Волшебный мир белого аиста

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò

Á²ËÎÃÎ ËÅËÅÊÈ

Óêðà¿íñüêå òîâàðèñòâî îõîðîíè ïòàõ³â

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò

Á²ËÎÃÎ ËÅËÅÊÈ

×åðí³âö³ — 2005

ÓÄÊ 598.342 ÁÁÊ 28.693.35 à 35 Ãðèùåíêî Â.Ì. ×ÀвÂÍÈÉ ÑÂ²Ò Á²ËÎÃÎ ËÅËÅÊÈ. ×åðí³âö³: Çîëîò³ ëèòàâðè, 2005. 160 ñ. Ó êíèç³ ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî îäíîãî ç íàéá³ëüø ïîïóëÿðíèõ íàøèõ ïòàõ³â — á³ëîãî ëåëåêó: éîãî ïîøèðåííÿ, á³îëîã³þ, îõîðîíó, òðàäèö³¿ òà ì³ôîëîã³÷í³ óÿâëåííÿ, ïîâ’ÿçàí³ ç öèì äàâí³ì ñóïóòíèêîì ëþäèíè. Íàâîäÿòüñÿ êîíêðåòí³ ðåêîìåíäàö³¿ ïî îõîðîí³ ãí³çä, ïîáóäîâ³ øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü, äîïîìîç³ ïòàõàì. Êîìï’þòåðíèé ìàêåò — Â.Ì. Ãðèùåíêî Õóäîæíº îôîðìëåííÿ — ª.Ä. ßáëîíîâñüêà-Ãðèùåíêî Íà îáêëàäèíö³ ôîòî À.À. Ìàòóñà Ðåöåíçåíòè: ê.á.í., äîö. Ì.Í. Ãàâðèëþê, ê.á.í. ².Â. Ñê³ëüñüêèé

V.N. Grishchenko

Magic World of the White Stork Chernivtsi, 2005

Âèäàíî çà ô³íàíñîâî¿ ï³äòðèìêè Naturschutzbund Deutschland (NABU, ͳìå÷÷èíà) òà CICONIA–Stiftung (˳õòåíøòåéí)

ISBN 966–8029–98–4 © Â.Ì. Ãðèùåíêî, 2005 © Óêðà¿íñüêå òîâàðèñòâî îõîðîíè ïòàõ³â, 2005

Öåé çâè÷íèé ³ çàãàäêîâèé ïòàõ

Ù

å çîâñ³ì íåäàâíî ñòîð³íêè çàõ³äíèõ ãàçåò ³ æóðíàë³â ðÿñí³ëè çàãîëîâêàìè: “×îðíå ìàéáóòíº á³ëîãî ëåëåêè”, “Ïîðÿòóéòå íàøèõ ëåëåê!” ³ ò.ï. ×èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè ó Çàõ³äí³é ªâðîï³ øâèäêî ñêîðî÷óâàëàñü. Ïîäåêóäè â³í çíèê çîâñ³ì. Ó Øâåéöà𳿠øëÿõîì òèòàí³÷íèõ çóñèëü âäàëîñÿ øòó÷íî â³äíîâèòè íåâåëèêó ïîïóëÿö³þ. Íàòõíåíí³ ïðèêëàäîì øâåéöàðñüêèõ êîëåã ïðèðîäîîõîðîíö³ ç ³íøèõ êðà¿í òàêîæ ïî÷àëè ðîçâîäèòè ëåëåê ³ âèïóñêàòè ¿õ ó ïðèðîäó. Âèíèêëè ö³ë³ “ëåëå÷³ ôåðìè”, íà óòðèìàííÿ ÿêèõ âèòðà÷àëèñÿ âåëèê³ êîøòè. Òà í³÷îãî íå äîïîìàãàëî. Á³ëèé ëåëåêà ó Çàõ³äí³é ªâðîï³ òàíóâ ìîâ äîãîðàþ÷à ñâ³÷à… ² ðàïòîì âñå êàðäèíàëüíî çì³íèëîñÿ — áóêâàëüíî íà î÷àõ. Ïðè÷îìó áåç áóäü-ÿêèõ çóñèëü ÷è ô³íàíñîâèõ âëèâàíü ç áîêó ëþäèíè. ×èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè ïðàêòè÷íî ïîâñþäè ïîïåðëà âãîðó, ìîâ íà äð³æäæàõ. Ïðè÷îìó ñòàëà çðîñòàòè âîíà íàâ³òü ó òèõ âèñîêî³íäóñòð³àë³çîâàíèõ êðà¿íàõ Çàõ³äíî¿ ªâðîïè, äå ùå íåäàâíî öåé ïòàõ áóâ íà ìåæ³ çíèêíåííÿ. Ó âåðåñí³ 1996 ðîêó â ì. Ãàìáóðç³ â ͳìå÷÷èí³ ïðîõîäèâ ̳æíàðîäíèé ñèìïîç³óì ïî á³ëîìó ëåëåö³. Áðàëè ó÷àñòü ó íüîìó áëèçüêî 150 îðí³òîëîã³â á³ëüø ÿê ³ç 30 êðà¿í ñâ³òó. Íà ñèìïîç³óì³ çîêðåìà ï³äâîäèëèñÿ ï³äñóìêè ïðîâåäåíîãî ó 1994–1995 3

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ðîêàõ V ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ÷èñåëüíîñò³. Ö³êàâî áóëî ñëóõàòè äîïîâ³ä³ îðí³òîëîã³â ç ð³çíèõ êðà¿í, ÿê³ ðîçïîâ³äàëè ïðî ðåçóëüòàòè îáë³êó ³ íàìàãàëèñÿ ïîÿñíèòè ïðè÷èíè çá³ëüøåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê íà ñâî¿õ òåðèòîð³ÿõ. Ó êîæíîìó îêðåìîìó âèïàäêó âñå çâó÷àëî ïðîñòî ³ ö³ëêîì ïåðåêîíëèâî — ïîêðàùèëàñü îõîðîíà, çì³íèëàñÿ ñòðóêòóðà ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî âèðîáíèöòâà, çì³íèâñÿ êë³ìàò ³ ò.ä., ³ ò.ï. Àëå ÷èì äàë³, òèì á³ëüøå ñêëàäàëîñÿ âðàæåííÿ, ùî ö³ “ïðîñò³ ïîÿñíåííÿ” íàñïðàâä³ í³÷îãî íå ïîÿñíþþòü, ³ ìè ëèøå ðîáèìî âèãëÿä, í³áè ðîçó쳺ìî, ùî â³äáóâàºòüñÿ. Ïîñóä³òü ñàì³: ïðîòÿãîì 5–10 ðîê³â ïî÷àâñÿ ñèíõðîííèé ð³ñò ÷èñåëüíîñò³ (ó äåÿêèõ êðà¿íàõ äîñèòü øâèäêèé) íà âåëè÷åçí³é òåðèòî𳿠â³ä ϳðåíåéñüêîãî ï³âîñòðîâà äî Ñåðåäíüî¿ À糿. Ëèøå ê³ëüêà êðà¿í ñòàíîâèëè âèíÿòîê, àëå äëÿ äåÿêèõ ç íèõ ïðîñòî íå áóëî íàä³éíèõ äàíèõ. ³äáóâàºòüñÿ öåé ð³ñò ó äâîõ ð³çíèõ ï³äâèä³â, ïîïóëÿö³¿ ÿêèõ ìàþòü ð³çí³ øëÿõè ïðîëüîòó ³ ì³ñöÿ çèì³âë³. Ñõîæå, ìè ìàºìî ñïðàâó ç ïðîÿâîì ÿêèõîñü ãëîáàëüíèõ ïîïóëÿö³éíèõ ìåõàí³çì³â, ä³ÿ ÿêèõ ùå äî ê³íöÿ íå âèâ÷åíà. Ïðè÷îìó äàëåêî íå â óñ³õ ÷àñòèíàõ àðåàëó (îáëàñò³ ïîøèðåííÿ) á³ëîãî ëåëåêè â³äáóëèñÿ êàðäèíàëüí³ çì³íè íà êðàùå. Òîáòî º ÿê³ñü âóçëîâ³ ä³ëÿíêè, â³ä óìîâ ó ÿêèõ ôàêòè÷íî çàëåæèòü áëàãîäåíñòâî âèäó â ö³ëîìó. Âò³ì, äèâóâàâ íàø áóçüêî â÷åíèõ óæå íå âïåðøå. Ç äàâí³õ äàâåí ó ªâðîï³ â³í ðîçñåëÿºòüñÿ íà ñõ³ä. Ïðîõîäèòü öå ïîñòóïîâî, êðîê çà êðîêîì, í³áè õâèëÿìè. Çàòóõຠîäíà õâèëÿ ðîçñåëåííÿ, íàñòຠ“çàòèøøÿ”, àëå ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ çíîâó ÷îðíîãóçè ïî÷èíàþòü ç’ÿâëÿòèñÿ ó ì³ñöÿõ, äå ¿õ ðàí³øå í³õòî íå áà÷èâ. Òðèâຠöåé ïðîöåñ óæå òèñÿ÷³ ðîê³â â³ä ÷àñó ïîÿâè á³ëîãî ëåëåêè â ªâðîï³ ï³ñëÿ â³äñòóïó îñòàííüîãî ëüîäîâèêà. Òàê îñü, ö³êàâî òå, ùî ó XX ñòîë³òò³ ðîçñåëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè íà ñõ³ä ïðîäîâæóâàëîñÿ, íåçâàæàþ÷è íà ñêîðî÷åííÿ çàãàëüíî¿ ÷èñåëüíîñò³ âèäó ³ çàíåïàä ïîïóëÿö³é ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ ªâðîïè. ʳëüê³ñòü ÷îðíîãóç³â ó “ïðèêîðäîíí³é ñìó糔 ïîïðè âñå çðîñòàëà, âîíè ïðîñóâàëèñÿ âñå äàë³ é äàë³ íà ñõ³ä ³ ï³âí³÷íèé ñõ³ä. ßê ïðàâèëî, óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ïòàõ³â íà ïåðèôå𳿠àðåàëó ìåíøà, í³æ ó éîãî âíóòð³øí³é ÷àñòèí³. Óìîâè äëÿ ïðîæèâàííÿ äàíîãî âèäó òàì ã³ðø³, òîìó, âëàñíå, é îáìåæóºòüñÿ ïîøèðåííÿ — äàë³ â³í ïðîñòî íå ìîæå ðîçñåëÿòèñÿ. À îò ó á³ëîãî ëåëåêè, ÿê âèÿâèëîñÿ, âñå íàâïàêè — â ñåðåäíüîìó á³ëüøå ïòàøåíÿò âèâîäÿòü ò³ ïòàõè, ÿê³ æèâóòü íåïîäàë³ê â³ä ñõ³äíî¿ ìåæ³ àðåàëó. 4

Öåé çâè÷íèé ³ çàãàäêîâèé ïòàõ Ïåðåë³ò ïòàõ³â — îäâ³÷íà çàãàäêà äëÿ ëþäèíè. Íàóêîâå âèâ÷åííÿ öüîãî ïðèðîäíîãî ÿâèùà òðèâຠâæå ÷èìàëî ðîê³â, íà áàãàòî ïèòàíü âäàëîñÿ çíàéòè â³äïîâ³äü, ùå á³ëüøå ç’ÿâèëîñÿ íîâèõ (òàêà âæå ä³àëåêòèêà ï³çíàííÿ). ² íåìàëî öèõ ïèòàíü ïîñòàâèâ íàø äîáðèé çíàéîìåöü. Âèÿâëÿºòüñÿ, ùî ó á³ëîãî ëåëåêè îñîáëèâèé òèï ì³ãðàö³¿, íå â³äîìèé äëÿ ³íøèõ ïòàõ³â. ³í ìîæå ïðîë³òàòè çíà÷í³ â³äñòàí³ íå çóïèíÿþ÷èñü íà òðèâàëèé â³äïî÷èíîê ³ íàâ³òü âçàãàë³ í³÷îãî íå ¿âøè. ßê ïòàõ ³ç øèðÿþ÷èì ïîëüîòîì, ïðèñòîñîâàíèì äî ñóø³, ëåëåêà íàìàãàºòüñÿ óíèêàòè òðèâàëîãî ïåðåëüîòó íàä âîäîþ, òîìó óòâîðþþòüñÿ âóçüê³ ïðîë³òí³ øëÿõè ³ç çíà÷íîþ êîíöåíòðàö³ºþ ïòàõ³â ó ðàéîí³ Ã³áðàëòàðó é Áîñôîðó, äå ïîäîëàòè “âîäíó ïåðåøêîäó” ëåãøå âñüîãî. ² ïðè öüîìó çíàõîäÿòüñÿ “êàñêàäåðè”, ùî ñïîê³éíî äîëàþòü Ñåðåäçåìíå ìîðå ó íàéá³ëüø øèðîê³é éîãî ÷àñòèí³. Áóâàþòü âèïàäêè, êîëè ÷îðíîãóçè â³äïðàâëÿþòüñÿ íà çèì³âëþ çîâñ³ì â ³íøèé á³ê, í³æ ðîäè÷³ ç ò³º¿ æ ì³ñöåâîñò³. Ìè âæå íàñò³ëüêè çâèêëè äî á³ëîãî ëåëåêè, ùî çäàºòüñÿ, í³áè â³í áóâ òóò çàâæäè. Âèÿâëÿºòüñÿ, íå âñå òàê ïðîñòî. Íåìà äàíèõ, ÿê³ á ñâ³ä÷èëè ïðî òå, ùî â³í áóâ çâè÷àéíèì ïòàõîì õî÷à á ó Êè¿âñüê³é Ðóñ³, íå êàæó÷è âæå ïðî á³ëüø ðàíí³é ïåð³îä. Òî æ íå äóìàéòå, ùî ìîâà éäå ïðî áàíàëüíîãî ³ äîáðå â³äîìîãî âñ³ì ïòàõà. Çàãàäîê ó íüîãî íå ìåíøå, í³æ ó òàºìíè÷èõ ìåøêàíö³â äàëåêèõ íåòð³â. Çà äîïîìîãó ó âèäàíí³ ö³º¿ êíèãè âèñëîâëþþ ñâîþ ùèðó âäÿ÷í³ñòü ñï³âðîá³òíèêàì îô³ñó Óêðà¿íñüêîãî òîâàðèñòâà îõîðîíè ïòàõ³â Î.Â. Äóäê³íó, Î.². óðíèê, Ë.Ì. ßñêåâè÷, à òàêîæ ².Â. Ñê³ëüñüêîìó òà ª.Ä. ßáëîíîâñüê³é-Ãðèùåíêî.

5

Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà

Â

ò³ì, òàêèì óæå íåçíàéîìöåì éîãî íàçâàòè íå ìîæíà. Ó íàñ âàæêî çíàéòè ëþäèíó, ÿêà á çîâñ³ì íå çíàëà öüîãî ïòàõà. Àëå âñå æ äàâàéòå ñïðîáóºìî ïîçíàéîìèòèñÿ ïîáëèæ÷å.  Óêðà¿í³ éîãî ùå íàçèâàþòü ÷îðíîãóç, áóñîë, áóçüêî, áîöÿí, ãàéñòåð. Íàóêîâà íàçâà — Ciconia ciconia. Öå âåëèêèé ïòàõ ç äîâãèìè íîãàìè, øèºþ ³ äçüîáîì. Îïåðåííÿ á³ëå, ÷îðí³ ëèøå ìàõîâ³ ïåðà ³ ÷àñòèíà ïîêðèâíèõ íà êðèëàõ. Êîëè ëåëåêà ñòî¿òü, ñêëàâøè êðèëà, çäàºòüñÿ, ùî ÷îðíà âñÿ çàäíÿ ÷àñòèíà ò³ëà, çâ³äêè é ç’ÿâèëàñÿ íàçâà ÷îðíîãóç. Ñàìåöü i ñàìêà çàáàðâëåíi îäèíàêîâî, àëå ñàìåöü äåùî áiëüøèé çà ðîçìiðîì, ìຠòðîõè äîâøèé ³ ìàñèâí³øèé äçüîá. Íà øè¿ òà ãðóäÿõ ïåðà âèäîâæåí³. Çáóäæåí³ ïòàõè, íàïðèêëàä, ï³ä ÷àñ òîêóâàííÿ, ÷àñòî ¿õ íàñòîâáóð÷óþòü. Íàâêîëî îêà âóçåíüêà ñìóæêà ãîëî¿ ÷îðíî¿ øê³ðè. Ðàéäóæíà îáîëîíêà îêà áóðóâàòîãî êîëüîðó. Âàãà äîðîñëîãî ëåëåêè äîñÿãຠ3–4 ê³ëîãðàì³â, çð³ñò — 80 ñàíòèìåòð³â, ðîçìàõ êðèë — 2 ìåòð³â. Ó ìîëîäèõ ïòàõ³â ÷îðíèé êîëið â îïåðåííi çàìiùåíèé áóðóâàòèì, äçüîá i íîãè òåìíî-áóði, à íå ÷åðâîíi, ÿê ó äîðîñëèõ. Ó÷åí³ âèä³ëÿþòü äâà ï³äâèäè á³ëîãî ëåëåêè — ºâðîïåéñüêèé ³ òóðêåñòàíñüêèé (³íîä³ ÿê ï³äâèä á³ëîãî ðîçãëÿäàþòü ³ äàëåêîñõ³äíîãî ëåëåêó). Òóðêåñòàíñüêèé ëåëåêà äåùî á³ëüøèé çà ðîçì³ðîì, ìຠäîâø³ êðèëà ³ ì³öí³øèé äçüîá. 6

Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà Ïîøèðåíèé ºâðîïåéñüêèé áiëèé ëåëåêà íà çíà÷í³é ÷àñòèíi òåðèòîði¿ ªâðîïè â³ä ϳðåíåéñüêîãî ï³âîñòðîâà äî Ïîâîëæÿ ³ Çàêàâêàççÿ. Íà ï³âí³÷ éîãî àðåàë äîõîäèòü äî Äàí³¿, ï³âäíÿ Øâåö³¿, Åñòîí³¿, ï³âí³÷íîãî çàõîäó Ðîñ³¿. Ó Ôðàíöi¿ ÷îðíîãóç æèâå ëèøå â êiëüêîõ ïðîâiíöiÿõ, òîìó ìiñöÿ ãíiçäóâàííÿ â ²ñïàíi¿, Ïîðòóãàëi¿ òà Ïiâíi÷íî-Çàõiäíié Àôðèöi âèÿâëÿþòüñÿ âiäiðâàíèìè â³ä ºâðîïåéñüêîãî àðåàëó. Êðiì òîãî öåé ïòàõ ãíiçäèòüñÿ â Òóðå÷÷èí³, ²ðàíi, ²ðàêó, Ñèð³¿, ²çðà¿ë³.  ÑÍÄ ñó÷àñíà ñõiäíà ìåæà éîãî ðåãóëÿðíîãî ãí³çäóâàííÿ ïðîõîäèòü ÷åðåç Ëåíiíãðàäñüêó, Íîâãîðîäñüêó, Òâåðñüêó, ßðîñëàâñüêó, Ìîñêîâñüêó, Òóëüñüêó, Ëèïåöüêó, Âîðîíiçüêó, Ëóãàíñüêó, Äîíåöüêó, Çàïîðiçüêó îáëàñòi, Êðèì. Ïîîäèíîê³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ â³äì³÷àþòüñÿ ùå äàë³ — äî ï³âäíÿ Êàðå볿, Âîëîãîäñüêî¿, Êîñòðîìñüêî¿, ʳðîâñüêî¿, Óëüÿíîâñüêî¿, Ñàðàòîâñüêî¿, Âîëãîãðàäñüêî¿, Ðîñòîâñüêî¿ îáëàñòåé, Êðàñíîäàðñüêîãî êðàþ. À çàë³òíèõ ïòàõ³â ñïîñòåð³ãàëè àæ íà Óðàë³ — ó Ñâåðäëîâñüê³é îáëàñò³ òà Áàøêîðòîñòàí³, á³ëÿ ñåëà Õîëìîãîðè â Àðõàíãåëüñüê³é îáëàñò³, ³ íàâ³òü íà óçáåðåææ³ Á³ëîãî ìîðÿ ó Ìóðìàíñüê³é îáëàñò³. Ñïîñòåð³ãàþòüñÿ çàëüîòè é ó Ô³íëÿí䳿, Øâåö³¿, Íîðâå㳿, Âåëèêîáðèòàí³¿. Ö³êàâà ³ñòîð³ÿ á³ëîãî ëåëåêè íà Áðèòàíñüêèõ îñòðîâàõ.  Àíã볿 çíàõîäèëè âèêîïí³ ðåøòêè öüîãî ïòàõà, ïðèóðî÷åí³ äî äîáè ðèìñüêîãî ïàíóâàííÿ. ³äîìèé îäèí âèïàäîê ãí³çäóâàííÿ ³ â ñåðåäí³ â³êè — ó 1416 ðîö³ â Øîòëàí䳿 íà êàôåäðàëüíîìó ñîáîð³ â Åäèíáóðç³. ² îñü âïåðøå ï³ñëÿ á³ëüø ÿê ï³âòèñÿ÷îë³òíüî¿ ïåðåðâè ó êâ³òí³ 2004 ðîêó ïàðà ëåëåê ç’ÿâèëàñÿ íà ï³âí³÷íîìó ñõîä³ Àíã볿 ó ãðàôñòâ³ Éîðêøèð. Öå áóëè çàõ³äíîºâðîïåéñüê³ ïòàõè: ñàìêà çàê³ëüöüîâàíà ó Ôðàíö³¿, ñàìåöü — ó Áåëü㳿. Ëåëåêè îáðàëè äîñèòü íåáåçïå÷íå ì³ñöå äëÿ ãí³çäóâàííÿ — âëàøòóâàëèñÿ íà åëåêòðè÷íîìó ñòîâï³. Íà äîïîìîãó ¿ì ïðèéøëè ëþäè. ̳ñöåâà åíåðãîêîìïàí³ÿ ðàçîì ³ç Êîðîë³âñüêèì òîâàðèñòâîì îõîðîíè ïòàõ³â (RSPB) âñòàíîâèëè ïîðÿä ³íøèé ñòîâï ³ç óêð³ïëåíîþ íà íüîìó ïëàòôîðìîþ. Ó Çàêàâêàççi áiëèé ëåëåêà çóñòði÷àºòüñÿ ó Âiðìåíi¿, Àçåðáàéäæàíi, íà ï³âäí³ Ãðóçi¿, à òàêîæ ó Äàãåñòàí³ ó ïîíèçç³ ð. Òåðåê. ³äì³÷àëèñÿ ïîîäèíîê³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ ó Ñòàâðîïîëüñüêîìó êðà¿. Òóðêåñòàíñüêèé á³ëèé ëåëåêà ïîøèðåíèé ó Ñåðåäíié Àçi¿ — íà ï³âäåííîìó ñõîä³ Óçáåêèñòàíó, ó Òàäæèêèñòàíi, Êèðãèçñòàíi, à òàêîæ íà ï³âäí³ Êàçàõñòàíó. Ðàí³øå àðåàë äîõîäèâ äî ×àð7

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ ì³ñöÿ çèì³âë³ øëÿõè ïåðåëüîò³â

Ïîøèðåííÿ ºâðîïåéñüêîãî á³ëîãî ëåëåêè.

äæîó â Òóðìåí³ñòàí³, ïîíèççÿ Àìó-Äàð’¿, â³äì³÷àëèñÿ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ ³ íà çàõîä³ Êèòàþ — ó Êàøãàð³. Çèìóº òóðêåñòàíñüêèé ëåëåêà íà ï³âäí³ À糿, â îñíîâíîìó â ²í䳿. Ãí³çäèòüñÿ öåé ïòàõ ïî äîëèíàõ ð³÷îê, â îàçèñàõ, á³ëÿ áîëîòèñòèõ ì³ñöü, 8

Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà ïîñ³â³â ðèñó, ðèáîðîçïë³äíèõ ñòàâê³â òîùî. ³í ÷àñò³øå ñåëèòüñÿ êîëîí³ÿìè, í³æ ºâðîïåéñüêèé ðîäè÷. Ö³êàâî, ùî áóâàþòü âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè òàêîæ íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ ó ϳâäåíí³é Àôðèö³. Òàê, ò³ëüêè ïðîòÿãîì 1961–1970 ðîê³â çíàõîäèëè ãí³çäà ó 7 ì³ñöÿõ íà ï³âäí³ Ï³âäåííî-Àôðèêàíñüêî¿ Ðåñïóáë³êè. Ç 1941 ðîêó ïàðà ïòàõ³â ãí³çäèëàñÿ ïðîòÿãîì 7 ðîê³â íà ñõ³ä â³ä ì³ñòà Êàïøòàäò.  Óêðà¿í³ áiëèé ëåëåêà ãíiçäèòüñÿ íà áiëüøié ÷àñòèíi òåðèòîði¿, êðiì ïiâäåííîãî ñõîäó. Áiëüøå âñüîãî öèõ ïòàõiâ ó ïiâíi÷íî-çàõ³äíèõ îáëàñòÿõ. Äàëi íà ïiâäåíü i ñõiä êiëüêiñòü ãíiçä ïîñòóïîâî ñêîðî÷óºòüñÿ. Ìåíøå âñüîãî ¿õ ó ñòåïîâèõ îáëàñòÿõ. Ùå â äàâíi ÷àñè áiëèé ëåëåêà ïî÷àâ ðîçñåëÿòèñÿ ó ïiâíi÷íîìó i ñõiäíîìó íàïðÿìêàõ, ç’ÿâèâøèñü ó ªâðîï³ ï³ñëÿ â³äñòóïó îñòàííüîãî ëüîäîâèêà. Íàéá³ëüø äàâí³ âèêîïí³ ðåøòêè öüîãî ïòàõà, çíàéäåí³ ó Çàõ³äí³é ͳìå÷÷èí³, äàòîâàí³ ïðèáëèçíî 7700 ðîêîì äî í.å. ʳëüêà ñòîë³òü òîìó ï³øëà âåëèêà õâèëÿ ðîçñåëåííÿ ³ç Ñõ³äíî¿ Ïðóññ³¿ ³ ϳâí³÷íî¿ Ïîëüù³, äå ÷èñåëüí³ñòü ÷îðíîãóç³â áóëà äóæå âèñîêîþ. Òîä³ áóëà çàñåëåíà íèìè Ïðèáàëòèêà, à ï³çí³øå âîíè ç’ÿâèëèñÿ ³ â Ðîñ³¿. Íàïðèê³íö³ XVIII ñòîë³òòÿ ëåëåêà âæå ãí³çäèâñÿ â Êóðëÿí䳿 (çàõ³äíà ÷àñòèíà Ëàò⳿). Ìåæà éîãî ïîøèðåííÿ ñïî÷àòêó ïðîõîäèëà ïðèáëèçíî ïî ð³÷ö³ Äàóãàâ³. Íà ïî÷àòêó XIX ñòîë³òòÿ çíîâó ïî÷èíàºòüñÿ õâèëÿ ðîçñåëåííÿ. Ó 1857 (çà ³íøèìè äæåðåëàìè — ó 1841) ðîö³ ï³âí³÷íà ìåæà àðåàëó äîñÿãëà Åñòîí³¿. Çà äàíèìè Ì.Î. Ìåíçá³ðà, ç 1880-õ ðîê³â á³ëèé ëåëåêà â³äì³÷àºòüñÿ âæå ÿê äîñèòü çâè÷àéíèé ãí³çäîâèé âèä ó Ïñêîâñüê³é ãóáåðí³¿, õî÷à ðàí³øå òóò ñïîñòåð³ãàëèñÿ ëèøå çàë³òí³ ïòàõè. Òðîõè ï³çí³øå ÷îðíîãóç ç’ÿâèâñÿ íà Ñìîëåíùèí³, Áðÿíùèí³, Êóðùèí³. Ó 1904 ðîö³ çíàéøëè ïåðøå ãí³çäî â Îðëîâñüê³é ãóáåðí³¿, àëå çãîäîì ëåëåêè òàì ïåðåñòàëè ãí³çäèòèñÿ. Ðîçñåëåííÿ âçàãàë³ ïðîõîäèëî äîñèòü ö³êàâî — õâèë³ ÷åðãóâàëèñÿ ç òðèâàëèìè â³äêîòàìè. Àðåàë í³áè ïîñò³éíî ïóëüñóâàâ, ïîòðîõó ðîçøèðþþ÷èñü. Ó 1890-õ ðîêàõ á³ë³ ëåëåêè âïåðøå çàãí³çäèëèñÿ íà òåðèòî𳿠íèí³øíüî¿ Ìîñêîâñüêî¿ îáëàñò³. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ óñ³ ãí³çäà çíèêëè, ³ òóò ëèøå çð³äêà ñïîñòåð³ãàëèñÿ çàë³òí³ ïòàõè. ×åðãîâà âåëèêà õâèëÿ ðîçñåëåííÿ ï³øëà ó 1940-õ ðîêàõ, à ï³ñëÿ íå¿ ùå äåê³ëüêà. Íàðåøò³ ó 1980–1990-õ ðîêàõ ÷îðíîãóçè ïî÷àëè ãí³çäèòèñÿ ïîñò³éíî, ÷èñåëüí³ñòü ïîñòóïîâî çðîñòàº. Ó 1995 ðîö³ â îáëàñò³ áóëî çàðåºñòðîâàíî 22 çàñåëåíèõ ãí³çäà, à â 2004 ðîö³ — âæå áëèçüêî 80. Òàêà æ 9

10

Ïîøèðåííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³.

ó 2004 ð.

ó 1987–1988 ðð.

ó 1974 ð.

Ìåæà àðåàëó:

> 5,0

3,1–5,0

1,1–3,0

0,5–1,0

< 0,5

Ãóñòîòà íàñåëåííÿ çà äàíèìè îáë³êó ó 1987–1988 ðð. (ïàð/100 êì2)

Â.Ì. Ãðèùåíêî ×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà ³ñòîð³ÿ áóëà ³ â Ëåí³íãðàäñüê³é îáëàñò³. Ïåðøèé âèïàäîê ãí³çäóâàííÿ áóâ çàðåºñòðîâàíèé ùå â 1894 ðîö³. Äî 1910 ðîêó ëåëåêè ãí³çäèëèñÿ â íåçíà÷í³é ê³ëüêîñò³ â ð³çíèõ ì³ñöÿõ, ïîò³ì çíèêëè. Ëèøå ó 1972 ³ 1973 ðîêàõ áóëî çíîâó âèÿâëåíî ê³ëüêà ãí³çäîâèõ ïàð.  Îðëîâñüêèé îáëàñò³ ïîâòîðíî ïåðøå ãí³çäî ç’ÿâèëîñÿ ó 1959 ðîö³. ×èñåëüí³ñòü ëåëåê ñïî÷àòêó çðîñòàëà äóæå ïîâ³ëüíî, ëèøå ç äðóãî¿ ïîëîâèíè 1970-õ ðîê³â âîíè ñòàëè ðîçñåëÿòèñÿ ïî îáëàñò³. Ó 1970–1980-õ ðîêàõ ö³ ïòàõè ïî÷àëè ïîòðîõó ãí³çäèòèñÿ òàêîæ ó Ëèïåöüê³é òà äåÿêèõ ³íøèõ îáëàñòÿõ. Ìåæà àðåàëó, ÿê áà÷èìî, ïîñòóïîâî ïðîñóâàºòüñÿ âñå äàë³ é äàë³ íà ñõ³ä ³ â ìåíø³é ì³ð³ íà ï³âí³÷. Ö³êàâî, ùî òåíäåíö³ÿ äî ðîçñåëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè çáåð³ãàëàñÿ äîâã³ ðîêè, íåçâàæàþ÷è íà ñêîðî÷åííÿ éîãî çàãàëüíî¿ ÷èñåëüíîñò³.  Óêðà¿íi ïîñòóïîâî çðîñòàëà êiëüêiñòü ãíiçä ó Õàðêiâñüêié, Ëóãàíñüêié, Äîíåöüêié, Äí³ïðîïåòðîâñüê³é, Çàïîðiçüêié îáëàñòÿõ. Íàïðèêëàä, ó Äîíåöüêié îáëàñòi í³ â 1931, í³ â 1958 ðîêàõ ëåëå÷èõ ãí³çä íå áóëî âèÿâëåíî âçàãàë³, ðîçñåëåííÿ ïî òåðèòî𳿠Äîíå÷÷èíè ïî÷àëîñÿ ó 1961 ðîö³.  1974 ðîö³ áóëî âiäîìî âñüîãî 4 ãíiçäà, ó 1982 — 14, ó 1988 — âæå 34, ó 2004 — 42. ǒÿâèëèñÿ ãíiçäà â Êðèìó, äå ëåëåêà óñï³øíî îñâî¿â çîíó ðèñîñ³ÿííÿ íà ï³âíî÷³ é ï³âí³÷íîìó ñõîä³ ï³âîñòðîâà. Ó íàñ ðîçñåëåííÿ òàêîæ ïðîõîäèëî õâèëÿìè: ïòàõè òî ïðîñóâàëèñÿ âïåðåä, òî âiäñòóïàëè íàçàä. Òîìó ñõiäíà ìåæà ïîøèðåííÿ áiëîãî ëåëåêè â Óêðà¿íi ïðîõîäèòü ïðèáëèçíî òàì æå, äå é ó 1930-òi ðîêè, õî÷à çà öåé ÷àñ ìîãëà á ïðîñóíóòèñÿ çíà÷íî äàëi. Íà ïî÷àòêó 1990-õ ðîê³â ïî÷àëàñÿ íîâà õâèëÿ ðîçñåëåííÿ, ëåëåêà çíîâó ïî÷àâ ïðîñóâàòèñÿ íà ñõ³ä. Ó Õàðê³âñüê³é îáëàñò³ ñïîñòåð³ãàëîñÿ çì³ùåííÿ ìåæ³ ïîøèðåííÿ âèäó íà ñõ³ä ó ïîð³âíÿíí³ ç 1974–1987 ðîêàìè. Ó 1998 ðîö³ âïåðøå çíàéäåí³ ãí³çäà íà ïðàâîìó áåðåç³ ð. Îñê³ë, òîáòî çàðàç ö³ ïòàõè çàñåëèëè âæå ïðàêòè÷íî âñþ òåðèòîð³þ îáëàñò³. Ó Ëóãàíñüê³é îáëàñò³, äå á³ëèé ëåëåêà çóñòð³÷àâñÿ íà ñõ³ä äî ð. Àéäàð, ó 1998 ð. Â.Â. ºòðîâ çíàéøîâ 2 ãí³çäà ó çàïëàâ³ ð. Äåðêóë á³ëÿ êîðäîíó ç Ðîñ³ºþ. Ó Ðîñòîâñüê³é îáëàñò³ ó 1996 ðîö³ ÷îðíîãóçè çíîâó çàãí³çäèëèñÿ ï³ñëÿ 5-ð³÷íî¿ ïåðåðâè. Ó Êðàñíîäàðñüêîìó êðà¿ ïåðøèé âèïàäîê ãí³çäóâàííÿ çàðåºñòðîâàíî ó 1998 ðîö³. Àêòèâ³çóâàëîñÿ ðîçñåëåííÿ ³ â ³íøèõ îáëàñòÿõ Ðîñ³¿. Ó 1996 ðîö³ â³äì³÷åíèé ð³çêèé ñïëåñê ÷èñåëüíîñò³ — íà 20% — ó Êàëóçüê³é îáëàñò³. Ïðîñòåæèòè, ÿê ïðîõîäèëî ðîçñåëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè äî XVIII ñòîë³òòÿ, çíà÷íî âàæ÷å. Ìîæíà â³äì³òèòè ëèøå, ùî âîíî áóëî. 11

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

³ðîã³äíî, â³äáóâàëîñÿ òàêîæ õâèëÿìè. Íàóêîâîþ îðí³òîëî㳺þ òîä³ ïðàêòè÷íî í³õòî íå çàéìàâñÿ, ³ äîñòîâ³ðí³ â³äîìîñò³ ïðî ïîøèðåííÿ òèõ ÷è ³íøèõ ïòàõ³â çíàéòè äóæå âàæêî. Äîâîäèòüñÿ çàäîâîëüíÿòèñÿ ïåðåâàæíî íåïðÿìèìè ñâ³ä÷åííÿìè ç ð³çíîìàí³òíèõ äæåðåë. Àëå îäí³ é ò³ æ ñâ³ä÷åííÿ ìîæíà íåð³äêî òðàêòóâàòè ïî-ð³çíîìó, òîìó ïðèéòè äî îñòàòî÷íîãî âèð³øåííÿ ïðîáëåìè áóâຠíå ëåãøå, í³æ çíàéòè ñí³ãîâó ëþäèíó. Òàê, çàëèøàºòüñÿ äî ê³íöÿ íå ç’ÿñîâàíèì, êîëè ëåëåêè çàñåëèëè òåðèòîð³þ Óêðà¿íè. Ç ïåâí³ñòþ ìîæíà ñêàçàòè ëèøå òå, ùî ¿õ ùå íå áóëî çà ÷àñ³â Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³, àáî âîíè ò³ëüêè ïî÷àëè ç’ÿâëÿòèñÿ. Ç òåðèòî𳿠Óêðà¿íè º ëèøå äâ³ çíàõ³äêè âèêîïíèõ ðåøòîê á³ëîãî ëåëåêè. Öå ïîñåëåííÿ VIII ñòîë³òòÿ äî í.å. íà îñòðîâ³ Áåðåçàíü ó Äí³ïðî-Áóçüêîìó ëèìàí³ ³ ïîñåëåííÿ Ùó÷èíêà XII– XIII ñòîë³òü íà Ñåðåäíüîìó Äí³ïð³. Ó òîé æå ÷àñ òàêèé ñèíàíòðîïíèé ³ íå ìèñëèâñüêèé ïòàõ ÿê ãàëêà âèÿâëåíèé ó 13 ïîñåëåííÿõ. Ïðî ÷àñè êàì’ÿíîãî â³êó ÷è òðèï³ëüñüêî¿ êóëüòóðè, ÿê áà÷èìî, ìîâà íå éäå çîâñ³ì. Òà é çíàõ³äêà íà îñòðîâ³ Áåðåçàíü ïðèïàäຠíà ïåðèôåð³þ ðåã³îíó. Íå âèêëþ÷åíèé ³ çàë³ò ïòàõà ïî áåðåãó ìîðÿ àáî çàâåçåííÿ ðó÷íîãî ëåëåêè. Á³ëèé ëåëåêà áóâ âåëüìè øàíîâàíèì ïòàõîì ó Ñòàðîäàâí³é Ãðåö³¿, à ãðåöüê³ ïîñåëåííÿ ó ϳâí³÷íîìó Ïðè÷îðíîìî𒿠âåëè àêòèâíó òîðã³âëþ ç “âàðâàðàìè” ³ ìåòðîïî볺þ.  Îëü⳿ çíàéøëè íàâ³òü ê³ñòêè ï³âí³÷íîãî îëåíÿ, õî÷à í³ ïðî ÿêå ïðîæèâàííÿ éîãî òóò íåìà é ìîâè. Ó ñòåïîâ³é æå ñìóç³ êîëèøíüîãî ÑÐÑÐ çíàõ³äîê ðåøòîê á³ëîãî ëåëåêè âçàãàë³ íå áóëî. Îòæå, çàëèøàºòüñÿ ëèøå Ùó÷èíêà íà Äí³ïð³. Ìîæëèâî, öå áóëî îäíå ç ïåðøèõ “îñòð³âíèõ” ïîñåëåíü á³ëîãî ëåëåêè, ÿêèé ïî÷àâ çàñåëÿòè íîâ³ çåìë³.  ³íøèõ ðåã³îíàõ á³ëèé ëåëåêà â³äîìèé ç íàáàãàòî äàâí³øèõ ÷àñ³â. Ó ªâðîï³ âèêîïí³ ðåøòêè âèÿâëåí³ â³ä Ôðàíö³¿ äî ×åõ³¿ é Ïîëüù³. Òàê, ó ѳëå糿 öåé ïòàõ â³äîìèé ç íåîë³òó.  ²ðàí³ ïåðøà çíàõ³äêà äàòîâàíà ïðèáëèçíî 4000 ðîêîì äî í.å. Áàãàòî ÷îãî ìîæå äàòè àíàë³ç íåïðÿìèõ ñâ³ä÷åíü. Á³ëèé ëåëåêà çîâñ³ì íå çãàäóºòüñÿ ó ë³òîïèñàõ òà äàâíüîðóñüêèõ ë³òåðàòóðíèõ ïàì’ÿòêàõ, õî÷à, íàïðèêëàä, ó “Ñëîâ³ î ïîëêó ²ãîðåâ³ì” “ôàóíà” äîñèòü áàãàòà. Àâòîð öüîãî øåäåâðó ÷óäîâî çíàâ ïðèðîäó ñâîãî êðàþ. Á³ëèé ëåëåêà çàéìຠíàäòî âèçíà÷íå ì³ñöå â æèòò³ òà â³ðóâàííÿõ ð³çíèõ íàðîä³â, ùîá éîãî ìîãëè ïðîñòî ïðî³ãíîðóâàòè. Íå çãàäóºòüñÿ öåé ïòàõ ³ â äîêóìåíòàõ. Ó ñåðåäí³ â³êè ó áàãàòüîõ ì³ñòàõ Öåíòðàëüíî¿ ªâðîïè, îñîáëèâî â í³ìåöüêèõ çåìëÿõ, çà øêîäó, çàïîä³ÿíó ëåëåö³, êàðàëè ìàéæå 12

Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà

Á³ëèé ëåëåêà — îäèí ³ç íàéá³ëüø óëþáëåíèõ â Óêðà¿í³ ïòàõ³â. Ôîòî ª.Ä. ßáëîíîâñüêî¿-Ãðèùåíêî.

òàê æå ñóâîðî, ÿê ³ çà çëî÷èíè ïðîòè ëþäèíè. Öå çíàõîäèëî â³äîáðàæåííÿ ó ì³ñüêèõ ñòàòóòàõ ³ çàêîíîäàâ÷èõ àêòàõ. ̳ñüêà âëàäà íåð³äêî ïðèéìàëà ð³øåííÿ ïðî îõîðîíó ãí³çä, ïðî âèä³ëåííÿ äëÿ öüîãî êîøò³â òà ³í. ͳ÷îãî ïîä³áíîãî íà Ðóñ³ ÷è ï³ñëÿ ¿¿ ðîçïàäó íå áóëî. Óÿâëåííÿ ïðî äàâíº ïðîæèâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè íà òåðèòî𳿠Óêðà¿íè ãðóíòóþòüñÿ ïåðø çà âñå íà åòíîãðàô³÷íèõ ìàòåð³àëàõ. Ó ê³ëüêîõ ñëîâàõ öå ìîæíà âèñëîâèòè òàê: “Ëåëåê ó íàñ ëþáëÿòü ³ çàâæäè ëþáèëè”. Àëå ÿê äàëåêî ïðîñòèðàºòüñÿ îòå “çàâæäè” — íåâ³äîìî. Ó ôîëüêëîð³ íåð³äêî çóñòð³÷àºòüñÿ ïåðåíîñ ïîä³é ³ ãåðî¿â îäí³º¿ ³ñòîðè÷íî¿ åïîõè â ³íøó, çì³íà ì³ñöÿ 䳿 ³ ò.ï. Òà é îáðà13

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

çè áàãàòî â ÷îìó ñèìâîë³÷í³. Òîìó, íàïðèêëàä, êàçêà ïðî òå, ÿê ëåëåêè ï³äïàëèëè çàõîïëåíèé ìîíãîëî-òàòàðàìè Êè¿â ³ çíèùèëè âîðîã³â, ùå í³ ïðî ùî íå ãîâîðèòü. Ç òàêèì æå óñï³õîì ìîæíà çíàéòè êàçêè, ó ÿêèõ ç ìîíãîëî-òàòàðàìè áîðþòüñÿ çàïîð³çüê³ êîçàêè, àáî êè¿âñüê³ êíÿç³ âîþþòü ïðîòè òàòàð ³ òóðê³â. Ãðàô Ðîëàíä, îäèí ³ç âåëüìîæ ³ìïåðàòîðà ôðàíê³â Êàðëà Âåëèêîãî, ó 778 ðîö³ çàãèíóâ ó Ðîíñåâàëüñüê³é óùåëèí³ â ϳðåíåÿõ ó áîþ ç áàñêàìè, àëå ⠓ϳñí³ ïðî Ðîëàíäà” éîãî ñóïðîòèâíèêàìè âèÿâèëèñÿ ñàðàöèíè (àðàáè). Áîðîòüáà ç íèìè áóëà ÿêðàç àêòóàëüíîþ â ªâðîï³, êîëè ç’ÿâèâñÿ öåé òâ³ð. Ïîâ’ÿçàí³ ç òâàðèíàìè â³ðóâàííÿ ìîæóòü äîñèòü øâèäêî ïîøèðþâàòèñÿ, îñîáëèâî ïðè ïåðåñåëåíí³ íàðîä³â àáî ñàìèõ òâàðèí. Òàê, á³ëèé ëåëåêà çîâñ³ì íåäàâíî çàñåëèâ Áðÿíñüêó îáëàñòü — ïî÷èíàþ÷è ç ê³íöÿ XIX ñòîë³òòÿ, àëå åòíîãðàôè çíàéøëè òàì óæå çâè÷àéíèé “íàá³ð” ³ç íàéá³ëüø ïîøèðåíèõ ïîâ³ð’¿â. Òàê ñàìî çâè÷à¿â ³ ïîâ³ð’¿â, ïîâ’ÿçàíèõ ³ç ëåëåêîþ, íåìàëî âæå ³ â Åñòîí³¿, õî÷à â³í ç’ÿâèâñÿ òàì ëèøå â ñåðåäèí³ XIX ñòîë³òòÿ. ϳñëÿ àðàáñüêèõ çàâîþâàíü êóëüò á³ëîãî ëåëåêè-ïàëîìíèêà øèðîêî ðîçïîâñþäèâñÿ ïî ìóñóëüìàíñüêîìó ñâ³òó. Ñåðåä îðí³òîìîðôíèõ îáðàç³â, ïîøèðåíèõ ó ñõ³äíîñëîâ’ÿíñüêîìó íàðîäíîìó äåêîðàòèâíîìó ìèñòåöòâ³, á³ëîãî ëåëåêè íåìà. À âèøèâàíêè, ìàëþíêè íà êåðàì³ö³, ð³çüáëåííÿ áóëè íå ïðîñòî ïðèêðàñàìè. Çîáðàæåííÿ ìàëè ïåâíèé ñìèñë, âîíè â³ääçåðêàëþþòü ì³ôîëîã³÷í³ óÿâëåííÿ ëþäèíè ìèíóëîãî, ìàëè ìàã³÷íå çíà÷åííÿ, ñëóãóâàëè îáåðåãàìè. Çíîâó æ òàêè, ÿêáè á³ëèé ëåëåêà áóâ çâè÷àéíèì ïòàõîì, éîãî á íàâðÿä ÷è ïðî³ãíîðóâàëè. Ó íàðîäíîìó ìèñòåöòâ³ Öåíòðàëüíî¿ ªâðîïè öå äîñèòü ïîøèðåíèé ïåðñîíàæ. Îäèí ³ç çâè÷àéíèõ ïåðñîíàæ³â “âîä³ííÿ êîçè” íà ñâÿòêè â óêðà¿íö³â ³ á³ëîðóñ³â — “æóðàâåëü”, ó ï³âäåííèõ æå òà çàõ³äíèõ ñëîâ’ÿí öå — “ëåëåêà”. Áóâ â³í íåîäì³ííîþ ô³ãóðîþ àíàëîã³÷íîãî îáðÿäó ³ â Ñõ³äí³é Ïðóññ³¿. Òå, ùî ðåøòêè ÷îðíîãóçà íå çíàéäåí³ ïðè àðõåîëîã³÷íèõ ðîçêîïêàõ, òàêîæ âàæëèâèé ìîìåíò. ³í ì³ã íå áóòè ìèñëèâñüêèì âèäîì ÷è âçàãàë³ îõîðîíÿòèñÿ ñàêðàëüíèìè òàáó, àëå õî÷ ÿê³ñü çàëèøêè ïòàõà, ùî ãí³çäèòüñÿ áåçïîñåðåäíüî íà ëþäñüêèõ îñåëÿõ, ïîâèíí³ çáåðåãòèñÿ. Íàïðèêëàä, ëåëåê, ÿê³ çàãèíóëè â³ä õèæàê³â ÷è ï³ä ÷àñ ïîæåæ. À ïðè íàá³ãàõ êî÷³âíèê³â ¿õ áóëî íåìàëî. Ïðè öüîìó íå îáîâ’ÿçêîâî ïòàõè çãîðàëè ïîâí³ñòþ, âîíè ìîãëè ëèøå çàãèíóòè â³ä âîãíþ. Óêðà¿íñüê³ íàçâè á³ëîãî ëåëåêè ïîð³âíÿíî ìîëîä³, äî òîãî æ ìàéæå âñ³ âîíè ïîõîäÿòü ç ³íøèõ 14

Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà ìîâ. Âïåðøå çàô³êñîâàí³ ö³ ñëîâà ë³íãâ³ñòàìè ëèøå ó ìîâ³ XVI– XVII ñòîë³òü. Ùå îäíå. ª.Ä. ßáëîíîâñüêîþ ³ Â.Þ. Áîæåíêîì áóâ ïðîâåäåíèé àíàë³ç äâîðÿíñüêèõ ãåðá³â ×åðí³ã³âñüêî¿ ãóáåðí³¿, ÿê³ âèíèêëè ó XVII — íà ïî÷àòêó XVIII ñòîë³òòÿ, äåÿê³ òðîõè ðàí³øå. Âèÿâèëîñÿ, ùî çîáðàæåíü á³ëîãî ëåëåêè íåìà í³ íà ùèòàõ, í³ íà ³íøèõ åëåìåíòàõ ãåðá³â — ùèòîòðèìà÷àõ, íàøîëîìíèêàõ ³ ò.ä. Ïðîòå, íà íèõ äîñèòü ÷àñòî ìîæíà ïîáà÷èòè ³íøèõ ðîçïîâñþäæåíèõ ³ ïîïóëÿðíèõ ïòàõ³â — æóðàâë³â, ëåáåä³â, ÷àïåëü òîùî. Òîáòî, ìîæíà ñêàçàòè, ùî êîëè á³ëèé ëåëåêà âæå é ç’ÿâèâñÿ äî òîãî ÷àñó â ôàóí³, éîãî ùå íå áóëî â óìàõ ëþäåé — â³í íå ïîñ³â òîãî ì³ñöÿ, ÿêå çàéìຠíèí³ ó ôîëüêëîð³, ë³òåðàòóð³ é îáðàçîòâîð÷îìó ìèñòåöòâ³. À. Øàôîíñüêèé â îïèñ³ ×åðí³ã³âñüêîãî íàì³ñíèöòâà 1786 ðîêó âæå çãàäóâàâ ëåëåêó ÿê çâè÷àéíèé âèä. Õî÷à çà äàíèìè Ì.Î. Ìåíçá³ðà, ó ï³âí³÷íèõ ïîâ³òàõ ×åðí³ã³âñüêî¿ ãóáåðí³¿ â³í, î÷åâèäíî, íå áóâ â³äîìèé ùå é ó äðóã³é ïîëîâèí³ XIX ñòîð³÷÷ÿ. Éìîâ³ðí³øå âñüîãî çàñåëåííÿ Óêðà¿íè á³ëèì ëåëåêîþ ïî÷àëîñÿ ëèøå ï³ñëÿ òîãî, ÿê çâåäåííÿ ë³ñ³â ëþäèíîþ ïðèâåëî äî ¿õ ôðàãìåíòàö³¿ — çíèêëè ñóö³ëüí³ ìàñèâè, ÿê³ ïåðåøêîäæàëè ðîçñåëåííþ. Ñïðîáóºìî òðîõè ðîçâ³ÿòè ìîðîê â³ê³â ³ â³äïîâ³ñòè íà ïèòàííÿ: êîëè á³ëèé ëåëåêà çàñåëèâ òåðèòîð³þ Óêðà¿íè? Íå ìåíø âàæëèâå ³íøå — ÷îìó öå â³äáóëîñÿ? Âæå ãîâîðèëîñÿ, ùî öüîãî ïòàõà íå áóëî â Êè¿âñüê³é Ðóñ³ ³ ïåðø³ éîãî óêðà¿íñüê³ íàçâè ç’ÿâèëèñÿ ó XVI–XVII ñòîë³òòÿõ. Òîáòî öå ³ º ³ñòîðè÷í³ ðàìêè ïåð³îäó, êîëè â³äáóëîñÿ çàñåëåííÿ òåðèòî𳿠Çàõ³äíî¿ ³ Öåíòðàëüíî¿ Óêðà¿íè. Çà äîáè Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ á³ëèé ëåëåêà áóâ â³äñóòí³é ñêîð³øå âñüîãî òîìó, ùî ïðîñòî íå ìàâ çìîãè ñþäè ïðîíèêíóòè. Ðîçñåëÿòèñÿ â³í ì³ã äâîìà øëÿõàìè — ç Áàëêàí ÷åðåç ïîíèççÿ Äóíàþ ³ ç Ïîëüù³. Àëå ç ï³âäíÿ çàñåëåí³ ëþäüìè çåìë³ îòî÷óâàëè ñòåïè, äå îäâ³êó æèëè êî÷³âíèêè, ç ÿêèìè ëåëåö³ áóëî “íå ïî äîðî糔. Íà Çàõ³äí³é æå Óêðà¿í³ òîä³ ïðîñòèðàëèñÿ ãóñò³ íåïðîëàçí³ ë³ñè. ßê ñâ³ä÷àòü ³ñòîðè÷í³ äæåðåëà, ñóö³ëüí³ ïóù³ ñòâîðþâàëè ïðèðîäíèé ðóá³æ ì³æ Ãàëèöüêî-Âîëèíñüêèì êíÿç³âñòâîì òà Ïîëüùåþ. Çâ’ÿçîê ì³æ äåðæàâàìè ï³äòðèìóâàâñÿ ëèøå ïî âóçüêèõ ïðîñ³êàõ. Çâè÷àéíî, ëåëåêà ì³ã áè ðîçñåëèòèñÿ ïî äîëèíàõ ð³÷îê, àëå ÿêðàç ó òèõ æå ì³ñöÿõ ïðîõîäèòü âîäîä³ë ì³æ áàñåéíàìè Áàëò³éñüêîãî ³ ×îðíîãî ìîð³â. Òîáòî é öåé øëÿõ áóâ çàêðèòèé. Äî òîãî æ ìîíãîëî-òàòàðñüêå íàøåñòÿ ïðèâåëî äî ñïóñòîøåííÿ ³ îáåçëþäíåííÿ çíà÷íèõ òåðèòîð³é. Ó íàñòóïí³ ñòîð³÷÷ÿ ÷åðåç ïîñò³éí³ íàá³ãè êðèìñüêèõ òàòàð ³ íî15

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ãàéö³â ìàéæå âåñü óêðà¿íñüêèé ë³ñîñòåï áóâ òàêîæ äóæå ìàëî çàñåëåíèé. Ñèòóàö³ÿ çì³íèëàñÿ ëèøå â XVI ñòîë³òò³.  îñòàíí³é éîãî òðåòèí³ ïîäí³ïðîâñüêèé ³ ïîä³ëüñüêèé ë³ñîñòåï ïî÷àâ øâèäêî çàñåëÿòèñÿ. Êðèìñüêå õàíñòâî ³ Íîãàéñüêà îðäà ÷åðåç âíóòð³øí³é ðîçáðàò çíà÷íî îñëàáëè, íàá³ãè ñòàëè ð³äøèìè ³ ìåíø ñïóñòîøëèâèìè. Äî òîãî æ íàáèðàëà ñèëó г÷ Ïîñïîëèòà. ̳öíà äåðæàâà âñå-òàêè ìîãëà îðãàí³çóâàòè îáîðîíó ïîðóá³ææÿ. Çàÿâèëî ïðî ñåáå, ÿê ñàìîñò³éíó ñèëó, íà òîé ÷àñ ³ óêðà¿íñüêå êîçàöòâî. Ç ³íøîãî áîêó, ïðîõîäèëî øâèäêå çâåäåííÿ ë³ñ³â. Ç XV ñòîë³òòÿ ó Çàõ³äí³é ªâðîï³ â³äêðèâñÿ çíà÷íèé ïîïèò íà áóä³âåëüíå äåðåâî. ßê ïèøå ². Êðèï’ÿêåâè÷, çàõ³äí³ óêðà¿íñüê³ çåìë³ ïîòðàïèëè ó ñìóãó “ë³ñîâî¿ ãàðÿ÷êè”. Çàðàäè íàæèâè çíèùóâàëèñÿ ö³ë³ ìàñèâè ïðàë³ñ³â. Íà åêñïîðò ³øëà íå ò³ëüêè äåðåâèíà. Âåëèê³ ë³ñîâ³ ïðîñòîðè âèïàëþâàëèñÿ íà ïîï³ë äëÿ îòðèìàííÿ ïîòàøó, ÿêîãî ïîòðåáóâàëà ºâðîïåéñüêà ïðîìèñëîâ³ñòü, ùî ïî÷àëà ðîçâèâàòèñÿ. Öå é áóëè ò³ ïåðåäóìîâè, ÿê³ äàëè çìîãó á³ëîìó ëåëåö³ çàñåëèòè Óêðà¿íó. Çâè÷àéíî, ç ïîâíîþ êàòåãîðè÷í³ñòþ ùîñü ñòâåðäæóâàòè âàæêî, àëå ç âèñîêîþ éìîâ³ðí³ñòþ ìîæíà ïðèïóñòèòè, ùî çàõ³äí³ ³ öåíòðàëüí³ îáëàñò³, à òàêîæ Ïîë³ññÿ, áóëè çàñåëåí³ äåñü ïðîòÿãîì XV–XVII ñòîë³òü. Ó ñõ³äí³é ÷àñòèí³ Óêðà¿íè ðîçñåëåííÿ ïðîõîäèëî ï³çí³øå, òðèâຠâîíî òàì ³ äîñ³. Ö³êàâî ç³ñòàâèòè ö³ âèñíîâêè ç äàíèìè äëÿ ³íøèõ êðà¿í. Àíàëîã³÷íî â³äáóëîñÿ çàñåëåííÿ á³ëèì ëåëåêîþ Äàí³¿ ³ ϳâäåííî¿ Øâåö³¿. Äàòñüêèé îðí³òîëîã Á. Ëüîïåíò³í, ïðîàíàë³çóâàâøè íàðîäí³ íàçâè öüîãî ïòàõà, ôîëüêëîð òà ³ñòîðè÷í³ äæåðåëà, ïðèéøîâ äî âèñíîâêó, ùî á³ëèé ëåëåêà ç’ÿâèâñÿ òàì ó XVI ñòîë³òò³. Ïðè÷èíîþ öüîãî áóëî òàêîæ âèðóáóâàííÿ ë³ñ³â, ÿêå ó âîëîãîìó êë³ìàò³ äî òîãî æ ñóïðîâîäæóâàëîñÿ çàáîëî÷óâàííÿì çíà÷íèõ òåðèòîð³é. Ö³ëêîì ìîæëèâî, ùî äåñü ó XVI ñòîë³òò³ ïðîéøëà âåëèêà õâèëÿ ðîçñåëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè ç öåíòðàëüíèõ ÷àñòèí ºâðîïåéñüêîãî àðåàëó ó ð³çíèõ íàïðÿìêàõ, ÿêà é ïðèâåëà äî éîãî øâèäêîãî ðîçøèðåííÿ. Áà÷à÷è òàêó âiäðàäíó êàðòèíó — ïîñò³éíå ðîçñåëåííÿ — ìîæíà ïîäóìàòè, ùî ç ëåëåêàìè ó íàñ âñå áëàãîïîëó÷íî. Íà æàëü, öèôðè ãîâîðÿòü ïðî iíøå. Çà îñòàíí³ ï³âñòîë³òòÿ ÷èñåëüí³ñòü ¿õ â Óêðà¿í³ ñêîðîòèëàñÿ ïðèíàéìí³ âäâ³÷³, ëèøå íåäàâíî âîíà ïî÷àëà çíîâó çðîñòàòè. Ïiä ÷àñ III Ìiæíàðîäíîãî îáëiêó ó 1974 ðîö³ íà òåðèòîði¿ Óêðà¿íè áóëî çàðåºñòðîâàíî 18 183 ãíiçäà, 16

Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà à â 1987–1988 ðîêàõ — 14 762. Ö³ öèôðè ìîæóòü ñâ³ä÷èòè íå ò³ëüêè ïðî ïàä³ííÿ ÷èñåëüíîñò³, à é ïðî ìåíøó ïîâíîòó îáë³êó. Àëå ïîñò³éíå çìåíøåííÿ ê³ëüêîñò³ çàñåëåíèõ ëåëåêàìè ãí³çä ï³äòâåðäæóâàëîñÿ i ñåð³ÿìè îáëiê³â, ùî ïðîâîäèëèñÿ îðíiòîëîãàìè â îêðåìèõ îáëàñòÿõ òà íàñåëåíèõ ïóíêòàõ. Ïðîöåñ ñêîðî÷åííÿ ÷èñåëüíîñò³ ÷îðíîãóç³â â³äáóâàâñÿ ó íàñ óæå â ïåðø³é ÷âåðò³ XX ñòîë³òòÿ. Ó 1931 ðîö³ êðàºçíàâ÷à êîìiñiÿ Âñåóêðà¿íñüêî¿ Àêàäåìi¿ íàóê i êðàºçíàâ÷èé ãóðòîê Êè¿âñüêîãî iíñòèòóòó ïðîôåñiéíî¿ îñâiòè ïðîâåëè îáëiê ëåëå÷èõ ãíiçä. Ïî êîìñîìîëüñüêèõ îñåðåäêàõ, ïiîíåðñüêèõ çàãîíàõ, êðàºçíàâ÷èõ ãóðòêàõ, øêîëàõ áóëè ðîçiñëàíi ñïåöiàëüíi àíêåòè. Óæå òîäi â ñâî¿õ ëèñòàõ ëþäè ïèñàëè ïðî çìåíøåííÿ êiëüêîñòi ãíiçä ó äåÿêèõ ñåëàõ. Æèòåëi ðåñïóáëiêè îõî÷å âçÿëè ó÷àñòü â îáëiêó, òà íà æàëü ðåçóëüòàòè éîãî çàëèøèëèñÿ íåâiäîìèìè íàóêîâîìó ñâiòó. Âîíè íå áóëè îïóáëiêîâàíi. ßêðàç ó öåé ÷àñ ïî÷àëèñÿ ãîíiííÿ íà êðàºçíàâñòâî é îõîðîíó ïðèðîäè. Íåâàæêî çðîçóìiòè, ïiä ÿêèì “ñîóñîì” âñå öå ìîæíà áóëî ïîäàòè: ó òîé ÷àñ, ÿê êðà¿íà áóäóº ñîöiàëiçì, ÿêiñü òàì ãîðå-íàóêîâöi ìîðî÷àòü ëþäÿì ãîëîâó ïiäðàõóíêîì íiêîìó íå ïîòðiáíèõ ãíiçä. Òàê, ó 1930 ðîö³ áóëî ïðèïèíåíî âèäàííÿ ãàçåòè “Ðàäÿíñüêèé ìèñëèâåöü òà ðèáàëêà”. ßê ïîÿñíþâàëà ñàìà ðåäàêöiÿ ÷èòà÷àì, ïàïið áóâ ïîòðiáåí äëÿ áiëüø âàæëèâèõ öiëåé... Ëèøå íåäàâíî àíêåòè 1931 ðîêó áóëè ïåðåäàíi ç àðõiâó ²íñòèòóòó çîîëîãi¿ ÍÀÍ Óêðà¿íè íà êàôåäðó çîîëîãi¿ Êè¿âñüêîãî óíiâåðñèòåòó i îáðîáëåíi. Öiêàâî ç³ñòàâèòè äàíi îáëiêiâ 1931 i 1987 ðîê³â Îñü äëÿ ïðèêëàäó êiëüêà ñië ç òåðèòîði¿ ñó÷àñíî¿ Êè¿âñüêî¿ îáëàñòi. Ðîãîçiâ: ó 1931 ðîö³ — 12 ãíiçä, ó 1987 — 1; Äóäàðêi⠗ 17 i 1; Ëþáàðöi — 18 i 2; Ñòàðå — 23 i 3; Ïiðíîâå — 31 i 5; Ôåíåâè÷i — 14 i 3. Êîìåíòàði, ÿê êàæóòü, çàéâi. Âòiì òàê ðiçêî çìåíøèëàñü êiëüêiñòü ëåëå÷èõ ãíiçä äàëåêî íå ó âñiõ ñåëàõ, º é òàêi, äå ¿õ ñòàëî áiëüøå. Àëå â öiëîìó ÷îðíîãóçiâ ó íàñ ñòàëî çàðàç íàáàãàòî ìåíøå. Óñüîãî â 1931 ðîö³ íà òîäiøíié òåðèòîði¿ ÓÐÑÐ áóëî íàðàõîâàíî 4121 ãíiçäî áiëîãî ëåëåêè. Öèôðè öi äàëåêi âiä iñòèííî¿ ÷èñåëüíîñòi. Çðîçóìiëî, ùî â òîé ÷àñ ïîâíèé îáëiê ïðîâåñòè áóëî íåìîæëèâî — ëþäè òiëüêè ïî÷àëè îñâîþâàòè ãðàìîòó, òà é íå äî ëåëåê áóëî áàãàòüîì. Ùîá õî÷ ÿêîñü îöiíèòè çìiíè, ìè ïðîâåëè òàêèé ïiäðàõóíîê. Ó 1931 ðîö³ â ñåðåäíüîìó íà îäíå ñåëî, îõîïëåíå îáëiêîì, áóëî áëèçüêî 4 ãíiçä. Ó 1987 ðîö³ — 2. Òîáòî ÷èñåëüíiñòü çìåíøèëàñÿ ïðèáëèçíî âäâi÷i. Îòæå â 1931 17

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ðîö³ íà íèíiøíié òåðèòîði¿ Óêðà¿íè ãíiçäèëîñÿ ïîðÿäêà 30–40 òèñÿ÷ ïàð áiëèõ ëåëåê. Îöiíêà öÿ, çâè÷àéíî, äîñèòü ãðóáà, àëå âñå æ ïîêàçóº çàãàëüíó êàðòèíó. ϳä ÷àñ ² ̳æíàðîäíîãî îáë³êó â 1934 ðîö³ ëåëåê ó íàñ ðàõóâàëè ò³ëüêè â Çàõ³äí³é Óêðà¿í³. Ö³êàâî ïîð³âíÿòè ç ñó÷àñíèìè äàí³, îïóáë³êîâàí³ ó 1935 ðîö³ ïîëüñüêèì îðí³òîëîãîì Ê. Âîäç³öüêèì äëÿ êîëèøíüîãî Ëüâ³âñüêîãî âîºâîäñòâà. Ïðèáëèçíî ïîëîâèíà éîãî — öå íèí³øíÿ Ëüâ³âñüêà îáëàñòü. Âñüîãî áóëî çàðåºñòðîâàíî 7007 ãí³çä á³ëîãî ëåëåêè, ïðè÷îìó, ÿê ï³äðàõóâàâ êðàê³âñüêèé ó÷åíèé Ï. Ïðîôóñ, ïðèáëèçíî 5430 ç íèõ — íà òåðèòîð³¿, ùî â³ä³éøëà ïîò³ì äî Óêðà¿íè. Òóò âèÿâëåíî 5 ñ³ë ç ÷èñåëüí³ñòþ ëåëåê â³ä 50 äî 80 ïàð, 10 — â³ä 41 äî 50. Íàéá³ëüøå ÷îðíîãóç³â áóëî ó ïîâ³ò³ Ðóäêè — 709 ïàð, ãóñòîòà ¿õ íàñåëåííÿ ñòàíîâèëà 105,8 ïàð íà 100 êâàäðàòíèõ ê³ëîìåòð³â. Öèôðà, ÿê íà ñüîãîäí³øí³é äåíü, çîâñ³ì ôàíòàñòè÷íà. Íàâ³òü òîä³ öå áóëî ìàéæå âäâ³÷³ á³ëüøå çà áóäü-ÿêèé ³íøèé ïîâ³ò. Ó 1987 ðîö³ æ íà Ëüâ³âùèí³ çàðåºñòðîâàíî âñüîãî 1442 ïàðè ëåëåê. Öå, çâè÷àéíî, íå ïîâí³ äàí³, àëå âñå îäíî ìàºìî çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ïðèíàéìí³ ó 2–3 ðàçè. Ëèøå ó 2 ñåëàõ áóëî á³ëüøå 20 çàñåëåíèõ ãí³çä. Çà äàíèìè Î. Ãðàáàðà, ó 1933–1934 ðîêàõ â Óêðà¿íñüêîìó Çàêàðïàòò³ áóëî 5 ñ³ë, ó ÿêèõ íàðàõîâóâàëîñü á³ëüøå 30 ãí³çä á³ëîãî ëåëåêè. Ó 1987–1988 ðîêàõ â æîäíîìó íàñåëåíîìó ïóíêò³ Çàêàðïàòñüêî¿ îáëàñò³ íå âèÿâëåíî á³ëüøå 10 ãí³çä. Ó ì. Îñòåð ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³, çà äàíèìè Â.Ì. Áàáêà, ó 1953 ðîö³ áóëî 26 çàñåëåíèõ ÷îðíîãóçàìè ãí³çä, ó 1975 — 11, ó 1977 — 6, ó 1979 — 4, ó 1982 — 3, ó 1994 — 5. Çàðàç òàêèõ “ëåëå÷èõ” ñ³ë óæå á³ëüøå, ïðîòå ð³âåíü ÷èñåëüíîñò³ 1930-õ ðîê³â ùå íå â³äíîâèâñÿ. Òàê, ó 2004 ðîö³ â ñ. Õèæêè íà Ñóìùèí³ áóëî 47 çàñåëåíèõ ãí³çä, ó ñ. Ñì³äèí íà Âîëèí³ — 42, ó ñ. Õë³â÷àíè íà Ëüâ³âùèí³ — 39.

18

ѳìåéíà õðîí³êà

Ï

îñåëÿºòüñÿ á³ëèé ëåëåêà ó âiäêðèòîìó ëàíäøàôòi ç ïðèäàòíèìè êîðìîâèìè óãiääÿìè — ëóêàìè, áîëîòàìè, ïàñîâèùàìè. Ïîëþáëÿº çâîëîæåí³ ä³ëÿíêè ç íåâèñîêîþ òðàâ’ÿíîþ ðîñëèíí³ñòþ, íà ÿêèõ º ãðóïè ñòàðèõ ðîçëîãèõ äåðåâ, îñîáëèâî ÿêùî ëóêè ïåð³îäè÷íî çàòîïëþþòüñÿ, à òðàâà ðåãóëÿðíî âèêîøóºòüñÿ. Ïðè ñïàä³ ïîâåí³ óòâîðþþòüñÿ âåëèê³ ïëîù³ ì³ëêîâîääÿ, òóò áàãàòî ð³çíîìàí³òíèõ äð³áíèõ òâàðèí, ÿêèìè æèâèòüñÿ ëåëåêà. ѳíîê³ñ òàêîæ ñïðèÿº áàãàòîìó ïîëþâàííþ. ϳñëÿ âèêîøóâàííÿ òðàâè êîìàõè, ãðèçóíè, çåìíîâîäí³ ñòàþòü ëåãêîþ çäîáè÷÷þ. Îñü ÷îìó â íàøèõ óìîâàõ äëÿ á³ëîãî ëåëåêè íàéá³ëüø ñïðèÿòëèâèìè º ïðèðîäí³ çàïëàâí³ ëóêè íà ð³÷êàõ ç íåçàðåãóëüîâàíèì ñòîêîì. Ãóñòîòà éîãî íàñåëåííÿ â òàêèõ ì³ñöÿõ ìîæå äîñÿãàòè äåñÿòê³â ïàð íà 100 êâàäðàòíèõ ê³ëîìåòð³â. Ðîçîðþâàííÿ çàïëàâè çíà÷íî ïîã³ðøóº êîðìîâ³ óã³ääÿ, ÷îðíîãóç óíèêຠâèñîêî¿ ðîñëèííîñò³. Âè íå ïîáà÷èòå éîãî íà ïîë³ ïøåíèö³, ùî âæå çàêîëîñèëàñü, àáî òèì á³ëüøå â êóêóðóäç³.  Óêðà¿íñüêèõ Êàðïàòàõ á³ëèé ëåëåêà ãí³çäèòüñÿ äî âèñîòè 700–800 ìåòð³â íàä ðiâíåì ìîðÿ, â îñíîâíîìó ï³äí³ìàºòüñÿ â ãîðè â³í ïî äîëèíàõ ði÷îê. Ó Øâåéöà𳿠öèõ ïòàõ³â çóñòð³÷àëè äî 900 ìåòð³â, ó Òàòðàõ — äî 1000 ìåòð³â. À îñü ó Âiðìåíi¿ ëåëåêè ãíiçäÿòüñÿ íà âèñîòi 2000 ìåòð³â áiëÿ îçåðà Ñåâàí, à â 19

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Òóðå÷÷èí³ çíàõîäèëè ãí³çäà íàâ³òü íà âèñîò³ 2200 ìåòð³â íàä ð³âíåì ìîðÿ. Ãíiçäà öi ïòàõè âëàøòîâóþòü íà ïîîäèíîêî ñòîÿ÷èõ âåëèêèõ äåðåâàõ, ð³çíîìàí³òíèõ áóäiâëÿõ, ñòîâïàõ åëåêòðîëiíié, âîäîíàïiðíèõ áàøòàõ òîùî. Ç äåðåâ ëåëåêè âiääàþòü ïåðåâàãó òèì, ùî ðîñòóòü ïîáëèçó ëþäñüêîãî æèòëà àáî â çàïëàâàõ ðiê i ìàþòü âåëèêó ðîçëîãó êðîíó. Çà ï³äðàõóíêàìè, çðîáëåíèìè â

Ç êîæíèì ðîêîì âñå á³ëüøå ëåëå÷èõ ãí³çä ç’ÿâëÿºòüñÿ íà åëåêòðè÷íèõ ñòîâïàõ. Ñ. Áóáí³âñüêà Ñëîá³äêà, ×åðêàñüêà îáëàñòü. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.

Óêðà¿í³ ó 1987 ðîö³, áiëüøå ïîëîâèíè ãíiçä íà äåðåâàõ áóëè çáóäîâàíi íà òîïîëÿõ, ÿñåíàõ, âåðáàõ i äóáàõ. Ó 1934 ðîö³ ó òîä³øíüîìó Ëüâ³âñüêîìó âîºâîäñòâ³ Ïîëüù³, ÿê ñâ³ä÷èòü Ê. Âîäç³öüêèé, íàé÷àñò³øå ÷îðíîãóçè ãí³çäèëèñÿ íà òîïîëÿõ, ëèïàõ, ÿñåíàõ, âåðáàõ, äóáàõ. Ëåëåêè — äàâíi ñóïóòíèêè ëþäèíè. Âîíè îõî÷å ñåëÿòüñÿ â íàñåëåíèõ ïóíêòàõ. Çóñòði÷àþòüñÿ íàâiòü ó âåëèêèõ ìiñòàõ. Ó ðàéöåíòðàõ æå âîíè íåð³äêî âëàøòîâóþòüñÿ ïðÿìî íà öåíòðàëüíèõ âóëèöÿõ. Àëå òðàïëÿþòüñÿ ëåëå÷i îñåëi i äàëåêî â³ä ëþäñüêîãî æèòëà — â çàïëàâàõ ðiê, íà óçëiññÿõ, âçäîâæ äîðiã. Ñåðåä áîëîòà ìîæíà ³íîä³ ïîáà÷èòè ãí³çäî íàâ³òü íà íåâèñîêîìó 20

ѳìåéíà õðîí³êà ïåíüêó. À ïîáëèçó ñåëà Áóáí³âñüêà Ñëîá³äêà íà ×åðêàùèí³ íåâåëèêà êîëîí³ÿ ëåëåê ç 8 ãí³çä ðîçì³ùóºòüñÿ â ðîçð³äæåíîìó ñîñíÿêó. Ïòàõè çáóäóâàëè ¿õ íà çëàìàíèõ ñòîâáóðàõ äåðåâ. Êîëè çâè÷íèõ äëÿ ãíiçäóâàííÿ ìiñöü íå âèñòà÷àº, ïòàõè ïî÷èíàþòü îñâîþâàòè íîâi. Òàê, ëåëåêè äîñèòü øâèäêî îáæèëè åëåêòðè÷íi òà òåëåôîííi ñòîâïè. ʳëüê³ñòü ãí³çä íà íèõ ïîñòóïîâî çðîñòàëà, ïåðåâèùèâøè çãîäîì â³äñîòîê ëåëå÷èõ áóä³âåëü ó “òðàäèö³éíèõ” ì³ñöÿõ. Ó 1931 ðîö³ íà òîä³øí³é òåðèòî𳿠ÓÐÑÐ ãí³çä íà ñòîâïàõ íå áóëî çàðåºñòðîâàíî çîâñ³ì. Ó 1987–1988 ðîêàõ ¿õ ÷àñòêà çàãàëîì ïî Óêðà¿í³ âæå ïåðåâèùóâàëà ÷âåðòü â³ä çàãàëüíî¿ ê³ëüêîñò³, ó 1994– 1995 ðîêàõ — äîñÿãëà òðåòèíè, à çà äàíèìè íåäàâíî ïðîâåäåíîãî VI ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ÷èñåëüíîñò³ ó 2004–2005 ðîêàõ — âæå ïåðåâèùóº 40%. Ïðè÷îìó, ÿêùî ðàí³øå ãí³çäà íà ñòîâïàõ Ëåëåêè ãí³çäÿòüñÿ íå ò³ëüêè íà çâè÷àéíèõ ïåðåâàæàëè ó ï³âäåííèõ ñòîâïàõ, à é íà îïîðàõ âèñîêîâîëüòíèõ ËÅÏ. Ñ. Ñóâ³ä, Êè¿âñüêà îáëàñòü. ñòåïîâèõ îáëàñòÿõ (ç³ Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà. çðîçóì³ëèõ ïðè÷èí — äåðåâ òà ùå é âåëèêèõ òàì çíà÷íî ìåíøå, í³æ ó ë³ñîâ³é ñìóç³), òî çàðàç íà Æèòîìèðùèí³ òà Âîëèí³ ¿õ ìàéæå ñò³ëüêè æ, ÿê ³ â Äîíåöüê³é ÷è Ìèêîëà¿âñüê³é îáëàñòÿõ. Ðîçì³ùåííÿ ãí³çä á³ëîãî ëåëåêè çà îñòàíí³ äåñÿòèë³òòÿ âçàãàë³ çàçíàëî çíà÷íèõ çì³í. ßêùî ó 1931 ðîö³ íà òîä³øí³é òåðèòî𳿠ÓÐÑÐ 68% ¿õ çíàõîäèëèñÿ íà áóä³âëÿõ, òî äî 1987–1988 ðîêàõ ÷àñòêà ñêîðîòèëàñÿ äî 20%, ó 1994–1995 ðîêàõ ñòàíîâèëà âæå âñüîãî 13%, à â 2004–2005 ðîêàõ — âçàãàë³ ëèøå 9%. Íåâïèííî çá³ëüøóºòüñÿ â³äñîòîê ãí³çä íà ñòîâïàõ ³ âîäîíàï³ð21

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

íèõ áàøòàõ. ʳëüê³ñòü ãí³çä íà äåðåâàõ ñïî÷àòêó çá³ëüøèëàñÿ ìàéæå â ï³âòîðà ðàçè, ïîò³ì ïî÷àëà òàêîæ çìåíøóâàòèñÿ, çà âêàçàíèé ïåð³îä âîíà êîëèâàëàñü ó ìåæàõ 30–45%. Öÿ òåíäåíö³ÿ º çàãàëüíîþ, âîíà ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ó ð³çíèõ êðà¿íàõ. Ó Ñëîâà÷÷èí³ â 1934 ðîö³ 63% ãí³çä áóëè íà äàõàõ, ó 1958 — ïîëîâèíà, äî 1974 ðîêó ¿õ ÷àñòêà ñêîðîòèëàñÿ äî ÷âåðò³, â 1984 ðîö³ âæå ñòàíîâèëà 11%, à â 1995 ðîö³ — âñüîãî 5%. ʳëüê³ñòü ãí³çä íà äåðåâàõ òàêîæ ñïî÷àòêó çá³ëüøóâàëàñÿ, àëå ïîò³ì ï³øëà íà ñïàä ³ â 1995 ðîö³ ¿õ áóëî âñüîãî 2%. ×àñòêà æ ãí³çä íà åëåêòðîîïîðàõ øâèäêî çðîñòàëà: ç 15% ó 1974 ðîö³ äî 38% ó 1984. Àëå â 1995 ðîö³ ¿õ áóëà âæå âñüîãî ÷âåðòü. Ïîâ’ÿçàíî öå ç òèì, ùî ó Ñëîâà÷÷èí³ ïðè ï³äòðèìö³ äåðæàâè áóëà çáóäîâàíà âåëèêà ê³ëüê³ñòü øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü — ó 1995 ðîö³ 37% ëåëå÷èõ ãí³çä çíàõîäèëèñÿ íà íèõ. Ó êîëèøí³é ÍÄÐ ÷àñòêà ãí³çä íà äàõàõ ñêîðîòèëàñÿ ç 85% ó 1958 ðîö³ äî 43% ó 1984 ðîö³. Íà åëåêòðîîïîðàõ æå çà öåé ñàìèé ïåð³îä ê³ëüê³ñòü ¿õ çðîñëà ç 0,4% äî 25%.  Óãîðùèí³ ó 2000 ðîö³ âæå òðè ÷âåðò³ ëåëåê ãí³çäèëèñÿ íà ñòîâïàõ. Çã³äíî ïðîâåäåíîãî ².Å. Ñàìóñåíêî àíàë³çó, ìàñîâèé ïåðåõ³ä ëåëåê äî ãí³çäóâàííÿ íà “íåòðàäèö³éíèõ” îïîðàõ ÿê ó êîëèøíüîìó ÑÐÑÐ, òàê ³ â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ, â³äáóâñÿ ó 1970–

Òèïîâå ì³ñöå ãí³çäóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³: âîäîíàï³ðíà áàøòà íà ôåðì³. Ñ. Ñóâ³ä, Êè¿âñüêà îáëàñòü. Ôîòî Â.Ì.Ãðèùåíêà.

22

ѳìåéíà õðîí³êà

Äëÿ ãí³çäóâàííÿ ëåëåêè îáèðàþòü âåëèê³ äåðåâà ç óñîõëèìè, çëàìàíèìè àáî æ çð³çàíèìè ã³ëêàìè. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.

1980-õ ðîêàõ. Ïîâ’ÿçàíî öå, ïåðø çà âñå, ç³ çíà÷íèìè çì³íàìè ó ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêîìó âèðîáíèöòâ³ òà çàáóäîâ³ ñåëà — çíèêëè áóäèíêè ç “ì’ÿêèìè” äàõàìè, çíà÷íî çìåíøèëàñÿ ê³ëüê³ñòü ð³çíîìàí³òíèõ äîïîì³æíèõ áóä³âåëü, ìåíøå ñòàëî é ìàëåíüêèõ õóòîð³â. Êð³ì òîãî, çì³íèëàñÿ ³ ïñèõîëîã³ÿ ëþäåé — âñå ìåíøå ¿õ õî÷óòü áà÷èòè “ëåëåêó íà äàõó”. Ç ³íøîãî áîêó — ç’ÿâèëàñÿ âåëèêà ê³ëüê³ñòü îïîð åëåêòðîìåðåæ³ ³ âîäîíàï³ðíèõ áàøò (ó íàñ ÷àñò³øå âñüîãî ëåëåêè ñåëÿòüñÿ íà íàéá³ëüø ïîøèðåíèõ áàøòàõ — Ðîæíîâñüêîãî). ßê ïîêàçàëè ñïîñòåðåæåííÿ íà òåðèòîð³ÿõ, äå ÷èñåëüí³ñòü ëåëåê øâèäêî çðîñòàëà (³ â³äïîâ³äíî áóäóâàëîñÿ áàãàòî íîâèõ ãí³çä), öèì ïòàõàì ó ïðèíöèï³ âñå îäíî, äå áóäóâàòè ãí³çäî — íà çð³çàí³é âåðõ³âö³ äåðåâà, íà ñòîâï³, äàõó áóä³âë³ ÷è â ³íøîìó çðó÷íîìó ì³ñö³. Àáè âîíî áóëî. À â òîìó é ïðîáëåìà, ùî ñòîâï³â íà ñ³ëüñüêèõ âóëèöÿõ óæå á³ëüøå, í³æ ñòàðèõ äåðåâ. Ëåëåêè íå òîìó âñå ÷àñò³øå ñåëÿòüñÿ íà åëåêòðîîïîðàõ, ùî âîíè ìàþòü ó íèõ òàêó âåëèêó ïîïóëÿðí³ñòü. Ïðîñòî á³ëüøå í³äå. Îñîáëèâî öå â³ä÷óâàºòüñÿ çàðàç, êîëè ÷èñåëüí³ñòü öèõ ïòàõ³â ïî÷àëà çðîñòàòè. ²íøèìè ñëîâàìè, ëåëåêè âèêîðèñòîâóþòü âñ³ íàÿâí³ ìîæëèâîñò³ äëÿ ïîáóäîâè ãí³çä, íå â³ääàþ÷è âåëèêî¿ ïåðåâàãè ÿêî23

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ìóñü âàð³àíòó. Âëàñíå êàæó÷è, ðîçì³ùåííÿ ãí³çä â³äîáðàæóº íå ñò³ëüêè óïîäîáàííÿ ïòàõ³â, ñê³ëüêè ìîæëèâîñò³ ¿õ óëàøòóâàííÿ. ×îðíîãóçè ñòàëè ãíiçäèòèñÿ íàâ³òü íà çàëiçíè÷íèõ ñòàíöiÿõ, âëàøòîâóþ÷èñü íà îïîðàõ êîíòàêòíî¿ ìåðåæi. Íà øóì ïî¿çäiâ ïiä ñàìèìè íîãàìè âîíè íå çâåðòàþòü óâàãè. Çà äàíèìè Ì.Ñ. Àäàìÿíà, ó ³ðìåí³¿ ó äîëèí³ ð³÷êè Àðàêñ íà 4 ñòàíö³ÿõ ãí³çäèòüñÿ â ñåðåäíüîìó ïî 40 ïàð ëåëåê. Ìîæíà ïîáà÷èòè ëåëåê-”çàë³çíè÷íèê³â” ³ â íàñ. Íàïðèêëàä, íà ñòàíö³¿ Êðóòè íà ×åðí³ã³âùèí³. Ãí³çäî íà ïàì’ÿòíèêó â ñ. Íåâèöüêîìó ǒÿâëÿþòüñÿ ãíiçäà i íà Çàêàðïàòò³. Ôîòî ª.Ì. Ìàíà. íà ïàì’ÿòíèêàõ, çâè÷àéíî íå âèêëèêàþ÷è îñîáëèâîãî çàõîïëåííÿ â ëþäåé. Ó ð³çíèõ îáëàñòÿõ ìåí³ äîâåëîñÿ áà÷èòè ïàì’ÿòíèêè çàãèáëèì âî¿íàì ç ëåëå÷èìè ãí³çäàìè.  ²ñïàíi¿ º ñòàòóÿ ²ñóñà Õðèñòà, óâ³í÷àíà áóä³âëåþ ÷îðíîãóç³â.  Îäåñüêié îáëàñòi îäíîãî ðàçó áóëî çíàéäåíî ãíiçäî íà ñòàðié ñêèðò³ ñîëîìè. Ðàí³øå, äî ðå÷³, òàê³ ãí³çäà çóñòð³÷àëèñÿ íå òàê óæå é ð³äêî. Âiäîìi âèïàäêè ãíiçäóâàííÿ ëåëåê íàâiòü íà çåìëi. Ó ã³ðñüê³é ì³ñöåâîñò³ ö³ ïòàõè ìîæóòü ïîñåëÿòèñÿ íà ñêåëÿõ. Òàê, ó Ïîðòóãà볿 ó 1994 ðîö³ áóëî çàðåºñòðîâàíî 57 ãí³çä íà ïðèáåðåæíèõ ñêåëÿõ. Áóâàëè âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ ³ â çàëèøåíèõ áóä³âëÿõ ñêîïè òà ³íøèõ õèæàê³â. ²íîä³ ëåëåêè âëàøòîâóþòü ãí³çäà ó ïðÿìî-òàêè íåçâè÷àéíèõ ì³ñöÿõ. Ó Ðóìóí³¿ ïàðà çìîñòèëà ãí³çäî íà âåëèê³é êóï³ ãíîþ, â Óãîðùèí³ çíàéøëè ãí³çäî íà êóï³ õìèçó, ³íøå — íà ñèðåí³ ïðîòèïîâ³òðÿíî¿ îáîðîíè, à â Åñòîí³¿ — íàâ³òü íà ïðèñòðî¿ äëÿ 24

ѳìåéíà õðîí³êà íàâàíòàæóâàííÿ êîëîä ó ë³ñíèöòâ³. Ó ñ. Ãîðîäèùå íà Ëüâ³âùèí³ ó 2005 ðîö³ ëåëåêè âëàøòóâàëèñÿ íà ñòð³ë³ àâòîìîá³ëüíîãî êðàíà, ÿêèé ñòîÿâ áåç ðîáîòè íà òåðèòî𳿠çàâîäó. Çâè÷àéíî ÷îðíîãóçè ïîñåëÿþòüñÿ îêðåìèìè ïàðàìè i íå äóæå äðóæåëþáíî âiäíîñÿòüñÿ äî íàéáëèæ÷èõ ñóñiäiâ. Íåðiäêî ñïðîáè ïðèâàáèòè öèõ ïòàõiâ íà øòó÷íi ãíiçäiâëi áóâàþòü ìàðíèìè ÷åðåç òå, ùî ïàðà, ÿêà ãíiçäèòüñÿ íåïîäàëiê, ïðîãàíÿº íîâèõ êâàðòèðàíòiâ. Àëå ç iíøîãî áîêó, ëåëåêè íåðiäêî âëàøòîâóþòü i ñïðàâæí³ êîëîíi¿, iíîäi íàâiòü ïî êiëüêà ãíiçä íà îäíîìó äåðåâi.  öåíòð³ ñ. Òóæàð íà ×åðí³ã³âùèí³ íà ñòàð³é òîïîë³ ó 1997 ðîö³ áóëî 8 ãí³çä, à ðîê³â äåñÿòü òîìó, çà ñâ³ä÷åííÿì ì³ñöåâèõ æèòåë³â, — äî 16. Ó áiëîðóñüêîìó ìiñòi Õîéíèêè äî Âåëèêî¿ Âiò÷èçíÿíî¿ âiéíè íà âåëè÷åçíié òîïîëi áóëî 14 ëåëå÷èõ ãíiçä. À íà îäíîìó ç ñòàðèõ äåðåâ ó Ìàðîêêî çíàéøëè íàâ³òü 28 ãí³çä! Ó ñåëi Ïiðíîâå Êè¿âñüêî¿ îáëàñòi ó 1930-õ ðîêàõ áóëà âåëèêà êîëîíiÿ ç êiëüêîõ äåñÿòêiâ ãíiçä. Íà îäíîìó ç õóò³ðö³â â îêîëèöÿõ Á³ëîâåçüêî¿ ïóù³ ó 1981 ðîö³ îðí³òîëîãè íàðàõóâàëè 22 ãí³çäà íà 12 äåðåâàõ, ùî ðîñëè íà ïëîù³ 4–5 ãåêòàð³â. Ó Âiðìåíi¿ íà çàëiçíè÷íié ñòàíöi¿ Ìàñiñ º êîëîíiÿ ç 62 ãíiçä. Îõî÷å ñåëÿòüñÿ ëåëåêè i â êîëîíiÿõ ÷àïåëü. Íàéá³ëüøà ç ëåëå÷èõ êîëîí³é ó íàñåëåíèõ ïóíêòàõ çíàõîäèòüñÿ â ì³ñò³ Àëüôàðî íà ï³âí³÷íîìó ñõîä³ ²ñïàí³¿. Âñüîãî â íüîìó â 1994 ðîö³ ãí³çäèëîñÿ áëèçüêî 100 ïàð á³ëîãî ëåëåêè. Ç íèõ 60 — íà äàõó êàôåäðàëüíîãî ñîáîðó Ñâÿòîãî ̳ãåëÿ. Æîäíîãî ³íøîãî âèïàäêó ãí³çäóâàííÿ òàêî¿ ê³ëüêîñò³ ëåëåê íà îäí³é áóä³âë³ â ñâ³ò³ íå â³äîìî. Äëÿ ïîä³áíî¿ êîíöåíòðàö³¿ ãí³çä º âñ³ ïåðåäóìîâè. Ïëîùà äàõó íå òàêà âæå é ìàëåíüêà — áëèçüêî 3000 êâàäðàòíèõ ìåòð³â. Äî òîãî æ íà íüîìó º âåëèêà ê³ëüê³ñòü ð³çíîìàí³òíèõ áàøòîê, çóáö³â, âèñòóï³â ³ ò.ï. Öå äóæå çðó÷íî äëÿ âëàøòóâàííÿ ãí³çä. Íó é, çâè÷àéíî, ïòàõè ìàþòü âäîñòàëü ¿æ³ — ïîðÿä âåëèê³ ïîëÿ çðîøåííÿ ³ çàïëàâà ð³÷êè Åáðî. Âåñíîþ ëåëåêè, ÿê ïðàâèëî, ïîâåðòàþòüñÿ â òó æ ìiñöåâiñòü, äå âèâîäèëè ïòàøåíÿò ó ìèíóëîìó ðîöi, õî÷à çîâñiì íå îáîâ’ÿçêîâî çàéìàþòü òå ñàìå ãíiçäî. Öå ìîæå áóòè áóäü-ÿêà âàðòà óâàãè îñåëÿ, ïðè÷îìó íîâi ãíiçäà ïòàõè áóäóþòü ïîðiâíÿíî ðiäêî. ×àñòiøå çàéìàþòü ñòàði i ëèøå ðåìîíòóþòü òà íàäáóäîâóþòü ¿õ. Âiäîìi é âèïàäêè äèâîâèæíî¿ ïðèâ’ÿçàíîñòi ëåëåê äî ñòðîãî âèçíà÷åíèõ ìiñöü ãíiçäóâàííÿ. Ïðî îäèí ³ç íèõ ðîçïîâiâ îðíiòîëîã Â.Ô. Ãàâðií.  îäíîìó áiëîðóñüêîìó ñåëi ÷åðåç ðåìîíò äàõó ëåëå÷å ãíiçäî âîñåíè áóëî ñêèíóòå. Âåñíîþ ïàðà çíîâó ïîâåðíó25

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ëàñü äî öüîãî æ áóäèíêó. Íà íîâîìó øèôåðíîìó äàõó ïòàõè äîâãî íå ìîãëè çàêðiïèòè áóäiâåëüíèé ìàòåðiàë, ãiëêè âåñü ÷àñ ñêî÷óâàëèñÿ âíèç. Íåçâàæàþ÷è íà öå, ëåëåêè ïðèíîñèëè ¿õ çíîâó é çíîâó. Íàðåøòi ÷àñòèíà ç íèõ ñòàëà çàñòðÿâàòè íà íèæíiõ êðàÿõ äàõó. Çàâäÿêè öüîìó ãíiçäî âñå-òàêè áóëî çáóäîâàíå — íà äàõó âèñî÷èëà öiëà ãîðà ãiëîê! Íàéöiêàâiøå òå, ùî âñüîãî çà ñîòíþ ìåòðiâ çíàõîäèëîñÿ ïîðîæíº ãíiçäî, çàëèøåíå iíøîþ ïàðîþ â ìèíóëîìó ðîöi. ϳñëÿ çàòîïëåííÿ íàñåëåíèõ ïóíêò³â ïðè ñòâîðåíí³ âîäîñõîâèù íà Äí³ïð³ ëåëåêè äåÿêèé ÷àñ ïîâåðòàëèñÿ íà ñòàð³ ì³ñöÿ, õî÷ ñië óæå íå áóëî, ïiä âîäîþ âèÿâèëèñÿ ¿õ ðiäíi ëóêè. Ó ïåðøi ðîêè, êîëè ðiâåíü ¿¿ áóâ ùå íåâåëèêèé, ïòàõè âëàøòîâóâàëè ãí³çäà íà âèñòóïàþ÷èõ ³ç âîäè ïàãîðáàõ, ïåíüêàõ, âèêèíóòèõ íà áåðåã ñòîâáóðàõ äåðåâ. Ëèøå ïiñëÿ ïîâíîãî çàòîïëåííÿ ëåëåêè êèíóëè îáæèòi ìiñöÿ. Çàëèøàëèñÿ âîíè äåÿêèé ÷àñ i ó âèñåëåíèõ ÷îðíîáèëüñüêèõ ñåëàõ. Çãîäîì æå ÿê â óêðà¿íñüê³é, òàê ³ â á³ëîðóñüê³é ÷àñòèíàõ çîíè, ëåëåêè â á³ëüøîñò³ íàñåëåíèõ ïóíêò³â ãí³çäèòèñÿ ïåðåñòàëè. Çàðàç ¿õ òóò ìîæíà çóñòð³òè â îñíîâíîìó òàì, äå çàëèøèëèñÿ ëþäè. Ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî, ùî â ëåëåê º ñâî¿ óÿâëåííÿ ïðî “íàéá³ëüø ïðåñòèæí³” îñåë³. ßê ïðàâèëî, öå ñòàð³ ãí³çäà, ÿê³ çàéìàþòüñÿ ç ðîêó â ð³ê. Ö³êàâ³ ñïîñòåðåæåííÿ ìåí³ âäàëîñÿ ïðîâåñòè â ñ. Ìóòèí íà Ñóìùèí³. Ïðîòÿãîì òðèâàëîãî ÷àñó òóò çðîñòàëà ÷èñåëüí³ñòü ëåëåê, ïðàêòè÷íî ùîðîêó ç’ÿâëÿëîñÿ ïî ê³ëüêà íîâèõ ãí³çä. Òàê îñü, ñïåðøó çàñåëÿëèñÿ ñòàð³ áàãàòîð³÷í³ ãí³çäà. Çáóäîâàí³ 1–2 ðîêè òîìó — ÿê ïðàâèëî íàîñòàíîê. Íîâ³ æ ãí³çäà áóäóâàëèñÿ âçàãàë³ ëèøå ï³ñëÿ òîãî, ÿê óñ³ ³ñíóþ÷³ âæå áóëè çàéíÿò³. Ñàìå òàê³ ìèíóëîð³÷í³ ãí³çäà çàëèøàþòüñÿ ïóñòóâàòè â ïåðøó ÷åðãó ïðè çíèæåíí³ ÷èñåëüíîñò³. Ó 1996 ðîö³ â Óêðà¿í³ áðàëî ó÷àñòü ó ðîçìíîæåíí³ áàãàòî ìîëîäèõ ëåëåê. Âîíè ïî÷èíàëè ãí³çäóâàííÿ (íåð³äêî íàáàãàòî ï³çí³øå íîðìàëüíèõ ñòðîê³â), àëå ÷àñòî “íå äîâîäèëè ñïðàâó äî ê³íöÿ” — íå â³äêëàäàëè ÿéöÿ âçàãàë³ àáî æ íå ìîãëè âèðîñòèòè ïòàøåíÿò. Óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ó òàêèõ ïàð áóëà äóæå íèçüêîþ. Ó Ìóòèí³ òà ñóñ³äí³õ ñåëàõ ó 1996 ðîö³ ìîëîäèìè ëåëåêàìè áóëî âëàøòîâàíî 6 ãí³çä. Ó æîäíîìó ç íèõ ïòàøåíÿòà íå âèâåëèñÿ. Âñ³ ö³ 6 ãí³çä âèÿâèëèñÿ íå çàñåëåíèìè íàñòóïíîãî ðîêó, êîëè ê³ëüê³ñòü ïàð, ùî áðàëè ó÷àñòü ó ãí³çäóâàíí³, äåùî çíèçèëàñÿ. Ç áàãàòîð³÷íèõ æå ãí³çä ïóñòóâàëî ëèøå îäíå, òà é òå â êîëîí³¿ ç 7 ãí³çä. ßê ïîêàçàëè ñïîñòåðåæåííÿ, óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ëåëåê ó íîâîçáóäîâàíèõ ãí³çäàõ äåùî íèæ÷à, í³æ ó áàãàòîð³÷íèõ, â 26

ѳìåéíà õðîí³êà

Ëåëåêè ëþáëÿòü âëàøòîâóâàòè ãí³çäî òàê, ùîá äî íüîãî áóâ äîáðèé ï³äë³ò, àëå ³íîä³ ïîñåëÿþòüñÿ ³ â ãóñò³é êðîí³ ñåðåä ã³ëîê. Çíàéòè òàêå ãí³çäî, êîëè â íüîìó íå á³ë³þòü ãîëîâè ïòàøåíÿò àáî äîðîñëèõ ïòàõ³â, áóâຠäóæå âàæêî. Ôîòî À.Â. Ãðèùåíêà.

îñíîâíîìó çà ðàõóíîê âèùî¿ ÷àñòêè íåóñï³øíîãî ãí³çäóâàííÿ. Á³ëüø äåòàëüíî öå áóëî ïðîñòåæåíî Õ. Âåðîìàíîì â Åñòîí³¿. Äîñë³äæåííÿìè ó 1954–1974 ðîêàõ âñòàíîâëåíî, ùî â íîâèõ ãí³çäàõ (678) ëåëåêè âèðîùóâàëè â ñåðåäíüîìó 1,2 ïòàøåíÿòè, ó ñòàðèõ (7113) — 2,1. Ó íîâèõ ãí³çäàõ 54% ïàð íå âèðîñòèëè ïîòîìñòâà, ó ñòàðèõ — ëèøå 24%. Âñå öå ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî íîâ³ ãí³çäà áóäóþòüñÿ ÿê ïðàâèëî ìîëîäèìè ëåëåêàìè (çâè÷àéíî, òóò íå éäåòüñÿ ìîâà ïðî ïîâòîðíå ãí³çäóâàííÿ, êîëè ïòàõè áóäóþòü íîâ³ ãí³çäà çàì³ñòü çðóéíîâàíèõ). Ñïîñòåðåæåííÿ çà çàê³ëüöüîâàíèìè ëåëåêàìè ïîêàçàëè, ùî óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ó ìîëîäèõ ïòàõ³â íèæ÷à. Áàãàòî çàêîíîì³ðíîñòåé âèáîðó ëåëåêàìè ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ âäàëîñÿ âèÿâèòè çàâäÿêè ê³ëüöþâàííþ. Ó ÔÐÍ ç 480 çàêiëüöüîâàíèõ ÷îðíîãóç³â, ùî ïîâåðíóëèñÿ âåñíîþ, 367 çàñåëèëè ìèíóëîði÷íi ãíiçäà. Ö³êàâ³ ðåçóëüòàòè äàëî âèêîðèñòàííÿ ê³ëåöü, íîìåð ÿêèõ ìîæíà ïðî÷èòàòè íà â³ääàë³ â á³íîêëü.  Îáåðëàóç³ö³ (Ñõ³äíà ͳìå÷÷èíà) ïðîâîäèëèñÿ ñïîñòåðåæåííÿ çà 93 çàê³ëüöüîâàíèìè ëåëåêàìè. 20 ç íèõ çàéìàëè îäíå é òå æ ãí³çäî 2 ðîêè ï³äðÿä, 13 – 3, 7 – 4, 3 – 5. Îäèí ïòàõ âñòàíîâèâ ðåêîðä: 27

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Çàðàç íå ÷àñòî ïîáà÷èø ëåëå÷å ãí³çäî íà áóäèíêó, à íà øèôåðíîìó äàõó — öå âçàãàë³ ð³äê³ñòü. Íà íüîìó ïòàõàì çíà÷íî âàæ÷å ïðèëàøòóâàòèñÿ, í³æ íà ñîëîì’ÿí³é ñòð³ñ³. Ñìò Áîðîäÿíêà, Êè¿âñüêà îáëàñòü. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.

â³í âèâîäèâ ïòàøåíÿò â îäí³é ³ ò³é æå îñåë³ ïðîòÿãîì 19 ðîê³â!  Åëüçàñ³ (Ôðàíö³ÿ) ëåëåêà çàéìàâ îäíå é òå æ ñàìå ãí³çäî 16 ðîê³â. Òàêó ïîâåäiíêó ïåðíàòèõ îðíiòîëîãè íàçèâàþòü ãíiçäîâèì êîíñåðâàòèçìîì. ³í äຠïåâíi ïåðåâàãè â êîíêóðåíöi¿ ç ðîäè÷àìè, àäæå ïòàõ ïîâåðòàºòüñÿ â ìiñöÿ, ÿêi âæå äîáðå çíຠi âèòðà÷ຠìåíøå ÷àñó é åíåð㳿 íà ïîøóêè ìiñöÿ ãíiçäóâàííÿ, êîðìîâèõ óãiäü i ò.ä. Àëå áóâàþòü âèïàäêè i äàëåêîãî ïåðåñåëåííÿ ëåëåê, îñîáëèâî ìîëîäèõ. Òàê, çàêiëüöüîâàíèé ïòàøåíÿì ó 1985 ðîö³ â Åñòîíi¿ ÷îðíîãóç ó 1989 ðîö³ áóâ çíàéäåíèé íà ãíiçäóâàííi àæ ó Øëåçâiã-Ãîëüøòåéíi íà ïiâíî÷i ÔÐÍ. Ç íiìåöüêîþ ëåëå÷èõîþ âií âèâiâ òðüîõ ïòàøåíÿò. À â äåïàðòàìåíò³ Ïðèìîðñüêà Øàðàíòà íà çàõîä³ Ôðàíö³¿ ó 1995 ðîö³ çàãí³çäèâñÿ ëåëåêà, çàê³ëüöüîâàíèé ó 1986 ðîö³ ïòàøåíÿì ó Ïîëüù³. Ïðè÷èí çì³íè ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ ìîæå áóòè áàãàòî: ñòàðå ãí³çäî çðóéíîâàíå, íåïðèäàòíå äëÿ âèâåäåííÿ ïòàøåíÿò ÷è âæå çàéíÿòå ñóïåðíèêàìè, íåñïðèÿòëèâ³ óìîâè äëÿ õàð÷óâàííÿ á³ëÿ íüîãî â äàíîìó ðîö³, çâ³ëüíåííÿ ãí³çäà â êðàùîìó ì³ñö³ ³ ò.ï. Ëåëåêè ìîæóòü êèäàòè îáæèò³ ãí³çäà, íàâ³òü ³ç êëàäêàìè, ³ ïåðåñåëÿòèñÿ ïðè âòîðãíåíí³ õèæàê³â, ³íøèõ ëåëåê àáî ëþäåé. 28

ѳìåéíà õðîí³êà Íàé÷àñò³øå öå ðîáëÿòü ñàìêè, ïðè÷îìó ìîæóòü ïåðåáèðàòèñÿ äî ³íøîãî ãí³çäà íà çíà÷íó â³ääàëü — äî 10 ê³ëîìåòð³â ³ á³ëüøå. Ëåëåêè, ùî âïåðøå ïðèñòóïàþòü äî ãí³çäóâàííÿ, òàêîæ, ÿê ïðàâèëî, ïîâåðòàþòüñÿ â ð³äíó ì³ñöåâ³ñòü, õî÷à â áàòüê³âñüêîìó ãí³çä³ ïîñåëèòèñÿ ¿ì âäàºòüñÿ é ð³äêî. Çäåá³ëüøîãî âîíè ãí³çäÿòüñÿ íà äåÿê³é â³ääàë³ â³ä íüîãî. Ñïîñòåðåæåííÿ â ð³çíèõ êðà¿íàõ ïîêàçàëè, ùî áëèçüêî äâîõ òðåòèí ìîëîäèõ ëåëåê âïåðøå ãí³çäÿòüñÿ íà â³ääàë³ äî 50 ê³ëîìåòð³â â³ä ãí³çäà, äå íàðîäèëèñÿ. ×àñòèíà ëåëåê ïåðåñåëÿºòüñÿ çíà÷íî äàë³, íàâ³òü íà ñîòí³ ê³ëîìåòð³â. ³äîì³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ çà 750 ³ 910 ê³ëîìåòð³â â³ä ì³ñöÿ íàðîäæåííÿ. ×àñò³øå ïåðåñåëÿþòüñÿ íà âåëèê³ â³ääàë³ ñàìö³. Ïðèëiòàþòü ëåëåêè âåñíîþ, ÿê ïðàâèëî, ó äðóãié ïîëîâèíi áåðåçíÿ — ïåðøié ïîëîâèíi êâiòíÿ, õî÷à ðàííüî¿ âåñíè ¿õ ìîæíà ì³ñöÿìè ïîáà÷èòè é íà ïî÷àòêó áåðåçíÿ. Îêðåì³ ïòàõè ìîæóòü çàòðèìóâàòèñÿ àæ äî òðàâíÿ. Çâè÷àéíî, ïåðøèì ç’ÿâëÿºòüñÿ ñàìåöü, ðiäøå — ñàìêà, iíîäi æ îáèäâà ïòàõè îäðàçó. Ñàìêà íàé÷àñò³øå ïðèë³òຠ÷åðåç ê³ëüêà äí³â ï³ñëÿ ñàìöÿ. Ñòàði ëåëåêè ïîâåðòàþòüñÿ ðàíiøå ìîëîäèõ. Íà äóìêó ïîëüñüêîãî îðí³òîëîãà Ï. Ïðîôóñà, â³äì³íè ó ñòðîêàõ ïðèëüîòó ñàìö³â ³ ñàìîê ìîæóòü áóòè ïîâ’ÿçàí³ îñü ç ÷èì. Ñàìöåâ³ âàæëèâî ïðèëåò³òè ðàí³øå, ùîá çàéíÿòè êðàùó ãí³çäîâó òåðèòîð³þ (³ñòîòíó ðîëü â³ä³ãðຠíå ò³ëüêè ñàìå ãí³çäî, à é êîðìîâ³ óã³ääÿ íàâêîëî íüîãî). ³ä öüîãî çàëåæèòü ïîäàëüøèé óñï³õ éîãî “ñ³ìåéíîãî æèòòÿ”. Ëåãøå çàéíÿòè âàêàíòíå ì³ñöå, í³æ â³äâîþâàòè éîãî â ³íøèõ ïòàõ³â. Äëÿ ñàìêè òåæ âàæëèâî ïîâåðíóòèñÿ ðàí³øå, ùîá çðîáèòè êðàùèé âèá³ð. Àëå íå ìåíø âàæëèâî çáåðåãòè íàêîïè÷åí³ ï³ä ÷àñ çèì³âë³ åíåðãåòè÷í³ ðåñóðñè äëÿ â³äêëàäàííÿ ÿºöü. Îñü ÷îìó ñàìêè ìåíøå ïîñï³øàþòü äîäîìó. Âåëèêî¿ øêîäè ïòàõàì ìîæóòü çàâäàâàòè ðàïòîâi ïîõîëîäàííÿ. Ñèëüíèé ñíiãîïàä i ìîðîçè íàïðèêiíöi áåðåçíÿ 1952 ðîêó ïðèâåëè íà çàõîäi Óêðà¿íè äî ìàñîâî¿ çàãèáåëi ëåëåê, ÿêi ùîéíî ïðèëåòiëè. Îðíiòîëîã Ô.É. Ñòðàóòìàí çãàäóâàâ, ùî â îêîëèöÿõ Ëüâîâà æèòåëi ñië ïiäáèðàëè çàìåðçëèõ íàïiâæèâèõ ïòàõiâ i õîâàëè ¿õ âiä õîëîäiâ. Öiêàâèé âèïàäîê îïèñóº Â.Ì. Øíèòíèêîâ. Ó áiëîðóñüêîìó ñåëi Âèæëîâè÷i ïiñëÿ ïðèëüîòó ëåëåê âèïàâ ãëèáîêèé ñíiã, âäàðèëè ìîðîçè. Ïàðà áóñë³â, ùî ãíiçäèëàñÿ ó äâîði, “çàòåñàëàñÿ â îòàðó îâåöü i äàëà ñåáå çàãíàòè ç îñòàííiìè â ñàðàé, çâiäêè îäèí ç íèõ ÿêîñü âèéøîâ i áóâ ïîòiì çíàéäåíèé çàìåðçëèì, 29

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

äðóãèé æå ïðîæèâ ó ñàðà¿ êiëüêà äíiâ äî íàñòàííÿ òåïëà, ãîäóþ÷èñü îâå÷èì ãíîºì”. 1962 ð³ê áóâ ó íàñ òàêîæ ïî-ñïðàâæíüîìó “÷îðíèì” äëÿ á³ëîãî ëåëåêè. Çà ñâ³ä÷åííÿì îðí³òîëîãà Ì.². ×åðêàùåíêà, íà Ëüâ³âùèí³ ö³ ïòàõè ç’ÿâèëèñÿ 18 áåðåçíÿ. ×åðåç äâà äí³ ï³ñëÿ öüîãî âäàðèëè ìîðîçè, âèïàâ ãëèáîêèé ñí³ã. Ëåëåêè ó ïîøóêàõ ïîæèâè ãóðòóâàëèñÿ âåëèêèìè çãðàÿìè — äî ñîòí³ é á³ëüøå ïòàõ³â — á³ëÿ çàìåðçëèõ âîäîéì ³ áîë³ò. Âèñíàæåí³ ãîëîäîì ³ õîëîäîì âîíè ìàñîâî ãèíóëè. Ëþäè âèíîñèëè áóçüêàì âàðåíó êàðòîïëþ, õë³á, çàëèøêè ¿æ³ ³ ï³äãîäîâóâàëè ïòàõ³â.  îäíîìó ë³ñ³ íà òåðèòî𳿠íèí³øíüîãî Æèäà÷³âñüêîãî ðàéîíó íà âåëèê³é ãàëÿâèí³ çîñåðåäèëîñü áëèçüêî 150 ëåëåê. Ìàéæå âñ³ âîíè çàãèíóëè ç ãîëîäó... Ãíiçäî ëåëåêè áóäóþòü ç ãiëîê äåðåâ. ̳öí³ ³ äîâã³ ëÿãàþòü â îñíîâó, ìåíø³ íàêëàäàþòüñÿ çâåðõó. Âñåðåäèíi ïòàõè âèñòèëàþòü îñåëþ ñiíîì, òðàâîþ, ìîõîì. Íåðiäêî òðàïëÿþòüñÿ òàêîæ ïàïið, ãàí÷iðêè, êîðîâ’ÿ÷èé i êiíñüêèé ãíié, êàðòîïëèííÿ, øìàòêè öåëîôàíîâî¿ ïë³âêè ³ ò.ï. Ñïî÷àòêó ãí³çäî ïîðiâíÿíî íåâåëèêå — áëèçüêî ìåòðà â ïîïåðå÷íèêó ³ âñüîãî ê³ëüêà äåñÿòê³â ñàíòèìåòð³â âèñîòîþ. ²íîä³ íîâîçáóäîâàíå ãí³çäî áóâຠé çîâñ³ì ïëîñêèì. Ìîæëèâî, éîãî ðîçì³ðè çàëåæàòü â³ä òîãî, êîëè ïòàõè ïðèñòóïèëè äî ãí³çäóâàííÿ. ×èì ðàí³øå, òèì á³ëüøå â íèõ áóäå ÷àñó íà áóä³âíèöòâî. Ç ðîêàìè ãí³çäî íàäáóäîâóºòüñÿ i çáiëüøóºòüñÿ â ðîçìiðàõ. ²íîäi òàêi áóäiâëi çàéìàþòüñÿ äåñÿòêè ðîêiâ ïiäðÿä i äîñÿãàþòü 2 ìåòðè â äiàìåòði, 3–4 ìåòðè âèñîòè i 1–2 òîííè âàãè! Âåëåòåíñüêå ëåëå÷å ãí³çäî íà äçâ³íèö³ â îäíîìó ç ì³ñòå÷îê ó Áàäåí-Âþðòåìáåðç³ (ͳìå÷÷èíà) ó 1976 ðîö³ äîâåëîñÿ çí³ìàòè ñïåö³àëüí³é êîìàíä³. ²ñíóâàííÿ éîãî òàì ñòàâàëî âæå ïðîñòî íåáåçïå÷íèì — ãí³çäî âèñîòîþ áëèçüêî 2 ìåòð³â âàæèëî ïîíàä 2 òîííè. ³ê ëåëå÷èõ áóä³âåëü òàêîæ áóâຠâðàæàþ÷èì. Ó Âiííèöüêié îáëàñòi, íàïðèêëàä, âiäîìi ãíiçäà, ÿêi iñíóâàëè ùå â ìèíóëîìó ñòîëiòòi.  ³íøèõ êðà¿íàõ òàêîæ çíàõîäèëè ãí³çäà â³êîì ïîíàä 100 ðîê³â. À â òþð³íçüêîìó ì³ñò³ Ëàíãåíçàëüöà (ͳìå÷÷èíà) ëåëå÷å ãí³çäî íà ì³ñüê³é áàøò³ áóëî â³äîìå ùå ç ñåðåäí³õ â³ê³â. Çâè÷àéíî, âîíî áàãàòî ðàç³â ðóéíóâàëîñÿ é â³äáóäîâóâàëîñÿ, àëå ïòàõè íåçì³ííî ñåëèëèñÿ íà òîìó æ ì³ñö³. ̳ñüêå êàçíà÷åéñòâî íàâ³òü âèä³ëÿëî ñïåö³àëüí³ êîøòè íà ðåìîíò ãí³çäà, ïðî ùî ñâ³ä÷àòü äîêóìåíòè 1593 ðîêó.  îäíîìó ç ïîëüñüêèõ ì³ñòå÷îê ñåðåä çàëèøê³â ôîðòèô³êàö³éíèõ ñïîðóä º Áîöÿíÿ áàøòà. 30

ѳìåéíà õðîí³êà Ïðîçâàëè ¿¿ òàê ùå â XIX ñòîë³òò³ çàâäÿêè ëåëå÷îìó ãí³çäó, ùî íåçì³ííî óâ³í÷óâàëî øïèëü íå îäíó ñîòíþ ðîê³â. ßê ïîêàçàëè äîñë³äæåííÿ îðí³òîëîã³â íà ×åðí³ã³âùèí³, 37% ãí³çä âèêîðèñòîâóºòüñÿ ëåëåêàìè â³ä 6 äî 10 ðîê³â, 23% — 3–5, 17% — 11–20, 13% — á³ëüøå 20 ³ 11% — 1–2 ðîêè. Ïîáóäóâàòè ÷è ï³äðåìîíòóâàòè ãí³çäî — äîñèòü êîï³òêà ñïðàâà. óëêè íåð³äêî ïàäàþòü, îñîáëèâî â îñíîâ³ íîâî¿ áóä³âë³ (÷è íå òîìó ëåëåêè ðàäøå çàéìàþòü ñòàð³ ãí³çäà), äîâîäèòüñÿ ïðèëàøòîâóâàòè ¿õ çíîâó ³ çíîâó. óëêè ïòàõè íå â³äëàìóþòü ç äåðåâ, à çáèðàþòü ¿õ ó ð³çíèõ ì³ñöÿõ. Ìîæóòü ïîöóïèòè áóäìàòåð³àë ³ ç ãí³çäà ñóñ³äà, ÿêèé çàãàâèâñÿ. Äîáóäîâóâàòè é ï³äïðàâëÿòè îñåëþ ëåëåêè ìîæóòü òðèâàëèé ÷àñ. ²íîä³ âîíè ïðèíîñÿòü ã³ëêè âæå é òîä³, êîëè ãîäóþòü ïòàøåíÿò. ×àñòiøå âñüîãî áóä³âë³ ðîçìiùóþòüñÿ íà âèñîòi âiä 2 äî 25 ìåòð³â, àëå íà òðóáàõ ³ äçâ³íèöÿõ âîíè ìîæóòü çíàõîäèòèñÿ é çíà÷íî âèùå. ³äîì³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ ëåëåê íà âèñîò³ äî 40 ìåòð³â. Áóâàº, ùî ïàðà ëåëåê çàéìຠîäðàçó äâà áëèçüêî ðîçìiùåíi ãíiçäà.  îäíîìó ïòàõè âèâîäÿòü ïòàøåíÿò, â iíøîìó — âiäïî÷èâàþòü. Ãíiçäà ìîæóòü çàéìàòè òàêîæ i îäèíîêi ëåëåêè, ÿêi íå

Áóâàþòü ãí³çäà é íà îñîáíÿêàõ. Ñìò Áåðåãîìåò, ×åðí³âåöüêà îáëàñòü. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.

31

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ϳñëÿ ñòâîðåííÿ Êàí³âñüêîãî âîäîñõîâèùà ëåëåêè äåÿêèé ÷àñ íàìàãàëèñÿ ñåëèòèñÿ ó çâè÷íèõ ì³ñöÿõ. Öåé ïòàõ çáóäóâàâ ãí³çäî íà ïåíüêó ñåðåä âîäè. Ôîòî Ì.Ë. Êëºñòîâà.

ìàþòü ç ÿêèõîñü ïðè÷èí ïàðòíåðà. Âîíè ÷àñ âiä ÷àñó ç’ÿâëÿþòüñÿ íà ãíiçäi, ïðèëiòàþòü íà íi÷, àëå ìîæóòü i íàäîâãî çíèêàòè. Ó ñòàðèõ ëåëå÷èõ ãí³çäàõ íåð³äêî ìîæíà ïîáà÷èòè “êâàðòèðàíò³â”. Ñåðåä ã³ëîê îõî÷å ïîñåëÿþòüñÿ õàòí³ òà ïîëüîâ³ ãîðîáö³, øïàêè. ³äîì³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ òàêîæ á³ëî¿ ïëèñêè, âîëîâîãî î÷êà, ãàëêè ³ íàâ³òü õàòíüîãî ñè÷à, ñ³ðî¿ ñîâè, ñèâîðàêø³ òà áîðèâ³òðà. ²íîä³ ìîæíà çíàéòè ñïðàâæí³é “ãóðòîæèòîê”, ó ÿêîìó æèâóòü äåñÿòêè ïàð ïòàõ³â. Ëåëå÷å ãí³çäî äຠäð³áíèì ïåðíàòèì íå ò³ëüêè ïðèòóëîê, àëå é çàõèñò — ãîñïîäàð³ â³äãàíÿþòü ÷îòèðèíîãèõ òà ïåðíàòèõ õèæàê³â.  îäíîìó ç³ ñòàðèõ ëåëå÷èõ ãí³çä ó ïåðåäã³ð’ÿõ Ãàðöó (ͳìå÷÷èíà), ÿêå ìàëî â âèñîòó 1,5 ìåòðè, ñïîñòåð³ãà÷³ íàðàõóâàëè áëèçüêî ñîòí³ “êâàðòèðóþ÷èõ” ãîðîáö³â. Ùå á³ëüø ö³êàâèé âèïàäîê ðîçïîâ³â í³ìåöüêèé îðí³òîëîã Ã. Êðîéö.  îäíîìó ç âåëèêèõ ãí³çä ÷îðíîãóçà “óãí³çäèëîñÿ” çî äâà äåñÿòêè ïàöþê³â. Î÷åâèäíî âîíè ïðîìèøëÿëè òàì çàëèøêàìè ¿æ³. Àëå òàêå íàõë³áíèöòâî çàê³í÷èëîñÿ äëÿ ïàöþê³â ïîãàíåíüêî — ï³äðîñòàþ÷³ ïòàøåíÿòà ¿õ ãåòü âèëîâèëè. Ùå á ïàê, òàêèé õàð÷ ï³ä íîãàìè á³ãàº! Îáëþáîâàíå ãíiçäî ùå òðåáà âiäñòîÿòè â æîðñòîêèõ áiéêàõ âiä êîíêóðåíòiâ, òîìó íàéçðó÷í³ø³ ç íèõ çàéìàþòü íàéá³ëüø 32

ѳìåéíà õðîí³êà ñèëüíi ëåëåêè. Ñëàáàêàì i ìîëîäèì äiñòàºòüñÿ òå, ùî ïîãiðøå. Çàéìàòè ãíiçäî ìîæå ÿê ñàìåöü, òàê i ñàìêà, àëå ñàìöi ÷àñòiøå ïðèëiòàþòü ïåðøèìè, òà é ñèëè â íèõ ïîáiëüøå. Òàê ùî “êâàðòèðíå ïèòàííÿ” — öå ïî ÷îëîâi÷ié ÷àñòèíi. Çàéíÿâøè ãí³çäî, ëåëåêà ÷åêຠíà íüîìó ïîòåíö³éíîãî ïàðòíåðà, â³äãàíÿþ÷è ñóïåðíèê³â. Çàëèøຠéîãî ëèøå äëÿ ïîøóê³â ¿æ³. Á³éêè ëåëåê íà ãí³çäàõ áóâàþòü äîñèòü æîðñòîêèìè, ³íîä³ ìîæóòü çàê³í÷óâàòèñÿ íàâ³òü çàãèáåëëþ îäíîãî ç ïòàõ³â. Íàéá³ëüø çàïåêë³ âîíè ïðè íåñòà÷³ çðó÷íèõ äëÿ ãí³çäóâàííÿ ì³ñöü. Àëå ñóòè÷êè ìîæóòü âèíèêàòè ³ ïðè íàÿâíîñò³ ïóñòèõ ö³ëêîì ïðèäàòíèõ ãí³çä. ³ä ñóïåðíèê³â ëåëåêà çàõèùຠíå ò³ëüêè ñàìå ãí³çäî, à é ïåâíó òåðèòîð³þ íàâêîëî íüîãî — ãí³çäîâó ä³ëÿíêó. Ðîçì³ð ¿¿ çàëåæèòü â³ä áàãàòñòâà êîðìîâèõ óã³äü. Ó á³äíèõ íà ¿æó çì³íåíèõ ëþäüìè ëàíäøàôòàõ âîíà ìîæå ñÿãàòè ê³ëüêîõ ñîòåíü àáî é òèñÿ÷ ãåêòàð³â. Òàì æå, äå º ãàðí³ ì³ñöÿ äëÿ ïîëþâàííÿ, ãí³çäîâà ä³ëÿíêà çîâñ³ì íåâåëèêà. Ñàìå â òàêèõ âèïàäêàõ âèíèêàþòü êîëîí³¿. Ïàðè óòâîðþþòüñÿ, ÿê ïðàâèëî, âæå íà ãíiçäàõ. ²ñíóº áàãàòî ëåãåíä ïðî ëåëå÷ó âiðíiñòü, àëå, íà æàëü, âñå öå íå áiëüøå, íiæ ë³ðèêà. ßêùî ñóäèòè ç ëþäñüêî¿ òî÷êè çîðó, òî â ëåëåê âiäáóâàºòüñÿ “øëþá ç ðîçðàõóíêó”, àäæå îáèðàºòüñÿ, âëàñíå êàæó÷è, íå ïàðòíåð, à “æèòëîïëîùà”. Áiëüøå òîãî, áóâàþòü âèïàäêè, êîëè âæå ñòâîðåíà ïàðà ðîçáèâàºòüñÿ ÷óæèíöÿìè. Íàïðèêëàä, ñèëüí³øà ñàìêà ìîæå ïðîãíàòè ñóïåðíèöþ. ¯¿ æ “êàâàëåð” ëèøå áàéäóæå ÷åêຠêiíöÿ ïîºäèíêó. ²íîä³ âèíèêຠñïðàâæíÿ ÷åõàðäà çì³íè ïàðòíåð³â. Òàê, ñïîñòåðåæåííÿ çà îäíèì ³ç ãí³çä ó Ïîëüù³ â 1994 ðîö³ ïîêàçàëè, ùî ï³ñëÿ ïðèëüîòó íà íüîìó çì³íèëèñÿ ïðèíàéìí³ òðè ñàìö³ ³ îäíà ñàìêà. Ïåðøà ïàðà ïðîòðèìàëàñÿ 5–8 äí³â, äðóãà — âñüîãî îäèí, ³ ëèøå òðåòÿ êîìá³íàö³ÿ ïàðòíåð³â âèÿâèëàñÿ ñò³éêîþ, ³ ïòàõè íàðåøò³ ïðèñòóïèëè äî ðîçìíîæåííÿ. Áiéêè íà ãíiçäàõ ïðîäîâæóþòüñÿ i ïiñëÿ ïî÷àòêó “ñiìåéíîãî æèòòÿ”. Ïîñòiéíi êîíôëiêòè ìîæóòü âèíèêàòè ìiæ áëèçüêèìè ñóñiäàìè, ëåëåêà âçàãàëi äîñèòü âåëèêèé çàáiÿêà. Àëå ùå áiëüøèé ðîçáðàò âíîñÿòü íàáiãè “êî÷iâíèêiâ”. Öå ìîëîäi íåñòàòåâîçðiëi ïòàõè, ùî íå ìàþòü ñâî¿õ ïàð. Âîíè ïðèëiòàþòü ïiçíiøå äîðîñëèõ i âåäóòü áðîäÿ÷èé ñïîñiá æèòòÿ. Òðèìàþòüñÿ, çâè÷àéíî, íåâåëèêèìè ãðóïàìè, àëå ìîæíà çóñòðiòè é çãðà¿. Òàê ùî ïîáà÷èâøè âëiòêó çãðàþ ëåëåê, íå äèâóéòåñÿ, öå — ìîëîäi ïòàõè. Òàêi áðîäÿãè ìîæóòü íàïàäàòè íà ëåëå÷i ñiìåéñòâà. Ïðè ïîÿâi 33

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

áiëÿ ãíiçäà ÷óæèõ ïòàõiâ, ÿê ïðàâèëî, áóâຠäîñèòü äåìîíñòðàöi¿ ïîãðîçè ç áîêó ãîñïîäàðiâ, ùîá “çàéäè” âiäñòóïèëè. Àëå íåðiäêî íà ãíiçäàõ âèíèêàþòü ñåðéîçíi áiéêè, æåðòâàìè ÿêèõ ìîæóòü ñòàòè ÿéöÿ i íàâiòü ïòàøåíÿòà. Âèõîäÿòü òàêi ñóòè÷êè ÷åðåç òå, ùî ó ìîëîäèõ ïòàõiâ âæå ïî÷èíຠïðîêèäàòèñÿ iíñòèíêò ãíiçäóâàííÿ, i âîíè íàìàãàþòüñÿ “çàÿâèòè ïðî ñâî¿ ïðàâà”. Îñü ÿê îïèñóþòü ïîäiáíó ñóòè÷êó á³ëîðóñüê³ îðí³òîëîãè Î.Â. Ôåäþøèí i Ì.Ñ. Äîëáiê: “... 5 ëåëåê áèëèñÿ ç-çà ãíiçäà, ùî ðîçìiùóâàëîñÿ íåâèñîêî íàä çåìëåþ íà âåðõiâöi çëàìàíîãî äåðåâà. Ïðîòèâíèêè çàïåêëî òðiùàëè äçüîáàìè, íàëiòàëè i ñêèäàëè ç ãíiçäà îäèí îäíîãî, íàìàãàëèñü íàçäîãíàòè çáèòîãî êîíêóðåíòà i â ïîâiòði”. Íàïàäàþòü íà ñ³ìåéí³ ïàðè ³ ëåëåêè, ùî âèâîäèëè ïòàøåíÿò ó öüîìó æ ãí³çä³ ìèíóëîãî ðîêó àáî ùå ðàí³øå, à òåïåð çàï³çíèëèñÿ ³ çíàéøëè éîãî âæå çàéíÿòèì. Öå áóëî ï³äòâåðäæåíî ñïîñòåðåæåííÿìè çà çàê³ëüöüîâàíèìè ïòàõàìè. Â÷èíÿòè íàïàäè ìîæóòü ³ ñàìö³, ³ ñàìêè. ²íîä³ òàê³ ëåëåêè, ïðîãíàâøè êîíêóðåíòà, óòâîðþþòü ïàðó ç ïòàõîì, ùî çàëèøèâñÿ ³ íàâ³òü ïðèéìàþòü êëàäêó ÷è âèâîäîê. ßêùî æ ÿéöÿ áóëè ðîçáèò³ ï³ä ÷àñ á³éêè, ¿õ â³äêëàäàþòü çàíîâî. Áóäü-ÿêèé ïòàõ, çàéíÿâøè ãíiçäî ÷è ìiñöå äëÿ éîãî ïîáóäîâè, ïîâèíåí îäðàçó æ çðîáèòè äâi ðå÷i: ñïîâiñòèòè ñóïåðíèêiâ, ùî òåðèòîðiÿ çàéíÿòà, i ïðèâåðíóòè óâàãó ñàìîê. Áiëüøiñòü ïåðíàòèõ ðîáëÿòü öå çà äîïîìîãîþ çâóêîâèõ ñèãíàëiâ. Áiëîãî ëåëåêó ïðèðîäà îáäiëèëà ãîëîñîì, àëå éîãî âiäñóòíiñòü ç óñïiõîì êîìïåíñóºòüñÿ ãó÷íèì òðiùàííÿì çà äîïîìîãîþ ïîëîâèíîê äçüîáà. Ïîçè ïòàõà ï³ä ÷àñ ³íòåíñèâíîãî òîêóâàííÿ äóæå õàðàêòåðí³: â³í çàêèäຠãîëîâó íà ñïèíó, õâ³ñò ï³äí³ìàºòüñÿ âãîðó, êðèëà òðîõè ðîçêðèâàþòüñÿ é îïóñêàþòüñÿ, ïåðà íà ãðóäÿõ ³ øè¿ íàñòîâáóð÷óþòüñÿ. Ïðèëåò³âøè äî ãí³çäà, ñàìêà ñ³äຠñïî÷àòêó òðîõè îñòîðîíü. Ãîñïîäàð ïîâèíåí óï³çíàòè â í³é ïðåäñòàâíèöþ “ïðåêðàñíî¿

ϳä ÷àñ òîêóâàííÿ ëåëåêà òð³ùèòü äçüîáîì, îïóñêàþ÷è é çàêèäàþ÷è íà ñïèíó ãîëîâó, ðîçïóñêຠêðèëà ³ ï³äí³ìຠõâ³ñò.

34

ѳìåéíà õðîí³êà

Ãí³çäà ëåëåêè áóäóþòü ç ã³ëîê, ÿê³ çáèðàþòü íàâêðóãè. Ôîòî À.À. Ìàòóñà.

ñòàò³”, ³íàêøå ìîæå íàêèíóòèñÿ, ÿê íà êîíêóðåíòà. “Êàâàëåð”, ÿêèé äîâãî ÷åêàâ ö³º¿ ìèò³, â³òຠïîäðóãó òðèâàëèì êëåêîòîì, çàêèäàþ÷è ãîëîâó íà ñïèíó. Íàäàë³ ïðîòÿãîì âñüîãî ãí³çäîâîãî ñåçîíó ëåëåêè çóñòð³÷àþòü êëåêîòîì ï³äë³òàþ÷îãî äî ãí³çäà ïàðòíåðà. Íåð³äêî ïòàõè âëàøòîâóþòü ñïðàâæí³ “äóåòè”. Àëå òð³ùàííÿ äçüîáîì ìຠíå ò³ëüêè äðóæíº çíà÷åííÿ. Ç êëåêîòîì ÷îðíîãóç ïðîãàíÿº â³ä ãí³çäà òàêîæ ñóïåðíèê³â ³ âîðîã³â. Ëåëå÷à “ìîâà” õî÷ ³ íå áàãàòà íà çâóêè, àëå âñå æ, ÿê áà÷èìî, äîñòàòíÿ äëÿ ïîðîçóì³ííÿ. Ñàìêà âiäêëàäຠçâè÷àéíî 3–5, ðiäøå 1–2 ÷è 6 ÿºöü, âiäîìi çíàõiäêè íàâiòü 7–8 ÿºöü. Ó ìîëîäèõ ïòàõ³â, ùî âïåðøå ïðèñòóïàþòü äî ðîçìíîæåííÿ, êëàäêà ìåíøà. ßéöå ÷èñòî áiëå, áëèçüêî 100 ãðàì³â âàãîþ. ǒÿâëÿþòüñÿ ÿéöÿ â ãíiçäàõ ó äðóãié ïîëîâèíi êâ³òíÿ — íà ïî÷àòêó òðàâíÿ. Ñòðîêè ¿õ âiäêëàäàííÿ äîñèòü ðîçòÿãíóòi. Îäíî÷àñíî ìîæíà ïîáà÷èòè i íàñèäæóþ÷èõ ëåëåê i òàêèõ, ùî òiëüêè çàéìàþòü ãíiçäà. Ïîâ’ÿçàíî öå ç ðîçòÿãíóòiñòþ ñòðîêiâ ïðèëüîòó òà òèì, ùî íå âñiì ïòàõàì óäàºòüñÿ îáçàâåñòèñÿ ãíiçäîì îäðàçó. Äî òîãî æ ÷àñòèíà êëàäîê ðîçîðþºòüñÿ êîíêóðåíòàìè àáî ãèíå ç iíøèõ ïðè÷èí. Òàêi ëåëåêè âiäêëàäàþòü ÿéöÿ ïîâòîðíî, òîìó çíàéòè ¿õ ìîæíà iíîäi íàâiòü ó ÷åðâíi. Áóâàþòü âèïàäêè é íàäçâè÷àéíî ï³çíüîãî ãí³çäóâàííÿ. Ó 1961 ðîö³ â Íèæí³é Ñàêñîí³¿ (ͳìå÷÷èíà) ïàðà ëåëåê â³äêëàëà ÿéöÿ 35

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

íà 3,5 òèæí³ ï³çí³øå íîðìàëüíîãî ñòðîêó. Öå áóëî ïîâ’ÿçàíî ç òèì, ùî ÷åðåç á³éêè íà ãí³çäàõ äâ³ ïîïåðåäí³ êëàäêè çàãèíóëè. ªäèíå ïòàøåíÿ âèëóïèëîñÿ â íèõ àæ 20 ëèïíÿ, êîëè ìîëîä³ ëåëåêè âæå ïî÷èíàþòü çàëèøàòè ãí³çäà. Ïòàõè òàê ³ íå äîãîäóâàëè éîãî, â³äëåò³âøè ó âèð³é. ßéöÿ âiäêëàäàþòüñÿ íàé÷àñò³øå ç iíòåðâàëîì ó äâi äîáè, ³íîä³ ÷åðåç îäíó àáî òðè. Íàñèäæóþòü ¿õ îáèäâà ïòàõè áëèçüêî ìiñÿöÿ. Íàñèäæóâàííÿ ïî÷èíàºòüñÿ Ãí³çäî, ÿêå çàëèøèëîñÿ íå çàéíÿòèì, íåð³äêî ïiñëÿ âiäêëàäàííÿ äðóãîãî àáî òðåòüîãî çàðîñòຠáóð’ÿíîì. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà. ÿéöÿ ùå äî çàâåðøåííÿ êëàäêè, òîìó ïòàøåíÿòà âèëóïëÿþòüñÿ íå îäíî÷àñíî, à ïîñòóïîâî, ÷åðåç 1–2 äíi. ǒÿâëÿþòüñÿ âîíè â ãí³çäàõ ïî÷èíàþ÷è ç ñåðåäèíè òðàâíÿ. Íîâîíàðîäæåí³ ëåëå÷àòà âäÿãíåí³ ó í³æíèé ñ³ðóâàòî-á³ëèé ïóõ, äçüîá ó íèõ òåìíèé, í³æêè — æîâòî-ðîæåâ³. Âàæàòü âîíè âñüîãî 60–80 ãðàì³â. Íàðîäæóþòüñÿ ïòàøåíÿòà ñë³ïèìè, àëå î÷³ â íèõ â³äêðèâàþòüñÿ âæå ÷åðåç ê³ëüêà ãîäèí. Äî 3 òèæí³â îäèí ³ç áàòüêiâ ïîñòiéíî çàëèøàºòüñÿ ç ìàëÿòàìè, îá³ãð³âàþ÷è ¿õ, çàõèùຠâiä âîðîã³â òà íåãîäè, çàêðèâຠâiä ãàðÿ÷èõ ñîíÿ÷íèõ ïðîìåíiâ. Ëèøå êîëè ëåëå÷àòà ï³äðîñòóòü, â³äëó÷àòèñÿ çà ¿æåþ ïî÷èíàþòü îáîº ïòàõ³â. Ëåëåêà õî÷ ³ ìèðíèé ïòàõ, àëå çà ä³òåé ïîñòîÿòè ìîæå. Ñïîñòåð³ãàëè âèïàäêè, êîëè ÷îðíîãóçè â³äãàíÿëè ïîäàë³ â³ä ãí³çäà ÿñòðóá³â, îðëàí³â ³ íàâ³òü ïåë³êàíà (ïðî âñÿê âèïàäîê). Òàêå âàðòóâàííÿ íà ãí³çä³ íå çàéâå, àäæå º íåìàëî îõî÷èõ ïîëàñóâà36

ѳìåéíà õðîí³êà òè ëåëå÷àòàìè. Äî ãí³çäà ìîæå âäåðòèñÿ êóíèöÿ àáî ê³ò, ÷àñò³øå áóâàþòü íàïàäè ç ïîâ³òðÿ. Ãèíóòü â³ä õèæàê³â ³íîä³ íàâ³òü äîðîñë³ ïòàøåíÿòà. Òàê, ó 2005 ðîö³ â ñ. Ïåêàð³ á³ëÿ Êàíåâà äâîº âæå îïåðåíèõ ìîëîäèõ ëåëåê ñòàëè æåðòâàìè íàïàäó îðëàíà-á³ëîõâîñòà. Ïîâîäÿòü ñåáå ìàë³ ñïåðøó äîñèòü îáåðåæíî. Ïîáà÷èâøè ÿêóñü íåáåçïåêó, íàïðèêëàä, ïðîë³òàþ÷îãî ïîáëèçó õèæàêà, âîíè çàâìèðàþòü íà äí³ ãí³çäà. Ó â³ö³ 3 òèæí³â ìîëîä³ ëåëåêè âæå ìîæóòü ñòîÿòè íà íîãàõ. ×åðåç 7 òèæí³â çà ðîçì³ðàìè ¿õ íå â³äð³çíèø â³ä äîðîñëèõ. Àëå ðîçï³çíàòè “ï³äðîñòàþ÷å ïîêîë³ííÿ” âñå æ íåâàæêî: ìîëîä³ ïòàõè ìàþòü òåìíèé äçüîá, ñâ³æå ì’ÿêå îïåðåííÿ. Äîáðå â³äð³çíÿþòüñÿ âîíè é çà îñîáëèâîñòÿìè ïîâåä³íêè. Äîðîñë³ ëåëå÷àòà âæå ïî÷èíàþòü ïðîáóâàòè êðèëà — ìàõàþòü íèìè, ï³äñòðèáóþ÷è ó ãí³çä³. Ç ïåðøîãî äíÿ ïòàøåíÿòà ¿äÿòü ñàìîñò³éíî. Ãîäóþòü ¿õ îáèäâà ïòàõè. Âîíè ïðèíîñÿòü ¿æó ó äçüîá³ ÷è â ãëîòö³ (âîëà ó ëåëåê íåìàº) ³ â³äðèãóþòü ¿¿ â ñåðåäèíó ãí³çäà.  ïåðø³ äí³ ìàëÿòà îòðèìóþòü äð³áíó ³ í³æíó ïîæèâó — ÷åðâ³â, ëè÷èíîê êîìàõ òîùî. Ïîñòóïîâî ðàö³îí ¿õ ðîçøèðþºòüñÿ. Ïòàøåíÿòà ï³äáèðàþòü ç äíà ãí³çäà òå, ç ÷èì ìîæóòü óïîðàòèñÿ, ðåøòó çíîâó ïðîêîâòóþòü äîðîñë³ ïòàõè. Ïîêè ëåëå÷àòà çîâñ³ì ìàë³, áàòüêè ïðèë³òàþòü äî ãí³çäà ÷àñòî. Ïîò³ì ïî÷èíàþòü ç’ÿâëÿòèñÿ âñå ð³äøå, çàòå ïðèíîñÿòü á³ëüøå çäîáè÷³. Êð³ì ¿æ³, äîðîñë³ ëåëåêè çàáåçïå÷óþòü ìàëÿò òàêîæ âîäîþ, ÿêó âèëèâàþòü ³ç äçüîáà. Âèïðîõóþ÷è ¿æó, ïòàøåíÿòà õàðàêòåðíî ïèùàòü — îäèí ç íåáàãàòüîõ çâóê³â, ÿê³ ìîæíà ïî÷óòè â³ä á³ëîãî ëåëåêè, êð³ì êëåêîòó. Âæå ó â³ö³ ê³ëüêîõ äí³â ëåëå÷àòà êèäàþòüñÿ äî ï³äë³òàþ÷îãî äîðîñëîãî ïòàõà ³ õàïàþòü éîãî çà äçüîá, âèìàãàþ÷è ïîæèâó. ³äðèãíóòó çäîáè÷ ãîëîäí³ ìàëÿòà íåð³äêî ñõîïëþþòü ùå äî òîãî, ÿê âîíà âïàäå íà äíî ãí³çäà. Ëåëå÷àòà ç îñòàííiõ ÿºöü íå çàâæäè äîæèâàþòü äî âèëüîòó. Âîíè ç’ÿâëÿþòüñÿ íà ñâiò ïiçíiøå i âèÿâëÿþòüñÿ â ðîëi “áiäíèõ ðîäè÷iâ”. ¯ì äiñòàºòüñÿ ìåíøå ¿æi, íiæ ñòàðøèì áðàòàì i ñåñòðàì, ðîñòóòü i ðîçâèâàþòüñÿ âîíè ïîâiëüíiøå. ×àñòî âñå çàêií÷óºòüñÿ òèì, ùî 1–2 ïòàøåíÿò âèêèäàþòü ç ãíiçäà àáî íàâiòü 璿äàþòü áàòüêè. Òi, êîìó äîâîäèëîñÿ ñïîñòåðiãàòè çà æèòòÿì ëåëå÷îãî ñiìåéñòâà, ó áàãàòüîõ ãíiçäàõ ìîãëè áà÷èòè òàêó êàðòèíó. Ïðè÷îìó ñïðîáè ïîâåðíóòè âèêèíóòèõ ïòàøåíÿò ó ãíiçäî çàêií÷óþòüñÿ áåçóñïiøíî: ëåëåêè âèêèäàþòü ¿õ çíîâó. Ó íàðîäi âèíèêëî íàâiòü ïîâið’ÿ, ùî âèêèäàþòüñÿ ç ãíiçäà “íåïàðíi” ïòà37

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

øåíÿòà. Íàñïðàâäi æ òàêà ïîâåäiíêà äîðîñëèõ ïòàõiâ íå çàëåæèòü âiä êiëüêîñòi ìàëÿò. Áiëüøiñòü ó÷åíèõ ïîâ’ÿçóþòü ¿¿ ç íàñòàííÿì íåñïðèÿòëèâèõ óìîâ: íåñòà÷i ¿æi, çàòÿæíèõ õîëîäiâ i ò.ï. ³äîìèé ñïåöiàëiñò ïî áiëîìó ëåëåöi íiìåöüêèé îðíiòîëîã Å. Øþö âçàãàëi ââàæàâ, ùî ïåðøi òðè ÿéöÿ ó êëàäöi ñòàíîâëÿòü “îñíîâó”, iíøi — “ðåçåð┠íà âèïàäîê ñïðèÿòëèâèõ óìîâ.

Ãîðîáö³ — òèïîâ³ “êâàðòèðàíòè” ëåëå÷èõ ãí³çä. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.

Çàêîíè ïðèðîäè æîðñòîêi, àëå ñïðàâåäëèâi. ßêùî áàòüêè íå â çìîçi âèãîäóâàòè âñiõ ïòàøåíÿò, ºäèíèé ñïîñiá âèæèòè õî÷ ÷àñòèíi ç íèõ — çàãèíóòè iíøèì. Òðåáà ñêàçàòè, ùî òàêà îñîáëèâiñòü õàðàêòåðíà íå òiëüêè äëÿ ëåëåê, à é áàãàòüîõ iíøèõ ïòàõiâ. Íàïðèêëàä, ó ãíiçäàõ õèæàêiâ òàêîæ ðiäêî äîæèâàþòü äî âèëüîòó âñi ïòàøåíÿòà. ßê ïîêàçàëè äîñëiäæåííÿ â Óêðà¿í³, âèêèäàííÿ áàòüêàìè ç ãíiçäà — îñíîâíà ïðè÷èíà çàãèáåëi ïòàøåíÿò. Íà íå¿ ïðèïàäຠáëèçüêî 40% âèïàäêiâ çàãèáåëi. Çà äàíèìè áiëîðóñüêèõ îðíiòîëîãiâ, ó Áiëîâåçüêié ïóùi ùîði÷íî ìàéæå òðåòèíà ëåëåê âèêèäàþòü ñâî¿õ ïòàøåíÿò ÷è ÿéöÿ. ²íîäi âèêèäàþòüñÿ íàâiòü âñi ïòàøåíÿòà âèâîäêó. Âçàãàëi æ çàãèáåëü ïòàøåíÿò ó ðiçíi ðîêè i â ðiçíèõ ìiñöÿõ äóæå çàëåæèòü âiä ïîãîäíèõ óìîâ. Àäæå äëÿ 38

ѳìåéíà õðîí³êà ëåëåêè ïîãîäà çíà÷íîþ ìiðîþ âèçíà÷ຠçàïàñ íàÿâíî¿ ¿æi. Íàéáiëüø ñïðèÿòëèâå äëÿ íüîãî ó íàñ ïîì³ðíî âîëîãå i òåïëå ëiòî. Íà óñïiøíiñòü ðîçìíîæåííÿ âïëèâàþòü i êëiìàòè÷íi óìîâè òà çìiíåíiñòü ïðèðîäíèõ êîìïëåêñiâ ëþäèíîþ. Å. Øþö ïèñàâ, ùî ó ïiâíi÷íî-çàõiäíié ÷àñòèíi ͳìå÷÷èíè, äå âîëîãèé ìîðñüêèé êëiìàò, áiëüøå ïòàøåíÿò âèæèâຠçà ñóõî¿ ïîãîäè, à â Óãîðùèíi, äå ëiòî ñóõå i òåïëå, — ó âîëîãi ðîêè. Ó Áiëîðóñi â ðîêè ç ïîñóøëèâîþ âåñíîþ i ëiòîì çíèæóºòüñÿ êiëüêiñòü çàñåëåíèõ ãíiçä, ïiäâèùóºòüñÿ ñìåðòíiñòü ïòàøåíÿò. Ó âîëîãi ðîêè, íàâïàêè, óñïiøíiñòü ðîçìíîæåííÿ çáiëüøóºòüñÿ. Íåãàòèâíèé âïëèâ íåñïðèÿòëèâèõ ïîãîäíèõ óìîâ ñèëüí³øå ïðîÿâëÿºòüñÿ òàì, äå áiëüøå çìiíåíà ïðèðîäà. Òàê, ó 1994 ðîö³ íà áàãàòèõ ¿æåþ äiëÿíêàõ íåçàéìàíèõ çàïëàâíèõ ëóê Äíiïðà, Ðîñi, Ñåéìó, íåçâàæàþ÷è íà ñèëüíó ïîñóõó, 3–4 ïòàøåíÿò ó ãíiçäàõ íå áóëè ðiäêiñòþ. Çîâñ³ì ³íøà êàðòèíà áóëà ïîîäàëü â³ä ð³÷îê ñåðåä ïîë³â. ²íîä³ áóâàþòü ñïðàâæí³ ëîêàëüí³ êàòàñòðîôè. Òàê, çà ïîâ³äîìëåííÿì Ê.Ñ. Áàäåöüêî¿, ó ñ. Ìîíàñòèðåöü íà Ëüâ³âùèí³ ó 1998 ðîö³ â³ä ñèëüíèõ çëèâ çàãèíóëè ïðàêòè÷íî âñ³ ïòàøåíÿòà. Âèæèëî ëèøå äâîº ëåëå÷àò ó 19 ãí³çäàõ. ßê ïîêàçàëè ñïåö³àëüí³ äîñë³äæåííÿ, ùå á³ëüøèé âïëèâ íà óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ á³ëèõ ëåëåê, í³æ ïîãîäà â ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ, ìàþòü óìîâè çèì³âë³. Ó ðîêè ç á³ëüøîþ ê³ëüê³ñòþ îïàä³â ó çîí³ Ñàõåëÿ (ïîñóøëèâà ñìóãà ï³âäåíí³øå Ñàõàðè) òà âèùîþ ïðîäóêòèâí³ñòþ ðîñëèííîãî ïîêðèâó çìåíøóºòüñÿ ñìåðòí³ñòü äîðîñëèõ ïòàõ³â, íàø³ ÷îðíîãóçè ïîâåðòàþòüñÿ âåñíîþ ðàí³øå ³ âèâîäÿòü á³ëüøå ïòàøåíÿò. Çðîçóì³ëî, ùî ïòàõè, ÿê³ ìàëè âñþ çèìó âäîñòàëü ¿æ³, øâèäøå ïåðåñóâàòèìóòüñÿ íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó ³ çìîæóòü á³ëüøå â³äêëàñòè ÿºöü. ² ÿêùî â ãí³çä³ ç’ÿâèëîñÿ 5–7 ÿºöü, òî âæå â³ä ì³ñöåâèõ óìîâ ³ äáàéëèâîñò³ áàòüê³â çàëåæàòèìå, ñê³ëüêè âèðîñòå ïòàøåíÿò. Àëå êîëè ñàìêà ïîâåðíóëàñÿ íàâåñí³ âèñíàæåíîþ ³ çìîãëà â³äêëàñòè âñüîãî 2–3 ÿéöÿ, òî á³ëüøå ëåëå÷àò íå ñòàíå íà êðèëî, õî÷ áè ¿æà ñàìà ñòðèáàëà äî ðîòà. Ëåëå÷àòà ïåðåáóâàþòü ó ãíiçäi ìàéæå äâà ìiñÿöi. Íàé÷àñò³øå äî âèëüîòó äîæèâຠ2–4 ìàëÿò, çíà÷íî ð³äøå — 1 àáî 5. Ïî 6 ïòàøåíÿò ëåëåêàì âäàºòüñÿ âèãîäóâàòè äóæå ð³äêî. Ïî 7 – âçàãàë³ â³äîì³ ëèøå ïîîäèíîê³ âèïàäêè, ÿê³ ðåºñòðóâàëèñÿ â Óêðà¿í³, Óãîðùèí³, Äàí³¿. Íàðåøò³ “àáñîëþòíèé ñâ³òîâèé ðåêîðä” ïîñòàâèëè óãîðñüê³ ëåëåêè: ó 1999 ðîö³ îäíà ç ïàð âèðîñòèëà 8 ïòàøåíÿò! 39

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Çà äàíèìè ìîí³òîðèíãîâèõ ñïîñòåðåæåíü â Óêðà¿í³ ó 1992– 2005 ðîêàõ (5490 ãí³çä ³ç ïòàøåíÿòàìè), 42% ëåëå÷èõ âèâîäê³â ïåðåä âèëüîòîì ìàëè 3 ïòàøåíÿò, 29% — 2, 20% — 4, 5% — 1, 4% — 5, 0,3% — 6, 0,02% — 7 (ºäèíèé âèïàäîê çà 14 ðîê³â ñïîñòåðåæåíü). Ó ñïðèÿòëèâ³ ðîêè çðîñòຠâ³äñîòîê á³ëüøèõ âèâîäê³â, ÷àñòêà ãí³çä ç 3 ³ 4 ïòàøåíÿòàìè ìàéæå âèð³âíþºòüñÿ, à â îêðåìèõ ì³ñöåâîñòÿõ îñòàíí³ ìîæóòü íàâ³òü ïåðåâàæàòè. Ó íåñïðèÿòëèâ³ æ ðîêè, íàâïàêè, ìàêñèìóì çì³ùóºòüñÿ íà âèâîäêè ç 2 ïòàøåíÿò. Ö³êàâî, ùî ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò, ÿêèõ óäàëîñÿ âèðîñòèòè, ìîæå çàëåæàòè â³ä òîãî, êîëè çàãí³çäèëàñÿ äàíà ïàðà. Ó ðÿä³ ºâðîïåéñüêèõ êðà¿í áóëî âèÿâëåíî, ùî ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò, ÿê³ âèëåò³ëè ç ãí³çäà, áóëà òèì ìåíøîþ, ÷èì ï³çí³øå ïðèñòóïèëè äî ðîçìíîæåííÿ ¿õ áàòüêè. Ïîâ’ÿçóºòüñÿ öå ç òèì, ùî ïòàõè, ÿê³ ïðèë³òàþòü ðàí³øå, çàéìàþòü êðàù³ ãí³çäîâ³ ä³ëÿíêè. Äî òîãî æ ó íèõ çàëèøàºòüñÿ á³ëüøå ÷àñó íà â³äíîâëåííÿ ñèë ï³ñëÿ òðèâàëî¿ ³ âèñíàæëèâî¿ ìàíäð³âêè. Âèëiò ìîëîäèõ ó íîðì³ âiäáóâàºòüñÿ ó äðóãié ïîëîâèíi ëèïíÿ — íà ïî÷àòêó ñåðïíÿ. Ïiñëÿ âèëüîòó ëåëåêè òðèìàþòüñÿ ñi쒺þ íà áëèæíiõ ëóêàõ, ïàñîâèùàõ, ùå äåÿêèé ÷àñ ïîâåðòàþòüñÿ ó ãíiçäî íà íî÷iâëþ. Ëåëå÷àòà íàâ÷àþòüñÿ ïðåìóäðîñòÿì ïîëþâàííÿ. Äåÿêèé ÷àñ äîðîñë³ ïòàõè ùå ï³äãîäîâóþòü ¿õ. Ëèøå ó â³ö³ 3 ì³ñÿö³â ìîëîä³ ëåëåêè ìîæóòü ãîäóâàòèñÿ âæå ö³ëêîì ñàìîñò³éíî. Ñi쒿 ïîñòóïîâî îᒺäíóþòüñÿ â çãðà¿. Ìiñöÿ ¿õ ôîðìóâàííÿ çàëèøàþòüñÿ ïîñòiéíèìè ç ðîêó â ðiê. Ó öåé ÷àñ ìîæíà ïîáà÷èòè æîðñòîêi áiéêè ìiæ ëåëåêàìè, êîòði íåðiäêî çàêií÷óþòüñÿ òÿæêèìè ðàíàìè ÷è íàâiòü çàãèáåëëþ äëÿ äåÿêèõ ³ç íèõ. Öi áiéêè íàðîä ïðîçâà⠓ëåëå÷èìè ñóäàìè”. Ëåãåíäà ãîâîðèòü, ùî âàòàæêè ïðîâîäÿòü ñâîºð³äíèé åêçàìåí ìîëîäèì i ñòàðèêàì íà ãîòîâíiñòü äî äàëåêîãî ïåðåëüîòó, i çãðàÿ âáèâຠàáî ïðîãàíÿº êâîëèõ i õâîðèõ. Ó ñåðïíi çãðà¿ ïî÷èíàþòü òÿãíóòèñÿ íà ïiâäåíü. Ëåòÿòü âîíè âäåíü íà âåëèêié âèñîòi. Ó íàñ çãðà¿ çâè÷àéíî íàðàõîâóþòü âiä 2–3 äî ñîòí³ ëåëåê. Àëå iíîäi ìîæíà ïîáà÷èòè é âåëèêi áàãàòîñîòåííi ñêóï÷åííÿ. Çãðà¿ ïîñòóïîâî çáiëüøóþòüñÿ íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó i íà Áàëêàíàõ ñêëàäàþòüñÿ âæå ç òèñÿ÷ ïòàõiâ. Íà ×îðíîìîðñüêîìó óçáåðåææi Áîëãàði¿ ÿêîñü ñïîñòåðiãàëè çãðàþ â 21 000 ëåëåê! Íà çèìiâëþ ÷îðíîãóçè ç ðiçíèõ ÷àñòèí ªâðîïè ëåòÿòü ðiçíèìè øëÿõàìè. ²ñíóþòü äâi ïîïóëÿöi¿ — ñõiäíà i çàõiäíà, ëiíiÿ ðîçäiëó 40

ѳìåéíà õðîí³êà ìiæ ÿêèìè — ñâîºð³äíèé âîäîä³ë — ïðîõîäèòü ÷åðåç Ãîëëàíäiþ, Ãàðö, Áàâàðiþ, Àëüïè. Ó íiìåöüêié íàóêîâié ëiòåðàòóði âîíà íàçèâàºòüñÿ ïðîëiòíîþ ìåæåþ. Ïòàõè, ùî ãíiçäÿòüñÿ íà çàõiä âiä íå¿, ì³ãðóþòü âîñåíè íà ïiâäåííèé çàõiä ÷åðåç Ôðàíöiþ, Çàõiäíó ²ñïàíiþ, Ãiáðàëòàð. Âîñåíè ïðÿìî íàä âóëèöÿìè Ãiáðàëòàðó ìîæíà ïîáà÷èòè áàãàòîòèñÿ÷íi çãðà¿. Äàëi ïåðåëiò iäå ÷åðåç Ìàðîêêî, Ìàâðèòàíiþ, çàõiäíó ÷àñòèíó Ñàõàðè. Ìiñöÿ çèìiâëi “çàõiäíèõ” ëåëåê çíàõîäÿòüñÿ â ñàâàíàõ ïiâäåííiøå Ñàõàðè âiä Ñåíåãàëó íà çàõîäi äî Êàìåðóíó íà ñõîäi. Áiëüøå âñüîãî ¿õ ñêóï÷óºòüñÿ â äîëèíàõ i äåëüòàõ ðiê Ñåíåãàë i Íiãåð òà áiëÿ îçåðà ×àä. Òóò æå çèìóþòü i ëåëåêè, ùî ãíiçäÿòüñÿ íà ïiâíi÷íîìó çàõîäi Àôðèêè. ªâðîïåéñüêi ëåëåêè, ùî ãíiçäÿòüñÿ íà ñõiä âiä “ïðîëiòíî¿ ìåæi”, ëåòÿòü âîñåíè ó ïiâäåííî-ñõiäíîìó, à ç ÑÍÄ i Ïðèáàëòèêè — ó ïiâäåííîìó íàïðÿìêó.  Óêðà¿íi iñíóº êiëüêà ãîëîâíèõ ïðîëiòíèõ øëÿõi⠗ ä³ëÿíîê, äå ÷èñåëüí³ñòü ì³ãðóþ÷èõ ïòàõ³â íàéâèùà. ×åðåç çàõiäíi îáëàñòi ëåòÿòü ëåëåêè ç Ïîëüùi, ÷åðåç Æèòîìèðñüêó i Âiííèöüêó — ç Áiëîðóñi i Ïðèáàëòèêè. Âåëèêèé ïðîëiòíèé øëÿõ ïðîõîäèòü íà ïiâäåííèé çàõiä âiä Ïîëòàâñüêî¿ äî Ìèêîëà¿âñüêî¿ îáëàñòi. Âñi òðè âîíè çëèâàþòüñÿ ó ìîãóòíié ìiãðàöiéíèé ïîòiê, ÿêèé ïðîõîäèòü ÷åðåç “âîðîòà” ìiæ Êàðïàòàìè i ×îðíèì ìîðåì. Äîñèòü ñëàáêèé ïðîëiò ñïîñòåðiãàºòüñÿ òàêîæ ïî ñõiäíîìó óçáåðåææþ ×îðíîãî ìîðÿ. Äàëi ëåëåêè ëåòÿòü ÷åðåç Áàëêàíè i Òóðå÷÷èíó. Ìàëó Àçiþ âîíè ïåðåòèíàþòü “ïî äiàãîíàëi”, çâåðòàþ÷è ïiñëÿ Áîñôîðó íà ïiâäåííèé ñõiä. Áiëÿ çàòîêè ²ñêàíäåðà âèõîäÿòü äî Ñåðåäçåìíîìîðñüêîãî óçáåðåææÿ. Ïîòiì çíîâó çâåðòàþòü íà ïiâäåíü i ÷åðåç Áëèçüêèé Ñõiä, Ñèíàéñüêèé ïiâîñòðiâ ïîòðàïëÿþòü ó äîëèíó Íiëó, âçäîâæ ÿêî¿ i ëåòÿòü íà îñíîâíi ìiñöÿ çèìiâëi ó Ñõiäíié i Ïiâäåííié Àôðèöi, äîëàþ÷è çàãàëîì ïîíàä 10 òèñÿ÷ ê³ëîìåòð³â. Ñòîìèâøèñü ïiñëÿ òðèâàëîãî ïåðåëüîòó, ïòàõè ðîáëÿòü çóïèíêó íà 4–6 òèæíiâ ó Ñõiäíîìó Ñóäàíi, ùîá âiäïî÷èòè é ïîãîäóâàòèñÿ ïåðåä ïîäàëüøîþ äîðîãîþ. ×îìó ÷îðíîãóçè ëåòÿòü òàêèì õèòðîìóäðèì øëÿõîì, à íå íàâïðîñòåöü ÷åðåç Ñåðåäçåìíå ìîðå, ÿê áàãàòî iíøèõ ïåðíàòèõ? Ïîâ’ÿçàíî öå ç òèì, ùî ëåëåêà — ïòàõ øèðÿþ÷îãî ïîëüîòó i íå ìîæå äîâãî ëåòiòè íàä ìîðåì, äîâîäèòüñÿ îáëiòàòè éîãî ç äâîõ áîêiâ, êîìó êóäè áëèæ÷å. “Àëå æ øèðÿþòü íàä ìîðåì àëüáàòðîñè, ìàðòèíè”, — ñêàæå ÷èòà÷. Ñïðàâà â òîìó, ùî iñíóþòü äâà òèïè øèðÿííÿ: ñòàòè÷íå i äèíàìi÷íå. Ïåðøå õàðàêòåðíå 41

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ñõåìà ïîëüîòó ëåëåêè ç âèêîðèñòàííÿì âèñõ³äíèõ ïîòîê³â ïîâ³òðÿ.

äëÿ “ñóõîïóòíèõ” øèðÿëüùèêiâ. Íàä ñóøåþ iñíóþòü ñòiéêi âèñõiäíi ïîòîêè çà ðàõóíîê íàãðiâàííÿ ñîíöåì çåìíî¿ ïîâåðõíi — òåðì³êè — i òàê çâàíi “ïîòîêè îáòiêàííÿ”, êîëè â³òåð íàòèêàºòüñÿ íà ïåðåïîíó — ïàãîðá, êðóòèé áåðåã, ñòiíó ëiñó i ò.ï. Äëÿ âèêîðèñòàííÿ òàêèõ ïîòîêiâ êðàùå âñüîãî ïiäõîäÿòü øèðîêi êðèëà, ÿê ó õèæèõ ïòàõiâ i ëåëåê. Íàä ìîðåì æå ïîñòiéíî âèíèêàþòü ðiçíîìàíiòíi çàâèõðåííÿ: ïîòîêè ïîâiòðÿ áàãàòîêðàòíî âiäáèâàþòüñÿ âiä õâèëü. Ó ìîðñüêèõ øèðÿëüùèêiâ äîâãi i âóçüêi êðèëà. Îñü ÷îìó âåëèêi õèæi ïòàõè, ëåëåêè òà iíøi øèðÿëüùèêè ó òàêèõ çíà÷íèõ êiëüêîñòÿõ ñêóï÷óþòüñÿ â ðàéîíi Áîñôîðó i Ãiáðàëòàðó. Íàä âîäÿíèìè ïðîñòîðàìè á³ëèé ëåëåêà ïîð³âíÿíî ëåãêî äîëຠâ³äñòàíü äî 40–50 ê³ëîìåòð³â, ó ðàç³ ãîñòðî¿ íåîáõ³äíîñò³ ìîæå ïðîëåò³òè é á³ëüøå. Àëå òðèâàëèõ “ìîðñüêèõ ìàíäð³âîê” ö³ ïòàõè óíèêàþòü. Òåõí³êà ïîëüîòó ëåëåêè íà âåëèê³ â³äñòàí³ â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ò³º¿, ùî ìè áà÷èìî á³ëÿ ãí³çäà. ³í íå ìîæå òðèâàëèé ÷àñ ìàõàòè êðèëàìè, âîíè â íüîãî ïðèñòîñîâàí³ äëÿ øèðÿííÿ. Íà àêòèâíèé ïîë³ò ÷îðíîãóç çàòðà÷ຠçàíàäòî áàãàòî åíåð㳿 ³ øâèäêî ñòîìëþºòüñÿ. Êðóæëÿþ÷è, ëåëåêà íàáèðຠâèñîòó ó âèñõ³äíèõ ïîòîêàõ ïîâ³òðÿ ³ ïîò³ì ëåòèòü ó ïåâíîìó íàïðÿìêó, ïîñòóïîâî çíèæóþ÷èñü. Øèðÿëüùèêè ï³ä ÷àñ ì³ãðàö³¿ ìîæóòü ëåò³òè ò³ëüêè âäåíü, êîëè ñîíöå äîáðå ïðîãð³âຠçåìëþ, àáî ÿêùî º äîñèòü ñò³éêèé ñèëüíèé â³òåð, âèêîðèñòîâóþ÷è ïîòîêè îáò³êàííÿ. Ïå42

ѳìåéíà õðîí³êà ðåä ïîäîëàííÿì ìîðñüêî¿ çàòîêè ÷è ïðîòîêè ëåëåêè äîâãî íàáèðàþòü âèñîòó. ßêùî ïîáëèçó º çðó÷í³ ì³ñöÿ ³ç ñò³éêèìè âèñõ³äíèìè ïîòîêàìè, òàì íåð³äêî ñêóï÷óþòüñÿ áàãàòîòèñÿ÷í³ çãðà¿. ¯õ ìîæíà ïîáà÷èòè, íàïðèêëàä, á³ëÿ Áîñôîðó. Êîëè ìè çíèçó äèâèìîñü íà êðóæëÿþ÷îãî ó âèñîêîñò³ ëåëåêó àáî îðëà, âîíè çäàþòüñÿ íàì íåïåðåâåðøåíèìè ë³òóíàìè. Áåç ºäèíîãî çìàõó êðèë ïòàõè çäàòí³ ðóõàòèñü äîñèòü òðèâàëèé ÷àñ. Àëå âñå òàê ÷óäîâî ëèøå çà ñïðèÿòëèâèõ óìîâ. Øèðÿëüùèêè ìîæóòü âèÿâèòèñÿ é ïîëîíÿíèêàìè ïîâ³òðÿ, êîëè â³òðîì ¿õ íåñå çîâñ³ì íå â òîé á³ê, êóäè ïîòð³áíî. Ïðîòèä³ÿòè æ öüîìó, ìàõàþ÷è êðèëàìè, âîíè äîâãî íå ìîæóòü. ²íîä³ ñèëüíèì â³òðîì çãðà¿ ëåëåê çàíîñèòü äàëåêî â ìîðå. Âîíè íå çäàòí³ òðèâàëèé ÷àñ ëåò³òè íàä âîäîþ ³ çìóøåí³ øóêàòè ïîðÿòóíêó íà îñòðîâàõ àáî é íà êîðàáëÿõ, ÿê³ ïðîïëèâàþòü ïîáëèçó. ßêùî í³÷îãî ïîä³áíîãî íå òðàïèòüñÿ, ïòàõ³â ÷åêຠçàãèáåëü. Ñàìå òàê³ “çàáëóêà볔 çãðà¿ çóñòð³÷àþòü ÷àñ â³ä ÷àñó íà îñòðîâàõ Ñåðåäçåìíîãî ìîðÿ, ÷àñò³øå âñüîãî íà ʳï𳠗 â³í ëåæèòü ïîðÿä ç îñíîâíîþ ì³ãðàö³éíîþ ìàã³ñòðàëëþ ÷îðíîãóç³â. Àëå é ïîñàäêà íà îñòð³â íå çàâæäè âðÿòîâóº. ßêùî â³í çíàõîäèòüñÿ äàëåêî îñòîðîíü â³ä ïðîë³òíèõ øëÿõ³â, ïîâåðíóòèñÿ ç íüîãî ñàìîñò³éíî ëåëåêè âæå íå ìîæóòü. À áóâàþòü âèïàäêè, êîëè ¿õ çàíîñèòü â³òðîì äóæå äàëåêî. 23 ñ³÷íÿ 1983 ðîêó îäíîãî ïòàõà ï³ä³áðàâ êîðàáåëü â Àòëàíòè÷íîìó îêåàí³ çà 185 ê³ëîìåòð³â íà çàõ³ä â³ä ˳ñàáîíà! ×àñ â³ä ÷àñó íåâäàë³ ìàíäð³âíèêè îïèíÿþòüñÿ íà Êàíàðñüêèõ îñòðîâàõ. 17 áåðåçíÿ 1977 ðîêó ñèëüíèé ïóñòåëüíèé â³òåð çàí³ñ íà îäèí ç íèõ çãðàþ ç 35 ëåëåê. Æîäåí ç íèõ çâ³äòè âæå íå ïîâåðíóâñÿ. Çóñòð³÷àëè á³ëèõ ëåëåê íàâ³òü íà Ñåéøåëüñüêèõ îñòðîâàõ, ùî ëåæàòü â ²íä³éñüêîìó îêåàí³ çà 1000 ê³ëîìåòð³â â³ä óçáåðåææÿ Àôðèêè. Áóâàº, ùî é íà ñóø³ âåëèê³ çãðà¿ ëåëåê ç’ÿâëÿþòüñÿ â äîñèòü íåçâè÷àéíèõ ì³ñöÿõ. Òåðèòîð³ÿ Îᒺäíàíèõ Àðàáñüêèõ Åì³ðàò³â ëåæèòü îñòîðîíü â³ä ïðîë³òíèõ øëÿõ³â öèõ ïòàõ³â ÷åðåç Àðàâ³éñüêèé ï³âîñòð³â. ßêèì æå áóëî çäèâóâàííÿ ì³ñöåâèõ æèòåë³â, êîëè 15 âåðåñíÿ 1984 ðîêó á³ëÿ ñòîëèö³ ö³º¿ êðà¿íè Àáó Äàá³ ç’ÿâèëàñÿ çãðàÿ ç 3000 á³ëèõ ëåëåê. ×îðíîãóçè, ÿê ïðàâäåøí³ ìàíäð³âíèêè, äëÿ â³äïî÷èíêó âèáðàëè íå ùî ³íøå, à òåðèòîð³þ ì³æíàðîäíîãî àåðîïîðòó, ³ íà äâ³ ãîäèíè ïàðàë³çóâàëè éîãî ðîáîòó. Âñüîãî âîíè “ãîñòþâàëè” â îêîëèöÿõ Àáó Äàá³ òèæäåíü, ëåëåê áà÷èëè íàâ³òü íàä âóëèöÿìè ì³ñòà. ³äïî÷èâøè, ïòàõè ïîëåò³ëè äàë³. 43

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Êîëè äîðîñëèé ïòàõ ïðèíîñèòü çäîáè÷, ëåëå÷àòà ïðèéìàþòü õàðàêòåðí³ ïîçè, âèïðîõóþ÷è ¿æó. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.

Âçàãàë³ íåãîäà ìîæå çàâäàâàòè öèì ïòàõàì çíà÷íèõ âòðàò. 1856 ð³ê óâ³éøîâ ó ³ñòîð³þ ÿê äóæå íåâäàëèé äëÿ á³ëîãî ëåëåêè. ×åðåç ñèëüí³ øòîðìè íà ïî÷àòêó âåñíè, ïðè÷îìó íà ïðîë³òíèõ øëÿõàõ îáîõ ïîïóëÿö³é, äóæå áàãàòî ÷îðíîãóç³â çàãèíóëî. Ïðàêòè÷íî ïî âñ³é ªâðîï³ ñïîñòåð³ãà÷³ â³äì³÷àëè ¿õ íàäçâè÷àéíî ï³çí³é ïðèë³ò ³ íèçüêó ÷èñåëüí³ñòü. Ó ñåðïí³ 1912 ðîêó â Çàõ³äí³é Ñàõàð³ ïîíàä 500 çíåñèëåíèõ ëåëåê áóëè ñï³éìàí³ òóçåìöÿìè. Ó êâ³òí³ 1935 ðîêó ñèëüíèé ï³âäåííèé â³òåð ç Àðà⳿ ïðèí³ñ ñèëüíó ï³ùàíó áóðþ. Âîíà âñòåëèëà ìàëî íå âñþ Ñèíàéñüêó ïóñòåëþ òðóïàìè ïåðíàòèõ ìàíäð³âíèê³â. 5 ñåðïíÿ 1932 ðîêó á³ëÿ îäíîãî ç ñ³ë íà ï³âíî÷³ Áîëãà𳿠ãîäóâàëîñÿ íà ëóêàõ ê³ëüêà ñîòåíü á³ëèõ ëåëåê — ÿêðàç ìîëîä³ ñòàëè íà êðèëî ³ ïî÷àëè îᒺäíóâàòèñÿ â çãðà¿. Ðàïòîì ðîçãóëÿâñÿ íå÷óâàíî¿ ñèëè ãðàä. Ç íåáà ïàäàëè øìàòêè ëüîäó äî ï³âê³ëîãðàìà âàãîþ! Äëÿ ïòàõ³â öå áóëî ñïðàâæíüîþ êàòàñòðîôîþ. ϳä ÷àñ öüîãî ãðàäó çàãèíóëî áëèçüêî 200 ëåëåê ³ ùå ç ñîòíþ çàëèøèëîñü íà ëóêàõ ç ïîëàìàíèìè íîãàìè ³ êðèëàìè. “Ïðîë³òíà ìåæà” ðîçä³ëÿº äâ³ ïîïóëÿö³¿ ÷îðíîãóç³â, ÿê³ âîñåíè â³äë³òàþòü ó ð³çí³ ñòîðîíè. Àëå öå íå ÷³òêî îêðåñëåíà ë³í³ÿ, 44

ѳìåéíà õðîí³êà íàâêîëî íå¿ ³ñíóº øèðîêà ñìóãà çì³øóâàííÿ íàïðÿìê³â — ïòàõè òóò ìîæóòü ì³ãðóâàòè ÿê â îäèí, òàê ³ â ³íøèé á³ê. Íàéö³êàâ³øå òå, ùî ð³çí³ íàïðÿìêè ïåðåëüîòó ìîæóòü ìàòè ìîëîä³ ëåëåêè, ùî âèâåëèñÿ â îäíîìó é òîìó æ ãí³çä³. ßêîñü ó 1974 ðîö³ çíàéøëè äâîõ çàê³ëüöüîâàíèõ ïòàõ³â ç îäíîãî âèâîäêó: ïåðøîãî — ó Ôðàíö³¿, äðóãîãî — â Óãîðùèí³. Ðåçóëüòàòè ê³ëüöþâàííÿ íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ Í³ìå÷÷èíè (òåðèòîð³ÿ öÿ ëåæèòü ñõ³äí³øå “ïðîë³òíî¿ ìå泔 ó çîí³ çì³øóâàííÿ) ïîêàçàëè, ùî ï³ä ÷àñ ïåðøîãî ñâîãî â³äëüîòó 3/4 ëåëåê ïðÿìóþòü íà ï³âäåííèé ñõ³ä ÷åðåç Áîñôîð ³ ÷âåðòü — íà ï³âäåííèé çàõ³ä ó íàïðÿìêó óáðàëòàðó. Àëå âæå â íàñòóïí³ ðîêè æèòòÿ ê³ëüê³ñòü ì³ãðóþ÷èõ íà ï³âäåííèé çàõ³ä ïòàõ³â ð³çêî çìåíøóºòüñÿ.  Óêðà¿í³ òåæ ³ñíóº “ïðîë³òíà ìåæà”, ÿêà ïðîõîäèòü äåñü íà ˳âîáåðåææ³ Äí³ïðà. Òî÷í³øå ïðî ¿¿ ðîçì³ùåííÿ ãîâîðèòè âàæêî ÷åðåç îáìàëü äàíèõ. ßêùî ëåëåêè ³ç çàõ³äíèõ, öåíòðàëüíèõ òà ï³âí³÷íèõ îáëàñòåé ëåòÿòü âçäîâæ çàõ³äíîãî óçáåðåææÿ ×îðíîãî ìîðÿ ³ Áîñôîð, òî ïòàõè ç³ ñõ³äíèõ îáëàñòåé ì³ãðóþòü ó ï³âäåííî-ñõ³äíîìó íàïðÿìêó äî ñõ³äíîãî ÷îðíîìîðñüêîãî óçáåðåææÿ. Ñþäè æ ëåòÿòü ³ ïòàõè ç³ ñõ³äíî¿ ÷àñòèíè àðåàëó â Ðîñ³¿. Òóò òàêîæ ³ñíóº äîñèòü øèðîêà ñìóãà çì³øóâàííÿ íàïðÿìê³â ì³ãðàö³¿. ×àñòèíà ëåëåê ³ç Ïðèäí³ïðîâ’ÿ ìîæå ëåò³òè íà ï³âäåííèé ñõ³ä. Òàê, ÷îðíîãóç, çàê³ëüöüîâàíèé ïòàøåíÿì ó Ãëîáèíñüêîìó ðàéîí³ íà Ïîëòàâùèí³ ó 1998 ðîö³, áóâ çíàéäåíèé íàïðèê³íö³ ñåðïíÿ òîãî æ ðîêó á³ëÿ ì. Íîâîðîñ³éñüêà. Îðí³òîëîãè ïðîâîäèëè ñïåö³àëüí³ äîñë³äæåííÿ ó âóçëîâèõ òî÷êàõ ïåðåëüîòó á³ëèõ ëåëåê. Îäíå ç òàêèõ ì³ñöü — çàòîêà ²ñêàíäåðà íà ï³âäí³ Òóðå÷÷èíè (êðàéí³é ï³âí³÷íî-ñõ³äíèé “êóò” Ñåðåäçåìíîãî ìîðÿ). Òóò ÷îðíîãóçè ðîáëÿòü “ïðàâèé ïîâîðîò”, ð³çêî çì³íþþ÷è íàïðÿìîê ì³ãðàö³¿. Ó 1963–1965 ðîêàõ íà çàòîö³ ²ñêàíäåðà ïðàöþâàëà åêñïåäèö³ÿ í³ìåöüêîãî îðí³òîëîãà Õ. Õåêåíðîòà. Çàòîêà ìຠáëèçüêî 70 ê³ëîìåòð³â ó äîâæèíó, øèðèíà ¿¿ — 30–40 ê³ëîìåòð³â. Ö³êàâî, ÿê âåäóòü ñåáå ëåëåêè, äîëàþ÷è öþ ïåðåïîíó. ×àñòèíà ïòàõ³â îáë³òຠçàòîêó, àëå á³ëüø³ñòü ïåðåòèíຠ¿¿ ó âåðõí³é ÷àñòèí³. Ëåòÿòü âîíè íèçüêî, íà âèñîò³ âñüîãî 1–5 ìåòð³â íàä âîäîþ. Çà çàòîêîþ çíàõîäèòüñÿ ã³ðñüêèé õðåáåò Àìàíóñ, ÿêèé ïòàõàì òðåáà òàêîæ ïîäîëàòè, òîìó âîíè ïðÿìóþòü äî ïåðåâàëó Áåëåí. Ó öüîìó ì³ñö³ óòâîðþºòüñÿ äîñèòü âóçüêà ñìóãà øèðèíîþ áëèçüêî 10 ê³ëîìåòð³â, ïî ÿê³é ëåòÿòü äåñÿòêè òèñÿ÷ ëåëåê. Ïðè öüîìó á³ëüø³ñòü ³ç íèõ ðóõàºòüñÿ íå ÷åðåç ñàì ïåðåâàë, à íàáèðຠâèñîòó ó âèñõ³äíèõ ïîòîêàõ 45

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

íàä ñõèëàìè ï³âí³÷í³øå. Çà Áåëåíîì çíàõîäèòüñÿ îçåðî ³ áàãàòà ¿æåþ áîëîòèñòà ì³ñöåâ³ñòü. Êð³ì òîãî, ï³ñëÿ ïåðåëüîòó ÷åðåç õðåáåò Àìàíóñ ëåëåêè ïîòðàïëÿþòü ó çîíó ñò³éêèõ ï³âí³÷íèõ â³òð³â, ÿê³ ñïðèÿþòü ïîäàëüø³é ì³ãðàö³¿ íà ï³âäåíü. Ïåðåëiò ëåëåê â Àôðèöi òà íà Áëèçüêîìó Ñõîä³ — ãðàíäiîçíå âèäîâèùå. Ó ìiñöÿõ çâóæåííÿ ïðîëiòíèõ øëÿõiâ ñêóï÷åííÿ ¿õ äîñÿãàþòü âåëåòåíñüêèõ ðîçìiðiâ. Òàê, ó 1955 ðîö³ íàä Ñóåöüêîþ çàòîêîþ â÷åíi ñïîñòåðiãàëè ïðîëiò áëèçüêî 40 òèñÿ÷ ïòàõiâ. Öå ñêóï÷åííÿ ëåëåê áóëî âñüîãî 30–40 ìåòð³â øèðèíîþ, çàòå â äîâæèíó âèòÿãëîñü íà 35 ê³ëîìåòð³â! À îñü ÿê îïèñóâàâ î÷åâèäåöü, ÿêèé ñïîñòåð³ãàâ ç êîðàáëÿ ïåðåë³ò á³ëèõ ëåëåê ó öüîìó æ ì³ñö³ â 1903 ðîö³, êîëè ÷èñåëüí³ñòü öèõ ïòàõ³â áóëà çíà÷íî á³ëüøîþ: “ʳëüêà òèñÿ÷ ëåëåê ïðîëåò³ëè ëàíöþãîì ç Ñèíàéñüêèõ ã³ð çîâñ³ì íèçüêî íàä â³ääàëåíèì â³ä íàñ íà 3 êì âàíòàæíèì ñóäíîì. Çà íåþ éøëà äðóãà çãðàÿ, êîòðà äîëåò³ëà äî êîðàáëÿ çà ÷âåðòü ãîäèíè, çíèçèëàñü íàä íèì ³ ïîëåò³ëà äàë³ íà Àôðèêó. Ç ñèíàéñüêîãî áîêó íå âèäíî áóëî ê³íöÿ, ç’ÿâëÿëèñü âñå íîâ³ é íîâ³ ìàñè ïòàõ³â. Âîíè ëåò³ëè ºäèíèì æèâèì ëàíöþãîì, ÿêèé í³äå íå ïåðåðèâàâñÿ, â³ä êîíòèíåíòó äî êîíòèíåíòó”. 20 áåðåçíÿ 1985 ðîêó íà îäíîìó ç ñïîñòåðåæíèõ

Îñòàíí³ æèòåë³ ñåëà. Ïîêèíóòå ñåëî ×óò³âêà íà ʳðîâîãðàäùèí³. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.

46

ѳìåéíà õðîí³êà ïóíêò³â ó ªãèïò³ çà ï³âòîðè ãîäèíè áóëî îáë³êîâàíî äî 115 òèñÿ÷ á³ëèõ ëåëåê. Ò³ëüêè îäíà âåëåòåíñüêà çãðàÿ íàðàõîâóâàëà áëèçüêî 100 òèñÿ÷ ïòàõ³â! Øëÿõ ³ç ªâðîïè äî ϳâäåííî¿ Àôðèêè çàéìຠó ÷îðíîãóç³â áëèçüêî 2 ì³ñÿö³â. Çà äåíü âîíè äîëàþòü ó ñåðåäíüîìó 150–200 ê³ëîìåòð³â. Ñåðåäíÿ øâèäê³ñòü ïîëüîòó — áëèçüêî 50 ê³ëîìåòð³â çà ãîäèíó. Äî ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ ïòàõè ëåòÿòü øâèäøå, íà çâîðîòíèé øëÿõ ³äå â íèõ áëèçüêî 1,5 ì³ñÿöÿ. Ïðî òå, äå çèìóþòü áiëi ëåëåêè, òðèâàëèé ÷àñ íå áóëî íi÷îãî âiäîìî. Ñåðåä ó÷åíèõ ïàíóâàëè ñàìi íåäîëàäíi óÿâëåííÿ. Àðèñòîòåëü, íàïðèêëàä, óâàæàâ, ùî öi ïòàõè íà çèìó âïàäàþòü ó ñïëÿ÷êó. Ëèøå â XV ñòîë³òò³ âäàëîñÿ äîâåñòè, ùî öå íå áiëüøå, íiæ ôàíòàçiÿ. Äîñë³äíèêè ïðèðîäè åïîõè Ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ â³äïðàâëÿëè ëåëåê òà é ³íøèõ ïòàõ³â çèìóâàòè... íà äíî âîäîéì. Ó ëåãåíäàõ i ïåðåêàçàõ áàãàòüîõ íàðîäiâ ìiñöÿìè çèìiâëi ÷îðíîãóç³â âêàçóâàëèñÿ ðiçíîìàíiòíi êàçêîâi îñòðîâè òà êðà¿íè i íàâiòü ðàé (ñàìå çâ³äñè, äî ðå÷³, ïîõîäèòü óêðà¿íñüêèé âèðàç “ïòàõè â³äë³òàþòü ó âèð³é”, âèð³é — ðàé äàâí³õ ñëîâ’ÿí). Àëå îñü ó 1822 ðîö³ ó íiìåöüêîìó ìiñòi Âiñìàði áóâ ñïiéìàíèé ïòàõ, ó øè¿ ÿêîãî ñòèð÷àëà àôðèêàíñüêà ñòðiëà. Âîíà ïðîáèëà øêiðó i ì’ÿçè, àëå íå çàâäàëà ñåðéîçíèõ ïîðàíåíü, i ëåëåêà çàëèøèâñÿ æèòè. Òàê ç’ÿâèâñÿ ïåðøèé âàãîìèé äîêàç òîãî, ùî íàøi ÷îðíîãóçè âiäëiòàþòü íà çèìó â Àôðèêó. Ç òîãî ÷àñó áóëî âèÿâëåíî áëèçüêî 20 òàêèõ ïòàõiâ ³ç çàñòðÿãëèìè â òiëi ñòðiëàìè. Îñòàòî÷íî âèÿñíèòè äàâíþ çàãàäêó ïðèðîäè âäàëîñÿ ëèøå çàâäÿêè øèðîêîìó çàñòîñóâàííþ êiëüöþâàííÿ. Ëåëåêè ç Óêðà¿íè ó çèìîâi ìiñÿöi áóëè çíàéäåíi â ÏÀÐ, Êåíi¿, Òàíçàíi¿. Íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ ÷îðíîãóçè âåäóòü êî÷îâå æèòòÿ. Íàäîâãî çóïèíÿþòüñÿ òàì, äå âäîñòàëü õàð÷³â. Çäåá³ëüøîãî ïòàõè ì³ãðóþòü äî ϳâäåííî¿ Àôðèêè, àëå â îêðåì³ ðîêè ìîæóòü çèìóâàòè é ï³âí³÷í³øå — ó Êåí³¿ é Òàíçàí³¿. Öå çàëåæèòü â³ä çàïàñ³â ¿æ³. Õî÷à â³äîì³ âèïàäêè é â³ðíîñò³ ñòðîãî âèçíà÷åíèì ì³ñöÿì çèì³âë³. Òàê, çàê³ëüöüîâàíèé ëåëåêà íà ïð³çâèñüêî Áîá, ÿêèé ãí³çäèâñÿ ó Øëåçâ³ã-Ãîëüøòåéí³ (ï³âí³÷ ͳìå÷÷èíè), ïðîòÿãîì 10 ðîê³â ç’ÿâëÿâñÿ êîæíîãî ðàçó íà îäí³é ³ ò³é æå ôåðì³ â dzìáàáâå. ßê óñòàíîâèâ Õ. Øóëüö, ðîçì³ùåííÿ ëåëåê íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ â Àôðèö³ âèçíà÷àºòüñÿ ïåðø çà âñå çàïàñàìè ¿æ³.  ïåðøó ÷åðãó âîíè âèáèðàþòü âîëîã³ ì³ñöÿ, àëå êîëè çíàõîäÿòü äóæå áàãàò³ êîðìîâ³ óã³ääÿ, ìîæóòü ïåðåáèðàòèñÿ ³ â ïîñóøëèâ³. Çà âåëèêîþ çãðàºþ ñàðàíè çàëþáêè íàâ³äàþòüñÿ é äî ïóñòåë³. Ó 47

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ëåñîòî (ϳâäåííà Àôðèêà) Õ. Øóëüö ó 1987 ðîö³ âçàãàë³ âèÿâèâ 200 çèìóþ÷èõ ëåëåê ó ãîðàõ íà âèñîò³ áëèçüêî 2000 ìåòð³â. Çà ñâ³ä÷åííÿì ì³ñöåâèõ æèòåë³â, áóçüêè ç’ÿâëÿþòüñÿ òàì ùîðîêó. Ùî ðîáèòè öèì òåïëîëþáíèì ïòàõàì ó íåãîñòèííîìó ã³ðñüêîìó êë³ìàò³, çàì³ñòü òîãî, ùîá í³æèòèñÿ ï³ä ï³âäåííèì ñîíå÷êîì? Âñå ïîÿñíèëîñÿ ïðîñòî: âîäîéìè òóò êèø³ëè çåìíîâîäíèìè. À îñü ó òåïë³é, àëå ïîñóøëèâ³é ñàâàí³ íåïîäàë³ê ¿õ íå çíàéäåø. Íàé÷àñò³øå æ ÷îðíîãóçè â Àôðèö³ â³ääàþòü ïåðåâàãó êîðîòêîòðàâíèì ñàâàíàì ³ ëþöåðíîâèì ïîëÿì, îõî÷å â³äâ³äóþòü ì³ëêîâîäí³ âîäîéìè. Îñiííié ïåðåëiò ëåëåê â Óêðà¿íi ïðîõîäèòü ó ñåðïí³ — âåðåñíi, ì³ñöÿìè çàòÿãóºòüñÿ äî æîâòíÿ, àëå ïîîäèíîêèõ çàïiçíiëèõ ïòàõiâ ìîæíà ïîáà÷èòè çð³äêà àæ â ëèñòîïàä³. À ß.ª. Øòèðêàëî ñïîñòåðiãàâ 4 ãðóäíÿ 1985 ðîêó íàä ²âàíîÔðàíêiâñüêîì íàâiòü çãðàþ ç êiëüêîõ äåñÿòêiâ ëåëåê. ²íîäi ÷îðíîãóçè âçàãàëi çàëèøàþòüñÿ íà çèìiâëþ â íàøèõ øèðîòàõ. Ïåðåâàæíî öå õâîði, ïîðàíåíi àáî çíåñèëåí³ ïòàõè, ÿêi íå çìîãëè ïðîäîâæèòè âàæêèé ïåðåëiò. Çíà÷íà ÷àñòèíà ¿õ ãèíå, àëå íà äîïîìîãó ëåëåêàì ïðèõîäÿòü ëþäè. Âiäîìî äåñÿòêè âèïàäêiâ, êîëè ÷îðíîãóçè óñïiøíî ïðîâîäèëè çèìó íà îáiéñòi. Çâè÷àéíî ¿õ òðèìàþòü ó áóäèíêó ÷è â ñàðà¿ ðàçîì ³ç äîìàøíiìè ïòàõàìè. Äåÿêi ëåëåêè ìîæóòü íàâiòü âiëüíî ðîçãóëþâàòè ïî çàñíiæåíèõ âóëèöÿõ, ïîâåðòàþ÷èñü íà íi÷ äî ñâî¿õ ðÿòiâíèêiâ.  îäíîìó ç ñ³ë Ðóìóí³¿ ëåëåêà æèâ ó ñòàéí³ ðàçîì ç ê³íüìè á³ëüøå 10 ðîê³â. Ïðî äîïîìîãó õâîðèì i ïîðàíåíèì áóçüêàì ìè ùå áóäåìî ãîâîðèòè, çàðàç æå áiëüø öiêàâi äëÿ íàñ âèïàäêè çèìiâëi öiëêîì çäîðîâèõ ïòàõiâ, ÿêi âñþ çèìó òðèìàþòüñÿ íà âîëi. Ó ñåëi Êðàñíå Äðóãå íà Êè¿âùèíi òðè ðîêè ïiäðÿä çèìóâàâ ëåëåêà. Âií âiëüíî ëiòàâ ïî ñåëó i éîãî îêîëèöÿõ, ãîäóâàâñÿ áiëÿ ði÷êè Êðàñíî¿ i íà ïòàõîôåðìi. Çèìóâàâ íà âîëi, ëèøå çðiäêà çàëiòàþ÷è äî ëþäåé, i ëåëåêà â ñåëi Áåðåçiâöi ²âàíîÔðàíêiâñüêî¿ îáëàñòi. À â ñåëi Þâiëåéíîìó íà Õåðñîíùèíi ó íå äóæå õîëîäíi çèìè ñïîñòåðiãàþòü ïîîäèíîêèõ ÷îðíîãóçiâ íà âîäîñêèäi êàíàëó. Çîâñiì äèâîâèæíó iñòîðiþ ðîçïîâiâ ó÷èòåëü À.². Ãîïöié ç ìiñòà Áàëàêëå¿ Õàðêiâñüêî¿ îáëàñòi. Æèòåëü ñåëà ×åðâîíà Ãóñàðiâêà Áàëàêëåéñüêîãî ðàéîíó ª.Ï. Ïîíîìàðåíêî ïiäiáðàâ âîñåíè ëåëåêó ç ïîøêîäæåíîþ íîãîþ. Ïòàõ áëàãîïîëó÷íî ïðîâiâ çèìó ðàçîì ç êóðàìè i âåñíîþ ïî÷àâ ëiòàòè. Âîñåíè âií çíîâó íå âiäëåòiâ, à çàëèøèâñÿ çèìóâàòè â ñåëi. Ëåëåêà ïîäðóæèâñÿ ç ëþäüìè, îñîáëèâî ç³ øêîëÿðàìè. Éîãî ÷àñòî ìîæíà áóëî ïîáà48

ѳìåéíà õðîí³êà ÷èòè íà ïîëi, äå äiòè çáèðàëè êîëãîñïíi ïîìiäîðè. Íàñòóïíó çèìó ÷îðíîãóç ïðîâiâ ó áðèãàäèðà òðàêòîðíî¿ áðèãàäè ².ß. Ñàðàÿ. Ïòàõà ïðîçâàëè Âàñüêîþ. Âåñíîþ âií çíàéøîâ ñîái ïîäðóãó i îáçàâiâñÿ ñi쒺þ. Âèðîñòèëè ÷îòèðüîõ ëåëå÷àò. Çíîâó ïðèéøëà îñiíü, i çíîâó ëåëåêà íå âiäëåòiâ, à çàëèøèâñÿ â ðiäíîìó ñåëi. Âçèìêó Âàñüêà ñïîêiéíî áðàâ ¿æó ïðÿìî ç ëþäñüêèõ ðóê

Ïîêè ëåëå÷àòà ìàë³, îäèí ³ç äîðîñëèõ ïòàõ³â ïðàêòè÷íî âåñü ÷àñ âàðòóº íà ãí³çä³. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.

íà âóëèöÿõ. Íåðiäêî ç’ÿâëÿâñÿ áiëÿ øêîëè, äå ó÷íi òà ïðàöiâíèêè ¿äàëüíi çàâæäè ïðèãîùàëè éîãî ÷èìîñü ñìà÷íåíüêèì. Íà íàñòóïíèé ðiê âñå ïîâòîðèëîñü: Âàñüêà çàãíiçäèâñÿ, ñàìêà i ïòàøåíÿòà âiäëåòiëè, à âií çàëèøèâñÿ â ñåëi. Íî÷óâàâ íà êîëãîñïíié ôåðìi, àáî äå ïðèéäåòüñÿ ïî ñåëó. Ó áiëüø òåïëîìó Çàêàâêàççi çèìiâëÿìè ëåëåê íiêîãî íå çäèâóºø. Òàê, ó Âiðìåíi¿ â äîëèíi ð³÷êè Àðàêñ, çà äàíèìè Ì.Ñ. Àäàìÿíà, ó ñi÷íi — ëþòîìó ìîæíà íàðàõóâàòè äî êiëüêîõ ñîòåíü ïòàõiâ. ×èìàëî ëåëåê çèìóº òàêîæ â ²ñïàí³¿, Ïîðòóãà볿 òà äåÿêèõ ³íøèõ êðà¿íàõ. Áàãàòî ö³êàâîãî ïðî ì³ãðàö³¿ ëåëåê âäàëîñÿ âñòàíîâèòè çàâäÿêè âèêîðèñòàííþ ñóïóòíèêîâî¿ òåëåìåò𳿠— íà ñï³éìàíîãî 49

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ïòàõà îäÿãàºòüñÿ ñïåö³àëüíèé ïîðòàòèâíèé ïåðåäàâà÷, ñèãíàëè â³ä ÿêîãî îòðèìóþòü ÷åðåç ñóïóòíèê. Òàêèì ÷èíîì ìîæíà äåòàëüíî ïðîñòåæèòè ïåðåñóâàííÿ ïîì³÷åíî¿ îñîáèíè, ñòðîêè ïåðåëüîò³â, ì³ñöÿ ³ òðèâàë³ñòü çóïèíîê. Äî òîãî æ, îñê³ëüêè êîîðäèíàòè ïåðåáóâàííÿ òàêîãî ïòàõà íåâàæêî âñòàíîâèòè (íå ò³ëüêè ÷åðåç ñóïóòíèê, à é ïðè äîïîìîç³ ðàä³îïåëåíãàòîðà), éîãî ìîæíà ñóïðîâîäæóâàòè íà ìàøèí³, ïðîâîäÿ÷è ðåòåëüí³ ñïîñòåðåæåííÿ. Âèÿâèëîñÿ, ùî ì³ñöÿ çèì³âë³ çàõ³äíî¿ òà ñõ³äíî¿ ïîïóëÿö³é íå ³çîëüîâàí³ îäí³ â³ä îäíèõ. Òàê, îäèí ç³ “ñõ³äíèõ” ëåëåê (ç³ Ñõ³äíî¿ Í³ìå÷÷èíè) çàáðàâñÿ àæ ó ͳãåð³þ äî ñâî¿õ “çàõ³äíèõ” ðîäè÷³â. Éîãî øëÿõ âäàëîñÿ äåòàëüíî ïðîñòåæèòè ÷åðåç ñóïóòíèê. Ïòàõ äîñèòü äîâãî øóêàâ çðó÷íå ì³ñöå äëÿ òðèâàëîãî â³äïî÷èíêó, íàðåøò³ çóïèíèâñÿ â ðàéîí³ îçåðà ×àä. Çà çèìó â³í ùå äâ³÷³ ïåðåáèðàâñÿ â ³íø³ ì³ñöÿ. Çàê³ëüöüîâàíèõ “ñõ³äíèõ” ëåëåê çíàõîäèëè ó Öåíòðàëüí³é ³ Çàõ³äí³é Àôðèö³ é ðàí³øå. Òàê, îäèí ç åñòîíñüêèõ ÷îðíîãóç³â áóâ ñï³éìàíèé ï³ä ÷àñ çèì³âë³ â ͳãåð³. Òåïåð æå âñÿ ñóêóïí³ñòü ç³áðàíèõ äàíèõ äîçâîëÿº â÷åíèì ïðèïóñêàòè, ùî â Öåíòðàëüí³é Àôðèö³ ³ñíóº ñâîºð³äíà çîíà çì³øóâàííÿ, äå çóñòð³÷àþòüñÿ ïòàõè ç îáîõ ïîïóëÿö³é. Òóò äåÿê³ ç ëåëåê ìîæóòü çì³íþâàòè ñâîº “ãðîìàäÿíñòâî”, ïðèñòàþ÷è äî çãðàé “³íîçåìö³â” ³ ïîâåðòàþ÷èñü íà ãí³çäóâàííÿ â çîâñ³ì ³íø³ êðà¿. Öå ÿâèùå íàçèâàºòüñÿ U-ïîä³áíîþ ì³ãðàö³ºþ, êîëè ïòàõ ïîâåðòàºòüñÿ ç çèì³âë³ ³íøèì øëÿõîì ³ â ³íøå ì³ñöå. Äëÿ äåêîãî ç ïåðíàòèõ, íàïðèêëàä êà÷îê, òàê³ âèêðóòàñè — äîñèòü çâè÷íå ÿâèùå. Àíàë³ç ñóïóòíèêîâîãî ïðîñòåæóâàííÿ 140 í³ìåöüêèõ ëåëåê ïîêàçàâ, ùî â öèõ ïòàõ³â ìîæóòü ó äîñèòü øèðîêèõ ìåæàõ çì³íþâàòèñÿ øëÿõè ³ ñòðîêè ì³ãðàö³¿, ì³ñöÿ çèì³âë³ òà çóïèíêè ï³ä ÷àñ ïåðåëüîò³â, àëå ïðè ìîæëèâîñò³ âîíè çàëèøàþòüñÿ ïîñò³éíèìè. Çì³íè âèêëèêàþòüñÿ çîâí³øí³ìè ôàêòîðàìè, ïåðåäóñ³ì óìîâàìè æèâëåííÿ. À ïåðåëüîòè îäíîãî ç ëåëåê, çàê³ëüöüîâàíîãî ïòàøåíÿì ó 2000 ðîö³ â Êàë³í³íãðàäñüê³é îáëàñò³, âäàëîñÿ ïðîñòåæóâàòè ïðîòÿãîì 4 ðîê³â. Ïòàõ öåé ïîñòàâèâ ïåðåä ó÷åíèìè íåìàëî çàãàäîê, ³ éîãî ìàíäð³âêè âèÿâèëèñÿ ñïðàâæíüîþ ïòàøèíîþ îä³ññåºþ. Ïî÷àëîñÿ ç òîãî, ùî â³í ðàçîì ³ç çãðàºþ ðîäè÷³â ïîëåò³â âîñåíè íà ï³âäåííèé çàõ³ä, õî÷à íîðìàëüíèé íàïðÿìîê îñ³ííüî¿ ì³ãðàö³¿ ïðèáàëò³éñüêèõ ÷îðíîãóç³â — ï³âäåííèé ñõ³ä, äî Áîñôîðó. Ëåëåêà ïðèëåò³â ó Ôðàíö³þ, 3 æîâòíÿ äîñÿã óçáå50

ѳìåéíà õðîí³êà ðåææÿ Ñåðåäçåìíîãî ìîðÿ, à äàë³ ê³ëüêà äí³â ïåðåì³ùóâàâñÿ âçäîâæ áåðåãà íà ñõ³ä. Àëå øâèäêî éîìó öå íàáðèäëî, ³ á³ëÿ ì. Ñàí-Òðîïå 7 æîâòíÿ ïòàõ ïîëåò³â íàâïðîñòåöü ÷åðåç ìîðå äî Àôðèêè, ùî, ÿê óæå ãîâîðèëîñÿ, ëåëåêè ðîáëÿòü âêðàé ð³äêî. Íàñòóïíîãî äíÿ íàø ìàíäð³âíèê áóâ óæå â Òóí³ñ³. Íà æàëü, çàëèøèëîñÿ íåâ³äîìèì, ÷è çóïèíÿâñÿ â³í ïåðåïî÷èòè íà îäíîìó ç îñòðîâ³â, àäæå øëÿõ ÷åðåç ìîðå ñêëàâ ÿê ì³í³ìóì 752 ê³ëîìåòðè. Äî ñåðïíÿ 2001 ðîêó ëåëåêà òðèìàâñÿ íà äîñèòü íåâåëèê³é òåðèòî𳿠íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ Òó- Íåáî êëè÷å. Ïåðåä âèëüîòîì ïòàøåíÿòà âñå ÷àñò³øå ïðîáóþòü êðèëà, ìîæóòü íàí³ñó ³ ï³âí³÷íîìó ñõîä³ â³òü ï³äë³òàòè íà ïàðó ìåòð³â íàä ãí³çäîì. Àëæèðó, êî÷óþ÷è ç Ôîòî Â.À. Âîëîøèíà. ì³ñöÿ íà ì³ñöå, àæ ïîêè ïåðåë³òíèé ³íñòèíêò çíîâó íå ïîêëèêàâ ó äîðîãó. À äàë³ â³í çðîáèâ ùå îäèí â÷èíîê, ã³äíèé íàéêðàùèõ ìàíäð³âíèê³â, — ïîëåò³â íà ï³âäåíü ïðÿìî ÷åðåç Ñàõàðó, äîñÿãøè ï³âäíÿ ͳãåðó. Çèìó ïòàõ ïðîâ³â ó ðàéîí³ îçåðà ×àä íà ï³âí³÷íîìó ñõîä³ Í³ãå𳿠³ íà ï³âíî÷³ Êàìåðóíó. Êîëè ïðèéøëà âåñíà, ëåëåêà çíîâó ïîëåò³â íà ï³âí³÷, ³ çíîâó íàâïðîñòåöü ÷åðåç Ñàõàðó. 8 áåðåçíÿ â³í áëàãîïîëó÷íî äîñÿã óçáåðåææÿ ìîðÿ íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ Àëæèðó, äå ïðîâ³â äâà ì³ñÿö³. Ó òðàâí³ íåâòîìíèé ìàíäð³âíèê ïîïðÿìóâàâ íà çàõ³ä äî óáðàëòàðó, äå é ïåðåëåò³â íà ºâðîïåéñüêèé áåðåã. Äðóãå ñâîº ë³òî ëåëåêà ïðîâ³â íà ï³âíî÷³ ²ñïàí³¿. Òóò éîìó, ñõîæå, ñïîäîáàëîñÿ, áî âîñåíè äàëåêî íå ïîëåò³â — çèìóâàâ íà ï³âäí³ êðà¿íè. Òà âñå æ ìàíäðè ìàíäðàìè, à áàòüê³âùèíà êëèêàëà äî ñåáå, ³ íàïðèê³íö³ áåðåçíÿ 2003 ðîêó íàø Îä³ññåé ç’ÿâèâñÿ íà ï³âíî÷³ 51

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ïîëüù³ íåïîäàë³ê â³ä Îëüøòèíà, çà 220 ê³ëîìåòð³â â³ä ì³ñöÿ íàðîäæåííÿ. Òóò â³í ïðîâ³â óñå ë³òî, íà æàëü íå âäàëîñÿ ç’ÿñóâàòè, ÷è ïòàõ áðàâ ó÷àñòü ó ðîçìíîæåíí³. 24 ñåðïíÿ 2003 ðîêó ëåëåêà çíîâó â³äïðàâèâñÿ ó äàëåêó ïîäîðîæ, öüîãî ðàçó “ïðàâèëüíèì” øëÿõîì — íà ï³âäåííèé ñõ³ä äî Áîñôîðó. Çèìóâàâ â³í ñïî÷àòêó á³ëÿ îçåðà ×àä, ïîò³ì ïåðåáðàâñÿ äî Çàõ³äíîãî Ñóäàíó. 1 áåðåçíÿ 2004 ðîêó ïî÷àâñÿ ïåðåë³ò ó ð³äí³ êðà¿. Íåçàáàðîì ïåðåäàâà÷ ïî÷àâ äàâàòè çáî¿, ñèãíàë ñòàâ ìåíø ÷³òêèì ³ ðåãóëÿðíèì. Âñå æ çàô³êñîâàíî, ùî 5 êâ³òíÿ ïòàõ áóâ óæå íà ï³âäåííîìó ñõîä³ Áîëãàð³¿, à 14 êâ³òíÿ — íà ï³âíî÷³ Ïîëüù³. Äàë³ ñèãíàëè â³ä ïåðåäàâà÷à ïðèïèíèëèñÿ. Áóäåìî ñïîä³âàòèñÿ, ùî â³í ïðîñòî âèéøîâ ç ëàäó ³ ç ïòàõîì í³÷îãî ëèõîãî íå òðàïèëîñÿ. Öÿ îä³ññåÿ, äî ðå÷³, äîáðå ³ëþñòðóº çäàòí³ñòü ïåðåë³òíèõ ïòàõ³â íå ïðîñòî äî îð³ºíòàö³¿ — âì³ííÿ âèáðàòè â³ðíèé íàïðÿìîê ðóõó, à äî íàâ³ãàö³¿ — ñïðîìîæíîñò³ ïåðåì³ùóâàòèñÿ ç òî÷êè â òî÷êó. À äëÿ öüîãî òðåáà âì³òè âèçíà÷àòè ñâîº ì³ñöåïåðåáóâàííÿ. Ëåëåêà çóì³â ä³ñòàòèñÿ ïîòð³áíèõ êðà¿â ÿê ç îäíîãî, òàê ³ ç ³íøîãî ê³íöÿ ªâðîïè. Ãðóïà îðí³òîëîã³â ï³ä êåð³âíèöòâîì ïðîôåñîðà Ï. Áåðòãîëüäà ç ͳìå÷÷èíè ïðîâåëà êîìïëåêñíå äîñë³äæåííÿ ì³ãðàö³¿ á³ëîãî ëåëåêè. Îäíî÷àñíî ïðîâîäèëèñÿ ñïîñòåðåæåííÿ â ïðèðîä³, äîñë³äæåííÿ ô³ç³îëî㳿 ïòàõ³â, ÿêèõ óòðèìóâàëè ó âîëüºðàõ, çáèðàëèñÿ äàí³ çà äîïîìîãîþ ñóïóòíèêîâî¿ òåëåìåòð³¿. Âèÿâèëîñÿ, ùî â á³ëîãî ëåëåêè, ïðèíàéìí³ íà ñõ³äíîìó ïðîë³òíîìó øëÿõó, çîâñ³ì îñîáëèâèé òèï ì³ãðàö³¿, ïîêè ùî íå â³äîìèé äëÿ ³íøèõ ïòàõ³â. Äëÿ íüîãî õàðàêòåðíèé äóæå øâèäêèé ïåðåë³ò â³ä ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ äî çîíè ïåðåïî÷èíêó ó Ñõ³äí³é Àôðèö³. ³ääàëü ó 4600 ê³ëîìåòð³â ÿê äîðîñë³, òàê ³ ìîëîä³ ïòàõè äîëàþòü â ñåðåäíüîìó çà 18–19 äí³â. Çà íîðìàëüíèõ óìîâ áóçüêè ëåòÿòü ùîäíÿ, ïðîâîäÿ÷è “íà êðèëàõ” ïî 8–10 ãîäèí. Òðèâàë³, îñîáëèâî áàãàòîäåíí³, çóïèíêè òðàïëÿþòüñÿ ëèøå ÿê âèêëþ÷åííÿ ³ ïîâ’ÿçàí³ ïåðåäóñ³ì ³ç íåñïðèÿòëèâèìè çîâí³øí³ìè óìîâàìè — çàòÿæíà íåãîäà ³ ò.ï. Ëåëåêè, íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ïåðåë³òíèõ ïòàõ³â, íå çàïàñàþòü ó çíà÷í³é ê³ëüêîñò³ æèðîâ³ ðåçåðâè — “ïàëüíå” íà ÷àñ òðèâàëî¿ ì³ãðàö³¿. Äëÿ ïòàõ³â, ùî ïåðåáóâàþòü ó ì³ãðàö³éíîìó ñòàí³, õàðàêòåðíà òàê çâàíà “ã³ïåðôàã³ÿ” — ïåðå¿äàííÿ: äîâîäèòüñÿ ïîñò³éíî ïîïîâíþâàòè “áåíçîáàêè”, ÿê³ øâèäêî ïîðîæí³þòü. Á³ëèé ëåëåêà æ ìîæå äîëàòè çíà÷í³ â³äñòàí³ âçàãàë³ í³÷îãî íå ¿âøè. ³ä ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ 52

ѳìåéíà õðîí³êà

Ñåðåäíüîñòàòèñòè÷íå ëåëå÷å ñ³ìåéñòâî â Óêðà¿í³ âèðîùóº òðîº ìàëÿò. ×åòâåðî ïòàøåíÿò ó âèâîäêó ìîæíà ÷àñò³øå ïîáà÷èòè òàì, äå º ãàðí³ êîðìîâ³ óã³ääÿ. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.

àæ äî Ñõ³äíî¿ Àôðèêè ó íüîãî ïðàêòè÷íî íå â³äáóâàºòüñÿ â³äíîâëåííÿ âàãè ò³ëà. Ñêiëüêè æèâóòü ëåëåêè? Ó çîîïàðêàõ ðåêîðä — 35 ðîê³â. Ó ïðèðîäi, çâiñíî, òðèâàëiñòü æèòòÿ ìåíøà. Çâè÷àéíî âîíà íå ïåðåâèùóº 10 ðîêiâ, àëå äåÿêi ëåëåêè ìîæóòü äîæèâàòè íàâiòü äî 20–25. À îäíîãî ðàçó ó ͳìå÷÷èí³ çíàéøëè çàê³ëüöüîâàíîãî ïòàõà, ÿêîìó áóëî 29 ðîêiâ! Ñåðåäíÿ æ òðèâàë³ñòü æèòòÿ á³ëîãî ëåëåêè — 8–9 ðîê³â. Ïðè÷îìó äåõòî ç “ä³ä³â” çáåð³ãຠäîñèòü ìîëîäåöüêîãî çäîðîâ’ÿ, ùîá ìàòè ïîâíîö³ííó ñ³ì’þ. ³äîìèé âèïàäîê, êîëè çàê³ëüöüîâàíîãî ëåëåêó çíàéøëè íà ãí³çä³ ó â³ö³ 25 ðîê³â. Çàâäÿêè êiëüöþâàííþ ÷åñüêi îðíiòîëîãè çìîãëè âñòàíîâèòè òàêå ñïiââiäíîøåííÿ ìiæ âiêîâèìè ãðóïàìè: ÷âåðòü — ïòàõè ó â³ö³ 3–4 ðîêè, ïîëîâèíà — â³ä 5 äî 9 ðîê³â. “Ñòàðèê³â” ïîíàä 20 ðîê³â — âñüîãî 3%. Ñòàòåâîçð³ëèìè ëåëåêè ñòàþòü ÿê ïðàâèëî ó 3–5 ðîê³â, àëå ³íêîëè îáçàâîäÿòüñÿ ñ³ì’ºþ íàâ³òü ó 2. Á³ëüø³ñòü ìîëîäèõ ïòàõ³â ïðîâîäèòü ïåðøèé ð³ê íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ ÷è øëÿõàõ ïåðåëüîòó. Ó êîëèøí³é Ñõ³äí³é Ïðóññ³¿ ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ðîê³â ïðîâîäè53

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ëîñÿ ê³ëüöþâàííÿ ïòàøåíÿò. Ïîâòîðí³ çíàõ³äêè ïòàõ³â ³ç ê³ëüöÿìè ïîêàçàëè, ùî 1–2-ð³÷í³ ëåëåêè çîâñ³ì íå ïîâåðòàëèñü ó ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ, 3-ð³÷í³ — ñêëàäàëè ëèøå 7% çíàõ³äîê. Îðí³òîëîã Â. ˳ááåðò ïðîàíàë³çóâàâ çóñòð³÷³ ëåëåê, çàê³ëüöüîâàíèõ ïòàøåíÿòàìè â ͳìå÷÷èí³. Âèÿâèëîñÿ, ùî îäíîð³÷í³ ïòàõè áëóêàþòü íàéäàë³ — ëèøå òðåòèíà ç íèõ áóëà âèÿâëåíà âë³òêó áëèæ÷å çà 1000 ê³ëîìåòð³â â³ä ì³ñöÿ ê³ëüöþâàííÿ. Ç â³êîì öåé â³äñîòîê âñå çá³ëüøóâàâñÿ: âæå 90% 3–4-ð³÷íèõ ëåëåê ïåðåáóâàëè â ãí³çäîâèé ïåð³îä ó ö³é çîí³. Ô. Áà³ðëÿéí çà ðåçóëüòàòàìè ê³ëüöþâàííÿ âèÿâèâ, ùî ìîëîä³ ÷îðíîãóçè ï³ñëÿ ñâ ïåðøî¿ çèì³âë³ òàêîæ âèðóøàþòü ó íàïðÿìêó îáëàñò³ ãí³çäóâàííÿ, àëå äîñÿãàþòü ¿¿ äóæå ð³äêî. Çíà÷íà ÷àñòèíà 1–2-ð³÷íèõ ëåëåê âçàãàë³ ïðîâîäÿòü ë³òî ï³âäåíí³øå Ñàõàðè. Àëå âæå 3-ð³÷í³ ïòàõè ó ãí³çäîâèé ïåð³îä òàì íå òðàïëÿþòüñÿ âçàãàë³. Âñòàíîâëåíî, ùî ³ í³ìåöüê³, é ïîëüñüê³ ëåëåêè âïåðøå ç’ÿâëÿþòüñÿ ó ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ ñàìå ó 3-ð³÷íîìó â³ö³. Âèíÿòêè áóâàþòü ð³äêî. Ìîëîä³ íåñòàòåâîçð³ë³ ëåëåêè óòâîðþþòü çãðà¿, ÿê³ âåäóòü áðîäÿ÷èé ñïîñ³á æèòòÿ. Âîíè òðèìàþòüñÿ ó áàãàòèõ ¿æåþ ì³ñöÿõ — íà ëóêàõ, ïàñîâèùàõ ³ ò.ï. ßê ïðàâèëî, òàê³ çãðà¿ íàðàõîâóþòü íå á³ëüøå ê³ëüêîõ äåñÿòê³â ïòàõ³â. Òàê, çà ñïîñòåðåæåííÿìè Â.Ì. Áàáêà, ó çàïëàâ³ Äåñíè á³ëÿ Îñòðà â ë³òí³õ çãðàÿõ ëåëåê áóëî â³ä 8 äî 46 ïòàõ³â. Ëèøå äâ³÷³ ñïîñòåð³ãàëèñÿ á³ëüø³ — 80 ³ 102 ëåëåêè. Àëå ³íîä³ òðàïëÿþòüñÿ é ñêóï÷åííÿ ç ñîòåíü ÷îðíîãóç³â. Íåçâè÷àéíî âåëèê³ ë³òí³ çãðà¿ ëåëåê ñïîñòåð³ãàëèñÿ â Óêðà¿í³ ó 1994 ðîö³. Ç ð³çíèõ îáëàñòåé ïðèõîäèëè ïîâ³äîìëåííÿ ïðî çóñòð³÷³ çãðàé ç 50–100 ³ á³ëüøå ïòàõ³â. Íà äí³ïðîâñüêèõ ëóêàõ á³ëÿ ñåëà Ñóøêè ó ×åðêàñüê³é îáëàñò³ âë³òêó òðèìàëîñÿ ñêóï÷åííÿ äî 300 á³ëèõ ëåëåê. Ñåëÿíè íàâ³òü æàë³ëèñÿ, ùî ïòàõè ïîòîëî÷èëè òðàâó íà ñ³íîêîñàõ! Òàêà âåëèêà ê³ëüê³ñòü ìîëîäèõ ëåëåê ìîæå áóòè ïîâ’ÿçàíà ç òèì, ùî ïîïåðåäí³ ðîêè áóëè äóæå ñïðèÿòëèâèìè äëÿ öèõ ïòàõ³â, ³ âîíè âèâåëè áàãàòî ïòàøåíÿò. ˳òí³ áðîäÿ÷³ çãðà¿ ÷îðíîãóç³â ñïîñòåð³ãàþòü ³ â ï³âí³÷í³é ÷àñòèí³ àðåàëó, íàïðèêëàä, ó Ïðèáàëòèö³ òà Ëåí³íãðàäñüê³é îáëàñò³. ×àñ â³ä ÷àñó òàì òàêîæ òðàïëÿþòüñÿ ñîòåíí³ ñêóï÷åííÿ. ²íîä³ ìîæíà ïî÷óòè, ùî âåëèê³ ë³òí³ çãðà¿ ëåëåê, ÿê³ íå ðîçìíîæóþòüñÿ, — öå òðèâîæíèé ñèãíàë, ñâ³ä÷åííÿ íåñïðèÿòëèâèõ äëÿ ïòàõ³â óìîâ. ßêðàç íàâïàêè — öå ïåðåäóñ³ì “ðåçåð┠ïîïóëÿö³¿, ³ ÷èì ÷èñåëüí³ø³ òàê³ çãðà¿, òèì á³ëüøå ëåëåê çàãí³çäèòüñÿ ó íàñòóïí³ ðîêè. 54

ѳìåéíà õðîí³êà ßêèõ ò³ëüêè ïðèñòîñóâàíü íå âèêîðèñòîâóþòü òâàðèíè äëÿ îõîëîäæåííÿ ò³ëà â æàðêó ïîãîäó. Ó ñëîí³â äëÿ ö³º¿ ìåòè ñëóæàòü âåëèê³ âóõà, ñîáàêè âèïàðîâóþòü âîëîãó ç ïîâåðõí³ ÿçèêà. À îñü ó ëåëåê ðîëü “îõîëîäæóâà÷à” âèêîíóþòü ... çàëÿïàí³ ïîñë³äîì íîãè. Òàêèõ “íåîõàéíèõ” ÷îðíîãóç³â äîâîäèëîñÿ áà÷èòè ìàáóòü áàãàòüîì çà ë³òíüî¿ ñïåêè. Ìîæå âèíèêíóòè äóìêà, ùî â íèõ íåãàðàçä ç³ çäîðîâ’ÿì. Îäíàê âñå çíà÷íî ö³êàâ³øå. Îðí³òîëîãè, ÿê³ âèâ÷àëè çèì³âë³ á³ëèõ ëåëåê â Àôðèö³, äàâíî çâåðíóëè óâàãó íà òàêó äèâíó ïîâåä³íêó öèõ ïòàõ³â. ×àñîì áóâຠâàæêî çíàéòè ëåëåêó ç “íîðìàëüíèìè” ÷åðâîíèìè íîãàìè, ó âñ³õ âîíè âêðèò³ òîâñòîþ ê³ðêîþ çàñîõëîãî ïîñë³äó. Íå îäèí ð³ê âåëèñÿ çàïåêë³ äèñêóñ³¿ ïðî ïðè÷èíó öüîãî íåçâè÷àéíîãî ÿâèùà. ßê âèÿâèëîñÿ, ñïðàâà îñü ó ÷îìó. ³äîìî, ùî ó ïòàõ³â íàäëèøêè àçîòó âèâîäÿòüñÿ ç îðãàí³çìó íå ç ñå÷îâèíîþ, ÿê ó ññàâö³â, à ç ñå÷îâîþ êèñëîòîþ. Ñàìå âîíà çàáàðâëþº â á³ëèé êîë³ð ïîñë³ä. Îñü ¿¿ ëåëåêè ³ ïðèñòîñóâàëèñÿ âèêîðèñòîâóâàòè äëÿ îõîëîäæåííÿ ò³ëà â ñïåêó. гäêà ñå÷îâà êèñëîòà âèïàðîâóºòüñÿ ç ïîâåðõí³ í³ã ³ îõîëîäæóº ¿õ. Øê³ðà æ ¿õ ãóñòî ïðîíèçàíà êðîâîíîñíèìè ñóäèíàìè. Êðîâ, ïðîõîäÿ÷è ïî íèõ, îõîëîäæóºòüñÿ ³ ïîâåðòàºòüñÿ ó âíóòð³øíþ ÷àñòèíó ò³ëà ïòàõà. ßê ïîêàçàëè åêñïåðèìåíòè íà àìåðèêàíñüêîìó ë³ñîâîìó ëåëåö³, ïðè ³íòåíñèâíîìó âèïîðîæíåíí³ íà íîãè òåìïåðàòóðà ò³ëà çíèæóºòüñÿ. ͳìåöüêèé îðí³òîëîã Õ. Øóëüö âñòàíîâèâ, ùî ÷àñòîòà âèïîðîæíåíü íà íîãè çàëåæèòü â³ä òåìïåðàòóðè ïîâ³òðÿ. Äî 28 °Ñ ïòàõè ç çàëÿïàíèìè ïîñë³äîì íîãàìè çóñòð³÷àþòüñÿ ð³äêî. Àëå âæå ïðè 40 °Ñ ñåðåäíÿ ÷àñòîòà âèïîðîæíåíü íà íîãè ìîæå äîõîäèòè äî 1,5 ðàç³â íà õâèëèíó! Á³ëèé ïîñë³ä êð³ì òîãî ³ åêðàíóº íîãè â³ä ïàëþ÷èõ ïðîìåí³â ñîíöÿ. Çà õìàðíî¿ ïîãîäè ÷àñòîòà âèïîðîæíåíü çíèæóºòüñÿ. Çà ìî¿ìè ñïîñòåðåæåííÿìè, â Óêðà¿í³ ëåëåêè òàêîæ ïî÷èíàþòü âèêîðèñòîâóâàòè òàêèé ñïîñ³á òåðìîðåãóëÿö³¿ ïðè òåìïåðàòóð³ áëèçüêî 30 °Ñ.

55

Ñàðàíîâèé ïòàõ

Ê

îëè çàõîäèòü ìîâà ïðî òå, ÷èì æèâèòüñÿ á³ëèé ëåëåêà, óñ³ ÷îìóñü çãàäóþòü ó ïåðøó ÷åðãó æàá, õî÷à äàëåêî íå âîíè ñòàíîâëÿòü îñíîâó éîãî ðàö³îíó. Öåé ïòàõ íåïåðåá³ðëèâèé äî ¿æ³, â³í ëîâèòü óñ³ëÿêèõ äð³áíèõ òâàðèí, ùî òðàïëÿþòüñÿ ï³ä íîãàìè, — â³ä ÷åðâ³â äî äð³áíèõ ãðèçóí³â. Àáè ò³ëüêè ìîæíà áóëî ïðîêîâòíóòè. Òà íàñàìïåðåä õàð÷óºòüñÿ áóçüêî ð³çíîìàí³òíèìè êîìàõàìè. Âçàãàë³, ðàö³îí éîãî çàëåæèòü â³ä ì³ñöåâîñò³. Ó ñóõèõ ì³ñöÿõ êîìàõè ìîæóòü ñêëàäàòè äî 99% çäîáè÷³. Íà çàïëàâíèõ æå ëóêàõ ÷àñòêà ¿õ çíà÷íî ìåíøà. Ïîäåêóäè ó Çàõ³äí³é ªâðîï³ ëåëåêè âçàãàë³ âèãîäîâóþòü ïòàøåíÿò ïåðåâàæíî äîùîâèìè ÷åðâàìè. ¯õ ÷èìàëî íà çðîøóâàíèõ ïîëÿõ, à îñü êîìàõè, çåìíîâîäí³ ³ ãðèçóíè ïðàêòè÷íî ïåðåâåëèñÿ íà çåìëÿõ ç ³íòåíñèâíèì ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèì âèðîáíèöòâîì. Îñü ÿê îïèñóº ïîëþâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè êëàñèê ðîñ³éñüêî¿ îðí³òîëî㳿 àêàäåì³ê Ì.Î. Ìåíçá³ð: “ßê áè íå áóâ â³í ãîëîäíèé, ó ðóõàõ éîãî í³êîëè íå ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ìåòóøëèâîñò³; â³í ïîõîäæຠïî áîëîòó, í³áè ãóëÿþ÷è, ³ çîâñ³ì ìèìîõ³äü õàïຠâñå ¿ñò³âíå, ùî ò³ëüêè òðàïèòüñÿ éîìó íà øëÿõó. ßêùî ïàðî÷êà ëåëåê ïîëþº ðàçîì, òî ïðè ÿêîìóñü îñîáëèâî ñïðèòíîìó óäàð³ äçüîáîì, îäèí â³òຠàáî ñõâàëþº ³íøîãî, êëàöàþ÷è äçüîáîì”. 56

Ñàðàíîâèé ïòàõ Ñâîþ çäîáè÷ ëåëåêè êîâòàþòü ö³ëêîì. Âñ³ëÿêó äð³áíîòó ïðîêîâòóþòü îäðàçó, à âåëèêèõ êîìàõ òà ãðèçóí³â ñïåðøó óáèâàþòü óäàðàìè äçüîáà. ²íîä³ ìîæíà ïîáà÷èòè, ÿê áóçüêî, ïåðåä òèì ÿê 璿ñòè, äåÿêèé ÷àñ “æóº” äçüîáîì ñï³éìàíó ìèøó, í³áè ïðîáóþ÷è íà ñìàê. Ìîæå â³í ³ ïîãðàòèñÿ, òî â³äïóñêàþ÷è, òî çíîâó õàïàþ÷è ¿¿, íåíà÷å êîøåíÿ. Âåëèêó ³ ñóõó çäîáè÷, ïðè

Á³ëèé ëåëåêà ïîëþáëÿº ãîäóâàòèñÿ íà ì³ëêîâîää³, äå âèçáèðóº ð³çíîìàí³òíèõ äð³áíèõ òâàðèí. Ôîòî À.À. Ìàòóñà.

íàÿâíîñò³ ïîáëèçó âîäè, ÷îðíîãóç ñïî÷àòêó äåÿêèé ÷àñ ïðîïîë³ñêóº â í³é, ïîêè âîíà íå ñòàíå òàêîþ, ùî ¿¿ ìîæíà ëåãêî ïðîêîâòíóòè. Òàê æå ñïåðøó â³äìèâຠ³ çàáðóäíåíèõ ñï³éìàíèõ æàá òà ðèáó. Íåïåðåòðàâëåí³ çàëèøêè ¿æ³ â³äðèãóþòüñÿ ó âèãëÿä³ ïîãàäîê. Øóêàþòü çäîáè÷ ïòàõè íà çåìë³ ÷è íà ì³ëêîâîää³. Çàáð³äàòè äàëåêî ó âîäó íå ëþáëÿòü — ð³äêî êîëè ïîáà÷èø ëåëåêó íà ãëèáèí³ ïîíàä 20–30 ñàíòèìåòð³â. Òåõí³êà ïîëþâàííÿ ìîæå áóòè ð³çíîìàí³òíîþ. Íàé÷àñò³øå ÷îðíîãóçè àêòèâíî ðîçøóêóþòü çäîáè÷. Âñ³ì çíàéîìà êàðòèíà: áóçüêî, ùî ÷èííî ïîõîäæຠâ òðàâ³. Ïðè öüîìó â³í ìîæå ðîáèòè òî ðàïòîâ³ êèäêè, òî çàâìèðàòè íà ì³ñö³, à ³íîä³ íàâ³òü ᒺ êðèëàìè. Íåð³äêî ïòàõè ñóïðîâîäæóþòü ÷åðåäè êîð³â, òàáóíè êîíåé, ïðàöþþ÷³ òðàêòîðè ÷è êîìáàéíè. Âîíè çëÿêóþòü ð³çíèõ äð³áíèõ òâàðèí, ÿê³ é ñòàþòü çäîáè÷57

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

÷þ ëåëåêè. Óëþáëåíå ì³ñöå ãîä³âë³ ëåëåê — ñâ³æèé ïîê³ñ. Ìîæíà ïîáà÷èòè öèõ ïòàõ³â íàâ³òü á³ëÿ ñìóãè âîãíþ ó òðàâ³. Ó íàñ öå áóâຠíå÷àñòî, à îñü â Àôðèö³ ëåëåêè ïîëþáëÿþòü çáèðàòèñÿ òàì, äå ì³ñöåâ³ æèòåë³ âèïàëþþòü ñàâàíó â ñóõèé ñåçîí. Äîñèòü ¿ì ïîáà÷èòè äèì, ÿê ïòàõè çâ³äóñ³ëü ïî÷èíàþòü çë³òàòèñÿ íà çãàðèùå, êîíöåíòðóþ÷èñü ïîçàäó ñò³íè âîãíþ. Âîíè êðîêóþòü ïî çãîð³ëèõ ñòåáëàõ, ùî ùå äèìëÿòü, ³ âèëîâëþþòü êîìàõ. ²íîä³ íà òàêèõ ïîæåæàõ çáèðàþòüñÿ ñîòí³ ïòàõ³â. Çàë³òàþòü áóçüêè ³ íà ñâ³æîçîðàí³ ïîëÿ, çáèðàþ÷è ÷åðâ³â ³ ëè÷èíîê êîìàõ. ²íøèé âàð³àíò ïîëþâàííÿ — ï³äñòåð³ãàííÿ çäîáè÷³, ùî á³ëüø õàðàêòåðíî äëÿ ÷àïåëü. Ëåëåêà çäàòåí âàðòóâàòè á³ëÿ ìèøà÷î¿ í³ðêè, ÷åêàþ÷è, êîëè õòîñü ³ç ¿¿ ìåøêàíö³â âèñóíå ñâîãî íîñà. ßê ïðàâèëî, òðèâàë³ñòü òàêîãî âè÷³êóâàííÿ íå ïåðåâèùóº ê³ëüêîõ õâèëèí, àëå îäíîãî ðàçó ñïîñòåð³ãàëè çà ïòàõîì, ÿêèé “ñòåð³ã” ìèøà÷ó í³ðêó íà ïðîòÿç³ 20 õâèëèí. Ó êàëàìóòíèõ ì³ëêîâîäíèõ âîäîéìàõ áóçüêî íåð³äêî ïîëþº “íàâïîìàöêè”: âîäèòü ïî âîä³ äçüîáîì, øâèäêî çàêðèâàþ÷è é â³äêðèâàþ÷è éîãî, äîêè íå íàòðàïèòü íà ïóãîëîâêà ÷è ùîñü ³íøå. Äîùîâèõ ÷åðâ³â â³í çáèðàº, çîíäóþ÷è äçüîáîì ì’ÿêèé ãðóíò. Ìîæå ëåëåêà ëîâèòè òàêîæ ïðîë³òàþ÷ó çäîáè÷, íàïðèêëàä, áàáîê ÷è ³íøèõ êîìàõ. ²íîä³ íàâ³òü çáèâຠ¿õ êðèëàìè. Ïðè óòðèìàíí³ â íåâîë³ â³í äîñèòü øâèäêî íàâ÷àºòüñÿ õàïàòè äçüîáîì êèíóòó éîìó ¿æó, ÿê öå ðîáëÿòü ñîáàêè. Îïèñàí³ íàâ³òü âèïàäêè, êîëè ëåëåêè óñï³øíî “ïîëþâàëè” íà ïðîë³òàþ÷èõ ìèìî ãîðîáö³â. À â ²ñïàí³¿ ÷îðíîãóçè îñâî¿ëè ñì³òòºçâàëèùà, äå õàð÷óþòüñÿ íå ã³ðøå çà ãðàê³â ÷è ìàðòèí³â. ×àñòèíà ïòàõ³â ³ çèìóº òàì, àäæå ¿æ³ âäîñòàëü ïðîòÿãîì óñüîãî ðîêó. Ãîäóþòüñÿ ëåëåêè, ÿê ïðàâèëî, íåïîäàë³ê â³ä ãí³çäà, àëå ìîæóòü ë³òàòè çà ¿æåþ é çà ê³ëüêà ê³ëîìåòð³â. ³ä â³äñòàí³ äî îñíîâíèõ êîðìîâèõ óã³äü ó çíà÷í³é ì³ð³ çàëåæèòü óñï³øí³ñòü ¿õ ðîçìíîæåííÿ. ×èì á³ëüøå ïòàõè çàòðà÷àòèìóòü ÷àñó é åíåð㳿 íà äîñòàâêó ¿æ³ ïòàøåíÿòàì, òèì ìåíøå ¿¿ âîíè çìîæóòü ïðèíåñòè çà äåíü, à ðàç òàê — ìåíøå âèðîñòå ïòàøåíÿò. Àëå áóâàº, ùî äàëåê³ ïîëüîòè âèïðàâäîâóþòüñÿ. Õ. Øóëüö ñïîñòåð³ãàâ ï³ä ÷àñ ðîçëèâó Ñàâè ó Õîðâàò³¿, ÿê ëåëåêè ë³òàëè çà ¿æåþ íà â³äñòàíü äî 8 ê³ëîìåòð³â â³ä ñåëà, äå áóëè ãí³çäà. Ïòàõè ïðîâîäèëè çà äåíü äî 2 ãîäèí ó ïîëüîò³ ³ “íàêðó÷óâàëè” ïî 85 ê³ëîìåòð³â! Çäàâàëîñÿ á, ÿêèé ñìèñë ë³òàòè òàê äàëåêî? Àëå ñïðàâà â òîìó, ùî íà ì³ëêîâîää³ â òåïë³é âîä³ ðîçâåëàñÿ ñèëà-ñèëåííà ïóãîëîâê³â ³ æàá. Òêíè äçüîáîì — ³ ùîñü òà çëîâèø. Ïòàõàì 58

Ñàðàíîâèé ïòàõ áóëî íàáàãàòî âèã³äí³øå ë³òàòè “çà òðèäåâ’ÿòü çåìåëü” ³ îäðàçó æ ïîâåðòàòèñÿ ç áàãàòîþ çäîáè÷÷þ, í³æ ãîäèíàìè âèçáèðóâàòè äð³áíèõ êîìàõ ïîáëèçó ãí³çäà. Ó áàãàòèõ íà ¿æó ì³ñöÿõ ëåëåêè ìîæóòü çáèðàòèñÿ ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³, òà é íå ò³ëüêè ëåëåêè. Ó ÷åðâí³ 1994 ðîêó ìè ïðîâîäèëè ñïîñòåðåæåííÿ çà ïòàõàìè íà äí³ïðîâñüêèõ ëóêàõ á³ëÿ ñåëà Ïðîö³â íà Êè¿âùèí³. ϳñëÿ ñïàäó ïîâåí³ íà íèõ çàëèøàëîñÿ ùå ÷èìàëî íåâåëèêèõ ì³ëêîâîäíèõ ïåðåñèõàþ÷èõ âîäîéì. Ïëîùà ¿õ ïîñòóïîâî çìåíøóâàëàñÿ ³ ðàçîì ç òèì çá³ëüøóâàëàñÿ êîíöåíòðàö³ÿ ð³çíîìàí³òíèõ âîäÿíèõ

×îðíîãóçè îõî÷å “ïàñóòüñÿ” ðàçîì ³ç õóäîáîþ. Êîðîâè çëÿêóþòü óñ³ëÿêó äð³áíîòó, ÿêà ñòຠëåãêîþ çäîáè÷÷þ ïòàõ³â. Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà.

òâàðèí — æàá, ïóãîëîâê³â, ìîëþñê³â, ðèá, êîìàõ. Òàê³ âîäîéìè ïðèâàáëþâàëè äî ñåáå âåëèêó ê³ëüê³ñòü ïòàõ³â. Ìîæíà áóëî ïîáà÷èòè ñêóï÷åííÿ ç äåñÿòê³â ñ³ðèõ ÷àïåëü ³ ð³÷êîâèõ ìàðòèí³â, ðàçîì ç ÿêèìè ãîäóâàëèñÿ âåëèê³ á³ë³ ÷àïë³, á³ë³ ³ ÷îðí³ ëåëåêè, ð³÷êîâ³ êðÿ÷êè, øïàêè. Âçàãàë³ çàòîïëåí³ ïîâ³ííþ ëóêè ïðè ñïàä³ âîäè — ÷è íå íàéêðàù³ êîðìîâ³ óã³ääÿ äëÿ ëåëåê. Ñïîñòåðåæåííÿ çà îäíèì ³ç ãí³çä ó ѳëå糿 â Ïîëüù³ ïîêàçàëè, ùî ïòàõè ë³òàëè çà ¿æåþ ÷àñò³øå âñüîãî äî ê³ëüêîõ óëþáëåíèõ ì³ñöü, ðîçòàøîâàíèõ íà â³ääàë³ â³ä 500 äî 3375 ìåòð³â â³ä ãí³çäà, â ñåðåäíüîìó çà 1900 ìåòð³â. Ìàêñèìàëüíà â³äñòàíü ïîëüîò³â çà ¿æåþ, âñòàíîâëåíà äëÿ çàê³ëüöüîâàíèõ ïòàõ³â ó Çàõ³äí³é ªâðîï³, — 10 ê³ëîìåòð³â. ×èì á³äí³ø³ êîðìîâ³ óã³ääÿ, òèì äàë³ äîâîäèòüñÿ ë³òàòè ïòàõàì. 59

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ö³êàâ³ ñïîñòåðåæåííÿ ïðîâåëè îðí³òîëîãè ó Ïîìåðàí³¿ íà ï³âíî÷³ Ïîëüù³. Ïàðà ëåëåê ãîäóâàëàñÿ íà òåðèòî𳿠áëèçüêî 250 ãåêòàð³â. Á³ëüøå í³æ ó ïîëîâèí³ âèïàäê³â ïòàõè øóêàëè ¿æó íà óëþáëåíèõ ä³ëÿíêàõ, ÿê³ çàéìàëè ëèøå 12% çàãàëüíî¿ ïëîù³. 65% ÷àñó âîíè ãîäóâàëèñÿ íà ëóêàõ ³ ïàñîâèùàõ, 24% — íà ïîëÿõ ³ 11% — íà ñòàâêó. Ìàêñèìàëüíà â³ääàëü ïîëüîò³â çà çäîáè÷÷þ — 3600 ìåòð³â, ñåðåäíÿ — 826 ìåòð³â. Ó 53% âèïàäê³â ïòàõè ãîäóâàëèñÿ íå äàë³ 800 ìåòð³â â³ä ãí³çäà. Íàéäàë³ ÷îðíîãóçè ë³òàëè, êîëè âæå ï³äðîñëè ïòàøåíÿòà. Ö³êàâî, ùî ñàìåöü ³ ñàìêà ³ñòîòíî â³äð³çíÿëèñÿ â ñâî¿õ óïîäîáàííÿõ, ãîäóþ÷èñü ïåðåâàæíî â ð³çíèõ ì³ñöÿõ. Çðîçóì³ëî, ùî áëàãîïîëó÷÷ÿ ëåëå÷î¿ ñ³ì’¿ çàëåæèòü â³ä äîñòàòêó ¿æ³ â îêîëèöÿõ ãí³çäà. Íàóêîâöÿìè âñòàíîâëåíî, ùî óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ëåëåê òèì âèùà, ÷èì á³ëüøå âîëîãèõ ëóê, áîë³ò ³ âîäîéì íà ãí³çäîâ³é òåðèòîð³¿. Äî òîãî æ âàæëèâî, ùîá áàãàò³ ¿æåþ ì³ñöÿ áóëè ïîáëèæ÷å äî ãí³çäà. Äîñë³äæåííÿ â ͳìå÷÷èí³ ïîêàçàëè, ùî ñåðåäíÿ â³ääàëü â³ä ãí³çäà äî ì³ñöü çáîðó ¿æ³ îáåðíåíî ïðîïîðö³éíà ê³ëüêîñò³ âèðîùåíèõ ïòàøåíÿò. Ñåðåä êîìàõ ó ðàö³îí³ ÷îðíîãóçà çóñòð³÷àþòüñÿ òàê³ íåáåçïå÷í³ øê³äíèêè, ÿê æóê-êóçüêà, êëîï-÷åðåïàøêà, ð³çí³ õðóù³,

ßê ò³ëüêè âë³òêó ïî÷èíàþòü êîñèòè òðàâó, ëåëåêè îäðàçó æ íàâ³äóþòüñÿ íà ïîêîñè. Çíàéòè ïîæèâó òóò çíà÷íî ëåãøå, í³æ ó âèñîêîòðàⒿ. Ôîòî ª.Ì. Ìàíà.

60

Ñàðàíîâèé ïòàõ áóðÿêîâèé äîâãîíîñèê. Òà íàéá³ëüøå ïîëþáëÿº â³í òàê çâàíèõ ïðÿìîêðèëèõ. Äî íèõ â³äíîñÿòüñÿ êîíèêè, öâ³ðêóíè, âîâ÷êè ³ ãîðåçâ³ñíà ñàðàíà. Íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ â Àôðèö³ ëåëåêè ïî¿äàþòü ¿¿ òàê áàãàòî, ùî ó ìîâàõ ö³ëîãî ðÿäó àôðèêàíñüêèõ ïëåìåí á³ëîãî ëåëåêó òàê ³ íàçèâàþòü “ïîæèðà÷ ñàðàíè”, àáî “ñàðàíîâèé ïòàõ”. Ñëàâà çíèùóâà÷à öüîãî íåáåçïå÷íîãî øê³äíèêà íàñò³ëüêè çàêð³ïèëàñÿ çà íèì, ùî íà àôðèêààíñ (ìîâà íàùàäê³â ãîëëàíäñüêèõ ïåðåñåëåíö³â ó ϳâäåííî-Àôðèêàíñüê³é Ðåñïóáë³ö³) íàâ³òü îäíà ç îô³ö³éíèõ íàóêîâèõ íàçâ á³ëîãî ëåëåêè — “âåëèêèé ñàðàíîâèé ïòàõ”. Âò³ì, âîíà âèïðàâäîâóºòüñÿ ÿêîþñü ì³ðîþ ³ äëÿ Óêðà¿íè. Ó ìèíóëîìó áóëî íåìàëî ñïóñòîøëèâèõ “íàá³ã³â” ñàðàíè íà ï³âäåíí³ ãóáåðí³¿. Íàâ³òü çàðàç, íåçâàæàþ÷è íà âåëè÷åçíèé àðñåíàë õ³ì³÷íèõ çàñîá³â áîðîòüáè ³ çàñòîñóâàííÿ àâ³àö³¿, âîíà çà ë³÷åí³ äí³ ìîæå ïåðåòâîðèòè êâ³òó÷³ çåìë³ ó áåçïë³äíó ïóñòåëþ. Ìîæíà ñîá³ óÿâèòè, ÿêèì ëèõîì áóëà ñàðàíà äëÿ ñåëÿí ðàí³øå. Îñü ÿêó ³ñòîð³þ ðîçïîâ³â â³äîìèé ðîñ³éñüêèé çîîëîã Ê.Ô. Êåññëåð. Ó 1848 ðîö³ âîñåíè âåëèê³ ïîë÷èùà ñàðàíè ç’ÿâèëèñÿ â îêîëèöÿõ ì³ñòå÷êà Êàì’ÿíêà ×èãèðèíñüêîãî ïîâ³òó ³ â³äêëàëè ÿéöÿ. Ó òðàâí³ íàñòóïíîãî ðîêó ç íèõ ïî÷àëè âèëóïëÿòèñÿ ö³ë³ õìàðè êîìàõ. Ëþäè êèíóëè âñ³ ñèëè íà áîðîòüáó ç ñàðàíîþ. ² òóò íàñï³ëà íåæäàíà äîïîìîãà — ç’ÿâèëèñÿ ëåëåêè. Êîæåí äåíü âåëèê³ çãðà¿ ¿õ îòî÷óâàëè ïîëå ç ñàðàíîþ ãóñòèì ëàíöþãîì ³ ïî¿äàëè ¿¿. Çàê³í÷èëîñÿ âñå òèì, ùî äî ê³íöÿ ëèïíÿ â³ä ò³º¿ í³÷îãî íå çàëèøèëîñÿ. Ó 1907 ðîö³ áóâ âåëèêèé íàë³ò ñàðàíè íà Ãîðòîáàäü â Óãîðùèí³. Ëåëåê òóò ãí³çäèëîñÿ ìàëî, àëå âîíè øâèäêî ïîçë³òàëèñü ç óñ³õ ê³íö³â ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³. Çà ñâ³ä÷åííÿì îðí³òîëîãà ß. Øåíêà, â îðãàíàõ òðàâëåííÿ îäíîãî çäîáóòîãî ïòàõà çíàéøëè áëèçüêî 1000 åêçåìïëÿð³â ñàðàíè. Øëóíîê ³ ñòðàâîõ³ä éîãî áóëè íàáèò³ äî ñàìî¿ ãëîòêè! Ïòàõ ìîæå é ùå á 璿â, ïðîñòî âæå íå áóëî êóäè.  îäí³é ³ç ëåëå÷èõ ïîãàäîê âèÿâèëîñÿ áëèçüêî 1600 ùåëåï öèõ êîìàõ. ß. Øåíê ï³äðàõóâàâ, ùî çãðàÿ ç 100 ÷îðíîãóç³â çäàòíà çíèùèòè çà äåíü 100 òèñÿ÷ öèõ íåáåçïå÷íèõ øê³äíèê³â. Çà ³íøèìè ñïîñòåðåæåííÿìè, îäèí ëåëåêà çäàòåí 璿ñòè çà äåíü äî 3000 åêçåìïëÿð³â ñàðàíè.  Àôðèö³ ó øëóíêàõ äâîõ çäîáóòèõ ïòàõ³â çíàéøëè ðåøòêè 1000 ³ 1600 åêçåìïëÿð³â ñàðàíè. À îäèí ³ç ìîëîäèõ ïòàõ³â ó Êåí³¿ òàê äîáðÿ÷å ïîîá³äàâ ñàðàíîþ, ùî íå ì³ã çëåò³òè. Òàê ùî ñëàâà “ñàðàíîâîãî ïòàõà” çàêð³ïèëàñÿ çà ÷îðíîãóçîì íå äàðåìíî. 61

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Äëÿ áàãàòüîõ àôðèêàíñüêèõ íàðîä³â á³ëèé ëåëåêà — òðàäèö³éíèé ìèñëèâñüêèé âèä, àëå â äåÿêèõ êðà¿íàõ â³äíîøåííÿ äî íüîãî øàíîáëèâå, ³ ïîëþâàííÿ ïðàêòè÷íî â³äñóòíº ñàìå ÷åðåç çíèùåííÿ øê³äíèê³â, ïåðåäóñ³ì ñàðàíè. Öå Êåí³ÿ, Çàìá³ÿ, dzìáàáâå. Ö³êàâî, äî ðå÷³, ùî íàùàäêè ºâðîïåéñüêèõ ïåðåñåëåíö³â ó ÏÀÐ ïðîíåñëè ÷åðåç â³êè ñåðäå÷íå ñòàâëåííÿ äî öüîãî ïòàõà. Âîíè ö³íóþòü ëåëåêó çà çíèùåííÿ ëè÷èíîê øê³äíèê³â íà ïîëÿõ ëþöåðíè, àëå íå ò³ëüêè. ßê ³ â ªâðîï³, äëÿ áóð³â á³ëèé ëåëåêà — öå ïòàõ, ùî ïðèíîñèòü ä³òåé ³ ùàñòÿ. Íå äຠñïóñêó ëåëåêà é ³íøîìó “óëþáëåíöþ” ñåëÿí — âîâ÷êó àáî êàïóñòÿíö³. Òîé, õòî ìຠãîðîä, ìîæå íåìàëî ïðî íå¿ ðîçïîâ³ñòè. ßê ïîêàçàëè äîñë³äæåííÿ ó ð³çíèõ êðà¿íàõ ªâðîïè, â³ä ²ñïàí³¿ äî êîëèøíüîãî ÑÐÑÐ, ó æèâëåíí³ ÷îðíîãóçà âîâ÷êè ñòàíîâëÿòü âë³òêó â³ä 5–10% äî òðåòèíè. Îðí³òîëîã Î.Ï. Êðîïèâíèé âèâ÷àâ æèâëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè ó Á³ëîâåçüê³é ïóù³. Âèÿâèëîñÿ, ùî â ¿æ³, ÿêó ïðèíîñèëè äîðîñë³ ïòàõè ëåëå÷àòàì, âîâ÷êè ñòàíîâèëè áëèçüêî 8% ïî ê³ëüêîñò³ ³ ìàéæå 14% çà âàãîþ.  îäí³é ïðèíåñåí³é äî ãí³çäà ïîðö³¿ áóëî àæ 113 êàïóñòÿíîê! Ó Ìàçóðñüêîìó Ïîîçå𒿠(Ïîëüùà) 31% ïîãàäîê á³ëîãî ëåëåêè ì³ñòèëè ðåøòêè ëè÷èíîê æóê³â-êîâàëèê³â (äðîòÿíèê³â), 14% — äîâãîíîñèê³â, 16% — âîâ÷ê³â. Ó Çàõ³äí³é Ôðàíö³¿ â ¿æ³, ÿêó ÷îðíîãóçè ïðèíîñèëè ïòàøåíÿòàì, ïåðåâàæàëè æóêè-âîäîëþáè ³ êàïóñòÿíêè. Íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ â Àôðèö³ ëåëåêè íåð³äêî óòâîðþþòü çíà÷í³ ñêóï÷åííÿ òàì, äå áàãàòî ¿æ³. Âîíè ÷àñòî ãîäóþòüñÿ íà ïîëÿõ ëþöåðíè òà ïàñîâèùàõ. Âåëèê³ çãðà¿ ìîæóòü ñîòí³ ê³ëîìåòð³â ïðÿìóâàòè çà ïîë÷èùàìè ïåðåë³òíî¿ ñàðàíè. Ó ñ³÷í³ 1987 ðîêó â Òàíçàí³¿ í³ìåöüêèé îðí³òîëîã Õ. Øóëüö íà ä³ëÿíö³ â 25 êâàäðàòíèõ ê³ëîìåòð³â íàðàõóâàâ áëèçüêî 100 òèñÿ÷ á³ëèõ ëåëåê. Íà òîé ÷àñ öå áóëà ìàéæå ÷âåðòü óñ³º¿ ñõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿, ÿêà çèìóº ó ϳâäåíí³é ³ Ñõ³äí³é Àôðèö³. Ïîÿñíþºòüñÿ öå òèì, ùî â Òàíçàí³¿ ðîçâåëîñÿ ÿêðàç áåçë³÷ ãóñåí³ îäíîãî ç ì³ñöåâèõ ìåòåëèê³â. Ó Ï³âäåíí³é Àôðèö³ ÷îðíîãóçè òîãî ñåçîíó ìàéæå íå ç’ÿâëÿëèñÿ âçàãàë³. Ó ðîêè ç³ ñïàëàõàìè ÷èñåëüíîñò³ ìèøîâèäíèõ ãðèçóí³â ¿õ ïî¿äàþòü ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³ íå ò³ëüêè á³ë³, à íàâ³òü ÷îðí³ ëåëåêè, ùî æèâëÿòüñÿ â îñíîâíîìó äð³áíîþ ðèáîþ é ³íøèìè âîäÿíèìè òâàðèíàìè. Òàê, çà äàíèìè Ô.É. Ñòðàóòìàíà, ó 1946 ðîö³ â ²ðøàâñüêîìó ðàéîí³ Çàêàðïàòñüêî¿ îáëàñò³ ï³ä ÷àñ ñïëåñêó ÷èñåëüíîñò³ ìèøîâèäíèõ ãðèçóí³â ó øëóíêàõ çäîáóòèõ ÷îðíèõ ëåëåê çíàõîäèëè ïî ê³ëüêà åêçåìïëÿð³â ìèøåé ³ ïîë³âîê. 62

Ñàðàíîâèé ïòàõ Åôåêòèâí³ñòü ïîëþâàííÿ áóçüê³â áóâຠäîñèòü íåïîãàíîþ. Çà ï³äðàõóíêàìè, çðîáëåíèìè â Ïîëüù³, îäèí ïòàõ ñï³éìàâ ïðîòÿãîì ãîäèíè 44 ìèøåé, 2 ìîëîäèõ õîì’ÿê³â ³ îäíó æàáó; ³íøèé ëîâèâ ïî 25–30 öâ³ðêóí³â çà õâèëèíó! Ïðîâåäåí³ íàóêîâöÿìè áåçïåðåðâí³ ñïîñòåðåæåííÿ çà îäíèì ÷îðíîãóçîì ïîêàçàëè, ùî â³í çëîâèâ íà ïðîòÿç³ 10,5 ãîäèí ïðèíàéìí³ 1037 ð³çíèõ òâàðèí, â ñåðåäíüîìó ïî 1,6 çà õâèëèíó. Ìèñëèâñüê³ óñï³õè ïòàõ³â çàëåæàòü â³ä óìîâ ì³ñöåâîñò³ ³ âèäó çäîáè÷³, àëå â ñåðåäíüîìó ðåçóëüòàòèâíèìè áóâàþòü áëèçüêî ïîëîâèíè íàïàä³â. ª ÿâèùå, ÿêå â÷åí³ íàçèâàþòü êëåïòîïàðàçèòèçìîì. Öå êîëè îäí³ òâàðèíè â³äí³ìàþòü çäîáè÷ â ³íøèõ. ²íîä³ öèì íå ãðåáóþòü ³ ëåëåêè, ïåðåäóñ³ì ïðè ãîñòð³é íåñòà÷³ ¿æ³ ï³ä ÷àñ âåñíÿíèõ ïîõîëîäàíü. Îäíîãî ðàçó ñïîñòåð³ãàëè ÷îðíîãóçà, ÿêèé ïåðåñë³äóâàâ ïðÿìî â ïîâ³òð³ âîðîíó ³ íàìàãàâñÿ â³ä³áðàòè ñï³éìàíó ìèøó. Òà ÷àñò³øå â³ä “ïåðíàòèõ ðåêåòèð³â” ñòðàæäàþòü ñàì³ ëåëåêè. Ñ.Î. Ëîïàðåâ ÿêîñü áóâ ñâ³äêîì òàêîãî êîíôë³êòó íåïîäàë³ê â³ä ì. Êàíåâà: íà ÷îðíîãóçà, ÿêèé ëåò³â ÷åðåç Äí³ïðî ç³ çäîáè÷÷þ äî ãí³çäà, íàïàâ îðëàí-á³ëîõâ³ñò. Ïòàõîâ³ äîâåëîñÿ â³äðèãóâàòè ¿æó ³ âò³êàòè ãåòü. Îðëàí ï³ñëÿ öüîãî ï³äíÿâ ç ïîâåðõí³ âîäè äâ³ íåâåëèê³ ðèáèíè. Äåííà ïîòðåáà äîðîñëîãî ëåëåêè — áëèçüêî 700 ãðàì³â ¿æ³. Âë³òêó æ, ùîá ïðîãîäóâàòèñÿ ñàìèì ³ âèðîñòèòè â³÷íî ãîëîäíó þðáó ïòàøåíÿò, ïòàõàì äîâîäèòüñÿ çàéìàòèñÿ ïîøóêàìè çäîáè÷³ ìàëî íå âåñü ñâ³òëîâèé äåíü. Çà ï³äðàõóíêàìè ïîëüñüêèõ îðí³òîëîã³â, ëåëå÷à ñ³ì’ÿ ñåðåäíüî¿ âåëè÷èíè — ïàðà äîðîñëèõ ïòàõ³â ³ 2–3 ìàëÿò — çà ïåð³îä âèãîäîâóâàííÿ ïòàøåíÿò ñïîæèâຠáëèçüêî 2,5 öåíòíåð³â ¿æ³. Ùîá âèðîñòèòè ïîòîìñòâî, ëåëåêè ïîâèíí³ çäîáóâàòè ùîäíÿ ïðèáëèçíî ï³âòîðà ê³ëîãðàìè äîùîâèõ ÷åðâ³â, ê³ëîãðàì æàá, àáî 700 ãðàì³â äð³áíèõ ãðèçóí³â. Öå, äî ðå÷³, ö³êàâèé ìîìåíò. Ãðèçóíè, ÿê áà÷èìî, íàéá³ëüø êàëîð³éíà ³ âèã³äíà ¿æà. Êîëè ¿õ áàãàòî, ïòàõàì ëåãøå ïðîãîäóâàòèñÿ. ² ä³éñíî, ÿê âñòàíîâèëè ïîëüñüê³ îðí³òîëîãè, ó äîëèí³ ð. Îáðè íà çàõîä³ Ïîëüù³ óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ëåëåê ³ íàâ³òü ê³ëüê³ñòü çàñåëåíèõ ãí³çä áóëè á³ëüøèìè ó ðîêè ç âèñîêîþ ÷èñåëüí³ñòþ çâè÷àéíî¿ ïîë³âêè.

63

Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè

Á

³ëèé ëåëåêà â³äíîñèòüñÿ äî ðîäèíè ëåëåêîâèõ ðÿäó ëåëåêîïîä³áíèõ. Îêð³ì íüîãî äî ö³º¿ ðîäèíè âõîäèòü ùå 18 âèä³â ïåðíàòèõ. Óï³çíàòè ëåëåê íåâàæêî çà ¿õ çîâí³øí³ì âèãëÿäîì — öå âåëèê³ ïòàõè ç äîâãèìè íîãàìè ³ øèºþ, ì³öíèì äîâãèì äçüîáîì. Á³ëüø³ñòü âèä³â ãí³çäèòüñÿ â òðîï³êàõ — â Àôðèö³ ³ ϳâäåíí³é À糿. Îäí³ ç íèõ ìåøêàþòü íà âåëèêèõ â³äêðèòèõ ïðîñòîðàõ ³ç âîäîéìàìè ³ âåëèêèìè äåðåâàìè ÷è ñêåëÿìè, íà êîòðèõ ãí³çäÿòüñÿ, ³íø³ — â³ääàþòü ïåðåâàãó ãëóõèì ë³ñàì. Äàâàéòå ïîçíàéîìèìîñÿ òðîõè áëèæ÷å ç ïðåäñòàâíèêàìè ëåëå÷î¿ ðîäèíè. Ç ³íøèõ âèä³â ëåëåê â Óêðà¿í³ çóñòð³÷àºòüñÿ ÷îðíèé ëåëåêà. ³í òðîõè ìåíøèé çà á³ëîãî, â³äð³çíÿºòüñÿ ÷îðíèì çàáàðâëåííÿì îïåðåííÿ. Á³ë³ ëèøå ãðóäè é æèâ³ò. Äçüîá ³ íîãè ÷åðâîí³. Ìîëîäèõ íåñòàòåâîçð³ëèõ ïòàõ³â ìîæíà âï³çíàòè çà òåìíèì çåëåíóâàòî-áóðèì êîëüîðîì äçüîáà ³ òüìÿí³øèì çàáàðâëåííÿì îïåðåííÿ, ÿêå íå ìຠìåòàëåâîãî ïîëèñêó. Ñòàòåâîçð³ëèìè ö³ ëåëåêè ñòàþòü ó â³ö³ 3 ðîê³â. Öå ð³äê³ñíèé âèä, çàíåñåíèé äî ×åðâîíî¿ êíèãè Óêðà¿íè. Ðîçïîâñþäæåíèé ÷îðíèé ëåëåêà øèðøå, í³æ áóäü-ÿêèé ³íøèé âèä ðîäèíè. ³í çóñòð³÷àºòüñÿ íà ãí³çäóâàíí³ â³ä ϳðåíåéñüêîãî ï³âîñòðîâà ³ Ñêàíäèíà⳿ äî Ïðèìîð’ÿ, íà ï³âäåíü äîõîäèòü äî Ìàëî¿ À糿, ²ðàíó, Àôãàí³ñòàíó, Ìîíîã볿, ϳâí³÷íîãî Êèòàþ. 64

Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè ϳâí³÷íà ìåæà àðåàëó ïðîõîäèòü ÷åðåç Çàõ³äíèé Ñèá³ð ³ ßêóò³þ. ²çîëüîâàíà ãí³çäîâà ïîïóëÿö³ÿ º òàêîæ íà ï³âäí³ Àôðèêè. ×îðíèé ëåëåêà ñåëèòüñÿ, ÿê ïðàâèëî, â ãëóõèõ âàæêîäîñòóïíèõ ë³ñàõ ïîáëèçó â³ä áîë³ò, ð³÷îê, îçåð, ëóê³â. Ãí³çäà âëàøòîâóº íà âåëèêèõ äåðåâàõ ó ðîçãàëóæåíí³ ñòîâáóðà àáî íà òîâñò³é áîêîâ³é ã³ëëÿö³.  Óêðà¿í³ íàé÷àñò³øå öå äóáè ³ ñîñíè. Ó ã³ðñüê³é ì³ñöåâîñò³ ö³ ïòàõè ìîæóòü ãí³çäèòèñÿ é íà ñêåëÿõ. Áóä³âëþ ÷îðíîãî ëåëåêè íåâàæêî â³äð³çíèòè â³ä ãí³çä âåëèêèõ õèæèõ ïòàõ³â: âîíà âåëèêà — ç ìåòð ÷è é á³ëüøå â ä³àìåò𳠗 ³ íèçüêà, à íå çä³éìàºòüñÿ íà äåðåâ³ ãîðîþ ã³ëîê, ÿê ó îðë³â ÷è îðëàí³â. Íîâîçáóäîâàíå ãí³çäî âçàãàë³ ìàëåíüêå é ïëîñêå, âîíî ìîæå ñêëàñòè âðàæåííÿ íåãîòîâîãî. Áóäóþòü ïòàõè ãí³çäà ç ñóõèõ ã³ëîê, âèñòèëàþòü âñåðåäèí³ ìîõîì, ñóõîþ òðàâîþ. Ó áóä³âåëüíèõ ðîáîòàõ áåðóòü ó÷àñòü îáèäâà ïàðòíåðè, îäèí ïðèíîñèòü áóäìàòåð³àë, à äðóãèé óêëàäຠéîãî. ²íîä³ ÷îðí³ ëåëåêè çàéìàþòü ñòàð³ îñåë³ õèæèõ ïòàõ³â àáî íàâ³òü ñâî¿õ á³ëèõ ðîäè÷³â. Ãí³çäà âèêîðèñòîâóþòüñÿ íå îäèí ð³ê, õî÷à öåé âèä ì³íÿº ¿õ ³ ÷àñò³øå çà á³ëîãî ëåëåêó. Òàê, ó ªâðîï³ â³í ð³äêî êîëè âèêîðèñòîâóº ãí³çäà äîâøå 10 ðîê³â. Öåé ïòàõ á³ëüøå ïðèâ’ÿçàíèé äî ãí³çäîâî¿ ä³ëÿíêè, í³æ äî êîíêðåòíîãî ãí³çäà. Õî÷à â Á³ëîâåçüê³é ïóù³ áóëî â³äîìå ãí³çäî, ÿêå ëåëåêè çàéìàëè ïðîòÿãîì 14 ðîê³â. Ö³êàâî, ùî ³íîä³ áóâàþòü “êâàðòèðàíòè” ³ â îñåëÿõ ÷îðíîãî ëåëåêè.  Óãîðùèí³ â 1958 ðîö³ ó íèæí³é ÷àñòèí³ îäíîãî ç ãí³çä öèõ ïòàõ³â ïîñåëèëàñü ïàðà âîëîâèõ î÷îê. Ìîæëèâî, òàêèé íåçâè÷àéíèé âèá³ð ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ áóâ ïîâ’ÿçàíèé ç òèì, ùî öÿ ä³ëÿíêà ë³ñó çíàõîäèëàñÿ â çàïëàâ³ ³ ðåãóëÿðíî çàòîïëþâàëàñÿ. Ïðèë³òàþòü äî íàñ ÷îðí³ ëåëåêè ó òðåò³é äåêàä³ áåðåçíÿ — ïåðø³é ïîëîâèí³ êâ³òíÿ, òðîõè ï³çí³øå çà á³ëèõ. ×åðåç ê³ëüêà äí³â ï³ñëÿ ïðèëüîòó âæå ìîæíà ïîáà÷èòè ¿õ á³ëÿ ãí³çä. ßê ïðàâèëî, ïåðøèì ïðèë³òຠñàìåöü, õî÷à ³íîä³ é îáèäâà ïòàõè ðàçîì. Ñàìêà â³äêëàäຠâ³ä 2 äî 5, ð³äêî 6 àáî íàâ³òü 7, á³ëèõ ç ñ³ðóâàòèì â³äò³íêîì ÿºöü, ÿê³ îáèäâà ïòàõè íàñèäæóþòü áëèçüêî ì³ñÿöÿ. Ïòàøåíÿòà ç’ÿâëÿþòüñÿ íà ñâ³ò óêðèò³ ñ³ðóâàòî-á³ëèì ïóõîì. Áàòüêè ïðèíîñÿòü ¿æó âñüîãî ê³ëüêà ðàç³â íà äåíü. Çà íåþ âîíè ìîæóòü ë³òàòè çà 5–10 ê³ëîìåòð³â â³ä ãí³çäà. Ïîÿâà äîðîñëèõ ïòàõ³â á³ëÿ ãí³çäà ñóïðîâîäæóºòüñÿ áóðõëèâîþ ðåàêö³ºþ ïòàøåíÿò. ¯õ ãîëîñè íàãàäóþòü âåðåñê ³ ãåëãîò³ííÿ. Âçàãàë³ æ ÷îðí³ ëåëåêè äîñèòü ìîâ÷àçí³ ïòàõè. Á³ëÿ ãí³çäà ò³ëüêè çð³äêà ìîæíà ïî÷óòè íåãîëîñí³ çâóêè, ñõîæ³ íà “÷³-볔, “÷å-볔, ³íîä³ ö³ ïòàõè òàêîæ òð³ùàòü äçüîáîì, õî÷ ³ íå òàê ãó÷íî, ÿê á³ëèé ëåëåêà. 65

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ïòàøåíÿòà â ãí³çä³ ìàëîðóõîì³. Á³ëüøó ÷àñòèíó äíÿ âîíè äð³ìàþòü, ëåæà÷è íà ï³äñòèëö³, àáî ñèäÿòü, âòÿãíóâøè ãîëîâó â ïëå÷³. Ò³ëüêè çð³äêà ìîæíà ïîáà÷èòè, ÿê ëåëå÷àòà êîïèðñàþòüñÿ ï³ä íîãàìè â ïîøóêàõ çàëèøê³â ¿æ³ àáî ïîòÿãóþòüñÿ, ðîçïðàâëÿþ÷è íîãè ³ êðèëà. Ìîëîäü çàëèøàºòüñÿ â ãí³çä³ á³ëüÃí³çäî ÷îðíîãî ëåëåêè. Õàðàêòåðíà ïîçà ìîëîäèõ øå äâîõ ì³ñÿö³â ³ ïòàõ³â — âîíè í³áè òðîõè çãîðáëåí³. ëèøå ó äðóã³é ïîÔîòî Ä.Ì. Áîðçàê³âñüêîãî. ëîâèí³ ëèïíÿ âèë³òຠç íüîãî. ϳñëÿ öüîãî ùå òèæí³â çî äâà ìîëîä³ ïòàõè ï³äãîäîâóþòüñÿ áàòüêàìè ³ ïîâåðòàþòüñÿ íà íî÷³âëþ â ãí³çäî. Ö³êàâî, ùî äåÿêèé ÷àñ ï³ñëÿ âèëüîòó äîðîñë³ ïòàõè ïðèíîñÿòü äî íüîãî ¿æó. Ëåëåêà ñïî÷àòêó êðóæëÿº íàä ïîêèíóòîþ îñåëåþ, í³áè çàïðîøóþ÷è ìîëîäü, à ïîò³ì ñ³äຠ³ â³äðèãóº çäîáè÷ ó ãí³çäî. ×îðí³ ëåëåêè ïîâîäÿòü ñåáå á³ëÿ ãí³çäà äóæå îáåðåæíî. Íàä íèì âîíè ë³òàþòü ð³äêî. Äî ãí³çäà ³ â³ä íüîãî ëåòÿòü íå íàä ë³ñîì, à êîðèñòóþòüñÿ ñâîºð³äíèìè “êîðèäîðàìè”, ïåòëÿþ÷è ì³æ êðîíàìè äåðåâ. ×åðåç òå âîíè ïîëþáëÿþòü âëàøòîâóâàòè ñâî¿ äîì³âêè òàì, äå º â³ëüíèé ³ ïðèõîâàíèé ï³äë³ò äî ãí³çäà — ÿêàñü ïðîãàëèíà, äîâãèé ÿçèê áîëîòà, ïðîñ³êà ³ ò.ï. Ñàìå òîìó ³íîä³ ìîæíà ïîáà÷èòè îñåëþ öüîãî ïòàõà ³ çîâñ³ì ïîðÿä ïðîñ³êè, ïî ÿê³é ïðîõîäèòü ë³ñîâà äîðîãà. Êð³ì òîãî, â îñòàíí³ äåñÿòèë³òòÿ ñïîñ³á æèòòÿ ÷îðíîãî ëåëåêè ïîì³òíî çì³íèâñÿ. ³í ñòàâ ìåíø ñòîðîæêèì, ÷àñò³øå çóñòð³÷àºòüñÿ ó äîñèòü ëþäíèõ ì³ñöÿõ, ç’ÿâëÿþòüñÿ ãí³çäà ïîáëèçó íàñåëåíèõ ïóíêò³â. Ó Á³ëîðóñ³¿ íåùîäàâíî ïàðà ïòàõ³â ïîñåëèëàñÿ íàâ³òü ó ñòàðîìó ãí³çä³ á³ëîãî ëåëåêè íà íåâåëèêîìó ë³ñîâîìó õóò³ðö³. À â ͳìå÷÷èí³ çíàé66

Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè øëè ãí³çäî íàâ³òü íà øèôåðíîìó äàõó íàâ³ñó â ë³ñ³ íåïîäàë³ê â³ä â³éñüêîâîãî àåðîäðîìó. ϳñëÿ âèëüîòó ïòàøåíÿò ÷îðí³ ëåëåêè äåÿêèé ÷àñ òðèìàþòüñÿ íà áîëîòàõ ³ â çàïëàâàõ ð³ê. Îñ³íí³é â³äë³ò ïðîõîäèòü ç ñåðïíÿ äî ïî÷àòêó æîâòíÿ, õî÷à çð³äêà öèõ ïòàõ³â ìîæíà ïîáà÷èòè íàâ³òü ó ëèñòîïàä³. Ëåòÿòü âîíè ÿê ïðàâèëî íåâåëèêèìè çãðàÿìè, ³íîä³ ¿õ ìîæíà çóñòð³òè ðàçîì ç á³ëèìè ëåëåêàìè. ²íîä³ ìîæóòü óòâîðþâàòèñÿ ³ äîñèòü âåëèê³ ñêóï÷åííÿ ç äåñÿòê³â ÷îðíèõ ëåëåê. Ó íàñ ¿õ, íàïðèêëàä, ìîæíà ïîáà÷èòè âîñåíè íà ñïóùåíèõ ðèáîðîçïë³äíèõ ñòàâêàõ, äå áàãàòî ëåãêîäîñòóïíî¿ ¿æ³. ×îðíèé ëåëåêà íå òàêèé ñïåö³àë³çîâàíèé øèðÿëüùèê, ÿê á³ëèé, òîìó é íàñò³ëüêè âóçüêèõ ïðîë³òíèõ øëÿõ³â ³ç âèñîêîþ êîíöåíòðàö³ºþ ïòàõ³â â³í íå óòâîðþº. ×îðí³ ëåëåêè ÷àñò³øå “çð³çàþòü” êóòè íàä ìîðåì, îñîáëèâî â ðàéîí³ Ìàëüòè ³ îñòðîâ³â Ãðåö³¿. Íà Áîñôîð³ òàêèõ âåëèêèõ ñêóï÷åíü, ÿê á³ë³ ëåëåêè òà õèæ³ ïòàõè, âîíè íå óòâîðþþòü, õî÷à á³ëüø³ñòü ÷îðíèõ ëåëåê òàêîæ âñå-òàêè îãèíຠÑåðåäçåìíå ìîðå ç äâîõ áîê³â. “Ïðîë³òíà ìåæà”, ÿêà ðîçä³ëÿº äâ³ ïîïóëÿö³¿, ëåæèòü ó öüîãî âèäó äàë³ íà ñõ³ä, í³æ ó á³ëîãî ëåëåêè. Øëÿõè ìàíäð³âîê öèõ ïòàõ³â êîðîòø³, í³æ ó á³ëèõ ëåëåê. ªâðîïåéñüê³ ÷îðí³ ëåëåêè çèìóþòü ïåðåâàæíî ó Ñõ³äí³é, ð³äøå â ϳâäåíí³é òà Çàõ³äí³é Àôðèö³. Ëèøå íåâåëèêà ÷àñòèíà ¿õ äîñÿãຠì³ñöü çèì³âë³ ñâî¿õ á³ëèõ ðîäè÷³â, á³ëüø³ñòü íàâ³òü íå ïåðåòèíຠåêâàòîð. Äåÿê³ ïòàõè çàëèøàºòüñÿ çèìóâàòè é ùå ï³âí³÷í³øå — ó Ñåðåäçåìíîìîð’¿. ×îðí³ ëåëåêè ç àç³àòñüêî¿ ÷àñòèíè àðåàëó çèìóþòü ïåðåâàæíî â ²í䳿 òà íà ï³âäí³ Êèòàþ, ÷àñòêîâî òàêîæ â ²íäîêèòà¿.  Óêðà¿í³ ÷îðíèé ëåëåêà ãí³çäèòüñÿ íà òåðèòî𳿠çàõ³äíèõ ³ ï³âí³÷íèõ îáëàñòåé. ϳä ÷àñ âåñíÿíèõ ³ îñ³íí³õ ïåðåëüîò³â éîãî ìîæíà ïîáà÷èòè ³ â ³íøèõ ðåã³îíàõ. ²íîä³ áðîäÿ÷³ ãðóïè àáî ïîîäèíîê³ ïòàõè ñïîñòåð³ãàþòüñÿ âë³òêó äàëåêî â³ä ì³ñöü ãí³çäóâàííÿ. ¯õ çóñòð³÷àëè íàâ³òü ó Õåðñîíñüê³é, Äîíåöüê³é ³ Ìèêîëà¿âñüê³é îáëàñòÿõ. ßê ïðàâèëî, öå ìîëîäü òà ëåëåêè, ùî íå áåðóòü ó÷àñòü ó ðîçìíîæåíí³. Êîëèñü öåé ïòàõ áóâ ïîøèðåíèé çíà÷íî øèðøå — çíàõîäèëè ãí³çäà ïî Äí³ïðó, íà Ïîëòàâùèí³, â Êðèìó. ×èñåëüí³ñòü éîãî îñòàíí³ì ÷àñîì ïî÷àëà çðîñòàòè, àëå íà ñüîãîäí³ âîíà â Óêðà¿í³ íå ïåðåâèùóº 400–500 ïàð. Àðåàë ÷îðíîãî ëåëåêè òàêîæ ðîçøèðþºòüñÿ. Íåäàâíî áóëè âèÿâëåí³ íîâ³ ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ ó ×åðí³âåöüê³é, ²âàíî-Ôðàíê³âñüê³é, Õìåëüíèöüê³é, ×åðí³ã³âñüê³é, ³ííèöüê³é îáëàñòÿõ. ßê ³ â á³ëî67

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ãî ëåëåêè, áóâàþòü ïîîäèíîê³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ çà ìåæàìè îñíîâíîãî àðåàëó. Òàê³ ãí³çäà çíàõîäèëè íà ï³âäí³ Ñóìùèíè, ó Ïîëòàâñüê³é òà ³ííèöüê³é îáëàñòÿõ. Æèâëÿòüñÿ ö³ ïòàõè äð³áíîþ ðèáîþ òà ³íøèìè âîäÿíèìè òâàðèíàìè, ÿêèõ çäîáóâàþòü íà ì³ëêîâîää³, — çåìíîâîäíèìè, êîìàõàìè òà ¿õ ëè÷èíêàìè òîùî. Ìîæóòü ïî¿äàòè òàêîæ ³ íàçåìíèõ òâàðèí — êîìàõ, â òîìó ÷èñë³ ñàðàíó, çì³é, ÿù³ðîê, äð³áíèõ ãðèçóí³â. ßê ïîêàçàëè ñïîñòåðåæåííÿ Ì.². Ëåáåäºâî¿ ó Á³ëîâåçüê³é ïóù³, çà ðàç ÷îðíèé ëåëåêà ïðèíîñèòü ïòàøåíÿòàì â³ä 56 äî 333 ãðàì³â ¿æ³. À ÿêîñü îäèí ç áàòüê³â ïðèí³ñ îäðàçó 48 æàá çàãàëüíîþ âàãîþ 454 ãðàìè. Á³ëîðóñüêèé îðí³òîëîã Î.Â. Êîçóë³í âèä³ëÿº ê³ëüêà îñíîâíèõ ñïîñîá³â çäîáóâàííÿ ¿æ³ ÷îðíèì ëåëåêîþ: ïîëþâàííÿ “íàîñë³ï” ó êàëàìóòí³é âîä³, ïåðåñë³äóâàííÿ âèäèìî¿ çäîáè÷³, ïîøóê ¿æ³ íà áåðåãàõ. Âèá³ð ñïîñîáó çàëåæèòü â³ä êîíêðåòíèõ óìî⠗ ïðîçîðîñò³ âîäè, îñâ³òëåííÿ ³ ò.ï. Ñîíÿ÷íîãî äíÿ ö³ ïòàõè ìîæóòü âèêîðèñòîâóâàòè íàâ³òü ñâîºð³äíå “ïîëþâàííÿ ï³ä ïàðàñîëüêîþ”. Ñòîÿ÷è ó âîä³ ëåëåêà ðîçêðèâຠêðèëà ³ õàïຠðèáó, ÿêà çáèðàºòüñÿ â ò³í³. Äð³áíó çäîáè÷ â³í ïðîêîâòóº îäðàçó, âåëèêó æ äåÿêèé ÷àñ “æóº” ó äçüîá³, ïîì’ÿêøóþ÷è ¿¿. Êîëè ðèáà çàáðóäíåíà â ìóë³, ïòàõ ïàðó õâèëèí ïðîïîë³ñêóº ¿¿ ó âîä³ ïåðåä òèì ÿê ïðîêîâòíóòè. Ö³êàâ³ òàêîæ ñïîñòåðåæåííÿ Î.Â. Êîçóë³íà ïðî âçàºìîâ³äíîñèíè ÷îðíîãî ëåëåêè ç ³íøèìè ïòàõàìè, ùî ïîëþþòü íà ðèáó. Ïî ìîæëèâîñò³ âîíè íàìàãàþòüñÿ ïðîñòî íå íàáëèæàòèñÿ îäèí äî îäíîãî áëèæ÷å 3–5 ìåòð³â. Êîëè æ íà íåâåëèêîìó “ï’ÿòà÷êó” çáèðàþòüñÿ ðàçîì ð³çí³ ëåëåêè é ÷àïë³, ïåðøèì õàð÷óºòüñÿ á³ëèé ëåëåêà. ³í íàéá³ëüøèé ³ íàéñèëüí³øèé ç íèõ. ×îðí³ ëåëåêè ³ ñ³ð³ ÷àïë³ “÷åìíî” ÷åêàþòü ïîîäàëü àáî íåêâàïëèâî ïðîãóëþþòüñÿ ïî áåðåãó. Ò³ëüêè-íî ÷îðíîãóç íà¿âøèñü â³äë³òàº, îäðàçó æ êèäàþòüñÿ äî âîäè. Òåïåð óæå ÷îðíèé ëåëåêà â³äãàíÿº ÷àïåëü. ¯ì ðèáà ä³ñòàºòüñÿ â îñòàííþ ÷åðãó. Äàëåêîñõ³äíèé ëåëåêà. Öåé ïòàõ äóæå áëèçüêèé äî á³ëîãî ëåëåêè, ³ ÷àñòèíà â÷åíèõ ðîçãëÿäຠéîãî ëèøå ÿê ï³äâèä. Äàëåêîñõ³äíèé ëåëåêà ñõîæèé çà çàáàðâëåííÿì íà á³ëîãî, àëå ðàç³â ó ï³âòîðà á³ëüøèé çà íüîãî ³ ìຠíå ÷åðâîíèé, à ÷îðíóâàòèé äçüîá. Ó äåÿêèõ êðà¿íàõ çà öå éîãî òàê ³ íàçèâàþòü “÷îðíîäçüîáèì ëåëåêîþ”. Öå äóæå ð³äê³ñíèé ïòàõ, çàíåñåíèé ó ×åðâîí³ êíèãè ÌÑÎÏ, Ðîñ³¿, Êèòàþ òà äåÿêèõ ³íøèõ êðà¿í, ÿê âèä, ùî çíàõîäèòüñÿ ï³ä çàãðîçîþ çíèêíåííÿ. 68

Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè Äàëåêîñõ³äíèé ëåëåêà ãí³çäèòüñÿ çàðàç â Àìóðñüê³é îáëàñò³, Õàáàðîâñüêîìó òà Ïðèìîðñüêîìó êðàÿõ Ðîñ³¿, íà ï³âí³÷íîìó ñõîä³ Êèòàþ, ó ϳâí³÷í³é Êîðå¿. Ðàí³øå áóâ ïîøèðåíèé çíà÷íî øèðøå. Çèìóº â ϳâäåííî-Ñõ³äí³é À糿. Ö³êàâî, ùî ùå â ìèíóëîìó ñòîë³òò³ äàëåêîñõ³äíèé ëåëåêà áóâ ó ßïîí³¿ íå ïðîñòî çâè÷àéíèì ïòàõîì, à ãí³çäèâñÿ íàâ³òü ó Òîê³î íà áóää³éñüêèõ õðàìàõ. Çãîäîì ÷èñåëüí³ñòü éîãî ñòàëà øâèäêî ñêîðî÷óâàòèñÿ, â îñíîâíîìó ÷åðåç íåëåãàëüíå ïîëþâàííÿ. Îñòàíí³é ðàç ö³ ëåëåêè óñï³øíî âèâåëè ïòàøåíÿò ó ßïîí³¿ ó 1959 ðîö³. Íå ãí³çäèòüñÿ á³ëüøå öåé âèä ³ â ϳâäåíí³é Êîðå¿, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî ó ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ òàêîæ ââàæàâñÿ “ïòàõîì ùàñòÿ”, ÿê ³ íàø ÷îðíîãóç. Çà ñïîñîáîì æèòòÿ öåé âèä áëèæ÷èé ñêîð³øå äî ÷îðíîãî, í³æ äî á³ëîãî ëåëåêè. ³í òàêîæ óíèêຠîáæèòèõ ëþäüìè òåðèòîð³é ³ âëàøòîâóº ãí³çäà â ãëóõèõ âàæêîäîñòóïíèõ ì³ñöÿõ. Æèâå äàëåêîñõ³äíèé ëåëåêà íà âåëèêèõ çàáîëî÷åíèõ ð³âíèíàõ ç äð³áíèìè âîäîéìàìè ³ ä³ëÿíêàìè ë³ñ³â ïî äîëèíàõ ð³ê, ó êîòëîâèíàõ âåëèêèõ îçåð. Ãí³çäà ïòàõè âëàøòîâóþòü íà äåðåâàõ íà âèñîò³ â³ä 4 äî 17 ìåòð³â. ×àñòî ñåëÿòüñÿ íà çëàìàíèõ âåðõ³âêàõ àáî ñóõèõ äåðåâàõ, ç ÿêèõ ìîæíà äîáðå îãëÿäàòè íàâêîëèøíþ òåðèòîð³þ. ³äîì³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ òàêîæ íà òð³àíãóëÿö³éíèõ âèøêàõ, îïîðàõ åëåêòðîë³í³é. Ãí³çäî áóäóºòüñÿ ç ã³ëîê, âñåðåäèí³ âèñòèëàºòüñÿ ñóõîþ òðàâîþ, ìîõîì, ïóõîì. ßêùî ïòàõ³â íå òóðáóþòü, âîíè ç ðîêó â ð³ê çàéìàþòü îäíó é òó æ îñåëþ. Ñòàð³ ãí³çäà ìîæóòü äîñÿãàòè 2–2,5 ìåòðè â ä³àìåòð³ ³ 2 ìåòðè ó âèñîòó. Ñåðåä ã³ëîê ëåëå÷î¿ áóä³âë³ îõî÷å âëàøòîâóþòüñÿ äð³áí³ø³ ïòàõè — ãîðîáö³, øïàêè òà ³í. Äàëåêîñõ³äí³ ëåëåêè äóæå îáåðåæí³ ³ ïðè íàáëèæåíí³ ëþäèíè íàäîâãî çàëèøàþòü ãí³çäî. ǒÿâëÿþòüñÿ êëàäêè äîñèòü ðàíî — âæå ó êâ³òí³. Ñàìêà â³äêëàäຠ2–4, ³íîä³ äî 6 ÿºöü, ÿê³ ïòàõè íàñèäæóþòü ì³ñÿöü. Ó öüîìó áåðóòü ó÷àñòü îáèäâà ïàðòíåðè, çì³íþþ÷è îäèí îäíîãî 4–6 ðàç³â íà äåíü. Ïòàøåíÿòà çàëèøàþòüñÿ â ãí³çä³ áëèçüêî 2 ì³ñÿö³â. Áàòüêè ïðèíîñÿòü ¿ì ¿æó ê³ëüêà ðàç³â íà äåíü, â³äðèãóþ÷è ¿¿ íà äíî ãí³çäà. Âñå, ùî íå ïî¿äàþòü ïòàøåíÿòà, ï³äáèðàþòü äîðîñë³ ëåëåêè. ϳñëÿ âèëüîòó ìîëîä³ ïòàõè ùå ç òèæäåíü òðèìàþòüñÿ íåïîäàë³ê â³ä ãí³çäà, à ïîò³ì çáèðàþòüñÿ â çãðà¿ äî ê³ëüêîõ äåñÿòê³â îñîáèí, ÿê³ òðèìàþòüñÿ ó âîëîãèõ ì³ñöÿõ. Äî ê³íöÿ ñåðïíÿ âîíè â³äë³òàþòü íà ï³âäåíü. Æèâëÿòüñÿ ö³ ïòàõè ïåðø çà âñå ðèáîþ, à òàêîæ çåìíîâîäíèìè, âîäÿíèìè áåçõðåáåòíèìè, ìèøîâèäíèìè ãðèçóíàìè òà 69

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

³íøèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè. Òàì, äå äàëåêîñõ³äí³ ëåëåêè ãí³çäÿòüñÿ íà áîëîòàõ àáî á³ëÿ âîäîéì, äàëåêî çà ¿æåþ ¿ì ë³òàòè íå äîâîäèòüñÿ — âîíà ïîðÿä. À îñü ó ßïîí³¿, äå ö³ ïòàõè ìåøêàëè â íàñåëåíèõ ïóíêòàõ, ñïîñòåð³ãàëè ïîëüîòè ³ íà â³ääàëü äî 20 ê³ëîìåòð³â. Çà äàíèìè ×åðâîíî¿ êíèãè ÑÐÑÐ, ÷èñåëüí³ñòü äàëåêîñõ³äíîãî ëåëåêè â êîëèøíüîìó Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³ íå ïåðåâèùóâàëà 500 ïàð. Ñâ³òîâà ïîïóëÿö³ÿ çàãàëîì îö³íþºòüñÿ ÿê òðîõè á³ëüøå 3000 îñîáèí. Ãîëîâí³ ïðè÷èíè òàêîãî òðèâîæíîãî ñòàíó — çì³íè ëàíäøàôò³â ï³ä âïëèâîì ëþäñüêî¿ ä³ÿëüíîñò³ ³ òîìó çíà÷íå çá³äíåííÿ êîðìîâî¿ áàçè, íåñòà÷à çðó÷íèõ äëÿ ãí³çäóâàííÿ ì³ñöü, áðàêîíüºðñòâî, òóðáóâàííÿ ïòàõ³â á³ëÿ ãí³çäà, îòðóºííÿ ïåñòèöèäàìè. Äëÿ âðÿòóâàííÿ äàëåêîñõ³äíîãî ëåëåêè ïðîâîäÿòüñÿ äîñë³äè ïî ðîçâåäåííþ éîãî â íåâîë³. Óòðèìóþòü ¿õ ó í³ìåöüêîìó îðí³òîïàðêó Âàëüñðîäå, Ìîñêîâñüêîìó òà Áåðë³íñüêîìó çîîïàðêàõ òîùî. Ó ïîñóøëèâèõ ÷àñòèíàõ Àôðèêè ï³âäåíí³øå Ñàõàðè ³ íà ï³âäåííîìó çàõîä³ Àðàâ³éñüêîãî ï³âîñòðîâà æèâå íàéìåíøèé ³ç ïðåäñòàâíèê³â ëåëå÷îãî ñ³ìåéñòâà — á³ëî÷åðåâíèé ëåëåêà. Âàæèòü â³í âñüîãî ï³âòîðà ê³ëîãðàìè. Çà çàáàðâëåííÿì ñõîæèé íà ÷îðíîãî ëåëåêó, àëå ìຠá³ëó íèæíþ ÷àñòèíó ñïèíè, íå òàêèé ÿñêðàâèé äçüîá ³ íîãè. Ãîëà øê³ðà á³ëÿ îñíîâè äçüîáà ãîëóáóâàòîãî êîëüîðó. Îñåëÿºòüñÿ á³ëî÷åðåâíèé ëåëåêà êîëîí³ÿìè íà äåðåâàõ àáî ñêåëÿõ. Æèâèòüñÿ â³í ïåðåäóñ³ì ð³çíîìàí³òíèìè êîìàõàìè, òîìó é ãí³çäèòüñÿ â ñåçîí äîù³â, êîëè ¿õ á³ëüøå âñüîãî. Íåð³äêî çãðà¿ á³ëî÷åðåâíèõ ëåëåê ìîæíà ïîáà÷èòè òàì, äå ç’ÿâèëèñÿ ïîë÷èùà ñàðàíè. ßê ³ á³ëèé ëåëåêà, öåé ïòàõ ïîëþáëÿº ãîäóâàòèñÿ íà çãàðèùàõ, äå ð³çíîìàí³òí³ òâàðèíè ñòàþòü ëåãêîþ çäîáè÷÷þ. Öå õðåñòîìàò³éíèé ïðèêëàä ñåçîííèõ ì³ãðàö³é ïòàõ³â ó òðîï³êàõ. Ó ñóõèé ñåçîí á³ëî÷åðåâíèé ëåëåêà çàëèøຠì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ ³, ïåðåòèíàþ÷è âîëîã³ òðîï³÷í³ ë³ñè, ïðèë³òຠâ ñàâàíè ï³âäåíí³øå åêâàòîðà.  öåé ÷àñ ñåçîí äîù³â íàñòຠòàì. ϳñëÿ éîãî çàê³í÷åííÿ — ïîâåðòàºòüñÿ â ð³äí³ ì³ñöÿ. Çà òàêó îñîáëèâ³ñòü ó í³ìåöüê³é ìîâ³ öüîãî ïòàõà òàê ³ íàçèâàþòü “Regenstorch” — äîùîâèé ëåëåêà. Äèâëÿ÷èñü íà òîêóþ÷îãî ñàìöÿ á³ëî÷åðåâíîãî ëåëåêè, ìîæíà ïîäóìàòè, ùî â³í ëîâèòü íàâêîëî ñåáå êîìàõ. Ïòàõ âèïðÿìëÿº øèþ, íàñòîâáóð÷óº ïåðà íà ãðóäÿõ ³ ðîáèòü ñåð³þ âèïàä³â ó ïîâ³òðÿ, êëàöàþ÷è äçüîáîì. ³í íàãèíàºòüñÿ ç áîêó íà á³ê, íå70

Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè ð³äêî âòðà÷àþ÷è ð³âíîâàãó ³ ìàõàþ÷è êðèëàìè, é åíåðã³éíî êëþº ð³çí³ îᒺêòè á³ëÿ ñåáå àáî ãí³çäîâèé ìàòåð³àë. ßê ³ íàø ÷îðíîãóç, öåé ïòàõ ãí³çäèòüñÿ òàêîæ íà äàõàõ õàòèí â àôðèêàíñüêèõ ñåëàõ àáî íà äåðåâàõ ñåðåä âóëèöü. Ó áàãàòüîõ ïëåìåí á³ëî÷åðåâíèé ëåëåêà â³äíîñèòüñÿ äî ñâÿùåííèõ ÷è øàíîâàíèõ ïòàõ³â. Çã³äíî ç ïîâ³ð’ÿìè ì³ñöåâèõ æèòåë³â, â³í ïðèíîñèòü òàê³ ïîòð³áí³ çåìëåðîáó ³ ñêîòàðþ äîù³. Çà íåïèñàíèì çàêîíîì çàáîðîíÿºòüñÿ ïåðåñë³äóâàòè ÷è òðèâîæèòè ïòàõà. Ó òðîï³êàõ â³ä Àôðèêè äî ²íäîíå糿 ³ Ô³ë³ïï³íñüêèõ îñòðîâ³â æèâå øåðñòèñòîøèéíèé ëåëåêà. Âñå îïåðåííÿ éîãî ÷îðíå, á³ë³ ëèøå øèÿ ³ çàäíÿ ÷àñòèíà ãîëîâè òà æèâ³ò. Íà ãîëîâ³ äîáðå ïîì³òíà ÷îðíà “øàïî÷êà”. Íîãè ÷åðâîí³. Ñâîþ íàçâó ïòàõ îòðèìàâ çà íåçâè÷àéíå ì’ÿêå îïåðåííÿ øè¿. Ñåëèòüñÿ â³í ïîáëèçó âîäîéì, ÷àñò³øå âñüîãî â äîëèíàõ ð³ê. Ãí³çäèòüñÿ îêðåìèìè ïàðàìè, õî÷à çíàõîäèëè é íåâåëèê³ êîëîí³¿ äî 4–5 ãí³çä. ßêùî ëåëåê íå òóðáóþòü, âîíè ç ðîêó â ð³ê çàéìàþòü îäíå é òå æ ãí³çäî. Ïàðàìè ïòàõè òðèìàþòüñÿ ³ â ïîçàãí³çäîâèé ïåð³îä, ìîæëèâî âîíè ïîñò³éí³ íà âñå æèòòÿ. Ãí³çäà øåðñòèñòîøèéíèé ëåëåêà âëàøòîâóº íà âåëèêèõ äåðåâàõ, íà âåðõ³âö³ àáî íà òîâñò³é á³÷í³é ã³ëö³. Ïðè÷îìó çíàõîäèòüñÿ áóä³âëÿ íà âåëèê³é âèñîò³ — 10–30 ì, ³íîä³ íàâ³òü äî 50 ì. Ó êëàäö³ 3–5 á³ëèõ ÿºöü. Íàñèäæóþòü ¿õ ïòàõè áëèçüêî ì³ñÿöÿ. Áàòüêè âèãîäîâóþòü ìàëÿò, â³äðèãóþ÷è ¿æó íà äíî ãí³çäà. Ïîêè ïòàøåíÿòà íå äîñÿãíóòü ì³ñÿ÷íîãî â³êó, îäèí ³ç äîðîñëèõ ïòàõ³â ïîñò³éíî ïåðåáóâຠâ ãí³çä³ àáî ÷àòóº á³ëÿ íüîãî. Æèâèòüñÿ øåðñòèñòîøèéíèé ëåëåêà ð³çíîìàí³òíèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè, ÿêèõ çäîáóâຠâ òðàâ³ ³ íà ì³ëêîâîää³. Ïîëþþòü ö³ ïòàõè, ÿê ïðàâèëî, ïîîäèíö³ àáî ïàðàìè, çäåá³ëüøîãî ðàíî âðàíö³ àáî â ñóò³íêàõ. Áëèçüêèé ðîäè÷ öüîãî ïòàõà – ìàëàéñüêèé øåðñòèñòîøèéíèé ëåëåêà — çàíåñåíèé äî ̳æíàðîäíî¿ ×åðâîíî¿ êíèãè. Ðàí³øå éîãî ââàæàëè ëèøå ï³äâèäîì ïîïåðåäíüîãî âèäó, àëå âèÿâèëîñÿ, ùî íà ï³âäí³ Òà¿ëàíäó ³ íà Ñóìàòð³ ö³ äâà ïòàõè ìåøêàþòü ðàçîì ³ íå ñõðåùóþòüñÿ, ùî â ñèñòåìàòèö³ ââàæàºòüñÿ âàãîìèì äîêàçîì ñàìîñò³éíîñò³ âèäó. Ïîøèðåíèé öåé ïòàõ íà îñòðîâàõ Áîðíåî òà Ñóìàòðà ³ íà Ìàëàéñüêîìó ï³âîñòðîâ³. Ìåøêຠîêðåìèìè ïàðàìè ó ãóñòèõ ë³ñàõ á³ëÿ áîë³ò àáî âîäîéì. Ñïîñ³á æèòòÿ ìàëàéñüêîãî øåðñòèñòîøèéíîãî ëåëåêè çàëèøàºòüñÿ ìàëî âèâ÷åíèì. Íàâ³òü ãí³çäî âïåðøå âäàëîñÿ çíàéòè ëèøå â 1986 ðîö³. 71

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ëåëåêà ìàãóàð³ ç ïåðøîãî ïîãëÿäó çà çàáàðâëåííÿì íàãàäóº á³ëîãî, àëå îïåðåííÿ ó íüîãî òåìí³øå, õâ³ñò ÷îðíèé. Íà ãîëîâ³ ³ øè¿ º âèäîâæåí³ ïåðà, ÿê³ óòâîðþþòü ñâîºð³äíèé “÷óá÷èê”.  îñíîâ³ äçüîáà òà íàâêîëî îêà º ä³ëÿíêà ãîëî¿ øê³ðè ÷åðâîíóâàòîãî êîëüîðó. Íîãè ïóðïóðîâî-÷åðâîí³. Ïîøèðåíèé ìàãóàð³ â ϳâäåíí³é Àìåðèö³ ñõ³äí³øå Àíä â³ä Âåíåñóåëè äî Àðãåíòèíè. Çóñòð³÷àºòüñÿ â³í ó âîëîãèõ ì³ñöÿõ ñåðåä â³äêðèòèõ ïðîñòîð³â, ãóñòèõ ë³ñ³â óíèêàº. Íà ï³âíî÷³ òà ï³âäí³ àðåàëó öå ïåðåë³òíèé ïòàõ, â³í â³äë³òຠç ïî÷àòêîì ïîñóøëèâîãî ñåçîíó. Äî ðîçìíîæåííÿ ìàãóàð³ ïðèñòóïàþòü ç ïî÷àòêîì ñåçîíó äîù³â, ïòàøåíÿòà âèë³òàþòü ç ãí³çä ÿêðàç êîëè çëèâè çàê³í÷óþòüñÿ. Íà â³äì³íó â³ä óñ³õ ³íøèõ ëåëåê, ìàãóàð³ ãí³çäèòüñÿ íà çåìë³ ñåðåä áîë³ò, õî÷à â ï³âí³÷í³é ÷àñòèí³ ñâîãî àðåàëó â³í âëàøòîâóº ãí³çäà íà íåâåëèêèõ äåðåâàõ àáî â ÷àãàðíèêàõ. Ïîñåëÿþòüñÿ ö³ ïòàõè îêðåìèìè ïàðàìè àáî íåâåëèêèìè êîëîí³ÿìè. Ãí³çäà íà áîëîòàõ âîíè ðîáëÿòü ³ç òðàâè òà ñòåáåë âîäÿíèõ ðîñëèí. Òàêà áóä³âëÿ ñêîð³øå íàãàäóº ãí³çäî æóðàâëÿ, àí³æ ëåëåêè. Ãí³çäà íà äåðåâàõ ïòàõè âëàøòîâóþòü ³ç ã³ëîê ³ òðàâè. Ö³êàâî òàêîæ òå, ùî ïòàøåíÿòà ìàãóàð³ ÷îðíîãî êîëüîðó. Âîíè çàëèøàþòüñÿ â ãí³çä³ 60–72 äí³, ï³ñëÿ âèëüîòó çáèðàþòüñÿ â ãðóïè ó ì³ñöÿõ, äå áàãàòî ¿æ³. Áàòüêè äîáðå ðîçð³çíÿþòü ñâî¿õ íàùàäê³â ó òàêèõ ìîëîä³æíèõ ãðóïàõ ³ ï³äãîäîâóþòü ¿õ ùå ïðîòÿãîì 5–6 òèæí³â. Íà íî÷³âëþ òà äëÿ â³äïî÷èíêó ìîëîä³ ïòàõè ïîâåðòàþòüñÿ äî ãí³çäà. Æèâèòüñÿ öåé ïòàõ ð³çíîìàí³òíèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè – ðèáîþ, æàáàìè, çì³ÿìè, ÿù³ðêàìè, êîìàõàìè, ÷åðâàìè òîùî. Çäîáè÷ â³í ëîâèòü ÷àñò³øå âñüîãî ïîâ³ëüíî ïîõîäæàþ÷è íà ì³ëêîâîää³ àáî â òðàâ³. Íàçâàí³ âèäè — íàéáëèæ÷³ ðîäè÷³ íàøîãî á³ëîãî ëåëåêè, âîíè â³äíîñÿòüñÿ äî îäíîãî ðîäó ç íèì — Ciconia. ×îòèðè âèäè äçüîáà÷³â äîáðå âèä³ëÿþòüñÿ ñâî¿ì òðîõè çàãíóòèì äîíèçó äçüîáîì ³ ãîëèìè ÿñêðàâèìè ä³ëÿíêàìè øê³ðè íà ãîëîâ³ ³ øè¿. Öå äîñèòü âåëèê³ ïòàõè äî 3 ê³ëîãðàì³â âàãîþ. Äîâãèé çàãîñòðåíèé ³ çëåãêà çàãíóòèé íà ê³íö³ äçüîá — ÷óäîâà çáðîÿ äëÿ ïîëþâàííÿ. Äçüîáà÷³ ïðåêðàñíî ïðèñòîñóâàëèñÿ ç éîãî äîïîìîãîþ ëîâèòè ðèáêó â êàëàìóòí³é âîä³. Ðîáèòüñÿ öå òàê: ïòàõ áðîäèòü ïî ì³ëêîâîääþ ³ ïîâîë³ âîäèòü îïóùåíèì ó âîäó íàï³âðîçêðèòèì äçüîáîì òóäè-ñþäè. Íàøòîâõíóâøèñü íà ðèáèíó, îäðàçó æ õàïຠ¿¿. Ðåàêö³ÿ äçüîáà÷³â áëèñêàâè÷íà — îðí³òî72

Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè ëîãè âñòàíîâèëè, ùî äçüîá çàêðèâàºòüñÿ çà 1/40 ñåêóíäè! Íà äçüîá³ º îñîáëèâ³ ÷óòëèâ³ ä³ëÿíêè, ÿê³ äîçâîëÿþòü ìèòòºâî ðåàãóâàòè íà ïîäðàçíåííÿ. Åêñïåðèìåíòè ïîêàçàëè, ùî äçüîáà÷³, ÿê³ ìàëè ìîæëèâ³ñòü áà÷èòè çäîáè÷ ó ÷èñò³é âîä³, ëîâèëè ¿¿ àí³òðîõè íå øâèäøå, í³æ ïòàõè, ÿêèì çàêðèâàëè î÷³, ³ âîíè ïîëþâàëè “íàâïîìàöêè”. Æèâëÿòüñÿ äçüîáà÷³ òàêîæ çåìíîâîäíèìè, ïëàçóíàìè, êîìàõàìè òà ³íøèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè. Ãí³çäÿòüñÿ âîíè êîëîí³ÿìè íà äåðåâàõ ³ ñêåëÿõ. Îñê³ëüêè çäîáè÷ ëåãøå âñüîãî ëîâèòè ó ïåðåñèõàþ÷èõ âîäîéìàõ, ïåð³îä ðîçìíîæåííÿ ó öèõ ïòàõ³â, ÿê ïðàâèëî, ïî÷èíàºòüñÿ òîä³, êîëè ð³âåíü âîäè â íèõ ïî÷èíຠñïàäàòè. Àìåðèêàíñüêèé äçüîáà÷ àáî ë³ñîâèé ëåëåêà — ºäèíèé ç ëåëåê, ÿêèé çóñòð³÷àºòüñÿ ó ϳâí³÷í³é Àìåðèö³. ³í ïîøèðåíèé â³ä ï³âäåííî¿ ÷àñòèíè ÑØÀ äî Àðãåíòèíè. Ìàëàéñüêèé äçüîáà÷ æèâå â ϳâäåííî-Ñõ³äí³é À糿. Ãí³çäèòüñÿ â³í ïî áåðåãàõ îçåð, ó ãèðëàõ ð³÷îê, ïî ìóëèñòèõ ìîðñüêèõ óçáåðåææÿõ. Ëþáèòü ñåëèòèñÿ ó ìàíãðîâèõ çàðîñòÿõ. Öå êðàñèâèé ïòàõ ç ÷èñòîá³ëèì îïåðåííÿì, ÷îðí³ ëèøå ìàõîâ³ òà ðóëüîâ³ ïåðà. гäê³ñíèé âèä, çàíåñåíèé äî ×åðâîíî¿ êíèãè ÌÑÎÏ. Àôðèêàíñüêèé äçüîáà÷ øèðîêî ðîçïîâñþäæåíèé ó òðîï³÷í³é Àôðèö³. Ó øëþáíèé ñåçîí á³ëèé êîë³ð éîãî îïåðåííÿ ìຠãàðíèé ðîæåâèé â³äò³íîê. Ãí³çäèòüñÿ â³í íåâåëèêèìè êîëîí³ÿìè íà ñêåëÿõ ³ äåðåâàõ. Æèâèòüñÿ ð³çíèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè, ÿêèõ çäîáóâຠâ íåãëèáî-

Àôðèêàíñüê³ ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè: àôðèêàíñüêèé äçüîáà÷, àôðèêàíñüêèé ìàðàáó ³ ñ³äëîäçüîáèé ëåëåêà.

73

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

êèõ âîäîéìàõ. ²íä³éñüêîãî äçüîáà÷à âèä³ëÿº ñåðåä ñâî¿õ ðîäè÷³â ñòðîêàòå ÷îðíî-á³ëå çàáàðâëåííÿ ïåðåäíüî¿ ÷àñòèíè êðèë ³ òàêà æ ñìóæêà íà ãðóäÿõ. Æèâå â³í ó òðîï³÷í³é À糿 â³ä ²í䳿 äî ²íäîêèòàþ òà ϳâäåííîãî Êèòàþ. Ãí³çäèòüñÿ â³í âåëèêèìè êîëîí³ÿìè, ÷àñòî ðàçîì ç ³íøèìè ïòàõàìè — ëåëåêàìè, ³á³ñàìè, ÷àïëÿìè, áàêëàíàìè. Ó Áõàðàòïóð³ â ²í䳿 òàê³ êîëîí³¿ íàðàõîâóþòü äî ê³ëüêîõ òèñÿ÷ ïàð. Ö³êàâ³ äâà âèäè ëåëåê-ðîççÿâ. Íàçâàëè ¿õ òàê íåçâè÷àéíî òîìó, ùî ïðè çàêðèòîìó äçüîá³ ó âåðõ³âêîâ³é éîãî ÷àñòèí³ çàëèøàºòüñÿ âåëèêà ù³ëèíà ì³æ ï³ääçüîáêîì ³ íàääçüîáêîì. Òàêèé äçüîá äîçâîëÿº ïòàõîâ³ ëåãêî â³äêðèâàòè ÷åðåïàøêè ìîëþñê³â, ÿê³ º ãîëîâíîþ çäîáè÷÷þ ðîççÿâ. ¯äÿòü âîíè òàêîæ ðèáó, æàá, êîìàõ ³ ÷åðâ³â. Øóêàþòü çäîáè÷ ÷àñòî çãðàÿìè. Ãí³çäÿòüñÿ ðîççÿâè êîëîí³ìè, ÷àñòî ðàçîì ç ³íøèìè ïòàõàìè. Öå ñåðåäíüîãî ðîçì³ðó ëåëåêè 1,5–2 ê³ëîãðàìè âàãîþ. Ó àç³àòñüêîãî ëåëåêè-ðîççÿâè îïåðåííÿ á³ëå, ìàõîâ³ òà ðóëüîâ³ ïåðà ÷îðí³ ç çåëåíóâàòèì â³äò³íêîì. Ïîøèðåíèé â³í ó ϳâäåíí³é À糿 â³ä ²í䳿 äî ²íäîêèòàþ. Ãí³çäèòüñÿ âåëè÷åçíèìè êîëîí³ÿìè ç ñîòåíü ³ òèñÿ÷ ïàð íà êóùàõ ³ äåðåâàõ, ùî ðîñòóòü íåïîäàë³ê â³ä âîäè. Ãí³çäà ïòàõè áóäóþòü òàê áëèçüêî îäíå äî îäíîãî, ùî ã³ëêè âèÿâëÿþòüñÿ áóêâàëüíî îáë³ïëåí³ íèìè. Ó Òà¿ëàíä³ ö³ ëåëåêè äîáðå ïðèñòîñóâàëèñÿ ãîäóâàòèñÿ íà ðèñîâèõ ïîëÿõ: âîíè éäóòü çà òðàêòîðîì ³ ï³äáèðàþòü âèâåðíóòèõ ïëóãîì ìîëþñê³â, ùî çàêîïàëèñÿ â ìóë ³ç ïî÷àòêîì ïîñóøëèâîãî ñåçîíó. Àôðèêàíñüêèé ëåëåêà-ðîççÿâà, íà â³äì³íó â³ä ñâîãî àç³àòñüêîãî ðîäè÷à, ïîâí³ñòþ ÷îðíèé. Æèâå â³í ó òðîï³÷í³é Àôðèö³ òà íà Ìàäàãàñêàð³. Ó ïðîòèëåæí³ñòü á³ëî÷åðåâíîìó ëåëåö³, öåé ïòàõ â³ääຠïåðåâàãó ñóõîìó ñåçîíó ðîêó. Ó öåé ÷àñ ïî ïåðåñèõàþ÷èõ âîäîéìàõ ëåãøå øóêàòè ¿æó. Ðîçìíîæóºòüñÿ àôðèêàíñüêèé ëåëåêà-ðîççÿâà â ÷åðâí³-ñåðïí³, à ï³ñëÿ íàñòàííÿ ñåçîíó äîù³â çä³éñíþº ïåðåëüîòè ó êðà¿íè, ðîçòàøîâàí³ ï³âí³÷í³øå åêâàòîðà. Àôðèêàíñüêèé ÿá³ðó íàëåæèòü äî íàéá³ëüøèõ ëåëåê. Âàãà éîãî äîñÿãຠ6 ê³ëîãðàì³â, ð³ñò — ï³âòîðà ìåòðè, à ðîçìàõ êðèë — ïîíàä 2,5 ìåòðè. Æèâå â³í ó òðîï³÷í³é Àôðèö³ â³ä Ñåíåãàëó é Åô³îﳿ äî ϳâäåííî-Àôðèêàíñüêî¿ Ðåñïóáë³êè. Êðèëà, ãîëîâà, øèÿ ³ õâ³ñò öüîãî ëåëåêè ÷îðí³, ðåøòà îïåðåííÿ ÷èñòî á³ëå. Äçüîá òåìíî-÷åðâîíèé ç ÷îðíîþ ñìóæêîþ ïîñåðåäèí³.  îñíîâ³ äçüîáà º âåëèêèé æîâòèé ùèòîê, çà ÿêèé ïòàõà ùå íàçèâàþòü ñ³äëîäçüîáèì ëåëåêîþ. 74

Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè Ìåøêຠöåé ïòàõ íà âàæêîäîñòóïíèõ ïàï³ðóñîâèõ áîëîòàõ ³ çàáîëî÷åíèõ áåðåãàõ ð³ê. Âåäå îäèíîêèé ³ ïðèõîâàíèé ñïîñ³á æèòòÿ. Ãí³çäà áóäóº íà âåðõ³âêàõ âåëèêèõ äåðåâ ïî áåðåãàõ. Ãí³çäî ìîæå çàéìàòèñÿ ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ðîê³â, ùîðàçó ðåìîíòóºòüñÿ ³ íàäáóäîâóºòüñÿ ³ çðåøòîþ ïåðåòâîðþºòüñÿ ó âåëåòåíñüêó ñïîðóäó äî 2 ìåòð³â ó ä³àìåòð³. Ãëèáèíà ëîòêà äîñèòü çíà÷íà — äî ï³âìåòðà, òàê ùî ñèäÿ÷îãî â ãí³çä³ ïòàõà çîâñ³ì íå âèäíî çîâí³. Ó êëàäö³ â³ä 1 äî 5 îâàëüíèõ ÿºöü á³ëóâàòîãî êîëüîðó. Íàñèäæóþòü ¿õ îáèäâà ïòàõè ïðîòÿãîì 30–35 äí³â. Äëÿ ï³äòðèìàííÿ ïåâíîãî ì³êðîêë³ìàòó â ãí³çä³ â óìîâàõ ïîñò³éíî¿ ñïåêè ÿá³ðó ÷àñ â³ä ÷àñó ïðîâîäÿòü çâîëîæåííÿ, â³äðèãóþ÷è íà äíî ãí³çäà òà ÿéöÿ äî 1–2 ë³òð³â âîäè. ¯æåþ öüîìó ïòàõó ñëóæàòü ð³çí³ äð³áí³ âîäÿí³ òà íàâêîëîâîäí³ òâàðèíè, ïåðåäóñ³ì ðèáà. Ìîæíà ïîáà÷èòè ÿá³ðó, ÿêèé ïîõîäæຠïî ì³ëêîâîääþ ç îïóùåíèì ó âîäó íàï³âðîçêðèòèì äçüîáîì. Íàòêíóâøèñü íà çäîáè÷, ïòàõ ìèòòºâî ñõîïëþº ¿¿. À âåëèêó ðèáó ìîæå íàâ³òü íå õàïàòè, à íàêîëþâàòè ìîâ ãàðïóíîì îäí³ºþ ç ïîëîâèíîê äçüîáà. Äîðîñë³ ïòàõè çäàòí³ ïðîêîâòíóòè ðèáèíó ïîíàä ê³ëîãðàì âàãîþ. ²íä³éñüêèé ÿá³ðó àáî ÷îðíîøè¿é ëåëåêà — òàêîæ îäèí ³ç íàéá³ëüøèõ ëåëåê. Çà çàáàðâëåííÿì öåé ïòàõ ñõîæèé íà àôðèêàíñüêîãî ÿá³ðó, â³äð³çíÿºòüñÿ ÷îðíèì êîëüîðîì äçüîáà ³ â³äñóòí³ñòþ ñ³äëîïîä³áíîãî ùèòêà íà íüîìó. Ðîçïîâñþäæåíèé ÷îðíîøè¿é ëåëåêà â³ä ²í䳿 òà ²íäîêèòàþ äî ϳâí³÷íî¿ Àâñòðà볿. Æèâå íà áîëîòàõ òà á³ëÿ âîäîéì ç ì³ëêîâîääÿì. Ãí³çäèòüñÿ îêðåìèìè ïàðàìè íà âèñîêèõ äåðåâàõ àáî ñêåëÿõ. Ïàðè çàéìàþòü ò³ æ ñàì³ ãí³çäîâ³ ä³ëÿíêè ç ðîêó â ð³ê, àëå ïðè íàñòàíí³ ïîñóõè ìîæóòü ïåðåáèðàòèñÿ â ³íø³ ì³ñöÿ, äå ùå º ïîæèâà. Äî ðîçìíîæåííÿ ö³ ëåëåêè ïðèñòóïàþòü ³ç ïðèïèíåííÿì ñåçîíó äîù³â. Ãí³çäî — âåëåòåíñüêà áóä³âëÿ ç ã³ëîê äî 1–2 ìåòð³â ó ä³àìåòð³ òà ç ãëèáèíîþ ëîòêà äî 1–1,5 ìåòð³â. Áóäóþòü éîãî îáèäâà ïòàõè. Ó êëàäö³ â³ä 3 äî 5 ÿºöü. Âæå ÷åðåç ê³ëüêà äí³â ï³ñëÿ â³äêëàäêè âîíè çíà÷íî çàáðóäíþþòüñÿ ³ íàáóâàþòü òüìÿíîãî æîâòóâàòî-á³ëîãî çàáàðâëåííÿ. Æèâèòüñÿ öåé ïòàõ ïåðåâàæíî ðèáîþ, çäîáóâàþ÷è ¿¿ íà ì³ëêîâîää³, à òàêîæ ³íøèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè — êîìàõàìè, çåìíîâîäíèìè, ïëàçóíàìè òîùî. Áðàçèëüñüêèé ÿá³ðó àáî ïðîñòî ÿá³ðó çóñòð³÷àºòüñÿ ó Öåíòðàëüí³é ³ ϳâäåíí³é Àìåðèö³ â³ä ï³âäíÿ Ìåêñèêè äî Àðãåíòèíè. Öåíòðàëüíîàìåðèêàíñüêà ïîïóëÿö³ÿ äóæå íå÷èñëåííà, íå ïåðå75

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

âèùóº 150–250 îñîáèí. Öå ºäèíèé ëåëåêà ç ïîâí³ñòþ á³ëèì çàáàðâëåííÿì. Ãîëîâà ³ øèÿ íå îïåðåí³, ìàþòü ñèíþâàòî-÷îðíèé êîë³ð. Íîãè òàêîæ ÷îðí³. Äçüîá ìàñèâíèé, íà ê³íö³ òðîõè çàãíóòèé äîãîðè. Íà íèæíüîìó áîö³ øè¿ äîáðå âèä³ëÿºòüñÿ ÿñêðàâå ÷åðâîíå ê³ëüöå. Ïðîæèâຠÿá³ðó íà âåëèêèõ çàáîëî÷åíèõ ð³âíèíàõ ç ä³ëÿíêàìè ë³ñó ³ ñàâàíè ç ãàÿìè òà ïåðåë³ñêàìè. Ãí³çäèòüñÿ íà âèñîêèõ ñóõèõ äåðåâàõ àáî âåðõ³âêàõ ïàëüì íåïîäàë³ê â³ä âîäîéì. Ãí³çäî, ÿê ³ â ³íøèõ âåëèêèõ ëåëåê, — ìàñèâíà áóä³âëÿ ç ã³ëîê äî 2 ìåòð³â ó ä³àìåòð³ ³ ìåòðà ãëèáèíîþ. Äî ðîçìíîæåííÿ ïòàõè ïðèñòóïàþòü íàïðèê³íö³ ñåçîíó äîù³â. Ó êëàäö³ â³ä 2 äî 5 ÿºöü. Íàñèäæóâàííÿ ïðîäîâæóºòüñÿ áëèçüêî ì³ñÿöÿ. Æèâèòüñÿ ÿá³ðó ðèáîþ, çåìíîâîäíèìè, çì³ÿìè, ìîëþñêàìè, ÷åðâàìè òà ³íøèìè áåçõðåáåòíèìè òâàðèíàìè. ¯æó ÷àñòî øóêຠíà ì³ëêîâîää³, ïîâ³ëüíî ïîõîäæàþ÷è ç îïóùåíèì ó âîäó íàï³âðîçêðèòèì äçüîáîì. Ñï³éìàâøè ÷èìàëó çäîáè÷, ïòàõ çâè÷àéíî âèòÿãóº ¿¿ íà áåðåã, ê³ëüêà ðàç³â ᒺ äçüîáîì ³ ëèøå ïîò³ì ïðîêîâòóº. ßá³ðó ãîäóþòüñÿ ÿê ïðàâèëî ïîîäèíö³ àáî ïàðàìè, àëå â ì³ñöÿõ, äå áàãàòî ¿æ³, ìîæóòü çáèðàòèñÿ ö³ë³ çãðà¿. Òàê, â Àðãåíòèí³ âåëèê³ ñêóï÷åííÿ ¿õ ñïîñòåð³ãàëèñÿ ï³ä ÷àñ ñïàëàõó ÷èñåëüíîñò³ ìèøåé. Àôðèêàíñüêèé ìàðàáó âèä³ëÿºòüñÿ ñâî¿ì íåçâè÷àéíèì âèãëÿäîì. Öå âåëèêèé ïòàõ, âàãîþ äî 8–9 ê³ëîãðàì³â. Ðîçìàõ êðèë äîñÿãຠ3 ìåòð³â. Çàáàðâëåííÿ âåðõíüîãî áîêó ò³ëà áðóäíî-ñ³ðå, íèæíüîãî — á³ëå. Íà ãîðë³ çâèñຠì³øêîâèäíèé øê³ðÿñòèé âèð³ñò. Çà íüîãî ïòàõ îòðèìàâ ñâîþ ëàòèíñüêó âèäîâó íàçâó “crumeniferus” — ñóìêîíîñíèé. Âåðõí³é á³ê ò³ëà ìàðàáó øèôåðíî-ñ³ðèé, íèæí³é – á³ëèé. Ãîëîâà, øèÿ ³ ãîðëîâà “ñóìêà” ìàéæå ãîë³, âîíè âêðèò³ ëèøå ðîçð³äæåíèìè âîëîñîâèäíèìè ïåðàìè. Ïîøèðåíèé àôðèêàíñüêèé ìàðàáó ó òðîï³÷í³é Àôðèö³ â³ä Ñåíåãàëó ³ Åô³îﳿ äî ï³âíî÷³ ÏÀÐ. Çóñòð³÷àºòüñÿ â³í ó â³äêðèòèõ ëàíäøàôòàõ, ÷àñòî ïîáëèçó â³ä âåëèêèõ ð³ê òà îçåð. Ñóö³ëüíèõ ë³ñîâèõ ìàñèâ³â óíèêàº. Ìàðàáó — ïåðåë³òí³ ïòàõè, âîíè çàëèøàþòü ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ ç íàñòàííÿì ñåçîíó äîù³â òà â³äë³òàþòü òóäè, äå ïî÷àâñÿ ïîñóøëèâèé ïåð³îä. Ó öåé ÷àñ ¿ì ëåãøå çíàéòè ìåðòâèõ òâàðèí äëÿ õàð÷óâàííÿ. Îñíîâó æèâëåííÿ ìàðàáó ñòàíîâèòü ïàäëî. ßê ³ ³íø³ ïòàõèòðóïî¿äè, çäîáè÷ â³í âèãëÿäóº, ïîäîâãó øèðÿþ÷è â ïîâ³òð³. Ìîãóòí³é ìàñèâíèé äçüîá ïðîáèâຠíàéì³öí³øó øê³ðó çàãèáëèõ 76

Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè òâàðèí. Äåÿê³ ïëåìåíà íàçèâàþòü éîãî “êîðîëåì ãðèô³â” — ìàðàáó ÷àñòî òðèìàºòüñÿ ðàçîì ³ç öèìè ïòàõàìè. Äî òîãî æ âîíè ³íîä³ ìîæóòü ïðèñòóïèòè äî òðàïåçè ëèøå ï³ñëÿ òîãî, ÿê òîé ðîç³ðâå øê³ðÿí³ ïîêðèâè íà ò³ë³ òâàðèíè — äçüîá ó ãðèô³â ñëàáê³øèé. ³ä³ðâàâøè øìàòîê ì’ÿñà, ìàðàáó ï³äêèäຠéîãî â ïîâ³òðÿ ³ ïåðåõîïëþº äçüîáîì. Ìîæå ëîâèòè â³í ³ æèâó çäîáè÷: äð³áíèõ ññàâö³â, ïòàõ³â, ïëàçóí³â, êîìàõ. Îõî÷å â³äâ³äóþòü ìàðàáó òàêîæ çâàëèùà ³ ñì³òíèêè. Ìîæíà ïîáà÷èòè öèõ ïòàõ³â ³ â íàñåëåíèõ ïóíêòàõ. Çàëþáêè ïî¿äàþòü âîíè ³ ñàðàíó òà ãóñ³íü ìåòåëèê³â. Âåëèê³ çãðà¿ ìàðàáó øâèäêî çáèðàþòüñÿ ðàçîì ç ³íøèìè ïòàõàìè òàì, äå ç’ÿâèëèñÿ ïîë÷èùà ïåðåë³òíî¿ ñàðàíè. Ãí³çäÿòüñÿ ö³ ïòàõè êîëîí³ÿìè íà âåëèêèõ äåðåâàõ ³ ñêåëÿõ. ʳëüê³ñòü ãí³çä ó êîëîí³ÿõ ìîæå äîñÿãàòè ê³ëüêîõ ñîòåíü. Ïåð³îä ðîçìíîæåííÿ ó ìàðàáó äóæå òðèâàëèé: â³ä â³äêëàäàííÿ ÿºöü äî âèëüîòó ïòàøåíÿò ïðîõîäèòü áëèçüêî 165 äí³â. Ó êëàäö³ â³ä 1 äî 5 ÿºöü, ÿê³ îáèäâà áàòüêè íàñèäæóþòü áëèçüêî ì³ñÿöÿ. ϳñëÿ âèëóïëåííÿ ïòàøåíÿò äîðîñë³ ìàðàáó íå ïîëèøàþòü ¿õ ñàìèõ äî ì³ñÿ÷íîãî â³êó. Êîëè ñîíöå äóæå ïàëèòü, îäèí ³ç áàòüê³â ñòâîðþº ìàëÿòàì çàò³íîê, ðîçêðèâøè êðèëà. Ó ïðèðîä³ ìàðàáó æèâóòü äî 25 ðîê³â. Ïî÷èíàþòü ðîçìíîæóâàòèñÿ ïåðåâàæíî ó â³ö³ 6–7 ðîê³â. Ùå á³ëüøèé çà àôðèêàíñüêîãî ³íä³éñüêèé ìàðàáó àáî àðãàëà. Êîëèñü â³í áóâ øèðîêî ðîçïîâñþäæåíèé ó òðîï³÷í³é À糿 â³ä ϳâí³÷íî¿ ²í䳿 äî ϳâäåííîãî ’ºòíàìó, öå áóâ îäèí ³ç çâè÷àéíèõ ³íä³éñüêèõ ïòàõ³â (çãàäàéòå òâîðè ʳïë³íãà), àëå ïðîòÿãîì îñòàíí³õ äåñÿòèë³òü àðåàë ³ ÷èñåëüí³ñòü çíà÷íî ñêîðîòèëèñü. Çà çàáàðâëåííÿì öåé ïòàõ ñõîæèé íà ñâîãî àôðèêàíñüêîãî ðîäè÷à, àëå âçäîâæ êðèëà ó íüîãî ïðîõîäèòü ñâ³òëà ïàëåâà ñìóãà. Ãîëîâà ³ øèÿ ó ³íä³éñüêîãî ìàðàáó íå âêðèò³ ïóõîì, à ãîë³ ³ ìàþòü ðîæåâå òà îðàíæåâå çàáàðâëåííÿ. Çóñòð³÷àºòüñÿ ³íä³éñüêèé ìàðàáó ó ð³çíîìàí³òíèõ âîëîãèõ óã³ääÿõ — íà áîëîòàõ, á³ëÿ âîäîéì, íà ðèñîâèõ ïîëÿõ ³ ò.ï., à òàêîæ íà â³äêðèòèõ òðàâ’ÿíèñòèõ ïðîñòîðàõ. Ùå íåäàâíî áóâ çâè÷àéíèì ïòàõîì íàñåëåíèõ ïóíêò³â, äå ï³äáèðàâ óñ³ëÿê³ õàð÷îâ³ â³äõîäè. ßê ñâ³ä÷èëè ìàíäð³âíèêè, ìàðàáó ìîæíà áóëî ïîáà÷èòè ìàëî íå íà êîæíîìó áóäèíêó â Êàëüêóòò³. Ãí³çäÿòüñÿ ö³ ïòàõè îêðåìèìè ïàðàìè àáî êîëîí³ÿìè íà âèñîêèõ äåðåâàõ, íåð³äêî ïîáëèçó íàñåëåíèõ ïóíêò³â. Ãí³çäî — âåëèêà áóä³âëÿ ç ã³ëîê äî 1–2 ìåòð³â ó ä³àìåòð³, ãëèáèíà ëîòêà äî ìåòðà. Ó êëàäö³ â³ä 2 äî 4 á³ëèõ ÿºöü. 77

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Öå ïî-ñïðàâæíüîìó âñå¿äíèé ïòàõ. ßê ïèñàâ îäèí àíãë³éñüêèé îðí³òîëîã, º íåáàãàòî ðå÷åé, ÿê³ ìàðàáó íå ìîæå ïðîêîâòíóòè.  Àññàì³ â ²í䳿 ÿêîñü ñïîñòåð³ãàëè ìàðàáó, ÿêèé êîâòàâ õðåáåò ìåðòâîãî áóéâîëà äîâæèíîþ ïîíàä 30 ñì. Íåäàðìà îäíà ç ³íä³éñüêèõ ì³ñöåâèõ íàçâ ó ïåðåêëàä³ îçíà÷ຠ“êîâòà÷ ê³ñòîê”. Àíãë³éñüêîþ ìîâîþ öüîãî ïòàõà íàçèâàþòü àä’þòàíòîì. Îäåðæàâ â³í ¿¿ çà ñâ³é çîâí³øí³é âèãëÿä — ïòàõ ÷èííî ³ ðîçì³ðåíî ïîõîäæàº, í³áè é ñïðàâä³ ñàìîâïåâíåíèé àä’þòàíò âåëèêîãî íà÷àëüíèêà. ßâàíñüêèé ìàðàáó ïîøèðåíèé â³ä ϳâäåííî-Ñõ³äíî¿ ²í䳿 òà Øð³-Ëàíêè äî ²íäîêèòàþ òà ßâè. ³í ìåíøèé çà ³íøèõ ìàðàáó, íà â³äì³íó â³ä íèõ éîãî ëîá ïîêðèâຠñâ³òëî-êîðè÷íåâà ïëàñòèíêà. Æèâå â çàïëàâàõ ð³ê, íà áîëîòàõ, á³ëÿ ë³ñîâèõ âîäîéì, ó ìàíãðîâèõ çàðîñòÿõ, îñâî¿â ðèñîâ³ ïîëÿ. Æèâèòüñÿ ðèáîþ, æàáàìè òà ³íøèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè, ïî¿äຠïàäëî. Ãí³çäà ÿâàíñüêèé ìàðàáó âëàøòîâóº íà âèñîêèõ äåðåâàõ ïîáëèçó âîäîéì àáî â ïðèáåðåæíèõ çàðîñòÿõ. Ïîñåëÿþòüñÿ ö³ ïòàõè ÿê ïðàâèëî íåâåëèêèìè êîëîí³ÿìè. гäê³ñíèé âèä, ÷èñåëüí³ñòü ÿâàíñüêîãî ìàðàáó îñòàíí³ì ÷àñîì çíà÷íî ñêîðîòèëàñÿ. Áóäå ö³êàâî ïîçíàéîìèòèñÿ òàêîæ ³ç äâîìà á³ëüø â³ääàëåíèìè àôðèêàíñüêèìè ðîäè÷àìè ëåëåê, ÿê³ â ñèñòåìàòèö³ ïòàõ³â çàéìàþòü ïðîì³æíå ïîëîæåííÿ ì³æ íèìè é ÷àïëÿìè. Îðí³òîëîãè â³äíîñÿòü êîæíîãî ç íèõ äî îêðåìî¿ ðîäèíè. Êèòîãîëîâ îäåðæàâ ñâîþ íàçâó çà âåëåòåíñüêèé ìàñèâíèé äçüîá. Öå ïåðøå, íà ùî çâåðòàºø óâàãó, ïîáà÷èâøè ïòàõà. Íàääçüîáîê çàê³í÷óºòüñÿ ùå é çàãíóòèì äîíèçó ãîñòðèì ãà÷êîì. Äçüîá çà ôîðìîþ íàãàäóº òàêîæ ñòàðîâèííèé äåðåâ’ÿíèé ÷åðåâèê. ×åðåç òå ó áàãàòüîõ ìîâàõ éîãî íàçèâàþòü “÷åðåâèêîäçüîáîì”. Öå í³ìåöüêå “Schuhschnabel”, àíãë³éñüêå – “shoebill”. Àðàáñüêà íàçâà “àáó ìàðêóᔠîçíà÷ຠ“áàòüêî ÷åðåâèêà”. Öå âåëèêèé ïòàõ äî 5–7 ê³ëîãðàì³â âàãîþ ³ á³ëüøå ìåòðà ó âèñîòó. Îïåðåííÿ éîãî îäíîòîííå øèôåðíî-ñ³ðå. Êèòîãîëîâ ìຠäîâã³ íîãè é õàðàêòåðíèé äëÿ ëåëåê òóëóá, àëå øèÿ ïîð³âíÿíî êîðîòêà òà ùå é óâ³í÷àíà íåïðîïîðö³éíî âåëèêîþ ãîëîâîþ. Êðèëà äîâã³ é øèðîê³. Ççàäó íà ãîëîâ³ íåâåëèêèé ÷óá. Æèâå êèòîãîëîâ íà áîëîòàõ öåíòðàëüíî¿ é ñõ³äíî¿ ÷àñòèíè Àôðèêè ó âåðõ³â’ÿõ Á³ëîãî ͳëó, Êîíãî é Çàìáåç³. Ïîñåëÿºòüñÿ â³í íà íåïðîõ³äíèõ ïàï³ðóñîâèõ áîëîòàõ ³ áàãíèñòèõ óçáåðåææÿõ ñòîÿ÷èõ âîäîéì ÷è ð³ê ç ïîâ³ëüíîþ òå÷³ºþ ³ ìóëèñòèì äíîì. Âò³ì, íà ï³âäí³ Ñóäàíó êèòîãîëîâ óæå îñâî¿â ðèñîâ³ ïîëÿ. Òðèìàþòüñÿ ö³ ïòàõè ïåðåâàæíî ïîîäèíö³ àáî ïàðàìè. Âîíè îñ³ë³, íà çèìó í³êóäè 78

Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè íå â³äë³òàþòü. Êèòîãîëîâ ìîæå øèðÿòè, ÿê ëåëåêà, àëå â ïîëüîò³ ñêëàäóº øèþ ³ á³ëüøå íàãàäóº ÷àïëþ. ¯æó öåé ïòàõ çäîáóâຠíà ì³ëêîâîää³ àáî ñïëàâèíàõ. Æèâèòüñÿ â³í ðèáîþ, æàáàìè, çì³ÿìè, ìîëþñêàìè òà ³íøèìè äð³áíèìè òâàðèíàìè. Ìîæå ñï³éìàòè íàâ³òü ìîëîäîãî êðîêîäèëà. ϳäñòåð³ãàþ÷è çäîáè÷, ³íîä³ ãîäèíàìè ñòî¿òü íåðóõîìî, à ïîò³ì ðàïòîâèì ñèëüíèì óäàðîì äçüîáà õàïຠ¿¿ é îäðàçó æ êîâòຠö³ëêîì. Ó÷åí³ ââàæàþòü, ùî íåçâè÷àéíèé ìàñèâíèé äçüîá êèòîãîëîâà — öå äîáðå ïðèñòîñóâàííÿ äëÿ òîãî, ùîá ëîâèòè âåëèêó ³ ðóõëèâó çäîáè÷ ñåðåä ãóñòî¿ âîäÿíî¿ ðîñëèííîñò³. ßêùî ïîòðàïèâ äî òàêîãî “êàïêàíà”, òî âæå íå âèðâåøñÿ. ϳñëÿ âäàëîãî ïîëþâàííÿ ïòàõ íåð³äêî ïåðåë³òຠäî ³íøîãî ì³ñöÿ, äå çíîâó ïî÷èíຠâèñòåæóâàòè çäîáè÷. Ãí³çäèòüñÿ êèòîãîëîâ íà çåìë³ ñåðåä íåòð³â. Ãí³çäî âëàøòîâóº íà ïëàòôîðì³ ç ïëàâàþ÷èõ ðîñëèí, àáî íà îñòð³âö³. Íåð³äêî ïòàõè âèêîðèñòîâóþòü äëÿ öüîãî âåðõ³âêè òåðì³òíèê³â, çàòîïëåíèõ âîäîþ. ijàìåòð ãí³çäîâî¿ ïëàòôîðìè ìîæå äîñÿãàòè 3 ìåòð³â, õî÷à ñàìå ãí³çäî âäâ³÷³ ìåíøå. Òàêà áóä³âëÿ ³íîä³ âèòðèìóº âàãó äîðîñëî¿ ëþäèíè. Ïåðåäóñ³ì ïòàõè çâ³ëüíÿþòü â³ä ðîñëèí ä³ëÿíêó ä³àìåòðîì ìåòð³â çî òðè, ñåðåä ÿêî¿ é ïî÷èíàþòü áóä³âíèöòâî. Ãí³çäî êèòîãîëîâè ìîñòÿòü ³ç ñòåáåë î÷åðåòó ³ ïàï³ðóñó, âèñòèëàþòü éîãî ì’ÿêîþ òðàâîþ. Ñàìêà â³äêëàäຠâ³ä 1 äî 3 âåëèêèõ á³ëèõ ÿºöü ç ³íòåðâàëàìè äî 5 äí³â. Íàñèäæóþòü êëàäêó ³ äîãëÿäàþòü ïòàøåíÿò îáèäâà áàòüêè. Äî ì³ñÿ÷íîãî â³êó, ïîêè ïòàøåíÿòà íå çìîæóòü ïðîêîâòóâàòè ö³ëó ðèáó, âîíè ãîäóþòü ¿õ äîáðÿ÷å ïåðåæîâàíîþ ³ ïîäð³áíåíîþ ¿æåþ, ïðèíîñÿ÷è ¿¿ ó âåëåòåíñüêîìó äçüîá³. Öèì êèòîãîëîâè â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ëåëåê, ÿê³ â³äðèãóþòü ïðèíåñåíó ïòàøåíÿòàì çäîáè÷ ó ãí³çäî. Ìîëîä³ ïòàõè ïåðåáóâàþòü ó ãí³çä³ á³ëüøå 3 ì³ñÿö³â. Ïî÷àòîê ðîçìíîæåííÿ çàëåæèòü â³ä ð³âíÿ âîäè ó âîäîéì³. ßê ïðàâèëî, öå â³äáóâàºòüñÿ ç ïî÷àòêîì ñóõîãî ñåçîíó, êîëè ð³âåíü âîäè ïî÷èíຠñïàäàòè.  òàêîìó ðàç³ ïòàøåíÿòà çàëèøàþòü ãí³çäî ÿêðàç, êîëè çíîâó ïî÷èíàþòü ³òè äîù³. Áëèæ÷å äî åêâàòîðà, äå ïðîòÿãîì ðîêó º äâà ñåçîíè äîù³â, ö³ ïòàõè çìóøåí³ ïðèñòóïàòè äî ðîçìíîæåííÿ ðàí³øå, ùå êîëè éäóòü çëèâè. Êèòîãîëî⠗ ð³äê³ñíèé ïòàõ, çàíåñåíèé äî ̳æíàðîäíî¿ ×åðâîíî¿ êíèãè. Çàãàëüíà ÷èñåëüí³ñòü éîãî íå ïåðåâèùóº 11 òèñÿ÷ îñîáèí. Âîíà ïðîäîâæóº ñêîðî÷óâàòèñü ÷åðåç îñóøåííÿ áîë³ò. Ùå çîâñ³ì íåäàâíî öåé äèâîâèæíèé ïðåäñòàâíèê ïåðíàòèõ áóâ îïîâèòèé îðåîëîì òàºìíè÷îñò³. Ùîá éîãî ïîáà÷èòè, ñïîðÿäæó79

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

âàëè ñïåö³àëüí³ åêñïåäèö³¿. Òåïåð æå êèòîãîëîâè óòðèìóþòüñÿ ó áàãàòüîõ çîîïàðêàõ ñâ³òó. Ìîëîòîãîëîâà òåæ ñòàëè òàê íàçèâàòè çà çîâí³øí³é âèãëÿä. Ó ïðîô³ëü îáðèñè éîãî ãîëîâè ç ÷óáîì, øè¿ òà äçüîáà íàãàäóþòü ìîëîòîê. Öå ïòàõ ñåðåäíüîãî ðîçì³ðó, ñõîæèé íà ÷àïëþ. Îïåðåííÿ éîãî òåìíî-êîðè÷íåâå. Ïîøèðåíèé ìîëîòîãîëîâ â Àôðèö³ íà ï³âäåíü â³ä Ñàõàðè, íà ï³âäåííîìó çàõîä³ Àðà⳿ ³ íà Ìàäàãàñêàð³. Öå äîñèòü çâè÷àéíèé ïòàõ, çóñòð³òè éîãî ìîæíà ó ð³çíîìàí³òíèõ ëàíäøàôòàõ. Æèâå â³í òàêîæ ó çàáîëî÷åíèõ ì³ñöÿõ ïî áåðåãàõ âîäîéì. Òðèìàºòüñÿ ïàðàìè àáî ïîîäèíö³. Ïîëþº ïåðåâàæíî âíî÷³. Äâ³ ðå÷³ ³ñòîòíî â³äð³çíÿþòü ìîëîòîãîëîâà â³ä áóäü-êîãî ç éîãî ðîäè÷³â. ³í íå òð³ùèòü äçüîáîì ³ íå âèäຠð³çêèõ êðèê³â, à ... ñï³âàº! ϳñíÿ öÿ ÷èñòà é äçâ³íêà, ñëîâàìè ¿¿ ìîæíà ïåðåäàòè ÿê “â³ò-â³ò”. ²íøà ö³êàâà îñîáëèâ³ñòü — ãí³çäî. Âîíî â ìîëîòîãîëîâà âåëåòåíñüêå ³ çîâñ³ì íåçâè÷àéíî¿ äëÿ òàêèõ ïòàõ³â ôîðìè. Íåäàðìà â÷åí³ íàçèâàþòü éîãî îäíèì ³ç ÷óäåñ òâàðèííîãî ñâ³òó. Öå íåïðàâèëüíî¿ ôîðìè êóëÿ ç ã³ëîê ³ç á³÷íèì âõîäîì, ùîñü íà çðàçîê áóä³âë³ ñîðîêè. ijàìåòð ãí³çäà äîñÿãຠ1,5–2 ìåòð³â. Ñò³íêè ïòàõè ïðîìàùóþòü äëÿ ì³öíîñò³ ìóëîì. Âñåðåäèí³ äî 3 ãí³çäîâèõ êàìåð, ÿê³ ç’ºäíóþòüñÿ ì³æ ñîáîþ. Âõ³ä ðîçì³ùóºòüñÿ ç íàéìåíø äîñòóïíîãî áîêó, òîìó õèæàêàì çàáðàòèñÿ äî íüîãî íåëåãêî. ³ä íüîãî äî ãí³çäîâî¿ êàìåðè éäå ñïðàâæí³é òóíåëü. Ãí³çäî ìîæå âèòðèìàòè âàãó êðåìåçíîãî ÷îëîâ’ÿãè! Áóä³âíèöòâî çàéìຠê³ëüêà ì³ñÿö³â, à ³íîä³ é äî ï³âðîêó. Âëàøòîâóþòü ïòàõè ñâî¿ ãí³çäà íà âåëèêèõ äåðåâàõ, ð³äøå — íà âèñòóïàõ ñêåëü, à ³íîä³ é ïðîñòî íà çåìë³. Îðí³òîëîãè ÿêîñü ðîç³áðàëè îäíå äâîìåòðîâå ãí³çäî. Âîíî ñêëàäàëîñÿ ç áëèçüêî 8000 ã³ëîê ³ ïó÷ê³â òðàâè! Ìîëîòîãîëîâè — íå êîëîí³àëüí³ ïòàõè, õî÷ ïðî öå ìîæíà ïîäóìàòè, áî ãí³çäà íåð³äêî çíàõîäÿòüñÿ íåïîäàë³ê îäíå â³ä îäíîãî, ³íîä³ íàâ³òü íà îäíîìó äåðåâ³. Ïîâ’ÿçàíî öå ç òèì, ùî îäíà ïàðà ìàº, ÿê ïðàâèëî, ê³ëüêà ãí³çä íà ñâî¿é òåðèòîð³¿, õî÷à äåÿê³ ç íèõ í³êîëè íå âèêîðèñòîâóþòüñÿ àáî é çàëèøàþòüñÿ íåäîáóäîâàíèìè. ßê ïîêàçàëè äîñë³äæåííÿ â Ìàë³, ïðîòÿãîì ðîêó ïàðà ìîëîòîãîëîâ³â áóäóº â ñåðåäíüîìó â³ä 3 äî 5 ãí³çä. Ó êëàäö³ â³ä 3 äî 7 á³ëèõ ÿºöü. Íàñèäæóº ¿õ ïåðåâàæíî ñàìêà áëèçüêî ì³ñÿöÿ, àëå ïòàøåíÿò âèãîäîâóþòü îáèäâà ïòàõè. Æèâèòüñÿ ìîëîòîãîëîâ äð³áíîþ ðèáîþ, çåìíîâîäíèìè, êîìàõàìè, ðàêîïîä³áíèìè. ×àñò³øå âñüîãî â³í ïîëþº, áðîäÿ÷è ïî 80

Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè ì³ëêîâîääþ, ïîä³áíî äî íàøèõ ÷àïåëü òà ëåëåê. Òà ìîæíà ïîáà÷èòè ³ ñïîñ³á ïîëþâàííÿ, ãåòü íå õàðàêòåðíèé äëÿ ðÿäó ëåëåêîïîä³áíèõ. Ìîëîòîãîëîâ ìîæå õàïàòè ïóãîëîâê³â àáî äð³áíó ðèáó ç ïîâåðõí³ âîäè, ïðîë³òàþ÷è íèçüêî íàä íåþ. Âèêîðèñòîâóþòü ö³ ïòàõè ³ “êîîïåðàö³þ” ç ³íøèìè òâàðèíàìè, ïîëþþ÷è íà æèâí³ñòü, ÿêó çëÿêóþòü ñòàäà äèêèõ áóéâîë³â àáî äîìàøíüî¿ õóäîáè. Íåð³äêî ìîæíà ïîáà÷èòè é ìîëîòîãîëîâà, ÿêèé ï³äñòåð³ãຠçäîáè÷, ñèäÿ÷è íà ñïèí³ çàíóðåíîãî ó âîäó áåãåìîòà. Äëÿ ìîëîòîãîëîâ³â õàðàêòåðíèé ö³êàâèé åëåìåíò ïîâåä³íêè, ôóíêö³ÿ ÿêîãî çàëèøàºòüñÿ ùå äî ê³íöÿ íåçðîçóì³ëîþ íàóêîâöÿì. Öå òàê çâàíà “íåñïðàâæíÿ ïîñàäêà” — îäèí ïòàõ çàáèðàºòüñÿ íà ñïèíó ³íøîãî ³ äåÿêèé ÷àñ ¿çäèòü âåðõè. Öå í³ÿê íå ïîâ’ÿçàíî ³ç ñòàòåâèìè â³äíîñèíàìè, ïòàõè íå ðîáëÿòü ñïðîáè êîïóëÿö³¿, ³ ñïîñòåð³ãàòè òàêó ïîâåä³íêó ìîæíà íå ò³ëüêè ó ïåð³îä ðîçìíîæåííÿ. Á³ëüøå òîãî, “âåðøíèê” ìîæå áóòè ò³º¿ ñàìî¿ ñòàò³, ùî é ïòàõ ï³ä íèì. Î÷åâèäíî, òàêå “íà¿çíèöòâî” â³ä³ãðຠÿêóñü ðîëü ó ñîö³àëüíèõ ñòîñóíêàõ ïòàõ³â. Äî ìîëîòîãîëîâà æèòåë³ òðîï³÷íî¿ Àôðèêè â³äíîñÿòüñÿ ç ïîâàãîþ ³ äåÿêèì ïîáîþâàííÿì, ââàæàþ÷è çà ìàã³÷íîãî ïòàõà. Ïðè÷èíà öüîãî, ïåðåäóñ³ì, — éîãî íåçâè÷àéí³ áóä³âåëüí³ çä³áíîñò³. Òà é ó ãí³çä³ ìîæíà çíàéòè ÿêèõ çàâãîäíî ìåøêàíö³â â³ä ãîðîáöÿ äî êîáðè. Äîäຠîñòðàõó ³ òàºìíè÷èé ãîëîñ ïòàõà. Äåÿê³ ïëåìåíà ââàæàþòü ìîëîòîãîëîâà ïðîâ³ñíèêîì äîë³. Òî æ íå äèâíî, ùî éîãî âåëåòåíñüê³ ãí³çäà íåð³äêî ìîæíà ïîáà÷èòè íà îêîëèöÿõ ñåëèù. À ³íîä³ ïòàõè íàâ³òü âëàøòîâóþòüñÿ íà áóä³âëÿõ. Òàê, ó Ëåñîòî íà ï³âäí³ Àôðèêè îðí³òîëîãè çíàéøëè ãí³çäî ìîëîòîãîëîâà ó â³êí³ ñòàðîãî ìëèíà. “Áóä³âåëüí³ òàëàíòè” ìîëîòîãîëîâà êîðèñòóþòüñÿ ïîïóëÿðí³ñòþ ³ â ³íøèõ ïòàõ³â. Òàê, íà ðàíí³õ ñòàä³ÿõ ïîáóäîâè, êîëè âëàøòîâàíà ùå ò³ëüêè øèðîêà ïëàòôîðìà, “æèòëîïëîùó” ìîæå çàõîïèòè àôðèêàíñüêèé ìîëî÷íèé ïóãà÷, à âæå ç ãîòîâîãî ãí³çäà “âèñåëèòè” ãîñïîäàð³â ³íøà ñîâà — ñèïóõà. Ñòàð³ ïîêèíóò³ ãí³çäà ìîëîòîãîëîâà íåð³äêî âèêîðèñòîâóþòü ãóñè, ãîëóáè, áîðèâ³òðè òà ³íø³ ïòàõè. Íó à äð³áíèõ “êâàðòèðàíò³â”, òàêèõ ÿê ãîðîáö³, çàâæäè âèñòà÷àº.

81

Êóäè ëåòèø, ëåëåêî?

Ç

îâñ³ì íåäàâíî áiëèé ëåëåêà ðîçãëÿäàâñÿ ÿê êàíäèäàò íà çàíåñåííÿ ó ÷åðãîâå âèäàííÿ Ìiæíàðîäíî¿ ×åðâîíî¿ êíèãè. Âií ïîòðàïèâ äî ×åðâîíèõ êíèã Êàçàõñòàíó, Óçáåêèñòàíó, ðÿäó êðà¿í Çàõiäíî¿ ªâðîïè, à ïîäåêóäè ïåðåñòàâ çóñòð³÷àòèñÿ çîâñ³ì. Ùî òðàïèëîñü? Áiëèé ëåëåêà — óëþáëåíèé âñiìè ïòàõ. Ïðî íüîãî ñêëàäàþòü ëåãåíäè, ñïiâàþòü ïiñíi, ç íèì ïîâ’ÿçàíi ÷èñëåííi ïðèêìåòè i ïîâið’ÿ. Òîìó íå äèâíî, ùî âií âèÿâèâñÿ ïiä ïèëüíîþ óâàãîþ ÿê ôàõ³âö³â-îðíiòîëîãiâ, òàê i øèðîêèõ êië ëþáèòåëiâ ïðèðîäè. Ïåðøèìè óäàðèëè â ïîäçâií ó÷åíi Çàõiäíî¿ ªâðîïè. Ó âèñîêîðîçâèíåíèõ iíäóñòðiàëüíèõ êðà¿íàõ ç âèñîêîþ ãóñòîòîþ íàñåëåííÿ áóçüêè âèÿâèëèñÿ â íàéãiðøîìó ïîëîæåííi. Ó ïåðø³é ïîëîâèí³ XX ñòîë³òòÿ ÷èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè ïî÷àëà øâèäêî ñêîðî÷óâàòèñü ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ ªâðîïè, à ì³ñöÿìè — ùå ðàí³øå. Äî ê³íöÿ 1940-õ ðîê³â ó Ñåðåäí³é ªâðîï³ âîíà çíèçèëàñÿ ìàéæå âäâ³÷³. Ó 1934 ðîö³ çà iíiöiàòèâîþ íiìåöüêî¿ îðíiòîëîãi÷íî¿ ñòàíöi¿ Ðîñiòåí áóâ ïðîâåäåíèé ² Ìiæíàðîäíèé îáëiê ëåëåê. Ïîòiì âîíè ñòàëè îðãàíiçîâóâàòèñÿ ðåãóëÿðíî. Îáë³êè ó 1958, 1974, 1984 ðîêàõ ïîêàçóâàëè íåóõèëüíå çìåíøåííÿ ê³ëüêîñò³ çàñåëåíèõ ãí³çä. ßêùî ó 1907 ðîö³ â ͳìå÷÷èí³ íàðàõîâóâàëîñÿ 7–8 òèñÿ÷ ãí³çäîâèõ ïàð, òî äî 1984 ðîêó ¿õ ê³ëüê³ñòü ñêîðîòèëàñÿ äî 649 ó ÔÐÍ ³ 2724 ó ÍÄÐ. Ó áàãà82

Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? òüîõ ì³ñöÿõ ãí³çäà, ùî ëèøèëèñÿ, âçàãàë³ ìîæíà áóëî ïîðàõóâàòè ïî ïàëüöÿõ. Òàê, íà òåðèòî𳿠ôåäåðàëüíî¿ çåìë³ Ãåññåí ó 1984 ðîö³ ¿õ áóëî âñüîãî 5. Ó Ãîëëàí䳿 â ìèíóëîìó á³ëèé ëåëåêà áóâ îäíèì ³ç çâè÷àéíèõ ïòàõ³â, ó êðà¿í³ áóëè òèñÿ÷³ ãí³çä. Àëå âæå â 1910 ðîö³ çàëèøàëîñÿ âñüîãî 500 ãí³çäîâèõ ïàð, ÷èñåëüí³ñòü ïðîäîâæóâàëà ñòð³ìêî çìåíøóâàòèñü: 209 ïàð ó 1929 ðîö³, 85 — ó 1950, 5 — ó 1985. ϳñëÿ 1991 ðîêó íå çàëèøèëîñÿ âçàãàë³ æîäíî¿ “äèê ïàðè, ãí³çäèëèñÿ ëèøå ïòàõè, âèïóùåí³ ³ç ñïåö³àëüíèõ ðîçïë³äíèê³â. Ó Áåëü㳿 ö³ ïòàõè îñòàíí³é ðàç ãí³çäèëèñÿ ùå â 1895 ðîö³, ç òîãî ÷àñó â³äì³÷àëèñÿ ò³ëüêè ïîîäèíîê³ ñïðîáè ãí³çäóâàííÿ â ð³çíèõ ì³ñöÿõ.  îäí³é ³ç ïðîâ³íö³é äåÿêèé ÷àñ áóëî ºäèíå ãíiçäî ó çàïëàâi íåâåëèêî¿ ði÷å÷êè. Íàòîâïè ìîòîðèçîâàíèõ òóðèñòiâ öiëèìè ñiì’ÿìè ïðè¿æäæàëè ïîäèâèòèñÿ íà íüîãî, ìîâ íà íàéäîðîæ÷ó ðåëiêâiþ. Îäíàê íåçàáàðîì ¿çäèòè ñòàëî âæå íiêóäè... Ó Äàí³¿ íà ðóáåæ³ â³ê³â íàðàõîâóâàëîñü áëèçüêî 4000 ãí³çäîâèõ ïàð, à â 1800 ðîö³ — íàâ³òü äî 10 000. Ó 1934 æ ðîö³ ¿õ áóëî âæå 859, à â 1985 — âñüîãî 14. Ó Ïîðòóãà볿 ÷èñåëüí³ñòü âïàëà ç ïðèáëèçíî 7 òèñÿ÷ ïàð íàïðèê³íö³ 1950-õ ðîê³â äî 1,5 òèñÿ÷ ó 1984 ðîö³. Ó Øâåéöà𳿠â 1949 ðîö³ çàãèíóâ îñòàíí³é ïòàõ. Ïîïóëÿö³þ âäàëîñÿ â³äíîâèòè ò³ëüêè çàâäÿêè áàãàòîð³÷íèì òèòàí³÷íèì çóñèëëÿì Ì. Áëüîøà ³ éîãî òîâàðèø³â. Ïåðåñòàâ á³ëèé ëåëåêà ãí³çäèòèñÿ ³ íà ï³âäí³ Øâåö³¿. Îñòàííÿ ñïðîáà ãí³çäóâàííÿ áóëà çàðåºñòðîâàíà ó 1954 ðîö³, äâîº ïòàøåíÿò çàãèíóëè äîùîâîãî ë³òà. Íà ìåæ³ çíèêíåííÿ âèÿâèâñÿ ÷îðíîãóç ³ â Åëüçàñ³ — “ëåëå÷³é” ïðîâ³íö³¿ Ôðàíö³¿. Ðàíiøå òóò ÷è íå â êîæíîìó äðóãîìó ñåëi áóëè çà¿æäæi äâîðè ïiä íàçâîþ “Ó ëåëåêè”. Òåïåð æå ó á³ëüøîñò³ ç íèõ ïðî öèõ ïòàõ³â íàãàäóâàëè ëèøå ñòàð³ âèâ³ñêè. Ó 1974 ðîö³ â Åëüçàñ³ çàëèøàëîñÿ âñüîãî 9 çàñåëåíèõ ãí³çä.  Óãîðùèí³ ó 1940-õ ðîêàõ íàë³÷óâàëîñÿ 15–16 òèñÿ÷ ïàð, àëå äî 1950-õ ÷èñåëüí³ñòü ñêîðîòèëàñÿ âäâ³÷³: ó 1958 ðîö³ áóëî âæå 7473 ïàðè, à â íàñòóïíîìó äåñÿòèð³÷÷³ ¿õ ê³ëüê³ñòü ùå çìåíøèëàñÿ. Âñüîãî æ, çà äàíèìè IV ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ó 1984 ðîö³, ò³ëüêè çà 10 ðîê³â ç ÷àñó ïîïåðåäíüîãî ïåðåïèñó, ÷èñåëüí³ñòü çàõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿ ñêîðîòèëàñÿ íà 20%, ñõ³äíî¿ — íà 12%. Íàéá³ëüøå âðàçëèâîþ âèÿâèëàñÿ çàõ³äíà ïîïóëÿö³ÿ á³ëîãî ëåëåêè. Ñõ³äíà ïåðåáóâàëà ó çíà÷íî êðàùîìó ñòàí³. Ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ ÷èñåëüí³ñòü ïðîòÿãîì òðèâàëîãî ÷àñó áóëà ñòàá³ëüíîþ àáî íàâ³òü çðîñòàëà. Ïðîäîâæóâàëîñÿ ðîçñåëåííÿ ëåëåê íà ñõ³ä ³ ï³âí³÷íèé ñõ³ä. 83

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ðàäèêàëüíà çì³íà ñèòóàö³¿ ïî÷àëàñÿ ó 1980-õ ðîêàõ. Ïåðøîþ â³ä÷óëà íîâ³ â³ÿííÿ ²ñïàí³ÿ. Ïðèáëèçíî ç 1987 ðîêó ïî÷àâñÿ âèáóõîïîä³áíèé ð³ñò ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê. Çà 11 ðîê³â âîíà çá³ëüøèëàñÿ á³ëüøå í³æ ó 2,5 ðàçè ³ íåçàáàðîì ïåðåâèùèëà ð³âåíü ï³ââ³êîâî¿ äàâíèíè. Á³ëüø ÿê ó 2 ðàçè çðîñëà ÷èñåëüí³ñòü ³ â Ïîðòóãà볿. Âñå öå ïîÿñíþâàëîñü êë³ìàòè÷íèìè ïðè÷èíàìè. Ó äðóã³é ïîëîâèí³ 1980-õ ðîê³â íàðåøò³ ïðèïèíèâñÿ òðèâàëèé ïåð³îä ïîñóõè ó çîí³ Ñàõåëÿ, ÿêèé çíà÷íî ïîã³ðøóâàâ óìîâè çèì³âë³ çàõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿ ÷îðíîãóç³â. Íàóêîâöÿìè áóëî âèÿâëåíî ÷³òê³é çâ’ÿçîê ì³æ ê³ëüê³ñòþ îïàä³â ó Ñàõåë³ (â³ä ÷îãî çàëåæèòü äîñòàòîê ¿æ³) ³ ð³âíåì ñìåðòíîñò³ äîðîñëèõ ëåëåê òà ê³ëüê³ñòþ âèðîùåíèõ ïòàøåíÿò. Ñïðèÿëî ðîñòó ÷èñåëüíîñò³ ³ ïîêðàùåííÿ óìîâ ãîä³âë³ íà ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ — ï³ñëÿ âñòóïó ²ñïàí³¿ äî ªÑ çá³ëüøèëàñÿ ïëîùà çðîøóâàíèõ çåìåëü, äî òîãî æ ó êàíàëàõ ïðèæèâñÿ îäèí ç âèä³â ï³âäåííîàìåðèêàíñüêèõ ðàê³â, ÿêèì îõî÷å æèâèëèñÿ ëåëåêè. ßê óæå ãîâîðèëîñÿ, îñâî¿ëè áóçüêè ³ ñì³òòºçâàëèùà, íà ÿêèõ ìîæíà õàð÷óâàòèñÿ ïðîòÿãîì óñüîãî ðîêó.  ²ñïàí³¿ òà Ïîðòóãà볿 çíà÷íî á³ëüøå ¿õ ñòàëè çàëèøàòèñÿ íà çèì³âëþ, ùî, â ñâîþ ÷åðãó, ùå çìåíøèëî ñìåðòí³ñòü ïòàõ³â ï³ä ÷àñ äàëåêèõ ìàíäð³â. Ãóñòîòà íàñåëåííÿ ëåëåê ó äåÿêèõ ì³ñöÿõ ñòàëà ïðîñòî âðàæàþ÷îþ. Íàïðèêëàä, ó ì. Àëüôàðî íà ð. Åáðî íà ï³âíî÷³ ²ñïàí³¿ äî 1987 ðîêó ãí³çäèëèñÿ ëèøå îêðåì³ ïàðè. ϳñëÿ çá³ëüøåííÿ ïëîù³ çðîøóâàíèõ çåìåëü ÷èñåëüí³ñòü ñòàëà ç ðîêó â ð³ê çðîñòàòè. Ó 1996 ðîö³ òóò ãí³çäèëîñÿ âæå 130 ïàð, ïðè÷îìó á³ëüøå 100 ç íèõ — íà äàõó ì³ñöåâîãî ñîáîðó Ñâÿòîãî ̳ãåëÿ. Ñïëåñê ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè íà ϳðåíåéñüêîìó ï³âîñòðîâ³ ñïðèÿâ øâèäêîìó ðîñòó âñ³º¿ çàõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿. Íåçàáàðîì çá³ëüøåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ³ ðîçñåëåííÿ öèõ ïòàõ³â ïî÷àëîñÿ ó Ôðàíö³¿, ïðè÷îìó çâ’ÿçîê ç ²ñïàí³ºþ áóëî äîâåäåíî îäíîçíà÷íî: ó 1990 ³ 1991 ðîêàõ íà Àòëàíòè÷íîìó óçáåðåææ³ çíàéøëè íà ãí³çäóâàíí³, ÷îðíîãóç³â, çàê³ëüöüîâàíèõ ó ö³é êðà¿í³. Ïåðåäáà÷àºòüñÿ, ùî ÷àñòèíà ëåëåê, ÿê³ çàãí³çäèëèñÿ â äåïàðòàìåíòàõ ïî óçáåðåææþ Á³ñêàéñüêî¿ çàòîêè, ðîçñåëèëèñÿ ç ²ñïàí³¿. Øâèäêîìó ðîñòó ÷èñåëüíîñò³ ñïðèÿëà âèñîêà óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ çàâäÿêè ãàðíèì óìîâàì æèâëåííÿ. Íà ï³âí³÷íîìó ñõîä³ ³ â öåíòð³ Ôðàíö³¿ ðîçñåëÿëèñÿ ëåëåêè ç Åëüçàñó, Øâåéöà𳿠³ Ãîëëàí䳿. Çíàõîäèëè íà ãí³çäóâàíí³ ³ ïòàõ³â ç³ ñõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿, ÿê³ çì³íèëè “ãðîìàäÿíñòâî”. ßêùî ðàí³øå á³ëèé ëåëåêà ó Ôðàíö³¿ áóâ ïîøèðåíèé â îñíîâíîìó ëèøå â Åëüçàñ³ òà Ëîòàðèí㳿, 84

Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? òî òåïåð â³í ïî÷àâ ðîçñåëÿòèñÿ ³ â ³íøèõ ðåã³îíàõ. Çàãàëîì ÷èñåëüí³ñòü ç 1984 ïî 1995 ð³ê çðîñëà âñåìåðî. Ó Ãîëëàí䳿 ç 1969 ðîêó âåëèñÿ àêòèâí³ ðîáîòè çà ïðîåêòîì â³äíîâëåííÿ ïîïóëÿö³¿ (ðå³íòðîäóêö³¿) á³ëîãî ëåëåêè. Ïåðø³ ïëîäè öüîãî ïî÷àëè ïðîÿâëÿòèñÿ òàêîæ ëèøå ó äðóã³é ïîëîâèí³ 1980-õ ðîê³â, êîëè ïî÷àëà çá³ëüøóâàòèñÿ ê³ëüê³ñòü ãí³çäîâèõ ïàð, ÿê³ íå áóëè á³ëüøå ïîâ’ÿçàí³ ç ðîçïë³äíèêàìè. Ðîáîòà ïî âèðîùóâàííþ ëåëåê ïðîâîäèëàñÿ ç 1989 ðîêó ³ íà ï³âäí³ Øâåö³¿ â ïðîâ³íö³¿ Ñêîíå. Ìîæëèâî, ïòàõè ç ðîçïë³äíèê³â ïðèâàáèëè çàë³òíèõ ëåëåê, äâà ç íèõ çàãí³çäèëèñÿ ðàçîì ç âèïóùåíèìè. À â 1996 ðîö³ ïàðà “äèêèõ” ëåëåê çàãí³çäèëàñÿ ïîáëèçó îäíîãî ç ðîçïë³äíèê³â. Öå áóâ ïåðøèé âèïàäîê “íîðìàëüíîãî” ãí³çäóâàííÿ ó Øâåö³¿ ï³ñëÿ 1954 ðîêó.  ²òà볿 çâè÷àéíèé ó ìèíóëîìó á³ëèé ëåëåêà çíèê ùå â XVII ñòîë³òò³, ñêîð³øå âñüîãî ÷åðåç ³íòåíñèâíå ïîëþâàííÿ. Ç òîãî ÷àñó â³äì³÷àëèñÿ ëèøå ïîîäèíîê³ âèïàäêè ãí³çäóâàííÿ àæ äî 1960-õ ðîê³â, êîëè 2 ïàðè ïîñåëèëèñÿ ó ϒºìîíò³ íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ êðà¿íè. Ó 1980-õ ðîêàõ ñïðîáè ãí³çäóâàííÿ â³äíîâèëèñÿ, ç 1985 ðîêó ïî÷àëèñÿ ðîáîòè çà ïðîãðàìîþ ðå³íòðîäóêö³¿. ßê íàñë³äîê, ó 1995 ðîö³ â êðà¿í³ íàë³÷óâàëîñÿ âæå 29 ïàð ó ð³çíèõ ðåã³îíàõ. Á³ëüø³ñòü ëåëåê ãí³çäèòüñÿ íà ï³âíî÷³ ²òà볿, àëå îêðåì³ ïàðè ç’ÿâèëèñÿ íàâ³òü ó Êàëàáð³¿, íà Ñèöè볿 ³ Ñàðäèí³¿. Ó Í³ìå÷÷èí³ ð³çêèõ ñïëåñê³â ÷èñåëüíîñò³ íå áóëî, àëå ¿¿ çá³ëüøåííÿ ïî÷àëîñÿ ñèíõðîííî ç ³íøèìè êðà¿íàìè Çàõ³äíî¿ ªâðîïè. Ó ö³é êðà¿í³ äàâíî âæå ïðîâîäÿòüñÿ ùîð³÷í³ îáë³êè ëåëåê, ùî äຠçìîãó ðåòåëüíî ïðîñòåæóâàòè çì³íè ÷èñåëüíîñò³. Íàéá³ëüøèé ¿¿ ñïàä ïðèïàâ íà 1988 ð³ê, ïîò³ì ïî÷àëîñÿ íåâåëèêå çðîñòàííÿ, ùî çì³íèëîñÿ ÷åðãîâèì çíèæåííÿì. Ëèøå ç 1993 ðîêó ð³ñò ÷èñåëüíîñò³ ñòàâ ñò³éêèì. Ò³ëüêè çà îäèí öåé ð³ê ç’ÿâèëîñÿ ìàéæå 700 íîâèõ ïàð. Êîëè ïî÷àâñÿ ð³ñò ÷èñåëüíîñò³ ñõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿ á³ëîãî ëåëåêè ³ ÿê â³í ïðîõîäèòü, ñêàçàòè çíà÷íî âàæ÷å. Ç îäíîãî áîêó, ó áàãàòüîõ ðåã³îíàõ Ñõ³äíî¿ ªâðîïè âîíà çðîñòàëà é ðàí³øå, ç ³íøîãî — ÷àñòî íåìà íàä³éíèõ ê³ëüê³ñíèõ äàíèõ. Äî òîãî æ òåíäåíö³¿ çì³íè ÷èñåëüíîñò³ ìîæóòü â³äð³çíÿòèñÿ íàâ³òü íà ñóñ³äí³õ òåðèòîð³ÿõ. Âñå æ àíàë³ç äàíèõ ïî îêðåìèõ êðà¿íàõ äîçâîëÿº çðîáèòè âèñíîâîê, ùî çàãàëüí³ çàêîíîì³ðíîñò³ çì³íè ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè áóëè ñõîæèìè äëÿ âñ³º¿ ªâðîïè. Íàéá³ëüø ³ñòîòíà â³äì³íà — ó ñõ³äí³é ïîïóëÿö³¿ íå áóëî òàêèõ ð³çêèõ ñòðèáê³â ÷èñåëüíîñò³, ÿê ó çàõ³äí³é. 85

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

 Àâñò𳿠ó 1984–1990 ðîêàõ âîíà êîëèâàëàñü ó ìåæàõ 270– 320 ïàð. Ó 1991 ðîö³ ¿õ ê³ëüê³ñòü óïàëà äî ðåêîðäíî íèçüêî¿ ïîçíà÷êè, àëå âæå â íàñòóïíîìó ðîö³ ïî÷àâñÿ ³ñòîòíèé ð³ñò ÷èñåëüíîñò³.  Óãîðùèí³ ó 1970–1980-õ ðîêàõ ÷èñåëüí³ñòü ñòàá³ë³çóâàëàñÿ ³ êîëèâàëàñü ó íåçíà÷íèõ ìåæàõ. Ó 2002 ðîö³ â ö³é êðà¿í³ áóëî á³ëÿ 5,2 òèñÿ÷ ëåëå÷èõ ïàð. Ó Ïîëüù³, äå ç óñ³õ êðà¿í ëåëåê ãí³çäèòüñÿ íàéá³ëüøå, ó 1974 ðîö³ áóëî íàðàõîâàíî 32,2 òèñÿ÷³ ãí³çäîâèõ ïàð, ó 1984 — 30,5 òèñÿ÷, ó 1995 — 40,9 òèñÿ÷. Ó ñõ³äí³é ÷àñòèí³ êðà¿íè ÷èñåëüí³ñòü äî 1974 ðîêó çìåíøèëàñÿ íà 24% ïîð³âíÿíî ç 1934 ðîêîì. Òîáòî, ïðèáëèçíî äî ñåðåäèíè 1980-õ ðîê³â ïðîäîâæóâàâñÿ ñïàä ÷èñåëüíîñò³, çðîñòàííÿ ¿¿ ïî÷àëîñÿ ïðèáëèçíî â ò³ æ ñòðîêè, ùî é â ³íøèõ êðà¿íàõ ªâðîïè. Ó Ëàò⳿ ç 1984 äî 1994 ðîêó ÷èñåëüí³ñòü çðîñëà á³ëüø ÿê íà äâ³ òðåòèíè, à â Åñòîí³¿ — ìàéæå âäâ³÷³. Ïîñòóïîâå çá³ëüøåííÿ ê³ëüêîñò³ ëåëåê â³äáóâàºòüñÿ ó ×åõ³¿, Ñëîâà÷÷èí³, Óêðà¿í³, Á³ëîðóñ³, Ëèòâ³, Õîðâàò³¿ òîùî. Á³ëüø-ìåíø ñòàá³ëüí³ ïîïóëÿö³¿ â Óãîðùèí³, Ìîëäîâ³, Ðóìóí³¿. Íåçðîçóì³ëà ñèòóàö³ÿ ïîêè ùî íà Áàëêàíàõ. Äëÿ ðÿäó êðà¿í â³äì³÷åíå çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³, äëÿ ³íøèõ — âçàãàë³ íåìà äàíèõ.  Àëáàí³¿ ó 1995 ðîö³ áóëî âèÿâëåíî âñüîãî 2 ãí³çäà, â îáîõ ãí³çäóâàííÿ äî òîãî æ áóëî íåóñï³øíèì. ²ç çàõ³äíîºâðîïåéñüêèõ êðà¿í çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ïðîäîâæóºòüñÿ ò³ëüêè â Äàí³¿. Ó 1996 ðîö³ òóò íàðàõîâóâàëîñÿ âñüîãî 6 çàñåëåíèõ ãí³çä, ó 2004 — ëèøå 3. À íåñïðèÿòëèâîãî 2005 ðîêó çàãí³çäèëàñÿ ºäèíà ëåëå÷à ïàðà íà îñòðîâ³ Çåëàíä³ÿ, ÿêà, ùîïðàâäà, âèðîñòèëà àæ 6 ïòàøåíÿò.  ²ðàí³ ç 1974 äî 1984 ðîêó ïîïóëÿö³ÿ ñêîðîòèëàñÿ á³ëüø ÿê íà ÷âåðòü. Ó 1990-õ ðîêàõ çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ïðîäîâæóâàëîñÿ, õî÷à âæå é ïîâ³ëüí³øèìè òåìïàìè. Ó Ñåðåäí³é À糿 ç ïî÷àòêó 1930-õ ðîê³â â³äáóâàëîñÿ áåçïåðåðâíå ñêîðî÷åííÿ ÷èñåëüíîñò³ ³ çâóæåííÿ àðåàëó àç³àòñüêîãî ï³äâèäó á³ëîãî ëåëåêè. Íà ïî÷àòêó 1950-õ ðîê³â ó ճⳠíà áàãàòüîõ ì³íàðåòàõ òà ³íøèõ áóä³âëÿõ ùå çáåð³ãàëèñÿ ñòàð³ ãí³çäà, àëå æîäíå ç íèõ íå áóëî çàéíÿòå. Êîëîí³¿ ëåëåê çíèêëè ó ïîíèçç³ ð³ê Àìó-Äàð’ÿ òà Çåðàôøàí. Ïåðåñòàëè ö³ ïòàõè ãí³çäèòèñÿ ó áàãàòüîõ ì³ñòàõ. Íàóêîâöÿì äîâåëîñÿ âèêðåñëèòè á³ëîãî ëåëåêó ç ôàóíè òàêèõ ì³ñò, ÿê Òàøêåíò, Ñàìàðêàíä, Áóõàðà, Õ³âà… Â Óçáåêèñòàí³ â ö³ëîìó ç 1950-õ ðîê³â äî ê³íöÿ 1980-õ ÷èñåëüí³ñòü ñêîðîòèëàñÿ âäâ³÷³. Íàéá³ëüø íåãàòèâíî âïëèíóëà íà àç³àòñüêèõ ëåëåê çì³íà ñåðåäîâèùà ³ñíóâàííÿ — øèðîêîìàñ86

Êóäè ëåòèø, ëåëåêî?

×èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè ó êðà¿íàõ ªâðîïè ³ ϳâí³÷íî¿ Àôðèêè çà ðåçóëüòàòàìè V ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ó 1994–1995 ðîêàõ.

øòàáíå îñâîºííÿ çåìåëü ï³ä ïîëÿ ç ðîçïîâñþäæåííÿì ìîíîêóëüòóðè áàâîâíè, âèðóáêà äåðåâ ó äîëèíàõ ð³÷îê, îñóøåííÿ áîë³ò. Çàâäÿêè óêðóïíåííþ ïîë³â áóëî âèðóáàíî áàãàòî ë³ñîñìóã. Ñó÷àñíà àðõ³òåêòóðà é ì³ñòîáóä³âí³ òåíäåíö³¿ òàêîæ íå ïðèéøëèñÿ ïòàõîâ³ äî ñìàêó, ³ â³í ñòàâ çíà÷íî ð³äøå ãí³çäèòèñÿ ó íàñåëåíèõ ïóíêòàõ. Çì³íèëîñÿ é â³äíîøåííÿ ëþäåé. ßêùî ðàí³øå á³ëèé ëåëåêà áóâ â Óçáåêèñòàí³ ñâÿùåííèì ïòàõîì, òî òåïåð ì³ñöåâå íàñåëåííÿ íå ãðåáóâàëî ðîçîðåííÿì ãí³çä ³ çáîðîì ÿºöü. Ñèòóàö³ÿ êàðäèíàëüíî çì³íèëàñÿ ó ò³ æ ñòðîêè, ùî é ó ºâðîïåéñüêîãî ï³äâèäó. Ç 1984 äî 1994 ðîêó ÷èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè â Ñåðåäí³é À糿 çðîñëà á³ëüø ÿê ó 7 ðàç³â. Á³ëüø³ñòü ¿õ ãí³çäèòüñÿ â Óçáåêèñòàí³, ïåðåäóñ³ì ó Ôåðãàíñüê³é äîëèí³.  ö³ëîìó ï³ä ÷àñ V ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ó 1994–1995 ðîêàõ áóëî îáë³êîâàíî íà 23% á³ëüøå ÷îðíîãóç³â, í³æ ó 1984 ðîö³. ×èñåëüí³ñòü ïòàõ³â íàóêîâö³ âèðàæàþòü ó ãí³çäîâèõ ïàðàõ — 87

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

öå ñàìåöü ³ ñàìêà, ÿê³ çàéìàþòü ãí³çäî. Çàãàëüíó ÷èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè ó 1994–1995 ðîêàõ ìîæíà îö³íèòè ÿê ì³í³ìóì ó 170–180 òèñÿ÷ ïàð, ç íèõ íà ñõ³äíó ïîïóëÿö³þ ïðèïàäຠ140– 150 òèñÿ÷. Äàë³ ÷èñåëüí³ñòü çíîâó çðîñòàëà. ϳäñóìêè VI ̳æíàðîäíîãî îáë³êó, ÿêèé ïðîõîäèâ ó 2004–2005 ðîêàõ, ïîêè ùå íå ï³äâåäåí³, àëå â õîä³ îö³íêè ðîçì³ðó ïîïóëÿö³é ºâðîïåéñüêèõ ïòàõ³â ÷èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè â ªâðîï³ ó 2004 ðîö³ íàóêîâö³ âèçíà÷èëè ó 180–220 òèñÿ÷ ïàð. Íàéá³ëüøå öèõ ïòàõ³â ó Ïîëüù³, òóò ãí³çäèòüñÿ ìàéæå ÷âåðòü óñ³õ ëåëåê ñâ³òó (ÿê æàðòóþòü ïîëüñüê³ îðí³òîëîãè, êîæåí ÷åòâåðòèé áîöÿí — ïîëÿê). Íà äðóãîìó ì³ñö³ Óêðà¿íà — ó 1995 ðîö³ â íàñ áóëî ïðèáëèçíî 15–20 òèñÿ÷ ïàð, çàðàç — ïîðÿäêà 30 òèñÿ÷. Ò³, õòî ñïîñòåð³ãຠçà æèòòÿì á³ëèõ ëåëåê, íàïåâíî ïîì³òèëè, ùî ó 2005 ðîö³ âîíè ïðèëåò³ëè ï³çí³øå, í³æ çâè÷àéíî, ³ ÿêîñü “íåäðóæíî” çàéìàëè ãí³çäà. Íà îäíèõ âæå äàâíî ç’ÿâèëèñÿ ïàðè, à ³íø³ ïóñòóâàëè äî òðàâíÿ. Äåÿê³ ç íèõ òàê ³ çàëèøèëèñÿ íåçàéíÿòèìè. Ó áàãàòüîõ íàñåëåíèõ ïóíêòàõ ìîæíà áóëî ïîáà÷èòè òàê³ ïóñòóþ÷³ ëåëå÷³ îñåë³. Íåâèñîêîþ áóëà ³ óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ. Òàê, ó ñ. ϳðíîâå íà Êè¿âùèí³ ó 2005 ðîö³ íà 4 ãí³çäà áóëî âñüîãî îäíå ïòàøåíÿ. Òåíäåíö³ÿ öÿ âèÿâèëàñÿ çàãàëüíîþ äëÿ âñ³º¿ ñõ³äíî¿ ïîïóëÿö³¿. Ó ð³çíèõ êðà¿íàõ ªâðîïè îðí³òîëîãè â³äì³÷àëè ó 2005 ðîö³ ï³çí³é ïðèë³ò ÷îðíîãóç³â òà ïîì³òíèé ñïàä ¿õ ÷èñåëüíîñò³. Ó äåÿêèõ ì³ñöÿõ â³í äîñÿãຠòðåòèíè àáî é á³ëüøå. Íàïðèêëàä, çà äàíèìè Ó. Ïåòåðñîíà, íà òåðèòî𳿠í³ìåöüêî¿ çåìë³ Øëåçâ³ã-Ãîëüøòåéí ê³ëüê³ñòü çàñåëåíèõ ãí³çä çìåíøèëàñÿ íà 25%.  Óêðà¿í³ ñïàä ÷èñåëüíîñò³ äåùî ìåíøèé, â³í ñòàíîâèòü ïðèáëèçíî 15–20%. Äëÿ á³ëîãî ëåëåêè õàðàêòåðí³ òàê çâàí³ “êàòàñòðîô³÷í³ ðîêè”, êîëè ÷èñåëüí³ñòü ³ óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ð³çêî çíèæóºòüñÿ ó ïîð³âíÿíí³ ç ïîïåðåäí³ìè ðîêàìè. 2005 ð³ê âèÿâèâñÿ îäíèì ³ç íèõ. Ïîâòîðèëàñÿ ñèòóàö³ÿ 1997 ðîêó. ³í áóâ êàòàñòðîô³÷íèì äëÿ á³ëîãî ëåëåêè ïðàêòè÷íî ïî âñ³é ªâðîï³. ʳëüê³ñòü çàéíÿòèõ ãí³çä çíà÷íî ñêîðîòèëàñÿ, óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ áóëà äóæå íèçüêîþ. Ó Í³ìå÷÷èí³ ÷èñåëüí³ñòü çìåíøèëàñÿ íà 17%, â Óêðà¿í³ — íà 11%. Ïîâ’ÿçàíèé òàêèé “ïðîâàë” ³ç íåñïðèÿòëèâèìè óìîâàìè íà ì³ñöÿõ çèì³âë³ â Àôðèö³ òà íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó. Ñïîñòåð³ãà÷³ çà ì³ãðàö³ºþ ïòàõ³â â ²çðà¿ë³ â³äì³÷àëè âåñíîþ íåçâè÷àéíî íèçüêó ÷èñåëüí³ñòü ïðîë³òíèõ çãðàé á³ëîãî ëåëåêè. Òîáòî, çíà÷íà ÷àñòèíà ïòàõ³â çàëèøèëàñÿ íà “çèìîâèõ 88

Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? êâàðòèðàõ” ³ íå ïîâåðíóëàñü íà áàòüê³âùèíó. Äî òîãî æ âñå óñêëàäíèëîñÿ ùå é ÷åðåç òðèâàë³ õîëîäè ó Ìàë³é À糿 òà íà Áëèçüêîìó Ñõîä³. Çíà÷íó çàòðèìêó ëåëåê â ²çðà¿ë³, Ñè𳿠é Òóðå÷÷èí³ ï³äòâåðäèëà ³ ñóïóòíèêîâà òåëåìåòð³ÿ. Ïòàõè ç ïåðåäàâà÷àìè íàäîâãî “çàñòðÿëè” ó íåãîñòèííèõ êðàÿõ. ßê íàñë³äîê — íàâ³òü ò³ áóçüêè, ùî ïîâåðíóëèñÿ, ïðèëåò³ëè âèñíàæåíèìè ³ íå çìîãëè âèâåñòè ÷èñëåííå ïîòîìñòâî. Ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò ó ëåëå÷èõ ïàð áóëà â Óêðà¿í³ íàéíèæ÷îþ çà 14 ðîê³â ìîí³òîðèíãîâèõ ñïîñòåðåæåíü. Àëå âæå â íàñòóïíîìó 1998 ðîö³ ÷èñåëüí³ñòü ëåëåê â Óêðà¿í³ íå ò³ëüêè â³äíîâèëàñÿ, à ùå é çá³ëüøèëàñÿ ïîð³âíÿíî ç 1996 ðîêîì. Öå îçíà÷àº, ùî ¿¿ çíèæåííÿ áóëî ïîâ’ÿçàíå íå ç çàãèáåëëþ ïòàõ³â, à ëèøå ç íåïîâåðíåííÿì äîäîìó. Ó ðàç³ çàãèáåë³ çíà÷íî¿ ê³ëüêîñò³ ïòàõ³â â³äíîâëåííÿ ïîïóëÿö³¿ òðèâàëî á ÿê ì³í³ìóì ê³ëüêà ðîê³â. Ó 2005 ðîö³ íà ñõ³äíó ïîïóëÿö³þ á³ëîãî ëåëåêè âêðàé íåãàòèâíî âïëèíóëà äóæå ìàëà ê³ëüê³ñòü îïàä³â ó ì³ñöÿõ çèì³âë³ íà ñõîä³ é ï³âäí³ Àôðèêè, ùî çíà÷íî ïîã³ðøèëî êîðìîâó áàçó. Äîäàëà ïðîáëåì ³ õ³ì³÷íà áîðîòüáà ç ñàðàíîþ. Ïðèãàäàéòå, ùî öåé ïòàõ äîëຠï³ä ÷àñ ì³ãðàö³¿ çíà÷í³ â³äñòàí³ “íà îäíîìó ïîäèõó”, òîìó óñï³õ ïåðåëüîòó çàëåæèòü â³ä òîãî, íàñê³ëüêè äîáðå â³í ãîäóâàâñÿ. Ç ïîðîæí³ì “áåíçîáàêîì” äàëåêî íå ïîëåòèø. Äî òîãî æ âåñíîþ 2005 ðîêó äîâãî òðèâàëè õîëîäè ÿê íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó, òàê ³ â ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ. Íà ùàñòÿ, çàõ³äíó ïîïóëÿö³þ ëåëåê ö³ ïðîáëåìè îá³éøëè ñòîðîíîþ, ð³ê ïðîéøîâ ö³ëêîì íîðìàëüíî. Íàñê³ëüêè âïëèíóòü ïîãîäí³ íåãàðàçäè 2005 ðîêó íà ïîïóëÿö³þ íàøèõ ÷îðíîãóç³â, ïîáà÷èìî ó íàñòóïí³ ðîêè. Ñêîð³øå âñüîãî, ÷èñåëüí³ñòü òàêîæ øâèäêî â³äíîâèòüñÿ. *** ßê æå òàê âèéøëî, ùî çàãàëüíèé óëþáëåíåöü ïîòðàïèâ ó õàëåïó? Îêð³ì êë³ìàòè÷íèõ íåãàðàçä³â ïðè÷èíàìè ñêîðî÷åííÿ ÷èñåëüíîñòi áiëîãî ëåëåêè çíà÷íîþ ì³ðîþ áóëè íàñë³äêè ëþäñüêî¿ äiÿëüíîñòi. Ñåðåä òâàðèí âîðîãiâ ó öüîãî ïòàõà äóæå ìàëî. Áóâຠiíîäi, ùî ÿéöÿ ÷è ïòàøåíÿòà ñòàþòü æåðòâàìè ÷îòèðèíîãèõ àáî ïåðíàòèõ õèæàêiâ, ãèíóòü âiä ðiçíèõ ïàðàçèòiâ ÷è õâîðîá. Äåÿêó øêîäó ïðèíîñèòü ïîðóøåííÿ íîðìàëüíîãî ãíiçäîâîãî æèòòÿ ÷óæèìè ëåëåêàìè. Âíàñëiäîê á³éîê ãîñïîäàðiâ ãíiçäà ç “çàéäàìè” ÿéöÿ àáî ìàëi ïòàøåíÿòà ìîæóòü âèêèäàòèñÿ ç íüîãî. Íà óñïiõ ãíiçäóâàííÿ âïëèâàþòü i ïîãîäíi óìîâè. Ðîêè ç ïîìiðíî âîëîãèì i òåïëèì ëiòîì îïòèìàëüíi äëÿ âèâåäåííÿ ïòà89

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

øåíÿò. Ó âèïàäêó ïîñóõè ÷è çàòÿæíèõ äîùiâ ñåðåäíÿ êiëüêiñòü ïòàøåíÿò, ùî âèëåòiëè ç ãíiçäà íà äàíié òåðèòîði¿, çìåíøóºòüñÿ â 1,5–4 ðàçè. Îäíàê ïðîòÿãîì òèñÿ÷îëiòü ëåëåêè ãèíóëè âiä âîðîãiâ i õâîðîá, ïðîòÿãîì òèñÿ÷îëiòü áiëüø-ìåíø ðåãóëÿðíî ïîâòîðþâàëîñÿ õîëîäíå ÷è ïîñóøëèâå ëiòî, àëå ïòàõ³â âiä öüîãî íå ñòàâàëî ìåíøå. Ôàòàëüíó ðîëü ó äîëi äàâíüîãî ñóïóòíèêà ëþäèíè âiäiãðàâ òåõíi÷íèé ïðîãðåñ. Îñóøåííÿ i ðîçîðþâàííÿ áîëiò, çàïëàâíèõ ëóêiâ, çàòîïëåííÿ äîëèí ði÷îê, êàòàñòðîôi÷íå çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñòi çåìíîâîäíèõ ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ Çàõiäíî¿ ªâðîïè ïîçáàâèëè ëåëåê ¿õ çâè÷íî¿ ¿æi. Áåçäóìíå âèêîðèñòàííÿ ïåñòèöèäiâ ó ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi, õiìi÷íà áîðîòüáà ç ãðèçóíàìè ïðèâîäèòü ÿêùî íå äî ïðÿìî¿ çàãèáåëi ïòàõiâ, òî äî ñåðéîçíèõ ïîðóøåíü çäîðîâ’ÿ. Áàãàòî ëåëåê, îñîáëèâî ìîëîäèõ, ùî íåäàâíî çàëèøèëè ãíiçäî, ðîçáèâàþòüñÿ îá äðîòè ëiíié åëåêòðîìåðåæi i ãèíóòü íà ¿õ îïîðàõ âiä çàìèêàííÿ. Âíîñÿòü ñâié ôàòàëüíèé âêëàä i âåëèêi òðóáè, êóäè ëåëåêè ìîæóòü ïàäàòè, êîëè ñiäàþòü íà êðàé ïåðåïî÷èòè. Ó Íiìå÷÷èíi, ðîçáèðàþ÷è ñòàðó ïi÷ äëÿ âèïàëþâàííÿ öåãëè, ÿêîñü çíàéøëè â òðóái ðåøòêè ìàéæå 50 ëåëåê! Áóâàþòü òàê³ âèïàäêè ³ â íàñ. ßêîñü â îäíîìó ç ñië Êðîëåâåöüêîãî ðàéîíó íà Ñóìùèíi äiòè ç äèòñàäêà ïîìiòèëè, ùî ëåëåêà, ÿêèé ñiâ íà öåãëÿíó òðóáó êîòåëüíî¿, ðàïòîì çíèê. Âií íå çìiã óòðèìàòè ðiâíîâàãó i çâàëèâñÿ âñåðåäèíó. Äîáðå, ùî öüîìó áóëè ñâiäêè, i ÷îðíîãóçà âäàëîñÿ âðÿòóâàòè. Äiòè ïîâiäîìèëè ïðî íåùàñòÿ êî÷åãàðà Ò. Ïîëàäè÷à. Òîé çi ñâî¿ì òîâàðèøåì Â. ²âàùåíêîì ðîçiáðàâ çíèçó öåãëÿíó êëàäêó i âèçâîëèâ ïòàõà, ÿêèé íà ùàñòÿ âèÿâèâñÿ öiëèì i íåóøêîäæåíèì. À îñü ó ì³ñò³ Ìàëèíi íà Æèòîìèðùèíi ëåëåêà âïàâ ó òðóáó i çãîðiâ ó ïå÷i. Íèíi ëþäèíà ïðÿìî ÷è îïîñåðåäêîâàíî º âèíóâàòöåì ñìåðòi 4 ³ç 5 çàãèáëèõ äîðîñëèõ ëåëåê. Ìè ïðîâîäèëè ñïåöiàëüíèé àíàëiç ïðè÷èí çàãèáåëi öèõ ïòàõiâ â Óêðà¿íi ó 1980-õ ðîêàõ. Âèÿâèëîñÿ, ùî ç âèïàäê³â ³ç â³äîìîþ ïðè÷èíîþ çàãèáåë³ 64% äîðîñëèõ ëåëåê çàãèíóëè íà åëåêòðîëiíiÿõ, áëèçüêî 12% — âáèòi ëþäüìè. ßê íå äèâíî, äå â êîãî ïiäíiìàºòüñÿ ðóêà i íà íèõ. Âåëèêó òðèâîãó â÷åíèõ âèêëèêຠâèñîêà ñìåðòíiñòü ÷îðíîãóç³â íà ïðîëüîòi i â ì³ñöÿõ çèìiâë³. Ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ Àôðèêè áiëèé ëåëåêà º òðàäèöiéíî ìèñëèâñüêèì ïòàõîì. ̒ÿñî ñïîæèâàºòüñÿ â ¿æó, êiñòêè íiã ³äóòü íà òðóáêè, ïið’ÿ âèêîðèñòîâóþòü äëÿ ïðèêðàñ, íàâiòü iç äçüîáà ðîáëÿòü ÷àêëóíñüêi çàñîáè. 90

Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? Çà äàíèìè ïîâåðíåííÿ êiëåöü, ó ϳâíi÷íié i Çàõiäíié Àôðèöi áëèçüêî 80% âèïàäêiâ çàãèáåëi ëåëåê ïðèïàäຠíà âiäñòðië. Âñüîãî, çà ïiäðàõóíêàìè íiìåöüêîãî îðíiòîëîãà Õ. Øóëüöà, ó 1980õ ðîêàõ íà ñõiäíîìó ïðîëiòíîìó øëÿõó ùîðîêó âiäñòðiëþâàëîñü 5–10 òèñÿ÷ ëåëåê, ç íèõ 4–6 òèñÿ÷ — ó Ëiâàíi. Ó Çàõiäíié Àôðèöi áiëüøå âñüîãî ÷îðíîãóç³â óáèâàþòü ó Ìàëi. Òóò ó áàñåéí³ Íiãåðó çíàõîäèòüñÿ îäíå ç íàéâàæëèâiøèõ ìiñöü çèìiâëi çàõiäíîºâðîïåéñüêèõ áiëèõ ëåëåê. Íà ÷èñåëüíiñòü “ñõiäíèõ” ÷îðíîãóçiâ âiäñòðië óïëèâຠâ ìåíøié ìiði, à îñü çàõiäíà ïîïóëÿöiÿ á³ëüøå âðàçëèâà, áî íàáàãàòî ìåíøà. Òóò óæå ïîëþâàííÿ íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó i â ìiñöÿõ çèìiâëi ñòຠñåðéîçíèì íåãàòèâíèì ôàêòîðîì. Ïðè÷îìó çà îäíó çèìó ç ïóñòóþ÷èìè ãíiçäàìè ìîæóòü çàëèøèòèñÿ öiëi ìiñöåâîñòi. Õ. Øóëüö ïèñàâ, ùî â äåÿêèõ àôðèêàíñüêèõ õèæàõ çíàõîäèâ öiëi ãiðëÿíäè êiëåöü, çíÿòèõ ç óáèòèõ ëåëåê. Ïiäñòðåëèòè ïòàõà ç êiëüöåì óâàæàºòüñÿ òàêîþ æ óäà÷åþ, ÿê ó íàñ çíàéòè ïiäêîâó. Ó Íiãåði íà ìiñöåâîìó áàçàði ìîæíà ïîáà÷èòè çàñóøåíi ëåëå÷i ãîëîâè. Âîíè ñëóãóþòü ñâîãî ðîäó àìóëåòîì i ÷àêëóíñüêèì çàñîáîì. Îêðiì ïîëþâàííÿ ç âîãíåïàëüíîþ çáðîºþ, âèêîðèñòîâóþòüñÿ i äàâíi ïðèìiòèâíi ñïîñîáè — ëóê, áóìåðàíã i ò.ï. Äåÿêi ïëåìåíà ïðîâîäÿòü ëîâè, âèêîðèñòîâóþ÷è ïðèâ’ÿçàíèõ ìàííèõ ëåëåê. Íàâiòü ó íàøi äíi çðiäêà ïðèõîäÿòü ïîâiäîìëåííÿ ïðî çíàõiäêè â ªâðîïi ëåëåê ç àôðèêàíñüêèìè ñòðiëàìè â òiëi. Ùå áiëüøó øêîäó, íiæ ïîëþâàííÿ, ïðèíîñèòü ðóéíóâàííÿ ñåðåäîâèùà ïðîæèâàííÿ ëåëåê. Îñóøóâàííÿ âîëîãèõ óã³äü, ðîçîðþâàííÿ ëóê³â, çíèùåííÿ êîìàõ ïðèâîäÿòü äî òîãî, ùî ïòàõè ëèøàþòüñÿ âñå á³ëüøî¿ ê³ëüêîñò³ ì³ñöü, ïðèäàòíèõ äëÿ â³äïî÷èíêó ³ ãîä³âë³. Ç äàâíiõ ÷àñiâ áiëèé ëåëåêà ïî÷àâ ñåëèòèñÿ ïîðÿä ç ëþäèíîþ. Âií øâèäêî îñâî¿â ñîëîì’ÿíi òà î÷åðåòÿíi äàõè ñiëüñüêèõ õàò. Öÿ ïðèõèëüíiñòü äî ì’ÿêèõ äàõiâ ïîÿñíþºòüñÿ äîñèòü ïðîñòî: ïòàõè âòèêàëè â ñîëîìó êiëüêà âåëèêèõ îïîðíèõ ãiëîê, ÿêi íåñëè íà ñîái âåñü òÿãàð ãíiçäà. Çàðàç æå íà çàëiçíîìó ÷è øèôåðíîìó äàõó ãíiçäî çáóäóâàòè âàæêî. Òà é îêðåìî ñòîÿ÷èõ äåðåâ iç âñîõëèìè àáî çëàìàíèìè âåðõiâêàìè çàëèøàºòüñÿ âñå ìåíøå. Çi çìiíîþ õàðàêòåðó çàáóäîâè ñië ëåëåêè áóëè çìóøåíi øóêàòè íîâi ìiñöÿ äëÿ ãíiçä. Äåÿêi ç öèõ “çíàõiäîê” íå çîâñiì âäàëi ç òî÷êè çîðó ëþäèíè. ǒÿâèëèñÿ ãíiçäà íà ïàì’ÿòíèêàõ, òðóáàõ äðiáíèõ ñiëüñüêèõ ïiäïðèºìñòâ, íà ñòîâïàõ ëiíié åëåêòðîìåðåæi. Îñòàííié âàðiàíò âèêîðèñòîâóºòüñÿ ëåëåêàìè âñå áiëüøå. 91

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ïðè÷èíè öüîãî — ç îäíîãî áîêó âñå çðîñòàþ÷à ìåðåæà åëåêòðîëiíié, ç äðóãîãî — óñêëàäíåííÿ êîíñòðóêöi¿ îïîð, à öå âåëüìè çðó÷íî äëÿ ïîáóäîâè ãíiçäà. Ñàìå ïî ñîái ãíiçäî ëåëåêè íà ñòîâïi ÿê ïðàâèëî íå ïðèíîñèòü øêîäè, àëå ÷åðåç íåîáà÷íiñòü ïòàõè ìîæóòü âèêëèêàòè êîðîòêi çàìèêàííÿ, çà÷iïàþ÷è äðîòè. Ïðè öüîìó ãèíóòü ñàìi i âèêëèêàþòü ïîðóøåííÿ ðîáîòè åíåðãîìåðåæi. Âiäîìi âèïàäêè òàêîæ çàãîðàííÿ ãíiçä íà åëåêòðè÷íèõ ñòîâïàõ. Á³ëèé ëåëåêà æèâå ó ò³ñíîìó ñóñ³äñòâ³ ç ëþäèíîþ ç äàâí³õ äàâåí. Íà êàðòèí³ ñåðåäíüîâ³÷íîãî ãîëëàíäñüêîãî õóäîæíèêà Åìàíóåëÿ äå ³òå (1617–1692) çîáðàæåí³ äâà ëåëåêè, ùî ñïîê³éí³ñ³íüêî çáèðàþòü ¿æó ó ì³ñüêîìó ïîðòó, íå çâåðòàþ÷è óâàãè íà íàòîâï ëþäåé ³ íàâ³òü á³ãàþ÷èõ ïîðÿä ñîáàê. Íåð³äêî ëåëåêè ðîçä³ëÿþòü ðàäîñò³ ³ íåçãîäè ëþäåé. ϳä ÷àñ âîºí âîíè òàêîæ çìóøåí³ áóëè êèäàòè ñâî¿ äîì³âêè. Ó 1914– 1915 ³ 1941–1942 ðîêàõ â³äì³÷àëèñÿ íàëüîòè ëåëåê ó ì³ñöÿ, ùî çíàõîäèëèñÿ çà ìåæàìè îñíîâíî¿ îáëàñò³ ãí³çäóâàííÿ. ßê ââàæàþòü ó÷åí³, ïîâ’ÿçàíî öå ç áîéîâèìè ä³ÿìè, ÿê³ âåëèñü òîä³ â Óêðà¿í³, Á³ëîðóñ³ é Ïðèáàëòèö³. Áàãàòî ëåëåê ãèíóëî ï³ä ÷àñ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè â ˳âàí³ — á³ëüøå, í³æ ó áóäü-ÿê³é ³íø³é êðà¿í³ ñâ³òó. Äëÿ ïîëþâàííÿ âèêîðèñòîâóâàëèñü íàâ³òü êóëåìåòè. À á³éö³ îçáðîºíèõ ôîðìóâàíü ñòð³ëÿëè ó ïðîë³òàþ÷èõ âåëèêèìè çãðàÿìè ïòàõ³â ³ ïðîñòî òàê, äëÿ òðåíóâàííÿ âëó÷íîñò³. Ó äåÿêèõ êðà¿íàõ Àôðèêè òàêîæ äîñ³ íå âäàºòüñÿ âçÿòè ï³ä îõîðîíó ì³ñöÿ çèì³âë³ ëåëåê ÷åðåç ñêëàäíó ïîë³òè÷íó ñèòóàö³þ â íèõ. Ïåðåïàäàëî ëåëåêàì ³ ï³ä ÷àñ âèçâîëüíî¿ áîðîòüáè îäíèõ íàðîä³â ïðîòè ³íøèõ. Öå ñâÿùåííèé ïòàõ òóðê³â. Íà òåðèòî𳿠Îñìàíñüêî¿ ³ìïå𳿠â³í ì³ã ãí³çäèòèñÿ äå çàìàíåòüñÿ — íå ò³ëüêè íà áóäèíêàõ ³ ïàì’ÿòíèêàõ, àëå é íà ìå÷åòÿõ ³ ïàëàöàõ ìîæíîâëàäö³â. Àëå ò³ëüêè íå ó ãðåê³â. Âîíè íåíàâèä³ëè ëåëåê íå ìåíøå, í³æ ñàìèõ ïðèãíîáëþâà÷³â (³ öå ïðè òîìó, ùî â Ñòàðîäàâí³é Ãðåö³¿ ëåëåêó òàêîæ äóæå ïîâàæàëè). ¯õí³ ãí³çäà ó íàñåëåíèõ ïóíêòàõ çóñòð³÷àëèñÿ ò³ëüêè òàì, äå æèëè òóðêè. Ç ïî÷àòêîì âèçâîëüíî¿ â³éíè ñïàëàõíóëà ñòèõ³éíà áîðîòüáà ³ ïðîòè ëåëåê, ÿê ñèìâîëà òóðåöüêîãî ÿðìà.  Àô³íàõ, ѳð³, Ïàòðàñ³ òà ³íøèõ ì³ñòàõ áóëè çíèùåí³ âñ³ ãí³çäà. ×èñåëüí³ñòü á³ëîãî ëåëåêè â Ãðåö³¿ ï³ñëÿ 1830 ðîêó çíà÷íî ñêîðîòèëàñÿ. Ïðè÷îìó â³äíîøåííÿ ãðåê³â äî ïòàõà âïëèíóëî íà ïîøèðåííÿ âèäó ³ â ñàì³é Òóðå÷÷èí³. ßê çãàäóâàâ àíãë³éñüêèé ìàíäð³âíèê ×. Ôåëëîóç, â îêîëèöÿõ ì. ̳ëåòà ãðåöüê³ ñåëà ëåãêî âï³çíàâàëèñÿ íå ò³ëüêè 92

Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? çà ¿õ ÷èñòîòîþ, àëå é çà íàÿâí³ñòþ ñâèíåé ³ â³äñóòí³ñòþ ëåëåê.  ²çì³ð³ â ñåðåäèí³ XIX ñòîë³òòÿ ö³ ïòàõè òàêîæ ãí³çäèëèñÿ ëèøå â òóðåöüê³é ÷àñòèí³ ì³ñòà. Ùîñü ïîä³áíå â³äáóëîñÿ ³ â ïåðø³é ïîëîâèí³ XIX ñòîë³òòÿ ó Ãðó糿. Çà ñâ³ä÷åííÿì çîîëîãà Ã.². Ðàääå, ùå â 1820-õ ðîêàõ á³ëèé ëåëåêà ãí³çäèâñÿ â ì. Àõàëöèõå íà ï³âäåííîìó çàõîä³ Ãðó糿 (ïîáëèçó â³ä òóðåöüêîãî êîðäîíó!), àëå çãîäîì áóâ çíèùåíèé ëþäüìè. Çäàâàëîñÿ á, êîðèñòóþ÷èñü ëþáîâ’þ i ïîøàíîþ ëþäåé, ëåëåêà ïîâèíåí áëàãîäåíñòâóâàòè. Àëå ÷àñè, êîëè éîãî îáîæíþâàëè, äàâíî ìèíóëè. Ç ðîçâèòêîì òåõíi÷íîãî ïðîãðåñó ëþäè âñå áiëüøå âiäðèâàþòüñÿ âiä ïðèðîäè. Ïåðåòâîðþþ÷è ¿¿ â çàëiçîáåòîííå “íàâêîëèøíº ñåðåäîâèùå”, çàáóâàþòü ñòàði çâè÷à¿, òðàäèöi¿, âiðóâàííÿ. Íà ïåðøèé ïëàí âèéøëî ñóòî ñïîæèâàöüêå âiäíîøåííÿ äî æèâèõ iñòîò. ßêùî ðàíiøå ãíiçäî ëåëåêè íà äàõó ââàæàëîñÿ âåëèêèì áëàãîì, ñåëÿíèí ìàâ çà ÷åñòü ïðèëàøòóâàòè éîìó äåðåâ’ÿíå êîëåñî íà ñòðiñi, òî òåïåð âñå öå ñòàëî çàéâèìè êëîïîòàìè. Ìàëî òîãî, ùî ëåëåê ìàéæå ïåðåñòàëè ñïåöiàëüíî ïðèâàáëþâàòè, ¿õ ïî÷àëè ãíàòè ïîäàëi âiä ëþäñüêîãî æèòëà. Òàê, ùå íàïðèêiíöi 1920-õ ðîê³â, ÿê ðîçïîâiäàþòü î÷åâèäöi, ïåðåêðèâàþ÷è ñàðà¿ òà êëóí³ â êîëãîñïàõ, áåç æàëþ ñêèäàëè ëåëå÷i ãíiçäà. ×è òî ÷èÿñü õâîðîáëèâà óÿâà ïîâ’ÿçàëà ¿õ ³ç ñîëîì’ÿíèìè ñòðiõàìè, à çíà÷èòü ³ç áiäíiñòþ, ÷è ìèëîñåðäÿ äî ïòàõiâ òàêîæ ïîðàõóâàëè çà ïåðåæèòîê ìèíóëîãî — íåâiäîìî. Áàãàòî ñåðéîçíèõ ïðè÷èí ñêîðî÷åííÿ ÷èñåëüíîñòi áiëîãî ëåëåêè, àëå íå îñòàííþ ðîëü âiäiãðàëî i “âiäëó÷åííÿ” éîãî âiä ëþäñüêîãî æèòëà. Ùî âiä öüîãî âòðàòèëè ïòàõè, ìè çíàºìî. À îñü ùî âòðàòèëè ëþäè? Íàä öèì âàðòî ïîäóìàòè. Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? ª íàä³ÿ, ùî ïîäàë³ â³ä ×åðâîíî¿ êíèãè. Òà äëÿ òîãî, ùîá öåé íàïðÿìîê íå çì³íèâñÿ íà çâîðîòíèé, ìè ïîâèíí³ äîïîìîãòè öèì ïòàõàì âèæèòè.

93

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³

Ä

ëÿ òîãî ùîá ëåëåêè çàëèøèëèñÿ æèòè á³ëÿ íàñ, òðåáà ïåðø çà âñå çáåðåãòè ì³ñöÿ, äå âîíè ìîæóòü çäîáóâàòè ¿æó. ßêùî ïòàõàì íå ïðîãîäóâàòèñÿ, ìàðíèìè áóäóòü óñ³ îõîðîíí³ çàõîäè, ïîðîæí³ìè çàëèøàòüñÿ çáóäîâàí³ øòó÷í³ ãí³çä³âë³. Á³ëèé ëåëåêà øóêຠïîæèâó â ð³çíîìàí³òíèõ âîëîãèõ ì³ñöÿõ — íà ëóêàõ, áîëîòàõ, áåðåãàõ âîäîéì, à òàêîæ ñåðåä â³äêðèòèõ òðàâ’ÿíèõ ïðîñòîð³â — íà ïàñîâèùàõ, ñ³íîêîñàõ, ïîëÿõ áàãàòîð³÷íèõ òðàâ òîùî. Ñïðèÿòëèâèìè ì³ñöÿìè º ä³ëÿíêè ïîëèâíîãî çåìëåðîáñòâà. Òàì ó âåëèêèé ê³ëüêîñò³ ðîçìíîæóþòüñÿ äîùîâ³ ÷åðâè, à ¿õ ëåëåêè îõî÷å ïî¿äàþòü. Íåïîäàë³ê â³ä ãí³çäà ïîâèííà áóòè ÿêàñü âîäîéìà. Âîíà ïîòð³áíà ïòàõàì íå ò³ëüêè ÿê äæåðåëî ¿æ³, àëå é äëÿ âîäîïîþ: ï³ä ÷àñ âèãîäîâóâàííÿ ïòàøåíÿò ëåëåêè ÷àñòî íîñÿòü ¿ì âîäó. Ïðè÷îìó õî÷à á â îêðåìèõ ì³ñöÿõ áåðåã âîäîéìè ïîâèíåí áóòè íèçüêèì ³ ìàòè îáì³ëèíè.  Óêðà¿í³ ïîêè ùå äîñòàòíüî ïðèäàòíèõ äëÿ æèòòÿ ëåëåê ì³ñöü, àëå â áàãàòüîõ êðà¿íàõ Çàõ³äíî¿ ªâðîïè äîâîäèòüñÿ â³äíîâëþâàòè îñóøåí³ êîëèñü áîëîòà, çàêëàäàòè ñòàâêè ³ ì³ëêîâîäí³ êàëþæ³. Ùîá íàì íåâäîâç³ íå äîâåëîñÿ çàéìàòèñÿ òèì æå, ìåë³îðàòèâí³ ðîáîòè òðåáà ïðîâîäèòè ðîçóìíî, çàëèøàþ÷è âîëîã³ ä³ëÿíêè — îçåðà, áîë³òöÿ, ëóêè. Âîíè ñòàíóòü ñâîºð³äíèìè îàçàìè äëÿ áàãàòüîõ òâàðèí. 94

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ Íåð³äêî íà ì³ñöÿõ â³äïðàöüîâàíèõ ï³ùàíèõ, ãðàâ³éíèõ êàð’ºð³â, òîðôîðîçðîáîê óòâîðþþòüñÿ íåâåëèê³ îçåðà. Çâè÷àéíî âîíè ìàþòü êðóò³ áåðåãè ³ âåëèêó ãëèáèíó âæå ñêðàþ. Äëÿ ëåëåê òàê³ âîäîéìè íåïðèäàòí³. ßêùî âè õî÷åòå, ùîá ïòàõè ïîñåëèëèñÿ òóò, òðåáà ¿ì äîïîìîãòè — âëàøòóâàòè â ê³ëüêîõ ì³ñöÿõ ïîëîãèé ñïóñê äî âîäè òà øòó÷íó îáì³ëèíó. Ó ï³âäåííèõ ïîñóøëèâèõ ì³ñöåâîñòÿõ âëàøòóâàííÿ òàêèõ ì³ëèííèõ ä³ëÿíîê íåîáõ³äíå íà çðîøóâàëüíèõ êàíàëàõ, òàêîæ ìàëî ïðèäàòíèõ äëÿ ëåëåê. ²íøà ñåðéîçíà ïðîáëåìà äëÿ ïòàõ³â — çðîñòàþ÷à õ³ì³çàö³ÿ ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà. Âîíà íå ñòàëà ìåíø ãîñòðîþ çàðàç, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî áàãàòî êîëãîñï³â òà ôåðìåð³â ïðîñòî íå â çìîç³ êóïèòè ïîòð³áí³ îòðóòîõ³ì³êàòè. Çàòå çíà÷íî çðîñëà áåçêîíòðîëüí³ñòü ¿õ âèêîðèñòàííÿ. Íåð³äêî çà êîðäîíîì çàêóïîâóþòüñÿ ïî äåøåâèõ ö³íàõ äàâíî çàáîðîíåí³ òàì øê³äëèâ³ ïðåïàðàòè. Íåðîçóìíå çàñòîñóâàííÿ ïåñòèöèä³â äëÿ áîðîòüáè ç³ øê³äíèêàìè ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà ïðèíîñèòü áàãàòî øêîäè äèêèì òâàðèíàì. ³ä îòðóòè ÷àñòî ãèíóòü íå ñò³ëüêè øê³äíèêè, ñê³ëüêè ¿õ ïðèðîäí³ âîðîãè — õèæ³ êîìàõè, çåìíîâîäí³, ïòàõè. Ëåëåêè ïî¿äàþòü âåëèêó ê³ëüê³ñòü êîìàõ, íå îáõîäÿòü ñòîðîíîþ ³ çàãèáëèõ òâàðèí, òîìó íåìàëî ñòðàæäàþòü â³ä ïåñòèöèä³â. Íàâ³òü ÿêùî ïòàõè íå ãèíóòü, âîíè îòðèìóþòü ñåðéîçíå îòðóºííÿ, õâîð³þòü. Äî òîãî æ îòðóòà âïëèâຠíà ¿õ ïîòîìñòâî, íà çäàòí³ñòü äî ðîçìíîæåííÿ. Äåÿê³ ðå÷îâèíè, íàïðèêëàä ãîðåçâ³ñíèé ÄÄÒ, âèêëèêຠïîðóøåííÿ êàëüö³ºâîãî îáì³íó â îðãàí³çì³. ×åðåç öå øêàðàëóïà ÿéöÿ âèõîäèòü òîíøîþ çà íîðìó ³ íå âèòðèìóº âàãè íàñèäæóþ÷îãî ïòàõà. Ñàìå ç ö³º¿ ïðè÷èíè ê³ëüêà äåñÿòèë³òü òîìó â óñ³õ ðîçâèíåíèõ êðà¿íàõ äóæå ñêîðîòèëàñÿ ÷èñåëüí³ñòü ñîêîëà-ñàïñàíà. Ùîá ëåëåêè íå ñòðàæäàëè â³ä çàñòîñóâàííÿ ïåñòèöèä³â, íå ñë³ä îáðîáëÿòè íèìè ì³ñöÿ, äå âîíè ìàñîâî ãîäóþòüñÿ. Íå ìîæíà äîïóñêàòè òàêîæ çìèâ îòðóòîõ³ì³êàò³â ³ç ñ³ëüãîñïóã³äü ó âîäîéìè. Ïåâíó íåáåçïåêó äëÿ ÷îðíîãóç³â ñòàíîâëÿòü òðóáè ç âåëèêèì îòâîðîì, îñîáëèâî äëÿ ìîëîäèõ ïîãàíî ë³òàþ÷èõ ïòàõ³â. Ëåëåêè îõî÷å ñ³äàþòü íà âñ³ëÿê³ îêðåìî ñòîÿ÷³ âèñîê³ áóä³âë³. Âòðàòèâøè ð³âíîâàãó, ïòàõ ìîæå âïàñòè â îòâ³ð òðóáè, çâ³äêè éîìó âæå íå âèáðàòèñÿ. Äëÿ çàïîá³ãàííÿ ïîä³áíèì âèïàäêàì òðóáè, ùî ñòàíîâëÿòü ðåàëüíó íåáåçïåêó, ïîêðèâàþòü çâåðõó ñ³òêîþ ç äðîòó. 95

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè ÎÕÎÐÎÍÀ ÃͲÇÄ

Ó

1987 ðîö³, êîëè â Óêðà¿í³ ïðîâîäèëàñÿ îïåðàö³ÿ “гê á³ëîãî ëåëåêè”, þííàòè Äð³ìàéë³âñüêî¿ âîñüìèë³òíüî¿ øêîëè íà ×åðí³ã³âùèí³ âçÿëè ï³ä êîíòðîëü óñ³ 11 ëåëå÷èõ ãí³çä ó ñåë³. Çà êîæíèì ç íèõ çàêð³ïèëè ó÷í³â 6 êëàñó, ÿê³ ïðîâîäèëè ñïîñòåðåæåííÿ ³ ñòåæèëè çà çáåðåæåííÿì ãí³çä. Öå äîáðå ïî÷èíàííÿ âàðòå øèðîêîãî ðîçïîâñþäæåííÿ. Ãí³çäà çàéìàþòüñÿ ëåëåêàìè áàãàòî ðîê³â ï³äðÿä. Ïîâåðíóòüñÿ ïòàõè äî ñâî¿õ îñåëü ÷è í³ — áàãàòî â ÷îìó çàëåæèòü â³ä ñòàíó îñòàíí³õ. Ó á³ëüøîñò³ íàøèõ ñ³ë ³ ì³ñò íå òàê óæå é áàãàòî ãí³çä, ³ ñâîºð³äíå øåôñòâî íàä íèìè — ö³ëêîì ðåàëüíå çàâäàííÿ äëÿ øê³ëüíèõ ãóðòê³â ³ ãðóï ëþáèòåë³â ïòàõ³â. Ïåðåä ïðèëüîòîì ëåëåê òðåáà ïåðåâ³ðèòè, â ÿêîìó ñòàí³ çíàõîäèòüñÿ ãí³çäî, ÷è íå âèìàãຠâîíî óêð³ïëåííÿ òà ðåìîíòó. Ïðèðîäíà ÷è øòó÷íà îïîðà, íà ÿê³é çáóäîâàíå ãí³çäî, ç ðîêàìè ìîæå ñëàáíóòè òà ðóéíóâàòèñÿ, îñîáëèâî ï³ñëÿ çèìîâèõ õóðòîâèí ³ ñí³ãîïàä³â. Òàêå ãí³çäî òðåáà óáåçïå÷èòè â³ä ïàä³ííÿ, óêð³ïèâøè îñíîâó éîãî ïðè äîïîìîç³ äîùîê, æåðäèí, äðîòó àáî ³íøîãî ìàòåð³àëó. Öå íå äàðåìíà òóðáîòà, àäæå íà ïàä³ííÿ ãí³çä ïðèïàäຠ13% âèïàäê³â çàãèáåë³ ïòàøåíÿò. Îñîáëèâó óâàãó ñë³ä ïðèä³ëèòè ñòàðèì ãí³çäàì, ÿê³ çàéìàþòüñÿ âæå äåñÿòêè ðîê³â. Çàâäÿêè ¿õ âåëåòåíñüêèì ðîçì³ðàì ³ çíà÷í³é âàç³ îïîðà ìîæå íå âèòðèìàòè.  òàêîìó âèïàäêó êðàùå çíÿòè ÷àñòèíó ã³ëîê. ßêùî ñòàðå ïåðåêîøåíå ãí³çäî óáåçïå÷èòè â³ä ïàä³ííÿ íå âäàºòüñÿ, êðàùå âñüîãî éîãî ñêèíóòè ³ ïîðÿä ïîáóäóâàòè øòó÷íó ãí³çä³âëþ. Ïðè ï³äëüîò³ äî ãí³çäà ëåëåêàì íå ïîâèíí³ çàâàæàòè êðîíè äåðåâ, åëåêòðîë³í³¿, àíòåíè ³ ò.ï. Íåð³äêî ìîæíà ïîáà÷èòè ãí³çäà ÷è øòó÷í³ ãí³çä³âë³ íà æèâèõ äåðåâàõ, ÿê³ çàëèøàþòüñÿ áàãàòî ðîê³â ïóñòèìè ÷åðåç òå, ùî íàâêîëî íèõ ïîðîñëè çåëåí³ ïàãîíè. Ùîá ëåëåêè çàñåëèëè òàêó áóä³âëþ, íåîáõ³äíî õî÷à á ÷åðåç ð³ê ïðîâîäèòè îáð³çêó ã³ëîê, ùî â³äðîñòàþòü. Ãí³çä³âë³, îòî÷åí³ ÷àñòîêîëîì ç ìîëîäèõ ïàãîí³â, ÷îðíîãóçè çàñåëÿþòü ó äâà ðàçè ð³äøå, í³æ íîðìàëüí³. Õî÷à, ç ³íøîãî áîêó ìîæíà ïîáà÷èòè ³ òàê³ ãí³çäà, äå ãîëîâà íàñèäæóþ÷îãî ïòàõà çíàõîäèòüñÿ í³áè â êóùàõ, áî ç òðüîõ áîê³â îòî÷åíà ã³ëëÿì. Êðàùå âñå æ òàê³ ã³ëêè îáð³çàòè. Äåÿê³ áóä³âë³ íà ïðîòÿç³ ê³ëüêîõ ðîê³â çàëèøàþòüñÿ íå çàéíÿòèìè. Ëåëåêè ìîæóòü çíîâó ïîñåëèòèñÿ â íèõ, ÿêùî ãí³çäà áóäóòü óòðèìóâàòèñÿ â íàëåæíîìó ñòàí³. Òðåáà ï³äòðèìóâàòè 96

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ñïðèÿòëèâèé ï³äë³ò äî ãí³çäà, óêð³ïëþâàòè éîãî. Ëîòîê ñòàðèõ ãí³çä ìîæå çàðîñòàòè òðàâîþ, ¿¿ òðåáà âèðèâàòè. Ùîá ïîðîæíº ãí³çäî áóëî á³ëüø ïðèâàáëèâèì äëÿ ëåëåê, êðà¿ éîãî ìîæíà ïîáðèçêàòè âàïíîì. ßêùî áóä³âëÿ ÷àñòêîâî ÷è ïîâí³ñòþ çðóéíîâàíà, ¿¿ ìîæíà ï³äïðàâèòè àáî íàâ³òü ñïîðóäèòè íà îïîð³ øòó÷íå ãí³çäî ç ã³ëîê. Ëåëåêè îêð³ì ã³ëîê íàíîñÿòü äî ãí³çäà ùå ÷èìàëî âñÿêî¿ âñÿ÷èíè — ãàí÷³ðêè, ìîòóçêè, ïàï³ð, øìàòêè ïë³âêè ³ ò.ï. Äåÿê³ ç òàêèõ “òðîôå¿â” ìîæóòü ñòàíîâèòè ñåðéîçíó íåáåçïåêó äëÿ ìåøêàíö³â ãí³çäà. Ó ×åðêàñüê³é îáëàñò³ áóâ âèïàäîê, êîëè ïòàøåíÿòà çàïëóòàëèñÿ ó ïðèíåñåíîìó äîðîñëèìè ÷îðíîãóçàìè êëî÷÷³ é çàãèíóëè.  Óêðà¿í³, Ïîëüù³ é ³íøèõ êðà¿íàõ â³äîì³ âèïàäêè, êîëè ìàëÿòà äóøèëèñÿ ïðèíåñåíèìè äî ãí³çäà îáðèâêàìè ñèíòåòè÷íèõ øíóð³â. Ö³êàâå ñïîñòåðåæåííÿ çðîáèâ Ì.Ñ. Âîëîøèí ç ì³ñòà Êîëîìè¿ ²âàíî-Ôðàíê³âñüêî¿ îáëàñò³.  îäíîìó ç ãí³çä äâà ðîêè ï³äðÿä ãèíóëè ïòàøåíÿòà. Âèÿâèëîñÿ, ùî ëåëåêè ïîñòåëèëè øìàòîê öåëîôàíîâî¿ ïë³âêè, íà ÿê³é çáèðà-

Ïðèñòîñóâàííÿ äëÿ ï³äíÿòòÿ ëåëå÷èõ ãí³çä íàä ïðîâîäàìè.

97

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ëàñÿ äîùîâà âîäà. Ïòàøåíÿòà ïðîñòî òîíóëè àáî ãèíóëè â³ä ïåðåîõîëîäæåííÿ. Òîìó ïðè îãëÿä³ ãí³çä òðåáà âèêèäàòè ç íèõ òå, ùî ìîæå ñòàíîâèòè ïîòåíö³éíó íåáåçïåêó äëÿ ïòàøåíÿò. ßêùî ïë³âêó âèòÿãíóòè íå âäàºòüñÿ, ìîæíà ïðèíàéìí³ íàðîáèòè â í³é ä³ðîê. Îñîáëèâî¿ óâàãè âèìàãàþòü ãí³çäà íà ñòîâïàõ åëåêòðîë³í³é. Ç êîæíèì ðîêîì ¿õ ñòຠâñå á³ëüøå. Öå ñåðéîçíà ïðîáëåìà ³ äëÿ âèð³øåííÿ ¿¿ ïîòð³áíà ëþäñüêà äîáðîòà. Ãí³çäî íà ñòîâï³ — ïîòåíö³éíà íåáåçïåêà äëÿ åëåêòðîìåðåæ³ ³ äëÿ ñàìèõ ïòàõ³â. Âîíî ìîæå ðîêàìè íîð³äíîñèíè ëåëåê ç åëåêòðèêàìè ñêëàäàìàëüíî ñëóæèòè îñåþòüñÿ ïî-ð³çíîìó. Íåð³äêî ¿õ ãí³çäà ïðîëåþ, àëå áóâຠé òàêå, ñòî ñêèäàþòü ç³ ñòîâï³â. À îñü ó ñ. Âåëèÿê â ñåë³ Îõîò³âêà íà êîïîëîâåöüêîìó íà Êè¿âùèí³, êîëè ïðîÆèòîìèðùèí³. Ñòàðå êëàäàëè íîâó ë³í³þ, îáð³çàëè íà ñòàðîìó ãí³çäî, ùî ëåæàëî íà ñòîâï³ ç ãí³çäîì ïðîâîäè ³ çàëèøèëè éîãî ïòàõàì. äðîòàõ, çàãîð³ëîñÿ ³ Ôîòî Â.Ì. Ãðèùåíêà. òðîº ïòàøåíÿò çàãèíóëè. Çãîð³ëî ãí³çäî íà ñòîâï³ ³ â ñåë³ Ëîøàêîâà Ãóòà ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³. Òàê³ âèïàäêè áóâàþòü, íà æàëü, íå òàê óæå é ð³äêî. Âèð³øèòè ïðîáëåìó ìîæíà òðüîìà øëÿõàìè.  ñåë³ Êðóòîÿðêà Ìèêîëà¿âñüêî¿ îáëàñò³ ³ Âåëèêîïîëîâåöüêîìó íà Êè¿âùèí³ ïðè ðåêîíñòðóêö³¿ ñòàðî¿ åëåêòðîë³í³¿ åëåêòðèêè çàëèøèëè ñòîâïè ç ãí³çäàìè ïòàõàì ó ïîñò³éíå êîðèñòóâàííÿ, îáð³çàâøè ïðîâîäè. Íîâà ë³í³ÿ ïðîéøëà ïîðÿä. Ó ñåë³ Ïàâë³âêà Îäåñüêî¿ îáëàñò³ çðîáèëè ïî³íøîìó. Ïîðÿä ç åëåêòðè÷íèì ñòîâïîì, íà ÿêîìó çíàõîäèëîñÿ 98

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ãí³çäî, âêîïàëè ³íøèé ³ ïåðåíåñëè íà íüîãî ëåëå÷ó îñåëþ. Òðåò³é âàð³àíò — ï³äíÿòè ãí³çäî ìåòð³â íà ï³âòîðà íàä äðîòàìè çà äîïîìîãîþ ñïåö³àëüíî¿ êîíñòðóêö³¿, ÿêà ïðèêð³ïëþºòüñÿ äî âåðõ³âêè ñòîâïà. Íà æàëü, º é ³íø³ ïðèêëàäè â³äíîøåííÿ äî ëåëå÷èõ ãí³çä. Çà òåõí³÷íèìè íîðìàòèâàìè íà îïîðàõ åëåêòðîë³í³é áóòè ¿õ íå ïîâèííî. À âîçèòèñÿ ç ïåðåíîñîì ãí³çä ÷è ñòàâèòè íîâ³ ñòîâïè õî- Ñïîñ³á ï³äíÿòòÿ ãí³çäà íàä äè÷åòüñÿ äàëåêî íå âñ³ì, òîìó íå- ìîõîäîì. ð³äêî òàê³ ãí³çäà ïðîñòî ñêèäàþòü. Ëåëåêè ³íîä³ ñåëÿòüñÿ íà òðóáàõ ð³çíèõ áóä³âåëü. Êîëè äèìîõ³ä âæå íå âèêîðèñòîâóºòüñÿ çà ïðÿìèì ïðèçíà÷åííÿì, íàïðèêëàä, ó ñòàð³é ïîêèíóò³é êóçí³, ïðîáëåì íå âèíèêàº. Êîëè æ â³í ä³þ÷èé, ãí³çäî çàâàæຠâèõîäó äèìó. Ó ïîä³áíèõ âèïàäêàõ éîãî òàêîæ ìîæíà ïåðåíåñòè íà âëàøòîâàíó ïîðÿä øòó÷íó ãí³çä³âëþ àáî ï³äíÿòè íà 1–1,5 ìåòðè íàä òðóáîþ. Êîíñòðóêö³ÿ ïðèñòîñóâàííÿ ìîæå áóòè ð³çíîþ ó çàëåæíîñò³ â³ä ôîðìè ³ ðîçì³ð³â äèìîõîäó. Ç ìåòàëåâèõ ïðóò³â çâàðþºòüñÿ êàðêàñ, íèæíÿ ÷àñòèíà ÿêîãî îäÿãàºòüñÿ íà òðóáó òàê, ùîá âîíà ì³öíî òðè-

Çàõèñò ãí³çä á³ëîãî ëåëåêè â³ä íàçåìíèõ õèæàê³â.

99

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ìàëàñÿ íà í³é. ßêùî òðóáà ìຠïðÿìîêóòíó ôîðìó, êðàùå öåé êàðêàñ çðîáèòè ç çàë³çíèõ êóòíèê³â. Çâåðõó óêð³ïëþºòüñÿ ïëàòôîðìà äëÿ ãí³çäà. Öå ìîæå áóòè ðåø³òêà, êîëåñî ç³ ñïèöÿìè, ñóö³ëüíèé ëèñò çàë³çà ³ ò.ï. ϳä ãí³çäîì íåîáõ³äíî ïðèëàøòóâàòè ëèñò çàë³çà ÷è æåðñò³, ÿêèé áóäå çàõèùàòè ãí³çäî â³ä ³ñêîð òà ãàðÿ÷îãî ïîâ³òðÿ ç òðóáè. Çàãðîçó ÿéöÿì ³ ïòàøåíÿòàì á³ëîãî ëåëåêè ìîæóòü ñòàíîâèòè äåÿê³ ÷îòèðèíîã³ õèæàêè, ïåðåäóñ³ì êóíèö³ ³ êîòè. ª áàãàòî ñïîñîá³â çàõèñòó â³ä íèõ ãí³çä ïòàõ³â. Á³ëüø³ñòü ³ç íèõ — öå ð³çíîìàí³òí³ ïåðåïîíè, ùî âëàøòîâóþòüñÿ çà 1–2 ìåòðè íèæ÷å ãí³çäà ³ çàâàæàþòü õèæàêó â³ëüíî ïåðåñóâàòèñÿ ïî äåðåâó: ìåòàëåâ³ ÷è ïëàñòìàñîâ³ ïàñìà, ìåòàëåâ³ êîíóñè ³ ïîä³áí³ ïðèñòðî¿, â’ÿçêè êîëþ÷èõ ã³ëîê òîùî. Ìîæíà âëàøòóâàòè “çàãîðîäæóâàëüíó ñìóãó” ç êîëþ÷îãî äðîòó àáî çàáèòèõ ãâ³çäê³â ç â³äêóøåíèìè øëÿïêàìè. Íåïîãàíî äîïîìàãຠòàêîæ çìàùåííÿ äóæå ïàõó÷èìè ðå÷îâèíàìè — ñîë³äîëîì, äüîãòåì, íàôòàë³íîì ³ ò.ï. ÏÎÁÓÄÎÂÀ ØÒÓ×ÍÈÕ ÃͲÇIJÂÅËÜ

Â

èð³øèòè áàãàòî ïðîáëåì äîïîìîæå ïîáóäîâà øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü. Îêð³ì òîãî, ùî öå çìåíøóº ãîñòðîòó “æèòëîâî¿ êðèçè” äëÿ ÷îðíîãóç³â, øòó÷í³ ãí³çä³âë³ â³äíîñÿòüñÿ äî òàê çâàíèõ åêîëîã³÷íèõ ñèñòåì óïðàâë³ííÿ ïîâåä³íêîþ ïòàõ³â. Ç ¿õ äîïîìîãîþ ìîæíà ïðèâàáëþâàòè ïåðíàòèõ ó ì³ñöÿ, áàãàò³ ¿æåþ, àáî òàê³, ùî çíàõîäÿòüñÿ ï³ä íàä³éíîþ îõîðîíîþ, äå ãí³çäà áóäóòü ó á³ëüø³é áåçïåö³. Ìîæíà ³ íàâïàêè, â³äâîë³êàòè ïòàõ³â â³ä ãí³çäóâàííÿ ó íåáàæàíèõ äëÿ ëþäèíè ì³ñöÿõ, íàïðèêëàä, íà ñòîâïàõ åëåêòðîë³í³é ÷è ïàì’ÿòíèêàõ. ßê óæå ãîâîðèëîñÿ, ó Ñëîâà÷÷èí³ âäàëîñÿ çíà÷íî çìåíøèòè ê³ëüê³ñòü ëåëå÷èõ ãí³çä íà åëåêòðè÷íèõ ñòîâïàõ çàâäÿêè ìàñîâ³é ïîáóäîâ³ øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü. Äëÿ òîãî ùîá ëåëåêè çàñåëèëè ãí³çä³âëþ, ïîáëèçó ïîâèíí³ áóòè ÿê³ñü êîðìîâ³ óã³ääÿ — ëóêè, áîëîòà, ïàñîâèùà, ñ³íîêîñè. Êðàùå ãí³çä³âë³ âëàøòîâóâàòè çà ê³ëüêà äåñÿòê³â ÷è ñîòåíü ìåòð³â â³ä íèõ, õî÷à âîíà ìîæå áóòè ³ çà 1–2 ê³ëîìåòðè. Íàâåñí³ ÷îðíîãóçè ïîâåðòàþòüñÿ ó ì³ñöÿ, äå âîíè íàðîäèëèñÿ ÷è ãí³çäèëèñÿ â ïîïåðåäí³ ðîêè. ×åðåç òå, êîëè ïîáëèçó â³ä ãí³çä³âë³ º çàéíÿò³ ëåëå÷³ ãí³çäà, éìîâ³ðí³ñòü ¿¿ çàñåëåííÿ áóäå çíà÷íî á³ëü100

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ øîþ. Àëå ÿêùî çáóäóâàòè ãí³çä³âëþ çîâñ³ì áëèçüêî äî ãí³çäà ³íøî¿ ïàðè, âîíà ñêîð³øå âñüîãî çàëèøèòüñÿ ïóñòîþ. Ãîñïîäàð³ áóäóòü ïðîãàíÿòè ç³ ñâ òåðèòî𳿠“÷óæèíö³â”. ßê ïîêàçàâ ñïåö³àëüíèé àíàë³ç, øòó÷í³ ãí³çä³âë³, ðîçì³ùåí³ áëèæ÷å 100 ìåòð³â â³ä æèòëîâèõ ãí³çä ëåëåê, çàñåëÿþòüñÿ ìàéæå âòðè÷³ ð³äøå, í³æ ò³, ùî íå ìàþòü òàêîãî áëèçüêîãî ñóñ³äñòâà. Òàê ùî êðàùå ðîáèòè ãí³çä³âë³ ïðèíàéìí³ ìåòð³â çà 200–300 â³ä ³íøèõ ãí³çä. Âò³ì, ÿêùî ãí³çäà ðîçì³ùåí³ áëèçüêî îäíå â³ä îäíîãî, öå ùå íå çíà÷èòü, ùî âîíè îáîâ’ÿçêîâî ïóñòóâàòèìóòü. Ïðîñòî éìîâ³ðí³ñòü çàñåëåííÿ ³ óñï³øíîãî âèâåäåííÿ ïòàøåíÿò (ìîæóòü âèíèêàòè á³éêè ³ íà ãí³çä³) áóäå ìåíøîþ. Ïðè ïîáóäîâ³ ãí³çä³âë³ òðåáà äèâèòèñÿ, ùîá ï³äëüîòó äî íå¿ íå çàâàæàëè äðîòè, àíòåíè, áóä³âë³, êðîíè äåðåâ. Îïòèìàëüíà âèñîòà ðîçì³ùåííÿ — 4–10 ìåòð³â. Òðåáà âðàõîâóâàòè ïðè öüîìó, ùî ç îäíîãî áîêó âîíà ïîâèííà ï³äí³ìàòèñÿ íàä ë³í³ÿìè åëåêòðîïåðåäà÷³, íàéáëèæ÷èìè áóä³âëÿìè, ç ³íøîãî — ùî äî íå¿ ìîæëèâî äîâåäåòüñÿ äîáèðàòèñÿ äëÿ îãëÿäó òà ðåìîíòó. Øòó÷íà ãí³çä³âëÿ ïîâèííà ìàòè ì³öíó îïîðó ³ áóòè íàä³éíî çàêð³ïëåíîþ, ùîá ¿¿ íå ñêèíóâ ñèëüíèé â³òåð ÷è ñí³ãîïàä. Âàãà ìîëîäîãî ëåëåêè äîñÿãຠïåðåä âèëüîòîì 3–4 ê³ëîãðàì³â, îòæå îïîðà ïîâèííà âèòðèìóâàòè íå ìåíøå 40–50 ê³ëîãðàì³â — âàãó ãí³çäà, âèâîäêà ç 4–5 ïòàøåíÿò ³ ïàðè äîðîñëèõ ïòàõ³â. Êð³ì òîãî, ç ðîêàìè ãí³çäî áóäå íàäáóäîâóâàòèñÿ ³ âàãà éîãî ïîñò³éíî çá³ëüøóâàòèìåòüñÿ. Ëåëåêè âçàãàë³ íå ëþáëÿòü õèñòêèõ îïîð äëÿ ãí³çäà, òîìó ãí³çä³âë³ êðàùå íå óêð³ïëþâàòè íà ìîëîäèõ äåðåâàõ ÷è òîíêèõ ã³ëêàõ — âîíà áóäå õèòàòèñÿ, ³ ïòàõè íàâðÿä ÷è ïîñåëÿòüñÿ. Õî÷à îäíîãî ðàçó íà ×åðí³ã³âùèí³ äîâåëîñÿ áà÷èòè ãí³çäî, ÿêå áóëî çáóäîâàíå íà á³÷í³é ã³ëö³ ñîñíè äàëåêî â³ä ñòîâáóðà. Ïòàõ, ùî ñèä³â ó íüîìó, ãîéäàâñÿ â³ä â³òðó, í³áè â ãàìàêó. Áóäóâàòè ãí³çä³âë³ òðåáà äî ïðèëüîòó ëåëåê — âîñåíè ÷è âçèìêó. Îäíàê, ÿêùî ïëàòôîðìà âñòàíîâëåíà íàâ³òü ó êâ³òí³ — òðàâí³, êîëè ÷îðíîãóçè âæå íàñèäæóþòü ÿéöÿ, ó íå¿ ùå çàëèøàºòüñÿ øàíñ áóòè çàñåëåíîþ. Ó âèïàäêó çàãèáåë³ ÿºöü ÷àñòèíà ëåëåê ïðèñòóïຠäî ãí³çäóâàííÿ ïîâòîðíî. Íå îáîâ’ÿçêîâî ïòàõè çàéìóòü ãí³çä³âëþ ïåðøî¿ æ âåñíè, ê³ëüêà ðîê³â âîíà ìîæå ïóñòóâàòè. Àëå ÿêùî ¿¿ âåñü ÷àñ ï³äòðèìóâàòè â íàëåæíîìó ñòàí³, ëåëåêè ðàíî ÷è ï³çíî ïðèëåòÿòü. Íà îêîëèö³ ì. Êðîëåâöÿ íà Ñóìùèí³ ç äåñÿòîê ðîê³â íà âåðõ³âö³ ñóõîãî ñòîâáóðà áîââàí³ëî ïîðîæíº êîëåñî ç âîçà, àëå çðåøòîþ íà íüîìó òàêè ç’ÿâèëîñÿ ãí³çäî. 101

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ïîáóäîâîþ øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü ìîæóòü çàéìàòèñÿ íå ò³ëüêè ñ³ëüñüê³ æèòåë³, à é ìåøêàíö³ ì³ñò. Âàæëèâî ëèøå, ùîá ëåëåêàì áóëî äå çäîáóâàòè ¿æó. Ãí³çä³âëÿ — öå øòó÷íà ÷è ïðèðîäíà îïîðà, íà ÿê³é çíàõîäèòüñÿ ãí³çäî. Øòó÷í³ ãí³çä³âë³ äëÿ á³ëîãî ëåëåêè ìîæíà âëàøòîâóâàòè íà äåðåâàõ, ñòîâïàõ, æèòëîâèõ òà ãîñïîäàðñüêèõ áóä³âëÿõ.  ðîë³ îñíîâè äëÿ ãí³çäà ìîæóòü âèñòóïàòè ð³çíîìàí³òí³ ãîòîâ³ ïðåäìåòè: êîëåñà â³ä âîç³â ³ âåëîñèïåä³â, àâòîìîá³ëüí³ øèíè, ëåãê³ ìåòàëåâ³ áîðîíè ³ ò.ï., à òàêîæ ñïåö³àëüíî çáèò³ ïîìîñòè ç äîùîê, ã³ëîê ÷è æåðäèí àáî çâàðåí³ ç ìåòàëåâèõ ÷àñòèí. Òàê³ ñïîðóäè ïîâèíí³ ìàòè ä³àìåòð áëèçüêî ìåòðà. Ïî êðàÿõ ¿õ áàæàíî ïðèáèâàòè ÷è ïðèâàðþâàòè âåëèê³ öâÿõè, ïëàíêè àáî ïðóòèêè, ÿê³ íå äàäóòü ðîçïàäàòèñÿ ã³ëêàì ç ãí³çäà. Íà äåðåâ³ òàêà ãí³çä³âëÿ ìîæå ðîçì³ùóâàòèñÿ íà çð³çàí³é âåðõ³âö³ ÷è â îñíîâ³ òîâñòî¿ á³÷íî¿ ã³ëêè. Íàâêîëî íå¿ òðåáà îáð³çàòè âñ³ ã³ëêè, ùî çàâàæàþòü ï³äëüîòó. Ó íàéïðîñò³øîìó âèïàäêó ìîæíà îá³éòèñÿ íàâ³òü áåç äîäàòêîâî¿ îñíîâè äëÿ ãí³çäà. ßêùî äåðåâî çàê³í÷óºòüñÿ íà âåðõ³âö³ ðîçâèëêîþ ç ê³ëüêîõ ã³ëîê, ìîæíà ¿õ çð³çàòè íåäàëåêî â³ä ðîçãàëóæåííÿ. ³äð³çêè öèõ ã³ëîê äîâæèíîþ ç ìåòð ïðèáèâàþòüñÿ ïîïåðåê äî ñó÷ê³â, ùî çàëèøèëèñÿ. Íà îòðèìàíó òàêèì øëÿõîì ðàìó çâåðõó ïðèáèâàþòü ùå ê³ëüêà ã³ëîê ÷è äîùîê, ÿê³ é áóäóòü ïëàòôîðìîþ äëÿ ãí³çäà. Òå æ ñàìå ìîæíà çðîáèòè ³ â îñíîâ³ îäí³º¿ ÷è ê³ëüêîõ áîêîâèõ ã³ëîê. Øòó÷íó ãí³çä³âëþ ìîæíà âñòàíîâèòè ³ íà ñòîâï³. Äëÿ ö³º¿ ìåòè êðàùå âèêîðèñòàòè ñïåö³àëüíî âêîïàíèé äåðåâ’ÿíèé, áåòîííèé ÷è çàë³çíèé ñòîâï. Ïðèâàáëþâàòè ëåëåê íà ä³þ÷³ îïîðè åëåêòðîë³í³é ÷è çâ’ÿçêó íå ñë³ä. Âêîïóâàòè ñòîâï ó çåìëþ òðåáà íàä³éíî, ùîá â³í âèòðèìàâ òÿãàð ãí³çäà íàâ³òü ï³ä ÷àñ ñèëüíîãî â³òðó — ìåòð³â íà ï³âòîðà â çåìëþ. Äî äåðåâ’ÿíîãî ñòîâïà îñíîâà äëÿ ãí³çäà çâè÷àéíî ïðèáèâàºòüñÿ, äî çàë³çíîãî ÷è çàë³çîáåòîííîãî — ÷àñò³øå ïðèâàðþºòüñÿ. Ìîæíà çðîáèòè êîíñòðóêö³þ, ÿêà îäÿãàºòüñÿ íà âåðõíþ ÷àñòèíó ñòîâïà. Ùîá ëåëåêà ïîñåëèâñÿ ó âàñ íà ñàðà¿ ÷è íà áóäèíêó, ìîæíà ïåðåêèíóòè ÷åðåç äàõ äâ³ â’ÿçêè õìèçó äîâæèíîþ áëèçüêî ìåòðà ³ ä³àìåòðîì ç ï³âìåòðà. Íà íèõ âñòàíîâëþºòüñÿ îñíîâà äëÿ ãí³çäà. Çàì³ñòü õìèçó ìîæíà âèêîðèñòàòè î÷åðåò, êîìèø ÷è ñîëîìó, à òàêîæ âåëèê³ ïîë³íà. Òàê³ â’ÿçêè ³ì³òóþòü ñîëîì’ÿíèé äàõ, äå ïîëþáëÿþòü ñåëèòèñÿ ëåëåêè. ²íîä³ âîíè âëàøòîâóþòü íà íèõ ãí³çäà ³ áåç ïîäàëüøî¿ äîïîìîãè ëþäèíè. Á³ëüø 102

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³

гçí³ âàð³àíòè øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü äëÿ á³ëîãî ëåëåêè.

íàä³éíèé ñïîñ³á — óñòàíîâêà øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü íà îñîáëèâèõ íàêëàäêàõ íà äàõ ó âèãëÿä³ êîçåë. Òàê³ êîíñòðóêö³¿ óñï³øíî 103

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Øòó÷íà ãí³çä³âëÿ äëÿ âñòàíîâëåííÿ íà äàõó.

âèêîðèñòîâóþòüñÿ ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ ªâðîïè. ¯õ ðîáëÿòü ³ç ì³öíèõ äåðåâ’ÿíèõ áðóñ³â äîâæèíîþ áëèçüêî 130 ñàíòèìåòð³â. Çáèâàþòüñÿ áðóñè õðåñò-íàâõðåñò, ùîá âèéøëè äîâã³ ê³íö³ â ìåòð äîâæèíîþ ³ êîðîòê³ — áëèçüêî 30 ñàíòèìåòð³â. Êîçëà âñòàíîâëþþòüñÿ íà äàõó, à çâåðõó ïðèêð³ïëþºòüñÿ ãí³çä³âëÿ. ª é ³íø³ âàð³àíòè ãí³çä³âåëü íà äàõó. Îñíîâó ãí³çäà ìîæíà óêð³ïèòè íà ñâîºð³äí³é ðåø³òö³ ç æåðäèí, ïðèëàøòóâàòè íà äàõó êîëåñî ³ ò.ä. Íàêëàäí³ ãí³çä³âë³ áàæàíî ïðèâ’ÿçóâàòè ç îáîõ áîê³â äàõó â³ðüîâêàìè ÷è äðîòîì, ùîá ¿õ íå ñêèíóëî ñèëüíèì â³òðîì. Ðîáëÿòü ãí³çä³âë³ ³ íà ð³çíèõ áóä³âëÿõ ç ïëîñêèì âåðõîì — âîäîíàï³ðíèõ áàøòàõ, íàï³âçðóéíîâàíèõ ñòàðèõ áóä³âëÿõ, ïëîñêèõ äàõàõ ³ ò.ï. ßêùî º øèðîêà ð³âíà ïëîùàäêà, ìîæíà íà í³é îäðàçó ðîáèòè ãí³çäî áåç äîäàòêîâèõ ïðèñòîñóâàíü. Òðåáà çàáåçïå÷èòè ëèøå, ùîá ã³ëêè ç íüîãî íå ðîçïàäàëèñÿ. Äëÿ öüîãî ìîæíà ïðèëàøòóâàòè, íàïðèêëàä, ñâîºð³äíèé áîðäþð ³ç öåãëèí. À âçàãàë³ øòó÷í³ ãí³çä³âë³ äëÿ ëåëåê ìîæóòü áóòè äóæå ð³çíîìàí³òíèìè. Âñå çàëåæèòü â³ä êîíêðåòíèõ óìîâ, íàÿâíîãî ìàòåð³àëó ³ âàøî¿ ôàíòà糿 òà ìîæëèâîñòåé. Ãîëîâíå ïðè öüîìó — ìàòè áàæàííÿ äîïîìîãòè ïòàõàì ³ äîòðèìóâàòèñÿ äåÿêèõ ì³í³ìàëüíèõ âèìîã. ßê ³ áàãàòî ³íøèõ âåëèêèõ ïòàõ³â, ëåëåêè á³ëüø îõî÷å çàéìàþòü ñòàð³ ãí³çäà, í³æ áóäóþòü íîâ³. Òàê ùî, êîëè âè õî÷åòå ïðèâàáèòè ¿õ, ïîòð³áíî íå ïðîñòî ñïîðóäèòè îñíîâó äëÿ ãí³çäà, à ç³ì³òóâàòè é ñàìå ãí³çäî. Ãîë³ ïëàòôîðìè çàñåëÿþòüñÿ çíà÷íî 104

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ð³äøå, í³æ øòó÷í³ ãí³çäà íà íèõ. Íà îñíîâó êëàäóòü øàð 10–30 ñàíòèìåòð³â ñóõîãî õìèçó, â ñåðåäèíó — òðîõè ñ³íà, òðàâè, ìîõó. Ìîæíà çì³øàòè âñå öå ç íåâåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ ñóõîãî êîðîâ’ÿ÷îãî ÷è ê³íñüêîãî ãíîþ. Äëÿ ïîëåãøåííÿ ñïîðóäæåííÿ ãí³çäà, îñîáëèâî íà âåëèê³é âèñîò³, äîö³ëüíî çàðàí³ çàãîòóâàòè ê³ëüêà â’ÿçîê õìèçó ïî äîâæèí³ îñíîâè äëÿ ãí³çäà, ÿêùî âîíà ïðÿìîêóòíà, àáî ð³çíî¿ äîâæèíè, êîëè îñíîâà êðóãëà. ’ÿçêè ù³ëüíî óêëàäàþòü ³ ïðèâ’ÿçóþòü øïàãàòîì ÷è òîíêèìè ìîòóçêàìè. Äðîòîì ¿õ ìîæíà ïðèêð³ïèòè ò³ëüêè çíèçó, ùîá ïòàõè íå ïîðàíèëè ñîá³ íîãè. Ñòàð³ ëåëå÷³ ãí³çäà ãåòü á³ë³ â³ä ïîñë³äó. Ùîá âàøà áóä³âëÿ á³ëüøå íàãàäóâàëà òàêó îñåëþ, ïîáðèçêàéòå “ãí³çäî” âàïíîì. Øòó÷í³ ãí³çäà âëàøòîâóþòü òàêîæ, êîëè òðåáà ïîíîâèòè ÷è â³äðåìîíòóâàòè çðóéíîâàíå ïðèðîäíå ãí³çäî íà ì³öí³é ùå îïîð³. Ïîáóäîâà øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü äëÿ á³ëîãî ëåëåêè — ñòàðà íàðîäíà òðàäèö³ÿ. Öèì çàéìàëèñÿ ùå íàø³ äàëåê³ ïðåäêè. Ïðèâàáëþâàííÿ ëåëåê íà ãí³çäóâàííÿ áóëî ñâîºð³äíèì åëåìåíòîì

Øòó÷í³ ãí³çä³âë³ íà äàõàõ æèòëîâèõ òà ãîñïîäàðñüêèõ áóä³âåëü — íàéá³ëüø ïîøèðåíèé âàð³àíò ó äåÿêèõ êðà¿íàõ, íàïðèêëàä ó ͳìå÷÷èí³. Ó íàñ æå ¿õ çóñòð³íåø íå ÷àñòî. Ñ. Äåì³âùèíà, Êè¿âñüêà îáëàñòü. Ôîòî Â.². Ïîëîâèö³.

105

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

àãðàðíî¿ ìà㳿. Ââàæàëîñÿ, ùî ëåëå÷³ ãí³çäà ñïðèÿþòü óðîæàþ, çëàãîä³, äîáðîáóòó. Çðîçóì³ëî, ùî ìîæíà íå ò³ëüêè ïîêëàäàòèñÿ íà äîëþ, à é äîïîìîãòè ïîñåëèòèñÿ òàêîìó ö³ííîìó ïòàõîâ³. Ëåëåêè îö³íèëè “çàïðîøåííÿ” ³ ñòàëè ãí³çäèòèñÿ íà îá³éñòÿõ. Îñü ùî ïèñàâ êè¿âñüêèé îðí³òîëîã Â.Þ. Ãåðõíåð, ÿêèé âèâ÷àâ ó 1909 ðîö³ ïòàõ³â ˳òèíñüêîãî ïîâ³òó íà ³ííè÷èí³: “Äîñèòü íà ãîð³ ïîêð³âë³ äîáðå ïðèòÿòè ñòàðå êîëåñî, ùîá ÷îðíîãóçè çàðàç æå éîãî ïîì³òèëè é óâàæíî îáäèâèëèñÿ. ßêùî æ ïîáëèçó º ñòàâîê àáî áîëîòî ³ ì³ñöå ïîð³âíþþ÷è òèõå, òî ÷îðíîãóçè çàðàç ðîçïî÷èíàþòü çàáóäîâó, ÿêó ïîò³ì ùîðîêó ëàãîäÿòü, ³ çãîäîì âîíà äîõîäèòü âåëè÷åçíèõ ðîçì³ð³â”. Ïðè ðîçðîáö³ çàõîä³â ïî îõîðîí³ ÷îðíîãóç³â â÷åíèì íå òðåáà áóëî âèíàõîäèòè ùîñü îñîáëèâå. Äîñèòü âèâ÷èòè íàðîäíèé äîñâ³ä. Ïðîòÿãîì 15 ðîê³â ÿ ïðîâîäèâ ñïåö³àëüí³ äîñë³äæåííÿ ïîáóäîâè øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü äëÿ á³ëîãî ëåëåêè. Îäíèì ³ç ãîëîâíèõ çàâäàíü áóëî âñòàíîâèòè — ÿê³ âàð³àíòè ÷àñò³øå âëàøòîâóþòüñÿ ëþäüìè ³ ùî âïëèâຠíà çàñåëåííÿ ¿õ ïòàõàìè. Âèÿâèëîñÿ, ùî äâ³ òðåòèíè âñ³õ ãí³çä³âåëü âëàøòîâóþòüñÿ íà äåðåâàõ. Çíà÷íî ð³äøå — íà ñòîâïàõ ³ çîâñ³ì ð³äêî — íà áóä³âëÿõ. Ïðè÷îìó íà äàõàõ ãí³çä³âë³ ó çàõ³äíèõ îáëàñòÿõ Óêðà¿íè áóäóþòü çíà÷íî ÷àñò³øå, í³æ ó ñõ³äíèõ ³ öåíòðàëüíèõ.  ðîë³ îñíîâè äëÿ ãí³çäà ÷àñò³øå âñüîãî âèêîðèñòîâóºòüñÿ äåðåâ’ÿíèé ïîì³ñò àáî êîëåñî ç âîçà. гäøå ðîáëÿòü ìåòàëåâ³ îïîðè àáî ³íø³ âàð³àíòè ãí³çä³âåëü. Äîñë³äæåííÿ ïîêàçàëè, ùî äëÿ ëåëåê íåìà âåëèêî¿ ð³çíèö³ íà ÷îìó ³ ç ÷îãî ïîáóäîâàíà øòó÷íà ãí³çä³âëÿ. Öå çàëåæèòü â îñíîâíîìó â³ä ëþäåé. Òàê ùî º ÷èìàëèé ïðîñò³ð äëÿ âàøî¿ òâîð÷îñò³.  óìîâàõ Óêðà¿íè íàéá³ëüø ïåðñïåêòèâíèìè ìîæíà ââàæàòè ð³çíîìàí³òí³ âàð³àíòè øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü íà äåðåâàõ. Âîíè ÷àñò³øå âñüîãî âëàøòîâóþòüñÿ ëþäüìè, îõî÷å çàñåëÿþòüñÿ ëåëåêàìè, ïðîñò³ é äåøåâ³ ó âèãîòîâëåíí³. Âëàøòîâóâàòè ¿õ ìîæíà ïîâñþäè, íàâ³òü ó ñòåïîâ³é çîí³ äåðåâà º â íàñåëåíèõ ïóíêòàõ ³ çàïëàâàõ ð³ê. Ðàçîì ç òèì, ãí³çä³âë³ íà äåðåâàõ ìàþòü ³ íèçêó íåäîë³ê³â. Ïî-ïåðøå, ìàëà “ñâîáîäà ìàíåâðó” — ãí³çä³âëþ ìîæíà ïðèëàøòóâàòè ò³ëüêè òàì, äå º ïðèäàòíå äëÿ öüîãî äåðåâî. Ïîäðóãå, ìåíøà íàä³éí³ñòü ³ äîâãîâ³÷í³ñòü. Îïîðí³ ã³ëêè àáî ñòîâáóð íàâ³òü æèâîãî äåðåâà, îñîáëèâî ì’ÿêî¿ ïîðîäè (òîïîëÿ, âåðáà — à íà íèõ ãí³çä³âë³ áóäóþòü íàé÷àñò³øå), ç ÷àñîì ñëàáøàþòü, ðóéíóþòüñÿ ³ ìîæóòü áóòè çëàìàí³ â³òðîì. Ãí³çä³âë³ íà æèâèõ äåðåâàõ îêð³ì óñüîãî ³íøîãî ïîòðåáóþòü ïîñò³éíîãî äîãëÿäó: 106

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ÿêùî ðåãóëÿðíî íå îáð³çàòè â³äðîñòàþ÷³ íàâêîëî ïëàòôîðìè ïàãîíè, âîíà ìîæå á³ëüøå íå çàéìàòèñÿ ïòàõàìè. Ãí³çä³âë³ íà ñïåö³àëüíî âêîïàíèõ ñòîâïàõ àáî ìåòàëåâèõ òðóáàõ ïîçáàâëåí³ öèõ íåäîë³ê³â. Ñòîâï ìîæíà âñòàíîâèòè ó áóäüÿêîìó ñëóøíîìó ì³ñö³, ãí³çä³âëÿ íà íüîìó áóäå á³ëüø íàä³éíîþ. Ìåòàëåâó çâàðíó êîíñòðóêö³þ íà áåòîííîìó ñòîâï³ ìîæíà âçàãàë³ âñòàíîâèòè “íà â³êè”. Àëå âëàøòóâàííÿ òàêèõ ãí³çä³âåëü äîñèòü êîï³òêà ñïðàâà, ÿêà äî òîãî æ âèìàãຠïåâíèõ ô³íàíñîâèõ çàòðàò. Íå âàðòî çàëèøàòè ïîçà óâàãîþ ³ ãí³çä³âë³ íà äàõàõ. Âñåòàêè öå êëàñè÷íèé âàð³àíò ïðèâàáëþâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè íà ãí³çäóâàííÿ. Ùå º ëþáèòåë³ ïðèðîäè, ÿê³ áàæàþòü áà÷èòè â ñåáå íà áóäèíêó ÷è ñàðà¿ ñ³ìåéñòâî ÷àð³âíîãî ïòàõà. Òà é áóäåìî ñïîä³âàòèñÿ íà â³äíîâëåííÿ ñòàðèõ ïðèðîäîîõîðîííèõ òðàäèö³é. Êð³ì òîãî, ëåëåêó ìîæíà ïðèâàáëþâàòè ³ ç ö³ëêîì ïðàãìàòè÷íèõ ì³ðêóâàíü. Íàïðèêëàä, ðåñòîðàí÷èê ÷è êàôå îáàá³÷ äîðîãè (¿õ çàðàç ÷àñòî ³ìåíóþòü ³ îôîðìëÿþòü ó íàðîäíîìó ñòèë³ — êîð÷ìà, øèíîê ³ ò.ï.) áóäå á³ëüø ïðèâàáëèâèì äëÿ â³äâ³äóâà÷³â, îñîáëèâî òóðèñò³â, ÿêùî íà éîãî äàõó çíàõîäèòüñÿ ëåëå÷å ãí³çäî. Òàêà êîð÷ìà ç ëåëåêàìè º, íàïðèêëàä, ó ñ. Òàöåíêè íåïîäàë³ê â³ä Êèºâà. Ò³ëüêè âèãðຠâ³ä ãí³çäà íà äàõó ³ åòíîãðàô³÷íèé àáî êðàºçíàâ÷èé ìóçåé, ðîçì³ùåíèé ó ñ³ëüñüê³é õàò³. (Íó é ñêàæè òåïåð, ùî íåïðàâäà, í³áè ëåëåêà ïðèíîñèòü ñòàòêè —ùå é ÿê ïðèíîñèòü. ² ÿê âñå ïîâåðòàºòüñÿ “íà êðóãè ñâîÿ”!) ²ìîâ³ðí³ñòü çàñåëåííÿ ãí³çä³âåëü ï³äâèùóºòüñÿ ïðè ðîñò³ ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê, òîáòî çàðàç äëÿ öüîãî íåïîãàí³ óìîâè. Êîëè ç ðîêó â ð³ê ïòàõàì äîâîäèòüñÿ øóêàòè íîâ³ ì³ñöÿ äëÿ îñåë³, çàéìàòèñÿ ìîæóòü ³ íå çîâñ³ì âäàë³ ñïîðóäè, ÿê³ áàãàòî ðîê³â ïóñòóâàëè. Ïîáóäîâà øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü ìîæå ï³äòðèìóâàòè ïòàõ³â, îñîáëèâî ïðè çàñåëåíí³ íîâèõ òåðèòîð³é. Ö³êàâèé ó öüîìó â³äíîøåíí³ äîñâ³ä ðîñ³éñüêîãî ïðèðîäîëþáà Ê.Ì. Âîëêîâà. Ó ñ. ²ëüìåíî Íîâãîðîäñüêî¿ îáëàñò³ øëÿõîì âëàøòóâàííÿ ãí³çä³âåëü íà äåðåâàõ éîìó âäàëîñÿ ñòâîðèòè çà ê³ëüêà ðîê³â âåëèêå ïîñåëåííÿ ÷îðíîãóç³â. Ó 1978 ðîö³ íàðàõîâóâàëîñÿ âæå 13 çàñåëåíèõ ãí³çä, õî÷à äî 1970 ðîêó ëåëåê ó ñåë³ íå áóëî çîâñ³ì. Óñï³õ “êîëîí³çàö³¿” íîâèõ çåìåëü âçàãàë³ çíà÷íîþ ì³ðîþ çàëåæèòü â³ä òîãî, ÿê ïòàõ³â çóñòð³÷àþòü ëþäè. Ó ñ. Çàð³÷íîìó â Ìîðäî⳿ âåñíîþ 1995 ðîêó ç’ÿâèâñÿ á³ëèé ëåëåêà ³ ïî÷àâ áóäóâàòè ãí³çäî íà òåëåãðàôíîìó ñòîâï³. Íåçàáàðîì ïðèëåò³â ³ 107

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

äðóãèõ ïòàõ. Àëå íåäîáóäîâàíå ãí³çäî áóëî çðóéíîâàíå ì³ñöåâèìè æèòåëÿìè ç îñòðàõó, ùî ëåëåêè ïîøêîäÿòü ïîñ³âè îã³ðê³â(!). Öå áóëà ïåðøà ñïðîáà ãí³çäóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Ìîðäî⳿. Íà æàëü, íåâäàëà. Ó ñåðåäèí³ 1970-õ ðîê³â ïàðà ëåëåê çðîáèëà ñïðîáó çàãí³çäèòèñÿ â ñåëèù³ Ïàâë³âñüêà Ñëîáîäà Ìîñêîâñüêî¿ îáëàñò³. Àëå ï³ñëÿ çàãèáåë³ îäíîãî ç ïòàõ³â â³ä ðóê õëîï÷àê³â ³íøèé çàëèøèâ öå ì³ñöå. Ó íàñòóïí³ ðîêè òóò çóñòð³÷àëè ëèøå ïîîäèíîêèõ ÷îðíîãóç³â, ÿê³ ãí³çäèòèñÿ íå íàìàãàëèñÿ. Òàì æå, äå äî ëåëåê â³äíîñÿòüñÿ á³ëüø ãîñòèííî, ³ ðåçóëüòàò áóâຠçîâñ³ì ³íøèì. Ó ñ. Òðóäîâîìó íà Äîíå÷÷èí³ ö³ ïòàõè òàêîæ ç’ÿâèëèñÿ âïåðøå. Ïî÷àëè áóäóâàòè ãí³çäî, ³ ïåðåáðàëè ç ö³ºþ ìåòîþ âñ³ ñòîâïè â³ä ïî÷àòêó äî ê³íöÿ ñåëà, àëå í³÷îãî â íèõ íå âèõîäèëî. Äóâ ñèëüíèé â³òåð, ³ ã³ëêè âåñü ÷àñ ïàäàëè. Òîä³ íà äîïîìîãó ïðèéøëè ëþäè. Çà ³í³ö³àòèâîþ ãîëîâè ì³ñöåâîãî êîëãîñïó, çâàðèëè çàë³çíå êîëåñî ³ óêð³ïèëè éîãî ïðè Ⓙçä³ â ñåëî. Íà íüîìó é ïîñåëèëèñÿ ëåëåêè. ÏÅÐÅ̲ÙÅÍÍß ÆÈÒËÎÂÈÕ ÃͲÇÄ

Í

åîáõ³äí³ñòü ïåðåì³ùåííÿ ãí³çä âèíèêàº, êîëè âîíè çíàõîäÿòüñÿ â íåï³äõîæèõ äëÿ öüîãî ì³ñöÿõ, òàì, äå ïîâèíí³ ïðîâîäèòèñÿ áóä³âåëüí³ ðîáîòè, ÿêùî º çàãðîçà ¿õ ïàä³ííÿ ³ ò.ï. Ïåðåíîñ æèòëîâèõ ãí³çä — äóæå êëîï³òíà ñïðàâà, ÿêà íå ìຠäî òîãî æ ñòîïðîöåíòíî¿ ãàðàíò³¿ óñï³õó. Òîìó, ÿêùî º ìîæëèâ³ñòü â³äòÿãíóòè, ñêàæ³ìî, ðåìîíò äàõó ÷è ÿêîñü òèì÷àñîâî óêð³ïèòè ãí³çäî, ùî çíàõîäèòüñÿ â àâàð³éíîìó ñòàí³, ïåðåì³ùåííÿ éîãî êðàùå âñüîãî çðîáèòè âæå ï³ñëÿ âèëüîòó ïòàøåíÿò. Ïåðåíîñ ãí³çä ç ïòàøåíÿòàìè òðåáà ðîáèòè ëèøå â ðàç³ êðàéíüî¿ íåîáõ³äíîñò³. Ïåðåì³ùåííÿ ïðîâîäèòüñÿ â ê³ëüêà åòàï³â: • ïîáóäîâà íåäàëåêî â³ä ñòàðîãî ãí³çäà íîâîãî, éîãî òðåáà çðîáèòè çà ê³ëüêà äí³â, ùîá ëåëåêè çâèêëè äî íîâî¿ áóä³âë³; • âèëó÷åííÿ ïòàøåíÿò ç³ ñòàðîãî ãí³çäà; • çíÿòòÿ ñòàðîãî ãí³çäà, öå òðåáà ðîáèòè îáîâ’ÿçêîâî é îäðàçó æ; • ïîñàäêà ïòàøåíÿò ó íîâå ãí³çäî. Îïòèìàëüíèé â³ê ïòàøåíÿò äëÿ ïåðåì³ùåííÿ ãí³çäà — 2–3 òèæí³. Êëàäêà òà ìàëåíüê³ ïòàøåíÿòà ìîæóòü áóòè çàëèøåí³ áàòüêàìè. ßêùî æ âîíè é ïîâåðíóòüñÿ, òî íå øâèäêî, òîìó çàëèøàºòüñÿ íåáåçïåêà çàãèáåë³ ÿºöü ÷è ïóõîâèê³â â³ä ïåðå108

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ îõîëîäæåííÿ. Äîðîñë³ ïòàøåíÿòà ìîæóòü âèñòðèáíóòè ç ãí³çäà ïðè òóðáóâàíí³. Êð³ì òîãî, âîíè âæå â³ëüíî õîäÿòü ïî ãí³çäó, à îñê³ëüêè íîâå æèòëî ¿ì ùå íå çíàéîìå, º ðèçèê ïàä³ííÿ ç íüîãî. Çàíîâî çáóäîâàíå ãí³çäî ïîâèííî çíàõîäèòèñÿ ÿêîìîãà áëèæ÷å äî ñòàðîãî, àëå â îêðåìèõ âèïàäêàõ óäàâàëàñü ïåðåñàäêà íàâ³òü íà â³äñòàíü äî 200 ìåòð³â. Ïåðåì³ùåííÿ âèâîäêà ç³ çðîçóì³ëèõ ïðè÷èí íå ìîæíà ïðîâîäèòè çà íåãîäè — ñèëüíèé â³òåð, äîù, õîëîä. ÇÀÕÈÑÒ ËÅËÅÊ ÍÀ ˲ͲßÕ ÅËÅÊÒÐÎÏÅÐÅÄÀײ

Ì

îëîäèé ëåëåêà âïåðøå çàëèøèâ ãí³çäî ³ ï³äíÿâñÿ íà íå çì³öí³ë³ ùå êðèëà. Äîâãî ëåò³òè íå çì³ã ³ ïðèñ³â â³äïî÷èòè ÷åðåç äåê³ëüêà äåñÿòê³â ìåòð³â. Àëå îñü ì³ñöå äëÿ â³äïî÷èíêó ïòàõ âèáðàâ íåâäàëî: ïðèìîñòèâñÿ íà âåðõ³âö³ îïîðè âèñîêîâîëüòíî¿ ë³í³¿. Íå âñòèã â³í çíîâó ðîçïðàâèòè êðèëà, ÿê çà÷åïèâ äðîòè. Ñòðóì ó òèñÿ÷³ âîëüò ï³øîâ ÷åðåç ò³ëî â çåìëþ. Ç îáâóãëåíèìè íîãàìè óïàâ â³í äîíèçó... ²ç çá³ëüøåííÿì åíåðãîìåðåæ³ åëåêòðè÷í³ ñòîâïè ïåðåòâîðèëèñÿ ó ñïðàâæí³é “åëåêòðè÷íèé ñò³ëåöü” äëÿ áàãàòüîõ ïåðíàòèõ. Â÷åí³ ï³äðàõóâàëè, ùî â êîëèøíüîìó ÑÐÑÐ åëåêòðîë³í³¿ ñòàíîâèëè çàãðîçó äëÿ 300 âèä³â ïòàõ³â. Ãèíóòü íà íèõ íàâ³òü øïàêè ³ ãîëóáè. Àëå íàéá³ëüøà íåáåçïåêà, çâè÷àéíî, äëÿ âåëèêèõ ïòàõ³â — ëåëåê ³ õèæàê³â. Íàïðèêëàä, äëÿ ñòåïîâîãî îðëà çàãèáåëü íà åëåêòðîë³í³ÿõ ó ñòåïàõ Ðîñ³¿ ³ Êàçàõñòàíó — îäíà ç ãîëîâíèõ ïðè÷èí íèçüêî¿ ÷èñåëüíîñò³. Âëàñíå êàæó÷è, ïðîáëåìà “ïòàõè ³ äðîòè” íå íîâà. Ùå â 1869 ðîö³ ç’ÿâèëàñÿ ñòàòòÿ “Òåëåãðàô ÿê âîðîã ïåðåë³òíèõ ïòàõ³â” í³ìåöüêîãî ë³ñ³âíèêà ³ îðí³òîëîãà Ã. Ãåáåëÿ, ÿêèé ïðàöþâàâ â Óìàí³. Âæå íåâäîâç³ ï³ñëÿ ïîÿâè ïåðøèõ òåëåãðàôíèõ ë³í³é îá ¿õ äðîòè ñòàëè ðîçáèâàòèñÿ ïåðåë³òí³ ïòàõè, ùî ì³ãðóþòü óíî÷³. Ïðîâîä³â ó òåìðÿâ³ íå ïîáà÷èø, òà ïåðíàò³ é çâèêëè, ùî í³÷îãî ¿ì íå çàâàæຠâ³ëüíî ë³òàòè. Àëå â ò³ ðîêè ³ ïòàõ³â áóëî áàãàòî, ³ ïðîâîä³â ìàëî, òàê ùî âèïàäêè çàãèáåë³ íå âèêëèêàëè í³ â êîãî îñîáëèâîãî òóðáóâàííÿ. Íàâïàêè, ñòàëè ï³äáèðàòè ï³ä äðîòàìè ìåðòâèõ ïòàõ³â äëÿ íàóêîâèõ ö³ëåé. Òàê, äî ðå÷³, áóëà ñïðîñòîâàíà ïë³òêà ïðî òå, ùî äåðêà÷ ³ ïåðåïåë “õîäÿòü äî Àôðèêè ï³øêè” — çíàõîäèëè ïòàõ³â, ùî ðîçáèëèñÿ â ïîëüîò³. 109

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Íåñòðèìíèé íàòèñê òåõí³÷íîãî ïðîãðåñó ïðîÿâèâñÿ íå ò³ëüêè íà çåìë³ ³ âîä³, àëå é ó ïîâ³òð³. Åëåêòðè÷í³, òåëåôîíí³, òåëåãðàôí³ ë³í³¿ ïîñìóãóâàëè âñþ ïîâåðõíþ ïëàíåòè. Ó í³ìåöüê³é ìîâ³ íàâ³òü òåðì³í ç’ÿâèâñÿ — “Verdrahtung”, ÿêèé ìîæíà ïåðåêëàñòè ÿê “çàäðîò³ííÿ”. Îñü öåé ñàìèé “ôåðäðàòóí㔠³ ç³ãðàâ ôàòàëüíó ðîëü äëÿ á³ëîãî ëåëåêè. Çà ï³äðàõóíêàìè îðí³òîëîã³â, ó Çàõ³äí³é ªâðîï³ íà ÷àñòêó åëåêòðîë³í³é ïðèïàäຠáëèçüêî 70% âñ³õ âèïàäê³â çàãèáåë³ ëåëåê. Ó Ïîëüù³, çà äàíèìè Ç. ßêóáöÿ, — ìàéæå 75%.  Óêðà¿í³ öÿ öèôðà íå íàáàãàòî ìåíøà — 64%. Ç íèõ 80% çàãèíóëè íà îïîðàõ åëåêòðîë³í³é ³ 20% — ðîç-

Íàâêîëèøíº ñåðåäîâèùå âæå ãåòü ïîñìóãîâàíå åëåêòðè÷íèìè äðîòàìè, ³ ëåëåêàìè âñå âàæ÷å ç íèìè ðîçìèíàòèñÿ. Ôîòî Â.Ï. ²ëü÷óêà.

áèëèñÿ îá äðîòè. Íàéá³ëüøó íåáåçïåêó åëåêòðîë³í³¿ ñòàíîâëÿòü äëÿ ìîëîäèõ ïîãàíî ë³òàþ÷èõ ïòàõ³â. Íåð³äêî âæå ïåðøèé âèë³ò ñòຠäëÿ íèõ îñòàíí³ì. ßê ïîêàçàëè äîñë³äæåííÿ, ó ÔÐÍ 84% çàãèáëèõ íà åëåêòðîë³í³ÿõ ëåëåê — ìîëîä³ ïòàõè, ç íèõ 44% — çàê³í÷èëè ñâî¿ äí³ â îêîëèöÿõ ãí³çäà, äå ç’ÿâèëèñÿ íà ñâ³ò. Çíà÷íó íåáåçïåêó ñòàíîâëÿòü åëåêòðîë³í³¿ ³ ï³ä ÷àñ ì³ãðàö³é. Ó Áîëãà𳿠âîñåíè ïåðåë³òí³ çãðà¿ ëåëåê íàðàõîâóþòü âæå òèñÿ÷³ ïòàõ³â. Çà ñâ³ä÷åííÿì Ä. Íàíê³íîâà, êîëè âîíè ïåðåòèíàþòü ðàéîí ç ãóñòîþ åëåêòðè÷íîþ ìåðåæåþ àáî çóïèíÿþòüñÿ òàì íà íî÷³âëþ, ìîæóòü ãèíóòè îäðàçó äåñÿòêè ïòàõ³â ò³ëüêè ç îäí³º¿ òàêî¿ çãðà¿. 110

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³

Òðàâåðñè ç³ ñòîÿ÷èìè ³çîëÿòîðàìè íàéá³ëüø íåáåçïå÷í³ äëÿ ëåëåê.

Íàéá³ëüøå ãèíå ìîëîäèõ ëåëåê, ÿê³ ùå íå ñòèêàëèñÿ ç “åëåêòðè÷íèì ìîíñòðîì”. Ïðè÷îìó ç ðîêàìè ê³ëüê³ñòü çàãèáëèõ ÷îðíîãóç³â íåâïèííî çá³ëüøóºòüñÿ. Íà ìàã³ñòðàëüíèõ åëåêòðîë³í³ÿõ ó ñîòí³ òèñÿ÷ âîëüò ïòàõ³â ãèíå ìàëî. ³äñòàíü ì³æ ïðîâîäàìè íà îïîðàõ ó íèõ òàêà, ùî íàâ³òü âåëèê³ âèäè íå ìîæóòü ¿õ çà÷åïèòè. Äî òîãî æ òàê³ ë³í³¿ ïðè êîðîòêîìó çàìèêàíí³ â³äêëþ÷àþòüñÿ. ϳäïðèºìñòâà åíåðãîìåðåæ³ çàçíàþòü ïðè öüîìó âåëèêèõ çáèòê³â ³, ïðèðîäíî, â ïåðøó ÷åðãó çàáåçïå÷óþòü òàê³ ë³í³¿ â³äëÿêóþ÷èìè ³ çàõèñíèìè ïðèñòðîÿìè. Ë³í³¿ íàïðóãîþ äî 20 ê³ëîâîëüò íå â³äêëþ÷àþòüñÿ, òîìó é óâàãó íà íèõ åíåðãåòèêè çâåðòàþòü â îñòàííþ ÷åðãó. À ñàìå ë³í³¿ â 10–30 ê³ëîâîëüò ³ ñòàíîâëÿòü íàéá³ëüøó íåáåçïåêó äëÿ ïòàõ³â. Ëåëåêè âèêîðèñòîâóþòü îïîðè åëåêòðîë³í³é ÿê ì³ñöÿ â³äïî÷èíêó ³ íî÷³âë³. Îñîáëèâî ÷àñòî âîíè ñ³äàþòü íà íèõ òàì, äå íåìà âåëèêèõ äåðåâ ç ãîëèìè âåðõ³âêàìè. À â ñòåïîâ³é ì³ñöåâîñò³ — ñòîâï òàê ³ âçàãàë³ ïðàêòè÷íî ºäèíå çðó÷íå ñ³äàëî. ²íîä³ â ï³ñëÿãí³çäîâèé ïåð³îä äîâîäèòüñÿ áà÷èòè ùîñü íà çðàçîê øå-

Çàõèñò ëåëåê íà îãîëîâêàõ åëåêòðîîïîð ïîëÿãຠïåðø çà âñå â ³çîëÿö³¿ òîêîïðîâ³äíèõ ÷àñòèí, äî ÿêèõ ìîæóòü ä³ñòàòè ïòàõè.

111

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ðåíãè ïî÷åñíî¿ âàðòè — ïðîòÿãîì ñîòåíü ìåòð³â à òî é ê³ëîìåòðà — äâîõ íà êîæíîìó ñòîâï³ ñèäèòü ïî ëåëåö³. Íàéá³ëüøó çàãðîçó ëåëåêàì ñòàѳäàëî íàä äðîòàìè äëÿ ïòàõ³â. íîâëÿòü òðàâåðñè ç³ ñòîÿ÷èìè ³çîëÿòîðàìè — ïòàõ ñ³äຠíà òðàâåðñó ³ âèÿâëÿºòüñÿ “â³÷-íà-â³÷” ç ïðîâîäàìè. À ïðèñ³âøè â³äïî÷èòè, ÷îðíîãóç çâè÷àéíî æ õî÷å ïî÷èñòèòè äçüîá. Äëÿ öüîãî í³áèòî âñ³ óìîâè — ï³ä ñàìèì íîñîì ³çîëÿòîð. Âæå ÷åðåç ìèòü ïòàõ ç îáâóãëåíèì äçüîáîì ³ ëàïàìè âàëÿºòüñÿ íà çåìë³. Íà îãîëîâêàõ ñòîâï³â ç³ ñòîÿ÷èìè ³çîëÿòîðàìè â³äì³÷åíî á³ëüøå ïîëîâèíè âñ³õ âèïàäê³â çàãèáåë³ ëåëåê íà îïîðàõ åëåêòðîë³í³é. Çâèñàþ÷³ ³çîëÿòîðè íàáàãàòî áåçïå÷í³ø³ äëÿ ïòàõ³â. Ëåëåêà — âèä ³ç ìàëî ìàíåâðåíèì øèðÿþ÷èì ïîëüîòîì, òîìó éîìó âàæêî ðîçìèíàòèñÿ ç ïðîâîäàìè, îñîáëèâî íåáåçïå÷í³ âîíè äëÿ ìîëîäèõ ïòàõ³â. Íàñë³äîê íàëüîòó íà äðîòè — ÿê ïðàâèëî, ñåðéîçí³ òðàâìè: ïåðåëîìè êðèë, í³ã, ïîøêîäæåííÿ âíóòð³øí³õ îðãàí³â ³ ò.ä. ×àñò³øå âñüîãî òàêà ïðèãîäà çàê³í÷óºòüñÿ ê³íåöü ê³íöåì ñìåðòþ ïòàõà. Ùî òðåáà ðîáèòè? ßê äîïîìîãòè ïòàõàì? Ö³ ïèòàííÿ ÷àñòî çàäàþòü ïðèðîäîëþáè. Òðèâîæèòèñÿ º â³ä ÷îãî. Ë³í³¿ åëåêòðîìåðåæ³ — ãîëîâíà çàãðîçà íàøèì ëåëåêàì, ³ çàõèñò ïòàõ³â â³ä çàãèáåë³ — îäíå ç ïåðøî÷åðãîâèõ çàâäàíü ïî îõîðîí³ ¿õ. Îãîëîâêè ç³ ñòîÿ÷èìè ³çîëÿòîðàìè, îñîáëèâî ç òðèêóòíèì ðîçì³ùåííÿì ïðîâîä³â, òðåáà ïî ìîæëèâîñò³ çàì³íÿòè ³íøèìè, á³ëüø áåçïå÷íèìè äëÿ ïòàõ³â. Ìîæíà òàêîæ çà³çîëþâàòè äðîòè íà ï³âìåòðà—ìåòð â³ä ³çîëÿòîðà àáî âñòàíîâèòè çàõèñí³ êîæóõè ç ³çîëþþ÷îãî ìàòåð³àëó íàâêîëî íèõ. Çä³éñíèòè öå íà âåëèêîìó ïðîòÿç³ åëåêòðîë³í³é çàðàç, íà æàëü, íå ðåàëüíî, àëå, ïðèíàéì³, çðîáèòè áåçïå÷íèìè îïîðè, íà ÿêèõ ïîñò³éíî ãèíóòü ïòàõè, ö³ëêîì ìîæëèâî. Ó ïåðøó ÷åðãó òðåáà çâåðíóòè óâàãó íà ñòîâïè á³ëÿ ãí³çä. Âñ³ëÿê³ äðîòÿí³ ïåòë³, ïåðåìè÷êè íàä òðàâåðñàìè òàêîæ ñë³ä çà³çîëþâàòè. Äîáð³ ðåçóëüòàòè äຠòàêîæ óñòàíîâêà ñïåö³àëüíèõ çà³çîëüîâàíèõ ñ³äàë âèùå ³çîëÿòîð³â. 112

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ À âçàãàë³ ïîòð³áíà çì³íà ñàìî¿ “ñòðàòå㳿” ðîáîòè åíåðãåòèê³â. Ó ÑØÀ íå äîçâîëÿºòüñÿ ââåäåííÿ â åêñïëóàòàö³þ íîâèõ åëåêòðîë³í³é, ÿêùî âîíè íå îáëàäíàí³ ïòàõîçàõèñíèìè ïðèñòðîÿìè. Ó íàñ æå òàê³ çàñîáè ÿêùî é âèêîðèñòîâóþòüñÿ, òî åôåêòèâí³ñòü ¿õ âêðàé íèçüêà. Ó òîé æå ÷àñ ³ çà êîðäîíîì, ³ â êîëèøíüîìó ÑÐÑÐ áóëè ðîçðîáëåí³ äîñèòü åôåêòèâí³ êîíñòðóêö³¿. Ó ÑØÀ, íàïðèêëàä, óñòàíîâêà íà 2% ñòîâï³â åôåêòèâíèõ â³äëÿêóþ÷èõ ïðèñòîñóâàíü çìåíøóâàëà Çàõèñíèé ïðèñòð³é, ÿêèé ïîºäíóº â³äâîë³êàþ÷å ñ³äàëî ³ áëîêóâàííÿ çàãèáåëü îðë³â íà 98%. ² â ÑÐÑÐ, ³ â Óêðà¿í³ åíåð- ³çîë³òîð³â ç ïðîâîäàìè. ãåòèêè éøëè øëÿõîì óñòàíîâêè íà òðàâåðñàõ ïåðåøêîä — ð³çíîìàí³òíèõ ïðèñòðî¿â òèïó ìåòàë³÷íèõ øòèð³â, ïó÷ê³â äðîòó ³ ò.ï. Âîíè çàâàæàþòü ïòàõàì â³ëüíî ñ³äàòè íà òðàâåðñó. Àëå, ÿê ïîêàçàëè äîñë³äæåííÿ îðí³òîëîã³â, ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ öå ò³ëüêè ïîã³ðøèëî ñèòóàö³þ — çàãèáåëü ïòàõ³â çðîñëà íà 30–60%. Ñïðàâà â òîìó, ùî âîíè âñå îäíî íàìàãàëèñÿ ïðèëàøòóâàòèñÿ â óëþáëåíèõ ì³ñöÿõ, à îáõîäÿ÷è ïåðåøêîäè, íåìèíó÷å çà÷³ïàëè ñòðóìîïðîâ³äí³ ÷àñòèíè. Òîìó íàéá³ëüø ïåðñïåêòèâíèì âàð³àíòîì áóëî âèçíàíî ñóì³ùåííÿ ïåðåøêîäæàþ÷èõ ïîñàäö³ ïðèñòðî¿â ³ç â³äâîë³êàþ÷èìè ñ³äàëàìè. Óñòàíîâêà â³äâîë³êàþ÷îãî ñ³äàëà íàä âåðõí³ì ³çîëÿòîðîì çíèæóâàëà çàãèáåëü õèæèõ ïòàõ³â âäâ³÷³, íàâ³òü áåç ïðèëàøòóâàííÿ ïåðåøêîä. Ó ìîñêîâñüêîìó ÂÍIJ îõîðîíè ïðèðîäè ³ çàïîâ³äíî¿ ñïðàâè áóëî ðîçðîáëåíî ïòàõîçàõèñíèé ïðèñòð³é ³ç â³äâîë³êàþ÷îãî ñ³äàëà íàä âåðõí³ì ³çîëÿòîðîì ³ “õîëîñòèõ” ³çîëÿòîð³â íà ê³íöÿõ òðàâåðñ ïåðåä ä³þ÷èìè. ijàìåòð “õîëîñòîãî” ³çîëÿòîðà á³ëüøèé çà øèðèíó òðàâåðñè. ³í áëîêóº ¿¿ ê³íåöü, íå ïåðåøêîäæàþ÷è â òîé æå ÷àñ ïòàõàì ñ³äàòè íà âíóòð³øí³ áåçïå÷í³ ÷àñòèíè. Öÿ êîíñòðóêö³ÿ ïîêàçàëà ñâîþ åôåêòèâí³ñòü äëÿ çàõèñòó õèæàê³â, àëå ìîæå äîïîìîãòè é ëåëåêàì. Ùå á³ëüø åôåêòèâí³, í³æ ïðîñò³ ïåðåøêîäè, â³äëÿêóþ÷³ ïðèñòðî¿. Àëå âîíè é äîðîæ÷³. Ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ âèêîðèñòîâóþòü 113

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

êóë³ ³ç øìàòî÷ê³â äçåðêàë. ϳä ïðîìåíÿìè ñîíöÿ âîíè äàþòü ÿñêðàâ³ ñïàëàõè ñâ³òëà ³ ëÿêàþòü ïòàõ³â. Íàïðèêëàä, ó Ðîñ³¿ áóâ ðîçðîáëåíèé ïðèñòð³é äëÿ çàïîá³ãàííÿ ãí³çäóâàííÿ íà îïîðàõ ËÅÏ äàëåêîñõ³äíîãî ëåëåêè (â³í òåæ ñòà⠓³íäóñòð³àë³çóâàòèñÿ”). Öå êóëÿ 40–50 ñàíòèìåòð³â ó ä³àìåòð³ ç íàêëåºíèìè íà ïîâåðõíþ äçåðêàëüíèìè ïëàñòèíêàìè. Äî íå¿ ïðèêëåþþòüñÿ òàêîæ äâ³ ëîïàò³, ÿê³ îáåðòàþòü ï³ä â³òðîì ï³äâ³øåíó íà òðîñ³ êóëþ. Õàðê³âñüêèé ³íæåíåð Â.². ßêèìåíêî ñêîíñòðóþâàâ ïðèñòîñóâàííÿ ó âèãëÿä³ ³çîëÿòîðà, â ÿê³é óìîíòîâàí³ ìåòàëåâ³ ïðóæèíêè. ѳäàþ÷è íà íüîãî, ïòàõ îòðèìóº ñëàáêèé íåøê³äëèâèé óäàð ñòðóìó ³ ëåòèòü ãåòü. À ðîçðîáëåíèé ó ÂÍIJïðèðîä³ çàõèñíèé ïðèñòð³é, ÿêèé ïîºäíóâàâ â³äëÿêóþ÷èé åôåêò ³ áåçïå÷íå ñ³äàëî, äîçâîëèâ äîáèòèñÿ çíèæåííÿ çàãèáåë³ õèæèõ ïòàõ³â ó ì³ñöÿõ, äå â³í âèêîðèñòîâóâàâñÿ, íà 90%. Çàõèñò ëåëåê â³ä íàëüîòó íà äðîòè ãðóíòóºòüñÿ ïåðø çà âñå íà òîìó, ùî ¿õ ðîáëÿòü á³ëüø ïîì³òíèìè äëÿ ïòàõ³â. Ó ì³ñöÿõ, äå ïðîâîäè ñòàíîâëÿòü íåáåçïåêó äëÿ ÷îðíîãóç³â, íàïðèêëàä, êîëè åëåêòðîë³í³ÿ ïðîõîäèòü ì³æ ãí³çäîì ³ êîðìîâèìè óã³ääÿìè, íà äðîòàõ ìîæíà óêð³ïèòè ÿñêðàâó ñï³ðàëüíó ñòð³÷êó, âèìïåëè, ùî ìàéîðÿòü íà â³òð³. Äóæå åôåêòèâíèì âèÿâèëîñÿ ï³äâ³øóâàííÿ íà äðîòàõ âèð³çàíèõ ç êàðòîíó ÷è ïëàñòìàñè ñèëóåò³â õèæèõ ïòàõ³â. Òàê³ ñèëóåòè òà ùå ç ÿñêðàâèìè ÷åðâîíèìè î÷èìà çíèæóþòü ñìåðòí³ñòü ïòàõ³â íà ïðîâîäàõ íà 60%. Ó êðà¿íàõ, äå ëåëåêà ñòàâ óæå âåëèêîþ ð³äê³ñòþ, ³äóòü íàâ³òü íà òå, ùî á³ëÿ ãí³çä çàì³íþþòü ïîâ³òðÿí³ åëåêòðîë³í³¿ ï³äçåìíèìè êàáåëÿìè. Öå çâè÷àéíî íàéá³ëüø ðàäèêàëüíå âèð³øåííÿ ïðîáëåìè, àëå äëÿ íàñ, íà æàëü, ìàëî ïðèäàòíå — ³ ÷åðåç åêîíîì³÷í³ ïðè÷èíè, ³ çàâäÿêè âèñîê³é ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê — äîâåäåòüñÿ âçàãàë³ ïåðåéòè íà êàáåëü. Àëå â îêðåìèõ âèïàäêàõ ìîæíà ðåêîìåíäóâàòè é òàêèé çàñ³á. ÄÎÏÎÌÎÃÀ ËÅËÅÊÀÌ, ÙÎ ÏÎÒÐÀÏÈËÈ Â Á²ÄÓ

ß

êùî íàñòຠçàòÿæíà íåãîäà, ëåëåêàì ñòຠâàæêî âèãîäîâóâàòè ïîòîìñòâî, îñîáëèâî êîëè ïòàøåíÿò áàãàòî. Òîä³ çâè÷àéíî ÷àñòèíà ¿õ âèêèäàºòüñÿ ÷è íàâ³òü ïî¿äàºòüñÿ áàòüêàìè. Äîïîìîãòè ïòàõàì ìîæíà ï³äãîä³âëåþ. Ïòàøåíÿòà ç ïåðøèõ äí³â áåðóòü ¿æó ñàì³ ç äíà ãí³çäà, êóäè ¿¿ â³äðèãóþòü áàòüêè, òîìó “ãîñòèíö³” ìîæíà êëàñòè çà äîïîìî114

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ãîþ äîâãî¿ æåðäèíè ïðÿìî äî ëåëå÷î¿ îñåë³. ²íîä³ îáëàäíóþòü íàâ³òü ñïåö³àëüíó “ãîä³âíèöþ” äå-íåáóäü íà ï³äâèùåíîìó ì³ñö³, íàïðèêëàä, íà äàõó ãàðàæà ÷è ñàðàþ. ¯æåþ äëÿ ëåëåê ìîæóòü ñëóãóâàòè ð³çí³ ì’ÿñí³ â³äõîäè, äîùîâ³ ÷åðâè, ñâ³æà ÷è ìîðîæåíà ðèáà, êîìàõè, æàáè, äð³áí³ ãðèçóíè ³ ò.ï. Íå ìîæíà ïòàõàì äàâàòè í³÷îãî ñîëîíîãî. Äàòñüêèé ðèáàëêà Ô. ͳëüñåí ñòàâ ï³äãîäîâóâàòè ðèáíèìè â³äõîäàìè ëåëå÷å ñ³ìåéñòâî, ùî æèëî íåïîäàë³ê â³ä éîãî áóäèíêó. ³í ïðèâ÷èâ ïòàõ³â íàâ³òü äî òîãî, ùî âîíè ïðèë³òàëè íà ñâèñò. Öå áóâ ñèãíàë, ùî “îá³ä ×è áóäóòü ö³ ïðåêðàñí³ ïòàõè æèòè ïîðó÷ ³ç íàìè, áàãàòî â ÷îìó çàëåæèòü â³ä íàóæå íà ñòî볔. Ùî ìîæå äàòè ï³äãî- øîãî ñòàâëåííÿ äî íèõ. Ôîòî À.À. Ìàòóñà. ä³âëÿ ëåëåê ó ïåð³îä âèãîäîâóâàííÿ ïòàøåíÿò, äîáðå ïîêàçóº òàêèé ïðèêëàä. ͳìåöüêèé îðí³òîëîã-àìàòîð Ð. Ö³ö äëÿ ÷îðíîãóç³â, ÿê³ æèëè ó íüîãî â ñàäêó, âëàøòóâàâ ñïåö³àëüíèé ìàéäàí÷èê íà òðàâ³ ïîáëèçó ãí³çäà, êóäè ðåãóëÿðíî âèêëàäàâ ñâ³æó ðèáó. Ó 1996 ðîö³ íà òåðèòî𳿠ôåäåðàëüíî¿ çåìë³ Øëåçâ³ã-Ãîëüøòåéí óñï³øíî âèâåëè ïòàøåíÿò 183 ïàðè ëåëåê, ç íèõ ëèøå äâ³ çìîãëè âèðîñòèòè 5 ìàëÿò. Îäíà ç íèõ — ó ñàäêó Ð. Ö³öà. ϳäãîä³âëÿ ìîæå ìàòè âåëèêå çíà÷åííÿ ³ âåñíîþ, êîëè ï³ñëÿ ïðèëüîòó ÷îðíîãóç³â ðàïòîâî ïîâåðòàþòüñÿ õîëîäè. Íà çàìåðçëèõ âîäîéìàõ ³ çàñí³æåíèõ ëóêàõ ùîñü ¿ñò³âíå çíàéòè âàæêî. Âåñíà 1987 ðîêó áóëà ñóâîðîþ ³ âàæêîþ äëÿ ïòàõ³â. “Êîëè âèïàâ ñí³ã ³ âäàðèëè ìîðîçè, — ïèñàâ ².Ê. ßöþê ç ñåëà Êðèâ÷óíêà ×åðêàñüêî¿ îáëàñò³, — ëåëåêè íà äîáó çàëèøèëè ãí³çäî ³ 115

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

â³äëåò³ëè. Àëå ñêîðî ïîâåðíóëèñÿ çìó÷åí³ ³ ãîëîäí³. Ìè âèíåñëè ¿ì íà ãîðîä âàðåíó ïîð³çàíó êàðòîïëþ ³ øìàòî÷êè ì’ÿñà. Ñïî÷àòêó áîÿëèñÿ ¿ñòè, ïîò³ì îñâî¿ëèñÿ”. Íåìàëî íåïðèºìíîñòåé çàâäàþòü ïòàõàì ðàïòîâ³ ïîâåðíåííÿ õîëîä³â, ïðîñòî ï³çíÿ âåñíà íå òàê ñòðàøíà — òîä³ âîíè é ïðèë³òàþòü ï³çí³øå. ²íîä³ áóâàº, ùî ó ïåð³îä ãí³çäóâàííÿ îäèí ³ç ïòàõ³â ïàðè ãèíå. ßêùî öå òðàïèëîñÿ ï³ä ÷àñ íàñèäæóâàííÿ êëàäêè, âîíà ïðèðå÷åíà. Íàñèäæóþ÷îìó ëåëåö³ òðåáà â³äëó÷àòèñÿ äëÿ ãîä³âë³, à ÿéöÿ â öåé ÷àñ çàõîëîíóòü. Òîìó, ÿêùî º òàêà ìîæëèâ³ñòü, êëàäêó êðàùå âñüîãî çàáðàòè ³ ïîêëàñòè ï³ä âèñèäæóþ÷ó ÿéöÿ êóðêó ÷è êà÷êó. Ó ëåëåêè, ùî çàëèøèâñÿ, ùå º øàíñ óòâîðèòè íîâó ïàðó. Êîëè æ â³í áóäå ïðîäîâæóâàòè áåçïë³äíå íàñèäæóâàííÿ, ïî÷èíàòè “íîâå æèòòÿ” áóäå âæå ï³çíî. Ó âèïàäêó, êîëè íîâà ïàðà óòâîðþºòüñÿ íà òîìó æ ãí³çä³, ÿéöÿ âñå îäíî áóäóòü ñêîð³øå âñüîãî âèêèíóò³ íîâèì “ãîñïîäàðåì”. ϳñëÿ âèëóïëåííÿ ïòàøåíÿò ¿õ ïîì³ùàþòü ï³ä ÷åðâîíó ëàìïó, ÿêà äຠòåìïåðàòóðó áëèçüêî 30 ãðàäóñ³â àáî, ïðè ¿¿ â³äñóòíîñò³, çàëèøàþòü ï³ä êâî÷êîþ. Ó ïåðø³ òèæí³ ãîäóþòü ëåëåê êîæí³ 2–3 ãîäèíè. Ïðî ¿æó âèùå âæå ãîâîðèëîñÿ, àëå ïòàøåíÿòàì ïîòð³áí³ ò³ëüêè ñâ³æ³ õàð÷³. Ñïðîáóâàòè ïîâåðíóòè òàêèõ ëåëå÷àò ó ïðèðîäó ìîæíà, ï³äñàäèâøè ¿õ ó ãí³çäî ç ìàëîþ ê³ëüê³ñòþ ïòàøåíÿò òàêîãî æ â³êó. ßêùî îäèí ç áàòüê³â çàãèíóâ ï³ä ÷àñ âèãîäîâóâàííÿ ìàëÿò, ïîäàëüøà ¿õ äîëÿ çàëåæèòü â³ä â³êó. Ìàëåíüêèõ ïòàøåíÿò, ìîëîäøèõ 3 òèæí³â, äîðîñë³ ïòàõè ïîâèíí³ ÷àñòî îá³ãð³âàòè, òîìó ¿õ òàêîæ êðàùå çàáðàòè ³, íàãîäóâàâøè, ïåðåñàäèòè â ³íøå ãí³çäî. Äîðîñë³øèõ ëåëå÷àò ìîæå âèãîäóâàòè ³ îäèí ïòàõ, àëå áàæàíî îðãàí³çóâàòè ï³äãîä³âëþ. Áóâàþòü âèïàäêè çèì³âë³ ëåëåê ó ëþäåé. Çâè÷àéíî öå ïòàõè, ùî ç ÿêèõîñü ïðè÷èí íå â³äëåò³ëè íà ï³âäåíü — ïîðàíåí³, õâîð³, îñëàáëåí³. ×àñòî çàëèøàþòüñÿ çèìóâàòè ³ âðÿòîâàí³ ëþäüìè ÷îðíîãóçè, íàâ³òü ÿêùî ìîæóòü ë³òàòè. Çâè÷àéíî, äàëåêî íå çàâæäè âñå çàê³í÷óºòüñÿ áëàãîïîëó÷íî, îñîáëèâî ÿêùî ëåëåêà ñåðéîçíî ïîðàíåíèé ÷è õâîðèé. Òà íàâ³òü êîëè â³í ³ âèæèâ, äàëåêî íå êîæíîìó ïî ñèëàõ òðèìàòè âåëèêîãî ïòàõà âäîìà.  Óêðà¿í³ ÷èìàëî çîîïàðê³â. Êð³ì Êèºâà, º âîíè â Õàðêîâ³, Îäåñ³, Ìèêîëàºâ³, ßëò³ òîùî. Ìîæíà ïåðåäàâàòè ïòàõ³â ó çîîïàðêè, àëå äàòè ïðèòóëîê âñ³ì çíåäîëåíèì ëåëåêàì âîíè, çâè÷àéíî æ, íå çìîæóòü. Êð³ì òîãî, íå ñë³ä çàáóâàòè, ùî öå íå ïàíñ³îíàòè äëÿ “áðàò³â íàøèõ ìåíøèõ”. Ðîáîòà â³ò÷èçíÿíèõ çîîïàðê³â ñïðÿìîâàíà ïåðø çà âñå íà äåìîíñòðàö³þ òâàðèí â³ä116

ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ â³äóâà÷àì, òîìó ïîðàíåí³, õâîð³ ïòàõè, ÿê³ íå ìàþòü åêñïîçèö³éíî¿ ö³ííîñò³, íå çàâæäè áóäóòü îõî÷å ïðèéìàòèñÿ. Âàðòî ïîäóìàòè ïðî ñòâîðåííÿ ñâîºð³äíîãî öåíòðó, ÿêèé áè çàéìàâñÿ íàäàííÿì äîïîìîãè ïîðàíåíèì ³ õâîðèì ëåëåêàì, òà é ³íøèì òâàðèíàì. Çà çðàçîê ìîæíà âçÿòè õî÷à á çíàìåíèòèé “Ëåëå÷èé äâ³ð” Õð³ñòîôà Êàöà ó Ñõ³äí³é ͳìå÷÷èí³. Ó íàñ òàêà “ïòàøèíà ë³êóâàëüíÿ” ìîãëà á óòðèìóâàòèñÿ íà êîøòè ñïîíñîð³â, ïðèðîäîîõîðîííèõ îðãàí³çàö³é, äîáðîâ³ëüíèõ ïîæåðòâ. Âîíà ìîæå áóòè ñòâîðåíà íà áàç³ îäíîãî ç çîîïàðê³â, åêîëîãîíàòóðàë³ñòè÷íèõ öåíòð³â ÷è íàâ³òü ñàìîñò³éíî. Íà ïåðøèõ ïîðàõ îáñëóãîâóâàòè òàêèé öåíòð ìîãëè á îäèí îðí³òîëîã ³ îäèí âåòåðèíàð ïðè äîïîìîç³ ãðîìàäñüêîñò³. ßêùî âè çíàéäåòå õâîðîãî ÷è ïîðàíåíîãî ëåëåêó, êðàùå îäðàçó æ çâåðíóòèñÿ äî âåòåðèíàðà. ³í çìîæå ïîäàòè êâàë³ô³êîâàíó äîïîìîãó. Àëå êîëè òàêî¿ çìîãè íåìà, ìîæëèâî, íàâåäåí³ íèæ÷å ðåêîìåíäàö³¿, ÿê³ áàçóþòüñÿ íà äîñâ³ä³ ðîáîòè í³ìåöüêèõ îðí³òîëîã³â, äîïîìîæóòü âðÿòóâàòè ïòàõà. ßêùî ëåëåêà çíàõîäèòüñÿ â øîö³, éîìó ââîäÿòü íîðàäðåíàë³í, ãëþêîçó, êàðä³àçîë. Éîãî òðåáà âëàøòóâàòè â ñïîê³éíå çàòåìíåíå ïðèì³ùåííÿ. ³ä ñïðîá íàãîäóâàòè òâåðäîþ ÷è ð³äêîþ ¿æåþ ñë³ä óòðèìàòèñÿ, îñê³ëüêè º çàãðîçà çàäóøåííÿ. ³äêðèò³ ðàíè ïðîìèâàþòü ïåðåêèñîì âîäíþ ÷è ðîç÷èíîì ìàðãàíö³âêè, ïîò³ì óâîäÿòü àíòèá³îòèêè âñåðåäèíó àáî ïðèñèïàþòü ðàíó ïîðîøêîì ñòðåïòîöèäó. Êðà¿ ¿¿ îáðîáëÿþòü éîäîì ÷è çåëåíêîþ. ßêùî ïòàõ ïàðàë³çîâàíèé, íàïðèêëàä, ïðè âðàæåíí³ ñòðóìîì, íå ñï³ø³òü éîãî óñèïëÿòè. Òðåáà ïðîòðèìàòè éîãî ï³ä ñïîñòåðåæåííÿì 1–2 òèæí³. Ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ çà öåé ÷àñ ïðèõîäèòü îäóæàííÿ. ˳êóþòü òàêèõ ëåëåê â³òàì³íîì B6. ×àñò³øå âñüîãî ïðèðîäîëþáàì äîâîäèòüñÿ ìàòè ñïðàâó ç ïåðåëîìàìè. ³äêðèò³ ïåðåëîìè êðèëà ç âèïèíàþ÷èìè ê³ñòêàìè, ðîçðèâàìè ì’ÿç³â, íåðâ³â çàê³í÷óþòüñÿ àìïóòàö³ºþ. ßêùî øê³ðà ìàëî ÷è çîâñ³ì íå ïîøêîäæåíà, íàêëàäàþòü øèíó àáî ì³öíî ïðèáèíòîâóþòü êðèëî äî ò³ëà. Ïðè÷îìó ÷èì êðàùå çàáåçïå÷åíà íåðóõîì³ñòü êðèëà, òèì á³ëüøå øàíñ³â, ùî ê³ñòêè çðîñòóòüñÿ ïðàâèëüíî ³ ôóíêö³¿ éîãî â³äíîâëÿòüñÿ. ³äêðèò³ ïåðåëîìè í³ã òàêîæ êåïñüêî çàæèâàþòü. ×åðåç ïîãàíå çàáåçïå÷åííÿ êðîâ’þ ê³íö³âêà ìîæå ïîñòóïîâî â³äìåðòè. Äëÿ êðàùîãî çðîñòàííÿ ê³ñòîê âàæëèâî äàâàòè ëåëåö³ ïðåïàðàòè êàëüö³þ.

117

Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ

Â

1949 ðîö³ â³ä óäàðó ñòðóìó íà åëåêòðîë³í³¿ çàãèíóâ îñòàíí³é á³ëèé ëåëåêà, ÿêèé ãí³çäèâñÿ â Øâåéöàð³¿. Êðà¿íà çàëèøèëàñÿ áåç ïðåêðàñíèõ ÷îðíî-á³ëèõ ïòàõ³â. Òàê ³ ðàõóâàâñÿ á ëåëåêà ó ÷îðíîìó ñïèñêó íåçâîðîòíèõ óòðàò, àëå øâåéöàðö³ ç öèì íå çìèðèëèñÿ. Ó÷èòåëü ã³ìíà糿 é îðí³òîëîã-àìàòîð Ìàêñ Áëüîø ç ãðóïîþ åíòóç³àñò³â âèð³øèëè ïîâåðíóòè ïòàõàì ¿õ óòðà÷åíó áàòüê³âùèíó. Ñåëèùå Àëüòðåó â êàíòîí³ Ñîëîòóðí, ùî ñòî¿òü íà áåðåãàõ ð³÷êè Ààðå, íåâäîâç³ ñòàëî çíàìåíèòèì íà âåñü ñâ³ò. Çâ³äñè ïîâåðíóëèñÿ ëåëåêè â Øâåéöàð³þ. Ó 1948 ðîö³ â Àëüòðåó áóëà çàñíîâàíà “ëåëå÷à ñòàíö³ÿ”, äå ïî÷àëèñÿ ðîáîòè ïî ðîçâåäåííþ öèõ ïòàõ³â ó íåâîë³. Êóðèðóâàëà ¿õ øâåéöàðñüêà îðí³òîëîã³÷íà ñòàíö³ÿ Çåìïàõ. Ñïî÷àòêó â Àëüòðåó æèëî âñüîãî 20 ìîëîäèõ ëåëåê, ÷àñòèíó ¿õ çàâåçëè ç òîä³ ùå áàãàòîãî ÷îðíîãóçàìè Åëüçàñó (Ôðàíö³ÿ), ³íøèõ êóïèëè ó òîðã³âö³â òâàðèíàìè ç ð³çíèõ êðà¿í. Ëåëåê ïîì³ñòèëè â ñïåö³àëüí³ çàãîíè. Íàäàë³ ¿õ ïëàíóâàëîñÿ ðîçâîäèòè é âèïóñêàòè â îêîëèöÿõ ñòàíö³¿, äå âæå áóëè çáóäîâàí³ øòó÷í³ ãí³çä³âë³. Îäíàê ïåðøà ñïðîáà çàê³í÷èëàñÿ íåâäà÷åþ: ïòàõ³â áóëî çàíàäòî ìàëî, ³ ìîæëèâîñò³ óòâîðåííÿ ïàð áóëè îáìåæåí³, äî òîãî æ äîâåëîñÿ á ÷åêàòè ìàéæå 10 ðîê³â, êîëè äðóãå ïîêîë³ííÿ ¿õ çàãí³çäèòüñÿ â ïðèðîä³. 118

Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ Äî òîãî ÷àñó âæå ³ â ñóñ³äíüîìó Åëüçàñ³ ñïðàâè á³ëîãî ëåëåêè áóëè ïîãàí³ — ÷èñåëüí³ñòü ñòð³ìêî ïàäàëà. Ïîãëÿäè îðí³òîëîã³â çâåðíóëèñÿ äî Àëæèðó — òàì öåé ïòàõ áóâ ùå áàãàòî÷èñåëüíèì. ϳñëÿ òîãî, ÿê áóëî äîâåäåíî, ùî àëæèðñüê³ ïòàøåíÿòà, âèðîùåí³ ³ âèïóùåí³ â Øâåéöàð³¿, ïîâåðíóòüñÿ ç çèì³âë³ â ªâðîïó, Ì. Áëüîø ó 1959–1961 ðîêàõ ïðèâ³ç ç Àôðèêè 260 ïòàøåíÿò. 220 ç íèõ âèïóñòèëè â ïåðøó îñ³íü. Âîíè ïðîäåìîíñòðóâàëè ö³ëêîì íîðìàëüíó ïåðåë³òíó ïîâåä³íêó. ßê ïîêàçàëè ïîâåðíåííÿ ê³ëåöü, ëåò³ëè ³ çèìóâàëè ïòàõè íà çâè÷àéíèõ øëÿõàõ ïðîëüîòó ³ ì³ñöÿõ çèì³âë³. Àëå æîäåí ç íèõ ó Øâåéöàð³þ íå ïîâåðíóâñÿ. Çà îòðèìàíèìè ê³ëüöÿìè âèçíà÷èëè, ùî á³ëüøà ÷àñòèíà ëåëåê áóëà âáèòà íà øëÿõàõ ïåðåëüîòó, áàãàòî ïòàõ³â çàãèíóëî íà åëåêòðîë³í³ÿõ ³ ï³ä êîëåñàìè àâòîìîá³ë³â. Ó çàãîíàõ Àëüòðåó çàëèøèëîñÿ áëèçüêî 50 ëåëåê. ¯õ âèð³øèëè òðèìàòè â íåâîë³ äî äîñÿãíåííÿ ñòàòåâî¿ çð³ëîñò³. Ïòàõè, ùî ï³äðîñòàëè, îáèðàëè ñîá³ ïàðó ³ç çãðà¿ òàê çâàíèõ “íàçåìíèõ ëåëåê”. Ïòàøåíÿòàì íåçàäîâãî ïåðåä âèëüîòîì ³ç ãí³çäà ï³äð³çàëè ìàõîâ³ ïåðà ³ âîíè íå ìîãëè ïîëåò³òè ãåòü. Îñê³ëüêè ó ëåëåê ñêëàäíå ëèíÿííÿ, ÿêå ïðîäîâæóºòüñÿ äâà ðîêè, íà òðåò³é ð³ê ïåðà âæå íå ï³äð³çàëè, à çâ’ÿçóâàëè êðèëà øê³ðÿíèì ðåì³íöåì. ² îñü íà ÷åòâåðòó âåñíó óòâîðåí³ ïàðè âèïóñêàëè. Ðîáèëè öå â òðåò³é äåêàä³ áåðåçíÿ, êîëè â ïðèðîä³ ëåëåêè ó Øâåéöà𳿠âæå ïðèñòóïàþòü äî ðîçìíîæåííÿ. Çàâäÿêè öüîìó ïòàõè íå ðîçë³òàëèñÿ äàëåêî, à ñåëèëèñÿ íà øòó÷íèõ ãí³çä³âëÿõ â îêîëèöÿõ Àëüòðåó. Ó 1960 ðîö³ çàãí³çäèëàñÿ ïåðøà ïàðà. Íà íàñòóïíèé ð³ê áóëî âæå 13 ãí³çä. Ç 1965 ðîêó ïî÷àëîñÿ ñòâîðåííÿ ïåðèôåð³éíèõ ñòàíö³é. Âñüîãî ¿õ ç’ÿâèëîñÿ 22. Ì. Áëüîø âèõîäèâ ç òîãî, ùî â³äíîâëåííÿ ïîïóëÿö³¿ ëåëåêè áóäå óñï³øíèì ëèøå òîä³, êîëè ïðîõîäèòèìå â áàãàòüîõ ïóíêòàõ. Íà öèõ ñòàíö³ÿõ óòðèìóâàëè “íàçåìíèõ ëåëåê” äî äîñÿãíåííÿ ñòàòåâî¿ çð³ëîñò³. Á³ëüø³ñòü âèïóùåíèõ ïàð ãí³çäèëàñü íà øòó÷íèõ ãí³çä³âëÿõ â îêîëèöÿõ ñòàíö³é. Ïî âñ³é Øâåéöà𳿠ëþáèòåë³ ïðèðîäè ñïîðóäæóâàëè ãí³çä³âë³, çàêëàäàëè íåâåëèê³ ñòàâêè ³ áîë³òöÿ, ùîá ïòàõàì áóëî äå çäîáóâàòè ¿æó. Ëåëåê âèïóñêàëè ç ðîçïë³äíèê³â ï³ä ðåòåëüíå ñïîñòåðåæåííÿ îðí³òîëîã³â. Êîæíå ãí³çäî çíàõîäèëîñÿ ï³ä ñóâîðîþ îõîðîíîþ, åíòóç³àñòè ï³äãîäîâóâàëè ïòàõ³â, ùî çàãí³çäèëèñÿ.  Àëüòðåó ñòàëè ïðîâîäèòè äîñë³äè ïî çàòðèìö³ ëåëåê íà çèì³âëþ. Çèìó âîíè â Ñåðåäí³é ªâðîï³ ïåðåíîñÿòü ö³ëêîì íîðìàëüíî, 119

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

áóëî á óäîñòàëü ¿æ³, à îñü ï³ä ÷àñ ïåðåëüîòó áàãàòî ÷îðíîãóç³â ãèíå. Ó 1974 ðîö³ ìîëîä³ ïòàõè ³ ¿õ áàòüêè çàëèøèëèñÿ çèìóâàòè íà ñòàíö³¿. Öåé íåáóâàëèé åêñïåðèìåíò ïîòðåáóâàâ âåëèêî¿ ïðàö³, òåðï³ííÿ ³ ÷àñó. Äåñÿòêè ðîê³â Ìàêñ Áëüîø ³ éîãî äðóç³ çàéìàëèñÿ ïîâåðíåííÿì ëåëåê.  ðåçóëüòàò³ ó 1979 ðîö³ â Øâåéöà𳿠âæå áóëî 59 ãí³çä. IV ̳æíàðîäíèé îáë³ê á³ëîãî ëåëåêè ó 1984 ðîö³ ïîêàçàâ ïîäàëüøå ñêîðî÷åííÿ éîãî ÷èñåëüíîñò³ ó âñ³õ êðà¿íàõ Çàõ³äíî¿ ªâðîïè. ² ëèøå â Øâåéöà𳿠ê³ëüê³ñòü ëåëåê çá³ëüøèëàñÿ — áóëî âèÿâëåíî 109 ãí³çä. Öå âæå áóëà ïåðåìîãà! Ïðè÷îìó îðí³òîëîãè ï³äðàõóâàëè, ùî ÷àñòêà êëàäîê ç 6–7 ÿºöü ó Øâåéöà𳿠á³ëüøà, í³æ çâè÷àéíî. Öå ãîâîðèòü ïðî ãàðíó çàáåçïå÷åí³ñòü ïòàõ³â ¿æåþ ³ ñïðèÿòëèâèõ óìîâàõ ó ö³ëîìó. Ì. Áëüîø íå áóâ ïðîôåñ³éíèì íàóêîâöåì, àëå çà áàãàòîð³÷íó ðîáîòó ïî âðÿòóâàííÿ ëåëåê ó 1984 ðîö³ éîìó áóëî ïðèñóäæåíî ñòóï³íü ïî÷åñíîãî äîêòîðà Áåðíñüêîãî óí³âåðñèòåòó. Ëèøå íà ïî÷àòêó 1990-õ ðîê³â ó çâ’ÿçêó ç³ øâèäêèì ðîñòîì ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè â ªâðîï³ ó Øâåéöà𳿠áóëî ïðèéíÿòå ð³øåííÿ ïðèïèíèòè ðîáîòè ïî ðîçâåäåííþ ëåëåê. ϳñëÿ ïåðøèõ óñï³õ³â ç ðîçâåäåííÿì á³ëîãî ëåëåêè â Øâåéöà𳿠ïîä³áí³ ðîáîòè ïî÷àëè ïðîâîäèòèñÿ òàêîæ ó ͳäåðëàíäàõ, Ôðàíö³¿, ϳâäåíí³é Øâåö³¿, Áåëü㳿, ²òà볿, õî÷ ³ íå ñêð³çü âîíè áóëè óñï³øíèìè.  Åëüçàñ³ ðîáîòè Áëüîøà ïîâòîðèâ Àëüôðåä سðåð. Ñòâîðþâàëèñÿ ñïðàâæí³ “ëåëå÷³ ôåðìè”, äå ïòàõ³â âèðîùóâàëè ³ âèïóñêàëè â ïðèðîäó. Íàïðèêëàä, ó ÔÐÍ áóëî ñòâîðåíî 12 ðîçïë³äíèê³â äëÿ ëåëåê, íà óòðèìàííÿ ÿêèõ ³øëè ì³ëüéîíè ìàðîê. Ó ôðàíöóçüê³é ïðîâ³íö³¿ Åëüçàñ ó 1976 ðîö³ çàëèøèëîñÿ âñüîãî 10 ãí³çä. Îðí³òîëîãè âèð³øèëè äëÿ âðÿòóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè ñòâîðèòè îñ³ëó ïîïóëÿö³þ. ϳäð³çàþ÷è êðèëà, ïðèìóøóâàëè ïòàõ³â çàëèøàòèñÿ íà çèìó â ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ. Âçèìêó ¿õ ï³äãîäîâóâàëè, â îñíîâíîìó ðèáîþ. Äîñë³äè âèÿâèëèñÿ óñï³øíèìè. Ó 1984 ðîö³ â Åëüçàñ³ áóëî âæå 19 ãí³çä. Ïîä³áíà ðîáîòà ïðîâîäèëàñÿ ³ â ϳâäåíí³é Øâåö³¿. ³äíîâèòè ïîïóëÿö³þ ìîæíà øëÿõîì âèðîùóâàííÿ ³ âèïóñêó ïòàõ³â, àëå ùîá âîíè íå ãèíóëè ï³ä ÷àñ ïåðåëüîò³â ³ íà çèì³âë³, âèð³øèëè ¿õ “íå â³äïóñêàòè ç äîìó”. Ó Øâåö³¿ áóâ ðîçðîáëåíèé ïðîåêò “Ëåëåêà” — êîíòðîëü çà 32 ïòàõàìè, âêëþ÷àþ÷è ³ ïåð³îä çèìè. Õîëîäíó ïîðó ðîêó, äî ðå÷³, íàâ³òü ó Øâåö³¿ ÷îðíîãóçè ïåðåíîñÿòü íåïîãàíî. 120

Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ Ñòàëè ðîçâîäèòè ëåëåê ³ â ²òà볿. Çàâåçëè öèõ ïòàõ³â ç³ øâåéöàðñüêî¿ ñòàíö³¿ Çåìïàõ.  ²òà볿 ëåëåêè ââàæàþòüñÿ íàö³îíàëüíèì íàäáàííÿì, òîìó áðàêîíüºð³â ÷åêຠÿê ì³í³ìóì çâèíóâà÷åííÿ ó êðàä³æö³ äåðæàâíîãî ìàéíà. Ó 1988 ðîö³ ãàçåòè ïîâ³äîìèëè, ùî ³òàë³éñüêà ˳ãà çàõèñòó ïòàõ³â ïðèçíà÷èëà âèíàãîðîäó â 2 ì³ëüéîíè ë³ð çà äîïîìîãó ó âèÿâëåíí³ ëþäèíè, ùî ïîðàíèëà ëåëåêó á³ëÿ ñåëà ×åðâàñêà â ïðîâ³íö³¿ Êóíåî. Ïòàõ áóâ ïîðàíåíèé ïîñòð³ëîì ç ðóøíèö³, êîëè ïðîë³òàâ íàä îêîëèöÿìè ñåëà â ïîøóêàõ ¿æ³. Ðîáîòó ñòàíö³é ïî ðîçâåäåííþ ëåëåê ìîæíà ðîçãëÿíóòè íà ïðèêëàä³ ñòàíö³¿ Øâàðöàõ ó Áàäåí-Âþðòåìáåðç³ (ÔÐÍ). Âîíà áóëà ñòâîðåíà ó 1981 ðîö³ íà òåðèòî𳿠ì³ñöåâîãî ë³ñãîñïó. Ô³íàíñóâàëè ¿¿ ä³ÿëüí³ñòü ð³çí³ ïðèðîäîîõîðîíí³ ôîíäè, âèä³ëÿëèñÿ ³ äåðæàâí³ êîøòè. Íà òåðèòî𳿠ñòàíö³¿ çíàõîäèâñÿ áóäèíîê, 5 çàêðèòèõ âîëüºð³â, 4 çàãîíè ç îãîðîæåþ ³ øòó÷íèìè ãí³çä³âëÿìè. Ïîðÿä âåëèêå ïàñîâèùå äëÿ õóäîáè — äîáð³ ì³ñöÿ äëÿ ãîä³âë³. Ó âîëüºðàõ òðèìàëè óòâîðåí³ ïàðè ïåðåä âèïóñêîì ó ïðèðîäó. Ó äâîõ çàãîíàõ æèëè 1–2-ð³÷í³ ïòàõè, ó òðåòüîìó — óòâîðþâàëèñÿ ïàðè ç á³ëüø äîðîñëèõ îñîáèí. Ó çàãîíàõ áóëè øòó÷í³ ãí³çä³âë³ äëÿ “íàçåìíèõ” ëåëåê ³ ãí³çä³âë³ íà ñòîâïàõ. Ùîá ó çàãîíàõ íå â³äðîñòàëà äóæå òðàâà, òóäè ÷àñ â³ä ÷àñó çàïóñêàëè ãóñåé. Âîíè “ñêîøóâàëè” ¿¿, íå òóðáóþ÷è ïðè öüîìó ïòàõ³â. Ó áóäèíêó ðîçì³ùóâàëèñÿ ê³ìíàòè äëÿ îáñëóãîâóþ÷îãî ïåðñîíàëó, áþðî, âåëèêà õîëîäèëüíà êàìåðà ³ õàð÷îáëîê, ïðèì³ùåííÿ ç ÷åðâîíèìè ëàìïàìè äëÿ îá³ãð³âó ïòàøåíÿò. Ó ìàíñàðä³ — ê³ìíàòè äëÿ ãîñòåé ³ çàë çàñ³äàíü. ×åðåç 5 ðîê³â ó Øâàðöàõó áóëî âæå 100 ëåëåê. Çàâîçèëè ¿õ ³ç Áîëãàð³¿, Ïîëüù³, Øâåéöàð³¿. Ó 1986 ðîö³ ñòâîðåíî 9 ìàëåíüêèõ òàê çâàíèõ “ñòàíö³é çäè÷àâ³ííÿ”. Òóäè âèâîçèëè ç “ìàòåðèíñüê ñòàíö³¿ ãîòîâèõ äî ðîçìíîæåííÿ ïòàõ³â. Ó ì³ñöÿõ, äå çóñòð³÷àëèñÿ “äè곔 ëåëåêè, ¿õ ñòâîðþâàëè íà êîðîòêèé ïåð³îä: ïòàøåíÿòà âèë³òàþòü, à íà íàñòóïíèé ð³ê âîëüºðè äåìîíòóþòüñÿ. Òàì, äå ëåëåêè â ïðèðîä³ âæå çíèêëè, ìîëîäèõ ïòàõ³â çàáèðàëè íà çèìó â Øâàðöàõ. Âîíè íå çìîæóòü íàïðèê³íö³ ë³òà ïðèºäíàòèñÿ äî äèêèõ ðîäè÷³â, ³ âèïóñêàòè ¿õ — âåëèêèé ðèçèê. Âò³ì, òðåáà ñêàçàòè, ùî íå âñ³ íàóêîâö³ çàõîïëåíî ñïðèéíÿëè ðîçãîðòàííÿ ðîá³ò ïî ðîçâåäåííþ ëåëåê ó íåâîë³. Ñêåïòèêè âèñëîâëþâàëè ñóìí³âè ó ïðèðîäîîõîðîíí³é åôåêòèâíîñò³ ö³º¿ ä³ÿëüíîñò³ ³ âêàçóâàëè íà ïåâíó íåáåçïåêó äëÿ ïðèðîäíèõ ïîïó121

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ëÿö³é — çì³íè â ãåíåòèö³ é ïîâåä³íö³ ïòàõ³â, çàëåæí³ñòü ¿õ â³ä ëþäåé ³ ò.ä. Äî òîãî æ âèÿâèëîñÿ, ùî âèðîùåí³ â íåâîë³ ³ âèïóùåí³ â ïðèðîäó ëåëåêè ìîæóòü ïåðåøêîäæàòè ãí³çäóâàííþ “äèêèõ” ïòàõ³â, òîáòî íå ñò³ëüêè ï³äòðèìóþòü ïðèðîäíó ïîïóëÿö³þ, ñê³ëüêè óñêëàäíþþòü ¿¿ â³äíîâëåííÿ. Âèïóùåí³ â ïðèðîäó ëåëåêè çàãèíóòü ³ øòó÷í³ ãí³çä³âë³ çàëèøàòüñÿ ïóñòóâàòè, ÿêùî ïòàõè íå ìàòèìóòü âäîñòàëü ¿æ³. Çäàâàëîñÿ á, ùî ïðîñò³øå, í³æ ïðîãîäóâàòèñÿ ëåëåö³: õîäè ñîá³ ïî Òðîõè ãóìîðó. Íàïèñ íà ëèñò³âö³: “Ïðè- òðàâè÷ö³ ³ çáèðàé æàá òà ñÿãàþñÿ òîá³, ÿ íå îäðóæåíèé, öå ê³ëüöå êîìàõ. Àëå â ïðîìèñëîç îðí³òîëîã³÷íî¿ ñòàíö³¿”. âî âèñîêîðîçâèíóòèõ êðà¿íàõ ç äóæå çì³íåíèì ëàíäøàôòîì ïðîáëåìà õàð÷óâàííÿ — îäíà ç ãîëîâíèõ äëÿ ëåëåê. Ìàéæå çíèêëè áîë³òöÿ, äð³áí³ îçåðà. ×èñåëüí³ñòü çåìíîâîäíèõ äóæå ñêîðîòèëàñü. Òóò òàêîæ ïðèõîäÿòü íà äîïîìîãó ëþäè. Òàê, ó Ãåññåí³ (ÔÐÍ) ì³ñöåâ³ ñïåö³àë³ñòè ïîðàõóâàëè, ùî äëÿ âðÿòóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè òðåáà ï³äíÿòè ð³âåíü ãðóíòîâèõ âîä, çâîëîæèòè ïðèáåðåæí³ ëóêè, çàáîðîíèòè äðåíóâàííÿ ãðóíòó, îáìåæèòè çàñòîñóâàííÿ îòðóòîõ³ì³êàò³â íà ïîëÿõ ³ õ³ì³÷íó áîðîòüáó ç ãðèçóíàìè, çàêëàñòè ì³ëêîâîäí³ âîäîéìè äëÿ ïðîæèâàííÿ æàá. Ç ìåòîþ ïîêðàùåííÿ ñòàíîâèùà ç ¿æåþ äëÿ á³ëîãî ëåëåêè ñòâîðþþòüñÿ ð³çíîìàí³òí³ ì³ëêîâîäí³ âîäîéìè. Ó êîëèøí³é ÍÄÐ ó 1988–1990 ðîêàõ ïðîâîäèëàñÿ ìàñîâà àêö³ÿ “Äîïîìîæ³òü ëåëåö³!”. Ó òèõ ì³ñöÿõ, äå ùå çáåðåãëèñÿ ëåëå÷³ ãí³çäà, ïðîâîäèëîñÿ ðîçøèðåííÿ ³ñíóþ÷èõ ³ ñòâîðåííÿ íîâèõ ñòàâê³â, îçåðåöü, êàëþæ. 122

Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ Ó÷åíèõ äàâíî òðèâîæèòü âåëèêà ñìåðòí³ñòü ëåëåê ó àôðèêàíñüêèõ êðà¿íàõ. Áàãàòî ãèíå ¿õ â³ä ìèñëèâö³â, îñîáëèâî â Çàõ³äí³é Àôðèö³. Òàê, â îäíîìó ç ñ³ë â äåëüò³ ͳãåðó â Ìàë³ çà çèìó áóëî âáèòî áëèçüêî 100 á³ëèõ ëåëåê. Íà ñõ³äíîìó ïðîë³òíîìó øëÿõó áàãàòî ëåëåê â³äñòð³ëþºòüñÿ â Ñèð³¿, ˳âàí³. Ñóäàíñüê³ ñåëÿíè ³ ïàñòóõè ùîð³÷íî â³äëîâëþþòü áëèçüêî 3 òèñÿ÷ â³äïî÷èâàþ÷èõ ïòàõ³â. Àëå ùå á³ëüøå ëåëåê ãèíå ç ³íøèõ ïðè÷èí. Ñïðàâæí³ ñïóñòîøåííÿ ó çãðàÿõ ïðîë³òíèõ ³ çèìóþ÷èõ ïòàõ³â âèêëèêàþòü òðèâàë³ ïîñóõè. Á³ëÿ ïåðåñîõëèõ ì³ëêîâîäíèõ âîäîéì çíàõîäÿòü äåñÿòêè ³ ñîòí³ ïîìèðàþ÷èõ ç ãîëîäó ³ ñïðàãè ëåëåê. Äî ïîñóõ äîäàëàñü ³ ä³ÿëüí³ñòü ëþäèíè. Áàãàòî çâè÷íèõ ì³ñöü â³äïî÷èíêó òà ãîä³âë³ îñóøåí³ àáî çàòîïëåí³. Âíîñÿòü ñâîþ ÷àñòêó ³ çàñòîñóâàííÿ îòðóòîõ³ì³êàò³â òà áîðîòüáà ç “øê³äëèâèìè ïòàõàìè”. Ó Ñóäàí³, íàïðèêëàä, ï³ä ÷àñ îäíîãî ç çàõîä³â ïî çíèùåííþ ïåðíàòèõ “øê³äíèê³â” çàãèíóëî ïîíàä 200 ëåëåê.  ²çðà¿ë³ áàãàòî ëåëåê ãèíå, 璿âøè îòðóºíèõ ìèøåé. Áåçãëóçäî âäàâàòèñÿ äî äîðîãèõ çàõîä³â ïî îõîðîí³ ëåëåê ó ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ, ÿêùî âîíè âñå îäíî áóäóòü ãèíóòè íà ì³ñöÿõ çèì³âë³. Òîìó ºâðîïåéñüê³ îðí³òîëîãè çàéíÿëèñÿ îðãàí³çàö³ºþ îõîðîíè ÷îðíîãóç³â â àôðèêàíñüêèõ êðà¿íàõ. Ôðàíöóçüêà ñåêö³ÿ ̳æíàðîäíî¿ ðàäè ïî îõîðîí³ ïòàõ³â (ÑÈÏÎ, íèí³ — BirdLife International) ðîçãîðíóëà ó Çàõ³äí³é Àôðèö³, äå çèìóþòü ëåëåêè ç çàõ³äíî¿ ÷àñòèíè ªâðîïè, øèðîêó ïðîïàãàíäèñòñüêó ³ ðîç’ÿñíþâàëüíó êàìïàí³þ. Áóëè ïðîâåäåí³ ïåðåãîâîðè ç óðÿäîì Ìàë³. Âäàëîñÿ äîìîâèòèñÿ ç ì³í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ïðî ðîçïîâñþäæåííÿ ïî øêîëàõ ïëàêàò³â, áóêëåò³â, âèäàíèõ íà òðüîõ ïîøèðåíèõ ó ö³é êðà¿í³ ìîâàõ. Âåëàñü àêòèâíà ïðîïàãàíäà â ïðåñ³ ³ ïî ðàä³î. Ïðîòÿãîì ö³ëîãî ðîêó ïî êðà¿í³ ¿çäèëà ìîá³ëüíà ãðóïà ç âëàñíèì òðàíñïîðòîì, ïðîåêòîðîì, åëåêòðîãåíåðàòîðîì ³ äåìîíñòðàö³éíèìè ìàòåð³àëàìè. Ïîâñþäè ñòâîðåí³ òîâàðèñòâà, ðîáî÷³ ãðóïè, ÿê³ çàéìàþòüñÿ îõîðîíîþ á³ëîãî ëåëåêè. Ó Ôðàíö³¿ ùå â 1956 ðîö³ ç’ÿâèëîñÿ “Òîâàðèñòâî åëüçàñüêèõ äðóç³â ëåëåê”. ×ëåíè éîãî çáóäóâàëè 25 øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü, êóïèëè ê³ëüêà ëóê, çàêëàëè íà íèõ äâ³ âåëèê³ ³ òðè ìàë³ âîäîéìè. Äî íèõ øêîëÿð³ ç óñ³º¿ îêðóãè ïðèíîñèëè æàá’ÿ÷ó ³êðó ³ ïóãîëîâê³â. Ó ðåñòîðàíàõ Åëüçàñó ç’ÿâèëèñÿ ïëàêàòè ç íàïèñîì: “Íå çàìîâëÿéòå ïàøòåò ³ç æàá’ÿ÷èõ ëàïîê, çàëèøòå ¿õ íàøèì ä³òÿì! Ëåëåêè”. Ó âåðåñí³ 1979 ðîêó â ÍÄÐ áóëà îðãàí³çîâàíà ðîáî÷à ãðóïà ïî á³ëîìó ëåëåö³ ç 20 îðí³òîëîã³â-àìàòîð³â. ϳçí³øå âîíà çðîñ123

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ëà äî 200 ÷îëîâ³ê. Ãðóïà ï³äòðèìóâàëà êîíòàêòè ç 14 êðà¿íàìè, ç ïðîâ³äíèìè ñïåö³àë³ñòàìè ïî á³ëîìó ëåëåö³. Î÷îëþâàâ ¿¿ Êóðò Êðå÷ìàí, îäèí ³ç ï³îíåð³â ãðîìàäñüêîãî ïðèðîäîîõîðîííîãî ðóõó ó Ñõ³äí³é ͳìå÷÷èí³. Ðîáî÷à ãðóïà çàéìàëàñü ïðîïàãàíäîþ îõîðîíè á³ëîãî ëåëåêè ó ïðåñ³, ïî ðàä³î ³ òåëåáà÷åííþ, âèäàâàëà ñâ³é áþëåòåíü, ïëàêàòè, áóêëåòè. ×ëåíè ¿¿ ðåãóëÿðíî âèñòóïàëè ç ëåêö³ÿìè ïåðåä íàñåëåííÿì. Ïî ì³ñòàõ ³ ñåëàõ êî÷óâàëà ïåðåñóâíà âèñòàâêà ïî îõîðîí³ á³ëîãî ëåëåêè. Ùîð³÷íî ïðîâîäèâñÿ êîíòðîëü çà ãí³çäàìè, âëàøòîâóâàëîñÿ ùîð³÷íî 150–250 øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü. ϳñëÿ îᒺäíàííÿ ͳìå÷÷èíè íà áàç³ ö³º¿ ðîáî÷î¿ ãðóïè âèíèêëè ãðóïè ïî îõîðîí³ á³ëîãî ëåëåêè ó íîâîñòâîðåíèõ ôåäåðàëüíèõ çåìëÿõ. Íà ì³ñöÿõ ïðîâîäèëàñÿ ð³çíîìàí³òíà ³ àêòèâíà ä³ÿëüí³ñòü, äîñâ³ä ÿêî¿ ö³êàâî áóäå çíàòè ³ íàì. Ó ì³ñò³ Àëüòãàóëü ó íåä³þ÷³é ñòàð³é ïå÷³ äëÿ âèïàëþâàííÿ öåãëè áóëî îðãàí³çîâàíî óí³êàëüíèé “Ìóçåé ëåëåêè”.  åêñïîçèö³¿ éîãî ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî æèòòÿ ëåëåê, ïðî ¿õ îõîðîíó â ð³çíèõ êðà¿íàõ. Ïîðÿä íà âóëèö³ âèñòàâêà ð³çíîìàí³òíèõ êîíñòðóêö³é øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü. Óâ³í÷óº çäîðîâåííó êîíóñîïîä³áíó áóä³âëþ æèòëîâå ãí³çäî á³ëîãî ëåëåêè. Ìóçåé çíàõîäèòüñÿ ïîðÿä ³ç ïîæâàâëåíîþ àâòîìàã³ñòðàëëþ, â³í êîðèñòóºòüñÿ ïîïóëÿðí³ñòþ ÿê ó ì³ñöåâèõ æèòåë³â, òàê ³ ó òóðèñò³â. ×àñòî âîäÿòü ñþäè íà åêñêóðñ³þ ñâî¿õ âèõîâàíö³â íàâêîëèøí³ øêîëè. Çà ³í³ö³àòèâîþ Ê. Êðå÷ìàíà ó áàãàòüîõ ì³ñöÿõ Ñõ³äíî¿ Í³ìå÷÷èíè ñòàëî òðàäèö³ºþ ïðîâîäèòè “Ñâÿòî ëåëåêè” — ùîñü íà çðàçîê íàøîãî “Äíÿ ïòàõ³â”. Ïðî äàòó ïðîâåäåííÿ ñâÿòà ïîâ³äîìëÿºòüñÿ çàðàí³, íà íüîãî çàïðîøóþòüñÿ ãîñò³, ïðåäñòàâíèêè ïðåñè. Ó òåàòðàë³çîâàíó âèñòàâó âõîäÿòü â³ðø³, ï³ñí³, êàçêè ïðî ëåëåê, ëåêö³¿ ñïåö³àë³ñò³â ïî ¿õ îõîðîí³, äåìîíñòðàö³ÿ âèñòàâîê, ñëàéä³â, ô³ëüì³â. Ó äåÿêèõ ñåëàõ â³äì³÷àëè þâ³ëå¿ ñòàðèõ ëåëå÷èõ ãí³çä. Îðí³òîëîã Åðâ³í Õåìêå îðãàí³çóâàâ ó 1980 ðîö³ “Êëóá þíèõ äðóç³â ëåëåêè” íà îäí³é ³ç ñòàíö³é þíèõ äîñë³äíèê³â ïðèðîäè ³ òåõí³ê³â. Âõîäèëè äî íüîãî ó÷í³ 7–9 êëàñ³â ê³ëüêîõ øê³ë. ×ëåíè êëóáó çàéìàëèñÿ ñïîñòåðåæåííÿìè çà æèòòÿì ëåëåê, ïîäàâàëè ¿ì äîïîìîãó. Íàéãîëîâí³øèé ðåçóëüòàò ðîáîòè òàêîãî êëóáó — âèõîâàííÿ ìàéáóòí³õ çàõèñíèê³â ïðèðîäè íà êîíêðåòí³é ïðèðîäîîõîðîíí³é ä³ÿëüíîñò³. Ó íåâåëèêîìó ì³ñòå÷êó Ëîáóðã (íèí³øíÿ ôåäåðàëüíà çåìëÿ Ñàêñîí³ÿ-Àíãàëüò) ó 1979 ðîö³ ï³ñëÿ äâîõ ðîê³â ï³äãîòîâ÷èõ áóä³âåëüíèõ ðîá³ò áóëî â³äêðèòî òàê çâàíèé “Ëåëå÷èé äâ³ð”, 124

Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ ÿêèé íèí³ â³äîìèé äàëåêî çà ìåæàìè ͳìå÷÷èíè. Êåðóº éîãî ðîáîòîþ îðí³òîëîã Õð³ñòîô Êàö.  îñíîâó áóëà ïîêëàäåíà ïðîñòà ³ áëàãîðîäíà ³äåÿ — çáèðàòè ïî îêîëèöÿõ õâîðèõ ³ ïîðàíåíèõ ëåëåê, âèõîäæóâàòè ¿õ ³ ïî ìîæëèâîñò³ âèïóñêàòè íàçàä ó ïðèðîäó. Óæå äî ê³íöÿ ïåðøîãî ðîêó ðîáîòè òóò óòðèìóâàëîñü 130 òâàðèí ç óñ³º¿ òåðèòî𳿠ÍÄÐ. Ô³íàíñóâàâñÿ “Ëåëå÷èé äâ³ð” íà ïðèâàòí³ ïîæåðòâè, êîìóíàëüí³ êîøòè ³ âíåñêè ï³äïðèºìñòâ. Âñÿ ðîáîòà ïîâí³ñòþ ëÿãëà íà ïëå÷³ ñ³ì’¿ äîêòîðà Êàöà ³ éîãî äîáðîâ³ëüíèõ ïîì³÷íèê³â. Ïåðø³ ðîêè âåëàñü âîíà íà ãðîìàäñüêèõ çàñàäàõ, ëèøå ç 1988 ðîêó “Ëåëå÷èé äâ³ð” ñòàâ äåðæàâíèì çàêëàäîì. Íà ùàñòÿ ï³ñëÿ îᒺäíàííÿ ͳìå÷÷èíè éîãî íå ïîñòèãëà äîëÿ áàãàòüîõ óñòàíîâ ³ îðãàí³çàö³é ÍÄÐ. “Ëåëå÷èé äâ³ð” ïåðåéøîâ ó â³äàííÿ ïðèðîäîîõîðîííîãî ì³í³ñòåðñòâà çåìë³ Ñàêñîí³ÿ-Àíãàëüò. Çàðàç â³í ìຠäîáð³ ïðèì³ùåííÿ äëÿ ðîáîòè ³ ïðèéîìó ãîñòåé òà îáëàäíàííÿ. Àëå é ïîíèí³ çíà÷íà ÷àñòèíà ðîáîòè âåäåòüñÿ íà ãðîìàäñüêèõ çàñàäàõ, ëèøå äâîº ïðàö³âíèê³â îòðèìóþòü çàðïëàòó. ª áàãàòî ïîì³÷íèê³â ñåðåä æèòåë³â Ëîáóðãà ³ éîãî îêîëèöü, øêîëÿð³â, ñòóäåíò³â. Äåÿê³ ç íèõ íàâ³òü ïðîõîäÿòü òóò ïðàêòèêó. Ó æîâòí³ 2004 ðîêó “Ëåëå÷èé äâ³ð” ñâÿòêóâàâ ñâîº 25-ð³÷÷ÿ. Äî íüîãî áóëà ïðèóðî÷åíà ì³æíàðîäíà êîíôåðåíö³ÿ ïî âèâ÷åííþ òà îõîðîí³ ëåëåê. Íà ïëîù³ â ï³âòîðà ãåêòàðè ó “Ëåëå÷îìó äâî𳔠çíàõîäèòüñÿ ê³ëüêà âîëüºð³â, ñïåö³àëüíî âëàøòîâàí³ êîðìîâ³ óã³ääÿ äëÿ ëåëåê. Ëèøå çà 15 ðîê³â òóò ïîáóâàëî 459 á³ëèõ ëåëåê, 349 ç íèõ (76%) âäàëîñÿ âðÿòóâàòè, 277 ïòàõ³â (60%) áóëè çíîâó âèïóùåí³ â ïðèðîäó. Ñêàë³÷åí³ ëåëåêè, ÿê³ âæå íå ìîãëè æèòè ñàìîñò³éíî, ïåðåäàâàëèñü íà óòðèìàííÿ â ð³çí³ ì³ñöÿ, àáî çàëèøàëèñÿ íà äîâ³÷íîìó “ïàíñ³îí³” â Ëîáóðç³. Îêð³ì íèõ, “Ëåëå÷èé äâ³ð” ïðèéíÿâ 84 õèæèõ ïòàõ³â ³ ñîâ òà ê³ëüêîõ ÷îðíèõ ëåëåê. Ç õèæàê³â 60 ïòàõ³â (71%) òàêîæ áóëè âèïóùåí³ â ïðèðîäó. ϳäñóìêè ðîáîòè, ÿê áà÷èìî, âðàæàþ÷³. “Ëåëå÷èé äâ³ð” ïðîâîäèòü òàêîæ âåëèêó ïðîïàãàíäèñòñüêó ä³ÿëüí³ñòü ³ íàóêîâ³ äîñë³äæåííÿ. Ò³ëüêè â 1994 ðîö³ òóò ïîáóâàëî áëèçüêî 7000 â³äâ³äóâà÷³â. Ó 1992 ðîö³ íà ï³âíî÷³ ͳìå÷÷èíè, íåïîäàë³ê â³ä êîðäîíó ç Äàí³ºþ, ó “ëåëå÷îìó ñå볔 Áåðãåíõóçåí³ Í³ìåöüêèì ïðèðîäîîõîðîííèì ñîþçîì (NABU) áóâ çàñíîâàíèé ²íñòèòóò ëóê³â ³ âîëîãèõ óã³äü (NABU Institut für Wiesen und Feuchtgebiete). Ó 2000 ðîö³ â³í áóâ ïåðå³ìåíîâàíèé â ²íñòèòóò îõîðîíè ïòàõ³â. Îäíèì ç ãîëîâíèõ çàâäàíü éîãî ä³ÿëüíîñò³ º âèâ÷åííÿ ³ îõîðîíà 125

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

á³ëîãî ëåëåêè. Ñàìå öåé ³íñòèòóò áóâ êîîðäèíàòîðîì V ³ VI ̳æíàðîäíîãî îáë³êó ÷îðíîãóç³â. Ó Ë³õòåíøòåéí³ ñòâîðåíî ôîíä “Ciconia”, ÿêèé ô³íàíñóº ïðîåêòè ïî îõîðîí³ òà âèâ÷åííþ ëåëåê ó ð³çíèõ êðà¿íàõ. Çà ï³äòðèìêîþ ôîíäó ïðîâîäèâñÿ îáë³ê ÷îðíîãóç³â â Óêðà¿í³ ó 2005 ðîö³, íà êîøòè öüîãî ïðîåêòó íàäðóêîâàíà ³ êíèæêà, ÿêó âè ÷èòàºòå. Ó Ïîëüù³ âæå ïîíàä 10 ðîê³â ïðîâîäèòüñÿ îðãàí³çîâàíà ä³ÿëüí³ñòü ïî îõîðîí³ á³ëîãî ëåëåêè, ÿêà êîîðäèíóºòüñÿ Ïîëüñüêèì òîâàðèñòâîì äðóç³â ïðèðîäè “pro Natura”. Ó÷àñòü ó ðîáîò³ áåðóòü áàãàòî ïðèðîäîîõîðîííèõ ãðîìàäñüêèõ îðãàí³çàö³é, íàïðèêëàä, “Ïðèðîäíè÷å òîâàðèñòâî “Bocian”.  ìåæàõ óñ³º¿ êðà¿íè âæå â³äðåìîíòîâàíî ïîíàä 10 òèñÿ÷ ëåëå÷èõ ãí³çä. Îñîáëèâà óâàãà ïðèä³ëÿºòüñÿ ãí³çäàì íà ñòîâïàõ åëåêòðîë³í³é. Çà ó÷àñòþ åëåêòðèê³â ¿õ ïåðåíîñÿòü íà ñïåö³àëüí³ ìåòàëåâ³ ïëàòôîðìè, ÿê³ çä³éìàþòüñÿ íàä äðîòàìè. Öå çìåíøóº åêîíîì³÷í³ âèòðàòè åíåðãåòè÷íèõ ñëóæá ³ ñìåðòí³ñòü ñåðåä ëåëåê. Íà öüîìó ãðóíò³ âäàëîñÿ çíàéòè ïîðîçóì³ííÿ ì³æ ïðèðîäîîõîðîíöÿìè ³ åíåðãåòèêàìè, âîíè âæå é ñàìîñò³éíî çàéìàþòüñÿ ïåðåì³ùåííÿì ãí³çä. Ñåðéîçíà óâàãà ïðèä³ëÿºòüñÿ òàêîæ îõîðîí³ ì³ñöü æèâëåííÿ ëåëåê. ϳäòðèìóºòüñÿ âèêîðèñòàííÿ òðàäèö³éíèõ ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ òåõíîëîã³é, ÿê³ ñïðèÿþòü áàãàòñòâó êîðìîâèõ óã³äü. Íàéá³ëüø ö³íí³ äëÿ ïòàõ³â çåìåëüí³ ä³ëÿíêè ïðîñòî âèêóïîâóþòüñÿ ó ãîñïîäàð³â. Âæå ïðîâåäåíå â³äíîâëåííÿ ïîíàä 70 ãåêòàð³â ïåðåîñóøåíèõ ëóê. Çàõîäè ïî îõîðîí³ á³ëîãî ëåëåêè â Ïîëüù³ ìàþòü ï³äòðèìêó íà âñ³õ àäì³í³ñòðàòèâíèõ ð³âíÿõ — â³ä ì³ñöåâèõ ðàä äî ̳í³ñòåðñòâà îõîðîíè ïðèðîäè. Ô³íàíñóþòüñÿ âîíè ÿê äåðæàâîþ, òàê ³ ð³çíèìè åêîëîã³÷íèìè ôîíäàìè.

126

×àð³âíèé ïòàõ

Õ

òî íå ÷óâ, ùî ëåëåêè ïðèíîñÿòü ä³òåé? Öå ïîâ³ð’ÿ çíàþòü íàâ³òü ó òèõ êðà¿íàõ, äå ñàìîãî ïòàõà îäâ³êó íå áà÷èëè. Õóäîæíèêè ïðèäóìóþòü íà öþ òåìó áåçë³÷ ìàëþíê³â, ïîåòè ñêëàäàþòü â³ðø³. Çîáðàæåííÿ ëåëåêè, ùî íåñå äèòèíó â ïåëþøêàõ, ìàíäðóþòü ïî âåñ³ëüíèõ òà â³òàëüíèõ ëèñò³âêàõ. Ó øâåéöàðñüêèõ ñåëàõ ó äåíü, êîëè â äîì³ ç’ÿâëÿºòüñÿ íîâîíàðîäæåíèé, íàä áóäèíêîì âèâ³øóþòü ïðàïîð ³ç âèøèòèì çîáðàæåííÿì ëåëåêè ç ìàëÿì. Àëå, âèÿâëÿºòüñÿ, öå ëèøå íåçíà÷íà ÷àñòèíà ïðÿìî-òàêè ÷àðîä³éíèöüêèõ âëàñòèâîñòåé öüîãî ïòàõà. Á³ëèé ëåëåêà ñòàâ ñâÿùåííèì ïòàõîì ó áàãàòüîõ íàðîä³â. Ïðî öå ãîâîðÿòü õî÷à á ÷èñëåíí³ ëåãåíäè, êàçêè, ïîâ³ð’ÿ, ïîãîâ³ðêè, ùî ä³éøëè äî íàñ ³ç òèõ ÷àñ³â. Äàâíüîãðåöüêèé ³ñòîðèê Ïëóòàðõ ïîâ³äîìëÿâ, ùî â Òåñà볿 òîãî, õòî âáèâ ÷îðíîãóçà, êàðàëè ñìåðòþ. Ó ãðåê³â ëåëåêà ââàæàâñÿ ïòàõîì áîãèí³ Ãåðè, ó ðèìëÿí — Þíîíè. Ç ÷àñ³â Àð³ñòîôàíà ³ Ñîôîêëà ÷îðíîãóç áóâ óîñîáëåííÿì òóðáîòè ïðî áàòüê³â. Ââàæàëîñÿ, ùî êîëè ñòàð³ ïòàõè ñòàâàëè ñëàáèìè ³ âòðà÷àëè îïåðåííÿ, ìîëîä³ áóçüêè âèñêóáóâàëè â ñåáå ç òóëóáà ïóõ ³ “îäÿãàëè” áàòüê³â. Öå ïîâ³ð’ÿ áóëî òàê äîáðå â³äîìå ñåðåä àíòè÷íèõ íàðîä³â, ùî íàâ³òü äàíèíà âäÿ÷íîñò³ íîñèëà íàçâó “àíòèïåëàðãîñ³ñ”. Ïîõîäèòü âîíà â³ä ãðåöüêî¿ íàçâè 127

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

á³ëîãî ëåëåêè — “ïåëàðãîñ”, ùî çíà÷èòü “÷îðíî-á³ëèé”. Ì³æ ³íøèì, ãðåêè íå ïëóòàëè öüîãî ïòàõà ç ÷îðíèì ëåëåêîþ. Äëÿ íüîãî áóëà ³íøà íàçâà — “ìåëàíîïåëàðãîñ”. Öå ïîâ³ð’ÿ â ò³é ÷è ³íø³é ôîðì³ ³ñíóº é äîñ³ ó áàãàòüîõ ºâðîïåéñüêèõ íàðîä³â, õî÷à ùå Àðèñòîòåëü íàçèâàâ ïîä³áí³ ³ñòî𳿠“òåðåâåíÿìè”. Çîáðàæåííÿ ëåëåê ìîæíà ïîáà÷èòè íà áàãàòüîõ àíòè÷íèõ âèòâîðàõ ìèñòåöòâà, à â Ìàêåäîí³¿ ¿õ ÷åêàíèëè íàâ³òü íà ìîíåòàõ. Àïòåêàð³ âêëþ÷àëè ëåëåêó ó ñâ³é ãåðá, ÿê ñèìâîë áëàãîä³ÿííÿ. Ó çîðîàñòð³éö³â öåé ïòàõ ïîçíà÷àâ îäèí ³ç ðîê³â êàëåíäàðíîãî öèêëó. Ñâÿùåííèì ïòàõîì áóâ á³ëèé ëåëåêà ó â³ðìåí. ³í óâàæàâñÿ çàõèñíèêîì ïîë³â, äâà ëåëåêè óîñîáëþâàëè ñîíöå. Ó ì³ôàõ öåé ïòàõ (ïî-â³ðìåíñüêè — àðàã³ë) ô³ãóðóº ÿê â³ñíèê îäíîãî ç ãîëîâíèõ â³ðìåíñüêèõ ÿçè÷íèöüêèõ áîã³â Àðà Ãåõåöèêà. Öå áóâ óìèðàþ÷èé ³ âîñêðåñàþ÷èé áîã, ïîä³áíèé äî ô³í³ê³éËåëåêà ÿê ñèìâîë áëàãî÷åñòÿ. Íà ñåðåäñüêîãî Òàììóçà, ºãèíüîâ³÷í³é ãðàâþð³ çîáðàæåíèé ïòàõ, ùî ïåòñüêîãî Îñ³ð³ñà, íåñå íà ñîá³ òà ùå é ãîäóº ñòàðîãî ³ çíåãðåöüêîãî Àäîí³ñà. ³í ñèëåíîãî ðîäè÷à (òîé óæå âòðàòèâ ÷àñòèíó îïåðåííÿ ³ ìຠãîëó øèþ). ñèìâîë³çóâàâ ð³÷íèé öèêë — â³äìèðàííÿ é îæèâàííÿ ïðèðîäè. Î÷åâèäíî, â³ñíèêîì öüîãî áîãà ñòàâ ñàìå ëåëåêà, òîìó ùî â³í ïðèë³òຠðàíî íàâåñí³ é “ïðèíîñèòü” ³ç ñîáîþ òåïëî. ³ðìåíè òàêîæ â³ðèëè, ùî ÷îðíîãóçè º ëþäüìè ç äàëåêèõ êðà¿â, ÿê³ ëèøå íà äåÿêèé ÷àñ îäÿãàþòüñÿ â ï³ð’ÿ. Ö³êàâî, ùî âèêèäàííÿ ïòàøåíÿò ³ç ãí³çäà ïîÿñíþâàëîñÿ òèì, ùî ïåðåä â³äëüîòîì ëåëåêè ïðèíîñÿòü îäíîãî ç ñâî¿õ ä³òåé ó æåðòâó Áîãó. Ó ñòàðîäàâí³ ÷àñè öå áóâ äîñèòü ïîøèðåíèé çâè÷àé ó áàãàòüîõ íàðîä³â, çãàäàéòå õî÷à á â³äîìèé á³áë³éíèé ñþæåò ïðî æåðòâîïðèíîøåííÿ Àâðààìà. 128

×àð³âíèé ïòàõ Ó ñòàðîäàâí³õ ãåðìàíö³â á³ëèé ëåëåêà òàêîæ áóâ ïîñëàíöåì áîã³â. ³í óâàæàâñÿ â³ñíèêîì áîãèí³ Õîëüäè, êîòðà ïðèíîñèëà âåñíîþ â³äðîäæåííÿ ïðèðîäè. ¯¿ ïîÿâ³ ïåðåäóâàëè ïîñëàíö³ — ëåëåêà é ëàñò³âêà. Äóæå ïîâàæàëè öèõ ïòàõ³â ìóñóëüìàíè. Àçåðáàéäæàíñüêà íàçâà á³ëîãî ëåëåêè — “õàäæ³-ëåëåéê”, îäíà ç àðàáñüêèõ — “õàäæ³-ëàêëàê”. Äî ¿õ ñêëàäó âõîäèòü ñëîâî “õàäæ” — ïàëîìíèöòâî â Ìåêêó. Òîáòî âèõîäèòü “ëåëåêà-ïàëîìíèê”. Ó äàíîìó ðàç³ íà ðóêó ïòàõàì ç³ãðàëî òå, ùî ÷åðåç Áëèçüêèé Ñõ³ä ÷îðíîãóçè ëåòÿòü ó íàïðÿìêó ñâÿùåííîãî ì³ñòà ìóñóëüìàí, õî÷ ³ íå äîë³òàþòü äî íüîãî, ïîâåðòàþ÷è â ªãèïåò. Çà àðàáñüêèì ïîâ³ð’ÿì, ó ëåëåê ïåðåòâîðþþòüñÿ äóø³ ìóñóëüìàí, êîòð³ çà ñâîº æèòòÿ òàê í³ ðàçó é íå çä³éñíèëè ïåðåäáà÷åíîãî Êîðàíîì ïàëîìíèöòâà äî ãðîáó ïðîðîêà Ìàãîìåòà. Âîíè çìóøåí³ öå ðîáèòè âæå ï³ñëÿ ñìåðò³ ÿê ïòàõè. Òîìó êîæíèé, õòî óìåðòâèâ ëåëåêó, º âáèâöåþ. Ìàðîêêàíö³ â³ðèëè, ùî ëåëåêè — öå æèòåë³ äàëåêîãî îñòðîâà, ÿê³ íà ïåâíèé ÷àñ ïðèë³òàþòü äî íèõ ó ïîäîá³ ïòàõ³â, à ïîò³ì çíîâó ïîâåðòàþòüñÿ ³ ñòàþòü ëþäüìè. Ó Ôåç³ áóâ íàâ³òü øïèòàëü äëÿ õâîðèõ ³ ïîðàíåíèõ ëåëåê. Ïîìåðëèõ ïòàõ³â õîâàëè í³áè ëþäåé. Ìîæëèâî, â³ä³ãðàëî ïåâíó ðîëü ³ òå, ùî ðóõè òîêóþ÷îãî ïòàõà íàãàäóþòü ïîçè ëþäèíè, ÿêà ìîëèòüñÿ. Ìîæíà ïðîéòè ç êðàþ â êðàé ìàëî íå âñþ òåðèòîð³þ, äå ãí³çäèòüñÿ á³ëèé ëåëåêà — ñêð³çü æèâóòü óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî â³í íàä³ëåíèé ÿêèìèñü ÷àð³âíèìè ñèëàìè ïðèðîäè. Ó ñåðåäíüîâ³÷í³é ìåäèöèí³ éîãî øëóíêó íàâ³òü ïðèïèñóâàëàñü ä³ÿ ïðîòè âñ³õ îòðóò. Ó ð³çíèõ êðà¿íàõ ö³ëþùèìè ââàæàëèñÿ òàêîæ ÿéöÿ é æèð. Õî÷à áóâàëî é ³íøå. Îäíîãî ðàçó ðèìñüêèé Ïàïà ñåðåä òâàðèí, çàáîðîíåíèõ äî âæèâàííÿ â ¿æó ÿê “íå÷èñòèõ”, íàçâàâ ³ ëåëåêó. Äëÿ íàñ öå çâó÷èòü äèâíî, àëå ãóðìàíè Ñòàðîäàâíüîãî Ðèìó ñïîæèâàëè ëåëå÷å ì’ÿñî. Ãîðàö³é íàçâàâ öå òðàã³÷íîþ ïðèêìåòîþ ÷àñó. Ó í³ìö³â, ñëîâ’ÿí, áàëò³â ùå ç äàâí³õ ÷àñ³â á³ëèé ëåëåêà ââàæàâñÿ ïòàõîì äîë³, ïðîâ³ñíèêîì ùàñòÿ ³ äîáðîáóòó. Ñåëÿíè â³ðèëè, ùî â ä³ì, íà ÿêîìó ç’ÿâèëîñÿ éîãî ãí³çäî, ïðèéäå ùàñòÿ ³ çëàãîäà, â ñ³ì’¿ ïðèïèíÿòüñÿ ñâàðêè, ä³òè ðîñòèìóòü çäîðîâèìè ³ íå õâîð³òèìóòü, ó ãîñïîäàðÿ ñàäèáè áóäå ãàðíèé óðîæàé íà ïîë³, â îêîëèöÿõ ãí³çäà äîáðå ðîäèòèìóòü ôðóêòè. Ñåëî, â ÿêîìó ïîñåëèëîñÿ áàãàòî ëåëåê, ìîãëî ðîçðàõîâóâàòè íà áàãàòèé óðîæàé ³ íå áîÿòèñÿ ïîñóõè. Ââàæàëîñÿ, ùî ÷îðíîãóçè äîáðå ðîçóì³þòüñÿ â ëþäÿõ: ñåëÿòüñÿ ëèøå ó äîáðèõ ³ ïðàöüîâèòèõ. 129

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Á³ëüøå òîãî, âîíè ìîæóòü íàâ³òü “ïåðåâèõîâóâàòè” ëþäåé, âïëèâàòè íà ¿õ ïîäàëüøó äîëþ. Òàê, ïîñåëèâøèñü íà áóäèíêó, â ÿêîìó ÷èíèëèñÿ ÷âàðè, àáî õòîñü òÿæêî õâîð³â, ïòàõè ïðèíîñèëè çëàãîäó ³ çö³ëåííÿ. ijì, ÿêèé óíèêàëè ëåëåêè, ââàæàâñÿ ïðîêëÿòèì. Òîãî æ, õòî çðóéíóº ãí³çäî ÷è ï³äí³ìå ðóêó íà ñàìîãî ïòàõà, ïåðåñë³äóâàòèìóòü çëèäí³ ³ íåâäà÷³. Çà ðîçîðåíó îñåëþ ëåëåêè ìîæóòü ³ ñàì³ ïîìñòèòèñÿ: ï³äïàëÿòü ñòð³õó àáî ïðèíåñóòü çì³þ ó äâ³ð. ª ïîâ³ð’ÿ, ùî çà êîæíîãî âáèòîãî ëåëåêó äîëÿ çàáåðå â êðèâäíèêà äèòèíó. Òîìó æ, õòî âðÿòóâàâ àáî îáåð³ã ÷îðíîãóçà, â³ääÿ÷èòüñÿ ñòîðèöåþ — éîãî áóäóòü ñóïðîâîäæóâàòè ùàñòÿ é óäà÷à. ßêùî ëåëåêè ðàïòîâî çàëèøàþòü îá³éñòÿ ³ íå ïîâåðòàþòüñÿ äî ãí³çäà, ïðèéäå ÿêàñü á³äà — ïîæåæà ÷è ñìåðòü ãîñïîäàðÿ. Ïîëÿêè â³ðèëè, ùî ï³ñëÿ âáèâñòâà ëåëåêè ïî÷íóòüñÿ òðèâàë³ çëèâè. Ùîá ¿õ ïðèïèíèòè, òðåáà ïîõîðîíèòè ïòàõà ÿê ëþäèíó ó ãðîáó íà êëàäîâèù³. Íà Ïîë³ññ³ ïðîõàëè ó ïòàõà âðîæàþ, ïðèìîâëÿþ÷è: “Áóçüêó, áóçüêó, íà òîá³ ãàë³îïó, à òè ìåí³ äàé æèòà êîïó, íà òîá³ áîðîíó, à òè ìåí³ äàé æèòà ñòîðîíó, íà òîá³ ñåðïà, äàé ìåí³ æèòà ñíîïà”. Ãàë³îïà — öå îáðÿäîâå ïå÷èâî ó ôîðì³ ïòàõà, ÿêå âèï³êàëîñÿ, ùîá “ïðèãîñòèòè” ëåëåêó. Ïðîñèëè â íüîãî òàêîæ ³ â³òðó çà ñïåêè ï³ä ÷àñ æíèâ: “²âàíüêî, ²âàíüêî, çàøëè íàì òðîõè â³òðó, áî íå çäþæèìî æàòè”. ijòè, ÿê³ õîò³ëè ìàòè ñåñòðè÷êó, çà ïîðàäîþ ñòàðøèõ âèá³ãàëè çà âîðîòà ³ ãóêàëè: “Áóñüêó, áóñüêó, ïðèíåñè Ìàðóñüêó!”. Äîðîñë³ òàêîæ ðàäèëè ä³òÿì ïîñòàâèòè íà â³êíî òàð³ëêó ç ñèðîì, ùîá áóçüêî ïðèí³ñ äèòèíó. Ç ïîä³áíèìè ïðîõàííÿìè çâåðòàëèñÿ ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ. ͳìåöüê³ ä³òè çàêëèêàëè: “Ëåëåêî ì³é õîðîøèé, ïðèíåñè ìåí³ áðàòèêà, ëåëåêî ì³é íàéêðàùèé, ïðèíåñè ìåí³ ñåñòðè÷êó”. Îñîáëèâó óâàãó íàø³ ïðåäêè ïðèä³ëÿëè ïîÿâ³ ïåðøèõ ïåðåë³òíèõ ïòàõ³â. Âîíè íå ïðîñòî íåñëè íà êðèëàõ âåñíó, à ïðèë³òàëè ç âèð³þ — â³ä áîã³â, òîìó é ñàì³ ìàëè ÷àð³âí³ âëàñòèâîñò³. Áóëè øèðîêî ðîçïîâñþäæåí³ ð³çíîìàí³òí³ ãàäàííÿ “íà ïåðøîãî ïòàõà”. Äîæèëè âîíè äî íàøèõ äí³â, õî÷à âæå é ó ÷èñòî ñèìâîë³÷í³é ôîðì³. Çàéìàâñÿ òàêèì ãàäàííÿì ìàáóòü êîæåí, ðàõóþ÷è, ñê³ëüêè çîçóëÿ “íàêóº ðîê³â”. Ó Í³ìå÷÷èí³ ïðî ïðèë³ò ëåëåê ñïîâ³ùàëè ãåðîëüäè àáî ì³ñüêà âàðòà, äçâîíèëè ó äçâîíè, âëàøòîâóâàëè ñâÿòêóâàííÿ. Ó äåíü ïðèëüîòó ëåëåê øêîëÿð³â íàâ³òü çâ³ëüíÿëè â³ä çàíÿòü àáî çàì³ñòü óðîê³â ÷èòàëè ¿ì êàçêè. ijòè âëàøòîâóâàëè íà âóëèöÿõ âåñåë³ 130

×àð³âíèé ïòàõ ïîõîäè é îòðèìóâàëè ïîäàðóíêè. Ó Áàäåí³ òîé, õòî ïåðøèì ñïîâ³ùàâ íàì³ñíèêà ïðî ïðèë³ò ÷îðíîãóç³â, îòðèìóâàâ â³ä íüîãî â íàãîðîäó êîðîâàé õë³áà. Çà ñâ³ä÷åííÿì Ô³ëîñòðàòà, ó Ñòàðîäàâí³é Ãðåö³¿ ïåðøîãî ëåëåêó â³òàëè, îïóñêàþ÷èñü íà êîë³íà. Ââàæàëîñÿ, ùî êîëè ìîëîäà ä³â÷èíà ðàíî íàâåñí³ ïåðøèé ðàç çóñòð³íå ïàðó ëåëåê, òî öüîãî ðîêó âèéäå çàì³æ, ÿêùî æ ñàìîòíüîãî — ùå áóäå ä³âóâàòè. Ñïåö³àë³ñòè ïî â³ùèõ ñíàõ çàïåâíÿëè òàêîæ: ä³â÷èí³ ÷àñòî ñíÿòüñÿ ëåëåêè — òðåáà ÷åêàòè ñòàðîñò³â äî õàòè, çàì³æí³é æ³íö³ — âîíà ñòàíå âàã³òíîþ. Êîëè ÷îðíîãóç ñ³äàâ íà äàõ ï³ä ÷àñ âåñ³ëëÿ, î÷³êóâàëè øâèäêîãî ïîïîâíåííÿ â ðîäèí³. ßêùî â ïåðøèé äåíü, êîëè â äîì³ ç’ÿâèòüñÿ ìàëÿ, íàä íèì ïîêðóæëÿº á³ëèé ëåëåêà — ÷åêຠíîâîíàðîäæåíîãî ùàñëèâà äîëÿ. Êîëè âåñíîþ âïåðøå çóñòð³âñÿ ëåëåêà â ïîëüîò³ — ð³ê áóäå ùàñëèâèì, ñòîÿ÷èé — ó öüîìó ðîö³ íå ïîâåçå. Ñåðáè ââàæàþòü, ùî òîé, õòî âïåðøå ïîáà÷èòü ñòîÿ÷îãî ëåëåêó, áóäå çäîðîâèì, à êîëè ñèäÿ÷îãî — íå ìèíå õâîðîá. ͳìö³ â³ðèëè, ùî òîé, õòî ïîáà÷èâ ïåðøîãî ëåëåêó â ïîëüîò³, áóäå öüîãî ðîêó áàãàòî ìàíäðóâàòè. Òîé, ó êîãî ïðè çóñòð³÷³ ïåðøîãî ëåëåêè áóëè â êèøåí³ ãðîø³, ìàòèìå ¿õ âåñü ð³ê. Ó Ïîçíàí³ ðàäèëè ïðè öüîìó ïîäçâåí³òè ãðîøèìà, ùîá âîíè é äàë³ íå ïåðåâîäèëèñü. Ó Ïîìåðàí³¿ ââàæàëîñÿ, ùî êîëè ïåðøîãî ÷îðíîãóçà ïîáà÷èø çà ïîøóêîì ¿æ³ ÷è ïîáóäîâîþ ãí³çäà, òî é ñàì áóäåø âåñü ð³ê ñòàðàííèì, êîëè æ ñïëÿ÷îãî ÷è â³äë³òàþ÷îãî — ëåäà÷èì. À ó ³äí³ º íàâ³òü ïîâ³ð’ÿ, ùî ó òîãî, õòî çó쳺 íàâåñí³ íàëåæíèì ÷èíîì ïðèâ³òàòè ëåëåêó, âåñü ð³ê íå áîë³òèìóòü çóáè. Ñõîæ³ ïîâ³ð’ÿ ³ñíóþòü ó áàãàòüîõ íàðîä³â ªâðîïè. Íåð³äêî âîíè ïåðåõîäèëè ç êðà¿íè â êðà¿íó, ïåðåì³ùóâàëèñÿ ðàçîì ³ç ëåëåêàìè, ùî ðîçñåëÿëèñÿ íà ñõ³ä ³ ï³âí³÷. ×åðåç òå áóâຠíåëåãêî çíàéòè ¿õ ïåðøîäæåðåëî, ïðîñòåæèòè ðîçâèòîê îáðàç³â. Íàïðèêëàä, ùå â XIX ñòîë³òò³ ïîâ³ð’ÿ ïðî òå, ùî á³ëèé ëåëåêà ïðèíîñèòü ä³òåé, ó Øâåéöà𳿠íå áóëî â³äîìå. Âîíî ïðèéøëî â öþ êðà¿íó ç ͳìå÷÷èíè. Íà äóìêó Ì. Ïàíüê³âà, íà Ïîêóòò³ â ²âàíî-Ôðàíê³âñüê³é îáëàñò³ ö³ óÿâëåííÿ òàêîæ áóëè ïðèíåñåí³ ç ³íøèõ ì³ñöåâîñòåé. Ñàì³ æ ïîêóòÿíè ëåëåêó ç íàðîäæåííÿì äèòèíè ïîâ’ÿçóâàëè ð³äêî. Ö³êàâî, ùî á³ëèé ëåëåêà º ïðîâ³ñíèêîì íàñòàííÿ çåìëåðîáñüêîãî ñåçîíó íå ò³ëüêè â òèõ êðàÿõ, äå â³í ãí³çäèòüñÿ. Äëÿ îäíîãî ç íàðîä³â Êåí³¿ ïîÿâà ëåëå÷èõ çãðàé, ÿê³ ëåòÿòü íà ï³âäåíü, îçíà÷àº, ùî íàñòàâ ÷àñ îáðîáëÿòè ïîëÿ. Êîëè æ âîíè ïðÿìóþòü íà ï³âí³÷ — òðåáà çáèðàòè âðîæàé. 131

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

³òàëüí³ ëèñò³âêè ç ìàëþíêàìè ïðî ëåëåêó é ä³òåé â³äîáðàæóþòü ì³ôîëîã³÷í³ óÿâëåííÿ ïðî öüîãî ïòàõà.

Ç äàâí³õ â³ðóâàíü ïðî âåñíÿíå â³äðîäæåííÿ ïðèðîäè áåðå ïî÷àòîê ³ çàãàëüíîâ³äîìå ïîâ³ð’ÿ, ùî á³ëèé ëåëåêà ïðèíîñèòü ä³òåé. Ïðîñòî òðàêòóâàííÿ éîãî ðàí³øå áóëî øèðøèì. Äàâí³ ãåðìàíö³ ââàæàëè, ùî ëåëåêà, ÿê ïîñëàíåöü áîã³â, ïðèíîñèòü ç íåáà íîâå æèòòÿ íà ïîëÿ ï³ñëÿ äîâãî¿ çèìîâî¿ íî÷³. Àíàëîã³÷í³ óÿâëåííÿ áóëè é ó ñëîâ’ÿí — ïòàõè ïðèíîñÿòü ç âèð³þ âåñíó, à ðàçîì ç íåþ ó ïîäîá³ ïòàõ³â ïðèë³òàþòü äóø³ íîâîíàðîäæåíèõ ³ ïðåäê³â, îñòàíí³ — äëÿ çàõèñòó âðîæàþ. Çãàäàéìî òàêîæ äàâí³ óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî íåáî çàïë³äíþº çåìëþ. Òàê, íà Ðóñ³ ââàæàëîñÿ, ùî Ïåðóí ï³ä ÷àñ ïåðøî¿ ãðîçè ïðîáóäæóº çåìëþ äî æèòòÿ ³ çàïë³äíþº ¿¿. Á³ëèé ëåëåêà ó ãåðìàíö³â áóâ ñâÿùåííèì ïòàõîì áîãà ãðîìó Äîíàðà (ñêàíäèíàâñüêà íàçâà — Òîð), ñèìâîëîì áîæåñòâåííîãî áëàãîñëîâåííÿ. À Äîíàð áóâ îêð³ì òîãî áîãîì ðîäþ÷îñò³ ³ âðîæàþ, òàê ùî ëåëåêà ìàâ óñ³ “ïîâíîâàæåííÿ” ïåðåíîñèòè íîâå æèòòÿ. Ïî âñ³é ªâðîï³, òà é çà ¿¿ ìåæàìè, ó Òóðå÷÷èí³, íàïðèêëàä, ïîøèðåí³ óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî ãí³çäî ëåëåêè çàõèùຠâ³ä óäàðó áëèñêàâêè é ïîæåæ³. Á³ëèé ëåëåêà ó áàãàòüîõ íàðîä³â ââàæàâñÿ ïòàõîì áîãà ãðîìó, òîìó òàêèé çâ’ÿçîê íå äèâíèé — íå ìîæå æ òîé âðàçèòè ñâîãî ïîñëàíöÿ. Íà Âîëèí³ íàâ³òü ðàäÿòü ó ãðîçó õâàòèñÿ ï³ä äåðåâîì ç ëåëå÷èì ãí³çäîì. Ùîïðàâäà, íåìà ïðàâèë áåç âèíÿòê³â. Ó äåÿêèõ ì³ñöåâîñòÿõ Ìåêëåíáóðãà (Ñõ³äíà ͳìå÷÷èíà) ââàæàºòüñÿ, ùî, íàâïàêè, ãí³çäî á³ëîãî ëåëåêè “ïðèòÿãóº” áëèñêàâêó. Çà óÿâëåííÿìè æèòåë³â ñåðåäíüîâ³÷íî¿ ªâðî132

×àð³âíèé ïòàõ ïè, ÷îðíîãóçè ìîãëè ðÿòóâàòè â³ä ïîæåæ³ ³ íå ëèøå ìàã³÷íèì øëÿõîì: ïðè ïîÿâ³ ïîëóì’ÿ âîíè ïðèíîñèëè â äçüîáàõ âîäó ³ ïîëèâàëè ãí³çäî é äàõ. Ââàæàëîñÿ òàêîæ, ùî ëåëåêè ìîæóòü ³ ïåðåíîñèòè ïòàøåíÿò ó áåçïå÷íå ì³ñöå. Ö³êàâî, ùî âèá³ð ì³ñöü äëÿ ïîáóäîâè ãí³çäà á³ëèì ëåëåêîþ ì³ã ùå á³ëüøå ïîñèëþâàòè “ñâÿùåííèé òðåïåò” ïåðåä íèì. Ó ñëîâ’ÿí áóâ øèðîêî ðîçïîâñþäæåíèé îáåð³ã â³ä áëèñêàâêè — òàê çâàíèé “ãðîìîâèé çíàê”. Öå êðóã ç 6 ðàä³óñàìè àáî øåñòèïåëþñòêîâà ðîçåòêà. Íà ï³âíî÷³ éîãî âèð³çàëè íà äîøêàõ ï³ä äàõàìè õàò.  Óêðà¿í³ æ ôóíêö³þ “ãðîìîâ³äâîäó” âèêîíóâàëî ñòàðå êîëåñî ç âîçà íà ñîëîì’ÿí³é ñòð³ñ³. Ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî, ùî ñàìå ö³ êîëåñà é áóëî îáëþáîâàí³ ïòàõàìè. Óêð³ïëþâàòè ¿õ ñïåö³àëüíî äëÿ ëåëåê ïî÷àëè âæå ï³çí³øå.  ²ñïàí³¿, äå ëåëåêè ÷àñòî ãí³çäÿòüñÿ íà äàõàõ ñîáîð³â ³ äçâ³íèöÿõ, ââàæàëîñÿ, ùî âîíè ñïåö³àëüíî îáèðàþòü ñâÿò³ ì³ñöÿ. Ïîä³áí³ ïî÷óòòÿ âèíèêàëè â ëþäåé ³ â Ñåðåäí³é À糿 òà íà Áëèçüêîìó Ñõîä³, äå ö³ ïòàõè îõî÷å ñåëÿòüñÿ íà ì³íàðåòàõ ìå÷åòåé. ßêùî ïðî òå, ÿê íàø³ ïðåäêè ïî÷àëè ïðèâàáëþâàòè ëåëåê íà ãí³çäóâàííÿ, ìè ìîæåìî ëèøå çäîãàäóâàòèñÿ, òî íà ïèòàííÿ, äëÿ ÷îãî âîíè öå ðîáèëè, ìîæíà â³äïîâ³ñòè á³ëüø ïåâíî. Ñïî÷àòêó öå áåç ñóìí³âó áóâ îäèí ç åëåìåíò³â àãðàðíî¿ ìà㳿, ïîä³áíî äî çàêëèêàííÿ âåñíè, îáðÿäîâîãî ïå÷èâà ³ ò.ï. Ëîã³êà òóò ö³ëêîì çðîçóì³ëà: ÿêùî ïðèñóòí³ñòü ëåëåê ïðèíîñèòü òàêå áëàãî, òðåáà éîãî çàáåçïå÷èòè, “íå ÷åêàþ÷è ìèëîñò³ â³ä ïðèðîäè”.  îäíîìó ç íàñåëåíèõ ïóíêò³â Ñõ³äíî¿ Ïðóññ³¿, ùîá ñïîíóêàòè ÷îðíîãóç³â çàñåëèòè ãí³çäî, äî íüîãî íàâ³òü êëàëè øìàòî÷îê ñð³áëà. Ôîðìà ïåðøèõ øòó÷íèõ ãí³çä³âåëü òàêîæ áàãàòî ïðî ùî ãîâîðèòü, àäæå êîëåñî — îäèí ³ç íàéäàâí³øèõ ñèìâîë³â Ñîíöÿ. Òóò íå çàéâèì áóäå ùå ðàç çãàäàòè, ùî ó â³ðìåí äâà ëåëåêè óîñîáëþâàëè ñîíöå. Ö³êàâ³ ïîâ³ð’ÿ ïðî ëåëåê º â ͳìå÷÷èí³. Ââàæàëîñÿ, ùî êîëè ä³â÷èíà âïåðøå ïîáà÷èòü âåñíîþ ëåëåêó, ÿêèé ëåòèòü, — ñòàíå âæå â öüîìó ðîö³ íàðå÷åíîþ, ñòîÿ÷îãî — êóìîþ, ÿêùî æ â³í òð³ùèòü äçüîáîì, çíà÷èòü æ³íêè ïåðåá’þòü íà êóõí³ ÷èìàëî ïîñóäó. Ïåðåëåòèòü ÷îðíîãóç ÷åðåç áóäèíîê ç íîâîíàðîäæåíèì — áóäå ÷åðåç ð³ê çíîâó çá³ëüøåííÿ ñ³ì’¿. Ñåëÿíè â³ðèëè, ùî êîëè âçèìêó ó ãîñïîäàðÿ ñàäèáè ïîìðå äðóæèíà, òî íàâåñí³ ëåëåêà â ãí³çäî äî íèõ óæå íå ïîâåðíåòüñÿ. Ââàæàëîñÿ, ùî ö³ âåëèê³ ïòàõè íåñóòü íà ñâî¿õ ñïèíàõ ï³ä ÷àñ ïåðåëüîòó äð³áíèõ ïåðíàòèõ â Àôðèêó. Âîñåíè ïåðåä â³äëüîòîì âîæàêè âëàøòîâóþòü 133

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

“ëåëå÷³ ñóäè” ³ âáèâàþòü àáî âèãàíÿþòü ñòàðèõ òà ñëàáêèõ ïòàõ³â, ÿê³ íå çìîæóòü âèòðèìàòè äàëåêó ìàíäð³âêó. À æèòåë³ Øâà᳿ ââàæàëè, ùî ÿêáè ÷îðíîãóç áóâ çäàòíèé ãîâîðèòè, çì³ã áè âèêàçàòè íåìàëî ëþäñüêèõ òàºìíèöü, îñê³ëüêè ç âèñîòè ñâîãî ãí³çäà â³í âñå íàâêîëî áà÷èòü ³ âñå ÷óº. Àëå ³íêîëè ëåëåêà õî÷å ïðî ùîñü ïîïåðåäèòè ³ òð³ùèòü äçüîáîì.  îäíîìó ç ì³ñòå÷îê ó Áàäåí-Âþðòåìáåðç³ çáåð³ãñÿ ç äàâí³õ ÷àñ³â ö³êàâèé çâè÷àé. Ó “ëåëå÷èé äåíü” õîäèòü ïî âóëèöÿõ ÷îëîâ³ê ó âèñîêîìó ÷îðíîìó öèë³íäð³ ç ìóëÿæåì äâîõ ÷îðíîãóç³â íà íüîìó ³ çáèðຠëàñîù³ äëÿ þðáè ä³òëàõ³â, ùî éäå ñë³äîì. Çàëèøèâ ñë³äè ïòàõ ³ â ìîâ³. Íàïðèêëàä, â îäíîìó ç ä³àëåêò³â Íèæíüî¿ Ñàêñîí³¿ îñòàíí³é âåñíÿíèé ñí³ã íàçèâàþòü ëåëå÷èì ñí³ãîì. Ïîä³áíî äî öüîãî â Òóðå÷÷èí³ áóðþ â ê³íö³ áåðåçíÿ òàêîæ íàçèâàþòü “ëåëå÷îþ”. Ó ì³ôîëî㳿 áàãàòüîõ íàðîä³â á³ëèé ëåëåêà ââàæàâñÿ ïîâ’ÿçàíèì ç³ ñòèõ³ÿìè âîãíþ òà âîäè. ßê â³äëóííÿ öüîãî ä³éøëè äî íàñ ÷èñëåíí³ ïîâ³ð’ÿ, íàïðèêëàä, ïðî ñïàëåíó â ïîìñòó õàòó, à òàêîæ ïðèìîâëÿííÿ. Íà Ïîë³ññ³ çâåðòàþòüñÿ äî ëåëåêè: “²âàíå, ²âàíå, äàé ëþëüêó çàêóðèòè”, àáî “áóçüêó, âèêðåøè âîãíþ”. Ñïðèÿòè óÿâëåííÿì ïðî çâ’ÿçîê ëåëåê ³ç âîãíåì ìîãëî ³ òå, ùî ö³ ïòàõè îõî÷å â³äâ³äóþòü çãàðèùà, äå ëåãøå çáèðàòè êîìàõ. ̳ôîëîã³÷íèé çâ’ÿçîê ³ç âîäîþ òàêîæ ìîæå ïîÿñíþâàòèñÿ îñîáëèâîñòÿìè á³îëî㳿 ÷îðíîãóçà, àäæå â³í æèâå ³ ãîäóºòüñÿ ïîáëèçó âîäîéì. Ïîëÿêè â³ðèëè, ùî ëåëåêà ðîçãàíÿº õìàðè ç ãðàäîì, êîëè êðóæëÿº â ï³äíåáåññ³, à éîãî êëåê³ò â³ùóº áóðþ ç³ çëèâîþ. ª ïîëüñüêà ëåãåíäà ïðî òå, ÿê â³í äàâ ëþäèí³ ÷åðâîíó õóñòèíêó, ùî âãàìîâóâàëà áóðþ íà ìîð³. Ö³êàâ³ ïîâ³ð’ÿ ïðî ïàíóâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè íàä ñòèõ³ºþ âîäè ³ çäàòí³ñòþ î÷èùàòè â³ä óñ³ëÿêî¿ íå÷èñò³ íàâîäÿòü ñåðáñüê³ åòíîãðàôè. Íà Êîñîâîìó Ïîë³ ââàæàºòüñÿ, ùî òîé, õòî âïåðøå öüîãî ðîêó ïîáà÷èòü ÷îðíîãóçà, ïîâèíåí çàâìåðòè íà ì³ñö³, à ïîò³ì âçÿòè ç-ï³ä ñâ ïðàâî¿ íîãè òðîõè çåìë³ ³ âêèíóòè ¿¿ ó â³äðî ç âîäîþ. Ö³ºþ âîäîþ ñë³ä îêðîïèòè ñåáå ³ ñâ³é áóäèíîê, òîä³ íå áóäå áë³õ òà ³íøèõ ïàðàçèò³â. Ó Çàõ³äíîìó Ñóäàí³ øèðîêî ðîçïîâñþäæåíå ïîâ³ð’ÿ ïðî òå, ùî ëåëåêà, êîòðîãî ïîðàíèëè ñòð³ëîþ, çàáèðຠ¿¿ ç ñîáîþ ó íåáî. Êîëè æ ìèñëèâåöü ïðîõîäèòü ìèìî öüîãî ì³ñöÿ, ñòð³ëà ïàäຠíà íüîãî íàçàä ³ çàâäຠñìåðòåëüíî¿ ðàíè. Áåçë³÷ ïîâ³ð’¿â ³ ïðèêìåò ïîâ’ÿçóº á³ëîãî ëåëåêó ç ïîãîäîþ. Ó áîëãàð ³ ñåðá³â â³í ïðîâ³ùຠäîù. Ö³êàâå ïîâ³ð’ÿ º â ͳìå÷134

×àð³âíèé ïòàõ ÷èí³ ³ Øâåéöàð³¿: ÿêùî âåñíîþ ëåëåêà ïðèëåòèòü ÷èñòèì, ñë³ä î÷³êóâàòè ñóõå é òåïëå ë³òî (äîù³ îáìèëè éîãî ïî äîðîç³), êîëè æ áðóäíèì – âîíî áóäå õîëîäíèì ³ ìîêðèì, áî äîù³ ïòàõ ïðèí³ñ ³ç ñîáîþ. Ñåëÿíè Áðàóíøâåéãó (ͳìå÷÷èíà) çíàëè: ÿêùî â áåðåçí³ ÷îðíîãóç ñòàðàííî êëåêî÷å äçüîáîì, çíà÷èòü âåñíà áóäå òåïëîþ, à ë³òî ñóõèì ³ æàðêèì. Íà çàõîä³ Í³ìå÷÷èíè ââàæàëîñÿ, ùî ï³çí³é ïðèë³ò ëåëåê, òà ùå áðóäíèõ, â³ùóº ïîãàíèé ð³ê. Çà ïîâåä³íêîþ áóçüê³â ìîæíà áóëî ä³çíàòèñÿ ³ ïðî íåãîäó, ùî íàáëèæàëàñÿ — âîíè ñòîÿòü íà îáîõ íîãàõ ó ãí³çä³, íàñòîâáóð÷óþòü ï³ð’ÿ, õîâàþòü äçüîá ï³ä êðèëî àáî â îïåðåííÿ ãðóäåé. Ïðèéäå âîíà ç òîãî áîêó, êóäè ïòàõ íàõèëÿº ãîëîâó. Ðàíí³é â³äë³ò ëåëåê â³ùóâàâ ðàííþ çèìó ³ íàâïàêè.  Óêðà¿í³ òàêîæ º áàãàòî ïðèêìåò ïðî ïîãîäó, ïîâ’ÿçàíèõ ³ç á³ëèì ëåëåêîþ. ³í ïðèíîñèòü òåïëî ³ çàáèðຠéîãî íàçàä ó âèð³é. Ðàíî ïðèëåò³â — áóäå òåïëå ë³òî. Ëåëåêà ïî÷èíຠíåïîêî¿òèñÿ — íà ïîãàíó ïîãîäó. Àêòèâíî òð³ùèòü óâå÷åð³ äçüîáîì — çàâòðà áóäå ñîíÿ÷íèé äåíü. Ñòî¿òü íà îäí³é íîç³ — çíà÷èòü òðåáà ÷åêàòè ïîõîëîäàííÿ. ßêùî íå â³äë³òຠäàëåêî â³ä ãí³çäà, à òðèìàºòüñÿ ïîáëèçó, — íà íåãîäó. Êîëè ïòàõ ïîãîæîãî äíÿ òðèìàºòüñÿ ñóõîãî ì³ñöÿ, òî é íàñòóïíèé áóäå ñîíÿ÷íèì. Ïåðåä òèì, ÿê çä³éìåòüñÿ â³òåð, ëåëåêè äîâãî êðóæëÿþòü á³ëÿ ñâî¿õ ãí³çä. ª é çåìëåðîáñüê³ ïðèêìåòè, ïîâ’ÿçàí³ ç áóçüêàìè. Íàïðèêëàä: çàêëîïîòàëè ëåëåêè â ãí³çä³ — ÷àñ ñàäèòè öèáóëþ. Àëå òàêèì â³äíîøåííÿ áóëî íå çàâæäè ³ íå ñêð³çü. Äàâí³ ³çðà¿ëüòÿíè ââàæàëè á³ëîãî ëåëåêó íå÷èñòèì (íå êîøåðíèì) ïòàõîì, î÷åâèäíî ÷åðåç òå, ùî â³í õîäèòü ïî áîëîòàõ ³ ¿ñòü óñ³ëÿêó íå÷èñòü. Å. Øþö çàäàâñÿ ïèòàííÿì: ÷îìó íà ºãèïåòñüêèõ ôðåñêàõ ³ áàðåëüºôàõ, äå çóñòð³÷àºòüñÿ áàãàòî ð³çíèõ òâàðèí, íåìà æîäíîãî çîáðàæåííÿ, íà ÿêîìó ìîæíà áóëî á ³ç äîñòîâ³ðí³ñòþ âï³çíàòè á³ëîãî ëåëåêó. Ç äîâãîíîãèõ ïòàõ³â ÷àñò³øå âñüîãî òðàïëÿþòüñÿ ñ³ðèé ³ ñòåïîâèé æóðàâë³. Ïåðøèé ³ç íèõ áóâ, î÷åâèäíî, âçàãàë³ íàïîëîâèíó îäîìàøíåíèì. ªãèïåòñüê³ õóäîæíèêè íå ìîãëè íå çíàòè ëåëåêó, àäæå â³í ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³ çóñòð³÷àºòüñÿ ï³ä ÷àñ âåñíÿíîãî ³ îñ³ííüîãî ïåðåëüîò³â ó äîëèí³ Í³ëó.  ÷îìó æ ñïðàâà? Ó÷åíèìè âñòàíîâëåíî, ùî çîáðàæåííÿ òâàðèí íà ãðîáíèöÿõ íå º âèïàäêîâèìè: öå òå, ùî ïîòð³áíî äóø³ ïîìåðëîãî ó çàãðîáíîìó öàðñòâ³, â òîìó ÷èñë³ äëÿ ¿æ³ ³ æåðòâîïðèíîøåíü. Ó æåðòâó æ ïðèíîñèëè ò³ëüêè òèõ òâàðèí, íà ÿêèõ ïîëþâàëè. Å. Øþö âèñëîâèâ ïðèïóùåííÿ, ùî á³ëèé ëåëåêà â ªãèïò³ ç ÿêèõîñü ïðè÷èí çíàõîäèâñÿ ï³ä çàáîðî135

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

íîþ — òàáó. Ìîæëèâî òàêîæ, ùî éîãî íå âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ ïîëþâàííÿ ÷åðåç íåñìà÷íå, ç òî÷êè çîðó ºãèïòÿí, ì’ÿñî. Çàêîíîì³ðíå ïèòàííÿ: ç ÷èì ñàìå ïîâ’ÿçàíå îáîæíþâàííÿ á³ëîãî ëåëåêè ó ð³çíèõ íàðîä³â? Îñíîâà ö³º¿ ïîøàíè ìຠñêîð³øå çà âñå êîìïëåêñíèé õàðàêòåð. Àíàë³ç ðåë³ã³éíî-ì³ôîëîã³÷íèõ óÿâëåíü äîçâîëÿº çðîáèòè ðÿä ö³êàâèõ âèñíîâê³â. Ïåðø çà âñå, ïîì³òíà ¿õ ñõîæ³ñòü ó áàãàòüîõ ºâðîïåéñüêèõ íàðîä³â. Ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî, ùî âîíè ìàþòü ñï³ëüíå ïîõîäæåííÿ äëÿ âñ³õ ³íäîºâðîïåéö³â ³ ñÿãàþòü ñâî¿ìè êîðåíÿìè ó ÷àñè ïðà³íäîºâðîïåéñüêî¿ ìîâíî¿ ñï³ëüíîòè.  ªâðîï³ âèñõ³äíîþ ôîðìîþ êóëüòó á³ëîãî ëåëåêè áóâ òîòåì³çì (òîòåì — ì³ô³÷íèé ïåðøîïðåäîê ðîäó). Öå íàéá³ëüø äàâíÿ ïðè÷èíà éîãî øàíóâàííÿ, ÿêà òÿãíåòüñÿ äàëåêî ç êàì’ÿíîãî â³êó. Ó íàðîäíèõ â³ðóâàííÿõ ³ ôîëüêëîð³ ïðîñòåæóþòüñÿ ÷èñëåíí³ â³äëóííÿ òîòåì³çìó. Âåëüìè ïîøèðåí³ óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî â³äë³òàþ÷è íà çèìó â äàëåê³ êðà¿ ëåëåêè ïåðåòâîðþþòüñÿ òàì ó ëþäåé, ùî âîíè ðîçóì³þòü ëþäñüêó ìîâó, ùî ëåëåêà — îáåðíåíà ó ïòàõà çà ãð³õè àáî æ çà÷àêëîâàíà ëþäèíà ³ ò.ï. Çà â³ðóâàííÿìè äàâí³õ ãåðìàíö³â, âîñåíè ÷îðíîãóçè ïîâåðòàþòüñÿ ó ñâ³òëå öàðñòâî áîãèí³ Õîëüäè ó êðà¿í³ åëüô³â, äå çíîâó ïðèéìàþòü ëþäñüêó ïîäîáó. Ôðàíöóçè â³ðèëè, ùî áàòüê³âùèíîþ öèõ ïòàõ³â º ãîðà Ñèíàé, äå ç íèõ çí³ìàþòüñÿ ÷àðè, ³ âîíè æèâóòü ó âèãëÿä³ ëþäåé. Ó ºâðîïåéñüêèõ êðà¿íàõ º ñèëà ñèëåííà ëåãåíä ³ êàçîê ïðî îáåðíåíèõ ó ëåëåê ëþäåé, ïðî ñï³ëêóâàííÿ ïòàõ³â ç ëþäüìè, âçàºìîäîïîìîãó ³ ò.ä. Íå äèâíî, ùî â ñåðåäíüîâ³÷í³é ªâðîï³ çà øêîäó, çàïîä³ÿíó ëåëåêàì, êàðàëè ìàéæå òàê æå ñóâîðî, ÿê ³ çà çëî÷èíè ïðîòè ëþäèíè. Ó áþäæåòàõ äåÿêèõ ì³ñò âèä³ëÿëèñÿ ñïåö³àëüí³ êîøòè äëÿ äîïîìîãè öèì ïòàõàì — ðåìîíòó é çàõèñòó ãí³çä, ï³äãîä³âë³ òîùî. ª ïîâ³ð’ÿ, ùî ëåëåêè îäíîãî ³ç ïòàøåíÿò ïðèíîñÿòü ó æåðòâó Áîãó. Öå, ç îäíîãî áîêó, ñïðîáà ïîÿñíèòè ÿâèùå, ÿêå ñïîñòåð³ãàºòüñÿ â ïðèðîä³, — çíèùåííÿ áàòüêàìè ÷àñòèíè ïîòîìñòâà, ç ³íøîãî — çíîâó æ òàêè çáëèæåííÿ ëåëåê ³ç ëþäüìè. Çâè÷àé ïðèíîñèòè â æåðòâó ä³òåé íå áóâ ð³äê³ñòþ ó ñòàðîäàâí³õ êóëüòàõ. Çóñòð³÷àºòüñÿ é çâè÷àé äàâàòè ëåëåêàì ëþäñüê³ ³ìåíà. Öå â³äì³÷åíî, íàïðèêëàä, ó ñëîâ’ÿí, à òàêîæ ϳâí³÷íî-Çàõ³äí³é Àôðèö³. Î÷åâèäíî ç òîòåì³ñòè÷íèõ óÿâëåíü áåðå ïî÷àòîê ³ çãàäàíå ðàí³øå ïîâ³ð’ÿ, ùî ìîëîä³ ÷îðíîãóçè ëþáëÿòü ñâî¿õ áàòüê³â ³ çâîðóøëèâî òóðáóþòüñÿ ïðî íèõ. Òóò ìè òàêîæ áà÷èìî çáëèæåííÿ ç ëþäèíîþ — äàâí³é êóëüò ïðåäê³â. Ó Øâà᳿ (ͳìå÷÷è136

×àð³âíèé ïòàõ íà) ââàæàºòüñÿ, ùî á³ëèé ëåëåêà ìຠçðàçêîâå ñ³ìåéíå æèòòÿ ³ ñåðäå÷íî ëþáèòü ñâî¿õ ä³òåé. ϳä ÷àñ ïåðåëüîò³â ö³ ïòàõè òàêîæ â³ääàþòü ïåðåâàãó òðèìàòèñÿ ïàðàìè. ßêùî æ ëåëåêà, ùî ïðèëåò³â íàâåñí³, çíîâó çíèêàº, öå çíà÷èòü, ùî â³í ïîâèíåí â³äøóêàòè ñâîþ ïîäðóãó. Âñå öå ñêîð³øå âñüîãî òàêîæ çàëèøêè äàâí³õ òîòåì³ñòè÷íèõ óÿâëåíü. Ïðèíàéìí³ íà ðåàëüíèõ ñïîñòåðåæåííÿõ ó ïðèðîä³ ö³ ïîâ³ð’ÿ ãðóíòóâàòèñÿ íå ìîæóòü. ßê óæå ãîâîðèëîñÿ, ñ³ìåéíå æèòòÿ ÷îðíîãóç³â ³ â³äíîøåííÿ ¿õ äî ïòàøåíÿò äàëåê³ â³ä ëþäñüêèõ óÿâëåíü ïðî ³äåàë. Äåÿê³ â÷åí³ ââàæàþòü, ùî á³ëèé ëåëåêà áóâ òîòåìîì ó ïåëàñã³â – äîãðåöüêîãî íàñåëåííÿ Ãðåö³¿. Ñòðàáîí íàçèâຠ¿õ ïåëàðãàìè. “Ïåëàðãîñ” — ãðåöüêà íàçâà á³ëîãî ëåëåêè, çâ³äñè âèñíîâîê ïðî òå, ùî â³í ì³ã áóòè òîòåìîì öüîãî íàðîäó. Ó ìóñóëüìàíñüêèõ íàðîä³â âåëèêèé âïëèâ íà â³äíîøåííÿ äî á³ëîãî ëåëåêè ñïðàâèëè äàâí³ àí³ì³ñòè÷í³ â³ðóâàííÿ. Ïî âñüîìó ñâ³òîâ³ áóëè øèðîêî ðîçïîâñþäæåí³ óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî ï³ñëÿ ñìåðò³ äóøà ëþäèíè ïåðåòâîðþºòüñÿ ó ïòàõà. Ó ïåðñèäñüê³é ìîâ³ íàâ³òü äóøó ³ ïòàõà íàçèâàëè îäíèì ³ òèì æå ñëîâîì. Ó áàãàòüîõ òþðêîìîâíèõ íàðîä³â êàæóòü “â³äëåò³â” çàì³ñòü “ïîìåð”. Êóëüò ëåëåêè-ïàëîìíèêà ìຠäâà ñòàðîäàâí³õ êîðåí³ — àí³ì³çì ³ òîòåì³çì. ²ç ïåðåæèòêàìè òîòåì³ñòè÷íèõ óÿâëåíü ïîâ’ÿçàíèé ³íøèé âàð³àíò ïîâ³ð’ÿ, ïîøèðåíèé ó Çàõ³äí³é Àíàòî볿, – ó ëåëåê ïåðåòâîðþþòüñÿ æèòåë³ äàëåêî¿ êðà¿íè, ùîá â³äâ³äàòè Ìåêêó. Ó ªâðîï³ çíà÷íèé âïëèâ íà âèíèêíåííÿ êóëüòó á³ëîãî ëåëåêè ìàëè óÿâëåííÿ ïðî íüîãî ÿê ïðî â³ñíèêà âåñíè ³ ïîñëàíöÿ áîã³â. Ç öèì ïîâ’ÿçàíî áàãàòî òðàäèö³é, ïîâ³ð’¿â ³ ëåãåíä. Ïðèõ³ä âåñíè, çâè÷àéíî, ðàä³ñíèé äëÿ âñ³õ, àëå â íàéá³ëüø³é ì³ð³ â³í âàæëèâèé äëÿ çåìëåðîáà. Âñå-òàêè ìèñëèâåöü, ðèáàëêà òà é ñêîòàð ìàþòü ìîæëèâ³ñòü çäîáóâàòè ¿æó ³ â ³íø³ ïîðè ðîêó. Òîìó ìîæíà ïðèïóñòèòè, ùî êîìïëåêñ â³ðóâàíü, ïîâ’ÿçàíèé ³ç ïðèëüîòîì ëåëåê, ñôîðìóâàâñÿ ëèøå ï³ñëÿ ïîÿâè çåìëåðîáñòâà. ³ä³ãðàëè ñâîþ ðîëü ³ îñîáëèâîñò³ æèâëåííÿ. Á³ëèé ëåëåêà ó áàãàòüîõ íàðîä³â óâàæàºòüñÿ çàõèñíèêîì ïîë³â òà é óçàãàë³ ðÿò³âíèêîì â³ä óñ³ëÿêî¿ íàïàñò³. Îñîáëèâî âàæëèâèì äëÿ ëþäåé áóëî çíèùåííÿ ñàðàíè. Æèâëåííÿ ÷îðíîãóçà ñïðèÿëî òàêîæ ïîøèðåííþ ïîâ³ð’ÿ ïðî òå, ùî â³í ïðèíîñèòü ä³òåé. Çäîáè÷ ïòàõ ÷àñòî ëîâèòü ó âîä³, òîìó â ìåòàô³çè÷íîìó çíà÷åíí³ ââàæàëîñÿ, ùî â³í êîíòàêòóº ç “âîäàìè òâîð³ííÿ”, ç ÿêèõ ³ ïîõîäèòü óñå æèâå. 137

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Íà ñòàðîãðåöüêèõ ãåìàõ ÷àñòî çîáðàæóâàëè ñöåíè áèòâè ëåëåê ç³ çì³ÿìè. ×îðíîãóç ìîæå 璿ñòè ãàäþêó ÷è âóæà àáî æ ïðèíåñòè ¿õ ïòàøåíÿòàì äî ãí³çäà, àëå öå áóâຠíå íàñò³ëüêè ÷àñòî, ùîá ïðèäàâàòè òàêå ³ñòîòíå çíà÷åííÿ. Òàêèé ñþæåò – òàêîæ àëåãîð³ÿ. Öå âñå òîé æå ìîòèâ çàõèñòó, ïðè÷îìó íå ïðîñòî â³ä íåáåçïå÷íèõ äëÿ ëþäèíè “òâàðþê”. Ñèìâîë³êà òóò á³ëüø ãëîáàëüíà. Çà Î.Ô. Ëîñºâèì, ç쳺âèäí³ñòü ì³ôîëîã³÷íîãî ïåðñîíàæà çàâæäè âêàçóº íà áëèçüê³ñòü äî çåìë³ òà êîðèñòóâàííÿ ¿¿ ñèëàìè. Çì³ÿ ÷àñòî óîñîáëþº ñòèõ³éíó ìîãóòí³ñòü çåìë³, ñèëè ïðèðîäè, âîðîæ³ ëþäèí³. Òóò ìè áà÷èìî àíàëîã³þ ç âåëüìè ïîøèðåíèìè ó ðåë³ã³¿ é ì³ôàõ “ç쳺áîð÷èìè” ñþæåòàìè. Ïðîñòî íåáåñí³ ñèëè óîñîáëþº íå Ñâÿòèé Ãåîðã³é, à ïòàõ. Íå ìîæíà íå áðàòè äî óâàãè é îñîáëèâîñò³ çàáàðâëåííÿ ÷îðíîãóçà. Á³ëèé êîë³ð íàëåæèòü ó áàãàòüîõ íàðîä³â äî øàíîâàíèõ, “÷èñòèõ”. Çãàäàéìî õî÷à á á³ëå âáðàííÿ íàðå÷åíî¿, á³ëèõ ñâÿùåííèõ òâàðèí — áèê³â, ñëîí³â, òèãð³â, ñîêîë³â, á³ëîãî ãîëóáà ìèðó (à çîâñ³ì íå ñèçàðÿ!), Á³ëîáîãà â ïðîòèëåæí³ñòü ×îðíîáîãó ³ ò.ä. Ó áàëòñüêîãî íàðîäó ïðóññ³â á³ëèé ê³íü áóâ ñèìâîëîì áîãà Ïåðêóíñà (àíàëîã ñëîâ’ÿíñüêîãî Ïåðóíà). Éîãî ìîãëè âèêîðèñòîâóâàòè äëÿ ïî¿çäîê ò³ëüêè âèù³ æåðö³. Ó ìîíãîëîìîâíèõ íàðîä³â á³ëèé êîë³ð — êîë³ð ìîëîêà — âçàãàë³ ââàæàºòüñÿ ñâÿùåííèì. Ó ðèìñüêèõ àâãóð³â, ÿê³ çà ïîëüîòîì ïòàõ³â âèçíà÷àëè âîëþ áîã³â ³ çíàêè äîë³, “áëàãîðîäíà” á³ëà ÷àïëÿ, ùî ïðîëåò³ëà íà ï³âäåíü àáî ï³âí³÷, áóëà äîáðèì çíàìåííÿì. Öå îçíà÷àëî, ùî âñ³ íåáåçïåêè òà ñòðàõè ìèíóëè. Ïðî âàæëèâå çíà÷åííÿ êîëüîðó ãîâîðèòü ³ òå, ùî ÷îðíèé ëåëåêà ó â³ðóâàííÿõ ÷àñòî âèñòóïຠàíòèïîäîì ñâîãî ðîäè÷à. Ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ éîãî ââàæàëè ïòàõîì ïîòîéá³÷íîãî ñâ³òó é îñòåð³ãàëèñÿ. Íàðåøò³, ùå îäèí âàæëèâèé ôàêòîð — òå, ùî á³ëèé ëåëåêà æèâå ïîðÿä ç ëþäèíîþ. Öå íå ìîãëî áóòè ïðè÷èíîþ îáîæíþâàííÿ, àëå ñïðèÿëî çàêð³ïëåííþ é ïîñèëåííþ øàíóâàííÿ ïòàõà. Íà ïðèêëàä³ á³ëîãî ëåëåêè ìîæíà ïðîñòåæèòè, ÿê øâèäêî ïîøèðþþòüñÿ ïîâ’ÿçàí³ ç ïòàõàìè òðàäèö³¿ ³ ïîâ³ð’ÿ. Âæå ãîâîðèëîñÿ, ùî ï³âí³÷íà ÷àñòèíà Ïðèáàëòèêè áóëà çàñåëåíà çîâñ³ì íåäàâíî. ϳâí³÷íî¿ ìåæ³ Ëàò⳿ ÷îðíîãóç äîñÿã ëèøå ó äðóã³é ïîëîâèí³ XIX ñòîë³òòÿ. Òîä³ æ â³í ç’ÿâèâñÿ â Åñòîí³¿ ³ ñóñ³äí³õ ãóáåðí³ÿõ Ðîñ³¿. Ñë³äîì çà ïòàõîì ïðèéøëè ³ íîâ³ òðàäèö³¿. Íàðîäíà ëàòèñüêà ìóäð³ñòü ó÷èòü: ÿêùî ï³äíÿòè ãí³çä³âëþ äëÿ á³ëîãî ëåëåêè íà äåðåâî âñ³ºþ ñ³ì’ºþ, äðóæíî äîïîìàãàþ÷è îäíå îäíîìó, ëåëåêè íà ñàäèá³ îáîâ’ÿçêîâî ïîñåëÿòüñÿ.  Åñòîí³¿ º 138

×àð³âíèé ïòàõ ñõîæèé çâè÷àé: ìîëîäÿòà ïðèëàøòîâóþòü íà äàõó êîëåñî â³ä âîçà. ßêùî ëåëåêè éîãî âïîäîáàþòü ³ çìîñòÿòü ãí³çäî, çíà÷èòü øëþá áóäå ùàñëèâèì. Ó íàðîäíèõ êàçêàõ òà ëåãåíäàõ á³ëèé ëåëåêà çàâæäè âèñòóïຠÿê ïîçèòèâíèé ãåðîé, ùî äîïîìàãຠëþäÿì ó ñêðóòíîìó ñòàíîâèù³, ïðèíîñèòü ùàñòÿ, óäà÷ó, áàãàòñòâî. ... Äàâíî öå áóëî. Íàïàëè òàòàðè íà óêðà¿íñüêå ñåëî. Áàãàòüîõ éîãî æèòåë³â óáèëè, ðåøòó ïîâåëè â íåâîëþ. Ò³ëüêè íåìîâëÿò êèíóëè íà çãàðèù³ — íå âèòðèìàþòü âîíè äàëåêî¿ äîðîãè, íåìà ÷îãî ç íèìè âîçèòèñÿ. Ïîáà÷èëè òå ëåëåêè. Ñòàëè êëèêàòè êîçàê³â íà äîïîìîãó. Àëå äàëåêî âîíè ïîñêàêàëè íà áàñêèõ êîíÿõ, íå ÷óþòü. Òîä³ ïòàõè ï³äõîïèëè ä³òåé ó äçüîáè ³ ï³äíåñëèñÿ ç íèìè âèñîêî â íåáî. Äàëåêî ðîçí³ññÿ äèòÿ÷èé ïëà÷, ³ ïî÷óëè éîãî êîçàêè. Êèíóëèñÿ âîíè ðÿòóâàòè ñ³ì’¿. Äîãíàëè îðäó ³ â³äáèëè ñâî¿õ äðóæèí òà ä³òåé. Ç òîãî ÷àñó ëåëåê â Óêðà¿í³ ëþáëÿòü ³ ïîâàæàþòü. ²íøà ëåãåíäà ðîçïîâ³äàº, ÷îìó â öèõ ïòàõ³â ÷îðí³ êðèëà. Íà ñîëîì’ÿí³é ñòð³ñ³ áóäèíêó, â ÿêîìó æèëà ñ³ì’ÿ ç äâîìà íåìîâëÿòàìè, áóëî ãí³çäî ÷îðíîãóç³â. Îäíîãî ðàçó õàòà çàãîð³ëàñÿ, ÿçèêè ïîëóì’ÿ êîâçíóëè ïî ñòð³ñ³. Çàìåòóøèëèñÿ ëåëåêè, ñòàëè êëèêàòè ãîñïîäàð³â. Àëå âîíè áóëè äàëåêî â ïîë³ ³ íå ìîãëè òîãî ïî÷óòè. Òîä³ ïòàõè êèíóëèñÿ ó â³êíî ³ âèíåñëè ä³òåé. Ç òîãî ÷àñó â íèõ ÷îðí³ ê³íö³ êðèë, ÷åðâîí³ íîãè ³ äçüîá — îáïàëèëè â ïîëó쒿. Ó Ìîëäîâ³ ëåëåêà ñòàâ ñèìâîëîì âèíîãðàäàðñòâà ³ âèíîðîáñòâà. ×àñòî ìîæíà ïîáà÷èòè éîãî çîáðàæåíèì ç ãðîíîì âèíîãðàäó â äçüîá³. Çâ³äêè öå ï³øëî? Îñü ùî ðîçïîâ³äຠìîëäàâñüêà ëåãåíäà. Æîðñòîê³ ÿíè÷àðè îáëîæèëè ôîðòåöþ Ãîðîäåøòè. ßê õîðîáðî íå áèëèñü ¿¿ çàõèñíèêè, àëå ñèëè ¿õ òàíóëè, äî òîãî æ óæå ñê³í÷èëàñü ¿æà, íå áóëî âîäè. Âîðîãè ðàä³ëè, ïåðåä÷óâàþ÷è øâèäêó ïåðåìîãó. Àëå ðàïòîì ìîãóòí³é ïîðèâ â³òðó ïðèìóñèâ ¿õ íàõèëèòè ãîëîâè. ³òåð çä³éíÿëè êðèëà ñîòåíü á³ëèõ ëåëåê, ÿê³ çë³òàëèñü äî ïðèðå÷åíîãî ì³ñòà. Ó äçüîáàõ âîíè íåñëè ãðîíà âèíîãðàäó ç ð³äíî¿ çåìë³. Âî¿íè áóëè âðÿòîâàí³ â³ä ãîëîäó ³ ñïðàãè. Ç íîâèìè ñèëàìè êèíóëèñÿ âîíè íà ÿíè÷àð³â ³ ðîçáèëè ¿õ. Çà ïîä³áíîþ óêðà¿íñüêîþ ëåãåíäîþ, ëåëåêè ïðèíåñëè ãðîíà âèíîãðàäó çàïîðîæöÿì, ùî ñòðàæäàëè ó òàòàðñüê³é â’ÿçíèö³. Äîñèòü ïîøèðåíà ëåãåíäà ïðî ëåëå÷ó â³ðí³ñòü. Êîëè ç ï³äêëàäåíîãî çëîâìèñíèêîì ó ãí³çäî ÷óæîãî ÿéöÿ (ãóñÿ÷îãî, êóðÿ139

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

÷îãî ³ ò.ï.) âèëóïèëîñÿ ïòàøåíÿ, ñàìåöü óáèâ éîãî ³ âèãíà⠓çðàäíèöþ”-ñàìêó. Ó쳺 áóçüêî é â³ääÿ÷èòè çà äîïîìîãó. ª óçáåöüêà êàçêà ïðî ÷àð³âíèé êàâóí. Á³äíèé ñåëÿíèí ï³ä³áðàâ ïîðàíåíîãî ëåëåêó é âèõîäèâ éîãî. Ïòàõ øâèäêî ñòàâ íà êðèëà ³ â íàãîðîäó ïðèí³ñ ñåëÿíèíîâ³ íåâåëèêó êàâóíÿ÷ó íàñ³íèíó. Á³äíÿê ïîñàäèâ ¿¿ íàâåñí³ ³ ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ ïîáà÷èâ íà ñâîºìó ïîë³ âåëåòåíñüêîãî êàâóíà. Êîëè æ éîãî ðîçð³çàëè — çàì³ñòü íàñ³ííÿ ïîñèïàëèñÿ çîëîò³ ìîíåòè. ijçíàâøèñÿ ïðî öå, ñóñ³ä-áàãà÷ ñï³éìàâ ëåëåêó ³ ïåðåáèâ éîìó íîãó, à òîä³ ïîí³ñ äîäîìó ë³êóâàòè. Îäóæàâøè ïòàõ òàêîæ çàëèøèâ íàñ³íèíó, çíîâó ç íå¿ âèð³ñ íåáà÷åíèé êàâóí. Àëå êîëè áàãà÷, ç³áðàâøè ñâî¿õ ðîäè÷³â ³ äðóç³â, ðîçð³çàâ éîãî, çâ³äòè âèëåò³ëè ðîçëþ÷åí³ îñè! Ðèìñüêèé ïèñüìåííèê Åë³àí íàâîäèòü ³ñòîð³þ âðÿòóâàííÿ ëåëåêè, ÿêà ñêîð³øå çà âñå îñíîâàíà íà ðåàëüíèõ ôàêòàõ, ëèøå ê³íö³âêà ¿¿ ïðèêðàøåíà. Ìîëîäèé ïòàõ ï³ä ÷àñ ïåðøîãî ïîëüîòó ïîøêîäèâ íîãó. Ƴíêà ï³ä³áðàëà éîãî é âèõîäèëà. Âîñåíè ïòàõ â³äëåò³â, àëå âåñíîþ çíîâó ïîâåðíóâñÿ äî ñâ áëàãîä³éíèö³. Ïðè÷îìó ó äçüîá³ â³í ïðèí³ñ äîðîãîö³ííèé êàì³íü. Ó ð³çíèõ íàðîä³â º ëåãåíäà ïðî òå, ùî ëåëåêà — ïåðåòâîðåíèé ó ïòàõà ÷îëîâ³ê çà òå, ùî ïîâèïóñêàâ ç ì³øêà ð³çíó íå÷èñòü — æàá, âóæ³â, ãàäþê, ñàðàíó òîùî. Áîã äîðó÷èâ éîìó â³äíåñòè öåé ì³øîê ³ âêèíóòè â ãëèáîêó ð³÷êó, íå çàãëÿäàþ÷è äî íüîãî. ×îëîâ³ê æå íå âòåðï³â ³ ðîçâ’ÿçàâ ì³øîê. Çâ³äòè çðàçó æ òàê ³ ïîðñíóëè éîãî “ìåøêàíö³”. Òåïåð íåñëóõ çìóøåíèé çáèðàòè âñå öå âæå ó ïîäîá³ ïòàõà. ª ö³êàâà ëåãåíäà ïðî òå, ÿê ç’ÿâèâñÿ ÷îðíèé ëåëåêà. Êîëèñü ó ñåë³ æèëè äâîº áðàò³â. Ìåíøèé áóâ ÷åñíèé ³ ïðàöüîâèòèé, à ñòàðøèé — ëèõèé ³ ëåäà÷èé. Êîëè äî ñòàðøîãî áðàòà íà äàõ ïðèëåò³â ëåëåêà, òîé ïðîãíàâ éîãî. Ìîëîäøèé æå íå ò³ëüêè ïðèâ³òàâ ïòàõà, à é ïðèëàøòóâàâ íà äàõó êîëåñî, ùîá ëåãøå áóëî ãí³çäî çáóäóâàòè. Ç òî¿ ïîðè, ÿê ó ìåíøîãî áðàòà ïîñåëèâñÿ ëåëåêà, ³ âðîæàé ó íüîãî ñòàâ êðàùèé, ³ êîðîâà á³ëüøå ìîëîêà ïî÷àëà äàâàòè, ³ ñèíè ðîñëè çäîðîâèìè ³ íå õâîð³ëè. À ñòàðøîìó æ íàâïàêè — íå âåçå í³ â ÷îìó. Òî õë³áà ãðàä ïîᒺ, òî ãîðîáö³ âèøí³ ïîêëþþòü, òî áîëÿ÷êà ÿêà ïðè÷åïèòüñÿ. Ïðîéíÿâñÿ â³í ÷îðíîþ çàçäð³ñòþ ³ âèð³øèâ ïîìñòèòèñÿ áðàòîâ³. Îäíîãî ðàçó, êîëè âñ³ ñïàëè, ï³äïàëèâ éîãî õàòó. Ïåðøèìè ñïîëîøèëèñÿ ëåëåêè, ïîáóäèëè ãîñïîäàð³â. Äåðåâ’ÿíà ìàçàíêà çãîð³ëà øâèäêî, òà âñå æ óñòèãëè âðÿòóâàòè ñ³ì’þ ³ ñÿêèé-òàêèé 140

×àð³âíèé ïòàõ äîìàøí³é ñêàðá. Ò³ëüêè îò ëåëå÷àò ïîðÿòóâàòè íå âäàëîñÿ. Ñòàëè ëþäè äóìàòè, ÿêà æ ïðè÷èíà ïîæåæ³. Àæ ðàïòîì ÷óþòü ó äâîð³ ñòàðøîãî áðàòà ÿêèéñü øóì, êðèêè. Áà÷àòü: íàëåò³ëà íà íüîãî ïàðà ÷îðíèõ ëåëåê, ᒺ êðèëàìè, äîâáຠäçüîáàìè. Çðîçóì³ëè âñ³ — â³í ï³äïàëèâ. Äóìàëè ëþäè, ùî ÷îðíèì îïåðåííÿ ñòàëî â ëåëåê â³ä ñàæ³ é ê³ïòÿâè. ×åêàëè, ùî â³äìèþòüñÿ âîíè ³ çíîâó ñòàíóòü á³ëèìè êðàñåíÿìè. Òà ÷àñ ³øîâ, à ëåëåêè çàëèøàëèñÿ ÷îðíèìè. ² çðîçóì³ëè ñåëÿíè, ùî ïî÷îðí³ëè âîíè â³ä ãîðÿ, ÿê ñèâ³þòü ëþäè. Ç òî¿ ïîðè é õîâàºòüñÿ ÷îðíèé ëåëåêà ó ãëóõèõ ë³ñîâèõ íåòðÿõ. Ç äîêîðîì äèâèòüñÿ íà òîãî, õòî ç’ÿâèòüñÿ á³ëÿ ãí³çäà, ³ íå÷óòíî çíèêຠâ õàùàõ. Íàéö³êàâ³øå òå, ùî ïîä³áí³ ëåãåíäè ìîæóòü ãðóíòóâàòèñÿ íà ðåàëüíèõ ñïîñòåðåæåííÿõ. Îñü ÿêó ³ñòîð³þ ðîçïîâ³â ðîñ³éñüêèé îðí³òîëîã Î.Â. Ôåäîñîâ. Ó ì³ñò³ Ѻâñüêó (Áðÿíñüêà îáëàñòü) 26 òðàâíÿ 1958 ðîêó âäåíü ðàïòîì çàãîð³ëîñÿ ãí³çäî ëåëåê íà íàï³âçðóéíîâàí³é äçâ³íèö³. Îáèäâà ïòàõè ïî÷àëè ñêèäàòè âíèç òë³þ÷³ ã³ëêè, ïðè÷îìó ñàìåöü ÷àñòî îáë³òàâ íàâêîëî ãí³çäà, à ñàìêà íå êèäàëà éîãî í³ ðàçó, ëèøå òîïòàëàñÿ â ëîòêó. ϳä ê³íåöü âîíà òàê âêðèëàñÿ áðóäîì ³ ê³ïòÿâîþ, ùî çà êîëüîðîì îïåðåííÿ ñòàëà íàãàäóâàòè ÷îðíîãî ëåëåêó. Ïîáîþþ÷èñü ïîøèðåííÿ âîãíþ, ì³ñöåâà ïîæåæíà êîìàíäà çàãàñèëà ïîëóì’ÿ. Ó ö³º¿ ³ñòî𳿠áóâ ùàñëèâèé ê³íåöü. Íàñèäæåí³ ÿéöÿ íå çàãèíóëè, ³ ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ ó ãí³çä³ âæå êðàñóâàëîñÿ äâîº ëåëå÷àò. ßê ïèøå Î.Â. Ôåäîñîâ, ìîæëèâ³ñòü ï³äïàëó êèìîñü ãí³çäà áóëà âèêëþ÷åíà — íà äçâ³íèöþ ïðîñòî íåìîæëèâî áóëî çàáðàòèñÿ. Îòæå âîíî çàãîð³ëîñÿ â³ä ÷îãîñü, ùî ïðèíåñëè ñàì³ ïòàõè. Îáâóãëåí³ ñó÷êè òà ã³ëêè é ðàí³øå çíàõîäèëè ó ãí³çäàõ ëåëåê. Î÷åâèäíî, âîíè çáèðàëè ¿õ íà ñòàðèõ êîñòðèùàõ íà ëóêàõ. Ö³ëêîì ìîæëèâî, ùî ëåëåêè ï³äõîïèëè ùå òë³þ÷ó ãîëîâåøêó. Ñàìå çâ³äñè ìîæå ïîõîäèòè ³ äàâíº ïîâ³ð’ÿ ïðî òå, ùî ÷îðíîãóçè ïîìñòÿòüñÿ êðèâäíèêîâ³, ï³äïàëèâøè õàòó. Çãàäóºòüñÿ á³ëèé ëåëåêà ³ â ³ñòîðè÷íèõ ïåðåêàçàõ. Ó 452 ðîö³ íàøî¿ åðè ÷îðíîãóçè çàëèøèëè ãèíó÷å ðèìñüêå ì³ñòî Àêâ³ëåþ, äå â òîé ÷àñ íà äàõàõ áóëî áàãàòî ¿õí³õ ãí³çä. Éîãî îòî÷èëè ïîë÷èùà Àò³ëè. ³í óæå õîò³â ïî÷èíàòè òðèâàëó îáëîãó, àëå ñïðèéíÿâ â³äë³ò ïòàõ³â ÿê ïðîâ³ñòü øâèäêî¿ ïåðåìîãè ³ ç õîäó âäåðñÿ â ì³ñòî. Öåé ïòàõ ìຠâ Óêðà¿í³ áàãàòî íàðîäíèõ íàçâ. “Ëåëåêà” ³ “÷îðíîãóç” ïîøèðåí³ á³ëüøå â öåíòðàëüíèõ, ñõ³äíèõ ³ ï³âäåííèõ îáëàñòÿõ. Ïåðøà ç íèõ ñòàëà îô³ö³éíîþ íàóêîâîþ. Íà 141

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ïîë³ññ³ íàéá³ëüøå âæèâàíà íàçâà “áóñîë”, íà Âîëèí³ — “áîöÿí”, “áîöþí”, ó Ãàëè÷èí³ òà íà Ïîä³ëë³ ÷àñò³øå âæèâàºòüñÿ “áóçüêî”, “áóçüîê”. Ó ï³âí³÷íî-ñõ³äíèõ ³ öåíòðàëüíèõ îáëàñòÿõ çóñòð³÷àºòüñÿ òàêîæ íàçâà “ãàéñòåð”. Ó ðàéîíàõ, ùî ìåæóþòü ç Ðîñ³ºþ íåð³äêî âæèâàºòüñÿ é ðîñ³éñüêà íàçâà “àèñò”. Êð³ì öèõ íàéá³ëüø ïîøèðåíèõ íàéìåíü òà ð³çíîìàí³òíèõ ïîõ³äíèõ â³ä íèõ (“áóñüêî”, “áóøåëü”, “áóøëÿ”, “áóñåíü”, “áóöþí”, “àéñòåð”, “ãàñò³ð”, “÷îðíîãóñ” ³ ò.ï.) ìîæíà çíàéòè òàêîæ ÷èìàëî òàêèõ, ùî òðàïëÿþòüñÿ ò³ëüêè ó ãîâîðàõ îêðåìèõ ì³ñöåâîñòåé — “æàáî¿ä” (Ïîë³ññÿ), “äëåêîòåíü” (×åðí³ã³âùèíà), “áîâäóð” (Ñóìùèíà), “íåêëåéêà” (Õàðê³âùèíà), “âåñåëèê” (Æèòîìèðùèíà), “ãîâà” (Çàêàðïàòòÿ), “êóêîñòâåðê” (Áóêîâèíà) òà ³í. ²íîä³ ëåëåêó íàçèâàþòü òàêîæ æóðàâëåì, àëå òóò óæå âàæêî ñêàçàòè, ÷è öå îäíà ç ì³ñöåâèõ íàçâ, ÷è ëþäè ïðîñòî ïëóòàþòü ïòàõ³â. Î÷åâèäíî, â³äëóííÿì äàâí³õ â³ðóâàíü ïðî òå, ùî á³ëèé ëåëåêà — öå ïåðåòâîðåíà ëþäèíà, º ïåðñîí³ô³êàö³ÿ íàçâ öüîãî ïòàõà.  óêðà¿íñüêîìó ³ á³ëîðóñüêîìó Ïîë³ññ³ éîãî íåð³äêî íàçèâàþòü ²âàíîì, Âàñèëåì, Ìàêñèìîì ³ ò.ï. ²íîä³ ëþäñüêå ³ì’ÿ äàºòüñÿ íàâ³òü êîíêðåòíîìó ïòàõîâ³. Íà Æèòîìèðùèí³ ââàæàþòü, ùî êîæåí ëåëåêà ìຠÿêåñü ëþäñüêå ³ì’ÿ ³, ÿêùî éîãî ïðàâèëüíî íàçâàòè, ïîêëèêàâøè ïòàõà, òî â³í ï³äí³ìå ãîëîâó. Äîñèòü ö³êàâèé ìàòåð³àë äຠàíàë³ç ïîõîäæåííÿ òà ïîøèðåííÿ íàðîäíèõ íàçâ. Çà íèìè ìîæíà ïðîñòåæèòè âçàºìîïðîíèêíåííÿ ìîâ ³ êóëüòóð ñóñ³äí³õ íàðîä³â. Ç ïåðåë³÷åíèõ âèùå íàçâ âëàñíå óêðà¿íñüêîþ º ëèøå îäíà — ÷îðíîãóç. Ïîõîäæåííÿ öüîãî ñëîâà çðîçóì³ëå. Ñë³ä â³äì³òèòè ò³ëüêè, ùî öÿ íàçâà íå çîâñ³ì òî÷íà — ó á³ëîãî ëåëåêè ÷îðíà âñå-òàêè íå ãóçêà, à ëèøå ìàõîâ³ ïåðà. Ïðè ñêëàäåíèõ êðèëàõ âîíè é ñòâîðþþòü âðàæåííÿ ÷îðíî¿ çàäíüî¿ ÷àñòèíè ò³ëà. Ìîæëèâî, çâè÷àéíî, ùî íàø³ ïðåäêè íå äóæå çâåðòàëè óâàãó íà òàê³ “òîíêîù³”. Òà íå âèêëþ÷åíî é òå, ùî íàçâà “÷îðíîãóç” ñòîñóâàëàñÿ ñïî÷àòêó ëèøå ÷îðíîãî ëåëåêè ³ çãîäîì áóëà ïåðåíåñåíà íà á³ëîãî. Íàçâó “áóñîë” á³ëüø³ñòü äîñë³äíèê³â âèâîäèòü ÷åðåç ñëîâî “áóñèé”, ÿêå ïîõîäèòü â³ä òóðåöüêîãî “boz” àáî òàòàðñüêîãî “buz” — ñ³ðèé. “Áóñîâ³ âðàíè” “Ñëîâà î ïîëêó ²ãîðåâ³ì” — öå ñ³ð³ âîðîíè. Äåÿê³ â÷åí³ ââàæàþòü, ùî íàçâà “áóñîë” âèíèêëà â³ä êàðà¿ìñüêîãî “busul” — ëåëåêà. Ñëîâî “áîöÿí” ïðèéøëî äî íàñ ³ç Ïîëüù³, òàê íàçèâàþòü ëåëåê ó ïîëüñüê³é ìîâ³. Óêðà¿íñüêà íàóêîâà é ë³òåðàòóðíà íàçâà ïòàõà “ëåëåêà” ìຠòþðêîìîâíå ïîõîäæåííÿ. Ïðèéøëà âîíà â Óêðà¿íó ðàçîì ³ç òà142

×àð³âíèé ïòàõ

Ïîøòîâ³ ìàðêè ð³çíèõ êðà¿í ³ç çîáðàæåííÿì á³ëîãî ëåëåêè.

òàðñüêèìè îðäàìè. Ñàìå ñëîâî º çâóêîíàñë³äóâàííÿì ³ ïîâ’ÿçàíå ç êëåêîòîì. Ïîä³áíèì ÷èíîì âèíèêëî áàãàòî íàçâ ïòàõ³â — “îäóä”, “êóêóøêà”, “êóëèê” ³ ò.ï. Íàçâà “ëåëåêà” ìຠäóæå äàâíþ ³ñòîð³þ. “Ëàêàëàêà”, “ëàêëàêêó” ³ ïîä³áí³ äî íèõ çâóêîíàñë³äóâàëüí³ íàéìåííÿ, çà äàíèìè ïðîôåñîðà Å. Øþöà, âæèâàëèñÿ ùå â Ñòàðîäàâí³é Ìåñîïîòà쳿. Î÷åâèäíî öÿ òåðèòîð³ÿ ³ º “åï³öåíòðîì” ïîõîäæåííÿ ö³ëî¿ “ðîäèíè” íàçâ, áàãàòî ç ÿêèõ çóñòð³÷àþòüñÿ é ïîíèí³ — â Ñåðåäí³é À糿, Àçåðáàéäæàí³, Òóðå÷÷èí³, íà Áàëêàíñüêîìó ï³âîñòðîâ³, â àðàáñüêèõ êðà¿íàõ òà ³í. Ìîæå âèíèêíóòè çàïèòàííÿ: ÷îìó òþðêîìîâíà íàçâà âêîðåíèëàñÿ ñàìå â Óêðà¿í³? ³äïîâ³ñòè íà íüîãî ìîæíà âèõîäÿ÷è ç ³ñòî𳿠ðîçñåëåííÿ á³ëîãî ëåëåêè ³ ðîçâèòêó íàøèõ íàðîä³â. Çíà÷íà ÷àñòèíà ñõ³äíîºâðîïåéñüêîãî àðåàëó á³ëîãî ëåëåêè áóëà çàñåëåíà ïòàõàìè ïðîòÿãîì îñòàíí³õ ê³ëüêîõ ñòîë³òü. Òàê, ó ï³âäåííî-çàõ³äíèõ îáëàñòÿõ Ðîñ³¿ öåé âèä ç’ÿâèâñÿ ëèøå ó äðóã³é ïîëîâèí³ ìèíóëîãî ñòîë³òòÿ. Çðîçóì³ëî, ùî íà ï³âäí³ Ðîñ³¿ íàçâà “ëåëåêà” íå ìîãëà çàêð³ïèòèñÿ, áî òàì öüîãî ïòàõà ïðîñòî ùå íå áóëî. Äî ÷îðíîãî æ ëåëåêè âîíà çîâñ³ì íå ï³äõîäèëà, òà é â³í ìàâ ñâîº íàéìåííÿ. Ç ³íøèõ æå íàðîä³â ò³ñíî ³ äîñèòü òðèâàëèé ÷àñ ï³ñëÿ ðîçïàäó Çîëîòî¿ Îðäè ç òàòàðàìè êîíòàêòóâàëè ñàìå óêðà¿íö³. Ñë³ä â³ä öüîãî â ìîâ³ çàëèøèâñÿ äîñèòü â³ä÷óòíèé. Òàê³ çâè÷í³ “óêðà¿íñü곔 ñëîâà ÿê êàâóí, ðîã³ç, áîðñóê, ãàéäàìàêà, áàòðàê, ñàðàé ³ íàâ³òü óëþáëåíå óêðà¿íöÿìè ñëîâî êîçàê, à òàêîæ áàãàòî ³íøèõ, ïðèéøëè äî íàñ â³ä òàòàð òà ³íøèõ òþðêîìîâíèõ íàðîä³â. Íàçâè òþðêîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ, ïîä³áí³ äî ñëîâà “ëåëåêà”, çóñòð³÷àþòüñÿ òàêîæ ó ä³àëåêòàõ áàãàòüîõ íàðîä³â Áàëêàíñüêîãî ï³âîñòðîâà, äå òðèâàëèé ÷àñ ãîñïîäàðþâàëè òóðêè. Ïîòðàïèëà âîíà é ó íîâîãðåöüêó ìîâó. Íàçâà “ëåëåêà” íàáóëà òàêîãî øèðîêîãî ðîçïîâñþäæåííÿ íå â îñòàííþ ÷åðãó çàâäÿêè òîìó, ùî çàêð³ïèëàñÿ â ë³òåðàòóðí³é 143

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ìîâ³. À ñó÷àñíà óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðíà ìîâà, ÿê â³äîìî, ôîðìóâàëàñÿ íà îñíîâ³ ãîâîð³â Ñåðåäíüîãî Ïîäí³ïðîâ’ÿ. Îòæå, ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî, ùî öå ñëîâî âêîðåíèëîñÿ ñàìå òóò. Íà êîðèñòü öüîãî ñâ³ä÷èòü ³ òå, ùî íàçâè ñ³ë òà ð³ê, ïîâ’ÿçàí³ ç³ ñëîâîì “ëåëåêà”, çóñòð³÷àþòüñÿ ëèøå ó ³ííèöüê³é, Êè¿âñüê³é, ʳðîâîãðàäñüê³é òà Ïîëòàâñüê³é îáëàñòÿõ. ßêðàç öÿ òåðèòîð³ÿ áåçïîñåðåäíüî êîíòàêòóâàëà ç çàñåëåíèìè òàòàðàìè çåìëÿìè. Íàçâà “ãàéñòåð” ìຠòàêîæ ö³êàâó ³ñòîð³þ. Íà äóìêó ôàõ³âö³â, âîíà ïîõîäèòü â³ä í³ìåöüêîãî “Heister” — äàâíüî¿ ä³àëåêòíî¿ íàçâè ñîðîêè. Öå ñëîâî ó ïîëüñüê³é ìîâ³ çì³íèëîñÿ ⠓hajster”, “hajstra”, à çãîäîì ïåðåéøëî â óêðà¿íñüêó ³ á³ëîðóñüêó ìîâè, à òàêîæ äåÿê³ ä³àëåêòè ðîñ³éñüêî¿. Íàçâà áóëà ïåðåíåñåíà íà ÷îðíîãî ëåëåêó — ïòàõà, ùî òåæ ìຠ÷îðíî-á³ëå çàáàðâëåííÿ, ÿê ³ ñîðîêà. Ì.Ì. Ñîìîâ íàâîäèòü ñòàðó ïîëüñüêó íàçâó ÷îðíîãî ëåëåêè — “bocian hajstra”. Àíàëîã ìîæåìî çíàéòè â íàçâàõ ³íøèõ ïòàõ³â, ùî ìàþòü ñõîæå çàáàðâëåííÿ — êóëèê-ñîðîêà, ñîðî÷èé æàéâîðîíîê òîùî. Á³ëüø³ñòü äîñë³äíèê³â âèâîäèòü â³ä ñëîâà “ãàéñòåð” ðîñ³éñüêó íàçâó “àèñò”. Ñïî÷àòêó âîíà òåæ ñòîñóâàëàñÿ ëèøå ÷îðíîãî ëåëåêè. Çáåðåãëîñÿ ÷èìàëî ä³àëåêòíèõ íàéìåíü, ÿê³ ìîæíà âèøèêóâàòè â ðÿä ³ ïîáà÷èòè, ÿê ³øëà òðàíñôîðìàö³ÿ ñëîâà: ãàéñòåð — ãàéñòð, àéñò — àèñò. Ïðèêëàä³â æå â³äïîâ³äíîñò³ óêðà¿íñüêîãî “ãà-” íà ïî÷àòêó ñëîâà ðîñ³éñüêîìó “à-” ìîæíà çíàéòè ñê³ëüêè çàâãîäíî: Ãàííà — Àííà, ãàéäà — àéäà, ãàñïèä — àñïèä, ãàðáóç — àðáóç ³ ò.ä. ª òàêîæ ÷èñëåíí³ “ïîá³÷í³” âàð³àíòè — àéñòåð, ãàð³ñò, ãàð³ñ, ãàñò³ð, àñòåð, î³ñò ³ ò.ï. Î÷åâèäíî, äî ïîä³áíèõ ñïîòâîðåíü âèõ³äíîãî ñëîâà ìîæíà â³äíåñòè ³ ïîøèðåí³ íà ï³âí³÷íîìó çàõîä³ Ðîñ³¿ íàçâè “êàëèñò” ³ “ãàëèñ”. Ñëîâî “ãàéñòåð” â³äîìå â ðîñ³éñüê³é ìîâ³ ç XV ñòîë³òòÿ, “àèñò” — ç XVII. Êîëè â Ðîñ³¿ ïî÷àâ ãí³çäèòèñÿ á³ëèé ëåÅìáëåìà âèäàâíè÷îãî äîìó Ìàòåóñà Ìå- ëåêà, ñë³äîì çà íèì ç Á³ëîðóñ³¿ ïåðåêî÷óâàëà íàð³àíà, XVII ñòîë³òòÿ. 144

×àð³âíèé ïòàõ çâà “áóñåë”, à ç Óêðà¿íè — “÷åðíîãóç”, ñòàëè âèíèêàòè é ì³ñöåâ³ ä³àëåêòí³ íàéìåíóâàííÿ. Ñëîâî “àèñò” ñòàëî ç ÷àñîì óæèâàòèñÿ ÿê íàóêîâà íàçâà ðîäó ëåëåê. “Áåëûé àèñò” — öå êíèæêîâà íàçâà, âîíà âèíèêëà ó ðîñ³éñüê³é ìîâ³ òàêèì æå ÷èíîì, ÿê ³ “÷îðíèé ëåëåêà” â óêðà¿íñüê³é. Ó äåÿêèõ á³ëîðóñüêèõ ä³àëåêòàõ íàçâà “ãàéñöå𔠳 ïîíèí³ ñòîñóºòüñÿ ÷îðíîãî ëåëåêè. Äîñèòü ö³êàâ³ é ïðîìîâèñò³ íàçâè á³ëîãî ëåëåêè ³ â ³íøèõ íàðîä³â. Å. Øþö âèä³ëÿº ê³ëüêà îñíîâíèõ ãðóï íàéìåíü çà ¿õ ïîõîäæåííÿì. Íàéá³ëüø ïîøèðåí³ íàçâè, ïîâ’ÿçàí³ ³ç çîâí³øí³ì âèãëÿäîì òà çàáàðâëåííÿì ïòàõà (íàïðèêëàä, “÷îðíîãóç”, ÷åñüêå “÷àï” â³ä “÷àïàòè” ³ ò.ï.), îñîáëèâîñòÿìè ì³ñöü ïðîæèâàííÿ òà õàð÷óâàííÿì (“æàáî¿ä” òà ³í.). Äîñèòü ÷àñòî çóñòð³÷àþòüñÿ çâóêîíàñë³äóâàëüí³ íàçâè òà åìîö³éíî çàáàðâëåí³. Ó ä³àëåêòàõ Ìîðà⳿ òà Çàõ³äíî¿ Ñëîâà÷÷èíè öüîãî ïòàõà çâóòü “áîãäàí”, “áîãäàë”. Ïîõîäæåííÿ ³ çíà÷åííÿ öüîãî ñëîâà çðîçóì³ëå.  åñòîíñüê³é ìîâ³ íàçâà ëåëåêè òàêîæ ìຠ“ì³ñòè÷íèé” â³äò³íîê — “òîîíåêóðã”, òîáòî âåëèêèé äîâãîíîãèé ïòàõ, ïîâ’ÿçàíèé ³ç ïîòîéá³÷íèì ñâ³òîì. ßê ³ ó âèïàäêó ç ðîñ³éñüêèì “àèñòîì”, öÿ íàçâà ñïî÷àòêó òàêîæ ñòîñóâàëàñÿ ëèøå ÷îðíîãî ëåëåêè. ßêùî ïîâ’ÿçàí³ ç á³ëèì ëåëåêîþ â³ðóâàííÿ ó ³íäîºâðîïåéñüêèõ íàðîä³â íàñò³ëüêè áëèçüê³, ìîæíà ñïðîáóâàòè äîêîïàòèñÿ ³ äî ïðàäàâíüî¿ ñï³ëüíî¿ íàçâè. ² ä³éñíî, º ö³ëà ãðóïà ñïîð³äíåíèõ íàéìåíü, ùî ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî ïîõîäÿòü â³ä ñï³ëüíîãî êîðåíÿ. Öå äàâíüîðóñüêå “ñòåðêú”, ñòàðîñëîâ’ÿíñüêå “ñòúðêú”, áîëãàðñüêå “ùúðêåë”, ñåðáñüêîõîðâàòñüêå ³ ìàêåäîíñüêå “øòðê”, í³ìåöüêå “Storch”, àíãë³éñüêå ³ ñêàíäèíàâñüêå “stork”, ëèòîâñüêå “starkus”, ëàòèñüêå “starkis” ³ ò.ä. Ó ìîâîçíàâö³â íåìà ºäèíî¿ äóìêè ïðî ïîõîäæåííÿ öèõ íàçâ. ª òðè îñíîâí³ âåðñ³¿: ñëîâ’ÿíñüê³ íàçâè áóëè çàïîçè÷åí³ ç ãåðìàíñüêèõ ìîâ, ãåðìàíñüê³ — ó ñëîâ’ÿí, ³, íàðåøò³, — ñï³ëüíå ¿õ ïîõîäæåííÿ. Îñòàííÿ ã³ïîòåçà, íà ìîþ äóìêó, íàéáëèæ÷à äî ³ñòèíè. Ùå Ñ. Ìëàäåíîâ ïðèïóñêàâ ³ñíóâàííÿ âàð³àíò³â ³íäîºâðîïåéñüêèõ êîðåí³â ñë³â *strg-, *strk- — “òâåðäèé, íåãíó÷êèé”. ³ä öüîãî ïîõîäèòü óêðà¿íñüêå ñëîâî “ñòèð÷àòè”. Òîáòî, ñòåðê — öå ïòàõ, ùî “ñòèð÷èòü” íà äîâãèõ íåãíó÷êèõ íîãàõ. ßê â³äîìî, á³ëüø çàãàëüí³ íàçâè âèíèêëè ðàí³øå, òîìó “ñòåðêàìè” î÷åâèäíî ñïî÷àòêó íàçèâàëè ö³ëó ãðóïó ñõîæèõ äîâãîíîãèõ ïòàõ³â — ëåëåê, æóðàâë³â, ÷àïåëü. ³äëóííÿ öüîãî ìîæíà çóñòð³òè é ñüîãîäí³. Òàê, ó ìîëäàâñüê³é ìîâ³ ÷àïëÿ íàçèâàºòüñÿ “ñòèðê”. ×åñüêå “÷àï” ³ íàøå “÷àïëÿ” ìàþòü ñï³ëüíå ïîõîäæåí145

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ãåðáè ì³ñò ³ç çîáðàæåííÿì á³ëîãî ëåëåêè. Çë³âà íàïðàâî: Øòîðêîâ, Ãààãà, Ãðîñáîòâàð, Òåìïåëüáóðã.

íÿ. Ó áàãàòüîõ ô³ííî-óãîðñüêèõ íàðîä³â ïîøèðåíà çâóêîíàñë³äóâàëüíà íàçâà æóðàâë³â “kurg”. Ó ñó÷àñí³é åñòîíñüê³é ìîâ³ ëåëåêà — “toonekurg”, æóðàâåëü — “sookurg”. Ó ô³íñüê³é ìîâ³ íàçâà “haikara” â³äíîñèòüñÿ ÿê äî ëåëåê, òàê ³ äî ÷àïåëü. Òà é íàçâà “áóñîë”, ÿêùî ïðèéíÿòè âåðñ³þ ïîõîäæåííÿ ¿¿ â³ä ñ³ðîãî êîëüîðó, ñïî÷àòêó ñòîñóâàëàñÿ, î÷åâèäíî, ñ³ðî¿ ÷àïë³. Âñå-òàêè í³ ó ÷îðíîãî, í³ ó á³ëîãî ëåëåê íåìà â çàáàðâëåíí³ í³÷îãî ñ³ðîãî. Ñàìå ç öèì ìîæå áóòè ïîâ’ÿçàíà ïëóòàíèíà ó íàçâàõ ëåëåê, æóðàâë³â ³ ÷àïåëü, ÿêó íåð³äêî ìîæíà çóñòð³òè. Òîáòî, ïðè÷èíà öüîãî — íå ò³ëüêè òå, ùî ëþäè ïîãàíî çíàþòü öèõ ïòàõ³â, à é äàâíÿ ñïîð³äíåí³ñòü ¿õ íàçâ. Ó ñèìâîë³ö³ òàêîæ îáðàçè ëåëåêè, æóðàâëÿ ³ ÷àïë³ çíà÷íîþ ì³ðîþ ñõîæ³. Ñëîâî “ñòåðê” âèéøëî ç óæèòêó ó ñõ³äíîñëîâ’ÿíñüêèõ ìîâàõ. Çàëèøàºòüñÿ âîíî ëèøå â íàçâ³ á³ëîãî æóðàâëÿ ó ôîðì³ “ñòåðõ”. Öå ìîæå áóòè ïîâ’ÿçàíå ÿêðàç ³ç ðîçñåëåííÿì á³ëîãî ëåëåêè íà çåìëÿõ ñõ³äíèõ ñëîâ’ÿí, ÿêå äî òîãî æ ïðèïàëî íà ÷àñ ôîðìóâàííÿ òðüîõ íîâèõ ìîâ íà îñíîâ³ äàâíüîðóñüêî¿. Êîëè ç’ÿâèâñÿ íîâèé âèä, íàçâè çàïîçè÷óâàëè àáî â ñóñ³äí³õ íàðîä³â, àáî â ³íøèõ ñõîæèõ ïòàõ³â. Äàâí³é çâ’ÿçîê ëåëåêè ç ëþäèíîþ â³äîáðàæåíèé íå ò³ëüêè ó íàðîäí³é òâîð÷îñò³, à é ó ÷èñëåííèõ ãåîãðàô³÷íèõ íàçâàõ, ïð³çâèùàõ, íà ãåðáàõ ³ åìáëåìàõ ó áàãàòüîõ êðà¿íàõ ñâ³òó. Òàê, â Óêðà¿í³ º ïð³çâèùà ×îðíîãóç ³ Ëåëå÷åíêî; ð³÷êè òà ñòðóìêè Áóçüê³â ßð, Ãàéñòðîâà Ñòðóãà, Ëåëå÷èé ïîò³ê, Ëåëå÷èõà, ×îðíîãóçêà; ñåëà Áîöÿí³âêà, Ëåëåê³âêà, ×îðíîãóçè ³ ò.ï. Ó Í³ìå÷÷èí³, Àâñòð³¿, ²òà볿, íà çàõîä³ Ôðàíö³¿ º ÷èìàëî ïîñåëåíü òà âóëèöü ó ì³ñòàõ, ÿê³ íîñÿòü “ëåëå÷³” íàçâè. Ïðè÷îìó ïîäåêóäè öå âñå, ùî çàëèøèëîñÿ â³ä ñàìèõ ïòàõ³â, ÿê, íàïðèêëàä, â ²òà볿 ÷è Åëüçàñ³. Á³ëèé ëåëåêà çîáðàæåíèé íà ãåðáàõ Òèðàñïîëÿ, Ãààãè, Øòîðêîâà, Êàññåëÿ ³ ðÿäó ³íøèõ ì³ñò. Ùî ö³êàâî, ïî146

×àð³âíèé ïòàõ òðàïèâ öåé ïòàõ íà ãåðáè ³ â òèõ êðà¿íàõ, äå éîãî çðîäó-â³êó íå áà÷èëè, íàïðèêëàä, â Àâñòðà볿. Ñèìâîë³êà áóëà çàíåñåíà ç ªâðîïè. Äåÿê³ ïðèðîäîîõîðîíí³ òà îðí³òîëîã³÷í³ îðãàí³çàö³¿ âçÿëè éîãî ñîá³ çà åìáëåìó. Òàê, ëåëåêà â ïîëüîò³ çîáðàæåíèé íà åìáëåì³ Í³ìåöüêîãî ïðèðîäîîõîðîííîãî ñîþçó (NABU, ðàí³øå — ͳìåöüêèé ñîþç ïî îõîðîí³ ïòàõ³â, DBV). ª ÷èñëåíí³ íàçâè ðåñòîðàí³â, êàâ’ÿðåíü, êëóá³â, ïîâ’ÿçàíèõ ³ç ÷îðíîãóçîì. Íàâ³òü ó Íüþ-Éîðêó º “Ëåëå÷èé êëóá”.  ªâðîï³ ëåëåêà íà åìáëåìàõ âèêîðèñòîâóâàâñÿ ùå â åïîõó Ìåðîâ³íã³â. Ó õðèñòèÿíñòâ³ â³í ñèìâîë³çóº ÷èñòîòó, áëàãî÷åñòÿ, âîñêðåñ³ííÿ. Ââàæàºòüñÿ òàêîæ î÷èñíèêîì â³ä ñêâåðíè, îõîðîíöåì äîìàøíüîãî âîãíèùà. Ó ãåðàëüäèö³ ëåëåêà, à òàêîæ ³íø³ ñõîæ³ ïòàõè — æóðàâåëü, ÷àïëÿ, ³á³ñ, ñèìâîë³çóº ïèëüí³ñòü. Íà ãåðáàõ æóðàâëÿ, à ³íîä³ é ëåëåêó àáî ÷àïëþ, ÷àñòî çîáðàæóþòü ³ç êàìåíåì ó ëàï³. Ïîõîäèòü öåé îáðàç â³ä â³äîìî¿ ùå ç àíòè÷íèõ ÷àñ³â ëåãåíäè, ùî ó â³äïî÷èâàþ÷³é ï³ä ÷àñ ïåðåëüîòó çãðà¿ îäèí ³ç ïòàõ³â âàðòóº ñïîê³é ³íøèõ, òðèìàþ÷è ó ï³äíÿò³é ëàï³ êàì³íü. Êîëè ñòîìëåíèé ñòîðîæ ïî÷èíຠêóíÿòè, êàì³íü âèïàäຠé áóäèòü éîãî. Çà äàíèìè Â.Î. Ïàí÷åíêà, á³ëèé ëåëåêà çóñòð³÷àºòüñÿ íà ãåðáàõ 4 ÷è 5 óêðà¿íñüêèõ ì³ñò. Ó ãåðá³ Á³ëîâîäñüêà (Ëóãàíñüêà îáëàñòü) 1781 ðîêó ó âåðõí³é ÷àñòèí³ ùèòà çîáðàæåíèé ãåðá Âîðîí³çüêî¿ ãóáåðí³¿, ó íèæí³é — ëåëåêà íà çåëåíîìó ôîí³. Ó ãåðá³ Àíàíüºâà (Îäåñüêà îáëàñòü) 1847 ðîêó ó íèæí³é ÷àñòèí³ ùèòà — íà áëàêèòíîìó òë³ òðè ëåëåêè, ùî ñòîÿòü íà ãí³çäàõ. Ïîòðàïèâ áóçüêî ³ äî ãåðáà ì³ñòà Áóñüêà ó Ëüâ³âñüê³é îáëàñò³, î÷åâèäíî çà ñï³âçâó÷í³ñòþ íàçâè (íàãàäàþ, ùî öåé âàð³àíò ïîøèðåíèé ÿêðàç íà Ãàëè÷èí³), õî÷à ñàìå ì³ñòî é îòðèìàëî ñâîº íàéìåííÿ ñêîð³øå âñüîãî â³ä ð³÷êè Áóã, íà ÿê³é ñòî¿òü. Ó ãåðá³ ì³ñòå÷êà Ùóðîâè÷³ íà Ëüâ³âùèí³ (íèí³ ñåëî Ðàäåõ³âñüêîãî ðàéîíó) íà ÷åðâîíîìó ôîí³ áóâ çîáðàæåíèé ñð³áíèé ëåëåêà, ùî òðèìຠó äçüîá³ çì³þ. Ó ñåðåäíüîâ³÷íîìó çàõ³äíîìó ãåðá³âíèöòâ³ öå áóëî òàêîæ ñèìâîëîì ïèëüíîñò³ â áîðîòüá³ ç âîðîãàìè. Íàðåøò³ ëåëåêà (çà ³íøèìè äàíèìè — æóðàâåëü) ç êàìåíåì ó ëàï³ áóâ çîáðàæåíèé íà ïå÷àòö³ XVII ñòîë³òòÿ ì³ñòà Äóíà¿âö³â (Õìåëüíèöüêà îáëàñòü).

147

Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè

Á

³ëèé ëåëåêà — ö³êàâèé ³ äîñòóïíèé îᒺêò äëÿ ð³çíîìàí³òíèõ ñïîñòåðåæåíü. Çàéìàòèñÿ öèì ìîæóòü øê³ëüí³ ãóðòêè, îðí³òîëîãè-àìàòîðè ³ ïðîñòî ëþáèòåë³ ïðèðîäè. Äëÿ ïðîñòèõ ñïîñòåðåæåíü çîâñ³ì íå îáîâ’ÿçêîâî ìàòè âåëèê³ íàóêîâ³ ï³çíàííÿ ³ êâàë³ô³êàö³þ ïðèðîäîäîñë³äíèêà. Ïîòð³áíå ïåðåäóñ³ì áàæàííÿ ³ òåðï³ííÿ. Êð³ì òîãî, ñïîñòåðåæåííÿ çà ïòàõàìè ðîçâèâàþòü óì³ííÿ íå ïðîñòî äèâèòèñÿ, à áà÷èòè, ñèñòåìàòèçóâàòè é àíàë³çóâàòè â³äì³÷åí³ ôàêòè, âèä³ëÿòè ãîëîâíå é â³äñ³âàòè äðóãîðÿäíå. Òîìó öå ìîæå áóòè íåïîãàíå ðîçâèâàþ÷å çàâäàííÿ äëÿ øêîëÿð³â. Ìîæíà ïðîâîäèòè ùîð³÷í³ ôåíîëîã³÷í³ ñïîñòåðåæåííÿ: êîëè íàâåñí³ ïðèë³òàþòü ïåðø³ ëåëåêè ³ âîñåíè â³äë³òàþòü îñòàíí³, êîëè ïî÷èíàºòüñÿ íàñèäæóâàííÿ êëàäêè, âèãîäîâóâàííÿ ïòàøåíÿò ³ êîëè ìîëîä³ ïòàõè çàëèøàþòü ãí³çäà. Ö³êàâà é âàæëèâà ðîáîòà — ³íâåíòàðèçàö³ÿ ëåëå÷èõ ãí³çä ó ñâîºìó íàñåëåíîìó ïóíêò³ àáî é íà á³ëüø³é òåðèòîð³¿. Òðåáà ïðîâåñòè îáë³ê óñ³õ ãí³çä, ïðè öüîìó áàæàíî ðåºñòðóâàòè íà ÷îìó âîíè ðîçì³ùåí³, íà ÿê³é âèñîò³, ñê³ëüêè ó ãí³çä³ ïòàøåíÿò, ðîçïèòàòè ì³ñöåâèõ æèòåë³â, ñê³ëüêè ðîê³â òîìó ÷è ³íøîìó ãí³çäó. ßêùî ïðè öüîìó ùå é â³äì³÷àòè, ÿê³ ãí³çäà ïîòðåáóþòü äîãëÿäó (íàïðèêëàä, îáð³çàííÿ ã³ëîê íàâêîëî), ðåìîíòó ÷è âçàãàë³ ïåðåíîñó íà ³íøå ì³ñöå, â ïîäàëüøîìó öþ ³íôîðìàö³þ ìîæíà áóäå âèêîðèñòîâó148

Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè âàòè â ðîáîò³ ïî îõîðîí³ é çàõèñòó ãí³çä. Ìîæíà ïðîâîäèòè äåòàëüí³ ñïîñòåðåæåííÿ çà ãí³çäîì — ïîâåä³íêà ïòàõ³â, ê³ëüê³ñòü ïðèíîñ³â ¿æ³, âçàºìèíè ç ³íøèìè ïòàõàìè ³ ò.ä. ×èìàëèé ³íòåðåñ ñòàíîâèòü âèâ÷åííÿ ì³ñöåâîãî ôîëüêëîðó, ïîâ’ÿçàíîãî ç á³ëèì ëåëåêîþ. Ïîãîâîð³òü ç³ ñòàðèìè ëþäüìè â ñâîºìó ñåë³, ðîçïèòàéòå ¿õ ïðî ïîâ³ð’ÿ, êàçêè, ëåãåíäè, ïîãîâ³ðêè òîùî. Òèõ, õòî áàæຠçàëó÷èòèñÿ äî íàóêîâî¿ ðîáîòè ïî âèâ÷åííþ ïòàõ³â, çàïðîøóºìî âçÿòè ó÷àñòü ó ïðîãðàì³ ìîí³òîðèíãó ïîïóëÿö³é á³ëîãî ³ ÷îðíîãî ëåëåê â Óêðà¿í³. ÌÎͲÒÎÐÈÍà ÏÎÏÓËßÖ²É ËÅËÅÊ Â ÓÊÐÀ¯Í²

Ù

îá çíàòè, ó ÿêîìó ñòàí³ ïåðåáóâຠïîïóëÿö³ÿ òîãî ÷è ³íøîãî ïòàõà, ÿêèõ ìîæíà î÷³êóâàòè çì³í ³ âæèâàòè çàõîä³â ïî îõîðîí³, òðåáà, òàê áè ìîâèòè, “òðèìàòè ðóêó íà ïóëüñ³”, òîáòî ïðîñòåæóâàòè çì³íè ÷èñåëüíîñò³ à áàæàíî é óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ. ²äåàëüíèì äëÿ öüîãî º ïðîâåäåííÿ ùîð³÷íèõ ïîâíèõ îáë³ê³â. Òàê³ ùîð³÷í³ ïåðåïèñè ëåëå÷èõ ãí³çä ïðîâîäÿòüñÿ ó ðÿä³ êðà¿í ªâðîïè, íàïðèêëàä, ó ͳìå÷÷èí³, ×åõ³¿, Ñëîâà÷÷èí³, Äàí³¿. Öåé ñïîñ³á äຠíàéá³ëüø ïîâíó ³ íàä³éíó ³íôîðìàö³þ, àëå â óìîâàõ Óêðà¿íè âèêîðèñòîâóâàòè éîãî íåðåàëüíî — òåðèòîð³ÿ âåëèêà, ëåëåê áàãàòî, à îò ëþäåé, ãîòîâèõ ïðèñâÿòèòè ö³é ðîáîò³ ñâ³é â³ëüíèé ÷àñ, îáìàëü. Òîìó äîâåëîñÿ éòè ³íøèì øëÿõîì — ðåãóëÿðíèé çá³ð ³íôîðìàö³¿ íà ìåðåæ³ ïîñò³éíèõ ïðîáíèõ ä³ëÿíîê. Çà îñíîâó áóëî âçÿòî îðãàí³çàö³þ ðîáîòè çà ïðîãðàìîþ ìîí³òîðèíãó õèæèõ ïòàõ³â ³ ñîâ ó ªâðîï³, ÿêó ïðîâîäèòü óí³âåðñèòåò ³ì. Ìàðò³íà Ëþòåðà â ì. Ãàëëº â ͳìå÷÷èí³. Ïîä³áíèì ÷èíîì ïðîâîäèòüñÿ ìîí³òîðèíã ïîïóëÿö³é á³ëîãî ëåëåêè ³ â äåÿêèõ ³íøèõ êðà¿íàõ, íàïðèêëàä, ó Ëàò⳿. Òàêèé ïîñò³éíèé ìîí³òîðèíã äຠá³ëüø íàä³éíó ³íôîðìàö³þ ïðî ñòàí ïîïóëÿö³¿, í³æ îäíîðàçîâ³, õàé íàâ³òü øèðîêîìàñøòàáí³ é ïîâí³ îáë³êè. Âîíè ìîæóòü ñïîòâîðþâàòè êàðòèíó, ÿêùî ïðèïàäàþòü íà ðîêè ç³ çíà÷íèìè êîëèâàííÿìè ÷èñåëüíîñò³, ùî íå ìàþòü çâ’ÿçêó ç áàãàòîð³÷íèìè òåíäåíö³ÿìè. Òàê, ó 2005 ðîö³ â áàãàòüîõ êðà¿íàõ â³äáóâñÿ ñóòòºâèé ñïàä ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè. Àëå ïîð³âíþþ÷è ö³ äàí³ ç ðåçóëüòàòàìè ïîïåðåäíüîãî ì³æíàðîäíîãî îáë³êó, íå ìîæíà çðîáèòè âèñíîâîê ïðî òåíäåíö³þ 149

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

äî çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³ ÷è ¿¿ ñòàá³ë³çàö³¿, òîìó ùî â ïîïåðåäí³ ðîêè âîíà çðîñòàëà. Çá³ð äàíèõ çà ïðîãðàìîþ ìîí³òîðèíãó ðîçïî÷àâñÿ ó 1992 ðîö³. Ñïîñòåðåæåííÿ âåäóòüñÿ çà îáîìà âèäàìè ëåëåê â Óêðà¿í³, àëå äîñòàòíþ ê³ëüê³ñòü äàíèõ ïîêè ùî âäàëîñÿ ç³áðàòè ò³ëüêè ïî á³ëîìó. Âñüîãî çà 14 ðîê³â ó ñïîñòåðåæåííÿõ âçÿëè ó÷àñòü ïîíàä 150 äîáðîâ³ëüíèõ ïîì³÷íèê³â — íàóêîâ³ ñï³âðîá³òíèêè, îðí³òîëîãè-àìàòîðè, â÷èòåë³, ñòóäåíòè, øêîëÿð³, ïðàö³âíèêè ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà ³ íàâ³òü îäèí ñâÿùåíèê. Àêòèâíó ó÷àñòü ó ðîáîò³ áåðóòü øê³ëüí³ ãóðòêè ï³ä êåð³âíèöòâîì ó÷èòåë³â. Âñüîãî äî ãðóäíÿ 2005 ðîêó îäåðæàí³ äàí³ ç³ 185 ä³ëÿíîê ó á³ëüø ÿê 160 ðàéîíàõ 23 îáëàñòåé Óêðà¿íè. ª ÿê áàãàòîð³÷í³ ñïîñòåðåæåííÿ, òàê ³ ³íôîðìàö³ÿ ëèøå çà îêðåì³ ðîêè. Äëÿ 18 ä³ëÿíîê º äàí³ çà 10 ³ á³ëüøå ðîê³â, öå íàéá³ëüø ö³ííèé ìàòåð³àë. ³ä ñàìîãî ïî÷àòêó ïðîâîäÿòü ñïîñòåðåæåííÿ Þ.Ô. Ðîãîâèé ³ç ñ. Ïèðîãè íà Ïîëòàâùèí³, øê³ëüíèé êëóá “Ëþäèíà ³ ïðèðîäà” ï³ä êåð³âíèöòâîì ².Ì. Ñòàäíèöüêîãî ç ñ. Íîâà Êàì’ÿíêà íà Ëüâ³âùèí³, á³ëüøå 10 ðîê³â — Ê.Ñ. Áàäåöüêà ç ó÷íÿìè Ìîíàñòèðåöüêî¿ øêîëè íà Ëüâ³âùèí³, Î.Ë. Êðàòþê ³ç ñ. Äåíèø³ íà Æèòîìèðùèí³, Â.Î. Íîâàê ç êëóáîì “Aves” ó Ëåòè÷³âñüêîìó ðàéîí³ íà Õìåëüíè÷÷èí³ òà äåÿêèõ ³íøèõ ä³ëÿíêàõ, Ì.². Ñîáêî ç ãóðòêîì “Äðóç³ ïðèðîäè” ³ç ñ. Æèë³âêà ×åðí³âåöüêî¿ îáëàñò³, Ò.Â. Ïåðåíå÷êî ç³ øê³ëüíîþ ñåêö³ºþ “Ôåíîëî㔠³ç ñìò Ñâåñà Ñóìñüêî¿ îáëàñò³, Ë.Î. Õîðîëüñüêà ç ó÷íÿìè ñ. Þð’¿âêà íà Äí³ïðîïåòðîâùèí³. Äåñÿòêè ñïîñòåð³ãà÷³â áðàëè ó÷àñòü ó ðîáîò³ â³ä 5 äî 10 ðîê³â. Íàóêîâö³ ùèðî âäÿ÷í³ äîáðîâ³ëüíèì ïîì³÷íèêàì, áåç ó÷àñò³ ÿêèõ íåìîæëèâî áóëî á çáèðàòè ³íôîðìàö³þ â òàêèõ ìàñøòàáàõ. ßÊ ÏÐÎÂÎÄÈÒÈ ÑÏÎÑÒÅÐÅÆÅÍÍß Á³ëèé ëåëåêà ëÿ îðãàí³çàö³¿ ìîí³òîðèíãîâèõ ñïîñòåðåæåíü òðåáà ïåðø çà âñå ïðàâèëüíî âèáðàòè ïðîáíó ä³ëÿíêó. Ïëîùà ¿¿ ìîæå áóòè äîâ³ëüíîþ. Ðîçì³ð çàëåæèòü ïåðåäóñ³ì â³ä ì³ñöåâèõ óìîâ ³ ìîæëèâîñòåé ñïîñòåð³ãà÷³â. Ïðè îðãàí³çàö³¿ áàãàòîð³÷íîãî ìîí³òîðèíãó íå òðåáà çàõîïëþâàòèñÿ íàäòî âåëèêîþ òåðèòîð³ºþ, àäæå ñïðàâæíþ íàóêîâó ö³íí³ñòü ìàþòü

Ä

150

Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè ëèøå ò³ ñïîñòåðåæåííÿ, ÿê³ ïðîâîäÿòüñÿ ç ðîêó â ð³ê íà ïîñò³éí³é ä³ëÿíö³. ßêùî íå ìîæíà ïðîâîäèòè ðåòåëüíå îáñòåæåííÿ âñ³º¿ ä³ëÿíêè ùîðîêó, êðàùå âçÿòè ìåíøó. Àëå é ôðàãìåíòàðí³ äàí³, ç³áðàí³ ëèøå çà îêðåì³ ðîêè, òàêîæ ìàþòü çíà÷åííÿ äëÿ íàóêè. Ïëîùà ïðîáíî¿ ä³ëÿíêè áàãàòî â ÷îìó çàëåæèòü â³ä ê³ëüêîñò³ ëåëå÷èõ ãí³çä. ßê ïîêàçóº äîñâ³ä, ì³í³ìàëüíèì ÷èñëîì çàñåëåíèõ ãí³çä äëÿ îòðèìàííÿ äàíèõ º 3–5, îïòèìàëüíèì — â³ä 10 äî 30. Ïðàöþâàòè íà ä³ëÿíêàõ, äå á³ëüøå 30 ãí³çä ìàº, ñåíñ ëèøå ïðè âèñîê³é ãóñòîò³ íàñåëåííÿ ëåëåê. Òàê³ ä³ëÿíêè âèìàãàþòü çíà÷íèõ çàòðàò ÷àñó íà îáñòåæåííÿ, ÿê³ “íå îêóïàþòüñÿ” — îòðèìàí³ äîäàòêîâ³ äàí³ ìàëî âïëèâàþòü íà ê³íöåâèé ðåçóëüòàò. Ìåòà ïðîãðàìè ìîí³òîðèíãó — íå òîòàëüíèé îáë³ê ëåëåê, à îòðèìàííÿ ðîçðàõóíêîâèõ öèôð ïî ãóñòîò³ íàñåëåííÿ é óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ. Òàê, íà çíà÷åííÿ ñåðåäíüî¿ ê³ëüêîñò³ ïòàøåíÿò ó âèâîäêó äóæå âïëèâຠçá³ëüøåííÿ ê³ëüêîñò³ ï³äêîíòðîëüíèõ ãí³çä ó ìåæàõ ïåðøîãî äåñÿòêà, àëå ï³ñëÿ 25–30 ãí³çä öåé ïîêàçíèê çàëèøàºòüñÿ âæå ïðàêòè÷íî íåçì³ííèì. Òàê ñàìî ìàëî ñìèñëó ïðîâîäèòè ñïîñòåðåæåííÿ íà áëèçüêî ðîçì³ùåíèõ ä³ëÿíêàõ, ÿê³ çíàõîäÿòüñÿ â îäíàêîâèõ óìîâàõ, íàïðèêëàä, êîëè âîíè ðîçòàøîâàí³ ó çàïëàâ³ ò³º¿ æ ð³÷êè òà ùå é ó ìåæàõ îäíîãî ðàéîíó. Ïîêàçíèêè áóäóòü äóæå ñõîæèìè (öå ïåðåâ³ðåíî åêñïåðèìåíòàëüíî). Àëå ÿêùî äâ³ áëèçüêî ðîçì³ùåí³ ä³ëÿíêè çíàõîäÿòüñÿ â ð³çíèõ óìîâàõ, íàïðèêëàä, ó çàïëàâ³ ð³÷êè ³ ñåðåä ïîë³â, öå âæå ö³ëêîì íîðìàëüíî. Ðåçþìå ñêàçàíîìó âèùå: ÿêùî ó âàñ º áàæàííÿ ³ ìîæëèâ³ñòü ïðèä³ëèòè çíà÷íèé ÷àñ ïðîâåäåííþ ìîí³òîðèíãîâèõ ñïîñòåðåæåíü çà ëåëåêàìè, êðàùå îáðàòè ê³ëüêà ìåíøèõ ä³ëÿíîê, à íå îäíó äóæå âåëèêó (ÿê ïî ïëîù³, òàê ³ ïî ê³ëüêîñò³ ãí³çä), áàæàíî ïðè öüîìó, ùîá âîíè áóëè ó ð³çíèõ óìîâàõ. Á³ëüø³ñòü ó÷àñíèê³â ïðîãðàìè ìîí³òîðèíãó ïðîâîäèòü ñïîñòåðåæåííÿ íà îäí³é ïðîáí³é ä³ëÿíö³. Êîíô³ãóðàö³þ ¿¿ â ðàç³ ïîòðåáè ìîæíà çì³íþâàòè, àëå íå âàðòî öå ðîáèòè ÷àñòî. Ó òàêîìó ðàç³ âòðà÷àºòüñÿ ïîð³âíÿí³ñòü äàíèõ çà ð³çí³ ðîêè. Áàãàòîð³÷í³ ñïîñòåðåæåííÿ íà îäí³é ³ ò³é æå ä³ëÿíö³ äàþòü äóæå ö³ííèé ìàòåð³àë. Ïåðø çà âñå âîíè â³äîáðàæóþòü çì³íè ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê. Ðåïðåçåíòàòèâíà ìåðåæà òàêèõ ïîñò³éíèõ ä³ëÿíîê äàñòü çìîãó êîíòðîëþâàòè öåé ïðîöåñ â îêðåìèõ ðåã³îíàõ ³ íàâ³òü â ö³ëîìó ïî Óêðà¿í³. ßê ïðàâèëî, äî ïðîáíî¿ ä³ëÿíêè âõîäèòü ê³ëüêà íàñåëåíèõ ïóíêò³â ³ ì³ñöåâ³ñòü ì³æ íèìè, àëå öå ìîæå áóòè é îäíå ñåëî, ÿêùî â íüîìó º õî÷à á ê³ëüêà ëåëå÷èõ ãí³çä. Öå ïîâèííà áóòè 151

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ö³ë³ñíà ä³ëÿíêà, ïëîùó ÿêî¿ ìîæíà âèçíà÷èòè, à íå, ñêàæ³ìî, ê³ëüêà ñ³ë ó ð³çíèõ ê³íöÿõ ðàéîíó. Äî ïðîáíèõ ä³ëÿíîê âåëèêèõ ðîçì³ð³â êðàùå âêëþ÷àòè ð³çí³ ëàíäøàôòè, òîä³ îòðèìàí³ äàí³ áóäóòü á³ëüø ðåïðåçåíòàòèâíèìè, òîáòî êðàùå â³äîáðàæóâàòèìóòü ðåàëüíî ³ñíóþ÷³ ó ïðèðîä³ çàêîíîì³ðíîñò³. Íàéâàæëèâ³ø³ ïîêàçíèêè, ÿê³ âèçíà÷àþòüñÿ çà ðåçóëüòàòàìè ñïîñòåðåæåíü, — öå ãóñòîòà íàñåëåííÿ ³ óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ. Äëÿ öüîãî çáèðàºòüñÿ òàêà ³íôîðìàö³ÿ. 1) ʳëüê³ñòü ãí³çäîâèõ ïàð ó äàíîìó ðîö³. Ãí³çäîâà ïàðà — öå ñàìåöü ³ ñàìêà, ÿê³ çàéìàþòü ãí³çäî (çàñåëåíèìè ââàæàþòüñÿ ãí³çäà, á³ëÿ ÿêèõ ïòàõè ïðîâåëè íå ìåíøå ì³ñÿöÿ, íåçàëåæíî â³ä óñï³õó ãí³çäóâàííÿ, ïðè â³äñóòíîñò³ òðèâàëèõ ñïîñòåðåæåíü çà ãí³çäàìè çàñåëåíèìè ìîæíà ðàõóâàòè ò³ ç íèõ, äå âæå ïðîâîäèòüñÿ íàñèäæóâàííÿ êëàäêè). Ïòàõ³â, ÿê³ òðèìàëèñÿ á³ëÿ ãí³çäà ïðîòÿãîì êîðîòêîãî ÷àñó, àáî ç’ÿâëÿëèñÿ òàì íåðåãóëÿðíî, â³äíîñÿòü äî â³äâ³äóâà÷³â. Âàæëèâî ïàì’ÿòàòè, ùî ðàõóþòüñÿ ñàìå ïàðè, à íå ãí³çäà. ßêùî îäíà é òà æ ïàðà, âòðàòèâøè ãí³çäî (íàïðèêëàä, ñêèíóòå ï³ä ÷àñ áóð³), ïðèñòóïຠäî ãí³çäóâàííÿ âäðóãå, à òî é óòðåòº, öå áóäå âñå æ òàêè îäíà ïàðà, à íå 2 ÷è 3 ãí³çäà. Òàê³ âèïàäêè áàæàíî â³äì³÷àòè â ïðèì³òêàõ. 2) ʳëüê³ñòü ãí³çäîâèõ ïàð ç óñï³øíèì òà íåóñï³øíèì ãí³çäóâàííÿì (íåóñï³øíèì ãí³çäóâàííÿ º â òîìó ðàç³, êîëè ëåëå÷àòà ó äàíî¿ ïàðè íå äîæèëè äî âèëüîòó, òîáòî êëàäêà ÷è âèâîäîê ïîâí³ñòþ çàãèíóëè). 3) ʳëüê³ñòü ïòàøåíÿò, ùî âèðîñëè ó êîæíî¿ ç óñï³øíèõ ïàð. Äëÿ çáîðó íàçâàíî¿ âèùå ³íôîðìàö³¿ îïòèìàëüíèì âàð³àíòîì º äâî- à ùå êðàùå òðèêðàòíà ïåðåâ³ðêà ãí³çä. Ïåðøèé ðàç ¿õ â³äâ³äóþòü ó ê³íö³ êâ³òíÿ — ïåðø³é ïîëîâèí³ òðàâíÿ, êîëè ëåëåêè âæå ïî÷èíàþòü íàñèäæóâàòè êëàäêó. Ó öåé ÷àñ âèçíà÷àºòüñÿ çàãàëüíà ê³ëüê³ñòü çàñåëåíèõ ãí³çä. Öå áàæàíî ðîáèòè ñâîº÷àñíî, òîìó ùî ïðè á³ëüø ï³çíüîìó êîíòðîë³ ìîæóòü íå âðàõîâóâàòèñü ïàðè, ÿê³ ç ÿêèõîñü ïðè÷èí âòðàòèëè êëàäêó ³ çàëèøèëè ãí³çäà. “Êóð÷àò ïî îñåí³ ðàõóþòü”, òàê ñàìî ëåëå÷àò ðàõóþòü ïåðåä âèëüîòîì. Ðîáèòè öå êðàùå íå ðàí³øå ïåðøî¿ ïîëîâèíè ëèïíÿ, òîìó ùî ÷àñòèíà ïòàøåíÿò ùå ìîæå çàãèíóòè ³ ç³áðàí³ äàí³ áóäóòü íå òî÷íèìè. Áàæàíèé ïðè ìîæëèâîñò³ òàêîæ ïðîì³æíèé êîíòðîëü ó ê³íö³ òðàâíÿ — ïåðø³é ïîëîâèí³ ÷åðâíÿ. Ñïðàâà â òîìó, ùî íå âñ³ ãí³çäà, ÿê³ áóëè ïóñòèìè ïðè ïåðøîìó îáñòåæåíí³, òàêèìè é çàëèøàòüñÿ. ×àñòèíà ç íèõ ìîæå 152

Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè çàéìàòèñÿ ç³ çíà÷íèì çàï³çíåííÿì. Äåÿê³ ëåëåêè ïîâåðòàþòüñÿ äîäîìó ç ì³ñöü çèì³âë³ àæ ó äðóã³é ïîëîâèí³ òðàâíÿ, ï³çí³øå ïî÷èíàþòü ãí³çäèòèñÿ é ìîëîä³ ïòàõè. Êð³ì òîãî, ëåëåêè, ÿê³ âòðàòèëè ç ÿêèõîñü ïðè÷èí êëàäêó, ÿê ïðàâèëî, ïðèñòóïàþòü äî ïîâòîðíîãî ãí³çäóâàííÿ, ïðè÷îìó ìîæóòü çàéìàòè íîâ³ ãí³çäà ³ íà â³ääàë³ áàãàòüîõ ê³ëîìåòð³â. Ãí³çäóâàííÿ ó ÷àñòèíè ç òàêèõ “ï³çí³õ ïîñåëåíö³â” òàêîæ ìîæå áóòè íåóñï³øíèì. ßêùî îáìåæèòèñÿ ëèøå îáñòåæåííÿì íà ïî÷àòêó ³ â ê³íö³ ïåð³îäó ðîçìíîæåííÿ, âè ìîæåòå ââàæàòè ïóñòèìè äåÿê³ ç ãí³çä, ÿê³ íàñïðàâä³ áóëè çàñåëåíèìè. Àëå ö³ëêîì ïðèäàòí³ äàí³ ìîæíà ç³áðàòè íàâ³òü ïðè äîïîìîç³ îäíîðàçîâîãî îáñòåæåííÿ ïðîáíî¿ ä³ëÿíêè. Á³ëèé ëåëåêà — çðó÷íèé îᒺêò äëÿ ìîí³òîðèíãîâèõ äîñë³äæåíü. ³í ãí³çäèòüñÿ â íàñåëåíèõ ïóíêòàõ, öå äîáðå ïîì³òíèé ³ â³äîìèé âñ³ì ïòàõ, òîìó ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ ïîòð³áíó ³íôîðìàö³þ (íàïðèêëàä, ÷è áóëî çàñåëåíå öüîãî ðîêó ãí³çäî, ÿêå âè çíàéøëè â ëèïí³ âæå ïóñòèì) ìîæíà âèÿñíèòè ó ì³ñöåâèõ æèòåë³â. Âàæëèâèé åòàï — ï³äðàõóíîê ê³ëüêîñò³ ïòàøåíÿò. Íå òðåáà öüîãî ðîáèòè, ïîêè âîíè ùå çîâñ³ì ìîëîä³. Ïî-ïåðøå, ÿê óæå ãîâîðèëîñÿ, ÷àñòèíà ç íèõ ùå ìîæå çàãèíóòè, ³ ïîêàçíèêè óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ âèéäóòü çàâèùåíèìè. Ïî-äðóãå, ìàëèõ ëåëå÷àò òî÷íî ïîðàõóâàòè çíà÷íî âàæ÷å. Äåÿê³ ç íèõ ìîæóòü ñèä³òè íà äí³ ãí³çäà ³ çàëèøàòèñÿ íå ïîì³÷åíèìè. Äîðîñëèõ ïòàøåíÿò âèäíî çíà÷íî êðàùå. ßêùî íå âäàºòüñÿ òî÷íî ðîçäèâèòèñÿ, ñê³ëüêè ëåëå÷àò ó ãí³çä³, êðàùå âñüîãî äî÷åêàòèñÿ ïðèëüîòó äîðîñëèõ ïòàõ³â. Ó öåé ÷àñ óñ³ ïòàøåíÿòà ï³äí³ìàþòüñÿ íà íîãè ³ êèäàþòüñÿ âèïðîõóâàòè ¿æó. ³äð³çíèòè ìàëÿò â³ä äîðîñëèõ ëåëåê äîñèòü ëåãêî. Íàéãîëîâí³øà îçíàêà — ó ïòàøåíÿò òåìíîáóðèé äçüîá, à ó áàòüê³â â³í ÷åðâîíóâàòèé. Ó ìîëîäèõ ïòàõ³â íàïåðåäîäí³ âèëüîòó äçüîá óæå ìîæå áóòè ÷åðâîíóâàòî-áóðèì, àëå âñå æ â³í íå òàêèé ÿñêðàâèé, ÿê ó äîðîñëèõ. Êð³ì òîãî, îïåðåííÿ ïòàøåíÿò ñâ³æå, ì’ÿêå ³ ÷èñòå, à íå áðóäíå ³ ïîòð³ïàíå, ÿê ó äîðîñëèõ. Âèïðîõóþ÷è ¿æó, ëåëå÷àòà ïðèéìàþòü õàðàêòåðíó ïîçó: âîíè íàõèëÿþòü ãîëîâó, ðîçâîäÿòü ó áîêè ³ îïóñêàþòü êðèëà. Ó öåé ÷àñ ìîæíà ïî÷óòè ¿õ òèõå ïîïèñêóâàííÿ. Âçàãàë³ ï³äðàõóíîê ïòàøåíÿò íå ìîæíà ðîáèòè ïîñï³øíî, òîìó ùî ìîæíà ëåãêî ïðèïóñòèòèñÿ ïîìèëîê. Ç îäíîãî áîêó — íå ïîì³òèòè òèõ, ùî ñèäÿòü íà äí³ ãí³çäà, ç ³íøîãî — ïîðàõóâàòè çà ìàëÿò äîðîñëèõ ïòàõ³â. Äîðîñë³ îïåðåí³ ïòàøåíÿòà çà ðîçì³ðàìè âæå ïðàêòè÷íî íå â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ñâî¿õ áàòüê³â. 153

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ßêùî âè íàâ³äàëèñü äî ãí³çäà çàíàäòî ï³çíî, ³ ëåëå÷àòà âæå âèëåò³ëè, ùå íå âñå âòðà÷åíî. Äåÿêèé ÷àñ âîíè ùå ïîâåðòàþòüñÿ äî áàòüê³âñüêî¿ îñåë³ íà íî÷³âëþ. Âå÷îðîì ¿õ íåâàæêî ïîðàõóâàòè. Ïåðø³ äåíü-äâà ï³ñëÿ âèëüîòó, ÿê ïðàâèëî, âèâîäîê âçàãàë³ òðèìàºòüñÿ ïîáëèçó ãí³çäà, ÷àñ â³ä ÷àñó íàâ³äóþ÷èñü äî íüîãî. Íó é çâè÷àéíî æ, ñê³ëüêè áóëî â ãí³çä³ ïòàøåíÿò, ìîæíà âñòàíîâèòè øëÿõîì îïèòóâàííÿ ì³ñöåâèõ æèòåë³â. Àëå ïðè öüîìó ìàéòå íà óâàç³, ùî ëþäè ìîæóòü çâèêàòè áà÷èòè ïåâíó ê³ëüê³ñòü ïòàõ³â ó ãí³çä³ é “àâòîìàòè÷íî” ïåðåíîñèòè öþ öèôðó íà ³íø³ ðîêè, òîìó íå ìîæíà âñåðéîç ñïðèéìàòè çàïåâíåííÿ òèïó “ó ãí³çä³ êîæíîãî ðîêó áóâຠòðîº (àáî ÷åòâåðî) ïòàøåíÿò”. Íàêëàäàþòü ñâ³é â³äáèòîê ³ ïîâ³ð’ÿ, ïîâ’ÿçàí³ ç á³ëèì ëåëåêîþ. Òàê, íàïðèêëàä, ó äåÿêèõ ì³ñöåâîñòÿõ ââàæàºòüñÿ, ùî ö³ ïòàõè âèâîäÿòü ò³ëüêè ïàðíó ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò, à íåïàðíèõ âèêèäàþòü ç ãí³çäà (àáî íàâïàêè). Îäíå ç íàéãîëîâí³øèõ çàâäàíü ïðîãðàìè ìîí³òîðèíãó — êîíòðîëü çà çì³íàìè ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè â îêðåìèõ ðåã³îíàõ ³ ïî Óêðà¿í³ â ö³ëîìó. Ó çâ’ÿçêó ç öèì áàæàíî êîìåíòóâàòè çì³íè ê³ëüêîñò³ ãí³çä íà âàø³é ä³ëÿíö³ — ïîÿâó íîâèõ ÷è çíèêíåííÿ ñòàðèõ. ×îðíèé ëåëåêà ïîñòåðåæåííÿ çà ÷îðíèì ëåëåêîþ ìàþòü ñâîþ ñïåöèô³êó. Ðîáèòè öå íàáàãàòî ñêëàäí³øå. ×îðíèé ëåëåêà — ð³äê³ñíèé ³ îáåðåæíèé ïòàõ, ÿêèé ãí³çäèòüñÿ, ÿê ïðàâèëî, â ãëóõèõ ë³ñàõ ïîäàë³ â³ä ëþäñüêîãî æèòëà. Ïðîòå ÷èñåëüí³ñòü öüîãî éîãî îñòàíí³ì ÷àñîì çðîñòàº, ³ â³í ñòàâ ç’ÿâëÿòèñÿ íàâ³òü ó ì³ñöÿõ, äå éîãî ðàí³øå íå áà÷èëè. Äëÿ ÷îðíîãî ëåëåêè âàæêî âèÿâèòè âñ³ ãí³çäà íàâ³òü íà íåâåëèê³é òåðèòîð³¿, òîìó âðàõîâóþòüñÿ é ìîæëèâ³ ì³ñöÿ ãí³çäóâàííÿ. Öå ò³ ä³ëÿíêè, äå ïàðè ïòàõ³â ïîñò³éíî ñïîñòåð³ãàþòüñÿ ç ðîêó â ð³ê, àëå ãí³çä ùå íå çíàéäåíî. Ó ÷îðíîãî ëåëåêè, ÿê ³ â á³ëîãî, ÷àñòèíà ïòàõ³â íå ðîçìíîæóºòüñÿ ³ âåäå áðîäÿ÷èé ñïîñ³á æèòòÿ. Òàêèõ “áðîäÿ㔠íå òðåáà ïëóòàòè ç ãí³çäîâèìè ïàðàìè. ¯õ ìîæíà â³äð³çíèòè çà ïîâåä³íêîþ. Ïòàõè, ùî íå ðîçìíîæóþòüñÿ, íå ïðèâ’ÿçàí³ äî ÿêîãîñü êîíêðåòíîãî ì³ñöÿ, ìîæóòü ïåðåì³ùóâàòèñü ó øèðîêèõ ìåæàõ ³ íàâ³òü íà äåÿêèé ÷àñ çíèêàòè. Ïîñò³éí³ æ ïîëüîòè ëåëåê ç ð³çíèõ áîê³â ó ïåâíó ä³ëÿíêó ë³ñó ìîæóòü ñâ³ä÷èòè, ùî äåñü òàì çíàõîäèòüñÿ ãí³çäî. Ïðè ñïîñòåðåæåííÿõ çà ÷îðíèì ëåëåêîþ âàæëèâî íå çàáóâàòè, ùî â³í ÷àñò³øå, í³æ á³ëèé, ì³íÿº ãí³çäà (ïðè öüîìó ìîæå

Ñ

154

Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè çàëèøàòèñÿ íà ò³é æå ãí³çäîâ³é ä³ëÿíö³). Òîìó, ÿêùî âè çíàºòå ÿêåñü ãí³çäî, îáîâ’ÿçêîâî òðåáà ïåðåâ³ðèòè, ÷è âîíî çàñåëåíå ³ â öüîìó ðîö³, à íå çàïèñóâàòè éîãî â àíêåòó “ïî àíàëî㳿” ç ïîïåðåäí³ìè ðîêàìè. Ïåðåâ³ðêó çàñåëåíîñò³ ãí³çä òðåáà ïðîâîäèòè îáåðåæíî, ùîá íå òóðáóâàòè ïòàõ³â. ×îðí³ ëåëåêè ìîæóòü êèíóòè ãí³çäî íà ïî÷àòêîâèõ ñòàä³ÿõ ðîçìíîæåííÿ. Îáë³ê ïòàøåíÿò ïðîâîäÿòü òàêîæ ó ëèïí³. Ó öåé ÷àñ ¿õ äîáðå âèäíî íàâ³òü áåç á³íîêëÿ. Ò³, õòî áàæຠâçÿòè ó÷àñòü ó ðîáîò³ çà ïðîãðàìîþ ìîí³òîðèíãó ïîïóëÿö³é ëåëåê â Óêðà¿í³, ìîæóòü çâåðòàòèñÿ äî àâòîðà ö³º¿ êíèãè çà àäðåñîþ: Ãðèùåíêî ³òàë³é Ìèêîëàéîâè÷, Êàí³âñüêèé ïðèðîäíèé çàïîâ³äíèê, ì. Êàí³â, ×åðêàñüêà îáëàñòü, 19000. ÄÅßʲ ÐÅÇÓËÜÒÀÒÈ ÌÎͲÒÎÐÈÍÃÓ ÏÎÏÓËßÖ²¯ Á²ËÎÃÎ ËÅËÅÊÈ Â ÓÊÐÀ¯Í²

Ä

ëÿ àíàë³çó óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ á³ëîãî ëåëåêè âèêîðèñòîâóþòüñÿ òðè îñíîâí³ ïîêàçíèêè, ïîçíà÷åííÿ ÿêèõ ïîõîäÿòü â³ä ñêîðî÷åííÿ â³äïîâ³äíèõ í³ìåöüêèõ ñë³â. Ââåäåí³ âîíè Å. Øþöåì ùå â 1952 ðîö³ ³ ç òîãî ÷àñó âèêîðèñòîâóþòüñÿ “ëåëå÷àòíèêàìè” ç ð³çíèõ êðà¿í. JZa —ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò íà ïàðó, ùî áðàëà ó÷àñòü ó ðîçìíîæåíí³ (ðàõóþòüñÿ âñ³ ïàðè âêëþ÷íî ç òèìè, ùî ïòàøåíÿò íå âèðîñòèëè); JZm —ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò íà óñï³øíó ïàðó (ðàõóþòüñÿ ò³ëüêè ò³ ïàðè, ó ÿêèõ ïòàøåíÿòà äîæèëè äî âèëüîòó); %HPo — â³äñîòîê íåóñï³øíèõ ïàð. ²íøèìè ñëîâàìè, JZm — öå ñåðåäí³é ðîçì³ð âèâîäêó ïåðåä âèëüîòîì, à JZa — ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò, ÿêó âèðîñòèëè ëåëåêè â äàí³é ì³ñöåâîñò³. ßê âèäíî ç íàâåäåíî¿ òàáëèö³, ëåëåêè â Óêðà¿í³ âèðîùóþòü â ñåðåäíüîìó 2,5 ïòàøåíÿò, ñåðåäí³é ðîçì³ð âèâîäêó — áëèçüêî 3. Íå âäàºòüñÿ âèðîñòèòè ïòàøåíÿò â ñåðåäíüîìó 13% ïàð. Ö³êàâî, ùî óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ íå îäíàêîâà â ð³çíèõ ðåã³îíàõ Óêðà¿íè. Âîíà ïðàêòè÷íî ð³âíà ó çàõ³äíèõ ³ öåíòðàëüíèõ îáëàñòÿõ, àëå ³ñòîòíî çðîñòຠó Ïðèäí³ïðîⒿ ³ äàë³ íà ñõ³ä. Äåùî âèùà âîíà òàêîæ ó ï³âäåííèõ îáëàñòÿõ. 155

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ñåðåäí³ ïîêàçíèêè óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³ ó 1992–2005 ðîêàõ (n — ê³ëüê³ñòü ñïîñòåðåæåíü) Ðåã³îí

n

Óêðà¿íà â ö³ëîìó

JZa

571 2,51 ± 0,03

JZm

%HPo

2,87 ± 0,03 13,3 ± 0,6

Çàõ³äíà Óêðà¿íà 200 2,31 ± 0,04 Öåíòðàëüíà Óêðà¿íà 53 2,31 ± 0,09 Ñåðåäíº Ïðèäí³ïðîâ’ÿ 146 2,62 ± 0,06 ϳâí³÷íî-Ñõ³äíà Óêðà¿íà 103 2,75 ± 0,07 ϳâäåííà Óêðà¿íà 36 2,57 ± 0,12

2,63 2,64 3,06 3,14 2,86

± ± ± ± ±

0,03 0,07 0,06 0,06 0,09

13,1 13,2 15,2 12,7 10,0

± ± ± ± ±

1,1 1,5 1,3 1,2 2,9

Âîëèíñüêà îáëàñòü Ëüâ³âñüêà îáëàñòü Õìåëüíèöüêà îáëàñòü Æèòîìèðñüêà îáëàñòü Êè¿âñüêà îáëàñòü ×åðêàñüêà îáëàñòü ×åðí³ã³âñüêà îáëàñòü Ñóìñüêà îáëàñòü Ïîëòàâñüêà îáëàñòü

2,63 2,53 2,77 2,61 2,93 2,94 3,11 3,07 3,54

± ± ± ± ± ± ± ± ±

0,07 0,08 0,07 0,08 0,08 0,09 0,11 0,08 0,07

12,1 14,7 13,2 10,5 17,1 15,1 15,3 12,1 10,3

± ± ± ± ± ± ± ± ±

2,4 3,1 2,5 2,0 1,8 2,5 2,6 1,7 1,5

31 50 37 33 71 43 34 57 40

2,34 2,24 2,39 2,33 2,44 2,50 2,66 2,68 3,17

± ± ± ± ± ± ± ± ±

0,10 0,10 0,09 0,09 0,09 0,11 0,14 0,09 0,09

Ç îáëàñòåé, çà íàÿâíèìè äàíèìè, íàéâèùà óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ íà Ïîëòàâùèí³ òà Õàðê³âùèí³, äå íàâ³òü ñåðåäíº çíà÷åííÿ ïîêàçíèêà JZa ïåðåâèùóº 3.

%

# "# " !# !

''$ ''% 

#  #  #  



!

"

#

$

%

&

ʳëüê³ñòü ïòàøåíÿò

Ñåðåäíÿ ê³ëüê³ñòü ïòàøåíÿò ó âèâîäêó â ð³çí³ ðîêè: 1996 — íàéá³ëüø óñï³øíèé, 1997 — íàéìåíø óñï³øíèé, 2000 — ñåðåäí³é.

156

Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè

3,2 3,0

JZa

3,32

3,4 3,12

3,04 2,92

2,8 2,71

2,86 2,72

3,11

3,17

2,90

%HPo 2,88

2,79

2,74

2,6

2,73

2,81 2,69

2,55

2,51

25

2,90 20

2,76 2,65

2,57

2,54

2,39

2,4

30

JZm

15

2,39 2,28

2,2

2,11

2,0

1,86

10 5

1,8 0

1,6 1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³ ó 1992–2005 ðîêàõ.

Íàé÷àñò³øå ñòຠíà êðèëî â³ä 2 äî 4 ëåëå÷àò, á³ëüøå 5 — áóâàþòü ëèøå ïîîäèíîê³ âèïàäêè, òà é òî ó ñïðèÿòëèâ³ ðîêè. Íàñê³ëüêè óñï³øíèì äëÿ ëåëåê áóâ ð³ê, äîáðå âèäíî íå ëèøå çà ïîêàçíèêàìè, à é çà ãðàô³êîì ðîçïîä³ëó ê³ëüêîñò³ ïòàøåíÿò ó ãí³çäàõ — ôîðìà éîãî ³ñòîòíî â³äð³çíÿºòüñÿ. Çàãàëîì óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³ äîñèòü âèñîêà, ïîêàçíèêè âèù³, í³æ ó á³ëüøîñò³ êðà¿í ªâðîïè. “Êîíêóðåíö³þ” â öüîìó â³äíîøåíí³ ìîæóòü ñêëàñòè õ³áà ùî Óãîðùèíà òà äåÿê³ ðåã³îíè íà Áàëêàíàõ.  Óêðà¿í³ íàéá³ëüø ñïðèÿòëèâèì áóâ 1996 ð³ê, êîëè ïòàøåíÿò ó ãí³çäàõ ñïîñòåð³ãà20 15 10

%

5 0 -5

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

-10 -15 -20

Çì³íè ïðèðîñòó ÷èñåëüíîñò³ á³ëîãî ëåëåêè â Óêðà¿í³ ó 1994–2005 ðîêàõ.

157

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

ëîñÿ íàéá³ëüøå. Äîñèòü íåïîãàíèìè âèÿâèëèñÿ òàêîæ 1995, 1998 ³ 1999 ðîêè. Ïîò³ì ê³ëüêà ðîê³â ïîêàçíèêè óñï³øíîñò³ ðîçìíîæåííÿ áóëè áëèçüêèìè äî ñåðåäí³õ. Íà ä³àãðàì³ âèäíî äâà “ïðîâàëè”, êîëè ïòàøåíÿò ó âèâîäêàõ áóëî çíà÷íî ìåíøå, í³æ çâè÷àéíî, à íåóñï³øíèõ ïàð — á³ëüøå. Öå òàê çâàí³ “êàòàñòðîô³÷í³” ðîêè, êîëè íà çíà÷í³é òåðèòî𳿠ð³çêî çìåíøóºòüñÿ ê³ëüê³ñòü çàñåëåíèõ ãí³çä òà ÷èñëî ïòàøåíÿò ó âèâîäêàõ. Ïðî ïðè÷èíè öüîãî ÿâèùà âæå ãîâîðèëîñÿ. Îñòàíí³ì ÷àñîì áóëî äâà êàòàñòðîô³÷íèõ ðîêè — 1997 ³ 2005. ßê âèäíî ç ä³àãðàì, öå ëèøå “òèì÷àñîâ³ òðóäíîù³”. ßêùî êàòàñòðîô³÷í³ ðîêè ÷àñòî íå ïîâòîðþþòüñÿ, çíà÷íîãî âïëèâó íà ïîïóëÿö³þ âîíè íå ìàþòü. ϳñëÿ 1997 ðîêó ÷èñåëüí³ñòü îäðàçó â³äíîâèëàñÿ, ùî áóäå ï³ñëÿ 2005 ðîêó — ïîáà÷èìî. Íàéìåíøà óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ëåëåê çàðåºñòðîâàíà ó 1997 ðîö³. Òîä³ ïðîáëåì ïòàõàì äîäàëè ùå é ñêëàäí³ ïîãîäí³ óìîâè ó ì³ñöÿõ ãí³çäóâàííÿ. 1997 ð³ê çàëèøèâñÿ â ïàì’ÿò³ áàãàòüîõ ñâîºþ õîëîäíîþ çàòÿæíîþ âåñíîþ ³ ÷èñëåííèìè ïðèðîäíèìè êàòàêë³çìàìè — ë³òí³ìè ïàâîäêàìè, ñèëüíèìè áóðÿìè òîùî. Çâè÷àéíî, âñå öå âïëèíóëî ³ íà óñï³øí³ñòü ðîçìíîæåííÿ ëåëåê. Áàãàòî ãí³çä çàãèíóëî ÷åðåç íåãîäó. Ëèøå îäèí êðàñíîìîâíèé ïðèêëàä. Çà ïîâ³äîìëåííÿì Â.Ì. Ãëåáè, ó ñìò Êîðîëåâå Çàêàðïàòñüêî¿ îáëàñò³ ãí³çäî ëåëåê íà äàõó âîäîêà÷êè íàïðèê³íö³ ÷åðâíÿ áóëî íàïîëîâèíó çíåñåíå óðàãàííèì â³òðîì. Ïòàõè â³äáóäóâàëè éîãî ³ ïðîäîâæèëè âèâåäåííÿ ïîòîìñòâà, àëå 5 ëèïíÿ ï³ä ÷àñ íåáóâàëî ñèëüíî¿ áóð³ íà ãí³çäî â³òðîì êèíóëî âèâåðíóòèé ç ìåòàëåâèìè ïðóòàìè öåãëÿíèé äèìàð! Çì³íè ÷èñåëüíîñò³ ëåëåê â Óêðà¿í³ ìîæíà îõàðàêòåðèçóâàòè çà ñåðåäí³ì ïðèðîñòîì ê³ëüêîñò³ çàñåëåíèõ ãí³çä íà ïðîáíèõ ä³ëÿíêàõ ó ïðîöåíòàõ. ³䒺ìí³ âåëè÷èíè îçíà÷àþòü çíèæåííÿ ÷èñåëüíîñò³, äîäàòí³ — ð³ñò. ßê âèäíî ç ãðàô³êà, ïðèð³ñò ÷èñåëüíîñò³ êîëèâàâñÿ çà ðîêè ñïîñòåðåæåíü ó çíà÷íèõ ìåæàõ. Ç 1994 ðîêó øâèäê³ñòü ¿¿ ðîñòó íåâïèííî çá³ëüøóâàëàñü, äîñÿãøè ìàêñèìóìó ó 1996 ³ 1998 ðîêàõ. ² çíîâó æ òàêè — äâà “ïðîâàëè” ó 1997 ³ 2005 ðîêàõ. Ç 1999 ðîêó òåìïè ðîñòó ÷èñåëüíîñò³ ñòàëè çìåíøóâàòèñÿ, à çãîäîì ïîïóëÿö³ÿ ïðàêòè÷íî ñòàá³ë³çóâàëàñÿ. Ëèøå ó 2004 ðîö³ çíîâó ñïîñòåð³ãàâñÿ á³ëüø-ìåíø ³ñòîòíèé ïðèð³ñò.

158

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Ðåêîìåíäîâàíà ë³òåðàòóðà Àèñòû: ðàñïðîñòðàíåíèå, ýêîëîãèÿ, îõðàíà. Ìèíñê: Íàâóêà ³ òýõí³êà, 1990. 239 ñ. Àèñòû: ðàñïðîñòðàíåíèå, ýêîëîãèÿ, îõðàíà. Ìèíñê: Íàâóêà ³ òýõí³êà, 1992. 251 ñ. Áåëûé àèñò â Ðîññèè: äàëüøå íà âîñòîê. Êàëóãà: Èçä-âî “ÖåíòðÊàäàñòð”, 2000. 222 ñ. Áîðåéêî Â., Ãðèùåíêî Â. Ýêîëîãè÷åñêèå òðàäèöèè, ðåëèãèîçíûå âîççðåíèÿ ñëàâÿíñêèõ è äðóãèõ íàðîäîâ. Ò. 2. Ïòèöû. Êèåâ, 2004. 162 ñ. Ãðèùåíêî Â.Ì. Á³ëèé ëåëåêà. ×åðí³âö³, 1996. 127 ñ. Ãðèùåíêî Â.Í. Áèîòåõíè÷åñêèå ìåðîïðèÿòèÿ ïî îõðàíå ðåäêèõ âèäîâ ïòèö. ×åðíîâöû, 1997. 143 ñ. Ãðèùåíêî Â.Ì., Áîðåéêî Â.ª., Ëèñòîïàä Î.Ã. Îõîðîíÿéòå ëåëåê. Êè¿â, 1996. 112 ñ. Ïòèöû Ñîâåòñêîãî Ñîþçà. Ò. 2. Ì.: Ñîâ. íàóêà, 1951. 480 ñ. Ñìîãîðæåâñüêèé Ë.Î. Ôàóíà Óêðà¿íè. Ò. 5. Ïòàõè. Âèï. 1. Êè¿â: Íàóêîâà äóìêà, 1979. 188 ñ. Ãðèùåíêî Â.Í., Ñåðåáðÿêîâ Â.Â., Áîðåéêî Â.Å., Ãðèùåíêî È.À. Ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå ïîïóëÿöèè áåëîãî àèñòà (Ciconia ciconia) íà Óêðàèíå. – Ðóññêèé îðíèòîëîãè÷åñêèé æóðíàë. 1992. Ò. 1. Âûï. 2. Ñ. 147-156. Ãðèùåíêî Â.Í. Ê âîïðîñó î ïðîèñõîæäåíèè íàçâàíèÿ “àèñò”. – Áåðêóò. 1996. Ò. 5. Âûï. 2. Ñ. 209-215.

(http://aetos.narod.ru/selectrus/aist.htm)

Ãðèùåíêî Â.Í. Áåëûé àèñò â ìèôîëîãèè åâðîïåéñêèõ íàðîäîâ è ñîâðåìåííûå ïðåäñòàâëåíèÿ î ïðîèñõîæäåíèè èíäîåâðîïåéöåâ. – Áåðêóò. 1998. Ò. 7. Âûï. 1-2. Ñ. 120-131.

(http://aetos.narod.ru/selectrus/indoeur.htm)

Ãðèùåíêî Â.Í. Ïîñòðîéêà è çàñåëåíèå èñêóññòâåííûõ ãíåçäîâèé äëÿ áåëîãî àèñòà â Óêðàèíå. – Áåðêóò. 1999. Ò. 8. Âûï. 2. Ñ. 203-212. (http://www.geocities.com/berkut_ua/selectrus/stork.pdf)

Ãðèùåíêî Â.Í. Äèíàìèêà ÷èñëåííîñòè áåëîãî àèñòà â Óêðàèíå â 1994–2003 ãã. – Áåðêóò. 2004. Ò. 13. Âûï. 1. Ñ. 38-61. (http://www.geocities.com/berkut_ua/selectrus/stork04.pdf)

159

Â.Ì. Ãðèùåíêî

×àð³âíèé ñâ³ò á³ëîãî ëåëåêè

Çì³ñò Öåé çâè÷íèé ³ çàãàäêîâèé ïòàõ .......................................... 3 Çíàéîìòåñÿ: á³ëèé ëåëåêà ................................................. 6 ѳìåéíà õðîí³êà ............................................................ 19 Ñàðàíîâèé ïòàõ ............................................................. 56 Ðîäè÷³ á³ëîãî ëåëåêè ..................................................... 64 Êóäè ëåòèø, ëåëåêî? ..................................................... 82 ßê äîïîìîãòè ëåëåö³ ...................................................... 94 Îõîðîíà á³ëîãî ëåëåêè â çàðóá³æíèõ êðà¿íàõ .................. 118 ×àð³âíèé ïòàõ .............................................................. 127 Ñïîñòåðåæåííÿ çà ëåëåêàìè ........................................... 148

Ôîðìàò 60 õ 84/16. Òèðàæ 500 ïðèì. Óìîâí. äðóê. àðê. 9,3. Äðóê îôñåòíèé. Ãàðí³òóðà Ukrainian Peterburg. ϳäïèñàíî äî äðóêó 8.12.2005 ð. Çàì. ¹ 568. Íàäðóêîâàíî ç ãîòîâèõ ä³àïîçèòèâ³â ó ÌÊÏ "Ñêëàâ³ÿ-94", ì. ×åðí³âö³, âóë. Ãîëîâíà, 198à.

160