004 ðîêó ïî÷àâñÿ ïåðåë³ò ó ð³äí³ êðà¿. Íåçàáàðîì ïåðåäàâà÷ ïî÷àâ äàâàòè çáî¿, ñèãíàë ñòàâ ìåíø ÷³òêèì ³ ðåãóëÿðíèì. Âñå æ çàô³êñîâàíî, ùî 5 êâ³òíÿ ïòàõ áóâ óæå íà ï³âäåííîìó ñõîä³ Áîëãàð³¿, à 14 êâ³òíÿ íà ï³âíî÷³ Ïîëüù³. Äàë³ ñèãíàëè â³ä ïåðåäàâà÷à ïðèïèíèëèñÿ. Áóäåìî ñïîä³âàòèñÿ, ùî â³í ïðîñòî âèéøîâ ç ëàäó ³ ç ïòàõîì í³÷îãî ëèõîãî íå òðàïèëîñÿ. Öÿ îä³ññåÿ, äî ðå÷³, äîáðå ³ëþñòðóº çäàòí³ñòü ïåðåë³òíèõ ïòàõ³â íå ïðîñòî äî îð³ºíòàö³¿ âì³ííÿ âèáðàòè â³ðíèé íàïðÿìîê ðóõó, à äî íàâ³ãàö³¿ ñïðîìîæíîñò³ ïåðåì³ùóâàòèñÿ ç òî÷êè â òî÷êó. À äëÿ öüîãî òðåáà âì³òè âèçíà÷àòè ñâîº ì³ñöåïåðåáóâàííÿ. Ëåëåêà çóì³â ä³ñòàòèñÿ ïîòð³áíèõ êðà¿â ÿê ç îäíîãî, òàê ³ ç ³íøîãî ê³íöÿ ªâðîïè. Ãðóïà îðí³òîëîã³â ï³ä êåð³âíèöòâîì ïðîôåñîðà Ï. Áåðòãîëüäà ç ͳìå÷÷èíè ïðîâåëà êîìïëåêñíå äîñë³äæåííÿ ì³ãðàö³¿ á³ëîãî ëåëåêè. Îäíî÷àñíî ïðîâîäèëèñÿ ñïîñòåðåæåííÿ â ïðèðîä³, äîñë³äæåííÿ ô³ç³îëî㳿 ïòàõ³â, ÿêèõ óòðèìóâàëè ó âîëüºðàõ, çáèðàëèñÿ äàí³ çà äîïîìîãîþ ñóïóòíèêîâî¿ òåëåìåòð³¿. Âèÿâèëîñÿ, ùî â á³ëîãî ëåëåêè, ïðèíàéìí³ íà ñõ³äíîìó ïðîë³òíîìó øëÿõó, çîâñ³ì îñîáëèâèé òèï ì³ãðàö³¿, ïîêè ùî íå â³äîìèé äëÿ ³íøèõ ïòàõ³â. Äëÿ íüîãî õàðàêòåðíèé äóæå øâèäêèé ïåðåë³ò â³ä ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ äî çîíè ïåðåïî÷èíêó ó Ñõ³äí³é Àôðèö³. ³ääàëü ó 4600 ê³ëîìåòð³â ÿê äîðîñë³, òàê ³ ìîëîä³ ïòàõè äîëàþòü â ñåðåäíüîìó çà 1819 äí³â. Çà íîðìàëüíèõ óìîâ áóçüêè ëåòÿòü ùîäíÿ, ïðîâîäÿ÷è íà êðèëàõ ïî 810 ãîäèí. Òðèâàë³, îñîáëèâî áàãàòîäåíí³, çóïèíêè òðàïëÿþòüñÿ ëèøå ÿê âèêëþ÷åííÿ ³ ïîâÿçàí³ ïåðåäóñ³ì ³ç íåñïðèÿòëèâèìè çîâí³øí³ìè óìîâàìè çàòÿæíà íåãîäà ³ ò.ï. Ëåëåêè, íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ïåðåë³òíèõ ïòàõ³â, íå çàïàñàþòü ó çíà÷í³é ê³ëüêîñò³ æèðîâ³ ðåçåðâè ïàëüíå íà ÷àñ òðèâàëî¿ ì³ãðàö³¿. Äëÿ ïòàõ³â, ùî ïåðåáóâàþòü ó ì³ãðàö³éíîìó ñòàí³, õàðàêòåðíà òàê çâàíà ã³ïåðôàã³ÿ ïåðå¿äàííÿ: äîâîäèòüñÿ ïîñò³éíî ïîïîâíþâàòè áåíçîáàêè, ÿê³ øâèäêî ïîðîæí³þòü. Á³ëèé ëåëåêà æ ìîæå äîëàòè çíà÷í³ â³äñòàí³ âçàãàë³ í³÷îãî íå ¿âøè. ³ä ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ 52
ѳìåéíà õðîí³êà
Ñåðåäíüîñòàòèñòè÷íå ëåëå÷å ñ³ìåéñòâî â Óêðà¿í³ âèðîùóº òðîº ìàëÿò. ×åòâåðî ïòàøåíÿò ó âèâîäêó ìîæíà ÷àñò³øå ïîáà÷èòè òàì, äå º ãàðí³ êîðìîâ³ óã³ääÿ. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.
àæ äî Ñõ³äíî¿ Àôðèêè ó íüîãî ïðàêòè÷íî íå â³äáóâàºòüñÿ â³äíîâëåííÿ âàãè ò³ëà. Ñêiëüêè æèâóòü ëåëåêè? Ó çîîïàðêàõ ðåêîðä 35 ðîê³â. Ó ïðèðîäi, çâiñíî, òðèâàëiñòü æèòòÿ ìåíøà. Çâè÷àéíî âîíà íå ïåðåâèùóº 10 ðîêiâ, àëå äåÿêi ëåëåêè ìîæóòü äîæèâàòè íàâiòü äî 2025. À îäíîãî ðàçó ó ͳìå÷÷èí³ çíàéøëè çàê³ëüöüîâàíîãî ïòàõà, ÿêîìó áóëî 29 ðîêiâ! Ñåðåäíÿ æ òðèâàë³ñòü æèòòÿ á³ëîãî ëåëåêè 89 ðîê³â. Ïðè÷îìó äåõòî ç ä³ä³â çáåð³ãຠäîñèòü ìîëîäåöüêîãî çäîðîâÿ, ùîá ìàòè ïîâíîö³ííó ñ³ìþ. ³äîìèé âèïàäîê, êîëè çàê³ëüöüîâàíîãî ëåëåêó çíàéøëè íà ãí³çä³ ó â³ö³ 25 ðîê³â. Çàâäÿêè êiëüöþâàííþ ÷åñüêi îðíiòîëîãè çìîãëè âñòàíîâèòè òàêå ñïiââiäíîøåííÿ ìiæ âiêîâèìè ãðóïàìè: ÷âåðòü ïòàõè ó â³ö³ 34 ðîêè, ïîëîâèíà â³ä 5 äî 9 ðîê³â. Ñòàðèê³â ïîíàä 20 ðîê³â âñüîãî 3%. Ñòàòåâîçð³ëèìè ëåëåêè ñòàþòü ÿê ïðàâèëî ó 35 ðîê³â, àëå ³íêîëè îáçàâîäÿòüñÿ ñ³ìºþ íàâ³òü ó 2. Á³ëüø³ñòü ìîëîäèõ ïòàõ³â ïðîâîäèòü ïåðøèé ð³ê íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ ÷è øëÿõàõ ïåðåëüîòó. Ó êîëèøí³é Ñõ³äí³é Ïðóññ³¿ ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ðîê³â ïðîâîäè53
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ëîñÿ ê³ëüöþâàííÿ ïòàøåíÿò. Ïîâòîðí³ çíàõ³äêè ïòàõ³â ³ç ê³ëüöÿìè ïîêàçàëè, ùî 12-ð³÷í³ ëåëåêè çîâñ³ì íå ïîâåðòàëèñü ó ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ, 3-ð³÷í³ ñêëàäàëè ëèøå 7% çíàõ³äîê. Îðí³òîëîã Â. ˳ááåðò ïðîàíàë³çóâàâ çóñòð³÷³ ëåëåê, çàê³ëüöüîâàíèõ ïòàøåíÿòàìè â ͳìå÷÷èí³. Âèÿâèëîñÿ, ùî îäíîð³÷í³ ïòàõè áëóêàþòü íàéäàë³ ëèøå òðåòèíà ç íèõ áóëà âèÿâëåíà âë³òêó áëèæ÷å çà 1000 ê³ëîìåòð³â â³ä ì³ñöÿ ê³ëüöþâàííÿ. Ç â³êîì öåé â³äñîòîê âñå çá³ëüøóâàâñÿ: âæå 90% 34-ð³÷íèõ ëåëåê ïåðåáóâàëè â ãí³çäîâèé ïåð³îä ó ö³é çîí³. Ô. Áà³ðëÿéí çà ðåçóëüòàòàìè ê³ëüöþâàííÿ âèÿâèâ, ùî ìîëîä³ ÷îðíîãóçè ï³ñëÿ ñâ ïåðøî¿ çèì³âë³ òàêîæ âèðóøàþòü ó íàïðÿìêó îáëàñò³ ãí³çäóâàííÿ, àëå äîñÿãàþòü ¿¿ äóæå ð³äêî. Çíà÷íà ÷àñòèíà 12-ð³÷íèõ ëåëåê âçàãàë³ ïðîâîäÿòü ë³òî ï³âäåíí³øå Ñàõàðè. Àëå âæå 3-ð³÷í³ ïòàõè ó ãí³çäîâèé ïåð³îä òàì íå òðàïëÿþòüñÿ âçàãàë³. Âñòàíîâëåíî, ùî ³ í³ìåöüê³, é ïîëüñüê³ ëåëåêè âïåðøå çÿâëÿþòüñÿ ó ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ ñàìå ó 3-ð³÷íîìó â³ö³. Âèíÿòêè áóâàþòü ð³äêî. Ìîëîä³ íåñòàòåâîçð³ë³ ëåëåêè óòâîðþþòü çãðà¿, ÿê³ âåäóòü áðîäÿ÷èé ñïîñ³á æèòòÿ. Âîíè òðèìàþòüñÿ ó áàãàòèõ ¿æåþ ì³ñöÿõ íà ëóêàõ, ïàñîâèùàõ ³ ò.ï. ßê ïðàâèëî, òàê³ çãðà¿ íàðàõîâóþòü íå á³ëüøå ê³ëüêîõ äåñÿòê³â ïòàõ³â. Òàê, çà ñïîñòåðåæåííÿìè Â.Ì. Áàáêà, ó çàïëàâ³ Äåñíè á³ëÿ Îñòðà â ë³òí³õ çãðàÿõ ëåëåê áóëî â³ä 8 äî 46 ïòàõ³â. Ëèøå äâ³÷³ ñïîñòåð³ãàëèñÿ á³ëüø³ 80 ³ 102 ëåëåêè. Àëå ³íîä³ òðàïëÿþòüñÿ é ñêóï÷åííÿ ç ñîòåíü ÷îðíîãóç³â. Íåçâè÷àéíî âåëèê³ ë³òí³ çãðà¿ ëåëåê ñïîñòåð³ãàëèñÿ â Óêðà¿í³ ó 1994 ðîö³. Ç ð³çíèõ îáëàñòåé ïðèõîäèëè ïîâ³äîìëåííÿ ïðî çóñòð³÷³ çãðàé ç 50100 ³ á³ëüøå ïòàõ³â. Íà äí³ïðîâñüêèõ ëóêàõ á³ëÿ ñåëà Ñóøêè ó ×åðêàñüê³é îáëàñò³ âë³òêó òðèìàëîñÿ ñêóï÷åííÿ äî 300 á³ëèõ ëåëåê. Ñåëÿíè íàâ³òü æàë³ëèñÿ, ùî ïòàõè ïîòîëî÷èëè òðàâó íà ñ³íîêîñàõ! Òàêà âåëèêà ê³ëüê³ñòü ìîëîäèõ ëåëåê ìîæå áóòè ïîâÿçàíà ç òèì, ùî ïîïåðåäí³ ðîêè áóëè äóæå ñïðèÿòëèâèìè äëÿ öèõ ïòàõ³â, ³ âîíè âèâåëè áàãàòî ïòàøåíÿò. ˳òí³ áðîäÿ÷³ çãðà¿ ÷îðíîãóç³â ñïîñòåð³ãàþòü ³ â ï³âí³÷í³é ÷àñòèí³ àðåàëó, íàïðèêëàä, ó Ïðèáàëòèö³ òà Ëåí³íãðàäñüê³é îáëàñò³. ×àñ â³ä ÷àñó òàì òàêîæ òðàïëÿþòüñÿ ñîòåíí³ ñêóï÷åííÿ. ²íîä³ ìîæíà ïî÷óòè, ùî âåëèê³ ë³òí³ çãðà¿ ëåëåê, ÿê³ íå ðîçìíîæóþòüñÿ, öå òðèâîæíèé ñèãíàë, ñâ³ä÷åííÿ íåñïðèÿòëèâèõ äëÿ ïòàõ³â óìîâ. ßêðàç íàâïàêè öå ïåðåäóñ³ì ðåçåðâ ïîïóëÿö³¿, ³ ÷èì ÷èñåëüí³ø³ òàê³ çãðà¿, òèì á³ëüøå ëåëåê çàãí³çäèòüñÿ ó íàñòóïí³ ðîêè. 54
ѳìåéíà õðîí³êà ßêèõ ò³ëüêè ïðèñòîñóâàíü íå âèêîðèñòîâóþòü òâàðèíè äëÿ îõîëîäæåííÿ ò³ëà â æàðêó ïîãîäó. Ó ñëîí³â äëÿ ö³º¿ ìåòè ñëóæàòü âåëèê³ âóõà, ñîáàêè âèïàðîâóþòü âîëîãó ç ïîâåðõí³ ÿçèêà. À îñü ó ëåëåê ðîëü îõîëîäæóâà÷à âèêîíóþòü ... çàëÿïàí³ ïîñë³äîì íîãè. Òàêèõ íåîõàéíèõ ÷îðíîãóç³â äîâîäèëîñÿ áà÷èòè ìàáóòü áàãàòüîì çà ë³òíüî¿ ñïåêè. Ìîæå âèíèêíóòè äóìêà, ùî â íèõ íåãàðàçä ç³ çäîðîâÿì. Îäíàê âñå çíà÷íî ö³êàâ³øå. Îðí³òîëîãè, ÿê³ âèâ÷àëè çèì³âë³ á³ëèõ ëåëåê â Àôðèö³, äàâíî çâåðíóëè óâàãó íà òàêó äèâíó ïîâåä³íêó öèõ ïòàõ³â. ×àñîì áóâຠâàæêî çíàéòè ëåëåêó ç íîðìàëüíèìè ÷åðâîíèìè íîãàìè, ó âñ³õ âîíè âêðèò³ òîâñòîþ ê³ðêîþ çàñîõëîãî ïîñë³äó. Íå îäèí ð³ê âåëèñÿ çàïåêë³ äèñêóñ³¿ ïðî ïðè÷èíó öüîãî íåçâè÷àéíîãî ÿâèùà. ßê âèÿâèëîñÿ, ñïðàâà îñü ó ÷îìó. ³äîìî, ùî ó ïòàõ³â íàäëèøêè àçîòó âèâîäÿòüñÿ ç îðãàí³çìó íå ç ñå÷îâèíîþ, ÿê ó ññàâö³â, à ç ñå÷îâîþ êèñëîòîþ. Ñàìå âîíà çàáàðâëþº â á³ëèé êîë³ð ïîñë³ä. Îñü ¿¿ ëåëåêè ³ ïðèñòîñóâàëèñÿ âèêîðèñòîâóâàòè äëÿ îõîëîäæåííÿ ò³ëà â ñïåêó. гäêà ñå÷îâà êèñëîòà âèïàðîâóºòüñÿ ç ïîâåðõí³ í³ã ³ îõîëîäæóº ¿õ. Øê³ðà æ ¿õ ãóñòî ïðîíèçàíà êðîâîíîñíèìè ñóäèíàìè. Êðîâ, ïðîõîäÿ÷è ïî íèõ, îõîëîäæóºòüñÿ ³ ïîâåðòàºòüñÿ ó âíóòð³øíþ ÷àñòèíó ò³ëà ïòàõà. ßê ïîêàçàëè åêñïåðèìåíòè íà àìåðèêàíñüêîìó ë³ñîâîìó ëåëåö³, ïðè ³íòåíñèâíîìó âèïîðîæíåíí³ íà íîãè òåìïåðàòóðà ò³ëà çíèæóºòüñÿ. ͳìåöüêèé îðí³òîëîã Õ. Øóëüö âñòàíîâèâ, ùî ÷àñòîòà âèïîðîæíåíü íà íîãè çàëåæèòü â³ä òåìïåðàòóðè ïîâ³òðÿ. Äî 28 °Ñ ïòàõè ç çàëÿïàíèìè ïîñë³äîì íîãàìè çóñòð³÷àþòüñÿ ð³äêî. Àëå âæå ïðè 40 °Ñ ñåðåäíÿ ÷àñòîòà âèïîðîæíåíü íà íîãè ìîæå äîõîäèòè äî 1,5 ðàç³â íà õâèëèíó! Á³ëèé ïîñë³ä êð³ì òîãî ³ åêðàíóº íîãè â³ä ïàëþ÷èõ ïðîìåí³â ñîíöÿ. Çà õìàðíî¿ ïîãîäè ÷àñòîòà âèïîðîæíåíü çíèæóºòüñÿ. Çà ìî¿ìè ñïîñòåðåæåííÿìè, â Óêðà¿í³ ëåëåêè òàêîæ ïî÷èíàþòü âèêîðèñòîâóâàòè òàêèé ñïîñ³á òåðìîðåãóëÿö³¿ ïðè òåìïåðàòóð³ áëèçüêî 30 °Ñ.
55
Ñàðàíîâèé ïòàõ
Ê
îëè çàõîäèòü ìîâà ïðî òå, ÷èì æèâèòüñÿ á³ëèé ëåëåêà, óñ³ ÷îìóñü çãàäóþòü ó ïåðøó ÷åðãó æàá, õî÷à äàëåêî íå âîíè ñòàíîâëÿòü îñíîâó éîãî ðàö³îíó. Öåé ïòàõ íåïåðåá³ðëèâèé äî ¿æ³, â³í ëîâèòü óñ³ëÿêèõ äð³áíèõ òâàðèí, ùî òðàïëÿþòüñÿ ï³ä íîãàìè, â³ä ÷åðâ³â äî äð³áíèõ ãðèçóí³â. Àáè ò³ëüêè ìîæíà áóëî ïðîêîâòíóòè. Òà íàñàìïåðåä õàð÷óºòüñÿ áóçüêî ð³çíîìàí³òíèìè êîìàõàìè. Âçàãàë³, ðàö³îí éîãî çàëåæèòü â³ä ì³ñöåâîñò³. Ó ñóõèõ ì³ñöÿõ êîìàõè ìîæóòü ñêëàäàòè äî 99% çäîáè÷³. Íà çàïëàâíèõ æå ëóêàõ ÷àñòêà ¿õ çíà÷íî ìåíøà. Ïîäåêóäè ó Çàõ³äí³é ªâðîï³ ëåëåêè âçàãàë³ âèãîäîâóþòü ïòàøåíÿò ïåðåâàæíî äîùîâèìè ÷åðâàìè. ¯õ ÷èìàëî íà çðîøóâàíèõ ïîëÿõ, à îñü êîìàõè, çåìíîâîäí³ ³ ãðèçóíè ïðàêòè÷íî ïåðåâåëèñÿ íà çåìëÿõ ç ³íòåíñèâíèì ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèì âèðîáíèöòâîì. Îñü ÿê îïèñóº ïîëþâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè êëàñèê ðîñ³éñüêî¿ îðí³òîëî㳿 àêàäåì³ê Ì.Î. Ìåíçá³ð: ßê áè íå áóâ â³í ãîëîäíèé, ó ðóõàõ éîãî í³êîëè íå ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ìåòóøëèâîñò³; â³í ïîõîäæຠïî áîëîòó, í³áè ãóëÿþ÷è, ³ çîâñ³ì ìèìîõ³äü õàïຠâñå ¿ñò³âíå, ùî ò³ëüêè òðàïèòüñÿ éîìó íà øëÿõó. ßêùî ïàðî÷êà ëåëåê ïîëþº ðàçîì, òî ïðè ÿêîìóñü îñîáëèâî ñïðèòíîìó óäàð³ äçüîáîì, îäèí â³òຠàáî ñõâàëþº ³íøîãî, êëàöàþ÷è äçüîáîì. 56
Ñàðàíîâèé ïòàõ Ñâîþ çäîáè÷ ëåëåêè êîâòàþòü ö³ëêîì. Âñ³ëÿêó äð³áíîòó ïðîêîâòóþòü îäðàçó, à âåëèêèõ êîìàõ òà ãðèçóí³â ñïåðøó óáèâàþòü óäàðàìè äçüîáà. ²íîä³ ìîæíà ïîáà÷èòè, ÿê áóçüêî, ïåðåä òèì ÿê ç¿ñòè, äåÿêèé ÷àñ æóº äçüîáîì ñï³éìàíó ìèøó, í³áè ïðîáóþ÷è íà ñìàê. Ìîæå â³í ³ ïîãðàòèñÿ, òî â³äïóñêàþ÷è, òî çíîâó õàïàþ÷è ¿¿, íåíà÷å êîøåíÿ. Âåëèêó ³ ñóõó çäîáè÷, ïðè
Á³ëèé ëåëåêà ïîëþáëÿº ãîäóâàòèñÿ íà ì³ëêîâîää³, äå âèçáèðóº ð³çíîìàí³òíèõ äð³áíèõ òâàðèí. Ôîòî À.À. Ìàòóñà.
íàÿâíîñò³ ïîáëèçó âîäè, ÷îðíîãóç ñïî÷àòêó äåÿêèé ÷àñ ïðîïîë³ñêóº â í³é, ïîêè âîíà íå ñòàíå òàêîþ, ùî ¿¿ ìîæíà ëåãêî ïðîêîâòíóòè. Òàê æå ñïåðøó â³äìèâຠ³ çàáðóäíåíèõ ñï³éìàíèõ æàá òà ðèáó. Íåïåðåòðàâëåí³ çàëèøêè ¿æ³ â³äðèãóþòüñÿ ó âèãëÿä³ ïîãàäîê. Øóêàþòü çäîáè÷ ïòàõè íà çåìë³ ÷è íà ì³ëêîâîää³. Çàáð³äàòè äàëåêî ó âîäó íå ëþáëÿòü ð³äêî êîëè ïîáà÷èø ëåëåêó íà ãëèáèí³ ïîíàä 2030 ñàíòèìåòð³â. Òåõí³êà ïîëþâàííÿ ìîæå áóòè ð³çíîìàí³òíîþ. Íàé÷àñò³øå ÷îðíîãóçè àêòèâíî ðîçøóêóþòü çäîáè÷. Âñ³ì çíàéîìà êàðòèíà: áóçüêî, ùî ÷èííî ïîõîäæຠâ òðàâ³. Ïðè öüîìó â³í ìîæå ðîáèòè òî ðàïòîâ³ êèäêè, òî çàâìèðàòè íà ì³ñö³, à ³íîä³ íàâ³òü Ạêðèëàìè. Íåð³äêî ïòàõè ñóïðîâîäæóþòü ÷åðåäè êîð³â, òàáóíè êîíåé, ïðàöþþ÷³ òðàêòîðè ÷è êîìáàéíè. Âîíè çëÿêóþòü ð³çíèõ äð³áíèõ òâàðèí, ÿê³ é ñòàþòü çäîáè÷57
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
÷þ ëåëåêè. Óëþáëåíå ì³ñöå ãîä³âë³ ëåëåê ñâ³æèé ïîê³ñ. Ìîæíà ïîáà÷èòè öèõ ïòàõ³â íàâ³òü á³ëÿ ñìóãè âîãíþ ó òðàâ³. Ó íàñ öå áóâຠíå÷àñòî, à îñü â Àôðèö³ ëåëåêè ïîëþáëÿþòü çáèðàòèñÿ òàì, äå ì³ñöåâ³ æèòåë³ âèïàëþþòü ñàâàíó â ñóõèé ñåçîí. Äîñèòü ¿ì ïîáà÷èòè äèì, ÿê ïòàõè çâ³äóñ³ëü ïî÷èíàþòü çë³òàòèñÿ íà çãàðèùå, êîíöåíòðóþ÷èñü ïîçàäó ñò³íè âîãíþ. Âîíè êðîêóþòü ïî çãîð³ëèõ ñòåáëàõ, ùî ùå äèìëÿòü, ³ âèëîâëþþòü êîìàõ. ²íîä³ íà òàêèõ ïîæåæàõ çáèðàþòüñÿ ñîòí³ ïòàõ³â. Çàë³òàþòü áóçüêè ³ íà ñâ³æîçîðàí³ ïîëÿ, çáèðàþ÷è ÷åðâ³â ³ ëè÷èíîê êîìàõ. ²íøèé âàð³àíò ïîëþâàííÿ ï³äñòåð³ãàííÿ çäîáè÷³, ùî á³ëüø õàðàêòåðíî äëÿ ÷àïåëü. Ëåëåêà çäàòåí âàðòóâàòè á³ëÿ ìèøà÷î¿ í³ðêè, ÷åêàþ÷è, êîëè õòîñü ³ç ¿¿ ìåøêàíö³â âèñóíå ñâîãî íîñà. ßê ïðàâèëî, òðèâàë³ñòü òàêîãî âè÷³êóâàííÿ íå ïåðåâèùóº ê³ëüêîõ õâèëèí, àëå îäíîãî ðàçó ñïîñòåð³ãàëè çà ïòàõîì, ÿêèé ñòåð³ã ìèøà÷ó í³ðêó íà ïðîòÿç³ 20 õâèëèí. Ó êàëàìóòíèõ ì³ëêîâîäíèõ âîäîéìàõ áóçüêî íåð³äêî ïîëþº íàâïîìàöêè: âîäèòü ïî âîä³ äçüîáîì, øâèäêî çàêðèâàþ÷è é â³äêðèâàþ÷è éîãî, äîêè íå íàòðàïèòü íà ïóãîëîâêà ÷è ùîñü ³íøå. Äîùîâèõ ÷åðâ³â â³í çáèðàº, çîíäóþ÷è äçüîáîì ìÿêèé ãðóíò. Ìîæå ëåëåêà ëîâèòè òàêîæ ïðîë³òàþ÷ó çäîáè÷, íàïðèêëàä, áàáîê ÷è ³íøèõ êîìàõ. ²íîä³ íàâ³òü çáèâຠ¿õ êðèëàìè. Ïðè óòðèìàíí³ â íåâîë³ â³í äîñèòü øâèäêî íàâ÷àºòüñÿ õàïàòè äçüîáîì êèíóòó éîìó ¿æó, ÿê öå ðîáëÿòü ñîáàêè. Îïèñàí³ íàâ³òü âèïàäêè, êîëè ëåëåêè óñï³øíî ïîëþâàëè íà ïðîë³òàþ÷èõ ìèìî ãîðîáö³â. À â ²ñïàí³¿ ÷îðíîãóçè îñâî¿ëè ñì³òòºçâàëèùà, äå õàð÷óþòüñÿ íå ã³ðøå çà ãðàê³â ÷è ìàðòèí³â. ×àñòèíà ïòàõ³â ³ çèìóº òàì, àäæå ¿æ³ âäîñòàëü ïðîòÿãîì óñüîãî ðîêó. Ãîäóþòüñÿ ëåëåêè, ÿê ïðàâèëî, íåïîäàë³ê â³ä ãí³çäà, àëå ìîæóòü ë³òàòè çà ¿æåþ é çà ê³ëüêà ê³ëîìåòð³â. ³ä â³äñòàí³ äî îñíîâíèõ êîðìîâèõ óã³äü ó çíà÷í³é ì³ð³ çàëåæèòü óñï³øí³ñòü ¿õ ðîçìíîæåííÿ. ×èì á³ëüøå ïòàõè çàòðà÷àòèìóòü ÷àñó é åíåð㳿 íà äîñòàâêó ¿æ³ ïòàøåíÿòàì, òèì ìåíøå ¿¿ âîíè çìîæóòü ïðèíåñòè çà äåíü, à ðàç òàê ìåíøå âèðîñòå ïòàøåíÿò. Àëå áóâàº, ùî äàëåê³ ïîëüîòè âèïðàâäîâóþòüñÿ. Õ. Øóëüö ñïîñòåð³ãàâ ï³ä ÷àñ ðîçëèâó Ñàâè ó Õîðâàò³¿, ÿê ëåëåêè ë³òàëè çà ¿æåþ íà â³äñòàíü äî 8 ê³ëîìåòð³â â³ä ñåëà, äå áóëè ãí³çäà. Ïòàõè ïðîâîäèëè çà äåíü äî 2 ãîäèí ó ïîëüîò³ ³ íàêðó÷óâàëè ïî 85 ê³ëîìåòð³â! Çäàâàëîñÿ á, ÿêèé ñìèñë ë³òàòè òàê äàëåêî? Àëå ñïðàâà â òîìó, ùî íà ì³ëêîâîää³ â òåïë³é âîä³ ðîçâåëàñÿ ñèëà-ñèëåííà ïóãîëîâê³â ³ æàá. Òêíè äçüîáîì ³ ùîñü òà çëîâèø. Ïòàõàì 58
Ñàðàíîâèé ïòàõ áóëî íàáàãàòî âèã³äí³øå ë³òàòè çà òðèäåâÿòü çåìåëü ³ îäðàçó æ ïîâåðòàòèñÿ ç áàãàòîþ çäîáè÷÷þ, í³æ ãîäèíàìè âèçáèðóâàòè äð³áíèõ êîìàõ ïîáëèçó ãí³çäà. Ó áàãàòèõ íà ¿æó ì³ñöÿõ ëåëåêè ìîæóòü çáèðàòèñÿ ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³, òà é íå ò³ëüêè ëåëåêè. Ó ÷åðâí³ 1994 ðîêó ìè ïðîâîäèëè ñïîñòåðåæåííÿ çà ïòàõàìè íà äí³ïðîâñüêèõ ëóêàõ á³ëÿ ñåëà Ïðîö³â íà Êè¿âùèí³. ϳñëÿ ñïàäó ïîâåí³ íà íèõ çàëèøàëîñÿ ùå ÷èìàëî íåâåëèêèõ ì³ëêîâîäíèõ ïåðåñèõàþ÷èõ âîäîéì. Ïëîùà ¿õ ïîñòóïîâî çìåíøóâàëàñÿ ³ ðàçîì ç òèì çá³ëüøóâàëàñÿ êîíöåíòðàö³ÿ ð³çíîìàí³òíèõ âîäÿíèõ
×îðíîãóçè îõî÷å ïàñóòüñÿ ðàçîì ³ç õóäîáîþ. Êîðîâè çëÿêóþòü óñ³ëÿêó äð³áíîòó, ÿêà ñòຠëåãêîþ çäîáè÷÷þ ïòàõ³â. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.
òâàðèí æàá, ïóãîëîâê³â, ìîëþñê³â, ðèá, êîìàõ. Òàê³ âîäîéìè ïðèâàáëþâàëè äî ñåáå âåëèêó ê³ëüê³ñòü ïòàõ³â. Ìîæíà áóëî ïîáà÷èòè ñêóï÷åííÿ ç äåñÿòê³â ñ³ðèõ ÷àïåëü ³ ð³÷êîâèõ ìàðòèí³â, ðàçîì ç ÿêèìè ãîäóâàëèñÿ âåëèê³ á³ë³ ÷àïë³, á³ë³ ³ ÷îðí³ ëåëåêè, ð³÷êîâ³ êðÿ÷êè, øïàêè. Âçàãàë³ çàòîïëåí³ ïîâ³ííþ ëóêè ïðè ñïàä³ âîäè ÷è íå íàéêðàù³ êîðìîâ³ óã³ääÿ äëÿ ëåëåê. Ñïîñòåðåæåííÿ çà îäíèì ³ç ãí³çä ó ѳëå糿 â Ïîëüù³ ïîêàçàëè, ùî ïòàõè ë³òàëè çà ¿æåþ ÷àñò³øå âñüîãî äî ê³ëüêîõ óëþáëåíèõ ì³ñöü, ðîçòàøîâàíèõ íà â³ääàë³ â³ä 500 äî 3375 ìåòð³â â³ä ãí³çäà, â ñåðåäíüîìó çà 1900 ìåòð³â. Ìàêñèìàëüíà â³äñòàíü ïîëüîò³â çà ¿æåþ, âñòàíîâëåíà äëÿ çàê³ëüöüîâàíèõ ïòàõ³â ó Çàõ³äí³é ªâðîï³, 10 ê³ëîìåòð³â. ×èì á³äí³ø³ êîðìîâ³ óã³ääÿ, òèì äàë³ äîâîäèòüñÿ ë³òàòè ïòàõàì. 59
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ö³êàâ³ ñïîñòåðåæåííÿ ïðîâåëè îðí³òîëîãè ó Ïîìåðàí³¿ íà ï³âíî÷³ Ïîëüù³. Ïàðà ëåëåê ãîäóâàëàñÿ íà òåðèòî𳿠áëèçüêî 250 ãåêòàð³â. Á³ëüøå í³æ ó ïîëîâèí³ âèïàäê³â ïòàõè øóêàëè ¿æó íà óëþáëåíèõ ä³ëÿíêàõ, ÿê³ çàéìàëè ëèøå 12% çàãàëüíî¿ ïëîù³. 65% ÷àñó âîíè ãîäóâàëèñÿ íà ëóêàõ ³ ïàñîâèùàõ, 24% íà ïîëÿõ ³ 11% íà ñòàâêó. Ìàêñèìàëüíà â³ääàëü ïîëüîò³â çà çäîáè÷÷þ 3600 ìåòð³â, ñåðåäíÿ 826 ìåòð³â. Ó 53% âèïàäê³â ïòàõè ãîäóâàëèñÿ íå äàë³ 800 ìåòð³â â³ä ãí³çäà. Íàéäàë³ ÷îðíîãóçè ë³òàëè, êîëè âæå ï³äðîñëè ïòàøåíÿòà. Ö³êàâî, ùî ñàìåöü ³ ñàìêà ³ñòîòíî â³äð³çíÿëèñÿ â ñâî¿õ óïîäîáàííÿõ, ãîäóþ÷èñü ïåðåâàæíî â ð³çíèõ ì³ñöÿõ. Çðîçóì³ëî, ùî áëàãîïîëó÷÷ÿ ëåëå÷î¿ ñ³ì¿ çàëåæèòü â³ä äîñòàòêó ¿æ³ â îêîëèöÿõ ãí³çäà. Íàóêîâöÿìè âñòàíîâëåíî, ùî óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ëåëåê òèì âèùà, ÷èì á³ëüøå âîëîãèõ ëóê, áîë³ò ³ âîäîéì íà ãí³çäîâ³é òåðèòîð³¿. Äî òîãî æ âàæëèâî, ùîá áàãàò³ ¿æåþ ì³ñöÿ áóëè ïîáëèæ÷å äî ãí³çäà. Äîñë³äæåííÿ â ͳìå÷÷èí³ ïîêàçàëè, ùî ñåðåäíÿ â³ääàëü â³ä ãí³çäà äî ì³ñöü çáîðó ¿æ³ îáåðíåíî ïðîïîðö³éíà ê³ëüêîñò³ âèðîùåíèõ ïòàøåíÿò. Ñåðåä êîìàõ ó ðàö³îí³ ÷îðíîãóçà çóñòð³÷àþòüñÿ òàê³ íåáåçïå÷í³ øê³äíèêè, ÿê æóê-êóçüêà, êëîï-÷åðåïàøêà, ð³çí³ õðóù³,
ßê ò³ëüêè âë³òêó ïî÷èíàþòü êîñèòè òðàâó, ëåëåêè îäðàçó æ íàâ³äóþòüñÿ íà ïîêîñè. Çíàéòè ïîæèâó òóò çíà÷íî ëåãøå, í³æ ó âèñîêîòðàâ¿. Ôîòî ª.Ì. Ìàíà.
60
Ñàðàíîâèé ïòàõ áóðÿêîâèé äîâãîíîñèê. Òà íàéá³ëüøå ïîëþáëÿº â³í òàê çâàíèõ ïðÿìîêðèëèõ. Äî íèõ â³äíîñÿòüñÿ êîíèêè, öâ³ðêóíè, âîâ÷êè ³ ãîðåçâ³ñíà ñàðàíà. Íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ â Àôðèö³ ëåëåêè ïî¿äàþòü ¿¿ òàê áàãàòî, ùî ó ìîâàõ ö³ëîãî ðÿäó àôðèêàíñüêèõ ïëåìåí á³ëîãî ëåëåêó òàê ³ íàçèâàþòü ïîæèðà÷ ñàðàíè, àáî ñàðàíîâèé ïòàõ. Ñëàâà çíèùóâà÷à öüîãî íåáåçïå÷íîãî øê³äíèêà íàñò³ëüêè çàêð³ïèëàñÿ çà íèì, ùî íà àôðèêààíñ (ìîâà íàùàäê³â ãîëëàíäñüêèõ ïåðåñåëåíö³â ó ϳâäåííî-Àôðèêàíñüê³é Ðåñïóáë³ö³) íàâ³òü îäíà ç îô³ö³éíèõ íàóêîâèõ íàçâ á³ëîãî ëåëåêè âåëèêèé ñàðàíîâèé ïòàõ. Âò³ì, âîíà âèïðàâäîâóºòüñÿ ÿêîþñü ì³ðîþ ³ äëÿ Óêðà¿íè. Ó ìèíóëîìó áóëî íåìàëî ñïóñòîøëèâèõ íàá³ã³â ñàðàíè íà ï³âäåíí³ ãóáåðí³¿. Íàâ³òü çàðàç, íåçâàæàþ÷è íà âåëè÷åçíèé àðñåíàë õ³ì³÷íèõ çàñîá³â áîðîòüáè ³ çàñòîñóâàííÿ àâ³àö³¿, âîíà çà ë³÷åí³ äí³ ìîæå ïåðåòâîðèòè êâ³òó÷³ çåìë³ ó áåçïë³äíó ïóñòåëþ. Ìîæíà ñîá³ óÿâèòè, ÿêèì ëèõîì áóëà ñàðàíà äëÿ ñåëÿí ðàí³øå. Îñü ÿêó ³ñòîð³þ ðîçïîâ³â â³äîìèé ðîñ³éñüêèé çîîëîã Ê.Ô. Êåññëåð. Ó 1848 ðîö³ âîñåíè âåëèê³ ïîë÷èùà ñàðàíè çÿâèëèñÿ â îêîëèöÿõ ì³ñòå÷êà Êàìÿíêà ×èãèðèíñüêîãî ïîâ³òó ³ â³äêëàëè ÿéöÿ. Ó òðàâí³ íàñòóïíîãî ðîêó ç íèõ ïî÷àëè âèëóïëÿòèñÿ ö³ë³ õìàðè êîìàõ. Ëþäè êèíóëè âñ³ ñèëè íà áîðîòüáó ç ñàðàíîþ. ² òóò íàñï³ëà íåæäàíà äîïîìîãà çÿâèëèñÿ ëåëåêè. Êîæåí äåíü âåëèê³ çãðà¿ ¿õ îòî÷óâàëè ïîëå ç ñàðàíîþ ãóñòèì ëàíöþãîì ³ ïî¿äàëè ¿¿. Çàê³í÷èëîñÿ âñå òèì, ùî äî ê³íöÿ ëèïíÿ â³ä ò³º¿ í³÷îãî íå çàëèøèëîñÿ. Ó 1907 ðîö³ áóâ âåëèêèé íàë³ò ñàðàíè íà Ãîðòîáàäü â Óãîðùèí³. Ëåëåê òóò ãí³çäèëîñÿ ìàëî, àëå âîíè øâèäêî ïîçë³òàëèñü ç óñ³õ ê³íö³â ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³. Çà ñâ³ä÷åííÿì îðí³òîëîãà ß. Øåíêà, â îðãàíàõ òðàâëåííÿ îäíîãî çäîáóòîãî ïòàõà çíàéøëè áëèçüêî 1000 åêçåìïëÿð³â ñàðàíè. Øëóíîê ³ ñòðàâîõ³ä éîãî áóëè íàáèò³ äî ñàìî¿ ãëîòêè! Ïòàõ ìîæå é ùå á ç¿â, ïðîñòî âæå íå áóëî êóäè.  îäí³é ³ç ëåëå÷èõ ïîãàäîê âèÿâèëîñÿ áëèçüêî 1600 ùåëåï öèõ êîìàõ. ß. Øåíê ï³äðàõóâàâ, ùî çãðàÿ ç 100 ÷îðíîãóç³â çäàòíà çíèùèòè çà äåíü 100 òèñÿ÷ öèõ íåáåçïå÷íèõ øê³äíèê³â. Çà ³íøèìè ñïîñòåðåæåííÿìè, îäèí ëåëåêà çäàòåí ç¿ñòè çà äåíü äî 3000 åêçåìïëÿð³â ñàðàíè.  Àôðèö³ ó øëóíêàõ äâîõ çäîáóòèõ ïòàõ³â çíàéøëè ðåøòêè 1000 ³ 1600 åêçåìïëÿð³â ñàðàíè. À îäèí ³ç ìîëîäèõ ïòàõ³â ó Êåí³¿ òàê äîáðÿ÷å ïîîá³äàâ ñàðàíîþ, ùî íå ì³ã çëåò³òè. Òàê ùî ñëàâà ñàðàíîâîãî ïòàõà çàêð³ïèëàñÿ çà ÷îðíîãóçîì íå äàðåìíî. 61
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Äëÿ áàãàòüîõ àôðèêàíñüêèõ íàðîä³â á³ëèé ëåëåêà òðàäèö³éíèé ìèñëèâñüêèé âèä, àëå â äåÿêèõ êðà¿íàõ â³äíîøåííÿ äî íüîãî øàíîáëèâå, ³ ïîëþâàííÿ ïðàêòè÷íî â³äñóòíº ñàìå ÷åðåç çíèùåííÿ øê³äíèê³â, ïåðåäóñ³ì ñàðàíè. Öå Êåí³ÿ, Çàìá³ÿ, dzìáàáâå. Ö³êàâî, äî ðå÷³, ùî íàùàäêè ºâðîïåéñüêèõ ïåðåñåëåíö³â ó ÏÀÐ ïðîíåñëè ÷åðåç â³êè ñåðäå÷íå ñòàâëåííÿ äî öüîãî ïòàõà. Âîíè ö³íóþòü ëåëåêó çà çíèùåííÿ ëè÷èíîê øê³äíèê³â íà ïîëÿõ ëþöåðíè, àëå íå ò³ëüêè. ßê ³ â ªâðîï³, äëÿ áóð³â á³ëèé ëåëåêà öå ïòàõ, ùî ïðèíîñèòü ä³òåé ³ ùàñòÿ. Íå äຠñïóñêó ëåëåêà é ³íøîìó óëþáëåíöþ ñåëÿí âîâ÷êó àáî êàïóñòÿíö³. Òîé, õòî ìຠãîðîä, ìîæå íåìàëî ïðî íå¿ ðîçïîâ³ñòè. ßê ïîêàçàëè äîñë³äæåííÿ ó ð³çíèõ êðà¿íàõ ªâðîïè, â³ä ²ñïàí³¿ äî êîëèøíüîãî ÑÐÑÐ, ó æèâëåíí³ ÷îðíîãóçà âîâ÷êè ñòàíîâëÿòü âë³òêó â³ä 510% äî òðåòèíè. Îðí³òîëîã Î.Ï. Êðîïèâíèé âèâ÷àâ æèâëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè ó Á³ëîâåçüê³é ïóù³. Âèÿâèëîñÿ, ùî â ¿æ³, ÿêó ïðèíîñèëè äîðîñë³ ïòàõè ëåëå÷àòàì, âîâ÷êè ñòàíîâèëè áëèçüêî 8% ïî ê³ëüêîñò³ ³ ìàéæå 14% çà âàãîþ.  îäí³é ïðèíåñåí³é äî ãí³çäà ïîðö³¿ áóëî àæ 113 êàïóñòÿíîê! Ó Ìàçóðñüêîìó Ïîîçåð¿ (Ïîëüùà) 31% ïîãàäîê á³ëîãî ëåëåêè ì³ñòèëè ðåøòêè ëè÷èíîê æóê³â-êîâàëèê³â (äðîòÿíèê³â), 14% äîâãîíîñèê³â, 16% âîâ÷ê³â. Ó Çàõ³äí³é Ôðàíö³¿ â ¿æ³, ÿêó ÷îðíîãóçè ïðèíîñèëè ïòàøåíÿòàì, ïåðåâàæàëè æóêè-âîäîëþáè ³ êàïóñòÿíêè. Íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ â Àôðèö³ ëåëåêè íåð³äêî óòâîðþþòü çíà÷í³ ñêóï÷åííÿ òàì, äå áàãàòî ¿æ³. Âîíè ÷àñòî ãîäóþòüñÿ íà ïîëÿõ ëþöåðíè òà ïàñîâèùàõ. Âåëèê³ çãðà¿ ìîæóòü ñîòí³ ê³ëîìåòð³â ïðÿìóâàòè çà ïîë÷èùàìè ïåðåë³òíî¿ ñàðàíè. Ó ñ³÷í³ 1987 ðîêó â Òàíçàí³¿ í³ìåöüêèé îðí³òîëîã Õ. Øóëüö íà ä³ëÿíö³ â 25 êâàäðàòíèõ ê³ëîìåòð³â íàðàõóâàâ áëèçüêî 100 òèñÿ÷ á³ëèõ ëåëåê. Íà òîé ÷àñ öå áóëà ìàéæå ÷âåðòü óñ³º¿ ñõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿, ÿêà çèìóº ó ϳâäåíí³é ³ Ñõ³äí³é Àôðèö³. Ïîÿñíþºòüñÿ öå òèì, ùî â Òàíçàí³¿ ðîçâåëîñÿ ÿêðàç áåçë³÷ ãóñåí³ îäíîãî ç ì³ñöåâèõ ìåòåëèê³â. Ó Ï³âäåíí³é Àôðèö³ ÷îðíîãóçè òîãî ñåçîíó ìàéæå íå çÿâëÿëèñÿ âçàãàë³. Ó ðîêè ç³ ñïàëàõàìè ÷èñåëüíîñò³ ìèøîâèäíèõ ãðèçóí³â ¿õ ïî¿äàþòü ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³ íå ò³ëüêè á³ë³, à íàâ³òü ÷îðí³ ëåëåêè, ùî æèâëÿòüñÿ â îñíîâíîìó äð³áíîþ ðèáîþ é ³íøèìè âîäÿíèìè òâàðèíàìè. Òàê, çà äàíèìè Ô.É. Ñòðàóòìàíà, ó 1946 ðîö³ â ²ðøàâñüêîìó ðàéîí³ Çàêàðïàòñüêî¿ îáëàñò³ ï³ä ÷àñ ñïëåñêó ÷èñåëüíîñò³ ìèøîâèäíèõ ãðèçóí³â ó øëóíêàõ çäîáóòèõ ÷îðíèõ ëåëåê çíàõîäèëè ïî ê³ëüêà åêçåìïëÿð³â ìèøåé ³ ïîë³âîê. 62
Ñàðàíîâèé ïòàõ Åôåêòèâí³ñòü ïîëþâàííÿ áóçüê³â áóâຠäîñèòü íåïîãàíîþ. Çà ï³äðàõóíêàìè, çðîáëåíèìè â Ïîëüù³, îäèí ïòàõ ñï³éìàâ ïðîòÿãîì ãîäèíè 44 ìèøåé, 2 ìîëîäèõ õîìÿê³â ³ îäíó æàáó; ³íøèé ëîâèâ ïî 2530 öâ³ðêóí³â çà õâèëèíó! Ïðîâåäåí³ íàóêîâöÿìè áåçïåðåðâí³ ñïîñòåðåæåííÿ çà îäíèì ÷îðíîãóçîì ïîêàçàëè, ùî â³í çëîâèâ íà ïðîòÿç³ 10,5 ãîäèí ïðèíàéìí³ 1037 ð³çíèõ òâàðèí, â ñåðåäíüîìó ïî 1,6 çà õâèëèíó. Ìèñëèâñüê³ óñï³õè ïòàõ³â çàëåæàòü â³ä óìîâ ì³ñöåâîñò³ ³ âèäó çäîáè÷³, àëå â ñåðåäíüîìó ðåçóëüòàòèâíèìè áóâàþòü áëèçüêî ïîëîâèíè íàïàä³â. ª ÿâèùå, ÿêå â÷åí³ íàçèâàþòü êëåïòîïàðàçèòèçìîì. Öå êîëè îäí³ òâàðèíè â³äí³ìàþòü çäîáè÷ â ³íøèõ. ²íîä³ öèì íå ãðåáóþòü ³ ëåëåêè, ïåðåäóñ³ì ïðè ãîñòð³é íåñòà÷³ ¿æ³ ï³ä ÷àñ âåñíÿíèõ ïîõîëîäàíü. Îäíîãî ðàçó ñïîñòåð³ãàëè ÷îðíîãóçà, ÿêèé ïåðåñë³äóâàâ ïðÿìî â ïîâ³òð³ âîðîíó ³ íàìàãàâñÿ â³ä³áðàòè ñï³éìàíó ìèøó. Òà ÷àñò³øå â³ä ïåðíàòèõ ðåêåòèð³â ñòðàæäàþòü ñàì³ ëåëåêè. Ñ.Î. Ëîïàðåâ ÿêîñü áóâ ñâ³äêîì òàêîãî êîíôë³êòó íåïîäàë³ê â³ä ì. Êàíåâà: íà ÷îðíîãóçà, ÿêèé ëåò³â ÷åðåç Äí³ïðî ç³ çäîáè÷÷þ äî ãí³çäà, íàïàâ îðëàí-á³ëîõâ³ñò. Ïòàõîâ³ äîâåëîñÿ â³äðèãóâàòè ¿æó ³ âò³êàòè ãåòü. Îðëàí ï³ñëÿ öüîãî ï³äíÿâ ç ïîâåðõí³ âîäè äâ³ íåâåëèê³ ðèáèíè. Äåííà ïîòðåáà äîðîñëîãî ëåëåêè áëèçüêî 700 ãðàì³â ¿æ³. Âë³òêó æ, ùîá ïðîãîäóâàòèñÿ ñàìèì ³ âèðîñòèòè â³÷íî ãîëîäíó þðáó ïòàøåíÿò, ïòàõàì äîâîäèòüñÿ çàéìàòèñÿ ïîøóêàìè çäîáè÷³ ìàëî íå âåñü ñâ³òëîâèé äåíü. Çà ï³äðàõóíêàìè ïîëüñüêèõ îðí³òîëîã³â, ëåëå÷à ñ³ìÿ ñåðåäíüî¿ âåëè÷èíè ïàðà äîðîñëèõ ïòàõ³â ³ 23 ìàëÿò çà ïåð³îä âèãîäîâóâàííÿ ïòàøåíÿò ñïîæèâຠáëèçüêî 2,5 öåíòíåð³â ¿æ³. Ùîá âèðîñòèòè ïîòîìñòâî, ëåëåêè ïîâèíí³ çäîáóâàòè ùîäíÿ ïðèáëèçíî ï³âòîðà ê³ëîãðàìè äîùîâèõ ÷åðâ³â, ê³ëîãðàì æàá, àáî 700 ãðàì³â äð³áíèõ ãðèçóí³â. Öå, äî ðå÷³, ö³êàâèé ìîìåíò. Ãðèçóíè, ÿê áà÷èìî, íàéá³ëüø êàëîð³éíà ³ âèã³äíà ¿æà. Êîëè ¿õ áàãàòî, ïòàõàì ëåãøå ïðîãîäóâàòèñÿ. ² ä³éñíî, ÿê âñòàíîâèëè ïîëüñüê³ îðí³òîëîãè, ó äîëèí³ ð. Îáðè íà çàõîä³ Ïîëüù³ óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ëåëåê ³ íàâ³òü ê³ëüê³ñòü çàñåëåíèõ ãí³çä áóëè á³ëüøèìè ó ðîêè ç âèñîêîþ ÷èñåëüí³ñòþ çâè÷àéíî¿ ïîë³âêè.
63
Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè
Á
³ëèé ëåëåêà â³äíîñèòüñÿ äî ðîäèíè ëåëåêîâèõ ðÿäó ëåëåêîïîä³áíèõ. Îêð³ì íüîãî äî ö³º¿ ðîäèíè âõîäèòü ùå 18 âèä³â ïåðíàòèõ. Óï³çíàòè ëåëåê íåâàæêî çà ¿õ çîâí³øí³ì âèãëÿäîì öå âåëèê³ ïòàõè ç äîâãèìè íîãàìè ³ øèºþ, ì³öíèì äîâãèì äçüîáîì. Á³ëüø³ñòü âèä³â ãí³çäèòüñÿ â òðîï³êàõ â Àôðèö³ ³ ϳâäåíí³é À糿. Îäí³ ç íèõ ìåøêàþòü íà âåëèêèõ â³äêðèòèõ ïðîñòîðàõ ³ç âîäîéìàìè ³ âåëèêèìè äåðåâàìè ÷è ñêåëÿìè, íà êîòðèõ ãí³çäÿòüñÿ, ³íø³ â³ääàþòü ïåðåâàãó ãëóõèì ë³ñàì. Äàâàéòå ïîçíàéîìèìîñÿ òðîõè áëèæ÷å ç ïðåäñòàâíèêàìè ëåëå÷î¿ ðîäèíè. Ç ³íøèõ âèä³â ëåëåê â Óêðà¿í³ çóñòð³÷àºòüñÿ ÷îðíèé ëåëåêà. ³í òðîõè ìåíøèé çà á³ëîãî, â³äð³çíÿºòüñÿ ÷îðíèì çàáàðâëåííÿì îïåðåííÿ. Á³ë³ ëèøå ãðóäè é æèâ³ò. Äçüîá ³ íîãè ÷åðâîí³. Ìîëîäèõ íåñòàòåâîçð³ëèõ ïòàõ³â ìîæíà âï³çíàòè çà òåìíèì çåëåíóâàòî-áóðèì êîëüîðîì äçüîáà ³ òüìÿí³øèì çàáàðâëåííÿì îïåðåííÿ, ÿêå íå ìຠìåòàëåâîãî ïîëèñêó. Ñòàòåâîçð³ëèìè ö³ ëåëåêè ñòàþòü ó â³ö³ 3 ðîê³â. Öå ð³äê³ñíèé âèä, çàíåñåíèé äî ×åðâîíî¿ êíèãè Óêðà¿íè. Ðîçïîâñþäæåíèé ÷îðíèé ëåëåêà øèðøå, í³æ áóäü-ÿêèé ³íøèé âèä ðîäèíè. ³í çóñòð³÷àºòüñÿ íà ãí³çäóâàíí³ â³ä ϳðåíåéñüêîãî ï³âîñòðîâà ³ Ñêàíäèíà⳿ äî Ïðèìîðÿ, íà ï³âäåíü äîõîäèòü äî Ìàëî¿ À糿, ²ðàíó, Àôãàí³ñòàíó, Ìîíîã볿, ϳâí³÷íîãî Êèòàþ. 64
Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè ϳâí³÷íà ìåæà àðåàëó ïðîõîäèòü ÷åðåç Çàõ³äíèé Ñèá³ð ³ ßêóò³þ. ²çîëüîâàíà ãí³çäîâà ïîïóëÿö³ÿ º òàêîæ íà ï³âäí³ Àôðèêè. ×îðíèé ëåëåêà ñåëèòüñÿ, ÿê ïðàâèëî, â ãëóõèõ âàæêîäîñòóïíèõ ë³ñàõ ïîáëèçó â³ä áîë³ò, ð³÷îê, îçåð, ëóê³â. Ãí³çäà âëàøòîâóº íà âåëèêèõ äåðåâàõ ó ðîçãàëóæåíí³ ñòîâáóðà àáî íà òîâñò³é áîêîâ³é ã³ëëÿö³.  Óêðà¿í³ íàé÷àñò³øå öå äóáè ³ ñîñíè. Ó ã³ðñüê³é ì³ñöåâîñò³ ö³ ïòàõè ìîæóòü ãí³çäèòèñÿ é íà ñêåëÿõ. Áóä³âëþ ÷îðíîãî ëåëåêè íåâàæêî â³äð³çíèòè â³ä ãí³çä âåëèêèõ õèæèõ ïòàõ³â: âîíà âåëèêà ç ìåòð ÷è é á³ëüøå â ä³àìåòð³ ³ íèçüêà, à íå çä³éìàºòüñÿ íà äåðåâ³ ãîðîþ ã³ëîê, ÿê ó îðë³â ÷è îðëàí³â. Íîâîçáóäîâàíå ãí³çäî âçàãàë³ ìàëåíüêå é ïëîñêå, âîíî ìîæå ñêëàñòè âðàæåííÿ íåãîòîâîãî. Áóäóþòü ïòàõè ãí³çäà ç ñóõèõ ã³ëîê, âèñòèëàþòü âñåðåäèí³ ìîõîì, ñóõîþ òðàâîþ. Ó áóä³âåëüíèõ ðîáîòàõ áåðóòü ó÷àñòü îáèäâà ïàðòíåðè, îäèí ïðèíîñèòü áóäìàòåð³àë, à äðóãèé óêëàäຠéîãî. ²íîä³ ÷îðí³ ëåëåêè çàéìàþòü ñòàð³ îñåë³ õèæèõ ïòàõ³â àáî íàâ³òü ñâî¿õ á³ëèõ ðîäè÷³â. Ãí³çäà âèêîðèñòîâóþòüñÿ íå îäèí ð³ê, õî÷à öåé âèä ì³íÿº ¿õ ³ ÷àñò³øå çà á³ëîãî ëåëåêó. Òàê, ó ªâðîï³ â³í ð³äêî êîëè âèêîðèñòîâóº ãí³çäà äîâøå 10 ðîê³â. Öåé ïòàõ á³ëüøå ïðèâÿçàíèé äî ãí³çäîâî¿ ä³ëÿíêè, í³æ äî êîíêðåòíîãî ãí³çäà. Õî÷à â Á³ëîâåçüê³é ïóù³ áóëî â³äîìå ãí³çäî, ÿêå ëåëåêè çàéìàëè ïðîòÿãîì 14 ðîê³â. Ö³êàâî, ùî ³íîä³ áóâàþòü êâàðòèðàíòè ³ â îñåëÿõ ÷îðíîãî ëåëåêè.  Óãîðùèí³ â 1958 ðîö³ ó íèæí³é ÷àñòèí³ îäíîãî ç ãí³çä öèõ ïòàõ³â ïîñåëèëàñü ïàðà âîëîâèõ î÷îê. Ìîæëèâî, òàêèé íåçâè÷àéíèé âèá³ð ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ áóâ ïîâÿçàíèé ç òèì, ùî öÿ ä³ëÿíêà ë³ñó çíàõîäèëàñÿ â çàïëàâ³ ³ ðåãóëÿðíî çàòîïëþâàëàñÿ. Ïðèë³òàþòü äî íàñ ÷îðí³ ëåëåêè ó òðåò³é äåêàä³ áåðåçíÿ ïåðø³é ïîëîâèí³ êâ³òíÿ, òðîõè ï³çí³øå çà á³ëèõ. ×åðåç ê³ëüêà äí³â ï³ñëÿ ïðèëüîòó âæå ìîæíà ïîáà÷èòè ¿õ á³ëÿ ãí³çä. ßê ïðàâèëî, ïåðøèì ïðèë³òຠñàìåöü, õî÷à ³íîä³ é îáèäâà ïòàõè ðàçîì. Ñàìêà â³äêëàäຠâ³ä 2 äî 5, ð³äêî 6 àáî íàâ³òü 7, á³ëèõ ç ñ³ðóâàòèì â³äò³íêîì ÿºöü, ÿê³ îáèäâà ïòàõè íàñèäæóþòü áëèçüêî ì³ñÿöÿ. Ïòàøåíÿòà çÿâëÿþòüñÿ íà ñâ³ò óêðèò³ ñ³ðóâàòî-á³ëèì ïóõîì. Áàòüêè ïðèíîñÿòü ¿æó âñüîãî ê³ëüêà ðàç³â íà äåíü. Çà íåþ âîíè ìîæóòü ë³òàòè çà 510 ê³ëîìåòð³â â³ä ãí³çäà. Ïîÿâà äîðîñëèõ ïòàõ³â á³ëÿ ãí³çäà ñóïðîâîäæóºòüñÿ áóðõëèâîþ ðåàêö³ºþ ïòàøåíÿò. ¯õ ãîëîñè íàãàäóþòü âåðåñê ³ ãåëãîò³ííÿ. Âçàãàë³ æ ÷îðí³ ëåëåêè äîñèòü ìîâ÷àçí³ ïòàõè. Á³ëÿ ãí³çäà ò³ëüêè çð³äêà ìîæíà ïî÷óòè íåãîëîñí³ çâóêè, ñõîæ³ íà ÷³-ë³, ÷å-ë³, ³íîä³ ö³ ïòàõè òàêîæ òð³ùàòü äçüîáîì, õî÷ ³ íå òàê ãó÷íî, ÿê á³ëèé ëåëåêà. 65
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ïòàøåíÿòà â ãí³çä³ ìàëîðóõîì³. Á³ëüøó ÷àñòèíó äíÿ âîíè äð³ìàþòü, ëåæà÷è íà ï³äñòèëö³, àáî ñèäÿòü, âòÿãíóâøè ãîëîâó â ïëå÷³. Ò³ëüêè çð³äêà ìîæíà ïîáà÷èòè, ÿê ëåëå÷àòà êîïèðñàþòüñÿ ï³ä íîãàìè â ïîøóêàõ çàëèøê³â ¿æ³ àáî ïîòÿãóþòüñÿ, ðîçïðàâëÿþ÷è íîãè ³ êðèëà. Ìîëîäü çàëèøàºòüñÿ â ãí³çä³ á³ëüÃí³çäî ÷îðíîãî ëåëåêè. Õàðàêòåðíà ïîçà ìîëîäèõ øå äâîõ ì³ñÿö³â ³ ïòàõ³â âîíè í³áè òðîõè çãîðáëåí³. ëèøå ó äðóã³é ïîÔîòî Ä.Ì. Áîðçàê³âñüêîãî. ëîâèí³ ëèïíÿ âèë³òຠç íüîãî. ϳñëÿ öüîãî ùå òèæí³â çî äâà ìîëîä³ ïòàõè ï³äãîäîâóþòüñÿ áàòüêàìè ³ ïîâåðòàþòüñÿ íà íî÷³âëþ â ãí³çäî. Ö³êàâî, ùî äåÿêèé ÷àñ ï³ñëÿ âèëüîòó äîðîñë³ ïòàõè ïðèíîñÿòü äî íüîãî ¿æó. Ëåëåêà ñïî÷àòêó êðóæëÿº íàä ïîêèíóòîþ îñåëåþ, í³áè çàïðîøóþ÷è ìîëîäü, à ïîò³ì ñ³äຠ³ â³äðèãóº çäîáè÷ ó ãí³çäî. ×îðí³ ëåëåêè ïîâîäÿòü ñåáå á³ëÿ ãí³çäà äóæå îáåðåæíî. Íàä íèì âîíè ë³òàþòü ð³äêî. Äî ãí³çäà ³ â³ä íüîãî ëåòÿòü íå íàä ë³ñîì, à êîðèñòóþòüñÿ ñâîºð³äíèìè êîðèäîðàìè, ïåòëÿþ÷è ì³æ êðîíàìè äåðåâ. ×åðåç òå âîíè ïîëþáëÿþòü âëàøòîâóâàòè ñâî¿ äîì³âêè òàì, äå º â³ëüíèé ³ ïðèõîâàíèé ï³äë³ò äî ãí³çäà ÿêàñü ïðîãàëèíà, äîâãèé ÿçèê áîëîòà, ïðîñ³êà ³ ò.ï. Ñàìå òîìó ³íîä³ ìîæíà ïîáà÷èòè îñåëþ öüîãî ïòàõà ³ çîâñ³ì ïîðÿä ïðîñ³êè, ïî ÿê³é ïðîõîäèòü ë³ñîâà äîðîãà. Êð³ì òîãî, â îñòàíí³ äåñÿòèë³òòÿ ñïîñ³á æèòòÿ ÷îðíîãî ëåëåêè ïîì³òíî çì³íèâñÿ. ³í ñòàâ ìåíø ñòîðîæêèì, ÷àñò³øå çóñòð³÷àºòüñÿ ó äîñèòü ëþäíèõ ì³ñöÿõ, çÿâëÿþòüñÿ ãí³çäà ïîáëèçó íàñåëåíèõ ïóíêò³â. Ó Á³ëîðóñ³¿ íåùîäàâíî ïàðà ïòàõ³â ïîñåëèëàñÿ íàâ³òü ó ñòàðîìó ãí³çä³ á³ëîãî ëåëåêè íà íåâåëèêîìó ë³ñîâîìó õóò³ðö³. À â ͳìå÷÷èí³ çíàé66
Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè øëè ãí³çäî íàâ³òü íà øèôåðíîìó äàõó íàâ³ñó â ë³ñ³ íåïîäàë³ê â³ä â³éñüêîâîãî àåðîäðîìó. ϳñëÿ âèëüîòó ïòàøåíÿò ÷îðí³ ëåëåêè äåÿêèé ÷àñ òðèìàþòüñÿ íà áîëîòàõ ³ â çàïëàâàõ ð³ê. Îñ³íí³é â³äë³ò ïðîõîäèòü ç ñåðïíÿ äî ïî÷àòêó æîâòíÿ, õî÷à çð³äêà öèõ ïòàõ³â ìîæíà ïîáà÷èòè íàâ³òü ó ëèñòîïàä³. Ëåòÿòü âîíè ÿê ïðàâèëî íåâåëèêèìè çãðàÿìè, ³íîä³ ¿õ ìîæíà çóñòð³òè ðàçîì ç á³ëèìè ëåëåêàìè. ²íîä³ ìîæóòü óòâîðþâàòèñÿ ³ äîñèòü âåëèê³ ñêóï÷åííÿ ç äåñÿòê³â ÷îðíèõ ëåëåê. Ó íàñ ¿õ, íàïðèêëàä, ìîæíà ïîáà÷èòè âîñåíè íà ñïóùåíèõ ðèáîðîçïë³äíèõ ñòàâêàõ, äå áàãàòî ëåãêîäîñòóïíî¿ ¿æ³. ×îðíèé ëåëåêà íå òàêèé ñïåö³àë³çîâàíèé øèðÿëüùèê, ÿê á³ëèé, òîìó é íàñò³ëüêè âóçüêèõ ïðîë³òíèõ øëÿõ³â ³ç âèñîêîþ êîíöåíòðàö³ºþ ïòàõ³â â³í íå óòâîðþº. ×îðí³ ëåëåêè ÷àñò³øå çð³çàþòü êóòè íàä ìîðåì, îñîáëèâî â ðàéîí³ Ìàëüòè ³ îñòðîâ³â Ãðåö³¿. Íà Áîñôîð³ òàêèõ âåëèêèõ ñêóï÷åíü, ÿê á³ë³ ëåëåêè òà õèæ³ ïòàõè, âîíè íå óòâîðþþòü, õî÷à á³ëüø³ñòü ÷îðíèõ ëåëåê òàêîæ âñå-òàêè îãèíຠÑåðåäçåìíå ìîðå ç äâîõ áîê³â. Ïðîë³òíà ìåæà, ÿêà ðîçä³ëÿº äâ³ ïîïóëÿö³¿, ëåæèòü ó öüîãî âèäó äàë³ íà ñõ³ä, í³æ ó á³ëîãî ëåëåêè. Øëÿõè ìàíäð³âîê öèõ ïòàõ³â êîðîòø³, í³æ ó á³ëèõ ëåëåê. ªâðîïåéñüê³ ÷îðí³ ëåëåêè çèìóþòü ïåðåâàæíî ó Ñõ³äí³é, ð³äøå â ϳâäåíí³é òà Çàõ³äí³é Àôðèö³. Ëèøå íåâåëèêà ÷àñòèíà ¿õ äîñÿãຠì³ñöü çèì³âë³ ñâî¿õ á³ëèõ ðîäè÷³â, á³ëüø³ñòü íàâ³òü íå ïåðåòèíຠåêâàòîð. Äåÿê³ ïòàõè çàëèøàºòüñÿ çèìóâàòè é ùå ï³âí³÷í³øå ó Ñåðåäçåìíîìîð¿. ×îðí³ ëåëåêè ç àç³àòñüêî¿ ÷àñòèíè àðåàëó çèìóþòü ïåðåâàæíî â ²í䳿 òà íà ï³âäí³ Êèòàþ, ÷àñòêîâî òàêîæ â ²íäîêèòà¿.  Óêðà¿í³ ÷îðíèé ëåëåêà ãí³çäèòüñÿ íà òåðèòî𳿠çàõ³äíèõ ³ ï³âí³÷íèõ îáëàñòåé. ϳä ÷àñ âåñíÿíèõ ³ îñ³íí³õ ïåðåëüîò³â éîãî ìîæíà ïîáà÷èòè ³ â ³íøèõ ðåã³îíàõ. ²íîä³ áðîäÿ÷³ ãðóïè àáî ïîîäèíîê³ ïòàõè ñïîñòåð³ãàþòüñÿ âë³òêó äàëåêî â³ä ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ. ¯õ çóñòð³÷àëè íàâ³òü ó Õåðñîíñüê³é, Äîíåöüê³é ³ Ìèêîëà¿âñüê³é îáëàñòÿõ. ßê ïðàâèëî, öå ìîëîäü òà ëåëåêè, ùî íå áåðóòü ó÷àñòü ó ðîçìíîæåíí³. Êîëèñü öåé ïòàõ áóâ ïîøèðåíèé çíà÷íî øèðøå çíàõîäèëè ãí³çäà ïî Äí³ïðó, íà Ïîëòàâùèí³, â Êðèìó. ×èñåëüí³ñòü éîãî îñòàíí³ì ÷àñîì ïî÷àëà çðîñòàòè, àëå íà ñüîãîäí³ âîíà â Óêðà¿í³ íå ïåðåâèùóº 400500 ïàð. Àðåàë ÷îðíîãî ëåëåêè òàêîæ ðîçøèðþºòüñÿ. Íåäàâíî áóëè âèÿâëåí³ íîâ³ ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ ó ×åðí³âåöüê³é, ²âàíî-Ôðàíê³âñüê³é, Õìåëüíèöüê³é, ×åðí³ã³âñüê³é, ³ííèöüê³é îáëàñòÿõ. ßê ³ â á³ëî67
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ãî ëåëåêè, áóâàþòü ïîîäèíîê³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ çà ìåæàìè îñíîâíîãî àðåàëó. Òàê³ ãí³çäà çíàõîäèëè íà ï³âäí³ Ñóìùèíè, ó Ïîëòàâñüê³é òà ³ííèöüê³é îáëàñòÿõ. Æèâëÿòüñÿ ö³ ïòàõè äð³áíîþ ðèáîþ òà ³íøèìè âîäÿíèìè òâàðèíàìè, ÿêèõ çäîáóâàþòü íà ì³ëêîâîää³, çåìíîâîäíèìè, êîìàõàìè òà ¿õ ëè÷èíêàìè òîùî. Ìîæóòü ïî¿äàòè òàêîæ ³ íàçåìíèõ òâàðèí êîìàõ, â òîìó ÷èñë³ ñàðàíó, çì³é, ÿù³ðîê, äð³áíèõ ãðèçóí³â. ßê ïîêàçàëè ñïîñòåðåæåííÿ Ì.². Ëåáåäºâî¿ ó Á³ëîâåçüê³é ïóù³, çà ðàç ÷îðíèé ëåëåêà ïðèíîñèòü ïòàøåíÿòàì â³ä 56 äî 333 ãðàì³â ¿æ³. À ÿêîñü îäèí ç áàòüê³â ïðèí³ñ îäðàçó 48 æàá çàãàëüíîþ âàãîþ 454 ãðàìè. Á³ëîðóñüêèé îðí³òîëîã Î.Â. Êîçóë³í âèä³ëÿº ê³ëüêà îñíîâíèõ ñïîñîá³â çäîáóâàííÿ ¿æ³ ÷îðíèì ëåëåêîþ: ïîëþâàííÿ íàîñë³ï ó êàëàìóòí³é âîä³, ïåðåñë³äóâàííÿ âèäèìî¿ çäîáè÷³, ïîøóê ¿æ³ íà áåðåãàõ. Âèá³ð ñïîñîáó çàëåæèòü â³ä êîíêðåòíèõ óìîâ ïðîçîðîñò³ âîäè, îñâ³òëåííÿ ³ ò.ï. Ñîíÿ÷íîãî äíÿ ö³ ïòàõè ìîæóòü âèêîðèñòîâóâàòè íàâ³òü ñâîºð³äíå ïîëþâàííÿ ï³ä ïàðàñîëüêîþ. Ñòîÿ÷è ó âîä³ ëåëåêà ðîçêðèâຠêðèëà ³ õàïຠðèáó, ÿêà çáèðàºòüñÿ â ò³í³. Äð³áíó çäîáè÷ â³í ïðîêîâòóº îäðàçó, âåëèêó æ äåÿêèé ÷àñ æóº ó äçüîá³, ïîìÿêøóþ÷è ¿¿. Êîëè ðèáà çàáðóäíåíà â ìóë³, ïòàõ ïàðó õâèëèí ïðîïîë³ñêóº ¿¿ ó âîä³ ïåðåä òèì ÿê ïðîêîâòíóòè. Ö³êàâ³ òàêîæ ñïîñòåðåæåííÿ Î.Â. Êîçóë³íà ïðî âçàºìîâ³äíîñèíè ÷îðíîãî ëåëåêè ç ³íøèìè ïòàõàìè, ùî ïîëþþòü íà ðèáó. Ïî ìîæëèâîñò³ âîíè íàìàãàþòüñÿ ïðîñòî íå íàáëèæàòèñÿ îäèí äî îäíîãî áëèæ÷å 35 ìåòð³â. Êîëè æ íà íåâåëèêîìó ïÿòà÷êó çáèðàþòüñÿ ðàçîì ð³çí³ ëåëåêè é ÷àïë³, ïåðøèì õàð÷óºòüñÿ á³ëèé ëåëåêà. ³í íàéá³ëüøèé ³ íàéñèëüí³øèé ç íèõ. ×îðí³ ëåëåêè ³ ñ³ð³ ÷àïë³ ÷åìíî ÷åêàþòü ïîîäàëü àáî íåêâàïëèâî ïðîãóëþþòüñÿ ïî áåðåãó. Ò³ëüêè-íî ÷îðíîãóç íà¿âøèñü â³äë³òàº, îäðàçó æ êèäàþòüñÿ äî âîäè. Òåïåð óæå ÷îðíèé ëåëåêà â³äãàíÿº ÷àïåëü. ¯ì ðèáà ä³ñòàºòüñÿ â îñòàííþ ÷åðãó. Äàëåêîñõ³äíèé ëåëåêà. Öåé ïòàõ äóæå áëèçüêèé äî á³ëîãî ëåëåêè, ³ ÷àñòèíà â÷åíèõ ðîçãëÿäຠéîãî ëèøå ÿê ï³äâèä. Äàëåêîñõ³äíèé ëåëåêà ñõîæèé çà çàáàðâëåííÿì íà á³ëîãî, àëå ðàç³â ó ï³âòîðà á³ëüøèé çà íüîãî ³ ìຠíå ÷åðâîíèé, à ÷îðíóâàòèé äçüîá. Ó äåÿêèõ êðà¿íàõ çà öå éîãî òàê ³ íàçèâàþòü ÷îðíîäçüîáèì ëåëåêîþ. Öå äóæå ð³äê³ñíèé ïòàõ, çàíåñåíèé ó ×åðâîí³ êíèãè ÌÑÎÏ, Ðîñ³¿, Êèòàþ òà äåÿêèõ ³íøèõ êðà¿í, ÿê âèä, ùî çíàõîäèòüñÿ ï³ä çàãðîçîþ çíèêíåííÿ. 68
Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè Äàëåêîñõ³äíèé ëåëåêà ãí³çäèòüñÿ çàðàç â Àìóðñüê³é îáëàñò³, Õàáàðîâñüêîìó òà Ïðèìîðñüêîìó êðàÿõ Ðîñ³¿, íà ï³âí³÷íîìó ñõîä³ Êèòàþ, ó ϳâí³÷í³é Êîðå¿. Ðàí³øå áóâ ïîøèðåíèé çíà÷íî øèðøå. Çèìóº â ϳâäåííî-Ñõ³äí³é À糿. Ö³êàâî, ùî ùå â ìèíóëîìó ñòîë³òò³ äàëåêîñõ³äíèé ëåëåêà áóâ ó ßïîí³¿ íå ïðîñòî çâè÷àéíèì ïòàõîì, à ãí³çäèâñÿ íàâ³òü ó Òîê³î íà áóää³éñüêèõ õðàìàõ. Çãîäîì ÷èñåëüí³ñòü éîãî ñòàëà øâèäêî ñêîðî÷óâàòèñÿ, â îñíîâíîìó ÷åðåç íåëåãàëüíå ïîëþâàííÿ. Îñòàíí³é ðàç ö³ ëåëåêè óñï³øíî âèâåëè ïòàøåíÿò ó ßïîí³¿ ó 1959 ðîö³. Íå ãí³çäèòüñÿ á³ëüøå öåé âèä ³ â ϳâäåíí³é Êîðå¿, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî ó ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ òàêîæ ââàæàâñÿ ïòàõîì ùàñòÿ, ÿê ³ íàø ÷îðíîãóç. Çà ñïîñîáîì æèòòÿ öåé âèä áëèæ÷èé ñêîð³øå äî ÷îðíîãî, í³æ äî á³ëîãî ëåëåêè. ³í òàêîæ óíèêຠîáæèòèõ ëþäüìè òåðèòîð³é ³ âëàøòîâóº ãí³çäà â ãëóõèõ âàæêîäîñòóïíèõ ì³ñöÿõ. Æèâå äàëåêîñõ³äíèé ëåëåêà íà âåëèêèõ çàáîëî÷åíèõ ð³âíèíàõ ç äð³áíèìè âîäîéìàìè ³ ä³ëÿíêàìè ë³ñ³â ïî äîëèíàõ ð³ê, ó êîòëîâèíàõ âåëèêèõ îçåð. Ãí³çäà ïòàõè âëàøòîâóþòü íà äåðåâàõ íà âèñîò³ â³ä 4 äî 17 ìåòð³â. ×àñòî ñåëÿòüñÿ íà çëàìàíèõ âåðõ³âêàõ àáî ñóõèõ äåðåâàõ, ç ÿêèõ ìîæíà äîáðå îãëÿäàòè íàâêîëèøíþ òåðèòîð³þ. ³äîì³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ òàêîæ íà òð³àíãóëÿö³éíèõ âèøêàõ, îïîðàõ åëåêòðîë³í³é. Ãí³çäî áóäóºòüñÿ ç ã³ëîê, âñåðåäèí³ âèñòèëàºòüñÿ ñóõîþ òðàâîþ, ìîõîì, ïóõîì. ßêùî ïòàõ³â íå òóðáóþòü, âîíè ç ðîêó â ð³ê çàéìàþòü îäíó é òó æ îñåëþ. Ñòàð³ ãí³çäà ìîæóòü äîñÿãàòè 22,5 ìåòðè â ä³àìåòð³ ³ 2 ìåòðè ó âèñîòó. Ñåðåä ã³ëîê ëåëå÷î¿ áóä³âë³ îõî÷å âëàøòîâóþòüñÿ äð³áí³ø³ ïòàõè ãîðîáö³, øïàêè òà ³í. Äàëåêîñõ³äí³ ëåëåêè äóæå îáåðåæí³ ³ ïðè íàáëèæåíí³ ëþäèíè íàäîâãî çàëèøàþòü ãí³çäî. Çÿâëÿþòüñÿ êëàäêè äîñèòü ðàíî âæå ó êâ³òí³. Ñàìêà â³äêëàäຠ24, ³íîä³ äî 6 ÿºöü, ÿê³ ïòàõè íàñèäæóþòü ì³ñÿöü. Ó öüîìó áåðóòü ó÷àñòü îáèäâà ïàðòíåðè, çì³íþþ÷è îäèí îäíîãî 46 ðàç³â íà äåíü. Ïòàøåíÿòà çàëèøàþòüñÿ â ãí³çä³ áëèçüêî 2 ì³ñÿö³â. Áàòüêè ïðèíîñÿòü ¿ì ¿æó ê³ëüêà ðàç³â íà äåíü, â³äðèãóþ÷è ¿¿ íà äíî ãí³çäà. Âñå, ùî íå ïî¿äàþòü ïòàøåíÿòà, ï³äáèðàþòü äîðîñë³ ëåëåêè. ϳñëÿ âèëüîòó ìîëîä³ ïòàõè ùå ç òèæäåíü òðèìàþòüñÿ íåïîäàë³ê â³ä ãí³çäà, à ïîò³ì çáèðàþòüñÿ â çãðà¿ äî ê³ëüêîõ äåñÿòê³â îñîáèí, ÿê³ òðèìàþòüñÿ ó âîëîãèõ ì³ñöÿõ. Äî ê³íöÿ ñåðïíÿ âîíè â³äë³òàþòü íà ï³âäåíü. Æèâëÿòüñÿ ö³ ïòàõè ïåðø çà âñå ðèáîþ, à òàêîæ çåìíîâîäíèìè, âîäÿíèìè áåçõðåáåòíèìè, ìèøîâèäíèìè ãðèçóíàìè òà 69
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
³íøèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè. Òàì, äå äàëåêîñõ³äí³ ëåëåêè ãí³çäÿòüñÿ íà áîëîòàõ àáî á³ëÿ âîäîéì, äàëåêî çà ¿æåþ ¿ì ë³òàòè íå äîâîäèòüñÿ âîíà ïîðÿä. À îñü ó ßïîí³¿, äå ö³ ïòàõè ìåøêàëè â íàñåëåíèõ ïóíêòàõ, ñïîñòåð³ãàëè ïîëüîòè ³ íà â³ääàëü äî 20 ê³ëîìåòð³â. Çà äàíèìè ×åðâîíî¿ êíèãè ÑÐÑÐ, ÷èñåëüí³ñòü äàëåêîñõ³äíîãî ëåëåêè â êîëèøíüîìó Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³ íå ïåðåâèùóâàëà 500 ïàð. Ñâ³òîâà ïîïóëÿö³ÿ çàãàëîì îö³íþºòüñÿ ÿê òðîõè á³ëüøå 3000 îñîáèí. Ãîëîâí³ ïðè÷èíè òàêîãî òðèâîæíîãî ñòàíó çì³íè ëàíäøàôò³â ï³ä âïëèâîì ëþäñüêî¿ ä³ÿëüíîñò³ ³ òîìó çíà÷íå çá³äíåííÿ êîðìîâî¿ áàçè, íåñòà÷à çðó÷íèõ äëÿ ãí³çäóâàííÿ ì³ñöü, áðàêîíüºðñòâî, òóðáóâàííÿ ïòàõ³â á³ëÿ ãí³çäà, îòðóºííÿ ïåñòèöèäàìè. Äëÿ âðÿòóâàííÿ äàëåêîñõ³äíîãî ëåëåêè ïðîâîäÿòüñÿ äîñë³äè ïî ðîçâåäåííþ éîãî â íåâîë³. Óòðèìóþòü ¿õ ó í³ìåöüêîìó îðí³òîïàðêó Âàëüñðîäå, Ìîñêîâñüêîìó òà Áåðë³íñüêîìó çîîïàðêàõ òîùî. Ó ïîñóøëèâèõ ÷àñòèíàõ Àôðèêè ï³âäåíí³øå Ñàõàðè ³ íà ï³âäåííîìó çàõîä³ Àðàâ³éñüêîãî ï³âîñòðîâà æèâå íàéìåíøèé ³ç ïðåäñòàâíèê³â ëåëå÷îãî ñ³ìåéñòâà á³ëî÷åðåâíèé ëåëåêà. Âàæèòü â³í âñüîãî ï³âòîðà ê³ëîãðàìè. Çà çàáàðâëåííÿì ñõîæèé íà ÷îðíîãî ëåëåêó, àëå ìຠá³ëó íèæíþ ÷àñòèíó ñïèíè, íå òàêèé ÿñêðàâèé äçüîá ³ íîãè. Ãîëà øê³ðà á³ëÿ îñíîâè äçüîáà ãîëóáóâàòîãî êîëüîðó. Îñåëÿºòüñÿ á³ëî÷åðåâíèé ëåëåêà êîëîí³ÿìè íà äåðåâàõ àáî ñêåëÿõ. Æèâèòüñÿ â³í ïåðåäóñ³ì ð³çíîìàí³òíèìè êîìàõàìè, òîìó é ãí³çäèòüñÿ â ñåçîí äîù³â, êîëè ¿õ á³ëüøå âñüîãî. Íåð³äêî çãðà¿ á³ëî÷åðåâíèõ ëåëåê ìîæíà ïîáà÷èòè òàì, äå çÿâèëèñÿ ïîë÷èùà ñàðàíè. ßê ³ á³ëèé ëåëåêà, öåé ïòàõ ïîëþáëÿº ãîäóâàòèñÿ íà çãàðèùàõ, äå ð³çíîìàí³òí³ òâàðèíè ñòàþòü ëåãêîþ çäîáè÷÷þ. Öå õðåñòîìàò³éíèé ïðèêëàä ñåçîííèõ ì³ãðàö³é ïòàõ³â ó òðîï³êàõ. Ó ñóõèé ñåçîí á³ëî÷åðåâíèé ëåëåêà çàëèøຠì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ ³, ïåðåòèíàþ÷è âîëîã³ òðîï³÷í³ ë³ñè, ïðèë³òຠâ ñàâàíè ï³âäåíí³øå åêâàòîðà.  öåé ÷àñ ñåçîí äîù³â íàñòຠòàì. ϳñëÿ éîãî çàê³í÷åííÿ ïîâåðòàºòüñÿ â ð³äí³ ì³ñöÿ. Çà òàêó îñîáëèâ³ñòü ó í³ìåöüê³é ìîâ³ öüîãî ïòàõà òàê ³ íàçèâàþòü Regenstorch äîùîâèé ëåëåêà. Äèâëÿ÷èñü íà òîêóþ÷îãî ñàìöÿ á³ëî÷åðåâíîãî ëåëåêè, ìîæíà ïîäóìàòè, ùî â³í ëîâèòü íàâêîëî ñåáå êîìàõ. Ïòàõ âèïðÿìëÿº øèþ, íàñòîâáóð÷óº ïåðà íà ãðóäÿõ ³ ðîáèòü ñåð³þ âèïàä³â ó ïîâ³òðÿ, êëàöàþ÷è äçüîáîì. ³í íàãèíàºòüñÿ ç áîêó íà á³ê, íå70
Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè ð³äêî âòðà÷àþ÷è ð³âíîâàãó ³ ìàõàþ÷è êðèëàìè, é åíåðã³éíî êëþº ð³çí³ îáºêòè á³ëÿ ñåáå àáî ãí³çäîâèé ìàòåð³àë. ßê ³ íàø ÷îðíîãóç, öåé ïòàõ ãí³çäèòüñÿ òàêîæ íà äàõàõ õàòèí â àôðèêàíñüêèõ ñåëàõ àáî íà äåðåâàõ ñåðåä âóëèöü. Ó áàãàòüîõ ïëåìåí á³ëî÷åðåâíèé ëåëåêà â³äíîñèòüñÿ äî ñâÿùåííèõ ÷è øàíîâàíèõ ïòàõ³â. Çã³äíî ç ïîâ³ðÿìè ì³ñöåâèõ æèòåë³â, â³í ïðèíîñèòü òàê³ ïîòð³áí³ çåìëåðîáó ³ ñêîòàðþ äîù³. Çà íåïèñàíèì çàêîíîì çàáîðîíÿºòüñÿ ïåðåñë³äóâàòè ÷è òðèâîæèòè ïòàõà. Ó òðîï³êàõ â³ä Àôðèêè äî ²íäîíå糿 ³ Ô³ë³ïï³íñüêèõ îñòðîâ³â æèâå øåðñòèñòîøèéíèé ëåëåêà. Âñå îïåðåííÿ éîãî ÷îðíå, á³ë³ ëèøå øèÿ ³ çàäíÿ ÷àñòèíà ãîëîâè òà æèâ³ò. Íà ãîëîâ³ äîáðå ïîì³òíà ÷îðíà øàïî÷êà. Íîãè ÷åðâîí³. Ñâîþ íàçâó ïòàõ îòðèìàâ çà íåçâè÷àéíå ìÿêå îïåðåííÿ øè¿. Ñåëèòüñÿ â³í ïîáëèçó âîäîéì, ÷àñò³øå âñüîãî â äîëèíàõ ð³ê. Ãí³çäèòüñÿ îêðåìèìè ïàðàìè, õî÷à çíàõîäèëè é íåâåëèê³ êîëîí³¿ äî 45 ãí³çä. ßêùî ëåëåê íå òóðáóþòü, âîíè ç ðîêó â ð³ê çàéìàþòü îäíå é òå æ ãí³çäî. Ïàðàìè ïòàõè òðèìàþòüñÿ ³ â ïîçàãí³çäîâèé ïåð³îä, ìîæëèâî âîíè ïîñò³éí³ íà âñå æèòòÿ. Ãí³çäà øåðñòèñòîøèéíèé ëåëåêà âëàøòîâóº íà âåëèêèõ äåðåâàõ, íà âåðõ³âö³ àáî íà òîâñò³é á³÷í³é ã³ëö³. Ïðè÷îìó çíàõîäèòüñÿ áóä³âëÿ íà âåëèê³é âèñîò³ 1030 ì, ³íîä³ íàâ³òü äî 50 ì. Ó êëàäö³ 35 á³ëèõ ÿºöü. Íàñèäæóþòü ¿õ ïòàõè áëèçüêî ì³ñÿöÿ. Áàòüêè âèãîäîâóþòü ìàëÿò, â³äðèãóþ÷è ¿æó íà äíî ãí³çäà. Ïîêè ïòàøåíÿòà íå äîñÿãíóòü ì³ñÿ÷íîãî â³êó, îäèí ³ç äîðîñëèõ ïòàõ³â ïîñò³éíî ïåðåáóâຠâ ãí³çä³ àáî ÷àòóº á³ëÿ íüîãî. Æèâèòüñÿ øåðñòèñòîøèéíèé ëåëåêà ð³çíîìàí³òíèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè, ÿêèõ çäîáóâຠâ òðàâ³ ³ íà ì³ëêîâîää³. Ïîëþþòü ö³ ïòàõè, ÿê ïðàâèëî, ïîîäèíö³ àáî ïàðàìè, çäåá³ëüøîãî ðàíî âðàíö³ àáî â ñóò³íêàõ. Áëèçüêèé ðîäè÷ öüîãî ïòàõà ìàëàéñüêèé øåðñòèñòîøèéíèé ëåëåêà çàíåñåíèé äî ̳æíàðîäíî¿ ×åðâîíî¿ êíèãè. Ðàí³øå éîãî ââàæàëè ëèøå ï³äâèäîì ïîïåðåäíüîãî âèäó, àëå âèÿâèëîñÿ, ùî íà ï³âäí³ Òà¿ëàíäó ³ íà Ñóìàòð³ ö³ äâà ïòàõè ìåøêàþòü ðàçîì ³ íå ñõðåùóþòüñÿ, ùî â ñèñòåìàòèö³ ââàæàºòüñÿ âàãîìèì äîêàçîì ñàìîñò³éíîñò³ âèäó. Ïîøèðåíèé öåé ïòàõ íà îñòðîâàõ Áîðíåî òà Ñóìàòðà ³ íà Ìàëàéñüêîìó ï³âîñòðîâ³. Ìåøêຠîêðåìèìè ïàðàìè ó ãóñòèõ ë³ñàõ á³ëÿ áîë³ò àáî âîäîéì. Ñïîñ³á æèòòÿ ìàëàéñüêîãî øåðñòèñòîøèéíîãî ëåëåêè çàëèøàºòüñÿ ìàëî âèâ÷åíèì. Íàâ³òü ãí³çäî âïåðøå âäàëîñÿ çíàéòè ëèøå â 1986 ðîö³. 71
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ëåëåêà ìàãóàð³ ç ïåðøîãî ïîãëÿäó çà çàáàðâëåííÿì íàãàäóº á³ëîãî, àëå îïåðåííÿ ó íüîãî òåìí³øå, õâ³ñò ÷îðíèé. Íà ãîëîâ³ ³ øè¿ º âèäîâæåí³ ïåðà, ÿê³ óòâîðþþòü ñâîºð³äíèé ÷óá÷èê.  îñíîâ³ äçüîáà òà íàâêîëî îêà º ä³ëÿíêà ãîëî¿ øê³ðè ÷åðâîíóâàòîãî êîëüîðó. Íîãè ïóðïóðîâî-÷åðâîí³. Ïîøèðåíèé ìàãóàð³ â ϳâäåíí³é Àìåðèö³ ñõ³äí³øå Àíä â³ä Âåíåñóåëè äî Àðãåíòèíè. Çóñòð³÷àºòüñÿ â³í ó âîëîãèõ ì³ñöÿõ ñåðåä â³äêðèòèõ ïðîñòîð³â, ãóñòèõ ë³ñ³â óíèêàº. Íà ï³âíî÷³ òà ï³âäí³ àðåàëó öå ïåðåë³òíèé ïòàõ, â³í â³äë³òຠç ïî÷àòêîì ïîñóøëèâîãî ñåçîíó. Äî ðîçìíîæåííÿ ìàãóàð³ ïðèñòóïàþòü ç ïî÷àòêîì ñåçîíó äîù³â, ïòàøåíÿòà âèë³òàþòü ç ãí³çä ÿêðàç êîëè çëèâè çàê³í÷óþòüñÿ. Íà â³äì³íó â³ä óñ³õ ³íøèõ ëåëåê, ìàãóàð³ ãí³çäèòüñÿ íà çåìë³ ñåðåä áîë³ò, õî÷à â ï³âí³÷í³é ÷àñòèí³ ñâîãî àðåàëó â³í âëàøòîâóº ãí³çäà íà íåâåëèêèõ äåðåâàõ àáî â ÷àãàðíèêàõ. Ïîñåëÿþòüñÿ ö³ ïòàõè îêðåìèìè ïàðàìè àáî íåâåëèêèìè êîëîí³ÿìè. Ãí³çäà íà áîëîòàõ âîíè ðîáëÿòü ³ç òðàâè òà ñòåáåë âîäÿíèõ ðîñëèí. Òàêà áóä³âëÿ ñêîð³øå íàãàäóº ãí³çäî æóðàâëÿ, àí³æ ëåëåêè. Ãí³çäà íà äåðåâàõ ïòàõè âëàøòîâóþòü ³ç ã³ëîê ³ òðàâè. Ö³êàâî òàêîæ òå, ùî ïòàøåíÿòà ìàãóàð³ ÷îðíîãî êîëüîðó. Âîíè çàëèøàþòüñÿ â ãí³çä³ 6072 äí³, ï³ñëÿ âèëüîòó çáèðàþòüñÿ â ãðóïè ó ì³ñöÿõ, äå áàãàòî ¿æ³. Áàòüêè äîáðå ðîçð³çíÿþòü ñâî¿õ íàùàäê³â ó òàêèõ ìîëîä³æíèõ ãðóïàõ ³ ï³äãîäîâóþòü ¿õ ùå ïðîòÿãîì 56 òèæí³â. Íà íî÷³âëþ òà äëÿ â³äïî÷èíêó ìîëîä³ ïòàõè ïîâåðòàþòüñÿ äî ãí³çäà. Æèâèòüñÿ öåé ïòàõ ð³çíîìàí³òíèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè ðèáîþ, æàáàìè, çì³ÿìè, ÿù³ðêàìè, êîìàõàìè, ÷åðâàìè òîùî. Çäîáè÷ â³í ëîâèòü ÷àñò³øå âñüîãî ïîâ³ëüíî ïîõîäæàþ÷è íà ì³ëêîâîää³ àáî â òðàâ³. Íàçâàí³ âèäè íàéáëèæ÷³ ðîäè÷³ íàøîãî á³ëîãî ëåëåêè, âîíè â³äíîñÿòüñÿ äî îäíîãî ðîäó ç íèì Ciconia. ×îòèðè âèäè äçüîáà÷³â äîáðå âèä³ëÿþòüñÿ ñâî¿ì òðîõè çàãíóòèì äîíèçó äçüîáîì ³ ãîëèìè ÿñêðàâèìè ä³ëÿíêàìè øê³ðè íà ãîëîâ³ ³ øè¿. Öå äîñèòü âåëèê³ ïòàõè äî 3 ê³ëîãðàì³â âàãîþ. Äîâãèé çàãîñòðåíèé ³ çëåãêà çàãíóòèé íà ê³íö³ äçüîá ÷óäîâà çáðîÿ äëÿ ïîëþâàííÿ. Äçüîáà÷³ ïðåêðàñíî ïðèñòîñóâàëèñÿ ç éîãî äîïîìîãîþ ëîâèòè ðèáêó â êàëàìóòí³é âîä³. Ðîáèòüñÿ öå òàê: ïòàõ áðîäèòü ïî ì³ëêîâîääþ ³ ïîâîë³ âîäèòü îïóùåíèì ó âîäó íàï³âðîçêðèòèì äçüîáîì òóäè-ñþäè. Íàøòîâõíóâøèñü íà ðèáèíó, îäðàçó æ õàïຠ¿¿. Ðåàêö³ÿ äçüîáà÷³â áëèñêàâè÷íà îðí³òî72
Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè ëîãè âñòàíîâèëè, ùî äçüîá çàêðèâàºòüñÿ çà 1/40 ñåêóíäè! Íà äçüîá³ º îñîáëèâ³ ÷óòëèâ³ ä³ëÿíêè, ÿê³ äîçâîëÿþòü ìèòòºâî ðåàãóâàòè íà ïîäðàçíåííÿ. Åêñïåðèìåíòè ïîêàçàëè, ùî äçüîáà÷³, ÿê³ ìàëè ìîæëèâ³ñòü áà÷èòè çäîáè÷ ó ÷èñò³é âîä³, ëîâèëè ¿¿ àí³òðîõè íå øâèäøå, í³æ ïòàõè, ÿêèì çàêðèâàëè î÷³, ³ âîíè ïîëþâàëè íàâïîìàöêè. Æèâëÿòüñÿ äçüîáà÷³ òàêîæ çåìíîâîäíèìè, ïëàçóíàìè, êîìàõàìè òà ³íøèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè. Ãí³çäÿòüñÿ âîíè êîëîí³ÿìè íà äåðåâàõ ³ ñêåëÿõ. Îñê³ëüêè çäîáè÷ ëåãøå âñüîãî ëîâèòè ó ïåðåñèõàþ÷èõ âîäîéìàõ, ïåð³îä ðîçìíîæåííÿ ó öèõ ïòàõ³â, ÿê ïðàâèëî, ïî÷èíàºòüñÿ òîä³, êîëè ð³âåíü âîäè â íèõ ïî÷èíຠñïàäàòè. Àìåðèêàíñüêèé äçüîáà÷ àáî ë³ñîâèé ëåëåêà ºäèíèé ç ëåëåê, ÿêèé çóñòð³÷àºòüñÿ ó ϳâí³÷í³é Àìåðèö³. ³í ïîøèðåíèé â³ä ï³âäåííî¿ ÷àñòèíè ÑØÀ äî Àðãåíòèíè. Ìàëàéñüêèé äçüîáà÷ æèâå â ϳâäåííî-Ñõ³äí³é À糿. Ãí³çäèòüñÿ â³í ïî áåðåãàõ îçåð, ó ãèðëàõ ð³÷îê, ïî ìóëèñòèõ ìîðñüêèõ óçáåðåææÿõ. Ëþáèòü ñåëèòèñÿ ó ìàíãðîâèõ çàðîñòÿõ. Öå êðàñèâèé ïòàõ ç ÷èñòîá³ëèì îïåðåííÿì, ÷îðí³ ëèøå ìàõîâ³ òà ðóëüîâ³ ïåðà. гäê³ñíèé âèä, çàíåñåíèé äî ×åðâîíî¿ êíèãè ÌÑÎÏ. Àôðèêàíñüêèé äçüîáà÷ øèðîêî ðîçïîâñþäæåíèé ó òðîï³÷í³é Àôðèö³. Ó øëþáíèé ñåçîí á³ëèé êîë³ð éîãî îïåðåííÿ ìຠãàðíèé ðîæåâèé â³äò³íîê. Ãí³çäèòüñÿ â³í íåâåëèêèìè êîëîí³ÿìè íà ñêåëÿõ ³ äåðåâàõ. Æèâèòüñÿ ð³çíèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè, ÿêèõ çäîáóâຠâ íåãëèáî-
Àôðèêàíñüê³ ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè: àôðèêàíñüêèé äçüîáà÷, àôðèêàíñüêèé ìàðàáó ³ ñ³äëîäçüîáèé ëåëåêà.
73
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
êèõ âîäîéìàõ. ²íä³éñüêîãî äçüîáà÷à âèä³ëÿº ñåðåä ñâî¿õ ðîäè÷³â ñòðîêàòå ÷îðíî-á³ëå çàáàðâëåííÿ ïåðåäíüî¿ ÷àñòèíè êðèë ³ òàêà æ ñìóæêà íà ãðóäÿõ. Æèâå â³í ó òðîï³÷í³é À糿 â³ä ²í䳿 äî ²íäîêèòàþ òà ϳâäåííîãî Êèòàþ. Ãí³çäèòüñÿ â³í âåëèêèìè êîëîí³ÿìè, ÷àñòî ðàçîì ç ³íøèìè ïòàõàìè ëåëåêàìè, ³á³ñàìè, ÷àïëÿìè, áàêëàíàìè. Ó Áõàðàòïóð³ â ²í䳿 òàê³ êîëîí³¿ íàðàõîâóþòü äî ê³ëüêîõ òèñÿ÷ ïàð. Ö³êàâ³ äâà âèäè ëåëåê-ðîççÿâ. Íàçâàëè ¿õ òàê íåçâè÷àéíî òîìó, ùî ïðè çàêðèòîìó äçüîá³ ó âåðõ³âêîâ³é éîãî ÷àñòèí³ çàëèøàºòüñÿ âåëèêà ù³ëèíà ì³æ ï³ääçüîáêîì ³ íàääçüîáêîì. Òàêèé äçüîá äîçâîëÿº ïòàõîâ³ ëåãêî â³äêðèâàòè ÷åðåïàøêè ìîëþñê³â, ÿê³ º ãîëîâíîþ çäîáè÷÷þ ðîççÿâ. ¯äÿòü âîíè òàêîæ ðèáó, æàá, êîìàõ ³ ÷åðâ³â. Øóêàþòü çäîáè÷ ÷àñòî çãðàÿìè. Ãí³çäÿòüñÿ ðîççÿâè êîëîí³ìè, ÷àñòî ðàçîì ç ³íøèìè ïòàõàìè. Öå ñåðåäíüîãî ðîçì³ðó ëåëåêè 1,52 ê³ëîãðàìè âàãîþ. Ó àç³àòñüêîãî ëåëåêè-ðîççÿâè îïåðåííÿ á³ëå, ìàõîâ³ òà ðóëüîâ³ ïåðà ÷îðí³ ç çåëåíóâàòèì â³äò³íêîì. Ïîøèðåíèé â³í ó ϳâäåíí³é À糿 â³ä ²í䳿 äî ²íäîêèòàþ. Ãí³çäèòüñÿ âåëè÷åçíèìè êîëîí³ÿìè ç ñîòåíü ³ òèñÿ÷ ïàð íà êóùàõ ³ äåðåâàõ, ùî ðîñòóòü íåïîäàë³ê â³ä âîäè. Ãí³çäà ïòàõè áóäóþòü òàê áëèçüêî îäíå äî îäíîãî, ùî ã³ëêè âèÿâëÿþòüñÿ áóêâàëüíî îáë³ïëåí³ íèìè. Ó Òà¿ëàíä³ ö³ ëåëåêè äîáðå ïðèñòîñóâàëèñÿ ãîäóâàòèñÿ íà ðèñîâèõ ïîëÿõ: âîíè éäóòü çà òðàêòîðîì ³ ï³äáèðàþòü âèâåðíóòèõ ïëóãîì ìîëþñê³â, ùî çàêîïàëèñÿ â ìóë ³ç ïî÷àòêîì ïîñóøëèâîãî ñåçîíó. Àôðèêàíñüêèé ëåëåêà-ðîççÿâà, íà â³äì³íó â³ä ñâîãî àç³àòñüêîãî ðîäè÷à, ïîâí³ñòþ ÷îðíèé. Æèâå â³í ó òðîï³÷í³é Àôðèö³ òà íà Ìàäàãàñêàð³. Ó ïðîòèëåæí³ñòü á³ëî÷åðåâíîìó ëåëåö³, öåé ïòàõ â³ääຠïåðåâàãó ñóõîìó ñåçîíó ðîêó. Ó öåé ÷àñ ïî ïåðåñèõàþ÷èõ âîäîéìàõ ëåãøå øóêàòè ¿æó. Ðîçìíîæóºòüñÿ àôðèêàíñüêèé ëåëåêà-ðîççÿâà â ÷åðâí³-ñåðïí³, à ï³ñëÿ íàñòàííÿ ñåçîíó äîù³â çä³éñíþº ïåðåëüîòè ó êðà¿íè, ðîçòàøîâàí³ ï³âí³÷í³øå åêâàòîðà. Àôðèêàíñüêèé ÿá³ðó íàëåæèòü äî íàéá³ëüøèõ ëåëåê. Âàãà éîãî äîñÿãຠ6 ê³ëîãðàì³â, ð³ñò ï³âòîðà ìåòðè, à ðîçìàõ êðèë ïîíàä 2,5 ìåòðè. Æèâå â³í ó òðîï³÷í³é Àôðèö³ â³ä Ñåíåãàëó é Åô³îﳿ äî ϳâäåííî-Àôðèêàíñüêî¿ Ðåñïóáë³êè. Êðèëà, ãîëîâà, øèÿ ³ õâ³ñò öüîãî ëåëåêè ÷îðí³, ðåøòà îïåðåííÿ ÷èñòî á³ëå. Äçüîá òåìíî-÷åðâîíèé ç ÷îðíîþ ñìóæêîþ ïîñåðåäèí³.  îñíîâ³ äçüîáà º âåëèêèé æîâòèé ùèòîê, çà ÿêèé ïòàõà ùå íàçèâàþòü ñ³äëîäçüîáèì ëåëåêîþ. 74
Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè Ìåøêຠöåé ïòàõ íà âàæêîäîñòóïíèõ ïàï³ðóñîâèõ áîëîòàõ ³ çàáîëî÷åíèõ áåðåãàõ ð³ê. Âåäå îäèíîêèé ³ ïðèõîâàíèé ñïîñ³á æèòòÿ. Ãí³çäà áóäóº íà âåðõ³âêàõ âåëèêèõ äåðåâ ïî áåðåãàõ. Ãí³çäî ìîæå çàéìàòèñÿ ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ðîê³â, ùîðàçó ðåìîíòóºòüñÿ ³ íàäáóäîâóºòüñÿ ³ çðåøòîþ ïåðåòâîðþºòüñÿ ó âåëåòåíñüêó ñïîðóäó äî 2 ìåòð³â ó ä³àìåòð³. Ãëèáèíà ëîòêà äîñèòü çíà÷íà äî ï³âìåòðà, òàê ùî ñèäÿ÷îãî â ãí³çä³ ïòàõà çîâñ³ì íå âèäíî çîâí³. Ó êëàäö³ â³ä 1 äî 5 îâàëüíèõ ÿºöü á³ëóâàòîãî êîëüîðó. Íàñèäæóþòü ¿õ îáèäâà ïòàõè ïðîòÿãîì 3035 äí³â. Äëÿ ï³äòðèìàííÿ ïåâíîãî ì³êðîêë³ìàòó â ãí³çä³ â óìîâàõ ïîñò³éíî¿ ñïåêè ÿá³ðó ÷àñ â³ä ÷àñó ïðîâîäÿòü çâîëîæåííÿ, â³äðèãóþ÷è íà äíî ãí³çäà òà ÿéöÿ äî 12 ë³òð³â âîäè. ¯æåþ öüîìó ïòàõó ñëóæàòü ð³çí³ äð³áí³ âîäÿí³ òà íàâêîëîâîäí³ òâàðèíè, ïåðåäóñ³ì ðèáà. Ìîæíà ïîáà÷èòè ÿá³ðó, ÿêèé ïîõîäæຠïî ì³ëêîâîääþ ç îïóùåíèì ó âîäó íàï³âðîçêðèòèì äçüîáîì. Íàòêíóâøèñü íà çäîáè÷, ïòàõ ìèòòºâî ñõîïëþº ¿¿. À âåëèêó ðèáó ìîæå íàâ³òü íå õàïàòè, à íàêîëþâàòè ìîâ ãàðïóíîì îäí³ºþ ç ïîëîâèíîê äçüîáà. Äîðîñë³ ïòàõè çäàòí³ ïðîêîâòíóòè ðèáèíó ïîíàä ê³ëîãðàì âàãîþ. ²íä³éñüêèé ÿá³ðó àáî ÷îðíîøè¿é ëåëåêà òàêîæ îäèí ³ç íàéá³ëüøèõ ëåëåê. Çà çàáàðâëåííÿì öåé ïòàõ ñõîæèé íà àôðèêàíñüêîãî ÿá³ðó, â³äð³çíÿºòüñÿ ÷îðíèì êîëüîðîì äçüîáà ³ â³äñóòí³ñòþ ñ³äëîïîä³áíîãî ùèòêà íà íüîìó. Ðîçïîâñþäæåíèé ÷îðíîøè¿é ëåëåêà â³ä ²í䳿 òà ²íäîêèòàþ äî ϳâí³÷íî¿ Àâñòðà볿. Æèâå íà áîëîòàõ òà á³ëÿ âîäîéì ç ì³ëêîâîääÿì. Ãí³çäèòüñÿ îêðåìèìè ïàðàìè íà âèñîêèõ äåðåâàõ àáî ñêåëÿõ. Ïàðè çàéìàþòü ò³ æ ñàì³ ãí³çäîâ³ ä³ëÿíêè ç ðîêó â ð³ê, àëå ïðè íàñòàíí³ ïîñóõè ìîæóòü ïåðåáèðàòèñÿ â ³íø³ ì³ñöÿ, äå ùå º ïîæèâà. Äî ðîçìíîæåííÿ ö³ ëåëåêè ïðèñòóïàþòü ³ç ïðèïèíåííÿì ñåçîíó äîù³â. Ãí³çäî âåëåòåíñüêà áóä³âëÿ ç ã³ëîê äî 12 ìåòð³â ó ä³àìåòð³ òà ç ãëèáèíîþ ëîòêà äî 11,5 ìåòð³â. Áóäóþòü éîãî îáèäâà ïòàõè. Ó êëàäö³ â³ä 3 äî 5 ÿºöü. Âæå ÷åðåç ê³ëüêà äí³â ï³ñëÿ â³äêëàäêè âîíè çíà÷íî çàáðóäíþþòüñÿ ³ íàáóâàþòü òüìÿíîãî æîâòóâàòî-á³ëîãî çàáàðâëåííÿ. Æèâèòüñÿ öåé ïòàõ ïåðåâàæíî ðèáîþ, çäîáóâàþ÷è ¿¿ íà ì³ëêîâîää³, à òàêîæ ³íøèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè êîìàõàìè, çåìíîâîäíèìè, ïëàçóíàìè òîùî. Áðàçèëüñüêèé ÿá³ðó àáî ïðîñòî ÿá³ðó çóñòð³÷àºòüñÿ ó Öåíòðàëüí³é ³ ϳâäåíí³é Àìåðèö³ â³ä ï³âäíÿ Ìåêñèêè äî Àðãåíòèíè. Öåíòðàëüíîàìåðèêàíñüêà ïîïóëÿö³ÿ äóæå íå÷èñëåííà, íå ïåðå75
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
âèùóº 150250 îñîáèí. Öå ºäèíèé ëåëåêà ç ïîâí³ñòþ á³ëèì çàáàðâëåííÿì. Ãîëîâà ³ øèÿ íå îïåðåí³, ìàþòü ñèíþâàòî-÷îðíèé êîë³ð. Íîãè òàêîæ ÷îðí³. Äçüîá ìàñèâíèé, íà ê³íö³ òðîõè çàãíóòèé äîãîðè. Íà íèæíüîìó áîö³ øè¿ äîáðå âèä³ëÿºòüñÿ ÿñêðàâå ÷åðâîíå ê³ëüöå. Ïðîæèâຠÿá³ðó íà âåëèêèõ çàáîëî÷åíèõ ð³âíèíàõ ç ä³ëÿíêàìè ë³ñó ³ ñàâàíè ç ãàÿìè òà ïåðåë³ñêàìè. Ãí³çäèòüñÿ íà âèñîêèõ ñóõèõ äåðåâàõ àáî âåðõ³âêàõ ïàëüì íåïîäàë³ê â³ä âîäîéì. Ãí³çäî, ÿê ³ â ³íøèõ âåëèêèõ ëåëåê, ìàñèâíà áóä³âëÿ ç ã³ëîê äî 2 ìåòð³â ó ä³àìåòð³ ³ ìåòðà ãëèáèíîþ. Äî ðîçìíîæåííÿ ïòàõè ïðèñòóïàþòü íàïðèê³íö³ ñåçîíó äîù³â. Ó êëàäö³ â³ä 2 äî 5 ÿºöü. Íàñèäæóâàííÿ ïðîäîâæóºòüñÿ áëèçüêî ì³ñÿöÿ. Æèâèòüñÿ ÿá³ðó ðèáîþ, çåìíîâîäíèìè, çì³ÿìè, ìîëþñêàìè, ÷åðâàìè òà ³íøèìè áåçõðåáåòíèìè òâàðèíàìè. ¯æó ÷àñòî øóêຠíà ì³ëêîâîää³, ïîâ³ëüíî ïîõîäæàþ÷è ç îïóùåíèì ó âîäó íàï³âðîçêðèòèì äçüîáîì. Ñï³éìàâøè ÷èìàëó çäîáè÷, ïòàõ çâè÷àéíî âèòÿãóº ¿¿ íà áåðåã, ê³ëüêà ðàç³â Ạäçüîáîì ³ ëèøå ïîò³ì ïðîêîâòóº. ßá³ðó ãîäóþòüñÿ ÿê ïðàâèëî ïîîäèíö³ àáî ïàðàìè, àëå â ì³ñöÿõ, äå áàãàòî ¿æ³, ìîæóòü çáèðàòèñÿ ö³ë³ çãðà¿. Òàê, â Àðãåíòèí³ âåëèê³ ñêóï÷åííÿ ¿õ ñïîñòåð³ãàëèñÿ ï³ä ÷àñ ñïàëàõó ÷èñåëüíîñò³ ìèøåé. Àôðèêàíñüêèé ìàðàáó âèä³ëÿºòüñÿ ñâî¿ì íåçâè÷àéíèì âèãëÿäîì. Öå âåëèêèé ïòàõ, âàãîþ äî 89 ê³ëîãðàì³â. Ðîçìàõ êðèë äîñÿãຠ3 ìåòð³â. Çàáàðâëåííÿ âåðõíüîãî áîêó ò³ëà áðóäíî-ñ³ðå, íèæíüîãî á³ëå. Íà ãîðë³ çâèñຠì³øêîâèäíèé øê³ðÿñòèé âèð³ñò. Çà íüîãî ïòàõ îòðèìàâ ñâîþ ëàòèíñüêó âèäîâó íàçâó crumeniferus ñóìêîíîñíèé. Âåðõí³é á³ê ò³ëà ìàðàáó øèôåðíî-ñ³ðèé, íèæí³é á³ëèé. Ãîëîâà, øèÿ ³ ãîðëîâà ñóìêà ìàéæå ãîë³, âîíè âêðèò³ ëèøå ðîçð³äæåíèìè âîëîñîâèäíèìè ïåðàìè. Ïîøèðåíèé àôðèêàíñüêèé ìàðàáó ó òðîï³÷í³é Àôðèö³ â³ä Ñåíåãàëó ³ Åô³îﳿ äî ï³âíî÷³ ÏÀÐ. Çóñòð³÷àºòüñÿ â³í ó â³äêðèòèõ ëàíäøàôòàõ, ÷àñòî ïîáëèçó â³ä âåëèêèõ ð³ê òà îçåð. Ñóö³ëüíèõ ë³ñîâèõ ìàñèâ³â óíèêàº. Ìàðàáó ïåðåë³òí³ ïòàõè, âîíè çàëèøàþòü ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ ç íàñòàííÿì ñåçîíó äîù³â òà â³äë³òàþòü òóäè, äå ïî÷àâñÿ ïîñóøëèâèé ïåð³îä. Ó öåé ÷àñ ¿ì ëåãøå çíàéòè ìåðòâèõ òâàðèí äëÿ õàð÷óâàííÿ. Îñíîâó æèâëåííÿ ìàðàáó ñòàíîâèòü ïàäëî. ßê ³ ³íø³ ïòàõèòðóïî¿äè, çäîáè÷ â³í âèãëÿäóº, ïîäîâãó øèðÿþ÷è â ïîâ³òð³. Ìîãóòí³é ìàñèâíèé äçüîá ïðîáèâຠíàéì³öí³øó øê³ðó çàãèáëèõ 76
Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè òâàðèí. Äåÿê³ ïëåìåíà íàçèâàþòü éîãî êîðîëåì ãðèô³â ìàðàáó ÷àñòî òðèìàºòüñÿ ðàçîì ³ç öèìè ïòàõàìè. Äî òîãî æ âîíè ³íîä³ ìîæóòü ïðèñòóïèòè äî òðàïåçè ëèøå ï³ñëÿ òîãî, ÿê òîé ðîç³ðâå øê³ðÿí³ ïîêðèâè íà ò³ë³ òâàðèíè äçüîá ó ãðèô³â ñëàáê³øèé. ³ä³ðâàâøè øìàòîê ìÿñà, ìàðàáó ï³äêèäຠéîãî â ïîâ³òðÿ ³ ïåðåõîïëþº äçüîáîì. Ìîæå ëîâèòè â³í ³ æèâó çäîáè÷: äð³áíèõ ññàâö³â, ïòàõ³â, ïëàçóí³â, êîìàõ. Îõî÷å â³äâ³äóþòü ìàðàáó òàêîæ çâàëèùà ³ ñì³òíèêè. Ìîæíà ïîáà÷èòè öèõ ïòàõ³â ³ â íàñåëåíèõ ïóíêòàõ. Çàëþáêè ïî¿äàþòü âîíè ³ ñàðàíó òà ãóñ³íü ìåòåëèê³â. Âåëèê³ çãðà¿ ìàðàáó øâèäêî çáèðàþòüñÿ ðàçîì ç ³íøèìè ïòàõàìè òàì, äå çÿâèëèñÿ ïîë÷èùà ïåðåë³òíî¿ ñàðàíè. Ãí³çäÿòüñÿ ö³ ïòàõè êîëîí³ÿìè íà âåëèêèõ äåðåâàõ ³ ñêåëÿõ. ʳëüê³ñòü ãí³çä ó êîëîí³ÿõ ìîæå äîñÿãàòè ê³ëüêîõ ñîòåíü. Ïåð³îä ðîçìíîæåííÿ ó ìàðàáó äóæå òðèâàëèé: â³ä â³äêëàäàííÿ ÿºöü äî âèëüîòó ïòàøåíÿò ïðîõîäèòü áëèçüêî 165 äí³â. Ó êëàäö³ â³ä 1 äî 5 ÿºöü, ÿê³ îáèäâà áàòüêè íàñèäæóþòü áëèçüêî ì³ñÿöÿ. ϳñëÿ âèëóïëåííÿ ïòàøåíÿò äîðîñë³ ìàðàáó íå ïîëèøàþòü ¿õ ñàìèõ äî ì³ñÿ÷íîãî â³êó. Êîëè ñîíöå äóæå ïàëèòü, îäèí ³ç áàòüê³â ñòâîðþº ìàëÿòàì çàò³íîê, ðîçêðèâøè êðèëà. Ó ïðèðîä³ ìàðàáó æèâóòü äî 25 ðîê³â. Ïî÷èíàþòü ðîçìíîæóâàòèñÿ ïåðåâàæíî ó â³ö³ 67 ðîê³â. Ùå á³ëüøèé çà àôðèêàíñüêîãî ³íä³éñüêèé ìàðàáó àáî àðãàëà. Êîëèñü â³í áóâ øèðîêî ðîçïîâñþäæåíèé ó òðîï³÷í³é À糿 â³ä ϳâí³÷íî¿ ²í䳿 äî ϳâäåííîãî ºòíàìó, öå áóâ îäèí ³ç çâè÷àéíèõ ³íä³éñüêèõ ïòàõ³â (çãàäàéòå òâîðè ʳïë³íãà), àëå ïðîòÿãîì îñòàíí³õ äåñÿòèë³òü àðåàë ³ ÷èñåëüí³ñòü çíà÷íî ñêîðîòèëèñü. Çà çàáàðâëåííÿì öåé ïòàõ ñõîæèé íà ñâîãî àôðèêàíñüêîãî ðîäè÷à, àëå âçäîâæ êðèëà ó íüîãî ïðîõîäèòü ñâ³òëà ïàëåâà ñìóãà. Ãîëîâà ³ øèÿ ó ³íä³éñüêîãî ìàðàáó íå âêðèò³ ïóõîì, à ãîë³ ³ ìàþòü ðîæåâå òà îðàíæåâå çàáàðâëåííÿ. Çóñòð³÷àºòüñÿ ³íä³éñüêèé ìàðàáó ó ð³çíîìàí³òíèõ âîëîãèõ óã³ääÿõ íà áîëîòàõ, á³ëÿ âîäîéì, íà ðèñîâèõ ïîëÿõ ³ ò.ï., à òàêîæ íà â³äêðèòèõ òðàâÿíèñòèõ ïðîñòîðàõ. Ùå íåäàâíî áóâ çâè÷àéíèì ïòàõîì íàñåëåíèõ ïóíêò³â, äå ï³äáèðàâ óñ³ëÿê³ õàð÷îâ³ â³äõîäè. ßê ñâ³ä÷èëè ìàíäð³âíèêè, ìàðàáó ìîæíà áóëî ïîáà÷èòè ìàëî íå íà êîæíîìó áóäèíêó â Êàëüêóòò³. Ãí³çäÿòüñÿ ö³ ïòàõè îêðåìèìè ïàðàìè àáî êîëîí³ÿìè íà âèñîêèõ äåðåâàõ, íåð³äêî ïîáëèçó íàñåëåíèõ ïóíêò³â. Ãí³çäî âåëèêà áóä³âëÿ ç ã³ëîê äî 12 ìåòð³â ó ä³àìåòð³, ãëèáèíà ëîòêà äî ìåòðà. Ó êëàäö³ â³ä 2 äî 4 á³ëèõ ÿºöü. 77
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Öå ïî-ñïðàâæíüîìó âñå¿äíèé ïòàõ. ßê ïèñàâ îäèí àíãë³éñüêèé îðí³òîëîã, º íåáàãàòî ðå÷åé, ÿê³ ìàðàáó íå ìîæå ïðîêîâòíóòè.  Àññàì³ â ²í䳿 ÿêîñü ñïîñòåð³ãàëè ìàðàáó, ÿêèé êîâòàâ õðåáåò ìåðòâîãî áóéâîëà äîâæèíîþ ïîíàä 30 ñì. Íåäàðìà îäíà ç ³íä³éñüêèõ ì³ñöåâèõ íàçâ ó ïåðåêëàä³ îçíà÷ຠêîâòà÷ ê³ñòîê. Àíãë³éñüêîþ ìîâîþ öüîãî ïòàõà íàçèâàþòü àäþòàíòîì. Îäåðæàâ â³í ¿¿ çà ñâ³é çîâí³øí³é âèãëÿä ïòàõ ÷èííî ³ ðîçì³ðåíî ïîõîäæàº, í³áè é ñïðàâä³ ñàìîâïåâíåíèé àäþòàíò âåëèêîãî íà÷àëüíèêà. ßâàíñüêèé ìàðàáó ïîøèðåíèé â³ä ϳâäåííî-Ñõ³äíî¿ ²í䳿 òà Øð³-Ëàíêè äî ²íäîêèòàþ òà ßâè. ³í ìåíøèé çà ³íøèõ ìàðàáó, íà â³äì³íó â³ä íèõ éîãî ëîá ïîêðèâຠñâ³òëî-êîðè÷íåâà ïëàñòèíêà. Æèâå â çàïëàâàõ ð³ê, íà áîëîòàõ, á³ëÿ ë³ñîâèõ âîäîéì, ó ìàíãðîâèõ çàðîñòÿõ, îñâî¿â ðèñîâ³ ïîëÿ. Æèâèòüñÿ ðèáîþ, æàáàìè òà ³íøèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè, ïî¿äຠïàäëî. Ãí³çäà ÿâàíñüêèé ìàðàáó âëàøòîâóº íà âèñîêèõ äåðåâàõ ïîáëèçó âîäîéì àáî â ïðèáåðåæíèõ çàðîñòÿõ. Ïîñåëÿþòüñÿ ö³ ïòàõè ÿê ïðàâèëî íåâåëèêèìè êîëîí³ÿìè. гäê³ñíèé âèä, ÷èñåëüí³ñòü ÿâàíñüêîãî ìàðàáó îñòàíí³ì ÷àñîì çíà÷íî ñêîðîòèëàñÿ. Áóäå ö³êàâî ïîçíàéîìèòèñÿ òàêîæ ³ç äâîìà á³ëüø â³ääàëåíèìè àôðèêàíñüêèìè ðîäè÷àìè ëåëåê, ÿê³ â ñèñòåìàòèö³ ïòàõ³â çàéìàþòü ïðîì³æíå ïîëîæåííÿ ì³æ íèìè é ÷àïëÿìè. Îðí³òîëîãè â³äíîñÿòü êîæíîãî ç íèõ äî îêðåìî¿ ðîäèíè. Êèòîãîëîâ îäåðæàâ ñâîþ íàçâó çà âåëåòåíñüêèé ìàñèâíèé äçüîá. Öå ïåðøå, íà ùî çâåðòàºø óâàãó, ïîáà÷èâøè ïòàõà. Íàääçüîáîê çàê³í÷óºòüñÿ ùå é çàãíóòèì äîíèçó ãîñòðèì ãà÷êîì. Äçüîá çà ôîðìîþ íàãàäóº òàêîæ ñòàðîâèííèé äåðåâÿíèé ÷åðåâèê. ×åðåç òå ó áàãàòüîõ ìîâàõ éîãî íàçèâàþòü ÷åðåâèêîäçüîáîì. Öå í³ìåöüêå Schuhschnabel, àíãë³éñüêå shoebill. Àðàáñüêà íàçâà àáó ìàðêóá îçíà÷ຠáàòüêî ÷åðåâèêà. Öå âåëèêèé ïòàõ äî 57 ê³ëîãðàì³â âàãîþ ³ á³ëüøå ìåòðà ó âèñîòó. Îïåðåííÿ éîãî îäíîòîííå øèôåðíî-ñ³ðå. Êèòîãîëîâ ìຠäîâã³ íîãè é õàðàêòåðíèé äëÿ ëåëåê òóëóá, àëå øèÿ ïîð³âíÿíî êîðîòêà òà ùå é óâ³í÷àíà íåïðîïîðö³éíî âåëèêîþ ãîëîâîþ. Êðèëà äîâã³ é øèðîê³. Ççàäó íà ãîëîâ³ íåâåëèêèé ÷óá. Æèâå êèòîãîëîâ íà áîëîòàõ öåíòðàëüíî¿ é ñõ³äíî¿ ÷àñòèíè Àôðèêè ó âåðõ³âÿõ Á³ëîãî ͳëó, Êîíãî é Çàìáåç³. Ïîñåëÿºòüñÿ â³í íà íåïðîõ³äíèõ ïàï³ðóñîâèõ áîëîòàõ ³ áàãíèñòèõ óçáåðåææÿõ ñòîÿ÷èõ âîäîéì ÷è ð³ê ç ïîâ³ëüíîþ òå÷³ºþ ³ ìóëèñòèì äíîì. Âò³ì, íà ï³âäí³ Ñóäàíó êèòîãîëîâ óæå îñâî¿â ðèñîâ³ ïîëÿ. Òðèìàþòüñÿ ö³ ïòàõè ïåðåâàæíî ïîîäèíö³ àáî ïàðàìè. Âîíè îñ³ë³, íà çèìó í³êóäè 78
Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè íå â³äë³òàþòü. Êèòîãîëîâ ìîæå øèðÿòè, ÿê ëåëåêà, àëå â ïîëüîò³ ñêëàäóº øèþ ³ á³ëüøå íàãàäóº ÷àïëþ. ¯æó öåé ïòàõ çäîáóâຠíà ì³ëêîâîää³ àáî ñïëàâèíàõ. Æèâèòüñÿ â³í ðèáîþ, æàáàìè, çì³ÿìè, ìîëþñêàìè òà ³íøèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè. Ìîæå ñï³éìàòè íàâ³òü ìîëîäîãî êðîêîäèëà. ϳäñòåð³ãàþ÷è çäîáè÷, ³íîä³ ãîäèíàìè ñòî¿òü íåðóõîìî, à ïîò³ì ðàïòîâèì ñèëüíèì óäàðîì äçüîáà õàïຠ¿¿ é îäðàçó æ êîâòຠö³ëêîì. Ó÷åí³ ââàæàþòü, ùî íåçâè÷àéíèé ìàñèâíèé äçüîá êèòîãîëîâà öå äîáðå ïðèñòîñóâàííÿ äëÿ òîãî, ùîá ëîâèòè âåëèêó ³ ðóõëèâó çäîáè÷ ñåðåä ãóñòî¿ âîäÿíî¿ ðîñëèííîñò³. ßêùî ïîòðàïèâ äî òàêîãî êàïêàíà, òî âæå íå âèðâåøñÿ. ϳñëÿ âäàëîãî ïîëþâàííÿ ïòàõ íåð³äêî ïåðåë³òຠäî ³íøîãî ì³ñöÿ, äå çíîâó ïî÷èíຠâèñòåæóâàòè çäîáè÷. Ãí³çäèòüñÿ êèòîãîëîâ íà çåìë³ ñåðåä íåòð³â. Ãí³çäî âëàøòîâóº íà ïëàòôîðì³ ç ïëàâàþ÷èõ ðîñëèí, àáî íà îñòð³âö³. Íåð³äêî ïòàõè âèêîðèñòîâóþòü äëÿ öüîãî âåðõ³âêè òåðì³òíèê³â, çàòîïëåíèõ âîäîþ. ijàìåòð ãí³çäîâî¿ ïëàòôîðìè ìîæå äîñÿãàòè 3 ìåòð³â, õî÷à ñàìå ãí³çäî âäâ³÷³ ìåíøå. Òàêà áóä³âëÿ ³íîä³ âèòðèìóº âàãó äîðîñëî¿ ëþäèíè. Ïåðåäóñ³ì ïòàõè çâ³ëüíÿþòü â³ä ðîñëèí ä³ëÿíêó ä³àìåòðîì ìåòð³â çî òðè, ñåðåä ÿêî¿ é ïî÷èíàþòü áóä³âíèöòâî. Ãí³çäî êèòîãîëîâè ìîñòÿòü ³ç ñòåáåë î÷åðåòó ³ ïàï³ðóñó, âèñòèëàþòü éîãî ìÿêîþ òðàâîþ. Ñàìêà â³äêëàäຠâ³ä 1 äî 3 âåëèêèõ á³ëèõ ÿºöü ç ³íòåðâàëàìè äî 5 äí³â. Íàñèäæóþòü êëàäêó ³ äîãëÿäàþòü ïòàøåíÿò îáèäâà áàòüêè. Äî ì³ñÿ÷íîãî â³êó, ïîêè ïòàøåíÿòà íå çìîæóòü ïðîêîâòóâàòè ö³ëó ðèáó, âîíè ãîäóþòü ¿õ äîáðÿ÷å ïåðåæîâàíîþ ³ ïîäð³áíåíîþ ¿æåþ, ïðèíîñÿ÷è ¿¿ ó âåëåòåíñüêîìó äçüîá³. Öèì êèòîãîëîâè â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ëåëåê, ÿê³ â³äðèãóþòü ïðèíåñåíó ïòàøåíÿòàì çäîáè÷ ó ãí³çäî. Ìîëîä³ ïòàõè ïåðåáóâàþòü ó ãí³çä³ á³ëüøå 3 ì³ñÿö³â. Ïî÷àòîê ðîçìíîæåííÿ çàëåæèòü â³ä ð³âíÿ âîäè ó âîäîéì³. ßê ïðàâèëî, öå â³äáóâàºòüñÿ ç ïî÷àòêîì ñóõîãî ñåçîíó, êîëè ð³âåíü âîäè ïî÷èíຠñïàäàòè.  òàêîìó ðàç³ ïòàøåíÿòà çàëèøàþòü ãí³çäî ÿêðàç, êîëè çíîâó ïî÷èíàþòü ³òè äîù³. Áëèæ÷å äî åêâàòîðà, äå ïðîòÿãîì ðîêó º äâà ñåçîíè äîù³â, ö³ ïòàõè çìóøåí³ ïðèñòóïàòè äî ðîçìíîæåííÿ ðàí³øå, ùå êîëè éäóòü çëèâè. Êèòîãîëîâ ð³äê³ñíèé ïòàõ, çàíåñåíèé äî ̳æíàðîäíî¿ ×åðâîíî¿ êíèãè. Çàãàëüíà ÷èñåëüí³ñòü éîãî íå ïåðåâèùóº 11 òèñÿ÷ îñîáèí. Âîíà ïðîäîâæóº ñêîðî÷óâàòèñü ÷åðåç îñóøåííÿ áîë³ò. Ùå çîâñ³ì íåäàâíî öåé äèâîâèæíèé ïðåäñòàâíèê ïåðíàòèõ áóâ îïîâèòèé îðåîëîì òàºìíè÷îñò³. Ùîá éîãî ïîáà÷èòè, ñïîðÿäæó79
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
âàëè ñïåö³àëüí³ åêñïåäèö³¿. Òåïåð æå êèòîãîëîâè óòðèìóþòüñÿ ó áàãàòüîõ çîîïàðêàõ ñâ³òó. Ìîëîòîãîëîâà òåæ ñòàëè òàê íàçèâàòè çà çîâí³øí³é âèãëÿä. Ó ïðîô³ëü îáðèñè éîãî ãîëîâè ç ÷óáîì, øè¿ òà äçüîáà íàãàäóþòü ìîëîòîê. Öå ïòàõ ñåðåäíüîãî ðîçì³ðó, ñõîæèé íà ÷àïëþ. Îïåðåííÿ éîãî òåìíî-êîðè÷íåâå. Ïîøèðåíèé ìîëîòîãîëîâ â Àôðèö³ íà ï³âäåíü â³ä Ñàõàðè, íà ï³âäåííîìó çàõîä³ Àðà⳿ ³ íà Ìàäàãàñêàð³. Öå äîñèòü çâè÷àéíèé ïòàõ, çóñòð³òè éîãî ìîæíà ó ð³çíîìàí³òíèõ ëàíäøàôòàõ. Æèâå â³í òàêîæ ó çàáîëî÷åíèõ ì³ñöÿõ ïî áåðåãàõ âîäîéì. Òðèìàºòüñÿ ïàðàìè àáî ïîîäèíö³. Ïîëþº ïåðåâàæíî âíî÷³. Äâ³ ðå÷³ ³ñòîòíî â³äð³çíÿþòü ìîëîòîãîëîâà â³ä áóäü-êîãî ç éîãî ðîäè÷³â. ³í íå òð³ùèòü äçüîáîì ³ íå âèäຠð³çêèõ êðèê³â, à ... ñï³âàº! ϳñíÿ öÿ ÷èñòà é äçâ³íêà, ñëîâàìè ¿¿ ìîæíà ïåðåäàòè ÿê â³ò-â³ò. ²íøà ö³êàâà îñîáëèâ³ñòü ãí³çäî. Âîíî â ìîëîòîãîëîâà âåëåòåíñüêå ³ çîâñ³ì íåçâè÷àéíî¿ äëÿ òàêèõ ïòàõ³â ôîðìè. Íåäàðìà â÷åí³ íàçèâàþòü éîãî îäíèì ³ç ÷óäåñ òâàðèííîãî ñâ³òó. Öå íåïðàâèëüíî¿ ôîðìè êóëÿ ç ã³ëîê ³ç á³÷íèì âõîäîì, ùîñü íà çðàçîê áóä³âë³ ñîðîêè. ijàìåòð ãí³çäà äîñÿãຠ1,52 ìåòð³â. Ñò³íêè ïòàõè ïðîìàùóþòü äëÿ ì³öíîñò³ ìóëîì. Âñåðåäèí³ äî 3 ãí³çäîâèõ êàìåð, ÿê³ çºäíóþòüñÿ ì³æ ñîáîþ. Âõ³ä ðîçì³ùóºòüñÿ ç íàéìåíø äîñòóïíîãî áîêó, òîìó õèæàêàì çàáðàòèñÿ äî íüîãî íåëåãêî. ³ä íüîãî äî ãí³çäîâî¿ êàìåðè éäå ñïðàâæí³é òóíåëü. Ãí³çäî ìîæå âèòðèìàòè âàãó êðåìåçíîãî ÷îëîâÿãè! Áóä³âíèöòâî çàéìຠê³ëüêà ì³ñÿö³â, à ³íîä³ é äî ï³âðîêó. Âëàøòîâóþòü ïòàõè ñâî¿ ãí³çäà íà âåëèêèõ äåðåâàõ, ð³äøå íà âèñòóïàõ ñêåëü, à ³íîä³ é ïðîñòî íà çåìë³. Îðí³òîëîãè ÿêîñü ðîç³áðàëè îäíå äâîìåòðîâå ãí³çäî. Âîíî ñêëàäàëîñÿ ç áëèçüêî 8000 ã³ëîê ³ ïó÷ê³â òðàâè! Ìîëîòîãîëîâè íå êîëîí³àëüí³ ïòàõè, õî÷ ïðî öå ìîæíà ïîäóìàòè, áî ãí³çäà íåð³äêî çíàõîäÿòüñÿ íåïîäàë³ê îäíå â³ä îäíîãî, ³íîä³ íàâ³òü íà îäíîìó äåðåâ³. Ïîâÿçàíî öå ç òèì, ùî îäíà ïàðà ìàº, ÿê ïðàâèëî, ê³ëüêà ãí³çä íà ñâî¿é òåðèòîð³¿, õî÷à äåÿê³ ç íèõ í³êîëè íå âèêîðèñòîâóþòüñÿ àáî é çàëèøàþòüñÿ íåäîáóäîâàíèìè. ßê ïîêàçàëè äîñë³äæåííÿ â Ìàë³, ïðîòÿãîì ðîêó ïàðà ìîëîòîãîëîâ³â áóäóº â ñåðåäíüîìó â³ä 3 äî 5 ãí³çä. Ó êëàäö³ â³ä 3 äî 7 á³ëèõ ÿºöü. Íàñèäæóº ¿õ ïåðåâàæíî ñàìêà áëèçüêî ì³ñÿöÿ, àëå ïòàøåíÿò âèãîäîâóþòü îáèäâà ïòàõè. Æèâèòüñÿ ìîëîòîãîëîâ äð³áíîþ ðèáîþ, çåìíîâîäíèìè, êîìàõàìè, ðàêîïîä³áíèìè. ×àñò³øå âñüîãî â³í ïîëþº, áðîäÿ÷è ïî 80
Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè ì³ëêîâîääþ, ïîä³áíî äî íàøèõ ÷àïåëü òà ëåëåê. Òà ìîæíà ïîáà÷èòè ³ ñïîñ³á ïîëþâàííÿ, ãåòü íå õàðàêòåðíèé äëÿ ðÿäó ëåëåêîïîä³áíèõ. Ìîëîòîãîëîâ ìîæå õàïàòè ïóãîëîâê³â àáî äð³áíó ðèáó ç ïîâåðõí³ âîäè, ïðîë³òàþ÷è íèçüêî íàä íåþ. Âèêîðèñòîâóþòü ö³ ïòàõè ³ êîîïåðàö³þ ç ³íøèìè òâàðèíàìè, ïîëþþ÷è íà æèâí³ñòü, ÿêó çëÿêóþòü ñòàäà äèêèõ áóéâîë³â àáî äîìàøíüî¿ õóäîáè. Íåð³äêî ìîæíà ïîáà÷èòè é ìîëîòîãîëîâà, ÿêèé ï³äñòåð³ãຠçäîáè÷, ñèäÿ÷è íà ñïèí³ çàíóðåíîãî ó âîäó áåãåìîòà. Äëÿ ìîëîòîãîëîâ³â õàðàêòåðíèé ö³êàâèé åëåìåíò ïîâåä³íêè, ôóíêö³ÿ ÿêîãî çàëèøàºòüñÿ ùå äî ê³íöÿ íåçðîçóì³ëîþ íàóêîâöÿì. Öå òàê çâàíà íåñïðàâæíÿ ïîñàäêà îäèí ïòàõ çàáèðàºòüñÿ íà ñïèíó ³íøîãî ³ äåÿêèé ÷àñ ¿çäèòü âåðõè. Öå í³ÿê íå ïîâÿçàíî ³ç ñòàòåâèìè â³äíîñèíàìè, ïòàõè íå ðîáëÿòü ñïðîáè êîïóëÿö³¿, ³ ñïîñòåð³ãàòè òàêó ïîâåä³íêó ìîæíà íå ò³ëüêè ó ïåð³îä ðîçìíîæåííÿ. Á³ëüøå òîãî, âåðøíèê ìîæå áóòè ò³º¿ ñàìî¿ ñòàò³, ùî é ïòàõ ï³ä íèì. Î÷åâèäíî, òàêå íà¿çíèöòâî â³ä³ãðຠÿêóñü ðîëü ó ñîö³àëüíèõ ñòîñóíêàõ ïòàõ³â. Äî ìîëîòîãîëîâà æèòåë³ òðîï³÷íî¿ Àôðèêè â³äíîñÿòüñÿ ç ïîâàãîþ ³ äåÿêèì ïîáîþâàííÿì, ââàæàþ÷è çà ìàã³÷íîãî ïòàõà. Ïðè÷èíà öüîãî, ïåðåäóñ³ì, éîãî íåçâè÷àéí³ áóä³âåëüí³ çä³áíîñò³. Òà é ó ãí³çä³ ìîæíà çíàéòè ÿêèõ çàâãîäíî ìåøêàíö³â â³ä ãîðîáöÿ äî êîáðè. Äîäຠîñòðàõó ³ òàºìíè÷èé ãîëîñ ïòàõà. Äåÿê³ ïëåìåíà ââàæàþòü ìîëîòîãîëîâà ïðîâ³ñíèêîì äîë³. Òî æ íå äèâíî, ùî éîãî âåëåòåíñüê³ ãí³çäà íåð³äêî ìîæíà ïîáà÷èòè íà îêîëèöÿõ ñåëèù. À ³íîä³ ïòàõè íàâ³òü âëàøòîâóþòüñÿ íà áóä³âëÿõ. Òàê, ó Ëåñîòî íà ï³âäí³ Àôðèêè îðí³òîëîãè çíàéøëè ãí³çäî ìîëîòîãîëîâà ó â³êí³ ñòàðîãî ìëèíà. Áóä³âåëüí³ òàëàíòè ìîëîòîãîëîâà êîðèñòóþòüñÿ ïîïóëÿðí³ñòþ ³ â ³íøèõ ïòàõ³â. Òàê, íà ðàíí³õ ñòàä³ÿõ ïîáóäîâè, êîëè âëàøòîâàíà ùå ò³ëüêè øèðîêà ïëàòôîðìà, æèòëîïëîùó ìîæå çàõîïèòè àôðèêàíñüêèé ìîëî÷íèé ïóãà÷, à âæå ç ãîòîâîãî ãí³çäà âèñåëèòè ãîñïîäàð³â ³íøà ñîâà ñèïóõà. Ñòàð³ ïîêèíóò³ ãí³çäà ìîëîòîãîëîâà íåð³äêî âèêîðèñòîâóþòü ãóñè, ãîëóáè, áîðèâ³òðè òà ³íø³ ïòàõè. Íó à äð³áíèõ êâàðòèðàíò³â, òàêèõ ÿê ãîðîáö³, çàâæäè âèñòà÷àº.
81
Êóäè ëåòèø, ëåëåêî?
Ç
îâñ³ì íåäàâíî áiëèé ëåëåêà ðîçãëÿäàâñÿ ÿê êàíäèäàò íà çàíåñåííÿ ó ÷åðãîâå âèäàííÿ Ìiæíàðîäíî¿ ×åðâîíî¿ êíèãè. Âií ïîòðàïèâ äî ×åðâîíèõ êíèã Êàçàõñòàíó, Óçáåêèñòàíó, ðÿäó êðà¿í Çàõiäíî¿ ªâðîïè, à ïîäåêóäè ïåðåñòàâ çóñòð³÷àòèñÿ çîâñ³ì. Ùî òðàïèëîñü? Áiëèé ëåëåêà óëþáëåíèé âñiìè ïòàõ. Ïðî íüîãî ñêëàäàþòü ëåãåíäè, ñïiâàþòü ïiñíi, ç íèì ïîâÿçàíi ÷èñëåííi ïðèêìåòè i ïîâiðÿ. Òîìó íå äèâíî, ùî âií âèÿâèâñÿ ïiä ïèëüíîþ óâàãîþ ÿê ôàõ³âö³â-îðíiòîëîãiâ, òàê i øèðîêèõ êië ëþáèòåëiâ ïðèðîäè. Ïåðøèìè óäàðèëè â ïîäçâií ó÷åíi Çàõiäíî¿ ªâðîïè. Ó âèñîêîðîçâèíåíèõ iíäóñòðiàëüíèõ êðà¿íàõ ç âèñîêîþ ãóñòîòîþ íàñåëåííÿ áóçüêè âèÿâèëèñÿ â íàéãiðøîìó ïîëîæåííi. Ó ïåðø³é ïîëîâèí³ XX ñòîë³òòÿ ÷èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè ïî÷àëà øâèäêî ñêîðî÷óâàòèñü ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ ªâðîïè, à ì³ñöÿìè ùå ðàí³øå. Äî ê³íöÿ 1940-õ ðîê³â ó Ñåðåäí³é ªâðîï³ âîíà çíèçèëàñÿ ìàéæå âäâ³÷³. Ó 1934 ðîö³ çà iíiöiàòèâîþ íiìåöüêî¿ îðíiòîëîãi÷íî¿ ñòàíöi¿ Ðîñiòåí áóâ ïðîâåäåíèé ² Ìiæíàðîäíèé îáëiê ëåëåê. Ïîòiì âîíè ñòàëè îðãàíiçîâóâàòèñÿ ðåãóëÿðíî. Îáë³êè ó 1958, 1974, 1984 ðîêàõ ïîêàçóâàëè íåóõèëüíå çìåíøåííÿ ê³ëüêîñò³ çàñåëåíèõ ãí³çä. ßêùî ó 1907 ðîö³ â ͳìå÷÷èí³ íàðàõîâóâàëîñÿ 78 òèñÿ÷ ãí³çäîâèõ ïàð, òî äî 1984 ðîêó ¿õ ê³ëüê³ñòü ñêîðîòèëàñÿ äî 649 ó ÔÐÍ ³ 2724 ó ÍÄÐ. Ó áàãà82
Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? òüîõ ì³ñöÿõ ãí³çäà, ùî ëèøèëèñÿ, âçàãàë³ ìîæíà áóëî ïîðàõóâàòè ïî ïàëüöÿõ. Òàê, íà òåðèòî𳿠ôåäåðàëüíî¿ çåìë³ Ãåññåí ó 1984 ðîö³ ¿õ áóëî âñüîãî 5. Ó Ãîëëàí䳿 â ìèíóëîìó á³ëèé ëåëåêà áóâ îäíèì ³ç çâè÷àéíèõ ïòàõ³â, ó êðà¿í³ áóëè òèñÿ÷³ ãí³çä. Àëå âæå â 1910 ðîö³ çàëèøàëîñÿ âñüîãî 500 ãí³çäîâèõ ïàð, ÷èñåëüí³ñòü ïðîäîâæóâàëà ñòð³ìêî çìåíøóâàòèñü: 209 ïàð ó 1929 ðîö³, 85 ó 1950, 5 ó 1985. ϳñëÿ 1991 ðîêó íå çàëèøèëîñÿ âçàãàë³ æîäíî¿ äèêî¿ ïàðè, ãí³çäèëèñÿ ëèøå ïòàõè, âèïóùåí³ ³ç ñïåö³àëüíèõ ðîçïë³äíèê³â. Ó Áåëü㳿 ö³ ïòàõè îñòàíí³é ðàç ãí³çäèëèñÿ ùå â 1895 ðîö³, ç òîãî ÷àñó â³äì³÷àëèñÿ ò³ëüêè ïîîäèíîê³ ñïðîáè ãí³çäóâàííÿ â ð³çíèõ ì³ñöÿõ.  îäí³é ³ç ïðîâ³íö³é äåÿêèé ÷àñ áóëî ºäèíå ãíiçäî ó çàïëàâi íåâåëèêî¿ ði÷å÷êè. Íàòîâïè ìîòîðèçîâàíèõ òóðèñòiâ öiëèìè ñiìÿìè ïðè¿æäæàëè ïîäèâèòèñÿ íà íüîãî, ìîâ íà íàéäîðîæ÷ó ðåëiêâiþ. Îäíàê íåçàáàðîì ¿çäèòè ñòàëî âæå íiêóäè... Ó Äàí³¿ íà ðóáåæ³ â³ê³â íàðàõîâóâàëîñü áëèçüêî 4000 ãí³çäîâèõ ïàð, à â 1800 ðîö³ íàâ³òü äî 10 000. Ó 1934 æ ðîö³ ¿õ áóëî âæå 859, à â 1985 âñüîãî 14. Ó Ïîðòóãà볿 ÷èñåëüí³ñòü âïàëà ç ïðèáëèçíî 7 òèñÿ÷ ïàð íàïðèê³íö³ 1950-õ ðîê³â äî 1,5 òèñÿ÷ ó 1984 ðîö³. Ó Øâåéöà𳿠â 1949 ðîö³ çàãèíóâ îñòàíí³é ïòàõ. Ïîïóëÿö³þ âäàëîñÿ â³äíîâèòè ò³ëüêè çàâäÿêè áàãàòîð³÷íèì òèòàí³÷íèì çóñèëëÿì Ì. Áëüîøà ³ éîãî òîâàðèø³â. Ïåðåñòàâ á³ëèé ëåëåêà ãí³çäèòèñÿ ³ íà ï³âäí³ Øâåö³¿. Îñòàííÿ ñïðîáà ãí³çäóâàííÿ áóëà çàðåºñòðîâàíà ó 1954 ðîö³, äâîº ïòàøåíÿò çàãèíóëè äîùîâîãî ë³òà. Íà ìåæ³ çíèêíåííÿ âèÿâèâñÿ ÷îðíîãóç ³ â Åëüçàñ³ ëåëå÷³é ïðîâ³íö³¿ Ôðàíö³¿. Ðàíiøå òóò ÷è íå â êîæíîìó äðóãîìó ñåëi áóëè çà¿æäæi äâîðè ïiä íàçâîþ Ó ëåëåêè. Òåïåð æå ó á³ëüøîñò³ ç íèõ ïðî öèõ ïòàõ³â íàãàäóâàëè ëèøå ñòàð³ âèâ³ñêè. Ó 1974 ðîö³ â Åëüçàñ³ çàëèøàëîñÿ âñüîãî 9 çàñåëåíèõ ãí³çä.  Óãîðùèí³ ó 1940-õ ðîêàõ íàë³÷óâàëîñÿ 1516 òèñÿ÷ ïàð, àëå äî 1950-õ ÷èñåëüí³ñòü ñêîðîòèëàñÿ âäâ³÷³: ó 1958 ðîö³ áóëî âæå 7473 ïàðè, à â íàñòóïíîìó äåñÿòèð³÷÷³ ¿õ ê³ëüê³ñòü ùå çìåíøèëàñÿ. Âñüîãî æ, çà äàíèìè IV ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ó 1984 ðîö³, ò³ëüêè çà 10 ðîê³â ç ÷àñó ïîïåðåäíüîãî ïåðåïèñó, ÷èñåëüí³ñòü çàõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿ ñêîðîòèëàñÿ íà 20%, ñõ³äíî¿ íà 12%. Íàéá³ëüøå âðàçëèâîþ âèÿâèëàñÿ çàõ³äíà ïîïóëÿö³ÿ á³ëîãî ëåëåêè. Ñõ³äíà ïåðåáóâàëà ó çíà÷íî êðàùîìó ñòàí³. Ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ ÷èñåëüí³ñòü ïðîòÿãîì òðèâàëîãî ÷àñó áóëà ñòàá³ëüíîþ àáî íàâ³òü çðîñòàëà. Ïðîäîâæóâàëîñÿ ðîçñåëåííÿ ëåëåê íà ñõ³ä ³ ï³âí³÷íèé ñõ³ä. 83
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ðàäèêàëüíà çì³íà ñèòóàö³¿ ïî÷àëàñÿ ó 1980-õ ðîêàõ. Ïåðøîþ â³ä÷óëà íîâ³ â³ÿííÿ ²ñïàí³ÿ. Ïðèáëèçíî ç 1987 ðîêó ïî÷àâñÿ âèáóõîïîä³áíèé ð³ñò ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê. Çà 11 ðîê³â âîíà çá³ëüøèëàñÿ á³ëüøå í³æ ó 2,5 ðàçè ³ íåçàáàðîì ïåðåâèùèëà ð³âåíü ï³ââ³êîâî¿ äàâíèíè. Á³ëüø ÿê ó 2 ðàçè çðîñëà ÷èñåëüí³ñòü ³ â Ïîðòóãà볿. Âñå öå ïîÿñíþâàëîñü êë³ìàòè÷íèìè ïðè÷èíàìè. Ó äðóã³é ïîëîâèí³ 1980-õ ðîê³â íàðåøò³ ïðèïèíèâñÿ òðèâàëèé ïåð³îä ïîñóõè ó çîí³ Ñàõåëÿ, ÿêèé çíà÷íî ïîã³ðøóâàâ óìîâè çèì³âë³ çàõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿ ÷îðíîãóç³â. Íàóêîâöÿìè áóëî âèÿâëåíî ÷³òê³é çâÿçîê ì³æ ê³ëüê³ñòþ îïàä³â ó Ñàõåë³ (â³ä ÷îãî çàëåæèòü äîñòàòîê ¿æ³) ³ ð³âíåì ñìåðòíîñò³ äîðîñëèõ ëåëåê òà ê³ëüê³ñòþ âèðîùåíèõ ïòàøåíÿò. Ñïðèÿëî ðîñòó ÷èñåëüíîñò³ ³ ïîêðàùåííÿ óìîâ ãîä³âë³ íà ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ ï³ñëÿ âñòóïó ²ñïàí³¿ äî ªÑ çá³ëüøèëàñÿ ïëîùà çðîøóâàíèõ çåìåëü, äî òîãî æ ó êàíàëàõ ïðèæèâñÿ îäèí ç âèä³â ï³âäåííîàìåðèêàíñüêèõ ðàê³â, ÿêèì îõî÷å æèâèëèñÿ ëåëåêè. ßê óæå ãîâîðèëîñÿ, îñâî¿ëè áóçüêè ³ ñì³òòºçâàëèùà, íà ÿêèõ ìîæíà õàð÷óâàòèñÿ ïðîòÿãîì óñüîãî ðîêó.  ²ñïàí³¿ òà Ïîðòóãà볿 çíà÷íî á³ëüøå ¿õ ñòàëè çàëèøàòèñÿ íà çèì³âëþ, ùî, â ñâîþ ÷åðãó, ùå çìåíøèëî ñìåðòí³ñòü ïòàõ³â ï³ä ÷àñ äàëåêèõ ìàíäð³â. Ãóñòîòà íàñåëåííÿ ëåëåê ó äåÿêèõ ì³ñöÿõ ñòàëà ïðîñòî âðàæàþ÷îþ. Íàïðèêëàä, ó ì. Àëüôàðî íà ð. Åáðî íà ï³âíî÷³ ²ñïàí³¿ äî 1987 ðîêó ãí³çäèëèñÿ ëèøå îêðåì³ ïàðè. ϳñëÿ çá³ëüøåííÿ ïëîù³ çðîøóâàíèõ çåìåëü ÷èñåëüí³ñòü ñòàëà ç ðîêó â ð³ê çðîñòàòè. Ó 1996 ðîö³ òóò ãí³çäèëîñÿ âæå 130 ïàð, ïðè÷îìó á³ëüøå 100 ç íèõ íà äàõó ì³ñöåâîãî ñîáîðó Ñâÿòîãî ̳ãåëÿ. Ñïëåñê ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè íà ϳðåíåéñüêîìó ï³âîñòðîâ³ ñïðèÿâ øâèäêîìó ðîñòó âñ³º¿ çàõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿. Íåçàáàðîì çá³ëüøåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ³ ðîçñåëåííÿ öèõ ïòàõ³â ïî÷àëîñÿ ó Ôðàíö³¿, ïðè÷îìó çâÿçîê ç ²ñïàí³ºþ áóëî äîâåäåíî îäíîçíà÷íî: ó 1990 ³ 1991 ðîêàõ íà Àòëàíòè÷íîìó óçáåðåææ³ çíàéøëè íà ãí³çäóâàíí³, ÷îðíîãóç³â, çàê³ëüöüîâàíèõ ó ö³é êðà¿í³. Ïåðåäáà÷àºòüñÿ, ùî ÷àñòèíà ëåëåê, ÿê³ çàãí³çäèëèñÿ â äåïàðòàìåíòàõ ïî óçáåðåææþ Á³ñêàéñüêî¿ çàòîêè, ðîçñåëèëèñÿ ç ²ñïàí³¿. Øâèäêîìó ðîñòó ÷èñåëüíîñò³ ñïðèÿëà âèñîêà óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ çàâäÿêè ãàðíèì óìîâàì æèâëåííÿ. Íà ï³âí³÷íîìó ñõîä³ ³ â öåíòð³ Ôðàíö³¿ ðîçñåëÿëèñÿ ëåëåêè ç Åëüçàñó, Øâåéöà𳿠³ Ãîëëàí䳿. Çíàõîäèëè íà ãí³çäóâàíí³ ³ ïòàõ³â ç³ ñõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿, ÿê³ çì³íèëè ãðîìàäÿíñòâî. ßêùî ðàí³øå á³ëèé ëåëåêà ó Ôðàíö³¿ áóâ ïîøèðåíèé â îñíîâíîìó ëèøå â Åëüçàñ³ òà Ëîòàðèí㳿, 84
Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? òî òåïåð â³í ïî÷àâ ðîçñåëÿòèñÿ ³ â ³íøèõ ðåã³îíàõ. Çàãàëîì ÷èñåëüí³ñòü ç 1984 ïî 1995 ð³ê çðîñëà âñåìåðî. Ó Ãîëëàí䳿 ç 1969 ðîêó âåëèñÿ àêòèâí³ ðîáîòè çà ïðîåêòîì â³äíîâëåííÿ ïîïóëÿö³¿ (ðå³íòðîäóêö³¿) á³ëîãî ëåëåêè. Ïåðø³ ïëîäè öüîãî ïî÷àëè ïðîÿâëÿòèñÿ òàêîæ ëèøå ó äðóã³é ïîëîâèí³ 1980-õ ðîê³â, êîëè ïî÷àëà çá³ëüøóâàòèñÿ ê³ëüê³ñòü ãí³çäîâèõ ïàð, ÿê³ íå áóëè á³ëüøå ïîâÿçàí³ ç ðîçïë³äíèêàìè. Ðîáîòà ïî âèðîùóâàííþ ëåëåê ïðîâîäèëàñÿ ç 1989 ðîêó ³ íà ï³âäí³ Øâåö³¿ â ïðîâ³íö³¿ Ñêîíå. Ìîæëèâî, ïòàõè ç ðîçïë³äíèê³â ïðèâàáèëè çàë³òíèõ ëåëåê, äâà ç íèõ çàãí³çäèëèñÿ ðàçîì ç âèïóùåíèìè. À â 1996 ðîö³ ïàðà äèêèõ ëåëåê çàãí³çäèëàñÿ ïîáëèçó îäíîãî ç ðîçïë³äíèê³â. Öå áóâ ïåðøèé âèïàäîê íîðìàëüíîãî ãí³çäóâàííÿ ó Øâåö³¿ ï³ñëÿ 1954 ðîêó.  ²òà볿 çâè÷àéíèé ó ìèíóëîìó á³ëèé ëåëåêà çíèê ùå â XVII ñòîë³òò³, ñêîð³øå âñüîãî ÷åðåç ³íòåíñèâíå ïîëþâàííÿ. Ç òîãî ÷àñó â³äì³÷àëèñÿ ëèøå ïîîäèíîê³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ àæ äî 1960-õ ðîê³â, êîëè 2 ïàðè ïîñåëèëèñÿ ó Ϻìîíò³ íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ êðà¿íè. Ó 1980-õ ðîêàõ ñïðîáè ãí³çäóâàííÿ â³äíîâèëèñÿ, ç 1985 ðîêó ïî÷àëèñÿ ðîáîòè çà ïðîãðàìîþ ðå³íòðîäóêö³¿. ßê íàñë³äîê, ó 1995 ðîö³ â êðà¿í³ íàë³÷óâàëîñÿ âæå 29 ïàð ó ð³çíèõ ðåã³îíàõ. Á³ëüø³ñòü ëåëåê ãí³çäèòüñÿ íà ï³âíî÷³ ²òà볿, àëå îêðåì³ ïàðè çÿâèëèñÿ íàâ³òü ó Êàëàáð³¿, íà Ñèöè볿 ³ Ñàðäèí³¿. Ó Í³ìå÷÷èí³ ð³çêèõ ñïëåñê³â ÷èñåëüíîñò³ íå áóëî, àëå ¿¿ çá³ëüøåííÿ ïî÷àëîñÿ ñèíõðîííî ç ³íøèìè êðà¿íàìè Çàõ³äíî¿ ªâðîïè. Ó ö³é êðà¿í³ äàâíî âæå ïðîâîäÿòüñÿ ùîð³÷í³ îáë³êè ëåëåê, ùî äຠçìîãó ðåòåëüíî ïðîñòåæóâàòè çì³íè ÷èñåëüíîñò³. Íàéá³ëüøèé ¿¿ ñïàä ïðèïàâ íà 1988 ð³ê, ïîò³ì ïî÷àëîñÿ íåâåëèêå çðîñòàííÿ, ùî çì³íèëîñÿ ÷åðãîâèì çíèæåííÿì. Ëèøå ç 1993 ðîêó ð³ñò ÷èñåëüíîñò³ ñòàâ ñò³éêèì. Ò³ëüêè çà îäèí öåé ð³ê çÿâèëîñÿ ìàéæå 700 íîâèõ ïàð. Êîëè ïî÷àâñÿ ð³ñò ÷èñåëüíîñò³ ñõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿ á³ëîãî ëåëåêè ³ ÿê â³í ïðîõîäèòü, ñêàçàòè çíà÷íî âàæ÷å. Ç îäíîãî áîêó, ó áàãàòüîõ ðåã³îíàõ Ñõ³äíî¿ ªâðîïè âîíà çðîñòàëà é ðàí³øå, ç ³íøîãî ÷àñòî íåìà íàä³éíèõ ê³ëüê³ñíèõ äàíèõ. Äî òîãî æ òåíäåíö³¿ çì³íè ÷èñåëüíîñò³ ìîæóòü â³äð³çíÿòèñÿ íàâ³òü íà ñóñ³äí³õ òåðèòîð³ÿõ. Âñå æ àíàë³ç äàíèõ ïî îêðåìèõ êðà¿íàõ äîçâîëÿº çðîáèòè âèñíîâîê, ùî çàãàëüí³ çàêîíîì³ðíîñò³ çì³íè ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè áóëè ñõîæèìè äëÿ âñ³º¿ ªâðîïè. Íàéá³ëüø ³ñòîòíà â³äì³íà ó ñõ³äí³é ïîïóëÿö³¿ íå áóëî òàêèõ ð³çêèõ ñòðèáê³â ÷èñåëüíîñò³, ÿê ó çàõ³äí³é. 85
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
 Àâñò𳿠ó 19841990 ðîêàõ âîíà êîëèâàëàñü ó ìåæàõ 270 320 ïàð. Ó 1991 ðîö³ ¿õ ê³ëüê³ñòü óïàëà äî ðåêîðäíî íèçüêî¿ ïîçíà÷êè, àëå âæå â íàñòóïíîìó ðîö³ ïî÷àâñÿ ³ñòîòíèé ð³ñò ÷èñåëüíîñò³.  Óãîðùèí³ ó 19701980-õ ðîêàõ ÷èñåëüí³ñòü ñòàá³ë³çóâàëàñÿ ³ êîëèâàëàñü ó íåçíà÷íèõ ìåæàõ. Ó 2002 ðîö³ â ö³é êðà¿í³ áóëî á³ëÿ 5,2 òèñÿ÷ ëåëå÷èõ ïàð. Ó Ïîëüù³, äå ç óñ³õ êðà¿í ëåëåê ãí³çäèòüñÿ íàéá³ëüøå, ó 1974 ðîö³ áóëî íàðàõîâàíî 32,2 òèñÿ÷³ ãí³çäîâèõ ïàð, ó 1984 30,5 òèñÿ÷, ó 1995 40,9 òèñÿ÷. Ó ñõ³äí³é ÷àñòèí³ êðà¿íè ÷èñåëüí³ñòü äî 1974 ðîêó çìåíøèëàñÿ íà 24% ïîð³âíÿíî ç 1934 ðîêîì. Òîáòî, ïðèáëèçíî äî ñåðåäèíè 1980-õ ðîê³â ïðîäîâæóâàâñÿ ñïàä ÷èñåëüíîñò³, çðîñòàííÿ ¿¿ ïî÷àëîñÿ ïðèáëèçíî â ò³ æ ñòðîêè, ùî é â ³íøèõ êðà¿íàõ ªâðîïè. Ó Ëàò⳿ ç 1984 äî 1994 ðîêó ÷èñåëüí³ñòü çðîñëà á³ëüø ÿê íà äâ³ òðåòèíè, à â Åñòîí³¿ ìàéæå âäâ³÷³. Ïîñòóïîâå çá³ëüøåííÿ ê³ëüêîñò³ ëåëåê â³äáóâàºòüñÿ ó ×åõ³¿, Ñëîâà÷÷èí³, Óêðà¿í³, Á³ëîðóñ³, Ëèòâ³, Õîðâàò³¿ òîùî. Á³ëüø-ìåíø ñòàá³ëüí³ ïîïóëÿö³¿ â Óãîðùèí³, Ìîëäîâ³, Ðóìóí³¿. Íåçðîçóì³ëà ñèòóàö³ÿ ïîêè ùî íà Áàëêàíàõ. Äëÿ ðÿäó êðà¿í â³äì³÷åíå çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³, äëÿ ³íøèõ âçàãàë³ íåìà äàíèõ.  Àëáàí³¿ ó 1995 ðîö³ áóëî âèÿâëåíî âñüîãî 2 ãí³çäà, â îáîõ ãí³çäóâàííÿ äî òîãî æ áóëî íåóñï³øíèì. ²ç çàõ³äíîºâðîïåéñüêèõ êðà¿í çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ïðîäîâæóºòüñÿ ò³ëüêè â Äàí³¿. Ó 1996 ðîö³ òóò íàðàõîâóâàëîñÿ âñüîãî 6 çàñåëåíèõ ãí³çä, ó 2004 ëèøå 3. À íåñïðèÿòëèâîãî 2005 ðîêó çàãí³çäèëàñÿ ºäèíà ëåëå÷à ïàðà íà îñòðîâ³ Çåëàíä³ÿ, ÿêà, ùîïðàâäà, âèðîñòèëà àæ 6 ïòàøåíÿò.  ²ðàí³ ç 1974 äî 1984 ðîêó ïîïóëÿö³ÿ ñêîðîòèëàñÿ á³ëüø ÿê íà ÷âåðòü. Ó 1990-õ ðîêàõ çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ïðîäîâæóâàëîñÿ, õî÷à âæå é ïîâ³ëüí³øèìè òåìïàìè. Ó Ñåðåäí³é À糿 ç ïî÷àòêó 1930-õ ðîê³â â³äáóâàëîñÿ áåçïåðåðâíå ñêîðî÷åííÿ ÷èñåëüíîñò³ ³ çâóæåííÿ àðåàëó àç³àòñüêîãî ï³äâèäó á³ëîãî ëåëåêè. Íà ïî÷àòêó 1950-õ ðîê³â ó ճⳠíà áàãàòüîõ ì³íàðåòàõ òà ³íøèõ áóä³âëÿõ ùå çáåð³ãàëèñÿ ñòàð³ ãí³çäà, àëå æîäíå ç íèõ íå áóëî çàéíÿòå. Êîëîí³¿ ëåëåê çíèêëè ó ïîíèçç³ ð³ê Àìó-Äàðÿ òà Çåðàôøàí. Ïåðåñòàëè ö³ ïòàõè ãí³çäèòèñÿ ó áàãàòüîõ ì³ñòàõ. Íàóêîâöÿì äîâåëîñÿ âèêðåñëèòè á³ëîãî ëåëåêó ç ôàóíè òàêèõ ì³ñò, ÿê Òàøêåíò, Ñàìàðêàíä, Áóõàðà, Õ³âà
 Óçáåêèñòàí³ â ö³ëîìó ç 1950-õ ðîê³â äî ê³íöÿ 1980-õ ÷èñåëüí³ñòü ñêîðîòèëàñÿ âäâ³÷³. Íàéá³ëüø íåãàòèâíî âïëèíóëà íà àç³àòñüêèõ ëåëåê çì³íà ñåðåäîâèùà ³ñíóâàííÿ øèðîêîìàñ86
Êóäè ëåòèø, ëåëåêî?
×èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè ó êðà¿íàõ ªâðîïè ³ ϳâí³÷íî¿ Àôðèêè çà ðåçóëüòàòàìè V ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ó 19941995 ðîêàõ.
øòàáíå îñâîºííÿ çåìåëü ï³ä ïîëÿ ç ðîçïîâñþäæåííÿì ìîíîêóëüòóðè áàâîâíè, âèðóáêà äåðåâ ó äîëèíàõ ð³÷îê, îñóøåííÿ áîë³ò. Çàâäÿêè óêðóïíåííþ ïîë³â áóëî âèðóáàíî áàãàòî ë³ñîñìóã. Ñó÷àñíà àðõ³òåêòóðà é ì³ñòîáóä³âí³ òåíäåíö³¿ òàêîæ íå ïðèéøëèñÿ ïòàõîâ³ äî ñìàêó, ³ â³í ñòàâ çíà÷íî ð³äøå ãí³çäèòèñÿ ó íàñåëåíèõ ïóíêòàõ. Çì³íèëîñÿ é â³äíîøåííÿ ëþäåé. ßêùî ðàí³øå á³ëèé ëåëåêà áóâ â Óçáåêèñòàí³ ñâÿùåííèì ïòàõîì, òî òåïåð ì³ñöåâå íàñåëåííÿ íå ãðåáóâàëî ðîçîðåííÿì ãí³çä ³ çáîðîì ÿºöü. Ñèòóàö³ÿ êàðäèíàëüíî çì³íèëàñÿ ó ò³ æ ñòðîêè, ùî é ó ºâðîïåéñüêîãî ï³äâèäó. Ç 1984 äî 1994 ðîêó ÷èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè â Ñåðåäí³é À糿 çðîñëà á³ëüø ÿê ó 7 ðàç³â. Á³ëüø³ñòü ¿õ ãí³çäèòüñÿ â Óçáåêèñòàí³, ïåðåäóñ³ì ó Ôåðãàíñüê³é äîëèí³.  ö³ëîìó ï³ä ÷àñ V ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ó 19941995 ðîêàõ áóëî îáë³êîâàíî íà 23% á³ëüøå ÷îðíîãóç³â, í³æ ó 1984 ðîö³. ×èñåëüí³ñòü ïòàõ³â íàóêîâö³ âèðàæàþòü ó ãí³çäîâèõ ïàðàõ 87
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
öå ñàìåöü ³ ñàìêà, ÿê³ çàéìàþòü ãí³çäî. Çàãàëüíó ÷èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè ó 19941995 ðîêàõ ìîæíà îö³íèòè ÿê ì³í³ìóì ó 170180 òèñÿ÷ ïàð, ç íèõ íà ñõ³äíó ïîïóëÿö³þ ïðèïàäຠ140 150 òèñÿ÷. Äàë³ ÷èñåëüí³ñòü çíîâó çðîñòàëà. ϳäñóìêè VI ̳æíàðîäíîãî îáë³êó, ÿêèé ïðîõîäèâ ó 20042005 ðîêàõ, ïîêè ùå íå ï³äâåäåí³, àëå â õîä³ îö³íêè ðîçì³ðó ïîïóëÿö³é ºâðîïåéñüêèõ ïòàõ³â ÷èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè â ªâðîï³ ó 2004 ðîö³ íàóêîâö³ âèçíà÷èëè ó 180220 òèñÿ÷ ïàð. Íàéá³ëüøå öèõ ïòàõ³â ó Ïîëüù³, òóò ãí³çäèòüñÿ ìàéæå ÷âåðòü óñ³õ ëåëåê ñâ³òó (ÿê æàðòóþòü ïîëüñüê³ îðí³òîëîãè, êîæåí ÷åòâåðòèé áîöÿí ïîëÿê). Íà äðóãîìó ì³ñö³ Óêðà¿íà ó 1995 ðîö³ â íàñ áóëî ïðèáëèçíî 1520 òèñÿ÷ ïàð, çàðàç ïîðÿäêà 30 òèñÿ÷. Ò³, õòî ñïîñòåð³ãຠçà æèòòÿì á³ëèõ ëåëåê, íàïåâíî ïîì³òèëè, ùî ó 2005 ðîö³ âîíè ïðèëåò³ëè ï³çí³øå, í³æ çâè÷àéíî, ³ ÿêîñü íåäðóæíî çàéìàëè ãí³çäà. Íà îäíèõ âæå äàâíî çÿâèëèñÿ ïàðè, à ³íø³ ïóñòóâàëè äî òðàâíÿ. Äåÿê³ ç íèõ òàê ³ çàëèøèëèñÿ íåçàéíÿòèìè. Ó áàãàòüîõ íàñåëåíèõ ïóíêòàõ ìîæíà áóëî ïîáà÷èòè òàê³ ïóñòóþ÷³ ëåëå÷³ îñåë³. Íåâèñîêîþ áóëà ³ óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ. Òàê, ó ñ. ϳðíîâå íà Êè¿âùèí³ ó 2005 ðîö³ íà 4 ãí³çäà áóëî âñüîãî îäíå ïòàøåíÿ. Òåíäåíö³ÿ öÿ âèÿâèëàñÿ çàãàëüíîþ äëÿ âñ³º¿ ñõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿. Ó ð³çíèõ êðà¿íàõ ªâðîïè îðí³òîëîãè â³äì³÷àëè ó 2005 ðîö³ ï³çí³é ïðèë³ò ÷îðíîãóç³â òà ïîì³òíèé ñïàä ¿õ ÷èñåëüíîñò³. Ó äåÿêèõ ì³ñöÿõ â³í äîñÿãຠòðåòèíè àáî é á³ëüøå. Íàïðèêëàä, çà äàíèìè Ó. Ïåòåðñîíà, íà òåðèòî𳿠í³ìåöüêî¿ çåìë³ Øëåçâ³ã-Ãîëüøòåéí ê³ëüê³ñòü çàñåëåíèõ ãí³çä çìåíøèëàñÿ íà 25%.  Óêðà¿í³ ñïàä ÷èñåëüíîñò³ äåùî ìåíøèé, â³í ñòàíîâèòü ïðèáëèçíî 1520%. Äëÿ á³ëîãî ëåëåêè õàðàêòåðí³ òàê çâàí³ êàòàñòðîô³÷í³ ðîêè, êîëè ÷èñåëüí³ñòü ³ óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ð³çêî çíèæóºòüñÿ ó ïîð³âíÿíí³ ç ïîïåðåäí³ìè ðîêàìè. 2005 ð³ê âèÿâèâñÿ îäíèì ³ç íèõ. Ïîâòîðèëàñÿ ñèòóàö³ÿ 1997 ðîêó. ³í áóâ êàòàñòðîô³÷íèì äëÿ á³ëîãî ëåëåêè ïðàêòè÷íî ïî âñ³é ªâðîï³. ʳëüê³ñòü çàéíÿòèõ ãí³çä çíà÷íî ñêîðîòèëàñÿ, óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ áóëà äóæå íèçüêîþ. Ó Í³ìå÷÷èí³ ÷èñåëüí³ñòü çìåíøèëàñÿ íà 17%, â Óêðà¿í³ íà 11%. Ïîâÿçàíèé òàêèé ïðîâàë ³ç íåñïðèÿòëèâèìè óìîâàìè íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ â Àôðèö³ òà íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó. Ñïîñòåð³ãà÷³ çà ì³ãðàö³ºþ ïòàõ³â â ²çðà¿ë³ â³äì³÷àëè âåñíîþ íåçâè÷àéíî íèçüêó ÷èñåëüí³ñòü ïðîë³òíèõ çãðàé á³ëîãî ëåëåêè. Òîáòî, çíà÷íà ÷àñòèíà ïòàõ³â çàëèøèëàñÿ íà çèìîâèõ 88
Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? êâàðòèðàõ ³ íå ïîâåðíóëàñü íà áàòüê³âùèíó. Äî òîãî æ âñå óñêëàäíèëîñÿ ùå é ÷åðåç òðèâàë³ õîëîäè ó Ìàë³é À糿 òà íà Áëèçüêîìó Ñõîä³. Çíà÷íó çàòðèìêó ëåëåê â ²çðà¿ë³, Ñè𳿠é Òóðå÷÷èí³ ï³äòâåðäèëà ³ ñóïóòíèêîâà òåëåìåòð³ÿ. Ïòàõè ç ïåðåäàâà÷àìè íàäîâãî çàñòðÿëè ó íåãîñòèííèõ êðàÿõ. ßê íàñë³äîê íàâ³òü ò³ áóçüêè, ùî ïîâåðíóëèñÿ, ïðèëåò³ëè âèñíàæåíèìè ³ íå çìîãëè âèâåñòè ÷èñëåííå ïîòîìñòâî. Ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò ó ëåëå÷èõ ïàð áóëà â Óêðà¿í³ íàéíèæ÷îþ çà 14 ðîê³â ìîí³òîðèíãîâèõ ñïîñòåðåæåíü. Àëå âæå â íàñòóïíîìó 1998 ðîö³ ÷èñåëüí³ñòü ëåëåê â Óêðà¿í³ íå ò³ëüêè â³äíîâèëàñÿ, à ùå é çá³ëüøèëàñÿ ïîð³âíÿíî ç 1996 ðîêîì. Öå îçíà÷àº, ùî ¿¿ çíèæåííÿ áóëî ïîâÿçàíå íå ç çàãèáåëëþ ïòàõ³â, à ëèøå ç íåïîâåðíåííÿì äîäîìó. Ó ðàç³ çàãèáåë³ çíà÷íî¿ ê³ëüêîñò³ ïòàõ³â â³äíîâëåííÿ ïîïóëÿö³¿ òðèâàëî á ÿê ì³í³ìóì ê³ëüêà ðîê³â. Ó 2005 ðîö³ íà ñõ³äíó ïîïóëÿö³þ á³ëîãî ëåëåêè âêðàé íåãàòèâíî âïëèíóëà äóæå ìàëà ê³ëüê³ñòü îïàä³â ó ì³ñöÿõ çèì³âë³ íà ñõîä³ é ï³âäí³ Àôðèêè, ùî çíà÷íî ïîã³ðøèëî êîðìîâó áàçó. Äîäàëà ïðîáëåì ³ õ³ì³÷íà áîðîòüáà ç ñàðàíîþ. Ïðèãàäàéòå, ùî öåé ïòàõ äîëຠï³ä ÷àñ ì³ãðàö³¿ çíà÷í³ â³äñòàí³ íà îäíîìó ïîäèõó, òîìó óñï³õ ïåðåëüîòó çàëåæèòü â³ä òîãî, íàñê³ëüêè äîáðå â³í ãîäóâàâñÿ. Ç ïîðîæí³ì áåíçîáàêîì äàëåêî íå ïîëåòèø. Äî òîãî æ âåñíîþ 2005 ðîêó äîâãî òðèâàëè õîëîäè ÿê íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó, òàê ³ â ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ. Íà ùàñòÿ, çàõ³äíó ïîïóëÿö³þ ëåëåê ö³ ïðîáëåìè îá³éøëè ñòîðîíîþ, ð³ê ïðîéøîâ ö³ëêîì íîðìàëüíî. Íàñê³ëüêè âïëèíóòü ïîãîäí³ íåãàðàçäè 2005 ðîêó íà ïîïóëÿö³þ íàøèõ ÷îðíîãóç³â, ïîáà÷èìî ó íàñòóïí³ ðîêè. Ñêîð³øå âñüîãî, ÷èñåëüí³ñòü òàêîæ øâèäêî â³äíîâèòüñÿ. *** ßê æå òàê âèéøëî, ùî çàãàëüíèé óëþáëåíåöü ïîòðàïèâ ó õàëåïó? Îêð³ì êë³ìàòè÷íèõ íåãàðàçä³â ïðè÷èíàìè ñêîðî÷åííÿ ÷èñåëüíîñòi áiëîãî ëåëåêè çíà÷íîþ ì³ðîþ áóëè íàñë³äêè ëþäñüêî¿ äiÿëüíîñòi. Ñåðåä òâàðèí âîðîãiâ ó öüîãî ïòàõà äóæå ìàëî. Áóâຠiíîäi, ùî ÿéöÿ ÷è ïòàøåíÿòà ñòàþòü æåðòâàìè ÷îòèðèíîãèõ àáî ïåðíàòèõ õèæàêiâ, ãèíóòü âiä ðiçíèõ ïàðàçèòiâ ÷è õâîðîá. Äåÿêó øêîäó ïðèíîñèòü ïîðóøåííÿ íîðìàëüíîãî ãíiçäîâîãî æèòòÿ ÷óæèìè ëåëåêàìè. Âíàñëiäîê á³éîê ãîñïîäàðiâ ãíiçäà ç çàéäàìè ÿéöÿ àáî ìàëi ïòàøåíÿòà ìîæóòü âèêèäàòèñÿ ç íüîãî. Íà óñïiõ ãíiçäóâàííÿ âïëèâàþòü i ïîãîäíi óìîâè. Ðîêè ç ïîìiðíî âîëîãèì i òåïëèì ëiòîì îïòèìàëüíi äëÿ âèâåäåííÿ ïòà89
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
øåíÿò. Ó âèïàäêó ïîñóõè ÷è çàòÿæíèõ äîùiâ ñåðåäíÿ êiëüêiñòü ïòàøåíÿò, ùî âèëåòiëè ç ãíiçäà íà äàíié òåðèòîði¿, çìåíøóºòüñÿ â 1,54 ðàçè. Îäíàê ïðîòÿãîì òèñÿ÷îëiòü ëåëåêè ãèíóëè âiä âîðîãiâ i õâîðîá, ïðîòÿãîì òèñÿ÷îëiòü áiëüø-ìåíø ðåãóëÿðíî ïîâòîðþâàëîñÿ õîëîäíå ÷è ïîñóøëèâå ëiòî, àëå ïòàõ³â âiä öüîãî íå ñòàâàëî ìåíøå. Ôàòàëüíó ðîëü ó äîëi äàâíüîãî ñóïóòíèêà ëþäèíè âiäiãðàâ òåõíi÷íèé ïðîãðåñ. Îñóøåííÿ i ðîçîðþâàííÿ áîëiò, çàïëàâíèõ ëóêiâ, çàòîïëåííÿ äîëèí ði÷îê, êàòàñòðîôi÷íå çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñòi çåìíîâîäíèõ ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ Çàõiäíî¿ ªâðîïè ïîçáàâèëè ëåëåê ¿õ çâè÷íî¿ ¿æi. Áåçäóìíå âèêîðèñòàííÿ ïåñòèöèäiâ ó ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi, õiìi÷íà áîðîòüáà ç ãðèçóíàìè ïðèâîäèòü ÿêùî íå äî ïðÿìî¿ çàãèáåëi ïòàõiâ, òî äî ñåðéîçíèõ ïîðóøåíü çäîðîâÿ. Áàãàòî ëåëåê, îñîáëèâî ìîëîäèõ, ùî íåäàâíî çàëèøèëè ãíiçäî, ðîçáèâàþòüñÿ îá äðîòè ëiíié åëåêòðîìåðåæi i ãèíóòü íà ¿õ îïîðàõ âiä çàìèêàííÿ. Âíîñÿòü ñâié ôàòàëüíèé âêëàä i âåëèêi òðóáè, êóäè ëåëåêè ìîæóòü ïàäàòè, êîëè ñiäàþòü íà êðàé ïåðåïî÷èòè. Ó Íiìå÷÷èíi, ðîçáèðàþ÷è ñòàðó ïi÷ äëÿ âèïàëþâàííÿ öåãëè, ÿêîñü çíàéøëè â òðóái ðåøòêè ìàéæå 50 ëåëåê! Áóâàþòü òàê³ âèïàäêè ³ â íàñ. ßêîñü â îäíîìó ç ñië Êðîëåâåöüêîãî ðàéîíó íà Ñóìùèíi äiòè ç äèòñàäêà ïîìiòèëè, ùî ëåëåêà, ÿêèé ñiâ íà öåãëÿíó òðóáó êîòåëüíî¿, ðàïòîì çíèê. Âií íå çìiã óòðèìàòè ðiâíîâàãó i çâàëèâñÿ âñåðåäèíó. Äîáðå, ùî öüîìó áóëè ñâiäêè, i ÷îðíîãóçà âäàëîñÿ âðÿòóâàòè. Äiòè ïîâiäîìèëè ïðî íåùàñòÿ êî÷åãàðà Ò. Ïîëàäè÷à. Òîé çi ñâî¿ì òîâàðèøåì Â. ²âàùåíêîì ðîçiáðàâ çíèçó öåãëÿíó êëàäêó i âèçâîëèâ ïòàõà, ÿêèé íà ùàñòÿ âèÿâèâñÿ öiëèì i íåóøêîäæåíèì. À îñü ó ì³ñò³ Ìàëèíi íà Æèòîìèðùèíi ëåëåêà âïàâ ó òðóáó i çãîðiâ ó ïå÷i. Íèíi ëþäèíà ïðÿìî ÷è îïîñåðåäêîâàíî º âèíóâàòöåì ñìåðòi 4 ³ç 5 çàãèáëèõ äîðîñëèõ ëåëåê. Ìè ïðîâîäèëè ñïåöiàëüíèé àíàëiç ïðè÷èí çàãèáåëi öèõ ïòàõiâ â Óêðà¿íi ó 1980-õ ðîêàõ. Âèÿâèëîñÿ, ùî ç âèïàäê³â ³ç â³äîìîþ ïðè÷èíîþ çàãèáåë³ 64% äîðîñëèõ ëåëåê çàãèíóëè íà åëåêòðîëiíiÿõ, áëèçüêî 12% âáèòi ëþäüìè. ßê íå äèâíî, äå â êîãî ïiäíiìàºòüñÿ ðóêà i íà íèõ. Âåëèêó òðèâîãó â÷åíèõ âèêëèêຠâèñîêà ñìåðòíiñòü ÷îðíîãóç³â íà ïðîëüîòi i â ì³ñöÿõ çèìiâë³. Ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ Àôðèêè áiëèé ëåëåêà º òðàäèöiéíî ìèñëèâñüêèì ïòàõîì. Ìÿñî ñïîæèâàºòüñÿ â ¿æó, êiñòêè íiã ³äóòü íà òðóáêè, ïiðÿ âèêîðèñòîâóþòü äëÿ ïðèêðàñ, íàâiòü iç äçüîáà ðîáëÿòü ÷àêëóíñüêi çàñîáè. 90
Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? Çà äàíèìè ïîâåðíåííÿ êiëåöü, ó ϳâíi÷íié i Çàõiäíié Àôðèöi áëèçüêî 80% âèïàäêiâ çàãèáåëi ëåëåê ïðèïàäຠíà âiäñòðië. Âñüîãî, çà ïiäðàõóíêàìè íiìåöüêîãî îðíiòîëîãà Õ. Øóëüöà, ó 1980õ ðîêàõ íà ñõiäíîìó ïðîëiòíîìó øëÿõó ùîðîêó âiäñòðiëþâàëîñü 510 òèñÿ÷ ëåëåê, ç íèõ 46 òèñÿ÷ ó Ëiâàíi. Ó Çàõiäíié Àôðèöi áiëüøå âñüîãî ÷îðíîãóç³â óáèâàþòü ó Ìàëi. Òóò ó áàñåéí³ Íiãåðó çíàõîäèòüñÿ îäíå ç íàéâàæëèâiøèõ ìiñöü çèìiâëi çàõiäíîºâðîïåéñüêèõ áiëèõ ëåëåê. Íà ÷èñåëüíiñòü ñõiäíèõ ÷îðíîãóçiâ âiäñòðië óïëèâຠâ ìåíøié ìiði, à îñü çàõiäíà ïîïóëÿöiÿ á³ëüøå âðàçëèâà, áî íàáàãàòî ìåíøà. Òóò óæå ïîëþâàííÿ íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó i â ìiñöÿõ çèìiâëi ñòຠñåðéîçíèì íåãàòèâíèì ôàêòîðîì. Ïðè÷îìó çà îäíó çèìó ç ïóñòóþ÷èìè ãíiçäàìè ìîæóòü çàëèøèòèñÿ öiëi ìiñöåâîñòi. Õ. Øóëüö ïèñàâ, ùî â äåÿêèõ àôðèêàíñüêèõ õèæàõ çíàõîäèâ öiëi ãiðëÿíäè êiëåöü, çíÿòèõ ç óáèòèõ ëåëåê. Ïiäñòðåëèòè ïòàõà ç êiëüöåì óâàæàºòüñÿ òàêîþ æ óäà÷åþ, ÿê ó íàñ çíàéòè ïiäêîâó. Ó Íiãåði íà ìiñöåâîìó áàçàði ìîæíà ïîáà÷èòè çàñóøåíi ëåëå÷i ãîëîâè. Âîíè ñëóãóþòü ñâîãî ðîäó àìóëåòîì i ÷àêëóíñüêèì çàñîáîì. Îêðiì ïîëþâàííÿ ç âîãíåïàëüíîþ çáðîºþ, âèêîðèñòîâóþòüñÿ i äàâíi ïðèìiòèâíi ñïîñîáè ëóê, áóìåðàíã i ò.ï. Äåÿêi ïëåìåíà ïðîâîäÿòü ëîâè, âèêîðèñòîâóþ÷è ïðèâÿçàíèõ ìàííèõ ëåëåê. Íàâiòü ó íàøi äíi çðiäêà ïðèõîäÿòü ïîâiäîìëåííÿ ïðî çíàõiäêè â ªâðîïi ëåëåê ç àôðèêàíñüêèìè ñòðiëàìè â òiëi. Ùå áiëüøó øêîäó, íiæ ïîëþâàííÿ, ïðèíîñèòü ðóéíóâàííÿ ñåðåäîâèùà ïðîæèâàííÿ ëåëåê. Îñóøóâàííÿ âîëîãèõ óã³äü, ðîçîðþâàííÿ ëóê³â, çíèùåííÿ êîìàõ ïðèâîäÿòü äî òîãî, ùî ïòàõè ëèøàþòüñÿ âñå á³ëüøî¿ ê³ëüêîñò³ ì³ñöü, ïðèäàòíèõ äëÿ â³äïî÷èíêó ³ ãîä³âë³. Ç äàâíiõ ÷àñiâ áiëèé ëåëåêà ïî÷àâ ñåëèòèñÿ ïîðÿä ç ëþäèíîþ. Âií øâèäêî îñâî¿â ñîëîìÿíi òà î÷åðåòÿíi äàõè ñiëüñüêèõ õàò. Öÿ ïðèõèëüíiñòü äî ìÿêèõ äàõiâ ïîÿñíþºòüñÿ äîñèòü ïðîñòî: ïòàõè âòèêàëè â ñîëîìó êiëüêà âåëèêèõ îïîðíèõ ãiëîê, ÿêi íåñëè íà ñîái âåñü òÿãàð ãíiçäà. Çàðàç æå íà çàëiçíîìó ÷è øèôåðíîìó äàõó ãíiçäî çáóäóâàòè âàæêî. Òà é îêðåìî ñòîÿ÷èõ äåðåâ iç âñîõëèìè àáî çëàìàíèìè âåðõiâêàìè çàëèøàºòüñÿ âñå ìåíøå. Çi çìiíîþ õàðàêòåðó çàáóäîâè ñië ëåëåêè áóëè çìóøåíi øóêàòè íîâi ìiñöÿ äëÿ ãíiçä. Äåÿêi ç öèõ çíàõiäîê íå çîâñiì âäàëi ç òî÷êè çîðó ëþäèíè. Çÿâèëèñÿ ãíiçäà íà ïàìÿòíèêàõ, òðóáàõ äðiáíèõ ñiëüñüêèõ ïiäïðèºìñòâ, íà ñòîâïàõ ëiíié åëåêòðîìåðåæi. Îñòàííié âàðiàíò âèêîðèñòîâóºòüñÿ ëåëåêàìè âñå áiëüøå. 91
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ïðè÷èíè öüîãî ç îäíîãî áîêó âñå çðîñòàþ÷à ìåðåæà åëåêòðîëiíié, ç äðóãîãî óñêëàäíåííÿ êîíñòðóêöi¿ îïîð, à öå âåëüìè çðó÷íî äëÿ ïîáóäîâè ãíiçäà. Ñàìå ïî ñîái ãíiçäî ëåëåêè íà ñòîâïi ÿê ïðàâèëî íå ïðèíîñèòü øêîäè, àëå ÷åðåç íåîáà÷íiñòü ïòàõè ìîæóòü âèêëèêàòè êîðîòêi çàìèêàííÿ, çà÷iïàþ÷è äðîòè. Ïðè öüîìó ãèíóòü ñàìi i âèêëèêàþòü ïîðóøåííÿ ðîáîòè åíåðãîìåðåæi. Âiäîìi âèïàäêè òàêîæ çàãîðàííÿ ãíiçä íà åëåêòðè÷íèõ ñòîâïàõ. Á³ëèé ëåëåêà æèâå ó ò³ñíîìó ñóñ³äñòâ³ ç ëþäèíîþ ç äàâí³õ äàâåí. Íà êàðòèí³ ñåðåäíüîâ³÷íîãî ãîëëàíäñüêîãî õóäîæíèêà Åìàíóåëÿ äå ³òå (16171692) çîáðàæåí³ äâà ëåëåêè, ùî ñïîê³éí³ñ³íüêî çáèðàþòü ¿æó ó ì³ñüêîìó ïîðòó, íå çâåðòàþ÷è óâàãè íà íàòîâï ëþäåé ³ íàâ³òü á³ãàþ÷èõ ïîðÿä ñîáàê. Íåð³äêî ëåëåêè ðîçä³ëÿþòü ðàäîñò³ ³ íåçãîäè ëþäåé. ϳä ÷àñ âîºí âîíè òàêîæ çìóøåí³ áóëè êèäàòè ñâî¿ äîì³âêè. Ó 1914 1915 ³ 19411942 ðîêàõ â³äì³÷àëèñÿ íàëüîòè ëåëåê ó ì³ñöÿ, ùî çíàõîäèëèñÿ çà ìåæàìè îñíîâíî¿ îáëàñò³ ãí³çäóâàííÿ. ßê ââàæàþòü ó÷åí³, ïîâÿçàíî öå ç áîéîâèìè ä³ÿìè, ÿê³ âåëèñü òîä³ â Óêðà¿í³, Á³ëîðóñ³ é Ïðèáàëòèö³. Áàãàòî ëåëåê ãèíóëî ï³ä ÷àñ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè â ˳âàí³ á³ëüøå, í³æ ó áóäü-ÿê³é ³íø³é êðà¿í³ ñâ³òó. Äëÿ ïîëþâàííÿ âèêîðèñòîâóâàëèñü íàâ³òü êóëåìåòè. À á³éö³ îçáðîºíèõ ôîðìóâàíü ñòð³ëÿëè ó ïðîë³òàþ÷èõ âåëèêèìè çãðàÿìè ïòàõ³â ³ ïðîñòî òàê, äëÿ òðåíóâàííÿ âëó÷íîñò³. Ó äåÿêèõ êðà¿íàõ Àôðèêè òàêîæ äîñ³ íå âäàºòüñÿ âçÿòè ï³ä îõîðîíó ì³ñöÿ çèì³âë³ ëåëåê ÷åðåç ñêëàäíó ïîë³òè÷íó ñèòóàö³þ â íèõ. Ïåðåïàäàëî ëåëåêàì ³ ï³ä ÷àñ âèçâîëüíî¿ áîðîòüáè îäíèõ íàðîä³â ïðîòè ³íøèõ. Öå ñâÿùåííèé ïòàõ òóðê³â. Íà òåðèòî𳿠Îñìàíñüêî¿ ³ìïå𳿠â³í ì³ã ãí³çäèòèñÿ äå çàìàíåòüñÿ íå ò³ëüêè íà áóäèíêàõ ³ ïàìÿòíèêàõ, àëå é íà ìå÷åòÿõ ³ ïàëàöàõ ìîæíîâëàäö³â. Àëå ò³ëüêè íå ó ãðåê³â. Âîíè íåíàâèä³ëè ëåëåê íå ìåíøå, í³æ ñàìèõ ïðèãíîáëþâà÷³â (³ öå ïðè òîìó, ùî â Ñòàðîäàâí³é Ãðåö³¿ ëåëåêó òàêîæ äóæå ïîâàæàëè). ¯õí³ ãí³çäà ó íàñåëåíèõ ïóíêòàõ çóñòð³÷àëèñÿ ò³ëüêè òàì, äå æèëè òóðêè. Ç ïî÷àòêîì âèçâîëüíî¿ â³éíè ñïàëàõíóëà ñòèõ³éíà áîðîòüáà ³ ïðîòè ëåëåê, ÿê ñèìâîëà òóðåöüêîãî ÿðìà.  Àô³íàõ, ѳð³, Ïàòðàñ³ òà ³íøèõ ì³ñòàõ áóëè çíèùåí³ âñ³ ãí³çäà. ×èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè â Ãðåö³¿ ï³ñëÿ 1830 ðîêó çíà÷íî ñêîðîòèëàñÿ. Ïðè÷îìó â³äíîøåííÿ ãðåê³â äî ïòàõà âïëèíóëî íà ïîøèðåííÿ âèäó ³ â ñàì³é Òóðå÷÷èí³. ßê çãàäóâàâ àíãë³éñüêèé ìàíäð³âíèê ×. Ôåëëîóç, â îêîëèöÿõ ì. ̳ëåòà ãðåöüê³ ñåëà ëåãêî âï³çíàâàëèñÿ íå ò³ëüêè 92
Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? çà ¿õ ÷èñòîòîþ, àëå é çà íàÿâí³ñòþ ñâèíåé ³ â³äñóòí³ñòþ ëåëåê.  ²çì³ð³ â ñåðåäèí³ XIX ñòîë³òòÿ ö³ ïòàõè òàêîæ ãí³çäèëèñÿ ëèøå â òóðåöüê³é ÷àñòèí³ ì³ñòà. Ùîñü ïîä³áíå â³äáóëîñÿ ³ â ïåðø³é ïîëîâèí³ XIX ñòîë³òòÿ ó Ãðó糿. Çà ñâ³ä÷åííÿì çîîëîãà Ã.². Ðàääå, ùå â 1820-õ ðîêàõ á³ëèé ëåëåêà ãí³çäèâñÿ â ì. Àõàëöèõå íà ï³âäåííîìó çàõîä³ Ãðó糿 (ïîáëèçó â³ä òóðåöüêîãî êîðäîíó!), àëå çãîäîì áóâ çíèùåíèé ëþäüìè. Çäàâàëîñÿ á, êîðèñòóþ÷èñü ëþáîâþ i ïîøàíîþ ëþäåé, ëåëåêà ïîâèíåí áëàãîäåíñòâóâàòè. Àëå ÷àñè, êîëè éîãî îáîæíþâàëè, äàâíî ìèíóëè. Ç ðîçâèòêîì òåõíi÷íîãî ïðîãðåñó ëþäè âñå áiëüøå âiäðèâàþòüñÿ âiä ïðèðîäè. Ïåðåòâîðþþ÷è ¿¿ â çàëiçîáåòîííå íàâêîëèøíº ñåðåäîâèùå, çàáóâàþòü ñòàði çâè÷à¿, òðàäèöi¿, âiðóâàííÿ. Íà ïåðøèé ïëàí âèéøëî ñóòî ñïîæèâàöüêå âiäíîøåííÿ äî æèâèõ iñòîò. ßêùî ðàíiøå ãíiçäî ëåëåêè íà äàõó ââàæàëîñÿ âåëèêèì áëàãîì, ñåëÿíèí ìàâ çà ÷åñòü ïðèëàøòóâàòè éîìó äåðåâÿíå êîëåñî íà ñòðiñi, òî òåïåð âñå öå ñòàëî çàéâèìè êëîïîòàìè. Ìàëî òîãî, ùî ëåëåê ìàéæå ïåðåñòàëè ñïåöiàëüíî ïðèâàáëþâàòè, ¿õ ïî÷àëè ãíàòè ïîäàëi âiä ëþäñüêîãî æèòëà. Òàê, ùå íàïðèêiíöi 1920-õ ðîê³â, ÿê ðîçïîâiäàþòü î÷åâèäöi, ïåðåêðèâàþ÷è ñàðà¿ òà êëóí³ â êîëãîñïàõ, áåç æàëþ ñêèäàëè ëåëå÷i ãíiçäà. ×è òî ÷èÿñü õâîðîáëèâà óÿâà ïîâÿçàëà ¿õ ³ç ñîëîìÿíèìè ñòðiõàìè, à çíà÷èòü ³ç áiäíiñòþ, ÷è ìèëîñåðäÿ äî ïòàõiâ òàêîæ ïîðàõóâàëè çà ïåðåæèòîê ìèíóëîãî íåâiäîìî. Áàãàòî ñåðéîçíèõ ïðè÷èí ñêîðî÷åííÿ ÷èñåëüíîñòi áiëîãî ëåëåêè, àëå íå îñòàííþ ðîëü âiäiãðàëî i âiäëó÷åííÿ éîãî âiä ëþäñüêîãî æèòëà. Ùî âiä öüîãî âòðàòèëè ïòàõè, ìè çíàºìî. À îñü ùî âòðàòèëè ëþäè? Íàä öèì âàðòî ïîäóìàòè. Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? ª íàä³ÿ, ùî ïîäàë³ â³ä ×åðâîíî¿ êíèãè. Òà äëÿ òîãî, ùîá öåé íàïðÿìîê íå çì³íèâñÿ íà çâîðîòíèé, ìè ïîâèíí³ äîïîìîãòè öèì ïòàõàì âèæèòè.
93
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³
Ä
ëÿ òîãî ùîá ëåëåêè çàëèøèëèñÿ æèòè á³ëÿ íàñ, òðåáà ïåðø çà âñå çáåðåãòè ì³ñöÿ, äå âîíè ìîæóòü çäîáóâàòè ¿æó. ßêùî ïòàõàì íå ïðîãîäóâàòèñÿ, ìàðíèìè áóäóòü óñ³ îõîðîíí³ çàõîäè, ïîðîæí³ìè çàëèøàòüñÿ çáóäîâàí³ øòó÷í³ ãí³çä³âë³. Á³ëèé ëåëåêà øóêຠïîæèâó â ð³çíîìàí³òíèõ âîëîãèõ ì³ñöÿõ íà ëóêàõ, áîëîòàõ, áåðåãàõ âîäîéì, à òàêîæ ñåðåä â³äêðèòèõ òðàâÿíèõ ïðîñòîð³â íà ïàñîâèùàõ, ñ³íîêîñàõ, ïîëÿõ áàãàòîð³÷íèõ òðàâ òîùî. Ñïðèÿòëèâèìè ì³ñöÿìè º ä³ëÿíêè ïîëèâíîãî çåìëåðîáñòâà. Òàì ó âåëèêèé ê³ëüêîñò³ ðîçìíîæóþòüñÿ äîùîâ³ ÷åðâè, à ¿õ ëåëåêè îõî÷å ïî¿äàþòü. Íåïîäàë³ê â³ä ãí³çäà ïîâèííà áóòè ÿêàñü âîäîéìà. Âîíà ïîòð³áíà ïòàõàì íå ò³ëüêè ÿê äæåðåëî ¿æ³, àëå é äëÿ âîäîïîþ: ï³ä ÷àñ âèãîäîâóâàííÿ ïòàøåíÿò ëåëåêè ÷àñòî íîñÿòü ¿ì âîäó. Ïðè÷îìó õî÷à á â îêðåìèõ ì³ñöÿõ áåðåã âîäîéìè ïîâèíåí áóòè íèçüêèì ³ ìàòè îáì³ëèíè.  Óêðà¿í³ ïîêè ùå äîñòàòíüî ïðèäàòíèõ äëÿ æèòòÿ ëåëåê ì³ñöü, àëå â áàãàòüîõ êðà¿íàõ Çàõ³äíî¿ ªâðîïè äîâîäèòüñÿ â³äíîâëþâàòè îñóøåí³ êîëèñü áîëîòà, çàêëàäàòè ñòàâêè ³ ì³ëêîâîäí³ êàëþæ³. Ùîá íàì íåâäîâç³ íå äîâåëîñÿ çàéìàòèñÿ òèì æå, ìåë³îðàòèâí³ ðîáîòè òðåáà ïðîâîäèòè ðîçóìíî, çàëèøàþ÷è âîëîã³ ä³ëÿíêè îçåðà, áîë³òöÿ, ëóêè. Âîíè ñòàíóòü ñâîºð³äíèìè îàçàìè äëÿ áàãàòüîõ òâàðèí. 94
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ Íåð³äêî íà ì³ñöÿõ â³äïðàöüîâàíèõ ï³ùàíèõ, ãðàâ³éíèõ êàðºð³â, òîðôîðîçðîáîê óòâîðþþòüñÿ íåâåëèê³ îçåðà. Çâè÷àéíî âîíè ìàþòü êðóò³ áåðåãè ³ âåëèêó ãëèáèíó âæå ñêðàþ. Äëÿ ëåëåê òàê³ âîäîéìè íåïðèäàòí³. ßêùî âè õî÷åòå, ùîá ïòàõè ïîñåëèëèñÿ òóò, òðåáà ¿ì äîïîìîãòè âëàøòóâàòè â ê³ëüêîõ ì³ñöÿõ ïîëîãèé ñïóñê äî âîäè òà øòó÷íó îáì³ëèíó. Ó ï³âäåííèõ ïîñóøëèâèõ ì³ñöåâîñòÿõ âëàøòóâàííÿ òàêèõ ì³ëèííèõ ä³ëÿíîê íåîáõ³äíå íà çðîøóâàëüíèõ êàíàëàõ, òàêîæ ìàëî ïðèäàòíèõ äëÿ ëåëåê. ²íøà ñåðéîçíà ïðîáëåìà äëÿ ïòàõ³â çðîñòàþ÷à õ³ì³çàö³ÿ ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà. Âîíà íå ñòàëà ìåíø ãîñòðîþ çàðàç, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî áàãàòî êîëãîñï³â òà ôåðìåð³â ïðîñòî íå â çìîç³ êóïèòè ïîòð³áí³ îòðóòîõ³ì³êàòè. Çàòå çíà÷íî çðîñëà áåçêîíòðîëüí³ñòü ¿õ âèêîðèñòàííÿ. Íåð³äêî çà êîðäîíîì çàêóïîâóþòüñÿ ïî äåøåâèõ ö³íàõ äàâíî çàáîðîíåí³ òàì øê³äëèâ³ ïðåïàðàòè. Íåðîçóìíå çàñòîñóâàííÿ ïåñòèöèä³â äëÿ áîðîòüáè ç³ øê³äíèêàìè ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà ïðèíîñèòü áàãàòî øêîäè äèêèì òâàðèíàì. ³ä îòðóòè ÷àñòî ãèíóòü íå ñò³ëüêè øê³äíèêè, ñê³ëüêè ¿õ ïðèðîäí³ âîðîãè õèæ³ êîìàõè, çåìíîâîäí³, ïòàõè. Ëåëåêè ïî¿äàþòü âåëèêó ê³ëüê³ñòü êîìàõ, íå îáõîäÿòü ñòîðîíîþ ³ çàãèáëèõ òâàðèí, òîìó íåìàëî ñòðàæäàþòü â³ä ïåñòèöèä³â. Íàâ³òü ÿêùî ïòàõè íå ãèíóòü, âîíè îòðèìóþòü ñåðéîçíå îòðóºííÿ, õâîð³þòü. Äî òîãî æ îòðóòà âïëèâຠíà ¿õ ïîòîìñòâî, íà çäàòí³ñòü äî ðîçìíîæåííÿ. Äåÿê³ ðå÷îâèíè, íàïðèêëàä ãîðåçâ³ñíèé ÄÄÒ, âèêëèêຠïîðóøåííÿ êàëüö³ºâîãî îáì³íó â îðãàí³çì³. ×åðåç öå øêàðàëóïà ÿéöÿ âèõîäèòü òîíøîþ çà íîðìó ³ íå âèòðèìóº âàãè íàñèäæóþ÷îãî ïòàõà. Ñàìå ç ö³º¿ ïðè÷èíè ê³ëüêà äåñÿòèë³òü òîìó â óñ³õ ðîçâèíåíèõ êðà¿íàõ äóæå ñêîðîòèëàñÿ ÷èñåëüí³ñòü ñîêîëà-ñàïñàíà. Ùîá ëåëåêè íå ñòðàæäàëè â³ä çàñòîñóâàííÿ ïåñòèöèä³â, íå ñë³ä îáðîáëÿòè íèìè ì³ñöÿ, äå âîíè ìàñîâî ãîäóþòüñÿ. Íå ìîæíà äîïóñêàòè òàêîæ çìèâ îòðóòîõ³ì³êàò³â ³ç ñ³ëüãîñïóã³äü ó âîäîéìè. Ïåâíó íåáåçïåêó äëÿ ÷îðíîãóç³â ñòàíîâëÿòü òðóáè ç âåëèêèì îòâîðîì, îñîáëèâî äëÿ ìîëîäèõ ïîãàíî ë³òàþ÷èõ ïòàõ³â. Ëåëåêè îõî÷å ñ³äàþòü íà âñ³ëÿê³ îêðåìî ñòîÿ÷³ âèñîê³ áóä³âë³. Âòðàòèâøè ð³âíîâàãó, ïòàõ ìîæå âïàñòè â îòâ³ð òðóáè, çâ³äêè éîìó âæå íå âèáðàòèñÿ. Äëÿ çàïîá³ãàííÿ ïîä³áíèì âèïàäêàì òðóáè, ùî ñòàíîâëÿòü ðåàëüíó íåáåçïåêó, ïîêðèâàþòü çâåðõó ñ³òêîþ ç äðîòó. 95
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè ÎÕÎÐÎÍÀ ÃͲÇÄ
Ó
1987 ðîö³, êîëè â Óêðà¿í³ ïðîâîäèëàñÿ îïåðàö³ÿ гê á³ëîãî ëåëåêè, þííàòè Äð³ìàéë³âñüêî¿ âîñüìèë³òíüî¿ øêîëè íà ×åðí³ã³âùèí³ âçÿëè ï³ä êîíòðîëü óñ³ 11 ëåëå÷èõ ãí³çä ó ñåë³. Çà êîæíèì ç íèõ çàêð³ïèëè ó÷í³â 6 êëàñó, ÿê³ ïðîâîäèëè ñïîñòåðåæåííÿ ³ ñòåæèëè çà çáåðåæåííÿì ãí³çä. Öå äîáðå ïî÷èíàííÿ âàðòå øèðîêîãî ðîçïîâñþäæåííÿ. Ãí³çäà çàéìàþòüñÿ ëåëåêàìè áàãàòî ðîê³â ï³äðÿä. Ïîâåðíóòüñÿ ïòàõè äî ñâî¿õ îñåëü ÷è í³ áàãàòî â ÷îìó çàëåæèòü â³ä ñòàíó îñòàíí³õ. Ó á³ëüøîñò³ íàøèõ ñ³ë ³ ì³ñò íå òàê óæå é áàãàòî ãí³çä, ³ ñâîºð³äíå øåôñòâî íàä íèìè ö³ëêîì ðåàëüíå çàâäàííÿ äëÿ øê³ëüíèõ ãóðòê³â ³ ãðóï ëþáèòåë³â ïòàõ³â. Ïåðåä ïðèëüîòîì ëåëåê òðåáà ïåðåâ³ðèòè, â ÿêîìó ñòàí³ çíàõîäèòüñÿ ãí³çäî, ÷è íå âèìàãຠâîíî óêð³ïëåííÿ òà ðåìîíòó. Ïðèðîäíà ÷è øòó÷íà îïîðà, íà ÿê³é çáóäîâàíå ãí³çäî, ç ðîêàìè ìîæå ñëàáíóòè òà ðóéíóâàòèñÿ, îñîáëèâî ï³ñëÿ çèìîâèõ õóðòîâèí ³ ñí³ãîïàä³â. Òàêå ãí³çäî òðåáà óáåçïå÷èòè â³ä ïàä³ííÿ, óêð³ïèâøè îñíîâó éîãî ïðè äîïîìîç³ äîùîê, æåðäèí, äðîòó àáî ³íøîãî ìàòåð³àëó. Öå íå äàðåìíà òóðáîòà, àäæå íà ïàä³ííÿ ãí³çä ïðèïàäຠ13% âèïàäê³â çàãèáåë³ ïòàøåíÿò. Îñîáëèâó óâàãó ñë³ä ïðèä³ëèòè ñòàðèì ãí³çäàì, ÿê³ çàéìàþòüñÿ âæå äåñÿòêè ðîê³â. Çàâäÿêè ¿õ âåëåòåíñüêèì ðîçì³ðàì ³ çíà÷í³é âàç³ îïîðà ìîæå íå âèòðèìàòè.  òàêîìó âèïàäêó êðàùå çíÿòè ÷àñòèíó ã³ëîê. ßêùî ñòàðå ïåðåêîøåíå ãí³çäî óáåçïå÷èòè â³ä ïàä³ííÿ íå âäàºòüñÿ, êðàùå âñüîãî éîãî ñêèíóòè ³ ïîðÿä ïîáóäóâàòè øòó÷íó ãí³çä³âëþ. Ïðè ï³äëüîò³ äî ãí³çäà ëåëåêàì íå ïîâèíí³ çàâàæàòè êðîíè äåðåâ, åëåêòðîë³í³¿, àíòåíè ³ ò.ï. Íåð³äêî ìîæíà ïîáà÷èòè ãí³çäà ÷è øòó÷í³ ãí³çä³âë³ íà æèâèõ äåðåâàõ, ÿê³ çàëèøàþòüñÿ áàãàòî ðîê³â ïóñòèìè ÷åðåç òå, ùî íàâêîëî íèõ ïîðîñëè çåëåí³ ïàãîíè. Ùîá ëåëåêè çàñåëèëè òàêó áóä³âëþ, íåîáõ³äíî õî÷à á ÷åðåç ð³ê ïðîâîäèòè îáð³çêó ã³ëîê, ùî â³äðîñòàþòü. Ãí³çä³âë³, îòî÷åí³ ÷àñòîêîëîì ç ìîëîäèõ ïàãîí³â, ÷îðíîãóçè çàñåëÿþòü ó äâà ðàçè ð³äøå, í³æ íîðìàëüí³. Õî÷à, ç ³íøîãî áîêó ìîæíà ïîáà÷èòè ³ òàê³ ãí³çäà, äå ãîëîâà íàñèäæóþ÷îãî ïòàõà çíàõîäèòüñÿ í³áè â êóùàõ, áî ç òðüîõ áîê³â îòî÷åíà ã³ëëÿì. Êðàùå âñå æ òàê³ ã³ëêè îáð³çàòè. Äåÿê³ áóä³âë³ íà ïðîòÿç³ ê³ëüêîõ ðîê³â çàëèøàþòüñÿ íå çàéíÿòèìè. Ëåëåêè ìîæóòü çíîâó ïîñåëèòèñÿ â íèõ, ÿêùî ãí³çäà áóäóòü óòðèìóâàòèñÿ â íàëåæíîìó ñòàí³. Òðåáà ï³äòðèìóâàòè 96
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ñïðèÿòëèâèé ï³äë³ò äî ãí³çäà, óêð³ïëþâàòè éîãî. Ëîòîê ñòàðèõ ãí³çä ìîæå çàðîñòàòè òðàâîþ, ¿¿ òðåáà âèðèâàòè. Ùîá ïîðîæíº ãí³çäî áóëî á³ëüø ïðèâàáëèâèì äëÿ ëåëåê, êðà¿ éîãî ìîæíà ïîáðèçêàòè âàïíîì. ßêùî áóä³âëÿ ÷àñòêîâî ÷è ïîâí³ñòþ çðóéíîâàíà, ¿¿ ìîæíà ï³äïðàâèòè àáî íàâ³òü ñïîðóäèòè íà îïîð³ øòó÷íå ãí³çäî ç ã³ëîê. Ëåëåêè îêð³ì ã³ëîê íàíîñÿòü äî ãí³çäà ùå ÷èìàëî âñÿêî¿ âñÿ÷èíè ãàí÷³ðêè, ìîòóçêè, ïàï³ð, øìàòêè ïë³âêè ³ ò.ï. Äåÿê³ ç òàêèõ òðîôå¿â ìîæóòü ñòàíîâèòè ñåðéîçíó íåáåçïåêó äëÿ ìåøêàíö³â ãí³çäà. Ó ×åðêàñüê³é îáëàñò³ áóâ âèïàäîê, êîëè ïòàøåíÿòà çàïëóòàëèñÿ ó ïðèíåñåíîìó äîðîñëèìè ÷îðíîãóçàìè êëî÷÷³ é çàãèíóëè.  Óêðà¿í³, Ïîëüù³ é ³íøèõ êðà¿íàõ â³äîì³ âèïàäêè, êîëè ìàëÿòà äóøèëèñÿ ïðèíåñåíèìè äî ãí³çäà îáðèâêàìè ñèíòåòè÷íèõ øíóð³â. Ö³êàâå ñïîñòåðåæåííÿ çðîáèâ Ì.Ñ. Âîëîøèí ç ì³ñòà Êîëîìè¿ ²âàíî-Ôðàíê³âñüêî¿ îáëàñò³.  îäíîìó ç ãí³çä äâà ðîêè ï³äðÿä ãèíóëè ïòàøåíÿòà. Âèÿâèëîñÿ, ùî ëåëåêè ïîñòåëèëè øìàòîê öåëîôàíîâî¿ ïë³âêè, íà ÿê³é çáèðà-
Ïðèñòîñóâàííÿ äëÿ ï³äíÿòòÿ ëåëå÷èõ ãí³çä íàä ïðîâîäàìè.
97
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ëàñÿ äîùîâà âîäà. Ïòàøåíÿòà ïðîñòî òîíóëè àáî ãèíóëè â³ä ïåðåîõîëîäæåííÿ. Òîìó ïðè îãëÿä³ ãí³çä òðåáà âèêèäàòè ç íèõ òå, ùî ìîæå ñòàíîâèòè ïîòåíö³éíó íåáåçïåêó äëÿ ïòàøåíÿò. ßêùî ïë³âêó âèòÿãíóòè íå âäàºòüñÿ, ìîæíà ïðèíàéìí³ íàðîáèòè â í³é ä³ðîê. Îñîáëèâî¿ óâàãè âèìàãàþòü ãí³çäà íà ñòîâïàõ åëåêòðîë³í³é. Ç êîæíèì ðîêîì ¿õ ñòຠâñå á³ëüøå. Öå ñåðéîçíà ïðîáëåìà ³ äëÿ âèð³øåííÿ ¿¿ ïîòð³áíà ëþäñüêà äîáðîòà. Ãí³çäî íà ñòîâï³ ïîòåíö³éíà íåáåçïåêà äëÿ åëåêòðîìåðåæ³ ³ äëÿ ñàìèõ ïòàõ³â. Âîíî ìîæå ðîêàìè íîð³äíîñèíè ëåëåê ç åëåêòðèêàìè ñêëàäàìàëüíî ñëóæèòè îñåþòüñÿ ïî-ð³çíîìó. Íåð³äêî ¿õ ãí³çäà ïðîëåþ, àëå áóâຠé òàêå, ñòî ñêèäàþòü ç³ ñòîâï³â. À îñü ó ñ. Âåëèÿê â ñåë³ Îõîò³âêà íà êîïîëîâåöüêîìó íà Êè¿âùèí³, êîëè ïðîÆèòîìèðùèí³. Ñòàðå êëàäàëè íîâó ë³í³þ, îáð³çàëè íà ñòàðîìó ãí³çäî, ùî ëåæàëî íà ñòîâï³ ç ãí³çäîì ïðîâîäè ³ çàëèøèëè éîãî ïòàõàì. äðîòàõ, çàãîð³ëîñÿ ³ Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà. òðîº ïòàøåíÿò çàãèíóëè. Çãîð³ëî ãí³çäî íà ñòîâï³ ³ â ñåë³ Ëîøàêîâà Ãóòà ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³. Òàê³ âèïàäêè áóâàþòü, íà æàëü, íå òàê óæå é ð³äêî. Âèð³øèòè ïðîáëåìó ìîæíà òðüîìà øëÿõàìè.  ñåë³ Êðóòîÿðêà Ìèêîëà¿âñüêî¿ îáëàñò³ ³ Âåëèêîïîëîâåöüêîìó íà Êè¿âùèí³ ïðè ðåêîíñòðóêö³¿ ñòàðî¿ åëåêòðîë³í³¿ åëåêòðèêè çàëèøèëè ñòîâïè ç ãí³çäàìè ïòàõàì ó ïîñò³éíå êîðèñòóâàííÿ, îáð³çàâøè ïðîâîäè. Íîâà ë³í³ÿ ïðîéøëà ïîðÿä. Ó ñåë³ Ïàâë³âêà Îäåñüêî¿ îáëàñò³ çðîáèëè ïî³íøîìó. Ïîðÿä ç åëåêòðè÷íèì ñòîâïîì, íà ÿêîìó çíàõîäèëîñÿ 98
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ãí³çäî, âêîïàëè ³íøèé ³ ïåðåíåñëè íà íüîãî ëåëå÷ó îñåëþ. Òðåò³é âàð³àíò ï³äíÿòè ãí³çäî ìåòð³â íà ï³âòîðà íàä äðîòàìè çà äîïîìîãîþ ñïåö³àëüíî¿ êîíñòðóêö³¿, ÿêà ïðèêð³ïëþºòüñÿ äî âåðõ³âêè ñòîâïà. Íà æàëü, º é ³íø³ ïðèêëàäè â³äíîøåííÿ äî ëåëå÷èõ ãí³çä. Çà òåõí³÷íèìè íîðìàòèâàìè íà îïîðàõ åëåêòðîë³í³é áóòè ¿õ íå ïîâèííî. À âîçèòèñÿ ç ïåðåíîñîì ãí³çä ÷è ñòàâèòè íîâ³ ñòîâïè õî- Ñïîñ³á ï³äíÿòòÿ ãí³çäà íàä äè÷åòüñÿ äàëåêî íå âñ³ì, òîìó íå- ìîõîäîì. ð³äêî òàê³ ãí³çäà ïðîñòî ñêèäàþòü. Ëåëåêè ³íîä³ ñåëÿòüñÿ íà òðóáàõ ð³çíèõ áóä³âåëü. Êîëè äèìîõ³ä âæå íå âèêîðèñòîâóºòüñÿ çà ïðÿìèì ïðèçíà÷åííÿì, íàïðèêëàä, ó ñòàð³é ïîêèíóò³é êóçí³, ïðîáëåì íå âèíèêàº. Êîëè æ â³í ä³þ÷èé, ãí³çäî çàâàæຠâèõîäó äèìó. Ó ïîä³áíèõ âèïàäêàõ éîãî òàêîæ ìîæíà ïåðåíåñòè íà âëàøòîâàíó ïîðÿä øòó÷íó ãí³çä³âëþ àáî ï³äíÿòè íà 11,5 ìåòðè íàä òðóáîþ. Êîíñòðóêö³ÿ ïðèñòîñóâàííÿ ìîæå áóòè ð³çíîþ ó çàëåæíîñò³ â³ä ôîðìè ³ ðîçì³ð³â äèìîõîäó. Ç ìåòàëåâèõ ïðóò³â çâàðþºòüñÿ êàðêàñ, íèæíÿ ÷àñòèíà ÿêîãî îäÿãàºòüñÿ íà òðóáó òàê, ùîá âîíà ì³öíî òðè-
Çàõèñò ãí³çä á³ëîãî ëåëåêè â³ä íàçåìíèõ õèæàê³â.
99
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ìàëàñÿ íà í³é. ßêùî òðóáà ìຠïðÿìîêóòíó ôîðìó, êðàùå öåé êàðêàñ çðîáèòè ç çàë³çíèõ êóòíèê³â. Çâåðõó óêð³ïëþºòüñÿ ïëàòôîðìà äëÿ ãí³çäà. Öå ìîæå áóòè ðåø³òêà, êîëåñî ç³ ñïèöÿìè, ñóö³ëüíèé ëèñò çàë³çà ³ ò.ï. ϳä ãí³çäîì íåîáõ³äíî ïðèëàøòóâàòè ëèñò çàë³çà ÷è æåðñò³, ÿêèé áóäå çàõèùàòè ãí³çäî â³ä ³ñêîð òà ãàðÿ÷îãî ïîâ³òðÿ ç òðóáè. Çàãðîçó ÿéöÿì ³ ïòàøåíÿòàì á³ëîãî ëåëåêè ìîæóòü ñòàíîâèòè äåÿê³ ÷îòèðèíîã³ õèæàêè, ïåðåäóñ³ì êóíèö³ ³ êîòè. ª áàãàòî ñïîñîá³â çàõèñòó â³ä íèõ ãí³çä ïòàõ³â. Á³ëüø³ñòü ³ç íèõ öå ð³çíîìàí³òí³ ïåðåïîíè, ùî âëàøòîâóþòüñÿ çà 12 ìåòðè íèæ÷å ãí³çäà ³ çàâàæàþòü õèæàêó â³ëüíî ïåðåñóâàòèñÿ ïî äåðåâó: ìåòàëåâ³ ÷è ïëàñòìàñîâ³ ïàñìà, ìåòàëåâ³ êîíóñè ³ ïîä³áí³ ïðèñòðî¿, âÿçêè êîëþ÷èõ ã³ëîê òîùî. Ìîæíà âëàøòóâàòè çàãîðîäæóâàëüíó ñìóãó ç êîëþ÷îãî äðîòó àáî çàáèòèõ ãâ³çäê³â ç â³äêóøåíèìè øëÿïêàìè. Íåïîãàíî äîïîìàãຠòàêîæ çìàùåííÿ äóæå ïàõó÷èìè ðå÷îâèíàìè ñîë³äîëîì, äüîãòåì, íàôòàë³íîì ³ ò.ï. ÏÎÁÓÄÎÂÀ ØÒÓ×ÍÈÕ ÃͲÇIJÂÅËÜ
Â
èð³øèòè áàãàòî ïðîáëåì äîïîìîæå ïîáóäîâà øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü. Îêð³ì òîãî, ùî öå çìåíøóº ãîñòðîòó æèòëîâî¿ êðèçè äëÿ ÷îðíîãóç³â, øòó÷í³ ãí³çä³âë³ â³äíîñÿòüñÿ äî òàê çâàíèõ åêîëîã³÷íèõ ñèñòåì óïðàâë³ííÿ ïîâåä³íêîþ ïòàõ³â. Ç ¿õ äîïîìîãîþ ìîæíà ïðèâàáëþâàòè ïåðíàòèõ ó ì³ñöÿ, áàãàò³ ¿æåþ, àáî òàê³, ùî çíàõîäÿòüñÿ ï³ä íàä³éíîþ îõîðîíîþ, äå ãí³çäà áóäóòü ó á³ëüø³é áåçïåö³. Ìîæíà ³ íàâïàêè, â³äâîë³êàòè ïòàõ³â â³ä ãí³çäóâàííÿ ó íåáàæàíèõ äëÿ ëþäèíè ì³ñöÿõ, íàïðèêëàä, íà ñòîâïàõ åëåêòðîë³í³é ÷è ïàìÿòíèêàõ. ßê óæå ãîâîðèëîñÿ, ó Ñëîâà÷÷èí³ âäàëîñÿ çíà÷íî çìåíøèòè ê³ëüê³ñòü ëåëå÷èõ ãí³çä íà åëåêòðè÷íèõ ñòîâïàõ çàâäÿêè ìàñîâ³é ïîáóäîâ³ øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü. Äëÿ òîãî ùîá ëåëåêè çàñåëèëè ãí³çä³âëþ, ïîáëèçó ïîâèíí³ áóòè ÿê³ñü êîðìîâ³ óã³ääÿ ëóêè, áîëîòà, ïàñîâèùà, ñ³íîêîñè. Êðàùå ãí³çä³âë³ âëàøòîâóâàòè çà ê³ëüêà äåñÿòê³â ÷è ñîòåíü ìåòð³â â³ä íèõ, õî÷à âîíà ìîæå áóòè ³ çà 12 ê³ëîìåòðè. Íàâåñí³ ÷îðíîãóçè ïîâåðòàþòüñÿ ó ì³ñöÿ, äå âîíè íàðîäèëèñÿ ÷è ãí³çäèëèñÿ â ïîïåðåäí³ ðîêè. ×åðåç òå, êîëè ïîáëèçó â³ä ãí³çä³âë³ º çàéíÿò³ ëåëå÷³ ãí³çäà, éìîâ³ðí³ñòü ¿¿ çàñåëåííÿ áóäå çíà÷íî á³ëü100
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ øîþ. Àëå ÿêùî çáóäóâàòè ãí³çä³âëþ çîâñ³ì áëèçüêî äî ãí³çäà ³íøî¿ ïàðè, âîíà ñêîð³øå âñüîãî çàëèøèòüñÿ ïóñòîþ. Ãîñïîäàð³ áóäóòü ïðîãàíÿòè ç³ ñâ òåðèòî𳿠÷óæèíö³â. ßê ïîêàçàâ ñïåö³àëüíèé àíàë³ç, øòó÷í³ ãí³çä³âë³, ðîçì³ùåí³ áëèæ÷å 100 ìåòð³â â³ä æèòëîâèõ ãí³çä ëåëåê, çàñåëÿþòüñÿ ìàéæå âòðè÷³ ð³äøå, í³æ ò³, ùî íå ìàþòü òàêîãî áëèçüêîãî ñóñ³äñòâà. Òàê ùî êðàùå ðîáèòè ãí³çä³âë³ ïðèíàéìí³ ìåòð³â çà 200300 â³ä ³íøèõ ãí³çä. Âò³ì, ÿêùî ãí³çäà ðîçì³ùåí³ áëèçüêî îäíå â³ä îäíîãî, öå ùå íå çíà÷èòü, ùî âîíè îáîâÿçêîâî ïóñòóâàòèìóòü. Ïðîñòî éìîâ³ðí³ñòü çàñåëåííÿ ³ óñï³øíîãî âèâåäåííÿ ïòàøåíÿò (ìîæóòü âèíèêàòè á³éêè ³ íà ãí³çä³) áóäå ìåíøîþ. Ïðè ïîáóäîâ³ ãí³çä³âë³ òðåáà äèâèòèñÿ, ùîá ï³äëüîòó äî íå¿ íå çàâàæàëè äðîòè, àíòåíè, áóä³âë³, êðîíè äåðåâ. Îïòèìàëüíà âèñîòà ðîçì³ùåííÿ 410 ìåòð³â. Òðåáà âðàõîâóâàòè ïðè öüîìó, ùî ç îäíîãî áîêó âîíà ïîâèííà ï³äí³ìàòèñÿ íàä ë³í³ÿìè åëåêòðîïåðåäà÷³, íàéáëèæ÷èìè áóä³âëÿìè, ç ³íøîãî ùî äî íå¿ ìîæëèâî äîâåäåòüñÿ äîáèðàòèñÿ äëÿ îãëÿäó òà ðåìîíòó. Øòó÷íà ãí³çä³âëÿ ïîâèííà ìàòè ì³öíó îïîðó ³ áóòè íàä³éíî çàêð³ïëåíîþ, ùîá ¿¿ íå ñêèíóâ ñèëüíèé â³òåð ÷è ñí³ãîïàä. Âàãà ìîëîäîãî ëåëåêè äîñÿãຠïåðåä âèëüîòîì 34 ê³ëîãðàì³â, îòæå îïîðà ïîâèííà âèòðèìóâàòè íå ìåíøå 4050 ê³ëîãðàì³â âàãó ãí³çäà, âèâîäêà ç 45 ïòàøåíÿò ³ ïàðè äîðîñëèõ ïòàõ³â. Êð³ì òîãî, ç ðîêàìè ãí³çäî áóäå íàäáóäîâóâàòèñÿ ³ âàãà éîãî ïîñò³éíî çá³ëüøóâàòèìåòüñÿ. Ëåëåêè âçàãàë³ íå ëþáëÿòü õèñòêèõ îïîð äëÿ ãí³çäà, òîìó ãí³çä³âë³ êðàùå íå óêð³ïëþâàòè íà ìîëîäèõ äåðåâàõ ÷è òîíêèõ ã³ëêàõ âîíà áóäå õèòàòèñÿ, ³ ïòàõè íàâðÿä ÷è ïîñåëÿòüñÿ. Õî÷à îäíîãî ðàçó íà ×åðí³ã³âùèí³ äîâåëîñÿ áà÷èòè ãí³çäî, ÿêå áóëî çáóäîâàíå íà á³÷í³é ã³ëö³ ñîñíè äàëåêî â³ä ñòîâáóðà. Ïòàõ, ùî ñèä³â ó íüîìó, ãîéäàâñÿ â³ä â³òðó, í³áè â ãàìàêó. Áóäóâàòè ãí³çä³âë³ òðåáà äî ïðèëüîòó ëåëåê âîñåíè ÷è âçèìêó. Îäíàê, ÿêùî ïëàòôîðìà âñòàíîâëåíà íàâ³òü ó êâ³òí³ òðàâí³, êîëè ÷îðíîãóçè âæå íàñèäæóþòü ÿéöÿ, ó íå¿ ùå çàëèøàºòüñÿ øàíñ áóòè çàñåëåíîþ. Ó âèïàäêó çàãèáåë³ ÿºöü ÷àñòèíà ëåëåê ïðèñòóïຠäî ãí³çäóâàííÿ ïîâòîðíî. Íå îáîâÿçêîâî ïòàõè çàéìóòü ãí³çä³âëþ ïåðøî¿ æ âåñíè, ê³ëüêà ðîê³â âîíà ìîæå ïóñòóâàòè. Àëå ÿêùî ¿¿ âåñü ÷àñ ï³äòðèìóâàòè â íàëåæíîìó ñòàí³, ëåëåêè ðàíî ÷è ï³çíî ïðèëåòÿòü. Íà îêîëèö³ ì. Êðîëåâöÿ íà Ñóìùèí³ ç äåñÿòîê ðîê³â íà âåðõ³âö³ ñóõîãî ñòîâáóðà áîââàí³ëî ïîðîæíº êîëåñî ç âîçà, àëå çðåøòîþ íà íüîìó òàêè çÿâèëîñÿ ãí³çäî. 101
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ïîáóäîâîþ øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü ìîæóòü çàéìàòèñÿ íå ò³ëüêè ñ³ëüñüê³ æèòåë³, à é ìåøêàíö³ ì³ñò. Âàæëèâî ëèøå, ùîá ëåëåêàì áóëî äå çäîáóâàòè ¿æó. Ãí³çä³âëÿ öå øòó÷íà ÷è ïðèðîäíà îïîðà, íà ÿê³é çíàõîäèòüñÿ ãí³çäî. Øòó÷í³ ãí³çä³âë³ äëÿ á³ëîãî ëåëåêè ìîæíà âëàøòîâóâàòè íà äåðåâàõ, ñòîâïàõ, æèòëîâèõ òà ãîñïîäàðñüêèõ áóä³âëÿõ.  ðîë³ îñíîâè äëÿ ãí³çäà ìîæóòü âèñòóïàòè ð³çíîìàí³òí³ ãîòîâ³ ïðåäìåòè: êîëåñà â³ä âîç³â ³ âåëîñèïåä³â, àâòîìîá³ëüí³ øèíè, ëåãê³ ìåòàëåâ³ áîðîíè ³ ò.ï., à òàêîæ ñïåö³àëüíî çáèò³ ïîìîñòè ç äîùîê, ã³ëîê ÷è æåðäèí àáî çâàðåí³ ç ìåòàëåâèõ ÷àñòèí. Òàê³ ñïîðóäè ïîâèíí³ ìàòè ä³àìåòð áëèçüêî ìåòðà. Ïî êðàÿõ ¿õ áàæàíî ïðèáèâàòè ÷è ïðèâàðþâàòè âåëèê³ öâÿõè, ïëàíêè àáî ïðóòèêè, ÿê³ íå äàäóòü ðîçïàäàòèñÿ ã³ëêàì ç ãí³çäà. Íà äåðåâ³ òàêà ãí³çä³âëÿ ìîæå ðîçì³ùóâàòèñÿ íà çð³çàí³é âåðõ³âö³ ÷è â îñíîâ³ òîâñòî¿ á³÷íî¿ ã³ëêè. Íàâêîëî íå¿ òðåáà îáð³çàòè âñ³ ã³ëêè, ùî çàâàæàþòü ï³äëüîòó. Ó íàéïðîñò³øîìó âèïàäêó ìîæíà îá³éòèñÿ íàâ³òü áåç äîäàòêîâî¿ îñíîâè äëÿ ãí³çäà. ßêùî äåðåâî çàê³í÷óºòüñÿ íà âåðõ³âö³ ðîçâèëêîþ ç ê³ëüêîõ ã³ëîê, ìîæíà ¿õ çð³çàòè íåäàëåêî â³ä ðîçãàëóæåííÿ. ³äð³çêè öèõ ã³ëîê äîâæèíîþ ç ìåòð ïðèáèâàþòüñÿ ïîïåðåê äî ñó÷ê³â, ùî çàëèøèëèñÿ. Íà îòðèìàíó òàêèì øëÿõîì ðàìó çâåðõó ïðèáèâàþòü ùå ê³ëüêà ã³ëîê ÷è äîùîê, ÿê³ é áóäóòü ïëàòôîðìîþ äëÿ ãí³çäà. Òå æ ñàìå ìîæíà çðîáèòè ³ â îñíîâ³ îäí³º¿ ÷è ê³ëüêîõ áîêîâèõ ã³ëîê. Øòó÷íó ãí³çä³âëþ ìîæíà âñòàíîâèòè ³ íà ñòîâï³. Äëÿ ö³º¿ ìåòè êðàùå âèêîðèñòàòè ñïåö³àëüíî âêîïàíèé äåðåâÿíèé, áåòîííèé ÷è çàë³çíèé ñòîâï. Ïðèâàáëþâàòè ëåëåê íà ä³þ÷³ îïîðè åëåêòðîë³í³é ÷è çâÿçêó íå ñë³ä. Âêîïóâàòè ñòîâï ó çåìëþ òðåáà íàä³éíî, ùîá â³í âèòðèìàâ òÿãàð ãí³çäà íàâ³òü ï³ä ÷àñ ñèëüíîãî â³òðó ìåòð³â íà ï³âòîðà â çåìëþ. Äî äåðåâÿíîãî ñòîâïà îñíîâà äëÿ ãí³çäà çâè÷àéíî ïðèáèâàºòüñÿ, äî çàë³çíîãî ÷è çàë³çîáåòîííîãî ÷àñò³øå ïðèâàðþºòüñÿ. Ìîæíà çðîáèòè êîíñòðóêö³þ, ÿêà îäÿãàºòüñÿ íà âåðõíþ ÷àñòèíó ñòîâïà. Ùîá ëåëåêà ïîñåëèâñÿ ó âàñ íà ñàðà¿ ÷è íà áóäèíêó, ìîæíà ïåðåêèíóòè ÷åðåç äàõ äâ³ âÿçêè õìèçó äîâæèíîþ áëèçüêî ìåòðà ³ ä³àìåòðîì ç ï³âìåòðà. Íà íèõ âñòàíîâëþºòüñÿ îñíîâà äëÿ ãí³çäà. Çàì³ñòü õìèçó ìîæíà âèêîðèñòàòè î÷åðåò, êîìèø ÷è ñîëîìó, à òàêîæ âåëèê³ ïîë³íà. Òàê³ âÿçêè ³ì³òóþòü ñîëîìÿíèé äàõ, äå ïîëþáëÿþòü ñåëèòèñÿ ëåëåêè. ²íîä³ âîíè âëàøòîâóþòü íà íèõ ãí³çäà ³ áåç ïîäàëüøî¿ äîïîìîãè ëþäèíè. Á³ëüø 102
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³
гçí³ âàð³àíòè øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü äëÿ á³ëîãî ëåëåêè.
íàä³éíèé ñïîñ³á óñòàíîâêà øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü íà îñîáëèâèõ íàêëàäêàõ íà äàõ ó âèãëÿä³ êîçåë. Òàê³ êîíñòðóêö³¿ óñï³øíî 103
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Øòó÷íà ãí³çä³âëÿ äëÿ âñòàíîâëåííÿ íà äàõó.
âèêîðèñòîâóþòüñÿ ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ ªâðîïè. ¯õ ðîáëÿòü ³ç ì³öíèõ äåðåâÿíèõ áðóñ³â äîâæèíîþ áëèçüêî 130 ñàíòèìåòð³â. Çáèâàþòüñÿ áðóñè õðåñò-íàâõðåñò, ùîá âèéøëè äîâã³ ê³íö³ â ìåòð äîâæèíîþ ³ êîðîòê³ áëèçüêî 30 ñàíòèìåòð³â. Êîçëà âñòàíîâëþþòüñÿ íà äàõó, à çâåðõó ïðèêð³ïëþºòüñÿ ãí³çä³âëÿ. ª é ³íø³ âàð³àíòè ãí³çä³âåëü íà äàõó. Îñíîâó ãí³çäà ìîæíà óêð³ïèòè íà ñâîºð³äí³é ðåø³òö³ ç æåðäèí, ïðèëàøòóâàòè íà äàõó êîëåñî ³ ò.ä. Íàêëàäí³ ãí³çä³âë³ áàæàíî ïðèâÿçóâàòè ç îáîõ áîê³â äàõó â³ðüîâêàìè ÷è äðîòîì, ùîá ¿õ íå ñêèíóëî ñèëüíèì â³òðîì. Ðîáëÿòü ãí³çä³âë³ ³ íà ð³çíèõ áóä³âëÿõ ç ïëîñêèì âåðõîì âîäîíàï³ðíèõ áàøòàõ, íàï³âçðóéíîâàíèõ ñòàðèõ áóä³âëÿõ, ïëîñêèõ äàõàõ ³ ò.ï. ßêùî º øèðîêà ð³âíà ïëîùàäêà, ìîæíà íà í³é îäðàçó ðîáèòè ãí³çäî áåç äîäàòêîâèõ ïðèñòîñóâàíü. Òðåáà çàáåçïå÷èòè ëèøå, ùîá ã³ëêè ç íüîãî íå ðîçïàäàëèñÿ. Äëÿ öüîãî ìîæíà ïðèëàøòóâàòè, íàïðèêëàä, ñâîºð³äíèé áîðäþð ³ç öåãëèí. À âçàãàë³ øòó÷í³ ãí³çä³âë³ äëÿ ëåëåê ìîæóòü áóòè äóæå ð³çíîìàí³òíèìè. Âñå çàëåæèòü â³ä êîíêðåòíèõ óìîâ, íàÿâíîãî ìàòåð³àëó ³ âàøî¿ ôàíòà糿 òà ìîæëèâîñòåé. Ãîëîâíå ïðè öüîìó ìàòè áàæàííÿ äîïîìîãòè ïòàõàì ³ äîòðèìóâàòèñÿ äåÿêèõ ì³í³ìàëüíèõ âèìîã. ßê ³ áàãàòî ³íøèõ âåëèêèõ ïòàõ³â, ëåëåêè á³ëüø îõî÷å çàéìàþòü ñòàð³ ãí³çäà, í³æ áóäóþòü íîâ³. Òàê ùî, êîëè âè õî÷åòå ïðèâàáèòè ¿õ, ïîòð³áíî íå ïðîñòî ñïîðóäèòè îñíîâó äëÿ ãí³çäà, à ç³ì³òóâàòè é ñàìå ãí³çäî. Ãîë³ ïëàòôîðìè çàñåëÿþòüñÿ çíà÷íî 104
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ð³äøå, í³æ øòó÷í³ ãí³çäà íà íèõ. Íà îñíîâó êëàäóòü øàð 1030 ñàíòèìåòð³â ñóõîãî õìèçó, â ñåðåäèíó òðîõè ñ³íà, òðàâè, ìîõó. Ìîæíà çì³øàòè âñå öå ç íåâåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ ñóõîãî êîðîâÿ÷îãî ÷è ê³íñüêîãî ãíîþ. Äëÿ ïîëåãøåííÿ ñïîðóäæåííÿ ãí³çäà, îñîáëèâî íà âåëèê³é âèñîò³, äîö³ëüíî çàðàí³ çàãîòóâàòè ê³ëüêà âÿçîê õìèçó ïî äîâæèí³ îñíîâè äëÿ ãí³çäà, ÿêùî âîíà ïðÿìîêóòíà, àáî ð³çíî¿ äîâæèíè, êîëè îñíîâà êðóãëà. Âÿçêè ù³ëüíî óêëàäàþòü ³ ïðèâÿçóþòü øïàãàòîì ÷è òîíêèìè ìîòóçêàìè. Äðîòîì ¿õ ìîæíà ïðèêð³ïèòè ò³ëüêè çíèçó, ùîá ïòàõè íå ïîðàíèëè ñîá³ íîãè. Ñòàð³ ëåëå÷³ ãí³çäà ãåòü á³ë³ â³ä ïîñë³äó. Ùîá âàøà áóä³âëÿ á³ëüøå íàãàäóâàëà òàêó îñåëþ, ïîáðèçêàéòå ãí³çäî âàïíîì. Øòó÷í³ ãí³çäà âëàøòîâóþòü òàêîæ, êîëè òðåáà ïîíîâèòè ÷è â³äðåìîíòóâàòè çðóéíîâàíå ïðèðîäíå ãí³çäî íà ì³öí³é ùå îïîð³. Ïîáóäîâà øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü äëÿ á³ëîãî ëåëåêè ñòàðà íàðîäíà òðàäèö³ÿ. Öèì çàéìàëèñÿ ùå íàø³ äàëåê³ ïðåäêè. Ïðèâàáëþâàííÿ ëåëåê íà ãí³çäóâàííÿ áóëî ñâîºð³äíèì åëåìåíòîì
Øòó÷í³ ãí³çä³âë³ íà äàõàõ æèòëîâèõ òà ãîñïîäàðñüêèõ áóä³âåëü íàéá³ëüø ïîøèðåíèé âàð³àíò ó äåÿêèõ êðà¿íàõ, íàïðèêëàä ó ͳìå÷÷èí³. Ó íàñ æå ¿õ çóñòð³íåø íå ÷àñòî. Ñ. Äåì³âùèíà, Êè¿âñüêà îáëàñòü. Ôîòî Â.². Ïîëîâèö³.
105
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
àãðàðíî¿ ìà㳿. Ââàæàëîñÿ, ùî ëåëå÷³ ãí³çäà ñïðèÿþòü óðîæàþ, çëàãîä³, äîáðîáóòó. Çðîçóì³ëî, ùî ìîæíà íå ò³ëüêè ïîêëàäàòèñÿ íà äîëþ, à é äîïîìîãòè ïîñåëèòèñÿ òàêîìó ö³ííîìó ïòàõîâ³. Ëåëåêè îö³íèëè çàïðîøåííÿ ³ ñòàëè ãí³çäèòèñÿ íà îá³éñòÿõ. Îñü ùî ïèñàâ êè¿âñüêèé îðí³òîëîã Â.Þ. Ãåðõíåð, ÿêèé âèâ÷àâ ó 1909 ðîö³ ïòàõ³â ˳òèíñüêîãî ïîâ³òó íà ³ííè÷èí³: Äîñèòü íà ãîð³ ïîêð³âë³ äîáðå ïðèòÿòè ñòàðå êîëåñî, ùîá ÷îðíîãóçè çàðàç æå éîãî ïîì³òèëè é óâàæíî îáäèâèëèñÿ. ßêùî æ ïîáëèçó º ñòàâîê àáî áîëîòî ³ ì³ñöå ïîð³âíþþ÷è òèõå, òî ÷îðíîãóçè çàðàç ðîçïî÷èíàþòü çàáóäîâó, ÿêó ïîò³ì ùîðîêó ëàãîäÿòü, ³ çãîäîì âîíà äîõîäèòü âåëè÷åçíèõ ðîçì³ð³â. Ïðè ðîçðîáö³ çàõîä³â ïî îõîðîí³ ÷îðíîãóç³â â÷åíèì íå òðåáà áóëî âèíàõîäèòè ùîñü îñîáëèâå. Äîñèòü âèâ÷èòè íàðîäíèé äîñâ³ä. Ïðîòÿãîì 15 ðîê³â ÿ ïðîâîäèâ ñïåö³àëüí³ äîñë³äæåííÿ ïîáóäîâè øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü äëÿ á³ëîãî ëåëåêè. Îäíèì ³ç ãîëîâíèõ çàâäàíü áóëî âñòàíîâèòè ÿê³ âàð³àíòè ÷àñò³øå âëàøòîâóþòüñÿ ëþäüìè ³ ùî âïëèâຠíà çàñåëåííÿ ¿õ ïòàõàìè. Âèÿâèëîñÿ, ùî äâ³ òðåòèíè âñ³õ ãí³çä³âåëü âëàøòîâóþòüñÿ íà äåðåâàõ. Çíà÷íî ð³äøå íà ñòîâïàõ ³ çîâñ³ì ð³äêî íà áóä³âëÿõ. Ïðè÷îìó íà äàõàõ ãí³çä³âë³ ó çàõ³äíèõ îáëàñòÿõ Óêðà¿íè áóäóþòü çíà÷íî ÷àñò³øå, í³æ ó ñõ³äíèõ ³ öåíòðàëüíèõ.  ðîë³ îñíîâè äëÿ ãí³çäà ÷àñò³øå âñüîãî âèêîðèñòîâóºòüñÿ äåðåâÿíèé ïîì³ñò àáî êîëåñî ç âîçà. гäøå ðîáëÿòü ìåòàëåâ³ îïîðè àáî ³íø³ âàð³àíòè ãí³çä³âåëü. Äîñë³äæåííÿ ïîêàçàëè, ùî äëÿ ëåëåê íåìà âåëèêî¿ ð³çíèö³ íà ÷îìó ³ ç ÷îãî ïîáóäîâàíà øòó÷íà ãí³çä³âëÿ. Öå çàëåæèòü â îñíîâíîìó â³ä ëþäåé. Òàê ùî º ÷èìàëèé ïðîñò³ð äëÿ âàøî¿ òâîð÷îñò³.  óìîâàõ Óêðà¿íè íàéá³ëüø ïåðñïåêòèâíèìè ìîæíà ââàæàòè ð³çíîìàí³òí³ âàð³àíòè øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü íà äåðåâàõ. Âîíè ÷àñò³øå âñüîãî âëàøòîâóþòüñÿ ëþäüìè, îõî÷å çàñåëÿþòüñÿ ëåëåêàìè, ïðîñò³ é äåøåâ³ ó âèãîòîâëåíí³. Âëàøòîâóâàòè ¿õ ìîæíà ïîâñþäè, íàâ³òü ó ñòåïîâ³é çîí³ äåðåâà º â íàñåëåíèõ ïóíêòàõ ³ çàïëàâàõ ð³ê. Ðàçîì ç òèì, ãí³çä³âë³ íà äåðåâàõ ìàþòü ³ íèçêó íåäîë³ê³â. Ïî-ïåðøå, ìàëà ñâîáîäà ìàíåâðó ãí³çä³âëþ ìîæíà ïðèëàøòóâàòè ò³ëüêè òàì, äå º ïðèäàòíå äëÿ öüîãî äåðåâî. Ïîäðóãå, ìåíøà íàä³éí³ñòü ³ äîâãîâ³÷í³ñòü. Îïîðí³ ã³ëêè àáî ñòîâáóð íàâ³òü æèâîãî äåðåâà, îñîáëèâî ìÿêî¿ ïîðîäè (òîïîëÿ, âåðáà à íà íèõ ãí³çä³âë³ áóäóþòü íàé÷àñò³øå), ç ÷àñîì ñëàáøàþòü, ðóéíóþòüñÿ ³ ìîæóòü áóòè çëàìàí³ â³òðîì. Ãí³çä³âë³ íà æèâèõ äåðåâàõ îêð³ì óñüîãî ³íøîãî ïîòðåáóþòü ïîñò³éíîãî äîãëÿäó: 106
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ÿêùî ðåãóëÿðíî íå îáð³çàòè â³äðîñòàþ÷³ íàâêîëî ïëàòôîðìè ïàãîíè, âîíà ìîæå á³ëüøå íå çàéìàòèñÿ ïòàõàìè. Ãí³çä³âë³ íà ñïåö³àëüíî âêîïàíèõ ñòîâïàõ àáî ìåòàëåâèõ òðóáàõ ïîçáàâëåí³ öèõ íåäîë³ê³â. Ñòîâï ìîæíà âñòàíîâèòè ó áóäüÿêîìó ñëóøíîìó ì³ñö³, ãí³çä³âëÿ íà íüîìó áóäå á³ëüø íàä³éíîþ. Ìåòàëåâó çâàðíó êîíñòðóêö³þ íà áåòîííîìó ñòîâï³ ìîæíà âçàãàë³ âñòàíîâèòè íà â³êè. Àëå âëàøòóâàííÿ òàêèõ ãí³çä³âåëü äîñèòü êîï³òêà ñïðàâà, ÿêà äî òîãî æ âèìàãຠïåâíèõ ô³íàíñîâèõ çàòðàò. Íå âàðòî çàëèøàòè ïîçà óâàãîþ ³ ãí³çä³âë³ íà äàõàõ. Âñåòàêè öå êëàñè÷íèé âàð³àíò ïðèâàáëþâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè íà ãí³çäóâàííÿ. Ùå º ëþáèòåë³ ïðèðîäè, ÿê³ áàæàþòü áà÷èòè â ñåáå íà áóäèíêó ÷è ñàðà¿ ñ³ìåéñòâî ÷àð³âíîãî ïòàõà. Òà é áóäåìî ñïîä³âàòèñÿ íà â³äíîâëåííÿ ñòàðèõ ïðèðîäîîõîðîííèõ òðàäèö³é. Êð³ì òîãî, ëåëåêó ìîæíà ïðèâàáëþâàòè ³ ç ö³ëêîì ïðàãìàòè÷íèõ ì³ðêóâàíü. Íàïðèêëàä, ðåñòîðàí÷èê ÷è êàôå îáàá³÷ äîðîãè (¿õ çàðàç ÷àñòî ³ìåíóþòü ³ îôîðìëÿþòü ó íàðîäíîìó ñòèë³ êîð÷ìà, øèíîê ³ ò.ï.) áóäå á³ëüø ïðèâàáëèâèì äëÿ â³äâ³äóâà÷³â, îñîáëèâî òóðèñò³â, ÿêùî íà éîãî äàõó çíàõîäèòüñÿ ëåëå÷å ãí³çäî. Òàêà êîð÷ìà ç ëåëåêàìè º, íàïðèêëàä, ó ñ. Òàöåíêè íåïîäàë³ê â³ä Êèºâà. Ò³ëüêè âèãðຠâ³ä ãí³çäà íà äàõó ³ åòíîãðàô³÷íèé àáî êðàºçíàâ÷èé ìóçåé, ðîçì³ùåíèé ó ñ³ëüñüê³é õàò³. (Íó é ñêàæè òåïåð, ùî íåïðàâäà, í³áè ëåëåêà ïðèíîñèòü ñòàòêè ùå é ÿê ïðèíîñèòü. ² ÿê âñå ïîâåðòàºòüñÿ íà êðóãè ñâîÿ!) ²ìîâ³ðí³ñòü çàñåëåííÿ ãí³çä³âåëü ï³äâèùóºòüñÿ ïðè ðîñò³ ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê, òîáòî çàðàç äëÿ öüîãî íåïîãàí³ óìîâè. Êîëè ç ðîêó â ð³ê ïòàõàì äîâîäèòüñÿ øóêàòè íîâ³ ì³ñöÿ äëÿ îñåë³, çàéìàòèñÿ ìîæóòü ³ íå çîâñ³ì âäàë³ ñïîðóäè, ÿê³ áàãàòî ðîê³â ïóñòóâàëè. Ïîáóäîâà øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü ìîæå ï³äòðèìóâàòè ïòàõ³â, îñîáëèâî ïðè çàñåëåíí³ íîâèõ òåðèòîð³é. Ö³êàâèé ó öüîìó â³äíîøåíí³ äîñâ³ä ðîñ³éñüêîãî ïðèðîäîëþáà Ê.Ì. Âîëêîâà. Ó ñ. ²ëüìåíî Íîâãîðîäñüêî¿ îáëàñò³ øëÿõîì âëàøòóâàííÿ ãí³çä³âåëü íà äåðåâàõ éîìó âäàëîñÿ ñòâîðèòè çà ê³ëüêà ðîê³â âåëèêå ïîñåëåííÿ ÷îðíîãóç³â. Ó 1978 ðîö³ íàðàõîâóâàëîñÿ âæå 13 çàñåëåíèõ ãí³çä, õî÷à äî 1970 ðîêó ëåëåê ó ñåë³ íå áóëî çîâñ³ì. Óñï³õ êîëîí³çàö³¿ íîâèõ çåìåëü âçàãàë³ çíà÷íîþ ì³ðîþ çàëåæèòü â³ä òîãî, ÿê ïòàõ³â çóñòð³÷àþòü ëþäè. Ó ñ. Çàð³÷íîìó â Ìîðäî⳿ âåñíîþ 1995 ðîêó çÿâèâñÿ á³ëèé ëåëåêà ³ ïî÷àâ áóäóâàòè ãí³çäî íà òåëåãðàôíîìó ñòîâï³. Íåçàáàðîì ïðèëåò³â ³ 107
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
äðóãèõ ïòàõ. Àëå íåäîáóäîâàíå ãí³çäî áóëî çðóéíîâàíå ì³ñöåâèìè æèòåëÿìè ç îñòðàõó, ùî ëåëåêè ïîøêîäÿòü ïîñ³âè îã³ðê³â(!). Öå áóëà ïåðøà ñïðîáà ãí³çäóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Ìîðäî⳿. Íà æàëü, íåâäàëà. Ó ñåðåäèí³ 1970-õ ðîê³â ïàðà ëåëåê çðîáèëà ñïðîáó çàãí³çäèòèñÿ â ñåëèù³ Ïàâë³âñüêà Ñëîáîäà Ìîñêîâñüêî¿ îáëàñò³. Àëå ï³ñëÿ çàãèáåë³ îäíîãî ç ïòàõ³â â³ä ðóê õëîï÷àê³â ³íøèé çàëèøèâ öå ì³ñöå. Ó íàñòóïí³ ðîêè òóò çóñòð³÷àëè ëèøå ïîîäèíîêèõ ÷îðíîãóç³â, ÿê³ ãí³çäèòèñÿ íå íàìàãàëèñÿ. Òàì æå, äå äî ëåëåê â³äíîñÿòüñÿ á³ëüø ãîñòèííî, ³ ðåçóëüòàò áóâຠçîâñ³ì ³íøèì. Ó ñ. Òðóäîâîìó íà Äîíå÷÷èí³ ö³ ïòàõè òàêîæ çÿâèëèñÿ âïåðøå. Ïî÷àëè áóäóâàòè ãí³çäî, ³ ïåðåáðàëè ç ö³ºþ ìåòîþ âñ³ ñòîâïè â³ä ïî÷àòêó äî ê³íöÿ ñåëà, àëå í³÷îãî â íèõ íå âèõîäèëî. Äóâ ñèëüíèé â³òåð, ³ ã³ëêè âåñü ÷àñ ïàäàëè. Òîä³ íà äîïîìîãó ïðèéøëè ëþäè. Çà ³í³ö³àòèâîþ ãîëîâè ì³ñöåâîãî êîëãîñïó, çâàðèëè çàë³çíå êîëåñî ³ óêð³ïèëè éîãî ïðè â¿çä³ â ñåëî. Íà íüîìó é ïîñåëèëèñÿ ëåëåêè. ÏÅÐÅ̲ÙÅÍÍß ÆÈÒËÎÂÈÕ ÃͲÇÄ
Í
åîáõ³äí³ñòü ïåðåì³ùåííÿ ãí³çä âèíèêàº, êîëè âîíè çíàõîäÿòüñÿ â íåï³äõîæèõ äëÿ öüîãî ì³ñöÿõ, òàì, äå ïîâèíí³ ïðîâîäèòèñÿ áóä³âåëüí³ ðîáîòè, ÿêùî º çàãðîçà ¿õ ïàä³ííÿ ³ ò.ï. Ïåðåíîñ æèòëîâèõ ãí³çä äóæå êëîï³òíà ñïðàâà, ÿêà íå ìຠäî òîãî æ ñòîïðîöåíòíî¿ ãàðàíò³¿ óñï³õó. Òîìó, ÿêùî º ìîæëèâ³ñòü â³äòÿãíóòè, ñêàæ³ìî, ðåìîíò äàõó ÷è ÿêîñü òèì÷àñîâî óêð³ïèòè ãí³çäî, ùî çíàõîäèòüñÿ â àâàð³éíîìó ñòàí³, ïåðåì³ùåííÿ éîãî êðàùå âñüîãî çðîáèòè âæå ï³ñëÿ âèëüîòó ïòàøåíÿò. Ïåðåíîñ ãí³çä ç ïòàøåíÿòàìè òðåáà ðîáèòè ëèøå â ðàç³ êðàéíüî¿ íåîáõ³äíîñò³. Ïåðåì³ùåííÿ ïðîâîäèòüñÿ â ê³ëüêà åòàï³â: • ïîáóäîâà íåäàëåêî â³ä ñòàðîãî ãí³çäà íîâîãî, éîãî òðåáà çðîáèòè çà ê³ëüêà äí³â, ùîá ëåëåêè çâèêëè äî íîâî¿ áóä³âë³; • âèëó÷åííÿ ïòàøåíÿò ç³ ñòàðîãî ãí³çäà; • çíÿòòÿ ñòàðîãî ãí³çäà, öå òðåáà ðîáèòè îáîâÿçêîâî é îäðàçó æ; • ïîñàäêà ïòàøåíÿò ó íîâå ãí³çäî. Îïòèìàëüíèé â³ê ïòàøåíÿò äëÿ ïåðåì³ùåííÿ ãí³çäà 23 òèæí³. Êëàäêà òà ìàëåíüê³ ïòàøåíÿòà ìîæóòü áóòè çàëèøåí³ áàòüêàìè. ßêùî æ âîíè é ïîâåðíóòüñÿ, òî íå øâèäêî, òîìó çàëèøàºòüñÿ íåáåçïåêà çàãèáåë³ ÿºöü ÷è ïóõîâèê³â â³ä ïåðå108
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ îõîëîäæåííÿ. Äîðîñë³ ïòàøåíÿòà ìîæóòü âèñòðèáíóòè ç ãí³çäà ïðè òóðáóâàíí³. Êð³ì òîãî, âîíè âæå â³ëüíî õîäÿòü ïî ãí³çäó, à îñê³ëüêè íîâå æèòëî ¿ì ùå íå çíàéîìå, º ðèçèê ïàä³ííÿ ç íüîãî. Çàíîâî çáóäîâàíå ãí³çäî ïîâèííî çíàõîäèòèñÿ ÿêîìîãà áëèæ÷å äî ñòàðîãî, àëå â îêðåìèõ âèïàäêàõ óäàâàëàñü ïåðåñàäêà íàâ³òü íà â³äñòàíü äî 200 ìåòð³â. Ïåðåì³ùåííÿ âèâîäêà ç³ çðîçóì³ëèõ ïðè÷èí íå ìîæíà ïðîâîäèòè çà íåãîäè ñèëüíèé â³òåð, äîù, õîëîä. ÇÀÕÈÑÒ ËÅËÅÊ ÍÀ ˲ͲßÕ ÅËÅÊÒÐÎÏÅÐÅÄÀײ
Ì
îëîäèé ëåëåêà âïåðøå çàëèøèâ ãí³çäî ³ ï³äíÿâñÿ íà íå çì³öí³ë³ ùå êðèëà. Äîâãî ëåò³òè íå çì³ã ³ ïðèñ³â â³äïî÷èòè ÷åðåç äåê³ëüêà äåñÿòê³â ìåòð³â. Àëå îñü ì³ñöå äëÿ â³äïî÷èíêó ïòàõ âèáðàâ íåâäàëî: ïðèìîñòèâñÿ íà âåðõ³âö³ îïîðè âèñîêîâîëüòíî¿ ë³í³¿. Íå âñòèã â³í çíîâó ðîçïðàâèòè êðèëà, ÿê çà÷åïèâ äðîòè. Ñòðóì ó òèñÿ÷³ âîëüò ï³øîâ ÷åðåç ò³ëî â çåìëþ. Ç îáâóãëåíèìè íîãàìè óïàâ â³í äîíèçó... ²ç çá³ëüøåííÿì åíåðãîìåðåæ³ åëåêòðè÷í³ ñòîâïè ïåðåòâîðèëèñÿ ó ñïðàâæí³é åëåêòðè÷íèé ñò³ëåöü äëÿ áàãàòüîõ ïåðíàòèõ. Â÷åí³ ï³äðàõóâàëè, ùî â êîëèøíüîìó ÑÐÑÐ åëåêòðîë³í³¿ ñòàíîâèëè çàãðîçó äëÿ 300 âèä³â ïòàõ³â. Ãèíóòü íà íèõ íàâ³òü øïàêè ³ ãîëóáè. Àëå íàéá³ëüøà íåáåçïåêà, çâè÷àéíî, äëÿ âåëèêèõ ïòàõ³â ëåëåê ³ õèæàê³â. Íàïðèêëàä, äëÿ ñòåïîâîãî îðëà çàãèáåëü íà åëåêòðîë³í³ÿõ ó ñòåïàõ Ðîñ³¿ ³ Êàçàõñòàíó îäíà ç ãîëîâíèõ ïðè÷èí íèçüêî¿ ÷èñåëüíîñò³. Âëàñíå êàæó÷è, ïðîáëåìà ïòàõè ³ äðîòè íå íîâà. Ùå â 1869 ðîö³ çÿâèëàñÿ ñòàòòÿ Òåëåãðàô ÿê âîðîã ïåðåë³òíèõ ïòàõ³â í³ìåöüêîãî ë³ñ³âíèêà ³ îðí³òîëîãà Ã. Ãåáåëÿ, ÿêèé ïðàöþâàâ â Óìàí³. Âæå íåâäîâç³ ï³ñëÿ ïîÿâè ïåðøèõ òåëåãðàôíèõ ë³í³é îá ¿õ äðîòè ñòàëè ðîçáèâàòèñÿ ïåðåë³òí³ ïòàõè, ùî ì³ãðóþòü óíî÷³. Ïðîâîä³â ó òåìðÿâ³ íå ïîáà÷èø, òà ïåðíàò³ é çâèêëè, ùî í³÷îãî ¿ì íå çàâàæຠâ³ëüíî ë³òàòè. Àëå â ò³ ðîêè ³ ïòàõ³â áóëî áàãàòî, ³ ïðîâîä³â ìàëî, òàê ùî âèïàäêè çàãèáåë³ íå âèêëèêàëè í³ â êîãî îñîáëèâîãî òóðáóâàííÿ. Íàâïàêè, ñòàëè ï³äáèðàòè ï³ä äðîòàìè ìåðòâèõ ïòàõ³â äëÿ íàóêîâèõ ö³ëåé. Òàê, äî ðå÷³, áóëà ñïðîñòîâàíà ïë³òêà ïðî òå, ùî äåðêà÷ ³ ïåðåïåë õîäÿòü äî Àôðèêè ï³øêè çíàõîäèëè ïòàõ³â, ùî ðîçáèëèñÿ â ïîëüîò³. 109
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Íåñòðèìíèé íàòèñê òåõí³÷íîãî ïðîãðåñó ïðîÿâèâñÿ íå ò³ëüêè íà çåìë³ ³ âîä³, àëå é ó ïîâ³òð³. Åëåêòðè÷í³, òåëåôîíí³, òåëåãðàôí³ ë³í³¿ ïîñìóãóâàëè âñþ ïîâåðõíþ ïëàíåòè. Ó í³ìåöüê³é ìîâ³ íàâ³òü òåðì³í çÿâèâñÿ Verdrahtung, ÿêèé ìîæíà ïåðåêëàñòè ÿê çàäðîò³ííÿ. Îñü öåé ñàìèé ôåðäðàòóíã ³ ç³ãðàâ ôàòàëüíó ðîëü äëÿ á³ëîãî ëåëåêè. Çà ï³äðàõóíêàìè îðí³òîëîã³â, ó Çàõ³äí³é ªâðîï³ íà ÷àñòêó åëåêòðîë³í³é ïðèïàäຠáëèçüêî 70% âñ³õ âèïàäê³â çàãèáåë³ ëåëåê. Ó Ïîëüù³, çà äàíèìè Ç. ßêóáöÿ, ìàéæå 75%.  Óêðà¿í³ öÿ öèôðà íå íàáàãàòî ìåíøà 64%. Ç íèõ 80% çàãèíóëè íà îïîðàõ åëåêòðîë³í³é ³ 20% ðîç-
Íàâêîëèøíº ñåðåäîâèùå âæå ãåòü ïîñìóãîâàíå åëåêòðè÷íèìè äðîòàìè, ³ ëåëåêàìè âñå âàæ÷å ç íèìè ðîçìèíàòèñÿ. Ôîòî Â.Ï. ²ëü÷óêà.
áèëèñÿ îá äðîòè. Íàéá³ëüøó íåáåçïåêó åëåêòðîë³í³¿ ñòàíîâëÿòü äëÿ ìîëîäèõ ïîãàíî ë³òàþ÷èõ ïòàõ³â. Íåð³äêî âæå ïåðøèé âèë³ò ñòຠäëÿ íèõ îñòàíí³ì. ßê ïîêàçàëè äîñë³äæåííÿ, ó ÔÐÍ 84% çàãèáëèõ íà åëåêòðîë³í³ÿõ ëåëåê ìîëîä³ ïòàõè, ç íèõ 44% çàê³í÷èëè ñâî¿ äí³ â îêîëèöÿõ ãí³çäà, äå çÿâèëèñÿ íà ñâ³ò. Çíà÷íó íåáåçïåêó ñòàíîâëÿòü åëåêòðîë³í³¿ ³ ï³ä ÷àñ ì³ãðàö³é. Ó Áîëãà𳿠âîñåíè ïåðåë³òí³ çãðà¿ ëåëåê íàðàõîâóþòü âæå òèñÿ÷³ ïòàõ³â. Çà ñâ³ä÷åííÿì Ä. Íàíê³íîâà, êîëè âîíè ïåðåòèíàþòü ðàéîí ç ãóñòîþ åëåêòðè÷íîþ ìåðåæåþ àáî çóïèíÿþòüñÿ òàì íà íî÷³âëþ, ìîæóòü ãèíóòè îäðàçó äåñÿòêè ïòàõ³â ò³ëüêè ç îäí³º¿ òàêî¿ çãðà¿. 110
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³
Òðàâåðñè ç³ ñòîÿ÷èìè ³çîëÿòîðàìè íàéá³ëüø íåáåçïå÷í³ äëÿ ëåëåê.
Íàéá³ëüøå ãèíå ìîëîäèõ ëåëåê, ÿê³ ùå íå ñòèêàëèñÿ ç åëåêòðè÷íèì ìîíñòðîì. Ïðè÷îìó ç ðîêàìè ê³ëüê³ñòü çàãèáëèõ ÷îðíîãóç³â íåâïèííî çá³ëüøóºòüñÿ. Íà ìàã³ñòðàëüíèõ åëåêòðîë³í³ÿõ ó ñîòí³ òèñÿ÷ âîëüò ïòàõ³â ãèíå ìàëî. ³äñòàíü ì³æ ïðîâîäàìè íà îïîðàõ ó íèõ òàêà, ùî íàâ³òü âåëèê³ âèäè íå ìîæóòü ¿õ çà÷åïèòè. Äî òîãî æ òàê³ ë³í³¿ ïðè êîðîòêîìó çàìèêàíí³ â³äêëþ÷àþòüñÿ. ϳäïðèºìñòâà åíåðãîìåðåæ³ çàçíàþòü ïðè öüîìó âåëèêèõ çáèòê³â ³, ïðèðîäíî, â ïåðøó ÷åðãó çàáåçïå÷óþòü òàê³ ë³í³¿ â³äëÿêóþ÷èìè ³ çàõèñíèìè ïðèñòðîÿìè. Ë³í³¿ íàïðóãîþ äî 20 ê³ëîâîëüò íå â³äêëþ÷àþòüñÿ, òîìó é óâàãó íà íèõ åíåðãåòèêè çâåðòàþòü â îñòàííþ ÷åðãó. À ñàìå ë³í³¿ â 1030 ê³ëîâîëüò ³ ñòàíîâëÿòü íàéá³ëüøó íåáåçïåêó äëÿ ïòàõ³â. Ëåëåêè âèêîðèñòîâóþòü îïîðè åëåêòðîë³í³é ÿê ì³ñöÿ â³äïî÷èíêó ³ íî÷³âë³. Îñîáëèâî ÷àñòî âîíè ñ³äàþòü íà íèõ òàì, äå íåìà âåëèêèõ äåðåâ ç ãîëèìè âåðõ³âêàìè. À â ñòåïîâ³é ì³ñöåâîñò³ ñòîâï òàê ³ âçàãàë³ ïðàêòè÷íî ºäèíå çðó÷íå ñ³äàëî. ²íîä³ â ï³ñëÿãí³çäîâèé ïåð³îä äîâîäèòüñÿ áà÷èòè ùîñü íà çðàçîê øå-
Çàõèñò ëåëåê íà îãîëîâêàõ åëåêòðîîïîð ïîëÿãຠïåðø çà âñå â ³çîëÿö³¿ òîêîïðîâ³äíèõ ÷àñòèí, äî ÿêèõ ìîæóòü ä³ñòàòè ïòàõè.
111
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ðåíãè ïî÷åñíî¿ âàðòè ïðîòÿãîì ñîòåíü ìåòð³â à òî é ê³ëîìåòðà äâîõ íà êîæíîìó ñòîâï³ ñèäèòü ïî ëåëåö³. Íàéá³ëüøó çàãðîçó ëåëåêàì ñòàѳäàëî íàä äðîòàìè äëÿ ïòàõ³â. íîâëÿòü òðàâåðñè ç³ ñòîÿ÷èìè ³çîëÿòîðàìè ïòàõ ñ³äຠíà òðàâåðñó ³ âèÿâëÿºòüñÿ â³÷-íà-â³÷ ç ïðîâîäàìè. À ïðèñ³âøè â³äïî÷èòè, ÷îðíîãóç çâè÷àéíî æ õî÷å ïî÷èñòèòè äçüîá. Äëÿ öüîãî í³áèòî âñ³ óìîâè ï³ä ñàìèì íîñîì ³çîëÿòîð. Âæå ÷åðåç ìèòü ïòàõ ç îáâóãëåíèì äçüîáîì ³ ëàïàìè âàëÿºòüñÿ íà çåìë³. Íà îãîëîâêàõ ñòîâï³â ç³ ñòîÿ÷èìè ³çîëÿòîðàìè â³äì³÷åíî á³ëüøå ïîëîâèíè âñ³õ âèïàäê³â çàãèáåë³ ëåëåê íà îïîðàõ åëåêòðîë³í³é. Çâèñàþ÷³ ³çîëÿòîðè íàáàãàòî áåçïå÷í³ø³ äëÿ ïòàõ³â. Ëåëåêà âèä ³ç ìàëî ìàíåâðåíèì øèðÿþ÷èì ïîëüîòîì, òîìó éîìó âàæêî ðîçìèíàòèñÿ ç ïðîâîäàìè, îñîáëèâî íåáåçïå÷í³ âîíè äëÿ ìîëîäèõ ïòàõ³â. Íàñë³äîê íàëüîòó íà äðîòè ÿê ïðàâèëî, ñåðéîçí³ òðàâìè: ïåðåëîìè êðèë, í³ã, ïîøêîäæåííÿ âíóòð³øí³õ îðãàí³â ³ ò.ä. ×àñò³øå âñüîãî òàêà ïðèãîäà çàê³í÷óºòüñÿ ê³íåöü ê³íöåì ñìåðòþ ïòàõà. Ùî òðåáà ðîáèòè? ßê äîïîìîãòè ïòàõàì? Ö³ ïèòàííÿ ÷àñòî çàäàþòü ïðèðîäîëþáè. Òðèâîæèòèñÿ º â³ä ÷îãî. Ë³í³¿ åëåêòðîìåðåæ³ ãîëîâíà çàãðîçà íàøèì ëåëåêàì, ³ çàõèñò ïòàõ³â â³ä çàãèáåë³ îäíå ç ïåðøî÷åðãîâèõ çàâäàíü ïî îõîðîí³ ¿õ. Îãîëîâêè ç³ ñòîÿ÷èìè ³çîëÿòîðàìè, îñîáëèâî ç òðèêóòíèì ðîçì³ùåííÿì ïðîâîä³â, òðåáà ïî ìîæëèâîñò³ çàì³íÿòè ³íøèìè, á³ëüø áåçïå÷íèìè äëÿ ïòàõ³â. Ìîæíà òàêîæ çà³çîëþâàòè äðîòè íà ï³âìåòðàìåòð â³ä ³çîëÿòîðà àáî âñòàíîâèòè çàõèñí³ êîæóõè ç ³çîëþþ÷îãî ìàòåð³àëó íàâêîëî íèõ. Çä³éñíèòè öå íà âåëèêîìó ïðîòÿç³ åëåêòðîë³í³é çàðàç, íà æàëü, íå ðåàëüíî, àëå, ïðèíàéì³, çðîáèòè áåçïå÷íèìè îïîðè, íà ÿêèõ ïîñò³éíî ãèíóòü ïòàõè, ö³ëêîì ìîæëèâî. Ó ïåðøó ÷åðãó òðåáà çâåðíóòè óâàãó íà ñòîâïè á³ëÿ ãí³çä. Âñ³ëÿê³ äðîòÿí³ ïåòë³, ïåðåìè÷êè íàä òðàâåðñàìè òàêîæ ñë³ä çà³çîëþâàòè. Äîáð³ ðåçóëüòàòè äຠòàêîæ óñòàíîâêà ñïåö³àëüíèõ çà³çîëüîâàíèõ ñ³äàë âèùå ³çîëÿòîð³â. 112
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ À âçàãàë³ ïîòð³áíà çì³íà ñàìî¿ ñòðàòå㳿 ðîáîòè åíåðãåòèê³â. Ó ÑØÀ íå äîçâîëÿºòüñÿ ââåäåííÿ â åêñïëóàòàö³þ íîâèõ åëåêòðîë³í³é, ÿêùî âîíè íå îáëàäíàí³ ïòàõîçàõèñíèìè ïðèñòðîÿìè. Ó íàñ æå òàê³ çàñîáè ÿêùî é âèêîðèñòîâóþòüñÿ, òî åôåêòèâí³ñòü ¿õ âêðàé íèçüêà. Ó òîé æå ÷àñ ³ çà êîðäîíîì, ³ â êîëèøíüîìó ÑÐÑÐ áóëè ðîçðîáëåí³ äîñèòü åôåêòèâí³ êîíñòðóêö³¿. Ó ÑØÀ, íàïðèêëàä, óñòàíîâêà íà 2% ñòîâï³â åôåêòèâíèõ â³äëÿêóþ÷èõ ïðèñòîñóâàíü çìåíøóâàëà Çàõèñíèé ïðèñòð³é, ÿêèé ïîºäíóº â³äâîë³êàþ÷å ñ³äàëî ³ áëîêóâàííÿ çàãèáåëü îðë³â íà 98%. ² â ÑÐÑÐ, ³ â Óêðà¿í³ åíåð- ³çîë³òîð³â ç ïðîâîäàìè. ãåòèêè éøëè øëÿõîì óñòàíîâêè íà òðàâåðñàõ ïåðåøêîä ð³çíîìàí³òíèõ ïðèñòðî¿â òèïó ìåòàë³÷íèõ øòèð³â, ïó÷ê³â äðîòó ³ ò.ï. Âîíè çàâàæàþòü ïòàõàì â³ëüíî ñ³äàòè íà òðàâåðñó. Àëå, ÿê ïîêàçàëè äîñë³äæåííÿ îðí³òîëîã³â, ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ öå ò³ëüêè ïîã³ðøèëî ñèòóàö³þ çàãèáåëü ïòàõ³â çðîñëà íà 3060%. Ñïðàâà â òîìó, ùî âîíè âñå îäíî íàìàãàëèñÿ ïðèëàøòóâàòèñÿ â óëþáëåíèõ ì³ñöÿõ, à îáõîäÿ÷è ïåðåøêîäè, íåìèíó÷å çà÷³ïàëè ñòðóìîïðîâ³äí³ ÷àñòèíè. Òîìó íàéá³ëüø ïåðñïåêòèâíèì âàð³àíòîì áóëî âèçíàíî ñóì³ùåííÿ ïåðåøêîäæàþ÷èõ ïîñàäö³ ïðèñòðî¿â ³ç â³äâîë³êàþ÷èìè ñ³äàëàìè. Óñòàíîâêà â³äâîë³êàþ÷îãî ñ³äàëà íàä âåðõí³ì ³çîëÿòîðîì çíèæóâàëà çàãèáåëü õèæèõ ïòàõ³â âäâ³÷³, íàâ³òü áåç ïðèëàøòóâàííÿ ïåðåøêîä. Ó ìîñêîâñüêîìó ÂÍIJ îõîðîíè ïðèðîäè ³ çàïîâ³äíî¿ ñïðàâè áóëî ðîçðîáëåíî ïòàõîçàõèñíèé ïðèñòð³é ³ç â³äâîë³êàþ÷îãî ñ³äàëà íàä âåðõí³ì ³çîëÿòîðîì ³ õîëîñòèõ ³çîëÿòîð³â íà ê³íöÿõ òðàâåðñ ïåðåä ä³þ÷èìè. ijàìåòð õîëîñòîãî ³çîëÿòîðà á³ëüøèé çà øèðèíó òðàâåðñè. ³í áëîêóº ¿¿ ê³íåöü, íå ïåðåøêîäæàþ÷è â òîé æå ÷àñ ïòàõàì ñ³äàòè íà âíóòð³øí³ áåçïå÷í³ ÷àñòèíè. Öÿ êîíñòðóêö³ÿ ïîêàçàëà ñâîþ åôåêòèâí³ñòü äëÿ çàõèñòó õèæàê³â, àëå ìîæå äîïîìîãòè é ëåëåêàì. Ùå á³ëüø åôåêòèâí³, í³æ ïðîñò³ ïåðåøêîäè, â³äëÿêóþ÷³ ïðèñòðî¿. Àëå âîíè é äîðîæ÷³. Ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ âèêîðèñòîâóþòü 113
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
êóë³ ³ç øìàòî÷ê³â äçåðêàë. ϳä ïðîìåíÿìè ñîíöÿ âîíè äàþòü ÿñêðàâ³ ñïàëàõè ñâ³òëà ³ ëÿêàþòü ïòàõ³â. Íàïðèêëàä, ó Ðîñ³¿ áóâ ðîçðîáëåíèé ïðèñòð³é äëÿ çàïîá³ãàííÿ ãí³çäóâàííÿ íà îïîðàõ ËÅÏ äàëåêîñõ³äíîãî ëåëåêè (â³í òåæ ñòàâ ³íäóñòð³àë³çóâàòèñÿ). Öå êóëÿ 4050 ñàíòèìåòð³â ó ä³àìåòð³ ç íàêëåºíèìè íà ïîâåðõíþ äçåðêàëüíèìè ïëàñòèíêàìè. Äî íå¿ ïðèêëåþþòüñÿ òàêîæ äâ³ ëîïàò³, ÿê³ îáåðòàþòü ï³ä â³òðîì ï³äâ³øåíó íà òðîñ³ êóëþ. Õàðê³âñüêèé ³íæåíåð Â.². ßêèìåíêî ñêîíñòðóþâàâ ïðèñòîñóâàííÿ ó âèãëÿä³ ³çîëÿòîðà, â ÿê³é óìîíòîâàí³ ìåòàëåâ³ ïðóæèíêè. ѳäàþ÷è íà íüîãî, ïòàõ îòðèìóº ñëàáêèé íåøê³äëèâèé óäàð ñòðóìó ³ ëåòèòü ãåòü. À ðîçðîáëåíèé ó ÂÍIJïðèðîä³ çàõèñíèé ïðèñòð³é, ÿêèé ïîºäíóâàâ â³äëÿêóþ÷èé åôåêò ³ áåçïå÷íå ñ³äàëî, äîçâîëèâ äîáèòèñÿ çíèæåííÿ çàãèáåë³ õèæèõ ïòàõ³â ó ì³ñöÿõ, äå â³í âèêîðèñòîâóâàâñÿ, íà 90%. Çàõèñò ëåëåê â³ä íàëüîòó íà äðîòè ãðóíòóºòüñÿ ïåðø çà âñå íà òîìó, ùî ¿õ ðîáëÿòü á³ëüø ïîì³òíèìè äëÿ ïòàõ³â. Ó ì³ñöÿõ, äå ïðîâîäè ñòàíîâëÿòü íåáåçïåêó äëÿ ÷îðíîãóç³â, íàïðèêëàä, êîëè åëåêòðîë³í³ÿ ïðîõîäèòü ì³æ ãí³çäîì ³ êîðìîâèìè óã³ääÿìè, íà äðîòàõ ìîæíà óêð³ïèòè ÿñêðàâó ñï³ðàëüíó ñòð³÷êó, âèìïåëè, ùî ìàéîðÿòü íà â³òð³. Äóæå åôåêòèâíèì âèÿâèëîñÿ ï³äâ³øóâàííÿ íà äðîòàõ âèð³çàíèõ ç êàðòîíó ÷è ïëàñòìàñè ñèëóåò³â õèæèõ ïòàõ³â. Òàê³ ñèëóåòè òà ùå ç ÿñêðàâèìè ÷åðâîíèìè î÷èìà çíèæóþòü ñìåðòí³ñòü ïòàõ³â íà ïðîâîäàõ íà 60%. Ó êðà¿íàõ, äå ëåëåêà ñòàâ óæå âåëèêîþ ð³äê³ñòþ, ³äóòü íàâ³òü íà òå, ùî á³ëÿ ãí³çä çàì³íþþòü ïîâ³òðÿí³ åëåêòðîë³í³¿ ï³äçåìíèìè êàáåëÿìè. Öå çâè÷àéíî íàéá³ëüø ðàäèêàëüíå âèð³øåííÿ ïðîáëåìè, àëå äëÿ íàñ, íà æàëü, ìàëî ïðèäàòíå ³ ÷åðåç åêîíîì³÷í³ ïðè÷èíè, ³ çàâäÿêè âèñîê³é ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê äîâåäåòüñÿ âçàãàë³ ïåðåéòè íà êàáåëü. Àëå â îêðåìèõ âèïàäêàõ ìîæíà ðåêîìåíäóâàòè é òàêèé çàñ³á. ÄÎÏÎÌÎÃÀ ËÅËÅÊÀÌ, ÙÎ ÏÎÒÐÀÏÈËÈ Â Á²ÄÓ
ß
êùî íàñòຠçàòÿæíà íåãîäà, ëåëåêàì ñòຠâàæêî âèãîäîâóâàòè ïîòîìñòâî, îñîáëèâî êîëè ïòàøåíÿò áàãàòî. Òîä³ çâè÷àéíî ÷àñòèíà ¿õ âèêèäàºòüñÿ ÷è íàâ³òü ïî¿äàºòüñÿ áàòüêàìè. Äîïîìîãòè ïòàõàì ìîæíà ï³äãîä³âëåþ. Ïòàøåíÿòà ç ïåðøèõ äí³â áåðóòü ¿æó ñàì³ ç äíà ãí³çäà, êóäè ¿¿ â³äðèãóþòü áàòüêè, òîìó ãîñòèíö³ ìîæíà êëàñòè çà äîïîìî114
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ãîþ äîâãî¿ æåðäèíè ïðÿìî äî ëåëå÷î¿ îñåë³. ²íîä³ îáëàäíóþòü íàâ³òü ñïåö³àëüíó ãîä³âíèöþ äå-íåáóäü íà ï³äâèùåíîìó ì³ñö³, íàïðèêëàä, íà äàõó ãàðàæà ÷è ñàðàþ. ¯æåþ äëÿ ëåëåê ìîæóòü ñëóãóâàòè ð³çí³ ìÿñí³ â³äõîäè, äîùîâ³ ÷åðâè, ñâ³æà ÷è ìîðîæåíà ðèáà, êîìàõè, æàáè, äð³áí³ ãðèçóíè ³ ò.ï. Íå ìîæíà ïòàõàì äàâàòè í³÷îãî ñîëîíîãî. Äàòñüêèé ðèáàëêà Ô. ͳëüñåí ñòàâ ï³äãîäîâóâàòè ðèáíèìè â³äõîäàìè ëåëå÷å ñ³ìåéñòâî, ùî æèëî íåïîäàë³ê â³ä éîãî áóäèíêó. ³í ïðèâ÷èâ ïòàõ³â íàâ³òü äî òîãî, ùî âîíè ïðèë³òàëè íà ñâèñò. Öå áóâ ñèãíàë, ùî îá³ä ×è áóäóòü ö³ ïðåêðàñí³ ïòàõè æèòè ïîðó÷ ³ç íàìè, áàãàòî â ÷îìó çàëåæèòü â³ä íàóæå íà ñòîë³. Ùî ìîæå äàòè ï³äãî- øîãî ñòàâëåííÿ äî íèõ. Ôîòî À.À. Ìàòóñà. ä³âëÿ ëåëåê ó ïåð³îä âèãîäîâóâàííÿ ïòàøåíÿò, äîáðå ïîêàçóº òàêèé ïðèêëàä. ͳìåöüêèé îðí³òîëîã-àìàòîð Ð. Ö³ö äëÿ ÷îðíîãóç³â, ÿê³ æèëè ó íüîãî â ñàäêó, âëàøòóâàâ ñïåö³àëüíèé ìàéäàí÷èê íà òðàâ³ ïîáëèçó ãí³çäà, êóäè ðåãóëÿðíî âèêëàäàâ ñâ³æó ðèáó. Ó 1996 ðîö³ íà òåðèòî𳿠ôåäåðàëüíî¿ çåìë³ Øëåçâ³ã-Ãîëüøòåéí óñï³øíî âèâåëè ïòàøåíÿò 183 ïàðè ëåëåê, ç íèõ ëèøå äâ³ çìîãëè âèðîñòèòè 5 ìàëÿò. Îäíà ç íèõ ó ñàäêó Ð. Ö³öà. ϳäãîä³âëÿ ìîæå ìàòè âåëèêå çíà÷åííÿ ³ âåñíîþ, êîëè ï³ñëÿ ïðèëüîòó ÷îðíîãóç³â ðàïòîâî ïîâåðòàþòüñÿ õîëîäè. Íà çàìåðçëèõ âîäîéìàõ ³ çàñí³æåíèõ ëóêàõ ùîñü ¿ñò³âíå çíàéòè âàæêî. Âåñíà 1987 ðîêó áóëà ñóâîðîþ ³ âàæêîþ äëÿ ïòàõ³â. Êîëè âèïàâ ñí³ã ³ âäàðèëè ìîðîçè, ïèñàâ ².Ê. ßöþê ç ñåëà Êðèâ÷óíêà ×åðêàñüêî¿ îáëàñò³, ëåëåêè íà äîáó çàëèøèëè ãí³çäî ³ 115
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
â³äëåò³ëè. Àëå ñêîðî ïîâåðíóëèñÿ çìó÷åí³ ³ ãîëîäí³. Ìè âèíåñëè ¿ì íà ãîðîä âàðåíó ïîð³çàíó êàðòîïëþ ³ øìàòî÷êè ìÿñà. Ñïî÷àòêó áîÿëèñÿ ¿ñòè, ïîò³ì îñâî¿ëèñÿ. Íåìàëî íåïðèºìíîñòåé çàâäàþòü ïòàõàì ðàïòîâ³ ïîâåðíåííÿ õîëîä³â, ïðîñòî ï³çíÿ âåñíà íå òàê ñòðàøíà òîä³ âîíè é ïðèë³òàþòü ï³çí³øå. ²íîä³ áóâàº, ùî ó ïåð³îä ãí³çäóâàííÿ îäèí ³ç ïòàõ³â ïàðè ãèíå. ßêùî öå òðàïèëîñÿ ï³ä ÷àñ íàñèäæóâàííÿ êëàäêè, âîíà ïðèðå÷åíà. Íàñèäæóþ÷îìó ëåëåö³ òðåáà â³äëó÷àòèñÿ äëÿ ãîä³âë³, à ÿéöÿ â öåé ÷àñ çàõîëîíóòü. Òîìó, ÿêùî º òàêà ìîæëèâ³ñòü, êëàäêó êðàùå âñüîãî çàáðàòè ³ ïîêëàñòè ï³ä âèñèäæóþ÷ó ÿéöÿ êóðêó ÷è êà÷êó. Ó ëåëåêè, ùî çàëèøèâñÿ, ùå º øàíñ óòâîðèòè íîâó ïàðó. Êîëè æ â³í áóäå ïðîäîâæóâàòè áåçïë³äíå íàñèäæóâàííÿ, ïî÷èíàòè íîâå æèòòÿ áóäå âæå ï³çíî. Ó âèïàäêó, êîëè íîâà ïàðà óòâîðþºòüñÿ íà òîìó æ ãí³çä³, ÿéöÿ âñå îäíî áóäóòü ñêîð³øå âñüîãî âèêèíóò³ íîâèì ãîñïîäàðåì. ϳñëÿ âèëóïëåííÿ ïòàøåíÿò ¿õ ïîì³ùàþòü ï³ä ÷åðâîíó ëàìïó, ÿêà äຠòåìïåðàòóðó áëèçüêî 30 ãðàäóñ³â àáî, ïðè ¿¿ â³äñóòíîñò³, çàëèøàþòü ï³ä êâî÷êîþ. Ó ïåðø³ òèæí³ ãîäóþòü ëåëåê êîæí³ 23 ãîäèíè. Ïðî ¿æó âèùå âæå ãîâîðèëîñÿ, àëå ïòàøåíÿòàì ïîòð³áí³ ò³ëüêè ñâ³æ³ õàð÷³. Ñïðîáóâàòè ïîâåðíóòè òàêèõ ëåëå÷àò ó ïðèðîäó ìîæíà, ï³äñàäèâøè ¿õ ó ãí³çäî ç ìàëîþ ê³ëüê³ñòþ ïòàøåíÿò òàêîãî æ â³êó. ßêùî îäèí ç áàòüê³â çàãèíóâ ï³ä ÷àñ âèãîäîâóâàííÿ ìàëÿò, ïîäàëüøà ¿õ äîëÿ çàëåæèòü â³ä â³êó. Ìàëåíüêèõ ïòàøåíÿò, ìîëîäøèõ 3 òèæí³â, äîðîñë³ ïòàõè ïîâèíí³ ÷àñòî îá³ãð³âàòè, òîìó ¿õ òàêîæ êðàùå çàáðàòè ³, íàãîäóâàâøè, ïåðåñàäèòè â ³íøå ãí³çäî. Äîðîñë³øèõ ëåëå÷àò ìîæå âèãîäóâàòè ³ îäèí ïòàõ, àëå áàæàíî îðãàí³çóâàòè ï³äãîä³âëþ. Áóâàþòü âèïàäêè çèì³âë³ ëåëåê ó ëþäåé. Çâè÷àéíî öå ïòàõè, ùî ç ÿêèõîñü ïðè÷èí íå â³äëåò³ëè íà ï³âäåíü ïîðàíåí³, õâîð³, îñëàáëåí³. ×àñòî çàëèøàþòüñÿ çèìóâàòè ³ âðÿòîâàí³ ëþäüìè ÷îðíîãóçè, íàâ³òü ÿêùî ìîæóòü ë³òàòè. Çâè÷àéíî, äàëåêî íå çàâæäè âñå çàê³í÷óºòüñÿ áëàãîïîëó÷íî, îñîáëèâî ÿêùî ëåëåêà ñåðéîçíî ïîðàíåíèé ÷è õâîðèé. Òà íàâ³òü êîëè â³í ³ âèæèâ, äàëåêî íå êîæíîìó ïî ñèëàõ òðèìàòè âåëèêîãî ïòàõà âäîìà.  Óêðà¿í³ ÷èìàëî çîîïàðê³â. Êð³ì Êèºâà, º âîíè â Õàðêîâ³, Îäåñ³, Ìèêîëàºâ³, ßëò³ òîùî. Ìîæíà ïåðåäàâàòè ïòàõ³â ó çîîïàðêè, àëå äàòè ïðèòóëîê âñ³ì çíåäîëåíèì ëåëåêàì âîíè, çâè÷àéíî æ, íå çìîæóòü. Êð³ì òîãî, íå ñë³ä çàáóâàòè, ùî öå íå ïàíñ³îíàòè äëÿ áðàò³â íàøèõ ìåíøèõ. Ðîáîòà â³ò÷èçíÿíèõ çîîïàðê³â ñïðÿìîâàíà ïåðø çà âñå íà äåìîíñòðàö³þ òâàðèí â³ä116
ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ â³äóâà÷àì, òîìó ïîðàíåí³, õâîð³ ïòàõè, ÿê³ íå ìàþòü åêñïîçèö³éíî¿ ö³ííîñò³, íå çàâæäè áóäóòü îõî÷å ïðèéìàòèñÿ. Âàðòî ïîäóìàòè ïðî ñòâîðåííÿ ñâîºð³äíîãî öåíòðó, ÿêèé áè çàéìàâñÿ íàäàííÿì äîïîìîãè ïîðàíåíèì ³ õâîðèì ëåëåêàì, òà é ³íøèì òâàðèíàì. Çà çðàçîê ìîæíà âçÿòè õî÷à á çíàìåíèòèé Ëåëå÷èé äâ³ð Õð³ñòîôà Êàöà ó Ñõ³äí³é ͳìå÷÷èí³. Ó íàñ òàêà ïòàøèíà ë³êóâàëüíÿ ìîãëà á óòðèìóâàòèñÿ íà êîøòè ñïîíñîð³â, ïðèðîäîîõîðîííèõ îðãàí³çàö³é, äîáðîâ³ëüíèõ ïîæåðòâ. Âîíà ìîæå áóòè ñòâîðåíà íà áàç³ îäíîãî ç çîîïàðê³â, åêîëîãîíàòóðàë³ñòè÷íèõ öåíòð³â ÷è íàâ³òü ñàìîñò³éíî. Íà ïåðøèõ ïîðàõ îáñëóãîâóâàòè òàêèé öåíòð ìîãëè á îäèí îðí³òîëîã ³ îäèí âåòåðèíàð ïðè äîïîìîç³ ãðîìàäñüêîñò³. ßêùî âè çíàéäåòå õâîðîãî ÷è ïîðàíåíîãî ëåëåêó, êðàùå îäðàçó æ çâåðíóòèñÿ äî âåòåðèíàðà. ³í çìîæå ïîäàòè êâàë³ô³êîâàíó äîïîìîãó. Àëå êîëè òàêî¿ çìîãè íåìà, ìîæëèâî, íàâåäåí³ íèæ÷å ðåêîìåíäàö³¿, ÿê³ áàçóþòüñÿ íà äîñâ³ä³ ðîáîòè í³ìåöüêèõ îðí³òîëîã³â, äîïîìîæóòü âðÿòóâàòè ïòàõà. ßêùî ëåëåêà çíàõîäèòüñÿ â øîö³, éîìó ââîäÿòü íîðàäðåíàë³í, ãëþêîçó, êàðä³àçîë. Éîãî òðåáà âëàøòóâàòè â ñïîê³éíå çàòåìíåíå ïðèì³ùåííÿ. ³ä ñïðîá íàãîäóâàòè òâåðäîþ ÷è ð³äêîþ ¿æåþ ñë³ä óòðèìàòèñÿ, îñê³ëüêè º çàãðîçà çàäóøåííÿ. ³äêðèò³ ðàíè ïðîìèâàþòü ïåðåêèñîì âîäíþ ÷è ðîç÷èíîì ìàðãàíö³âêè, ïîò³ì óâîäÿòü àíòèá³îòèêè âñåðåäèíó àáî ïðèñèïàþòü ðàíó ïîðîøêîì ñòðåïòîöèäó. Êðà¿ ¿¿ îáðîáëÿþòü éîäîì ÷è çåëåíêîþ. ßêùî ïòàõ ïàðàë³çîâàíèé, íàïðèêëàä, ïðè âðàæåíí³ ñòðóìîì, íå ñï³ø³òü éîãî óñèïëÿòè. Òðåáà ïðîòðèìàòè éîãî ï³ä ñïîñòåðåæåííÿì 12 òèæí³. Ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ çà öåé ÷àñ ïðèõîäèòü îäóæàííÿ. ˳êóþòü òàêèõ ëåëåê â³òàì³íîì B6. ×àñò³øå âñüîãî ïðèðîäîëþáàì äîâîäèòüñÿ ìàòè ñïðàâó ç ïåðåëîìàìè. ³äêðèò³ ïåðåëîìè êðèëà ç âèïèíàþ÷èìè ê³ñòêàìè, ðîçðèâàìè ìÿç³â, íåðâ³â çàê³í÷óþòüñÿ àìïóòàö³ºþ. ßêùî øê³ðà ìàëî ÷è çîâñ³ì íå ïîøêîäæåíà, íàêëàäàþòü øèíó àáî ì³öíî ïðèáèíòîâóþòü êðèëî äî ò³ëà. Ïðè÷îìó ÷èì êðàùå çàáåçïå÷åíà íåðóõîì³ñòü êðèëà, òèì á³ëüøå øàíñ³â, ùî ê³ñòêè çðîñòóòüñÿ ïðàâèëüíî ³ ôóíêö³¿ éîãî â³äíîâëÿòüñÿ. ³äêðèò³ ïåðåëîìè í³ã òàêîæ êåïñüêî çàæèâàþòü. ×åðåç ïîãàíå çàáåçïå÷åííÿ êðîâþ ê³íö³âêà ìîæå ïîñòóïîâî â³äìåðòè. Äëÿ êðàùîãî çðîñòàííÿ ê³ñòîê âàæëèâî äàâàòè ëåëåö³ ïðåïàðàòè êàëüö³þ.
117
Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ
Â
1949 ðîö³ â³ä óäàðó ñòðóìó íà åëåêòðîë³í³¿ çàãèíóâ îñòàíí³é á³ëèé ëåëåêà, ÿêèé ãí³çäèâñÿ â Øâåéöàð³¿. Êðà¿íà çàëèøèëàñÿ áåç ïðåêðàñíèõ ÷îðíî-á³ëèõ ïòàõ³â. Òàê ³ ðàõóâàâñÿ á ëåëåêà ó ÷îðíîìó ñïèñêó íåçâîðîòíèõ óòðàò, àëå øâåéöàðö³ ç öèì íå çìèðèëèñÿ. Ó÷èòåëü ã³ìíà糿 é îðí³òîëîã-àìàòîð Ìàêñ Áëüîø ç ãðóïîþ åíòóç³àñò³â âèð³øèëè ïîâåðíóòè ïòàõàì ¿õ óòðà÷åíó áàòüê³âùèíó. Ñåëèùå Àëüòðåó â êàíòîí³ Ñîëîòóðí, ùî ñòî¿òü íà áåðåãàõ ð³÷êè Ààðå, íåâäîâç³ ñòàëî çíàìåíèòèì íà âåñü ñâ³ò. Çâ³äñè ïîâåðíóëèñÿ ëåëåêè â Øâåéöàð³þ. Ó 1948 ðîö³ â Àëüòðåó áóëà çàñíîâàíà ëåëå÷à ñòàíö³ÿ, äå ïî÷àëèñÿ ðîáîòè ïî ðîçâåäåííþ öèõ ïòàõ³â ó íåâîë³. Êóðèðóâàëà ¿õ øâåéöàðñüêà îðí³òîëîã³÷íà ñòàíö³ÿ Çåìïàõ. Ñïî÷àòêó â Àëüòðåó æèëî âñüîãî 20 ìîëîäèõ ëåëåê, ÷àñòèíó ¿õ çàâåçëè ç òîä³ ùå áàãàòîãî ÷îðíîãóçàìè Åëüçàñó (Ôðàíö³ÿ), ³íøèõ êóïèëè ó òîðã³âö³â òâàðèíàìè ç ð³çíèõ êðà¿í. Ëåëåê ïîì³ñòèëè â ñïåö³àëüí³ çàãîíè. Íàäàë³ ¿õ ïëàíóâàëîñÿ ðîçâîäèòè é âèïóñêàòè â îêîëèöÿõ ñòàíö³¿, äå âæå áóëè çáóäîâàí³ øòó÷í³ ãí³çä³âë³. Îäíàê ïåðøà ñïðîáà çàê³í÷èëàñÿ íåâäà÷åþ: ïòàõ³â áóëî çàíàäòî ìàëî, ³ ìîæëèâîñò³ óòâîðåííÿ ïàð áóëè îáìåæåí³, äî òîãî æ äîâåëîñÿ á ÷åêàòè ìàéæå 10 ðîê³â, êîëè äðóãå ïîêîë³ííÿ ¿õ çàãí³çäèòüñÿ â ïðèðîä³. 118
Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ Äî òîãî ÷àñó âæå ³ â ñóñ³äíüîìó Åëüçàñ³ ñïðàâè á³ëîãî ëåëåêè áóëè ïîãàí³ ÷èñåëüí³ñòü ñòð³ìêî ïàäàëà. Ïîãëÿäè îðí³òîëîã³â çâåðíóëèñÿ äî Àëæèðó òàì öåé ïòàõ áóâ ùå áàãàòî÷èñåëüíèì. ϳñëÿ òîãî, ÿê áóëî äîâåäåíî, ùî àëæèðñüê³ ïòàøåíÿòà, âèðîùåí³ ³ âèïóùåí³ â Øâåéöàð³¿, ïîâåðíóòüñÿ ç çèì³âë³ â ªâðîïó, Ì. Áëüîø ó 19591961 ðîêàõ ïðèâ³ç ç Àôðèêè 260 ïòàøåíÿò. 220 ç íèõ âèïóñòèëè â ïåðøó îñ³íü. Âîíè ïðîäåìîíñòðóâàëè ö³ëêîì íîðìàëüíó ïåðåë³òíó ïîâåä³íêó. ßê ïîêàçàëè ïîâåðíåííÿ ê³ëåöü, ëåò³ëè ³ çèìóâàëè ïòàõè íà çâè÷àéíèõ øëÿõàõ ïðîëüîòó ³ ì³ñöÿõ çèì³âë³. Àëå æîäåí ç íèõ ó Øâåéöàð³þ íå ïîâåðíóâñÿ. Çà îòðèìàíèìè ê³ëüöÿìè âèçíà÷èëè, ùî á³ëüøà ÷àñòèíà ëåëåê áóëà âáèòà íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó, áàãàòî ïòàõ³â çàãèíóëî íà åëåêòðîë³í³ÿõ ³ ï³ä êîëåñàìè àâòîìîá³ë³â. Ó çàãîíàõ Àëüòðåó çàëèøèëîñÿ áëèçüêî 50 ëåëåê. ¯õ âèð³øèëè òðèìàòè â íåâîë³ äî äîñÿãíåííÿ ñòàòåâî¿ çð³ëîñò³. Ïòàõè, ùî ï³äðîñòàëè, îáèðàëè ñîá³ ïàðó ³ç çãðà¿ òàê çâàíèõ íàçåìíèõ ëåëåê. Ïòàøåíÿòàì íåçàäîâãî ïåðåä âèëüîòîì ³ç ãí³çäà ï³äð³çàëè ìàõîâ³ ïåðà ³ âîíè íå ìîãëè ïîëåò³òè ãåòü. Îñê³ëüêè ó ëåëåê ñêëàäíå ëèíÿííÿ, ÿêå ïðîäîâæóºòüñÿ äâà ðîêè, íà òðåò³é ð³ê ïåðà âæå íå ï³äð³çàëè, à çâÿçóâàëè êðèëà øê³ðÿíèì ðåì³íöåì. ² îñü íà ÷åòâåðòó âåñíó óòâîðåí³ ïàðè âèïóñêàëè. Ðîáèëè öå â òðåò³é äåêàä³ áåðåçíÿ, êîëè â ïðèðîä³ ëåëåêè ó Øâåéöà𳿠âæå ïðèñòóïàþòü äî ðîçìíîæåííÿ. Çàâäÿêè öüîìó ïòàõè íå ðîçë³òàëèñÿ äàëåêî, à ñåëèëèñÿ íà øòó÷íèõ ãí³çä³âëÿõ â îêîëèöÿõ Àëüòðåó. Ó 1960 ðîö³ çàãí³çäèëàñÿ ïåðøà ïàðà. Íà íàñòóïíèé ð³ê áóëî âæå 13 ãí³çä. Ç 1965 ðîêó ïî÷àëîñÿ ñòâîðåííÿ ïåðèôåð³éíèõ ñòàíö³é. Âñüîãî ¿õ çÿâèëîñÿ 22. Ì. Áëüîø âèõîäèâ ç òîãî, ùî â³äíîâëåííÿ ïîïóëÿö³¿ ëåëåêè áóäå óñï³øíèì ëèøå òîä³, êîëè ïðîõîäèòèìå â áàãàòüîõ ïóíêòàõ. Íà öèõ ñòàíö³ÿõ óòðèìóâàëè íàçåìíèõ ëåëåê äî äîñÿãíåííÿ ñòàòåâî¿ çð³ëîñò³. Á³ëüø³ñòü âèïóùåíèõ ïàð ãí³çäèëàñü íà øòó÷íèõ ãí³çä³âëÿõ â îêîëèöÿõ ñòàíö³é. Ïî âñ³é Øâåéöà𳿠ëþáèòåë³ ïðèðîäè ñïîðóäæóâàëè ãí³çä³âë³, çàêëàäàëè íåâåëèê³ ñòàâêè ³ áîë³òöÿ, ùîá ïòàõàì áóëî äå çäîáóâàòè ¿æó. Ëåëåê âèïóñêàëè ç ðîçïë³äíèê³â ï³ä ðåòåëüíå ñïîñòåðåæåííÿ îðí³òîëîã³â. Êîæíå ãí³çäî çíàõîäèëîñÿ ï³ä ñóâîðîþ îõîðîíîþ, åíòóç³àñòè ï³äãîäîâóâàëè ïòàõ³â, ùî çàãí³çäèëèñÿ.  Àëüòðåó ñòàëè ïðîâîäèòè äîñë³äè ïî çàòðèìö³ ëåëåê íà çèì³âëþ. Çèìó âîíè â Ñåðåäí³é ªâðîï³ ïåðåíîñÿòü ö³ëêîì íîðìàëüíî, 119
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
áóëî á óäîñòàëü ¿æ³, à îñü ï³ä ÷àñ ïåðåëüîòó áàãàòî ÷îðíîãóç³â ãèíå. Ó 1974 ðîö³ ìîëîä³ ïòàõè ³ ¿õ áàòüêè çàëèøèëèñÿ çèìóâàòè íà ñòàíö³¿. Öåé íåáóâàëèé åêñïåðèìåíò ïîòðåáóâàâ âåëèêî¿ ïðàö³, òåðï³ííÿ ³ ÷àñó. Äåñÿòêè ðîê³â Ìàêñ Áëüîø ³ éîãî äðóç³ çàéìàëèñÿ ïîâåðíåííÿì ëåëåê.  ðåçóëüòàò³ ó 1979 ðîö³ â Øâåéöà𳿠âæå áóëî 59 ãí³çä. IV ̳æíàðîäíèé îáë³ê á³ëîãî ëåëåêè ó 1984 ðîö³ ïîêàçàâ ïîäàëüøå ñêîðî÷åííÿ éîãî ÷èñåëüíîñò³ ó âñ³õ êðà¿íàõ Çàõ³äíî¿ ªâðîïè. ² ëèøå â Øâåéöà𳿠ê³ëüê³ñòü ëåëåê çá³ëüøèëàñÿ áóëî âèÿâëåíî 109 ãí³çä. Öå âæå áóëà ïåðåìîãà! Ïðè÷îìó îðí³òîëîãè ï³äðàõóâàëè, ùî ÷àñòêà êëàäîê ç 67 ÿºöü ó Øâåéöà𳿠á³ëüøà, í³æ çâè÷àéíî. Öå ãîâîðèòü ïðî ãàðíó çàáåçïå÷åí³ñòü ïòàõ³â ¿æåþ ³ ñïðèÿòëèâèõ óìîâàõ ó ö³ëîìó. Ì. Áëüîø íå áóâ ïðîôåñ³éíèì íàóêîâöåì, àëå çà áàãàòîð³÷íó ðîáîòó ïî âðÿòóâàííÿ ëåëåê ó 1984 ðîö³ éîìó áóëî ïðèñóäæåíî ñòóï³íü ïî÷åñíîãî äîêòîðà Áåðíñüêîãî óí³âåðñèòåòó. Ëèøå íà ïî÷àòêó 1990-õ ðîê³â ó çâÿçêó ç³ øâèäêèì ðîñòîì ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè â ªâðîï³ ó Øâåéöà𳿠áóëî ïðèéíÿòå ð³øåííÿ ïðèïèíèòè ðîáîòè ïî ðîçâåäåííþ ëåëåê. ϳñëÿ ïåðøèõ óñï³õ³â ç ðîçâåäåííÿì á³ëîãî ëåëåêè â Øâåéöà𳿠ïîä³áí³ ðîáîòè ïî÷àëè ïðîâîäèòèñÿ òàêîæ ó ͳäåðëàíäàõ, Ôðàíö³¿, ϳâäåíí³é Øâåö³¿, Áåëü㳿, ²òà볿, õî÷ ³ íå ñêð³çü âîíè áóëè óñï³øíèìè.  Åëüçàñ³ ðîáîòè Áëüîøà ïîâòîðèâ Àëüôðåä سðåð. Ñòâîðþâàëèñÿ ñïðàâæí³ ëåëå÷³ ôåðìè, äå ïòàõ³â âèðîùóâàëè ³ âèïóñêàëè â ïðèðîäó. Íàïðèêëàä, ó ÔÐÍ áóëî ñòâîðåíî 12 ðîçïë³äíèê³â äëÿ ëåëåê, íà óòðèìàííÿ ÿêèõ ³øëè ì³ëüéîíè ìàðîê. Ó ôðàíöóçüê³é ïðîâ³íö³¿ Åëüçàñ ó 1976 ðîö³ çàëèøèëîñÿ âñüîãî 10 ãí³çä. Îðí³òîëîãè âèð³øèëè äëÿ âðÿòóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè ñòâîðèòè îñ³ëó ïîïóëÿö³þ. ϳäð³çàþ÷è êðèëà, ïðèìóøóâàëè ïòàõ³â çàëèøàòèñÿ íà çèìó â ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ. Âçèìêó ¿õ ï³äãîäîâóâàëè, â îñíîâíîìó ðèáîþ. Äîñë³äè âèÿâèëèñÿ óñï³øíèìè. Ó 1984 ðîö³ â Åëüçàñ³ áóëî âæå 19 ãí³çä. Ïîä³áíà ðîáîòà ïðîâîäèëàñÿ ³ â ϳâäåíí³é Øâåö³¿. ³äíîâèòè ïîïóëÿö³þ ìîæíà øëÿõîì âèðîùóâàííÿ ³ âèïóñêó ïòàõ³â, àëå ùîá âîíè íå ãèíóëè ï³ä ÷àñ ïåðåëüîò³â ³ íà çèì³âë³, âèð³øèëè ¿õ íå â³äïóñêàòè ç äîìó. Ó Øâåö³¿ áóâ ðîçðîáëåíèé ïðîåêò Ëåëåêà êîíòðîëü çà 32 ïòàõàìè, âêëþ÷àþ÷è ³ ïåð³îä çèìè. Õîëîäíó ïîðó ðîêó, äî ðå÷³, íàâ³òü ó Øâåö³¿ ÷îðíîãóçè ïåðåíîñÿòü íåïîãàíî. 120
Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ Ñòàëè ðîçâîäèòè ëåëåê ³ â ²òà볿. Çàâåçëè öèõ ïòàõ³â ç³ øâåéöàðñüêî¿ ñòàíö³¿ Çåìïàõ.  ²òà볿 ëåëåêè ââàæàþòüñÿ íàö³îíàëüíèì íàäáàííÿì, òîìó áðàêîíüºð³â ÷åêຠÿê ì³í³ìóì çâèíóâà÷åííÿ ó êðàä³æö³ äåðæàâíîãî ìàéíà. Ó 1988 ðîö³ ãàçåòè ïîâ³äîìèëè, ùî ³òàë³éñüêà ˳ãà çàõèñòó ïòàõ³â ïðèçíà÷èëà âèíàãîðîäó â 2 ì³ëüéîíè ë³ð çà äîïîìîãó ó âèÿâëåíí³ ëþäèíè, ùî ïîðàíèëà ëåëåêó á³ëÿ ñåëà ×åðâàñêà â ïðîâ³íö³¿ Êóíåî. Ïòàõ áóâ ïîðàíåíèé ïîñòð³ëîì ç ðóøíèö³, êîëè ïðîë³òàâ íàä îêîëèöÿìè ñåëà â ïîøóêàõ ¿æ³. Ðîáîòó ñòàíö³é ïî ðîçâåäåííþ ëåëåê ìîæíà ðîçãëÿíóòè íà ïðèêëàä³ ñòàíö³¿ Øâàðöàõ ó Áàäåí-Âþðòåìáåðç³ (ÔÐÍ). Âîíà áóëà ñòâîðåíà ó 1981 ðîö³ íà òåðèòî𳿠ì³ñöåâîãî ë³ñãîñïó. Ô³íàíñóâàëè ¿¿ ä³ÿëüí³ñòü ð³çí³ ïðèðîäîîõîðîíí³ ôîíäè, âèä³ëÿëèñÿ ³ äåðæàâí³ êîøòè. Íà òåðèòî𳿠ñòàíö³¿ çíàõîäèâñÿ áóäèíîê, 5 çàêðèòèõ âîëüºð³â, 4 çàãîíè ç îãîðîæåþ ³ øòó÷íèìè ãí³çä³âëÿìè. Ïîðÿä âåëèêå ïàñîâèùå äëÿ õóäîáè äîáð³ ì³ñöÿ äëÿ ãîä³âë³. Ó âîëüºðàõ òðèìàëè óòâîðåí³ ïàðè ïåðåä âèïóñêîì ó ïðèðîäó. Ó äâîõ çàãîíàõ æèëè 12-ð³÷í³ ïòàõè, ó òðåòüîìó óòâîðþâàëèñÿ ïàðè ç á³ëüø äîðîñëèõ îñîáèí. Ó çàãîíàõ áóëè øòó÷í³ ãí³çä³âë³ äëÿ íàçåìíèõ ëåëåê ³ ãí³çä³âë³ íà ñòîâïàõ. Ùîá ó çàãîíàõ íå â³äðîñòàëà äóæå òðàâà, òóäè ÷àñ â³ä ÷àñó çàïóñêàëè ãóñåé. Âîíè ñêîøóâàëè ¿¿, íå òóðáóþ÷è ïðè öüîìó ïòàõ³â. Ó áóäèíêó ðîçì³ùóâàëèñÿ ê³ìíàòè äëÿ îáñëóãîâóþ÷îãî ïåðñîíàëó, áþðî, âåëèêà õîëîäèëüíà êàìåðà ³ õàð÷îáëîê, ïðèì³ùåííÿ ç ÷åðâîíèìè ëàìïàìè äëÿ îá³ãð³âó ïòàøåíÿò. Ó ìàíñàðä³ ê³ìíàòè äëÿ ãîñòåé ³ çàë çàñ³äàíü. ×åðåç 5 ðîê³â ó Øâàðöàõó áóëî âæå 100 ëåëåê. Çàâîçèëè ¿õ ³ç Áîëãàð³¿, Ïîëüù³, Øâåéöàð³¿. Ó 1986 ðîö³ ñòâîðåíî 9 ìàëåíüêèõ òàê çâàíèõ ñòàíö³é çäè÷àâ³ííÿ. Òóäè âèâîçèëè ç ìàòåðèíñüêî¿ ñòàíö³¿ ãîòîâèõ äî ðîçìíîæåííÿ ïòàõ³â. Ó ì³ñöÿõ, äå çóñòð³÷àëèñÿ äèê³ ëåëåêè, ¿õ ñòâîðþâàëè íà êîðîòêèé ïåð³îä: ïòàøåíÿòà âèë³òàþòü, à íà íàñòóïíèé ð³ê âîëüºðè äåìîíòóþòüñÿ. Òàì, äå ëåëåêè â ïðèðîä³ âæå çíèêëè, ìîëîäèõ ïòàõ³â çàáèðàëè íà çèìó â Øâàðöàõ. Âîíè íå çìîæóòü íàïðèê³íö³ ë³òà ïðèºäíàòèñÿ äî äèêèõ ðîäè÷³â, ³ âèïóñêàòè ¿õ âåëèêèé ðèçèê. Âò³ì, òðåáà ñêàçàòè, ùî íå âñ³ íàóêîâö³ çàõîïëåíî ñïðèéíÿëè ðîçãîðòàííÿ ðîá³ò ïî ðîçâåäåííþ ëåëåê ó íåâîë³. Ñêåïòèêè âèñëîâëþâàëè ñóìí³âè ó ïðèðîäîîõîðîíí³é åôåêòèâíîñò³ ö³º¿ ä³ÿëüíîñò³ ³ âêàçóâàëè íà ïåâíó íåáåçïåêó äëÿ ïðèðîäíèõ ïîïó121
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ëÿö³é çì³íè â ãåíåòèö³ é ïîâåä³íö³ ïòàõ³â, çàëåæí³ñòü ¿õ â³ä ëþäåé ³ ò.ä. Äî òîãî æ âèÿâèëîñÿ, ùî âèðîùåí³ â íåâîë³ ³ âèïóùåí³ â ïðèðîäó ëåëåêè ìîæóòü ïåðåøêîäæàòè ãí³çäóâàííþ äèêèõ ïòàõ³â, òîáòî íå ñò³ëüêè ï³äòðèìóþòü ïðèðîäíó ïîïóëÿö³þ, ñê³ëüêè óñêëàäíþþòü ¿¿ â³äíîâëåííÿ. Âèïóùåí³ â ïðèðîäó ëåëåêè çàãèíóòü ³ øòó÷í³ ãí³çä³âë³ çàëèøàòüñÿ ïóñòóâàòè, ÿêùî ïòàõè íå ìàòèìóòü âäîñòàëü ¿æ³. Çäàâàëîñÿ á, ùî ïðîñò³øå, í³æ ïðîãîäóâàòèñÿ ëåëåö³: õîäè ñîá³ ïî Òðîõè ãóìîðó. Íàïèñ íà ëèñò³âö³: Ïðè- òðàâè÷ö³ ³ çáèðàé æàá òà ñÿãàþñÿ òîá³, ÿ íå îäðóæåíèé, öå ê³ëüöå êîìàõ. Àëå â ïðîìèñëîç îðí³òîëîã³÷íî¿ ñòàíö³¿. âî âèñîêîðîçâèíóòèõ êðà¿íàõ ç äóæå çì³íåíèì ëàíäøàôòîì ïðîáëåìà õàð÷óâàííÿ îäíà ç ãîëîâíèõ äëÿ ëåëåê. Ìàéæå çíèêëè áîë³òöÿ, äð³áí³ îçåðà. ×èñåëüí³ñòü çåìíîâîäíèõ äóæå ñêîðîòèëàñü. Òóò òàêîæ ïðèõîäÿòü íà äîïîìîãó ëþäè. Òàê, ó Ãåññåí³ (ÔÐÍ) ì³ñöåâ³ ñïåö³àë³ñòè ïîðàõóâàëè, ùî äëÿ âðÿòóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè òðåáà ï³äíÿòè ð³âåíü ãðóíòîâèõ âîä, çâîëîæèòè ïðèáåðåæí³ ëóêè, çàáîðîíèòè äðåíóâàííÿ ãðóíòó, îáìåæèòè çàñòîñóâàííÿ îòðóòîõ³ì³êàò³â íà ïîëÿõ ³ õ³ì³÷íó áîðîòüáó ç ãðèçóíàìè, çàêëàñòè ì³ëêîâîäí³ âîäîéìè äëÿ ïðîæèâàííÿ æàá. Ç ìåòîþ ïîêðàùåííÿ ñòàíîâèùà ç ¿æåþ äëÿ á³ëîãî ëåëåêè ñòâîðþþòüñÿ ð³çíîìàí³òí³ ì³ëêîâîäí³ âîäîéìè. Ó êîëèøí³é ÍÄÐ ó 19881990 ðîêàõ ïðîâîäèëàñÿ ìàñîâà àêö³ÿ Äîïîìîæ³òü ëåëåö³!. Ó òèõ ì³ñöÿõ, äå ùå çáåðåãëèñÿ ëåëå÷³ ãí³çäà, ïðîâîäèëîñÿ ðîçøèðåííÿ ³ñíóþ÷èõ ³ ñòâîðåííÿ íîâèõ ñòàâê³â, îçåðåöü, êàëþæ. 122
Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ Ó÷åíèõ äàâíî òðèâîæèòü âåëèêà ñìåðòí³ñòü ëåëåê ó àôðèêàíñüêèõ êðà¿íàõ. Áàãàòî ãèíå ¿õ â³ä ìèñëèâö³â, îñîáëèâî â Çàõ³äí³é Àôðèö³. Òàê, â îäíîìó ç ñ³ë â äåëüò³ ͳãåðó â Ìàë³ çà çèìó áóëî âáèòî áëèçüêî 100 á³ëèõ ëåëåê. Íà ñõ³äíîìó ïðîë³òíîìó øëÿõó áàãàòî ëåëåê â³äñòð³ëþºòüñÿ â Ñèð³¿, ˳âàí³. Ñóäàíñüê³ ñåëÿíè ³ ïàñòóõè ùîð³÷íî â³äëîâëþþòü áëèçüêî 3 òèñÿ÷ â³äïî÷èâàþ÷èõ ïòàõ³â. Àëå ùå á³ëüøå ëåëåê ãèíå ç ³íøèõ ïðè÷èí. Ñïðàâæí³ ñïóñòîøåííÿ ó çãðàÿõ ïðîë³òíèõ ³ çèìóþ÷èõ ïòàõ³â âèêëèêàþòü òðèâàë³ ïîñóõè. Á³ëÿ ïåðåñîõëèõ ì³ëêîâîäíèõ âîäîéì çíàõîäÿòü äåñÿòêè ³ ñîòí³ ïîìèðàþ÷èõ ç ãîëîäó ³ ñïðàãè ëåëåê. Äî ïîñóõ äîäàëàñü ³ ä³ÿëüí³ñòü ëþäèíè. Áàãàòî çâè÷íèõ ì³ñöü â³äïî÷èíêó òà ãîä³âë³ îñóøåí³ àáî çàòîïëåí³. Âíîñÿòü ñâîþ ÷àñòêó ³ çàñòîñóâàííÿ îòðóòîõ³ì³êàò³â òà áîðîòüáà ç øê³äëèâèìè ïòàõàìè. Ó Ñóäàí³, íàïðèêëàä, ï³ä ÷àñ îäíîãî ç çàõîä³â ïî çíèùåííþ ïåðíàòèõ øê³äíèê³â çàãèíóëî ïîíàä 200 ëåëåê.  ²çðà¿ë³ áàãàòî ëåëåê ãèíå, ç¿âøè îòðóºíèõ ìèøåé. Áåçãëóçäî âäàâàòèñÿ äî äîðîãèõ çàõîä³â ïî îõîðîí³ ëåëåê ó ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ, ÿêùî âîíè âñå îäíî áóäóòü ãèíóòè íà ì³ñöÿõ çèì³âë³. Òîìó ºâðîïåéñüê³ îðí³òîëîãè çàéíÿëèñÿ îðãàí³çàö³ºþ îõîðîíè ÷îðíîãóç³â â àôðèêàíñüêèõ êðà¿íàõ. Ôðàíöóçüêà ñåêö³ÿ ̳æíàðîäíî¿ ðàäè ïî îõîðîí³ ïòàõ³â (ÑÈÏÎ, íèí³ BirdLife International) ðîçãîðíóëà ó Çàõ³äí³é Àôðèö³, äå çèìóþòü ëåëåêè ç çàõ³äíî¿ ÷àñòèíè ªâðîïè, øèðîêó ïðîïàãàíäèñòñüêó ³ ðîçÿñíþâàëüíó êàìïàí³þ. Áóëè ïðîâåäåí³ ïåðåãîâîðè ç óðÿäîì Ìàë³. Âäàëîñÿ äîìîâèòèñÿ ç ì³í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ïðî ðîçïîâñþäæåííÿ ïî øêîëàõ ïëàêàò³â, áóêëåò³â, âèäàíèõ íà òðüîõ ïîøèðåíèõ ó ö³é êðà¿í³ ìîâàõ. Âåëàñü àêòèâíà ïðîïàãàíäà â ïðåñ³ ³ ïî ðàä³î. Ïðîòÿãîì ö³ëîãî ðîêó ïî êðà¿í³ ¿çäèëà ìîá³ëüíà ãðóïà ç âëàñíèì òðàíñïîðòîì, ïðîåêòîðîì, åëåêòðîãåíåðàòîðîì ³ äåìîíñòðàö³éíèìè ìàòåð³àëàìè. Ïîâñþäè ñòâîðåí³ òîâàðèñòâà, ðîáî÷³ ãðóïè, ÿê³ çàéìàþòüñÿ îõîðîíîþ á³ëîãî ëåëåêè. Ó Ôðàíö³¿ ùå â 1956 ðîö³ çÿâèëîñÿ Òîâàðèñòâî åëüçàñüêèõ äðóç³â ëåëåê. ×ëåíè éîãî çáóäóâàëè 25 øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü, êóïèëè ê³ëüêà ëóê, çàêëàëè íà íèõ äâ³ âåëèê³ ³ òðè ìàë³ âîäîéìè. Äî íèõ øêîëÿð³ ç óñ³º¿ îêðóãè ïðèíîñèëè æàáÿ÷ó ³êðó ³ ïóãîëîâê³â. Ó ðåñòîðàíàõ Åëüçàñó çÿâèëèñÿ ïëàêàòè ç íàïèñîì: Íå çàìîâëÿéòå ïàøòåò ³ç æàáÿ÷èõ ëàïîê, çàëèøòå ¿õ íàøèì ä³òÿì! Ëåëåêè. Ó âåðåñí³ 1979 ðîêó â ÍÄÐ áóëà îðãàí³çîâàíà ðîáî÷à ãðóïà ïî á³ëîìó ëåëåö³ ç 20 îðí³òîëîã³â-àìàòîð³â. ϳçí³øå âîíà çðîñ123
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ëà äî 200 ÷îëîâ³ê. Ãðóïà ï³äòðèìóâàëà êîíòàêòè ç 14 êðà¿íàìè, ç ïðîâ³äíèìè ñïåö³àë³ñòàìè ïî á³ëîìó ëåëåö³. Î÷îëþâàâ ¿¿ Êóðò Êðå÷ìàí, îäèí ³ç ï³îíåð³â ãðîìàäñüêîãî ïðèðîäîîõîðîííîãî ðóõó ó Ñõ³äí³é ͳìå÷÷èí³. Ðîáî÷à ãðóïà çàéìàëàñü ïðîïàãàíäîþ îõîðîíè á³ëîãî ëåëåêè ó ïðåñ³, ïî ðàä³î ³ òåëåáà÷åííþ, âèäàâàëà ñâ³é áþëåòåíü, ïëàêàòè, áóêëåòè. ×ëåíè ¿¿ ðåãóëÿðíî âèñòóïàëè ç ëåêö³ÿìè ïåðåä íàñåëåííÿì. Ïî ì³ñòàõ ³ ñåëàõ êî÷óâàëà ïåðåñóâíà âèñòàâêà ïî îõîðîí³ á³ëîãî ëåëåêè. Ùîð³÷íî ïðîâîäèâñÿ êîíòðîëü çà ãí³çäàìè, âëàøòîâóâàëîñÿ ùîð³÷íî 150250 øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü. ϳñëÿ îáºäíàííÿ ͳìå÷÷èíè íà áàç³ ö³º¿ ðîáî÷î¿ ãðóïè âèíèêëè ãðóïè ïî îõîðîí³ á³ëîãî ëåëåêè ó íîâîñòâîðåíèõ ôåäåðàëüíèõ çåìëÿõ. Íà ì³ñöÿõ ïðîâîäèëàñÿ ð³çíîìàí³òíà ³ àêòèâíà ä³ÿëüí³ñòü, äîñâ³ä ÿêî¿ ö³êàâî áóäå çíàòè ³ íàì. Ó ì³ñò³ Àëüòãàóëü ó íåä³þ÷³é ñòàð³é ïå÷³ äëÿ âèïàëþâàííÿ öåãëè áóëî îðãàí³çîâàíî óí³êàëüíèé Ìóçåé ëåëåêè.  åêñïîçèö³¿ éîãî ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî æèòòÿ ëåëåê, ïðî ¿õ îõîðîíó â ð³çíèõ êðà¿íàõ. Ïîðÿä íà âóëèö³ âèñòàâêà ð³çíîìàí³òíèõ êîíñòðóêö³é øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü. Óâ³í÷óº çäîðîâåííó êîíóñîïîä³áíó áóä³âëþ æèòëîâå ãí³çäî á³ëîãî ëåëåêè. Ìóçåé çíàõîäèòüñÿ ïîðÿä ³ç ïîæâàâëåíîþ àâòîìàã³ñòðàëëþ, â³í êîðèñòóºòüñÿ ïîïóëÿðí³ñòþ ÿê ó ì³ñöåâèõ æèòåë³â, òàê ³ ó òóðèñò³â. ×àñòî âîäÿòü ñþäè íà åêñêóðñ³þ ñâî¿õ âèõîâàíö³â íàâêîëèøí³ øêîëè. Çà ³í³ö³àòèâîþ Ê. Êðå÷ìàíà ó áàãàòüîõ ì³ñöÿõ Ñõ³äíî¿ Í³ìå÷÷èíè ñòàëî òðàäèö³ºþ ïðîâîäèòè Ñâÿòî ëåëåêè ùîñü íà çðàçîê íàøîãî Äíÿ ïòàõ³â. Ïðî äàòó ïðîâåäåííÿ ñâÿòà ïîâ³äîìëÿºòüñÿ çàðàí³, íà íüîãî çàïðîøóþòüñÿ ãîñò³, ïðåäñòàâíèêè ïðåñè. Ó òåàòðàë³çîâàíó âèñòàâó âõîäÿòü â³ðø³, ï³ñí³, êàçêè ïðî ëåëåê, ëåêö³¿ ñïåö³àë³ñò³â ïî ¿õ îõîðîí³, äåìîíñòðàö³ÿ âèñòàâîê, ñëàéä³â, ô³ëüì³â. Ó äåÿêèõ ñåëàõ â³äì³÷àëè þâ³ëå¿ ñòàðèõ ëåëå÷èõ ãí³çä. Îðí³òîëîã Åðâ³í Õåìêå îðãàí³çóâàâ ó 1980 ðîö³ Êëóá þíèõ äðóç³â ëåëåêè íà îäí³é ³ç ñòàíö³é þíèõ äîñë³äíèê³â ïðèðîäè ³ òåõí³ê³â. Âõîäèëè äî íüîãî ó÷í³ 79 êëàñ³â ê³ëüêîõ øê³ë. ×ëåíè êëóáó çàéìàëèñÿ ñïîñòåðåæåííÿìè çà æèòòÿì ëåëåê, ïîäàâàëè ¿ì äîïîìîãó. Íàéãîëîâí³øèé ðåçóëüòàò ðîáîòè òàêîãî êëóáó âèõîâàííÿ ìàéáóòí³õ çàõèñíèê³â ïðèðîäè íà êîíêðåòí³é ïðèðîäîîõîðîíí³é ä³ÿëüíîñò³. Ó íåâåëèêîìó ì³ñòå÷êó Ëîáóðã (íèí³øíÿ ôåäåðàëüíà çåìëÿ Ñàêñîí³ÿ-Àíãàëüò) ó 1979 ðîö³ ï³ñëÿ äâîõ ðîê³â ï³äãîòîâ÷èõ áóä³âåëüíèõ ðîá³ò áóëî â³äêðèòî òàê çâàíèé Ëåëå÷èé äâ³ð, 124
Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ ÿêèé íèí³ â³äîìèé äàëåêî çà ìåæàìè ͳìå÷÷èíè. Êåðóº éîãî ðîáîòîþ îðí³òîëîã Õð³ñòîô Êàö.  îñíîâó áóëà ïîêëàäåíà ïðîñòà ³ áëàãîðîäíà ³äåÿ çáèðàòè ïî îêîëèöÿõ õâîðèõ ³ ïîðàíåíèõ ëåëåê, âèõîäæóâàòè ¿õ ³ ïî ìîæëèâîñò³ âèïóñêàòè íàçàä ó ïðèðîäó. Óæå äî ê³íöÿ ïåðøîãî ðîêó ðîáîòè òóò óòðèìóâàëîñü 130 òâàðèí ç óñ³º¿ òåðèòî𳿠ÍÄÐ. Ô³íàíñóâàâñÿ Ëåëå÷èé äâ³ð íà ïðèâàòí³ ïîæåðòâè, êîìóíàëüí³ êîøòè ³ âíåñêè ï³äïðèºìñòâ. Âñÿ ðîáîòà ïîâí³ñòþ ëÿãëà íà ïëå÷³ ñ³ì¿ äîêòîðà Êàöà ³ éîãî äîáðîâ³ëüíèõ ïîì³÷íèê³â. Ïåðø³ ðîêè âåëàñü âîíà íà ãðîìàäñüêèõ çàñàäàõ, ëèøå ç 1988 ðîêó Ëåëå÷èé äâ³ð ñòàâ äåðæàâíèì çàêëàäîì. Íà ùàñòÿ ï³ñëÿ îáºäíàííÿ ͳìå÷÷èíè éîãî íå ïîñòèãëà äîëÿ áàãàòüîõ óñòàíîâ ³ îðãàí³çàö³é ÍÄÐ. Ëåëå÷èé äâ³ð ïåðåéøîâ ó â³äàííÿ ïðèðîäîîõîðîííîãî ì³í³ñòåðñòâà çåìë³ Ñàêñîí³ÿ-Àíãàëüò. Çàðàç â³í ìຠäîáð³ ïðèì³ùåííÿ äëÿ ðîáîòè ³ ïðèéîìó ãîñòåé òà îáëàäíàííÿ. Àëå é ïîíèí³ çíà÷íà ÷àñòèíà ðîáîòè âåäåòüñÿ íà ãðîìàäñüêèõ çàñàäàõ, ëèøå äâîº ïðàö³âíèê³â îòðèìóþòü çàðïëàòó. ª áàãàòî ïîì³÷íèê³â ñåðåä æèòåë³â Ëîáóðãà ³ éîãî îêîëèöü, øêîëÿð³â, ñòóäåíò³â. Äåÿê³ ç íèõ íàâ³òü ïðîõîäÿòü òóò ïðàêòèêó. Ó æîâòí³ 2004 ðîêó Ëåëå÷èé äâ³ð ñâÿòêóâàâ ñâîº 25-ð³÷÷ÿ. Äî íüîãî áóëà ïðèóðî÷åíà ì³æíàðîäíà êîíôåðåíö³ÿ ïî âèâ÷åííþ òà îõîðîí³ ëåëåê. Íà ïëîù³ â ï³âòîðà ãåêòàðè ó Ëåëå÷îìó äâîð³ çíàõîäèòüñÿ ê³ëüêà âîëüºð³â, ñïåö³àëüíî âëàøòîâàí³ êîðìîâ³ óã³ääÿ äëÿ ëåëåê. Ëèøå çà 15 ðîê³â òóò ïîáóâàëî 459 á³ëèõ ëåëåê, 349 ç íèõ (76%) âäàëîñÿ âðÿòóâàòè, 277 ïòàõ³â (60%) áóëè çíîâó âèïóùåí³ â ïðèðîäó. Ñêàë³÷åí³ ëåëåêè, ÿê³ âæå íå ìîãëè æèòè ñàìîñò³éíî, ïåðåäàâàëèñü íà óòðèìàííÿ â ð³çí³ ì³ñöÿ, àáî çàëèøàëèñÿ íà äîâ³÷íîìó ïàíñ³îí³ â Ëîáóðç³. Îêð³ì íèõ, Ëåëå÷èé äâ³ð ïðèéíÿâ 84 õèæèõ ïòàõ³â ³ ñîâ òà ê³ëüêîõ ÷îðíèõ ëåëåê. Ç õèæàê³â 60 ïòàõ³â (71%) òàêîæ áóëè âèïóùåí³ â ïðèðîäó. ϳäñóìêè ðîáîòè, ÿê áà÷èìî, âðàæàþ÷³. Ëåëå÷èé äâ³ð ïðîâîäèòü òàêîæ âåëèêó ïðîïàãàíäèñòñüêó ä³ÿëüí³ñòü ³ íàóêîâ³ äîñë³äæåííÿ. Ò³ëüêè â 1994 ðîö³ òóò ïîáóâàëî áëèçüêî 7000 â³äâ³äóâà÷³â. Ó 1992 ðîö³ íà ï³âíî÷³ ͳìå÷÷èíè, íåïîäàë³ê â³ä êîðäîíó ç Äàí³ºþ, ó ëåëå÷îìó ñåë³ Áåðãåíõóçåí³ Í³ìåöüêèì ïðèðîäîîõîðîííèì ñîþçîì (NABU) áóâ çàñíîâàíèé ²íñòèòóò ëóê³â ³ âîëîãèõ óã³äü (NABU Institut für Wiesen und Feuchtgebiete). Ó 2000 ðîö³ â³í áóâ ïåðå³ìåíîâàíèé â ²íñòèòóò îõîðîíè ïòàõ³â. Îäíèì ç ãîëîâíèõ çàâäàíü éîãî ä³ÿëüíîñò³ º âèâ÷åííÿ ³ îõîðîíà 125
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
á³ëîãî ëåëåêè. Ñàìå öåé ³íñòèòóò áóâ êîîðäèíàòîðîì V ³ VI ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ÷îðíîãóç³â. Ó Ë³õòåíøòåéí³ ñòâîðåíî ôîíä Ciconia, ÿêèé ô³íàíñóº ïðîåêòè ïî îõîðîí³ òà âèâ÷åííþ ëåëåê ó ð³çíèõ êðà¿íàõ. Çà ï³äòðèìêîþ ôîíäó ïðîâîäèâñÿ îáë³ê ÷îðíîãóç³â â Óêðà¿í³ ó 2005 ðîö³, íà êîøòè öüîãî ïðîåêòó íàäðóêîâàíà ³ êíèæêà, ÿêó âè ÷èòàºòå. Ó Ïîëüù³ âæå ïîíàä 10 ðîê³â ïðîâîäèòüñÿ îðãàí³çîâàíà ä³ÿëüí³ñòü ïî îõîðîí³ á³ëîãî ëåëåêè, ÿêà êîîðäèíóºòüñÿ Ïîëüñüêèì òîâàðèñòâîì äðóç³â ïðèðîäè pro Natura. Ó÷àñòü ó ðîáîò³ áåðóòü áàãàòî ïðèðîäîîõîðîííèõ ãðîìàäñüêèõ îðãàí³çàö³é, íàïðèêëàä, Ïðèðîäíè÷å òîâàðèñòâî Bocian.  ìåæàõ óñ³º¿ êðà¿íè âæå â³äðåìîíòîâàíî ïîíàä 10 òèñÿ÷ ëåëå÷èõ ãí³çä. Îñîáëèâà óâàãà ïðèä³ëÿºòüñÿ ãí³çäàì íà ñòîâïàõ åëåêòðîë³í³é. Çà ó÷àñòþ åëåêòðèê³â ¿õ ïåðåíîñÿòü íà ñïåö³àëüí³ ìåòàëåâ³ ïëàòôîðìè, ÿê³ çä³éìàþòüñÿ íàä äðîòàìè. Öå çìåíøóº åêîíîì³÷í³ âèòðàòè åíåðãåòè÷íèõ ñëóæá ³ ñìåðòí³ñòü ñåðåä ëåëåê. Íà öüîìó ãðóíò³ âäàëîñÿ çíàéòè ïîðîçóì³ííÿ ì³æ ïðèðîäîîõîðîíöÿìè ³ åíåðãåòèêàìè, âîíè âæå é ñàìîñò³éíî çàéìàþòüñÿ ïåðåì³ùåííÿì ãí³çä. Ñåðéîçíà óâàãà ïðèä³ëÿºòüñÿ òàêîæ îõîðîí³ ì³ñöü æèâëåííÿ ëåëåê. ϳäòðèìóºòüñÿ âèêîðèñòàííÿ òðàäèö³éíèõ ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ òåõíîëîã³é, ÿê³ ñïðèÿþòü áàãàòñòâó êîðìîâèõ óã³äü. Íàéá³ëüø ö³íí³ äëÿ ïòàõ³â çåìåëüí³ ä³ëÿíêè ïðîñòî âèêóïîâóþòüñÿ ó ãîñïîäàð³â. Âæå ïðîâåäåíå â³äíîâëåííÿ ïîíàä 70 ãåêòàð³â ïåðåîñóøåíèõ ëóê. Çàõîäè ïî îõîðîí³ á³ëîãî ëåëåêè â Ïîëüù³ ìàþòü ï³äòðèìêó íà âñ³õ àäì³í³ñòðàòèâíèõ ð³âíÿõ â³ä ì³ñöåâèõ ðàä äî ̳í³ñòåðñòâà îõîðîíè ïðèðîäè. Ô³íàíñóþòüñÿ âîíè ÿê äåðæàâîþ, òàê ³ ð³çíèìè åêîëîã³÷íèìè ôîíäàìè.
126
×àð³âíèé ïòàõ
Õ
òî íå ÷óâ, ùî ëåëåêè ïðèíîñÿòü ä³òåé? Öå ïîâ³ðÿ çíàþòü íàâ³òü ó òèõ êðà¿íàõ, äå ñàìîãî ïòàõà îäâ³êó íå áà÷èëè. Õóäîæíèêè ïðèäóìóþòü íà öþ òåìó áåçë³÷ ìàëþíê³â, ïîåòè ñêëàäàþòü â³ðø³. Çîáðàæåííÿ ëåëåêè, ùî íåñå äèòèíó â ïåëþøêàõ, ìàíäðóþòü ïî âåñ³ëüíèõ òà â³òàëüíèõ ëèñò³âêàõ. Ó øâåéöàðñüêèõ ñåëàõ ó äåíü, êîëè â äîì³ çÿâëÿºòüñÿ íîâîíàðîäæåíèé, íàä áóäèíêîì âèâ³øóþòü ïðàïîð ³ç âèøèòèì çîáðàæåííÿì ëåëåêè ç ìàëÿì. Àëå, âèÿâëÿºòüñÿ, öå ëèøå íåçíà÷íà ÷àñòèíà ïðÿìî-òàêè ÷àðîä³éíèöüêèõ âëàñòèâîñòåé öüîãî ïòàõà. Á³ëèé ëåëåêà ñòàâ ñâÿùåííèì ïòàõîì ó áàãàòüîõ íàðîä³â. Ïðî öå ãîâîðÿòü õî÷à á ÷èñëåíí³ ëåãåíäè, êàçêè, ïîâ³ðÿ, ïîãîâ³ðêè, ùî ä³éøëè äî íàñ ³ç òèõ ÷àñ³â. Äàâíüîãðåöüêèé ³ñòîðèê Ïëóòàðõ ïîâ³äîìëÿâ, ùî â Òåñà볿 òîãî, õòî âáèâ ÷îðíîãóçà, êàðàëè ñìåðòþ. Ó ãðåê³â ëåëåêà ââàæàâñÿ ïòàõîì áîãèí³ Ãåðè, ó ðèìëÿí Þíîíè. Ç ÷àñ³â Àð³ñòîôàíà ³ Ñîôîêëà ÷îðíîãóç áóâ óîñîáëåííÿì òóðáîòè ïðî áàòüê³â. Ââàæàëîñÿ, ùî êîëè ñòàð³ ïòàõè ñòàâàëè ñëàáèìè ³ âòðà÷àëè îïåðåííÿ, ìîëîä³ áóçüêè âèñêóáóâàëè â ñåáå ç òóëóáà ïóõ ³ îäÿãàëè áàòüê³â. Öå ïîâ³ðÿ áóëî òàê äîáðå â³äîìå ñåðåä àíòè÷íèõ íàðîä³â, ùî íàâ³òü äàíèíà âäÿ÷íîñò³ íîñèëà íàçâó àíòèïåëàðãîñ³ñ. Ïîõîäèòü âîíà â³ä ãðåöüêî¿ íàçâè 127
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
á³ëîãî ëåëåêè ïåëàðãîñ, ùî çíà÷èòü ÷îðíî-á³ëèé. Ì³æ ³íøèì, ãðåêè íå ïëóòàëè öüîãî ïòàõà ç ÷îðíèì ëåëåêîþ. Äëÿ íüîãî áóëà ³íøà íàçâà ìåëàíîïåëàðãîñ. Öå ïîâ³ðÿ â ò³é ÷è ³íø³é ôîðì³ ³ñíóº é äîñ³ ó áàãàòüîõ ºâðîïåéñüêèõ íàðîä³â, õî÷à ùå Àðèñòîòåëü íàçèâàâ ïîä³áí³ ³ñòî𳿠òåðåâåíÿìè. Çîáðàæåííÿ ëåëåê ìîæíà ïîáà÷èòè íà áàãàòüîõ àíòè÷íèõ âèòâîðàõ ìèñòåöòâà, à â Ìàêåäîí³¿ ¿õ ÷åêàíèëè íàâ³òü íà ìîíåòàõ. Àïòåêàð³ âêëþ÷àëè ëåëåêó ó ñâ³é ãåðá, ÿê ñèìâîë áëàãîä³ÿííÿ. Ó çîðîàñòð³éö³â öåé ïòàõ ïîçíà÷àâ îäèí ³ç ðîê³â êàëåíäàðíîãî öèêëó. Ñâÿùåííèì ïòàõîì áóâ á³ëèé ëåëåêà ó â³ðìåí. ³í óâàæàâñÿ çàõèñíèêîì ïîë³â, äâà ëåëåêè óîñîáëþâàëè ñîíöå. Ó ì³ôàõ öåé ïòàõ (ïî-â³ðìåíñüêè àðàã³ë) ô³ãóðóº ÿê â³ñíèê îäíîãî ç ãîëîâíèõ â³ðìåíñüêèõ ÿçè÷íèöüêèõ áîã³â Àðà Ãåõåöèêà. Öå áóâ óìèðàþ÷èé ³ âîñêðåñàþ÷èé áîã, ïîä³áíèé äî ô³í³ê³éËåëåêà ÿê ñèìâîë áëàãî÷åñòÿ. Íà ñåðåäñüêîãî Òàììóçà, ºãèíüîâ³÷í³é ãðàâþð³ çîáðàæåíèé ïòàõ, ùî ïåòñüêîãî Îñ³ð³ñà, íåñå íà ñîá³ òà ùå é ãîäóº ñòàðîãî ³ çíåãðåöüêîãî Àäîí³ñà. ³í ñèëåíîãî ðîäè÷à (òîé óæå âòðàòèâ ÷àñòèíó îïåðåííÿ ³ ìຠãîëó øèþ). ñèìâîë³çóâàâ ð³÷íèé öèêë â³äìèðàííÿ é îæèâàííÿ ïðèðîäè. Î÷åâèäíî, â³ñíèêîì öüîãî áîãà ñòàâ ñàìå ëåëåêà, òîìó ùî â³í ïðèë³òຠðàíî íàâåñí³ é ïðèíîñèòü ³ç ñîáîþ òåïëî. ³ðìåíè òàêîæ â³ðèëè, ùî ÷îðíîãóçè º ëþäüìè ç äàëåêèõ êðà¿â, ÿê³ ëèøå íà äåÿêèé ÷àñ îäÿãàþòüñÿ â ï³ðÿ. Ö³êàâî, ùî âèêèäàííÿ ïòàøåíÿò ³ç ãí³çäà ïîÿñíþâàëîñÿ òèì, ùî ïåðåä â³äëüîòîì ëåëåêè ïðèíîñÿòü îäíîãî ç ñâî¿õ ä³òåé ó æåðòâó Áîãó. Ó ñòàðîäàâí³ ÷àñè öå áóâ äîñèòü ïîøèðåíèé çâè÷àé ó áàãàòüîõ íàðîä³â, çãàäàéòå õî÷à á â³äîìèé á³áë³éíèé ñþæåò ïðî æåðòâîïðèíîøåííÿ Àâðààìà. 128
×àð³âíèé ïòàõ Ó ñòàðîäàâí³õ ãåðìàíö³â á³ëèé ëåëåêà òàêîæ áóâ ïîñëàíöåì áîã³â. ³í óâàæàâñÿ â³ñíèêîì áîãèí³ Õîëüäè, êîòðà ïðèíîñèëà âåñíîþ â³äðîäæåííÿ ïðèðîäè. ¯¿ ïîÿâ³ ïåðåäóâàëè ïîñëàíö³ ëåëåêà é ëàñò³âêà. Äóæå ïîâàæàëè öèõ ïòàõ³â ìóñóëüìàíè. Àçåðáàéäæàíñüêà íàçâà á³ëîãî ëåëåêè õàäæ³-ëåëåéê, îäíà ç àðàáñüêèõ õàäæ³-ëàêëàê. Äî ¿õ ñêëàäó âõîäèòü ñëîâî õàäæ ïàëîìíèöòâî â Ìåêêó. Òîáòî âèõîäèòü ëåëåêà-ïàëîìíèê. Ó äàíîìó ðàç³ íà ðóêó ïòàõàì ç³ãðàëî òå, ùî ÷åðåç Áëèçüêèé Ñõ³ä ÷îðíîãóçè ëåòÿòü ó íàïðÿìêó ñâÿùåííîãî ì³ñòà ìóñóëüìàí, õî÷ ³ íå äîë³òàþòü äî íüîãî, ïîâåðòàþ÷è â ªãèïåò. Çà àðàáñüêèì ïîâ³ðÿì, ó ëåëåê ïåðåòâîðþþòüñÿ äóø³ ìóñóëüìàí, êîòð³ çà ñâîº æèòòÿ òàê í³ ðàçó é íå çä³éñíèëè ïåðåäáà÷åíîãî Êîðàíîì ïàëîìíèöòâà äî ãðîáó ïðîðîêà Ìàãîìåòà. Âîíè çìóøåí³ öå ðîáèòè âæå ï³ñëÿ ñìåðò³ ÿê ïòàõè. Òîìó êîæíèé, õòî óìåðòâèâ ëåëåêó, º âáèâöåþ. Ìàðîêêàíö³ â³ðèëè, ùî ëåëåêè öå æèòåë³ äàëåêîãî îñòðîâà, ÿê³ íà ïåâíèé ÷àñ ïðèë³òàþòü äî íèõ ó ïîäîá³ ïòàõ³â, à ïîò³ì çíîâó ïîâåðòàþòüñÿ ³ ñòàþòü ëþäüìè. Ó Ôåç³ áóâ íàâ³òü øïèòàëü äëÿ õâîðèõ ³ ïîðàíåíèõ ëåëåê. Ïîìåðëèõ ïòàõ³â õîâàëè í³áè ëþäåé. Ìîæëèâî, â³ä³ãðàëî ïåâíó ðîëü ³ òå, ùî ðóõè òîêóþ÷îãî ïòàõà íàãàäóþòü ïîçè ëþäèíè, ÿêà ìîëèòüñÿ. Ìîæíà ïðîéòè ç êðàþ â êðàé ìàëî íå âñþ òåðèòîð³þ, äå ãí³çäèòüñÿ á³ëèé ëåëåêà ñêð³çü æèâóòü óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî â³í íàä³ëåíèé ÿêèìèñü ÷àð³âíèìè ñèëàìè ïðèðîäè. Ó ñåðåäíüîâ³÷í³é ìåäèöèí³ éîãî øëóíêó íàâ³òü ïðèïèñóâàëàñü ä³ÿ ïðîòè âñ³õ îòðóò. Ó ð³çíèõ êðà¿íàõ ö³ëþùèìè ââàæàëèñÿ òàêîæ ÿéöÿ é æèð. Õî÷à áóâàëî é ³íøå. Îäíîãî ðàçó ðèìñüêèé Ïàïà ñåðåä òâàðèí, çàáîðîíåíèõ äî âæèâàííÿ â ¿æó ÿê íå÷èñòèõ, íàçâàâ ³ ëåëåêó. Äëÿ íàñ öå çâó÷èòü äèâíî, àëå ãóðìàíè Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó ñïîæèâàëè ëåëå÷å ìÿñî. Ãîðàö³é íàçâàâ öå òðàã³÷íîþ ïðèêìåòîþ ÷àñó. Ó í³ìö³â, ñëîâÿí, áàëò³â ùå ç äàâí³õ ÷àñ³â á³ëèé ëåëåêà ââàæàâñÿ ïòàõîì äîë³, ïðîâ³ñíèêîì ùàñòÿ ³ äîáðîáóòó. Ñåëÿíè â³ðèëè, ùî â ä³ì, íà ÿêîìó çÿâèëîñÿ éîãî ãí³çäî, ïðèéäå ùàñòÿ ³ çëàãîäà, â ñ³ì¿ ïðèïèíÿòüñÿ ñâàðêè, ä³òè ðîñòèìóòü çäîðîâèìè ³ íå õâîð³òèìóòü, ó ãîñïîäàðÿ ñàäèáè áóäå ãàðíèé óðîæàé íà ïîë³, â îêîëèöÿõ ãí³çäà äîáðå ðîäèòèìóòü ôðóêòè. Ñåëî, â ÿêîìó ïîñåëèëîñÿ áàãàòî ëåëåê, ìîãëî ðîçðàõîâóâàòè íà áàãàòèé óðîæàé ³ íå áîÿòèñÿ ïîñóõè. Ââàæàëîñÿ, ùî ÷îðíîãóçè äîáðå ðîçóì³þòüñÿ â ëþäÿõ: ñåëÿòüñÿ ëèøå ó äîáðèõ ³ ïðàöüîâèòèõ. 129
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Á³ëüøå òîãî, âîíè ìîæóòü íàâ³òü ïåðåâèõîâóâàòè ëþäåé, âïëèâàòè íà ¿õ ïîäàëüøó äîëþ. Òàê, ïîñåëèâøèñü íà áóäèíêó, â ÿêîìó ÷èíèëèñÿ ÷âàðè, àáî õòîñü òÿæêî õâîð³â, ïòàõè ïðèíîñèëè çëàãîäó ³ çö³ëåííÿ. ijì, ÿêèé óíèêàëè ëåëåêè, ââàæàâñÿ ïðîêëÿòèì. Òîãî æ, õòî çðóéíóº ãí³çäî ÷è ï³äí³ìå ðóêó íà ñàìîãî ïòàõà, ïåðåñë³äóâàòèìóòü çëèäí³ ³ íåâäà÷³. Çà ðîçîðåíó îñåëþ ëåëåêè ìîæóòü ³ ñàì³ ïîìñòèòèñÿ: ï³äïàëÿòü ñòð³õó àáî ïðèíåñóòü çì³þ ó äâ³ð. ª ïîâ³ðÿ, ùî çà êîæíîãî âáèòîãî ëåëåêó äîëÿ çàáåðå â êðèâäíèêà äèòèíó. Òîìó æ, õòî âðÿòóâàâ àáî îáåð³ã ÷îðíîãóçà, â³ääÿ÷èòüñÿ ñòîðèöåþ éîãî áóäóòü ñóïðîâîäæóâàòè ùàñòÿ é óäà÷à. ßêùî ëåëåêè ðàïòîâî çàëèøàþòü îá³éñòÿ ³ íå ïîâåðòàþòüñÿ äî ãí³çäà, ïðèéäå ÿêàñü á³äà ïîæåæà ÷è ñìåðòü ãîñïîäàðÿ. Ïîëÿêè â³ðèëè, ùî ï³ñëÿ âáèâñòâà ëåëåêè ïî÷íóòüñÿ òðèâàë³ çëèâè. Ùîá ¿õ ïðèïèíèòè, òðåáà ïîõîðîíèòè ïòàõà ÿê ëþäèíó ó ãðîáó íà êëàäîâèù³. Íà Ïîë³ññ³ ïðîõàëè ó ïòàõà âðîæàþ, ïðèìîâëÿþ÷è: Áóçüêó, áóçüêó, íà òîá³ ãàë³îïó, à òè ìåí³ äàé æèòà êîïó, íà òîá³ áîðîíó, à òè ìåí³ äàé æèòà ñòîðîíó, íà òîá³ ñåðïà, äàé ìåí³ æèòà ñíîïà. Ãàë³îïà öå îáðÿäîâå ïå÷èâî ó ôîðì³ ïòàõà, ÿêå âèï³êàëîñÿ, ùîá ïðèãîñòèòè ëåëåêó. Ïðîñèëè â íüîãî òàêîæ ³ â³òðó çà ñïåêè ï³ä ÷àñ æíèâ: ²âàíüêî, ²âàíüêî, çàøëè íàì òðîõè â³òðó, áî íå çäþæèìî æàòè. ijòè, ÿê³ õîò³ëè ìàòè ñåñòðè÷êó, çà ïîðàäîþ ñòàðøèõ âèá³ãàëè çà âîðîòà ³ ãóêàëè: Áóñüêó, áóñüêó, ïðèíåñè Ìàðóñüêó!. Äîðîñë³ òàêîæ ðàäèëè ä³òÿì ïîñòàâèòè íà â³êíî òàð³ëêó ç ñèðîì, ùîá áóçüêî ïðèí³ñ äèòèíó. Ç ïîä³áíèìè ïðîõàííÿìè çâåðòàëèñÿ ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ. ͳìåöüê³ ä³òè çàêëèêàëè: Ëåëåêî ì³é õîðîøèé, ïðèíåñè ìåí³ áðàòèêà, ëåëåêî ì³é íàéêðàùèé, ïðèíåñè ìåí³ ñåñòðè÷êó. Îñîáëèâó óâàãó íàø³ ïðåäêè ïðèä³ëÿëè ïîÿâ³ ïåðøèõ ïåðåë³òíèõ ïòàõ³â. Âîíè íå ïðîñòî íåñëè íà êðèëàõ âåñíó, à ïðèë³òàëè ç âèð³þ â³ä áîã³â, òîìó é ñàì³ ìàëè ÷àð³âí³ âëàñòèâîñò³. Áóëè øèðîêî ðîçïîâñþäæåí³ ð³çíîìàí³òí³ ãàäàííÿ íà ïåðøîãî ïòàõà. Äîæèëè âîíè äî íàøèõ äí³â, õî÷à âæå é ó ÷èñòî ñèìâîë³÷í³é ôîðì³. Çàéìàâñÿ òàêèì ãàäàííÿì ìàáóòü êîæåí, ðàõóþ÷è, ñê³ëüêè çîçóëÿ íàêóº ðîê³â. Ó Í³ìå÷÷èí³ ïðî ïðèë³ò ëåëåê ñïîâ³ùàëè ãåðîëüäè àáî ì³ñüêà âàðòà, äçâîíèëè ó äçâîíè, âëàøòîâóâàëè ñâÿòêóâàííÿ. Ó äåíü ïðèëüîòó ëåëåê øêîëÿð³â íàâ³òü çâ³ëüíÿëè â³ä çàíÿòü àáî çàì³ñòü óðîê³â ÷èòàëè ¿ì êàçêè. ijòè âëàøòîâóâàëè íà âóëèöÿõ âåñåë³ 130
×àð³âíèé ïòàõ ïîõîäè é îòðèìóâàëè ïîäàðóíêè. Ó Áàäåí³ òîé, õòî ïåðøèì ñïîâ³ùàâ íàì³ñíèêà ïðî ïðèë³ò ÷îðíîãóç³â, îòðèìóâàâ â³ä íüîãî â íàãîðîäó êîðîâàé õë³áà. Çà ñâ³ä÷åííÿì Ô³ëîñòðàòà, ó Ñòàðîäàâí³é Ãðåö³¿ ïåðøîãî ëåëåêó â³òàëè, îïóñêàþ÷èñü íà êîë³íà. Ââàæàëîñÿ, ùî êîëè ìîëîäà ä³â÷èíà ðàíî íàâåñí³ ïåðøèé ðàç çóñòð³íå ïàðó ëåëåê, òî öüîãî ðîêó âèéäå çàì³æ, ÿêùî æ ñàìîòíüîãî ùå áóäå ä³âóâàòè. Ñïåö³àë³ñòè ïî â³ùèõ ñíàõ çàïåâíÿëè òàêîæ: ä³â÷èí³ ÷àñòî ñíÿòüñÿ ëåëåêè òðåáà ÷åêàòè ñòàðîñò³â äî õàòè, çàì³æí³é æ³íö³ âîíà ñòàíå âàã³òíîþ. Êîëè ÷îðíîãóç ñ³äàâ íà äàõ ï³ä ÷àñ âåñ³ëëÿ, î÷³êóâàëè øâèäêîãî ïîïîâíåííÿ â ðîäèí³. ßêùî â ïåðøèé äåíü, êîëè â äîì³ çÿâèòüñÿ ìàëÿ, íàä íèì ïîêðóæëÿº á³ëèé ëåëåêà ÷åêຠíîâîíàðîäæåíîãî ùàñëèâà äîëÿ. Êîëè âåñíîþ âïåðøå çóñòð³âñÿ ëåëåêà â ïîëüîò³ ð³ê áóäå ùàñëèâèì, ñòîÿ÷èé ó öüîìó ðîö³ íå ïîâåçå. Ñåðáè ââàæàþòü, ùî òîé, õòî âïåðøå ïîáà÷èòü ñòîÿ÷îãî ëåëåêó, áóäå çäîðîâèì, à êîëè ñèäÿ÷îãî íå ìèíå õâîðîá. ͳìö³ â³ðèëè, ùî òîé, õòî ïîáà÷èâ ïåðøîãî ëåëåêó â ïîëüîò³, áóäå öüîãî ðîêó áàãàòî ìàíäðóâàòè. Òîé, ó êîãî ïðè çóñòð³÷³ ïåðøîãî ëåëåêè áóëè â êèøåí³ ãðîø³, ìàòèìå ¿õ âåñü ð³ê. Ó Ïîçíàí³ ðàäèëè ïðè öüîìó ïîäçâåí³òè ãðîøèìà, ùîá âîíè é äàë³ íå ïåðåâîäèëèñü. Ó Ïîìåðàí³¿ ââàæàëîñÿ, ùî êîëè ïåðøîãî ÷îðíîãóçà ïîáà÷èø çà ïîøóêîì ¿æ³ ÷è ïîáóäîâîþ ãí³çäà, òî é ñàì áóäåø âåñü ð³ê ñòàðàííèì, êîëè æ ñïëÿ÷îãî ÷è â³äë³òàþ÷îãî ëåäà÷èì. À ó ³äí³ º íàâ³òü ïîâ³ðÿ, ùî ó òîãî, õòî çó쳺 íàâåñí³ íàëåæíèì ÷èíîì ïðèâ³òàòè ëåëåêó, âåñü ð³ê íå áîë³òèìóòü çóáè. Ñõîæ³ ïîâ³ðÿ ³ñíóþòü ó áàãàòüîõ íàðîä³â ªâðîïè. Íåð³äêî âîíè ïåðåõîäèëè ç êðà¿íè â êðà¿íó, ïåðåì³ùóâàëèñÿ ðàçîì ³ç ëåëåêàìè, ùî ðîçñåëÿëèñÿ íà ñõ³ä ³ ï³âí³÷. ×åðåç òå áóâຠíåëåãêî çíàéòè ¿õ ïåðøîäæåðåëî, ïðîñòåæèòè ðîçâèòîê îáðàç³â. Íàïðèêëàä, ùå â XIX ñòîë³òò³ ïîâ³ðÿ ïðî òå, ùî á³ëèé ëåëåêà ïðèíîñèòü ä³òåé, ó Øâåéöà𳿠íå áóëî â³äîìå. Âîíî ïðèéøëî â öþ êðà¿íó ç ͳìå÷÷èíè. Íà äóìêó Ì. Ïàíüê³âà, íà Ïîêóòò³ â ²âàíî-Ôðàíê³âñüê³é îáëàñò³ ö³ óÿâëåííÿ òàêîæ áóëè ïðèíåñåí³ ç ³íøèõ ì³ñöåâîñòåé. Ñàì³ æ ïîêóòÿíè ëåëåêó ç íàðîäæåííÿì äèòèíè ïîâÿçóâàëè ð³äêî. Ö³êàâî, ùî á³ëèé ëåëåêà º ïðîâ³ñíèêîì íàñòàííÿ çåìëåðîáñüêîãî ñåçîíó íå ò³ëüêè â òèõ êðàÿõ, äå â³í ãí³çäèòüñÿ. Äëÿ îäíîãî ç íàðîä³â Êåí³¿ ïîÿâà ëåëå÷èõ çãðàé, ÿê³ ëåòÿòü íà ï³âäåíü, îçíà÷àº, ùî íàñòàâ ÷àñ îáðîáëÿòè ïîëÿ. Êîëè æ âîíè ïðÿìóþòü íà ï³âí³÷ òðåáà çáèðàòè âðîæàé. 131
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
³òàëüí³ ëèñò³âêè ç ìàëþíêàìè ïðî ëåëåêó é ä³òåé â³äîáðàæóþòü ì³ôîëîã³÷í³ óÿâëåííÿ ïðî öüîãî ïòàõà.
Ç äàâí³õ â³ðóâàíü ïðî âåñíÿíå â³äðîäæåííÿ ïðèðîäè áåðå ïî÷àòîê ³ çàãàëüíîâ³äîìå ïîâ³ðÿ, ùî á³ëèé ëåëåêà ïðèíîñèòü ä³òåé. Ïðîñòî òðàêòóâàííÿ éîãî ðàí³øå áóëî øèðøèì. Äàâí³ ãåðìàíö³ ââàæàëè, ùî ëåëåêà, ÿê ïîñëàíåöü áîã³â, ïðèíîñèòü ç íåáà íîâå æèòòÿ íà ïîëÿ ï³ñëÿ äîâãî¿ çèìîâî¿ íî÷³. Àíàëîã³÷í³ óÿâëåííÿ áóëè é ó ñëîâÿí ïòàõè ïðèíîñÿòü ç âèð³þ âåñíó, à ðàçîì ç íåþ ó ïîäîá³ ïòàõ³â ïðèë³òàþòü äóø³ íîâîíàðîäæåíèõ ³ ïðåäê³â, îñòàíí³ äëÿ çàõèñòó âðîæàþ. Çãàäàéìî òàêîæ äàâí³ óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî íåáî çàïë³äíþº çåìëþ. Òàê, íà Ðóñ³ ââàæàëîñÿ, ùî Ïåðóí ï³ä ÷àñ ïåðøî¿ ãðîçè ïðîáóäæóº çåìëþ äî æèòòÿ ³ çàïë³äíþº ¿¿. Á³ëèé ëåëåêà ó ãåðìàíö³â áóâ ñâÿùåííèì ïòàõîì áîãà ãðîìó Äîíàðà (ñêàíäèíàâñüêà íàçâà Òîð), ñèìâîëîì áîæåñòâåííîãî áëàãîñëîâåííÿ. À Äîíàð áóâ îêð³ì òîãî áîãîì ðîäþ÷îñò³ ³ âðîæàþ, òàê ùî ëåëåêà ìàâ óñ³ ïîâíîâàæåííÿ ïåðåíîñèòè íîâå æèòòÿ. Ïî âñ³é ªâðîï³, òà é çà ¿¿ ìåæàìè, ó Òóðå÷÷èí³, íàïðèêëàä, ïîøèðåí³ óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî ãí³çäî ëåëåêè çàõèùຠâ³ä óäàðó áëèñêàâêè é ïîæåæ³. Á³ëèé ëåëåêà ó áàãàòüîõ íàðîä³â ââàæàâñÿ ïòàõîì áîãà ãðîìó, òîìó òàêèé çâÿçîê íå äèâíèé íå ìîæå æ òîé âðàçèòè ñâîãî ïîñëàíöÿ. Íà Âîëèí³ íàâ³òü ðàäÿòü ó ãðîçó õâàòèñÿ ï³ä äåðåâîì ç ëåëå÷èì ãí³çäîì. Ùîïðàâäà, íåìà ïðàâèë áåç âèíÿòê³â. Ó äåÿêèõ ì³ñöåâîñòÿõ Ìåêëåíáóðãà (Ñõ³äíà ͳìå÷÷èíà) ââàæàºòüñÿ, ùî, íàâïàêè, ãí³çäî á³ëîãî ëåëåêè ïðèòÿãóº áëèñêàâêó. Çà óÿâëåííÿìè æèòåë³â ñåðåäíüîâ³÷íî¿ ªâðî132
×àð³âíèé ïòàõ ïè, ÷îðíîãóçè ìîãëè ðÿòóâàòè â³ä ïîæåæ³ ³ íå ëèøå ìàã³÷íèì øëÿõîì: ïðè ïîÿâ³ ïîëóìÿ âîíè ïðèíîñèëè â äçüîáàõ âîäó ³ ïîëèâàëè ãí³çäî é äàõ. Ââàæàëîñÿ òàêîæ, ùî ëåëåêè ìîæóòü ³ ïåðåíîñèòè ïòàøåíÿò ó áåçïå÷íå ì³ñöå. Ö³êàâî, ùî âèá³ð ì³ñöü äëÿ ïîáóäîâè ãí³çäà á³ëèì ëåëåêîþ ì³ã ùå á³ëüøå ïîñèëþâàòè ñâÿùåííèé òðåïåò ïåðåä íèì. Ó ñëîâÿí áóâ øèðîêî ðîçïîâñþäæåíèé îáåð³ã â³ä áëèñêàâêè òàê çâàíèé ãðîìîâèé çíàê. Öå êðóã ç 6 ðàä³óñàìè àáî øåñòèïåëþñòêîâà ðîçåòêà. Íà ï³âíî÷³ éîãî âèð³çàëè íà äîøêàõ ï³ä äàõàìè õàò.  Óêðà¿í³ æ ôóíêö³þ ãðîìîâ³äâîäó âèêîíóâàëî ñòàðå êîëåñî ç âîçà íà ñîëîìÿí³é ñòð³ñ³. Ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî, ùî ñàìå ö³ êîëåñà é áóëî îáëþáîâàí³ ïòàõàìè. Óêð³ïëþâàòè ¿õ ñïåö³àëüíî äëÿ ëåëåê ïî÷àëè âæå ï³çí³øå.  ²ñïàí³¿, äå ëåëåêè ÷àñòî ãí³çäÿòüñÿ íà äàõàõ ñîáîð³â ³ äçâ³íèöÿõ, ââàæàëîñÿ, ùî âîíè ñïåö³àëüíî îáèðàþòü ñâÿò³ ì³ñöÿ. Ïîä³áí³ ïî÷óòòÿ âèíèêàëè â ëþäåé ³ â Ñåðåäí³é À糿 òà íà Áëèçüêîìó Ñõîä³, äå ö³ ïòàõè îõî÷å ñåëÿòüñÿ íà ì³íàðåòàõ ìå÷åòåé. ßêùî ïðî òå, ÿê íàø³ ïðåäêè ïî÷àëè ïðèâàáëþâàòè ëåëåê íà ãí³çäóâàííÿ, ìè ìîæåìî ëèøå çäîãàäóâàòèñÿ, òî íà ïèòàííÿ, äëÿ ÷îãî âîíè öå ðîáèëè, ìîæíà â³äïîâ³ñòè á³ëüø ïåâíî. Ñïî÷àòêó öå áåç ñóìí³âó áóâ îäèí ç åëåìåíò³â àãðàðíî¿ ìà㳿, ïîä³áíî äî çàêëèêàííÿ âåñíè, îáðÿäîâîãî ïå÷èâà ³ ò.ï. Ëîã³êà òóò ö³ëêîì çðîçóì³ëà: ÿêùî ïðèñóòí³ñòü ëåëåê ïðèíîñèòü òàêå áëàãî, òðåáà éîãî çàáåçïå÷èòè, íå ÷åêàþ÷è ìèëîñò³ â³ä ïðèðîäè.  îäíîìó ç íàñåëåíèõ ïóíêò³â Ñõ³äíî¿ Ïðóññ³¿, ùîá ñïîíóêàòè ÷îðíîãóç³â çàñåëèòè ãí³çäî, äî íüîãî íàâ³òü êëàëè øìàòî÷îê ñð³áëà. Ôîðìà ïåðøèõ øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü òàêîæ áàãàòî ïðî ùî ãîâîðèòü, àäæå êîëåñî îäèí ³ç íàéäàâí³øèõ ñèìâîë³â Ñîíöÿ. Òóò íå çàéâèì áóäå ùå ðàç çãàäàòè, ùî ó â³ðìåí äâà ëåëåêè óîñîáëþâàëè ñîíöå. Ö³êàâ³ ïîâ³ðÿ ïðî ëåëåê º â ͳìå÷÷èí³. Ââàæàëîñÿ, ùî êîëè ä³â÷èíà âïåðøå ïîáà÷èòü âåñíîþ ëåëåêó, ÿêèé ëåòèòü, ñòàíå âæå â öüîìó ðîö³ íàðå÷åíîþ, ñòîÿ÷îãî êóìîþ, ÿêùî æ â³í òð³ùèòü äçüîáîì, çíà÷èòü æ³íêè ïåðåáþòü íà êóõí³ ÷èìàëî ïîñóäó. Ïåðåëåòèòü ÷îðíîãóç ÷åðåç áóäèíîê ç íîâîíàðîäæåíèì áóäå ÷åðåç ð³ê çíîâó çá³ëüøåííÿ ñ³ì¿. Ñåëÿíè â³ðèëè, ùî êîëè âçèìêó ó ãîñïîäàðÿ ñàäèáè ïîìðå äðóæèíà, òî íàâåñí³ ëåëåêà â ãí³çäî äî íèõ óæå íå ïîâåðíåòüñÿ. Ââàæàëîñÿ, ùî ö³ âåëèê³ ïòàõè íåñóòü íà ñâî¿õ ñïèíàõ ï³ä ÷àñ ïåðåëüîòó äð³áíèõ ïåðíàòèõ â Àôðèêó. Âîñåíè ïåðåä â³äëüîòîì âîæàêè âëàøòîâóþòü 133
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ëåëå÷³ ñóäè ³ âáèâàþòü àáî âèãàíÿþòü ñòàðèõ òà ñëàáêèõ ïòàõ³â, ÿê³ íå çìîæóòü âèòðèìàòè äàëåêó ìàíäð³âêó. À æèòåë³ Øâà᳿ ââàæàëè, ùî ÿêáè ÷îðíîãóç áóâ çäàòíèé ãîâîðèòè, çì³ã áè âèêàçàòè íåìàëî ëþäñüêèõ òàºìíèöü, îñê³ëüêè ç âèñîòè ñâîãî ãí³çäà â³í âñå íàâêîëî áà÷èòü ³ âñå ÷óº. Àëå ³íêîëè ëåëåêà õî÷å ïðî ùîñü ïîïåðåäèòè ³ òð³ùèòü äçüîáîì.  îäíîìó ç ì³ñòå÷îê ó Áàäåí-Âþðòåìáåðç³ çáåð³ãñÿ ç äàâí³õ ÷àñ³â ö³êàâèé çâè÷àé. Ó ëåëå÷èé äåíü õîäèòü ïî âóëèöÿõ ÷îëîâ³ê ó âèñîêîìó ÷îðíîìó öèë³íäð³ ç ìóëÿæåì äâîõ ÷îðíîãóç³â íà íüîìó ³ çáèðຠëàñîù³ äëÿ þðáè ä³òëàõ³â, ùî éäå ñë³äîì. Çàëèøèâ ñë³äè ïòàõ ³ â ìîâ³. Íàïðèêëàä, â îäíîìó ç ä³àëåêò³â Íèæíüî¿ Ñàêñîí³¿ îñòàíí³é âåñíÿíèé ñí³ã íàçèâàþòü ëåëå÷èì ñí³ãîì. Ïîä³áíî äî öüîãî â Òóðå÷÷èí³ áóðþ â ê³íö³ áåðåçíÿ òàêîæ íàçèâàþòü ëåëå÷îþ. Ó ì³ôîëî㳿 áàãàòüîõ íàðîä³â á³ëèé ëåëåêà ââàæàâñÿ ïîâÿçàíèì ç³ ñòèõ³ÿìè âîãíþ òà âîäè. ßê â³äëóííÿ öüîãî ä³éøëè äî íàñ ÷èñëåíí³ ïîâ³ðÿ, íàïðèêëàä, ïðî ñïàëåíó â ïîìñòó õàòó, à òàêîæ ïðèìîâëÿííÿ. Íà Ïîë³ññ³ çâåðòàþòüñÿ äî ëåëåêè: ²âàíå, ²âàíå, äàé ëþëüêó çàêóðèòè, àáî áóçüêó, âèêðåøè âîãíþ. Ñïðèÿòè óÿâëåííÿì ïðî çâÿçîê ëåëåê ³ç âîãíåì ìîãëî ³ òå, ùî ö³ ïòàõè îõî÷å â³äâ³äóþòü çãàðèùà, äå ëåãøå çáèðàòè êîìàõ. ̳ôîëîã³÷íèé çâÿçîê ³ç âîäîþ òàêîæ ìîæå ïîÿñíþâàòèñÿ îñîáëèâîñòÿìè á³îëî㳿 ÷îðíîãóçà, àäæå â³í æèâå ³ ãîäóºòüñÿ ïîáëèçó âîäîéì. Ïîëÿêè â³ðèëè, ùî ëåëåêà ðîçãàíÿº õìàðè ç ãðàäîì, êîëè êðóæëÿº â ï³äíåáåññ³, à éîãî êëåê³ò â³ùóº áóðþ ç³ çëèâîþ. ª ïîëüñüêà ëåãåíäà ïðî òå, ÿê â³í äàâ ëþäèí³ ÷åðâîíó õóñòèíêó, ùî âãàìîâóâàëà áóðþ íà ìîð³. Ö³êàâ³ ïîâ³ðÿ ïðî ïàíóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè íàä ñòèõ³ºþ âîäè ³ çäàòí³ñòþ î÷èùàòè â³ä óñ³ëÿêî¿ íå÷èñò³ íàâîäÿòü ñåðáñüê³ åòíîãðàôè. Íà Êîñîâîìó Ïîë³ ââàæàºòüñÿ, ùî òîé, õòî âïåðøå öüîãî ðîêó ïîáà÷èòü ÷îðíîãóçà, ïîâèíåí çàâìåðòè íà ì³ñö³, à ïîò³ì âçÿòè ç-ï³ä ñâ ïðàâî¿ íîãè òðîõè çåìë³ ³ âêèíóòè ¿¿ ó â³äðî ç âîäîþ. Ö³ºþ âîäîþ ñë³ä îêðîïèòè ñåáå ³ ñâ³é áóäèíîê, òîä³ íå áóäå áë³õ òà ³íøèõ ïàðàçèò³â. Ó Çàõ³äíîìó Ñóäàí³ øèðîêî ðîçïîâñþäæåíå ïîâ³ðÿ ïðî òå, ùî ëåëåêà, êîòðîãî ïîðàíèëè ñòð³ëîþ, çàáèðຠ¿¿ ç ñîáîþ ó íåáî. Êîëè æ ìèñëèâåöü ïðîõîäèòü ìèìî öüîãî ì³ñöÿ, ñòð³ëà ïàäຠíà íüîãî íàçàä ³ çàâäຠñìåðòåëüíî¿ ðàíè. Áåçë³÷ ïîâ³ð¿â ³ ïðèêìåò ïîâÿçóº á³ëîãî ëåëåêó ç ïîãîäîþ. Ó áîëãàð ³ ñåðá³â â³í ïðîâ³ùຠäîù. Ö³êàâå ïîâ³ðÿ º â ͳìå÷134
×àð³âíèé ïòàõ ÷èí³ ³ Øâåéöàð³¿: ÿêùî âåñíîþ ëåëåêà ïðèëåòèòü ÷èñòèì, ñë³ä î÷³êóâàòè ñóõå é òåïëå ë³òî (äîù³ îáìèëè éîãî ïî äîðîç³), êîëè æ áðóäíèì âîíî áóäå õîëîäíèì ³ ìîêðèì, áî äîù³ ïòàõ ïðèí³ñ ³ç ñîáîþ. Ñåëÿíè Áðàóíøâåéãó (ͳìå÷÷èíà) çíàëè: ÿêùî â áåðåçí³ ÷îðíîãóç ñòàðàííî êëåêî÷å äçüîáîì, çíà÷èòü âåñíà áóäå òåïëîþ, à ë³òî ñóõèì ³ æàðêèì. Íà çàõîä³ Í³ìå÷÷èíè ââàæàëîñÿ, ùî ï³çí³é ïðèë³ò ëåëåê, òà ùå áðóäíèõ, â³ùóº ïîãàíèé ð³ê. Çà ïîâåä³íêîþ áóçüê³â ìîæíà áóëî ä³çíàòèñÿ ³ ïðî íåãîäó, ùî íàáëèæàëàñÿ âîíè ñòîÿòü íà îáîõ íîãàõ ó ãí³çä³, íàñòîâáóð÷óþòü ï³ðÿ, õîâàþòü äçüîá ï³ä êðèëî àáî â îïåðåííÿ ãðóäåé. Ïðèéäå âîíà ç òîãî áîêó, êóäè ïòàõ íàõèëÿº ãîëîâó. Ðàíí³é â³äë³ò ëåëåê â³ùóâàâ ðàííþ çèìó ³ íàâïàêè.  Óêðà¿í³ òàêîæ º áàãàòî ïðèêìåò ïðî ïîãîäó, ïîâÿçàíèõ ³ç á³ëèì ëåëåêîþ. ³í ïðèíîñèòü òåïëî ³ çàáèðຠéîãî íàçàä ó âèð³é. Ðàíî ïðèëåò³â áóäå òåïëå ë³òî. Ëåëåêà ïî÷èíຠíåïîêî¿òèñÿ íà ïîãàíó ïîãîäó. Àêòèâíî òð³ùèòü óâå÷åð³ äçüîáîì çàâòðà áóäå ñîíÿ÷íèé äåíü. Ñòî¿òü íà îäí³é íîç³ çíà÷èòü òðåáà ÷åêàòè ïîõîëîäàííÿ. ßêùî íå â³äë³òຠäàëåêî â³ä ãí³çäà, à òðèìàºòüñÿ ïîáëèçó, íà íåãîäó. Êîëè ïòàõ ïîãîæîãî äíÿ òðèìàºòüñÿ ñóõîãî ì³ñöÿ, òî é íàñòóïíèé áóäå ñîíÿ÷íèì. Ïåðåä òèì, ÿê çä³éìåòüñÿ â³òåð, ëåëåêè äîâãî êðóæëÿþòü á³ëÿ ñâî¿õ ãí³çä. ª é çåìëåðîáñüê³ ïðèêìåòè, ïîâÿçàí³ ç áóçüêàìè. Íàïðèêëàä: çàêëîïîòàëè ëåëåêè â ãí³çä³ ÷àñ ñàäèòè öèáóëþ. Àëå òàêèì â³äíîøåííÿ áóëî íå çàâæäè ³ íå ñêð³çü. Äàâí³ ³çðà¿ëüòÿíè ââàæàëè á³ëîãî ëåëåêó íå÷èñòèì (íå êîøåðíèì) ïòàõîì, î÷åâèäíî ÷åðåç òå, ùî â³í õîäèòü ïî áîëîòàõ ³ ¿ñòü óñ³ëÿêó íå÷èñòü. Å. Øþö çàäàâñÿ ïèòàííÿì: ÷îìó íà ºãèïåòñüêèõ ôðåñêàõ ³ áàðåëüºôàõ, äå çóñòð³÷àºòüñÿ áàãàòî ð³çíèõ òâàðèí, íåìà æîäíîãî çîáðàæåííÿ, íà ÿêîìó ìîæíà áóëî á ³ç äîñòîâ³ðí³ñòþ âï³çíàòè á³ëîãî ëåëåêó. Ç äîâãîíîãèõ ïòàõ³â ÷àñò³øå âñüîãî òðàïëÿþòüñÿ ñ³ðèé ³ ñòåïîâèé æóðàâë³. Ïåðøèé ³ç íèõ áóâ, î÷åâèäíî, âçàãàë³ íàïîëîâèíó îäîìàøíåíèì. ªãèïåòñüê³ õóäîæíèêè íå ìîãëè íå çíàòè ëåëåêó, àäæå â³í ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³ çóñòð³÷àºòüñÿ ï³ä ÷àñ âåñíÿíîãî ³ îñ³ííüîãî ïåðåëüîò³â ó äîëèí³ Í³ëó.  ÷îìó æ ñïðàâà? Ó÷åíèìè âñòàíîâëåíî, ùî çîáðàæåííÿ òâàðèí íà ãðîáíèöÿõ íå º âèïàäêîâèìè: öå òå, ùî ïîòð³áíî äóø³ ïîìåðëîãî ó çàãðîáíîìó öàðñòâ³, â òîìó ÷èñë³ äëÿ ¿æ³ ³ æåðòâîïðèíîøåíü. Ó æåðòâó æ ïðèíîñèëè ò³ëüêè òèõ òâàðèí, íà ÿêèõ ïîëþâàëè. Å. Øþö âèñëîâèâ ïðèïóùåííÿ, ùî á³ëèé ëåëåêà â ªãèïò³ ç ÿêèõîñü ïðè÷èí çíàõîäèâñÿ ï³ä çàáîðî135
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
íîþ òàáó. Ìîæëèâî òàêîæ, ùî éîãî íå âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ ïîëþâàííÿ ÷åðåç íåñìà÷íå, ç òî÷êè çîðó ºãèïòÿí, ìÿñî. Çàêîíîì³ðíå ïèòàííÿ: ç ÷èì ñàìå ïîâÿçàíå îáîæíþâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè ó ð³çíèõ íàðîä³â? Îñíîâà ö³º¿ ïîøàíè ìຠñêîð³øå çà âñå êîìïëåêñíèé õàðàêòåð. Àíàë³ç ðåë³ã³éíî-ì³ôîëîã³÷íèõ óÿâëåíü äîçâîëÿº çðîáèòè ðÿä ö³êàâèõ âèñíîâê³â. Ïåðø çà âñå, ïîì³òíà ¿õ ñõîæ³ñòü ó áàãàòüîõ ºâðîïåéñüêèõ íàðîä³â. Ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî, ùî âîíè ìàþòü ñï³ëüíå ïîõîäæåííÿ äëÿ âñ³õ ³íäîºâðîïåéö³â ³ ñÿãàþòü ñâî¿ìè êîðåíÿìè ó ÷àñè ïðà³íäîºâðîïåéñüêî¿ ìîâíî¿ ñï³ëüíîòè.  ªâðîï³ âèñõ³äíîþ ôîðìîþ êóëüòó á³ëîãî ëåëåêè áóâ òîòåì³çì (òîòåì ì³ô³÷íèé ïåðøîïðåäîê ðîäó). Öå íàéá³ëüø äàâíÿ ïðè÷èíà éîãî øàíóâàííÿ, ÿêà òÿãíåòüñÿ äàëåêî ç êàìÿíîãî â³êó. Ó íàðîäíèõ â³ðóâàííÿõ ³ ôîëüêëîð³ ïðîñòåæóþòüñÿ ÷èñëåíí³ â³äëóííÿ òîòåì³çìó. Âåëüìè ïîøèðåí³ óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî â³äë³òàþ÷è íà çèìó â äàëåê³ êðà¿ ëåëåêè ïåðåòâîðþþòüñÿ òàì ó ëþäåé, ùî âîíè ðîçóì³þòü ëþäñüêó ìîâó, ùî ëåëåêà îáåðíåíà ó ïòàõà çà ãð³õè àáî æ çà÷àêëîâàíà ëþäèíà ³ ò.ï. Çà â³ðóâàííÿìè äàâí³õ ãåðìàíö³â, âîñåíè ÷îðíîãóçè ïîâåðòàþòüñÿ ó ñâ³òëå öàðñòâî áîãèí³ Õîëüäè ó êðà¿í³ åëüô³â, äå çíîâó ïðèéìàþòü ëþäñüêó ïîäîáó. Ôðàíöóçè â³ðèëè, ùî áàòüê³âùèíîþ öèõ ïòàõ³â º ãîðà Ñèíàé, äå ç íèõ çí³ìàþòüñÿ ÷àðè, ³ âîíè æèâóòü ó âèãëÿä³ ëþäåé. Ó ºâðîïåéñüêèõ êðà¿íàõ º ñèëà ñèëåííà ëåãåíä ³ êàçîê ïðî îáåðíåíèõ ó ëåëåê ëþäåé, ïðî ñï³ëêóâàííÿ ïòàõ³â ç ëþäüìè, âçàºìîäîïîìîãó ³ ò.ä. Íå äèâíî, ùî â ñåðåäíüîâ³÷í³é ªâðîï³ çà øêîäó, çàïîä³ÿíó ëåëåêàì, êàðàëè ìàéæå òàê æå ñóâîðî, ÿê ³ çà çëî÷èíè ïðîòè ëþäèíè. Ó áþäæåòàõ äåÿêèõ ì³ñò âèä³ëÿëèñÿ ñïåö³àëüí³ êîøòè äëÿ äîïîìîãè öèì ïòàõàì ðåìîíòó é çàõèñòó ãí³çä, ï³äãîä³âë³ òîùî. ª ïîâ³ðÿ, ùî ëåëåêè îäíîãî ³ç ïòàøåíÿò ïðèíîñÿòü ó æåðòâó Áîãó. Öå, ç îäíîãî áîêó, ñïðîáà ïîÿñíèòè ÿâèùå, ÿêå ñïîñòåð³ãàºòüñÿ â ïðèðîä³, çíèùåííÿ áàòüêàìè ÷àñòèíè ïîòîìñòâà, ç ³íøîãî çíîâó æ òàêè çáëèæåííÿ ëåëåê ³ç ëþäüìè. Çâè÷àé ïðèíîñèòè â æåðòâó ä³òåé íå áóâ ð³äê³ñòþ ó ñòàðîäàâí³õ êóëüòàõ. Çóñòð³÷àºòüñÿ é çâè÷àé äàâàòè ëåëåêàì ëþäñüê³ ³ìåíà. Öå â³äì³÷åíî, íàïðèêëàä, ó ñëîâÿí, à òàêîæ ϳâí³÷íî-Çàõ³äí³é Àôðèö³. Î÷åâèäíî ç òîòåì³ñòè÷íèõ óÿâëåíü áåðå ïî÷àòîê ³ çãàäàíå ðàí³øå ïîâ³ðÿ, ùî ìîëîä³ ÷îðíîãóçè ëþáëÿòü ñâî¿õ áàòüê³â ³ çâîðóøëèâî òóðáóþòüñÿ ïðî íèõ. Òóò ìè òàêîæ áà÷èìî çáëèæåííÿ ç ëþäèíîþ äàâí³é êóëüò ïðåäê³â. Ó Øâà᳿ (ͳìå÷÷è136
×àð³âíèé ïòàõ íà) ââàæàºòüñÿ, ùî á³ëèé ëåëåêà ìຠçðàçêîâå ñ³ìåéíå æèòòÿ ³ ñåðäå÷íî ëþáèòü ñâî¿õ ä³òåé. ϳä ÷àñ ïåðåëüîò³â ö³ ïòàõè òàêîæ â³ääàþòü ïåðåâàãó òðèìàòèñÿ ïàðàìè. ßêùî æ ëåëåêà, ùî ïðèëåò³â íàâåñí³, çíîâó çíèêàº, öå çíà÷èòü, ùî â³í ïîâèíåí â³äøóêàòè ñâîþ ïîäðóãó. Âñå öå ñêîð³øå âñüîãî òàêîæ çàëèøêè äàâí³õ òîòåì³ñòè÷íèõ óÿâëåíü. Ïðèíàéìí³ íà ðåàëüíèõ ñïîñòåðåæåííÿõ ó ïðèðîä³ ö³ ïîâ³ðÿ ãðóíòóâàòèñÿ íå ìîæóòü. ßê óæå ãîâîðèëîñÿ, ñ³ìåéíå æèòòÿ ÷îðíîãóç³â ³ â³äíîøåííÿ ¿õ äî ïòàøåíÿò äàëåê³ â³ä ëþäñüêèõ óÿâëåíü ïðî ³äåàë. Äåÿê³ â÷åí³ ââàæàþòü, ùî á³ëèé ëåëåêà áóâ òîòåìîì ó ïåëàñã³â äîãðåöüêîãî íàñåëåííÿ Ãðåö³¿. Ñòðàáîí íàçèâຠ¿õ ïåëàðãàìè. Ïåëàðãîñ ãðåöüêà íàçâà á³ëîãî ëåëåêè, çâ³äñè âèñíîâîê ïðî òå, ùî â³í ì³ã áóòè òîòåìîì öüîãî íàðîäó. Ó ìóñóëüìàíñüêèõ íàðîä³â âåëèêèé âïëèâ íà â³äíîøåííÿ äî á³ëîãî ëåëåêè ñïðàâèëè äàâí³ àí³ì³ñòè÷í³ â³ðóâàííÿ. Ïî âñüîìó ñâ³òîâ³ áóëè øèðîêî ðîçïîâñþäæåí³ óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî ï³ñëÿ ñìåðò³ äóøà ëþäèíè ïåðåòâîðþºòüñÿ ó ïòàõà. Ó ïåðñèäñüê³é ìîâ³ íàâ³òü äóøó ³ ïòàõà íàçèâàëè îäíèì ³ òèì æå ñëîâîì. Ó áàãàòüîõ òþðêîìîâíèõ íàðîä³â êàæóòü â³äëåò³â çàì³ñòü ïîìåð. Êóëüò ëåëåêè-ïàëîìíèêà ìຠäâà ñòàðîäàâí³õ êîðåí³ àí³ì³çì ³ òîòåì³çì. ²ç ïåðåæèòêàìè òîòåì³ñòè÷íèõ óÿâëåíü ïîâÿçàíèé ³íøèé âàð³àíò ïîâ³ðÿ, ïîøèðåíèé ó Çàõ³äí³é Àíàòî볿, ó ëåëåê ïåðåòâîðþþòüñÿ æèòåë³ äàëåêî¿ êðà¿íè, ùîá â³äâ³äàòè Ìåêêó. Ó ªâðîï³ çíà÷íèé âïëèâ íà âèíèêíåííÿ êóëüòó á³ëîãî ëåëåêè ìàëè óÿâëåííÿ ïðî íüîãî ÿê ïðî â³ñíèêà âåñíè ³ ïîñëàíöÿ áîã³â. Ç öèì ïîâÿçàíî áàãàòî òðàäèö³é, ïîâ³ð¿â ³ ëåãåíä. Ïðèõ³ä âåñíè, çâè÷àéíî, ðàä³ñíèé äëÿ âñ³õ, àëå â íàéá³ëüø³é ì³ð³ â³í âàæëèâèé äëÿ çåìëåðîáà. Âñå-òàêè ìèñëèâåöü, ðèáàëêà òà é ñêîòàð ìàþòü ìîæëèâ³ñòü çäîáóâàòè ¿æó ³ â ³íø³ ïîðè ðîêó. Òîìó ìîæíà ïðèïóñòèòè, ùî êîìïëåêñ â³ðóâàíü, ïîâÿçàíèé ³ç ïðèëüîòîì ëåëåê, ñôîðìóâàâñÿ ëèøå ï³ñëÿ ïîÿâè çåìëåðîáñòâà. ³ä³ãðàëè ñâîþ ðîëü ³ îñîáëèâîñò³ æèâëåííÿ. Á³ëèé ëåëåêà ó áàãàòüîõ íàðîä³â óâàæàºòüñÿ çàõèñíèêîì ïîë³â òà é óçàãàë³ ðÿò³âíèêîì â³ä óñ³ëÿêî¿ íàïàñò³. Îñîáëèâî âàæëèâèì äëÿ ëþäåé áóëî çíèùåííÿ ñàðàíè. Æèâëåííÿ ÷îðíîãóçà ñïðèÿëî òàêîæ ïîøèðåííþ ïîâ³ðÿ ïðî òå, ùî â³í ïðèíîñèòü ä³òåé. Çäîáè÷ ïòàõ ÷àñòî ëîâèòü ó âîä³, òîìó â ìåòàô³çè÷íîìó çíà÷åíí³ ââàæàëîñÿ, ùî â³í êîíòàêòóº ç âîäàìè òâîð³ííÿ, ç ÿêèõ ³ ïîõîäèòü óñå æèâå. 137
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Íà ñòàðîãðåöüêèõ ãåìàõ ÷àñòî çîáðàæóâàëè ñöåíè áèòâè ëåëåê ç³ çì³ÿìè. ×îðíîãóç ìîæå ç¿ñòè ãàäþêó ÷è âóæà àáî æ ïðèíåñòè ¿õ ïòàøåíÿòàì äî ãí³çäà, àëå öå áóâຠíå íàñò³ëüêè ÷àñòî, ùîá ïðèäàâàòè òàêå ³ñòîòíå çíà÷åííÿ. Òàêèé ñþæåò òàêîæ àëåãîð³ÿ. Öå âñå òîé æå ìîòèâ çàõèñòó, ïðè÷îìó íå ïðîñòî â³ä íåáåçïå÷íèõ äëÿ ëþäèíè òâàðþê. Ñèìâîë³êà òóò á³ëüø ãëîáàëüíà. Çà Î.Ô. Ëîñºâèì, ç쳺âèäí³ñòü ì³ôîëîã³÷íîãî ïåðñîíàæà çàâæäè âêàçóº íà áëèçüê³ñòü äî çåìë³ òà êîðèñòóâàííÿ ¿¿ ñèëàìè. Çì³ÿ ÷àñòî óîñîáëþº ñòèõ³éíó ìîãóòí³ñòü çåìë³, ñèëè ïðèðîäè, âîðîæ³ ëþäèí³. Òóò ìè áà÷èìî àíàëîã³þ ç âåëüìè ïîøèðåíèìè ó ðåë³ã³¿ é ì³ôàõ ç쳺áîð÷èìè ñþæåòàìè. Ïðîñòî íåáåñí³ ñèëè óîñîáëþº íå Ñâÿòèé Ãåîðã³é, à ïòàõ. Íå ìîæíà íå áðàòè äî óâàãè é îñîáëèâîñò³ çàáàðâëåííÿ ÷îðíîãóçà. Á³ëèé êîë³ð íàëåæèòü ó áàãàòüîõ íàðîä³â äî øàíîâàíèõ, ÷èñòèõ. Çãàäàéìî õî÷à á á³ëå âáðàííÿ íàðå÷åíî¿, á³ëèõ ñâÿùåííèõ òâàðèí áèê³â, ñëîí³â, òèãð³â, ñîêîë³â, á³ëîãî ãîëóáà ìèðó (à çîâñ³ì íå ñèçàðÿ!), Á³ëîáîãà â ïðîòèëåæí³ñòü ×îðíîáîãó ³ ò.ä. Ó áàëòñüêîãî íàðîäó ïðóññ³â á³ëèé ê³íü áóâ ñèìâîëîì áîãà Ïåðêóíñà (àíàëîã ñëîâÿíñüêîãî Ïåðóíà). Éîãî ìîãëè âèêîðèñòîâóâàòè äëÿ ïî¿çäîê ò³ëüêè âèù³ æåðö³. Ó ìîíãîëîìîâíèõ íàðîä³â á³ëèé êîë³ð êîë³ð ìîëîêà âçàãàë³ ââàæàºòüñÿ ñâÿùåííèì. Ó ðèìñüêèõ àâãóð³â, ÿê³ çà ïîëüîòîì ïòàõ³â âèçíà÷àëè âîëþ áîã³â ³ çíàêè äîë³, áëàãîðîäíà á³ëà ÷àïëÿ, ùî ïðîëåò³ëà íà ï³âäåíü àáî ï³âí³÷, áóëà äîáðèì çíàìåííÿì. Öå îçíà÷àëî, ùî âñ³ íåáåçïåêè òà ñòðàõè ìèíóëè. Ïðî âàæëèâå çíà÷åííÿ êîëüîðó ãîâîðèòü ³ òå, ùî ÷îðíèé ëåëåêà ó â³ðóâàííÿõ ÷àñòî âèñòóïຠàíòèïîäîì ñâîãî ðîäè÷à. Ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ éîãî ââàæàëè ïòàõîì ïîòîéá³÷íîãî ñâ³òó é îñòåð³ãàëèñÿ. Íàðåøò³, ùå îäèí âàæëèâèé ôàêòîð òå, ùî á³ëèé ëåëåêà æèâå ïîðÿä ç ëþäèíîþ. Öå íå ìîãëî áóòè ïðè÷èíîþ îáîæíþâàííÿ, àëå ñïðèÿëî çàêð³ïëåííþ é ïîñèëåííþ øàíóâàííÿ ïòàõà. Íà ïðèêëàä³ á³ëîãî ëåëåêè ìîæíà ïðîñòåæèòè, ÿê øâèäêî ïîøèðþþòüñÿ ïîâÿçàí³ ç ïòàõàìè òðàäèö³¿ ³ ïîâ³ðÿ. Âæå ãîâîðèëîñÿ, ùî ï³âí³÷íà ÷àñòèíà Ïðèáàëòèêè áóëà çàñåëåíà çîâñ³ì íåäàâíî. ϳâí³÷íî¿ ìåæ³ Ëàò⳿ ÷îðíîãóç äîñÿã ëèøå ó äðóã³é ïîëîâèí³ XIX ñòîë³òòÿ. Òîä³ æ â³í çÿâèâñÿ â Åñòîí³¿ ³ ñóñ³äí³õ ãóáåðí³ÿõ Ðîñ³¿. Ñë³äîì çà ïòàõîì ïðèéøëè ³ íîâ³ òðàäèö³¿. Íàðîäíà ëàòèñüêà ìóäð³ñòü ó÷èòü: ÿêùî ï³äíÿòè ãí³çä³âëþ äëÿ á³ëîãî ëåëåêè íà äåðåâî âñ³ºþ ñ³ìºþ, äðóæíî äîïîìàãàþ÷è îäíå îäíîìó, ëåëåêè íà ñàäèá³ îáîâÿçêîâî ïîñåëÿòüñÿ.  Åñòîí³¿ º 138
×àð³âíèé ïòàõ ñõîæèé çâè÷àé: ìîëîäÿòà ïðèëàøòîâóþòü íà äàõó êîëåñî â³ä âîçà. ßêùî ëåëåêè éîãî âïîäîáàþòü ³ çìîñòÿòü ãí³çäî, çíà÷èòü øëþá áóäå ùàñëèâèì. Ó íàðîäíèõ êàçêàõ òà ëåãåíäàõ á³ëèé ëåëåêà çàâæäè âèñòóïຠÿê ïîçèòèâíèé ãåðîé, ùî äîïîìàãຠëþäÿì ó ñêðóòíîìó ñòàíîâèù³, ïðèíîñèòü ùàñòÿ, óäà÷ó, áàãàòñòâî. ... Äàâíî öå áóëî. Íàïàëè òàòàðè íà óêðà¿íñüêå ñåëî. Áàãàòüîõ éîãî æèòåë³â óáèëè, ðåøòó ïîâåëè â íåâîëþ. Ò³ëüêè íåìîâëÿò êèíóëè íà çãàðèù³ íå âèòðèìàþòü âîíè äàëåêî¿ äîðîãè, íåìà ÷îãî ç íèìè âîçèòèñÿ. Ïîáà÷èëè òå ëåëåêè. Ñòàëè êëèêàòè êîçàê³â íà äîïîìîãó. Àëå äàëåêî âîíè ïîñêàêàëè íà áàñêèõ êîíÿõ, íå ÷óþòü. Òîä³ ïòàõè ï³äõîïèëè ä³òåé ó äçüîáè ³ ï³äíåñëèñÿ ç íèìè âèñîêî â íåáî. Äàëåêî ðîçí³ññÿ äèòÿ÷èé ïëà÷, ³ ïî÷óëè éîãî êîçàêè. Êèíóëèñÿ âîíè ðÿòóâàòè ñ³ì¿. Äîãíàëè îðäó ³ â³äáèëè ñâî¿õ äðóæèí òà ä³òåé. Ç òîãî ÷àñó ëåëåê â Óêðà¿í³ ëþáëÿòü ³ ïîâàæàþòü. ²íøà ëåãåíäà ðîçïîâ³äàº, ÷îìó â öèõ ïòàõ³â ÷îðí³ êðèëà. Íà ñîëîìÿí³é ñòð³ñ³ áóäèíêó, â ÿêîìó æèëà ñ³ìÿ ç äâîìà íåìîâëÿòàìè, áóëî ãí³çäî ÷îðíîãóç³â. Îäíîãî ðàçó õàòà çàãîð³ëàñÿ, ÿçèêè ïîëóìÿ êîâçíóëè ïî ñòð³ñ³. Çàìåòóøèëèñÿ ëåëåêè, ñòàëè êëèêàòè ãîñïîäàð³â. Àëå âîíè áóëè äàëåêî â ïîë³ ³ íå ìîãëè òîãî ïî÷óòè. Òîä³ ïòàõè êèíóëèñÿ ó â³êíî ³ âèíåñëè ä³òåé. Ç òîãî ÷àñó â íèõ ÷îðí³ ê³íö³ êðèë, ÷åðâîí³ íîãè ³ äçüîá îáïàëèëè â ïîëóì¿. Ó Ìîëäîâ³ ëåëåêà ñòàâ ñèìâîëîì âèíîãðàäàðñòâà ³ âèíîðîáñòâà. ×àñòî ìîæíà ïîáà÷èòè éîãî çîáðàæåíèì ç ãðîíîì âèíîãðàäó â äçüîá³. Çâ³äêè öå ï³øëî? Îñü ùî ðîçïîâ³äຠìîëäàâñüêà ëåãåíäà. Æîðñòîê³ ÿíè÷àðè îáëîæèëè ôîðòåöþ Ãîðîäåøòè. ßê õîðîáðî íå áèëèñü ¿¿ çàõèñíèêè, àëå ñèëè ¿õ òàíóëè, äî òîãî æ óæå ñê³í÷èëàñü ¿æà, íå áóëî âîäè. Âîðîãè ðàä³ëè, ïåðåä÷óâàþ÷è øâèäêó ïåðåìîãó. Àëå ðàïòîì ìîãóòí³é ïîðèâ â³òðó ïðèìóñèâ ¿õ íàõèëèòè ãîëîâè. ³òåð çä³éíÿëè êðèëà ñîòåíü á³ëèõ ëåëåê, ÿê³ çë³òàëèñü äî ïðèðå÷åíîãî ì³ñòà. Ó äçüîáàõ âîíè íåñëè ãðîíà âèíîãðàäó ç ð³äíî¿ çåìë³. Âî¿íè áóëè âðÿòîâàí³ â³ä ãîëîäó ³ ñïðàãè. Ç íîâèìè ñèëàìè êèíóëèñÿ âîíè íà ÿíè÷àð³â ³ ðîçáèëè ¿õ. Çà ïîä³áíîþ óêðà¿íñüêîþ ëåãåíäîþ, ëåëåêè ïðèíåñëè ãðîíà âèíîãðàäó çàïîðîæöÿì, ùî ñòðàæäàëè ó òàòàðñüê³é âÿçíèö³. Äîñèòü ïîøèðåíà ëåãåíäà ïðî ëåëå÷ó â³ðí³ñòü. Êîëè ç ï³äêëàäåíîãî çëîâìèñíèêîì ó ãí³çäî ÷óæîãî ÿéöÿ (ãóñÿ÷îãî, êóðÿ139
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
÷îãî ³ ò.ï.) âèëóïèëîñÿ ïòàøåíÿ, ñàìåöü óáèâ éîãî ³ âèãíàâ çðàäíèöþ-ñàìêó. Ó쳺 áóçüêî é â³ääÿ÷èòè çà äîïîìîãó. ª óçáåöüêà êàçêà ïðî ÷àð³âíèé êàâóí. Á³äíèé ñåëÿíèí ï³ä³áðàâ ïîðàíåíîãî ëåëåêó é âèõîäèâ éîãî. Ïòàõ øâèäêî ñòàâ íà êðèëà ³ â íàãîðîäó ïðèí³ñ ñåëÿíèíîâ³ íåâåëèêó êàâóíÿ÷ó íàñ³íèíó. Á³äíÿê ïîñàäèâ ¿¿ íàâåñí³ ³ ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ ïîáà÷èâ íà ñâîºìó ïîë³ âåëåòåíñüêîãî êàâóíà. Êîëè æ éîãî ðîçð³çàëè çàì³ñòü íàñ³ííÿ ïîñèïàëèñÿ çîëîò³ ìîíåòè. ijçíàâøèñÿ ïðî öå, ñóñ³ä-áàãà÷ ñï³éìàâ ëåëåêó ³ ïåðåáèâ éîìó íîãó, à òîä³ ïîí³ñ äîäîìó ë³êóâàòè. Îäóæàâøè ïòàõ òàêîæ çàëèøèâ íàñ³íèíó, çíîâó ç íå¿ âèð³ñ íåáà÷åíèé êàâóí. Àëå êîëè áàãà÷, ç³áðàâøè ñâî¿õ ðîäè÷³â ³ äðóç³â, ðîçð³çàâ éîãî, çâ³äòè âèëåò³ëè ðîçëþ÷åí³ îñè! Ðèìñüêèé ïèñüìåííèê Åë³àí íàâîäèòü ³ñòîð³þ âðÿòóâàííÿ ëåëåêè, ÿêà ñêîð³øå çà âñå îñíîâàíà íà ðåàëüíèõ ôàêòàõ, ëèøå ê³íö³âêà ¿¿ ïðèêðàøåíà. Ìîëîäèé ïòàõ ï³ä ÷àñ ïåðøîãî ïîëüîòó ïîøêîäèâ íîãó. Ƴíêà ï³ä³áðàëà éîãî é âèõîäèëà. Âîñåíè ïòàõ â³äëåò³â, àëå âåñíîþ çíîâó ïîâåðíóâñÿ äî ñâ áëàãîä³éíèö³. Ïðè÷îìó ó äçüîá³ â³í ïðèí³ñ äîðîãîö³ííèé êàì³íü. Ó ð³çíèõ íàðîä³â º ëåãåíäà ïðî òå, ùî ëåëåêà ïåðåòâîðåíèé ó ïòàõà ÷îëîâ³ê çà òå, ùî ïîâèïóñêàâ ç ì³øêà ð³çíó íå÷èñòü æàá, âóæ³â, ãàäþê, ñàðàíó òîùî. Áîã äîðó÷èâ éîìó â³äíåñòè öåé ì³øîê ³ âêèíóòè â ãëèáîêó ð³÷êó, íå çàãëÿäàþ÷è äî íüîãî. ×îëîâ³ê æå íå âòåðï³â ³ ðîçâÿçàâ ì³øîê. Çâ³äòè çðàçó æ òàê ³ ïîðñíóëè éîãî ìåøêàíö³. Òåïåð íåñëóõ çìóøåíèé çáèðàòè âñå öå âæå ó ïîäîá³ ïòàõà. ª ö³êàâà ëåãåíäà ïðî òå, ÿê çÿâèâñÿ ÷îðíèé ëåëåêà. Êîëèñü ó ñåë³ æèëè äâîº áðàò³â. Ìåíøèé áóâ ÷åñíèé ³ ïðàöüîâèòèé, à ñòàðøèé ëèõèé ³ ëåäà÷èé. Êîëè äî ñòàðøîãî áðàòà íà äàõ ïðèëåò³â ëåëåêà, òîé ïðîãíàâ éîãî. Ìîëîäøèé æå íå ò³ëüêè ïðèâ³òàâ ïòàõà, à é ïðèëàøòóâàâ íà äàõó êîëåñî, ùîá ëåãøå áóëî ãí³çäî çáóäóâàòè. Ç òî¿ ïîðè, ÿê ó ìåíøîãî áðàòà ïîñåëèâñÿ ëåëåêà, ³ âðîæàé ó íüîãî ñòàâ êðàùèé, ³ êîðîâà á³ëüøå ìîëîêà ïî÷àëà äàâàòè, ³ ñèíè ðîñëè çäîðîâèìè ³ íå õâîð³ëè. À ñòàðøîìó æ íàâïàêè íå âåçå í³ â ÷îìó. Òî õë³áà ãðàä ïîáº, òî ãîðîáö³ âèøí³ ïîêëþþòü, òî áîëÿ÷êà ÿêà ïðè÷åïèòüñÿ. Ïðîéíÿâñÿ â³í ÷îðíîþ çàçäð³ñòþ ³ âèð³øèâ ïîìñòèòèñÿ áðàòîâ³. Îäíîãî ðàçó, êîëè âñ³ ñïàëè, ï³äïàëèâ éîãî õàòó. Ïåðøèìè ñïîëîøèëèñÿ ëåëåêè, ïîáóäèëè ãîñïîäàð³â. Äåðåâÿíà ìàçàíêà çãîð³ëà øâèäêî, òà âñå æ óñòèãëè âðÿòóâàòè ñ³ìþ ³ ñÿêèé-òàêèé 140
×àð³âíèé ïòàõ äîìàøí³é ñêàðá. Ò³ëüêè îò ëåëå÷àò ïîðÿòóâàòè íå âäàëîñÿ. Ñòàëè ëþäè äóìàòè, ÿêà æ ïðè÷èíà ïîæåæ³. Àæ ðàïòîì ÷óþòü ó äâîð³ ñòàðøîãî áðàòà ÿêèéñü øóì, êðèêè. Áà÷àòü: íàëåò³ëà íà íüîãî ïàðà ÷îðíèõ ëåëåê, Ạêðèëàìè, äîâáຠäçüîáàìè. Çðîçóì³ëè âñ³ â³í ï³äïàëèâ. Äóìàëè ëþäè, ùî ÷îðíèì îïåðåííÿ ñòàëî â ëåëåê â³ä ñàæ³ é ê³ïòÿâè. ×åêàëè, ùî â³äìèþòüñÿ âîíè ³ çíîâó ñòàíóòü á³ëèìè êðàñåíÿìè. Òà ÷àñ ³øîâ, à ëåëåêè çàëèøàëèñÿ ÷îðíèìè. ² çðîçóì³ëè ñåëÿíè, ùî ïî÷îðí³ëè âîíè â³ä ãîðÿ, ÿê ñèâ³þòü ëþäè. Ç òî¿ ïîðè é õîâàºòüñÿ ÷îðíèé ëåëåêà ó ãëóõèõ ë³ñîâèõ íåòðÿõ. Ç äîêîðîì äèâèòüñÿ íà òîãî, õòî çÿâèòüñÿ á³ëÿ ãí³çäà, ³ íå÷óòíî çíèêຠâ õàùàõ. Íàéö³êàâ³øå òå, ùî ïîä³áí³ ëåãåíäè ìîæóòü ãðóíòóâàòèñÿ íà ðåàëüíèõ ñïîñòåðåæåííÿõ. Îñü ÿêó ³ñòîð³þ ðîçïîâ³â ðîñ³éñüêèé îðí³òîëîã Î.Â. Ôåäîñîâ. Ó ì³ñò³ Ѻâñüêó (Áðÿíñüêà îáëàñòü) 26 òðàâíÿ 1958 ðîêó âäåíü ðàïòîì çàãîð³ëîñÿ ãí³çäî ëåëåê íà íàï³âçðóéíîâàí³é äçâ³íèö³. Îáèäâà ïòàõè ïî÷àëè ñêèäàòè âíèç òë³þ÷³ ã³ëêè, ïðè÷îìó ñàìåöü ÷àñòî îáë³òàâ íàâêîëî ãí³çäà, à ñàìêà íå êèäàëà éîãî í³ ðàçó, ëèøå òîïòàëàñÿ â ëîòêó. ϳä ê³íåöü âîíà òàê âêðèëàñÿ áðóäîì ³ ê³ïòÿâîþ, ùî çà êîëüîðîì îïåðåííÿ ñòàëà íàãàäóâàòè ÷îðíîãî ëåëåêó. Ïîáîþþ÷èñü ïîøèðåííÿ âîãíþ, ì³ñöåâà ïîæåæíà êîìàíäà çàãàñèëà ïîëóìÿ. Ó ö³º¿ ³ñòî𳿠áóâ ùàñëèâèé ê³íåöü. Íàñèäæåí³ ÿéöÿ íå çàãèíóëè, ³ ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ ó ãí³çä³ âæå êðàñóâàëîñÿ äâîº ëåëå÷àò. ßê ïèøå Î.Â. Ôåäîñîâ, ìîæëèâ³ñòü ï³äïàëó êèìîñü ãí³çäà áóëà âèêëþ÷åíà íà äçâ³íèöþ ïðîñòî íåìîæëèâî áóëî çàáðàòèñÿ. Îòæå âîíî çàãîð³ëîñÿ â³ä ÷îãîñü, ùî ïðèíåñëè ñàì³ ïòàõè. Îáâóãëåí³ ñó÷êè òà ã³ëêè é ðàí³øå çíàõîäèëè ó ãí³çäàõ ëåëåê. Î÷åâèäíî, âîíè çáèðàëè ¿õ íà ñòàðèõ êîñòðèùàõ íà ëóêàõ. Ö³ëêîì ìîæëèâî, ùî ëåëåêè ï³äõîïèëè ùå òë³þ÷ó ãîëîâåøêó. Ñàìå çâ³äñè ìîæå ïîõîäèòè ³ äàâíº ïîâ³ðÿ ïðî òå, ùî ÷îðíîãóçè ïîìñòÿòüñÿ êðèâäíèêîâ³, ï³äïàëèâøè õàòó. Çãàäóºòüñÿ á³ëèé ëåëåêà ³ â ³ñòîðè÷íèõ ïåðåêàçàõ. Ó 452 ðîö³ íàøî¿ åðè ÷îðíîãóçè çàëèøèëè ãèíó÷å ðèìñüêå ì³ñòî Àêâ³ëåþ, äå â òîé ÷àñ íà äàõàõ áóëî áàãàòî ¿õí³õ ãí³çä. Éîãî îòî÷èëè ïîë÷èùà Àò³ëè. ³í óæå õîò³â ïî÷èíàòè òðèâàëó îáëîãó, àëå ñïðèéíÿâ â³äë³ò ïòàõ³â ÿê ïðîâ³ñòü øâèäêî¿ ïåðåìîãè ³ ç õîäó âäåðñÿ â ì³ñòî. Öåé ïòàõ ìຠâ Óêðà¿í³ áàãàòî íàðîäíèõ íàçâ. Ëåëåêà ³ ÷îðíîãóç ïîøèðåí³ á³ëüøå â öåíòðàëüíèõ, ñõ³äíèõ ³ ï³âäåííèõ îáëàñòÿõ. Ïåðøà ç íèõ ñòàëà îô³ö³éíîþ íàóêîâîþ. Íà 141
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ïîë³ññ³ íàéá³ëüøå âæèâàíà íàçâà áóñîë, íà Âîëèí³ áîöÿí, áîöþí, ó Ãàëè÷èí³ òà íà Ïîä³ëë³ ÷àñò³øå âæèâàºòüñÿ áóçüêî, áóçüîê. Ó ï³âí³÷íî-ñõ³äíèõ ³ öåíòðàëüíèõ îáëàñòÿõ çóñòð³÷àºòüñÿ òàêîæ íàçâà ãàéñòåð. Ó ðàéîíàõ, ùî ìåæóþòü ç Ðîñ³ºþ íåð³äêî âæèâàºòüñÿ é ðîñ³éñüêà íàçâà àèñò. Êð³ì öèõ íàéá³ëüø ïîøèðåíèõ íàéìåíü òà ð³çíîìàí³òíèõ ïîõ³äíèõ â³ä íèõ (áóñüêî, áóøåëü, áóøëÿ, áóñåíü, áóöþí, àéñòåð, ãàñò³ð, ÷îðíîãóñ ³ ò.ï.) ìîæíà çíàéòè òàêîæ ÷èìàëî òàêèõ, ùî òðàïëÿþòüñÿ ò³ëüêè ó ãîâîðàõ îêðåìèõ ì³ñöåâîñòåé æàáî¿ä (Ïîë³ññÿ), äëåêîòåíü (×åðí³ã³âùèíà), áîâäóð (Ñóìùèíà), íåêëåéêà (Õàðê³âùèíà), âåñåëèê (Æèòîìèðùèíà), ãîâà (Çàêàðïàòòÿ), êóêîñòâåðê (Áóêîâèíà) òà ³í. ²íîä³ ëåëåêó íàçèâàþòü òàêîæ æóðàâëåì, àëå òóò óæå âàæêî ñêàçàòè, ÷è öå îäíà ç ì³ñöåâèõ íàçâ, ÷è ëþäè ïðîñòî ïëóòàþòü ïòàõ³â. Î÷åâèäíî, â³äëóííÿì äàâí³õ â³ðóâàíü ïðî òå, ùî á³ëèé ëåëåêà öå ïåðåòâîðåíà ëþäèíà, º ïåðñîí³ô³êàö³ÿ íàçâ öüîãî ïòàõà.  óêðà¿íñüêîìó ³ á³ëîðóñüêîìó Ïîë³ññ³ éîãî íåð³äêî íàçèâàþòü ²âàíîì, Âàñèëåì, Ìàêñèìîì ³ ò.ï. ²íîä³ ëþäñüêå ³ìÿ äàºòüñÿ íàâ³òü êîíêðåòíîìó ïòàõîâ³. Íà Æèòîìèðùèí³ ââàæàþòü, ùî êîæåí ëåëåêà ìຠÿêåñü ëþäñüêå ³ìÿ ³, ÿêùî éîãî ïðàâèëüíî íàçâàòè, ïîêëèêàâøè ïòàõà, òî â³í ï³äí³ìå ãîëîâó. Äîñèòü ö³êàâèé ìàòåð³àë äຠàíàë³ç ïîõîäæåííÿ òà ïîøèðåííÿ íàðîäíèõ íàçâ. Çà íèìè ìîæíà ïðîñòåæèòè âçàºìîïðîíèêíåííÿ ìîâ ³ êóëüòóð ñóñ³äí³õ íàðîä³â. Ç ïåðåë³÷åíèõ âèùå íàçâ âëàñíå óêðà¿íñüêîþ º ëèøå îäíà ÷îðíîãóç. Ïîõîäæåííÿ öüîãî ñëîâà çðîçóì³ëå. Ñë³ä â³äì³òèòè ò³ëüêè, ùî öÿ íàçâà íå çîâñ³ì òî÷íà ó á³ëîãî ëåëåêè ÷îðíà âñå-òàêè íå ãóçêà, à ëèøå ìàõîâ³ ïåðà. Ïðè ñêëàäåíèõ êðèëàõ âîíè é ñòâîðþþòü âðàæåííÿ ÷îðíî¿ çàäíüî¿ ÷àñòèíè ò³ëà. Ìîæëèâî, çâè÷àéíî, ùî íàø³ ïðåäêè íå äóæå çâåðòàëè óâàãó íà òàê³ òîíêîù³. Òà íå âèêëþ÷åíî é òå, ùî íàçâà ÷îðíîãóç ñòîñóâàëàñÿ ñïî÷àòêó ëèøå ÷îðíîãî ëåëåêè ³ çãîäîì áóëà ïåðåíåñåíà íà á³ëîãî. Íàçâó áóñîë á³ëüø³ñòü äîñë³äíèê³â âèâîäèòü ÷åðåç ñëîâî áóñèé, ÿêå ïîõîäèòü â³ä òóðåöüêîãî boz àáî òàòàðñüêîãî buz ñ³ðèé. Áóñîâ³ âðàíè Ñëîâà î ïîëêó ²ãîðåâ³ì öå ñ³ð³ âîðîíè. Äåÿê³ â÷åí³ ââàæàþòü, ùî íàçâà áóñîë âèíèêëà â³ä êàðà¿ìñüêîãî busul ëåëåêà. Ñëîâî áîöÿí ïðèéøëî äî íàñ ³ç Ïîëüù³, òàê íàçèâàþòü ëåëåê ó ïîëüñüê³é ìîâ³. Óêðà¿íñüêà íàóêîâà é ë³òåðàòóðíà íàçâà ïòàõà ëåëåêà ìຠòþðêîìîâíå ïîõîäæåííÿ. Ïðèéøëà âîíà â Óêðà¿íó ðàçîì ³ç òà142
×àð³âíèé ïòàõ
Ïîøòîâ³ ìàðêè ð³çíèõ êðà¿í ³ç çîáðàæåííÿì á³ëîãî ëåëåêè.
òàðñüêèìè îðäàìè. Ñàìå ñëîâî º çâóêîíàñë³äóâàííÿì ³ ïîâÿçàíå ç êëåêîòîì. Ïîä³áíèì ÷èíîì âèíèêëî áàãàòî íàçâ ïòàõ³â îäóä, êóêóøêà, êóëèê ³ ò.ï. Íàçâà ëåëåêà ìຠäóæå äàâíþ ³ñòîð³þ. Ëàêàëàêà, ëàêëàêêó ³ ïîä³áí³ äî íèõ çâóêîíàñë³äóâàëüí³ íàéìåííÿ, çà äàíèìè ïðîôåñîðà Å. Øþöà, âæèâàëèñÿ ùå â Ñòàðîäàâí³é Ìåñîïîòà쳿. Î÷åâèäíî öÿ òåðèòîð³ÿ ³ º åï³öåíòðîì ïîõîäæåííÿ ö³ëî¿ ðîäèíè íàçâ, áàãàòî ç ÿêèõ çóñòð³÷àþòüñÿ é ïîíèí³ â Ñåðåäí³é À糿, Àçåðáàéäæàí³, Òóðå÷÷èí³, íà Áàëêàíñüêîìó ï³âîñòðîâ³, â àðàáñüêèõ êðà¿íàõ òà ³í. Ìîæå âèíèêíóòè çàïèòàííÿ: ÷îìó òþðêîìîâíà íàçâà âêîðåíèëàñÿ ñàìå â Óêðà¿í³? ³äïîâ³ñòè íà íüîãî ìîæíà âèõîäÿ÷è ç ³ñòî𳿠ðîçñåëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè ³ ðîçâèòêó íàøèõ íàðîä³â. Çíà÷íà ÷àñòèíà ñõ³äíîºâðîïåéñüêîãî àðåàëó á³ëîãî ëåëåêè áóëà çàñåëåíà ïòàõàìè ïðîòÿãîì îñòàíí³õ ê³ëüêîõ ñòîë³òü. Òàê, ó ï³âäåííî-çàõ³äíèõ îáëàñòÿõ Ðîñ³¿ öåé âèä çÿâèâñÿ ëèøå ó äðóã³é ïîëîâèí³ ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ. Çðîçóì³ëî, ùî íà ï³âäí³ Ðîñ³¿ íàçâà ëåëåêà íå ìîãëà çàêð³ïèòèñÿ, áî òàì öüîãî ïòàõà ïðîñòî ùå íå áóëî. Äî ÷îðíîãî æ ëåëåêè âîíà çîâñ³ì íå ï³äõîäèëà, òà é â³í ìàâ ñâîº íàéìåííÿ. Ç ³íøèõ æå íàðîä³â ò³ñíî ³ äîñèòü òðèâàëèé ÷àñ ï³ñëÿ ðîçïàäó Çîëîòî¿ Îðäè ç òàòàðàìè êîíòàêòóâàëè ñàìå óêðà¿íö³. Ñë³ä â³ä öüîãî â ìîâ³ çàëèøèâñÿ äîñèòü â³ä÷óòíèé. Òàê³ çâè÷í³ óêðà¿íñüê³ ñëîâà ÿê êàâóí, ðîã³ç, áîðñóê, ãàéäàìàêà, áàòðàê, ñàðàé ³ íàâ³òü óëþáëåíå óêðà¿íöÿìè ñëîâî êîçàê, à òàêîæ áàãàòî ³íøèõ, ïðèéøëè äî íàñ â³ä òàòàð òà ³íøèõ òþðêîìîâíèõ íàðîä³â. Íàçâè òþðêîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ, ïîä³áí³ äî ñëîâà ëåëåêà, çóñòð³÷àþòüñÿ òàêîæ ó ä³àëåêòàõ áàãàòüîõ íàðîä³â Áàëêàíñüêîãî ï³âîñòðîâà, äå òðèâàëèé ÷àñ ãîñïîäàðþâàëè òóðêè. Ïîòðàïèëà âîíà é ó íîâîãðåöüêó ìîâó. Íàçâà ëåëåêà íàáóëà òàêîãî øèðîêîãî ðîçïîâñþäæåííÿ íå â îñòàííþ ÷åðãó çàâäÿêè òîìó, ùî çàêð³ïèëàñÿ â ë³òåðàòóðí³é 143
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ìîâ³. À ñó÷àñíà óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðíà ìîâà, ÿê â³äîìî, ôîðìóâàëàñÿ íà îñíîâ³ ãîâîð³â Ñåðåäíüîãî Ïîäí³ïðîâÿ. Îòæå, ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî, ùî öå ñëîâî âêîðåíèëîñÿ ñàìå òóò. Íà êîðèñòü öüîãî ñâ³ä÷èòü ³ òå, ùî íàçâè ñ³ë òà ð³ê, ïîâÿçàí³ ç³ ñëîâîì ëåëåêà, çóñòð³÷àþòüñÿ ëèøå ó ³ííèöüê³é, Êè¿âñüê³é, ʳðîâîãðàäñüê³é òà Ïîëòàâñüê³é îáëàñòÿõ. ßêðàç öÿ òåðèòîð³ÿ áåçïîñåðåäíüî êîíòàêòóâàëà ç çàñåëåíèìè òàòàðàìè çåìëÿìè. Íàçâà ãàéñòåð ìຠòàêîæ ö³êàâó ³ñòîð³þ. Íà äóìêó ôàõ³âö³â, âîíà ïîõîäèòü â³ä í³ìåöüêîãî Heister äàâíüî¿ ä³àëåêòíî¿ íàçâè ñîðîêè. Öå ñëîâî ó ïîëüñüê³é ìîâ³ çì³íèëîñÿ â hajster, hajstra, à çãîäîì ïåðåéøëî â óêðà¿íñüêó ³ á³ëîðóñüêó ìîâè, à òàêîæ äåÿê³ ä³àëåêòè ðîñ³éñüêî¿. Íàçâà áóëà ïåðåíåñåíà íà ÷îðíîãî ëåëåêó ïòàõà, ùî òåæ ìຠ÷îðíî-á³ëå çàáàðâëåííÿ, ÿê ³ ñîðîêà. Ì.Ì. Ñîìîâ íàâîäèòü ñòàðó ïîëüñüêó íàçâó ÷îðíîãî ëåëåêè bocian hajstra. Àíàëîã ìîæåìî çíàéòè â íàçâàõ ³íøèõ ïòàõ³â, ùî ìàþòü ñõîæå çàáàðâëåííÿ êóëèê-ñîðîêà, ñîðî÷èé æàéâîðîíîê òîùî. Á³ëüø³ñòü äîñë³äíèê³â âèâîäèòü â³ä ñëîâà ãàéñòåð ðîñ³éñüêó íàçâó àèñò. Ñïî÷àòêó âîíà òåæ ñòîñóâàëàñÿ ëèøå ÷îðíîãî ëåëåêè. Çáåðåãëîñÿ ÷èìàëî ä³àëåêòíèõ íàéìåíü, ÿê³ ìîæíà âèøèêóâàòè â ðÿä ³ ïîáà÷èòè, ÿê ³øëà òðàíñôîðìàö³ÿ ñëîâà: ãàéñòåð ãàéñòð, àéñò àèñò. Ïðèêëàä³â æå â³äïîâ³äíîñò³ óêðà¿íñüêîãî ãà- íà ïî÷àòêó ñëîâà ðîñ³éñüêîìó à- ìîæíà çíàéòè ñê³ëüêè çàâãîäíî: Ãàííà Àííà, ãàéäà àéäà, ãàñïèä àñïèä, ãàðáóç àðáóç ³ ò.ä. ª òàêîæ ÷èñëåíí³ ïîá³÷í³ âàð³àíòè àéñòåð, ãàð³ñò, ãàð³ñ, ãàñò³ð, àñòåð, î³ñò ³ ò.ï. Î÷åâèäíî, äî ïîä³áíèõ ñïîòâîðåíü âèõ³äíîãî ñëîâà ìîæíà â³äíåñòè ³ ïîøèðåí³ íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ Ðîñ³¿ íàçâè êàëèñò ³ ãàëèñ. Ñëîâî ãàéñòåð â³äîìå â ðîñ³éñüê³é ìîâ³ ç XV ñòîë³òòÿ, àèñò ç XVII. Êîëè â Ðîñ³¿ ïî÷àâ ãí³çäèòèñÿ á³ëèé ëåÅìáëåìà âèäàâíè÷îãî äîìó Ìàòåóñà Ìå- ëåêà, ñë³äîì çà íèì ç Á³ëîðóñ³¿ ïåðåêî÷óâàëà íàð³àíà, XVII ñòîë³òòÿ. 144
×àð³âíèé ïòàõ çâà áóñåë, à ç Óêðà¿íè ÷åðíîãóç, ñòàëè âèíèêàòè é ì³ñöåâ³ ä³àëåêòí³ íàéìåíóâàííÿ. Ñëîâî àèñò ñòàëî ç ÷àñîì óæèâàòèñÿ ÿê íàóêîâà íàçâà ðîäó ëåëåê. Áåëûé àèñò öå êíèæêîâà íàçâà, âîíà âèíèêëà ó ðîñ³éñüê³é ìîâ³ òàêèì æå ÷èíîì, ÿê ³ ÷îðíèé ëåëåêà â óêðà¿íñüê³é. Ó äåÿêèõ á³ëîðóñüêèõ ä³àëåêòàõ íàçâà ãàéñöåð ³ ïîíèí³ ñòîñóºòüñÿ ÷îðíîãî ëåëåêè. Äîñèòü ö³êàâ³ é ïðîìîâèñò³ íàçâè á³ëîãî ëåëåêè ³ â ³íøèõ íàðîä³â. Å. Øþö âèä³ëÿº ê³ëüêà îñíîâíèõ ãðóï íàéìåíü çà ¿õ ïîõîäæåííÿì. Íàéá³ëüø ïîøèðåí³ íàçâè, ïîâÿçàí³ ³ç çîâí³øí³ì âèãëÿäîì òà çàáàðâëåííÿì ïòàõà (íàïðèêëàä, ÷îðíîãóç, ÷åñüêå ÷àï â³ä ÷àïàòè ³ ò.ï.), îñîáëèâîñòÿìè ì³ñöü ïðîæèâàííÿ òà õàð÷óâàííÿì (æàáî¿ä òà ³í.). Äîñèòü ÷àñòî çóñòð³÷àþòüñÿ çâóêîíàñë³äóâàëüí³ íàçâè òà åìîö³éíî çàáàðâëåí³. Ó ä³àëåêòàõ Ìîðà⳿ òà Çàõ³äíî¿ Ñëîâà÷÷èíè öüîãî ïòàõà çâóòü áîãäàí, áîãäàë. Ïîõîäæåííÿ ³ çíà÷åííÿ öüîãî ñëîâà çðîçóì³ëå.  åñòîíñüê³é ìîâ³ íàçâà ëåëåêè òàêîæ ìຠì³ñòè÷íèé â³äò³íîê òîîíåêóðã, òîáòî âåëèêèé äîâãîíîãèé ïòàõ, ïîâÿçàíèé ³ç ïîòîéá³÷íèì ñâ³òîì. ßê ³ ó âèïàäêó ç ðîñ³éñüêèì àèñòîì, öÿ íàçâà ñïî÷àòêó òàêîæ ñòîñóâàëàñÿ ëèøå ÷îðíîãî ëåëåêè. ßêùî ïîâÿçàí³ ç á³ëèì ëåëåêîþ â³ðóâàííÿ ó ³íäîºâðîïåéñüêèõ íàðîä³â íàñò³ëüêè áëèçüê³, ìîæíà ñïðîáóâàòè äîêîïàòèñÿ ³ äî ïðàäàâíüî¿ ñï³ëüíî¿ íàçâè. ² ä³éñíî, º ö³ëà ãðóïà ñïîð³äíåíèõ íàéìåíü, ùî ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî ïîõîäÿòü â³ä ñï³ëüíîãî êîðåíÿ. Öå äàâíüîðóñüêå ñòåðêú, ñòàðîñëîâÿíñüêå ñòúðêú, áîëãàðñüêå ùúðêåë, ñåðáñüêîõîðâàòñüêå ³ ìàêåäîíñüêå øòðê, í³ìåöüêå Storch, àíãë³éñüêå ³ ñêàíäèíàâñüêå stork, ëèòîâñüêå starkus, ëàòèñüêå starkis ³ ò.ä. Ó ìîâîçíàâö³â íåìà ºäèíî¿ äóìêè ïðî ïîõîäæåííÿ öèõ íàçâ. ª òðè îñíîâí³ âåðñ³¿: ñëîâÿíñüê³ íàçâè áóëè çàïîçè÷åí³ ç ãåðìàíñüêèõ ìîâ, ãåðìàíñüê³ ó ñëîâÿí, ³, íàðåøò³, ñï³ëüíå ¿õ ïîõîäæåííÿ. Îñòàííÿ ã³ïîòåçà, íà ìîþ äóìêó, íàéáëèæ÷à äî ³ñòèíè. Ùå Ñ. Ìëàäåíîâ ïðèïóñêàâ ³ñíóâàííÿ âàð³àíò³â ³íäîºâðîïåéñüêèõ êîðåí³â ñë³â *strg-, *strk- òâåðäèé, íåãíó÷êèé. ³ä öüîãî ïîõîäèòü óêðà¿íñüêå ñëîâî ñòèð÷àòè. Òîáòî, ñòåðê öå ïòàõ, ùî ñòèð÷èòü íà äîâãèõ íåãíó÷êèõ íîãàõ. ßê â³äîìî, á³ëüø çàãàëüí³ íàçâè âèíèêëè ðàí³øå, òîìó ñòåðêàìè î÷åâèäíî ñïî÷àòêó íàçèâàëè ö³ëó ãðóïó ñõîæèõ äîâãîíîãèõ ïòàõ³â ëåëåê, æóðàâë³â, ÷àïåëü. ³äëóííÿ öüîãî ìîæíà çóñòð³òè é ñüîãîäí³. Òàê, ó ìîëäàâñüê³é ìîâ³ ÷àïëÿ íàçèâàºòüñÿ ñòèðê. ×åñüêå ÷àï ³ íàøå ÷àïëÿ ìàþòü ñï³ëüíå ïîõîäæåí145
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ãåðáè ì³ñò ³ç çîáðàæåííÿì á³ëîãî ëåëåêè. Çë³âà íàïðàâî: Øòîðêîâ, Ãààãà, Ãðîñáîòâàð, Òåìïåëüáóðã.
íÿ. Ó áàãàòüîõ ô³ííî-óãîðñüêèõ íàðîä³â ïîøèðåíà çâóêîíàñë³äóâàëüíà íàçâà æóðàâë³â kurg. Ó ñó÷àñí³é åñòîíñüê³é ìîâ³ ëåëåêà toonekurg, æóðàâåëü sookurg. Ó ô³íñüê³é ìîâ³ íàçâà haikara â³äíîñèòüñÿ ÿê äî ëåëåê, òàê ³ äî ÷àïåëü. Òà é íàçâà áóñîë, ÿêùî ïðèéíÿòè âåðñ³þ ïîõîäæåííÿ ¿¿ â³ä ñ³ðîãî êîëüîðó, ñïî÷àòêó ñòîñóâàëàñÿ, î÷åâèäíî, ñ³ðî¿ ÷àïë³. Âñå-òàêè í³ ó ÷îðíîãî, í³ ó á³ëîãî ëåëåê íåìà â çàáàðâëåíí³ í³÷îãî ñ³ðîãî. Ñàìå ç öèì ìîæå áóòè ïîâÿçàíà ïëóòàíèíà ó íàçâàõ ëåëåê, æóðàâë³â ³ ÷àïåëü, ÿêó íåð³äêî ìîæíà çóñòð³òè. Òîáòî, ïðè÷èíà öüîãî íå ò³ëüêè òå, ùî ëþäè ïîãàíî çíàþòü öèõ ïòàõ³â, à é äàâíÿ ñïîð³äíåí³ñòü ¿õ íàçâ. Ó ñèìâîë³ö³ òàêîæ îáðàçè ëåëåêè, æóðàâëÿ ³ ÷àïë³ çíà÷íîþ ì³ðîþ ñõîæ³. Ñëîâî ñòåðê âèéøëî ç óæèòêó ó ñõ³äíîñëîâÿíñüêèõ ìîâàõ. Çàëèøàºòüñÿ âîíî ëèøå â íàçâ³ á³ëîãî æóðàâëÿ ó ôîðì³ ñòåðõ. Öå ìîæå áóòè ïîâÿçàíå ÿêðàç ³ç ðîçñåëåííÿì á³ëîãî ëåëåêè íà çåìëÿõ ñõ³äíèõ ñëîâÿí, ÿêå äî òîãî æ ïðèïàëî íà ÷àñ ôîðìóâàííÿ òðüîõ íîâèõ ìîâ íà îñíîâ³ äàâíüîðóñüêî¿. Êîëè çÿâèâñÿ íîâèé âèä, íàçâè çàïîçè÷óâàëè àáî â ñóñ³äí³õ íàðîä³â, àáî â ³íøèõ ñõîæèõ ïòàõ³â. Äàâí³é çâÿçîê ëåëåêè ç ëþäèíîþ â³äîáðàæåíèé íå ò³ëüêè ó íàðîäí³é òâîð÷îñò³, à é ó ÷èñëåííèõ ãåîãðàô³÷íèõ íàçâàõ, ïð³çâèùàõ, íà ãåðáàõ ³ åìáëåìàõ ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ ñâ³òó. Òàê, â Óêðà¿í³ º ïð³çâèùà ×îðíîãóç ³ Ëåëå÷åíêî; ð³÷êè òà ñòðóìêè Áóçüê³â ßð, Ãàéñòðîâà Ñòðóãà, Ëåëå÷èé ïîò³ê, Ëåëå÷èõà, ×îðíîãóçêà; ñåëà Áîöÿí³âêà, Ëåëåê³âêà, ×îðíîãóçè ³ ò.ï. Ó Í³ìå÷÷èí³, Àâñòð³¿, ²òà볿, íà çàõîä³ Ôðàíö³¿ º ÷èìàëî ïîñåëåíü òà âóëèöü ó ì³ñòàõ, ÿê³ íîñÿòü ëåëå÷³ íàçâè. Ïðè÷îìó ïîäåêóäè öå âñå, ùî çàëèøèëîñÿ â³ä ñàìèõ ïòàõ³â, ÿê, íàïðèêëàä, â ²òà볿 ÷è Åëüçàñ³. Á³ëèé ëåëåêà çîáðàæåíèé íà ãåðáàõ Òèðàñïîëÿ, Ãààãè, Øòîðêîâà, Êàññåëÿ ³ ðÿäó ³íøèõ ì³ñò. Ùî ö³êàâî, ïî146
×àð³âíèé ïòàõ òðàïèâ öåé ïòàõ íà ãåðáè ³ â òèõ êðà¿íàõ, äå éîãî çðîäó-â³êó íå áà÷èëè, íàïðèêëàä, â Àâñòðà볿. Ñèìâîë³êà áóëà çàíåñåíà ç ªâðîïè. Äåÿê³ ïðèðîäîîõîðîíí³ òà îðí³òîëîã³÷í³ îðãàí³çàö³¿ âçÿëè éîãî ñîá³ çà åìáëåìó. Òàê, ëåëåêà â ïîëüîò³ çîáðàæåíèé íà åìáëåì³ Í³ìåöüêîãî ïðèðîäîîõîðîííîãî ñîþçó (NABU, ðàí³øå ͳìåöüêèé ñîþç ïî îõîðîí³ ïòàõ³â, DBV). ª ÷èñëåíí³ íàçâè ðåñòîðàí³â, êàâÿðåíü, êëóá³â, ïîâÿçàíèõ ³ç ÷îðíîãóçîì. Íàâ³òü ó Íüþ-Éîðêó º Ëåëå÷èé êëóá.  ªâðîï³ ëåëåêà íà åìáëåìàõ âèêîðèñòîâóâàâñÿ ùå â åïîõó Ìåðîâ³íã³â. Ó õðèñòèÿíñòâ³ â³í ñèìâîë³çóº ÷èñòîòó, áëàãî÷åñòÿ, âîñêðåñ³ííÿ. Ââàæàºòüñÿ òàêîæ î÷èñíèêîì â³ä ñêâåðíè, îõîðîíöåì äîìàøíüîãî âîãíèùà. Ó ãåðàëüäèö³ ëåëåêà, à òàêîæ ³íø³ ñõîæ³ ïòàõè æóðàâåëü, ÷àïëÿ, ³á³ñ, ñèìâîë³çóº ïèëüí³ñòü. Íà ãåðáàõ æóðàâëÿ, à ³íîä³ é ëåëåêó àáî ÷àïëþ, ÷àñòî çîáðàæóþòü ³ç êàìåíåì ó ëàï³. Ïîõîäèòü öåé îáðàç â³ä â³äîìî¿ ùå ç àíòè÷íèõ ÷àñ³â ëåãåíäè, ùî ó â³äïî÷èâàþ÷³é ï³ä ÷àñ ïåðåëüîòó çãðà¿ îäèí ³ç ïòàõ³â âàðòóº ñïîê³é ³íøèõ, òðèìàþ÷è ó ï³äíÿò³é ëàï³ êàì³íü. Êîëè ñòîìëåíèé ñòîðîæ ïî÷èíຠêóíÿòè, êàì³íü âèïàäຠé áóäèòü éîãî. Çà äàíèìè Â.Î. Ïàí÷åíêà, á³ëèé ëåëåêà çóñòð³÷àºòüñÿ íà ãåðáàõ 4 ÷è 5 óêðà¿íñüêèõ ì³ñò. Ó ãåðá³ Á³ëîâîäñüêà (Ëóãàíñüêà îáëàñòü) 1781 ðîêó ó âåðõí³é ÷àñòèí³ ùèòà çîáðàæåíèé ãåðá Âîðîí³çüêî¿ ãóáåðí³¿, ó íèæí³é ëåëåêà íà çåëåíîìó ôîí³. Ó ãåðá³ Àíàíüºâà (Îäåñüêà îáëàñòü) 1847 ðîêó ó íèæí³é ÷àñòèí³ ùèòà íà áëàêèòíîìó òë³ òðè ëåëåêè, ùî ñòîÿòü íà ãí³çäàõ. Ïîòðàïèâ áóçüêî ³ äî ãåðáà ì³ñòà Áóñüêà ó Ëüâ³âñüê³é îáëàñò³, î÷åâèäíî çà ñï³âçâó÷í³ñòþ íàçâè (íàãàäàþ, ùî öåé âàð³àíò ïîøèðåíèé ÿêðàç íà Ãàëè÷èí³), õî÷à ñàìå ì³ñòî é îòðèìàëî ñâîº íàéìåííÿ ñêîð³øå âñüîãî â³ä ð³÷êè Áóã, íà ÿê³é ñòî¿òü. Ó ãåðá³ ì³ñòå÷êà Ùóðîâè÷³ íà Ëüâ³âùèí³ (íèí³ ñåëî Ðàäåõ³âñüêîãî ðàéîíó) íà ÷åðâîíîìó ôîí³ áóâ çîáðàæåíèé ñð³áíèé ëåëåêà, ùî òðèìຠó äçüîá³ çì³þ. Ó ñåðåäíüîâ³÷íîìó çàõ³äíîìó ãåðá³âíèöòâ³ öå áóëî òàêîæ ñèìâîëîì ïèëüíîñò³ â áîðîòüá³ ç âîðîãàìè. Íàðåøò³ ëåëåêà (çà ³íøèìè äàíèìè æóðàâåëü) ç êàìåíåì ó ëàï³ áóâ çîáðàæåíèé íà ïå÷àòö³ XVII ñòîë³òòÿ ì³ñòà Äóíà¿âö³â (Õìåëüíèöüêà îáëàñòü).
147
Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè
Á
³ëèé ëåëåêà ö³êàâèé ³ äîñòóïíèé îáºêò äëÿ ð³çíîìàí³òíèõ ñïîñòåðåæåíü. Çàéìàòèñÿ öèì ìîæóòü øê³ëüí³ ãóðòêè, îðí³òîëîãè-àìàòîðè ³ ïðîñòî ëþáèòåë³ ïðèðîäè. Äëÿ ïðîñòèõ ñïîñòåðåæåíü çîâñ³ì íå îáîâÿçêîâî ìàòè âåëèê³ íàóêîâ³ ï³çíàííÿ ³ êâàë³ô³êàö³þ ïðèðîäîäîñë³äíèêà. Ïîòð³áíå ïåðåäóñ³ì áàæàííÿ ³ òåðï³ííÿ. Êð³ì òîãî, ñïîñòåðåæåííÿ çà ïòàõàìè ðîçâèâàþòü óì³ííÿ íå ïðîñòî äèâèòèñÿ, à áà÷èòè, ñèñòåìàòèçóâàòè é àíàë³çóâàòè â³äì³÷åí³ ôàêòè, âèä³ëÿòè ãîëîâíå é â³äñ³âàòè äðóãîðÿäíå. Òîìó öå ìîæå áóòè íåïîãàíå ðîçâèâàþ÷å çàâäàííÿ äëÿ øêîëÿð³â. Ìîæíà ïðîâîäèòè ùîð³÷í³ ôåíîëîã³÷í³ ñïîñòåðåæåííÿ: êîëè íàâåñí³ ïðèë³òàþòü ïåðø³ ëåëåêè ³ âîñåíè â³äë³òàþòü îñòàíí³, êîëè ïî÷èíàºòüñÿ íàñèäæóâàííÿ êëàäêè, âèãîäîâóâàííÿ ïòàøåíÿò ³ êîëè ìîëîä³ ïòàõè çàëèøàþòü ãí³çäà. Ö³êàâà é âàæëèâà ðîáîòà ³íâåíòàðèçàö³ÿ ëåëå÷èõ ãí³çä ó ñâîºìó íàñåëåíîìó ïóíêò³ àáî é íà á³ëüø³é òåðèòîð³¿. Òðåáà ïðîâåñòè îáë³ê óñ³õ ãí³çä, ïðè öüîìó áàæàíî ðåºñòðóâàòè íà ÷îìó âîíè ðîçì³ùåí³, íà ÿê³é âèñîò³, ñê³ëüêè ó ãí³çä³ ïòàøåíÿò, ðîçïèòàòè ì³ñöåâèõ æèòåë³â, ñê³ëüêè ðîê³â òîìó ÷è ³íøîìó ãí³çäó. ßêùî ïðè öüîìó ùå é â³äì³÷àòè, ÿê³ ãí³çäà ïîòðåáóþòü äîãëÿäó (íàïðèêëàä, îáð³çàííÿ ã³ëîê íàâêîëî), ðåìîíòó ÷è âçàãàë³ ïåðåíîñó íà ³íøå ì³ñöå, â ïîäàëüøîìó öþ ³íôîðìàö³þ ìîæíà áóäå âèêîðèñòîâó148
Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè âàòè â ðîáîò³ ïî îõîðîí³ é çàõèñòó ãí³çä. Ìîæíà ïðîâîäèòè äåòàëüí³ ñïîñòåðåæåííÿ çà ãí³çäîì ïîâåä³íêà ïòàõ³â, ê³ëüê³ñòü ïðèíîñ³â ¿æ³, âçàºìèíè ç ³íøèìè ïòàõàìè ³ ò.ä. ×èìàëèé ³íòåðåñ ñòàíîâèòü âèâ÷åííÿ ì³ñöåâîãî ôîëüêëîðó, ïîâÿçàíîãî ç á³ëèì ëåëåêîþ. Ïîãîâîð³òü ç³ ñòàðèìè ëþäüìè â ñâîºìó ñåë³, ðîçïèòàéòå ¿õ ïðî ïîâ³ðÿ, êàçêè, ëåãåíäè, ïîãîâ³ðêè òîùî. Òèõ, õòî áàæຠçàëó÷èòèñÿ äî íàóêîâî¿ ðîáîòè ïî âèâ÷åííþ ïòàõ³â, çàïðîøóºìî âçÿòè ó÷àñòü ó ïðîãðàì³ ìîí³òîðèíãó ïîïóëÿö³é á³ëîãî ³ ÷îðíîãî ëåëåê â Óêðà¿í³. ÌÎͲÒÎÐÈÍà ÏÎÏÓËßÖ²É ËÅËÅÊ Â ÓÊÐÀ¯Í²
Ù
îá çíàòè, ó ÿêîìó ñòàí³ ïåðåáóâຠïîïóëÿö³ÿ òîãî ÷è ³íøîãî ïòàõà, ÿêèõ ìîæíà î÷³êóâàòè çì³í ³ âæèâàòè çàõîä³â ïî îõîðîí³, òðåáà, òàê áè ìîâèòè, òðèìàòè ðóêó íà ïóëüñ³, òîáòî ïðîñòåæóâàòè çì³íè ÷èñåëüíîñò³ à áàæàíî é óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ. ²äåàëüíèì äëÿ öüîãî º ïðîâåäåííÿ ùîð³÷íèõ ïîâíèõ îáë³ê³â. Òàê³ ùîð³÷í³ ïåðåïèñè ëåëå÷èõ ãí³çä ïðîâîäÿòüñÿ ó ðÿä³ êðà¿í ªâðîïè, íàïðèêëàä, ó ͳìå÷÷èí³, ×åõ³¿, Ñëîâà÷÷èí³, Äàí³¿. Öåé ñïîñ³á äຠíàéá³ëüø ïîâíó ³ íàä³éíó ³íôîðìàö³þ, àëå â óìîâàõ Óêðà¿íè âèêîðèñòîâóâàòè éîãî íåðåàëüíî òåðèòîð³ÿ âåëèêà, ëåëåê áàãàòî, à îò ëþäåé, ãîòîâèõ ïðèñâÿòèòè ö³é ðîáîò³ ñâ³é â³ëüíèé ÷àñ, îáìàëü. Òîìó äîâåëîñÿ éòè ³íøèì øëÿõîì ðåãóëÿðíèé çá³ð ³íôîðìàö³¿ íà ìåðåæ³ ïîñò³éíèõ ïðîáíèõ ä³ëÿíîê. Çà îñíîâó áóëî âçÿòî îðãàí³çàö³þ ðîáîòè çà ïðîãðàìîþ ìîí³òîðèíãó õèæèõ ïòàõ³â ³ ñîâ ó ªâðîï³, ÿêó ïðîâîäèòü óí³âåðñèòåò ³ì. Ìàðò³íà Ëþòåðà â ì. Ãàëëº â ͳìå÷÷èí³. Ïîä³áíèì ÷èíîì ïðîâîäèòüñÿ ìîí³òîðèíã ïîïóëÿö³é á³ëîãî ëåëåêè ³ â äåÿêèõ ³íøèõ êðà¿íàõ, íàïðèêëàä, ó Ëàò⳿. Òàêèé ïîñò³éíèé ìîí³òîðèíã äຠá³ëüø íàä³éíó ³íôîðìàö³þ ïðî ñòàí ïîïóëÿö³¿, í³æ îäíîðàçîâ³, õàé íàâ³òü øèðîêîìàñøòàáí³ é ïîâí³ îáë³êè. Âîíè ìîæóòü ñïîòâîðþâàòè êàðòèíó, ÿêùî ïðèïàäàþòü íà ðîêè ç³ çíà÷íèìè êîëèâàííÿìè ÷èñåëüíîñò³, ùî íå ìàþòü çâÿçêó ç áàãàòîð³÷íèìè òåíäåíö³ÿìè. Òàê, ó 2005 ðîö³ â áàãàòüîõ êðà¿íàõ â³äáóâñÿ ñóòòºâèé ñïàä ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè. Àëå ïîð³âíþþ÷è ö³ äàí³ ç ðåçóëüòàòàìè ïîïåðåäíüîãî ì³æíàðîäíîãî îáë³êó, íå ìîæíà çðîáèòè âèñíîâîê ïðî òåíäåíö³þ 149
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
äî çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ÷è ¿¿ ñòàá³ë³çàö³¿, òîìó ùî â ïîïåðåäí³ ðîêè âîíà çðîñòàëà. Çá³ð äàíèõ çà ïðîãðàìîþ ìîí³òîðèíãó ðîçïî÷àâñÿ ó 1992 ðîö³. Ñïîñòåðåæåííÿ âåäóòüñÿ çà îáîìà âèäàìè ëåëåê â Óêðà¿í³, àëå äîñòàòíþ ê³ëüê³ñòü äàíèõ ïîêè ùî âäàëîñÿ ç³áðàòè ò³ëüêè ïî á³ëîìó. Âñüîãî çà 14 ðîê³â ó ñïîñòåðåæåííÿõ âçÿëè ó÷àñòü ïîíàä 150 äîáðîâ³ëüíèõ ïîì³÷íèê³â íàóêîâ³ ñï³âðîá³òíèêè, îðí³òîëîãè-àìàòîðè, â÷èòåë³, ñòóäåíòè, øêîëÿð³, ïðàö³âíèêè ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà ³ íàâ³òü îäèí ñâÿùåíèê. Àêòèâíó ó÷àñòü ó ðîáîò³ áåðóòü øê³ëüí³ ãóðòêè ï³ä êåð³âíèöòâîì ó÷èòåë³â. Âñüîãî äî ãðóäíÿ 2005 ðîêó îäåðæàí³ äàí³ ç³ 185 ä³ëÿíîê ó á³ëüø ÿê 160 ðàéîíàõ 23 îáëàñòåé Óêðà¿íè. ª ÿê áàãàòîð³÷í³ ñïîñòåðåæåííÿ, òàê ³ ³íôîðìàö³ÿ ëèøå çà îêðåì³ ðîêè. Äëÿ 18 ä³ëÿíîê º äàí³ çà 10 ³ á³ëüøå ðîê³â, öå íàéá³ëüø ö³ííèé ìàòåð³àë. ³ä ñàìîãî ïî÷àòêó ïðîâîäÿòü ñïîñòåðåæåííÿ Þ.Ô. Ðîãîâèé ³ç ñ. Ïèðîãè íà Ïîëòàâùèí³, øê³ëüíèé êëóá Ëþäèíà ³ ïðèðîäà ï³ä êåð³âíèöòâîì ².Ì. Ñòàäíèöüêîãî ç ñ. Íîâà Êàìÿíêà íà Ëüâ³âùèí³, á³ëüøå 10 ðîê³â Ê.Ñ. Áàäåöüêà ç ó÷íÿìè Ìîíàñòèðåöüêî¿ øêîëè íà Ëüâ³âùèí³, Î.Ë. Êðàòþê ³ç ñ. Äåíèø³ íà Æèòîìèðùèí³, Â.Î. Íîâàê ç êëóáîì Aves ó Ëåòè÷³âñüêîìó ðàéîí³ íà Õìåëüíè÷÷èí³ òà äåÿêèõ ³íøèõ ä³ëÿíêàõ, Ì.². Ñîáêî ç ãóðòêîì Äðóç³ ïðèðîäè ³ç ñ. Æèë³âêà ×åðí³âåöüêî¿ îáëàñò³, Ò.Â. Ïåðåíå÷êî ç³ øê³ëüíîþ ñåêö³ºþ Ôåíîëîã ³ç ñìò Ñâåñà Ñóìñüêî¿ îáëàñò³, Ë.Î. Õîðîëüñüêà ç ó÷íÿìè ñ. Þð¿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³. Äåñÿòêè ñïîñòåð³ãà÷³â áðàëè ó÷àñòü ó ðîáîò³ â³ä 5 äî 10 ðîê³â. Íàóêîâö³ ùèðî âäÿ÷í³ äîáðîâ³ëüíèì ïîì³÷íèêàì, áåç ó÷àñò³ ÿêèõ íåìîæëèâî áóëî á çáèðàòè ³íôîðìàö³þ â òàêèõ ìàñøòàáàõ. ßÊ ÏÐÎÂÎÄÈÒÈ ÑÏÎÑÒÅÐÅÆÅÍÍß Á³ëèé ëåëåêà ëÿ îðãàí³çàö³¿ ìîí³òîðèíãîâèõ ñïîñòåðåæåíü òðåáà ïåðø çà âñå ïðàâèëüíî âèáðàòè ïðîáíó ä³ëÿíêó. Ïëîùà ¿¿ ìîæå áóòè äîâ³ëüíîþ. Ðîçì³ð çàëåæèòü ïåðåäóñ³ì â³ä ì³ñöåâèõ óìîâ ³ ìîæëèâîñòåé ñïîñòåð³ãà÷³â. Ïðè îðãàí³çàö³¿ áàãàòîð³÷íîãî ìîí³òîðèíãó íå òðåáà çàõîïëþâàòèñÿ íàäòî âåëèêîþ òåðèòîð³ºþ, àäæå ñïðàâæíþ íàóêîâó ö³íí³ñòü ìàþòü
Ä
150
Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè ëèøå ò³ ñïîñòåðåæåííÿ, ÿê³ ïðîâîäÿòüñÿ ç ðîêó â ð³ê íà ïîñò³éí³é ä³ëÿíö³. ßêùî íå ìîæíà ïðîâîäèòè ðåòåëüíå îáñòåæåííÿ âñ³º¿ ä³ëÿíêè ùîðîêó, êðàùå âçÿòè ìåíøó. Àëå é ôðàãìåíòàðí³ äàí³, ç³áðàí³ ëèøå çà îêðåì³ ðîêè, òàêîæ ìàþòü çíà÷åííÿ äëÿ íàóêè. Ïëîùà ïðîáíî¿ ä³ëÿíêè áàãàòî â ÷îìó çàëåæèòü â³ä ê³ëüêîñò³ ëåëå÷èõ ãí³çä. ßê ïîêàçóº äîñâ³ä, ì³í³ìàëüíèì ÷èñëîì çàñåëåíèõ ãí³çä äëÿ îòðèìàííÿ äàíèõ º 35, îïòèìàëüíèì â³ä 10 äî 30. Ïðàöþâàòè íà ä³ëÿíêàõ, äå á³ëüøå 30 ãí³çä ìàº, ñåíñ ëèøå ïðè âèñîê³é ãóñòîò³ íàñåëåííÿ ëåëåê. Òàê³ ä³ëÿíêè âèìàãàþòü çíà÷íèõ çàòðàò ÷àñó íà îáñòåæåííÿ, ÿê³ íå îêóïàþòüñÿ îòðèìàí³ äîäàòêîâ³ äàí³ ìàëî âïëèâàþòü íà ê³íöåâèé ðåçóëüòàò. Ìåòà ïðîãðàìè ìîí³òîðèíãó íå òîòàëüíèé îáë³ê ëåëåê, à îòðèìàííÿ ðîçðàõóíêîâèõ öèôð ïî ãóñòîò³ íàñåëåííÿ é óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ. Òàê, íà çíà÷åííÿ ñåðåäíüî¿ ê³ëüêîñò³ ïòàøåíÿò ó âèâîäêó äóæå âïëèâຠçá³ëüøåííÿ ê³ëüêîñò³ ï³äêîíòðîëüíèõ ãí³çä ó ìåæàõ ïåðøîãî äåñÿòêà, àëå ï³ñëÿ 2530 ãí³çä öåé ïîêàçíèê çàëèøàºòüñÿ âæå ïðàêòè÷íî íåçì³ííèì. Òàê ñàìî ìàëî ñìèñëó ïðîâîäèòè ñïîñòåðåæåííÿ íà áëèçüêî ðîçì³ùåíèõ ä³ëÿíêàõ, ÿê³ çíàõîäÿòüñÿ â îäíàêîâèõ óìîâàõ, íàïðèêëàä, êîëè âîíè ðîçòàøîâàí³ ó çàïëàâ³ ò³º¿ æ ð³÷êè òà ùå é ó ìåæàõ îäíîãî ðàéîíó. Ïîêàçíèêè áóäóòü äóæå ñõîæèìè (öå ïåðåâ³ðåíî åêñïåðèìåíòàëüíî). Àëå ÿêùî äâ³ áëèçüêî ðîçì³ùåí³ ä³ëÿíêè çíàõîäÿòüñÿ â ð³çíèõ óìîâàõ, íàïðèêëàä, ó çàïëàâ³ ð³÷êè ³ ñåðåä ïîë³â, öå âæå ö³ëêîì íîðìàëüíî. Ðåçþìå ñêàçàíîìó âèùå: ÿêùî ó âàñ º áàæàííÿ ³ ìîæëèâ³ñòü ïðèä³ëèòè çíà÷íèé ÷àñ ïðîâåäåííþ ìîí³òîðèíãîâèõ ñïîñòåðåæåíü çà ëåëåêàìè, êðàùå îáðàòè ê³ëüêà ìåíøèõ ä³ëÿíîê, à íå îäíó äóæå âåëèêó (ÿê ïî ïëîù³, òàê ³ ïî ê³ëüêîñò³ ãí³çä), áàæàíî ïðè öüîìó, ùîá âîíè áóëè ó ð³çíèõ óìîâàõ. Á³ëüø³ñòü ó÷àñíèê³â ïðîãðàìè ìîí³òîðèíãó ïðîâîäèòü ñïîñòåðåæåííÿ íà îäí³é ïðîáí³é ä³ëÿíö³. Êîíô³ãóðàö³þ ¿¿ â ðàç³ ïîòðåáè ìîæíà çì³íþâàòè, àëå íå âàðòî öå ðîáèòè ÷àñòî. Ó òàêîìó ðàç³ âòðà÷àºòüñÿ ïîð³âíÿí³ñòü äàíèõ çà ð³çí³ ðîêè. Áàãàòîð³÷í³ ñïîñòåðåæåííÿ íà îäí³é ³ ò³é æå ä³ëÿíö³ äàþòü äóæå ö³ííèé ìàòåð³àë. Ïåðø çà âñå âîíè â³äîáðàæóþòü çì³íè ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê. Ðåïðåçåíòàòèâíà ìåðåæà òàêèõ ïîñò³éíèõ ä³ëÿíîê äàñòü çìîãó êîíòðîëþâàòè öåé ïðîöåñ â îêðåìèõ ðåã³îíàõ ³ íàâ³òü â ö³ëîìó ïî Óêðà¿í³. ßê ïðàâèëî, äî ïðîáíî¿ ä³ëÿíêè âõîäèòü ê³ëüêà íàñåëåíèõ ïóíêò³â ³ ì³ñöåâ³ñòü ì³æ íèìè, àëå öå ìîæå áóòè é îäíå ñåëî, ÿêùî â íüîìó º õî÷à á ê³ëüêà ëåëå÷èõ ãí³çä. Öå ïîâèííà áóòè 151
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ö³ë³ñíà ä³ëÿíêà, ïëîùó ÿêî¿ ìîæíà âèçíà÷èòè, à íå, ñêàæ³ìî, ê³ëüêà ñ³ë ó ð³çíèõ ê³íöÿõ ðàéîíó. Äî ïðîáíèõ ä³ëÿíîê âåëèêèõ ðîçì³ð³â êðàùå âêëþ÷àòè ð³çí³ ëàíäøàôòè, òîä³ îòðèìàí³ äàí³ áóäóòü á³ëüø ðåïðåçåíòàòèâíèìè, òîáòî êðàùå â³äîáðàæóâàòèìóòü ðåàëüíî ³ñíóþ÷³ ó ïðèðîä³ çàêîíîì³ðíîñò³. Íàéâàæëèâ³ø³ ïîêàçíèêè, ÿê³ âèçíà÷àþòüñÿ çà ðåçóëüòàòàìè ñïîñòåðåæåíü, öå ãóñòîòà íàñåëåííÿ ³ óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ. Äëÿ öüîãî çáèðàºòüñÿ òàêà ³íôîðìàö³ÿ. 1) ʳëüê³ñòü ãí³çäîâèõ ïàð ó äàíîìó ðîö³. Ãí³çäîâà ïàðà öå ñàìåöü ³ ñàìêà, ÿê³ çàéìàþòü ãí³çäî (çàñåëåíèìè ââàæàþòüñÿ ãí³çäà, á³ëÿ ÿêèõ ïòàõè ïðîâåëè íå ìåíøå ì³ñÿöÿ, íåçàëåæíî â³ä óñï³õó ãí³çäóâàííÿ, ïðè â³äñóòíîñò³ òðèâàëèõ ñïîñòåðåæåíü çà ãí³çäàìè çàñåëåíèìè ìîæíà ðàõóâàòè ò³ ç íèõ, äå âæå ïðîâîäèòüñÿ íàñèäæóâàííÿ êëàäêè). Ïòàõ³â, ÿê³ òðèìàëèñÿ á³ëÿ ãí³çäà ïðîòÿãîì êîðîòêîãî ÷àñó, àáî çÿâëÿëèñÿ òàì íåðåãóëÿðíî, â³äíîñÿòü äî â³äâ³äóâà÷³â. Âàæëèâî ïàìÿòàòè, ùî ðàõóþòüñÿ ñàìå ïàðè, à íå ãí³çäà. ßêùî îäíà é òà æ ïàðà, âòðàòèâøè ãí³çäî (íàïðèêëàä, ñêèíóòå ï³ä ÷àñ áóð³), ïðèñòóïຠäî ãí³çäóâàííÿ âäðóãå, à òî é óòðåòº, öå áóäå âñå æ òàêè îäíà ïàðà, à íå 2 ÷è 3 ãí³çäà. Òàê³ âèïàäêè áàæàíî â³äì³÷àòè â ïðèì³òêàõ. 2) ʳëüê³ñòü ãí³çäîâèõ ïàð ç óñï³øíèì òà íåóñï³øíèì ãí³çäóâàííÿì (íåóñï³øíèì ãí³çäóâàííÿ º â òîìó ðàç³, êîëè ëåëå÷àòà ó äàíî¿ ïàðè íå äîæèëè äî âèëüîòó, òîáòî êëàäêà ÷è âèâîäîê ïîâí³ñòþ çàãèíóëè). 3) ʳëüê³ñòü ïòàøåíÿò, ùî âèðîñëè ó êîæíî¿ ç óñï³øíèõ ïàð. Äëÿ çáîðó íàçâàíî¿ âèùå ³íôîðìàö³¿ îïòèìàëüíèì âàð³àíòîì º äâî- à ùå êðàùå òðèêðàòíà ïåðåâ³ðêà ãí³çä. Ïåðøèé ðàç ¿õ â³äâ³äóþòü ó ê³íö³ êâ³òíÿ ïåðø³é ïîëîâèí³ òðàâíÿ, êîëè ëåëåêè âæå ïî÷èíàþòü íàñèäæóâàòè êëàäêó. Ó öåé ÷àñ âèçíà÷àºòüñÿ çàãàëüíà ê³ëüê³ñòü çàñåëåíèõ ãí³çä. Öå áàæàíî ðîáèòè ñâîº÷àñíî, òîìó ùî ïðè á³ëüø ï³çíüîìó êîíòðîë³ ìîæóòü íå âðàõîâóâàòèñü ïàðè, ÿê³ ç ÿêèõîñü ïðè÷èí âòðàòèëè êëàäêó ³ çàëèøèëè ãí³çäà. Êóð÷àò ïî îñåí³ ðàõóþòü, òàê ñàìî ëåëå÷àò ðàõóþòü ïåðåä âèëüîòîì. Ðîáèòè öå êðàùå íå ðàí³øå ïåðøî¿ ïîëîâèíè ëèïíÿ, òîìó ùî ÷àñòèíà ïòàøåíÿò ùå ìîæå çàãèíóòè ³ ç³áðàí³ äàí³ áóäóòü íå òî÷íèìè. Áàæàíèé ïðè ìîæëèâîñò³ òàêîæ ïðîì³æíèé êîíòðîëü ó ê³íö³ òðàâíÿ ïåðø³é ïîëîâèí³ ÷åðâíÿ. Ñïðàâà â òîìó, ùî íå âñ³ ãí³çäà, ÿê³ áóëè ïóñòèìè ïðè ïåðøîìó îáñòåæåíí³, òàêèìè é çàëèøàòüñÿ. ×àñòèíà ç íèõ ìîæå 152
Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè çàéìàòèñÿ ç³ çíà÷íèì çàï³çíåííÿì. Äåÿê³ ëåëåêè ïîâåðòàþòüñÿ äîäîìó ç ì³ñöü çèì³âë³ àæ ó äðóã³é ïîëîâèí³ òðàâíÿ, ï³çí³øå ïî÷èíàþòü ãí³çäèòèñÿ é ìîëîä³ ïòàõè. Êð³ì òîãî, ëåëåêè, ÿê³ âòðàòèëè ç ÿêèõîñü ïðè÷èí êëàäêó, ÿê ïðàâèëî, ïðèñòóïàþòü äî ïîâòîðíîãî ãí³çäóâàííÿ, ïðè÷îìó ìîæóòü çàéìàòè íîâ³ ãí³çäà ³ íà â³ääàë³ áàãàòüîõ ê³ëîìåòð³â. Ãí³çäóâàííÿ ó ÷àñòèíè ç òàêèõ ï³çí³õ ïîñåëåíö³â òàêîæ ìîæå áóòè íåóñï³øíèì. ßêùî îáìåæèòèñÿ ëèøå îáñòåæåííÿì íà ïî÷àòêó ³ â ê³íö³ ïåð³îäó ðîçìíîæåííÿ, âè ìîæåòå ââàæàòè ïóñòèìè äåÿê³ ç ãí³çä, ÿê³ íàñïðàâä³ áóëè çàñåëåíèìè. Àëå ö³ëêîì ïðèäàòí³ äàí³ ìîæíà ç³áðàòè íàâ³òü ïðè äîïîìîç³ îäíîðàçîâîãî îáñòåæåííÿ ïðîáíî¿ ä³ëÿíêè. Á³ëèé ëåëåêà çðó÷íèé îáºêò äëÿ ìîí³òîðèíãîâèõ äîñë³äæåíü. ³í ãí³çäèòüñÿ â íàñåëåíèõ ïóíêòàõ, öå äîáðå ïîì³òíèé ³ â³äîìèé âñ³ì ïòàõ, òîìó ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ ïîòð³áíó ³íôîðìàö³þ (íàïðèêëàä, ÷è áóëî çàñåëåíå öüîãî ðîêó ãí³çäî, ÿêå âè çíàéøëè â ëèïí³ âæå ïóñòèì) ìîæíà âèÿñíèòè ó ì³ñöåâèõ æèòåë³â. Âàæëèâèé åòàï ï³äðàõóíîê ê³ëüêîñò³ ïòàøåíÿò. Íå òðåáà öüîãî ðîáèòè, ïîêè âîíè ùå çîâñ³ì ìîëîä³. Ïî-ïåðøå, ÿê óæå ãîâîðèëîñÿ, ÷àñòèíà ç íèõ ùå ìîæå çàãèíóòè, ³ ïîêàçíèêè óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ âèéäóòü çàâèùåíèìè. Ïî-äðóãå, ìàëèõ ëåëå÷àò òî÷íî ïîðàõóâàòè çíà÷íî âàæ÷å. Äåÿê³ ç íèõ ìîæóòü ñèä³òè íà äí³ ãí³çäà ³ çàëèøàòèñÿ íå ïîì³÷åíèìè. Äîðîñëèõ ïòàøåíÿò âèäíî çíà÷íî êðàùå. ßêùî íå âäàºòüñÿ òî÷íî ðîçäèâèòèñÿ, ñê³ëüêè ëåëå÷àò ó ãí³çä³, êðàùå âñüîãî äî÷åêàòèñÿ ïðèëüîòó äîðîñëèõ ïòàõ³â. Ó öåé ÷àñ óñ³ ïòàøåíÿòà ï³äí³ìàþòüñÿ íà íîãè ³ êèäàþòüñÿ âèïðîõóâàòè ¿æó. ³äð³çíèòè ìàëÿò â³ä äîðîñëèõ ëåëåê äîñèòü ëåãêî. Íàéãîëîâí³øà îçíàêà ó ïòàøåíÿò òåìíîáóðèé äçüîá, à ó áàòüê³â â³í ÷åðâîíóâàòèé. Ó ìîëîäèõ ïòàõ³â íàïåðåäîäí³ âèëüîòó äçüîá óæå ìîæå áóòè ÷åðâîíóâàòî-áóðèì, àëå âñå æ â³í íå òàêèé ÿñêðàâèé, ÿê ó äîðîñëèõ. Êð³ì òîãî, îïåðåííÿ ïòàøåíÿò ñâ³æå, ìÿêå ³ ÷èñòå, à íå áðóäíå ³ ïîòð³ïàíå, ÿê ó äîðîñëèõ. Âèïðîõóþ÷è ¿æó, ëåëå÷àòà ïðèéìàþòü õàðàêòåðíó ïîçó: âîíè íàõèëÿþòü ãîëîâó, ðîçâîäÿòü ó áîêè ³ îïóñêàþòü êðèëà. Ó öåé ÷àñ ìîæíà ïî÷óòè ¿õ òèõå ïîïèñêóâàííÿ. Âçàãàë³ ï³äðàõóíîê ïòàøåíÿò íå ìîæíà ðîáèòè ïîñï³øíî, òîìó ùî ìîæíà ëåãêî ïðèïóñòèòèñÿ ïîìèëîê. Ç îäíîãî áîêó íå ïîì³òèòè òèõ, ùî ñèäÿòü íà äí³ ãí³çäà, ç ³íøîãî ïîðàõóâàòè çà ìàëÿò äîðîñëèõ ïòàõ³â. Äîðîñë³ îïåðåí³ ïòàøåíÿòà çà ðîçì³ðàìè âæå ïðàêòè÷íî íå â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ñâî¿õ áàòüê³â. 153
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ßêùî âè íàâ³äàëèñü äî ãí³çäà çàíàäòî ï³çíî, ³ ëåëå÷àòà âæå âèëåò³ëè, ùå íå âñå âòðà÷åíî. Äåÿêèé ÷àñ âîíè ùå ïîâåðòàþòüñÿ äî áàòüê³âñüêî¿ îñåë³ íà íî÷³âëþ. Âå÷îðîì ¿õ íåâàæêî ïîðàõóâàòè. Ïåðø³ äåíü-äâà ï³ñëÿ âèëüîòó, ÿê ïðàâèëî, âèâîäîê âçàãàë³ òðèìàºòüñÿ ïîáëèçó ãí³çäà, ÷àñ â³ä ÷àñó íàâ³äóþ÷èñü äî íüîãî. Íó é çâè÷àéíî æ, ñê³ëüêè áóëî â ãí³çä³ ïòàøåíÿò, ìîæíà âñòàíîâèòè øëÿõîì îïèòóâàííÿ ì³ñöåâèõ æèòåë³â. Àëå ïðè öüîìó ìàéòå íà óâàç³, ùî ëþäè ìîæóòü çâèêàòè áà÷èòè ïåâíó ê³ëüê³ñòü ïòàõ³â ó ãí³çä³ é àâòîìàòè÷íî ïåðåíîñèòè öþ öèôðó íà ³íø³ ðîêè, òîìó íå ìîæíà âñåðéîç ñïðèéìàòè çàïåâíåííÿ òèïó ó ãí³çä³ êîæíîãî ðîêó áóâຠòðîº (àáî ÷åòâåðî) ïòàøåíÿò. Íàêëàäàþòü ñâ³é â³äáèòîê ³ ïîâ³ðÿ, ïîâÿçàí³ ç á³ëèì ëåëåêîþ. Òàê, íàïðèêëàä, ó äåÿêèõ ì³ñöåâîñòÿõ ââàæàºòüñÿ, ùî ö³ ïòàõè âèâîäÿòü ò³ëüêè ïàðíó ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò, à íåïàðíèõ âèêèäàþòü ç ãí³çäà (àáî íàâïàêè). Îäíå ç íàéãîëîâí³øèõ çàâäàíü ïðîãðàìè ìîí³òîðèíãó êîíòðîëü çà çì³íàìè ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè â îêðåìèõ ðåã³îíàõ ³ ïî Óêðà¿í³ â ö³ëîìó. Ó çâÿçêó ç öèì áàæàíî êîìåíòóâàòè çì³íè ê³ëüêîñò³ ãí³çä íà âàø³é ä³ëÿíö³ ïîÿâó íîâèõ ÷è çíèêíåííÿ ñòàðèõ. ×îðíèé ëåëåêà ïîñòåðåæåííÿ çà ÷îðíèì ëåëåêîþ ìàþòü ñâîþ ñïåöèô³êó. Ðîáèòè öå íàáàãàòî ñêëàäí³øå. ×îðíèé ëåëåêà ð³äê³ñíèé ³ îáåðåæíèé ïòàõ, ÿêèé ãí³çäèòüñÿ, ÿê ïðàâèëî, â ãëóõèõ ë³ñàõ ïîäàë³ â³ä ëþäñüêîãî æèòëà. Ïðîòå ÷èñåëüí³ñòü öüîãî éîãî îñòàíí³ì ÷àñîì çðîñòàº, ³ â³í ñòàâ çÿâëÿòèñÿ íàâ³òü ó ì³ñöÿõ, äå éîãî ðàí³øå íå áà÷èëè. Äëÿ ÷îðíîãî ëåëåêè âàæêî âèÿâèòè âñ³ ãí³çäà íàâ³òü íà íåâåëèê³é òåðèòîð³¿, òîìó âðàõîâóþòüñÿ é ìîæëèâ³ ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ. Öå ò³ ä³ëÿíêè, äå ïàðè ïòàõ³â ïîñò³éíî ñïîñòåð³ãàþòüñÿ ç ðîêó â ð³ê, àëå ãí³çä ùå íå çíàéäåíî. Ó ÷îðíîãî ëåëåêè, ÿê ³ â á³ëîãî, ÷àñòèíà ïòàõ³â íå ðîçìíîæóºòüñÿ ³ âåäå áðîäÿ÷èé ñïîñ³á æèòòÿ. Òàêèõ áðîäÿã íå òðåáà ïëóòàòè ç ãí³çäîâèìè ïàðàìè. ¯õ ìîæíà â³äð³çíèòè çà ïîâåä³íêîþ. Ïòàõè, ùî íå ðîçìíîæóþòüñÿ, íå ïðèâÿçàí³ äî ÿêîãîñü êîíêðåòíîãî ì³ñöÿ, ìîæóòü ïåðåì³ùóâàòèñü ó øèðîêèõ ìåæàõ ³ íàâ³òü íà äåÿêèé ÷àñ çíèêàòè. Ïîñò³éí³ æ ïîëüîòè ëåëåê ç ð³çíèõ áîê³â ó ïåâíó ä³ëÿíêó ë³ñó ìîæóòü ñâ³ä÷èòè, ùî äåñü òàì çíàõîäèòüñÿ ãí³çäî. Ïðè ñïîñòåðåæåííÿõ çà ÷îðíèì ëåëåêîþ âàæëèâî íå çàáóâàòè, ùî â³í ÷àñò³øå, í³æ á³ëèé, ì³íÿº ãí³çäà (ïðè öüîìó ìîæå
Ñ
154
Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè çàëèøàòèñÿ íà ò³é æå ãí³çäîâ³é ä³ëÿíö³). Òîìó, ÿêùî âè çíàºòå ÿêåñü ãí³çäî, îáîâÿçêîâî òðåáà ïåðåâ³ðèòè, ÷è âîíî çàñåëåíå ³ â öüîìó ðîö³, à íå çàïèñóâàòè éîãî â àíêåòó ïî àíàëî㳿 ç ïîïåðåäí³ìè ðîêàìè. Ïåðåâ³ðêó çàñåëåíîñò³ ãí³çä òðåáà ïðîâîäèòè îáåðåæíî, ùîá íå òóðáóâàòè ïòàõ³â. ×îðí³ ëåëåêè ìîæóòü êèíóòè ãí³çäî íà ïî÷àòêîâèõ ñòàä³ÿõ ðîçìíîæåííÿ. Îáë³ê ïòàøåíÿò ïðîâîäÿòü òàêîæ ó ëèïí³. Ó öåé ÷àñ ¿õ äîáðå âèäíî íàâ³òü áåç á³íîêëÿ. Ò³, õòî áàæຠâçÿòè ó÷àñòü ó ðîáîò³ çà ïðîãðàìîþ ìîí³òîðèíãó ïîïóëÿö³é ëåëåê â Óêðà¿í³, ìîæóòü çâåðòàòèñÿ äî àâòîðà ö³º¿ êíèãè çà àäðåñîþ: Ãðèùåíêî ³òàë³é Ìèêîëàéîâè÷, Êàí³âñüêèé ïðèðîäíèé çàïîâ³äíèê, ì. Êàí³â, ×åðêàñüêà îáëàñòü, 19000. ÄÅßʲ ÐÅÇÓËÜÒÀÒÈ ÌÎͲÒÎÐÈÍÃÓ ÏÎÏÓËßÖ²¯ Á²ËÎÃÎ ËÅËÅÊÈ Â ÓÊÐÀ¯Í²
Ä
ëÿ àíàë³çó óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ á³ëîãî ëåëåêè âèêîðèñòîâóþòüñÿ òðè îñíîâí³ ïîêàçíèêè, ïîçíà÷åííÿ ÿêèõ ïîõîäÿòü â³ä ñêîðî÷åííÿ â³äïîâ³äíèõ í³ìåöüêèõ ñë³â. Ââåäåí³ âîíè Å. Øþöåì ùå â 1952 ðîö³ ³ ç òîãî ÷àñó âèêîðèñòîâóþòüñÿ ëåëå÷àòíèêàìè ç ð³çíèõ êðà¿í. JZa ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò íà ïàðó, ùî áðàëà ó÷àñòü ó ðîçìíîæåíí³ (ðàõóþòüñÿ âñ³ ïàðè âêëþ÷íî ç òèìè, ùî ïòàøåíÿò íå âèðîñòèëè); JZm ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò íà óñï³øíó ïàðó (ðàõóþòüñÿ ò³ëüêè ò³ ïàðè, ó ÿêèõ ïòàøåíÿòà äîæèëè äî âèëüîòó); %HPo â³äñîòîê íåóñï³øíèõ ïàð. ²íøèìè ñëîâàìè, JZm öå ñåðåäí³é ðîçì³ð âèâîäêó ïåðåä âèëüîòîì, à JZa ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò, ÿêó âèðîñòèëè ëåëåêè â äàí³é ì³ñöåâîñò³. ßê âèäíî ç íàâåäåíî¿ òàáëèö³, ëåëåêè â Óêðà¿í³ âèðîùóþòü â ñåðåäíüîìó 2,5 ïòàøåíÿò, ñåðåäí³é ðîçì³ð âèâîäêó áëèçüêî 3. Íå âäàºòüñÿ âèðîñòèòè ïòàøåíÿò â ñåðåäíüîìó 13% ïàð. Ö³êàâî, ùî óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ íå îäíàêîâà â ð³çíèõ ðåã³îíàõ Óêðà¿íè. Âîíà ïðàêòè÷íî ð³âíà ó çàõ³äíèõ ³ öåíòðàëüíèõ îáëàñòÿõ, àëå ³ñòîòíî çðîñòຠó Ïðèäí³ïðîâ¿ ³ äàë³ íà ñõ³ä. Äåùî âèùà âîíà òàêîæ ó ï³âäåííèõ îáëàñòÿõ. 155
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ñåðåäí³ ïîêàçíèêè óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³ ó 19922005 ðîêàõ (n ê³ëüê³ñòü ñïîñòåðåæåíü) Ðåã³îí
n
Óêðà¿íà â ö³ëîìó
JZa
571 2,51 ± 0,03
JZm
%HPo
2,87 ± 0,03 13,3 ± 0,6
Çàõ³äíà Óêðà¿íà 200 2,31 ± 0,04 Öåíòðàëüíà Óêðà¿íà 53 2,31 ± 0,09 Ñåðåäíº Ïðèäí³ïðîâÿ 146 2,62 ± 0,06 ϳâí³÷íî-Ñõ³äíà Óêðà¿íà 103 2,75 ± 0,07 ϳâäåííà Óêðà¿íà 36 2,57 ± 0,12
2,63 2,64 3,06 3,14 2,86
± ± ± ± ±
0,03 0,07 0,06 0,06 0,09
13,1 13,2 15,2 12,7 10,0
± ± ± ± ±
1,1 1,5 1,3 1,2 2,9
Âîëèíñüêà îáëàñòü Ëüâ³âñüêà îáëàñòü Õìåëüíèöüêà îáëàñòü Æèòîìèðñüêà îáëàñòü Êè¿âñüêà îáëàñòü ×åðêàñüêà îáëàñòü ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü Ñóìñüêà îáëàñòü Ïîëòàâñüêà îáëàñòü
2,63 2,53 2,77 2,61 2,93 2,94 3,11 3,07 3,54
± ± ± ± ± ± ± ± ±
0,07 0,08 0,07 0,08 0,08 0,09 0,11 0,08 0,07
12,1 14,7 13,2 10,5 17,1 15,1 15,3 12,1 10,3
± ± ± ± ± ± ± ± ±
2,4 3,1 2,5 2,0 1,8 2,5 2,6 1,7 1,5
31 50 37 33 71 43 34 57 40
2,34 2,24 2,39 2,33 2,44 2,50 2,66 2,68 3,17
± ± ± ± ± ± ± ± ±
0,10 0,10 0,09 0,09 0,09 0,11 0,14 0,09 0,09
Ç îáëàñòåé, çà íàÿâíèìè äàíèìè, íàéâèùà óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ íà Ïîëòàâùèí³ òà Õàðê³âùèí³, äå íàâ³òü ñåðåäíº çíà÷åííÿ ïîêàçíèêà JZa ïåðåâèùóº 3.
%
# "# " !# !
''$ ''%
# # #
!
"
#
$
%
&
ʳëüê³ñòü ïòàøåíÿò
Ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò ó âèâîäêó â ð³çí³ ðîêè: 1996 íàéá³ëüø óñï³øíèé, 1997 íàéìåíø óñï³øíèé, 2000 ñåðåäí³é.
156
Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè
3,2 3,0
JZa
3,32
3,4 3,12
3,04 2,92
2,8 2,71
2,86 2,72
3,11
3,17
2,90
%HPo 2,88
2,79
2,74
2,6
2,73
2,81 2,69
2,55
2,51
25
2,90 20
2,76 2,65
2,57
2,54
2,39
2,4
30
JZm
15
2,39 2,28
2,2
2,11
2,0
1,86
10 5
1,8 0
1,6 1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³ ó 19922005 ðîêàõ.
Íàé÷àñò³øå ñòຠíà êðèëî â³ä 2 äî 4 ëåëå÷àò, á³ëüøå 5 áóâàþòü ëèøå ïîîäèíîê³ âèïàäêè, òà é òî ó ñïðèÿòëèâ³ ðîêè. Íàñê³ëüêè óñï³øíèì äëÿ ëåëåê áóâ ð³ê, äîáðå âèäíî íå ëèøå çà ïîêàçíèêàìè, à é çà ãðàô³êîì ðîçïîä³ëó ê³ëüêîñò³ ïòàøåíÿò ó ãí³çäàõ ôîðìà éîãî ³ñòîòíî â³äð³çíÿºòüñÿ. Çàãàëîì óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³ äîñèòü âèñîêà, ïîêàçíèêè âèù³, í³æ ó á³ëüøîñò³ êðà¿í ªâðîïè. Êîíêóðåíö³þ â öüîìó â³äíîøåíí³ ìîæóòü ñêëàñòè õ³áà ùî Óãîðùèíà òà äåÿê³ ðåã³îíè íà Áàëêàíàõ.  Óêðà¿í³ íàéá³ëüø ñïðèÿòëèâèì áóâ 1996 ð³ê, êîëè ïòàøåíÿò ó ãí³çäàõ ñïîñòåð³ãà20 15 10
%
5 0 -5
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
-10 -15 -20
Çì³íè ïðèðîñòó ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³ ó 19942005 ðîêàõ.
157
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
ëîñÿ íàéá³ëüøå. Äîñèòü íåïîãàíèìè âèÿâèëèñÿ òàêîæ 1995, 1998 ³ 1999 ðîêè. Ïîò³ì ê³ëüêà ðîê³â ïîêàçíèêè óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ áóëè áëèçüêèìè äî ñåðåäí³õ. Íà ä³àãðàì³ âèäíî äâà ïðîâàëè, êîëè ïòàøåíÿò ó âèâîäêàõ áóëî çíà÷íî ìåíøå, í³æ çâè÷àéíî, à íåóñï³øíèõ ïàð á³ëüøå. Öå òàê çâàí³ êàòàñòðîô³÷í³ ðîêè, êîëè íà çíà÷í³é òåðèòî𳿠ð³çêî çìåíøóºòüñÿ ê³ëüê³ñòü çàñåëåíèõ ãí³çä òà ÷èñëî ïòàøåíÿò ó âèâîäêàõ. Ïðî ïðè÷èíè öüîãî ÿâèùà âæå ãîâîðèëîñÿ. Îñòàíí³ì ÷àñîì áóëî äâà êàòàñòðîô³÷íèõ ðîêè 1997 ³ 2005. ßê âèäíî ç ä³àãðàì, öå ëèøå òèì÷àñîâ³ òðóäíîù³. ßêùî êàòàñòðîô³÷í³ ðîêè ÷àñòî íå ïîâòîðþþòüñÿ, çíà÷íîãî âïëèâó íà ïîïóëÿö³þ âîíè íå ìàþòü. ϳñëÿ 1997 ðîêó ÷èñåëüí³ñòü îäðàçó â³äíîâèëàñÿ, ùî áóäå ï³ñëÿ 2005 ðîêó ïîáà÷èìî. Íàéìåíøà óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ëåëåê çàðåºñòðîâàíà ó 1997 ðîö³. Òîä³ ïðîáëåì ïòàõàì äîäàëè ùå é ñêëàäí³ ïîãîäí³ óìîâè ó ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ. 1997 ð³ê çàëèøèâñÿ â ïàìÿò³ áàãàòüîõ ñâîºþ õîëîäíîþ çàòÿæíîþ âåñíîþ ³ ÷èñëåííèìè ïðèðîäíèìè êàòàêë³çìàìè ë³òí³ìè ïàâîäêàìè, ñèëüíèìè áóðÿìè òîùî. Çâè÷àéíî, âñå öå âïëèíóëî ³ íà óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ëåëåê. Áàãàòî ãí³çä çàãèíóëî ÷åðåç íåãîäó. Ëèøå îäèí êðàñíîìîâíèé ïðèêëàä. Çà ïîâ³äîìëåííÿì Â.Ì. Ãëåáè, ó ñìò Êîðîëåâå Çàêàðïàòñüêî¿ îáëàñò³ ãí³çäî ëåëåê íà äàõó âîäîêà÷êè íàïðèê³íö³ ÷åðâíÿ áóëî íàïîëîâèíó çíåñåíå óðàãàííèì â³òðîì. Ïòàõè â³äáóäóâàëè éîãî ³ ïðîäîâæèëè âèâåäåííÿ ïîòîìñòâà, àëå 5 ëèïíÿ ï³ä ÷àñ íåáóâàëî ñèëüíî¿ áóð³ íà ãí³çäî â³òðîì êèíóëî âèâåðíóòèé ç ìåòàëåâèìè ïðóòàìè öåãëÿíèé äèìàð! Çì³íè ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê â Óêðà¿í³ ìîæíà îõàðàêòåðèçóâàòè çà ñåðåäí³ì ïðèðîñòîì ê³ëüêîñò³ çàñåëåíèõ ãí³çä íà ïðîáíèõ ä³ëÿíêàõ ó ïðîöåíòàõ. ³äºìí³ âåëè÷èíè îçíà÷àþòü çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³, äîäàòí³ ð³ñò. ßê âèäíî ç ãðàô³êà, ïðèð³ñò ÷èñåëüíîñò³ êîëèâàâñÿ çà ðîêè ñïîñòåðåæåíü ó çíà÷íèõ ìåæàõ. Ç 1994 ðîêó øâèäê³ñòü ¿¿ ðîñòó íåâïèííî çá³ëüøóâàëàñü, äîñÿãøè ìàêñèìóìó ó 1996 ³ 1998 ðîêàõ. ² çíîâó æ òàêè äâà ïðîâàëè ó 1997 ³ 2005 ðîêàõ. Ç 1999 ðîêó òåìïè ðîñòó ÷èñåëüíîñò³ ñòàëè çìåíøóâàòèñÿ, à çãîäîì ïîïóëÿö³ÿ ïðàêòè÷íî ñòàá³ë³çóâàëàñÿ. Ëèøå ó 2004 ðîö³ çíîâó ñïîñòåð³ãàâñÿ á³ëüø-ìåíø ³ñòîòíèé ïðèð³ñò.
158
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Ðåêîìåíäîâàíà ë³òåðàòóðà Àèñòû: ðàñïðîñòðàíåíèå, ýêîëîãèÿ, îõðàíà. Ìèíñê: Íàâóêà ³ òýõí³êà, 1990. 239 ñ. Àèñòû: ðàñïðîñòðàíåíèå, ýêîëîãèÿ, îõðàíà. Ìèíñê: Íàâóêà ³ òýõí³êà, 1992. 251 ñ. Áåëûé àèñò â Ðîññèè: äàëüøå íà âîñòîê. Êàëóãà: Èçä-âî ÖåíòðÊàäàñòð, 2000. 222 ñ. Áîðåéêî Â., Ãðèùåíêî Â. Ýêîëîãè÷åñêèå òðàäèöèè, ðåëèãèîçíûå âîççðåíèÿ ñëàâÿíñêèõ è äðóãèõ íàðîäîâ. Ò. 2. Ïòèöû. Êèåâ, 2004. 162 ñ. Ãðèùåíêî Â.Ì. Á³ëèé ëåëåêà. ×åðí³âö³, 1996. 127 ñ. Ãðèùåíêî Â.Í. Áèîòåõíè÷åñêèå ìåðîïðèÿòèÿ ïî îõðàíå ðåäêèõ âèäîâ ïòèö. ×åðíîâöû, 1997. 143 ñ. Ãðèùåíêî Â.Ì., Áîðåéêî Â.ª., Ëèñòîïàä Î.Ã. Îõîðîíÿéòå ëåëåê. Êè¿â, 1996. 112 ñ. Ïòèöû Ñîâåòñêîãî Ñîþçà. Ò. 2. Ì.: Ñîâ. íàóêà, 1951. 480 ñ. Ñìîãîðæåâñüêèé Ë.Î. Ôàóíà Óêðà¿íè. Ò. 5. Ïòàõè. Âèï. 1. Êè¿â: Íàóêîâà äóìêà, 1979. 188 ñ. Ãðèùåíêî Â.Í., Ñåðåáðÿêîâ Â.Â., Áîðåéêî Â.Å., Ãðèùåíêî È.À. Ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå ïîïóëÿöèè áåëîãî àèñòà (Ciconia ciconia) íà Óêðàèíå. Ðóññêèé îðíèòîëîãè÷åñêèé æóðíàë. 1992. Ò. 1. Âûï. 2. Ñ. 147-156. Ãðèùåíêî Â.Í. Ê âîïðîñó î ïðîèñõîæäåíèè íàçâàíèÿ àèñò. Áåðêóò. 1996. Ò. 5. Âûï. 2. Ñ. 209-215.
(http://aetos.narod.ru/selectrus/aist.htm)
Ãðèùåíêî Â.Í. Áåëûé àèñò â ìèôîëîãèè åâðîïåéñêèõ íàðîäîâ è ñîâðåìåííûå ïðåäñòàâëåíèÿ î ïðîèñõîæäåíèè èíäîåâðîïåéöåâ. Áåðêóò. 1998. Ò. 7. Âûï. 1-2. Ñ. 120-131.
(http://aetos.narod.ru/selectrus/indoeur.htm)
Ãðèùåíêî Â.Í. Ïîñòðîéêà è çàñåëåíèå èñêóññòâåííûõ ãíåçäîâèé äëÿ áåëîãî àèñòà â Óêðàèíå. Áåðêóò. 1999. Ò. 8. Âûï. 2. Ñ. 203-212. (http://www.geocities.com/berkut_ua/selectrus/stork.pdf)
Ãðèùåíêî Â.Í. Äèíàìèêà ÷èñëåííîñòè áåëîãî àèñòà â Óêðàèíå â 19942003 ãã. Áåðêóò. 2004. Ò. 13. Âûï. 1. Ñ. 38-61. (http://www.geocities.com/berkut_ua/selectrus/stork04.pdf)
159
Â.Ì. Ãðèùåíêî
×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè
Çì³ñò Öåé çâè÷íèé ³ çàãàäêîâèé ïòàõ .......................................... 3 Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà ................................................. 6 ѳìåéíà õðîí³êà ............................................................ 19 Ñàðàíîâèé ïòàõ ............................................................. 56 Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè ..................................................... 64 Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? ..................................................... 82 ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ...................................................... 94 Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ .................. 118 ×àð³âíèé ïòàõ .............................................................. 127 Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè ........................................... 148
Ôîðìàò 60 õ 84/16. Òèðàæ 500 ïðèì. Óìîâí. äðóê. àðê. 9,3. Äðóê îôñåòíèé. Ãàðí³òóðà Ukrainian Peterburg. ϳäïèñàíî äî äðóêó 8.12.2005 ð. Çàì. ¹ 568. Íàäðóêîâàíî ç ãîòîâèõ ä³àïîçèòèâ³â ó ÌÊÏ "Ñêëàâ³ÿ-94", ì. ×åðí³âö³, âóë. Ãîëîâíà, 198à.
160